GEV

Gedik E itim Vakf#

Kaynak Teknolojisi E itim Ara#t&rma ve Muayene Enstits Yay&n No: 2

TERM K KESME TEKNOLOJ S

Prof. Selhaddin ANIK Do.Dr. Ahmet $R Do.Dr. Murat VURAL

NSZ
Termik kesme teknolojisi, gnmzde sa, levha, boru ve profiller gibi yar&-mamullerin gerek imalata haz&rl&k ve gerekse son i#lemlerinde yayg&n olarak ba#vurulan bir imalat teknolojisi haline gelmi#tir. Termik kesme teknolojisindeki geli#meler sayesinde malzemeler ok daha ekonomik #ekilde kullan&labilmektedir. Gnmzde en yayg&n olarak kullan&lan termik kesme yntemleri aras&nda ba#ta oksijenle ve plazma ile kesme gelmektedir. Bunlar&n d&#&nda arkla kesme de olduka yayg&nd&r. Modern yntemler aras&nda laserle kesme zellikle hassas kesme tekni i olarak gittike artan oranda kullan&lmaktad&r. Bunlar&n d&#&nda termik kesme teknolojisinde kar#&la#&labilecek hatalar ve zmleri de kitaba dahil edilmi#tir. Bu kitap, termik kesme teknolojisi konusunda, gerek niversitelerde ve di er ilgili okullarda iyi bir ders kitab& olarak kullan&labilece i gibi, endstride de yayg&n #ekilde ba#vurulabilecek bir el kitab& niteli indedir. Kitapta verilen kesme datalar& yap&lan ara#t&rmalar&n sonular&na dayanmaktad&r. Bu nedenle gerek imalatta kk baz& modifikasyonlara gidilebilece i gz nnde tutulmal&d&r. Kitaben bast&r&lmas& iin her trl deste i sa layan Gedik E itim Vakf&na te#ekkr ederiz. Yazarlar ad#na Prof. Selhaddin ANIK Gedik E itim Vakf# -1996

II

&&NDEK&LER
BLM 1. TERM& K KESME YNTEMLER& 1.1. Genel 1.2. Termik Kesme Yntemlerinin Grupland&r&lmas& 1.2.1. Kesme '#leminin Fizi ine Gre Grupland&rma 1.2.2. 'malat&n Trne Gre Grupland&rma 1.2.3. Enerji iletim *ekline Gre Grupland&rma 1.2.4. I#&n Yard&m&yla Termik A#&nd&rma BLM 2. YANICI GAZ-OKS& JEN ALEV&YLE YAKARAK KESME 2.1. Genel 2.2. Alevle Yakarak Kesme i #leminin Esaslar& 2.3. Malzemelerin Alevle Kesilebilme Kabiliyetleri 2.3.1. Kesme Yar& & n& n Yap& s& ve zellikleri 2.3.2. eliklerin Alevle Kesilmesinde ntavlama 2.3.3. S&cakl&k Da &l&m& 12 13 16 18 19 21 22 23 24 24 24 25 26 26 27 27 30 30 35 35 35 36 38 39 40 41 1 1 2 2 3 10

2.3.4. Srklenme 2.3.5. Kesilen Metalin Homojenli i 2.3.6. Para Kal & nl & & n& n Etkisi 2.4. Yan& c& Gaz ve Oksijenin zellikleri 2.4.1. Yan&c& Gaz 2.4.1.1. Asetilen 2.4.1.2. Stabilize Metilasetilen-Propadien (MPS=MAPP) 2.4.1.3. Do algaz 2.4.1 4. Propan 2.4.1.5. Propilen 2.4.2.Oksijen 2.5. Kesme fleci (=Kesme Hamlac& veya Kesme *alumosu) 2.5.1. Kar&#&m Sistemine Gre fleler 2.5.1.1 2.5.1.2 Emmeli Tip (Yksek Bas& nl &) fleler Bas& nl& Tip (D#k Bas& nl& ) fleler

2.5.2. Kesme Memeleri (Bekleri) 2.5.3. Yan& c& Gaz e #idine Gre Kesme Memesi Trleri 2.5.4 Kesme Oksijeni Kanal & 2.5.5. Oksijen Perdeli Memeler 2.5.6. Kesme Memelerinin G Alanlar&

III

2.5.7. Kesme Parametreleri ve Kesme De erleri 2.6. Bir Kesme flecinin Kullan&m& 2.7. Alevle Yakarak Kesme i #leminin Yap&l &#& 2.7.1. Para Kenar&ndan Ba#lama 2.7.2. Para Ortas&ndan Ba#lama 2.8. Kaynak A &zlar&n&n Haz&rlanmas& 2.9. Di er Yntemler 2.9.1. Tozalt&nda (Toz Yard&m&yla) Oksijenle Yakarak Kesme 2.9.2. Oksijenle M&zra &yla Yakarak Delik Ama 2.9.3. Oksijenle Yakarak Oyuk Ama (Rendeleme) 2.9.3.1. Oksijenle Oyuk Aman&n Prensibi 2.9.3.2. Oksijenle Oyuk Ama '#leminin Yap&l&#& 2.9.3.3. 2.10. Alevle Kesme Makinalar& 2.10.1. Kontrol Tipleri 2.10.2. Kesme Makinas& Trleri BLM 3. ARKLA KESME YNTEMLER& 3.1. Giri# 3.2. Karbon Elektrod ile Kesme 3.3. rtl Elektrod ile Kesme 3.4. Oksi-ark Yntemiyle Kesme 3.4.1. Yntem Prensipleri 3.4.2. Oksi-Ark Yntemiyle Kesilebilen Malzemeler 3.4.3. Sualt& nda Oksi-Ark Kesme 3.4.3.1 Tp Elektrodlar 3.4.3.2. Ekzotermik Elektrodlar 3.5. Haval& Karbon Ark& ile Kesme (Arcair Yntemi) 3.5.1.Prensibi 3.5.2. Elektrod Pensesi 3.5.3. Elektrodlar 3.5.3.1. Do ru Ak&mda Kullan&lan Bak&r Kapl& Elektrodlar 3.5.3.2. Do ru Ak&mda Kullan&lan Dz Elektrodlar 3.5.3.3. Alternatif Ak&mda Kullan&lan Bak&r Kapl& Elektrodlar 3.5.4. Kullanma *ekli 3.5.5. Metalrjik Etkiler 3.5.6. Arcair Ynteminin Ekonomik Yn 3.5.7. Ak&m reteci, Ak&m *ekli ve Ak&m *iddeti

41 42 43 43 44 44 47 47 50 52 53 54 55 56 56 58 58 59 60 60 62 63 63 64 65 65 67 67 68 68 68 69 69 70 71

IV

3.5.8. Arcair Ynteminin Teknolojisi 3.5.9. Gerekli Havan&n Sa lanmas& 3.5.9. 3.5.10. Arcair Ynteminin Ba#l&ca Uygulama Alanlar& Arcair Ynteminin Di er Yntemlerle Kar#&la#t&r&lmas&

72 73 74 75 76 76 78 80 80 82 85 90 90 91 92 96 96 97 102 105

3.6. Gazalt& Ark Yntemleriyle Termik Kesme 3.6.1. MIG (Metal Inert Gaz) Yntemiyle Kesme 3.6.2. TIG (Tungsten Inert Gaz) Yntemiyle Kesme BLM 4. PLAZMA & LE KESME 4.1. Giri # 4.2. Plazma Tekni inin Esaslar& 4.3. Plazma Kesmenin Prensipleri 4.4. Plazma Yap&c& Ortamlar 4.5. Yntem Teknikleri 4.5.1. Argon-Hidrojen-Azot Plazma Kesme 4.5.2. Bas&nl& Havayla Plazma Kesme, Oksijenle Plazma Kesme 4.5.3. Su-Enjeksiyonlu Sualt&nda Plazma Kesme 4.6. Plazma Kesme Donan&mlar& 4.6.1. Ak&m reteleri 4.6.2. Tor 4.7. Malzemeler ve Kesme De erleri 4.8. Plazma Kesmede '#gvenli i BLM 5. LASER I )INI & LE KESME 5.1. Giri # 5.2. Laser I#&n& reteleri 5.2.1. CO2 -Laser reteleri 5.2.2. Laseraktif Malzeme Olarak CO2 5.2.3. Nd: YA, Laser reteleri 5.2.4. Darbeli Nd: YAG Laser reteleri 5.2.5. Laseraktif Malzeme Olarak Nd: YAG 5.2.6. Di er Gaz Laser reteleri 5.3. Laser I #&n& 5.3.1. Laser I#&n&n&n Dalga Boyu 5.3.2. Mod (Yo unluk Da &l&m&) 5.3.3. Polarizasyon 5.3.4. I#&n '#aret Say&s& 5.3.6. al&#t&rma Trleri

112 113 113 115 117 117 118 121 121 121 121 124 125 126

5.3.7. I#&n Ynlendirme 5.3.8. Odaklama Elemanlar& 5.3.9 Odaklama 5.3.10. Odak Konumu 5.4. Kesme Gazlar& 5.4.1. Oksijen 5.4.2. Azot ve Argon 5.4.3. Bas&nl& Kesme Gaz& 5.4.4. Kesme Gaz& Tr ve Kalitesi 5.4.5. Bas&n 5.5. Kesme Memeleri 5.6. Laser I#&n&yla Kesmenin Prensibi 5.7. Malzemelerin Laserle Kesilebilme Kabiliyetleri 5.7.1. Is& Olu#umu 5.7.2. Malzeme Yzeyinin Etkisi 5.7.3. Malzemeye Uzakl&k 5.8. Laser I#&n&yla Kesme Yntemleri 5 . 8. 1. Laser ile Yakarak Kesme 5.8.2. Laser ile Eriterek Kesme 5.8.3. Laser I#&n&yla Buharla#t&rarak Kesme 5.9. Kesme Sistemi 5.9.1. Malzeme Ba lama ve Kinematik 5.9.2. Yard&mc& Malzemeler ve Kesim Yerleri 5.9.3 Laserle Kesilmi# Paralar&n De erlendirilmesi 5.10. Laser I#&n& ile Kesmede '#gvenli i BLM 6. KESME TEKNOLOJ&S&NDE KAL&TE 6.1. Kesme i#leminde Olu#an Deformasyonlar 6.1.1. Deformasyonun Sonular& 6.1.2. Deformasyona Kar#& Al&nabilecek nlemler 6.2. Kesme Yzeylerinin Kalitesi ve l Toleranslar& 6.2.1. DIN 2310 K&s&m 3'e Gre Oksijenle Yakarak Kesmede Kesme Yzeylerin Kalitesi ve l Toleranslar& (TS 11151 : Is&l Kesme - Oksijenle - i#lem Prensipleri: Kalite ve Boyut Toleranslar&) 6.2.1.1. Diklik ve E iklik Tolerans& "u" 6.2.1.2 Ortalama Prz Derinli i "Rz"

127 128 129 131 132 132 132 133 133 133 134 135 136 136 138 138 139 140 144 148 149 149 150 151 152

153 154 155 156 157

157 158

VI

6.2.1.3. Kesme Yivinin Geriye Srklenmesi 6.2.1.4. Kenarlar&n Erimesiyle Olu#an Yar&ap 6.2.1.5. Tek flele Do rusal ve E risel Kesmelerde Boyut Toleranslar& 6.2.1.6. Ayn& Anda 'ki fle Kullan&lan Paralel ve Do rusal Kesmelerde Boyut Toleranslar& 6.2.1.7. DIN 2310'dan Daha Dar Toleranslar 6.2.2. DIN 2310 K&s&m 4'e Gre Plazma ile Kesmede Kesme Yzeylerinin Kalitesi ve l Toleranslar& 6.2.2.1. Diklik ve E iklik Tolerans& "u" 6.2.2.2. Ortalama Prz Derinli i "Rz" 6.2.2.3. Kenarlar&n Erimesiyle Olu#an Yar&ap "r" 6.2.2.4. Kesme Yivlerinin Geriye Srklenmesi Boyut Toleranslar& 6.2.3. Kalitesi ve l Toleranslar& 6.2.3.1. Diklik ve E iklik Tolerans& 6.2.3.2. Ortalama Prz Derinli i

159 160 160

162 162

164 164 164 165 166

6.2.2.5. Tek Tarafl& Is& Etkisi Alt&nda Plazma ile Do rusal ve E risel Kesmede 166 DIN 2310 K&s&m 5'e Gre Laser I#&n&yla Kesmede Kesme Yzeylerinin 168 169 169

6.2.3.3. Kesme Kenarlar&n&n Erimesiyle Olu#an Yar&ap ve Kesme Yivlerinin Geriye Srklenmesi 6.2.3.4 Laserle Kesilen Paralarda Boyut Toleranslar& 6.2.4. Ortalama Prz Derinli inin Saptand& & Blge 6.2.5. Diklik ve E iklik Toleranslar&n&n Saptand& & Blge 6.2.6. Oksijenle ve Plazma ile Kesmede Kullan&lan Kesme Mavnalar&n&n Hassasiyeti 6.2.6.1. Do rusal Hassasiyet 6.2.6.2. Biimsel Hassasiyet 6.2.6.3. Kesmenin Ba#lat&ld& & Noktan&n Kesilen Paran&n Boyut Toleranslar&na Etkisi 6.2.6.4. Is&n&n Kesilen Paralar&n Hassasiyetine Etkisi 6.2.7. Kesme Yzeyi Kalite ve Toleranslar&n&n Gsterimi 6.3. Alevle ve Plazma 'le Kesmede Kesme Hatalar& 6.4. Alevle Kesmede Kalite Kontrol 6.5. Yard&mc& Tertibatlar 6.6. Alevle Kesmede Ekonomiklik BLM 7. KESME DATALARI 176 177 177 179 190 191 192 194 175 175 176 170 170 173 173

VII

FAYDALANILAN ESERLER

213

VIII

BLM 1
1.1. Genel

TERM&K KESME YNTEMLER&

Termik kesme, esas olarak malzemelerin termik yntemlerle a#&nd&r&lmas&d&r. Bu nedenle termik kesme, genel a#&nd&rma yntemleri aras&nda yer al&r (Tablo 1.1). Tablo 1.1. Genel a,#nd#rma yntemleri

1.2. Termik Kesme Yntemlerinin Grupland#r#lmas# Termik kesme yntemleri, a#a &daki bak&# a&lar&na gre grupland&r&labilir: Kesme i#leminin fizi ine gre 'malat&n trne gre Enerji iletim #ekline gre Su banyosuna gre

1.2.1.

Kesme &,leminin Fizi ine Gre Grupland # rma

Pratikte uygulanan tm yntemler, kar&#&k formdad&r Bunlar yakma, eritme veya buharla#t&rma olarak ait gruplara ayr&labilir. 1.2.1.1.Yakarak Kesme Yakarak termik kesme ynteminde: Malzeme yerel olarak oksitlenir:

Olu#an yanma rnleri, yksek h& zl & bir oksijen huzmesi ile flenerek uzakla#t&r&l&r. 1.2.1.2.Eriterek Kesme Eriterek termik kesme ynteminde, kesme a z& nda a#a & daki olaylar meydana gelmektedir: - malzeme yerel olarak eritilir: - olu#an erime rnleri, a z&ndan uzakla#t&r&l&r. 1.2.1.3.Buharla, t# rarak Kesme Buharla#t&rarak termik kesmede kesme a z& nda meydana gelen olaylar #anlard&r. - malzeme yerel olarak buharla#t&r&l&r; - olu#an buhar rnleri genle#tirilerek ve/veya bir gaz huzmesi ile flenerek kesme a z&ndan uzakla#t&r&l&r. 1.2.2. & malat# n Trne Gre Grupland # rma 1.2.2.1.Elle Kesme Kesme i#leminin elle yap&lmas&d&r. 1.2.2.2.K# smen Mekanize Kesme Kesme i#leminin k&smen mekanize olarak yap&lmas&d&r. 1.2.2.3.Tam Mekanize Kesme Kesme i#leminin tamamen mekanikle#tirilmi# olarak yap&lmas&d&r. 1.2.2.4. Otomatik Kesme Kesme i#leminin, rne in paran&n de i#tirilmesi gibi, farkl& uygulamalara sahip programlara gre kendi kendine gerekle#mesidir 1.2.3. Enerji & letim )ekline Gre Grupland # rma 1.2.3.1. Gazla Termik A,# nd # rma (Alev Kullan # lan Yntemler) Oksi-yan& c& gaz aleviyle yakarak kesme ve yakarak delik delme ve rendeleme i #lemleri, a#& nd& rmada gerekli & s& n&n oksitlenmeyle sa land& & ve malzemenin bir oksijen huzmesi ile a#& nd& r& ld& & termik kesme yntemleridir. Esas malzemeye gre farkl& yo unlukta olmas& nedeniyle yzey tabakalar& alevin yelpaze k&sm&nda znr. A#&nd&rma trne gre bu yntemler a#a &daki gibi grupland&r&l&r: Oksi-yan&c& gaz aleviyle yakarak kesme Metal tozuyla yakarak kesme Metal tozuyla eriterek kesme Mineral tozuyla yakarak kesme Oksi-yan&c& gaz aleviyle yakarak oluk ama Oksi-yan&c& gaz aleviyle yakarak planyalama. Oksi-yan&c& gaz aleviyle yakarak delik ama Alevle yzey i#leme yksek s& cakl & ktaki ve yksek h& zdaki bir gaz huzmesi ile kesme

1.2.3.1.1.Alevle Yakarak Kesme Alevle yakarak kesme, yan & c& gaz-oksijen alevi ve kesme oksijeni kullan&lan termik kesme yntemidir. Alevin etkimesi ve malzemenin yanmas&yla olu#an &s& kesme oksijeni ile ilerleyen yanmay& mmkn k&lar. Reaksiyon derinlemesine ve kesme ynnde devam eder. Eriyikle kar&#an ve kesme crufu olarak da bilinen oksitler, kesme oksijeni huzmesi yard&m&yla kesme a z&ndan uzakla#t&r&l&r. A#& nan malzemenin byk bir k&sm& yanar (*ekil 1.1). 1.2.3.1.2.Metal Tozuyla Yakarak Kesme Metal tozuyla yakarak kesme, reaksiyon ortam & na metal tozlar& n& n iletilmesiyle gerekle#tirilen, bir alevle yakarak kesme yntemidir. Metal tozlar&n&n yanmas&yla olu#an ilave &s& ve olu#an metal oksitleri, kesme cruflar&n&, kesme oksijeni huzmesi ile uzakla#t&r&labilecek derecede ince ve ak&c& bir hale getirir (*ekil 1.2).

)ekil 1.1. Alevle yakarak kesme

)ekil 1.2. Metal tozuyla yakarak kesme 1.2.3.1.3. Metal Tozuyla Eriterek Kesme

Metal tozuyla eriterek kesme, yan & c & gaz-oksijen aleviyle kesme oksijeninin, metal tozu

alt&nda sevk edildi i bir termik kesme yntemidir. Yan&c& gaz-oksijen alevi ve yanan metal tozlar&n&n &s& s& malzemeyi eritir. Kesme oksijeni huzmesi iindeki metal tozlar& n& n metal oksitlerine sevkedilmesi mineralize olmu# eriyi i ince ve ak&c& bir cruf (lava) haline getirir. Reaksiyon derinlemesine ve kesme ynnde devam eder. Bu #ekilde bir kesme a z& ortaya &kar (*ekil 1.3). 1.2.3.1.4.Mineral Tozuyla Yakarak Kesme Mineral tozuyla yakarak kesme, reaksiyon blgesine mineral tozlar&n&n sevkedildi i bir termik kesme yntemidir. Kesme oksijeniyle birlikte sevkedilen mineral tozu, kinetik enerjisiyle kesme cruflar& n& n kesme a z&ndan uzakla#mas&n& sa lar (*ekil 1.4).

)ekil 1.3. Metal tozlar#yla eriterek kesme

)ekil 1.4. Mineral tozuyla yakarak kesme Yakarak Rendeleme Yakarak rendeleme, yan&c& gaz-oksijen alevi ve rendeleme oksijeniyle para yzeyinden malzeme uzakla#t&r&lan bir termik kesme yntemidir. Tavlama aleviyle ve malzemenin yanmas&yla olu#an & s&, rendeleme oksijeni huzmesiyle devaml& bir erime ve yanma sa lar. Reaksiyon, kesme ynnde olu#ur.

Uzakla#t&r&lan malzemenin bir k&sm& yanmaktad&r. 1.2.3.1.5. Yakarak Oluk Ama Yakarak oluk ama malzemede kanal #eklinde a#&nd&rma yap&lan bir yakarak rendeleme yntemidir (*ekil 1.5).

)ekil 1.5. Yakarak oluk ama

1.2.3,1.6. Yakarak Planyalama Yakarak planyalama malzemede tabaka #eklinde a#& nd& rma yap& lan bir yakarak rendeleme yntemidir (*ekil 1.6).

)ekil 1.6. Yakarak planyalama 1.2.3.1.7. Yakarak Delik Ama Mineral veya metalsel malzemede oksijen huzmesiyle yakarak delik ama termik bir delik ama yntemidir. Oksijen huzmesinin serbest ucu malzemeyi tutu#ma s& cakl& & na getirir ve malzeme ilave oksijen alt& nda yanar. Mineral esasl& malzemelerde oksijen huzmesinin yakmas&yla olu#an metal oksitleri, mineral temas&yla tok mineral eriyi i silikat olu#umu ile de ince ve ak&c& bir cruf haline gelir ve ayn& anda oksijen huzmesiyle uzakla#t&r&l&r Metalsel malzemelerde metal, oksijen ak&m&nda oksitlenir ve oksijen huzmesiyle uzakla#t & r&l &r. Bu #ekilde bir delik olu#ur. Di er deliklerin a&lmas& yla bir perforasyon veya srekli bir ay& rma

olu u olu#ur (*ekil 1.7).

)ekil 1.7. Yakarak delik ama 1.2,3.1.8. Alevle Yzey &,leme Alevle yzey i#leme, yan&c& gaz-oksijen aleviyle yzeyden termik olarak tabaka kald& r& lan bir yntemdir. Metalsel veya mineral esasl & paran& n yzeyi h&zla ve k&sa bir srede tavlan&r. Bu esnada boya ya veya kauuk gibi organik kaplamalar yanar. Anorganik kaplamalar veya tabakalar ise ullan&r veya yap& de i #tirir (*ekil 1.8).

)ekil 1.8. Alevle yzey i ,leme 1.2.3.2. Elektriksel Gaz De,arj# &le Termik A,#nd # rma 1.2.3.2.1. Arkl # -Oksijenle Kesme Arkl& oksijenle kesme, kesme blgesine elektrik ark& ve kesme oksijeni sevkedilen bir termik kesme yntemidir Ark: ii bo# bir elektrod ile para aras&nda olu#turulur. Ark etkisiyle ve malzemenin yanmas&yla olu#an &s&, kesme oksijeni yard&m&yla ilerleyen bir yanma meydana getirir. Reaksiyon, derinlemesine ve kesme i#lemi ynnde devam eder. Eriyikle kar&#&k halde olu#an oksitler, kesme oksijeni huzmesiyle uzakla#t&r&l&r. Bu #ekilde bir kesme a z& (yar& &) olu#ur (*ekil 1.9).

)ekil 1.9. Arkl# oksijenle kesme

1.2.3.2.2. Arkl#-Bas#nl# Hava &le Oyuk Ama (Rendeleme) (Arcair Yntemi) Arkl&-bas&nl& hava ile oyuk ama (rendeleme), arkla ve bas&nl& hava ile yzeylerde a#&nd&rma olu#turarak yap&lan bir termik kesme yntemidir. Ark etkisiyle ve malzemenin yanmas&yla olu#an &s&, bas&nl& hava yard&m&yla yanma ve sren bir erime sa lar. Reaksiyon, derinlemesine ve hareket ynnde devam eder. Dzlemsel ilerleyen bas&nl& hava huzmesi, eriyikleri ve cruflar&, kald&r&ld& & yere bir ntavlama uygulayacak tarzda uzakla#t&r&r. Kald&r&lan malzemenin bir k&sm& yanmaktad&r (*ekil 1.10).

)ekil 1.10. Arkl# bas#nl# hava (Arcair) ile oyuk ama (rendeleme)

Plazma &le Eriterek Kesme Plazma ile eriterek kesme, daralt&lm&# ve s&k&#t&r&lm&# bir arkla yap&lan bir termik kesme yntemidir. Bu ark iinde, ok atomlu gazlar dissosiye ve k&smen iyonize olur; tek atomlu gazlar ise k&smen iyonize hale

geer. Bu #ekilde olu#turulan plazma huzmesi, yksek s&cakl& & ve byk kinetik enerjisi ile malzemeyi eriterek ve k&smen de buhar haline getirerek uzakla#t&r&r. Plazma kesme flecinin veya paran&n ilerlemesi ile bir kesme a z& meydana gelir. 1.2.3.3. Ta,#y#c# Arkl# Plazma &le Eriterek Kesme Ta#&y&c& arkl& plazma ile eriterek kesme i#leminde kesilecek malzeme, kesme i#lemi s&ras&nda olu#acak bir ak&m devresini tamamlayaca &ndan, elektrik iletkenli ine sahip olmal&d&r (*ekil 1.11).

)ekil 1.11. Ta,#y#c# arkl# plazma ile eriterek kesme 1.2.3.4. Ta,#y#c# Olmayan Arkl# Plazma &le Eriterek Kesme Ta#&y&c& olmayan arkl& plazma ile eriterek kesme i#leminde, elektri i ileten ve iletmeyen tm malzemeler kesilebilir (*ekil 1.12).

)ekil 1.12. Ta,#y#c# olmayan arkl# plazma ile eriterek kesme

1.2.4. I,#n Yard#m#yla Termik A,#nd#rma Laserle Kesme Laserle kesme, kesme iin malzemeye aktar&lmas& gerekli enerjinin laser &#& n& ndan sa land& & termik kesme yntemidir. Kesme, ilave bir gaz huzmesi alt&nda yap&labilir. Yntem, malzemenin dn#trlme biimine gre #u #ekilde alt gruplara ayr&labilir: - laserle yakarak kesme

- laserle eriterek kesme - laserle buharla#t&rarak kesme 1.2.4.1. Laserle Yakarak Kesme Laserle yakarak kesme, alevle yakarak kesmeye uygun bir malzemeden mamul bir parada, laser &#&n&yla yerel olarak yap&lan hem tavlama ve hem de e #zamanl & olu #acak #ekilde yap& lan bir laserle kesme i #lemidir. Tavlanan blgede malzeme, gnderilen oksijen veya oksijen ieren &#&nla yak&l&r. Reaksiyon, derinlemesine ve ilerleme ynnde devam eder. Olu#an oksitler, gaz huzmesiyle uzakla#t&r&l&r. Bu #ekilde bir kesme a z& meydana gelir (*ekil 1.13).

)ekil 1.13. Laserle yakarak kesme

1.2.4.2. Laserle Eriterek Kesme Laserle eriterek kesme, yanmadan nce eriyebilen bir malzemeden mamul paran& n, laser &#&n& yard&m&yla yerel olarak eritildi i bir laserle kesme i #lemidir. Eriyen malzeme, gaz huzmesi ile uzakla#t& r&l&r. flecin veya paran&n ilerlemesiyle kesme a z& olu#ur (*ekil 1.14).

)ekil 1.14. Laserle eriterek kesme

1.2.4.3. Laserle Buharla,t#rarak Kesme Laserle buharla#t&rarak kesme, paran&n yerel olarak, malzemesinin srekli buharla#t&r&lmas&na yetecek derecede tavland& & laserle kesme yntemidir. Buharla#an malzeme, gaz &#&n& ve genle#me yard&m&yla uzakla#t&r&l&r. flecin veya paran&n ilerlemesiyle kesme a z& meydana gelir (Sekil 1.15).

)ekil 1.15. Laserle buharla,t#rarak kesme

10

BLM 2 YANICI GAZ OKS&JEN ALEV&YLE YAKARAK KESME

2.1. Genel Yan&c& gaz-oksijen aleviyle yakarak kesmenin gemi#i, 1902 y&l&na kadar uzan&r. Kesme cihazlar& olarak alevle kesme makinalar&nda ve kesme flelerinde son 25 y&l iindeki geli#me, klasik tak&m makinalar&ndaki geli#meye gre kalite ynnden daha byk olmu#tur. Bugn yakla#&k 3000 mm'lik kal & nl & a kadar alevle kesme yntemi ile kesme yap&labilmektedir. Makinayla kesme ile, genel olarak 300 mm'lik kal&nl& a kadar paralar kesilebilmekte; zel hallerde belirli kesme kaliteleriyle 500 mm'ye kadar ula#&labilmektedir. Bu kal&nl& &n zerine, ancak zel kesme kalitesi talebi olmaks&z&n &k&labilmektedir. Bir alevle yakarak kesme i#lemindeki temel kavramlar, en s&k kullan&lan kesme tipleri olan dik ve e ik kesme halleri iin *ekil 2.1'de gsterilmektedir.

)ekil 2.1. Alevle yakarak kesme i,lemindeki temel kavramlar

2.2. Alevle Yakarak Kesme &,leminin Esaslar# Alevle yakarak kesme i#leminde malzeme, enerji ta#&y&c& bir yan&c& gaz-oksijen aleviyle, tutu#ma s&cakl& &na kadar tavlan&r (*ekil 2.2). Alevle yakarak kesmenin prensibi ise *ekil 2.3'de gsterilmi#tir.

11

)ekil 2.2. Alevle yakarak kesme

)ekil 2.3. Alevle yakarak kesmenin prensibi Tavlama alevinin a#a &daki grevleri yerine getirmesi gerekir: - Kesilecek malzemeyi, mmkn oldu u kadar h& zl & bir #ekilde tutu#ma s&cakl& &n&n zerine kadar tavlamal&d&r; - Do rultusu sapan &s&y& telafi etmeli ve kesme oksijenini &s&tmal&d&r; - Kesme oksijeni huzmesini kararl & hale getirmeli, mmkn oldu u kadar byk bir silindirik #ekle sokmal& ve havan&n azotundan korumal&d&r. Tutu#ma s&cakl& &na ula#an blgeye kesme oksijeni sevkedilir. Malzeme, oksijen huzmesi alt&nda oksitlenir. Bu olay, ekzotermik bir reaksiyondur. Tavlama alevinden gelen & s& ve demirin demiroksit olu#turmak zere oksijenle reaksiyona girmesiyle olu#an & s&n&n toplam&, yanman&n srekli olmas&n& sa lar. *ekil 2.4. yanman&n sreklili i iin gerekli olan &s&l #art& gstermektedir.

12

)ekil 2.4. Tutu,ma s#cakl# #n#n denge durumu Reaksiyon malzemenin kal & nl & & do rultusunda ve i #lemin ilerleme ynnde devam ederek kesme yar& & n& meydana getirir. Bu i #lem, son derece byk kal& nl& kta paralar&n dahi kesilebilmesini mmkn k&lar. Eriyiklerle kar&#an -ve kesme crufu da denilen- oksitler, oksijen huzmesi taraf &ndan kesme yar& &ndan uzakla#t&r&l&r. *ekil 2.5 alevle kesme i #leminin ilerleyi #inin stten grn#n #ematik olarak gstermektedir.

a: esas malzeme, b: S&v & haldeki malzeme c: Oksit tabakas& d: Kesme oksijeni huzmesi, e:Kesme yn )ekil 2.5. Alevle kesme i,leminde s#cak nokta (,ematik) Oksijenle kesme i#lemi, tutu#turma s&cakl& & na (870 C'nin zeri) kadar & s&t&lm&# demir ile yksek safl&ktaki oksijenin h&zl& #ekilde birle#ebilme kabiliyetine dayan&r. Demir, yksek safl&ktaki oksijenle h&zl& bir #ekilde oksitlenir ve e#itli reaksiyonlarla, belirli miktarlarda &s& a& a &kar. Bu reaksiyonlar iin kimyasal denge denklemleri #unlard&r: (1)-------------------------------- Fe (2) 3Fe + (3) 2Fe + 2 + 1/2 O 2 . FeO + &s& (267 kJ), birinci reaksiyon O 2 . Fe3O4 + &s& (1120 kj), ikinci reaksiyon

3/2 O 2 . Fe2O3 + &s& (825 kJ) nc reaksiyon

13

' kinci reaksiyon sonucu olu #an byk miktarda & s& , o u kesme uygulamalar&nda ilave bir reaksiyon olan birinci reaksiyonun olu#turdu u &s&n&n zerine &kar. nc reaksiyon ise, belirli miktarlardan daha byk kesme uygulamalar&nda olu#ur. Fe2O3 olu#turmak zere 1 kg demiri, stokyometrik olarak 0,29 m3 oksijen oksitler. Gerek i #lemlerde birim demir ktlesi ba#& na kesme oksijeni tketimi, malzeme kal&nl& &na ba l& olarak de i#ir. Yakla#&k 40 mm'den daha kal&n metallerde, birim ktle ba#& na oksijen tketimi, ideal stokyometrik reaksiyondan daha fazla olur. Bunun nedeni, demirin ancak belirli bir k& sm& n& n Fe2O3'e dn#mesidir. K& smen oksitlenen ve bunun d&#& nda kalan oksitlenmemi # demir, yksek h& zl & oksijen huzmesinin kinetik enerjisiyle kesme yar& &ndan uzakla#t&r&l&r. Yap&lan kimyasal analizler gstermektedir ki, baz& durumlarda crufun % 20'sinden fazlas& oksitlenmemi# metalden olu#abilmektedir. Demirin h&zl& reaksiyonu ile retilen &s&, reaksiyon yzeyine biti#ik bir k&s&m demiri eritir. Bu erimi # demir, oksijen huzmesinin hareketiyle, demiroksitle birlikte kesme yar& & ndan sprlr. E #zamanl & oksitlenme reaksiyonu, aktif kesme cephesindeki demir tabakas&n& &s&t&r. Kesme reaksiyonunun odak noktas&ndaki (s&cak nokta) demir-oksijen reaksiyonu sonucu olu#an &s&, malzemenin tutu#ma s&cakl& &na kadar srekli #ekilde ntavlanmas&na yeterli olmal&d&r. I#&n&m ve iletimle &s& kayb& olmas& na ra men reaksiyonun srmesi iin yeterli & s& kal& r. Gerek durumda malzemenin yzeyi hadde crufuyla veya pasla kapl&d&r. Temiz bir metal yzeyin oksijen huzmesine maruz kalabilmesi iin bu tabakan&n ntavlama alevleriyle eritilmesi gerekir. ntavlama alevleri, yzeye &s& sa layarak kesme reaksiyonunun srmesine yard&mc& olur. Ayr& ca ntavlama alevleri, kesme oksijeni huzmesinin havayla trblans olu#turacak #ekilde etkile#imine de engel olurlar. 2.3. Malzemelerin Alevle Kesilebilme Kabiliyetleri Kesme s&ras&ndaki fiziko-kimyasal olu#umlarda, kesilecek malzemelerin belirli #artlar& yerine getirmesi gerekir: a. Malzemenin tutu#ma s&cakl& &, erime s&cakl& &ndan daha d#k olmal&d&r b. Kesme s&ras&nda olu#an oksitlerin erime s&cakl& &, malzemenin erime s&cakl& &ndan daha d#k olmal&d&r c. Malzemenin &s& iletme kabiliyeti d#k olmal&, oksitleri de ak&c& olmal&d&r. Saf demir, bu #artlar& optimum derecede yerine getirir. Ala#&ms&z ve d#k ala#&ml& elikler, alevle yakarak kesmeye uygundur. Artan karbon ieri iyle, malzemenin tutu#ma s&cakl& & da ykselir (*ekil 2.6) ve erime s&cakl& & d#er; bu nedenle % 1,6 ila % 1,8 karbonlu bir elik, yukar&da belirtilen a #art&n& yerine getiremez. Karbonun yan& s& ra krom, tungsten, nikel gibi ala#&m elemanlar& da eliklerin oksijenle kesilebilme kabiliyetlerini etkiler. Bunun nedeni, bu elemanlar&n oksitlerinin, nispeten daha yksek erime s&cakl& &na sahip olmas&d&r. Tablo 2.1'de, baz& metal ve oksitlerinin erime s&cakl&klar& verilmi#tir.

14

)ekil 2.6. eli in tutu,ma s#cakl# #n#n karbon ieri iyle de i,imi Tablo 2.1. Baz# metal ve oksitlerinin erime s#cakl#klar#

15

Bir malzemenin krom ieri inin artmas&, ek#ilinin erime s&cakl& & ykseltir ve bu durum yukar& da verilen b kesilebilme #art& n& n sa lanmas& na yol aar. Tablo 2.2. bir eli in oksijenle kesilebilmeye uygunlu unun ortadan kalkmamas& iin ala#&m elemanlar&n&n st s&n&rlar&n& vermektedir. Titanyum ve ala#&mlar& istisnai bir duruma sahiptir. Bu malzemeler alevle (oksijenle) kesilebilmeye uygundur. Tablo 2.2. eli in alevle kesilebilme kabiliyeti zerine ala,#m elemanlar#n#n etkisi

Bir elik ierisindeki ala#&m elemanlar& miktar&, sadece malzemenin alevle kesilmeye uygunlu unu belirlemekle kalmaz, ayn& zamanda kesme yang& nda sertlik, i gerilme ve atlak olu#umu gibi islenmeyen problemlere de yol aabilir. 2.3.1. Kesme Yar# #n#n Yap#s# ve zellikleri Kesme yang&ndaki sertle#me, esas olarak malzemenin karbon ieri ine, so uma h&z&na ve malzemenin kal&nl& &na ba l&d&r. Kesme yar& &nda sertlik art &#& n & olu #turan ve ok ince bir martenzite yol aan bir karbon zenginle#mesi meydana gelir. Bir St 52-3 eli inin kesme yar& &n&n iyap&s& *ekil 2.7'de grlmektedir.

)ekil 2.7. Bir St 52-3 eli inin kesme yar# #n#n yap#s# *ekil 2.8'de ise, bir St 52-3 eli inin kesme yang& ndaki sertlik da &l&m& grlmektedir. Olu#an sertliklere ra men, kayna a uygun yap& elikleri, e er metal oksit kal& nt &lar& azsa ve yanma nedeniyle kuvvetli bir bile#en kayb& olu#mam&#sa, alevle kesmede atlak olu#turma e ilimi gstermezler. Ancak kesme i #leminden sonra kritik blgedeki iyap& da ortaya &kacak igerilme

16

da &l&m&, bas&n igerilmeleri olu#acak #ekilde ayarlanmal&d&r. Karbonca zenginle#mi# ve sertle#mi# kesme yar& & yzeyindeki atlaklar&n ortadan kald & r & lmas& , zellikle so uk sertle #tirilmi # salar & n #ekillendirilmesinde nemlidir. Bu blgedeki basma gerilmeleri, d#k ekme gerilmelerine dn#r.

)ekil 2.8. St 52-3 eli inin kesme yzeyindeki sertlik da #l#m# 'gerilmeler -yar&k yzeyinde s&n&rl& bir blgede ekme gerilmeleri olu#ur-artan kesme h&z&yla byr. atlaklar, daha ok % 0,3 'den fazla karbon ieren eliklerde meydana gelir. 2.3.2. eliklerin Alevle Kesilmesinde ntavlama Sertle#meye e ilimli eliklerin alevle kesilmesinde, ilave bir & s& girdisine ihtiya vard&r. Bu durumda kesme fleci, bir n veya sonradan tavlama fleci gibi ayarlan&r. Tavlama fleci, paraya yakla#&k 70 mm mesafede ve hafif bir e imle tutulur. Kesme flecinin alevi, pskrtecek #ekilde ayarlan&r. ntavlama s&cakl& &n&n seimi, bir karbon e,de eri hesab& na dayan&r. Tablo 2.3, karbon e #de erine gre e #itli malzeme kal & nl & klar& iin ntavlama s&cakl&klar&n& vermektedir. Tablo 2.3. eliklerin alevle kesilmesinde ntavlama s#cakl#klar#

*ekil 2.9'da ise, TESKE'ye gre yksek ala#&ml& eliklerin alevle kesilmesinde ntavlama s&cakl&klar&

17

verilmi#tir.

)ekil 2.9. Yksek ala,#ml# eliklerin alevle kesilmesinde ntavlama s#cakl#klar# St 34, St 37 ve St 52 gibi ok kullan&lan yap& eliklerinde, metalrjik bak&mdan herhangi bir tehlike sz konusu olmaks& z&n alevle kesme yap&labilir. Tablo 2.4, e #itli eliklerin oksijenle (alevle) yakarak kesmeye uygunlu unu vermektedir. Tablo 2.4. e,itli eliklerin alevle kesmeye uygunlu u (Berlin SLV'nin ara,t#rmalar#na gre)

18

2.3.3. S#cakl#k Da #l#m# Kesme i#lemi s&ras&nda metalin s&cakl& &, erime s&cakl& & ile i#lem s&cakl& & aras&ndad&r. Metaldeki s&cakl&k da &l&m& incelenirken, yar&k aln& gz nne al&n&r. Metalin kesilmesi s&ras&nda olu#an &s&n&n kayna & olan tavlama alevi ve metalin oksitlenme reaksiyonu, a#a &daki gibi etkin Sadece tavlama alevinin etkidi i d#nlrse, e#s&cakl&k e rileri, merkezi, kesme yar& &n&n st kenar& olan yaylar #eklinde olu#ur. Alevin yelpazesi, ortam havas&n&n so utma etkisini kar#&lar (*ekil 2.10.a). Sadece oksijen huzmesinin etkidi i d#nlrse, yanma btn kesme yar& & boyunca meydana geldi inden, metalde dzgn bir &s&nma meydana gelir. Olu#an oksidin s&cakl& &, oksijen ak&#& s&ras&nda artar ve e#s&cakl&k e rileri *ekil 2.10.b ' deki gibi gerekle#ir. Hem tavlama alevinin ve hem de oksijen huzmesinin birlikte etkimesi durumunda e#s&cakl&k e rileri, *ekil 2.10.c'deki durumu al&rlar.

