I

GEV
Gedik Eitim Vakf
Kaynak Teknolojisi Eitim Aratrma ve Muayene Enstits

Yayn No: 3

GAZALTI ARK KAYNAI (TIG MIG MAG)

Prof. Dr. Selhaddin ANIK Doc. Dr. Murat Vural

II

NSZ
Gnmzde kaynak teknolojisi, son derece yaygnlam, kaynak yntemlerinden birini veya birkan kullanmayan herhangi bir atlye, fabrika, antiye vs. grmek hemen hemen imknsz hale gelmitir. Gazalt ark kayna ise, eritme esasl kaynak yntemleri arasnda en ok kullanlan kaynak yntemi haline gelmi ve kullanm oran gn getike artmaktadr. Bu kitap, gazalt ark kayna konusunda ihtiya duyulan teorik ve pratik bilgileri ierecek tarzda hazrlanm olduundan, endstriyel iletmelerde hem mhendis kademesinde hem de kaynak kademesinde kullanlabilecek bir yapya sahiptir. Ayrca kaynak teknolojisi ile ilgili derslerin mevcut olduu her kademeden eitim kurumunda ve kaynak kurs merkezlerinde de bavurulacak bir ders ve kurs kitab niteliindedir. Gedik Eitim Vakf'nn yaynlad nc kitap olan "Gazalt Ark Kayna - TIG -MIG - MAG" adl bu eserin konu ile uraanlara faydal olmasn dileriz.
S. ANIK - M. VURAL

III

NDEKLER
1. BLM - GAZALTI ARK KAYNAK YNTEMLER
1.1. 1.2.
1.3.

Giri Yntemlerin Tarihesi Yntemlerin Snflandrlmas

1 1

2. BLM - LAVE (DOLGU) METALLER VE KORUYUCU GAZLAR

2.1. 2.2. 2.3. 2.4. 2.4.1 Elektrodlar TIG Kaynanda Kullanlan Kaynak Telleri ve ubuklar TIG Kaynak ubuklar Hakknda pular Tel Elektrodlar retim 6 6 7 9 9 9 13 15 15 15 15 24 31 32 32 37 37 39 41 41 43 43 44 45 46 46 47

2.4.1.1. Masif Tel Elektrodlarn retimi 2.4.1.2. zlTel Elektrodlarn retimi 2.4.2. Alamsz ve Dk Alaml Yap elikleri in Tel Elektrodlar

2.4.2.1 Masif Tel Elektrodlar 2.4.2.1. zl Tel Elektrodlar 2.4.2.2. eitli Standartlara Gre Masif ve zl Tel Elektrodlar 2.4.3. 2.4.4. 2.4.5. Yksek Alaml elikler in Tel Elektrodlar Dkme Demirlerin Gazalt Kayna in Kaynak ubuklar Demird Metal ve Alamlarnn Gazalt Kayna in Kaynak Telleri ve ubuklar Uygun Tel Elektrodun Seimi in Kriterler Koruyucu Gazlar TIG Kaynanda Kullanlan Koruyucu Gazlar TIG kaynanda Kkn Korunmas iin Gazlar MIG Kaynanda Kullanlan Koruyucu Gazlar MAG Kaynanda Kullanlan Koruyucu Gazlar

2.4.5.1. Alminyum ve Alamlar in 2.4.6. 2.5. 2.5.1. 2.5.2. 2.5.3. 2.5.4.

2.5.4.1. Geleneksel Yntemlerde 2.5.4.2. T.I.M.E. Proses 2.5.4.3. Dier Yntemlerde 2.6. 2.6.1 Tel - Koruyucu Gaz Bileimi Kaynak Metalinin Kimyasal Bileimi

2.6.2. Mekanik-Teknolojik zellikler

IV

3. BLM - GAZALTI TUNGSTEN ARK (TIG) KAYNAI 3.1

3.2 3.2.1.

Giri
Elle TIG Kaynanda Kullanlan Ekipman TIG Torcu

50
52 52 52 54 56 57 60 62 65 65 69 73 73 73 73 74 75 78 78 80 84 84 85 86 95 95 95 95 97 98

3.2.1.1. Tungsten Elektrodlar 3.2.1.2. Su Soutmal TIG Kaynak Torcu 3.2.1.3. Gaz Mercei 3.2.2 TIG Kaynanda Kullanlan Kaynak Makinalar

3.2.2.1 Kontrol niteleri 3.2.2.1.1. TIG Kaynanda Elektrodun Tututurulmas 3.2.2.1.2. Krater Doldurma Tertibatlar 3.2.2.2. Akm Tr ve Kutuplama ekli 3.3. 3.4. 3.4.1. 3.4.2. 3.4.3. 3.4.4. 3.4.5. 3.5. 3.5.1. 3.5.2. 3.5.3. 3.5.4. 3.5.5. 3.6. 3.7. 3.7.1. 3.7.2. TIG Kaynanda Kaynak Az ekilleri ve Az Hazrl TIG Kaynanda alma Teknii Puntalama Arkn Tututurulmas Torcun Tutuluu ve lerletilii Kaynak lave Telinin Grevleri Kkn Korunmas Kaynak Parametrelerinin Etkileri Koruyucu Gaz Ak Debisi Elektrodun Durumu Akm Tr ve Kutuplamann Etkisi Akm iddeti, Ark Gerilimi ve Kaynak Hzn Etkisi Akm mpulslaryla Kaynak TIG Kaynandaki Hatalar TIG Orbital - Kayna Yntemin Esas Orbital Kaynak Donanm

3.7.2.1. Kaynak Kafas 3.7.2.2. Akm reteleri 3.7.2.3. Tel lerletme nitesi

3.7.2.4. Kaynak lemi 3.7.2.5. lemin Ekonomiklii

98 98

4. BLM - GAZALTI METAL ARK (MIG/MAG) KAYNAI

4.1. 4.2. 4.3. 4.3.1. 4.3.2. 4.3.3. 4.3.4. Giri Yntemin Prensibi MIG/MAG Kaynanda Kullanlan Kaynak Akm reteleri Ark Karakteristii MIG/MAG Kaynak Makinalarnn Karakteristii MIG/MAG Kaynak Donanm Trleri MAG-CP veya Transpuls Kaynak Makinalar 99 99 102 102 103 106 115 115 116 116 116 117 119 120 126 128 130 131 131 134 139 142 146 150 151 151 151 152 152 153

4.3.4.1. Giri 4.3.4.2. MAG-CP ve Transpuls Kaynak Makinalarnn Karlatrlmas 4.3.4.2.1. CP-Akm reteleri 4.3.4.2.2. Transpuls Ayar Elemanlar 4.3.4.3. Tek Anahtardan Kontrol 4.3.5. 4.4. 4.5. 4.6. 4.7. 4.7.1. Uygun Gte Kaynak Makinas Seimi Tel ilerletme Cihazlar Kontrol nitesi Hortum Paketi MIG/MAG Kaynak Torlar Torlarn Yaplar

4.7.1.1. Kontak Borusu 4.7.1.2. Koruyucu Gaz Memesi 4.7.1.3. Sramalarn Yapmasn nleyen Ayrc Maddeler 4.7.2. 4.8. 4.9. 4.9.1. 4.9.2. 4.9.3. 4.9.4. 4.9.5. Torlarn Trleri Basn Drme Manometresi ve Debimetre Arkta Malzeme Geii Ksa Ark-Orta (Ara) Ark Blgesi Orta (Ara) Ark Blgesi Orta (Ara) Ark - Sprey Ark (MAGM) Snr Blgesi Orta (Ara) Ark - Uzun Ark (MAGC) Blgesi mpuls Ark Blgesi

4.9.6. Karm Gazlarda Kritik Snrlarn Almas

VI

4.9.7. 4.9.8. 4.10.

alma Blgeleri Araclyla Eitim zet Pinch-Effekt

153 153 154 154 155 156 156 157 157

4.10.1. Pinch Kuvveti ve Pinch Etkisi 4.10.2. Ara (Orta) Ark Durumunda Pinch Kuvveti 4.10.3. Sprey Ark Durumunda Pinch Kuvveti 4.10.4. mpuls Ark Durumunda Pinch Kuvveti 4.10.5. Geri Darbe Durumunda Pinch Kuvveti 4.10.6. Deerlendirme

5. BLM - MIG/MAG KAYNAINDA ALIMA TEKN

5.1. 5.2. 5.3. 5.4. 5.5. 5.6. 5.7. 5.8. 5.9. 5.10. 5.11. 5.12. 5.13. 5.14. 5.15. 5.16. MIG/MAG Kaynak Donanmnn Ayarlanmas Kaynak Parametreleri in Doru Deerler Tel Elektrod ap Elektrod lerleme Hz ve Kaynak Akm Bota alma Gerilimi ve Kaynak Gerilimi alma Teknii Elle Kaynak Torcun Tutuluu Puntalama Yukardan Aaya ve Aadan Yukarya Kaynak Tavan ve Korni (Ufki) Pozisyonunda Kaynak Boru Birletirmelerinde Pozisyon Kayna Tam Mekanize Kaynak Kaln Salarn Kayna Banyo Emniyeti ve Para Kenarlarnn Birbirine Uyumu MIG/MAG Kaynanda Kaynak Dikilerinde Grlen Hatalar 158 159 159 160 166 167 167 172 180 181 184 185 185 190 193 195 196 196 196 197 198 198 198 198

5.16.1. Gzenek Oluumu 5.16.1.1. Azot Nedeniyle Gzenek Oluumu 5.16.1.2. Hidrojen Nedeniyle Gzenek Oluumu 5.16.1.3. Karbonmonooksit Nedeniyle Gzenek Oluumu 5.16.2. atlak Oluumu 5.16.2.1. Kaynak Metalindeki atlaklar 5.16.2.2. Isnn Tesiri Altndaki Blgedeki (ITAB'daki) atlaklar 5.16.3. Yetersiz Nfuziyet

VII

5.16.4. Birleme Hatas 5.16.5. Cruf Kalntlar 5.16.6. Yanma Oluklar (Yanma entikleri) 5.16.7. Srama 5.16.8. Dzensiz Diki Profili 5.16.9. Dikiin Grn 5.17. eitli Malzemelerin Gazalt Kayna 5.17.1. nce Taneli Yap eliklerinin Kayna 5.17.1.1. Isnn Tesiri Altndaki Blge - ITAB 5.17.1.2. izgisel Enerji E (J/cm) 5.17.2. Paslanmaz ve Yksek Alaml eliklerin MIG/MAG Kayna 5.17.3. Alminyum ve Alamlarnn TIG - MIG Kayna 5.17.4. Titanyum esasl malzemelerin TIG kayna

200 201 202 204 206 209 209 209 210 210 214 218 222

6. BLM - ZL TEL ELEKTRODLA ARK KAYNAI

6.1. 6.2. 6.3. 6.3.1. 6.3.2. 6.4. 6.4.1. 6.4.2. 6.5. 6.6. 6.7. Giri Yntemin Temel Prensipleri Kaynak Donanm Yar Mekanize Kaynak Donanm Tam Mekanize Kaynak Donanm Koruyucu Gazlar Karbondioksit Karm Gazlar Kaynak Yaplabilen Malzemeler zl Tel Elektrodlar Yntem Karakteristikleri 224 224 226 227 230 232 232 232 233 233 235 235 235 235 236 236 236 237 241 242

6.7.1. Kaynak Akm 6.7.2. Ark Gerilimi 6.7.3. 6.7.4. Serbest Elektrod Boyu (Kontak Borusu Mesafesi) Kaynak Hz

6.7.5. Koruyucu Gaz Ak 6.7.6. Elektrod As 6.8. 6.9. 6.10. Balant Tasarm ve Kaynak Prosedr Kaynak Hatalar ve Nedenleri zl Telle Ark Kaynann Avantaj ve Dezavantajlar

VIII

7. BLM - MIG/MAG KAYNAINDA EKONOMKLK

7.1. 7.2. 7.3. 7.4. 7.5. 7.6. 7.7. 7.8. 7.9. 7.10. Giri Tam Mekanizasyona ve Otomatizasyona Uygunluk Eritme Gc Yan Sreler ve Devrede Kalma Sresi Distorsiyon (ekme ve arplma) G Karlatrmas Kaynak Metali Miktar Malzeme Maliyetleri Uygulanabilirlik MIG/MAG Kaynanda Maliyet Hesab 244 244 245 245 246 247 247 249 250 251

8. BLM - GAZALTI ARK KAYNAINDA SALIK VE GVENLK

8.1. Giri 254 265

9. BLM - GAZALTI ARK KAYNAI N AYAR DEERLER FAYDALANILAN ESERLER

284

1. BLM

GAZALTI ARK KAYNAK YNTEMLER

1.1. Giri
Bugn bir konstrksiyon elemannn kaynanda - rnein bir elik kpr, boru hatt, bierdver, otomobil veya mobil kren -, bilinen eritme kaynak yntemlerini kullanmaktayz. Bu yntemler aadaki ekilde gruplandrlabilir: - geleneksel yntemler; gnmzde, belirli talepleri karlamak amacyla halen yaygn ekilde

uygulanan gaz eritme kayna, - yine gnmzde, belirli uygulama alanlarnda ncelikle kullanlan, bilinen rtl ubuk elektrodlarla yaplan elektrik ark kayna, birletirme yntemlerinin nispeten yeni bireyi olan koruyucu gaz altnda ark kayna;

ksaca gazalt ark kayna. Koruyucu gaz, "plak tel" ile kaynak yaptmzda, eriyik halindeki kaynak banyosu ile evresindeki hava atmosferinin temasn keser. Kaynak banyosunun bu ekilde rtlmesi, gaz eritme kaynanda ntr oksi-asetilen aleviyle, elektrik ark kaynanda ise ubuk elektrodun gaz haline geen rtsyle salanr. Doal olarak u soru akla gelebilir: Gazalt ark kayna, eski kaynak uygulamalar arasnda hangi oranda uygulanmaktadr? Gnmzde eritme kaynak yntemleriyle birletirilmi yap eliklerinin en az % 60' "gazalt ark kaynakl" dr. Yaklak % 10'u tozalt ark kaynakldr ve kalan da rtl ubuk elektrodlarla kaynak yaplmaktadr- bu gruplandrmada gaz eritme kaynan ihmal edebiliriz .

1.2.

Yntemlerin Tarihesi

Eriyik halindeki kaynak banyosunun bir gazla korunmas fikri olduka eskidir. lk defa 1926 ylnda ortaya atlan Alexander usulnde kaynak dikii metanol gaz ile korunmu ve daha sonralar 1928'de de Arcogen usul gelitirilmitir. Bu usulde hem bir elektrod hem de oksi-asetilen alevi birlikte kullanlmtr. Burada fle alevi, dikii havann etkisinden korumaktayd. Bugn bu usullerin her ikisi de terkedilmitir. Dier taraftan, kaynak metalinin atmosferin etkilerine kar korunmas, sistemli bir ekilde incelenmi ve yine 1926 ylnda Amerika Birleik Devletlerinde Weinmann ve Langmuir tarafndan hidrojen'in bir koruyucu gaz olarak kullanlmasyla arkatom usul uygulama alanna girmitir.

Koruyucu gaz olarak inert bir gazn kullanlmas, ancak 1930 ylnda Amerika Birleik Devletlerinde Hobart ve Devers tarafndan patent olarak alnm ve 1940 ylnda da Nortrop Aircraft Company Inc. firmas tarafndan, uak inaatnda magnezyum ve alamlarnn kaynanda kullanlmtr. Burada nce helyum gaz kullanlm ve daha sonra da 1942 ylnda Linde Air Product Company ve Union Carbide and Carbon Corporation tarafndan hem helyum ve hem de argon gazlar kullanlarak hafif metal ve alamlarnn kayna yaplmtr. Inert gazlardan baka kaynak yerinde karbondioksit gibi aktif bir gazn kullanlmas konusundaki ilk almalara 1952 ylnda balanmtr. Bugn eitli inert gaz ve aktif gazlarn kullanld, donanm ayn ancak gaz karmlar farkl olan eitli gazalt ark kaynak yntemleri mevcuttur.

1.3. Yntemlerin Snflandrlmas

Gazalt ark kaynak yntemleri, elektrod, koruyucu gaz ve ark trne gre snflandrlabilir. Tablo 1.1, bu prensiplere gre gazalt ark kaynak yntemlerinin snflandrlmasn gstermektedir. lk byk snflandrma, elektrod trne gre yaplmtr. Burada yntemler, erimeyen ve eriyen elektrod olarak gruplandrlabilir. Erimeyen elektrodlar tungsten'den mamuldr ve yntem gruplar bu nedenle Gazalt Tungsten Ark Kayna (GTAK) olarak adlandrlmtr. Eriyen elektrodlar ise hem ark tayc hem de ilave metal grevi yaptndan ve genellikle kaynak yaplan metalle ayn kimyasal bileime sahip olduundan, bu yntem Gazalt Metal Ark Kayna (GMAK) olarak adlandrlr. Bu iki ana grubun alt gruplar, kullanlan koruyucu gaz trne gre yaplabilir. Gazalt Tungsten Ark Kaynanda baz durumlarda Argon-Hidrojen karmlar, ancak ou uygulamada da inert (soy) gazlar kullanlr. nert, eski greke bir kelimedir ve "reaksiyona isteksiz" anlamna gelmektedir. Btn soy gazlar bu gruba dhildir. Yksek scaklkta dier maddelerle bileik oluturmazlar; ayrca, kaynak srasnda da ntr zelliklerini korurlar. Sz edilen inert gazlarn tm, Plazma Kaynanda (PK) kullanlrken, Tungsten Inert Gaz kaynanda (TIG) bunlardan sadece argon, helyum veya ikisinin karm kullanlmaktadr. Tungsten hidrojen kaynanda (THK) ise kaynak srasnda evre atmosferi hidrojen gaz ile uzaklatrlmaktadr. Ark trne gre plazma ark kayna, plazma huzme kayna (PHK), plazma ark kayna (PAK) ve plazma huzme-plazma ark kayna (PHAK) olarak alt gruplara ayrlabilir. Gazalt metal ark kaynanda hem inert hem de aktif gazlar kullanlabilmektedir. Bu nedenle gazalt metal ark kayna, Metal Inert Gaz (MIG) kayna ve Metal Aktif Gaz (MAG) kayna olarak ayrlr. Nfuziyet formu, dikiin grn ve srama oluumu, kullanlan aktif gaz trnn eritme gcne bal olan Metal Aktif Gaz kayna, koruyucu gaz trne gre, eer aktif gaz (CO2 ve O2) bileenleri olan argon esasl bir koruyucu gaz kullanlyorsa MAG-M kayna ve kaynak karbondioksiti (CO2) kullanlyorsa MAG-C kayna olarak alt gruplara ayrlr.

Tablo 1.1. Gazalt ark kaynak yntemlerinin snflandrlmas

Ark trne gre baka bir snflandrma yapmak da mmkndr. Arkn oluum ekli, ksa devre yapma eilimine ve malzeme gei moduna gre belirlenir. eitli ark trlerinin karakteristik zellikleri Tablo 1.2'de verilmitir. Tablo 1.2, Ark trlerinin snflandrlmas

Ancak ark trleri, ancak belirli artlar altnda mmkn olabileceinden, bunlarn kaynak ynteminden bamsz olarak seilebilecei dnlmemelidir. Bu malzeme gei formlar, tm gazalt metal ark kaynak yntemlerinde, uygun akm iddeti ve buna bal ark gerilimi ile ayarlanr ve doal olarak kullanlan koruyucu gaz trne gre ksa devre frekans ve damla bykl tarafndan belirlenir. Tablo 1.2'de verilen ok ince ila iri damla byklkleri, tel elektrodun apna gre aadaki ekilde snflandrlr: - ok ince damla < tel ap - ince damla tel ap - iri damla > tel ap mpuls ark, uygun bir impuls kaynak makinas olmas halinde, impuls ykseklii ve impuls frekans ile ayarlanabilir; ancak istenen etki sadece belirli koruyucu gazlarla salanabilir. Bu nedenle impuls ark,

sadece MIG kaynanda ve argonca zengin karm gazlarn kullanld gazalt metal ark kaynanda mmkndr. Akm impulsu tamamen ayr bir olaydr ve TIG kaynanda ve baz zel durumlarda plazma ark kaynanda da uygulanabilir. Sprey ark veya uzun ark ayar, sadece kullanlan koruyucu gaza baldr. MIG kaynanda ve argonca zengin karm gazlarn kullanld kaynakta, yksek akm iddetinde uygun bir sprey ark elde edilebilirken, karbondioksit veya yksek oranda karbondioksit ieren karm gazlarn kullanlmas halinde uzun ark oluur. Tablo 1.2.'de verildii gibi, bu standart ark trlerinin yannda, pratikte kark ark veya ara ark da denilen, ilave bir ark tr daha mevcuttur. Orta boy ark olarak adlandrlan bu ark, esas olarak ayar parametrelerine baldr ve damla bykl olarak ksa devre eilimli olup ksa ark ile sprey veya uzun ark arasndadr.

2. BLM LAVE (DOLGU) METALLER VE KORUYUCU GAZLAR

2.1. Elektrodlar
Gazalt ark kaynanda akm ileten teller veya ubuk elektrodlar kullanlr. Srekli elektrod olarak da adlandrlan, erimeyen ve sadece ark tayc olarak grev yapan elektrodlar, kaynak ilave malzemesi olarak adlandrlmaz. Bu nedenle gazalt tungsten ark kaynanda (TIG) tungsten elektrodlar S.Blm'de ele alnmtr. Gazalt metal ark kaynanda (MIG/MAG) ise tel elektrodlar kullanlmaktadr.

2.2.

TIG Kaynanda Kullanlan Kaynak Telleri ve ubuklar

Gazalt tungsten ark kaynak yntemlerinde (TIG-, THK-, PK-, PHK-, PAK- ve PHAK-kaynak yntemleri), akm tamadan eriyen kaynak telleri veya ubuklar formunda kullanlan kaynak ubuklar, aadaki standartlarda verilmitir. TS EN 1668 TS 5671 TS 6204 TS 6206 TS 7708 - alamsz ve dk alaml elikler iin

- bakr ve bakr alamlar iin - alminyum ve alminyum alamlar iin - nikel ve nikel alamlar iin - titanyum ve titanyum alamlar iin paslanmaz ve yksek scakla dayankl elikler iin

TS 11197 -

kaynak telleri ve ubuklar. Tablo 2.1'de, TS EN 1668'e gre kaynak ubuklarnn aplar ve boylar verilmitir. 7 Tablo 2.1. TS EN 1668'e gre kaynak ubuklarnn ap ve boylar

2.3. TIG Kaynak ubuklar Hakknda pular

Doldurma kayna iin sert metal alamlarndan dkm yoluyla da 4 ila 12 mm apnda ve 350 ila 1000 mm boyunda ubuklar retilebilir. Kaynak telleri ve ubuklar, tel elektrodlarla ayn ekilde (Madde 2.4.1'e baknz) retilir ancak ap toleranslar ve yzey kaliteleri, akm iletmeleri gerekmediinden yksek talepleri karlamaz.
DKKAT: Kaynak teli olarak, esas metal sacndan kesilmi eritleri deil, piyasada satlan kaynak tellerini kullannz. NK:
Satan kesilen eritlerin temizlenmemi kenarlar oksit ierir ve kaynak metaline safiyetsizlikleri tar. Bundan baka sa eritler, arktaki yanmann dengelenmesi bakmndan genellikle gerekli olan, ksmen yksek alam ieriine sahip deildir. (Stabilize CrNi-eliklerinde rnein kaynak ubuunda stabilizasyon elemanlar olarak kullanlan tantal/niyobyum bulunur; oysa salarda genellikle sadece titanyum bulunur ve. bu da ark iinde ksmen yanar). Sa eritler kaynak metalini metalrjik olarak etkileme gcne sahip deildir.

DKKAT EDLMEZSE:
Kaynak metalinde oksit oluur. Kt kalite deerinde kaynak metali elde edilir ve bu tp hata giderilemez.

GSTERM:

Yanl
DKKAT:

Doru

Alminyum ve alamlarnn TIG ve MIG kaynanda doru kaynak ilave telini seim/,. Esas metalin alminyum alam ile ayn (tir ilave metalin uyumlu olup olmayacana dikkat ediniz. NK: Saf alminyum -rnein gda endstrisindeki uygulamalar iin- ayn tr ilave metalle kaynak edilmelidir. Ancak tm alamlarda, Mg veya Si veya her ikisinin de bulunmas halinde, atlak oluumundan kanmak ve kaynak telinin dikiteki dayanmn srdrebilmek iin ilave metal zenle seilmelidir. Bu durumda, kaynak ilave telinin daha yksek alam ierikli seilmesi zorunluluu da ihtimal dahilindedir. Gerektiinde esas metali veya ilave metali salayan satcya sorulmaldr. rnein yksek yaplarda tayc elemanlarn kayna gibi

durumlarda, esas metal ile ilave metalin birbirine uygunluu test edilmelidir. DKKAT EDLMEZSE: Kaynak dikiinde atlak oluur ve kaynakl balant dayanm veya ekillendirilebilme bakmndan zayflar. Bu hatann giderilmesi iin kaynak ilave metalinin batan yanl seilmemesi salanmaldr. Veya tm kaynak dikileri sklmeli ve yeniden kaynak edilmelidir (??).

GSTERM:

DKKAT: TIG kaynak ilave malzemesi olarak hibir zaman gaz (oksi-asetilen) kaynak telini kullanmaynz. Sadece TIG kayna iin retilmi kaynak tellerini kullannz. Sakin dklmemi (kaynar dklm) elikler mutlaka sadece kaynak ilave teli kullanarak kaynak edilmelidir. NK: Gaz kaynak ubuklar, argon ark iinde erimeye uygun deildir. Kaynak dikiinde gzenek olutururlar. Bu nedenle reticiler, alam ierii (zellikle mangan ve silisyum) argon arkna uygun olan alamsz ve dk alaml eliklerden TIG kaynak ubuklar satar. Sakin dklm elik kalitesinde ince salar, genel olarak ilave metal olmadan da kaynak edilebilir (bu dununda kaynak banyosu kk tutulmaldr). Sakin dklm eliklerden salarda, ilave telsiz kaynak srasnda daima gzenek oluma tehlikesi mevcuttur. DKKAT EDLMEZSE: Gzenek oluur. Bu nedenle gerekirse oksi-asetilen kayna ve TIG-kayna ilave tellerini ayr ayr depolaynz.

10

GSTERM:

2.4. Tel Elektrodlar 2.4.1. retim 2.4.1.1. Masif Tel Elektrodlarn retimi
Gazalt Metal Ark (MlG/MAG) Kaynanda kullanlan tel elektrodlar, kural olarak kaynak yaplan metalle ayn tr veya benzer kimyasal bileime sahip olup souk ekme ilemiyle imal edilirler. Bu ilem iin balang rn, 5,5 ila 6,0 mm apnda scak haddelenmi tellerdir. ekme ilemi balamadan nce, scak haddelemeden kalan yzey oksitlerinin temizlenmesi iin bir dalama veya mekanik temizleme ilemi yaplr. malat ileminin ak srasnda bir bakr kaplama yaplmas gerekir. Bir kademede byk bir kesit klmesi salamak mmkn olmadndan ekme ilemi ok kademeli olarak gerekletirilir. Bu srada telin i yapsnda deformasyon sertlemesi oluur ve dayanm artar; bu nedenle tele ara tavlamalar uygulanr. Ara tavlamalar, 600 ila 650C arasnda bir yeniden kristalleme tavndan oluur. Bu ilem srasnda tellerin yzeyinde yeniden oksit oluumunu nlemek iin tavlama ilemi frnda vakum ortamnda veya koruyucu gaz altnda yaplr. Bylece yumuayan teller son llerine getirilmek amacyla bir "bitirme ekmesi" ilemine tabi tutulur. Son ekmeden nce tellerin bakr kaplanmas gerekir. Bu ilem, elektrolitik yntemle veya galvanik bakr kaplama yntemiyle gerekletirilir. Her iki durumda da tel, bakr ieren bir banyoya, rnein bir bakrvitriol / slfrik asit zeltisine daldrlr. Bu banyo iinde asit, yzeyden demir atomlarn zer, yerine zeltiden bakr iyonlar geer.

11

Elektrolitik bakr kaplamada, yzey tabakasnn kalnl uygulanan gerilimden etkilenirken, galvanik kaplamada bu kalnl, zeltide tutma sresi belirler. Her iki yntemde de oluan bakr tabakas przl ve gzeneklidir. Bu nedenle sonradan bir "bitirme ekmesi" ile przszletirilir ve daha youn hale getirilir. Bakr tabakas, kontak borusundaki (= kontak llesindeki = kontak memesindeki) gei direncini ve tel ilerletme mekanizmasndaki srtnmeyi azaltr ve yeterli younlukta ise, elik teli atmosferik korozyona kar korur. Yksek alaml tel elektrodlar ve metal telleri de yukarda aklanan yntemle imal edilir. Ancak bunlarda herhangi bir bakr vs. kaplama yaplmaz ve yeniden kristalleme tav yerine malzemenin yapsna uygun baka tavlama ilemleri uygulanr. Bitirme ekmesinden sonra teller ya dorudan makaralara sarlr veya, daha sonradan makaralara sarlmak zere yaklak 300 kg'lk ara sarmlar haline getirilir. ekil 2.1.'de TS 5618'de verilen makara trleri ve Tablo 2.1'de gbekli ve gbeksiz makaralarn l ve arlklar, Tablo 2.2'de ise yanaksz makara lleri verilmitir. ekil 2.2 en ok rastlanan gazalt kaynak tel makara ve flar gstermektedir.

12

ekil 2.1. TS 5618'e gre gazalt kaynak telleri iin makara trleri. Tablo 2.1. TS 5618'e gre gbekli ve gbeksiz makaralarn l ve arlklar.

13

Tablo 2.2. TS 5618'e gre yanaksz makara lleri

ller mmdir

14

ekil 2.2. Gazalt kaynak tellerinin piyasaya arz ekilleri stte: 15 kg'lk makara sarmlar; altta: 250 kg'lk gazalt kaynak tel fs

Bir gazalt telinin bkm, makaradan saldktan sonra oluturduu eriliktir. Salan tel sarmnn serbest halde oluturduu dairenin ap, telin bkmnn lsdr. Pek ok kaynak makinasnda tel ilerletme makaralar, teli nominal lsne kadar dorultamadndan, bu bkm, ilerletme elemanlarnda telin srtnme miktarn etkiler. Ayrca bkmn az ya da okluu, tel ilerletme kovannda bir dalgallk hali de oluturur. Telin bkm bydke ve kontak borusu uzunluu azaldka, bu srtnme de azalmaktadr. zellikle sert tel elektrodlarda kontak memesi ve tel kovan anmasnn artmasndan kanmak iin, bkm yarap byk deerde olmaldr. Byk bir bkm yarapnn dezavantaj, kaynan sonuna doru baz sarmlarn makaradan yaylanarak almas veya makara freni gevek ayarlanmsa, alan telin tel ilerletme mekanizmasn koruyan kapaa temas etmesidir. Bu durum sadece, genelde ok ksa dikiler kaynak edilen yerlerde oluur. Farkl tel reticileri, gnmzde tel elektrodlarn yaklak 800 ila 1000 mm'lik bir bkm deerinde retmektedir. Ksa dikilerin ekildii yerlerde veya dz torlarn kullanld tam mekanize kaynakta teller 300 mm'lik bir bkm deerinde sarlr. Ayrca tellerin salrken oluan dier bir problem de telin helezon yapmasdr. yi sarlm bir telin helezon yapmamas gerekir. Helezon yapan tel de tel ilerletme kovannda ve kontak borusunda yzey

15

hasarna neden olur ve zellikle kontak borusunda ar snd takdirde boru i cidarna yapabilir. Bir tel elektrodun pek dikkat edilmeyen baka bir problemi de, sarmlarn boalmasdr. Tel elektrodlar makaraya e ll sarlm olmaldr. apraz sarmlar daima dmlenme tehlikesi yaratr. Nispeten daha pahal olan tabaka-tabaka sarm her zaman gerekli deildir. Paralel sarm ou kez ayn grevi yapar. Ancak genellikle alminyum gibi yumuak tellerde, apraz geiler daima dmlenme yapar. Burada teknik olarak tabaka tabaka sarm zorunludur. Tellerin ucunun sarm iinde ekli (kaynakl) olmas, daha ok torta problem yaratr. rnein tel elektrodun ap ls, alt tolerans snrndaysa veya kontak memesi anm veya gereinden byk seilmise, tel memeye sadece memenin alt ucunda temas etmekle kalmaz, ayn zamanda akm borusunun arkasnda da temas eder; bylece diren ss nedeniyle yksek scaklklara kar.

2.4.1.2. zl Tel Elektrodlarn retimi

zl tel elektrodlarn retimi bir kenetli boru rnei iin ekil 2.3'de gsterilmektedir. Burada elik erit ilk aamada haddelenerek bir U-enkesitine sahip hale getirilir. Daha sonra iine mineral ve metalik z doldurulur. Boylamasna eit ll bir dolgu salamak iin bir dozaj cihaznn kullanlmas gerekir. Sonra U-enkesitine sahip erit, kenetli borunun kapatlmas iin tekrar ekilerek kapatlr ve souk ekme veya haddeleme ile istenen son apa drlr. Ak enkesitli zl teller, metal tayan kaplama banyolar rtye nfuz edebileceinden ve dolaysyla rtnn bileimini bozabileceinden bakr kaplanmayabilir. Kapal bir boru enkesitine sahip dier zl tel trleri bakr kapl olarak satlabilir. Ayrca mantolu tel elektrodlar mevcuttur ve bu tr kaynak ilave malzemeleri "usuz" rtl elektrodlar olarak adlandrlr.

ekil 2.3. Bir zl tel imalatnn ak emas

16

DKKAT:
Kaynak ilave malzemelerini kuru bir odada depolaynz. Paketleri gnlk ihtiya kadar anz. Gerekmeyen miktar orijinal paketinde saklaynz. Kaynak ilave malzemelerini kirlenmeye kar koruyunuz. Bu nedenle MIG/MAG kaynandaki tel kangallarn yerine taktktan sonra, kaynak srasnda kapan kapatnz.

NK:
Nemli ortamlarda, zellikle nem oluturan maddelerin bulunduu ortamda, hava szdrmaz paketleme kullanlmad zaman, elik teller paslanabilir; alminyum tellerin zerindeki oksit tabakasnn nemlilik oran artabilir. Nem veya pasn hangisi mevcutsa, kirlenme tr de buna bal oluur; bu maddeler ark ss ile ayrarak koruyucu gaz rtsn bozar ve kaynak melali ile istenmeyen reaksiyonlara girer. Dikkat edilmezse gzenek oluur. Hatann giderilmesi iin hatal dikiler sklmeli (rnein talanarak, termik yntemlerle oyularak) ve yeniden kaynak edilmelidir. Bu durumda yeniden s girdisi etkisine dikkat edilmelidir (igerilmeler, arplma, snn tesiri altndaki blgede iyap deiimleri bakmndan).

GSTERM:

Yanl

Doru

2.4.2. Alamsz ve Dk Alaml Yap elikleri in Tel Elektrodlar 2.4.2.1. Masif Tel Elektrodlar

Yap eliklerinin gazalt ark kaynanda kullanlan tel elektrodlar, MAG Kaynanda kullanlan koruyucu gazla iyi bir ekilde dezokside olmu, gzeneksiz kaynak metali oluturacak esasta, alam ieriklerine gre gruplandrlr.
Dezoksidasyon: Kaynak banyosundan bir elementin (rnein manganez, silisyum) oksit oluturmak zere oksijenle birleerek crufa gemesidir. Oksijen kaynak metalinde gzenek oluumuna neden olduundan kaynak metali katlamadan bu reaksiyonlarn olumas son derece nemlidir.

Tel elektrodlarn kimyasal bileimleriyle, zellikle farkl koruyucu gazlarn farkl oksitleyici etkilerine dikkat edilmelidir.

2.4.2.2.

zl Tel Elektrodlar

Masif tel elektrodlara ek olarak, son yllarda kaynakta zl tel elektrodlar da kullanlmaya balanmtr. zl tel elektrodlarda farkl retim trleri, cruf oluumu, ark enerjisi, damla geii ve

17

erime ekli gibi bakmlardan farkl etkilere sahiptir. Bu elektrodlar, rtde bulunan metalik olmayan bileenler bakmndan rtl ubuk elektrodlardan ayrlr. Ayrca zl tel elektrodlarda metalik d kabuk, akm tayabilir. Doldurulu ekli retim tarzna bal olan z maddesi toz formundadr. z, dezoksidasyon ve denitrrasyon maddelerinden, cruf yapc maddelerden, iyonize olan maddelerden ve talebe bal olarak alam yapc maddelerden oluur. zl tel elektrodlarn kaynak karakteristikleri, cruf tipine ok baldr ve karlatrlabildikleri ubuk elektrodlarla kuvvetli bir analog olutururlar: Cruf yapc zl tel elektrodlar, kaynak ynne doru eilmi tutularak (tpk oksi-asetilen kaynandaki sola kaynak teknii gibi) kaynak edilir. Bu ekilde sv haldeki cruf, den damlann etrafn kuatr ve damla reaksiyonunun tam gereklemesini salayarak kaynak metalinin mekanik-teknolojik zellikleri zerine olumlu etki yapar. Damla geiinin tr, cruf trne ve akm iddetine baldr. Rutil cruf bazik crufa oranla daha ince taneli bir gei gsterir ve daha hzl katlar. Bu ekilde zor pozisyonlarda kaynak dikiinin zellikleri ve yzey formu iyileir. Artan baziklik derecesiyle damlalar irileir ve artan akm iddetiyle incelir. Kaynak ileminin otomatikletirilmesi amacyla gnmzde cruf yapc madde iermeyen ve sadece metal tozlaryla doldurulmu zl teller retilmektedir. Bu tr zl tellerde, hem saa hem de sola kaynak tekniini kullanmak mmkndr. Karm gaz kullanldnda genellikle sprey ark geii meydana gelir.

2.4.2.3.

eitli Standartlara Gre Masif ve zl Tel Elektrodlar

EN 758 standard, en dk akma snr 500 N/mm2'ye kadar olan alamsz ve dk alaml elikler iin zl tel elektrodlarn artlarn ve snflandrlmasn vermektedir. Snflandrma, kaynak metalinin, zl tel elektrodun ve uygun koruyucu gaz bileiminin zelliklerini vermektedir. Bu standart, farkl zl tel elektrod trlerini, tane bileimlerine ve cruf zelliklerine bal olarak iermektedir (Tablo 2.3). Tablo 2.3. EN 758'e gre zl tel elektrodlarn z'lerinin gsterimi
ia ret
R P B M V W Y

Curuf zellikleri Rutil esasl, yava katlaan Rutil esasl, hzl katlaan cruf

Tek pasolu (S);

Koruyucu gaz CveM2 CveM2 CveM2 CveM2 yok yok yok

ok pasolu (M) kaynak S ve M S ve M Bazik cruf S ve M Metal tozu-zl S ve M Rutil veya bazik/florid S Bazik/florid, yava katlaan S ve M Bazik/florid, hzl katlaan cruf S ve M

18

S Dier tipler Aada EN 758'e gre bir gsterim rnei verilmitir:

EN 440 standard, en dk akma snr 500 N/mm2'ye kadar olan karbon, karbon-mangan ve dk alaml eliklerin gazalt ark kaynanda kaynak metalinin ve masif tel elektrodlarn iaretlenmeleri iin artlar tespit etmektedir (Tablo 2.4). Aada bir gsterim rnei verilmitir:

Uygulamada kullanlan dier nemli bir standart da Amerikan ANSI-AVVS (American National Standard Institution-American Welding Society) standartlardr. AWS A5.18, alamsz eliklerin ve AWS A5.28 dk alaml eliklerin MIG/MAG kaynandaki kaynak tellerini vermektedir (Tablo 2.5).

19

Tablo 2.4. Tel elektrodlarn kimyasal bileimleri (EN 440a gre)

20

Tablo 2.5. AWS A5.18 ve AWS A5.28'e gre elik tel elektronlarn kimyasal bileimleri ile zl elektrotlardaki kaynak metalinin bileimi

Tabloda gsterilen tek deerler en st deerlerdir.

Gsterim rnei: E R 80 S - B2L E : elektrod MIG/MAG kaynanda kullanlabilir R : ayn elektrod TIG kaynanda da kullanlabilir 80 : kaynak telinin anma ekme dayanmn gsterir S : standart masif tel (C olduunda zl tel anlamna gelir) B2L
DKKAT:
Alamsz elikten mamul ve kaynaktan sonra scak daldrma ile galvanizlenecek paralanl MAG kaynanda ilave tel olarak, alamsz elikler iin kullanlan standart tel elektrotlara kyasla daha pahal olsalar bile, silisyum ierii mmkn olduu kadar dk olan tel elektrotlar seiniz.

: telin zel bileimini gsterir.

NK:
inko tabakasnn kalnl, esas metalin alam ieriinden etkilenir. Geleneksel MAG-tel elektrotlarnda, silisyum ierinin ykseklii bir avantaj olarak sunulur. Bunun anlam udur: Kaynak dikii sonradan esas metal kalnlna kadar talansa bile, bu blgede dikiin yan ksmlarna oranla daha kaln bir inko tabakas

21

oluur. Bu durum korozyon teknii bakmndan zararsz olsa bile, hasarl bir grnt verir ve mteri tararndan istenmeyebilir.

DKKAT EDLMEZSE:
Dikiler grnt bakmndan kusurlu olur. Hatann giderilmesi pratikte mmkn deildir.

GSTERM:

Tablo 2.6 ila Tablo 2.16, TS 5618'e gre gazalt ark kaynanda kullanlan masif ve zl tel elektrodlarn eitli zelliklerini gstermektedir. Tablo 2.6. TS 5618'e gre alamsz ve dk alaml eliklerin kaynanda kullanlan tel elektrodlarn kimyasal bileimleri

Tablo 2.7. TS 5618'e gre zl elektrotlarla yaplm kaynak dikilerinin kimyasal bileimleri.

22

Tablo 2.8. zl elektrotlarn ap ve toleranslar

ller mm.dir.

Tablo 2.9. Masif tel elektrotlarn ap ve toleranslar

APLAR Anma Boyutu Toleranslar

ller mm.dir.

(0,6) 0,8 0,9 1,0 1,2 1,6 2,0 2,4 (3,2)

+ 0,01 - 0,02

+ 0,01 - 0,03 + 0,01 - 0,04 + 0,01 - 0,05 + 0,01 - 0,06

Parantez iindeki deerler zorunluluk olmadka kullanlmamaldr.

Tablo 2.10. Tel elektrotlarn ekme dayanmlar

0 ,8 ,9

0 ,0

1 ,2 9 50 00

1 9 00

1 ,6 2,0
7 00

2, 4 3,2
6

Tel ap (mm.) En az ekme mukavemeti 1)

,6

(N/mm*) 100 100 000 1) D100 kod numaral makaralara sarlan tel elektrotlarn ekme mukavemetleri yukarda belirtilenlerin % 50-70'i olarak alnabilir.

23

Tablo 2.11. Deney kayna iin kaynak koullar

Elektrot Tr ap (mm) A V
*

Kaynak Hz cm/dak 45 35 45 50

Serbest tel uzunluu 20 25 30 30

Tel Elektrot 1,2 28010 zl Elektrot 1,6 30010 281 zl Elektrot 2,4 42010 291 zl Elektrot 3,2 47010 301 O Tel elektrot halinde gerilimi seilen koruyucu gaz belirlemektedir.

Tablo 2. 12. Kaynak metalinin dayanm deerleri iin iaretlerin rakamlar

Tablo 2.13. Kaynak metalinin dayanm deerleri iin semboller

Tablo 2.14. Kaynak metalinin entik darbe deerleri iin iaret rakamlar

24

Tablo 2.15. Tel-gaz karm ve kaynak metalinin mekanik zellikleri

Tablo 2.16. eitli elikler ve tel-gaz bileimi araclyla oluturulan kaynak metalleri arasndaki iliki.

25

2.4.3. Yksek Alaml elikler in Tel Elektrodlar

Aadaki tablolarda eitli yksek alaml eliklerin gazalt ark kayna iin kaynak telleri verilmitir. Tablo 2.17. EN 1600'e gre kaynak tellerinin kimyasal bileimleri:

Tablo 2.18. DIN 8575 Ksm 1'e gre sya dayankl eliklerin gazalt kayna iin teller.

26

Tablo 2.19. DIN 8556ya gre paslanmaz ve sya dayankl elikler iin kaynak teller.

27

TS EN 12070'e gre srnme direnli eliklerin ark kayna iin tel elektrodlar teller ve ubuklar- snflandrma
Bu standart, srnme direnli eliklerin gazalt tungsten ark (TIG) kayna, gazalt metal ark (MIG/MAG) kayna, tozalt ark kaynanda kullanlan tel elektrodlarn, tellerin ve ubuklarn snflandrlmas iin gerekli artlar belirler. Tel elektrodlar, teller ve ubuklarn snflandrlmas kimyasal bileimlerine gre yaplr. Ark kaynanda kullanlan tel elektrod, tel veya ubuk iin sembol, ksa gsteriliin balangcna yerletirilen gazalt metal ark kayna iin G, tozalt ark kaynak iin S ve/veya gazalt tungsten ark kayna iin W harfleridir. Tablo 2.20. Tel elektrodlarn, tellerin ve ubuklarn kimyasal bileimi iin alam sembolleri.

28

TS EN 12071 "Srnme dayanml eliklerin gazalt metal ark kayna iin boru biiminde zl elektrodlar-snflandrma"
Bu standart, srnme dayanml ve dk alaml yksek scaklk eliklerinin gazalt metal ark kaynanda kullanlan boru biimindeki zl elektrodlarn snflandrlmas iin gerekli artlar kapsar. Snflandrma, saf kaynak metalinin kimyasal bileimine dayanr ve alt ksma ayrlr: a. Birinci ksm tanmlanan mamul/ilem'i gsteren sembol verir. b. kinci ksm, saf kaynak metalinin kimyasal bileimini gsteren sembol verir. c. nc ksm, elektrod znn tipini gsteren sembol verir. d. Drdnc ksm, koruyucu gaz gsteren sembol verir. e. Beinci ksm, kaynak konumunu gsteren sembol verir. f. Altnc ksm, saf kaynak metalinin hidrojen ieriini gsteren sembol verir.

rnek:
EN 12071 - T Cr Mo 1 B M 4 H5 Burada: EN 12071 T CrMo1 B M 4 H5 : Standardn numaras : Boru biiminde zl elektrod/gazalt metal ark kayna : Saf kaynak metalinin kimyasal bileimi : Elektrod z tipi : Koruyucu gaz : Kaynak konumu : Saf kaynak metalinin hidrojen ierii

TS EN 12072 "Paslanmaz ve sya direnli eliklerin ark kayna iin tel elektrodlar, teller ve ubuklar-snflandrma"
Bu standart, paslanmaz ve sya direnli eliklerin, gazalt metal ark kayna, gazalt tungsten ark kayna, plazma ark kayna ve tozalt ark kayna iin tel elektrodlarn, tellerin ve ubuklarn snflandrlmas iin gerekli artlar kapsar. Tel elektrodlar teller ve ubuklar, kimyasal bileimlerine gre snflandrlr. Gazalt metal ark kayna iin kullanlan ve tozalt ark kaynanda da kullanlabilen tel elektrod, aadaki tablo 2.21'de gsterilen alam sembol iin verilen limitler ierisinde kimyasal bileime sahiptir. Ksa gsterili aadaki ekilde olmaldr.
EN - G 20 10 3 ve/veya S 20 10 3 a) TIG kayna iin kullanlan bir ubuun ksa gsterilii aadaki ekildedir. EN-W 20 10 3

29

b) Silisyum > % 0,65 - 1,2 olan 19 12 3 L kimyasal bileimine sahip gazalt metal ark kayna iin kullanlan tel elektrodun ksa gsterilii: EN-G 19 12 3 L Si EN G : standardn numaras; : mamul/ilem sembol, G sembol MIG/MAG kayna iindir. : tel elektrodun kimyasal bileimidir.

19 12 3 L Si

Tablo 2.21. TS EN 12072'de verilen gre tel elektrodlar, teller ve ubuklarn kimyasal bileimleri iin semboller.

1. Belirtilmediinde Mo < % 0,75, Cu < % 0,75 ve Ni < % 0,60 olmaldr.

30

2. izelgede gsterilen tek deerler en byk deerlerdir. , 3. izelgede listelenmemi tel elektrodlar, benzer ekilde sembolize edilmeli ve n ek olarak Z harfi konmaldr. 4. Neticeler ISO 31-0 Ek B, kural A'ya uygun kaideler kullanlarak belirlenmi deerlerdeki gibi, nemli rakamlarn ayn say deerlerine yuvarlatlmaldr. 5. 25 72, 1816 5 L, 20 16 3 Mn L, 18 8 Mn ve 29 9 hari olmak zere P ve S'nin toplam % 0,050'yi amayabilir. 6. Si > % 0,65 -1,2 olmas halinde, Si alam sembolne ilve edilmelidir. 7. Nb en az 10 x % C, en fazla % 1,0; Nb miktarnn % 20 sine kadar olan Nb, Ta ile yer deitirebilir. 8. Bu sembol altndaki tel elektrodlar, genellikle belirli zellikler iin seilir ve birbirleriyle dorudan deitirilemeyebilir. 9. Saf kaynak metali ou hallerde tamamyla astenitik ve bu nedenle mikro yarlmaya veya scak atlamaya hassas olabilir. Kaynak metali mangan seviyesini artrarak yarlma/atlamann meydana gelmesi ihtimali azaltlr ve bu hususu kabul ederek mangan aral bir ka seviye geniletilir. 10. N, % 0,10- 0,20 olarak ilve edildiinde N, alam sembolne eklenmelidir.

TS EN 12073 - Paslanmaz ve sya direnli eliklerin gaz korumal veya gaz korumasz metal ark kayna iin boru biiminde zl elektrodlar Snflandrma
Bu standart, paslanmaz ve sya direnli elikler gibi eliklerin gazalt metal ark kaynanda kullanlan gaz korumal veya gaz korumasz boru biiminde zl elektrodlarn ksa gsterilileri iin saf kaynak metalinin kimyasal bileimine gre snflandrlmasn belirtir. Boru biimindeki zl elektrod, gerektiinde aada gsterilen uygun koruyucu gaz ile saf kaynak metalinin kimyasal bileimine gre snflandrlmaldr: Snflandrma be blme ayrlr: a) birinci blm, tanmlanacak mamul/ilem'i gsteren sembol, b) ikinci sembol c) nc blm, elektrodun z tipini gsteren sembol d) drdnc blm koruyucu gaz gsteren sembol e) beinci blm, kaynak konumunu gsteren sembol ierir. Bu tantm, kullann yaygnlatrmak iin zorunlu ve semeli olmak zere iki ksma ayrlr. blm, saf kaynak metalinin kaynak metali kimyasal bileimini gsteren

31

Zorunlu ksm, mamul tipi, kimyasal bileim, zn ve koruyucu gazn bileimi ve zelliklerinin sembollerini, semeli ksm ise elektroda uygun olan kaynak konumu sembollerini kapsar. Bu standartta elektrodun z tipi Tablo 2.22'de belirtilmitir.
Tablo 2.22. TS EN12073'e gre zl elektrodlarn z tipleri Sembol R P M U Z zellikler Rutil esasl, yava katlaan cruf Rutil esasl, hzl katlaan cruf Metal toz z Koruyucu gazsz Dier tipler Koruyucu gaz EN 439 M2 veya C EN 439 M2 veya C EN 439 M1 yok

Gaz korumasz boru biimindeki zl elektrodlar iin N sembol kullanlr. Ksa Gsterili rnei:
EN - T 19 12 3 L R M4 Zorunlu Blm: EN-T19 12 3 L R M EN T 19 12 3L R M 4 : standardn numaras : boru biimindeki zl elektrod/MIG/MAG kayna : saf kaynak metalinin kimyasal bileimi : elektrodun z tipi : koruyucu gaz : kaynak konumu

AWS A5.9a gre elik Teller Aada AWS A5.9a gre ilave malzemeler verilmitir.

32

Tablo 2.23. AWS A5.9a gre paslanmaz ve korozyona dayankl elik tellerin kimyasal bileimleri.

33

2.4.4. Dkme Demirlerin Gazalt Kayna in Kaynak ubuklar

Tablo 2.24. DN 8573 Ksm 1' e gre dkme demir iin kullanlan gazalt (TIG-MIG-MAG)kaynak ubuklar
lave malzeme Teslim ekli Uygulama

Ni

zl tel elektrod

Karmak ekilli dkme paralarda n tavlama olmadan kaynak

Nikel esasl

NFe1

Masif tel ve zl tel

Kresel grafitli ve siyah temper dkme demir, dkme demir ile eliin birletirilmesi

NiFe-2 CuAI-1

Masif tel elektrod Masif ve zl tel elektrod

Kresel grafitli dkme demir ve siyah temper dkme demirin ok pasolu kayna Dkme demir ve temper dkme demirin dk zellikte birletirme ve doldurma kayna

Bakr esasl

CuAI-2 CuSn

Masif ve zl tel elektrod Kr dkme demirden mamul yatak, kaymal Masif ve zl tel elektrod yatak ve szdrmazlk elemanlar zerine

Tablo 2.25. DIN 8573'e gre alamsz ve dk alaml dkme demir malzemelerin kayna iin farkl tr ilave metaller.

34

2.4.5. Demird Metal ve Alamlarnn Gazalt Kayna in Kaynak Telleri ve ubuklar 2.4.5.1. Alminyum ve Alamlar in
Tablo 2.26. DIN 1732'ye gre Al ve Al alamlar iin kaynak telleri

35

Tablo 2.27. AWS A5.10'a gre alminyum ve alamlar iin kaynak telleri

Tablo 2.28. AWS A5.7'ye gre bakr ve alamlar iin kaynak telleri.

a b c d

Minimum % Bunlardan biri veya hepsi beraberce bulunabilir. Maksimum kkrt (S) ierii % 0.01. Dier elementlerin toplam verilmi olan deeri gememelidir.