)ekil 2.10. Kesme yang#ndaki e,s#cakl#k e rileri a) Sadece tavlama alevinin etkimesi durumundaki e,s#cakl#k e rileri b) Sadece oksijen huzmesi etkidi inde e,s#cakl#k e rileri

19

c) Tavlama alevinin ve oksijen huzmesinin birlikte olu,turdu u e,s#cakl#k e rileri *ekil 2 10.c incelendi inde, yar& k aln& ndaki s& cakl & & n sabit kalmad& & grlr S& cakl&k, yar& &n A noktas& nda maksimum ve B'de ise minimum de erini al&r. C'ye kadar artan s&cakl&k D'ye do ru d&# ortam s&cakl& &n&n etkisiyle azal&r. E er s&cakl&k belirlenen srenin d&#&na &karsa kesmede baz& hatalar meydana gelir Tavlama alevinin verdi i & s& metalin yanmas&yla meydana gelen &s&dan her zaman daha d#ktr Bu olay&n para kal&nl& &na (k) gre de i#imi: Tablo 2.5'de verilmi#tir. Tablo 2.5. Tavlama alevinin ve metalin yanmas#n#n sa lad# # #s#lar#n para kal#nl# # "k" ile de i,imi

2.3.4. Srklenme Yzeye dik olarak etkiyen oksijen huzmesinin paraya giri #i ve & k&#& aras&nda, kesme ynnde meydana gelen sapmaya srklenme ad& verilir (*ekil 2.11).

)ekil 2.11. Oksijenle kesme i ,leminde srklenme

Yzeyden para kal&nl& & ynnde ilerledike, oksijenin safl& & ve miktar& azal&r, malzeme- - yanma

20

h&z& d#er ve alt k&s&mda srklenme meydana gelir. Ayr&ca bu be gede s&v& oksit tabakas& inceldi inden dolay: yanma h&z& artar, ilerleme h&z bu iki de i#kene gre tespit edilir. Srklenme bazen para kal&nl& &n&n % 10'una ula#abilir. Kaliteli ve hassas bir kesme yzeyi iin, al&#ma h& z& n& n uygun seilerek srklenmenin minimum seviyece tutulmas& gerekir. 2.3.5. Kesilen Metalin Homojenli i Oksijenle yakarak kesme i#lemi, kesilecek metalin i ve d&# hatalar&ndan etkilenir, i hatalar olarak malzeme iindeki gaz kabarc&klar&, yabanc& maddeler, kat&la#ma hatalar& (segregasyonlar). igerilmeler ve atlaklar; d&# hatalar olarak da para yzeyindeki dzgnszlkler, ya , pas ve kirler say&labilir. E er para zerindeki oksitlenme, nemli derecede ok ise, kesme h&z& d#ebilmektedir Ayr&ca paraya daha yksek bir n tavlama uygulanmas& da gerekir.

2.3.6. Para Kal#nl# #n#n Etkisi Kesilecek olan metalin kal&nl& &, kesme i#leminin ayar parametrelerini byk lde etkilemektedir. Endstriyel flelerle 200 mm'ye kadar kesme yapmak mmkndr. Elle kesmede bu kal&nl&klara ula#mak zordur. Elle, kal&nl& & ancak 50 mm'ye kadar olan paralar kesilebilir. Oksijenle kesme makinalar&nda ise daha byk ve su so utmal& fleler yard&m&yla 600-800 mm.ye kadar levhalar kesilebilir. 2.4. Yan#c# Gaz ve Oksijen'in zellikleri 2.4.1. Yan#c# Gaz Kesme i#leminde ntavlama alevinin fonksiyonlar& #unlard&r: a) eli in s&cakl& &n& tutu#turma s&cakl& &n&n zerine (yakla#&k 1200 0C civar&na) ykseltmek b) Kesme reaksiyonunun srmesi iin paraya &s& eklemek c) Kesme oksijeni huzmesi ile atmosfer aras&nda koruyucu bir k&l&f olu#turmak d) eli in st yzeyinde kesme i#leminin normal ilerlemesini durdurabilecek veya geciktirebilecek pas, tufal boya vb. yabanc& maddeleri uzakla#t&rmak. eli i h&zl& #ekilde tutu#turma s& cakl& &na ykselten bir ntavlama yo unlu u, yksek i#lem h&zlar&nda kesme kalitesini srdrmek iin genellikle yeterlidir. Ancak kesme kalitesi en yksek seviyede olmaz. Yksek kaliteli kesme, normal olarak h& zl& ntavlama iin gereken yo unlu a gre nemli oranda d#k ntavlama yo unluklar& nda yap&labilir. o u byk kesme makinalar&nda, ift kademeli gaz kontrolleri mevcuttur. Bunlar, ba#latma i#lemine gre yksek yo unluklu ntavlamay& s&n&rlarlar. Daha sonra ntavlama alevleri, yan&c& gaz ve oksijenden tasarruf sa lamak ve daha iyi bir kesme yzeyi olu#turmak zere d#k yo unlu a indirilir. Bir ntavlama yan&c& gaz&n&n seiminde a#a &daki hususlar&n gz nnde bulundurulmas& gerekir: a) Keskin kenarlarda ve yuvarlak k#elerde kesmeyi ba#lat&rken ve ayr&ca para ortas&ndan kesme

21

uygulamalar&nda delik olu#tururken ntavlama iin gereken sre; b) Do rusal izgi, #ekil halinde veya kaynak a z & kesme i #lemleri iin kesme h&zlar&na etkisi; c) Yukar&daki faktrlerin paran&n i#lenmesinde birlikte etkisi; d) Bas& nl& kap, tp veya boru hatlar& iindeki hacimde depolanabilirli i ve bunun maliyeti. e) Yan&c& gaz& verimli #ekilde yakabilmek iin gerekli ntavlama oksijeninin maliyeti f) Gerekti inde kaynak, tavlama ve lehimleme gibi di er i#lemler iin yan&c& gaz&n verimli #ekilde kullan&labilirli i g) Yan&c& gaz tanklar&nda depolama ve ta#&madaki emniyetlili i. Oksijenle yakarak kesme i#leminde enerji ta#&y&c& eleman, yan&c& gaz ve oksijen kar&#&m&d&r. 2.4.1.1. Asetilen Asetilen alevle kesme i#lemleri iin en yayg&n kullan&lan yan&c& gazd&r. En nemli zellikleri, kolay retilebilmesi, yksek alev s&cakl& & ve alev karakteristiklerinin kullan&c&lar taraf &ndan geni# apta bilinmesidir. Asetilenin oksijenle yanmas& , kesme flecindeki her bir ntavlama deli inde, parlak bir alev konisine sahip, s&cak ve k&sa bir alev olu#turur. Yanma, alev yelpazesinde tamamlan&r. Meme &k&#&nda iki alev aras&ndaki keskin s&n&r, istenen alev karakteristiklerine uygun oksijen/asetilen oran&n&n ayarlanmas&n& sa lar. Bu orana ba l& olarak alev, ntr, oksitleyici veya redkleyici olarak ayarlanabilir. Yakla#&k olarak bir hacim oksijenin bir hacim asetilenle kar&#&m&yla elde edilen ntr alev, elle kesme iin kullan&l&r. Oksijen debisi azald&ka parlak bir ak&# grlmeye ba#lar. Bu grnt, bazen dkme demirin kaba kesimi iin kullan&lan redkleyici aleve i#aret eder. Oksijen miktar& artt&r&ld& &nda i alev konisi keskinle#ir ve daha yo un hale gelir. Alev s& cakl & &, 1,5: 1 de erindeki oksijen / asetilen oran& nda maksimuma ula#&r. Oksitleyici alev, k& sa ntavlama sreleri iin ve ok kal&n paralar&n kesilmesi iin kullan&l&r. Oksiasetilen alevinin yksek alev s&cakl& & ve &s& transfer karakteristikleri, kaynak a z& amak iin zellikle nemlidir. Ayr&ca bu karakteristikler, k&sa kesimler gibi ntavlama sresinin toplam kesme sresinin kk bir k&sm& olmas& istenilen durumlarda stnlk sa lar. 2.4.1.2. Stabilize Metilasetilen-Propadien (MPS=MAPP) MPS (Almanca MAPF), s&v & propan gibi depolanabilen ve ta#& nabilen, kararl& asetilen benzeri bir s&v &la#t&r&lm&# yak&tt&r. MPS, propadien (ailen), propan, btan, btadien ve metilasetilen gibi e#itli hidrokarbonlar&n bir kar&#&m& d& r. T & pk& asetilen gibi metilasetilen de karars& z, yksek enerjili, l ba l& bir bile#iktir. MPS iindeki di er bile#ikler emniyetle ta#&nmaya uygun kar&#&m olu#turmak amac&yla metilasetileni zer. Kar&#&m, hem propandan hem de do algazdan daha s& cak yanar. Ayr& ca asetilende oldu u gibi primer alev blgesindeki enerjinin yksek oranda a& a &kmas&n& sa lar. Alevdeki ortalama &s& da &l&m& di er gazlardaki gibidir. Ntr aleve fleten gelen 2,5 hacim oksijenin 1 hacim MPS ile kar&#mas& halinde ula#&l& r. Bunun maksimum alev s& cakl& & 3,5 hacim oksijenle 1 hacim MPS'nin kar&#mas& halinde meydana gelir.

22

Bu oranlar asetilen aleviyle ayni uygulamalar iin kullan&l&r. MPS gaz& pek ok karakteristi i bak& m & ndan asetilene benzemesine ra men ntr ntavlama alevi iin birim yan&c& gaz hacmi ba#&na yakla#&k iki kat oksijen gerektirir. Bu nedenle MPS gaz& n& n zel bir uygulama iin asetilen gaz& yerine kullan&lmas& halinde oksijen maliyeti daha yksek olur. MPS'nin asetilenle rekabet edebilmesi iin kullan& laca & durumda asetilenden daha d#k maliyette olmas& gerekir. MPS gaz& derin sulardaki sualt& kesme uygulamalar&nda asetilene gre bir stnl e sahiptir. Patlama tehlikesi nedeniyle asetilenin & k&# bas& nc& 2 bar ile s& n& rl & oldu undan, asetilen genellikle 6 metreden daha derin sularda kullan&lamaz. Ancak MPS t&pk& hidrojen gibi, daha derin sularda kullan&labilir. zel bir sualt& uygulamas& iin ntavlama alevinin yan&c& gaz& olarak MPS asetilen ve hidrojenin birbiriyle kar#&la#t&rmas& gerekir. 2.4.1.3. Do algaz Do algaz&n kimyasal bile#imi, elde edildi i yere ba l& olarak de i#ir. Do al gaz&n ana bile#eni metan (CH4) 'd&r. Ntr alev iin fleten sa lanan oksijen/do algaz oran& 1.5: 1 'dir. Do algazl& alev s&cakl& & asetileni aleve gre daha d#ktr. Ayr&ca daha yay& ngan ve daha az yo undur. Alevin karbrleyici, oksitleyici veya ntr karakteristikleri asetilendeki kadar belirgin de ildir.

D#k alev s&cakl& & ve bundan kaynaklanan d#k &s&l verimi nedeniyle, asetilen ve oksijen kullan&m&yla elde edilen ayn& &s& miktar&na ula#mak iin nemli oranda daha fazla do algaz ve oksijen tketmek gerekir. Asetilen yerine do algaz&n kullan&lmas& d#nld nde, do algaz&n ve oksijenin maliyeti ve bulunabilme kolayl & & n& n, daha yksek miktarda gaz tketilece inin ve daha uzun sre ntavlama alevi uygulanmas& n& n gerekece inin gz nnde tutulmas& gerekir. Daha byk bir ntavlama alevi olu#turmak zere tasarlanan memelerin veya daha d#k ntavlama ayar&yla al&#may& mmkn k&lan kesme makinalar&n kullan&m&, do algaz&n d#k &s& &kt&s&n&n yol at& & dezavantajlar& dengeleyebilir. Do al gaz iin kullan& lan fle ve memelerin tasar&mlar&, asetileninkine gre daha farkl&d&r. Do algaz&n teslim bas&nc& genellikle daha d#ktr ve yanma oranlar& da daha farkl&d&r. 2.4.1.4. Propan Propan, do algaza gre daha rahat bulunabildi inden ve ok daha yksek toplam & s& de erine (MJ/m )
3

sahip

oldu undan,

ok

say& da

#antiyede

oksijenle

kesme

iin

dzenli

olarak

kullan&lmaktad& r. Kesme s&ras& nda uygun yanma reaksiyonu iin birim hacim oksijen ba#&na 4 ila 4,5 hacim propan gerekir. Bu gereklilik, propan&n yksek &s&l de eri sayesinde k&smen gze al&nabilir. Propan s&v& halde depolan&r ve al&#ma sahas&na kolayl&kla nakledilebilir. 2.4.1.5. Propilen

23

Pek ok ticari ismi olan propilen, oksijenle kesme iin yan&c& gaz olarak kullan&lmaktad& r. Ntr alev iin birim hacim oksijen ba#& na 2,5 hacim propilen tketilir. Maksimum alev s&cakl& &na ula#abilmek iin bu miktar&n 3,6 hacme ykseltilmesi gerekir. Propilen iin kullan&lan kesme memeleri, MPS iin kullan&lanlara benzer. Endstride en ok kullan&lan e#itli yan&c& gazlar& zellikleri Tablo 2.6'de verilmi#tir. Tablo 2.6. e,itli yan#c# gazlar#n zellikleri

24

Bir yan&c& gaz& n seiminde, alev gc dikkate al& n&r. Bu gc, her #eyden nce maksimum alev s&cakl& & ve tutu#ma h&z& belirler. *ekil 2.12'de, e#itli yan& c& gazlar& n hava ve oksijenle kar&#& mlar& nda alev s& cakl & klar& ve tutu#ma h&zlar& verilmi#tir.

)ekil 2.12. e,itli yan#c# gazlar#n alev s#cakl#klar# ve tutu,ma h#zlar#

2.4.2. Oksijen Oksijenle yakarak kesmede kullan&lan kesme oksijeni, nemli grevi yerine getirir: - Yan&c& gazla kar&#arak tavlama alevini olu#turur - Malzemeyi oksitler (yakar) ve - Olu#an crufu kesme yar& &ndan uzakla#t&r&r. Verimli ve ekonomik bir kesme yzeyinin elde edilebilmesinde, oksijenin safl& &n&n en az % 99,5

25

olmas& gerekir. Oksijenin iinde azot veya argon gibi safiyetsizlik elemanlar& n& n artmas& , kesme h& z& n& byk oranda d#rr. Kesme oksijenin safl& &ndaki azalma ayr&ca malzemenin yanma davran&#& n& ktle #tirir. Safiyetsizlik elemanlar& n& n art &#& yla oksijenin sadece % 99'luk bir safl&k derecesine d#mesi, kesme h&z& n&n yakla#&k % 10 azalmas& na yol aar. % 98,5 safl&ktaki bir oksijen kullan&lmas& halinde, bu h&z yakla#&k % 20 oran&nda d#mektedir. Oksijenin safl & & ndaki daha yksek azalmalar, kesme yar& & n& n geni#lemesine yol at& &ndan cruflar&n uzakla#t&r&lmas& da zorla#maktad&r. zellikle oksijenle kesmede makina bykl ne gre (fle say&s&n&n artmas&yla) yan&c& gaz debisinin artmas& yan&nda, zellikle oksijen tketimi daha fazla artmaktad & r. Bu durum gaz da & t & m # ebekesinin boyutland&r&lmas&nda gz nne al&nmal&d&r. Belirli bir gaz bas&nc& ve debisi sa lanamam&#sa, dzgn bir alevle kesme i#lemi de gerekle#tirilemez. 2.5. Kesme fleci (=Kesme Hamlac# veya Kesme )alumosu) Kesme fleci, alevle kesme cihazlar&n&n bir paras& olarak, yan&c& gaz& tavlama ve kesme oksijenlerini sevkeden memeyi ieren nemli bir kesme aparat & d& r. Kesme fleleri, yap& lar& ve tavlama alevi ile yan& c& gaz& n kar&#&m yerleri bak&m&ndan birbirlerinden ayr&l&r. Elle kesme fleleri TS 3579'da standartla#t&r&lm&#t&r. Bu standart ile DIN 8543'n 1.k&sm& ayn&d&r. Makinayla kesme fleleri ise DIN 8543'n 5.k&sm&nda verilmektedir. Kesme i#leminde esas olarak emmeli tip fleler kullan&l&r. Yan&c& gaz ile tavlama oksijeninin kar&#&m yeri -bas& nl& tip meme veya enjektr tipi-, flete veya kesme memesinde yer al&r (*ekil 2.13). *ekil 2.14 'de ise bu flelerin tutamak ile fle k& sm & n& n birle #me yeri kesit halinde gsterilmektedir. *ekil 2.15'de, hem kaynak ve hem de kesme fleci olarak kombine edilmi# bir fle grlmektedir.

26

)ekil

2.13.a- Tavlama ve

kesme

)ekil 2.13.b- Gaz kar#,#ml# meme (Kar#,#m yeri memede) TS 3579

memesi (Kar#,#m yeri flete)

)ekil 2.14. Tutamak/fle tertibat# birle,me yeri

)ekil 2.15. Hem kaynak ve hem de kesme fleci olarak kullan#labilen bir fle
Elle kesme aparatlar&, kaynak ve kesme fleci olarak kombine edilmi#tir. Bu tip aparatlarda, tutamak k&sm&nda kaynak fleci bir kesme flecine ba lan&r veya de i#ik yap& trlerinde, tamamen kesme tertibatlar& haline getirilir (*ekil 2.16 a ve b). Elle kesme aparatlar&nda, aparata iletilen oksijen, tavlama ve kesme oksijeni olarak ikiye blnr. Kesme i#leminde, nce tavlama yap&l&r. Daha sonra kesme oksijeni mandal&n&n hareketiyle, gelen oksijen iki k& sma ayr& larak kesme oksijeni tavlanan blgeye sevkedilir.

a. Tipik bir elle kesme fleci

27

b. Elle kesme fle trleri. )ekil 2.16. Elle kesme fleleri *ekil 2.17'de makinayla kesme fleci, *ekil 2.18 'de ise DIN 8543 K&s&m 5'te makinayla kesme fleleri iin verilen e#itli hortum ba lant& rnekleri gsterilmektedir.

)ekil 2.17. Makina ile kesme fleci

28

Gmme ventilli fle

Vidal& ventilli fle

'ki hortumlu fle

)ekil 2.18. DIN 8543 K#s#m 5'e gre e,itli valfli fleler *ekil 2.19 'da, TS 3579'da verilen kesme fleleri gsterilmektedir.

29

1. Kaynak beki (memesi) 2. Bek (meme) borusu 3. Bek ba lant&s& 4. Kar&#&m hcresi 5. Enjektr 6. Bek somunu 7. Oksijen valfi 8. Yan&c& gaz valfi 9. Gvde (tutamak) 10. Hortum ba lant& nipeli

11. Kesme beki 12. Kesme oksijeni borusu 13. Kesme oksijeni valfi 14. Tavlama oksijeni valfi 15. Kaynak blm 16. Kesme blm 17. Conta 18. ' ne 19. Kar&#t&r&c& (kar&#&m yeri) 20. Yan&c& gaz yolu

21. Oksijen yolu 22. Tavlama oksijeni yolu 23. Kesme oksijeni deli i 24. ntavlama alev deli i 25. Kesme oksijeni yolu 26. Kar&#&m yolu 27. Bek d&# paras& 28. Bek i paras& 29. Ba lant& somunu 30. Bek ba lama ba#&

)ekil 2.19. TS 3579'a gre kesme fleleri (hamlalar# 2.5.1. Kar#,# m Sistemine Gre fleler 2.5.1.1. Emmeli Tip (Yksek Bas# nl# ) fleler Emmeli tip (yksek bas&nl&) fleler oksijen veya yan&c& gaz&n, kar&#&m noktas&n&n hemen nnde llen ak&# bas&nc&n&n (Pf), kar&#t&r&c& ile meme aras&nda llen kar&#&m gaz (Pm) bas&nc&ndan daha

30

yksek oldu u fle tipidir (*ekil 2.20).

)ekil 2.20. Emmeli tip (yksek bas#nl #) fle 2.5.1.2. Bas# nl # Tip (D ,k Bas# nl # ) fleler Bas&nl& t&p (d#k bas&nl&) fleler oksijen veya yan&c& gaz&n, kar&#&m noktas&n&n hemen nnde llen ak&# bas&nc&n&n (Pf), kar&#t&r&c& ile meme aras&nda llen kar&#&m gaz (Pm) bas&nc&ndan daha d#k oldu u fle tipidir (*ekil 2.21.).

)ekil 2.21. Bas#nl# tip (d,k) bas#nl#) fle. zel hallerde kar&#&m, flecin d&#& nda da ve ayr&ca kesme memesinden nce de olu #turulabilir. Kesme fleleri, yap& m #ekli olarak standartla#t&r&lmam&#t&r. Bu nedenle piyasada a. vidalananlar b. blok memeler iin ba#l&k somunu ile birle#tirilenler c. gaz kar&#&ml& memeler, ve d. man#onlu memeler #eklinde ok e#itli kesme fleleri bulunmaktad&r Makinayla kesme flelerinde yap& m uzunluklar& ve #aft aplar& bak&m&ndan byk farklar bulunur. 2.5.2. Kesme Memeleri (Bekleri) Alevle kesme i#leminin ekonomikli i, alevle kesme aparat&na -kesme memelerine- ba l&d&r. Optimum kesme yzeyi kalitesi veren yksek kesme h&zlar&na, zellikle son y&llarda geli#tirilen flelerle ula#&labilmi#tir. Kesme memeleri hakk&nda ok say&da de i#ik konstrksiyon kriteri bulunmas&, bunlar iin tam bir tan&mlama yap&labilmesine olanak sa lamamaktad&r. zellikle kesme oksijeni ve yan&c& gaz-tavlama oksijeni kar&#&m& sa lamak iin gaz kanallar&n&n olu#turulmas&nda, tek paral& veya ok paral& yap& olarak nemli farkl&l&klar mevcuttur. rne in blok meme, tek paral& bir memedir (*ekil 2.22). Modern yksek gl fleler ise daha ok iki paral&d&r (*ekil 223). Bunlarda i para kesme memesi, d&# para ise tavlama memesi olarak grev yapar.

31

)ekil 2.22. Blok (tek paral#) meme

)ekil 2.23. &ki paral# meme

Yksek gl memeler, zellikle ak&#a uygun imal edilmi# kesme kanallar& sayesinde kesme oksijeni huzmesinin enerjisi tam olarak kullan&labilecek #ekilde tasarlanm&#t&r. Uygun #ekillendirilmi# tavlama alevi kesiti ile. Yksek bir tavlama etkisine ula#&l&r. Bu memeler, yap&lar&n&n #ekli nedeniyle yar&kl& memeler olarak da adland&r&lmaktad&r. Halka memeler, yan&c& gaz-tavlama oksijeni kar&#&m&n&n &k&# deli inin bir halka yar&k #eklinde oldu u iki paral& memelerdir. Blok memelerde ve iki paral& memelerde, memeden, yan&c& gaz ve tavlama oksijeninden olu#an kar&#&m &kar. Bu tip gaz kar&#&ml& memelerde (*ekil 2.24) yan&c& gaz, tavlama oksijeni ve kesme oksijeni, memeden ayr& ayr& &karlar. Yan&c& gaz&n tavlama oksijeniyle kar&#&m&, ilk olarak meme iinde meydana gelir. Bu meme #ekli, kar&#&m mesafesinin k&sa olmas& nedeniyle geri tepme olu#mamas& avantaj&na sahiptir. Bu tip memeler, esas olarak memelerin yksek &s&l dayan&ma sahip olmas&n&n gerekti i ok kafal& flelerde kullan&l&r.

32

)ekil 2.24. Gaz kar#,#ml# meme.

elik retiminde, s&cak malzemelerin ve kal&n kesitlerin kesilmesi gibi uygulamalarda, son derece yksek &s&l dayan&m iin d&# kar&#&ml& memeler kullan&l&r (*ekil 2.25). Burada gaz kanal&n& n belirli bir #ekilde dzenlenmesiyle, yan&c& gaz ve tavlama oksijeni, ilk olarak meme &k&# yzeyinde birbirine kar&#&r. Bu tip memeler, geri tepme olay&na hassas de ildir.

)ekil 2.25, D#, kar#,#ml# meme

33

Gazlar&n kar&#&m& kt #artlarda gerekle#ti inden e# debili di er memeler Kadar verimli de ildirler iki ayr& a &z halkas& bulundu undan, meme iinde kar&#&m olmamas&na ra men titiz bir imalat gerektirirler. 2.5.3. Yan#c# Gaz e,idine Gre Kesme Memesi Trleri Tipik bir oksi-asetilen memesinde, merkezi kesme oksijeni &k&#&n& evreleyen dairesel ntavlama delikleri bulunur. Tek paradan olu#an (blok meme) bu memede gaz &k&#& iin boylamas&na delikler a&lm&#t&r. Bak&rdan yap&l&r ve genellikle kromla kaplan&rlar. Propan ve do algaz memeleri genellikle iki paradan olu#ur, iteki pirin k&s&m, merkezi kesme oksijeni deli i olu#turmak zere delinmi#tir. D&# yzeyi boyunca bulunan yar&klar, n tavlama alevi iin oksijen-yan&c& gaz kar&#&m&n&n geece i kanallar& olu#ur. Memenin d&# k&sm&, genellikle krom kaplanm&# bak&rd&r. Memeler tek bir yan&c& gaz tr iin imal edilir ve bir yan&c& gaz iin imal edilen bir meme, di er bir yan&c& gaz iin kullan&lmaz. *ekil 2.26'da e#itli yan&c& gazlar iin geli#tirilmi# meme trleri gsterilmi#tir.

)ekil 2.26. e,itli yan#c# gazlar iin meme trleri

2.5.4. Kesme Oksijeni Kanal# ok hassas ve nemli olan kesme oksijeni kanal&, tavlama oksijeni kanal&n&nkine gre daha yksek bir teknoloji gerektirir. nceleri, kesme oksijeni kanallar meme iindeki 3-4 mm'lik bir delik ve farkl& kal&nl&klarda kesme yapabilmek amac&yla ayarlanabilen bir a &zl&ktan ibaretken, gnmzde daha karma#&k ve hassas olarak imal edilebilmektedir. Oksijen kesme kanal&ndan yakla#&k 2 barl&k bir bas&n fark& ile geer ve ses h&z&nda &kar Burada, s&k&#t&r&lamaz ak&#kan kanunlar& geerli de ildir. Belirli bir mesafe boyunca, kararl& ve trblanss&z bir gaz huzmesi elde etmek iin, &k&# Kanal&n&n yak&nsak-&raksak bir lle #eklinde olmas& gerekir. Bu nedenle imalat,

34

maliyet ve bak&m problemleri sz konusudur. Gnmzde kullan&lan memelerde, ideal formu sa lamak ok pahal&ya mal oldu undan konstrktrler, imalat& kolay ve ideale yak&n formlar& tercih etmektedir (*ekil 2.27).

)ekil 2.27. Kesme oksijeni iin #k#, kanal# profilleri a- silindirik a #z b- 3-4 C'lik #raksak a #z c- #raksak + silindirik a #z d- #raksak + #raksak a #z e- ideal form

2.5.5. Oksijen Perdeli Memeler rtl veya oksijen perdeli meme de denilen yksek gl memelerden bir tanesinin formu *ekil 2.28'de gsterilmektedir.

)ekil 2.28. rtl veya oksijen perdeli meme

35

Bu memeler, kesme oksijeni huzmesinin evresinde oksijenden silindirik bir perde olu#turmak zere, kesme oksijeni kanal& etraf&nda ilave bir halka bulunacak tarzda tasarlan&rlar. Bu oksijen ak&#&, saf kesme oksijenini tavlama alevinin gazlar&ndan koruyan bir perde olu#turur. Oksijen perdeli memelerin kesme i #lemine faydalar & ve sak& ncalar & #unlard&r: Faydalar& : - '#lem h&z& yksektir. Kesme h&z& sabit tutulursa kesme kalitesi artar; - Kesilebilen kal&nl&k artar. Sak& ncalar& : - Kesme parametreleri daha hassas aral&klara sahiptir; - zenli bak&m gerektirir; - Maliyeti yksektir; - meme-para aras& mesafe s& n& rlar& dard& r (3-6 mm). Yans& ma sonucu paradan gelen & s& memeye zarar verebilir. Ayr&ca aral&k dar oldu undan, yzeyi temiz olmayan salar&n kesilmesi mmkn olmaz. 2.5.6. Kesme Memelerinin G Alanlar# Kesme memelerinin g alanlar& , zellikle kesme oksijeninin al&#ma bas& n: taraf & ndan belirlenir: bu nedenle tm meme trleri, a#a & daki #ekilde grupland&r&l&r: - Standart memeler - H&zl& kesme memeleri - Yksek gl memeler 2.5.7. : kesme oksijeni bas&nc& yakla#&k 5 bar : kesme oksijeni bas&nc& yakla#&k 8 bar : kesme oksijeni bas&nc& yakla#&k 11 bar

Kesme Parametreleri ve Kesme De erleri

Standartla#t&r&lamayan kesme memeleri ve kesme fleleri yap&lar&n&n, her paras&n&n ayn& kullan&c& taraf &ndan kullan&labilecek #ekilde olmas& gerekir. Tablo 2.7'de her bir meme sistemi iin memenin kesme kal& nl& & blgesi, gaz bas& nc& , kesme h& z& vs. gibi tm ayar parametreleri verilmektedir. Burada verilen gaz bas& nc & n & n, her zaman iin flece giri # bas& nc& oldu una, yani fle giri #ine kadar olu#acak bas& n kay& plar&na dikkat edilmelidir. Tabloda verilen kesme h&zlar&, kural olarak k&lavuz de erlerdir. Sa yzeyinin kum pskrtlm# olmas& , pasl & veya przl olmas& durumlar&, kesme h&z&n& etkiler. zellikle a&l& kesmelerde, verilen kesme h&zlar& % 25 ila 45 oran&nda d#rlmelidir. Kesme memeleri tehizat& iin sadece temiz ve bozulmam&# memeler kullan&lmal&d&r. Memeler kirlenince zel temizleyicilerle temizlenmelidir.

36

Tablo 2.7. Kesme de erleri

2.6. Bir Kesme flecinin Kullan#m# Tablo 2.7'de verildi i gibi, her bir sa kal&nl& & iin uygun kesme memesi seilmelidir. Elle kesme cihazlar& nda kesme oksijeni ve yan& c& gaz& n bas& nc& , makinayla kesme cihazlar& nda ise, kesme oksijeni,, tavlama oksijeni ve yan& c& gaz bas& nlar& olarak verilen gaz bas& nc& , bas& n d#rme manometresindeki fle ventili a&kken ayarlan&r. Daha sonra tavlama alevinin ayar& gerekle#tirilir. Tavlama oksijeni ventili tam olarak, yan& c& gaz ventili ise k& smen a& l & r. Bu oksijen-yan& c& gaz kar&#& m & tutu #turulur. Asetilen-oksijen alevi (*ekil 2.29), daha sonra ntr (a) ayarlan&r. Tavlama alevi yan&yorken, kesme oksijeni huzmesi kontrol edilmelidir (c). Bu huzme, memeden boydan boya ve silindirik olarak & kmal& ve trblans olu#turmamal& d&r; tavlama alevi kesme oksijeni huzmesini konsantre etmelidir. ok fleli makinalarda her bir fleteki tavlama alevi, tam olarak ayarlanmal&d&r. Ancak bu #ekilde ekonomik ve keskin kesme yzeyleri elde edilebilir.

37

)ekil 2.29. Tavlama alevinin ayarlanmas# 2.7. Alevle Yakarak Kesme &,leminin Yap#l#,# Alevle kesme flelerinin kullan&m&nda, elle kullan&m ile makinada kullan&m aras&nda farklar bulunur. Elle kesmede, zel kesme kalitelerine ula#&lamaz. Yard&mc& donan&mlar olarak "srme arabalar&"n&n kullan&m&yla: meme ile sa yzeyi aras&nda sabit bir meme aral& & ve h&zl& bir ilerleme sa lanmas& mmkn hale gelebilir. Elle kesme fleleri iin di er yard&mc& donan&mlar olarak, rne in yuvarlak kesmelerde kullan&labilecek pergeller mevcuttur. Makinayla kesme i#leminde, ba#ka yard&mc& ve zel donan&mlar&n kullan&m&yla, yksek de erli kesme kalitelerine ula#&labilmektedir. Bir kesme i#lemine ba#larken, para kenar& ve para ortas& olmak zere iki ba#lang& yeri sz konusudur. 2.7.1. Para Kenar#ndan Ba,lama Para kenar&ndan ba#lama durumunda, bu blge tavlama aleviyle tutu#ma s&cakl& &na kadar tavlan&r. Daha sonra kesme oksijeni sevkedilir ve fle sabit meme-sa mesafesiyle ve mmkn oldu u kadar sabit bir h&zla kesme ynnde hareket ettirilir.

2.7.2. Para Ortas# ndan Ba ,lama Para ortas& ndan ba#lama halinde (*ekil 2,30) ncelikle a#a &daki s&rayla bir deli in a&lmas& gerekir:

38

)ekil 2.30. Kesme i,lemine para ortas#ndan ba,lamada delik ama i,lemi - Malzeme, tutu#ma s&cakl& &na kadar tavlan&r: - fleteki kesme oksijeni ventili yava#a a&l&rken, ayn& anda fle kafas& paradan hafife yukar& kald&r&l&r; - fle yava#a ilerleme hareketiyle, paradan gerekli kesme uzakl& &na getirilir: - Kesme huzmesi malzeme iinden geerek delik olu #ur ve kesme h& z& normal seviyesine &kar&l&r. Modem alevle kesme makinalar&, otomatik olarak delik aan bir sistemle donat & lm &#t & r. Byle makinalarda, ayn & anda birden fazla flele al&#abilmek ve her fle ile delik aabilmek mmkndr. Modern alevle kesme memeleri iin, yakla#&k 130 mm'lik para kal&nl&klar&na kadar zel delik ama tablalar& mevcuttur. 2.8. Kaynak A # zlar# n# n Haz# rlanmas# Birbirine kaynak yap&lacak elik paralarda a &zlar&n haz&rlanmas&nda en yayg& n kullan & lan a & z formlar & V-, U ve X formlar & d & r. Birbirine kaynak edilecek kenarlar&n haz&rlanmas&, oksijenle keserek veya oyuk aarak gerekle#tirilebilir. Do rusal Yar&m-V- veya V-a & zlar standart kesme memeleri kullan&larak ve genellikle mekanize edilmi# #ekilde yap&l&r. U-a z& zere zel olarak tasarlanm&# kesme memeleri kullan&lan oksijenle oyuk ama tekni iyle olu#turulur. Uygun boyut ve toleranslara ula#mak ve standart kaynak tekniklerinin gereklerini yerme getirmek amac&yla, levhalar&n kenarlar&n&n haz&rlanmas& o u uygulama iin gereklidir. Kaynak a z& ama i#lemi, tek veya birka flecin ayn& anda kullan&m&yla gerekle#tirilebilir. Yar&m V-a &z elle yap&labilirken, Va &z, kesme parametrelerinin kontrolnn gerekle#tirilebilmesi bak&m& ndan en iyi #ekilde makina ile yap&l &r. ' ki veya flele kesim yap&l&rken meme ile para aras&ndaki mesafenin sabit tutulabilmesi iin zel levha hareket dzenekleri kullan&l&r. Yar& m V a & z amada flecin ntavlama & s& s& n& n miktar& , en nemli faktrdr. 15:'den kk

39

a &z a&lar&nda n tavlama &s&s&nda olu#an kay&p, ihmal edilebilecek boyuttad&r. A &z a& s& 15'den bykse, ntavlama alevinden paraya transfer olan &s&, a &z a& s& bydke azal&r. zellikle 25 mm'den kal&n paralarda olu#an kay&plar nedeniyle son derece byk & s& lar gerekir. En iyi sonular, memenin paraya mmkn oldu u kadar yak&n tutulmas& halinde ve yksek oksijen/yan&c& gaz oranlar& kullan&larak elde edilmektedir. 300'den byk a & zlarda zel fle memelerinin kullan&m&yla gerekli ilave &s&l kapasiteye ula#&labilmektedir. Kesme flecine ek olarak, sadece ntavlama alevi sa layan ilave bir flecin paraya dik olarak tutulmas& yla son derece h& zl & a & z kesme i#lemler yap&labilmektedir. Bu yntemde tek fle kullan&m&na oranla daha az &s& kayb& olu#maktad&r. En iyi kesme yzeyi kalitesi, genellikle en yksek kesme h&zlar&nda elde edilmez. Kesme yzeyinin dzgnl , genellikle d #k h& zlarda al&#mada artar. Daha yksek kalitede yzey dzgnl elde etmek iin kesme h& z& d#rld nde, st kenarlar&n erimemesi iin ntavlama alevlerinin azalt&lmas& gerekir. * ekil 2.31, 2.32 ve 2.33, en s& k ba #vurulan kaynak a & zlar & n & n haz&rlanmas& iin fle pozisyonlar&n& gstermektedir. *ekillerde A ve B ile gsterilen fleler aras& mesafelerin tayininde sa kal&nl& &, meme boyutu ve kesme h & z & gz nne al & n & r. Kesme fleleri, kesme oksijen demetlerinin kesme i#leminde herhangi bir kesinti olu#turmayacak #ekilde yerle#tirilir. A veya B mesafelerinden biri veya her ikisi de ok bykse, arkadaki fle, ndeki flecin kesme yar & & na uzanamaz. Bu durum oksijen demetinin ndeki flecin kesme yar& & na do ru sapmas& na ve dolay& s& yla kesme yzeyinin oyulmas& na neden olur. Bu ise przl bir yzey olu #umuna ve genellikle haz& rlanan kenar& n alt taraf & na ince bir cruf s&ras&n&n yap&#mas&na yol aar. Kaynak a &zlar&n&n ok a&l& olmas& halinde zel dzeneklerin kullan&lmas& gerekir.

)ekil 2.31. Kk al#nl# bir yar#m-V-a #z haz#rlamadaki fle dzeni.

40

)ekil 2.32. Kk aln# olmayan bir X-a #z haz#rlamadaki fle dzeni.

)ekil 2.33. Kk al#nl# X-a z# haz#rlamadaki fle dzeni. 2.9. Di er Yntemler Oksijenle yakarak kesme, ala#&ms&z ve d#k ala#&ml& eliklerden mamul paralarda przsz ve parlak kesim yzeylerinin elde edilmesinde veya son derece kal&n yap& elemanlar&n&n kesilmesinde kullan&labilir. Ancak yksek ala#&ml& eliklerin veya demir d&#& metallerin kesilmesi, yine kaynak diki#lerindeki atlak, cruf

41

kal&nt&lar& veya di er hatalar&n uzakla#t&r&lmas& gibi kesme i#lemleri, ayr&ca sadece metallerde de il, beton ve kayalarda delik a&lmas&, imalatta kar#&la#&lan durumlard&r. Bu gibi uygulamalarda sadece oksijenle yakarak kesme i#lemi yetersiz kalmaktad&r. Bu nedenle byle malzemelerin oksijenle kesilmesinde zel teknikler geli#tirilmi#tir. Bu blmde, oksijenle yakarak kesme ynteminin zel teknikleri verilmi#tir. 2.9.1. Tozalt#nda (Toz Yard#m#yla) Oksijenle Yakarak Kesme Yksek ala#&ml& eliklerin ve demir d&#& metallerin oksijenle kesilmesi esnas& nda, kesme yar& & nda her #eyden nce srekli olarak yksek s&cakl&kta oksitler olu#ur. Bu oksitlerin uzakla#t&r&lmas&, mekanik olarak da gerekle#tirilebilir. Tozalt&nda oksijenle kesme i#leminde demir tozlar&, bas&nl& hava yard&m&yla kesme yar& &na flenir (*ekil 2.34).

)ekil 2.34. Metal tozu kullanarak oksijenle kesmede kesme donan#m#

Bu yntemde toz, tavlama aleviyle tutu#ma s&cakl& &na kadar tavlan&r ve kesme oksijeni huzmesinde yanar. Bu ilave yanman&n sa lad& & &s&, yksek ala#&ml& eliklerin oksitlerinin de yanabilmesini sa lar. Teknolojik ara#t&rmalar, bu yntemde kesme yar& &nda, olu#an maksimum &s&n&n 4000C civar&nda oldu unu gstermi#tir. CrN'-elikleri, tozalt&nda oksijenle rahatl&kla kesilebilmekte ancak oksijenle yakarak kesme i#leminde ise,

42

nikelin yanma &s&s&n&n ok d#k olmas& nedeniyle i#lem ok zorla#maktad&r. Ayr&ca krom da, yksek s&cakl&kta eriyen oksitler olu#turmaktad&r. Demiroksit ve ferrokrom'a ek olarak kaynak tozlar&n&n kullan&m&, olu#an crufun viskozitesini d#rmekte ve kesme yar& & ndan daha kolay flenebilmelerini sa lamaktad& r. Reaksiyon s&ras&nda yanmayan toz tanecikleri, oksitlerin uzakla#t&r&lmas&nda mekanik bir etki de olu#turmaktad&r. Bu etki, yanmayan mineral tozlar&n&n demir tozlar&yla birlikte kullan&lmas&n& te#vik etmi#tir. Kesme yar& &nda mekanik bir yzey temizleme etkisi sayesinde, ayn& zamanda alevle kesme s&ras& nda olu#an ekzotermik reaksiyon rn oksitlerin tahrip edici etkisini de nlemektedir. Reaksiyon blgesindeki cruf kal&nt&lar&n&n daha iyi bir #ekilde uzakla #t & r & lmas& iin toz olarak kuartz, mermer ve rutil kullan&lmaktad&r. Gnmzde kesme oksijeni ile direkt olarak alevin veya kesme yar& &n&n zerine pskrtlen zel kumlar geli#tirilmi#tir (*ekil 2.35).

)ekil 2.35. Mineral tozuyla tozalt#nda alevle kesme. Demir tozlar&yla kar#&la#t&r&ld& &nda, mineral tozlar&n&n kesmedeki gc, reaksiyon s&cakl& & n& n d#kl nedeniyle biraz daha azd&r. Ancak paslanmaz, asite ve yksek s&cakl& a dayan&kl& eliklerin demir tozlar&yla kesilmesinde, kesme yzeyi zerinde ince bir cruf tabakas& b&rakmas& sonucu, bu eliklerin korozyon dayan& m & bir miktar d #mektedir. Bu nedenle kesme s& ras& nda bu cruf tabakas&n& n hemen uzakla#t&r&lmas& gerekir. Mineral tozlar&yla kesmede ise byle bir problem yoktur. Tozalt&nda oksijenle kesmede, kural olarak tavlama ve kesme oksijeni memesine ek olarak, toz memesi olarak bir boru bulunan asetilen-oksijen alevi kullan&l&r. zellikle kesme oksijeni zerine direkt olarak gnderilebilen mineral tozlar&n&n kullan&lmas& uygulamalar&nda, minerallerin tutu#ma tehlikesinin olmamas& sonucu, iinden toz da geen zel entegre fleler geli#tirilmi#tir. Her iki tozalt&nda kesme ynteminden, en ok Fe-tozuyla kesme yntemi kullan&lmaktad&r. Bu yntemle 500 mm kal& nl& a kadar yksek ala#&ml& elikler, dkme demir ve demir d&#& metaller

43

kesilebilmektedir. Demir tozuyla veya zel kumla kesmede kesme parametreleri ve bunlar& n de erlen. Tablo 2.8'de verilmi#tir.

Tablo 2.8. Tozalt#nda kesmede kesme de erleri Demir tozuyla kesme

zel kumla kesme

Tozalt&nda kesmede kuvvetli duman olu#umu nedeniyle, al&#ma ortam&n&n etkin -#ekilde havaland& r&lmas& gerekir. Beton ve ta# gibi mineral malzemelerin kesilmesinde kullan&lan eritme kesme metal tozlar&, DIN 32510'da standartla#t&r&lm&#t&r. 2.9.2. Oksijenle M#zra #yla Yakarak Delik Ama Oksijen m&zra &yla (oksijen ekirdek veya oksijen toz m&zra &) yakarak delik ama, bir termik delik ama yntemidir. Kesme i #leminin yap&labilmesi iin, yan yana delikler a&lmas& ve olu#an perforasyonun mekanik olarak uzakla#t&r&lmas& gerekir. Oksijen ekirdekli m&zra & olu#turmak iin, elik tellerle doldurulmu# bir elik boru, mmkn olan en yksek reaksiyon s&cakl& &na &kar&l&r. Oksijen m&zra &n&n tertibat&nda (*ekil 2.36) m&zra &n serbest ucu, bir flele tutu#ma s&cakl& &na getirilir. Oksijenin sevk edilmesiyle m&zrak yak&l&r ve ayn& anda malzeme zerine tutularak, yksek reaksiyon & s& s&yla kesilecek malzemenin erimesi sa lan&r. Bu yntemde m&zrak, oksijenle yanarak tkenmektedir, Oksijen m&zra &yla sadece mineral malzemelerde de il, metalsel malzemelerde de delik a&labilir. Kal&n elik levhalarda, oksijenle kesme i #leminin yap& labilmesi iin gerekli olan ilk denk ama i#lemi, normal #ekilde yap&lam&yorsa, oksijen m&zra &yla yap&labilir.

44

)ekil 2.36. Oksijenle yakarak delik ama i,leminde kullan#lan Donan#m *ekil 2 37'de ise, oksijen m&zra &yla delme i#leminin yap&l&# gsterilmi#tir Oksijen bas&nc& (al&#ma bas&nc&), kullan&lan m&zra a ba l& olarak 8-15 bar aras&nda de i#mektedir. D#k oksijen debisi, borunun ilerlemesi s&ras&nda yksek bir m&zrak yanma reaksiyonu olu#turur. M&zrak ekirde inin yanmas&yla olu#an &s& 2500-2800 C aras&ndad&r.
1

45

)ekil 2.37. M#zrakla delme i,leminin yap#l#,#. 2.9.3. Oksijenle Yakarak Oyuk Ama (Rendeleme)

Termik kesme yntemleriyle para yzeyinden malzeme kald&r&labilir veya yerel olarak s&n&rl& bir yzey k&sm& i#lenebilir. Oksijenle yakarak oyuk ama yntemi, cruf kal&nt&lar&, atlak ve gzenek gibi kaynak hatalar&n&n uzakla#t&r&lmas&nda ve kaynak a z& amada kullan&lmaktad&r (*ekil 2.38).

)ekil 2.38. Oksijenle oyuk ama i,leminin tipik uygulama alanlar#. Oyuk ama ile ayr&ca; ambalaj gergi bantlar& transport tespit mandallar&, takviye salar& ve kaynak edilecek paralardaki punta yerleri uzakla #t & rabilmektedir. Ayr& ca yk kancalar& , transport bantlar& gibi paralar&n kenarlar& n&n kesinle#tirilmesinde de kullan&labilmektedir. Oyuk aman& n esas uygulama alan& , gemi ve kazan yap&m sanayidir. Ancak makina, elik konstrksiyon ve ta#&t tekni inde de geni# apta kullan&lmaktad&r. Bu teknikle i #lenebilecek en d#k sa kal & nl& & 8 mm olup maksimum oyuk derinli i 5 mm kadard&r. 2.9.3.1. Oksijenle Oyuk Aman#n Prensibi Oksijenle oyuk ama veya rendelemenin prensibi, oksijenle kesme ile ayn&d&r. Tavlama alevi malzemenin s&cakl& &n& tutu#ma s&cakl& &na kadar ykseltir. Daha sonra tav lanan blgeye

46

oksijen huzmesinin sevk edilmesiyle yanma sa lan&r. Yanma rnleri (cruflar) ve erimi # malzeme, kesme yar& &ndan flenerek uzakla#t&r&l&r. Oksijenle yakarak kesmede olu#an cruflar&n % 80'i yanma rnlerinden ve kalan % 20'si de enmi # malzemeden olu#urken oksijenle oyuk amada bu oranlar tersi olarak gerekle#ir. Oyuk ama iin tasarlanan fleler, enjektr veya bas& nl& gaz prensibine gre al &#& r. Elle kesme flecinde oldu u gibi sap k& sm & zerindeki ventillerle yan&c& gaz, tavlama ve kesme oksijen miktarlar& ayarlan&r. fle k& sm & nda ise istenen oyuk derinli ine ve geni #li ine gre farkl & byklklerde oyuk ama memeleri bulunur. Tablo 2.9'da bas&nl& gaz flelerinin kullan&ld& & oyuk ama de erleri verilmi#tir. Tablo 2.9. Bas#nl# gaz fleleri iin oksijenle oyuk ama de erleri

2.9.3.2. Oksijenle Oyuk Ama &,leminin Yap # l #,# Oksijenle oyuk ama i #leminin yap&landa para tavlan&rken mmkn olan en iyi &s& girdisinin sa lanmas&na al&#&l&r. Bunun iin fle paraya 45:-50c a&yla tutulur. Daha sonra fle geriye do ru yakla#&k 25 e ilir; kesme ventili a&l&r ve al&#ma ynnde hareket ettirilir. Burada ileriye do ru veya geri ad&m (aral& kl &) oyuk ama teknikleri olmak zere iki farkl & al&#ma tekni i mmkndr. ' leriye do ru oyuk ama tekni inde (*ekil 2.39) oyuk ama h& z& daha yksek olmas& na ra men, geri ad& m (aral & kl & hareketli) tekni i, oyuk a&lacak yerin daha iyi grlebilmesini sa lad& &ndan daha temiz ve daha kesin bir oyuk ama i #lemi gerekle #tirilebilir. *ekil 240, geri ad& m tekni inde al &#ma #eklini gstermektedir. n tavlamadan sonra (A noktas&) oksijen ventili a&l&r ve sata oyuk a&lana kadar geri ekilir. Daha sonra B noktas&ndan sa kenar&na kadar oyuk a&l&r. Bundan sonra fle yeni bir C noktas&na getirilir ve bir nceki a&lan oyu a kadar geriye do ru ikinci s&ra oyuk a&l&r. Her bir oyuk paras& uzunlu u 40 mm kadard&r.
0

47

)ekil 2.39. Oyuk amada ileriye do ru al#,ma tekni i

)ekil 2.40. Oyuk amada geri ad#m tekni inin uygulan#,#. Her iki oyuk ama tekni iyle de sen derece przsz ve metalik parlakl&kta oyuk yzeyleri elde edilebilmektedir. Bu i #lemlerde oksijenin bas& nc& ve fle ilerleme h&z& ok nemlidir. Oksijen bas& nc&n&n gerekenden d#k elmas& veya fle ilerleme h& z& n& n ok byk olmas&, przl bir oyuk yzeyine yol aar. ok yksek oksijen bas&nc&nda veya ok yava# ilerleme h&zlar&nda, oyuk derinli i ok fazla olur. 2.10. Alevle Kesme Makinalar# Yeni kontrol sistemlerinin ve makina tasar&mlar&n&n geli#imi, alevle kesme makinalar&n&n niversal hale gelmesini mmkn k&lm&#t&r. Endstride kk boyutlu elle kesme makinalar&ndan orta byklkte kesme arabalar&na ve 20 ve daha fazla fleli nmerik kontroll byk kesme sistemlerine kadar kesme tezghlar& kullan&l&r hale gelmi#tir. Her bir kesme i#lemi trne ve al&#ma ortam&na gre, yard&mc& ve zel aparatlar&n kullan&m&yla ekonomik al&#ma #artlar& sa lanmaktad&r. Elle oksijenle yakarak kesme makinas& (*ekil 2.41). makinayla kesmenin ilk halidir. Bu makinalarda al &#ma, kademesiz ayarlanabilen bir elektromotor ile gerekle#tirilmektedir. Makina elle ilerletilir ve ilerleme raylar& zerinde hareket eder. Farkl& ynlerde tertiplenen raylara kaynak a &zlar&n&n haz&rlanmas& dairesel kesme ve tabaka kesme i#lemleri de mmkndr Bu makinenin nemli bir avantaj&, ortama ba l& olmamas&d&r, pratikte her imalat yerinde bu makinay& kullanmak mmkndr. Byk yap&da olanlar&yla 300 mm kal&nl& a kadar paralar kesilebilmektedir.

48

)ekil 2.41. Elle kesme makinas# 2.10.1. Kontrol Tipleri Kesme flecinin kontrol, elle veya kesilecek paran& n #eklindeki bir #ablonu izleyen manyetik bir bobin zerinden gerekle#tirilir. Otomatik kontroln en basit #ekli, bir m&knat&s #ablon boyunca, dnebilen bir kontrol kafas& n& n hareketiyle yap&l&r. Kuvvet ak&#&, bir ilerleme bobini ile #ablon aras&ndaki manyetik alan zerinden olu#turulur. Kesmenin dzgnl , #ablonun #ekline ba l&d&r. *ablonla kesilmi# yap& elemanlar&nda kenarlar&n olu#turulmas&, manyetik bobinin ap& ile s& n&rl& d& r. ' ve d&# #ablonlarla yap&lan kesme rnekleri *ekil 2.42'de gsterilmi#tir.

49

)ekil 2.42. Manyetik bobin kontrolyle kenarlar#n alevle kesilmesi Ayr&ca fotoelektrik kontrol dzene i ile ve nmerik kontroll makinalarla kesme de mevcuttur. 2.10.2. Kesme Makinas# Trleri Mafsal kollu kesme makinas&, stasyoner makinalar&n en basit #eklidir. Bu cihazlar s& n&rl & bir al&#ma alan& na sahiptir. Yap& s& ndan dolay&, sadece kk boyutlu paralar&n kesilmesinde kullan&labilir. zellikle bir flele dik kesme mmkndr. Mafsal kollu kesme makinalar& genellikle kk yap&l& apraz arabal& kesme makinalar&n&n yerini almaktad&r. apraz arabal& sistem, konstrksiyon bak&m&ndan stasyoner kesme makinesidir Raylar zerinde hareket eden uzun arabalar ve portal hareket eden enine arabalar, apraz arabalar& olu#turur. apraz arabal& kesme makinalar&n&n esas olarak tr yap&m #ekli vard&r: ykselip alalan makina, portal makina ve bunlar& n kombinasyonundan olu#an konstrksiyonlar. Tertibat&n trne gre form kesme veya paralel kesme makinalar& gibi bu sistemin aras& nda yer alan sistemler de mevcuttur. Byk alanl& boru i#leme iin, boru kesme makinalar& geli#tirilmi#tir. Bu makinalarla borular& n her ynde kesilmesi ve borulara kaynak a z& a&lmas& mmkndr. zel alevle kesme makinas& trleri, yatay veya dikey pozisyonda al&#may&, dik veya e ik kesmeyi, transport tekni indeki vin ve kren gibi makinalarla koordineli al&#arak kesme i#lemlerini gerekle#tirebilmektedir. Kesme robotlar&n&n yard&m&yla kar&#&k kenarlar&n problemsiz #ekilde kesilmesi mmkn hale gelmektedir. Kesme i#lemlerinde kullan&lan robot donan&mlar& 5 veya 6 serbestlik derecesine sahiptir. Bu donan&mlarla zellikle e ik ve keskin kesme yzeyleri elde edilebilir. E ik ve keskin yzeylerde ve zellikle kaynak a &zlar&n&n haz& rlanmas& nda, son derece yksek kesme yzeyi kalitelerine ula#&labilmektedir.

50

BLM 3. 3.1. Giri ,

ARKLA KESME YNTEMLER&

Arkla kesmede prensip elektrod ile para aras&nda olu#an ark&n etkisiyle metal veya ala#& m & n yerel bir #ekilde eritilerek eriyen bu k& sm & n ana ktleden ayr&lmas&d&r. Bu tan&mlama, metalleri kesme ve kaynak a z& haz&rlamak iin kullan&lan ok say&da yntemi kapsar. Bunlar a. b. c. d. e. f. g. Karbon elektrod ile kesme rtl elektrod ile kesme Oksi-ark yntemi Haval& karbon ark& ile kesme (Arcair yntemi) TIG yntemiyle kesme MIG yntemiyle kesme Plazma ark&yla kesme

yntemleridir. Bu yntemlerin her biri kullan&c&ya de i#ik stnlk ve s&n&rl&l&klar gsterir. Bir yntemin seiminde, kesilen malzeme hacminin maliyeti, gerekli ekipman ve kesme operatrnn sahip olmas& gereken beceriler gz nnde bulundurulur. Bu blmde ilk yedi yntem tan&t&lm&#t&r. Plazma ark& ile kesme yntemi ise, gnmzdeki yayg&n kullan&m& gz nnde bulundurularak ayr& bir blm halinde verilmi#tir. 3.2. Karbon Elektrod ile Kesme Kesme i#lemi iin, aplar& 5 - 25 mm aras&nda bulunan ve zeri bakir kapl& grafit elektrodlar kullan&l&r. 300 A ak&m #iddetine kadar normal elektrod penseleri kullanarak do ru ak&mda kesme yap&l&r. 300 A 'den yukar& ak&m #iddetlerinde ise su ile so utulan elektrod penselerine gerek vard& r. Elektrod ap& na ba l & olarak ak&m #iddetlerinin de i #imi Tablo 3.1'de verilmi#tir. Tablo 3,1. Kesme i,leminde kullan#lan grafit elektrodlara uygulanan ak#m ,iddetleri.

51

Grafit elektrodlarla kesilen yzeyler ok kaba oldu undan, sonradan i#lenmeye gerek duyarlar. Bu yntem daha ok hurdaya at&lacak veya sonradan i#lenmesine gerek olmayan paralar&n kesilmesinde veyahutta delinmesinde kullan&l&r. Kesme i #leminin para zerindeki metalrjik etkisi oksijenle yakarak yap& lan kesme i #leminin aynidir. Yksek karbonlu eliklerin ve dkme demirin kesilmesinde, kesilen a &zlarda martenzit ve sementit olu#umuna ba l& olarak sertle#me grlr. Tala# kald&rma i#lemiyle, nce bu sertle#en blgenin uzakla#t&r&lmas& gerekir. 3.3, rtl Elektrod ile Kesme Kesme i#leminde, 4 - 6 mm ap&ndaki asit, rutil sellozik ve demirtozlu elektrodlar, do ru veya alternatif ak&mda 60 - 70 A/mm 'lik bir ak&m yk ile kullan& l & rlar. Elektrod penselerinin bu ak& m #iddeti iin uygun olmas& gerekir. rtl elektrodlarla yap& lan kesmede de, kesilen a & zlar kaba olup sonradan tala# kald&r&larak i#lenmeleri gerekir. Kesme i#leminin kesilen a & zlardaki metalrjik etkisi, oksijenle ve karbon elektrodlarla yap&lan kesme i#lemlerinde oldu u gibidir. rtl elektrodlarla kesmeye ait de erler Tablo 3.2'de verilmi#tir.

Tablo 3.2. rtl elektrodla yap#lan kesme i,lemine ait kesme de erleri (Malzeme: ala,#ms#z karbon eli i).

rtl elektrodlarla kesme i#lemi bak&r ve paslanmaz eli e de uygulanabilmektedir. Bak&ra uygulanmas&nda paran&n 430 C'lik bir n tavlamaya tabi tutulmas& ve 300 mm boyundaki ift rtl elektrodlar&n kullan&lmas& gerekir. 18/8 CrNi paslanmaz eliklerde de hortum elektrodlar kullan&l&r. Bak&r ve paslanmaz eli e ait baz& karakteristik de erler Tablo 3.3'de verilmi#tir.

52

Tablo 3.3. Bak#r ve paslanmaz eli in rtl elektrodlarla kesilmesinde kesme de erleri.

3.4. Oksi-ark Yntemiyle Kesme 3.4.1. Yntem Prensipleri Bu yntem, oksijenle yakarak kesmeye benzer. Burada tavlama alevinin yerini elektrodla i# paras& aras&nda olu#turulan ark alm&#t&r. Ark olu#tuktan sonra, ortas& delik olan elektrodun ortas&ndan bas&nla sevkedilen oksijen, yanmay & sa lar. Di er taraftan elektrod rtsnn fazla miktarda demirtozu iermesi nedeniyle kesme s&ras&nda kuvvetli bir egzotermik reaksiyon olu #ur. Elektrod rtsnn i k& sm & , abuk eriyen ve ark& stabilize eden maddelerden olu#urken d&# k&sm& yava# eriyen maddelerden olu#mu#tur. Bu nedenle elektrodun d&# rts, kesme i#lemi s&ras&nda bir hortum olu#turur. Kullan&lan elektrodlar&n d&# aplar& 5 - 8 mm ve i aplar& da 1 - 3,5 mm aras&nda bulunur ve zel elektrod penselerine tak&l&r. Oksi-ark kesme elektrodlar& hem do ru hem de alternatif ak& mda kullan&labilir. Ark olu#tuktan hemen sonra oksijen sevkedilir. Elektrodun kesme s&ras&ndaki konumu *ekil 3.1'de verilmi#tir.

53

)ekil 3.1. Oksi-ark yntemiyle kesmenin prensip ,emas#. 3.4.2. Oksi-Ark Yntemiyle Kesilebilen Malzemeler Oksi-ark yntemiyle hem yumu#ak karbonlu elikler hem de paslanmaz elik, alminyum ve bak& r malzemeler kesilebilir. Bu malzemelere ait kesme de erleri Tablo 3.4 'de verilmi#tir

54

Tablo 3.4. Oksi-ark yntemiyle kesmede kesme de erleri.

Oksi-ark yntemi zellikle perinlerin rtlmesi (kesilerek yerinden & kar& lmas& ), paralara delik ve oyuk ama i #lerinde de geni # lde kullan&l&r. eliklerdeki delik delme ve perinlerin rtlmesi iin oksi-ark yntemine ait de erler Tablo 3.5 'de verilmi#tir.

55

Tablo 3.5, Oksi-ark yntemiyle delik delme ve perinlerin rtlmesi iin geerli kesme de erleri (elikler iin)

3.4.3. Sualt#nda Oksi-Ark Kesme Sualt & nda Oksi-Ark kesme i #lemi kesilecek metal ile drt farkl& elik elektroddan (ikisi tp elik ve ikisi de egzotermik) birisi aras&nda bir elektrik ark& olu #turmaya dayan& r Ark& n & s& s& metalin s& cakl & & n& erime veya tutu#ma s&cakl& &na ykseltti inde, yksek h&zl& bir oksijen demeti, elektrod merkezinden & s& t&lan noktaya do ru ynlendirilir. Bu durumda metal, flenerek uzakla #t & r& l & r veya oksitlenerek kesme a z& ndan flenir. Elektrodun ucu &s& ve oksitlenmeye maruz kal&r ve i#lem s&ras&nda tkenir. Dolay&s&yla s&k s&k de i#tirilmesi gerekir. 3.4.3.1. Tp Elektrodlar 'ki tp elik elektrod. 7.9 mm uzunlu unda ve iinde elektrodun merkezi boyunca uzanan 2.9 mm ap& nda delik olan elektrodlard& r. Her iki tip elektrod da su geirmez zelliktedir ve bir tanesi dekapan ile kapl&d&r. Hlihaz&rda genellikle dekapanla kaplanmam&# elektrodlar kullan&lmas&na ra men, temiz d#k karbonlu eliklerin kesilmesi iin genellikle dekapanla kapl& elektrodlar tercih edilir Dekapan, ark& n ba#lamas& n& ve srmesini sa lar ve ark&n kararl& olmas&n& sa layan bir gaz kabarc& & olu#turur. Su geirmez kaplama, dekapan&n da &lmamas&n& sa lar ve elektriksel yal&t&m olu#turur. Bu elektrodlar karbon eliklerinde temiz kesim yzeyleri olu#turmas& na ra men korozyona direnli metaller, bak&r esasl& ala#&mlar ve boya veya deniz rnleri gibi iletken olmayan malzemelerde etkin de ildir. Tp elik elektrodlarla sualt&nda kesme iin gerekli temel donan&m, 400 Amperlik bir do ru ak&m reteci, 2/0 kaynak kablosu ve 6,35 mm i ap& olan hortumla oksi-ark kesme torcuna ba lanm&# bir oksijen tpdr.

56

Kesme i#lemini yapacak operatrn hem kesme i#leminde ba#ar&l& olmas& ve hem de iyi bir dalg& olmas&; gerekli dalma cihazlar&n& giymi# olmas& gerekir. Destek personelinin kablo ve hortumlar& ve ekipman&n bak&m ve tamiri iin gerekli para ve aletleri bulundurmas& gerekir. Kesme elektrodlar&n&n ve oksijenin yeterli miktarda olmas& #artt&r. Oksijenin safl& & % 99,5'un alt&nda olmamal&d&r. Tp elik elektrodlarla kesmeye haz&rl&k i#lemleri, oksijen hortumundan tm havan&n tahliye edilmesi, bas&n d#rme manometresinin uygun bas&n ve debiye ayarlanmas&, emniyet kemeri ba lant&lar&n&n ve ayd&nlatma lambalar&n&n haz&r olmas&, kaynak makinas&n&n do ru amperaja ve do ru kutuplamaya (elektrod negatif) ayarlanmas& i#lemlerinden olu#ur. Kesme i #lemi, dalg&c& n "ak&m& ver" komutuyla ba#lar. Elektrod ark& olu#turmak zere esas metal ile temas konumuna getirilir ve dalg& oksijenle flemeye veya metali oksitlemeye ba#lar. Kesme amperaj& 300 -400 Amper aras& ndad& r ve tortaki oksijen bas& nc&n&n 6 bardan daha d#k olmamas& gerekir. Bu de er 25 mm kal&nl& &ndaki malzeme iin 7,5 bara, 75 mm kal&nl& &ndaki malzeme iin de 10 bar'a ykseltilir. Elektrodlar yakla#&k dakikada bir tane tketilir. Elektrod tketimi ve kesme h& z&, dalg&c&n becerisine ve kesilen malzemenin kimyasal bile#imi ve kal&nl& &na, astar kal&nl& &na, sualt&nda grlebilirli e ve deniz #artlar&na ba l& olarak de i#ebilir. Ancak tahmini de erler olarak, 6.35 mm kal&nl& &ndaki bir malzemenin 457 mm'sini kesmek iin bir dakika ve bir elektrod tketilir. 75 mm kal&nl& &ndaki bir malzemenin 75 mm uzunlu unu kesebilmek iin de bir dakika ve bir elektrod gerekmektedir. 2 m3/dak'l&k oksijen tketimi, #phesiz Byle Kanunu uyar&nca derinlik ve bas&nca ba l& olarak artar. 3.4.3.2. Egzotermik Elektrodlar Egzotermik elektrodlar iki #ekilde bulunmaktad&r. Her ikisi de d&# kabu u 9.53 mm ap&nda ve 457 mm uzunlu unda ince cidarl& elik kabuktan (tpten) olu#ur. Her ikisi de yal&t&lm&#t&r; bir tanesi spiral band rgl ve di eri de plastik kapl&d&r. Band rgl elektrodun iinde yedi adet evresel yerle#tirilmi# kk apl& yumu#ak elikten ubuk bulunur. Boylamas&na yerle#tirilen ubuklar&n yerine, plastik kapl& elektrodlarda bir yumu#ak elikten bir tp evresine spiral rlm# bir elik tel bulunur. Yumu#ak elik her iki elektrodda ortakt&r ve ark&n ba#lat&lmas&ndan sonra oksijen elektrod iinden akarken d&# tp ba &ms&z olarak yanar (elektrik-ak&m& olmadan). Egzotermik reaksiyon demir esasl& malzemeleri boydan boya temiz bir #ekilde keser. Temel ekipman, iki istisna hari tp elik elektrodlardaki ile ayn&d&r. Elektrodun oksitlenmesi ve yan&#& d #k kaynak ak& m & nda bile ba#lat&labilir; bunun iin 12 V'luk bir ak de yeterlidir. Daha sonra oksijen bas&nc& sa land& & srece elektrodun yanmas& devam eder. Ancak kesme s&ras&nda 150 - 300 Amperlik ak&mlarda en iyi sonular elde edilir. Ayr&ca artan oksijen sarfiyat& nedeniyle deli in i ap&n& tp elektrodlardaki 6.35 mm yerine 9.53 mm olmas& gerekir. Egzotermik reaksiyonlarla kesme i#lemi, oksijen hortumundaki tm hava tahliye edilmeli ve reglatrn gerekli bas&nca ayarlanmal&d&r. E er kaynak ak&m reteci kullan&lacaksa, topraklama ba lant&s&n&n kesilecek metale emniyetli bir #ekilde tespit edilmesi ve makinan&n istenen amperaja ve do ru kutuplamaya

57

ayarlanm&# olmas& gerekir. E er kesme oksijeninin tutu#turulmas&nda bir ak kullan&lacaksa, kablo terminalinin t&pk& kaynak makinas& kullan&m&nda oldu u gibi ba lanmas& gerekir. Kesilecek metal pozitif ve elektrod pensesi (tor) negatif kutuplanmal&d&r. 3.5. Haval# Karbon Ark# ile Kesme (Arcair Yntemi) 3.5.1. Prensibi Herhangi bir yzeyden metal kald&rma veya bir metali kesmek iin grafit ve amorf karbonun kar&#&m&ndan yap&lm&# bir elektrod ile olu#turulan ark, bu metali eritir ve ayn& anda pskrtlen bas&nl& hava, erimi# haldeki metali uzakla#t&r&r. Bu yntemde erimi# haldeki metal banyosunun oksitlenmesi bahis konusu olmay&p metalin kald&r&lmas& bas&nl& havan&n mekanik kuvveti ile sa lanmaktad&r. Arcair yntemi daha ok paralara kaynak a z& ve oluk amak, herhangi bir metalsel malzemenin yzeyinden belirli bir derinlikte malzeme kald&rmak ve orta kal&nl&ktaki paralara delik amak amac&yla kullan&l&r. *ekil 3 2 de haval & karbon ark& ile kesme (Arcair) yntemiyle kesmede al&#ma prosedr gsterilmi#tir. *ekil 3.3'de ise, Arcair ynteminde kullan&lan ekipman gsterilmi#tir.

)ekil 3.2. Arcair ynteminde al#,ma prosedr.

58

)ekil 3.3. Arcair ynteminde kullan#lan ekipman 3.5.2. Elektrod Pensesi Arcair ynteminde zel hava delikleri bulunan elektrod penseleri kullan&l&r. Penseye bas&nl& hava ile elektrik ak&m& ayn& kablodan gelir. Pensenin enelerinden biri hareketli olup zerindeki deliklerden hava elektroda paralel olarak &kar. Elektrodun do rultusu hangi ynde olursa olsun hava ak&m&n&n do rultusu daima elektroda paralel kal&r (*ekil 3.4)

59

)ekil 3.4. Bir Arcair elektrod pensesinin ,ematik enkesiti. 3.5.3. Elektrodlar Haval& karbon ark& ile yap&lan kesme ve oyuk ama i#lerinde kullan&lan elektrodlar amorf karbon ve grafitin kar&#&m& ndan ibarettir. & plak veya bak&r kapl& olarak kullan&l&r. Amorf karbonla grafitin kar&#&m&ndaki oranlar&n de i #mesi, elektrod kalitesine ve dolay& s&yla da elde edilen sonuca etki eder. Tablo 3 6 incelendi inde, amorf elektrodlar& n grafit elektrodlara k & yasla a #& nma dayan & mlar& n & n daha yksek ancak buna kar #& l & k oksitlenme s& cakl& & n& n d#k ve oksitlenme h&z&n&n da yksek oldu u grlr Di er taraftan elektrik ve & s& l iletkenlikleri de grafit elektrodlara gre daha d#ktr. Amorf karbonun a#& nmaya kar#& dayan&kl&l& & grafitin iletkenli i ve oksitlenme h&z& kadar nemlidir, istenen zellikte bir elektrod bu iki karbonun kar&#t&r&lmas&yla elde edilir.

Tablo 3.6. Amorf ve grafit karbonun zellikleri

3.5.3.1. Do ru Ak#mda Kullan#lan Bak#r Kapl# Elektrodlar Bu tip elektrodlar, en yayg& n kullan&lan elektrodlard&r. 'zafi olarak uzun elektrod mrne, kararl& ark karakteristiklerine ve a &z dzgnl ne sahiptir. Bu elektrodlar amorf karbon ve grafitin uygun bir ba lay&c& ile zel bir kar&#&m& ile retilirler. Kar&#&m ekstrzyondan geirilir ve d#k elektrik iletkenli ine sahip yo un ve homojen grafit elektrodlar elde etmek amac& yla pi #irme i #lemine tabi tutulur. Daha sonra kontroll bir #ekilde bak& r kaplan& rlar. Bu elektrodlar 3.2 mm aptan 20 mm apa kadar retilirler. 3.5.3.2. Do ru Ak#mda Kullan#lan Dz Elektrodlar S&n&rs&z kullan&ma sahip bu elektrodlarda bak&r kaplama bulunmaz. Kesme s&ras&nda kapl& elektrodlara oranla ok daha h&zl& tkenirler. Dz elektrodlar 3,2 mm'den 25 mm'ye kadar aplarda bulunur. Ancak en yayg&n kullan&lan aplar 9,5 mm'den kk olanlard&r. 3.5.3.3. Alternatif Ak#mda Kullan#lan Bak#r Kapl# Elektrodlar Bu elektrodlar, amorf karbon ile grafitin, alternatif ak&mla kesimde ark&n stabilizasyonunun

60

sa lanmas& bak&m&ndan nadir toprak alkali malzemelerle kar&#& m& ndan elde edilir. Bu elektrodlar da kontroll bir #ekilde bak& r kaplan&r ve aplar& 4,8 mm'den 12,7 mmye kadard&r. Tablo 3.7'de e#itli ala#&mlar iin Arcair yntemiyle kesmede elektrod ve ak&m tipi nerileri verilmi#tir. Tablo 3.7. e,itli ala,#mlar#n Arcair yntemiyle kesilmesinde elektrod ve ak#m tipi nerileri.

3.5.4. Kullanma ) ekli Genel olarak do ru ak&mda elektrod pozitif kutba ba lan& r ve 3 - 10 atmosferlik bir bas& nl & hava kullan& l & r. Elektrod penseye, boyunun 1/3'nden yani yakla#&k olarak pensenin ucundan 10 cmlik k&sm& d&#ar&da kalacak #ekilde ba lan&r. 'lk 10 cm'lik k&sm&n yanmas&ndan sonra, ikinci 10 cm'lik k&s&m daha ileri srlr. Hava deliklerini ieren enenin elektrodun alt&nda olmas& gerekir. Bylece hava demeti, elektrodun sa ile kontakt noktas& ndan biraz gerisine temas edecektir. Bas& nl& hava muslu u a&ld&ktan sonra al&#maya ba#lan&r. 3.5.5. Metalrjik Etkiler Karbrlenmi# metalin yol at& & zorluklardan ka&nmak iin, Arcair yntemini kullananlar& n kesme ve oyuk ama i #lemi s& ras& nda meydana gelen metalrjik olaylar& tan&malar& gerekir. Karbon elektrod pozitif kutba ba land& & zaman (ters kutuplama yap&ld& &nda) ark huzmesi, elektroddan ana paraya do ru iyonize olmu# karbon atomlar& ta#&r. Serbest karbon parac&klar&, erimi# haldeki esas metal taraf&ndan h&zla absorbe edilir. Bu absorbsiyondan ka& n& lamad& & ndan, tm karbrlenmi # eriyik metalin kesme a z&ndan, tercihan hava jeti ile uzakla#t&r&lmas& gerekir. Arcair yntemi uygun olmayan #artlar alt& nda kullan&ld& & nda, yzeyde kalan karbrlenmi# eriyik metal, genellikle mat, gri-siyah renginden tan&n&r.

61

Bu renk uygun a&lm&# oyu un parlak lacivert rengiyle kontrast olu#turur zellikle elle kesmede dzensiz elektrod hareketleri, a & z cidar& nda karbrlenmi # metalin hapsolmas& e imini artt & ran girintiler olu #turur Sonuta uygun olmayan elektrod a&s&, oyuk kenar& boyunca karbrlenmi# metal damlac&klar&n&n kalmas&na yol aar. Oyukta veya kesme yang&nca kalan karbrlenmi # metalin daha sonra yap&lacak bir kaynak i #lemine etkisi, karbrlenmi # metal yzdesine kullan & lan kaynak yntemine esas metal trne ve istenen kaynak kalitesine ba l& d&r. Kaynak s& ras& nda y& &lan ilave metalin karbrlenmi # metali zmesine ra men, deneyimler, yakla#&k % 1 karbonun kaynak hatt& boyunca kald& &n& gstermi#tir. Kaynak metalinde karbon art&#&, kaynak ba lant& s& n& n dayan& m & ve toklu u zerine nemli etkiler yapar. Artan karbon ieri i, zellikle su verilmi# ve temperlenmi # eliklerde kaynak metalinin toklu unun d#mesine yol aar. Bak&r kapl& elektrodlardan kesme yzeyine geen bak& r ile ilgili olarak herhangi bir olumsuz etkiye rastlanmam&#t&r. Kesme yzeyindeki karbrlenmi# metal ta#lanarak uzakla#t&r&l&r. Ancak en etkin yol kesme ve oyuk ama i#leminin uygun #artlar alt&nda yap&larak istenmeyen metal kal& nt &lar& n& n hi olu#mamas& n&n sa lanmas& d& r. 3.5.6. Arcair Ynteminin Ekonomik Yn Kullan&lan elektrodun ap&, erimi# banyonun #ekline ve geni#li ine ba l& olarak kald& rd& & metal miktar& ile de i #ir. Kald& r& lan metalin miktar& , do rudan do ruya uygulanan ak&m #iddetine ba l&d&r ve ak&m #iddeti ykseldike de artar. al&#ma suresini en aza indirmek iin en yksek ak&m #iddeti ile al &#mak gerekir Di er taraftan ak& m #iddetinin elektrodun a#&nma oran&n& artt&rd& & da unutulmamal&d&r. Tablo 3.8'de e#itli elektrod aplar&na uygulanan ak&m #iddetleri, beher elektrod iin erime zamanlar&, beher elektrodun kald&rd& & metal miktar& ve saatteki h&z (gr/saat olarak) verilmi#tir Erime zamanlar& aras& nda byk farklar olmamas& na ra men elektrod ap & n& n de i #mesi ile kald& r & lan metal miktarlar& nda byk farklar bulundu u grlmektedir. 4.8 mm yerine 12,7 mm'lik bir elektrod kullan&ld& &nda erime sresi 2.3 dakikadan 5.2 dakikaya &kmaktad&r. Buna Kar#&l& k saatteki h&z 4800 gr/saatten 20300 gr/saat 'e ykselmektedir Bu da mmkn oldu u kadar byk elektrod ap& ve yksek ak&m #iddeti ile al&#man&n al&#ma verimini art&rd& &n& ortaya &karmaktad&r. Tablo 3.8. Arcair elektrodlar# na ait baz# karakteristik de erler.

62

3.5.7. Ak# m reteci, Ak# m )ekli ve Ak# m )iddeti Arcair ynteminde ark gerilimi 38 - 50 V ve ak&m #iddeti de genel olarak 200 - 500 A aras&nda de i#ir. Normal kaynak makinalar&n&n zerindeki gstergeler 25 - 30 V hesab&na gre ayarland& &ndan, genellikle ayar gstergesinin zerinde okunan de er, gerek de erin zerinde olacakt& r. Bu nedenle kaynak makinesini seerken (ark gerilimi x ak# m ,iddeti ) #eklinde ark&n enerjisini hesaplamak gerekir. Ayr&ca s&k s&k meydana gelen k&sa evrelerin ve normal elektrodla kayna a oranla daha yksek olan devrede kalma sresinin de gz nnde tutulmas& gerekir. rtl bir elektrodla yapman kaynakta devrede kalma sresi % 50 olarak kabul edilebilir. Hlbuki srekli bir oyuk amada bu sre % 80:e &kabilir. Tablo 3.9 da Arcair yntemi iin ak&m reteleri verilmi#tir. Tablo 3.9. Arcair yntemi iin ak#m reteleri

Sratli devreye giri#, ani ak&m ykselmelerine kar#& emniyetleri, yksek devrede kalma sreleri ve ark fleme kabiliyetinin d#kl dolay&s&yla Arcair yntemi iin selenyumlu redresrler tavsiye edilir. Tablo 3.10'da yayg& n olarak kullan&lan Arcair elektrodlar& n& n tipleri ve nerilen ak&m blgeleri gsterilmi#tir. Tablo 3.10. Yayg#n olarak kullan#lan Arcair elektrod tipleri ve nerilen ak#m blgeleri

63

3.5.8. Arcair Ynteminin Teknolojisi Geni # bir oyuk elde etmek iin elektroda bir zigzag hareketi vermek gerekir. Oyu un derinli i, elektrodun h&z&na ve uygulanan ak&m #iddetine ba l&d&r. Elektrodun tutulma a& s& da oyu un derinli ini etkiler. En byk oyuk derinli i 45 'lik ve en k de 25 - 30 lik tutma a&lar&yla elde edilir * ekil 3.5'te yatay pozisyonda Arcair yntemiyle elle oyuk ama i#lemi gsterilmi#tir.

)ekil 3.5. Yatay pozisyonda elle Arcair yntemi ile oyuk ama e#itli aplarda elektrodlar& kullanarak tek pasoda elde edilebilen en byk ve en kk oyuk lleri ve di er karakteristik de erler Tablo 3.11'de verilmi#tir. Tablo 3.11. Arcair elektrodlar# ile elde edilen en byk ve en kk oyuk boyutlar#.