36

Tablo 2.29. DN 1733'e gre bakr ve alamlar iin kaynak telleri.

37

Tablo 2.30. DIN 1736'ya gre nikel ve alamlar iin kaynak telleri.

38

Tablo 2.31. AWS A5.14'e gre nikel ve alamlar iin MIG kaynak telleri

a. b. c. d.

Kobalt ierii dahildir. Belirtildii haller iin Kobalt maksimum 0.12. Min Belirtildii haller iin Tantal maksimum 0.30.

Tablo 2.32. AWS A5.19'a gre magnezyum ve alamlar iin kaynak telleri.

a. b. c.

Minimum %. Maksimum %. Dier elementlerin toplam maksimum %0.30.

39

2.4.6. Uygun Tel Elektrodun Seimi in Kriterler

Gazalt ark kaynanda kaynak ileminin baars, byk lde tel elektrodun doru seilmesine baldr. zellikle elektrodun eriyerek kaynak metaline kart gazalt metal (MlG/MAG) ark kaynanda bu husus daha da nem kazanr. Elektrod seiminde gznne alnmas gereken balca hususlar, esas metalin kimyasal bileimi ve mekanik zellikleri (ekme dayanm, akma snr, krlma tokluu), esas metalin kalnl, birletirme tipi ve koruyucu gazn trdr. Esas metalin kimyasal bileimi, tel elektrodla birlikte eriyerek katlatktan sonra oluacak kaynak metalinin kimyasal bileimini etkilediinden, ayrca kaynak dikiinin sl ve elektriksel zelliklerini belirlediinden nemlidir. Alaml elikler halinde, kaynak metalinin ssnn tesiri altnda kalan blgede (ITAB) oluacak iyaplarn ve sertlik deerlerinin tahmini asndan da esas metalin kimyasal bileiminin bilinmesi ayrca nemlidir. Korozyon dayanm bakmndan da esas metalin kimyasal bileiminin bilinmesi gerekir. Kaynak metalinden istenen ekme ve akma dayanmlarnn elde edilmesinde esas metalin dayanm deerleri de belirleyici olduundan bu kritere gre bir tel elektrodun seiminde esas metalin mekanik zelliklerinin bilinmesi gerekir. Ayrca zellikle ferritik eliklerin kaynanda malzemenin snek-gevrek gei scaklnn da bilinmesi gerekir. Kullanlan koruyucu gaz tr de uygun tel elektrod seiminde etkilidir. Kaynakta inert gaz kullanlmas halinde yanma nedeniyle bileen kayb olumazken, karbondioksit veya karm gaz kullanlan yntemlerde, erimi haldeki esas metalden ve ilave telden yanma nedeniyle bileen kayb ortaya kar. rnein MAG kaynanda, demirin oksijenle oksitlenmesi ve oluan demiroksitin mangan ve silisyum tarafndan redklenmesi szkonusudur. Burada mangan ve silisyum kaybnn ilave telden karlanmas zorunluluu doar. Bu nedenle bir kaynak telinin veya ubuunun semeden nce, kaynak srasnda kullanlacak olan koruyucu gaz trnn de bilinmesi gerekir. Kaynak yaplan esas metalin kalnl, formunun karkl, parann hzl veya yava soumasna yol aar. Hzl souma durumunda atlama riski ortaya ktndan, baz uygulamalarda kaynak metalinin esas metale gre daha snek olmas arzu edilir. Ayrca baz szleme veya spesifikasyonlarda kaynak metalinden farkl baz zellikler salamas istenebilir. Bu gibi durumlarda da ilave telin dikkatli seilmesi gerekir.

2.5. Koruyucu Gazlar

Gazalt ark kaynanda koruyucu gazlarn yerine getirmesi gereken fonksiyonlar unlardr: a) erimi metalden ve yksek scakla kan evre ksmdan oluan kaynak

blgesini tamamen rtmelidir. b) kaynak metalinin souma hznn ayarlanmasna katkda bulunmal

40

c) kaynak yaplan metal veya alamla reaksiyonu uygun olmal d) istenen ark karakteristiini ve damla geiini salamal e) kaynak hzna uygun olmal f) kolay bulunabilmen ve ucuz olmal g) kaynak dikiinden beklenen mekanik zelliklerin oluumuna katkda bulunmal

Koruyucu gazlar inert, aktif veya bu iki tr gazn karm olabilir. Genel olarak inert gazlar demird metal ve alamlarn kaynanda, aktif gazlar veya karm gazlar farkl kimyasal bileimde ve zellikteki eliklerin kaynanda kullanlmaktadr. Gazalt ark kaynanda kullanlan tm koruyucu gazlar, TS EN 439 'da standartlatrlmtr. Tablo 2.33, bu standarda gre koruyucu gazlarn snflandrlmasn vermektedir. Tablo 2.33. TS EN 439'a gre koruyucu gazlarn snflandrlmas

41

da kullanabildii gibi, zel durumlarda, rnein nikel'in TIG kaynanda, kk korumada ekillendirici gaz olarak da kullanlr.

2.5.1. TIG Kaynanda Kullanlan Koruyucu Gazlar

TIG kaynanda balangta helyum daha sonra argon gaz kullanlmtr. Her iki gaz da tek atomlu ve inert gazdr. Bu nedenle dier elementlerle birlemezler; renksiz ve kokusuz olup yanmazlar. Helyum gaz havadan hafifken argon havadan ardr. Dolaysyla helyum uucudur ve koruma kabiliyeti dktr. Ancak argon, havadan ar olmas nedeniyle erimi metali daha iyi korur. Yksek akm iddetinin kullanlmas gereken hallerde, daha yksek ark gerilimi salayan helyum gaz kullanlr. Hafif metal ve alamlarnn kaynanda kullanlan argon gaznn ok saf olmas gerekir (%99,995). erisinde bulunabilecek su buhar, oksijen ve azot gibi safiyetsizlikler kaynan kalitesini drr. Bu nedenle paslanmaz elik, bakr ve alamlarnn kaynanda oksijen ve azotun oranlar srasyla % 0,1 ve 1,5'un altnda olmas gerekir. Argon gaz 150-180 atmosfer basnta ve ierisinde 6 ila 9 m3 gaz ieren tplerde tanr. Tpteki basn, basn drme manometresiyle kullanma basncna drlp. Helyumun iyonizasyon enerjisi olduka yksektir (24,5 eV) dolaysyla da uzun bir ark boyuna gerek gsterir. Bu da ark gerilimini ykseltir. Sonuta Q=U.I forml uyarnca kaynak enerjisi yani s girdisi artar. Kaynak yerine verilen s miktarnn ykselmesi dikiin oluumuna ve kaynak srasndaki davranna aadaki ekilde etki eder: a) Nfuziyet, tipik argon parma formunu kaybeder ve diki geniler b) ntavlamaya gerek kalmaz veya ok az miktarda uygulanr c) Kaynak hz ykselir d) Scak ve iyi ekilde gaz alnm bir kaynak banyosu elde edilir. e) Kaynak ark sakin deildir; TIG kaynanda alternatif akmda arkn tutumas

zordur. MIG kaynanda da damlann geii dzensiz olup iri tanelidir. Argon helyuma gre daha dk bir iyonizasyon enerjisine sahiptir (15,7 eV). Bunun iin kolayca plazma meydana getirir. Ark kararl ve sakin yanar. yi bir elektrik iletkenliine sahiptir. Isl iletkenlii ktdr. Kaynak banyosunun yzey gerilimi yksektir; srama yapar ve tipik argon parma eklinde nfuziyet salar. Ark gerilimi dk olduundan s girdisi azalr. Argon helyuma gre 10 kat daha ardr (Ar: 1,7840 kg/Nm3, He: 0,1785 kg/Nm3). Dier taraftan argon havadan da ar olduu iin kaynak yerini daha iyi korur ve sarfiyat da helyumdan ok daha azdr. yle ki: Ar / He = O,1785 / 1,7840 = 0,422 /1,336 = 1/3,16

42

Helyum ve argon karm altnda yaplan kaynakta, oluan yksek kaynak scaklndan tr esas metal iyi bir ekilde erir ve tam bir birleme salanr. Yksek kaynak banyosu scakl, dk yzey geriliminin olumasna yol aar. Uygulamada ok defa iki gazn iyi zelliklerinden faydalanlarak gazalt kaynanda koruyucu gaz olarak Ar / He karmlar kullanlr. Bylece kaynak yerinde oluan s, istee bal He miktarnn fazlalatrlmas veya azaltlmas ile salanr. Helyum miktar arttka viskozite azalr. Nfuziyet iyileir; rahat bir degazaj salanr ve kaynak hz ykselir. Tablo 2.34'de eitli uygulamalar iin koruyucu gazlar verilmitir.

Tablo 2.34. eitli uygulamalar iin koruyucu gazlar

Tablo 2.35'de ise TIG kaynanda koruyucu gazn etkileri verilmitir. Tablo 2.35. TIG kaynanda koruyucu gazn etkileri

43

Yaplan almalar saf argon veya saf helyum yerine, her iki gazn faydal zelliklerinin bir araya getiren karmlarn kullanlmasnn yerinde olacan gstermitir. Tablo 2.36'da saf helyum'un yannda pratikte en fazla kullanlan gaz karm grlmektedir. Bu karmlar MIG ve TIG kayna iin farkldr. Tablo 2.36. Pratikte en ok kullanlan gazlar ve uygulama alan

2.5.2.

TIG kaynanda Kkn Korunmas iin Gazlar

ke dikilerinde ve aln dikilerinin dolgu (ara) ve kapak pasolarnda TIG kaynak torcunun salad koruyucu gaz ak, oksidasyondan korumada yeterli bir atmosfer oluturur. Ancak rnein boru hatlarnn ve basnl kaplarn kayna gibi uygulamalarda, paslanmaz eliklerde, kkn korozyon dayanmnn salanmas gereken durumlarda, kkn bir banyo emniyeti olmadan (altlksz) kayna halinde bu koruma yeterli gelmez. Bu gibi durumlarda kaynak aznn kk tarafndan da bir gaz korumas gerekir. Genellikle ara ve kapak pasolarnn ekilmesi srasnda, kk paso yksek scakla kt4ndan ve oksitlendiinden, alt yzeyden korumann srdrlmesi gerekir. Kk tarafndan koruma, ya gaz korumasyla (argon, N2 veya bu iki gazn H2 ile karm) veya her iki taraftan ik tor ile ayn anda kaynak yaparak salanr. En ok kullanlan kk koruma gaz, TS EN 439'a gre F2 grubunu oluturan ve ekillendirici gaz olarak

44

adlandrlan N2-H2 karmdr (% 90-92 N2, kalan H2).

2.5.3.

MIG Kaynanda Kullanlan Koruyucu Gazlar

Mg kayna ile oluturulan balantlarn zellikleri, oksit veya nitrr oluumundan olumsuz ynde etkilendiinden, kaynak banyosunun hava ile temas etmesi istenmez. Alminyum veya krom gibi metaller kaynak edilecei zaman ortaya kan bir baka zorluk da, yksek erime scaklna sahip oksitlerin olumasdr (Alminyum oksit 2050C; krom oksit 2275C). Demir d metallerin ve yksek alaml eliklerin MIG kayna iin ou kez argon bazen de helyum kullanlr. Alamsz ve dk alaml eliklerin MAG kayna iin ise karbondioksit, oksijen veya karbondioksitle kartrlm argon veya oksijenle kartrlm karbondioksit kullanlr. Koruyucu gaz mmkn olduu kadar kuru olmaldr. TS EN 439, kaynak metaline hidrojen girmemesi iin gaz safl iin kurallar ve gazlarn kuruluunu, ilenme scakl ile verir (Tablo 2.37). Tablo 2. 37. TS EN 439'a gre koruyucu gazlarn zellikleri
Gaz % Argon Helyum Hidroje CO2 99,99 99,99 99,5 99,7 Saflk me scakl -50 -50 -50 -35 ilen Havaya Kaynakta 1,013 bar'da Erime

(=1) gre izafi reaksiyon younluu 1,37 0,14 0,06 1,44

davran scakl C inert -185,9 inert - 268,9 redkleyi - 252,9 oksitleyic -78,5

Koruyucu gazlarn nemli fiziksel zellikleri, iyonizasyon ve dissosiasyon oluturabilmeleri, sl iletkenlikleri, younluklar ve kaynak banyosunun viskozitesini etkileyebilmeleridir. Bu zellikler, dikiin grnmn nemli oranda deitirir. Bir gazn iyonizasyon oluturabilmesi, yksek scaklkta elektrik iletkenliini belirler. Gazn iyonizasyon enerjisinin dk olmas halinde, ark ortamnda kararl bir akm geiini garanti eden pekok yk taycs oluur. Dier yandan, yksek iyonizasyon enerjili bir gaz, dk iyonizasyon enerjili bir gaz ile ayn akm geiini salamak amacyla, daha yksek bir ark gerilimine ihtiya gsterir. Bu durumda arktan kan enerji nedeniyle erimi banyo byr ve nfuziyet daha derin olur. Kaynak ilemi iin dissosiasyon enerjisinin anlam, rnein ou kez koruyucu gaz iinde yer alan hidrojen gaz ile aklanabilir. Hidrojen gaz, ark iinde atomlarna ayrr. Bu atomlar, kaynak banyosu zerinde diki genilii zerine eit olarak yaylm olan molekler gaz oluturmak zere yeniden birletiklerinde, yeniden birleme slarn serbest brakrlar. Bu durum, nfuziyetin artmasna

45

yolaar. Ancak ayn zamanda dik kenarlarnda yanma da meydana gelir. Koruyucu gazn sl iletkenliinin ykseklii, etkiyen sy da arttrr ve daha derin bir nfuziyet oluur. Ayn zamanda, dk sl iletkenlikli bir koruyucu gaz, arkn d evresinde daha yksek scaklklar oluturduundan, diki kenarndaki yanma da byr. Yksek sl iletkenlik halinde akm ileten ark enkesitinin redkleyici etkisine de dikkat edilmelidir. Enkesitin klmesi, elektrik direncinin ve dolaysyla snmann artmasna yol aar. Bylelikle yksek sl iletkenlie sahip bir gazn dk akm iddetinde kullanlmas halinde, belirli bir s miktar oluaca hesaba katlmaldr Bu ekilde, redkleyici akm gerektiinde diki daralr. Koruyucu gazn younluu, koruyucu gazn rtme kabiliyetine dorudan etki yapar. Havadan ar bir gaz (argon) daha hafif bir gaza (helyum) oranla daha iyi bir koruma oluturur ve hava akmma kar hassasiyeti belirli miktarda azaltr. Kullanlan koruyucu gaz, erimi kaynak banyosunun viskozitesini de etkiler. Pozisyon kaynanda veya kk dikilerinde eriyiin yzey geriliminin, yerekimi kuvvetini yenmeye yetecek kadar byk olmas gerekir; yani, yksek bir erimi banyo viskozitesi istenir. Tersine olarak, hafife dbkey bir dikii oluturan ince damlal bir malzeme geii istendiinde, viskozite dk olmaldr. Ayrca ince salarn ilave tel olmadan kayna iin nem tayan kvrk aln kaynanda, erimi kenarlarn birlikte diki oluturmas iin dk bir viskozite gerekir. Ve nihayet, gaz kreciklerinin banyo katlamadan nce banyo yzeyine hzla ulamalarn salamak iin dk akkan srtnmesini uzatarak banyodan iyi bir degazaj salanr. MIG kayna TIG kaynana gre nemli derecede yksek bir eritme gc salar. Ancak dier taraftan, sadece uygun bir koruyucu gaz seimi ile azaltlabilecek ekilde, gzenek oluumuna kar da ok hassastr. Al 99,5'in kaynanda argon iine % 25 He katlmasyla gzenek yzeyleri % 80 azaltlr. Daha yksek He ierii ise, gzeneklilii tekrar arttrr. Ayn zamanda yanmay ve kaynak hzn da arttrr. Nikel ve bakr alamlarnn kaynanda da % 25 ila % 75 orannda He ieren Ar / He karmlar kullanlr. n tavlama yaplamayan bakr malzeme kaynanda saf helyum kullanlmaldr. Helyum kullanlmadan nce, gaz maliyetinin argon'a kyasla birka kat fazla olduunun gznne alnmas tavsiye edilir.

2.5.4. MAG Kaynanda Kullanlan Koruyucu Gazlar 2.5.4.1. Geleneksel Yntemlerde

MAG kaynanda koruyucu gaz olarak ya karbondioksit (CO2, MAGC-Yntemi) ya da TS EN 439'a gre bir karm gaz (MAGM-Yntemi) kullanlr. CO2'nin eldesi, ksmen karbondioksit bakmndan zengin gaz yataklarndan (saflk derecesi en yksek karbondioksit bu ekilde elde edilir) ve karbondioksit'in basn altnda serbest halde bulunduu maden suyu kaynaklarndan yaplmaktadr. Fermantasyon karbondioksiti, fermantasyon ilemi (Bira, melas'tan alkol, niasta'dan

46

aseton veya butanol eldesi) srasnda elde edilir. Ancak safiyetsizliklerden ve kokulardan arndrlmas gerekir. Ve nihayet, bata kok olmak zere yanc maddelerin yanmas srasnda ve sentez gazlarnn retimi srasnda elde edilir. Elde edilen gaz ounlukla azot, hidrojen ve kkrt ierir. Bu nedenle karbondioksitin bunlardan ayrlmas ve saflatrlmas gerekir. Saflk en az % 99,7 olmaldr ve azot ve hidrojen ksm % 0,15'l amamaldr. Gazda bulunan nemlilik, en iyi ekilde ilenme noktasnn llmesiyle belirlenir (ilenme noktas: iinde su buhar bulunan bir gazn youtuu scaklk). Kaynakl balantnn dayanm, akma snr ve sertlii, koruyucu gazda bulunan nemden etkilenmez. Ancak bzlme ve uzama deerleri azalr. Kaynakta kullanlan karbondioksitin ilenme noktas, TS EN 439'a gre -35C veya daha dk olmaldr. Nfuziyet ve sramalar (para zerinde ve torcun gaz memesi k aznda binken sv haldeki malzeme damlacklar) oluumu, kaynak makinesine ve koruyucu gazn bileimine baldr. Saf CO2 altnda, dier koruyucu gazlara kyasla daha youn olmas sonucu, diki zerine younlam ark ve bu nedenle de daha derin bir nfuziyet elde edilir. Sonuta dikiin grnm daha ktdr. Nfuziyet davrann biraz azaltacak ve ancak srama kayplarn drecek ve dikiin grnmn iyiletirecek ekilde, M1, M2 ve M3 koruyucu gazlar kullanlmaktadr. zellikle sramann azaltld dikiler, argonca zengin koruyucu gazlarla ( > % 90 Ar) oluturulmaktadr. Artan CO2 oranyla, srama kayplar artar. Saf CO2 altnda ok yksek akm ve gerilimde (uzun ark blgesi) tekrar azalr. Argon-Oksijen karmlar (M23, M33) daha kk bir ark gerilimi gerektirir ve Argon-CO2 karmlarna gre daha dk ksa devre frekansyla ksa ark blgesinde bulunur. Argon-CO2 karmlarnda ark gerilimi, artan CO2 ieriiyle artar ve gei blgesi ile sprey ark blgesi arasndaki snr, daha yksek akmlara telenir. Ksa ark blgesindeki ksa devre frekans da artar. ArgonOksijen karmlarna gre srama artar; hata oluumuna hassasiyet biraz byr ve ELC-eliklerinde (ELC:Extra Low Carbon: Son derece dk karbon) istenmeyen bir karbon art meydana gelir. Karm gazlara kyasla saf CO2 altnda ksa ark blgesinde en yksek ksa devre frekans oluur; ksa devre sresi ve dolaysyla ksa ark blgesinin kullanlabilir alan klr.

2.5.4.2. T.I.M.E. Proses

Argon-CO2-O2 karmlar (M22, M32), Argon-CO2 karmlarna benzer ekilde davranr. ABD'de bunlarn dnda Helyum'lu karm gazlar (Ar-He-CO2-O2) da kullanlmaktadr. 1992 ylndan itibaren gelitirilen ve T.I.M.E. (Transferred lonized Molten Energy) ad verilen bu gaz karm Avrupa ktasnda yksek maliyeti nedeniyle pek yaygn ekilde kullanlmamaktadr. Yntemin bir dier ad

47

da "Yksek Gl MAGM kayna" dr. Yksek gl MAGM kaynanda tel ilerleme hz 15 m/dak'dan, akm deeri de 350 Amper'den ve tel ap da 1,2 mm'den balamaktadr. Dolaysyla kullanlan akm retecinin de yksek gl olmas gerekmektedir. 4 bileeni! karm gaz 1987 ylnda J.G.Church tarafndan gelitirilmi ve Kuzey Amerika pazarna sunulmutur. Balca zellikleri, kaynak metalinin oksidasyonunun dkl, birleme hatasna kar yksek emniyet ve iyi bir diki grnmdr. T.I.M.E. gaz aadaki bileime sahiptir: Helyum : Karbondioksit : Oksijen : Argon : ve kalan % 26,5 % 0,8 % 0,5

Yksek gl MAGM kaynanda tel ilerleme hznn da ok yksek olmas, telin yzeyinin optimum dzgnlkte olmasn ve problemsiz bir tel besleme ilemini gerektirmektedir. Bu yntemde nfuziyet, geleneksel MAGM yntemine gre daha derin ve daha geni olmakta ve daha emniyetli bir kaynakl balant elde edilmektedir. Koruyucu gazn daha dk oksijen iermesi nedeniyle kaynak metalinin yzey gerilimi daha byk olmakta ve dolaysyla zor pozisyonlarda daha kolay kaynak yaplabilmektedir. T.I.M.E. prosesiyle yatay ike kaynanda 7 mm'lik kalnlk ve tavan ike pozisyonunda 5 mm'lik kalnlk tek pasoda oluturulabilmektedir. Tel besleme hznn ortalama 12 m/dak'dan 23 m/dak'ya kmas, isilik maliyetlerinin aaya ekilmesini salamtr. Dolaysyla gaz maliyeti bir miktar daha pahal olmasna ramen toplam maliyet geleneksel MAGM yntemine gre daha dk olmaktadr.

2.5.4.3. Dier Yntemlerde

Ar-He-CO2-H2 karmnda H2'nin % 3 orannda bulunmas, damla frekansn arttrmakta ve ksa ark blgesinde dzgn bir damla geiini mmkn hale getirmektedir. Koruyucu gaz tketimi, 10 ila 18 l/dak arasnda deiir ve en yaygn deer yaklak 16 l/dak'dr. Tablo 2.38'de MIG/MAG kaynanda eitli metaller ve alamlar iin kullanlan en yaygn koruyucu gazlar verilmitir.

48

Tablo 2.38. MIG/MAG kaynanda kullanlan koruyucu gazlar

2.6. Tel - Koruyucu Gaz Bileimi 2.6.1 Kaynak Metalinin Kimyasal Bileimi
Kaynak metalinin kimyasal bileimi, hibir zaman kullanlan kaynak teli veya ubuu ile ayn olmaz. Gazalt ark kaynanda, rnein gaz iindeki aktif bileenlerin yol at oksidasyon nedeniyle alam elemanlarnn yanmas sz konusudur. nert gazlarn kullanm srasnda bile hafif miktarda yanma reaksiyonlar gerekleir. Bunun nedeni, koruyucu gaz rtsnn, havann oksijeninin tamamnn ark atmosferine giriini tam olarak engelleyememesidir. ekil 2.4, koruyucu gazn oksijen ieriine bal olarak karbon, silisyum ve mangan'n yanmasn gstermektedir.

49

ekil 2.4. Gazalt ark kaynanda alam elemanlarnn yanmas

Alam elemanlarnn kayb, artan O2 ieriiyle artar. ekil 2.4, ayrca yksek silisyum ieren tellerde, mangan'm yanmasnn, dk silisyum ieren tellere gre daha dk kaldn gstermektedir. Kaynak parametreleri de koruyucu gazn yanma davran zerine etki eder; rnein dk akm iddeti ve yksek ark gerilimi halinde yanma daha fazla olmaktadr. Oksitleyici bileenler sadece koruyucu gazdaki oksijenden deil, karbondioksitin yksek scaklklarda aadaki reaksiyona gre dissosiasyonu sonucu da oluur:
2CO 2 -> 2CO + O 2

Arktaki oksijen, daha nce de akland gibi, oksitleyici etkiyi arttrr. Ancak CO2'nin paralanmasyla oluan karbonmonoksit (CO) de kaynak metalinde aadaki forml uyarnca etki eder.

Bu ekilde yksek miktarda karbon yanmas oluurken, teldeki dk C ierii bile kaynak metalinin karbrizasyonuna yol aar. Bu durum, korozyon dayanmn ok dk karbon ieriine borlu olan paslanmaz eliklerin MAGM kaynanda daha da nemlidir. Tablo 2.39'da gsterildii gibi, O2 ieren

50

karm gazlarn kullanm halinde karbon yanmas meydana gelirken, dk CO2 ierii bile karbon artna yol amaktadr. Bu nedenle korozyona dayankl eliklerin kaynanda dk CO2 ierikli koruyucu gazlar (rnein % 2,5) kullanlmaldr.

Tablo 2.39. Koruyucu gazn bileimi ve saf kaynak metalinin karbon ierii arasndaki iliki

Dk ve yksek alaml eliklerde oksidasyon nedeniyle, Ni ve Mo kaynak srasnda yanmazken Cr ve Nb kayb hesaba katlmaldr. Bu nedenle kullanlan kaynak teli, esas metale gre daha yksek alaml olmaldr. Kaynak metalinin kimyasal bileimi, ekilen pasolarla esas metalin karm derecesine de baldr. Bu karm baz yntemlerde ok daha belirgindir. Bu deer, dk akm iddetli ksa arkla kaynakta % 20 iken ilave tel kullanlmadan yaplan plazma kaynanda % 100'e kar.

2.6.2. Mekanik-Teknolojik zellikler

Kaynak metalinin kimyasal bileimi, s girdisi, kaynaktan sonraki souma hz ve kaynak metalinin mekanik-teknolojik zellikleri gibi baka faktrlerle birlikte belirlenir.

Yeni standartlar,

kaynak metalinin gsterimi iin kaynak metalinin mekanik-teknolojik

zellikleri zerine bilgileri de tespit etmektedir. rnein EN 440'a gre gsterim sistemi aadaki gibidir:
Tablo 2.40'a gre akma snr, dayanm ve iareti G 46 Gsterimde TS EN 439'a gre Kayn ynte Tablo TS EN EN 440'a gre gre tel zellii koruyucu iareti 3 M G2 tel elektrod iin G2, kullanlan koruyucu gaz iin M harfi

51

kullanlmtr. Gsterimde ekme dayanm ve entik darbe ii iin kullanlan tantm rakamlar, TS EN 439'a gre ancak birtel-gaz kombinasyonu iin kullanlmaktadr. Kaynak metalinin akma snr, ekme dayanm ve % uzamas iin be grup oluturulmutur ( 35'den 50'ye kadar olan iaret rakamlar) (Tablo 2.40). Tablo 2.40. Akma snr, ekme dayanm ve uzama iin iaretler
aret rakam 35 38 42 46 50 En dk
2

akma

ekme dayanm N/mm 440 ... 570 470... 600 500 ... 640 530 ... 680 560 ... 720
2 1)

En dk uzama 22 20 20 20 18

dayanm N/mm 355 380 420 460 500

Kaynak metalinin entik darbe ii 47 J'lk en dk entik darbe iinin garanti edilebildii scaklk ile belirtilmektedir (Tablo 2.41). Tablo 2.41. Tokluk zellikleri iin iaretler
aret harfi / rakam X A 0 2 3 4 5 6 En dk entik darbe ii 47 J C talep yok + 20 0 -20 -30 -40 -50 -60

Seilen rnekte kaynak metalinin mekanik-teknolojik zellikleri iin unlar belirtilmektedir:

En dk akma snr ekme dayanm En dk % uzama 47 J'n garanti edilebildii en dk scaklk

460 N/mm2 530 ... 680 N/mm2 20

-30C

Mekanik-teknolojik zellikler, saf kaynak metalinde llmektedir. Kaynak metalinin mekanik kalite deerlerini gsteren rakamlar, esas metalin zelliklerine gre uygun bir tel / koruyucu gaz bileimi bulabilmesini salamak iin tketiciye verilir.

52

3. BLM

GAZALTI TUNGSTEN ARK (TIG) KAYNAI

3.1. Giri
TIG kayna, esas olarak bir ark kayna eklidir. zellikle alminyum, magnezyum, titanyum gibi hafif metallerin kaynana uygundur. 1940 - 1960 dneminde gelitirilen bu yntem, gnmzde nemli bir kaynak yntemi olarak geerli hale gelmitir. TIG kaynak yntemi iin elektrik akm, su ve gaz'n her an salanmas ve kontrol edilmesi gerektiinden, bu yntemde kullanlan ekipman, ark kaynanda kullanlanlara gre daha karmak ve pahaldr. Yntem yaygn olarak TIG adyla anlr. TIG kayna, elektrik ark kaynak ynteminin daha ileri bir aamasdr. Bu prosesin tam adnda Tungsten kelimesi, arka elektrik akmn iletmeyi salayan, erimeyen elektrodu, Inert kelimesi, dier elementlerle kimyasal olarak birlemeyen bir gaz ve Gaz kelimesi de, erimi banyo ve ark rten, kaynak blgesini evreleyen havay uzak tutan malzemeyi simgeler. Bu kaynak yntemi, Heliarc veya Argonarc olarak da anlmaktadr. TIG yntemiyle, genellikle dier kaynak yntemleriyle oluturulan kaynaklara gre daha stn zellikte dikiler elde edilir. TIG kaynanda ark, tungsten elektrod ile para arasnda serbeste yanar. Koruyucu gaz, argon, helyum veya bunlarn karmndan oluur. ekil 3.1, TIG kaynann prensip emasn gstermektedir. Enerji retecinin bir kutbu tungsten elektroda dieri paraya baldr. Ark, sadece bir elektrik iletkeni ye ark taycs olan tungsten elektrod (srekli elektrod) ile para arasnda yanar. lave malzeme, kural olarak akm yklenmemitir; kaynak blgesine yandan veya nden, ya elle sevkedilen ubuk veya ayr bir sevk aparatndan sevkedilen tel formundadr. Tungsten elektrod ile erimi banyo ve ilave metalin erimi haldeki ucu, atmosferden, elektrodun bulunduu bir koruyucu gaz memesinden elektrodla eeksenli olarak beslenen bir inert koruyucu gaz ile korunur.

53

ekil 3.1. TIG kaynann prensip emas TIG kaynanda en yaygn koruyucu gaz olarak Argon kullanlr. Elektrodun tatminkar ekilde korunabilmesi iin koruyucu gazn saflk derecesi en az % 99,95 olmaldr. Kural olarak 200 bar basn altndaki 10 Nm3 'lk elik tplerde satlr. Hafif metallerde geni ve derin nfuziyet nedeniyle son yllarda Argon/Helyum karmlarnn kullanlmasna doru bir eilim mevcuttur. ekil 3.2'de su soutmal bir TIG kaynak ekipmann temel elemanlar gsterilmitir.

ekil 3.2. Su soutmal bir TIG kaynak ekipmann temel elemanlar

Aada TIG kayna ile elektrik ark ve oksi-asetilen kayna arasndaki farkllklar verilmitir: Bir dekapan (rtl elektrodlarn rts, tozalt kaynandaki tz vs.)gerektirmez; bitmi kaynaklardan korozif artklarn temizlenmesine gerek duyulmaz.

54

Kimyasal bileim bakmndan kaynak metalinin bileimi, kaynak edilen esas metal ile hemen hemen ayndr. Dier yntemlerle oluturulan kaynaklara gre genellikle daha yksek dayanml, korozyona kar daha direnli ve daha snektir. Inert gaz, dier maddelerle birlemez ve kaynak metalinin bu tip maddelerle kirlenmesine msaade etmez. Kaynak tm pozisyonlarda kolaylkla yaplabilir. Kaynak ilemi kolaylkla gzlenebilir. Gr engelleyen herhangi bir duman veya sis olumaz ve kaynak banyosu temizdir. Kaynaa bitiik esas metaldeki distorsiyon miktar minimumdur. Is, kk bir alanda younlar ve dolaysyla Isnn Tesiri Altndaki Blge daha kk boyuttadr. Isnn Tesiri Altndaki Blge (ITAB): Esas metalin, erimi kaynak metalinin ssndan etkilenerek iyaps ve zellikleri deimi blge) Metal temizleme problerine yol aan srama olay yoktur. Ark srasnda herhangi bir

metal tanmadndan bu problemden kanlmaktadr.

3.2. Elle TIG Kaynanda Kullanlan Ekipman

TIG kayna iin gerekli ekipman ve malzeme, iinden gaz geen ve koruyucu gaz ark evresine ynlendiren bir meme ile erimeyen bir tungsten elektrod ieren bir elektrod tutucusu veya tor; bir koruyucu gaz tp, bir basn drme manometresi (basn reglatr) ve ak ler (debimetre); bir elektrik akm reteci ve baz makinelerde da bir soutma suyu devresinden oluur.

3.2.1. TIG Torcu

Bir TIG torcu, zel olarak tasarlanm bir elektrod tutucusudur. Tor, eitli boyutlarda tungsten elektrodlar kolaylkla kullanabilecek tarzda imal edilmi olup koruyucu gazn akn ynlendirecek, deitirilebilen bir gaz memesi ile donatlmtr. Torlarn bazlar hava soutmaldr ancak su soutmal torlar daha yaygn ekilde kullanlmaktadr.

3.2.1.1. Tungsten Elektrodlar

TIG kayna veya plazma kayna iin kullanlan srekli elektrodlar, TS EN 26848 'de standartlatrlmtr. Bu elektrodlar, genellikle silindirik ubuklar olup, tungsten metalinin yksek erime scakl (3390C) nedeniyle dkm yntemiyle deil sinterlenerek ve balayc ile birletirilerek imal edilir. Standartlatrlm aplar 0,5; 1,0; 1,6; (2,0); 2,4; (3,0), 3,2; 4,0; (5-0); (6,0); 6,4; 8,0 mm dir. Eriliklerden mmkn olduunca kanlmaldr. Yuvarlak enkesitli elektrodlarn haricinde, dikdrtgen enkesitli elektrodlar da mevcuttur. Bu elektrodlar zel elektrod olarak standartlatrlmtr. Bu elektrodlarn standart boylar 50; 75; 150 ve 175 mm'dir.

55

DKKAT:

eitli tungsten elektrod trlerini inceleyiniz (saf tungsten elektrodlar, toryum oksitli tungsten elektrodlar, zirkonyum oksitli tungsten elektrodlar) ve kaynak ilemini/, iin doru eidi seiniz. NK: Tungsten elektrod malzemesine toryum oksit ilavesi, tutuma emniyetini arttrr ve yklenebilirlii iyiletirir (zellikle doru akmla kaynakta sivri ulu elektrodun ark srasnda yksek sl dayanma sahip olmas gerektiinden). Ancak alminyumun yksek akm iddetiyle alternatif akmla kaynanda dzgn bir kresel elektrod ucu istenir. Tam mekanize kaynakta ve nkleer reaktr yapmnda zellikle tabloda verilen trler kullanlmaldr. Yanl elektrod seimi halinde tutuma zorluklan ve uygun olmayan dayanma sreleri veya sakin olmayan ark oluur. Nkleer reaktr yapmnda kaynak dikiinde istenmeyen toryum oksit kalntlar oluur. GSTERM:

56

3.2.1.2. Su Soutmal TIG Kaynak Torcu

ekil 3.3'te, ok amal bir TIG torcunun balantlar gsterilmitir. Byle bir tor, bir tutamak, bir elektrod tutucusu, koruyucu gaz ark'a ileten bir ortam, elektrik akmn ark'a ileten bir iletken ve soutma suyunu tor kafasna ileten bir hortumdan oluur.

ekil 3.3. Bir kaynak torcunun balantlar ekil 3.4'te ise su soutmal bir TIG torcunun kesiti ve elemanlar gsterilmitir.

57

Su soutmal torta su, tor kafasn, kontak borusunu ve elektrodu soutur. Ayrca dier yntemlere gre daha hafif olan kaynak akm kablosunu da soutur (ekil 3.5). Eer kaynak akm kablosu, srekli bir soutma suyu ak ile soutulmazsa, akm tayorken snr ve hatta yanabilir

ekil 3.5. Tor iinde soutma suyunun ak ekil 3.6, koruyucu gaz tpnn kna takl olan basn reglatrnden geen koruyucu gazn bir hortumdan sonra tor kafasna ve kontak borusuna gelene kadar izledii yolu gstermektedir. Gaz daha sonra, kendisini tungsten elektrodun evresinden seramik memeye ve oradan da alma blgesine ileten kontak borusu tutucusu evresindeki bir seri delikten akar. Bu memenin ap ve boyu, kullanlan elektrodun boyutlarna, akm tipine, kaynak edilen malzemeye ve kullanlan koruyucu gaz trne bal olarak deiir.

ekil 3.6. Tor iinde koruyucu gazn ak

58

Elektrik akm, su soutmal kaynak kablosu iinden tor kafasna, kontak borusu tutucusuna, kontak borusuna ve nihayet tungsten elektroda ular (ekil 3.7). Elektrod ucunda ark oluturulur, paraya geer ve para zerindeki kutuplama aparat zerinden kaynak makinasna dner.

ekil 3.7. Tor iinde elektrik akmnn ak. Elektriin tortan paraya ak eklindeki tanmlama, elektrodun negatif veya doru kutuplanmas halinde (Doru Akm Elektrod Negatif = DAEN) geerlidir. Eer ters kutuplama kullanlrsa (Doru Akm Elektrod Pozitif = DAEP) elektrod bunun tersi ynde akar.

3.2.1.3. Gaz Mercei

ekil 3.8'de gsterilen gaz mercei, koruyucu gazn kararlln arttrr. Gaz mercei ile donatlan bir tor, koruyucu gaz daha uzak mesafelere kadar salmadan iletebilir.

ekil 3.8. Bir TIG torcu iinde gaz merceinin konumu.

59

DKKAT:

Mmknse- gaz memesinden argonun girdapsz kn salayan ve gaz akn byk miktarda kararl hale getiren bir "gaz mercei" veya benzeri dzenekleri kullannz.
NK:

TIG torcunda bir gaz mercei ile argon'un gaz memesinden girdapsz ak salanr. Bu ak byk bir mesafe boyunca kararl kalr. Ayrca tungsten elektrodun gaz memesi dna daha uzun karlmas da mmkn hale gelir. F3ylelikle kaynaknn emniyetle alabilmesi iyiletirilir ve zor ulalabilen yerlerde daha yksek emniyetle allabilinir.
DKKAT EDLMEZSE:

Gzenek oluur.
GSTERM:

3.2.2. TIG Kaynanda Kullanlan Kaynak Makineleri

TIG kaynanda den statik karakteristikli kaynak makinalar (akm reteleri) kullanlr. Bu nedenle prensip bakmndan, elektrik ark kaynanda kullanlan makinelar TIG kaynanda da kullanlabilir. TIG kaynanda, elektrik ark kaynana kyasla devrede kalma sresindeki kesiklikler ok daha az sayda olduundan, uygun kuvvette akm retelerinin seimi ok nemlidir. TIG kayna hem alternatif hem de doru akmla yaplabildiinden, ya kaynak transformatrleri ya da redresrleri kullanlr. Hem doru hem de alternatif akm veren bileik makinalar da mevcuttur. Gnmzde TIG kaynanda, ok dk akmlarla allabildiinden, akm retelerinin hassas ekilde ayarlanabilmesi (ince ayar) gerekir.

60

ekil 3.9'da modern bir TIG kaynak makinas grlmektedir.

ekil 3.9. Modem bir TIG kaynak makinas.

Dey karakteristikli kaynak makinalarnda akm iddeti, makina zerinde baka bir karakteristik erisi seilerek ayarlanr. Bu ekilde ayn ark boyunda ark gerilimi de bir miktar ykselmi olur; ancak kaynak bunu, elektrod ile para arasndaki mesafeyi deitirerek daha iyi etkileyebilir. ekil 3.10, den tip bir statik karakteristie sahip kaynak makinasnda ayar blgelerini ve alma noktalarn gstermektedir.

ekil 3.10. Den tip karakteristie sahip bir kaynak makinasnda ayar blgeleri ve alma noktas

alma noktas, ayarlanan makina karakteristik erisi ile arkn karakteristik erisinin kesime noktasdr. Bir kaynak makinann ayar blgesi makinann ayarlanabilen en dk ve en yksek ayar

61

erileriyle arkn karakteristik erisinin kesiim noktasnda elde edilir. Modern transistorlu kaynak makinalarnda her bir uygulama iin kademesiz ayarlama ve kaynak datalarnn nprogramlanmas da mmkndr. Ayrca akm impulslu olarak da ayarlanabilmektedir. ekil 3.11'de bir TIG kaynak transformatrnn temel elemanlar ve bu elemanlarn fonksiyonlar gsterilmektedir.

I. II.
retir.

Transformatr (tek ve fazl): ebekenin akmn kaynak akmna evirir: yani ebekenin gerilimini Bota alma /

Kaynak gerilimine drr ve ebekenin akm iddetini kaynak akm iddetine ykseltir. Yksek gerilim impuls reteci: Kaynak srasnda arkn temassz tututurulmas iin gereklidir ve yksek frekansl impulslar

III. IV. V. VI.

Koruyucu reglatr ve kondansatr Transformatrn, sarmlarna zarar verebilecek yksek gerilim impulslarndan

korunmasn salar. Filtre kondansatr: Kaynak srasnda oluabilecek farkl akm yar dalgalarn eitler (dorultma etkisi) Koruyucu gaz magnet ventili: Koruyucu gaz akn elektromanyetik olarak aar ve kapatr. Kontrol birimi: Kaynak akmn aar ve kapatr; kaynak akm iddetini ayarlar; koruyucu gazn ayarlanabilen n ve art

ak sreleri salayan magnet ventili kontrol eder; filtre kondansatr ayarlar; dier kontrol fonksiyonlarn salar.

ekil 3.11. Bir TIG kaynak transformatr-temel elemanlar ve fonksiyonlar (alternatif akmla kaynak)

62

3.2.2.1. Kontrol niteleri

ou durumda kaynak akmnn allan noktada veya kaynak yaparken deitirilmesi gerekmektedir. Bu gibi durumlarda gerek elle gerekse ayakla alan uzaktan kumandal cihazlar avantaj salamaktadr. Kaynak srasnda her bir fonksiyonun deitirilebilmesini mmkn klan kontrol cihazlar mevcuttur. Bu cihazlar ya makinadan ayr veya makinann iinde entegre bir nite eklindedir. Basit bir cihazn aadaki fonksiyonlar yerine getirmesi gerekir: a. akm rlesini altrmaldr b. elektrod tututurucuyu altrmaldr c. koruyucu gaz ventilini ap kapatabilmelidir d. krater doldurma tertibatn altrmaldr Bu fonksiyonlar, ya iki (iki zamanl) ya da drt kademede (drt zamanl) grev yapacak formdadr. Kaynak makinas, toplam kaynak ilemi sresince ak kaldndan, elektrod, bir koruyucunun devreye sokulmasyla ve karlmasyla akm yklenir ya da yklenmez. Tututurma iin gereken yksek frekansl gerilim veya yksek gerilim impulslar da kaynak akmyla birlikte devreye sokulur. Kayplardan kanmak iin koruyucu gaz da sadece esas kaynak ilemi srasnda akmaldr. Dier taraftan tututurma srasnda da tungsten elektrodun tatminkr ekilde korunmas gerekir. Bu durum, kaynan balangcndan ksa bir sre nce, koruyucu gaz akn kontrol eden magnet ventilin gaz akn serbest brakmas ile salanr. Dier taraftan, katlamakta olan metal banyosu ve henz tavl haldeki elektrod ucu da arkn snmesinden sonra ksa bir sre daha korunmak zorundadr. Bu ilem ise, arkn snmesinden sonra koruyucu gazn birka saniye daha akmas ile salanr. Eski cihazlarda bu ilem bir endktans bobini ve art ak kab ile salanmaktayd. Modern TIG kaynak makinalarnda magnet ventili bir zaman rlesiyle donatlmtr. stenen art ak sresi bu sayede ayarlanabilmektedir. ki zamanl kontrol sisteminde esas fonksiyonlar olan koruyucu gazn alp kapatlmas komutlar ve akmn alp kapatlma komutlarnn her ikisi birlikte kumanda edilir. Yani akm balad anda gaz ak balar ve akm kesildiinde gaz ak da durur. Modern cihazlar ise ounlukla drt zamanldr. 1. Zaman: Tetie baslr ve basl tutulur,

nce koruyucu gaz akmaya balar (n ak sresi ayalanabilir), yardmc tututurma balar, ark dk akm iddetiyle tutuur (ayarlanabilir) - ark tutumadnda, koruyucu gaz ve yardmc tututurma tekrar kapanr (tasarruflu kumanda). 2. Zaman: Tetik braklr,

63

ayarlanan kaynak akm srer, 3. Zaman: Tetie tekrar baslr ve basl tutulur,

akm ayarlanabilen bir zaman iinde srekli olarak azalr 4. Zaman: Tetik braklr,

akm kesilir, koruyucu gaz, ayarlanabilen bir sre daha akar. ekil 3.12, kaynak akmnn bu ekilde programlanabildii bir TIG kaynak makinas iin kontrol parametrelerinin zamanla deiimini gstermektedir.

Ayar parametreleri:
I. II. III. IV. Tututurma akm Akm ykselme hz Kaynak akm Akm azalma hz Azalm kaynak akm

V.

ekil 3.12. Programlanabilen bir TIG kaynak makinasnda ayar parametrelerinin zamanla deiimi.

64

3.2.2.1.1. TIG Kaynanda Elektrodun Tututurulmas

Tungsten elektrod ile para arasnda bir arkn oluturulmas gerektiinde, bu araln elektriksel bakmdan iletken hale getirilmesi gerekir. Arkn tututurulmas srasnda oluan yksek scaklk sayesinde, koruyucu gaz elektriksel bakmdan iletken hale gelir. Elektrodun Paraya Temasyla Tututurma ekil 3.13, TIG kaynanda ark oluturma yntemlerinden, elektrodun paraya temas ettirilmesiyle tututurulmasn gstermektedir.

ekil 3.13. TIG kaynanda elektrodun paraya temas ettirilmesiyle tututurma

Bu ekilde tututurmada kaynak metalinde tungsten kalntlar oluabilir. Elektrod alamlanr ve dolaysyla ark kararszlar. Bakrdan bir yardmc levha zerinde tututurmayla tungsten kalntlarndan kanlabilir. Bu yntem sadece doru akmda mmkndr. Yeni bir tututurma teknii de "kaldrlan ark ile (lift-arc) tututurma" dr. Bu yntemde ok dk akm iddeti yklenen tungsten elektrod para ile temas etmektedir. Dolaysyla tututurma noktasnda tungsten kalnts olmamaktadr. lk nce elektrodun biraz yukarya kaldrlmasyla zayf bir ark yaklmakta, daha sonra da kumanda tertibatndaki zel bir anahtar yardmyla akm iddeti tam gcne ayarlanmaktadr.

Yksek Frekans Giriimi ile Tututurma Temassz tututurma, elektrodun paraya temasyla tututurmann dezavantajlarndan kanmay mmkn klar. Bu yntem, hem doru ve hem de alternatif akmla kaynakta mmkndr. Ancak alternatif akmda kaynakta bu tututurmann, akmn yar dalgas arasndaki her sfrdan geite etki etmesi gerekir. Yksek frekans giriimi ile tututurmada, tungsten elektrod ile para arasnda, gaz akn nceden iyonize eden ve bu ekilde arkn temassz bir ekilde tututurulmasn salayan bir yksek frekans retecinin oluturduu birka MHz'lik frekanstaki ve yeterli ykseklikteki bir gerilim olumaldr. Yksek frekansl tututurmann kullanm halinde, akm devresine bir yksek frekans

65

empedans dahil edilmeli ve bu srada yksek frekansn sadece elektrod ile para arasnda akmas ve kaynak makinasna yksek frekansl bir akm sramasndan kanlmas gerekir. Bu olduu takdirde, tek tek sarglar arasndaki gerilim sramas yoluyla tahrip olabilir. Tututurucu devredeyken yksek frekans nedeniyle yaknda bulunan radyo ve televizyon alclarnn bozulmas da mmkndr. Bu tip arzalarn tamiri ok masrafldr. Yksek Gerilim mpulslaryla Tututurma Yukarda sz edilen dezavantaj, yksek gerilim impulslu makinalarda yoktur. Bu tip makinalar 50 Hz veya daha dk frekansl ve birka bin voltluk bir gerilimli impulslar retir. ekil 3.14. TIG kaynanda elektrodun yksek gerilim mpulslaryla tututurulmasn

gstermektedir.

I= mpuls reteci

G= Kaynak akm reteci

ekil 3.14. TIG kaynanda yksek gerilim mpulslaryla arkn tututurulmas Doru Akmla Tututurma-Alternatif Akmla Kaynak Son yllarda alternatif akmla kaynakta, nce doru akmla tututurma yaplmakta ve tututurmadan hemen sonra otomatik olarak alternatif akma geilmektedir. Alternatif Akmda Arkn Tututurulmas Alternatif akmda ark, her sfr geiinde sner. Bu nedenle tpk balangtaki yksek gerilim mpulslaryla temassz tututurmada olduu gibi, her yar dalgada yeniden tututurulmas gerekir (ekil 3.15) Alminyum sadece alternatif akmla kaynak yaplr. Elektrodun pozitif kutupland srada alminyumun yksek scaklkta eriyen oksit tabakas paralanr. Bu sre ksa olduundan tungsten

66

elektrod ar yklenmez (ekil 3.16). Bu konu ileride ayrntlaryla aklanacaktr.

ekil 3.15. Alternatif akmda yksek gerilim impulslaryla tututurma

Pozitif ve negatif yarm dalgalarn dengesizlemesi Negatif dalga daha kuvvetlenir; ark srama yapar; temizleme etkisi zayflar; kaynak makinas an yklenir.

Pozitif ve negatif yarm dalgalarn dengelenmesi Bir filtre kondansatrn kullanm sayesinde dorultma etkisi salanr.

67

ekil 3.16. Alminyumun alternatif akmla kaynanda yar dalgalardaki durumlar.

3.2.2.1.2. Krater Doldurma Tertibatlar

Ark altnda en son katlaan sv haldeki banyo, dikiin dier ksmlar gibi tatminkr bir ekilde ilave malzeme ile doldurulamayabilir. Diki ucunda arkn banyo zerine etkiyen statik basncdan dolay bir derinleme meydana gelir. Dolaysyla sv malzeme kenarlardan ekilir. Ayrca sv metalin soumas srasnda hacminin klmesi nedeniyle u kraterde bzlme sonucu bir lunker oluur. Ayrca bir u krater lunkerinde ou kez karlalan katlama atlaklarna da dikkat edilmelidir. U kraterindeki hata blgeleri, eritilerek giderilemeyecek derecede derinse, kaynaa tekrar balamadan nce talanmas gerekir. Bu durumda modern TIG kaynak makinalarnda, kaynan sonunda, istenen bir krater ekli salanmak iin krater doldurma tertibat devreye girerek, TIG kayna iin tipik bir durum olan, akmn kademesiz ekilde yava yava azalmas salanr. Bu tr bir akm azalmas iin basit bir prensip emas ekil 3.17'te verilmitir.

ekil 3.17. Bir krater doldurma tertibatnn emas.

Kaynak ileminin sonunda tortaki dmeye baslmasyla ilk nce kaynak akm devresindeki bir diren devreye kademeye girerek kaynak akmn drr. Belirli bir sre sonra bir zaman rlesi

68

kaynak akmn keser. Bu kesilme iki veya daha fazla kademede de gerekleebilir ancak modern makinalarda kademesizdir. Kaynak ileminin sonunda akmn kesilmesi, banyonun derinliinin azalmasna yol aar, yani nden arkaya doru kademeli bir katlama balar. Ayn anda ark basnc da, banyo zerine biraz daha ilave metal ulamasn salayacak ekilde devam eder. Bu ekilde pasonun ucu (krater) dolar ve yzeyde daha sonradan bir talama veya tekrar eritmeyi gerektiren muhtemel hata blgeleri olumam olur.

3.2.2.2. Akm Tr ve Kutuplama ekli

Kural olarak TIG kaynanda doru akmla kaynak yaplr. Bunun bir istisnas, alminyum, magnezyum ve bunlarn alamlar gibi hafif metaller ve ayrca pirin ve berilyum bakr gibi bakr alamlar alternatif akmla kaynak yaplr.