64

'stenen oyuk boyutunu elde etmek iin paso say&s&n& artt&rmak, de i#ik apl & elektrodlar& s& ras& yla kullanmak veya belirli bir elektrod ile al&#&ld& &nda elektroda bir zigzag hareketi vermek yeterlidir. Zigzag hareketinin geni#li i s&n&rlanmam&# olmakla birlikte genellikle elektrod ap&n&n 3-4 kat&n& gememesi tavsiye edilir. 3.5.9. Gerekli Havan#n Sa lanmas# Arcair ynteminde normal olarak 3 - 10 atmosferlik bir bas&nl& hava kullan&l&r. Bir Arcair pensesinde, e er bas&nl& hava bulunamazsa bas&nl& azot veya argon da kullan&labilir; ancak oksijenin kullan&lmamas& gerekir. Kesilen blgeden erimi# crufun uygun #ekilde uzakla#t&rabilmesi iin hava huzmesinin yeterli hacimde ve h& zda olmas& gerekir. Arcair pensesinin iindeki delik, oyuk ama iin yeterli hava huzmesini sa layacak tarzda olu#turulmu#tur. Ancak hava bas&nc& minimum de erin alt&na d#erse, oyuk kalitesi de d#er. Yetersiz hava ile yapman kesme ve oyuk i #lemleri sonucu kesme yerinde daima cruf ve karbon art& klar& kal& r. Bu nedenle pensenin zerinde yazan de erlere mutlaka uyulmal & d & r Hava bas& nc & n & n kullan & lan pense iin belirtilen minimum de erlerde veya bu de erlerden yeteri kadar byk olmas& bu nedenle ok nemlidir. Tm hortum ve ba lant & elemanlar& n& n i aplar& n& n gerekli hava miktar & n & n penseye ula #mas& n& sa layacak byklkte olmas& gerekir. 3.5.9. Arcair Ynteminin Ba , l # ca Uygulama Alanlar # Kazan, Kap ve elik & n , aat# a) Her pozisyonda kk pasolar& n& n ters taraftan oyulmalar& b) Al& n birle#tirmelerinde a &zlar& n a&lmas& c) Hatal & diki #lerin sklmesi

65

d) Geici ba lant& noktalar& n& n (puntalar& n) sklmesi Metalrji Yar& mamul paralar& n yzey hatalar& n& n uzakla#t& r&lmas& atlaklar& n sklerek uzakla#t &r&lmas& Dkmhaneler Yolluk ve &k&c&lar& n kesilmesi Hatalar& n uzakla#t& r&lmas& Mekanik Atlyeler Kaba #ekillendirme ve kesmeler Bak # m ve Tamir &, leri Kaynak a &zlar&n&n haz&rlanmas& Eski dolgu ve kaynak diki #lerinin sklmesi atlaklar& n uzakla#t& r&lmas& Perin ba#lar& n& n rtlmesi Demiryollar# Raylar&n kesilmesi Kaynak a &zlar&n&n a&lmas& Doldurma kayna & ndan nce yzeylerin haz& rlanmas& 3.5.10. Arcair Ynteminin Di er Yntemlerle Kar ,# la ,t# r# lmas# Arcair yntemi di er yntemlerle kar#& la#t & r&ld& & nda a#a & daki farklar ortaya &kar: a) Hava keskisi ile malzeme kald& rmaya gre Arcair yntemi ok daha sratli basit hava sarfiyat& daha az (yar& s& kadard& r) ve daha sessizdir. b) Oksijenle yap&lan kesme veya oyuk amaya (rendelemeye) gre Arcair i#leminde ntavlamaya gerek yoktur. Oksijenle yap&lan kesme veya rendelemede, ntavlama sresi, kesilen veya rendelenen malzemenin kal&nl& &yla artar ve 25 mm kal&nl& & ndaki bir levha zerinde oksijenle oyuk ama i #lemine ba#lay& ncaya kadar, Arcair yntemi ile 40 cm'lik bir k& sm&n oyu u a& labilir. Bundan ba#ka, Arcair yntemi ile & s& n& n tesiri alt& ndaki blge, oksijenle kesmeye gre ok daha dard& r. Bunun sonucu olarak da ayn & al &#ma sresinde ana metale verilen & s& miktar& daha az olur ve paradaki distorsiyon da daha d#k seviyede kal&r. Ayn& boyutlu paralarda ayn& kesme veya oyma h& zlar& yla al &#& ld& & takdirde. Arcair yntemi ile al&#man&n bir dakika durdurulmas&ndan sonra paran&n s&cakl& & 120 0C iken. ayn& #artlarda oksijenle kesme ve oymada 320 C oldu u tespit edilmi #tir. al&#ma sresi iki dakikaya &kar& ld& & zaman. Arcair ynteminde para s& cakl & & n& n 230 grlm#tr. c) Son olarak, elektrik ark& ile yap&lan kesmelere gre. Arcair ynteminde yzeyin temizlik ve dzgnl , kar #& la #t & rma kabul etmeyecek kadar dzgn ve temizdir. Di er taraftan maliyet
0 0

C ve oksijenle ak&#mada ise 540 0C'ye &kt& &

66

ve zaman da daha d #k seviyelerdedir. H&z ve kesme kuvveti bak&m& ndan oksi-ark ynteminin kar#&la#t&rma kabul etmeyen bir yntem olmas&na ra men, bu yntemde de dzgn olmayan yzeyler elde edilebilmektedir. Oksijenle kesme ve oyuk ama, haval & karbon ark & ve oksi-ark yntemlerinde kullan&lan alet ve ekipmanlar ile bunlar& n a &rl&klar& tablo 3.12'de kar#&la#t&rmal& olarak verilmi#tir. Tablo 3.12. e,itli rendeleme ve kesme yntemlerinde kullan#lan alet ve ekipmanlar.

3.6. Gazalt# Ark Yntemleriyle Termik Kesme Gazalt& ark yntemleriyle termik kesme i#lemleri, normal olarak oksijenle kesilemeyen demird&#& metal ve ala#&mlar&n, hafif metal ve ala#&mlar&n&n ayr&ca yksek ala#&ml& eliklerin kesilmesinde kullan&lan yntemler grubudur. Gazalt&nda metal ve ala#&mlar&n kesilmesi MIG veya TIG yntemleriyle yap&labilmektedir. 3.6.1. MIG (Metal Inert Gaz) Yntemiyle Kesme Bu kesme ynteminde soy gaz atmosferi alt&nda yap&lan MIG kayna &ndaki hemen hemen ayn& ekipmandan yararlan&l&r. Ancak kesme i#leminde kullan&lan teknik, baz& kk farkl&l&klar gsterir. Bu da, yksek bir ak&m #iddeti ile yksek bir tel h&z& sa lamaktan ibarettir. Torcun bykl , kesilecek paran&n kal&nl& &na ba l&d&r. Kesme i#lemi, 2,5 mm ap&nda ala#&ms&z ve ucuz bir elik tel elektrod ile yap&l& r. Ark, argon atmosferi alt&nda olu#ur ve gerekli argon gaz&, bir hortum arac&l& &yla tpten al&narak torca iletilir. Tor, su so utmal& tiptendir. Tel h&z&n&n ayar&, tel ilerletme mekanizmas&ndan yap&l&r. Bylece telin ap&na ve kesilecek paran&n kal&nl& &na gre, h&z& en uygun tarzda ayarlamak mmkndr.

67

Ak&m reteci olarak do ru ak&m reteleri kullan&l&r ve srekli gc 1000 Amper'e kadard&r. Ak&m reteci genellikle sabit karakteristikli kaynak redresrleridir. E er ak&m reteci srekli 1000 Amper'lik bir ak&m verebilecek gte de ilse, ayn& karakteristikli birka redresr veya jeneratr birbirine paralel ba lanmal&d&r. Bu noktada, her iki retecin de ayn& ak&m #iddeti sa layan (rne in 500 Amperlik iki rete) reteler seilmelidir. Tel elektrod retecin pozitif kutbuna ba lan&r. MlG yntemiyle kesme, hem elle hem de makina ile otomatik olarak yap&labilir. Ak&m gc, elle al&#an torlarda, makina ile al&#an torlara gre daha kktr. Bu nedenle el torlar& ancak ince salar& n kesilmesinde kullan&l&r. Ark&n tutu#mas&, kaynak telinin ucunun paraya temas etmesiyle sa lan&r. Kesme s&ras&nda telin ilerleme h&z&, tel ucu paran&n alt taraf&na yeti#ecek boyda olacak #ekilde ayarlan&r. Bu durum btn kesme srecince korunur. Yani telin ilerlemesi, paran&n st yzeyinden alt yzeyine kadar devam etmelidir. Telin ilerleme h&z& ile kesme h&z& uygun #ekilde ayarland& & takdirde, dzgn bir kesme yzeyi elde edilebilmektedir. Bu yntem ile kesme i #lemine, kesilecek paran& n kenar& ndan ba#lanabilece i gibi belirli bir noktas&ndan delik aarak para ortas&ndan da ba#lamak mmkndr. Argon atmosferi alt&nda dikey ve e imli kesmeler de yap&labilir. Yaln&z bu gibi uygulamalarda d#k kesme h&zlar&yla al&#&lmal&d&r. Dairesel kesmelerde de kesme h&z& d#k tutulur. Demird&#& metal ve ala#&mlar iin genellikle argon gaz& kullan&l&r. Yaln&z silisyum bronzu, nikel ve ala#&mlar& ile paslanmaz eliklerin kesilmesinde argon gaz&na % 15 - 20 oksijen kar&#t&r&l&r. Bylece iyi bir kesme kalitesi elde edilir. Gaz sarfiyat&, 10-15 litre/dakika aras&nda bulunur. Tablo 3.13 'de alminyumun argon atmosferi alt&nda MIG yntemiyle kesilmesine ait karakteristikler ve Tablo 3.14 'de de alminyumun d&#&ndaki demird&#& metal ve ala#&mlara ait baz& de erler verilmi#tir. Tablo 3.13. Alminyumun argon atmosferi alt#nda M/G yntemiyle kesilmesinde kesme de erleri.

68

Tablo 3.14. MlG-yntemiyle kesmede demird#,# metal ve ala,#mlar#n kesilmesinde kesme de erleri

3.6.2. TIG (Tungsten Inert Gaz) Yntemiyle Kesme TIG yntemiyle kesme i#lemi, toryum ile ala#&mland&r&lm&#, ucu dz 3,2 veya 4 mm ap&ndaki tungsten elektrod ile para aras&nda olu#turulan ark arac&l& &yla, koruyucu bir gaz atmosferi alt&nda yap&l&r. Koruyucu gaz olarak TIG-kayna &n&n aksine saf argon yerine argon-hidrojen kar&#&m& kullan&l&r. Hidrojen gaz& kesme s&ras&nda ark&n meydana getirdi i s&cakl&kla dissosiasyona u rar. Meydana gelen dissosiasyon &s&s& da, kesme i#lemini kolayla#t&r&r. Kesme gc yani kesme derinli i ve h& z&, istenen ak&m #iddetini sa layabilecek bir ak&m reteci bulunabildi i takdirde, koruyucu gaz kar&#&m& iindeki artan hidrojen oran&yla artar. En iyi sonucu, makina ile kesmede. % 35 - 40 ve elle kesmede de % 20 hidrojen ieren kar&#&m gazlar vermektedir. Elle kesmede hidrojen miktar&n&n azalmas&, makina ile kesmeye oranla ark boyunun de i#mesinin daha fazla toleranslara ihtiya gstermesinden ilen gelmektedir. Elle kesmede kesme h& z& ve i #lemin yap&#& , i #inin el becerisine do rudan ba l & d& r. Tablo 3.15'de TIG yntemiyle kesme i#leminde paslanmaz elik ve alminyumun de erleri verilmi#tir. Tablo 3.15. TIG yntemiyle kesme i,lemindeki de erler.

Kesme ekipman& elle veya makina ile kesme torcu ayar dzene i, makina ile kesmede hareket ve e rilik sa layan bir tertibat, bir tp % 99,9 oran&nda safl&k derecesinde rrgon, bir tp hidrojen, ak&m reteci, ba lant& kablolar&, koruyucu gaz ve so utma suyu hortumlar&, bir yksek frekans tutu#turma

69

cihaz&, bir de devreyi otomatik olarak a&p kapatan mekanizmadan olu#ur. Argon ve hidrojen gazlar& ayr& ayr& tplerden, birer bas& n d#rme manometresiyle al&n&r. Ayn& zamanda bu manometreler, zerinde bulunan bir debimetre ile akan gaz miktar&n& da ler. Gaz sarfiyat& dakikada 20 -30 litre aras&ndad&r. Ak&m retecinin 350 - 450 A #iddetinde ve 70 - 80 V al&#ma geriliminde olmas& gerekir. Bo#ta al&#ma gerilimi daha yksek olmal& d& r (100 - 120 V). Normal kaynak makinalar& bu #artlar& gerekle#tiremedi inden ya zel makinalar kullan&lmakta veya ayn& statik karakteristikli iki kaynak makinas& seri ba lanmaktad&r. Do ru ak&m kullan&l&r ve elektrod negatif (-) kutba ba lan&r

70

BLM 4.
4.1. Giri,

PLAZMA &LE KESME

Di er tm teknolojileri aras&nda plazma ile kesme, endstriyel imalatta en ok uygulama alan& bulan plazma teknolojisidir. Plazma ile kesme yakla#&k 1955 y&l&ndan beri endstride yayg&n olarak kullan&lmaktad&r. Pek ok i#letmede 5 kw'tan 100 kw'a kadar gte plazma cihazlar& bulunmaktad&r. Plazma ile kesilebilen para kal&nl&klar& yakla#&k 0,5 mm 'den yakla#&k 150 mm'ye kadar bir aral&ktad&r. Ta#&y&c& olmayan arkl& plazma ile elektri i iletmeyen malzemelerin kesilmesi de mmkn olmaktad&r. Ancak plazma ile kesme, ta#&y&c& arkl& teknik kullan&lmak suretiyle genel olarak elektri i ileten malzemelere uygulanmaktad&r. Plazma ile kesme i#lemine esas olarak, oksi-yan&c& gaz aleviyle kesme yntemleriyle hi veya ok s&n&rl& kesme kabiliyetine ula#&lan malzemelerin kesilmesi iin ba#vurulmaktad&r. Bu malzemeler aras&nda yksek ala#&ml& eliklerin tm ve hafif metaller bulunmaktad&r. Plazma ile kesmede ala#&ms&z ve d#k ala#&ml& eliklerin oksijenle kesilmelerine gre ok daha yksek kesme h&zlar&na ula#&labilmekte ve kesme yar& &n&n geni#li i de ok daha dar tutulabilmektedir. 4.2. Plazma Tekni inin Esaslar# 20.yzy&l&n ba#lar&nda, varl& & grlebilen ancak elle tutulamayan, gaz formundaki malzemelere Greke bir kelime olan "PLASMA" denmi#tir. Plasma'n&n anlam&, "mevcut olan" veya "olu#turulan" d&r. 1928 y&l&nda Amerikal& bur fiziki olan LANGMUIR, bir ark de#arj&n&n gz kama#t&r&c& parlakl&ktaki gaz huzmesini "plasma" olarak nitelendirmi#tir. Kaynak tekni i terminolojisinde, serbeste yanan ark'a kar#&l&k s&n&rlanm&# ark, fiziksel olarak do ru olmasa bile plazma ark& olarak nitelendirilmi#tir. Oysa plazma, bir ark iinden geen yksek s&cakl&kl&, elektrik iletkenli ine sahip gaz huzmesinin fiziksel tan&mlamas&d&r (*ekil 4.1). Maddenin drdnc hali olarak da tan&mlanan plazma, maddenin gaz halinden farkl&d&r. Yksek s&cakl&kl& elektrik ileten gazlar&n iinden enerji iletimi sayesinde ok atomlu gazlar dissosiye ve daha sonra da iyonize olurlar. Tek atomlu gazlar ise do rudan do ruya iyonize olurlar. Bu ortamda pozitif ve negatif ykler birbirine e#ittir. Plazma parac&klar& aras&nda: uyarma (enerji alarak bir st seviyeye gei#), dissosiasyon iyonizasyon yeniden birle#me ve &#&n emisyonu gibi mikrofiziksel olaylar meydana gelir

71

)ekil 4.1. Ark bzlmesinin ark s#cakl# #na ve ark gerilimine etkisi. Plazma olu#turan ortama (gaz, su) ba l& olarak, ula#&labilen kesme h&zlan ve kesme kaliteleri, kesme i#lemini yapan personelin, olu#an grlt, &#&ma, duman ve gazlara kar#& dayan&m&ndan etkilenir. Bu etkenler, evre korumac&l& & a&s&ndan sualt&nda plazma kesme gibi ilgin yntemlerin geli #imini sa lam &#t & r. Plazma kesme, elle kesmeden sonra mekanikle#tirmeye do ru geli#mi#tir. Bu durum, oksijenle kesme gibi plazma kesmenin de robotlarla yap&labilmesini sa lam&#t& r. Plazma huzmesi ile e risel a & zlar da dhil, tm kaynak a & zlar & haz&rlanabilmektedir. Oksijenle kesmeye gre kesme i#lemi daha dar toleranslar iinde gerekle#tirilebilmektedir. Kaynak tekni inde plazma &#&n ekipman&n&n ilk uygulamas&, ta#&y&c& olmayan arkl& gaz stabiliteli plazma torcudur. Bu uygulama, otuz y&l boyunca patentle korunmu#tur. Hava ve ta#&t tekni indeki geli#meler, yksek dayan&ml& ve yksek s&cakl&k direnli eliklerin kullan&m&n& te#vik etti inden.- bu malzemelerin kullan&m& da yeni kaynak tekniklerinin geli#imine yol am&#t&r. Son elli y&l iinde plazma tekni i, hem birle#tirme ve hem de ay&rma (kesme) bak&m&ndan son derece byk geli#meler gstermi#tir. Katoddan anoda gei# #ekli, esas olarak iki #ekilde olur. Ta,#y#c# olmayan ark denilen ark #eklinde, bir tungsten elektrod, negatif (katod) olarak kutuplan&r. Memenin kendisi pozitif kutup (anod) i#levi grr. Para, ak&m devresinin iinde yer almaz. Ta,#y#c# ark denilen ark sisteminde ise, para pozitif (anod) olarak kutuplan&r. Ark, meme iindeki tungsten elektrod ile para aras&nda yanar. Bu iki sistemin kombinasyonu, iki ak&m retecinin kullan&lmas& veya uygun bir elektrik devre tesisinin kurulmas& ile mmkndr (*ekil 4-2).

)ekil 4.2. Elektrod, meme ve para aras#nda

72

devre dzenleme olas#l#klar#. Ta#&y&c& olan ve olmayan ark&n kombinasyonu, plazma ile toz pskrterek doldurma kayna &nda kullan&lmaktad&r. Her iki ark da iki ayr& ayarlanabilen ak&m retecinden beslenir. Burada minimum nfuziyet derinli i ve buna ba l & olarak esas malzeme ile ilave malzemenin kar&#& m oran& elde edilmekte, bu #ekilde doldurma malzemesinin gvenli bir erime #ekline ula#&lmaktad&r. 4.3. Plazma Kesmenin Prensipleri Oksijenle kesmede gerekli enerji, paran& n egzotermik oksidasyonu ile elde edilmektedir, i#lem, kendi kendine (otojen) olarak devam etmektedir. Plazma kesmede ise kesme iin gerekli enerji d&#ar& dan verilmektedir. Kesme i#lemi, kesilecek malzemenin zelliklerinden ba &ms&zd&r. Ta#&y&c& arkl& kesme i#lemi, elektrik iletkenli ine sahip ve anod olarak kutuplanan paralara uygulan&r. Bunun anlam&, plazma kesme ile prensip olarak ak&m ileten tm malzemelerin yani tm metallerin kesilebilece idir Bu kesme yntemiyle yksek kaliteli ekonomik kesmelerin yap & labilmesi iin a#a &daki ko#ulun gerekle#mesi gerekir. a) b) c) Malzeme, hem kendi ve hem de oksitinin erime s& cakl & & na kadar &s&t&lmal&d&r. Is& menba& enerjisini yo unla#t&rabilmelidir. Is& n& n yan& nda, enerji kayna & , erimi # malzemenin kesme yar& & ndan uzakla#t&r&lmas&n&

sa layacak bir kinetik enerjiye de sahip olmal&d&r. "A# k ark" (rne in TIG)'lar birinci ko#ulu yerine getirmelerine ra men di er ko#ullar sadece plazma, elektron ve laser &#&n& gibi &#&n yntemler; taraf&ndan yerine getirilir. Ta#&y&c& arkl& plazma ile kesmede bzlm# ve yo un ark kaynak ak&m retecinin negatif kutbundaki erimeyen bir elektrod ne pozitif kutbundaki su ile so utulan meme aras&nda yanar (*ekil 4.3).

)ekil 4.3. Plazma kesmenin prensibi (,ematik). Elektrod / meme ak&m devresinde, yksek gerilimli bir "pilot ark" yanar. Bu d#k enerjili

73

yard&mc& ark ilave bir ak&m retecinin kullan&m&yla veya do rudan do ruya esas ak&m reteci taraf&ndan (su ile so utulan bir diren zerinden) beslenebilir. Pilot ark, meme iinden akan plazma veya merkez gaz& n& n k& smen iyonize olmas& na neden olur. Bu #ekilde elektrod - para veya para - ak&m reteci aras&ndaki (ak&m reteci - elektrod - hava ak&#& veya gaz ak&#&) ak&m devresindeki toplam diren azalm&# olur. Gaz ak&#& iindeki geriye kalan iyonizasyon, elektrod ucu ile para yzeyi aras&nda meydana gelir. K&sa sre iinde bu ak&m devresindeki diren, elektrod ile meme - meme - kalan diren R - ak&m reteci aras& ndaki ak&m reteci -elektrod - hava ak& m& devresindeki direnten daha d #k hale gelir. Plazma fleci ile para aras&ndaki mesafe uygun bir yak&nl& a gelince (3 ila 10 mm), memedeki elektrod ile para aras&nda, kendili inden bir s&rama ile esas ark olu#ur. Bu elektrik devresinin tr nedeniyle % 100 ' lk bir tutu#ma emniyetine ula#&l&r. Plazma olu#turucu ortam (gaz, su), meme i cidar&n& so uturken, kendisi yksek s&cakl& a &kar ve az ya da ok kuvvetli #ekilde dissosiye ve iyonize olur Plazma ile kaynak s& ras& nda sadece birka It/dak'l& k bir plazma gaz& debisi kullan&l&rken, plazma kesmede bu miktar 2 ila 100 It/dak'l&k debilere ula#&r. Plazma olu#turucu gaz, 10000 ila 50000 K'lik s&cakl&klara ve bu nedenle 500 ila 1500 m/s'lik byk genle#me h&zlar&na ula#&r. Bu ula#&lan termik ve kinetik enerjinin yksekli i, elektrik verileri yan&nda, kullan&lan plazma olu#turucu gaz&n fiziksel zelliklerine ve bzlmenin kuvvetlili ine de ba l&d&r. Bzlmenin #iddeti, memenin geometrisine ve zellikle de ap&na ba l&d&r. Meme ap&n&n klmesi, plazma huzmesinin g yo unlu unun yksekli ini etkiler. Ancak bu ap klmesi, memenin elektrik ve termik direncini d#rr ve ayr&ca iinden geebilecek gaz debisini de s&n&rlar. ap&n belirli bir s&n&r de erin alt&na inmesi, "ift ark" veya "parazit ark" olu#umuna yol aar. Plazma kesmede enerji da &l&m& ile ilgili olarak, plazma huzmesi ve bunun kesme a z&ndaki etkisi etki blgesine ayr&l&r. Pozitif huzme, anodik krater ve plazma alevi Kesmede malzeme, plazma huzmesinin yksek s&cakl& &n&n etkisiyle ok k&sa srede erir ve srekli ince taneli parac&klar (tanecik ap& yakla#&k 0,1 mm) halinde kesme yar& &ndan pskrtlr. Yksek s&cakl&klarda ilave oksitler olu#maz yani metal crufla#maz. Ayr&ca gaz ak&m&n&n darbesi sayesinde s&v& metal huzmesi kesme yar& &ndan flenir. Pozitif huzme blgesinde srekli Joule &s&s& olu#ur ve bu &s& malzeme yzeyinden kesme yar& &n&n yzeye yak&n st i blgesine ta#&n&r. Anodik kraterde ise yksek frekansl& ve d#k genlikli titre#imler olu#ur. Kesme parametreleri uygun ayarlan&rsa bu durum s&n&rlanabilir ve yo un bir &s& birikimi sa lan&r. Sadece d&# enerjiyle kesme yap&lmas&, plazma &s&s&n&n para derinliklerinde azalmas&na yol aar. Bu da kesme a z&n&n bir miktar konikle#mesine neden olur (*ekil 4.4).

74

)ekil 4.4. Plazma kesme i,lemi s#ras#nda kesme a z#n#n profili.

*ekil 4.5'te ise ark gerilimi ile sa kal&nl& &n&n de i#imi grlmektedir.

)ekil 4,5. Ark geriliminin kesilecek malzeme kal#nl# # ile de i,imi (Bu de erler, argon-hidrojen kesme yntemi iin geerlidir). *ekil 4.5'in incelenmesinden, sa kal&nl& & artt&ka plazma ark& iin gerekli olan gerilimin de artt& & anla#&lmaktad&r. E er gerilim artt&r&lmazsa kesme h&z& ok d#er. En yksek kesme h&z&na, plazma huzmesinin paraya tam dik olarak etkidi i durumda ula#&l&r. Kesme a z&nda yksek kalitelere veya tam paralel kesme yzeylerine ula#abilmek iin kesme h&z&n&n byk miktarda azalt&lmas& gerekir Ancak d#k kesme h&zlar&nda da kesme a &zlar&nda &s&dan etkilenen blgenin byyece i de gz nnde bulundurulmal&d&r. Is&dan etkilenen blgenin olu#umu, birok faktre ba l& oldu undan nceden tahmini ok zordur. 4.4. Plazma Yap#c# Ortamlar Plazma kesmenin kalitesi ve ekonomikli i zerine en nemli etkiyi, kullan&lan plazma yap&c& ortam yapar. Bu ortam, bir gaz, bir gaz kar&#&m& ve zellikle hava ve su olabilir. Kesme yar& &n&n olu#umunda, plazma gaz&n&n kimyasal zellikleri (oksitleyici, ntr veya redkleyici olmas&) byk etki yapar. Bir plazma gaz&n&n seiminde, gaz&n atom veya molekl a &rl& &, zgl a &rl& &, &s&l iletkenli i ve dissosiasyon ve

75

iyonizasyon enerjileri etkili olur. Argon Di er soygazlarla kar#&la#t&r&ld& &nda argon, havadaki % 0,9325'lik hacim yzdesiyle en yksek orana sahiptir. Bu nedenle maliyeti, di er soygazlara oranla daha d#ktr. Plazma kesme i#lemindeki stnl olan kimyasal olarak ntr davran&#& yan& nda, yksek bir atom a &rl& &na (39,95) sahip olmas& da di er bir stnl dr. Plazma huzmesindeki yksek impuls yo unlu u, erimi# metalin kesme yar& &ndan uzakla#t&r&lmas&n& kolayla#t&r&r. Yakla#&k 15.76 V 'luk d#k iyonizasyon enerjisi ve iyi tutu#ma zellikleri di er stnlkleridir. Tablo 4.1'de argon'un dissosiasyon ve iyonizasyon enerjileri, e#itli gazlarla kar#&la#t&rmal& olarak verilmi#tir Tablo 4.1. e,itli gazlar#n dissosiasyon ve iyonizasyon enerjileri

Is& ta#&n&m&n&n etkinlik derecesi ve bunun byklk s&ralamas&, gazlar&n &s&l iletkenliklerine ve enerji tutu#lar&na (entalpi) ba l&d&r. Tek atomlu gazlar&n entalpileri ve bunlar&n argonla kar#&la#t&r&lmalar& *ekil 4.6'da verilmi#tir. Burada ilgin olan argon'un &s&l iletkenli inin di er gazlara gre ok d#k olmas&d&r (*ekil 4.7). Btn bu nedenlerle plazma gaz& olarak argon ile ula#&labilecek maksimum kesme h& z& ok d#ktr ve kesme a z&n&n tutu#mas& ok zordur.

76

)ekil 4.6: e,itli gazlar#n entalpileri

)ekil 4.7. e,itli gazlar#n #s#l iletkenliklerinin s#cakl#kla de i,imi. Hidrojen 'ki atomlu (diatomik) gazlarda &s&l iletkenli in maksimumu, dissosiasyon s& cakl & k blgesinde bulunur ve bir dissosiasyon-assosiasyon davran&# s& ras& izler. Bu olay hidrojende zellikle daha yo un olarak ortaya &kar (*ekil 4.8). H2: 'nin dissosiasyonu 2000 0K'de ba #lar ve 6000 K'de tamamlan& r. Yakla#&k 25000 0K'de atomik hidrojen tamamen iyonize olur (*ekil 4.7).

)ekil 4.8. S#cakl# #n fonksiyonu olarak mol ba,#na k#s#m cinsinden hidrojen plazmas#n#n bile,imi (atmosfer bas#nc#nda). Diatomik gazlar, ark iinde dissosiasyon ve iyonizasyona u ramalar& nedeniyle yksek oranda enerji yayma stnl ne sahiptir ancak zellikle kesme yar& & nda, assosiasyon sonucu enerjinin o unu geri al& rlar *ekil 4.7'de gsterildi i gibi hidrojenin entalpisi de nispeten yksektir. Hidrojenin bir

77

gaz olarak bilinen fiziksel zellikleri, tek ba#&na argon kadar plazma kesme i #lemine uygun olmamas& na yol aar. Ancak hidrojenin pozitif zellikleri (byk enerji ieri i ve yksek &s&l iletkenli i) argonu'nun byk atom a & rl& & yla birle#tirilirse, hem yksek kinetik enerjili ve hem de kesilecek malzemeye yeterli &s& enerjisi sa layacak bir gaz kar&#&m& elde edilir. Saf argon'a k&yasla yzde birka hidrojen ieren kar&#&m gaz kesme h&z&n& artt&r&r ve kesme kalitesini iyile#tirir. Ayr&ca hidrojenin redkleyici etkisinden faydalan&l&r yani oksitsiz bir kesme yzeyi elde edilir. zellikle yksek ala#&ml& eliklerin plazma ile kesilmesinde % 65 argon, % 35 hidrojen ieren bir kar&#&m gaz kullan&l&r. Gaz tketimi, para kal&nl& &na ve fle bykl ne ba l & olarak yakla #& k 20 ila 50 It/dak aras& nda de i #ir. Bu gaz kar&#& m & esas olarak yksek ala #& ml & eliklerin ve alminyum ile bak&r malzemelerin kesilmesinde kullan&l&r. Kar&#&m gaz&n H2 k& sm&nda yap&lacak ilave bir art &#, kesme h& z& nda nemli bir art &# olu#turmamas& na ra men, kesme yzeylerinin przll nn artmas&na ve para alt kenar&nda cruf yap&#malar&na yol aar. Azot 'lgin fiziksel zellikleriyle azot argon ile hidrojenin aras& nda yer al& r. 14 olan atom a &rl& & yla, hidrojenin zerinde ve argonun alt & ndad& r. Is& l iletkenli i ve entalpisi hidrojeninkinden d#k argonunkinden yksektir. Bu nedenle azot, prensip olarak tek ba#&na bir plazma gaz& olu#turabilir, ince cidarl& paralar, plazma gaz& olarak azotla, h&zl& ve oksitsiz olarak kesilebilir. Azotun kesme gazlar& aras&nda ucuzlu u bir avantajken, izafi olarak daha fazla yiv olu#turmas& ise bir dezavantajd& r. Ek olarak tam paralel kesme yar& & elde edilebilmektedir. Kesme yar& & a& s& , her #eyden nce gaz debisine ve kesme h & z& na ba l & d& r. Kal & n paralar& n kesilmesinde ve uygun ykseklikte g evriminde, duman olu#umu nemli oranda artar. Azot-argon kar&#&mlar&, argon a gre daha yksek kesme h&zlar& sa lar. Azot-hidrojen kar&#&mlar&, paralel ve negatif a&l& kesme yar& & olu#turur. Argon, azot ve hidrojen bile#imi ise, yksek kesme gcnde kaliteli kesme i #lemi sa lar. Azot ieren gazlarla yap&lan kesme i#lemlerinde, zararl& bir gaz olan azotoksit olu#umuna dikkat edilmelidir. Hava Hava esas olarak azot (hacimce % 78.8) ve oksijen'den (hacimce % 20.8) olu#ur. Bu e#it entalpili ve her ikisi de diatomik gazlar, yksek enerjili bir gaz kar&#&m& olu#turur. Kuru ve ya s&z bas& nl& hava ile yap&lan plazma kesme, altm&#l& y&llar&n ba#lar&nda ortaya &km&#t&r. Havan&n argona gre nemli o-anda ucuz olu #u, plazma yntemlerini ilk olarak ala #& ms& z eliklerin kesilmesinde ilgin k& lm&#t & r. Yap& eliklerinin kesilmesinde, yksek kesme h&zlar&na ve iyi kaliteye ayn& anda ula#&lm&# olur; kesme yar& & n& n ait kenar& nda sarkma olu#maz Son olarak, havan& n oksijeni, eriyen malzemenin yzey gerilimini ve viskozitesini etkiledi inden, eriyen parac&klar para alt kenar&na yap&#mazlar. 5-10 mm'lik sa kal& nl& & blgesinde, birka kat daha yksek kesme h&zlar&na ula#&labilinir. Mevcut s&cakl&klar, oksijenin varl& &na ra men stabil oksit olu#umu iin ok yksek oldu undan, alevle kesme i #lemindeki gibi bir yanma olay& meydana gelmez. Demirin oksidasyon s&n&r&, 2200 C
0

78

civar&ndad&r. Ancak btn bunlar, hava"n&n plazma yap&c& ortam olarak hi dezavantaj ta#&mad& & anlam&na gelmez. Hava ile plazma kesme i#lemindeki grlt olu#umu izafi olarak ok daha yksektir; bu gazlar& n kesme a z& ndan emilmesi ve mmkn oldu u kadar filitrasyondan geirilmesi gerekir. Ayr&ca cihaz& n filtre sisteminin, tm azotoksitleri ar& t & p ar& tmad& & kontrol edilmelidir o u emme ve filtre sistemi, bu gazlar& ya ok az ar&t& r ya da hi ar&tmaz. Hava gibi oksijenli gazlarla kesmede, sadece al&#&lm&# saf tungsten elektrodlar kullan&lamamaktad&r. Bu nedenle altm&#l& y&llarda tungsten elektrodun alt k&sm&nda, bak&r memenin darald& & blgede azot-plazma demetinde hava ve oksijen gibi reaktif gazlar&n kullan&ld& & plazma torcu geli#tirilmi#tir. Bu tr torlar tungsten elektrodun dayanma sresinde bir eksilme elmadan, oksijenin avantajlar&ndan yararlan&lmas& n& sa lam&#t& r. Bu torlar&n dezavantaj& ise, sa st yzeyinde kesme yar& &n&n hafife yuvarlakla#mas& ve kesme yar& &n&n tam paralel olmamas&d&r. Bu al&#ma tekni i, sekonder gazl# plazma tekni i olarak bilinir ve ok az kullan&m alan& bulmu#tur. Yap& elikleri plazma gaz& olarak oksijenle kesilir; bu #ekilde biraz przl kesme yzeyleri elde edilmektedir. Bunun d&#&nda yzeyler, metalik parlakl&kta ve sark&nt&s&z (sakals#z) olu#maktad&r. Kesme memesinin dayan&m sresi, di er gazlar&n kullan&m&ndaki srelere k&yasla olduka k&sad&r. Genellikle zirkonyum ve hafniyumla ala#&mland&r&lm&# dz bak&r elektrodlar kullan&lmaktad&r. Kk cihazlarda gitgide artan oranda plazma gaz& olarak bas&nl& hava kullan& lmaktad& r. Bu tr uygulamalarda gaz maliyetinden sa lanan tasarrufa k&yasla elektrod maliyeti daha da d#ktr; nk mr sadece birka saat olan ucuz elektrodlar kullan&lmaktad&r. Kaynaktan nce O 2 / N 2 kar&#& m & (rne in bas& nt & hava) bir gaz kullan& larak plazmayla a & z a& lan zellikle ince salar& n (1 ila 3 mm) eritme kayna &ndaki gzenek olu#umu problemi bu tip kk cihazlarda kar&#&m gaz (Ar, H2, O2, N2) kullan&m&yla bertaraf edilebilmektedir.

Su Yksek s& cakl & k blgesinde, yeterli enerji girdisiyle dissosiye ve ayn& zamanda iyonize olabilen su, kendisini olu#turan hidrojen ve oksijene ayr&#& r. Bu tip birle#ik plazmada, daha nceki blmlerde oksijen ve hidrojen iin belirtilen zelliklerin birle#imi avantaj& elde edilebilmektedir. Ancak pratikte su, plazma yap&c& ortam olarak tek basma kullan&lmaz. Pratikte plazma gaz& olarak azotla yap&lan kesme i #leminde, e#zamanl& olarak plazma torcuna su da sevkedilir. "Su enjeksiyonlu" sistemin stnl , a#a &daki blmde ele al&nm&#t&r. 4.5. Yntem Teknikleri Gnmzde plazma kesme i#lemlerinin byk o unlu unda, para ile erimeyen elektrod aras& nda ; bir meme ierisinde ark olu #turulur. Farkl &l& klar kullan&lan elektrodun tr ve #eklinde plazma gaz& n& n trnde ve su-enjeksiyonlu plazma kesmede ark huzmesine te et olarak su

79

iletilmesinde bulunur ve sualt&nda plazma ile kesmede kesme i#leminin tamam&, su yzeyinden az yada ok derinde yap&labilmektedir. 4.5.1. Argon-Hidrojen-Azot Plazma Kesme Bu yntemde herbir torca gre ap& 3 ila 8 mm aras&nda de i #en ve gc de bu apa ba && olan, sivri ulu, silindirik tungsten elektrodlar kullan&l&r. "Sivri ulu elektrod tekni i" olarak da an&lan bu teknikte elektrod ucunun formu sayesinde yksek bir enerji yo unlu u elde edilir ve yksek kesme h&zlar&nda d#k ak&m tketimi avantaj&na sahiptir; ayr&ca, byk sa kal&nl&klar&ndan olu#an paralar da kesilebilmektedir. Yksek kesme h& z&, ayn& zamanda d#k zgl & s& girdisi ve bu nedenle ince salar&n kesilmesinde arp&lmalar&n minimize edilmesi anlam&na gelmektedir. Ancak 1-2 mm kal&nl& &ndaki alminyum paralar, malzemeye ba l& kuvvetli arp&lmalar nedeniyle kesilememektedir. Plazma gaz& olarak o unlukla 3/2 oran& nda argon ve hidrojen kar&#& m& kullan& lmaktad& r. Yerle#ik uygulamalar&n di erleri de argon/azot ve argon/hidrojen/azot kar&#&mlar&d&r. Azotun grevi, sarkma olu#umunu azaltmakt&r; ancak ayn& zamanda zararl& madde olu#umunu da artt&rmaktad&r. Yap& eliklerinden mamul ince salar&n sarkma olmadan kesilmesi iin, uygulamada hidrojen ve azotun yan & s& ra helyum ve neon ierikli zel gaz kar &#& mlar & da kullan& lmaktad& r. 3 mm kal & nl & a kadar ala#& ms& z salarda, 3 m/dak'ya kaar kesme h& zlar & na ula #& lmaktad& r. Gaz tketimi, kesilecek sa kalpl& &na ba l& olarak 20 ila 50 It/dak aras&ndad& r. Gnmzde sadece 12 kwl & k bir g & kt & s& olan bu tip plazma kesme sistemleriyle 40 mm kal&nl& a kadar salar kesilebilmektedir. Mevcut plazma kesme makinalar&, 10-100 kw'l&k g alan&nda retilmektedir. Bu plazma kesme yntemi iin mevcut makinalar, tm sa i #leyen endstriye uygundur. Bu yntemle yksek ala#&ml& krom-nikel elikleri, yksek &s&ya dayan&kl& ve kapl& elikler, dkme demir ile alminyum, bak&r, inko ve bunlar& n pirin ve bronz gibi ala#&mlar& kesilebilmektedir. Bu yntem, tam mekanize olarak uygulanabilir; ancak genellikle elle uygulanmaktad&r. 4.5.2. Bas#nl# Havayla Plazma Kesme, Oksijenle Plazma Kesme Bu teknikte uygun maliyetli plazma gaz& olan "hava" kullan& l& r ve bu havan& n kuru, tozsuz ve ya s&z bas& nl& hava formunda olmas& gerekir. Katod blgesinde oksijenin bulunmas&ndan dolay&, genellikle al&#&lm&# tungsten elektrodlar kullan&lamaz. Bunun yerine zirkonyum (bazen de hafniyum) disk iinde su ile iyi bir #ekilde so utulan dz bak& r veya tungsten saplamalardan olu #an elektrodlar kullan& l & r. Bu tip plazma torlar& n& n g & k&#& 30 kw ile s& n& rl & d& r ve bu nedenle kesilebilecek maksimum sa kal&nl& & yakla#&k 30 mm'ye kadard&r. Bu plazma kesme ynteminde grlt olu #umu ve zararl & gaz & k&#& nispeten fazlad&r. Buna kar#&l&k yap& eliklerinde yksek kesme h&zlar& ve sarkma olu#mayan yksek kaliteli kesimler elde edilir. Bat &l & sanayi lkelerinde zararl& gazlar&n nispeten byk miktarda olu#umu sz konusu

80

oldu undan, hava'n&n plazma gaz& olarak kullan&m&na sadece sualt&nda kesmede izin verilmektedir. Di er durumlarda, yksek gl ve bu nedenle de pahal& gaz emme sistemlerinin kullan&m& zorunludur. Yap& eliklerinden, CrNi-eliklerinden ve alminyum malzemelerden ve galvanizli salardan mamul 1 ila 6 mm'lik kal &nl& a sahip ince salarda plazma gaz& olarak gitgide artan oranlarda hava" kullan&lmaktad& r. Bu alanda yeni bir geli#me, plazma gaz& olarak yksek safl&kta oksijenli, ince huzmeli plazma kesme i #lemidir. Yap& eliklerinin kesilmesinde, ancak laser &#&n&yla kesmede ula#&labilen, tam dik a&l& yksek kaliteli kesime bu yntemle ula#&labilmektedir.