Negatif kutup souk kutuptur; bu nedenle kaynak srasnda tungsten elektrodun akm yklenebilirlii ve dayankll pozitif kutuplanmasna gre negatif kutuplanmas halinde ok daha yksektir. Alternatif akmda kullanm halinde tungsten elektrodun akm yklenebilirlii, doru akmda negatif kutuplanmadaki deerine eriemez ancak pozitif kutuplanmaya gre birka kat daha yksektir. Alternatif akmla kaynakta elektrodun ykelenbilirlii, filtre kondansatrn kullanlp kullanlmadndan da etkilenir. Akm devresindeki filtre kondansatrn grevi, daha sonra aklanacaktr. Aadaki ipularmda farkl kutup trlerinde tungsten elektrodun akm yklenebilirlii verilmitir. Yksek scaklkta eriyen oksit tabakas ieren malzemelerde kat oksit tabakas, kaynak banyosunun akmasn ve damlalarn zerine dt paso ile birlemesini engeller. Yaklak 2050C'lik erime scaklyla alminyumoksit, eritme kaynanda ok zor paralanan bu oksitlerden biridir. Gaz eritme kaynanda veya lehimlemede kullanlan dekapanlarla bu oksit tabakas uzaklatrabilmektedir ancak ilave bir masraf yaplmasn gerektirir. TIG kaynanda bu tabakann uzaklatrlmas, arktaki yk tayclarla salanr. Yk tayclar, elektronlardan ve elektronlarn ayrlmasyla oluan pozitif ykl gaz iyonlarndan oluur. Elektronlar byk hzlarda hareket eder ancak ktlelerinin kkl nedeniyle kinetik enerjileri azdr. Bu nedenle sadece iyonlar, esas malzeme yzeyine arptklarnda yzeydeki oksit tabakasn paralamak iin yeterli enerjiye sahiptir. ekil 3.18, arktaki yk tayclarn hareketlerini ematik olarak gstermektedir. Elektronlar katottan anoda doru yer deitirir ve burada arpma sonucu s retir. iyonlar ise ters ynde hareket eder. Ancak iyonlarn kinetik enerjisi, sadece elektrod anod ve para da katod olduunda kaynak banyosunun yzeyi zerine uygulanabilir. Fakat bu ekilde temizleme etkisi nemli oranda dk olur nk pozitif kutuplanm elektrodun kuvvetli ekilde snmas, akm iddetini zayflatr.

69

ekil 3.18. Arkta yk tayclarn hareketi Alternatif akmn kullanlmas ile bu durumun iyi bir ortalamas elde edilir. Kutbun deimesi, srasyla, elektrod pozitif kutup olduunda oksit tabakasnn paralanmasna (katodik temizleme) ve elektrod negatif kutup olduunda da tekrar soumasna imkan salar Bu nedenle iki yar dalga, temizleme yardalgas ve soutma yardalgas olarak adlandrlr. Bu balamda banyo yzeyinin oksitten yeterli sekide temizlemesi ve elektrodun dayanma sresinde nemli bir art salanr. Baka bir teori, temizleme etkisini yle aklamaktadr: elektrod pozitif kutup olduunda erimi banyodan kan elektronlar, oksit tabakasn paralar. Ancak bu teoriye kar, elektronlarn k enerjisinin dkl nedeniyle, bunlarn altttaki metalden deil mevcut oksit tabakasndan kt sylenmektedir. Alminyumun kaynanda alternatif akmn kullanm, baka bir problem daha karr. Alminyumun (erime scakl 658C, buharlama scakl 2270C) tungsten (erime scakl 3350C, buharlama scakl 4800C) ile ark iinde birleik olarak iletim oluturmas, bir dorultma etkisi dourur. Daha nce de akland gibi elektronlar ya termik emisyon veya alan emisyonu yoluyla yaynn zafi olarak dk akm iddeti ve gerilimde yaplan TIG kaynanda alan emisyonu nisbeten zayftr ve termik emisyon daha gl olup metallerde artan scaklkla ykselir ve 3500C 'nin zerinde srama gsterir. Bu scaklklara sadece tungsten elektrod halinde ulalabilir; ancak buharlama scakl 3500C'nin altnda olan alminyum halinde ulalamaz. Dolaysyla parann negatif kutuplanmas srasnda souk erimi banyoya oranla elektrod negatif kutuplandnda scak elektrodda nemli oranda elektron k meydana gelir. Bu nedenle pozitif yar dalgann klmesi durumu veya baka bir ifadeyle, ekil 3.19'de gsterildii gibi, negatif bir doru akm bileeni oluur. Bu dorultma etkisi, TIG kaynanda sadece alminyumda deil daha kk ktleli olmak zere eliklerin kaynanda da meydana gelir. Burada da daha yksek scakla ulaan

70

elektrod, daha fazla elektron yayar

ekil 3.19. Alminyumun alternatif akmla TIG kaynanda dorultma etkisi

Doru akm bileeni, ou kez zararl ynde etkir. Temizleme etkisi zayflar ancak ayn zamanda ark daha keskin ve kararsz yanar; bu nedenle koruyucu gaz debisinin arttrlmas gerekir. Doru akm ksm, bir n-manyetiklemeye yol aarak kaynak makinesinin snmasna neden olduundan trafo sarmlarna da zarar verir. Dorultma etkisinin olumsuzluu akm devresinin uygun bir yerinde, doru akm bileenini filtreleyen bir kondansatrn (filtre kondansatr) kullanlmasyla

engellenebilir. ekil 3.20, akmn ak zerine filtrenin etkisini zamana bal olarak gsteren bir osilogram vermektedir.

71

DKKAT: zellikle alminyum malzeme halinde, elektrod ap seiminde daima ayarlanan kaynak akmn gz nnde bulundurunuz. Bu zellikle alternatif akmda nemlidir. Doru akmla kaynakla (elektrod negatif kutupta) bazen daha kaln elektrodlar da kullanlabilir - bu durumda her eyden nce tekrar tutuma emniyeti ktleebilir. TIG kaynanda tungsten elektrodun yklenebilirlii:

Dier bir zm yolu, kutuplamann deitirilmesidir. Negatif kutuplanm paradan negatif kutuplanm elektroda daha az elektron akar ve bunlar yeniden tutumay gletirir. Bu nedenle doru akmda sadece tututurmak iin gerekli yksek gerilim impulslaryla tututurma, alternatif akmda her sfrdan geite gereklidir.

Yaplan almalar, doru akmda negatif kutuplama ile alminyumun kaynanda helyum gaz kullanmnn enteresan sonular verdiini gstermitir. Ancak bu zm uygularken, helyum'un pahal bir gaz olduu gznnde tutulmaldr. Helyumun yksek iyonizasyon enerjisi nedeniyle daha yksek gerilimde yanar. Bu bakmdan arkn yksek scaklklara kmas nedeniyle oksit tabakas akkan hale gelir. Helyum kullanlmasnn bir dezavantaj ise, gazn yksek fiyat yannda tutuma zelliklerini ktletirmesidir. Bu nedenle argon / helyum karmlarnn (rnein %50 Ar - % 50 He) kullanlmas artmaktadr. Helyum veya helyum ksm fazla argon/helyum karmlar altnda biraz kararsz yanan ark, ok ksa ark boyunda kaynak edilir ve esas olarak tam mekanik bir dzenekte uygulanmas gerekir.

72

Alminyumun alternatif akmla pozisyon kaynanda, rnein tavan pozisyonunda, kaynak dikiinin nisbeten daha geni olmas nedeniyle banyonun rtlme zorluu meydana gelmektedir.
Pozisyon kayna: yatay zeminde yaplan aln ve ike kaynaklan ve oluk pozisyonu dndaki tm pozisyonlarda yaplan kaynaklara denilmektedir.

Drtgen eklinde (kare dalga) alternatif akm veren kaynak makinalar deiik stnlkler sunmaktadr. Bunlarda hzl ekilde devreye giren transistrlerin yardmyla kaynak makinasnn kesintisiz ekilde deien pozitif ve negatif kutbu elektroda aktarlmaktadr. Gnmzde bu tip kaynak makinalar yerine nverter kullanlmaktadr. kare dalgal alternatif akmda sfrdan dikey gei nedeniyle temassz tututurmada gereken tututurma dzenei sadece balangta kullanlmaktadr. Piyasada bulunan baz makinalarda, ayrca bir balans regleri yardmyla pozitif ve negatif yardalgalar zamana bal olarak deitirilmektedir. Bunun anlam, tatminkar bir temizleme etkisi iin pozitif yar dalgann % 30'u yeterli gelmektedir. Bu ayarlama ile elektrodun akm yklenebilirlii, konvansiyonel alternatif akma gre daha byk olmakta, ekilen pasolar daralmakta ve bu ekilde pozisyon kayna daha iyi yaplabilmektedir.

3.3. TIG Kaynanda Kaynak Az ekilleri ve Az Hazrl

TIG kaynanda kullanlan kaynak az ekilleri standartlatrlmtr. Bu blmde DN 8551 Ksm 1 ve DN 8552 Ksm 1'deki azlar gsterilmitir. Ancak uras belirtilmelidir ki, TIG kaynak yntemi, ilave metalin kullanlmamas gereken ve para kenarlarnn arkla eritilerek birletirilecei kaynak dikileri iin zellikle uygundur. Bu uygulama trleri, standart az formlarndan kvrk aln kayna ve kvrk bindirme aln kayna 'm oluturmaktadr. Bunun dnda ke birletirmedeki ve sacn birletirilmesindeki ike dikileri ve hafife kkln zararsz olduu zel durumlar ve de l-dikileri de bu kapsama girmektedir. l-birletirmeler, 3 veya 4 mm'ye kadar n aln mesafesinin hi veya ok az olduu eliklerde tek taraftan kaynak edilir. Alminyum malzemelerde kalnlk 5 mm'ye kadar kabilir. Daha kaln salar ( yaklak 8 mm'ye kadar) ift taraftan kaynak edilmelidir. Bu durumda salar arasnda kalnln yars kadar bir aralk braklmaldr. S-pozisyonunda (aadan yukarya) ift taraftan kaynak ileminde, younlaan s girdisi nedeniyle zellikle alminyum ve bakrda mutlaka bir aralk braklmaldr. 8 veya bazen 10 mm'nin zerindeki para kalnlklar durumunda esas olarak azlara eiklik verilmesi ve Y- veya ift Y-eklinde hazrlanmas gerekir. Az as eliklerde 60, alminyumda 70 olmaldr. Kk aln ykseklii eliklerde 2 ila 4 mm ve bazen 6 mm'ye kadar, alminyumda ise 2-3 bazen 4 olmaldr. Ancak V-ve ift V-dikilerinde az kenarlarnn ular dz krlabilir, bu nedenle kk aln ykseklii pratikte O 'dan balar. Daha kaln paralarda bu diki formlar ve U ve ift-U dikileri TIG kaynayla nadiren tam olarak doldurulabilir. Bu nedenle ou durumda kaln salarn kaynanda

73

TIG kayna sadece kkn kaynanda kullanlr. Alminyumun tek taraftan kaynanda, kk tarafnn yzeyinde sk sk hafif ve izgi eklinde bir ieri kklk grlr. Bundan kanmak iin kk alnnn d kenarlarna pah verilmelidir.
DKKAT: I-dikilerin kaynanda alt kenarlarda pah krnz. Bu ekilde tehlikeli oksit entiklerinden kanabilirsiniz.
NK:

Bir I-dikiinin aln kenarndaki oksit tabakasna, ark tarafndan ulalamaz ve -/ellikle dikiin alt ksmnda- bu tabaka datlamaz. Bu nedenle bu tabaka, oksitin erime scakl esas metalinkinden ok daha yksek olduundan, kaynak metalinde ayr bir tabaka olarak kalr. Alt kenarda pah krlmas halinde, kaynak banyosu oksit tabakasn iine emer ve diki alt kenarnda datr. Hatay gidermek iin oksit entiinden dolay kaynak dikii zorlamalara dayanamadnda kaynak dikii sklmeli ve yeniden kaynak yaplmaldr.

GSTERM:

Tablo 3.1, elik ve alminyumun TIG kaynanda en nemli az ekillerini gstermektedir. Azlarn almas, alamsz ve dk alaml eliklerde alevle kesme yntemiyle, paslanmaz elik ve demird metaller gibi zel malzemelerde ise plazmayla kesme yntemiyle yaplr. nce malzemeler makasla da kesilebilir. U veya ift U-az hazrlanacak kaln salarda ise ounlukla talal imalat yntemleriyle az hazrlanr. TIG kaynanda kaynak aznn temizlii yaamsal derecede nemlidir. Hadde cruflar ve oksit kalntlarnn fra veya talamayla uzaklatrlmas gerekir. Alminyum ve alminyum alamlarnda az kenarlar ve dikiin evresi, hzla yeniden oluan oksit kalntlarnn uzaklatrabilmesi iin kaynaktan hemen nce bir kez daha paslanmaz elik fralarla fralanmas gerekir. nk oksit kalntlarnn elektron k iinin daha dk olmas nedeniyle ark tercihan bu tabakalarla elektrod arasnda yanar, ancak bu durumda oksitin higroskopiktik derecesine bal olarak gzenek oluma tehlikesi mevcuttur. Uygun zc maddelerle ilave uzaklatrma tercih edilebilir. Bu ilem nikel ve alamlarnn kaynanda daha nemlidir.

74

Birleme blgesinin stnn talanmasnda, zellikle alminyum malzeme durumunda, plastik balayc ieren zmparalarn kullanlmamas gerekir. Aksi takdirde plastik balayclar az kenarlarna yaparak kaynak dikiinde gzenek oluturabilir.

75

Tablo 3.1. TIG kayna iin kaynak az ekilleri

76

3.4. TIG Kaynanda alma Teknii

Uygulamalarn ounda, TIG kaynann genellikle elle yapld grlmtr. Bunun anlam, kaynaknn teorik bilgi ve el becerisi bakmndan mesleki eitim almas gerektiidir. Kaynan balangcnda, kaynaknn her eyden nce doru tungsten elektrodu, doru elektrod apn ve elektrod apna uygun koruyucu gaz debisini seebilmesi gerekir. Ayrca ayarlanan koruyucu gaz debisi, kutup ve akm ayar da kontrol edilmelidir.

3.4.1.

Puntalama

TIG kaynann dier kaynak yntemlerine gre nispeten dk olan hz nedeniyle distorsiyon (ekme ve arplma) miktar biraz daha yksek olduundan kaynak yaplacak paralarn, eer bir fikstr iinde deillerse, yeteri kadar puntalama noktasndan birletirilmeleri gerekir. Puntalama, ortadan da doru yaplmaldr. Bu ekilde diki ucu serbest kalr ve kaynan balangcnda ve sonunda emniyetli bir nfuziyete ulalm olur. Puntalann uzunluu ve konumlar, sa kalnlyla uyumlu olmaldr.

3.4.2.

Arkn Tututurulmas

Kaynak tesisinde yksek frekans veya yksek gerilim impulslu cihazlar mevcutsa, temassz tututurma yaplabilir. Devreye sokulan akm rlesi, eer elektrodun ucu paraya 3 mm mesafede tutulmusa, ark kendi kendine tututurur. Tututurma dzenei olmad durumlarda, elektrodun paraya ksa bir sre temas ettirilmesi yoluyla bir ksa devre sonucu arkn tututurulmas gerekir. Tm akm iddetiyle temas ettirerek tututurmada elektroddan bir para tungsten kaynak azna yapr; bu da kaynak metalinde tungsten kalnts olmasna yol aar. Ayn ekilde, kaynak yaplan esas metalin de kararsz yanan bir ark halinde ortaya kan sramalardan korunmas gerekir. Bu nedenle kaynak aznn dna yerletirilen bir bakr plakann kullanlmas ve bu ekilde arkn az iinde kalmasnn salanmas uygun olur. Bu amala hibir zaman karbon plaka kullanlmamaldr. Karbon plakadan kan karbon, elektrod ucunda tungstenkarbr (TiC) oluturur. TiC, tungsten'e gre daha dk erime scaklna sahiptir ve bu nedenle kararsz arka yolaar ve elektrod ucunda, banyo iine de debilen byk damlalar oluturur.

3.4.3.

Torcun Tutuluu ve lerletilii

TIG kaynak yntemiyle hemen hemen tm pozisyonlarda kaynak yaplabilirse de, yatay pozisyon tercih edilmelidir. Ark tututurduktan sonra apraz hareketlerle balang noktas sv hale getirilmelidir. Daha sonra, birletirme kaynanda tercihan sola kaynak teknii kullanlarak esas kaynak ilemi balatlr.

77

Tor kaynak ynyle yaklak 20 a yapmaldr (ekil 3.21).

ekil 3.21. TIG kaynanda tor ve ilave telin tutuluu

Doldurma kaynanda daha yksek eritme gc nedeniyle saa kaynak teknii de kullanlabilir. Yukardan aaya ve aadan yukarya pozisyonlardaki kaynakta torcun sa yzeyine dik tutulmas gerekir. Kaynak hz, eit ll genilikte bir paso elde edilecek ekilde snrlanmaldr. Koruyucu gaz akn bozabileceinden dolay ince salarda salnm hareketlerinden kanlmas gerekir. Kaln salarn ara (dolgu) pasolarnda, aadan yukarya kaynakta, az kenarlarnn eit derecede etirilmesi iin hafif bir salnm hareketi gerekir. Kaynak bittikten sonra krateri doldurmas iin ark kademeli veya srekli azalan ekilde sndrlr ve koruyucu gaz 10 ila 15 saniye daha akar. Bylece sv banyo ve kzgn elektrod ucu korunmu olur.

3.4.4. Kaynak lave Telinin Grevleri

Kaynak ilave malzemeleri, elle kaynakta ubuk formunda, mekanize kaynakta ise ayr bir tel ilerletme aparatndan srekli ekilde beslenen bir kaynak teli formundadr. ubuklar, kaynak tarafndan para yzeyiyle 15 a yapacak ekilde tutularak hafife dokundurma hareketleriyle ne doru ekilir ve koruyucu gaz rts altnda damlalar halinde eritilmesi gerekir. Nfuziyeti zayflataca iin, lave telin arkn altnda kalmasndan kanlmaldr. Ancak doldurma kayna tamamen farkldr. Bu ilemde genellikle dk bir nfuziyet ve karma arzulanr. Buna ulamak iin ilave telin ksmen arkn altnda kalmas ve orada erimesi gerekir.
DKKAT:
Tungsten elektrodu kaynak banyosunun iine sokmaynz. Kaynak ubuunu tavl haldeki tungsten elektrod ile temas ettirmeyiniz.

NK:
Tavl haldeki tungten elektrod, kaynak banyosuyla veya kaynak ubuuyla temas ederse alamlanr. Bu alamlanma, zellikle alminyum ve alamlarnn kaynanda youn olarak oluur. Alminyumla alamlanm bir tungsten elektrodla kaynak srasnda, sakin olmayan bir ark ve kaynak dikiinin zerinde ve yannda siyah bir cruf meydana gelir. Bu durumda kaynaa devam edilmemeli ve elektrod hemen

78

deitirilmelidir. Dikkat edilmezse ark sakin yanmaz ve dikiler temiz elde edilme/. Hata meydana geldikten sonra gidermek iin: alamlanm elektrod ucu temizlenmelidir elektrod yeniden talanmaldr.

GSTERM:

Yanl

Doru

3.4.5. Kkn Korunmas

Tek taraftan kaynak edilen dikilerde genellikle, kkn arka yznn ve snrl bir esas metal alannn koruyucu gaz ile atmosferden korunmas gerekir. Kk aral verilerek kaynak edilen balantlarda, arka yzden bir bakr kzak kullanlmas genellikle yeterli olur. Ancak alminyum ve bakrn kaynanda paslanmaz elik kullanlmas daha uygundur. nce salarda ve ieriden temizlenemeyen boru hatlarnda arka yzden ilave koruyucu gaz verilmesi gerekir. Bunun iin boru, dikiin her iki tarafndan kapatlr ve koruyucu gaz verilir. Salarda ayn ilem iin, kendi gzenekleri yoluyla yeterli ve trblanssz bir koruyucu gaz miktar salayan, bir sinler metal bloun kullanlmas daha uygundur. Koruyucu gaz olarak genellikle argon kullanlr. ekillendirici gaz olarak rnein Azot/Hidrojen karm da kullanlmaktadr. Arka yzden verilen koruyucu gaz, kkn gaz knn bozulmasn ve oksitlenmesini nler. Soutma etkisiyle eriyiin fazla sarkmasn da snrlar ve diki alt yzeyinin uygun bir ekil almasn salar (ekillendirici gaz).
DKKAT: Para bir korozif etkiye maruz kalyorsa, kk pasonun alt ksmna dikkat ediniz. Bir altlk (uzun dikilerde), bir besleme yata (yuvarlak dikilerde) veya cam elyaftan bir yapkan band (alminyum folyolarda) araclyla dikiin alt yzeyine bir koruyucu gaz beslemesi salaynz NK: Kaynak aznn henz kaynak edilmemi aralndan, dikiin alt yzeyine kk miktarda bir koruyucu gaz

79

gnderilebilir. Eer bu ak bir altlktan salanrsa, altln kanalndan, alt pasonun korunmas iin en uygun koruyucu gaz beslemesi salanm olur. Alt paso oksitlenmez ve parlak kalr. Ayn zamanda kanal yardmyla dikiin ekli de snrlanm olur. Dikkat edilmezse krom-nikel eliklerinde diki alt yzeyi tavlanr; korozyon oluur. Dier eliklerde ise alt pasonun kt oluturulur. Hatann sonradan giderilmesi genellikle mmkn deildir. Kar taraftan da kaynak edilmeli veya -kar taraftan ulalamyorsa- diki yeniden kaynak edilmelidir.
GSTERM:

DKKAT: Korozyon bakmndan veya baka bakmdan, yukarda akland ekilde uzun ve tav renksiz alt paso oluturulamyorsa, diki alt yzeyinden, kkn korunmas iin gazla flenmelidir Uygulama bakmndan -zellikle de doru kk koruma gaznn seimi bakmndan- dikkatli olunmaldr. NK: Yukardaki kural, deiik bakmlardan uygulanamayabilir: para eklinin uygun olmamas, bir altlk ile imalatn ok pahalya mal olmas, sa kenarlarnn tan olarak uyumlu olmasnn gerekmesi (rnein boylamasna diki kaynak makinalaryla tam mekanik kaynakta) Bu nedenle, rnein byk yap elemanlarnda dikisin alt yzeyinden bir kk koruma amacyla bir meme veya szge yardmyla gaz beslenir (soldaki ekil). Tam mekanik kaynakta altlk oyuundan, kk alt yzeyi zerine koruma amacyla gaz beslenir (ortadaki ekil). zel kritik durumlarda ike dikilerinin arka tarafndan da gaz beslemesi yaplmas gerekebilir (sadaki ekil).

80

GSTERM:

DKKAT: Kk konuna iin gaz seiminde dikkatli olunmaldr. Bunun iin gaz satcs ile uygulamann zellikleri gz nnde tutularak konuulmaldr.

NK: Koruyucu gazn seimi, malzemeye, yap elemannn ekline, gaz beslemesinin trne ve kaynak artlarna baldr. Hidrojen ieren koruyucu gazlar (azot-hidrojen karm iin genel gsterim "ekillendirici gaz"dr), hidrojene duyarl yksek dayanml ince taneli yap elikleri iin, oksijensiz bakr ve bakr alamlar iin, alminyum ve alminyum alamlar iin uygun deildir. Argon, yzey gerilimini arttrarak kkn sarkmasn snrlar (ince ve akkan veya byk kaynak banyolar durumunda iyi). Hidrojen ilavesi, ilave bir redkleyici etki yapar kalan oksijenin, tav rengi (oksit) oluumunu destekleyici etkisinden kanlmaldr. Farkl malzemeler iin tavsiye edilen kk koruma gazlar:

DKKAT: (zellikle krom-nikel eliklerinde ve boru eliklerinde) Hatasz ve oksitsiz bir alt paso oluturmak istediinizde, kk kaplam keza boru hatlarnn iini koruyucu gaz veya ekillendirici gazla doldurunuz. Doru gaz seimi iin gaz satcs ile konuunuz.

81

NK: Uzun boru hatlarnda bir tka balonunun (st resim) veya rtme manetti bir gaz szgecinin (alt resim) kullanlmas tavsiye edilir. Bir tek kaynak az olan ksa hatlarda -zellikle kk boru aplarnda- tm borunun gazla doldurulmas (ortadaki ekil) ekonomik olabilir. Bu ayn zamanda branman balantlar iin de geerlidir. Byle durumlarda ular kapakla kapatlmaldr ve uta kk bir delikten kk konuna gaznn kna izin verilmelidir. Bu durumda dk basn nedeniyle kaynak aralndan hafif bir gaz ak oluur. Boru hatlarnda yksek bir birikme basnc, zellikle yuvarlak dikilerde kkn ieriye doru kk olmasna yolaar. Ak delii, hidrojen ieren koruyucu gazlar halinde, zellikle azot-hidrojen karmlar (ekillendirici gaz) halinde ayn zamanda hidrojen ieriinin % 10'n zerine kmamasn salar

GSTERM:
Rugenin kitabndaki ekil 10.65 ile ayn

3.5. Kaynak Parametrelerinin Etkileri

Her bir kaynak ynteminde kaynak parametreleri ve ortam artlar, kaynak ileminin sonucuna etki yapar. TIG kaynanda en nemli parametreler * koruyucu gaz ak debisi, * tungsten elektrodun durumu, * akm tr, * kutuplanma ekli, * akm iddeti, * ark gerilimi ve * kaynak hz'dr.

82

3.5.1. Koruyucu Gaz Ak Debisi

Koruyucu gaz tketimi ve dolaysyla ayarlanmas gereken gaz debisi, * malzemenin kalnlndan, * esas metalden * elektrod apndan * ilave tel apndan etkilenir. Ayrca bu deerlerden, kaynak banyosunun bykl, snn tesiri altndaki blge, kaynak hz, torcun hareketleri ve kaynak aznn ekli ve evredeki hava hareketleri (rzgar vs.) nedeniyle sapmalar ortaya kabilir. Koruyucu gaz tketimi, ak miktarnn bal olduu gaz memesinin ap tarafndan belirlenir. ekil 3.22'de para kalnlna ve gaz memesinin apna bal olarak argon tketimi; tablo 3.2'de ise elektrod ap, gaz memesi ve ilave kaynak teli ap arasndaki iliki verilmitir.

Bu deerlerden, aadaki durumlarda sapmalar oluabilir: .kaynak banyosunun bykl snn tesiri altndaki blge kaynak hz kaynak torcunun hareketi kaynak aznn ekli

83

ekil 3.23. Para kalnlna ve gaz memesinin apma bal olarak argon tketimi Tablo 3.2. TIG kaynanda elektrod ap, koruyucu gaz memesi ve ilave tel arasndaki iliki

Tablo 3.3'te ise rzgar hzna bal olarak koruyucu gaz miktar verilmitir. Tablo 3.3. Rzgar hzna bal olarak koruyucu gaz miktar (gaz memesi-para mesafesi: 5 mm)

3.5.2. Elektrodun Durumu

Tablo 2.2.'de farkl sa kalnlklar iin tavsiye edilen elektrod aplar verilmitir. Bu tablodaki deerler eliklerin doru akmla (negatif kutuplamada) kaynanda geerlidir. Alminyum halinde, alternatif akmda elektrodun snmas nedeniyle biraz daha byk ap deerlerinde elektrodlarn kullanlmas gerekir. Yine bu nedenle, alternatif akmla kaynakta elektrodun ucu sivri ekilde talanmaz. Uygun akm iddetiyle yklendiinde, ark sakin bir ekilde yanar ve elektrodun ucunda sv tungstenden kk bir kre oluur. Bu nedenle elektrodlarn talanmamas, aksine kaynaktan ksa bir sre nce, uygun bir kre erimesi iin elektrodun kzdrlmas tavsiye edilmektedir.

84

Tablo 3.4'te akm tr ile elektrod ucunun ald ekiller gsterilmitir. Tablo 3.4. Akm trne bal olarak elektrod ucunun ekli.

DKKAT: elikleri, bakr ve ulamlarn doru akmla TIG kayna (Negatif kulp) yaparken, tunsten elektrodlar, mmknse sadece tungsten elektrodlar iin kullanlan ince taneli talama tezghnda talaynz. Talamay boylamasna yapnz. Talama tezghnda alrken daima koruyucu gzlk kullannz. NK: Elektrod ular mmkn olduunca parlak ve tozsuz talanmaldr. Bunun iin, talamann bir parlatma ile tamamlanmas gerekir. Elle talamada enine talama, ince elektrodlarn bklmesine, kaln elektrodlarn gevrek ularnn krlmasna neden olabilir. Bu nedenle boylamasna talamak daha iyidir. Keskin ular krlmaya kar daha dayankszdr. Sivri konik ekil, ok dk kaynak akmlarnda (rnein ince salar ve kk kaynanda); dz alnl ekil ise tam mekanik kaynakta eit nfuziyet iin kullanlr. Bu hususlara dikkat edilmedii takdirde tungsten elektrod zerindeki talama tozlar nedeniyle ark, dorultusundan sapar.

85

GSTERM:

Yanl
DKKAT:

Doru

Kaynak yerinde daima birka hazr talanm tungsten elektrod bulundurunuz. NK: Bir tungsten elektrodla pek ok kez, ark tututurulmusa, impuls jeneratrne ramen, souk elektrodla paraya temas ettirmeden tekrar tututurma zorlaabilir. Yeni talama, tutuma kolayln tekrar salar. Gerekte snrl etkiye sahip olan - bir kaynak hilesi. Akmsz halde souk elektrodun ucunun, przl bir metal yzeye (rnein kaynak masasna) srtnmesidir. DKKAT EDLMEZSE: Tutuma zorluu ve zaman kayb meydana gelir. Bu nedenle Kaynak almasna balamadan nce, kaynak srasnda nelerin gerekli olduu dnlmelidir. Bu halde kaynak yerinde kirlenmeye kar korunmu, nceden hazrlanm tungsten elektrodlar bulundurulmaldr.

GSTERM:

Yanl; talama motorunda tek tek elektrod

DKKAT: Tungsten elektrodlarn ularn byk zenle talaynz. Sivri ksmn kemiklik as ynteme uygun olmaldr. Bu arada konikliin merkezden kak olmamas gerekir. Boylamasna talaynz. Talama cihazlarnn emniyetini ve avantajlarn kullannz.

86

NK: TIG kaynanda elektrodun koniklik as, kaynak banyosunun formunu etkiler (kt bir a geni bir diki ve dz bir nfuziyet verir). Enine talamalar elektrod ucunun kararll (entik etkisi), arkn tutuma davran ve kararll zerine olumsuz etki yapar (ekil 1). zellikle lam mekanik kaynakta tungsten elektrodlar hibir zaman elle ynlendirilerek talanmamal, yardmc talama tesbit dzenekleri kullanlmaldr (ekil 2). Dikkat edilmedii takdirde kararsz ark oluur. Tungsten paracktan koparak kaynak banyosuna girer. Ark yana doru eilebilir. Hatann giderilmesi iin talama tesbit dzenei kullanlmaldr. GSTERM:

ekil 1
DKKAT:

ekil 2

Alminyum ve alminyum alamlarnn doru akmla TIG kaynanda, kullanlan tungsten elektrodun aln ksmnda, yivli krk bir yzey olmamal, aksine bir keski ile kesilmelidir. Kenarlarn talanmas, elektrod ucunda yar kre formunun oluumunu kolaylatrr. NK: Alternatif akmla TIG kaynanda, doru llendirilmi tungsten elektrodun tm u yzeyinin sakin yanan bir ark oluturmas ok nemlidir. Ucun, kre formunu almas gerekir. Saf tungsten elektrodlarn, 4

mm'nin zerindeki elektrod aplarnda arkn stabilitesi zerine nemli etki yaptklarndan uygun elektrod u formuna sahip olmalar gerekir. Her eyden nce tutuma zorlaabilir. Ayrca toryum oksitli elektrodlar pozisyon kaynanda daha kk aplarla almay mmkn klar.
DKKAT EDLMEZSE:

Ark kararszlar.
GSTERM:

87

DKKAT:

Tungsten elektrodlar temiz tutunuz. Elektrod yzeyinde nem, ya, kir veya dier safiyetsizliklerin bulunmamas gerekir. Kirlenebileceklerinden dolay, tungsten elektrodlar, kaynak masas zerine koymaynz.
NK:

Nem, ya ve kir, sadece TIG kaynanda son derece gerekli olan temiz koruyucu gaz atmosferini bozmakla kalmaz, ayn zamanda elektrodun kendisinin tekrar tutuma davranna da zarar verir
DKKAT EDLMEZSE:

Kt tutuma, temiz olmayan kaynak dikii ve gzenek oluur.

GSTERM:

3.5.3. Akm Tr ve Kutuplamann Etkisi

Akm tr ve kutuplarna, her eyden nce nfuziyet formunu etkiler. ekil 3.24, bu durumu ematik olarak gstermektedir.
a: doru akm (negatif kutup) b: doru akm (pozitif kutup) c: alternatif akm d: sivri ulu elektrod e: kt ulu elektrod

ekil 3.24. Akm tr, kutupluluk ve elektrod formuna bal olarak nfuziyet formlar Negatif kutuplamann aksine pozitif kutuplamal kaynaktaki dk nfuziyet, pozitif kutuplu kaynakta gerekli olan kaln elektrodlarda daha dk enerji younluu ve daha dk akm yklenebilirlik salar.

88

Bu durum, alternatif akmla kaynakta da benzer form oluturur. Kaln elektrod ular, dz ve geni bir nfuziyet oluturur. Kaynak srasndaki anma nedeniyle elektrodun ktlemesinin, nfuziyet derinliindeki bir azalmaya yolaaca da hesaba katlmaldr.

3.5.4. Akm iddeti, Ark Gerilimi ve Kaynak Hzn Etkisi

Akm iddeti, dier ark kaynak yntemlerinde olduu gibi, hereyden nce nfuziyet derinliini etkiler. Ayarlanan akm iddeti bu nedenle kaynak edilen para kalnlna uygun olmaldr. Para kalnlnn her mm'si iin gerekli akm iddeti aadaki gibi hesaplanabilir: elik - doru akm (negatif kutup) Alminyum - alternatif akm - 45 A / mm - 40 A / mm

TIG kaynanda ark gerilimi, arkn tam bir gaz rts ile korunmasnn mmkn olduu kadar ksa olmas iin daima ok dk olmaldr. Bu nedenle diki geometrisini etkileyen bir parametre deildir. Yine de ark geriliminin ykseltilmesi yani ark boyunun arttrlmas halinde, diki genilii artar ve alam yanmas problemi azalr. Ark gerilimi gibi kaynak hz da, dier ark kaynak yntemlerinde olduu derecede diki geometrisini etkileyen bir parametre deildir. Kaynak srasndaki artlara gre ayarlanr ve ayn deerde tutulur. Bu sayede esas metal yeterli derecede erir ve katlama srasnda ell bir diki oluur. Kaynak hznn arttrlmas, birleme hatalarna, drlmesi ise dikiin genilemesine ve istenmeyen ar s girdisine yolaar. TIG kaynanda en yaygn kaynak hzlar 10 ila 40 cm/dak arasndadr.
DKKAT: Borularn evresel kaynanda ark diki ortasnda bitirmeyiniz. Diki sonunda diki ortasndan dar ekiniz veya bir akm azaltma teknii kullannz. NK: Arkn sndrlmesinden sonra kaynak banyosu kenarlarndan katlamaya balar. Byk kaynak banyolarnda tm kaynak akm kapatldnda u krater atlaklar ve lunkerler oluabilir. Diki sonunda kaynak hz arttrldnda banyo klr. Ayn anda ark diki yanna doru ekilir. Bu durumda kritik blge daraltldndan hata blgesi de mmkn olduunca kltlm olur. Daha iyi bir teknik de, torcunun tutamak ksmnda bir akm drm gerekletirilebilen bir TIG kaynak makinas kullanmdr.

89

GSTERM:

Esas metal zerine kk kaynak banyosu ekiniz. Akm azaltmas

3.5.5. Akm mpulslaryla Kaynak

TIG kaynanda artan oranda akm impulslar kullanlmaktadr. Burada impuls frekans izafi olarak dk olup ounlukla 3 Hz'in altndadr ve 10 Hz ile snrlanmtr. Dk bir esas akm zerine impuls akmlar bindirilir (ekil 3.25). mpulslarm ykseklik ve sresi ayarlanabilir. mpuls sresinde metal eridii ve esas akm sresinde de ksmen tekrar katlatndan, esas akmn ve impulsun sresi birlikte belirlenmelidir. Bu bakmdan diki, ok sayda stste binmi tek tek noktalardan olumaktadr. TIG-impuls kaynann avantaj, zor pozisyonlarda banyonun daha iyi kontrol edilebilmesidir. rnein kke ve ne doru ok kuvvetli bir akma eilimi gstermez. Darbe faznda daha yksek bir akm iddeti ve dolaysyla daha derin bir nfuziyet salandndan, normal TIG kaynayla kaynak edilemeyen l-aln birletirmeler impulslu TIG yntemiyle kaynak edilebilir. Dier bir avantaj, ince salarn kaynanda ve pozisyon kaynanda kendini gsterir. Dezavantaj olarak, kaynak hznn dklnden ikayet edilmektedir.

ekil 3.25. TIG impuls kaynanda akm ve srenin deiimi

90

TIG-impulslu kaynak makinas zerinde daha fazla ayar dmesi bulunur. Bu yntem iin kaynaknn zel olarak eitilmesi gerekir.

3.6. TIG Kaynandaki Hatalar

TIG kaynanda, dier kaynak yntemlerinde rastlanan, sertleme atlaklar, dikialt atlaklar vs. gibi malzemeye bal hatalar deil, yntemin uygulanmas srasnda kaynaknn etkileyebildii hatalar grlr. Tablo 3.5'den 3.12'ye kadar, TIG kaynanda rastlanan muhtemel hatalar ve nedenleri verilmitir.

91

Tablo 3.5.

Kaynak dikilerindeki hatalar

TIG kaynandaki en sk rastlanan hatalar aada verilmitir: D hatalar hatalar

Kaynak dikilerindeki hatalarn oluumunu etkileyen Faktrler

Diki hazrl Az formu Az lleri Kaynak blgesinin temizlii Cihaz ayarlar Gerilim / akm iddeti Cihazn karakteristii Koruyucu gaz miktar

Kaynak torcunun sevk ve idaresi Kaynak hz Pasolarn birbirine binme mesafesi ve zigzag hareketleri

92

Kaynak torcunun ayarlar (tor eimi) Elektrod ile para arasndaki mesafe (tor mesafesi)

Tablo 3.6.

Tungsten kalntlarnn nedenleri

93

Tablo 3.7.

Oksit kalntlarnn nedenleri

Tablo 3.8.

94

Gzenek oluumunun nedenleri (1)

Tablo 3.9.

95

Gzenek oluumunun nedenleri (2)

Tablo 3.10.

96

Birleme hatalarnn nedenleri

97

Tablo 3.11.

98

Tablo 3.12.

99

3.7. TIG Orbital - Kayna 3.7.1. Yntemin Esas

Mekanik kaynak yntemleri, boru-boru veya boru-gvde birletirmelerinde genellikle kalite, yeniden retilebilirlik, verimlilik ve maliyet avantajlarna sahiptir. Birletirilecek paralar kaynak srasnda hareket ettirilebiliyorsa, genellikle cihaz tayan veya portal dndrme masalar veya dner sehpa gibi basit dzenekler tavsiye edilir. Eer boru, konumu, formu, boyu, arl veya stabilitesi gibi faktrler bakmndan kprdatlamaz durumdaysa, kaynak torcunun uygun bir kaynak dzenei yardmyla paraya yaklatrlmas gerekir. Bunun iin en iyi rnek torcun bir yrnge (latince: orbit) boyunca boru evresinde dndrlmesidir. Bu ynteme orbital kaynak denilmektedir. Dz salarn boylamasna kaynanda ilem parametrelerinin doru seimiyle scaklk dengesi oluturulabilmesine ramen, bir boruda yuvarlak dikilerin ekilmesi srasnda bu denge bozulur ve her zaman scaklk daha yksek olur. Tek bir orbital kaynakta tm pozisyonlar (oluk pozisyonu, dey pozisyon, tavan pozisyonu, dikey pozisyon) srayla gereklemektedir. Bu nedenle akkan haldeki erimi banyonun srekli deien yerekimi kuvvetine kar her pozisyonda dengede tutulmas gerekir. lem sresince Is girdisinin azaltlmas da ok nemlidir. TIG kayna, bu tr bir ilem iin en uygun yntemdir ve bu nedenle Orbital kaynaa en iyi uyumu salamtr.

3.7.2.

Orbital Kaynak Donanm

Bir orbital kaynak donanm, bir kaynak makinasndan, bir kaynak kafasndan (tor ve yrnge aparat) ve gerektiinde bir tel ilerleme nitesinden ibarettir. Kaynak makinas, akm retir, proses boyunca gerekli kontrol ve ayar elektroniini ve bir soutma sistemini salar. Uzaktan kumanda, kaynakya kaynak kafasnn hareketini ve kafa basncn uzaktan kontrol ve kaynak evrimini balatma ve bitirme olana salar. Kaynak makinas ile kaynak kafas arasndaki bir hortum paketi, elektrik akm, gaz ve soutucu maddenin datmn salar ve dzenli bilgi akn garanti eder. Dengeleme arlklar, kaynak kafasnn konulandrlmasn ve hareketini kolaylatrr.

3.7.2.1. Kaynak Kafas

8 ila 220 mm arasnda d apl, borularn birletirilmesinde kullanlan kaynak kafalar, normal artlarda ak orbital kska selinde dzenlenmitir (ekil 3.26). Borularn cidar kalklklar, ilave malzeme olmakszn tek pasoda aln kayna yaplabilir veya 3,5mm'nin zerindeki cidar kalnlklarnda U az hazrlanarak souk tel ilaveli ok pasolu kaynak yaplabilir. zellikle yksek deerli kaynakl balantlar, kapal kaynak kskalaryla retilir (ekil 3. 27).

100

jahrbuch 95 sf 103

ekil 3.26. Ak orbital kaynak kskat, kaynaa hazr bir boru birletirme

ekil 3.27. Kapal orbital kaynak kskac ile bir saf gaz datm borusunun kayna Bu tr kskalar, birletirilecek borularn diki blgesine uyarlar ve koruyucu gazn flendii bir kamara ile btnleiktirler. Bu durum, havann temas edemedii, ideale yakn bir gaz koruma formu oluturur. Kapal kaynak kafalar, zellikle elektronik endstrisinde chip imalat iin saf gaz datm hatlarnn kalitesinde beklenen son derece yksek talepleri karlamak zere gelitirilmitir. Kapal kaynak kafalar standart olarak 1,6 ila 177 mm boru aplar iin retilmitir ve genel olarak ilave malzeme kullanlmayan kaynak ilemlerinde kullanlmaktadr. Birletirilecek boru ap 220 mm'den bykse, uygun orbital kska bulmak zorlamakta ve bu byklkte bir kskacn uygun ekilde konulandrlmas ok zor olmaktadr. Bu durumda borularn gerdirilmi kelepelerle tesbit edilmesi gerekmektedir. Kaynak atelyeleri ok modern ve genellikle

101

video kamera, ultrasonik muayene probu veya dier muayene ve kontrol cihazlarna sahip olmaktadr. Orbital teknik sadece boru-boru balantlar iin deil, ayn miktarda, ok sayda boru-gvde balantsnn bulunduu kazan ve s eanjr imalatnda da hzl, gvenilir ve ekonomik olarak yaygn ekilde kullanlmaktadr. Burada kullanlan orbital kaynak kafalar, her gerekli mekanikletirme derecesine uyumlu olmakta, farkl gergi ve fikstrlere kolaylkla tesbit edilebilmektedir.

3.7.2.2. Akm reteleri

Orbital teknik iin retilen akm reteleri sadece kaynak ilemi iin enerji reteci olarak deil, ayrca toplam kaynak evriminin biriktirme, kontrol ve gzlemi iin de gerekli niteliklere sahiptir (ekil 3.28).

ekil 2.38. Bir orbital kaynak evriminin grafik gsterimi; stten itibaren: ekillendirici gaz, evresel gaz, kaynak gaz, kaynak akm, tor dndrme hareketi, tel ilerlemesi, AVC(otomatik ark kontrol), salnm hareketi. TIG-orbital kaynak makinasnn ekil 2.38'de gsterilen ekilde programlanmas gerekir. Bunun iin kaynak makinasna entegre mikroilemciler olduu gibi, makinadan ayr bir kiisel bilgisayar araclyla da programlama yapmak mmkndr. Kaynak akm datm, tristor, transistor veya

102

inverter tekniiyle alan kaynak makinalar araclyla yaplr. Tristor akm reteleri nisbeten daha pahaldr ve normal uygulama iin yeterli hza sahiptir, inverter akm reteleri ok daha hafiftir ve kk bir hacim igal ederler.

3.7.2.3. Tel lerletme nitesi

Klasik orbital kaynakta tel eklindeki ilave malzeme kullanlr ve bir ilerletme nitesi iinden erimi banyodaki arkn nne getirilir. Kullanlan ilave tel, ark iletmeyip kendisi souk tel olarak bulunur. Doru tel ilerleme hz, orbital kaynakta nemli bir rol oyar. Tel ilerleme nitesi kapal bir ayar devresi iinde bulunur.

3.7.2.4.

Kaynak lemi

Boru-boru balantlar elik malzemelerde ilave tel olmadan 3,5 mm'ye kadar tel pasolu olarak birletirilebilir. Boru ular temiz ve dik al kesilmi olmaldr. Dah abyk cidar kalnlklar, tercihan U formunda bir az hazrl ve ilave tel nitesi gerektirir. Gerilime bal ark ykseklii kontrol (AVCArc Voltage Control: Ark Gerilim Kontrol), kaynak ilemi srasnda ilave tel ile para arasndaki mesafenin sabit tutulabilmesini salar. Bylece ok pasolu diki oluturmada kaynak evrimi kesintiye uramaz veya elektrod mesafesinin elle ayarlanmasna gerek kalmaz. Dolgu ve kapak pasolarnda bir salnm hareketi gerekir. Bu ilem TIG torcunun daha geni ve ell ve yanma oluu olmayan bir kapak paso oluturmasn mmkn klar. Orbital kaynak kafasnn para zerine konulandrlmasndan ve gerektiinde hortum paketinin hareketinin kontrolnden sonra, kaynak evrimi balatlr. nce ekillendirici gaz ventili, borunun kaynak az blgesinin iten korunmas iin alr. Kaynak torcu para zerinde elektromotorlu olarak hareket eder. Elektrodun yzeye hafife temasyla elektrod mesafesi iin sfr referans tesbit edilir. Tor daha sonra paradan nceden programlanm mesafesine geri gelir; ark, yksek gerilim impulslar yardmyla tututurulur. Arkn kararl hale gelmesinden sonra n erime faz srasnda yeterli bir erimi banyo oluur. Dnme hareketiyle impulslu kaynak akm ve gerekiyorsa ilave tel hareketi balar. Diki balangcndan itibaren yava yava yaklak 360 dndkten sonra tel durur, akm yava yava azalr ve dnme hareketi durur. Koruyucu gaz ak kesilir bu ekilde kaynak diki blgesi yeterli derecede soutulmu olur. ok pasolu kaynak srasnda kaynak evriminin tekrar balamas iin ilave program deiiklikleri yaplabilir veya tamamen deitirilebilir.

3.7.2.5.

lemin Ekonomiklii

Orbital kaynak, parann dndrlemedii veya kaynak yerine zor ulalan durumlarda boru-

103

boru veya boru-gvde balantlarnn mekanize ve yksek kaliteli ekilde kaynak edilebilmesini salar. Verimlilik, kaln salarn kaynanda scak tel teknii de dahil edilerek nemli derecede ykseltilebilir.

104

4. BLM

GAZALTI METAL ARK (MIG/MAG) KAYNAI

4.1. Giri
MIG kaynann esas geliimi, 1947 ylnda ABD'de ilk satn alnabilir kaynak makinalarnn retilmesiyle balamtr. O tarihte yntem S.I.G.M.A (Shielded Inert Gas Metal Arc) olarak adlandrlmakta ve bugnk MIG kayna ile ayn anlamda kullanlmaktayd. Karbondioksit koruyucu gaz olarak ilk defa Rusya'da 1952 ylnda denenmi ve bugnk MAG kayna balamtr. Argon o zamanlar ok pahalya mal olduundan bu yntem ilk olarak alamsz ve dk alaml eliklerin kayna iin yerlemitir. CO2 altnda kaynaktaki srama oluumu, ksa arkla kaynak olarak bilinen tekniin gelimesine yol amtr. Gazalt Metal Ark Kaynann bu daha sonradan gelien deiik uygulamas, karbondioksit altnda da hemen hemen sramasz kaynak yaplmasn salam ve zellikle ince salarn birletirilmesi, kk pasolarnn kayna ve zor pozisyonlardaki kaynaklar iin uygun olmutur. Argon fiyatlarnn 60'lardan itibaren dmesiyle karm gazlar -ilk olarak da argon ile karbondioksit karm- kullanlmaya balanmtr. Saf karbondioksite kyasla daha pahal olmasna ramen karm gazlar ok gelimitir ve gnmzde MAG kaynanda kullanlan koruyucu gazlarn hemen hemen % 80'l karm gazdr. ekil 4.1'de koruyucu gaz kaynak yntemlerinin yllara gre geliimi gsterilmitir. Bilinen tm eritme kaynak yntemleri kullanlarak birletirilmi dikiler arasnda gazalt metal ark (MIG/MAG) kayna ile yaplan ksm, % 70'lik bir blmn oluturmaktadr ve geliimini srdrmektedir.

4.2.

Yntemin Prensibi

MIG/MAG Kaynanda ark, ayn zamanda ilave tel grevi yapan eriyen bir elektrod ile i paras arasnda yanar. Koruyucu gaz ya argon, helyum gibi bir inert gaz ya bunlarn karm (MIG) veya aktif bir gazdr (MAG). Koruyucu gaz, rnein CO2 -kaynanda (MAGC-yntemi), karbondioksit'ten veya Karm Gaz Kaynanda (MAGM-yntemi) inert gazla aktif gazlarn karmndan oluan bir karm gazdr.

105

ekil 4.1. Gazalt ark kaynak yntemlerinin yllara gre geliimi

106

ekil 4.2, yntemin prensip emasn vermektedir. "Usuz" elektrod bir tel ilerletme mekanizmas yardmyla bir tel makarasndan akm kontak borusuna gelir. Serbest tel ucu nispeten ksadr; bylece ince elektroda yksek akm iddeti ( > 100 A/mm2) uygulanabilir. Kaynak makinasnn kutuplarndan biri elektroda dieri de paraya balanr; bylece ark, eriyen elektrod ile para arasnda yanar. Elektrod ayn anda hem enerji tayc ve hem de kaynak ilave metali grevi yapar. Koruyucu gaz elektrodun eeksenli olarak bulunduu bir memeden akar ve ark, eriyen damlalar ve arkn altndaki erimi banyoyu atmosferin etkisinden korur.

ekil 4.2. MIG/MAG kaynann prensip emas

107

4.3. MIG/MAG Kaynanda Kullanlan Kaynak Akm reteleri

MIG/MAG kaynanda esas olarak, elektrodun pozitif kutba baland doru akmla kaynak yaplr. MIG/MAG kaynanda kullanlan kaynak makinalar olarak nceleri kaynak jeneratrleri kullanlmasna ramen gnmzde esas olarak hafife den yatay karakteristie sahip kaynak redresrleri kullanlmaktadr.

4.3.1. Ark Karakteristii

Ark karakteristii, ark gerilimi ile ark akmnn birbirine gre deiimidir. ekil 4.3'de gsterildii gibi, ark karakteristii iki alandan oluur. lk alan, Ayrton alan olarak adlandrlr ve bu alanda den bir karakteristik davran vardr; bu alanda akm iddeti arttka gerilim der. kinci alan ise Ohm kanununa uyar; akm arttka gerilim de artar. Kaynak tekniinde arkn bu blgesi kullanlr. Ark plazmas iinde gerilim, uzunlukla doru orantl olarak deiir. Bu nedenle uzun bir ark, ayn akm iddetindeki ksa bir arka gre daha yksek bir gerilime sahiptir. Ayn ekilde, ayn ark geriliminde arkn boyu ne kadar ksa ise akm iddeti de o derece yksek olur.

ekil 4.3. Arkn karakteristii

Tablo 4.1'de gazalt ark kaynanda eitli arklarn scaklklar verilmitir. Tablo 4.1. Farkl koruyucu gazlar halinde gazalt kaynak arknn scaklklar.

108

4.3.2. MIG/MAG Kaynak Makinalarnn Karakteristii

Gerekli i-ayar (i ayar) nedeniyle kaynak makinalar sabit gerilim karakteristikli veya hafife den statik karakteristiklidir (rnein kaynak geriliminin 2V dmesinde akm iddeti 100 A artar). Yatay karakteristik, baka bir stnle daha sahiptir. Karakteristik erisi ne kadar yataysa yaplabilen ark boyu deiimlerinde akm iddetinin ulalabilen ayar blgesi o derece byk olur. ekil 4.4, i -ayarnn den ve yatay makina karakteristikleri ile ark karakteristik blgesinin kesiimlerini gstermektedir. Den karakteristikte (2) gsterilen blgede ark boyundaki deiim, akm iddetinde sadece 15 A'lik bir deiimi mmkn klarken yatak karakteristikte (1) bu blgede akm iddetinde 130 A'lik bir deiim gerekletirilebilmektedir. Ayn ekilde, den karakteristikte ark boyundaki bir art 8 V'luk bir deiime yol aarken sabit gerilimi karakteristikte doal olarak bir deiim meydana gelmemekte ve hafife den karakteristikte de bu deiim ok az olmaktadr. Kaynak akm retecinin hassas ekilde ayarlanabilmesi gerekir. Bir redresrn n ksmnda kaba ayar iin bir anahtar bulunur. Bununla ayar yapldktan sonra ikinci ayar anahtaryla hassas ayarlama yaplr. Tristor veya transistor bulunan akm retelerinde kademesiz ayar yapmak da mmkndr.