4.5.3. Su-Enjeksiyonlu Sualt#nda Plazma Kesme Bu kesme tekni inin nemli bir stnl , zellikle ince salar& n kesilmesinde arp&lman& n hi olu#mamas& d&r. Alevle kesmede, para yzeyine bas& nl & hava ile du # #eklinde su pskrtlerek yap& lan so utmayla, arp&lman&n mmkn oldu u kadar d#k tutulmas&na al&#&l&r. Son zamanlarda ince salar&n alevle kesilmesinde, salar&n bir su yzeyine yat&r&lmas& ile arp&lman&n olu#umu nlenmektedir. arp&lman&n tamamen ortadan kald& r & lmas& n& n mmkn olmamas& n& n nedeni, ok paral & kesimlerde, parada olu#an igerilmelerdir. Hizmet personelinin ve evrenin mmkn oldu u kadar d #k &#& a, &#& maya ve zararl & maddelere maruz kalmas& amac& na ynelik olarak plazma kesmede su'nun farkl& #ekillerde kullan&m formlar& geli#tirilmi#tir. *ekil 4.9-a, su yata & olarak an&lan bir uygulamay& gstermektedir. Burada kesilecek para, su yata &n&n birka santimetre zerindedir veya para, su yata &n&n tam zerindedir. Bu durumda kesme s&ras&nda olu#an gazlar&n, dumanlar& n ve kat& parac&klar& n bir k& sm&, su taraf &ndan tutulmaktad&r. Ba#ka bir uygulama (*ekil 4.9-b), plazma huzmesi ile meme i cidar& aras&ndaki blgeden te etsel olarak su pskrtlmesi #eklindedir. Bu "Su Enjeksiyonlu Plazma Kesme" yntemi, konvansiyonel 'Kuru Plazma Kesme" 'ye gre bir dizi avantaja sahiptir.

81

)ekil 4.9. Plazma kesmede suyun kullan#m#na ait de i,ik ihtimaller. Plazma gaz& olarak havan&n kullan&lmas& durumunda, zirkonyum esasl& elektrodlar kullan&l&r. Azot kullan&lmas& halinde, tungstenden mamul yksek assosiasyon &s&s&na sahip dz elektrodlar sayesinde, argona k&yasla daha yksek &s&l yklemeler yap&labilmektedir. Pratikte su enjeksiyonlu kesmede, azot tertibat& ve nispeten daha uzun olan (dayanma sresi daha fazla) dz elektrodlar kullan&l&r. Plazma ark&na te et olarak sevkedilen su (yakla#&k 1-2 It/dak) ark& bzc etkisine ek olarak bak&r memeye kuvvetli bir so utma etkisi yapar. Bu etki, meme mrnde nemli oranda art&# meydana getirir. Suyun buharla#mas& iin ilave enerji gerekir. Bu durumda ak&m reteci iin nispeten daha yksek #ebeke gcne ihtiya vard&r. 20 mm kal&nl&kta yap& eliklerinden mamul paralar&n kesilmesi iin yakla#&k 80 kw'l&k g &k&#& olan cihazlar kullan&l&r. Pskrtlen suyun yakla#&k % 10'u buharla#&r, dissosiye ve iyonize olur. Bu #ekilde olu#an enerji, parada assosiasyon nedeniyle k&smen kaybolur. Suyun ayr&#mas& s&ras&nda a& a &kan oksijen, yap& eliklerinden mamul paralarda, yksek kaliteli ve sarkman&n olmad& & kesme i#lemlerini mmkn k&lar. Suyun kalan % 90'& konik olarak plazma huzmesini evreleyen su rts halinde memeden d&#ar& &kar. Bu su zarf&, plazma huzmesinin &#&k, &#&n ve zararl& maddelerini azalt&r. Su ek olarak, paray& so utarak arp&lmas&n& azalt&r ve kesme yang&ndaki oksit olu#umunu d#rr. Burada kullan&lan plazma torcunda ark&n kararl& hale getirilmesi iin, o unlukla plazma gaz& te et olarak iletilir (girdap memesi) ve suyun pskrtlmesi de, plazma huzmesinin eksenine te et olarak (su girdab&) olu#turulur (*ekil 4.10). Bu #ekilde plazma huzmesine, kesme kenarlar&n&n her ikisinde de farkl& bir olu#uma neden olan dnme hareketi verilir. Para st yzeyinin normaline gre olu#an a&sal arp&lma, 1-2 civar&ndad&r. Birbirine kar#& gelen kenarlardaki a&, 6-8 mertebesindedir. ' D&# kenarlar&n kesiminde bu etkiye dikkat etmek gerekir.

82

fle iinde uygun bir gaz iletim halkas&n&n seimi, dik kesme kenarlar& elde edilmesini mmkn k&lar. Bu nedenle torcun uygun #ekilde tutulmas&nda, paradaki kesme kenarlar&n&n dik a&l& kalmas&na ve e ik kenarlar&n hurdaya at&lacak tarafta kalmas&na dikkat edilmelidir (*ekil 4.11). Suyun di er bir kullan&m #ekli, *ekil 4.9-c ve *ekil 4.12'de gsterilmi#tir. Bu yap& #eklinde tm tor, bir su an& ile rtldr ve para su yzeyindedir. Bu #ekilde para ve tor suya bat&r&lm&# oldu undan (*ekil 4.9-d), grlt ve zararl & maddelerin daha kuvvetli bir #ekilde azalt & lmas& sa lanm&# olur.

)ekil 4.10. Te etsel plazma gaz# ve su iletimli bir plazma torcunun ,ematik gsterimi.

83

)ekil 4.11. Torcun farkl# kesme kenarlar# olu,turucu etkisine dikkat edecek tarzda tutulmas#.

)ekil 4.12. Su enjeksiyon ve su an# olan bir plazma torcunun yap#s#. Bu teknikte zararl& maddelerin nemli bir k&sm& ve zellikle kat& parac&klar su iinde tutulur. Suyun gazlar& zme kabiliyeti s&n&rl& oldu undan ve torcun yak&n&ndaki dikey gaz baloncuklar& azotoksit a& a &kard& &ndan, burada da tortan gaz emme sistemine veya uygun bir atlye havaland&rmas&na gerek vard&r. Ayr&ca suyun ve suya arpan kat& parac&klar&n da uygun lde filtrasyona tabi tutulmas& gerekir. Sualt&nda plazma kesmede kuru plazma kesmeye k&yasla grlt, yakla#&k 15 dB daha azalt&lm&#t&r. Bu psikolojik etki bak&m&ndan, &k&# de erinin yar&s&ndan daha fazla bir snmleme etkisi gsterir. Para yzeyi zerinde 60 mm'den fazla (maksimum 80 mm) bir su seviyesinde, yksek g blgesinde dahi msaade edilen de erlerde grlt olu#ur. Bu durumda kuru plazma kesmenin tersine, herhangi bir grltden koruyucu nlem al&nmas& gerekmez. I#&ma yo unlu u bak&m&ndan, hem ultraviyole blgesi ve hem de grnr &#& k blgesi, su sayesinden nemli oranda azalt & lmaktad& r. Bu kesme tekni inin di er

84

avantajlar& , paran& n &s&nmamas& ve dolay&s&yla ondlasyon olu#mamas&d&r. Is&dan etkilenen malzeme blgesi son derece dard& r ve yksek ala#&ml& eliklerin kesilmesinde tav rengi olu#maz. Di er bir avantaj& da pskrtlen erimi# metal taneciklerinin tor memesine zarar verme tehlikesi olu#madan, torcu dikey pozisyonda tutarak delik ama i#leminin mmkn olmas&d&r. Su alt&nda plazma kesmeyle, kuru plazma kesme ile de i#lenebilen btn malzemeler kesilebilmektedir. Off-shore tekni inde ve radyoaktif yap& elemanlar&n&n hurdaya dn#trlmesinde, 10 metre derinli e kadar su alt&nda al&#&labilir. Prensip olarak burada anlat&lan her bir teknik, sualt&nda da uygulanabilir. Bunun iin tek #art, uygun #ekilde elektriksel izolasyonun yap&lm&# olmas&d&r. 4.6. Plazma Kesme Donan#mlar# Genel olarak bir plazma kesme sistemi, a#a &daki elemanlardan olu#ur: - Ak&m reteci - Tor - Kontrol ve - Torcun hareket dzenekleri 4.6.1. Ak#m reteleri Plazma kesme iin zel ak&m reteleri olarak, ani d#en veya sabit ak&m karakteristikli tekrar tetiklemeli redresrl, ayr & labilir fazl & transformatrler kullan&lmaktad&r. Her bir cihaz trne gre ak&m, ya sabit akar veya kademeli veyahutta kademesiz ayarlanabilir. Byk tesislerde bo#ta al&#ma gerilimi 400 V ve al&#ma gerilimi de 20-100 V aras&ndad&r. Bu yksek gerilimler, ark&n emniyetli #ekilde tutu#mas&, yksek iyonizasyon enerjili gazlar alt & nda ark& n srdrlebilmesi ve kal & n cidarl & paralar halinde de, elektrod ile kesme yar& & n&n orta blgesi aras&nda kpr yapabilmesine yetecek uzunlukta olmas& gerekti i iin nemlidir. *ekil 4.13.'de, bir plazma kesme ak&m retecinin ak&m-gerilim karakteristi inin de i#imi gsterilmi#tir. Burada gsterilen cihaz donan&m&yla ilgili olarak, ak&m reteci, mmkn olan en k&sa srede ak&m #iddetinin maksimum blgesinde al&#abilecek #ekle getirilebilmelidir.

)ekil 4.13. Bir plazma kesme cihaz#n#n ak#m-gerilim (statik) karakteristi i. Elle kesimde kullan&lan kk cihazlar, rnek olarak % 60 ED'de 50 A'lik bir maksimum ak&m, 240 V'luk bir bo#ta al&#ma gerilimi, maksimum 100 V'luk bir al &#ma gerilimi verir. Torcun g

85

 & k&#& yakla #& k 14 kVA'd & r. Malzeme trnden ba &ms&z olarak, yakla#& k 10 mm kal&nl&kta salarda kaliteli kesim ve 20 mm'lik kal&nl& a kadar da sadece ay&rma amal& kesim yap&labilmektedir. Elle veya daha ok da makinayla kesim iin orta byklkte cihazlar rnek olarak 250 A'lik (% 100 ED'de) bir maksimum msaade edilebilir kesme ak&m& verir; bo#ta al&#ma gerilimi 375 V'tur: al &#ma gerilimi maksimum 200 V'tur ve g &k&#& yakla#& k 100 kVA'd&r. Bu tip cihazlarda yksek ala#&ml& elik salarda veya alminyum paralarda 60 mm kal&nl& a kadar kaliteli kesimler ve 90 mm kal&nl& a kadar ayr&ma amal& kesimler yap&labilmektedir. Nispeten byk cihazlar, % 100 ED'de 200 V'luk i#letme geriliminde 600 A'lik bir kesme ak&m& sa lar. Burada bo#ta al&#ma gerilimi 400 V'tur. Bu tip cihazlarla 120 mm'lik salarda kaliteli kesimler ve 150 mm'lik salarda da ay& rma amal& kesimler yap& labilir. Daha byk gler gerekti inde, iki veya daha fazla cihaz, seri veya paralel ba lanabilir. Ancak bu durumda e #it statik karakteristik e rili ak&m retelerinin kullan&lmas& na dikkat edilmelidir. Yakla #& k 65 mm'lik sa kal & nl & klar& n& n kullan& ld & & o u endstriyel uygulamalarda bu bile#im tercih edilir. Tersanelerde o unlukla 15 mm'lik bir kal & nl & a kadar salar kesilir; buralarda maksimum sa kal&nl& & yakla#&k 35 mm'dir. 4.6.2. Tor Kesim kalitesi ve donan&m&n verimlili i, plazma torcuna ba l&d&r. El veya makina torcunun grevi, srekli ve geometrik olarak sabit bir plazma huzmesi olu#turmak ve bunu paraya iletmektir. Tor, bir hortum paketinin ucunda yer al&r ve ak&m retecinden kontrol edilir. Bir tor, esas olarak k& s&mdan olu#ur: so utma sistemli bir tor gvdesi, torcun eksenine yerle#tirilmi# bir elektrod ve meme. So utma sistemi, demineralize su kullan&lan bir kapal& devre halinde al&#&r. Bas& nl& hava kullan&lan el torlar& nda, zorunlu olarak zararl & azotoksit olu #mas& na ra men, bu cihazlar iin d #k g ve k& sa kullan& m sresi geerli oldu undan, genellikle bir zehirli gaz emme tertibat&na gerek yoktur. Bir makina torcu, prensip olarak t&pk& bir el torcu gibi al&#&r. Genel olarak daha yksek g & k&#& sa larlar ve tak&laca & yere, d&# taraf & ndan s&k&#t&r&lacak #ekilde tasarlan&rlar. *ekil 4.14, tipik bir makina torcunun paralar & n & , e #itli hortum paketleri ba lant & yerleriyle birlikte gstermektedir. '&nce huzme torcu" olarak da adland&r&lan bu torlar& n de i#ik trleri, hacimce kk olarak imal edilir ve kk bir meme deli i (yakla#& k 1 mm) ve narin ve sivri elektrodu ise, nispeten yksek gl bir plazma huzmesi olu#turur. Bu tr torlar yksek kesme h&zlar& nda ve nispeten daha d#k plazma huzme gcnde, son derece dar kesme yar&klar& olu#turan kesme i #lemlerin; mmkn k&lar. Plazma huzmesinin para ile temas yzeyinin bykl zararl& madde olu#umuna nemi etki yapt& &ndan, ince huzme torcunda bu maddeler daha az olu#ur.

86

1. Is& kalkan&. 2. Kesme memesi 3. Elektrod 4. Tor gvdesi 5. O-r& ng, 6. Tor st kapa & 7. Tor tapas& 8. Kolet. 9. Somun ve vidalar& tutan kapak kontrol kablosu )ekil 4.14. Bir makina torcunun paralar#n#n ,ematik gsterimi. Meme (Bek) So utma sistemi, her #eyden nce kural olarak ark huzmesi ile boru cidar& aras& nda, iyonize olmayan bir gaz mantosu olu#turacak #ekilde, ark'a bzc etki yapan boru cidar&n& so utmal&d&r. Bu evresel gaz mantosu, bir taraftan ark merkezindeki yksek s&cakl&klar& gerekli #ekilde ynlendirecek ve di er taraftan da bak& r memenin kuvvetli termik yklere maruz kalmas& n& nleyecek tarzda bir & s& yal& t&m& etkisi olu#turur. Bu iyonize olmam&# gaz s& n& r tabakas& n& n bir & s& izolasyonu etkisi yan& nda, ayn& zamanda ift ark olu#umu ve bylelikle ark huzmesi, meme ve para aras&nda elektriksek bir kpr olu#umunu azaltacak #ekilde, meme ile ark huzmesi aras& nda bir elektriksel izolasyon ortam& olarak da etkimesi sz konudur. "Parazit ark" olarak da adland&r&lan bu ark, meme borusunun geometrisi ve dolay& s&yla plazma huzmesinin dnel simetriye sahip d&# yzeyini ve ynn de i #tirecek tarzda, lokal bir erime ile memeyi tahrip eder. Son olarak hatas&z bir kesme yar& & olu#umuna da engel olur. ift ark olu#umuna, zellikle a#a &daki durumlarda dikkat edilmelidir: - Ak&m #iddeti, boru ap&na gre ok byk oldu unda - Memenin so utulmas& yetersizse - Plazma yap&c& gaz&n debisi ok d#kse ve - Elektrod meme borusu iinde tam merkezlenmi# durumda de ilse ift ark olu #umundan ka& nmak, baz& zel konstrktif nlemlerle mmkndr. *ekil 4.15. bu tip bir torcun prensip yap& s&n& gstermektedir. 'Sekonder gaz ak # m # " olarak adland & r & lan bu uygulama, plazma huzmesini rter ve so utur: bylelikle iki ark& n da parada yanmas& n& sa layacak 10. Vida 11.Tor anahtar& 12. Tutamak, 13. Anahtar kap#onu 14. K&l&f 15. Esas ark kablosu 16. Gaz hortumu 17. Pilot ark kablosu 18. Sigortal&

87

#ekilde meme al&n yzeyindeki kritik blgede gei# direncini ykseltir. Sekonder gaz olarak, uygun maliyetinden dolay& rne in bas&nl& hava kullan&labilir.

)ekil 4.15. Bir plazma torcunun sekonder gaz ak#m# ile kullan#m# Meme ve elektrod, di er paralar aras& nda maliyeti d#k olan paralard&r ve a#& nd& klar& nda de i #tirilmeleri, kesme i #leminin maliyetine fazla etki yapmaz. Memenin dayanma sresine, so utma #eklinin byk etkisi vard&r. Pratik olarak dayanma sresi, bir ila drt kesim i#lemi aras&ndad&r. Kapal & bir so utma sistemi iinde, yumu # ak ve demineralize su kullan&lmas& halinde, memenin dayanma sresinde nemli bir iyile#me grlebilir. Her bir tor tipinde, do rudan veya dolayl& suyla so utulan meme kullan&l&r (*ekil 4.16).

Seki 14.16. Meme so utma sistemleri Her iki so utma sisteminde de bir tezat vard& r: *yle ki, do rudan so utulan memeler daha yo un so utulurlar ancak meme de i#iminde so utma devresinin a&lmas& ve so utma suyunun at&lmas& dezavantaj& vard&r. Dolayl& yani vida di#leri zerinden ve tor gvdesi yzeyinden so utulan memeler ise. & s& gei #inin bir temas pastas& kullan&m&yla iyile#tirilmesine ra men, yine de ok yo un olarak so utulmazlar. Bu ikinci tip memelerin avantaj& , so utma devresini etkilemeden ve su ilave edilmesine gerek olmadan memenin de i#tirilebilmesidir. Dahas&, bu tr memelerde bir s&zd&rma problemi de grlmez. Ayr&ca a&k so utma sisteminde, memenin veya elektrodan de i #tirilmesi

88

s& ras& nda tortaki suyun dklmesi dezavantaj& sz konusudur. Bu durumda, yksek bo#ta al&#ma gerilimi nedeniyle, torta k&sa devre tehlikesi ok yksektir. Meme deli inin ap&, kesme yar& & geni#li ini nemli oranda etkilemektedir ve bu etki, ayr& ca seilen ak&m #iddetine de ba &ml&d&r. Tablo 4.2'de, bununla ilgili nemli de erler verilmi#tir. Tablo 4.2. Kesme ak#m#, meme ap# ve kesim yar# #n#n geni,li i aras#ndaki ili,ki.

Elektrodlar Plazma ve TIG kayna &nda oldu u gibi plazma ile kesmede de d#k yzdelerle zirkonyum, toryum ve lantanoksit ieren, yksek s&cakl& a dayan& kl & tungsten elektrodlar kullan& l & r. Bu ilavelerin amac& , elektron emisyon gerilimini d#rmektir. Bu sayede ark d #k elektrod s& cakl & klar& nda dahi daha kararl& ve daha sakin yanar (elektrod mr iyile #ir). Tungsten elektrodlar sadece yksek safl & k derecesindeki oksitleyici olmayan gazlarla kullan&labilir; aksi takdirde ak&c& tungsten oksitler olu#ur ve elektrod ucu tahrip olur. Azot gibi reaksiyon ta#& y& c& gazlar durumunda, nispeten kal&n, dz yzeyli tungsten elektrodlar (dz elektrodlar) kullan&l&r. Tablo 4.3. elektrodun toryumoksit miktar&ndan ve azot olan plazma gaz&n& n safl&k derecesinden etkilenen a#&nma h&z& zerine bilgiler vermektedir. Tablo 4.3. Katodun toryumoksit ieri i, azotun safl#k derecesi ve katodun a,#nma h#z# aras#ndaki ili,ki.

Dolay&s&yla toryumoksit ieri inin oklu u ve plazma gaz&n&n yksek safl&kta olmas&, katodun daha az a#&nmas&n& ve bylece elektrod mrnn uzamas& n& sa lar. Hava gibi oksijen ieren gazlar& n kullan&lmas& halinde bu durum elektrod malzemesinde nemli bir a#&nmaya yol aar (*ekil 4.18).

89

)ekil 4.17. Plazma gaz# olarak bas#nl# hava kullan#lan plazma ile kesmede, zirkonyumlu veya zirkonyumsuz tungsten elektrodlar#n mrlerinin kar,#la,t#r#lmas#. Bas#nl# hava debisi: 9,9 m3/saat; ak#m ,iddeti: 500 A. Plazma kesmenin kalitesinin yksek olmas& iin elektrodun merkezlenmesi ok nemlidir. Plazma kesme iin genel elektrod formu *ekil 4.18'da gsterilmektedir.

)ekil 4.18. Plazma kesmede elektrod ucunun formu. 4.7. Malzemeler ve Kesme De erleri Daha nceki blmlerde vurguland& & gibi ula#&labilen en byk kesme h&z& her #eyden nce kesme i#leminin ay&rma amal& m&, yoksa kaliteli bir kesim mi oldu una ba l & d& r. Bunun d&#& nda kesme h& z& kesilecek malzemenin trne ve kal& nl& & na, kullan&lan kesme gaz& na, gaz debisine ve kesme ynteminin her bir de i#kenine ba l&d&r. Tablo 4.4. 5-100 mm a-as&ndaki sa kal&nl&klar&nda ve plazma tesisinin farkl& g ayarlar&nda, ku#an& lan plazma gaz& na ba l & olarak ula#& labilen kesme h& zlar& n& kar#&la#t&rmal& olarak gstermektedir. Tablo 4.4. Plazma kesmenin muhtemel yntem de i,kenlerinin ula,#labilir kesme h#zlar# bak#m#ndan alevle kesme ile kar,#la,t#r#lmas#.

90

Tablo 4.5, 4.6, 4.7 ve 4.8 'de e #itli kesme parametrelerinin de erleri verilmi#tir. Tablo 4.5. Yap# eliklerinin plazma kesmede kesme de erleri

Tablo 4.6. CrNi-eliklerinin plazma ile kesilmesinde kesme de erleri

Tablo 4.7. Alminyumun plazma ile kesilmesinde kesme de erleri

91

Tablo 4.8. 600 A ak#m ,iddetine sahip sualt# kesme tehizat# iin kesme de erleri - Gemi sac# St 42.

Yayg&n metallerin yan&nda, plazma ile di er metaller de kesilebilir. Bu metaller aras&nda titanyum da yer al&r. Titanyumun kesilmesinde kesme h&z&, paslanmaz eliklere oranla iki kat daha yksektir. Bu metalin yksek reaksiyona girme e ilimine ra men, inert argon gaz& kullan&lmay&p yksek &s& ieri ine sahip ve bu sayede iki kat fazla h&zl& kesim sa layan azot kullan&lmaktad&r. Kesim kenarlar&n&n sonradan 0,5 mm

92

derinlikte mekanik olarak i#lenmesiyle martenzitik iyap&ya sahip blge uzakla#t&r&larak dn#me u ramam&# esas metal a& a &kartabilmektedir. Dkme demir, plazma ile rahata kesilebilmesine ra men, yksek &s& iletimiyle bak&r&n kesilmesi biraz daha zordur. Bak&r esasl& malzemeler 100 mm kal&nl& a kadar plazma ile kesilebilir. Prensip olarak malzemenin st yzeyden ntavlanmas&yla, en yksek sa kal&nl& & (100 mm) kesime uygun hale getirilebilir. Bu durum, yksek &s&l iletkenli e sahip pirin, bronz ve alminyum gibi malzemeler iin de geerlidir. Tablo 49, bak&r&n plazma ile kesilmesi iin bilgiler vermektedir. Tablo 4.9. Bak#r'#n plazma ile kesilmesinde kesme de erleri.

Plazma kesme ile kapl# elikler de problemsiz #ekilde kesilebilir. Bunlarda dikkat edilmesi gereken husus, kesme i#lemine nce yksek ala#&ml& taraftan ba#lamakt&r. 4.8. Plazma Kesmede &,gvenli i Ark&n emniyetli bir #ekilde tutu#turulmas& iin hidrojen, azot ve hava gibi molekler gazlarda nispeten daha yksek olan iyonizasyon potansiyeline emniyetle ula#&lmas& gerekir. Bunun iin bo#ta al&#ma geriliminin yksek olmas& gerekmektedir. Ayr&ca, plazma ark&, zellikle kal&n i#paralar&nda tutu#turma gerilimi yeterli byklkte oldu u zaman kararl&l& &n& koruyabilmektedir. Her iki durumda de erler, bilinen ark kaynak yntemlerinde geerli olan de erlere gre daha yksektir. Bu nedenle plazma ile kesmede zel koruyucu nlemlerin al&nmas& gerekir. Artan kal&nl& a ve kesilecek malzemeye do rudan ba l& olarak elektrik enerjisi ve kesme gaz& debisi de artar. Bylece plazma huzmesinde de artan oranda grlt olu#ur. Bu durumda gerekli nlemler al&nmazsa, al&#an personelde grltye ba l& i#itme rahats&zl&klar& ortaya &kabilir. Plazma ark&n&n byk ak&m #iddeti ve yksek ak&m yo unlu u, nispeten daha byk &#&n yo unlu unun olu#mas&na yol aar. Buna ba l& olarak zellikle UV-&#&nlardan uygun #ekilde korunmayan cilt k&s&mlar&, sadece esmerle#mekle kalmamakta, ayn& zamanda ok h&zl & bir #ekilde yanmaktad&r. Kullan&lan plazma yap&c& ortama ve kesilecek malzemeye, gazlara ve tozlara ba l& olarak insan organizmas& zerinde tahribat yapmaya yetecek derecede konsanstrasyonlar olu#abilmektedir.

93

Hidrojen ieren plazma gazlar&n&n kullan&m& halinde, emniyet tekni i bak&m&ndan, hidrojen-hava gaz kar&#&mlar&n&n byk bir patlama tehlikesi olu#turaca &na da dikkat edilmelidir. Bo,ta al#,ma Gerilimi Byk kesme tesislerinde, 400 V 'tan daha fazla bo#ta al&#ma gerilimi ve 200 V 'a kadar al&#ma gerilimi ortaya &kabilmektedir. Bununla ilgili olarak a#a &daki hususlara uyulmas& gerekir: a. Kesme cihaz& n& n zerine, &kmaz bir boya ile yaz&lm&# ve kolayca okunabilecek #ekilde plakas& a#&lmal&d&r.

D&KKAT BO )TA ALI )MA GER& L& M& 100 V'UN ZER& NDED& R

b. Elektrod de i#tirme i#lemi, uygun dzenekler arac&l& &yla, sadece makinan&n gerilim ba lant&lar&n&n ayr&ld& & durumda yap&lmal&d&r. c. Teknik esaslar bak&m&ndan, tesadfen temas edilebilmeye kar#& korunamayan paralar (rne in plazma torcunun memesi), ark&n yan&#& s&ras&nda temas edilemez konumda iseler, gerilim ta#&malar&na izin verilir. Grlt Kural olarak sekiz saatlik bir i# gnnde maksimum 90 dB (A) 'n&n a#&lmamas& gerekir. K&sa sreli durumlarda, msaade edilen de erlerin bir miktar a#&lmas& mmkndr. rne in bir i# gnnde 2 saat iin 96 dB (A) ve 4 saat iin 93 dB (A) 'ya msaade edilir. Plazma kesmede temel olarak gazlar tortan yksek h&zda &kt& &ndan yksek seviyeli grlt olu#maktad&r. Bunun #iddeti, kesilen paran&n kal&nl& &na ve gerekli plazma gaz& debisine de ba l&d&r. Bu nedenle plazma kesmede para kal&nl& &n&n artmas&, grlt seviyesini de artt&rmaktad&r. rne in 75 mm kal&nl& &nda salar&n kesilmesinde, 750 A'lik bir ak&m #iddeti kullan&ld& &nda, 115 db (A)' l&k bir grlt olu#ur. Frekans lmleri, plazma kesmede en yksek de erin 25000 Hz civar&nda oldu unu gstermi#tir. Bilindi i gibi 250 ila 8000 Hz aras&nda, i#itme rahats&zl&klar& meydana gelmektedir. Gnmzde artan grltye kar#&, al&#an personel etkin #ekilde korunabilmektedir. 90 dB (A)'dan daha yksek sabit bir grlt yknde, i#itme sistemini koruyucu aletlerin kullan&m& gerekir. Bunun iin, kulak koruyucu ba#l&klar, t&kalar ve kapsller mevcuttur. Kesim i#lemi s&ras&nda i#itebilirli in srdrlebilmesi bak&m&ndan, hava-titre#im ileten ba#l&klar daha uygundur. Bu aletler grlty 25-30 dB (A)'ya d#rrler. Kulak t&kalar&, 110 dB (A)'ya kadar uygundur. Grlt bu seviyeyi a#&yorsa ba#l&k kullan&lmas&- gerekir. Ayn& amala, grlty 35-40 dB (A)'ya kadar d#rebilen kaynak maskeleri de kullan&labilir. Bu ikincil derecedeki koruyucu nlemlerin yan&nda, bir kesme i#leminde birincil derecede koruyucu

94

nlemlerin de al&nmas& gerekir. Byle bir durum, i# paras&n&n bir su yzeyine yat&r&lmas& ile mmkndr. Ayr&ca sualt&nda da kesim yap&labilir. Bu ikinci yntem, #phesiz en yksek grlt azaltma etkisine, sahiptir. rne in 6 mm kal&nl& &nda ostenitik i# paralar&n&n 400 A ile kesilmesinde, kesim noktas& ndan 1 metre uzakl &kta 95 dB (A) llm#tr. Ayn& i#lem su yzeyinden 75 mm a#a &da yap&ld& &nda ise, grlt seviyesi 75 dB (A)'y& gememektedir. Tablo 4.10, baz& pratik lm sonular&n& vermektedir. Tablo 4.10. Ostenitik eliklerin plazma ile kesilmesinde llen grlt seviyeleri

Plazma Huzmesindeki I,#malar Plazma huzmesinden &kan &#&n spektrumu, al&#an personele az ya da ok zararl& olan &#&n blgesine ayr&labilir. Grnmeyen enfraruj, &s& ta#&yan &#&nlar uzun sreli etkidi inde, gz merce inde tahribata yol aar. Yksek yo unluklu grnr &#&k ise, gzde geici krl e neden olaca &ndan, zellikle alacakaranl&kta grme yetene inin azalmas&na neden olmaktad&r. Di er tehlikeli &#&nlar, grnmeyen, k&sa dalgal& ultraviyole &#&nlard&r. Kaynak&lar taraf&ndan 'y&ld&r&m arpmas&" olarak bilinen ve k&sa srede ortaya &kan, ok a r&l& bir cilt iltihab&na neden olurlar. Grnr &#&k, personele hemen zarar vermesine ve aresi de olmas&na kar#&n, UV-&#&mas& hibir uyar&c& belirti gstermez ve saatler sonra a r&larla kendini belli edecek tarzda ortaya &kar. Bu UV-&#&mas&, sadece gzler iin zararl& olmay&p, cildin esmerle#mesine ve korunmaya k&s&mlar&n&n k&zar&p yanmas&na neden olur. Bu nedenle plazma kesmede sadece personelin uygun k&yafet ve filtreli gzlk camlar& olan ba#l&klarla korunmas& yeterli olmay&p, yard&mc& personelin de gzlklerle korunmas& ve ayr&ca paradan &kan &#&nlar, duvarlardan yans&yaca &ndan, perde ve tespit panolar&yla &#&ma etkilerinin nlenmesi gerekir. Duvarlar&n ve at&n&n kaplanmas&nda uygun malzeme olarak UV-&#&nlar& absorbe eden boyalarla boyama

95

yap&lmal&d&r. Yayman &#&n&n yo unlu u, do rudan do ruya elektrik gcne (ak&m #iddeti ve yo unlu u) ba l& oldu undan, artan para kal&nl& & ile do ru orant&l& olarak personelin korunmas& iin gerekli nlemlerin de artt&r&lmas& gerekir. 100 A'in zerindeki ak&m #iddetlerinde i # elbisesi olarak giyilen deri nlkler yeterli olmaz. Bu durumda elbisenin kolluklar&n& n da deri malzemeden olmas& gerekir. Kulaklar ve boyun, gzlk k&sm& a&l&p kapanabilen kaynak& maskeleriyle etkin #ekilde korunmal&d&r. Elbiseler kolluklarla donat&lm&# olmal&d&r. Deri eldivenler, plastik veya kauuk eldivenlere gre elin teneffs etmesine izin verdi inden daha sa l&kl&d&r. Yo un UV-&#&maya maruz kalan pamuklu dokumalar, ilk y&kamadan sonra gevrekle#ece inden uygun de ildir. Gz koruyucu gzlkler, grlebilen alanda nemli bir azalmaya yol amadan, UV-&#& nlar& absorbe etmelidir. Ayr& ca, s& n& rl & lde de mmkn olsa, &s& ta#&yan &#&nlar& da absorbe etmelidir. Gzlk cam& gelen &#&nlar&n yo unlu unu, "kuvvetli gne# &#&n&" seviyesinin alt&na kadar indirebilmelidir.

Gazlar ve Tozlar D#k ala#&ml& eliklerin, yksek ala#&ml& CrNi-eliklerinin, alminyum esasl& malzemelerin ve paslanmaya kar#& koruyucu boya ile kapl& eliklerin plazma ile kesilmesinde, torcun evresindeki atmosferin analizi, plazma gazlar& yan& nda nemli oranda ozon gaz& ve azotmonooksit veya azotdioksit gibi gazlar&n ve ayr&ca metal tozlar&n&n varl& &n& gstermektedir. Zararl& maddelerin (gazlar&n ve tozlar&n) yo unlu unun belirli s&n&r de erleri a#&p a#mad& &n&n, bir lm cihaz&yla llmesi zorunludur. S&n&r de erler olarak MAK-de erleri (Maximale Arbeitplatz Konzentration = al&#ma Ortam& Maksimum Yo unlu u) geerlidir. MAK-de eri, i#yerindeki atmosferde kural olarak gnde 8 saatlik bir sre zarf&nda, al&#an personelin sa l& &n& etkilemeyecek ve uygun olmayacak #ekilde zorlamayacak miktarda gaz, buhar veya partikl halindeki maddelerin msaade edilen en yksek konsantrasyonudur. Tablo 4.11, plazma kesmede genel olarak meydana gelebilen zararl& maddelerin hlihaz&rda geerli MAK-de erlerini vermektedir. Nikel ve ala#&mlar&n&n plazma ile kesilmesinde atomsal formda nikel tozu yay&nmas& halinde, al&#an personel iin yeterli koruyucu nlemin al&nmas& zorunludur. Plazma huzmesinden, evredeki atmosfere UV-&#&n yay&n&m&, Ozon (O3) olu#umuna yol aar. Ayr&ca yksek s&cakl&klardaki di er bir etkisi de, havadaki oksijeni ozona dn#trmesidir. Plazma huzmesinin artan elektriksel gc, UV-&#&mas&n&n yo unlu unu da artt&r&r ve plazma ark&n&n yksek s&cakl&ktaki blgelerinin bymesine yol aar. Dolay&s&yla olu#an ozonun miktar& da ykselir. Plazma kesme s&ras&nda olu#an zararl& gazlar aras&nda Ozon, nispeten daha az kritiktir. Ozon, tm a&k ark yntemlerinde, yo un UV &#&mas&n&n dalga boyu 0,17 ila 0,20 ^m oldu unda meydana gelir.

96

Ozon ile Azotmonooksit'in reaksiyonu Ozon'u paralar ve NO ila NO2 oksidasyonuna yola ar. Ozon olu#umu, sadece plazma huzmesi ile evresindeki atmosfer aras&ndaki s&n&rl& tabakada meydana gelmekle kalmaz, ayr&ca oksijen ieren plazma gaz& arac&l& &yla plazmadan direkt olarak da meydana gelir. Bu durum, ortamdaki ozon oran&n&n artmas&na yol aar. Tablo 4.11. Plazma kesmede olu,an zararl# maddelerin MAK-de erleri

97

Ozon olu#umu, bu nedenle bas&nl& hava ile plazma kesme i#leminde daha kuvvetli bir #ekilde artar. Burada s&cak plazma huzmesine nispeten daha byk debilerde oksijen sa lan&r ve bu durumda mutlak de eri oransal olarak d#k kalmas&na ra men plazma kesmede olu#an toz iinde, ozonun daha abuk paraland& & bir reaksiyon meydana gelir. Son olarak alminyum esasl& malzemelerin plazma kesmesindeki kuvvetli duman olu#umu, nispeten d#k ozon olu#umuna yol aar. MAK-de erini a#an ozon konsantrasyonu, insan organizmas& zerinde mukoza zar&n&n, solunum organlar&n&n ve gzlerin tahrip olmas&na yol aar. Azot oksitlerinin artan konsanrasyonu, organizmalar zerinde olumsuz etki yapar. Bugne kadar azotmonooksit (NO) iin bir MAK-de eri tespit edilmemi#tir. Ancak azotdioksit (NO2) 'in d#k oranda zehirleyici oldu u bilinmektedir. Havada bulunan azotdioksit konsantrasyonunun solunmas&, lme yol aabilir. Ark& n s& cakl & k etkisiyle zc maddelerin buharlar& (rne in tetraklorkarbon, trikloretilen, tetrakloretilen) ayr&#& r. Bu #ekilde ok zehirleyici olan fosgen (karbonilflorr: COCl2) olu#ur. Kesilecek paralarda bu bak&mdan klorlu zc maddeler bulunmamal&d&r.

98

BLM 5.
5.1. Giri,

LASER I)INI &LE KESME

Laser szc Light Amplification by Stimulated Emission of Radiation szcklerinin ba# harflerinden olu#an bir akronimdir. Bir laser, uyar&lm&# elektronik veya molekler gei#lerle yksek enerji seviyelerinde yo un ve koheran bir &#&k &#&n& reten bir cihazd&r. Buradaki koheran szc , tm &#&k dalgalar&n&n ayn& fazda olmalar& anlam&n& ta#&r. Pratikte bir laser cihaz&, bir optik resonatr bo#lu unun u aynalar& aras&na yerle#tirilmi# bir ortamdan olu#ur. Bu ortam, iindeki aktif atomlar&n (veya molekllerin) o unlu unu normal enerji seviyelerinden daha yksek bir seviyeye & karacak bir yerle #im dn#m olu #acak tarzda pompaland& &nda yani uyar&ld& &nda, bo#lu un u aynalar& aras&nda ileri ve geri yans&yabilen bir koheran &#&k meydana gelir. Bu durum, bu koheran &#& & n seviyesinin bir e #ik noktas& na ula #mas& na (yani &#& k amplifikasyonuyla retilen kazanc&n, e#zamanl& olarak olu#abilen tm kay&plar& a#maya ba#lad& & nokta) yol aar. Bu #ekilde cihaz, laser &#& & &#&n&n& yaymaya ba#lar. Mhendislik bak&# a&s&ndan bir laser, primer bir kaynaktan (elektrik, kimyasal, termik, optik veya nkleer) &kan enerjiyi basite zel frekansta bir elektromanyetik &#&na (ultraviyole, grnr veya k&z&ltesi) dn#tren bir enerji dn#trme cihaz&d&r. Bu dn#m, belirli kat&, s&v& veya gaz ortamlarla sa lan&r. Bu ortamlar molekler veya atomsal lekte belirli tekniklerle uyar&ld& &nda koheran ve izafi olarak monokromatik (yani hemen hemen tek frekansta) bir &#&k formu - bir laser &#& & &#&n&- olu#ur. Koheran ve monokromatik olduklar&ndan dolay&, hem d#k gl ve hem de yksek gl laser &#&k &#&nlar&, ok kk bir diverjans a&s&na sahiptir. Bu nedenle izafi olarak son derece byk uzakl&klara kadar ya geirgen veya yans&t&c& tipte odaklama mercekleri arac&l& &yla iletilebilirler. 'lk laser &#&n& 1960 y&l&nda bir yakut kristalin bir fla# lambayla uyar&lmas&yla elde edilmi#tir. Laser &#&n& ile kesme, gnmzde birok endstriyel imalat alan&nda uygulanan bir termik kesme yntemidir. Oksijenle kesme veya plazma kesme yntemleriyle yeterli derecede kesilemeyen ince salarda laser &#&n& ile kesmenin geli#tirilmesiyle, yksek kalitede ve hassas kesme i#lemlerinin yap&labilmesi sa lanm&#t&r. Laser &#&n& ile kesme, hassas kesme i#lemi olarak de erlendirilmektedir. Di er termik kesme yntemleriyle kar#&la#t&r&ld& &nda, zellikle ince salardaki kesme yzeyi kalitesi ok iyidir. Laser &#&n& ile kesilen salarda kesme yzeyine biti#ik &s&dan etkilenen blgenin ok dar olmas& sayesinde ok az bir distorsiyon olu#ur. Bu sayede ok daha dar toleranslara sahip yap& elemanlar&n&n retimi mmkndr. Genel olarak laser &#&n&yla kesilmi# paralar, sonradan bir ek i#leme gerek olmadan, kesimden hemen sonra kullan&labilir. Laser &#&n&yla kesmede laser &#&n&, bir enerji kayna & olarak grev yapar. Bu yntemin prensibi, laser &#&n&n&n, kesilecek sa&n st yzeyinde yo unla#t&r&lmas&d&r. Odaklanan laser &#&n& ile olu#an yksek yo unluktaki enerji nedeniyle malzeme, tutu#ma, erime veya buharla#ma s&cakl& &na kadar &s&t&l&r ve olu#an eriyik veya metal buharlar& veya cruflar, ilave bir kesme gaz&n&n kinetik enerjisiyle kesme yar& &ndan

99

uzakla#t&r&l&r. 'nce salar&n laserle kesilmesinde &#&n kalitesinin geli#tirilmesi ve buna ba l & olarak iyi bir odaklama sonucu, kat & hal laserleri de kullan&labilmektedir. Kat& hal laserinin yksek titre#im kapasitesi, k&sa dalga boyu ve enerji modlasyonunun daha iyi olmas& nedeniyle bak&r, gm# ve alt&n gibi laser &#& &n& yans&tan metallerin de kesilmesi mmkn hale gelmektedir. Ancak gnmzde en yayg&n kullan&lan laserle kesme tekni i CO2 - laseri oldu undan, bu blmde esas olarak bu yntem ele al&nm&#t&r. 5.2. Laser I,#n# reteleri 5.2.1. CO2-Laser reteleri CO2 -Laser retelerinde esas olarak boyuna ve enine tahrikli dzenleme olmak zere iki yap& formu mevcuttur (*ekil 5.1-a ve 5.1-b). Boyuna tahrikli dzenlemede gaz kar&#&m&, yksek gl pompalar yard&m&yla ok yksek h&zlarda, kk bir laser boru enkesitine sevkedilirken enine tahrikli dzenlemede gaz kar&#&m&, optik eksene dik olarak d#k h&zda ancak byk hacimlerde sevkedilir. CO2 -Laserlerinde byk oranda resonatr hacminin bykl ne ba l& olan g artt&r&m& sa lamak iin, ok yksek gl retelerde (P > 10 kW) esas olarak enine tahrikli resonatrler kullan&l&r. Bu yap& #ekillerinin her birinde ayr&ca ya do ru ak&m veya yksek frekansla uyarma formlar& mevcuttur. Uyarma tekni ine ba l& olarak hem resonatr ve elektrod geometrileri, hem de gaz ak&# miktar&, laser &#&n&n&n zelliklerini de i#tirir.