109

ekil 4.4. Farkl makina karakteristikleri ile ark karakteristik blgesinin kesiimi (tel elektrod ap 1,2 mm)

Hafife den statik karakteristikti akm retelerinde i ayar olarak adlandrlan zellik sayesinde (ekil 4.5), kaynak esnasnda muhtemel ark boyu deiimleri, kendiliinden dzelir. Normal artlarda kaynak akm ile ark gerilimi denge halindedir. Kaynak esnasnda herhangi bir nedenle ark boyu uzadnda ark gerilimi artar. Ark geriliminin artmas akm iddetinin azalmasna yol aar. Tel elektrod kaynak blgesine sabit hzla geldiinden akm iddetinin azalmas:
U =I.V (4.1)

eitlii uyarnca eritme gcnn azalmasna neden olur. Erime gcnn azalmas da, sabit hzda ilerleyen telin paraya doru yaklamasn yani ark boyunun, dier bir deyile ark geriliminin, azalmasna yol aar. Ark geriliminin dmesi, yine statik karakteristik gerei akm iddetinin ykselmesine yol aacandan erime gc artar ve tel daha fazla erir. Bylelikle tel boyu ksalr ve ark boyu eski deerine ulam olur.

110

ekil 4.5. Hafife den statik karakteristikti akm retelerinde i -ayan.

Bu olaylar, kaynaknn ark boyundaki uzamay fark etmesi ve dzeltmesi iin gerekenden daha ksa srede gerekletiinden, kaynaknn elle elektrik ark kaynana oranla MIG/MAG kaynanda daha rahat ve kolay almas salanm olur. Kaynak srasnda sramalarn esas nedeni olan, ksa devre faznda ar akm ykselmesinden kanmak iin akm reteleri, ksa devre akmnn ykselmesini yavalatan endktans bobinli olarak imal edilir. Bu durum zellikle ksa ark boyuyla alrken sakin bir kaynak yapabilmek bakmndan nemlidir.

Bir koruyucu gaz donanmnn seilmesinde akm retecinin uygun gte olmasna dikkat edilmelidir. Makinann zerine asl tip plakasnda ounlukla % 60 ve % 100 ED'de (Devrede Kalma Sresinde) msaade edilen akm iddetleri yazldr. Bu srelerin 10 dakika iin geerli olduuna dikkat edilmelidir. 10 dakika aralksz kaynak yapldnda ancak tantc plaka zerinde % 100 ED iin yazl maksimum akmn kullanlabilmesi mmkndr.
DKKAT:
Cihazn zerinde, devrede kalma sresi (ED) deerlerinin yazl olduu g plakasna dikkat ediniz ve bu

111

deerlerin l O dakikalk bir alma evrimi (cihazn yklenmesi ve snmas - bola almas ve soumas) iin geerli olduunu gz nnde bulundurunuz. Uygun gte cihazlar satn alnz.

NK:
rnek olarak % 60 Fil) (devrede kalma sresi) 'de 350 A'lik bir en yksek msaade edilebilir akmn anlam, msaade edilen st scaklk snr almakszn K) dakikalk altrmada 350 A vereceidir (bu 10 dakikann % 60' yani 6 dakikas kaynak ilemi, kalan 4 dakikas ise bota alna srasnda souma iin geer). Souma sresi aralna dzenli olarak dikkat edilmezse -bu durum zellikle gazalt kaynanda oluur- belirli bir alma sresinden sonra msaade edilen st scaklk snr alr. % 100 devrede kalma sresinde srekli olarak en yksek msaade edilen akmla alyorken bu durumdan kanlmaldr. 10 dakikalk evrim, 1991 ylnda balamtr. Bu tarihten daha eski cihazlar iin 5 dakikalk evrim geerlidir.

DKKAT EDLMEZSE:
Aralksz almada cihaz msaade edilmeyen snna nedeniyle kendi kendine kapanr. Eer cihazda bir termosvi yoksa, an snma nedeniyle transformatr sarglan hasar grr.

GSTERM:

112

MIG/MAG kaynanda hatasz bir kaynak dikii elde etmek iin her eyden nce dzgn ve ayn hzda bir tel ilerlemesinin salanmas gerekir. Telin ilerlemesi, makinann eitli elemanlarndan etkilenir. Tablo 4.2'de kaynak akm retecinin plakasnn nasl yorumlanmas gerektii verilmitir. Tablo 4.2. Kaynak akm retecinin tip plakasnn yorumu

4.3.3. MIG/MAG Kaynak Donanm Trleri

MIG/MAG kaynanda hepsi de doru akm veren temel tip akm reteci kullanlr. Bunlarn devre emalar ekil 4.6'da verilmitir.

113

ekil 4.6. MIG/MAG akm retelerinin emalar ve karakteristikleri

114

MIG/MAG kaynak donanmlar balca 5 tipten oluur. Bunlar kabin tipi, niversal tip, tandem tip, push-pull (itme-ekme) tipi ve kk makaral tiptir. ekil 4.7'de bu be tip gazalt kaynak donanm gsterilmitir.

ekil 4.7. MIG/MAG kaynak donanmlar

115

Kabin tipi donanm kompakt donanm olarak da bilinir. Bu donanmda tel ilerletme nitesi akm reteci ile ayn muhafaza iindedir. Kaynaknn kaynak yapabildii ortamn ap, hortum paketinin uzunluu ile snrldr ve bu tr cihazlarda bu ap 3 metredir. Kaln tellerde bu l 4 m'ye kabilir. niversal donanm, tel ilerletme nitesini genel olarak akm retecinin zerinde tar. Ancak 5, 10 veya 20 metrelik bir ara kablo kullanm halinde makinadan ayr olarak da kullanlabilir. Tandem donanm kullanlmas halinde tel makaras akm reteci ile birlikte olup ilerletme nitesi torca yakn yerletirilir. Bu sayede kaynaknn iin gereklerine gre tel hzn daha pratik ekilde ayarlayabilmesine olanak salanm olur. Push-pull (itme - ekme) donanm, akm retecinde bulunan bir tel ilerletme motoruna ek olarak tor iinde ikinci bir tel ilerletme motoruna daha sahiptir. Birinci nite telin itilmesini ve kinci nite de telin ekilmesini salar. Bu tip donanm, telin daha uzun mesafelere dzgn hzda beslenebilmesine olanak verir. Bu cihaz kaynak srasnda ince tellerin (0,6 mm) veya alminyum gibi ok hafif tellerin kullanlmasn salar. Kk makaral donanm zellikle tor iine rnein elikler iin 0,5 kg'lk tel makarasnn taklabildii kk bir tel besleme nitesi ile alr. Bu nedenle bu cihaz, ince salarn ve alminyumun ince tel elektrodlarla kaynana zellikle uygundur.
DKKAT:

Kaynak makinasn vinle tarken gaz tpn ayrnz. Vin kancalarnn tmn kullannz. Salam halat kullannz. Halatlar mmkn olduunca dik al haline getiriniz. Yk yerden yava yava kaldrnz ve yava yava indiriniz. NK: Vin kancalar, kaynak makinas gaz tp yokken tanacak ekilde dzenlenmelidir. Eik asldnda, muhtemel bir sarslmada gaz tp aaya debilir.
DKKAT EDLMEZSE:

Cihaz ksmen veya tamamen hasar grebilir; mal ve can kaybna neden olabilir.
GSTERM:

116

DKKAT:

Kaynak makinasnn yerini deitirmeden nce makinay elektrik geriliminden kurtarnz. Bunu yapmak iin rnein ebeke fiini prizden karnz.
NK:

ebeke kablosunun, ebeke geriliminden doan tehlikelere kar mutlaka korunmas gerekir. Bir kaynak makinasnn yer deitirilmesi srasnda ebeke kablosu ezilebilir veya kopabilir.
DKKAT EDLMEZSE:

ebeke geriliminden doan tehlikeler (elektrik arpma tehlikesi) ortaya kar. Problemin zm iin hasarl durumda ebeke kablosu deitirilmelidir. Elektrikli paralar zerinde almann sadece, konunun tehlikelerinden haberdar ve gerekli koruyucu nlemleri alm, ilgili veya yetkili personel tarafndan yaplmas gerekir.
GSTERM:

DKKAT:

Kaynak makinanzn kademe anahtarn yk altndayken evirmeyiniz.

NK:

Bir kademe anahtar yk altndayken evrilirse, anahtar kontann kesilmesi srasnda -akm akyorkenark yapabilir; kontak yzeyleri hasar grr. Bu durumda, kablo sargsnn ve dolaysyla transformatrn yanmasna yol aan dengesiz akmlar oluabilir. Hasarl kademe anahtar, makinann gcnn azalmasna da neden olabilir.
DKKAT EDLMEZSE:

Kademe anahtar hasar oluur; kaynak makinas alma araln ayarlayanla/. En kts de, kablo demetinin ve transformatrn yanmasdr. Problemin zm iin elektriki veya yetkili tekniker tarafndan hasarl elemanlarn tamir edilmesi gerekir. Elektrikli paralar zerinde almann sadece, konunun tehlikelerinden haberdar ve gerekli koruyucu nlemleri alm, ilgili veya yetkili personel tarafndan yaplmas gerekir.

117

GSTERM:

DKKAT. Kaynak makinalar, iletme talimatnamesinde belirtildii ekilde, dzenli aralklarla, kuru ve yasz basnl hava ile flenmelidir. Cihaz almadan nce ebeke balants ayrlmaldr. NK: Kaynak makinasnn iinden emilen souk hava, transformatr sarglan, redresr plakalar, su pompas, soutucu lameler veya serpantin borular gibi i paralardan gelen tozlan (ayrca kaymal yataklardan gelen metal tozlarn ve yalanm toz paracklarn da) emer. Ayrca souk havann giri aklklar da kirlenebilir. DKKAT EDLMEZSE: Devre elemanlarnn ve paralarnn yetersiz soumas, gerilimin alma eilimi veya srnme akmlar eilimi ortaya kar. Devre eleman trne gre: Kontaklarn kirlenmesi nedeniyle kurnanda devre d kalabilir. Problemin zm iin "Dikkatli" fleme yaplmaldr. lem srasnda akta bulunan devre koruyucularna ve alterlere toz gelmemelidir, iletme artlarna bal olarak ksa srede kirlenmelerde iletme talimatnamelerine gre fleme yaplmaldr. GSTERM:

118

DKKAT:

Kaynak makinas hi veya doru ekilde almyorsa, ilk nce ebeke priz kutusundaki d hat geriliminin olup olmadn ve prizdeki ebeke balant kablolarnn tmnn sabit ekilde balanp balanmadn kontrol ediniz.
NK:

Bir kez daha vurgulanmaldr ki, muhtemelen bozuk bir kaynak makinas halinde uzman teknikere haber verilmeli ve tamir ettirilmelidir. Sadece bir ebeke sigortas alm olabilir veya prizde veya kablolarda bir hata olabilir. Priz kablolarndaki hata, kaynak makinasnn fiini baka bir prize takarak anlalabilir.
DKKAT EDLMEZSE:

Kaynak makinas almaz veya hava veya su pompas almaz veya sakin olmayan kaynak arkna yol aan dk kaynak gc meydana gelir. Problemin zmek iin atm sigortay yeniden balaynz, arzal priz kutusunu, arzal prizi, arzal balanty tamir ediniz.
UYARI:

Elektrikli paralar zerinde almann sadece, konunun tehlikelerinden haberdar ve gerekli koruyucu nlemleri alm, ilgili veya yetkili personel tarafndan yaplmas gerekir.

119

DKKAT:

ebekedeki veya cihazdaki sigortay kontrol ederken, erime tipi sigortadaki renkli sigorta kafasnn, sigorta atm olsa bile tesadfen dklmeyebilecei gz nnde tutulmaldr. NK: Bir cihazn bozulmasndan sonra ilk adm, sigortann kontrol edilmesidir. Renkli sigorta kafasnn dmemesi nedeniyle bir sigortann hasarszm gibi grnmesinin mmkn olduu gz nnde tutulmaldr. Ayrca uras da vurgulanmaldr ki, erime tipi sigorta atm olmasna ramen sigorta kafas yerinde kalabilir.
DKKAT EDLMEZSE:

Sigorta akm geiini keser. Cihaz fonksiyonlarn yerine getiremez. Problemin zm iin sigorta gbeinin deitirilmesi gerekir.

GSTERM:

DKKAT:

Kaynak makinasnn cvata ve kelepe balantlarn (rnein fleyerek boaltma srasnda) zellikle de kelepeyle balanan ebeke kablolarnn balantlarn dzenli aralklarla muayene ediniz. NEML: Cihaz almadan nce ebekeden ayrlmaldr. NK: Cihazn ebeke balant kablolarnda bazen ayrlmalar olabilir. Bu nedenle kablo balant yerleri daima salam olmaldr; aksi takdirde balant klemensleri hasar grr veya klemensler kopar. Balant klemenslerinin kilitli kalrsa, snr ve hatta yanabilir. Tm cvata balantlarn sktrnz. Balant kablolarnn ve kaynak kablolarnn, zellikle de kablo cvatalarnn izolasyonunu kontrol ediniz. DKKAT EDLMEZSE: Kt kontak, snma, yanma ve kopma, arzal kontak, cihazn fonksiyonlarn yerine getirmede azalma meydana gel ir. Problemin zm iin hasarl paralar deitirilmelidir. GSTERM:

120

DKKAT: Gazalt kaynak makinasnn, bakm almalar yapmak iin amadan nce ebeke fiini prizden ekiniz NK: Cihazn ebeke gerilimi tayan paralan zerinde bakm almas yapmak islediiniz zaman (kaynak makinasnn kapan atktan hemen sonra), cihazn mutlaka ebekeden ayrlmas gerekir. Makinann kapatlm olmas veya sigorta kutusu zerindeki sigortann sklmesi veya sigorta V-otomatnn indirilmesi, yeterli ayrma nlemi deildir. DKKAT EDLMEZSE: ebeke gerilimi serbest kalr; lm tehlikesi vardr. Arzann giderilmesi ise, felaket olutuunda artk ok getir. nce dnp sonra cihaz almaldr.

GSTERM:

Yanl
DKKAT:

Doru

Kaynak makinas satcs tarafndan verilen iletme talimatlarn okuyunuz. Yedek para sipari edeceiniz zaman Yedek Para Katalogunu kullannz. Yanl siparilerden kanmak iin para numaralarnn ve resimlerinin doru olmasna dikkat ediniz.
NK:

121

letme talimatlar, kaynak makinasyla alma srasnda kullancnn hatalardan kanmasn salar. Bu nedenle hem makinay kullanann hem de denetleme personelinin bunlar okumas gerekir. Yedek para listesi, doru sipari listesidir. Yedek paralarn yanl alnmas, hem para hem de zaman kaybna neden olur. Yanl veya yetersi/ tanmlanm bir yedek para, bir kaynak makinasnn gerekenden daha uzun sre alma d kalmasna neden olacandan gecikmelere ve gereksiz para kaybna yol aar.
DKKAT EDLMEZSE.

Zaman ve para kayb oluur. Problemi zmek iin bayiden kaynak makinas alrken iletme talimatlarnn istenmesi gerekir. Bu iletme talimatlarnn atlye ortamnda zarar grmeyecek ekilde saklanmas salanmaldr.
GSTERM:

DKKAT:

Kaynak almasna u/.un sre ara verecekseniz, makinay durdurunuz ve tp vanasn kapatnz. NK: Uzun aralarda makinann kapatlmas, elektrik akmndan tasarruf salar ve yabanc kiilerin torcu emniyetsizce veya kasten kullanmamalarndan ve bylelikle muhtemel problemlerden kanlmasn salar. Tp vanasnn kapatlmas, tp zerindeki manometrenin balantsnda, manometrede, koruyucu gaz hortumunda ve balant yerinde veya kaynak makinasndaki magnet ventilinde kk kaaklarn yol aabilecei koruyucu gaz kayplarn azaltr.
DKKAT EDLMEZSE:

Enerji ve bazen de koruyucu gaz ziyan olur.

GSTERM:

122

4.3.4. MAG-CP veya Transpuls Kaynak Makinalar 4.3.4.1. Giri

Transistr-kontrollu veya dzenli impuls akm reteleri gnmzde ksaca transpuls olarak adlandrlmaktadr. Bu yntem tr, farkl referanslarca analog, primer veya sekonder evrimli eklinde de kullanlmaktadr. En yeni tanmlama hibrid eklindedir. Burada nemli olan, analog ve evrimli durumun bir kesiiminin olmasdr. Elektriksel yap veya kumandann, farkl enerji tketimine sahip olduu da ayrca dikkate deerdir. Kaynak uzman mhendisinden kaynakya kadar herhangi bir kullanc, kaynak akm devresinin stnlyle yani neyin "nde" olduuyla ilgilenir. letmeci, deneme kayna yerine gerek imalat kaynan yapar. Dolaysyla ayar deerlerinin her kaynakta ayn sonucu vermesi ok nemlidir. Bu kaynak

makinalaryla ilgili olarak en fazla bilinen zellii, be ayar parametresinin (impuls akm, impuls sresi, temel akm, temel akm sresi ve telin ilerlemesi) damla geiini etkilediidir.

4.3.4.2. MAG-CP ve Transpuls Kaynak Makinalarmn Karlatrlmas

MAG-CP ve transpuls kaynak makinalar karlatrldnda, sabit gerilim karakteristikli normal CP-makinalarla aralarndaki nemli farklar, kaynaknn idare ettii tek tek ayar veya kumanda elemanlardr. ekil 4.8'de ayar elemanlar karlatrlmal olarak verilmitir.

123

ekil 4.8. mpuls ve CP akm retelerinin ayar elemanlarnn karlatrlmas

4.3.4.2.1. CP-Akm reteleri

CP-akm reteleri (Constan Poential: Sabit Gerilimli)'nde potansiyometre ile 1' gerilim karakteristii seilmitir (ekil 4.8 sa taraf). Akm, nceden seilen tel ilerlemesi 2' e uyarlanr. Bu ekilde A alma noktasna ulalm olur. Her bir kaynak ii iin gsterilen alma karakteristiinde baka bir Volt-Amper kombinasyonuna ulalr. Ayrca iki ayar eleman daha bulunur. Bunlar elektriksel bir eleman yardmyla, tek dmeden kontrol edilebilen hale de getirilebilir.

4.3.4.2.2. Transpuls Ayar Elemanlar

Transpuls-cihazlarda (ekil 4.8 sol taraf), tek dmeden kontrol edilecek ekilde bir araya getirilmesi gereken 5 ayar eleman mevcuttur. Gnmzde makina reticileri transpuls cihazlarn sadece zel amala kullanlan bir makina olmamasna almaktadr. ou kez niversal bir ksmi mekanik kaynak ileminde kullanlabilirler. ekil 4.8 sol taraf, tek tek kontrol potansiyometrelerini gstermektedir. Bu eklin aklanmas, damla kopuunun nedeni olan impulsla balayabilir. Bir damlann kopmas iin gerekli g, impuls akm ykseklii 1 ve impuls sresi 2 'nin arpmyla oluan taral yzey ile gsterilebilir. Bu g alan, tel elektrod apnn toplam alma blgesi dolaysyla malzemeye bal sabit bir ayar bykldr. Temel akm, yani ayar bykl 3, ayn malzeme ve tel ap halinde, bir sabittir. Grevi, temel akm faz srasnda -damla geii yokken- tel elektrodun ucunu erimi halde tutmak ve arkn yanmasn srdrerek bunu korumaktr. Bu durumda iki ayar parametresi mevcuttur. Bunlar, impuls akmndan ve sresinin arpmndan oluan g alan ve sabit deerler olarak kontroln iine sokulabilen temel akmdr. Ayar eleman 4, temel akm sresi ve her bir gerekli gce gre, ekil 4.6'da sol tarafta potansiyometre 5 ile gsterilen, kademesiz ayarlanabilen tel ilerlemesidir. Sabit impuls-g alannda, tel apnn byklndeki her bir metal damlas, ince taneli, ksa devresiz

124

koparken, rnein iki kat yksek tel ilerlemesi halinde eriyen damla says da iki katna kmaldr. Gerekte de durum byledir. Damla says impuls frekans anlamna gelir. Tekrar vurgulanmaldr ki, artan g halinde tel ilerlemesiyle birlikte temel akm sresinin snrlanmas gerekir. Dolaysyla temel akm sresi 4 ve tel ilerlemesi 5 'nin bu ayar faktrlerinin birlikte kontrol edilmelidir. Bu ekilde transpuls kaynakta da "tek dmeden kontrol" olanana ulalabilir.

4.3.4.3. Tek Anahtardan Kontrol

Burada ark boyunun, rnein yatay ike pozisyonu, oluk pozisyonu gibi kaynak dikilerinin oluturulmas iin uygun olup olmadnn tesbit edilmesi gerekir. ekil 4.9'da alt ksmda, eski grek alfabesine gre Sinerjik-Kontrol olarak da adlandrlan tek anahtardan kontrol gsterilmitir. ki potansiyometre, dikie bal ince ayar salar.

ekil 4.9. mpuls kaynakta program seimi - tek dmeden kontrol

ekil 4.10'da ise tek anahtarla kontrol edilen gazalt ark kaynak makinalarnn prensibi verilmitir.

Tek anahtarla kontrol edilen gazalt kaynak makinasnn alma prensibi

125

U geriliminin ve VD tel ilerleme hznn birlikte ayarnn sonular

ekil 4.10. Tek anahtarla kontrol edilen makinalarda prensip, ark blgesi, cihaz ayar ve gerilim ile tel ilerleme hznn birlikte ayarlanmasnn sonulan

Transpuls enerji retelerinde szedilen ayar elemanlar, kontrol tekniinde nemli bir masraf gerektirir. Dier taraftan impuls tekniinin kullanmyla, zellikle yar mekanik uygulamada basitlik

126

salanr. Transpuls kaynakta aadakiler kullanlr: farkl tel elektrod aplar yap elikleri, krom-nikel elikleri ve alminyum esasl malzemeler % 2 ila 20 CO2 ieren argonca zengin karm gazlar veya alminyum iin Argon/Helyum karmlar Bu malzeme, koruyucu gaz ve tel ap zellikleri kontrol elemanlarnda nemlidir. Bu nedenle ekil 4.10 'un st ksmndaki alter sras, birlikte programlanabilen ve kaynak balamadan nce seim alteriyle iler hale getirilen proses datalarn gstermektedir.

4.3.5. Uygun Gte Kaynak Makinas Seimi

Kaynak makinasnn gerekli Volt / Amper yorumu iin kesin bir ipucu elde etmek iin, yntemin ekonomik kullanm salanacak tarzda bir deerlendirme yaplmas gerekir. Bu bakmdan, iletmede genellikle kaynak edilen malzeme kalnl gz nne alnmaldr. Tablo 4.3, sa kalnlna bal olarak kullanlabilen tel apn ve kaynak makinasnn gcn gstermektedir. Tablo 4.3. Sa kalnl, tel elektrod ap ve kaynak makinas gc arasndaki iliki

Belirli bir uygulama iin tavsiye edilen tel ap iin kaynak parametreleri deerleri tablolarnn maksimum Volt/Amper deerlerine dikkat edilmelidir. Dk fiyatl makinalarn ekonomikliinin de dk olaca gz nnde tutulmaldr.
DKKAT: Yksek elektrik tehlikesi altnda almada, sadece msaade edilen ve iaretlenen akn retelerini kullannz. NK: Yksek elektrik tehlikesi altnda almada, alternatif akmda bota alma geriliminin tepe deeri 68 V'u (efektif deeri 48 V'u) ve doru akmda tepe deeri 113 V'u amayan reteleri kullannz. Ayrca bota alma geriliminin snrlan, kendi kendine koruma dzeneiyle kaynaktan hemen sonra mevcut bota alma gerilimine den veya -alternatif akmda- bir doru akm-bota alma gerilimine evrilen, msaade edilen en yksek deere ekilen retelerle almaya da msaade edilir.

127

Bu dzenein etkinlii, fonksiyonunu kendi kendine denetlemesiyle gsterilmelidir. Denetleme dzenei test edilebilir olmaldr. GSTERM:

4.4. Tel lerletme Cihazlar

Tel ilerletme motoru kural olarak, dnme hz kademesiz olarak ayarlanabilen bir doru akm paralel balantl motordur. Modern cihazlarda motorun dn hz, ykten bamsz olarak sabit besleme salayan tristor zerinden ayarlanr. MIG/MAG kaynanda tel besleme hzlar 2 ila 20 m/dak arasnda deiir. Bu nedenle motorlar tel srme rulolar olan bir sisteme baldr. ekil 4.11, bir tel srme tertibatnn en nemli paralarn gstermektedir. Tel k memesi, makaradan salan telin belirli bir ynde itilmesi grevini yapar. Tel dorultucu, gnmzde nadiren bulunmaktadr. Ancak bu eleman ok nemlidir. Tel makarasndan belirli bir eiklikle alr. lerletme rulolar bu eiklii tamamen gideremez. Tel dorultulmazsa, hortum paketinden belirli bir dalgallkla geer ve kuvvetli ekilde srtnme eiliminde olur. Ek olarak elektrod az ya da ok ondlasyona sahip olur ve bu da birleme hatalarna yol aar. lerletme rulolar bask rulolaryla e alarak teli ilerletir ve hortum paketindeki tel k memesine iter. Tel k memesi mmkn olduu kadar ilerletme rulolarna yakn olmal ve teli besleme ynnde dorultmaldr. k memesi ilerletme rulolarna ne kadar uzaksa, hortum paketinde veya torta herhangi bir direnle karlatnda telin burkulma tehlikesi de o derece byk olur. Kk rulolardaki zgl yzey basnc byk rulolara oranla daha byk olduundan tahrik (ilerletme) rulolar kk olmamaldr. Kk rulolarn kullanlmas halinde bu nedenle tellerin yzeyi hasar grr. Kar bask rulolarnn bastrma kuvveti, her iki makara da altnda dk tutulabilir. Drt makaral ilerletme dzeneinde birbiriyle e alan her iki rulo bir motor tarafndan tahrik edilir. lerletme rulolarndan en az bir tanesine uygun ekilde di alm olmaldr. ekil 4.12, en uygun di formunu vermektedir. Diin en geni ksm, tel apndan biraz daha byk olmal ve di derinlii apa uygun olmaldr. Anm dilerde elektrod daha derine dalar ve bu durumda tellerin di

128

iinde skmas sonucu besleme hatalar meydana gelir. Ayrca kuvvetli ekilde metal srtnmesi oluur. Bu nedenle ilerletme rulolarnn belirli bir besleme sresinden sonra deitirilmeleri gerekir.

1. Tel elektrod makaras 2. Tel ak llesi (memesi) 3. Tel ilerletme rulosu (tahrik rulosu) 4. Bask rulosu 5. Tel k llesi (memesi)

ekil 4.11. Tel elektrodun ilerlemesinin emas

ekil 4.12. ideal di formu Yeni bir tel besleme ekli, haddeleyerek ilerletme olarak adlandrlmaktadr. Bu usulde tel elektrod, kamalarla sktrlm ve eik yerletirilmi rulolardan geer ve rulolar telin etrafnda planet eklinde dner (ekil 4.13). Rulolar bu durumda teli dorultur ve hortum paketinde daha dk srtnme salayan titreimli bir hareket yapar. Bu bakmdan tel tm yolu boyunca emniyetli ekilde ilerler. Telin impulslu hareketinin dezavantaj, bu hareketi torca da tamasdr. Rulolarn bu hareketi sadece zel durumlarda, rnein robot tesislerine uygundur.