)ekil 5.1. Boyuna tahrikli CO2 -Laseri

100

)ekil 5.2. Enine tahrikli CO2 -Laseri Bir laser retecinin seim karar&n&n verilmesinde, hangi tip i#leme (kesme, kaynak veya yzey i#leme) iin kullan&laca & etkindir. Yksek gl CO2 -Laserlerinin o u, kesme i#lemi iin kullan&l&r. Kesme i#leminde iyi odaklama zelli i olan, di er bir deyi#le &#&n kalitesi yksek olan bir laser &#&n& gereklidir. Boyuna tahrik edilen laser, uzun resonatr yap&s& sayesinde enkesitinde e#ll g da &l&m& olan kk bir &#&n oda & sa lar. 2 kW'a kadar tipik &k&# gc veren bu retelerle, 0.2 mm'den kk kesme yar& & geni#likleri elde edilebilir. Bu laser, yksek &#&n& zellikleriyle, byk portal makinalarda kullan&ma uygundur. Uyarma tr bak&m&ndan farkl&l&klar gz nne al&nd& &nda, yksek frekansla uyar&lan eksenel ak&#l& laser rete sistemleri, i#letme #artlar&na h&zl& cevap verebilmektedir. Ancak HF (yksek frekans) uyarma tr, ilave ve pahal& bir enerji transformasyonuna gerek gsterir. Bu durum, retelerin verimlili ini ve fiyat&n& ktle#tirir. Ucuz bir do ru ak&m (DC)-bo#alma tekni i ve transistorlu kumanda devresiyle, o u durumda yksek verimli ve (% 25'e kadar laser gc / uyarma gc) tatminkar i#letme sonular&na ula#mak mmkndr. Enine tahrikli laser, yksek mod dzenlemesi ile kt bir &#&n kalitesine sahiptir. Bu laser, o unlukla do ru ak&mla tahrik edilir. 5.2.2. Laseraktif Malzeme Olarak C02 Karbondioksit (CO2) laseri, endstriyel uygulamada en yksek ortalama &k&# gcne sahip bir molekler gaz laseri sistemidir. *ekil 5 3'te CO2 -Laseri #ematik olarak gsterilmi#tir.

101

)ekil 5.3. Karbondioksit laserinin prensip ,emas# Elektrodlar aras& na bir gerilim uygulanmas&yla, d#k bas& nl& bir gaz bo #al & m & tutu #turulur ve elektron darbeleri arac& l & & yla inversiyon gerekle#ir, inversiyon olu#umu iin CO2 'e ek olarak azot ve helyum da gereklidir. Elektron darbeleri arac& l & & yla CO 2'nin uyar& lmas& iin iki yol mevcuttur: - CO2 molekllerinin st laser seviyesine do rudan uyar&lmas&yla - Azot ve CO2 moleklleri aras&nda 2. trden darbelerle. 'kinci uyarma mekanizmas& daha yayg&nd&r. Metastabil azotun uzun mr sresi sayesinde, azot molekllerinin ok yksek konsantrasyonunun, enerji bak&m&ndan C02'nin st laser seviyesine benzeyen belirli bir duruma ula#t&r&lmas& mmkndr. Her iki molekln darbelenmesiyle, bir enerji transferi olu#ur. Laser i #lemindeki nc gaz olan helyum'un grevi, darbe bo#almas& s&ras& nda alt laser seviyesini h&zla bo#altmak ve yksek & s&l iletkenli iyle gaz kar&#& m & n& so utarak alt seviyenin termik bir yklemeye maruz kalmas&n& engellemektir (*ekil 5.4).

102

)ekil 5.4. CO2'nin termik ,emas# CO2 - Laserinin dalga boyu 10,6 m'dir. Bu #ekilde gaz bo#al&m& s&ras&nda olu#an dissosiasyon rnleri, &k&# gc zerine negatif bir etki yapmad& & gibi, gaza ilave bir so utma etkisi olu#turarak gaz& n de i #meden kalmas& na yard&mc& olur. Gaz, & s& e#anjrnde so utulur (Tgaz < 150 0C) ve k&smen yenilenir. Bu durum, zellikle yksek gl retelerdeki yksek gaz dn#m uygulamas&nda zorunludur. 5.2.3. Nd: YAG Laser reteleri Nd: YAG Laser reteleri, CO2 sistemleri gibi darbeli ve srekli (cw) al&#ma olmak zere iki al&#ma trne sahiptir. En nemli stnl , laser &#&n&n&n esken &#&k iletim lifleriyle byk mesafelere (200 m) kay&ps&z #ekilde iletilebilmesidir. CW-reteleri, izafi olarak daha k&sa srede imal edilebilmektedir. Bu retelerin esas kullan&m sahas& kaynak teknolojisidir. Yakla#&k 2 kW &k&# gcne kadar eri#ebilirler. 5.2.4. Darbeli Nd: YAG Laser reteleri Darbeli Nd: YAG Laser reteleri, uzun sredir hassas i#leme amac&yla kullan&lmaktad&r. Yakla#&k 100 W'a kadar bir g s&n&f&na dahil cihazlar&n kullan&m sahas&, ok kk deliklerin (/ 0 10 m) a&lmas&, CrNieli inden ok kk bas&nl& kaplar&n s&zd&rmaz kayna &, elektrooptik paralar&n vakum alt&nda kayna & ve hassas konturlar&n kesilmesidir. 500 W'&n zerinde &k&# gcne sahip Nd:YAG laser cihazlar&, termik bak&mdan sadece tek bir bo#lukla (laser retecinin giri# ve &k&# aynalar& aras&ndaki hacim) ve lamba uyarmal& olarak gerekle#tirilemezler. Bu nedenle &k&# gcn artt&rmak iin (gnmzde yakla#&k 2 kW'a kadar) bo#luk say&s& artt&r&labilir veya

103

birka tane tek bo#luklu laser reteci, &#&n iletim lifleriyle bir i#leme opti inde birle#tirilebilir (*ekil 5.5).

)ekil 5.5. ok bo,luklu resonatr yap#s# Bir laser retecinin laser &#&n&n&n birka noktaya da &t&labilmesi ve daha iyi kullan&labilmesi amac& yla, &#& k liflerinin seri veya paralel olarak esenlenmesi ile birka al&#ma istasyonunda al&#ma yapmak da mmkndr (*ekil 5.6).

)ekil 5,6. l sistem CO2-Laserine oranla on kat daha k&sa dalga boyuna sahip Nd: YAG laseri, ilave bir stnl e sahiptir. o u metalde, &#&n&n absorbe edilme kabiliyeti dalga boyunun k&salmas& ile artar. Bu sayede bu sistemde daha yksek gler iletilebilmekte ve alminyum ve bak&r gibi, bir yzey ni#lemi uygulanmadan kesilemeyen metallerin absorbsiyon kabiliyetleri ykseltilmektedir. 5.2.5. Laseraktif Malzeme Olarak Nd: YAG Endstriyel olarak kullan&lan en nemli kat& cisim laseri, Neodim (Nd):YAG laseridir. YA,, YttriumAluminium-Granat'&n k&salt&lm&# #eklidir. Bu laser trnde laser yayan eleman, Neodim'dir. Tipik verim halinde, kristalin % 1'i iyon haline geer. Bir gaza gre kat& bir cismin atomlar& ok daha yo un #ekilde dizildiklerinden, birim hacimde daha ok atom bulundururlar. Bu nedenle kat& cisim laserinin amplifikasyonu ve &k&# yo unlu u daha yksektir. Neodim'in uyar&lmas&, yksek gl ark lambalar&n&n &#& &yla yap&l&r. Neodimin absorbsiyon

104

spektrumunda iyi bir toplam etkinlik derecesi elde etmek zere Nd: YAG kristali &#& a maruz b&rak&l&rsa, neodim bu &#& & absorbe ederek uyar&lm&# hale gelir. Bu uyarma seviyesinde geen sre ok k& sad& r ve iyon, h& zla st laser seviyesinin biraz zerine & kar Bu s&rada serbest kalan enerji, &s& enerjisi olarak kristale geer. Uyarma bandlar&n&n d&#&nda bulunan &#&n, uyarma i#lemi iin kullan&lamaz ve sadece kristalin s& cakl & & n& ykseltir. Laser i #lemi s& ras& nda kullan&lamayan frekans k& sm& n& olu#turan bu & s&tma, &k&# gc ve &#& n kalitesi bak&m&ndan, tm lamba ile uyar&lan kat& cisim laserlerinde nemli bir rol oynar. Laser seviyesinin alt & bo#tur: burada hibir termik kanun geerli de ildir veya olsa bile, k& sa srede tekrar bo#ald& & ndan etkisizdir. Bu nedenle laser seviyesinin zerindeki ilk dolu bandda inversiyon ba#lar. Laser &k&#&n&n dalga boyu 1,064 m'dir (*ekil 5.7).

)ekil 5.7. Nd: YAG-Laserinin termik ,emas# Uyarman & n do rudan gaz bo #al & m & #eklinde yap & ld & & gaz laser sistemlerinin tersine Nd: YAG sistemlerinde uyarma &#&kla yap&l&r. Yksek & s& yay& n& m & nedeniyle, hem ark lambas& nda hem de laser kristalinde, harcanan elektrik gcnn yakla#& k % 95-97: sinin, sisteme tekrar geri verilmesi gerekir. Bu nedenle lamba ve kristalin etkin #ekilde su ile so utulmas& zorunludur. Bu yap& grubu - kristal - lamba(lar) ve yans&t&c& silindir (reflektr) - bo#luk" (kavite) olarak da tan&mlan&r.

105

Kat& cisim laserlerinde laseraktif malzemenin geometrisi iki trde olabilir. Bunlardan birincisi ve hlihaz&rda en ok kullan&lan geometri, ubuk'tur. Bugn temin edilebilen ubuk boyu 200 mm'dir ve ap da 6-10 mm'dir. Bir bo#lukla maksimum 500-600 W'a ula#&labilir (*ekil 5.8-a). Gnmzde yeni yeni kullan&lmaya ba#lanan di er kristal formu ise levha'd&r. Bu tip levha kristallerin en byk boyutu 200x27x7 mm'dir. Bu kristal geometrisinin imalat i#lemi, ubuklara gre biraz daha zor oldu undan daha pahal & d& rlar. Konstrktif dzenleni # #ekli, ubuk kristalin dzenlenmesine gre daha etkin bir so utma sa lar. Bylece &#&n kalitesi ve &k&# gc ykselir (*ekil 5.8-b).

)ekil 5.8. Nd: YAG laser kristallerinin yap#lar# 5.2.6, Di er Gaz Laser reteleri He-Ne laseri, tarih bak&m&ndan en eski gaz laseridir. K&z&ltesi dalga boyu blgesindedir (632,8 m). Uyarma i #lemi, CO 2 -Laserlerindeki gibi, helyumun enerjisinin darbelerinin Neon'a uygulanmas&yla uyar&lm&# bir durumun zerine &kar&lmas&yla gerekle#tirilir. Bu laser cihazlar&, d#k &k&# gleri nedeniyle, zellikle gsteri ve e itim amac&yla

106

kullan&lmaktad&r. Excimer-laseri'nde laser &#&n&n&n uyar&lmas&, d#k bas&nl& bir akkor &#&k de #arj lambas& n& n uyarmas& yla soygaz halojenidinin olu #umuyla gerekle #tirilir. Gerekli laser ortam & , argonflorr (ArF, 1=193 nm), Kriptonflorr (KrF, 1 =248 nm), Xenonklorr (XeCl, 1=308 nm) ve Xenonflorr (XeF, 1 =351 nm)'dir. Bu laser tipine, byk endstriyel tesislerde henz yayg& n olarak rastlanmam&#t& r. Maksimum &k&# gc 300 W civar&ndad&r. zellikle yar&iletken endstrisinde hassas yap&lar&n olu#turulmas&nda ve plastiklerin zerine yaz& yaz&lmas&nda kullan&lmaktad&r. 5.3. Laser I ,#n# Resonatr ve laseraktif maddeden olu#turulan bir laser &#& n& n& n dalga boyu, diverjans, polarizasyon ve g yo unlu unun da &l&m& zellikleri nedeniyle kesme kalitesine do rudan etki yapar. 5.3.1. Laser I ,#n #n #n Dalga Boyu Laser &#& n& n& n dalga boyu, laseraktif malzeme taraf & ndan olu#turulur. Azalan dalga boyu ile metallerin absorbsiyon zelli i artt& &ndan ve &#&n&n odaklanmas& kolayla#t & & ndan, laser ile kesme i #leminde laser &#& n& n& n dalga boyu ok byk nem ta#&maktad& r. rne in 1,06 um dalga boyu olan bir Nd: YAG laseri, dalga boyu 10,6 um olan bir C2 laserine tercih edilmektedir. Ancak s&n&rl& g ve yetersiz &#&n kalitesi gibi baz& teknik nedenlerden, kat& hal laserleri tam verimle al&#t&r&lamamaktad&r. 5.3.2. Mod (Yo unluk Da #l #m# ) Bir laser &#& n & n & n enkesitindeki yo unluk da & l & m & mod olarak de erlendirilir. Resonatr konfigrasyonu ve laseraktif madde taraf &ndan belirlenen mod, laser &#& n& n& n yay&lma ve odaklanma zelli ini do rudan etkiler. Mod say & lar& TEM (Enine uyar& lm &# Elektromanyetik Mod = Transverse Electromagnetic Mode) cinsinden yaz&l&r. rne in TEMoo temel modu normal da &l&ma sahip bir Gauss etki da &l&m&n& gstermektedir. Bir laser &#&n&n&n en kk odak noktas&na ve dolay&s&yla en yksek enerji yo unlu una (moda) sahip olabilmesi iin bu temel moda mmkn oldu u kadar yakla#mas& gerekir. Mod ne kadar yksek olursa, &#&n da o derece zor odaklanmaktad&r. Modun ok yksek olmamas& halinde, bu durum kesme i #lemini pek fazla etkilemez. Yap& eli i zerinde yap&lan ara#t&rmalar, TEMoo ve TEM01 modlar&ndaki &#&nlarla ula#&lan kesme h&zlar&n&n ayn& mertebede oldu unu gstermi#tir. *ekil 5.9'da laser &#& n& n& n yo unluk da & l &m& n& n (modunun) enkesiti gsterilmektedir.

107

)ekil 5.9. &ki farkl# laser #,#n#n#n yo unluk da #l#mlar#n#n (modlar#n#n) enkesiti *ekil 5.10'da ise, laserle kesme sistemlerinde en s&k rastlan&lan mod trleri verilmi#tir. *ekilde de verildi i gibi, laser &#& n& tek s&ral& veya iki s&ral& olabilmekte; ayr&ca bu s&ralar&n her birinde birden fazla &#&n oda & da bulunabilmektedir. S&ra ve odak say& s& n& n artmas&, &#& n kalitesinin ve dolay&s&yla kesilebilecek sa kal&nl& &n&n d#mesine neden olmaktad&r.

108

)ekil 5.10. En yayg#n enine modlar#n ,ekilleri. 5.3.3. Polarizasyon Laser &#&n&yla kesme cihazlar&, kesme ynne ba l& olmadan e#ll ve yksek kesme kalitelerine ula#abilmek iin bir polarizatrle donat&lm&#t&r. Polarizatrn grevi, laser &#&n&n&n polarizasyonunu de i#tirerek tm ynlerde ayn& zelliklere sahip olmas&n& sa lamakt&r (*ekil 5.11.).

109

)ekil 5.11. Polarizasyon (solda do al #,#k, sa da polarize #,#k) Dolay&s&yla gnmz laserleri, lineer veya dairesel polarizasyonla &#&nlar olu#turur. Lineer polarizasyonlu laser &#&n&yla kesme i#leminde, kesme ynne ba l& olarak polarizasyon ynne paralel veya dik do rultuda de i#ik etkiler grlmektedir. *ekil 5.12'de bir CO2 laseri zerinde polarizasyon ynnn elik salar&n kesme h&z&na etkisi grlmektedir.

)ekil 5.12. 1kWCO2 laseriyle 2 mm'lik elik sa#n kesiminde polarizasyon ynnn eri,ilebilen maksimum kesme h#zlar#na etkisi. Kesme yar&klar&, kesme ynne ba l& olarak de i#ik #ekillerde olu#abilmektedir (*ekil 5.13)

110

)ekil 5.13. Polarizasyon ,eklinin yar#k profiline etkisi. (Polarizasyon ynne 0, 45 ve 90" a#yla; malzeme: St34; 1 kWCO2) Bu nedenle kontur kesimlerde daha ok dairesel polarizasyonla &#&n kullan&lmaktad&r. Son zamanlarda yap&lan ara#t&rmalar, dairesel polarizasyonla &#&n ile lineer polarizasyona oranla daha yksek kesme h&zlar&na &k&labildi ini gstermektedir. Laser &#&n& ile kesmede en nemli geli #melerden birisi, lineer polarizasyonu dairesel polarizasyona dn#tren yans&t&c& optik elemanlar olmu#tur. Lineer polarizasyonda kesme yn ile polarizasyon birbirine dik oldu unda apak olu#umu engellenememektedir. Bu yzden optimum zm, lineer polarizasyonlu laserlerde ilave bir dairesel polarizatr konmas&d&r. I#&n&n polarizasyonu ynlendirmeyi ok etkileyebildi inden bunun zellikle al&#ma noktas&na yak&n olmas& gerekir. 5.3.4. I,#n &,aret Say#s# Bir laser &#&n&n&n kalite kontrolnde deneysel yollarla bulunan byklk, &#&n i#aret say&s& K'd&r. I#&n i#aret say&s&n&n tayini iin odaklanmam&# ve odaklanm&# &#&n& n ap& ve odak derinli i llr. Bu de er ne kadar bykse, &#&n&n kalitesi de o derece yksek olur. Bu say&n&n maksimum de eri "1"dir. Bu de er Gauss etki da &l&m&nda TEMoo moduna kar#& gelmekte ve laser &#&n&n&n en dar &raksakl& &n& gstermektedir. Bir laser &#&n donan&m&n&n de erlendirilmesinde, &#&n i#aret say&s&n&n yan&nda &#&n kapasitesinin de gz nnde bulundurulmas& gerekir.

5.3.5. Dengeli Kapasite 'yi bir kesme elde etmek iin kesme i #lemi boyunca laser &#& n&n& n kapasitesinin sabit kalmas& gerekir. Kapasitedeki sapmalar, &#& n& n olu#turdu u s&cakl&klar&n ve dolay&s&yla kesme kapasitesinin ve kesme kalitesinin de i#mesine neden olmaktad&r. Genel olarak laser reticileri 24 saat al&#acak #ekilde tasarlanm&# % 2 dengeli kapasiteyi garanti etmektedir. Laser &#&n&n&n kapasitesini ve modunun stabilitesini garantileme, resonatrn optik

111

elemanlar&nda l de i#ikliklerinin nne geilmesiyle mmkndr. Bu i#lem, uygun so utma tertibatlar&yla veya s& n& rl& & s& kayb& na sahip malzemeler kullanarak s&cakl& &n sabit tutulmas&yla sa lanmaktad&r. 5.3.6. al#,t# rma Trleri Laser &#&n&yla kesme i#lemi iin gereken enerjinin iletimi, ya bir "srekli izgi" yani cw-al&#ma (continuous wave = srekli dalga) veya bir darbeli al #,t# rma formunda yap&labilir. Her bir al&#t & rma trnde laser parametrelerinin seiminin ve ayar&n&n kendili inden sa lanmas& iin, i#letme ekipman&n&n CNC komutlar&n&n laser komutlar& ile uyumlu olmas& gerekir. Srekli izgi (cw-al#,t# rma) Bu al&#t&rma trnde laser kapasitesi kesme i#lemi s&ras&nda sabit kal&r (*ekil 5.14-a) ve her zaman diliminde yksek bir enerji &k&#& sa lar. Bu sayede darbeli al&#t&rma trne gre daha h&zl& bir kesme olana & verir. Dolay&s&yla dz kesmeler cw-al&#t&rma tryle, zor kesilebilen kenarlar ise darbeli al&#t&rma tryle olu#turulur. Darbeli al#,t# rma Keskin k#eler, sivri a&lar, ince gbekler ve dar kesimler gibi yksek s&cakl& a duyarl& hatlar&n kesiminde cw-al&#t&rman&n uygulanmas& halinde, bu tr kenarlar eriyebilmektedir. Dolay&s&yla bu tr yerlerde cw-al&#t&rma #ekli kullan&lamamaktad& r. Darbeli al &#ma trnde s& cakl & k dengelenebilmektedir. Darbeli al&#t&rmada pratikte iki farkl& darbe tr mevcuttur. Bunlar normal darbe ve yksek darbe (sper darbe)'dir (*ekil 5 14-bve*ekil5.14-c). cw-laseriyle darbe laserini i#leme kapasitesinin optimizasyonu bak&m&ndan kar#&la#t&r&rken, de i#imin etki sresi, darbe enerjisi, darbe tepe gleri ve so uma etkisi faktrlerinin de gz nne al&nmas& gerekir.

112

)ekil 5.14. Farkl# i,letme trlerinde (srekli ve darbeli) laser #,#n gleri 5.3.7. I,#n Ynlendirme Gnmzde laser &#&n&n&n ynlendirilmesi iin, ayna ile ynlendirme ve &#&n ynlendirme lifleri olmak zere iki yntem kullan&lmaktad& r. CO 2 laserlerinde sadece aynal& ynlendirme sistemi kullan&l&r. Bunun nedeni gnmzde 10,6mden daha yksek gleri &#& n lifleriyle iletmenin mmkn olmamas&d&r. Nd: YAG laserlerinde her iki ynlendirme sistemi de kullan&lmaktad&r. Yksek g kat& cisim laserinde laser gcnn de i #mesi, &#& n parametrelerinde de byk de i#imlere yol amaktad&r. Aynal& ynlendirme sistemi kullan & ld & & nda odaklama durumu ve odaklama ap & da de i#mektedir. Bir &#&n lifi (Gradyan-indeks-cam lifi) kulland& &nda ise bu parametreler ok de i#memektedir. CO2 laserinde ise &#&n parametreleri, artan g nedeniyle hemen hemen sabit hale gelmektedir. Orta gteki bir Nd:YAG laseriyle kar #& la #t & r& ld& & nda yakla #& k 10 kat daha az etkilenmektedir. *ekil 5.15'de #ematik olarak bir aynal& ynlendirme sistemiyle &#&n ile i#lenecek para aras&ndaki izafi harekete gre &#&n ynlendirmesinin nas&l yap&ld& & gsterilmi#tir.

113

)ekil 5.15. Prensipte mmkn olan izafi hareket olu,turma yntemleri; #,#n kayna # hareketli (st sol); i,lenecek para hareketli (st sa ); hareketli para ve hareketli ynlendirme aynas# ile iki dndrme ekseni (alt). 5.3.8. Odaklama Elemanlar# Laser &#&n&n&n odaklanmas&nda en ok kullan&lan eleman mercektir. Co2 laseri ve Nd: YAG laseri odaklamas&nda mercek kullan&l&r. Laser &#&n& odaklamas&nda kullan&lan mercekler, CO2 laserinde GaAs veya ZnSe ve Nd: YAG laserinde de zel kaplamal& cam kullan&l&r. Mercek al&#ma kafas& na monte edilmi#tir ve ayn& zamanda kesme gaz& n& n bas& n olu#turmas& iin bas&n kap&s& grevini de stlenir. Bu nedenle merce in gaz bas&nc&na dayan&kl& olmas& ve mesnet #eklinin s&zd&rmaz olmas& gerekir. ok az da olsa mercekte absorbe edilen k& smi laser &#& n& n&n etkisiyle deformasyon grlr. Bu deformasyon odaklaman&n kaymas&na yol aar. Laser &#&n&n&n gc artt&ka, absorbe edilen enerji de artmakta ve dolay&s&yla odaklaman&n kaymas& da artmaktad&r. Bunu engellemek iin o unlukla su so utma sistemleri kullan&l &r. Su ile so utma ancak merce in kenarlar&na uygulanabilmektedir. Kesme gaz&yla da k&smi bir so uma etkisi sa lanmaktad&r. Kesme gaz&n&n so utmas&n&n en nemli avantaj &, merce in termik yknn zaten fazla olan ortas& ndan so utulmas&d&r. Kesme gaz&yla so utman&n dezavantaj& ise, kesme gaz&n&n bas& nc& n& n d#k oldu u durumlarda so utma etkisinin yetersiz kalabilmesidir. Di er bir yayg&n olarak kullan&lan odaklama elemanlar& da aynalard&r. Aynalar su ile iyi #ekilde so utulabilmekte ve bu sayede de termik olarak daha yksek gleri kald&rabilmektedirler. Bu zelliklerini, yksek yans&tma zelliklerine sahip malzeme ile kapl& olmalar& nedeniyle kazan&rlar ve ortalama gleri 5

114

kW olan laserlerde kullan&labilirler. Merceklerde termik yklemeden kaynaklanan odaklama kaynas&n&n etkisi, aynal& sistemlerde ok daha azd&r. E er kesme gaz&n&n bas&nlanmas&, al&#ma kafas&n&n iinde olu#uyorsa gaz geirmez bir pencere olu#turulmal&d&r. Ayna opti i, kromatik hata gstermez; bu sayede her dalga boyundaki laserler iin kullan&labilirler. CO2 laserlerinde kullan&lan aynalar genelde mekanik zellikleri artt&rmak ve daha iyi yans&tma zelli i kazand&rmak amac&yla zel kaplamal & bak& r aynalard& r. Nd: YAG laserlerinde ise k& smen alminyum aynalar kullan&lmaktad&r. 5.3.9. Odaklama Bir malzemeyi laserle kesebilmek iin minimum bir g yo unlu u gerekir. Bu da yksek bir odaklama kabiliyetini zorunlu k&lar. Ancak odaklama kabiliyeti, artan mod ile ktle#mektedir (*ekil 5.16)

)ekil 5.16. Mod dzeninin odaklanma ap#na etkisi Odaklama ap&: a#a &daki formlle hesaplan&r: Ds = 2,44 K F / D Burada ds = odak noktas&n&n ap& K = optik &#&n moduna ba l& bir sabit (Tablo 5.1'e bak&n&z) F = mercek veya aynan&n odak uzunlu u (mm) D = laser optik dalga boyu (m). Tablo 5.1. I,#n modunun odaklanabilirli e etkisi.

115

Malzeme zerinde yksek g yo unluklar& elde etmek ve yksek kesme h&zlar&na &kabilmek iin odaklanma ap& mmkn oldu u kadar kk olmal&d&r. Ancak Rayleigh uzunlu unun malzeme kal&nl& &na uygun seilmesi gerekir. 'nce salar kk odaklanma i#aret say&s&yla ve kal&n salar da yksek odaklanma i #aret say& s& yla kesilir. Ana kural #u #ekildedir. Rayleigh uzunlu u yakla#& k olarak sa kal&nl& &n&n yar&s& olmal&d&r. Byk Rayleigh uzunluklar& boyutlu i#lemede kullan&lmal&d&r. Bu #ekilde i#leme hatalar&, i#leme sonucunu ok da az etkilemektedir. Bu noktada Rayleigh uzunlu u artt&ka odaklama ap&n&n da artt& & ve sonuta g yo unlu unun azald& &na dikkat etmek gerekir. Yine ayn& g yo unlu unun elde edilmesi iin laser &#&n&n&n gcnn artt&r&lmas& zorunludur (*ekil 5.17).

)ekil 5.17, I,#n radyanlar# ile de i,ik odaklamada Rayleigh uzunlu unun de i,imi. (f = 63,5 mm, ,- 10. 6pm. mercek zerinde farkl# apta iki #,#n.) Bir kesme sisteminde i#leme sonucunun devaml& olarak ayn& kalabilmesi iin odaklama i#aret say&s&n&n sabit kalmas& gerekir. 5.3.10. Odak Konumu Odak konumu, kesme ko#ullar&na ba l& olarak optimize edilir. Genelde ba#lang& iin odak konumu olarak malzeme yzeyi seilir ve buradan hareketle optimum konum saptanmaya al&#&l&r. En yksek kesme

116

h&z&n& veren odak konumu, her zaman en iyi kesme kalitesini vermeyebilir. En iyi kesme kalitesi veren odak konumu da ok yava# bir kesme h&z&na neden olabilir (Kural: ince salarda yzeyde, kal&n salarda ise yzeyden itibaren Kal&nl& &n 1/3' kadar ieride odaklama iyi sonu verir). Baz& durumlarda olu#an sakal #eklini yok etmek iin odaklama konumu olarak sa& n alt yzeyi de seilebilir. Bu sekide kesme s&ras& nda olu#an eriyik biraz daha s&cak olur ve viskozitesi de d#k kal&r; kolayca akar ve uzakla#&r. Kesme yar& &, sa&n st k&sm&nda konik #ekle girer. Bu durum gaz ak&#&na olumlu etki yapar. Bu yntem her zaman kullan&lamayabilece inden uygulan&p uygulamayaca &n&n denenmesi gerekir. rne in sa&n alt kenar& seviyesinde veya daha altta odak konumu seilebilir. Bunu sak&ncas& da ok dar bir kesim aral& & olu#turmas&d&r. 5.4. Kesme Gazlar# Laser &#&n&yla kesmenin etkin #ekilde yap&labilmesi iin laserle yakarak, eriterek ve buharla#t&rarak kesme i#lemlerinin her birinin zelli ine uygun kesme gazlar&n&n kullan&lmas& gerekir. Bir kesme gaz&n&n grevi, olu#an cruflar&, eriyikleri veya metal buhar&n& kesme yar& &ndan uzakla#t&rmak ve odaklama merce inin kirlenmesini nlemektir. 5.4.1. Oksijen Laserle yakarak kesme i#leminde kullan&lan oksijen, kesilen malzeme ile egzotermik reaksiyona girer ve bu reaksiyonun retti i ek &s&, kesme h&z&n& artt& r& r. Oksijenin safl& & kesme kalitesine, cruf birikimine ve apak olu#umuna byk etki yapar. Oksijenin safl& &ndaki rne in % 99,97'den % 99,5'e bir azalma, laser &#&n&yla yakarak kesme i#leminde kesme h&z&nda nemli oranda bir d##e neden olur. Oksijen ne kadar saf ise, kesme de o derece h& zl& olur. Ancak oksijenin safl & & % 99,5'tan fazla olsa bile, havadaki azotun veya nemin difzyonu, boru hatt&n&n s&zd&rmas&, uygun #artlarda olmayan hortumlar&n veya armatrlerin kullan&m& nedeniyle safl& & d#ebilmekte bu da kesme kalitesini d#rerek cruf birikimine neden olmaktad&r. 5.4.2. Azot ve Argon Laserle eriterek veya buharla#t&rarak kesmede, erimi# veya buharla#m&# malzemenin kesme yar& &ndan uzakla#t&rabilmesi iin, soy veya d#k reaksiyon h& z&na sahip gazlar& n kullan&lmas& gerekir. Bu gazlar iin en uygunlar& argon ve azottur. Bu gazlar, kesme yar& &nda yanma olu#umunu engellemekte ve kesme yzeylerinin oksit iermemesini sa lamaktad&r. Dolay&s&yla laserle yakarak kesmedeki gibi kesme yzeylerinin sonradan i#lenmesine gerek olmamaktad&r. 5.4.3. Bas# nl# Kesme Gaz#

Donan&ma ek olarak kullan&lan kesme gaz&n&n bas&nc& da kesme kalitesini belirleyen bir parametredir. Laserle yakarak kesme i#leminde genel olarak 6 bar bas& nca sahip oksijen kullan& lmaktad& r. Ticari olarak mevcut odaklama mercekleri, daha yksek bas&nta oksijenin kullan&m&na izin vermemektedir. Sa kal& nl& & na ve oksijenin bas& nc& na uygun meme kullanmak

117

gerekir. Oksijen bas&nc&n&n ve meme ap&n&n optimizasyonuyla, kesme h& z& n& ykseltmek mmkndr. Oksijen bas& nc& n& n ok yksek olmas& durumunda kesme yzeylerinde oyukla#ma meydana gelmektedir. 5.4.4. Kesme Gaz# Tr ve Kalitesi Yakarak kesmede oksijenin safl& & ok nemlidir. Yksek safl&ktaki oksijen ile teknik oksijene gre daha yksek kesme h&zlar& ve daha kaliteli kesim mmkn olmaktad&r. rne in oksijen safl& &n&n % 98.8 den % 99.97'ye &kmas& kesme h&z&n& % 20 - % 100 artt&rmakla birlikte kesim kalitesi de artmaktad&r. Kesme noktas& nda reaktif gaz konsantrasyonunu azaltmak iin gaz kar&#&mlar&yla al&#&l&r. Bu i#lem iin reaktif gaza inert gaz kar&#t&r&l&r. Eriyi in sprlmesini engelleyen reaksiyon rnlerinin (rne in yksek s& cakl & klarda eriyen krom oksitleri) olu#mas& n& engellemek iin inert gazlar&n kullan&lmas& zorunludur. Birok elik malzeme iin ise daha ucuz olmas& bak&m&ndan azot kullan&labilir, nitrasyon ile k&r&lgan yap&ya kavu#an veya atlaklar olu#an elik trleri iin ise Argon kullan&lmas& tavsiye olunur. 5.4.5. Bas# n Ayarlanacak gaz bas&nc& malzemeye ve kesme trne ba l& d&r, inert gaz 'ile elik kesildi inde kural olarak bas&nc&n yksek olmas& gerekir. Artan malzeme kal&nl& &na ra men ayn& kesme kalitesinin elde edilebilmesi iin daha yksek gaz bas&nlar& gerekmektedir (*ekil. 5.18). elik kesiminde baz& kal&nl& klardan itibaren sadece oksijen ile yakarak kesme ile kesim yap&labilir. Oksijen bas& nc& etkisiyle h& z art&#& s& n& rl& d&r, artan gaz h& z& ile izoterm reaksiyon engellenmekte ve dzgn kesim mmkn olmamaktad&r. Oksijen bas&nc& malzemeye ba l& olarak seilir. rne in ala#&ms&z ve d#k ala#&ml& yap& eliklerinde 1 bar ile kesim gerekle#tirilir. Buna kar#& n yksek ala#&ml& eliklerde 10 bar ile kesim yap&l&r. E er eriyi in kesme a z&ndan uzakla#t&r&lmas& iin oksijene ilave olarak inert gaz kullan&l&rsa, bu gaz yksek bas&nta olmal&d&r.

118

)ekil 5.18. Paslanmaz eli in apaks#z kesimi iin gerekli gaz bas#nc# (CO2 - Laseri, 1 kW, azot) Maksimum bas&n, bas&nc& n olu#um #ekline de ba l&d&r. En basit bas&nland&rma optik ile olan&d&r. Bunun iin geirgen bir optik (pencere veya mercek) gereklidir. Bu opti in kal&nl& & maksimum bas&nc& belirler. 5.5. Kesme Memeleri Kesme gazlar& n& n iletimi iin kesme memeleri kullan&lmaktad&r. Bu memeler, laser &#&n&na maruz kalmayacak tarzda tasarlan&r. Kesme gaz&n&n memeden &kt&ktan sonra da &lmamas& gerekir. Kusursuz bir kesme Demesinde aranan zellik yksek bir kesme kalitesine ula#mak iin kesme yar& & n& n alt kenarlar& nda cruf veya apak olu#umuna yol amamas&d&r. Kesme gaz&n&n memeden &kt&ktan sonra da &lmas&, memenin enkesitine kesme gaz&n&n bas&nc&na ve trne ba l&d&r. Meme ucu #ekli ( silindirik veya laval #ekli ) , &k&# ap&, malzemeye olan mesafe ve kesme gaz& bas&nc& kesme i#lemi esnas&nda gaz ak&m&n&n #eklini etkiler. Bu etkilerle ayn& meme ile de i#ik sonular&n elde edilmesi mmkndr. En yayg&n olan meme #ekli konik veya silindirik &k&#l& ve laser &#& n&na koaksiyal konumlu memedir. Bu meme #ekli ile verimli bir kesme elde etmek iin meme ucunun malzeme yzeyinden mesafesi milimetrenin onda biri kadar olmal&d&r. De i#ik i kontrl memeler ile gaz ak&m&n&n ses h&z&n&n zerine &kmas& sa lanabilir (Bu durumlarda gaz bas&nc& > 1 bar'd&r). Bu #ekilde malzeme yzeyi ile meme aras&nda daha fazla mesafelerle kesim yapmak mmkn olmaktad&r. Kesim a z&nda eriyik halindeki malzemenin dzgn bir #ekilde &kmas&n& sa lamak iin bazen

119

kesme gaz&n&n ktlesel debisini art&rmak gerekebilir. Bu etki, gaz & k&# ap & n& n bytlmesiyle sa lanabilir. Bu i #lemin sak&ncas&, kesme gaz tketiminin a#&r& artmas&d&r. rne in kal&n salar& kesmek iin koaksiyal memeye yard&mc& ilave memeler kullanmak gerekir. Yard&mc& memeler zellikle kesme a z&n&n alt kenar&n& " sprr". Kontr kesimi iin ise yne ba &ml&l&k nemlidir. Kesme i#lemi esnas&nda olu#acak damlac&klar bazen memeye yap&#abilir. Kesmenin sa l&kl& olabilmesi iin memenin t&kanmamas&na zellikle dikkat edilmelidir. T&kanmalar hem gaz ak&m&n& hem de laser &#&n&n& kt etkiler. Sonuta kesme kalitesi ktle#ir veya kesme h&z& d#er. 5.6. Laser I ,#n # yla Kesmenin Prensibi Laser nitesinden &kan laser &#&n&, bir ynlendirme sistemiyle i#leme istasyonunda bulunan i#leme ba#l& &na gnderilir. Burada bir mercek veya ayna sistemiyle i#lenecek paraya odaklan&r. Endstriyel laserler iin tipik bir g olan 106 W/cm2'lik g yo unlu u alt&nda, laser &#&n&n&n odakland& & noktada malzeme erir ve k&smen buharla#ma da grlr (*ekil 5.19).

)ekil 5.19. Laser #,#n#yla kesmenin prensibi Kesme yar& &na giren odaklanm&# elektromanyetik &#&n&m, kesme yzeyinin normali ve &#& n ekseni aras& ndaki a& ya, malzeme yzeyine ve kesme yar& & n & n s& cakl & & na ba l & olarak absorbe edilir, ismimin absorbe edilmeyen k& sm & yans& r. Kesme yar& & n& n orta ekseninde, malzeme kal&nl& &na ve kesme h&z&na ba l& olarak 20 ila 10 e im olu#ur. Kesme esnas&nda eriyen malzeme, kesme gaz& taraf &ndan hemen a#a &ya do ru sprlr. Bu s&rada erimi# halde bulunan malzemenin laser &#& n&n&n etki alan& nda kalmas&ndan dolay& s&cakl&klar malzemenin erime s&cakl& &n& n zerine &kar. A#a &ya do ru akma sonucu eriyen blgenin kal&nl& & artar. Eriyen blgenin kal&nl& &, verimli ve uygun bir akma durumunda 10~
2

mm civar& ndad& r. Kt bir akma durumunda ise milimetrenin onda biri

geni #li inde olan kesme yar & & n & n tmn doldurarak t & kanmaya yol aabilir.

120

Kesme yar& & n& n alt kenar& nda yzey geriliminin etkisiyle damlac& klar olu#ur. Bu damlac&klar, sprme gaz& taraf &ndan ya tamamen uzakla#t&r&l&r veya kesme yar& & n& n alt kenar & nda kat & la #& r ve sakal denilen #ekli olu#turur. 5.7. Malzemelerin Laserle Kesilebilme Kabiliyetleri Malzemelerin laserle kesilebilme kabiliyetleri e#itli faktrlere ba l &d&r. Bunlar: - Malzemenin st yzeyinin durumu (absorbsiyon davran&#&) - termofiziksel zellikleri (tutu#ma, erime ve buharla#ma s& cakl& klar& , & s& l iletkenli i)'dir. Kesilen malzemeye gre de i#ik kesme #artlar& olu#makta ve buna ba l& olarak da farkl& kesim sonular& ortaya &kmaktad&r. 5.7.1. Is# Olu ,umu Laser &#&n& ile kesmede enerji bilnosu a#a &daki formle gre olmaktad&r: A.PL.(+PR ) = v.b.d p. [ c..T + hs. ( + hv) ] + Pv bu e#itlikte: A.Pl PR v : kple edilmi# laser &#&n& : Yakarak kesmedeki reaksiyon enerjisi : Kesme h&z&

b : Kesme a z& geni#li i d : Malzeme kal&nl& & r : Yo unluk c : zgl &s& T : Erime s&cakl& & hs : Erime entalpisi hv : Buharla#ma entalpisi Pv : Enerji kay&plar& (&s& iletimi, ...) 'dir. Denklemin sol taraf &nda laser &#&n& ve izoterm reaksiyon ile olu#turulan &s& grlmektedir. Denklemin sa taraf &nda ise malzeme hacmini &s&tmak, eritmek ve buharla#t&rmak iin gerekecek enerji ve kay&p enerji belirtilmi#tir. V-P diyagram&na dikkat edildi inde, kesme iin ok kk enerjilerin yeterli oldu u grlr (*ekil 5.20). Is& kay&plar& da dikkate al&nd& &nda e ri sa a do ru kayar. Malzemeye ba l& olan bu byklkler e rinin kayma miktar&n& belirler, iyi bir &s& iletkenli ine sahip bir malzeme, &s& iletkenli i kt olan bir malzemeye gre her zaman daha zor kesilir (rne in alminyum elikten daha zor kesilmektedir).

121

)ekil 5.20. Enerji bilnosundan #kar#labilen kesme h#z# E rinin e imi malzemeye ba l& olarak de i#ir. rne in alminyumun e risi eli in e risine gre daha diktir. 5.7.2. Malzeme Yzeyinin Etkisi Kesilecek paran&n yzey yap&s&n&n laser &#&n& kuplaj&na etkisi byktr. Burada nem l i ol an f akt rl er przl l k, oksi t t abakal ar & v e ya lard&r. Yzey ne kadar parlak ve cilalanm&# ise kuplaj o kadar kt gerekle #mektedir. Artan malzeme kal & nl & & ile kesme sonucu ktle#mektedir. Artan kal&nl& a ba l& olarak eriyi in akmas& zorla#t& &ndan ortalama przllk R2, artmaktad&r (*ekil 5.21).

)ekil 5.21. Yap# eli inin CO2 -laseriyle kesiminde eri,ilebilen kesme h#zlar# ve olu,an przllk 5.7.3. Malzemeye Uzakl#k Silindirik bir meme kullan&lmas& halinde, mesafenin artmas&yla eriyik ta#&ma etkisi artmakta ancak

122

kesme h&z& d#mektedir. (*ekil 5.22). Memenin malzemeye olan mesafesi ayarlan & rken bu hususlar gz nnde tutulmal&d&r. Salar&n yzeyleri o u durumda dzgnszlk gsterdi i iin sabit bir mesafe ayar&, ancak bir mesafe kontrol sistemiyle sa lanabilir. Metallerin kesilmesinde, metallerin kapasitif etkisinden faydalanarak mesafe ayar& sa lan&r. Ametallerde ise mesafe ayan mekanik bir duyar eleman ile gerekle#tirilir. Bazen de zel kayan memeler kullan&l&r.

)ekil 5.22. Silindirik meme iin kesme h#z#n#n meme mesafesiyle de i,imi; ( St 34, 1 mm, Azot, CO2 ) Laval tipi memelerin kullan&m& halinde ise, byk meme mesafeleri mmkndr ve de i#ik mesafe varyasyonlar& da kesme kalitesini fazla etkilemeden yap&labilir. Maksimum meme mesafesi, o unlukla, kullan&lan meme &k&# a&kl& &nda odaklama bak&m&ndan s&n&rland&r&lm&#t&r. 5.8. Laser I,#n#yla Kesme Yntemleri Birinci blmde de k&saca verildi i gibi, laser &#&n&yla kesmede ayr& yntem mevcuttur. Bunlar: - laser &#&n&yla yakarak kesme - laser &#&n&yla eriterek kesme ve - laser &#&n&yla buharla#t&rarak kesme 'dir.

123

Kesilen malzemenin kesme esnas&nda buhar, eriyik veya oksidasyon rnne dn#mesine gre buharla#t&rarak, eriterek veya yakarak kesme yntemleri uygulan&r. Kesme gaz&na ba l& olarak (inert veya oksit etkili) faz dn#m ortaya &kar. Laser &#&n& ile eriterek kesmede n ko#ul olarak herhangi bir kimyasal reaksiyonun olu #mamas& istenir. Eriterek kesmede malzeme kesme a z&nda eritilir ve olu#an eriyik, inert kesme gaz&yla kesim a z& ndan uzakla#t&r&l&r. Bu yntemle metaller oksit olu#turmadan kesilir. 5.8.1. Laser ile Yakarak Kesme Laser ile yakarak kesme i#leminin nemi byktr. Kesme gaz& olarak bu yntemde oksijen gaz& kullan&l&r. Oksijen gaz& belli bir s&cakl& a eri#ildi inde malzeme ile ekzoterm bir reaksiyona girer. Bylece kesme i #lemine ilave bir &s& enerjisi kazand&r&lm&# olur. Bu yntemle inert gaz ile kesmeye gre daha yksek kesme h&zlar&na ula#&l&r. Kesme gaz&n&n impuls #eklinde pskrtlmesiyle zaten aktif maddelerden olu #an malzeme kesme a z&ndan uzakla#t&r&l&r. Bu yntemin ise dezavantaj& kesim yzeylerinde bir oksit tabakas& b&rakmas&d&r. Laser &#& n& ile yakarak kesme yntemi en uzun sreden beri kullan&lan ve en yayg& n yntemdir. Bu yntemde oksijen ile yanma nedeniyle olu#an ilave & s& yard&m& yla laser ile eritilerek kesmeye nazaran daha yksek h&zlara &k&lmaktad&r. Enerji bilnosuna katk&s&na ilave olarak d#k ala#&ml& eliklerde metalin oksidi, metalin kendi eriyi ine gre daha ak&c& hale getirilir, bu da apaks&z bir kesmeyi mmkn k& lar. Ancak bu durum yksek ala #& ml & CrNi eliklerinde geerli de ildir, nk bu metallerin oksitlerinin erime s& cakl& klar& eli in erime s&cakl& &ndan daha yksek oldu undan oksit eriyikleri kesme yar& & ndan daha zor akar. Bu nedenle 3 mm'den daha kal & n CrNi eliklerinin apaks& z kesilmesi mmkn olmaz. Ayr& ca bu elikler, &s&l iletkenlikleri d#k oldu undan a#&r& &s& biriktirme e ilimindedir, iyi kesim sonular& elde etmek iin laser gcnn darbeli al &#t & rma #eklinde kullan&lmas& gerekir. Darbeler aras&ndaki srelerde malzeme biraz so ur bylece yanma &s&s&n&n etkisi kontrol alt&nda tutulmu# olur. Laser &#& n& ile yakarak kesmede di er bir s& n&r, elik ierisinde bulunan karbon miktar&d&r. rne in dkme demirlerde iyi bir kesme kalitesi elde edilemez. Bunun sebebi tutu#ma s&cakl& &n&n erime s&cakl& &n&n zerinde olmas&d&r. De i #ik g kademelerinde ula #& labilecek s& n& r de erler kesmenin yap&ld& & ortama (atlye veya laboratuar) gre de i#ir (Tablo 5 2) Tablo 5.2. Ayn# laser gc iin kesme ortam#na gre ula,#labilen kesme kal#nl#klar#.

124

20 mm kal&nl& &nda bir elik sa& emniyetli ve sa l&kl& bir #ekilde kesebilmek iin 2500 W g ile al&#&lmal&d&r. Artan sa kal&nl& & ile malzeme yzeyinin c zgnl nn ve temizli inin nemi de artmaktad&r. S&cak haddelenmi# salarda bulunan hadde crufu tabakalar& kal & n olduklar& nda kesme kenarlar&n&n ktle#mesine neden olu#turur. 2500 W iin kesme h&zlar&n&n mertebeleri *ekil.5.23'de gsterilmi#tir.

Seki 1.5.23. Yap# eli inde laserle yakarak kesmede kesme h#zlar#n#n mertebeleri Oksijenin safl & & n& n kesme kalitesine etkisi byktr. Kesme i #lemi s&ras&nda genellikle havan&n azotu oksijene kar&#&r. Ortaya &km&# bir ar&za durumunda oksijen ierisinde % 0,2 Azot tespit edilmi#tir. Bu oranda bir yabanc& gaz miktar& apak olu#umunu sebep olur. Kesme h&z& ok azalt&lsa bile apak olu#umu engellenemez. Laserle yakarak kesme i #leminde kullan&lan oksijenin standart safl & & % 99.5 't& r. Ancak bu safl &k yukar& da sz edilen sorunlara neden olmaktad& r. Byle sorunlar&n nne gemek ve zamandan tasarruf etmek iin % 99,95'lik bir safl&k #artt&r. *uras& da vurgulanmal&d& r ki, yksek safl&ktaki oksijen ile Standard kalitedeki oksijene gre daha h&zl& kesme i#lemi gerekle#tirmek mmkn de ildir. Oksijenin iine yabanc& bir gaz kar&#t& &nda (rne in kesme i#lemi s&ras&nda yanma gazlar&) kesme h&z&nda nemli oranda d#me ortaya &kmaktad&r. Az ala#&ml& elikler iyi kesilebilir. eli in mekanik zelliklerinin (sertlik, vb.) kesime bir etkisi yoktur. Bu eliklerde 8 mm kal&nl& a kadar kaliteli kesme yap&labilir. Daha nce de szedildi i gibi, paslanmaz eliklerde apak olu#umu ve yanma e ilimi mevcuttur. Ayr&ca kesme yzeyine yap&#an sert oksit tabakas&n& n bu eliklerde paslanmazl&k zelli ini ortadan kald&rd& &na dikkat etmek gerekir. Bu yzden birok uygulamada oksit tabakas& gl asitlerle temizlenmelidir. Bu da evre bak&m&ndan sak&nca yarat&r. 2000 W'l&k bir laserde darbeli &#&nlarla kesilebilen maksimum elik sa kal&nl& & 10 mm'dir.

125

Alminyum esasl& malzemeler laserle yakarak kesmeye pek uygun de ildir. Olu#an ok sert AI2O3 tabakas& apak olarak kesim kenarlar&na yap&#arak iziklere sebep olmakta ve kesim kenarlar & dzgn &kmamaktad&r. Ancak 10 bar 'in zerindeki oksijen bas&nlar& patlama #eklinde yanarak oyuk olu#umunu engellemekte, bu #ekilde 2000 W'l&k laserle 6 mm (laboratuarda 10 mm) kal&nl&klara kadar kesim yapmak mmkn olmaktad&r. Pirin malzemelerde de apak olu#umu sebebiyle laserle yakarak kesme tavsiye edilmez. Bak&r&n laserle yakarak kesilmesinde olu#an oksitlenmenin yans&may& azaltmas& sayesinde 2000 W'l&k bir laserle kesilebilmesi mmkn olmaktad& r. Oksitlenmenin olmamas& durumunda Cu ayna gibi davranmakta ve btn &#&n& gcn &#&n yoluna geri yans&tmaktad&r. Bu durumun 3 5 sn srmesi halinde zellikle mercek zarar grebilmektedir. Bak&r&n yksek elektrik iletkenli i sebebiyle ancak 2 mm (laboratuarda 3 mm) kal&nl& a kadar kesim yapmak mmkndr. Ah #ap ve termoplastik malzeme laser ile olduka iyi ve h& zl & kesilebilmektedir. Ah#apta tek sorun kesim kenar&n&n kararmas&d&r. Plastiklerde zehirli gazlar&n olu#tu u bilinmektedir. Malzemeye ba l& zellikler d&#&nda geometrik s&n&rlar, sadece en nemli malzeme olan yap& eli i iin incelenecektir. 900nin alt & ndaki a&larda (kenarlarda) kontre biti #ik malzemenin a#& r& &s&nma ile yanma tehlikesi vard&r. Bu durum ince salarda &#&n enerjisinin darbeli al&#t&r&lmas&yla engellenebilir. Ancak 4 mm'nin zerindeki kal&nl&klarda bu pek mmkn de ildir. Uygulamada sa kal&nl& &ndan daha k&sa olan deliklerle ok kar#&la#&l&r, (rnek: di# a&lacak delik). Bu tr uygulamalarda laser &#&n& ile malzemeye giri# tekni i yani ba#lang& deli inin ap& ok nemlidir. Kesilecek byk deliklerde tam cw gc ile kesim yap&labilir. Bu teknik en h&zl& yntemdir, ancak ok hassas sonular elde edilememektedir. 10 mm kal& nl & & ndaki elik sa malzemede olu#an krater ap& 4 mm kadard& r. Kk deliklerin (ap 10 mm) olu#turulmas& nda, merkezde bulunan deliklerde, i paran& n mevcut malzeme kal & nl& & fazla kk olabilir ve a#&r& & s&nma grlr. Bu durumda olu#an yanma, as&l paradaki kesim kenar&na da zarar verir. Bu problem ancak darbeli al&#ma ile zlebilir. Bu al&#ma yakla#&k 6 saniye srer. Ba#lang&taki giri# deli inin ap& maksimum 0.3 mm 'dir. Bu #ekilde 1yi bir delik ama iin en uygun n #artlar sa lanm&# olur. 10 m sata 6 mm delik ap&na ula#mak mmkndr. Eri#ilebilecek hassasl&klar bak&m&ndan dikkat edilmesi gereken nokta, uygulanan & s&l i#lemin sa& &s&tmas&d&r. Bu sebeple kal&n salarda ve dar kontrlerde 2 - 3 mm'lik salarda kolayca yap&labilen 0,1 mm s& n&rlar& iinde kalmak pek mmkn olmamaktad&r. Hassas makinalarda ise 0,05 mm toleranslar iinde kalmak mmkn olmaktad&r. Olu#an przllk derinli i #ekil.5.24 'de gsterilmi#tir.

126

)ekil 5.24. elikte prz derinli inin sa kal#nl# # ile de i,imi, TFL 1500 5.8.2. Laser ile Eriterek Kesme Paslanmaz elikte korozyon tehlikesi ve kesimden sonra kaynak edilebilirlik bak&m&ndan kesme yzeylerinde oksit istenmemektedir. Laserle yakarak kesilmi# kenarlar oksit tabakas& temizlenmeden kaynak edilirse przl ve kaynak kkleri kt olan kaynaklar elde edilir (*ekil 5.25).

)ekil 5.25. Laser ile kaynak edilmi, sa, kaynak a z# laserle yakarak kesilmi,. Oksit tabakas&n&n asit ile temizlenmesiyle art&k maddelerin uzakla#t&r&lmas& pek kolay olmad& & iin oksitsiz kesme kenarlar& bu bak& mdan da istenmektedir. Bunu sa lamak iin inert gazlarla (argon gibi) kesim yap&lmaktad&r. Metalik eriyi i oksit eriyi ine gre kesme a z&ndan daha zor akt& &ndan uzun bir sredir 2 mm'nin zerindeki kal&nl&klarda sakal #eklinde apak olu#umu engellememekteydi. Bu

127

apaklar merkezlerinde metal bulundurduklar&ndan uzakla#t&r&lmalar& da zor olmu#tur. Bu sorunun zm 20 bar gibi yksek kesme gaz& bas&nlar& ile olmu#tur. Gaz ak&m&n&n darbesiyle eriyik h&zland&r&l&r ve kesim kenar&na yap&#madan a &zdan uzakla#t&r&l&r. Yksek gaz ile kesimde i#leme "yksek bas#nl# kesme" denmektedir. Yksek bas& nl& kesmenin gerekle#tirilebilmesi iin normal oksijen ile kesmeye gre baz& modifikasyonlar da gerekmi#tir. 1 mm meme-sa mesafesinde gaz ak&m&n&n dzgn olabilmesi iin pskrtme memelerinin optimize edilmesi gerekir. Bu yntemle n i#lenmi# ve laser &#&n&yla kaynak edilmi# bir sa #ekil 5.26'da gsterilmi#tir.

)ekil 5,26. Laser ile kaynak edilmi, sa, kaynak a z# laserle yksek bas#nl# azotla kesilmi,. Deneysel veriler gstermi#tir ki artan sa kal&nl& & ile odak noktas& daha derinlere ayarlanmas& gerekmektedir. 1500 W'l&k bir laser iin ana kural oda &n sa alt kenar& n&n 0.5-1 mm zerinde olmas& d&r. Bu de er ise sadece bu laser iin geerlidir. Ba#ka bir &#&n da &l&m& ba#ka bir ayar de eri gerektirir. Yanl&# odak ayar& apak olu#umuna sebep olur. Fazla derin ayarlanm&# bir odak noktas& ince inci #eklinde metalik yzeyli bir apak olu#turur. Odak fazla yksek olursa apak uzun olur ve yzey de oksitlenir. Laser ile yakarak kesmeye nazaran kesme h&z& ayar& da farkl&d&r. Fazla yksek kesme h& z& nda ilk nce ince bir apak olu#umu grlr ve birden ayr&lmayan kesim izgisi grlr. Oksijen takviyeli kesmede tam olarak ayr&lmama durumu grlene kadar geni# bir apakl& kesim h&z&

128

aral& & vard&r. Alt h&z s&n&r&na gelindi inde bu s&n&r optimum kesme h&z&n&n 2/3 ' mertebesindedir. Bu h&zda yksek odak ayar&nda grld gibi uzun bir sakal #ekli olu#ur. *ekil 5.27'de apaks&z kesim sa layan blge taranm&# olarak gsterilmi#tir.

)ekil 5.27. Tak#m eli inin yksek bas#nl# kesim i,lemi Optimum odak ayar&, sakals&z kesimin yap&labildi i en yksek h&z& veren, h&z band&n&n en geni# oldu u yerde yap&l&r. Bu yntemde oksijen kullan&m&na ba l& oksidasyon enerjisi meydana gelmedi inden, laserle yakarak kesmeye gre daha d#k h&zlarda kesim yap& lmaktad& r. Bu durum #ekil 5.28 'de a& ka grlebilmektedir. Bu sebeple burada kesme gcnn 2500 W'a ykseltilmesi faydal & d& r ve artan kal&nl&klarda kesme h&z& artmaktad&r.

129

)ekil 5.28. Asil eli in yksek bas#nl# kesme i,lemi 2,5 kW gcndeki laserle kesme kal&nl& & s&n&rlar&, paslanmaz eliklerde 8 mm (laboratuvarda 12 mm)'dir. Yap& eli inin yksek & s& l iletkenli i sebebiyle apaks&z kesimi daha zordur. Bu yzden yap& eliklerinde 4 mm kal & nl & k 2,5 kW'l & k g iin hatas& z kesilebilecek st s& n& rd & r. Laserle yakarak kesmede oksit tabakas&n&n asit ile temizlemesi gerekti inden, 1.5 mm kal&nl& &n alt&nda olan karoseri salar&n&n kesiminde bu yntem nem kazanmaktad&r. Ayn& #ekilde galvanizli salar&n kesiminde de bu yntem nemlidir. inko ve oksijen'in reaksiyona girmesi sonucu apak olu#umu nedeniyle laserle yakarak kesme ynteminin bu salarda kullan& m & mmkn de ildir Laser ile eriterek kesmede ise galvanizli salar apaks&z olarak kolayca kesilebilmektedir. Yine alminyum da, yksek bas& nl& kesme yntemiyle kalite bak&m&ndan iyi kesilebilir. Kesim kenarlar& temizdir. 2 mm kal&nl& a kadar apaks& z, 5 mm kal& nl& a kadar elle kolayca temizlenebilecek miktarda az apakl& kesimler elde edilir. Burada nemli olan parametreler, laser cihaz&n&n gc ve ala#&m & n trdr. 3 mm kal& nl & & ndaki Al 99,5 1 kW ile kesilemezken ayn& cihazla AIMg3 ala#&m& kesilebilmektedir. Alminyumun kesilmesinde daima kopma ve &#&n&n &k&#&nda geri pskrme tehlikesi oldu undan, 2,5 kW 'l&k gteki makina iin de kesilebilecek malzeme kal&nl& & bak&m&ndan 5 mm (laboratuarda 6 mm)'lik st s&n&ra uyulmas& tavsiye edilir. 'malatta 6 mm kal&nl& &ndaki alminyumun kesilmesi gerekti inde yksek kesme gaz& bas&nl& oksijenin kullan&lmas& gerekir. Bu durumda hafif sakal olu#umu tehlikesi, yksek proses emniyeti bak&m&ndan gze al&nmal&d&r. 2.5 kW gcndeki laserle, eriterek iyi bir kaliteyle kesilebilen di er metaller ve maksimum kal&nl&klar&

130

#yledir: Pirin: 4 mm'ye kadar; Inkonel ve di er nikel esasl& ala#&mlar: 6 mmye kadar; Titanyum: 5 mm'ye kadar. Gaz tketimi iin zet olarak #unlar sylenebilir: Oksijen kullanarak (yakarak) kesimde 1 mm apl& meme iin maksimum 6 bar bas&nta yakla#&k 3 Nm /saat kesme gaz& gerekir. Di er durumlarda meme enkesitine ba l& olarak bas&n da ykseltilmelidir. rne in 1,4 mm ap&nda meme ii 14 bar bas&n ve 15 Nm3/saat tketim. Sonradan i#lenmeye gerek duyulmayan kesme yzeylerinin stnl ne ula#mak iin, yksek gaz tketimi ve d#k kesme h&zlar& gze al&nmal&d&r. 5.8.3. Laser I,#n#yla Buharla,t#rarak Kesme nc kesme yntemi olan buharla #t & rarak kesme ynteminde ise malzeme laser enerjisi etkisiyle yerel olarak buharla#t&r&l&r. Kesme gaz& ise burada sadece bir koruyucu atmosfer olu#turur. Is& iletimi ile enerjinin bir k&sm& malzemeye da &labilir. Verimli bir kesme i#lemi gerekle#tirmek iin yksek g yo unluklar& gerekmektedir. 5.9. Kesme Sistemi Kesme sisteminin zelliklerinin kesme sonucuna etkisi byktr (do rultu dinami i, mesafe ve konum do rulu u gibi faktrler). Ara#t&rmalar, daire kesme i#leminde kesme sisteminde mevcut hatalar&n sonucunda kesme i #leminde de hatalar& n olu#tu unu ve kesme i #leminin kendisiyle bu hatalar& n biraz yuvarlat&larak azaltabildi ini gstermektedir. *ekil hatalar& para ile kesme sistemi aras&ndaki konum hatalar& sonucu olmaktad&r. 5.9.1. Malzeme Ba lama ve Kinematik Malzeme ba lama ve kinematik hareket laser &#& n & ile kesme sistemlerinde, kesme i#inin gerektirdi i ihtiyalara gre belirlenir. Bu ihtiyalar mevcut bir imalat hatt& na bir laserin sabit olarak ba lanmas& ve de i #ik ak&#larda &#& n hareketi #eklinde olabilir, istenen hareketlerin (veya hareket ak&#lar&n&n) para veya &#&n taraf &ndan yerine getirilmesi, paran& n hareket imknlar& ve ek &#& n ynlendirmenin dezavantajlar& gz nne al&narak belirlenir. - Hareketli optik, sabit para - Sabit optik, hareketli para - Hareketli optik, hareketli para De i #ik hacimsel kontrl i #leme, sabit optik ile ve btn kinematik hareketlerin para taraf &ndan yap&lmas&yla gerekle#tirilemez. En yayg&n #ekliyle, istenen hareketler para ve &#& n aras& nda uygun #ekilde payla#t&r&l&r. *ekil 5.29'da 5 eksenli laser kesme sisteminde para ve &#&n&n birbirine gre hareketleri
3

131

gsterilmi#tir. adet lineer hareket ekseni (x, y ve z) ve laser ba#l& &na entegre edilmi# iki dnme ekseni (B ve C), hareket eksenlerini olu#turmaktad&r. Bu #ekilde istenen hacimsel kontrlerin i#lenmesi mmkndr.

1. Ana kap# ; 2. Kesici k #s #m; 3. Tezgh tablas#; 4. Laser nitesi; 5. Yksek frekans jeneratr; 6. Laser kumandas #; 7. Pnmatik; 8. Be , eksenli CNC kumandas# , 9. Kumanda paneli: 10. So utma nitesi; 15: Kar#,#m kabini

)ekil 5.29. 5 eksenli laser kesme sistemi 5.9.2. Yard#mc# Malzemeler ve Kesim Yerleri Bir yksek g laseri al&#ma iin elektrik ak&m&, su, bas&nl& hava, laser gaz& ve i#lem gaz& giri#ini kullan&r. Burada zellikle kesme gaz&na ve so utma suyuna dikkat edilmelidir. retecin kendisinin bir so utma nitesi yoksa resonatrde olu#an yksek & s&n& n ba#ka #ekilde ekilmesi sa lanmal&d&r. Kesme gaz&n&n seiminde bile#imine ok dikkat edilmesi gerekir. Gaz&n bile#imi, kesme s& ras& nda istenmeyen fizikokimyasal olaylara neden olabilir. Bunun iin temiz ve teknik olarak saf kesme gazlar& kullan&lmal&d&r.

132

Yksek frekansl & bir laserin al&#mas&, t& pk& bir HF-vericisinin al&#mas& gibidir. Normalde olu#an HF dalgalan al&#ma ortam&na yay&lmaz. Ancak al&#ma s&ras&nda kumanda kapa &n&n a&k olmas& gibi hatal& bir kullan&m, HF dalgalar&n&n evreye yay&lmas&na neden olur. Bir laser sisteminin fabrika ierisinde imalat hatt & nda al&#t & r&lmas& nda, di er makinalar&n tak&m de i #tirme zamanlar&n&n da gz nne al&nmas& gerekir. Ancak makinalar&n o unda otomatik paket tak&m de i#tiricileri kullan&l&rsa, bu durum nemli bir sorun olu#turmaz. 5.9.3. Laserle Kesilmi, Paralar#n De erlendirilmesi Laser &#&n&yla kesme teknolojisinin ve laser &#&n&yla kesme tesislerinin de erlendirilmesi iin, her birinde artan zorluk dereceleri bir araya getirilmi# farkl& standart geometrik elemanlar geli#tirilmi#tir. Bu elemanlarda kenarlar, k #eler, e rilikler, mmkn olan en k & sa gbekler, en kk kesme yar&klar& ve en kk kesme a & zlar&, her bir i#letme #art& iin kar#&la#t&rmal& olarak gsterilmi#tir. *ekil 5.30'daki gibi bir test paras& nda, bir tesisin kesme kabiliyeti ok iyi de erlendirilebilir

)ekil 5.30. Laser #,#n#yla sa i,leme iin kullan#lan bir test paras#n#n geometrisi 5.10. Laser I ,# n # ile Kesmede &,gvenli i Kesme i#lemi esnas&nda kesim a z&ndan ve malzeme yzeyinden yksek g yo unlu unda ikincil &#&nlar yay&lmaktad&r. al&#ma kabininde al&#&lan laserin dalga boyuna uygun koruyucu gzlkler bulundurulmal&d&r. Kesme esnas&nda s&cakl&k etkisiyle olu#an &s& &#&n&m& gzleri do rudan etkileyebilir. Bu yzden renkli cam kullan&lmal&d&r. Kesme i #lemi esnas& nda toksit ve karzinogen maddeler olu#maktad& r. zellikle yksek ala#&ml& eliklerin kesiminde a &r metal aerosolleri olu#maktad&r. Bunlar&n uygun bir havaland&rma sistemi ile

133

ortamdan emilip filtre edilmesi gerekir. MAK- de erlerinin alt & nda kal & nmal & d& r, bylece sa l& & tehdit edecek bir durum olu#maz. Laser &#& n& ile kesme asl& nda ok sessiz bir kesme yntemidir. Sadece yksek bas&nl& gaz ile kesmede kabin iinde 100 dB T&k bir ses seviyesi olu#abilir. Koruyucu nlem olarak ses yutucu kulakl&k kullan&lmal&d&r. ZnSe veya GaAs den yap&lm&# optik elemanlar bak&ms&zl&k sonucu kesme esnas&nda zarar grrse ok zehirli buharlar olu#maktad&r. Bu yzden bu elemanlar&n bak&m&na zellikle dikkat edilmelidir.

134

BLM 6

KESME TEKNOLOJ&S&NDE KAL&TE

6.1. Kesme &,leminde Olu,an Deformasyonlar Bir metal paras&n&n &s&t&l&p so uduktan sonra tekrar eski haline gelmedi i bilinmektedir. Bu olay, a#a &daki rnekle a&klanabilir: K&sa bir silindirik metal ubuk, bir presin tablalar& aras&na yerle#tirilir. Uygun bir #ekilde artan bir bas&n uygulanarak tablalar aras&ndaki mesafenin sabit kalmas& sa lan&r. Bylece boylamas&na bir genle#me nlenir ve enine genle#me serbest b&rak&l&r (*ekil 6.1-a ve b).

)ekil 6.1. Genle,me ve bzlme deneyi Metal ubuk, &s&tman&n ba#lang&c&nda elastik #ekil de i#imine u rar. Daha sonra &s&tma devam ettike elastik #ekil de i#imleri yerini plastik #ekil de i#imlerine b&rak&r. S&cak silindirik ubu un boyu, preste uygulanan kuvvet nedeniyle uzayamaz. So uduktan sonra ise, bzlme nedeniyle orijinal boyundan daha k&sa hale gelir (*ekil 6.1.c). Bu #ekil de i#imlerinin ayr&nt&lar&n& grebilmek iin a#a &daki rnek incelenebilir: Kare kesitli elik bir ubu un st tabakas& & s&t&l& rca (*ekil 6.2), AB kenar&n&n d&#bkey, CD kenar&n&n ise ibkey hale geldi i grlr. Bu e rilikler, metalin elastik durumdaki e rileridir. E er & s& tmaya devam edilirse, metaldeki de i#imler elastik halden plastik hale geer. Elastik deformasyonlar ortadan kalkar. So uma sonunda, bzlme nedeniyle AB uzunlu u k&sal&r ve ubuk ibkey hale gelir.

135

)ekil 6.2. Is#t#lan bir ubuktaki deformasyonlar. Termik kesme yntemlerinin hepsinde, & s& tma (tavlama) olay& sz konusudur. Bu durum, paralar&n deformasyona u ramas&na neden olur. Ayr&ca her zaman iin, pratikte olu#an deformasyonlar&n, teoridekine gre daha karma#&k oldu u unutulmamal&d&r. 6.1.1. Deformasyonun Sonular# ince uzun ve #erit biimindeki paralarda, kesme i#leminden sonra arp&lmalar grlr (*ekil 6.3).

)ekil 6.3. Kesilen uzun bir paradaki deformasyon. Bu paralar do rultma i#lemine tabi tutulur. arp&lma olmamas& iin, kesilen kenarlar&n uygun #ekilde sabitlenmesi gerekir. Paralarda bzlme sonucu, paralel olmayan kenarlar meydana gelebilir. rne in *ekil 6.4'deki gibi bir dikdrtgen levha elde etmek iin, birinci kesim yap&l&rsa (l), so uma sonunda dz olan kenar&n e rildi i grlr (II).

)ekil 6.4. Alevle kesilen dikdrtgen bir paradaki deformasyonlar. Bu e ik paran&n di er kenar&, ikinci kez dz olarak kesilirse (III), so uma sonunda u k& s&mlar&, orta k&s&mlar&na gre daha geni# olan bir para elde edilir Paradaki bu boyut farkl&l& & 1 milimetreye kadar ula#abilir. Bu durumda para: istenen boyut toleranslar& d&#& na ta#abilir. Byle deformasyona u ram&# paralar& n kaynak yap&lmas& da zordur.

136

nk e ri paralar& n yan yana gelmesiyle olu#turulacak kaynak a z& da dzgn olmayacakt&r. Yukar&daki rnekte boylamas&na yap&lan birinci ve ikinci kesim ayn& anda yap&lsayd&, parada olu#acak deformasyonlar minimuma indirilebilirdi. Kesilen paralar& n e#itli i bak&m & ndan, bzlme miktar& n& n s& n& rl& tutulabilmesinin byk nemi vard&r. Pratik olarak, kesilen paralar&n, kesildikleri esas malzeme ile ayn& uzunlukta olmalar& gerekir. Bunun iin de &s&n&n mmkn oldu u kadar yksek bir h&zla blgeden uzakla#t&r&lmas&n&n sa lanmas& ve bu #ekilde arp&lman& n mmkn oldu u kadar d#k tutulmas& gerekir. Kesme i#lemi s&ras&nda, tam kesim noktas&ndaki blgede, srekli olarak & s&nma, genle#me ve bzlme olaylar& birbirini izler. Bu nedenle kesim noktas&, kesme ynne dik do rultuda, ok kk mertebelerde hareket eder. Kesimin dzgn bir yrngeyi izlemesine ra men, paran&n hareket halinde oldu u d#nlrse, ba#lang& ve bitim noktalar& aras& nda bir ka&kl&k olaca & anla#&labilir. Kesilen parada igerilme bulunmas& halinde bunlar kesme i #lemi s& ras& nda olu#abilecek deformasyonlar& olumsuz ynde etkiler. nk para iine hapsolmu # gerilmeler, s& cakl & k etkisiyle ortaya & karak i#lemdeki genle#me ve bzlme olaylar&n&n etkilerini ykseltmek yoluyla deformasyonu artt&r&r. 6.1.2. Deformasyona Kar,# Al#nabilecek nlemler Kesme sonucu olu#abilecek deformasyonlar, a#a &daki nlemlerin ayr& ayr& veya bir arada uygulanmas&yla en aza indirilebilir: '#lem s&ras&nda kesme yerine iletilen &s& miktar& azalt&labilir; Is&, olu#tu u noktada hemen emilmelidir. Yani paran&n mmkn oldu u kadar so uk kalabilmesi iin verilen & s&n& n hemen uzakla#t& r&lmas& gerekir. Deformasyonlar, al&nacak teknik sabitleme nlemleriyle, kesme i#lemi s&ras&nda nlenebilir. Ancak bu kez, deformasyona u ramayan paralarda igerilmeler olu#abilir. Uygun bir kesme tekni i tasarlanarak, paran&n deformasyonlu halinin, istenen #ekil ve boyutta olmas& sa lanabilir. ok say&da paran&n &kar&ld& & byk yap& elemanlar&nda & s&n&n iten d&#ar& (ortadan kenarlara) do ru yay&nmas&n&n sa lanmas& gerekir. Byle durumlarda nce ortadaki paralar&n kesilmesine ba#lan&r. Burada genellikle bir kesme plan& kullan&l&r. 6.2. Kesme Yzeylerinin Kalitesi ve l Toleranslar# Termik kesme teknolojisinde ama, kesim yzeylerine sonradan ek bir i#lem uygulamaya gerek olmadan, imalatta do rudan kullan&lacak kalitede yzeyler elde etmektir. DIN 2310 standard&nda oksijenle, plazmayla ve laserle kesme yntemleri iin yzey kalitelerinin nas&l belirlenece i verilmi #tir. Bir kesme yzeyinin kalitesi ve l toleranslar& n& n belirlenmesinde diklik ve e iklik toleranslar# (*ekil 6.5), ortalama przllk (*ekil 6.6), kesme yivinin geriye srklenmesi (*ekil 6.7) ve kenarlar#n erimesiyle olu,an yar#ap (*ekil 6.8) parametreleri kullan&lmaktad&r.

137

Diklik tolerans&

E iklik tolerans&

)ekil 6.5. Diklik ve e iklik toleranslar#

)ekil 6.6. Ortalama prz derinli i

)ekil 6.7. Kesme yivinin geriye srklenmesi

)ekil 6.8. Kenarlar#n erimesiyle olu,an yar#ap

Her bir yntem iin geerli olan tolerans alanlar& da yine DIN 2310'da verilmi#tir. Bunlar: Oksijenle kesme iin DIN 2310 K&s&m 3 (sa kal&nl&klar& 3 ila 300 mm) Plazma ile kesme iin DIN 2310 K&s&m 4 (sa kal&nl&klar& 3 ila 300 mm) ve Laser &#& n&yla kesme iin DIN 2310 K& s&m 5 (sa kal& nl& klar& 10

138

mm'ye kadar)'d&r. 6.2.1. DIN 2310 K#s#m 3 'e Gre Oksijenle Yakarak Kesmede Kesme Yzeylerin Kalitesi ve l Toleranslar# (TS 11151: Is#l Kesme - Oksijenle - &,lem Prensipleri; Kalite ve Boyut Toleranslar#) 6.2.1.1. Diklik ve E iklik Tolerans# "u" Oksijenle yakarak kesmede diklik ve e iklik tolerans& iin DIN 2310 K&s&m 3'te verilen tolerans alanlar& *ekil 6.9'da gsterilmi#tir. Hangi kalite s&n&f&n&n seilece i, kullan&ma amac&na gre saptanmal&d&r. Kalite l, Alan 1, sadece ok zel taleplerin sz konusu oldu u kesme yzeyleri iin seilmelidir.

)ekil 6.9. Oksijenle yakarak kesme iin diklik ve e iklik toleranslar# Kesme h&z&n&n azalt&lmas&, kesme flecinin para yzeyine tam dik olarak ayarlanmas& ve kesme oksijeni ile yan&c& gaz bas&nc&n&n uygun tespitiyle, ok hassas kesme yzeyleri elde edilebilir. Bu kesme parametrelerinin optimum #ekilde ayarlanmas& halinde, dzgnl ve dikli i tam olan kesme yzeyleri gerekle#tirilebilir. 6.2.1.2. Ortalama Prz Derinli i "Rz" Ortalama prz derinli i iin verilen tolerans alanlar& *ekil 6.10'da gsterilmi#tir. Diklik ve e iklik tolerans&nda oldu u gibi burada da gerekli kalite, kullan&m amac&na gre seilmeli ve a#&r& taleplerden ka&n&lmal&d&r. Kaynak a &z haz&rl& &nda Kalite l (Kalite l, Alan 2) yeterlidir. Kalite l, Alan 1 ise ancak ok zel durumlarda hedeflenmelidir.

139

)ekil 6.10. Oksijenle yakarak kesmede msaade edilen prz derinlikleri Yap&lan ara#t&rmalar, prz derinli inin byk oranda kesme makinas&n&n dinamik davran&#& ile ilgili oldu unu gstermi#tir. zellikle eski ve bak&m& iyi yap& lmam &# makinalar& n uygun olmayan titre #im davran&#& , prz derinli inin artmas&na neden olabilmektedir. Kal&nl& & 50 mm'den ince olan salarda, ortalama prz derinli i (m'nin alt&nda olan yzeyler kolayl&kla elde edilebilir. 6.2.1.3. Kesme Yivinin Geriye Srklenmesi Yivlerin geriye do ru srklenmesi, kesme yzeyinin gzle kontrolyle de erlendirilir. Kesme oksijeninin bas&nc&n&n do ru ayarlanmas&na ra men srklenmenin az ve yivlerin kaba olmas&, ilerleme h&z&n&n d#k oldu unu gsterir. Yivlerin kaba ve geriye srklenmenin byk olmas& ise, kesme h&z&n&n yksek veya kesme bas&nc&n&n d#k oldu unu gsterir. Geriye srklenme byk olsa dahi, dzgn ve kabul edilebilir przll e sahip kesme yzeyleri elde edilebilir. Orta kal&nl&klardaki salarda ve normal flelerle kesmede ekonomik nedenlerle (optimum bir kesme h&z&) % 10 ila 15 'lik bir geriye srklenme ile al&#mak uygun olur. 6.2.1.4. Kenarlar#n Erimesiyle Olu,an Yar#ap Kesme yzeyinin st kenar& nda bir miktar erimenin olu#mas& genellikle nlenemez. Bu nedenle DIN 2310 K & s & m 3'te, diklik ve e iklik toleranslar&n&n llmesinde, kesme yzeyi alt ve st

140

kenarlar&ndan 2a kal&nl& &ndaki blgeler dikkate al&nmaz (*ekil 6.9). 6.2.1.S.Tek flele Do rusal ve E risel Kesmelerde Boyut Toleranslar# Modern CNC oksijenle kesme makinalar& yard&m&yla boyut hassasiyeti yksek paralar elde edilebilir. Fotoelektrik kontroll makinalarda, izim toleranslar& da dikkate al& nmak zorunda oldu undan, boyut hassasiyeti daha d#ktr. DIN 2310 K&s&m 3'te "Oksijenle yakarak kesme" de verilen s&n&r de erler Tablo 6.1'de gsterilmi#tir. Boyut toleranslar& iki s&n&fa ayr&lm&#t&r. Tolerans S#n#f# A, ok hassas kesmeler iin, Tolerans S&n&f & B ise normal retim iin geerlidir. Tolerans s&n&f & A, ancak teknik olarak zorunluluk varsa talep edilmelidir. Tolerans s&n&f & A'n&n talep edildi i durumlarda, diklik ve e iklik toleranslar& da Alan 1'de bulunmal&d&r. Tablo 6.1. Oksijenle kesmede geerli boyut toleranslar#

Tablo 6.1'de nominal boyutlar iin verilen s& n & r de erler, kesme kenarlar& n& n oran& 4:1 olan paralar ve 350 mm'den byk kesme uzunluklar& (dairesel kesmede evre uzunlu u) iin geerlidir. *ekil 6.11'da: a) DIN 2310 K&s&m 3'e gre oksijenle yakarak kesmede nominal uzunluklar iin geerli toleranslar (35-4000' mm nominal boyutlar ve 3-12 mm kal&nl&klar iin) b) DIN 8570 K & s& m 1'e gre kaynakl & konstrksiyonlarda genel olarak geerli toleranslar (308000 mm nominal boyutlar iin) kar#&la#t&rmal& olarak verilmi#tir.

141

*ekil 6.11-a: "Termik kesme" DIN 2310 K&s&m 3 oksijenle kesilen paralarda nominal uzunluklar iin s&n&r de erler Sa kal&nl&klar & 3-12 mm Nominal l alan&: 35-4000 mm Tolerans s&n&f& A ve B.

*ekil 6.11-b: "Kaynakl& toleranslar" DIN 8570 K&s&m 1 kaynakl& konstrksiyonlarda uzunluk lleri iin s&n&r de erler. Nominal l alan& 30-8000 mm, Tolerans s&n&flar& A, B, C ve D. konstrksiyonlar iin genel

Sa kal&nl&klar& 3-12 mm aras&nda olan paralarda DIN 8570 Tolerans S&n&f& A, ancak zel nlemlerle (rne in kesme parametrelerinin optimizasyonuyla) gerekle#tirilebilir. 6.2.1.6. Ayn# Anda &ki fle Kullan#lan Paralel ve Do rusal Kesmelerde Boyut Toleranslar# Ayn& anda gerekle#tirilen paralel ve do rusal kesme i#lemleriyle, daha dar tolerans s&n&rlar& olan paralar retilebilir. DIN 2310 K&s&m 3'e gre 6-100 mm kal&nl&klar ve 1000 mm'ye kadar nominal ller iin gerekli s&n&r de erler Tablo 6.2'de verilmi#tir. Boyut toleranslar& F, G ve H olmak zere 3 s&n&fa ayr&lm&#t&r. Tolerans s&n&f& F, ancak k&zaklar&n do rusall& & ok hassas olan kesme makinalar& ile elde edilebilir. 0,2 gibi hassas bir tolerans de eri elde etmek iin, kesme i#lemi boyunca kesme oksijeni bas&nc& ve kesme h&z& sabit tutulmal&d&r.

142

Tablo 6.2. DIN 2310 K#s#m 3'e gre oksijenle kesmede ayn# anda paralel do rusal kesmeler iin s#n#r de erler

"Tala,l# &malat ve Plastik )ekil Vermede Genel Toleranslar" ile DIN 2310 K & s& m 3 'te verilen "Oksijenle Kesme Toleranslar # " kar#&la#t&r&ld& &nda, kesmedeki Tolerans S#n#f# A'n&n, tala#l& imalat&n "Hassas" ve "Orta" s&n&f&na kar#& geldi i grlmektedir. 6.2.1.7. DIN 2310'dan Daha Dar Toleranslar DIN 2310 K&s&m 3'ten daha dar toleranslar&n gerekmesi halinde, bu konuda konstrksiyonlar& yapanlar ile retimi gerekle#tirilecek olanlar&n anla#ma sa lamalar& zorunludur. Deneyimler, uygun makinalar kullanarak oksijenle kesmenin daha dar toleranslarla yap & labilece ini gstermi #tir. SCHLEBECK taraf &ndan yap&lan ve sonular& *ekil 6.12'de verilen ara#t&rmalar, DIN 2310 K&s&m 3'te verilenlerden daha yksek yzey kalitelerinin ve dar toleranslar&n elde edilebilece ini gstermektedir.

)ekil 6.12-a.SCHLEBECK'e gre oksijenle kesilen paralarda elde

)ekil

6.12-b.Kaynakl#

konstrksiyonlar iin genel toleranslar

143

edilebilecek toleranslar.
Nominal l alan&: 10-4000 mm ve 4000 mm zeri Hassasiyet derecesi: f: hassas, m: orta, g: kaba lleri sg: ok kaba

DIN 8570 K#s#m 1

Kaynakl& konstrksiyonlarda uzunluk iin s&n&r de erler, nominal l alan&: 30-8000 mm; Tolerans s&n&flar& A, 8, C ve D.

SCHLEBECK'in ara#t&rmalar& ile kaynakl& konstrksiyonlarda geerli genel toleranslar& veren DIN 8570'teki 30-8000 mm nominal ller iin geerli s&n&r de erler kar#&la#t&r&ld& &nda, ok dar toleranslara sahip kaynakl& konstrksiyonlarda dahi, kaynak a z& haz&rl& & iin oksijenle kesme ynteminin kullan&labilece ini grlmektedir. Dar toleranslara sahip kaynakl& konstrksiyonlar gerekti inde, kayna & yap&lacak her bir paran&n da benzer hassasiyete sahip olmas& gerekir; genel toleranslar& n kullan&lmas& yetersiz kal&r.

6.2.2. DIN 2310 K#s#m 4'e Gre Plazma ile Kesmede Kesme Yzeylerinin Kalitesi ve l Toleranslar# 6.2.2.1. Diklik ve E iklik Tolerans# "u" Plazma ile kesmede geerli DIN 2310 K&s&m 4'te verilen diklik ve e iklik toleranslar&n&n tolerans alanlar& *ekil 6.13'de verilmi#tir.

)ekil 6.13. Plazma ile kesmede diklik ve e iklik toleranslar# Kaynak a z& haz&rl&klar&nda kesme yzeyinin kalitesinin ok yksek olmas& gerekmez. Kaynakta kalite gvencesine ula#mak bak&m&ndan o u kez kesme yzeylerinin metalsel malzeme ortaya &kana kadar ta#lanmas& gerekir. Plazma ile kesmede tam dik kesitlerin elde edilmesi mmkn de ildir. Dik kesitler

144

ancak ilave mekanik i#leme yntemleriyle sa lanabilir. Bunlar& n yan&nda, kesme yzeyi kalitesi, kullan&lan plazma kesme tekni ine, tor tipine ve kesilen malzemeye ba l&d&r. Her plazma kesme sistemiyle Kalite l, Alan 1 kalitesine ula#&lamaz. Demir esasl& malzemeler ile alminyum aras&nda, kesme aral& &n&n grnm bak&m&ndan byk farklar vard&r. 6.2.2.2. Ortalama Prz Derinli i "Rz" Ortalama prz derinli i iin DIN 2310 K&s&m 4' te verilen tolerans alanlar&, *ekil 6.14'de gsterilmi#tir.

)ekil 6.14. Plazma kesmede msaade edilen ortalama prz derinlikleri Kaynak a &zlar&n&n plazma kesme ile haz&rlanmas&nda Kalite l yeterlidir. Kalite l'in Alan 1'i ancak zel durumlarda kullan&l& r. Alminyum ve ala#&mlar& iin ortalama prz derinli i olarak, verilen de erin 4 kat& al&nmal&d&r. Tablo 6.5'te diklik ve e iklik toleranslar& ile ortalama prz derinli i iin kesme yzeyi kaliteleri l ve II olarak kademelendirilmi#tir. Tablo 6.5. DIN 2310 K# s#m 4te verilen Tablo 1 (Diklik ve e iklik toleranslar# ve ortalama prz derinli i)

6.2.2.3. Kenarlar#n Erimesiyle Olu,an Yar#ap "r" Plazma kesmede, oksijenle kesmeden farkl& olarak bu yar&ap, diklik ve e iklik tolerans&na dahil edilmektedir.

145

6.2.2.4. Kesme Yivlerinin Geriye Srklenmesi Kesme yivlerinin geriye srklenmesi, plazma kesmede, oksijenle kesmedeki kadar ilgin de ildir. Malzeme trne ba l& olarak (rne in yap& eli i, CrNi-eli i veya demird&#& metaller) yivlerin grn# fark eder. rne in alminyum ve ala#&mlar& nda, yivli bir yzeyden ok, taneli bir yzey elde edilir. Plazma ile kesilen paralarda elde edilen yzey kalitesi, oksijenle kesmedekinden daha d#ktr. Dik kesme yzeyleri veya keskin kenarlar gerekti inde, bunlar ancak ta#lama veya frezeleme gibi mekanik i#lemlerle elde edilebilir. Konvansiyonel plazma kesme yntemlerinde (kuru plazma kesme9 kesilen CrNi-eliklerinde, kaynak hatalar&n& nlemek bak&m&ndan kesme yzeylerindeki oksitlerin ta#lanarak temizlenmesi gerekir. Su pskrtmeli plazma kesmede, kesme yzeyleri ok hafif #ekilde oksitlendi inden, ilave i#lem gerekmez. 6.2.2.5. Tek Tarafl# Is# Etkisi Alt#nda Plazma ile Do rusal ve E risel Kesmede Boyut Toleranslar# Plazma ile kesmede & s& etkisiyle arp & lma az oldu undan, boyut hassasiyeti yksek paralar elde edilebilir. Plazma ile kesilen paralar, DIN 2310 K&s&m 4'e gre olu#turulursa, bu takdirde nominal llere kesme yzeyi e ikli i dahil edilmez. DIN 2310 K&s&m 4'te nominal ller iin verilen s&n&r de erler Tablo 6.6'da verilmektedir. l toleranslar& C ve D olmak zere iki tolerans s& n&f &na ayr&lm&#t&r. Tolerans s& n&f & C, plazma ile kesmede elde edilebilecek en yksek hassasiyeti, tolerans s&n&f & D ise zel taleplerin bulunmad& & normal retim hassasiyetini temsil eder. Tolerans s&n&f & C, ancak teknik a&dan mutlaka gerekliyse talep edilmelidir. Tablo 6.6. Plazma kesmede nominal ller iin s#n#r de erler.

Dikkat edilmesi gereken di er bir nokta da, plazma ile kesmede, oksijenle kesmenin tersine, nominal ller iin verilen s& n& r de erlerin, diklik ve e iklik toleranslar& nedeniyle olu#an saplamalar& iermedi idir. Tablo 6.5'de nominal ller iin verilen s&n&r de erler, kenarlar&n&n oran& 4:1 ve kesme uzunlu u (dairesel kesmelerde ise evre uzunlu u) en az 350 mm olan paralar iin geerlidir. *ekil.6.15'de: a) DIN 2310 K&s&m 4 "Plazma ile kesilmi# paralarda uzunluklar&n nominal lleri iin DIN 8570 K&s&m " "Kaynakl& konstrksiyonlar iin genel toleranslar", 30- 8000 mm s&n&r de erler", 50 mm'ye kadar sa kal&nl&klar& iin; b)

146

nominal l alan&nda kaynakl& konstrksiyonlar&n uzunluk llen iin geerli s&n&r de erler birbiriyle kar#&la#t&r&lm&#t&r.

)ekil 6.15. DIN 2310 K#s#m 4 ile DIN 8570 K#s#m 1'in kar,#la,t#r#lmas#
a) Termik Kesme", DIN 2310 K &s&m 4: Plazma ile kesilen paralarda nominal uzunluklar iin s &n&r de erler. Sa kal&nl&klar &: 3-50 mm, nominal l alan&: 35-4000 mm, Tolerans s &n&f& C ve D. b) "Kaynakl& Konstrksiyonlar iin genel toleranslar", DIN 8570 K&s &m 1: Kaynakl& konstrksiyonlarda uzunluk lleri iin s &n&r de erler. Nominal l alan&: 30-8000 mm, Tolerans s&n&flar & A, B, C ve D.

6.2.3. DIN 2310 K#s#m 5'e Gre Laser I,#n#yla Kesmede Kesme Yzeylerinin Kalitesi ve l Toleranslar# Sa i #lemede kullan&lan bir laserle kesme tesisinden beklenen ba#l& ca unsur, teknik resimlerde belirtilen kalitede kesimler gerekle#tirmesidir. Bunun yap&labilmesi iin kesme i#lemini hangi parametrelerin etkiledi inin bilinmesi gerekir. Bu parametreler: a. Malzeme (ala#&ms&z, d#k ala#&ml&, yksek ala#&ml& vs.) b. Kal&nl&k c. Kesme oksijeninin bas&nc& d. Kesme h&z& e. Kesilecek malzemenin yzey durumu (rne in pas, ya , vs.) f. Laser cihaz&n&n ayarlanmas&'d&r.

147

Laser &#&n&yla kesmede kesme kalitesi, ok e#itli faktrlere ba l&d&r. *ekil 5.16, bu faktrleri bir arada gstermektedir.

)ekil 5.16. Laserle kesmede kesme kalitesine etkiyen faktrler 6.2.3.1. Diklik ve E iklik Tolerans# Laser &#& n& yla kesme iin DIN 2310 K& s& m 5'te verilen diklik ve e iklik toleranslar&na ait tolerans alanlar& *ekil 6.17'de grlmektedir.

)ekil 6.17. Laser #,#n#yla kesmede diklik ve e iklik toleranslar# laser &#&n&yla kesme ynteminde elde edilen diklik ve e iklik toleranslar& , normal ko#ullar alt&nda kaynak a z& haz&rl&klar& iin ok uygundur.

148

6.2.3.2. Ortalama Prz Derinli i Ortalama prz derinli i iin DIN 2310 K& s&m 5'te verilen tolerans alanlar& *ekil 6.18'da gsterilmi#tir.

)ekil 6.18. Laser #,#n#yla kesmede msaade edilen ortalama prz derinlikleri Laser &#&n&yla elde edilen ortalama prz derinli i seviyesi, kaynak a z& haz&rl& &nda herhangi bir sorun yaratmaz. Burada nko#ul, dinamik stabilitesi yksek bir k&lavuzlar&na makinas&n&n kullan&lmas& ve kesme i#lemi parametrelerinin do ru ayarlanm&# olmas&d&r. 6.2.3.3. Kesme Kenarlar#n#n Erimesiyle Olu,an Yar#ap ve Kesme Yivlerinin Geriye Srklenmesi Kesme yzeyinin alt ve st kenarlar&nda diklikten sapmalar&n olu#umu o u zaman nlenememektedir. Bu blgeler, diklik ve e iklik toleranslar&n&n lmnde dikkate al& nmaz. Laser &#& n& ile kesilen paralarda yivlerin geriye srklenmesinin hibir nemi yoktur. Tablo 6.7'de diklik ve e iklik toleranslar& ile ortalama prz derinli i iin kesme yzeyi kaliteleri l ve II olarak kademelendirilmi#tir. Tablo 6.7. Diklik ve e iklik toleranslar# ve ortalama prz derinli i.

6.2.3.4. Laserle Kesilen Paralarda Boyut Toleranslar# Laser &#&n& ile kesilen paralarda grlen boyut sapmalar&, ncelikle kesme makinas&n&n k&lavuzlar&na hassasiyeti ile ilgilidir. Nominal ller iin DIN 2310 K&s&m 5'te verilen s&n&r de erler tablo 6.8'de verilmi#tir. Boyut toleranslar& iki tolerans s&n&f&na ayr&lm&#t&r. Tolerans s&n&f& K, en hassas l tolerans&n&,

149

tolerans s&n&f& L ise normal retimdeki hassasiyeti temsil eder. Tolerans s&n&f& K, sadece kullan&lmas& teknik nedenlerle zorunlu ise talep edilmelidir

Tablo 6.8. DIN 2310 K#s#m 5te verilen Tablo 2 (S#n#r ller)

*ekil 6 19'da a) Laser &#& n& yla kesmede DIN 2310 K& s&m 5'e gre nominal ller iin s&n&r de erler, (nominal l alan& 3-1000 mm, sa kal&nl& & 3-6 mm) b) DIN 8570 K& s&m 1 "Kaynakl & konstrksiyonlar iin genel toleranslar", nominal l alan& 308000 mm iin kaynakl & konstrksiyonlar& n uzunluk llerinin s&n&r de erleri birbiriyle kar#&la#t&r&lm&#t&r.

150

)ekil 6.19. DIN 2310 K#s#m 5 ile DIN 8570 K#s#m 1'in kar,#la,t#r#lmas#
a) "Termik Kesme", DIN 2310 K#s#m 5: Laserle kesilen paralarda nominal uzunluklar iin s#n#r de erler. Sa kal#nl#klar #: 3-6 mm, nominal l alan#: 3-1000 mm, Tolerans s#n#f# K ve L. b) "Kaynakl# Konstrksiyonlar iin genel toleranslar", DIN 8570 K #s#m 1: Kaynakl# konstrksiyonlarda uzunluk lleri iin s#n#r de erler. Nominal l alan#: 30-8000 mm, Tolerans s#n#flar# A, B, C ve D.

*ekilden de grld gibi, laser &#&n&yla kesme yntemi kullan&larak, ok dar toleranslara sahip paralar retilebilir, l-al&n a &zlar&n&n yeterli oldu u btn yntemler iin kullan&labilir. Laser &#&n&yla kesme ile d#k e imli e ik dzlemler de kesilebilmektedir. 6.2.4. Ortalama Prz Derinli inin Saptand# # Blge Ortalama prz derinli i, oksijenle ve plazma ile kesmede, para st yzeyinden itibaren sa kal&nl& &n&n 2/3' mesafede llr. Laserle kesmede ise 2 mm'den kal&n salarda yine ayn& mesafeden llr. 2 mm'den ince salarda ise kesitin ortas&ndan lm yap&l&r. DIN 2310 standard&nda, prz derinli i ile diklik ve e iklik toleranslar& lmlerinin nerede ve nas&l yap&laca & belirlenmi#tir (*ekil 6.20). Ortalama prz derinli i, birka lmn ortalamas&d&r. lme boyu 12,5 mm'dir. Ortalama prz derinli inin lmnde, hassas bir cihaz seilmelidir.

151

)ekil 6.20. Ortalama prz derinli i, diklik ve e iklik toleranslar#n#n llece i blgelerin DIN 2310'a gre belirleni,i. 6.2.5. Diklik ve E iklik Toleranslar#n#n Saptand# # Blge Diklik ve e iklik toleranslar&n&n saptand& & blge, oksijenle ve laserle kesmede benzer #ekilde tan&mlanm&#t&r. Bu de erlerin lmnde kesit st ve alt kenarlar&nda, sa kal&nl& &na ba l& olarak de i#en bir 2a blgesi dikkate al&nmaz (*ekil 6.21-st #ekil). Plazma ile kesmede diklikten sapma llrken, erime nedeniyle st kenarda olu#an yar&ap&n etkisi de dikkate al&n& r. Kenarlar& n erimesiyle olu#an yar&ap, diklik ve e iklik tolerans&na dhil edilir (*ekil 6.21-alt #ekil).

152

)ekil 6.21. Bir halka rne inde nominal boyutlar Oksijenle ve laser &#&n&yla kesmede diklik ve e iklik tolerans& "u" nedeniyle ortaya & kan boyut farkl & l & klar & , boyut iin verilen s& n & r de erleri a#mamal&d&r. Plazma ile kesmede ise, nominal boyutun s&n&r de erleri, bu sapmalar& iermez. Bu nedenle bu farkl&l&klar&n, kesilecek paran&n boyut toleranslar&n&n belirlenmesinde dikkate al&nmas& gerekir. 6.2.6. Oksijenle ve Plazma ile Kesmede Kullan#lan Kesme Makinalar#n#n Hassasiyeti Bu makinalar& n sahip olmas& gereken hassasiyetler, DIN 8523'te belirlenmi#tir. Bu standartta do rusal ve biimsel hassasiyetten sz edilmektedir. 6.2.6.1. Do rusal Hassasiyet Do rusal hassasiyetin de eri ile kesme ucunun ve dolay&s&yla kesme huzmesinin ideal bir do rudan sapmas& verilmektedir DIN 8523'e gre do rusal hassasiyet 10 metrelik bir kesme boyunda 0,2 mm'nin alt&nda kalmal&d&r. Bu toleransla bir sa&n kenar&n&n do rusal olarak kesilmesi s&ras&nda ve tolerans alan&n&n tam olarak kullan&lmas& halinde, 0,8 mm geni #li inde bir kesme yar& & olu#ur. Bu de er, otomatik kesme yntemlerinde, kesme yar& & iin st s&n&r& olu#turur (*ekil 6.22).

153

)ekil 6.22. Do rusal hassasiyetin kesme yar# # geni,li ine etkisi. 6.2.6.2. Biimsel Hassasiyet Biimsel hassasiyet, belirli bir biime sahip paralar& n kesilmesinde, nominal boyutlardan sapmay& verir. Bu de er 10 m uzunluk iin 0,6 mm'dir. Pratikte genellikle daha kk paralar retildi i iin, daha dar toleranslar sz konusudur (rne in 0,2 - 0,3 mm). 6.2.6.3. Kesmenin Ba,lat#ld# # Noktan#n Kesilen Paran#n Boyut Toleranslar#na Etkisi Kesmenin ba#lat&ld& & nokta ve kesme yn do ru olarak seilerek, &s&n& n kesilen paran& n boyut hassasiyetine olumsuz etkisi en aza indirilebilir

154

)ekil 6.23. Is# etkisiyle olu,an arp#lmalar# azaltmak iin kesme ba,lang#c#n#n ve kesme ynnn uygun seimi. 6.2.6.4. Is#n#n Kesilen Paralar#n Hassasiyetine Etkisi Tavlama alevinin ve kesme huzmesinin &s&l etkisinin, kesilen parada olu#turdu u boyutsal de i#imler *ekil 6.24'de grlmektedir. Ayn& anda iki flele kesilen 1000 mm uzunlu unda ve 100 mm geni#li indeki bir para, kesmeden hemen sonra tavlama nedeniyle 1,4 mm genle#mi# olmas&na kar#& n, so uma s&ras&ndaki bzlme sonucu 0,5 mm k&sal&r. Sadece bir flele kesilirse, #ekil de i #imi yakla#& k 2 mm olur ve kesme yzeyi bzlr.

155

)ekil 6.24. Ayn# anda iki flele kesilen 10 mm kal#nl# #ndaki bir para zerinde #s# etkisi. 6.2.7. Kesme Yzeyi Kalite ve Toleranslar#n#n Gsterimi Oksijenle yakarak kesilecek bir yap& eleman&n&n gerekli kalite ve tolerans&, DIN 2310 K&s&m 3'e gre a#a &daki #ekilde gsterilir:

Burada diklik ve e iklik toleranslar& iin Alan 2, ortalama prz derinli i iin Atan 3 ve Tolerans S#n#f# A gereklidir Kesme yzeyi kalitesi, Tablo 6.9'da gsterildi i gibi, esas olarak gaza, memeye, makinaya ve

156

malzemeye ba l&d&r. Bu byklkler, byk oranda kesme i#lemini yapan personelin e itiminden etkilenir. Alevle yakarak kesmede, sadece byk, modern makinalarla ve byk malzeme de erleriyle al&#&lmaz; ayn& zamanda yan&c& gaz ve oksijen debileri de byk miktarlardad&r. Bu nedenle sadece basit de il, ayn& zamanda emniyet tekniklerine de uygun tertibatlar gerekir. Tablo 6.9. Kesme yzeyi kalitesine etki eden faktrler

Kesme yzeyinin hangi hassasiyette olmas&n&n gerekti i, kullan&m amac&na ba l&d&r. Oksijenle kesilen paralar&n byk k&sm&, bir sonraki imalatta kaynak yap&lacak kaynak a &zlar&d&r. Bu tr yzeyler iin Kalite l (Kalite l, Alan 2) yeterlidir. 6.3. Alevle ve Plazma &le Kesmede Kesme Hatalar# Kesme hatalar& TS 7227 (05.89) (DIN 8518) 'da standartla#t&r&lm&#t&r. Bu standartta kesme hatalar&, Grup 1 (Kesme kenar& hatalar&) Grup 2 (Kesme yzeyi hatalar&) Grup 3 (Cruf kal&nt&s&) Grup 4 (atlaklar) ve Grup 5 (Di er atlaklar) olmak zere be# gruba ayr&lm&#t&r. Tablo 6.10da hata gruplar& ile hatalar& n s& n&fland& rma numaralar& ve tan&mlar& verilmi#tir. Tablo 6.10. Kesme hatalar#

157

158

159

160

161

162

163

164

165

Tablo 6.11'de alevle kesmede grlen kesme hatalar& ve muhtemel nedenleri verilmi#tir. Tablo 6.11. Alevle kesmede grlen hatalar ve muhtemel nedenleri

166

167

6.4. Alevle Kesmede Kalite Kontrol Alevle kesmede kalite kontroln, ncelikle elle ve makina ile kesme bak&m&ndan ayr& ba#l&klar halinde ele almak gerekir.

168

Bir alevle kesme makinas&n&n kalitesi, kesme llerinin kesinli iyle belirlenir. Elle kesme makinalar&nda kontrol ise, her #eyden nce elle sa lan& r. Burada kesilecek s& n& rlar, para zerine izilir ve kesme personeli, makinay& bu izgiler boyunca hareket ettirir. Eri#ilebilir kesme kalitesi, al&#an personelin becerisine ba l&d&r. Manyetik bobinle kontrol, bugn daha ok apraz arabal& kesme makinalar&nda kullan&l&r. Kuvvet gei #i, kesilecek para zerindeki #ablonu izleyen manyetik bobin zerinden sa lan&r. Keskin kenarl& kesmelerin (ap& = 4 mm) elde edilebilmesi iin, manyetik bobinin mmkn oldu u kadar kk olmas& gerekir (yakla#&k 8 mm ap&nda). Manyetik bobine bilgi aktaran #ablonlar, 4 ila 8 mm kal&nl&ktaki elik salardan haz&rlan&r. Delinmi# kartlarla programlama, elle veya bir bilgisayar yard&m&yla yap&labilir. Burada kesme personelinin bilgisi d&#&nda, h&z, delik yerleri ve kesme sonu gibi yard&mc& bilgilere de ihtiya vard&r. Bu de erlerle, delikli kartlar haz&rlan&r. Optimum kutu plan&, ilave olanaklar sa lar. Delikli kartlardaki kltlm# lekli bilgiler, bir izim makinas&na aktar&l&r. Bu izim makinas&nda k &t zerinde izilen yap& elemanlar&, s&n&rlar&ndan kesilerek ayn& lekle izilmi# sa tablosuna yerle#tirilir. Bir paradan di er paraya birle#me koordinatlar&n&n tespit edilmesinden sonra, izim makinas&nda kontrol iin izilir. Kutular&n modern yntemleri, dijitalize edilmi# tertibatlard&r. Bu tertibatlar, interaktif grafik ekran veya otomatik kutulama cihazlar&d&r. Alevle kesmede kutu planlar&n&n otomatik haz&rlanmas& (*ekil 6.25), e#itli zellikte programlarla olu#turulmaktad&r. Bu programlarla kullan&c&, sa tablolar&n& h&zl& ve optimum #ekilde paralarla doldurur.

)ekil 6.25. Bir kutu plan# rne i Optik-CNC programlama da mmkndr. Bunlarda bir fotoskop ile s&n&rlar izilir. S&n&rlar hesaplanarak yerle#tirilir; bilgisayar haf&zas&nda saklanarak tekrar kullan&labilir. 6.5. Yard#mc# Tertibatlar e#itli yard&mc& tertibatlar&n kullan&m&, tam mekanize kesme i#lemini mmkn k&lar. Modern kesme makinalar&nda birden fazla flecin kullan&m&, ka&n&lmaz bir #ekilde gereklidir. Optimum kesme h&zlar&na ula#&lmas&, aral&ks&z al&#ma ve kesme yzeyinin mmkn olan en yksek kalitede olmas&, fle ile para aras&ndaki optimum mesafenin sabit tutulmas&yla mmkndr. fle ykseklik ayar& e#itli #ekillerde yap&labilir: Ayar silindirleriyle mekanik olarak ykseklik ayar#: fle ykseklik ayar&n&n bu en basit #ekli,

169

ok verimli ve etkindir ancak #ekilli kesmelerde kullan&lamaz. Keskin k#e yapmada ve ok yivli kesme a &zlar&nda yeterlidir. Elektro-manyetik ayarlama dzene i: burada ayarlama i#lemi, elektrikli bir motorla al&#an bir kapasitif ykseklik ayar#: burada fle mesafe ayar&, halka #eklindeki alg&lay&c& bir sensr ile impulslu ayarlay&c& ile sa lan&r. Bu tr ayarlama ok yayg&n de ildir. para aras&ndaki kapa#itans&n de i#imi ile de i#tirilir. Ayarlama 1 ila 0,5 mm aras&ndaki bir hassasiyetle, h&zl& ve kademesiz olarak yap&labilir. Tam mekanize kesmede, kesme flecinin tam konumland&r&lmas&, bu tip ykseklik ayar&yla yap&lmaktad&r. ok fleli tertibatlar (*ekil 6.26), ok yzeyli kaynak a &zlar&n&n haz&rlanmas&nda ekonomik kesme sa lar. fleli tertibatlar kaynak a &zlar&n&n haz&rlanmas&nda, her trl a z&n haz&rlanmas&n& mmkn k&lar. Sonsuz dnebilen tertibatlar&n kullan&m&yla, e ri a &zlar haz&rlanabilir. Gaz &k&#&, bu uygulamalarda bir kamara olu#turulmas&n& sa lar. Nmerik kontroll makinalarda, flelerin hareketlerinin otomatize edilmesi mmkndr. J-a &zlar&n kesilmesi, Longcav-tertibat (*ekil 6.27) ile yap&l&r.

)ekil 6.26. fleli tertibat

)ekil 6.27. Longcav tertibat

Delik ama otomati i, salarda otomatik olarak kesme ba#lang&c& olu#turulmas&n& sa layan bir tertibatt&r. Bu tertibat, tam mekanik kesmede ka&n&lmaz bir sekilide gereklidir. Bu i#lem, CNC makinalarda yard&mc& bir fonksiyon zerinden kontrol edilir. Bu tertibat, fotoelektrik kontroll bir makinada da gereklidir. Bunun iin ayar parametresi, otomatik delik ama tablolar&ndan al&nabilir. Maksimum delik ama kal&nl& & yakla#&k 130 mm'dir. '#lemin ilerlemesi o #ekilde kontrol edilmelidir ki, malzeme h&zl& bir #ekilde tavlanmal&, kesme oksijeni do ru dozda malzemeye sevkedilmesi ve cruflar kesme yar& &ndan flenerek uzakla#t&r&lmal&d&r.

170

Cruflar uzakla#t&r&l&rken fle memesine zarar vermemelidir. Kesme kalitesinin sreklili inin sa lanmas&, malzeme, sa kal&nl& &, gaz tr ve meme sistemi gibi kesme parametrelerine ba l&d&r. Bu nedenle tavlama oksijeni iin optimum gaz debisi gereklidir. Bunlar, delik ama i#lemi ve kesme i#lemi iin geerlidir. Elle ayar hatalar&ndan ka&n&lmal&d&r. 6.6. Alevle Kesmede Ekonomiklik Alevle kesme yntemlerinin ekonomikli i, farkl& parametrelere ba l&d&r. Bunlar&n ba#&nda i#letmeye zg dzenlemeler gelir. Gemi yap&m&, elik konstrksiyon ve bas&nl& kap ve kazan imalat& gibi i#letmelerde, zel bir kesme atlyesinin bulunmas& gerekir. Bu atlyelere malzeme ak&#& ve kesilmi# malzeme &k&#& sorunsuz olmal&d&r; kald&rma makinalar& ile uygun #ekilde donat&lm&# olmal&d&r. Makinalar& n devaml& al&#ma sreleri, ekonomik kesme zerine byk etki yapar. Fotoelektrik kontroll makinalarda bu sre pratikte % 25 ila 50 kadard&r. CNC kontroll makinalarda bu sre % 75 ila 80'e &kar. '# haz&rl& &n&n #ablonlar, izimler ve kutu planlar& ile olu#turulmas&, bu srelerin artmas&na yol aar. *ekil 6.28'de bir flele her bir metre ba#&na maliyet faktrlerinin da &l&m& gsterilmi#tir.

)ekil 6.28. Alevle kesmede maliyet faktrlerinin da #l#m# Bu #ekil, maliyetin en nemli k&sm&n&n cret maliyetleri oldu unu gstermektedir. Bu nedenle kesme h&zlar& artt&r&larak ve tavlama sreleri k&salt&larak saat ba#&na kesme miktar&n&n ykseltilmesi gerekir. Ekonomikli in ykseltilmesinde di er nemli bir unsur, paket kesmedir. Bir pakette 0,5 ila 10 mm kal&nl& &nda salar, 50 ila 100 mm paket kal&nl& &na kadar kesilebilir. Ancak bu yntemde, salar&n tam olarak temizlenmi# ve aral&ks&z yerle#tirilmi# olmalar& zorunludur. Her bir durumda germe tertibat& #artt&r.

171

Paket kesmeyle kar#&la#t&r&ld& &nda, ok flele kesme, birka kat daha ekonomiktir.

172

BLM 7.

KESME DATALARI

Bu blmde, termik kesme teknolojisinde genel olarak geerli kesme datalar& verilmi#tir. Ancak bu blmde verilen de erler, ara#t&rma al &#malar& sonucunda bulunan de erlerdir. Bu nedenle pratik uygulamalarda kk miktarda de i#meler olabilir. Kullan&c&lar&n bu hususu gz nnde bulundurmalar& tavsiye olunur. Kesme teknolojisinde kalite ve ekonomikli in sa lanmas&nda, sadece bu blmde verilen datalar&n uygulanmas& yeterli olmaz. Ayr&ca kullan&lan tehizat&n, malzemelerin ve kesme i#lemini yapan personelin de birlikte d#nlmesi gerekir.

173

174

175

176

177

178

179

180

181

182

183

184

185

186

187

188

189

190

191

FAYDALANILAN ESERLER
1. ANIK, Selhaddin, "Plverize Maddeler Vas&tas&yla Oksi-Asetilen Kesmesi", I.T.. Dergisi, Cilt 15, Say& 1, 1957 2. ANIK, Selhaddin, KUNT, Erdal, "Haval& Karbon Ark& ile Rendeleme", Demir ve elik Mecmuas&, Say& 1, 1958, 3. ANIK, Selhaddin, "Kaynak ve Kesmede Korunma Esaslar&na Toplu Bir Bak&#", Mhendis ve Makina, Say& 14, 1958 4. ANIK, Selhaddin, "Kesme Tekni indeki inki#aflar", 1959-1960 y&l& I.T.. Makina Fakltesi Konferanslar&. 5. ANIK, Selhaddin, "Oksi-Asetilen ile Elektrik Ark Usul Rendelemenin Mukayesesi", Demir ve elik Mecmuas& 9, Say& 12, 1960 6. ANIK, Selhaddin, LAYIKTEZ, Celil, "Haval& Karbon Ark& (Arcair) Usul", Oerlikon Kaynak Tekni i K.T 5, 1968 7. ANIK, Selhaddin, "Kaynak Tekni i-Cilt 1", 'stanbul Teknik niversitesi Ktphanesi, Say&: 960, i T.. Matbaas&, Gm#sy 3.Bask&,1973 8. ANIK, Selhaddin, "Kaynak Tekni i-Cilt 2", 'stanbul Teknik niversitesi Matbaas&, Say&: 1217, I.T.. Matbaas&, Gm#sy, 4.Bask&, 1982 9. ANIK, Selhaddin, "Kaynak Teknolojisi El Kitab&", Ergr Matbaas&, 1983, 'stanbul. 10. ANIK, Selhaddin, ANIK E.Sabri, VURAL, Murat, "1000 Soruda Kaynak Teknolojisi El Kitab&Cilt 1", Birsen Yay&nevi, ISBN 975- 511-094-X, 1993, 'stanbul. 11. BHME, D., HERMANN, F.D., "Handbuch der Schweissverfahren", Teil l-ll, DVS-Verlag, Dseldorf, 1991, 1992 12. DORN, L., "Fgen und Termischen Trennen", Expert Verlag GmbH, 1984. 13. N.N , "Schneiden mit CO2- Hochleistung Lasern", VDI-Verlag, Dsseldorf, 1993 14. ENGEMANN, B., "Schneiden mit Laserstrahlung und Wasserstrahl", Expert Verlag GmbH, 1993 15. KULINA, RICHTER, RINGELHAN, WEBER, "Materialbearbeitung durch Laserstrahl", DVSVerlag, Dsseldorf, 1993 16. N.N., "Welding Handbook", Eighth Edition, Vol. 1-2-3, American VVelding Society, 1991, 1993, 1996 17. MAIR, H., "Unregelmaessigkeiten be&m autogenen Brennschneiden und deren Ursachen", Jahrbuch Schweisstechnik '96, 1996, S. 187/195 18. ANIK, Selhaddin, DIKICIO$LU, Adnan, VURAL, Murat, "Termik Birle#tirme ve Kesme Tekni inde Do algaz", 'stanbul, 1.Uluslararas& Do algaz Kullan&m& ve Dn#m Sempozyumu, 26-29 Kas&m 1992, S. 11-18

192

19. ANIK, Selahaddin, D&K&C&O$LU, Adnan, "Sualt&nda Kaynak ve Kesme", Meta 44, Haziran 1992, Say& 15, S.21-25 20. BORN, K., DORN, L., HERBRICH, K., "Plasma-, Laser-, Elektronenstrahl - Die Strahl-, Schweiss - und Schneidverfahren im Vergleich", Bleche, Rohre, Profile (1973), H.9 21. WODTKE, C.H., PLUNKETTA, N.A., FRIZZEL, D.R., "Underwater Plasma Arc Cutting, welding Journal, 1976. 22. BURKE, M.H., "Water-lnjection Plasma-Arc Cutting", Welding and Metal Fabr&cation (1974), October 23. VANSCHEN, W., "Plasmaschneiden von Staehlen und Nichteisenmetallen", Der Praktiker, 30(1978), H.3 und H.4 24. HERMAN, F.D., "Termisches Schneiden", Die Schvveisstechnische Praxis, Band 13, DVSVerlag, Dsseldorf, 1979 25. MARCHAIMDISE, H., "Plasmatechnologie - Grundlagen und Anwendung", DVS-Berichte, No:8, DVS-Verlag, Dsseldorf, 1970 26. N.N., "Recommended Safe Practices for Plasma Arc Cutting", American Welding Society, AWS A6.6, 1969 27. POMASKA, H.U., "Kriterien de# Plasmaschneidens in der

Anwendungstechnik", Der Praktiker 25 (1973), H.8. 28. KARADENIZ, Sleyman., AKSOY, T., "Plazma Nedir?", DE Denizli Mhendislik Fakltesi, 1.Mhendislik Haftas&, 1985 29. KARADENIZ, Sleyman., "Plasmametallurgische Herstellung von Metallegierungen", Dissertation, 1981, Technische Universitaet- Hannover 30. RUTSCHER, A., DEUTSCH, H., "Plasmatechnik, Grundlagen und Anwendung", Cari Hansen Verlag, Mnchen, Wien, 1984 31. BERNARD, P., SCHREIBER, G., "Verfahren der Autogentechnik", Fachbuchreihe

Schvveisstechnik, Band 61, DVS-Verlag, Dsseldorf, 1973 32. HASE, C., REITZE, W., "Fachkunde de# Autogenschweissens", Verlag W.Girarded, 7.Auflage, Essen, 1965 33. VIGNARDED, L., "Oxycoupage et Coupage Plasma", Publication Ecole Superior de la Soudure Autogene, 1990 34. AICHELE, R., "Leistungskennwerte fr das Schweissen, Schneiden und verwandte Verfahren", Fahcbuchreihe Schweisstechnik, Band 75, DVS-Verlag, Dsseldorf, 1981 35. N.N. "Autogenverfahren, Thermisches Schneiden, Thermisches Spritzen und Arbeitschutz", DIN-Taschenbuch 65, Beuth Verlag, 1988 36. N.N., DIN 2310, DIN 8518, DIN 8522, DIN 8523, DIN 8543, DIN 32510,TS 3579, TS 7227, TS

193

11151 standartlar&.

194