129

1. 2.

Tel ak llesi (memesi) Makara kafas

3. Tel ilerletme rulosu

ekil 4.13. Haddeleyerek ilerletme

DKKAT: Tel elektrodun art ilerlemesini nlemek iin bask plakasn an kuvvetli sktrmaynz. Tel iletimi durdurulduunda (tortaki tetikten parmak kaldrldnda) telde bir art ilerleme olmayacak derecede sknz. NK: Tel makarasnn yerletirilmesi srasnda tel bobini ekseninden geen saplama, tel makarasnn deliine uymal ve tespit segman yuvasna gemelidir. Bu ekilde art ilerleme bask plakas doru ekilde taklm olur. Dk bask kuvveti durumunda telin art ilerlemesi nlenemez; tel sarm zlr. Yksek bask kuvveti halinde ise, tel ilerletme motoru ar yklenir. DKKAT EDLMEZSE: Tel ilerlemesinde bozukluk olur ve kaynak ilemi nemli oranda zorlar veya imknsz, hale gelir. GSTERM:

130

DKKAT:

Yeni bir tel makarasn takarken, tel ucunu zdnzde sarmlarn boalmamasna dikkat ediniz. Telin ucunu sk tutunuz ve kanalna sokarken sarmlarn gergin olmasn salaynz. Tel ilerletme aparatna sokmadan nce, hassas bir yan keski ile telin ucunu kesiniz.
NK:

Dikkatsizce alm ve birka sarm boalm bir tel, makaraya tekrar sarldnda sarmlar yanllkla st ste gelebilir. Salma srasnda tel skr. lerleme durur. Tel dm yapar. Telin ucunun sivri olmas, tel ilerletme spiralinde telin problemsiz geiini zorlatrr.
DKKAT EDLMEZSE:

Tel durur; kontak memesinde yanarak skr. Problemin zm iin dml veya baka tr problemli tel boyu, hortum paketinden karlr. Tel makarasndan problemsiz tel yeniden kanala yerletirilir. Bu arada akn kontak borusu nceden sklr; torca gelen tel ucu itilir ve anahtarla tekrar vidalanr
GSTERM:

Tel sarmlar st ste binmi

Tel ucu sk tutulmu temiz kesilmi doru

yanl

DKKAT:

Tel ilerletme rulolarn, telin ekilebilecei sklkta sktrnz. Makina imalats zel ayar deerleri vermise, bu deerleri uygulaynz. NK: Eer sktrma basnc ok yksekse, -zellikle uygun olmayan ilerletme rulosu di formlar halinde- tel elektrod deforme olur ve yzeyi hasar grr. Bakr kapl tel elektrodlar halinde, bakr paracklar koparak klavuz spiralin tkanmasna yol aar. Eer sktrma basnc ok dkse, ilerletme rulolar arasndaki tel elektrod

131

kayabilir (patinaj yapar) ve besleme gereklemez.

DKKAT EDLMEZSE:

Tel ilerlemesi dzensizdir veya hi gereklemez.

GSTERM:

Alt ke eksantrik talimatlara uygun deerlerde ayarlanmaldr.

DKKAT: Daima tel apma uygun ilerletme (srme) rulolar kullannz. lerletme rulolarnn durumunu periyodik olarak kontrol ediniz. Alm rulolar hemen deitiriniz. NK: lerletme rulolar (tel sama rulolar) srtnme etkisiyle ilerletme kuvvetini tel elektroda nakleder Kuvvet ileten yzeyler sertletirilmise, zamanla anma oluur, ok kuvvetli anma halinde ilerletme rulolar birbirine deer. Bu halde sktrma kuvveti, teli ilerletme etkisini y i ti ri r. lerletme rulolarnn dileri birbirine gre kayarak tel yzeyinin hasara uramasna neden olur ve oluan srtnme talalar ezilebilir. DKKAT EDLMEZSE: Tel elektrod kusurlu ve dzensiz beslenir; tel ilerlemesinde srtnme artar; tel elektrod yzeyinde ince talalar ezilir. Problemin zm iin yanl ll veya anm ilerletme rulolar, doru ll yeni ilerletme rulolaryla deitirilir. lerletme dzenei kendi haline braklarak tel elektrodlarn ilerleme durumu dikkatle ve elle dokunularak muayene edilir.

GSTERM:

132

DKKAT: Tel elektroda ilerletme rulolarndan kontak memesine kadar, i ap tel apna uygun olan doru bir ilerletme aparatyla (teflon hortum veya elik spiral) herhangi bir kutlamaya meydan vermeden ilerletiniz. Telin ucunu doru boyda zenle kesiniz ve yarkl ksmn iindeki elik spiralin i ksmndaki kymklar temizleyerek yerine yerletiriniz.

NK: Eer tel elektrod ilerletme rulolarnn tesine kadar dorusal ekilde ilerletilmezse kvrlr. Bu ilerletme ilemi, kontak memesindeki tel elektrod giriine kadar ulamaldr, Eer tel ilerletme hortumunun i ap tel elektrod apna gre daha bykse, bu durumda hortum iinde tel elektrod bklebilir. Eer daha kkse, hortum paketinin kuvvetli ekilde bkld yerlerde srtnme fazla olur. Yarkl ksmn i yzeyindeki herhangi bir kymk, tel elektrodun yzeyine hasar verebilir. DKKAT EDLMEZSE: Tel dzensiz ilerler. lerletme rulolarndan sonra tel elektrod kvrlr ve tel yzeyi hasar grr. Hatann giderilmesi iin ksa veya yanl llm tel besleme hortumu, doru uzunlukla olanyla deitirilmelidir GSTERM:

133

DKKAT: Makaray yerletirdikten sonra kaynak yapacaksanz, tel makarasnn kapan daima kapal tulnz. Tortaki tetie bastnzda tel elektrodun tortan dar kan ucunun gerilim altnda kaldn aklnzda bulundurunuz. NK: Tortaki "kaynak" tetiine basldktan sonra, tel elektrodun tm boyu gerilim altnda kalr Bu durumda i paras dnda- topraklanmam veya i paras ile birletirilmeyecek metal paralara temas ettirmeyiniz; aksi takdirde bir ark oluturursunuz. Ayrca, makaradan gelen telin tamam gerilim altndadr. Cihazn kapaklar kapal tutulmaldr; makara kapa kapatlmaldr. Bunun yannda, depodayken makarann tellerinin kirlenmesi nlenmelidir. DKKAT EDLMEZSE: Ksa devre ve bazen tesadf temaslarda ark oluabilir. Hatann giderilmesi iin kapaklar kapal tutulmaldr. Hasarl kapaklar deitirilmelidir.

GSTERM

4.5. Kontrol nitesi

Kaynakta gerekli fonksiyonlar, hortum paketi iindeki kontrol kablosu zerinden, tortaki anahtar

134

araclyla kontrol nitesinde devreye sokulur. Bir kaynak akm retecinin kontrol nitesi zerindeki balca kontrol elemanlar unlardr: - Tel ama - Koruyucu gaz ayar - Nokta sresi - Geri yanma sresi - U krater doldurma (akm/tel/ sre) - ki zamanl - Drt zamanl - Tel ilerletme - Tutumann oluumu Genel olarak iki ve drt zamanl kontrol sistemleri mevcuttur. a. ki zamanl kontrol: tortaki anahtardan, ayn anda akm, tel ilerlemesi ve

koruyucu gaz devreye sokulur; anahtarn braklmasyla bu fonksiyonlarn tm ayn anda kesilir. Bu kontrol tipi, esas olarak puntalama ileminde ve ksa dikiler iin kullanlr. b. Drt zamanl kontrol: tortaki anahtara basldnda nce sadece magnet

ventilin amas yoluyla koruyucu gaz akmaya balar; anahtarn braklmasyla akm ve tel ilerlemesi balar; kaynak ileminin sonunda anahtara tekrar basldnda akm ve tel ilerlemesi kesilir; bu arada anahtar braklana kadar koruyucu gaz ak bir miktar daha srer. Drt zamanl kontrol, her eyden nce diki balangcnda ve u kraterinde gzenek

oluumundan kanmay salayan, koruyucu gazn n ve art akn

salama stnlne sahiptir. Bu kontrol sistemi, koruyucu gazn ayarlanabilen n ve art akyla da kullanlr. Yeni cihazlarda ilave olarak arkn geri yanma sresi (telin ilerleyiinin durmas ile akmn kesilmesi arasnda geen sre) de ayarlanabilir. Bylece arkn beklenmedik ani snmelerinde telin banyoya yapmas nlenmi olur. Bu durum, telin ilerlemesinin, akm kesilmesinden biraz nce durmas ile salanr. Eer geri yanma sresi uzun ayarlanmsa, telin ilerlemesi erken kesileceinden, telin kontak borusu iine kadar yanmas ve dolaysyla kontak borusunun zarar grmesi mmkndr. ekil 4.14'de farkl geri yanma srelerinin tel ucundaki damla oluuna etkileri gsterilmitir. Byk apl kre oluumu durumunda, krenin alt yzeyindeki izolasyon etkisi yapan metaloksitler nedeniyle, daha sonraki tutuma olay zorlar. Tutuma olaynn ideal olarak gereklemesi ve tutuma sramalarndan kanmak iin eklin

135

sol tarafndaki gibi minimum bir geri yanma gereklemelidir.

ekil 4.14. Geri yanma sresinin etkileri

Yeni teknoloji rn cihazlarda tel ilk nce yava yava ilerleyip tutuacak ve daha sonra da kaynak srasndaki hzna ulaacak ekilde ayarlanabilir. Bu ekilde tututurma kolaylam olur.
DKKAT: Arkn geri yanna sresi, kaynak makinasnda o ekilde ayarlanmaldr ki tel elektrod arkn snmesinden sonra ne kaynak banyosunu yapsn, ne de ark kontak memesinde yansn. NK: Her kaynak dikiinin sonunda, tel ilerlemesi durduktan sonra ark ksa bir iire daha yanmaldr, aksi takdirde tel elektrod soumakta olan kaynak banyosuna yapr. Arkn geri yanma sresi kaynak makinasndan ayarlanabilir. Farkl tel aplar ve malzemeler, farkl ayarlamalar gerektirir. DKKAT EDLMEZSE:

Tel elektrod soumakta olan kaynak banyosuna veya kontak memesine yapr Halann giderilmesi iin tel elektrot tel makas ile kesilmeli veya kontak memesine yapan tel elektrod ayrlmaldr (tel makas ile, gerekliinde ee ile) ve hasarl kontak memeleri deitirilmelidir. Arkn geri yanna sresi doru ayarlanmaldr.

136

GSTERM:

arkn ayarlanm geri yanma sresi

4.6. Hortum Paketi

Hortum paketi, tel ilerletme nitesi ile tor arasndaki balant elemanlarn ierir. ekil 4.15 'te gsterildii gibi, hortum paketi araclyla aadaki datm kablolar iletilir: - akm kablosu - koruyucu gaz hortumu - tel ilerletme hortumu - su gidi-dn hortumu (byk torlarda) - kontrol kablosu

137

ekil 4.15. Hortum paketini oluturan iletim kablolar. Su ile soutulan cihazlarda akm kablosu, su dn hattnn ortasnda bulunur. Bylece sadece soutulmakla kalmaz; ayn zamanda esnek de tutulmu olur. Su, gnmzde iletmelerin pahal bir malzeme girdisi haline geldiinden, torcun soutulmasnda kapal bir su devresi akna sahip soutma suyu sirklasyon cihazlar kullanlmaldr. Tel ilerletme hortumu, elik teller halinde, normal artlarda d ap yaklak 4,5 mm olan bir elik spiral ierir. apn, iletilen telin apndan bir miktar darla byk olmas gerekir. Daha byk i apl hortumlarda telin yaylanarak ylmas ve bu ekilde kesintili ilerlemesi meydana gelebilir. Uygun srtnme katsays nedeniyle alminyum tel elektrodlar, teflon kapl ilerletme hortumlar iinden beslenir. Bu hortumlar CrNi-elik tellerle kaynakta da kullanlabilir. Metal tozlar (bakr ve elik) ve ayrca ekme maddelerinin kalntlar nedeniyle hortumlar zamanla tkanr ve tel besleme ilemi gittike zorlar; bu nedenle hortumlarn zaman zaman temizlenmeleri gerekir.
DKKAT:

Tel besleme hortumunu dzenli aralklarla basnl kuru hava ile fleyerek srtnme paracklarn uzaklatrnz. Hu ilemi her yeni tel makaras takmadan nce yapnz. NK: Tel elektrod, ilerletme rulolar arasndan geerken (zellikle anm olanlarndan), tel ilerletme

138

memesinden geerken (zellikle tel elektroda gre merkezlenmemi olanlarndan) ve tel nakil hortumunda (zellikle elik tel elektrodan beslenmesi iin elik spiral kullanlmsa, hortum paketinin kuvvetli ekilde bklm ksmlarnda daha fazla olmak zere) srtnerek anr. Bu artna paracklar besleme hortumunda birikir ve tel elektrodun ilerlemesini engelleyecek dereceye kadar besleme direncini arttrr.
DKKAT EDLMEZSE:

Kabul edilemeyecek derecede byk besleme direnci nedeniyle dzensiz tel beslemesi olur ve tel elektrod artk ilerleyemez. Arzann giderilmesi iin tel besleme paralan (alminyum ve gerektiinde CrNi-elikleri iin teflon, bakr kapl elik teller iin elik spiral) deitirilmelidir. elik spiral gerektiinde temizlenmelidir (rnein % 25 ya % 75 ykama benzini ieren temizleme zeltisinde birka saat tutularak, daha sonra aslarak, kurutularak ve kuru hava ile flenerek). Tel elektrodun merkezlenmi ekilde beslenmesini salamak iin, hasarl besleme makaralar ve tel ilerletme memeleri deitirilmelidir. GSTERM:

4.7. MIG/MAG Kaynak Torlar

MIG/MAG kaynanda kullanlan torlar, oluturulan kaynan kalitesine byk etki yapar. Bu nedenle uygun torcun seimi byk neme sahiptir. Baarl bir kaynak ilemi iin uygun bir torcun seiminde aadaki kriterler gznne alnr: a. Kullanlan akm retecinin maksimum gc b. Kullanlacak maksimum ve minimum tel ap c. Kaynak yaplacak maksimum malzeme kalnl d. yk e. Ergonomik prensipler

139

4.7.1. Torlarn Yaplar

Bir kaynak torcunun ana grevleri, kaynak blgesine koruyucu gazn iletilmesi, tel elektrodun beslenmesi ve arktan kk bir mesafede elektroda Akmnn verilmesidir. Bu grevlerin yerine getirilmesi iin tor reticileri farkl formlarda ve farkl amalara ynelik ok sayda konstrksiyon gelitirmilerdir. Tor seiminde aadaki hususlar gznnde bulundurulur: a) kontak borusundaki ve gaz memesindeki scaklklar b) gaz memesinin izolasyonu c) girdapsz bir gaz ak iin koruyucu gaz kanallarnn d) szdrmazlk sisteminin gvenilirlii e) torcun arl ve hortum paketinin esneklii f) anan paralarn deitirilebilme olana ve maliyeti ve memesinin konstrksiyonu

4.7.1.1. Kontak Borusu

Kontak borusu, tel elektrodla temas eden yzeyi nedeniyle yksek akm younluuna ve ark'a yaknl nedeniyle de yksek scaklklara ve sramalara maruz kalarak hasar grebilir. Kontak borusundaki yksek scaklklar anmay tevik eder; tel elektroda akm iletimini zorlatrr ve srtnme direncini arttrr. Pratikte ok sayda torcun, nominal g blgelerinin st snrnda kullanlmalar halinde, ksa sre sonra tortaki tel ilerleme hzlarnn dzensizletii grlmtr. ok snan kontak borular, tel ilerleme hareketinin sk sk ritmik titreimlere balamas nedeniyle deforme olmaya eilimlidir. Kontak kalitesi bu durumda iddetle azalr. Kaynaknn kaynak yaparken eliyle ou kez hissedebildii, kararsz bir ark ve titreim kuvvetleri, bu problemin ilk habercileridir. Bu sorunun giderilmesinde ilk olarak tespit soketinde veya kontak borusunun gvdesinde iyi bir s iletiminin olup olmad kontrol edilmelidir. Bu blgedeki montaj ilerinde bu nedenle kontak yzeyi tam olarak temizlenmeli ve yeterli bir yzey basnc oluturulmaldr. Kontak borusu tor reticisinden edinilemiyorsa, sadece dilerinin deil ayn zamanda gei profilinin de uygun olmas gerekir. Kontak ssnn pek ok nedeni olabilir. Akm yklenmesinin ve devrede kalma sresinin yannda kaynak banyosuna olan mesafesi, kontak kalitesi, tel elektrodun malzemesi, koruyucu gaz tr, ark boyu, para scakl, az formu ve parann yanstma zelliklerine de dikkat edilmelidir. Su ile soutulan torlarda soutma sisteminin soutma ve dn borular da kontrol edilmelidir. Kontak borusu malzemesi, iyi bir elektrik iletkenliine, anmaya kar yksek bir sertlie sahip olmal ve mmkn olduu kadar dk elektroerozyon gstermelidir. Yeterli bir elektrik iletkenlii, mekanik anmaya kar yksek direnle birlikte istendiinden, saf bakr yerine alaml bakr trleri (CuCr, CuCrZr, CuBe) kullanlr. Toz metalrjisiyle sinterlenmi ve ekstrzyonla retilmi bakr-

140

tungsten veya bakr-tungsten-gm malzeme bileimleri ok daha yksek anma dayanmna sahiptir. Kontak borusunun ap, eik (kuu) boyunlu torlarda telin elastik eilmesi nedeniyle veya dz torlarda belirli bir blgede telin dresaj nedeniyle deiebilir. apn hafife deimesi, tel ilerleme kuvvetinin ve dolaysyla kontak ve snma problemlerinin artmasna yol aar. Pratikte kontak borusunun i ap tel apndan yaklak 0,2 mm daha byk seilir. Yumuak tel elektrodlar halinde, daha byk i aplar daha da uygun olur. CrNi-eliinden veya alminyumdan tel elektrodlar, kontak borusunu bakr kapl tel elektrodlara kyasla daha fazla zorlarlar. Kontak yzeylerindeki hasarlar genellikle arkn tutumas srasnda ksa bir an iin oluan yksek akm iddeti nedeniyle meydana gelir. Yanl ayarlanm serbest yanma veya geri yanma sresi halinde kaynak akmnn ge almas, telin kontak borusu ucunda ksmen veya tamamen erimesine yol aabilir. Temizlenmemi kontak yzeyleri meme temizleme aparatyla veya inesiyle eski durumuna getirilebilir. Byk miktarda anm kontak borular doal olarak, kalan enkesiti ve verimlilii msaade ediyorsa, daha kaln tel elektrodlar iin, honlanmak suretiyle kullanlabilir. Hasarl kontak borular, arkn kararll, dikiin oluumu, gzenek emniyeti ve zellikle de nfuziyete olumsuz etki yaptndan temizleme veya yenileme ilemi ihmal edilmemelidir. Zor ulalan yerlerde eilmi kontak borularyla (kademeli veya kademesiz) daha kolay ulalabilir. Kontak borusunun paraya olan mesafesinin etkileri ilerideki blmlerde ele alnmtr.
DKKAT: Kontak borusu mesafesinin doru olmasna dikkat ediniz. Sprey ark halinde bu aralk 1 8-20 mm ve ksa arkla yaklak 1 4 mm olmaldr. Dier durumlarda: mealenin artmas, ince saclarda delinme tehlikesini drr; mesafenin azalmas kaln salarda nfuziyeti iyiletirir.

NK: Artan kontak borusu mesafesiyle nfuziyet derinlii azalr. Bundan baka, tel ilerlemesinin ve koruyucu

141

gaz rtsnn kaynak aznn merkezinde oluumu tehlikeye girer. Azalan kontak borusu mesafesiyle ise kaynak banyosu, torcun termik bakmdan ar yklenmesine ve memeye zarar verecek seviyede srama oluumuna yol aacak ekilde ar snabilir. DKKAT EDLMEZSE: Nfuziyet derinlii azalr; kaynak banyosu ar snr. Hatalar sonradan giderilemediinden, alma kurallarna dikkat edilerek halalarn olumamasna dikkat edilmelidir.

DKKAT:

Tel ap iin daima tor reticisinin belirttii kontak memesini kullannz. Kontak memesini meme gvdesine tam oturarak skacak ekilde vidalaynz. Meme temizleyicilerle meme deliim sk sk temizleyiniz. Anm kontak memelerini hemen deitiriniz. NK: Kontak memesinin kaynak akmnn tmn tel elektroda iletmesi gerekir. Meme ne kadar tkal olursa, memeye akm geii ve dolaysyla kaynak srasnda kaynak akm devresindeki elektriksel diren o derece yksek olur. Bu durumda arkn boyu deiir ve ark kararszlar. Eer kontak memesi sk bir ekilde teshil edilmezse, kaynak akm sadece birka vida dii zerinden akar. Yksek elektriksel diren, kontak memesindeki snmann, istenmeyen mertebelere ulamasna neden olabilir. DKKAT EDLMEZSE: Kararsz ark oluur: tor ok snr (sk ekilde tespit edilmemi kontak memesi halinde). Arzann giderilmesi iin anm kontak memeleri hemen deitirilmelidir. Doru kontak memesi kullanlmal ve sk ekilde vidalanmaldr. GSTERM:

142

1. adm

2. adm

4.7.1.2. Koruyucu Gaz Memesi

Koruyucu gaz memesi genellikle kontak borusuyla eeksenli olarak yerletirilmitir. Zor ulalan kaynak blgeleri iin kullanlan torlarda veya makina krlarnda yanal taklm koruyucu gaz memeleri de kullanlabilir. Kontak borusuna bal gaz memesinin kullanm, kendi kendini temizleme tertibatlarnn kullanmn kolaylatrr. Kontak borusuna yanal bal gaz memesinin kullanlmas, baz avantajlara sahip olmasna ramen (rnein kaynaknn kaynak blgesini daha iyi grmesi gibi) kontak borusunun ucuna kadar gerekli izolasyon nlemleri ve parann deien durumunda koruyucu gaz rtsnn bozulmas nedeniyle bu durum elle kaynakta pratik olarak kullanlamaz. Torcun merkez ve rt blgesinde farkl gazlarn kullanmyla yaplan kaynak iin koruyucu gaz blgesi, eeksenli taklm iki ayr gaz memesiyle gerekletirilir (ekil 4.16).

143

ekil 4.16. i ve d koruma blgesi iin ayrlm koruyucu gaz akl tor Gaz memesinin bykl esas olarak erime gcne ve akm iddetine baldr (ekil 4.17)

144

ekil 4.17. Koruyucu gaz miktarnn gaz memesi bykl ve akm iddetine bal olarak deiimi

Gaz memesinin i cidarnn durumu, koruyucu gaz ak zerine byk etki yapar. Srama birikintileri, memeyi kltr ve girdapsz bir koruyucu gaz akn engeller. Koruyucu gaz kanalnn, gaz memesinin ve kontak borusunun dzenli olarak temizlenmesi, gzeneksiz bir kaynak metali iin ok nemlidir. Temizleme srasnda kontak borusunun eilmemesine dikkat edilmelidir. Gaz memesinin ve kontak borusunun yksek scaklklara ulamas, sramalarn yapmas iin uygun bir durum oluturur. Ayrc maddeler (meme spreyleri, pastalar), sadece ar snma olumad zaman temizlemeyi kolaylatrr. Souk tutulabilen gaz memesi dzgn aralklarla temizlendiinde, sramalar neredeyse kendi kendine dklr. Yksek oranda zararl madde (duman, buhar) oluan kaynak almalar iin baka trl nlem alnamyorsa, torcun kendisi bir duman emme dzeneiyle donatlabilir, ilave meme, ayr bir hortum zerinden veya hortum paketiyle emme ve filtre donanmna balanr (4.18). Tor veya para blgesinde gereinden fazla miktarda ayrc madde olmas, gzenee yol aabilir. Alminyum esasl malzemelerin kaynanda gzenek tehlikesi nedeniyle ayrc madde kullanmndan tamamen vazgeilmitir.

145

Baum fische 37

ekil 4.18 Duman emmeli torcun yaps

DKKAT: Gaz memesi ile para st yzeyi arasndaki mesafenin ok byk olmamasn salaynz. NK: Mesafe byk okluu zaman, ark ve erimi banyo blgesinde kararl bir koruyucu gaz ak olumaz. Byk mesafe ayarlarnda gaz debisinin arttrlmas hem snrl bir etkiye sahiptir hem de pahalya mal olur. zel dzeneklerle, rnein TIG torcundaki gibi "gaz mercei" ile byk mesafelere laminer ve girdapsz koruyucu gaz ak salanabilir. DKKAT EDLMEZSE: Gzenek oluur. Hatann giderilmesi iin hatal dikiler sklmeli (rnein talanarak, termik yntemlerle oyularak) ve yeniden kaynak edilmelidir. Bu durumda yeniden s girdisi etkisine dikkat edilmelidir (i gerilmeler, arplma, snn tesiri altndaki blgede iyap deiimleri bakmndan). GSTERM:

146

DKKAT:

Zayf koruyucu gaz rts nedeniyle kaynak melalinde gzenekle karlatnzda, gaz hortumunun veya magnet ventilinin tkal olup olmadn kontrol ediniz. Gaz hortumunun vidal balantsnn (ayrca tre balantsnn sk ekilde tespit edilip edilmediini kontrol ediniz.
NK:

Debi lme borusuyla torta hi veya dk koruyucu gaz ak belirlediinizde, nedenlerini aratrmanz, gerekir. Nedenlerden biri, magnet ventilinin veya gaz hortumunun hi veya ok az geie msaade etmesi olabilir. Gaz hortumunda akm kablosu da bulunan hava soutmal torlarda, yetersiz, kablo kesitinden dolay, akm kablosu ar yklenerek veya yerel olarak ar snarak gaz kablosunun deforme olmasna yol aabilir. (Bu durum bazen gaz hortumunun ve akm kablosunun katlanmasndan dolay da olabilir). DKKAT EDLMEZSE: Gzenek oluur. Hatann giderilmesi iin vidal balantlar sktrlmaldr; tkanmalar giderilmelidir, hortum deitirilmelidir. Hata olutuu takdirde hatal dikiler sklmeli (rnein talanarak, termik yntemlerle oyularak) ve yeniden kaynak edilmelidir. Bu durumda yeniden s girdisi etkisine dikkat edilmelidir (igerilmeler, arplma, snn tesiri altndaki blgede iyap deiimleri bakmndan)

GSTERM:

Tm vidal balantlar anahtarla sklmaldr.

DKKAT. Yeterli koruyucu gaz debisine (gaz memesinde llm) ramen kaynak metalinde gzenekle karlarsanz, koruyucu gaz ak kablosundaki tm vidal balantlar ve gaz hortumunu, magnet ventilini szdrmazlk bakmndan muayene ediniz.
NK:

Koruyucu gaz ak kablosundaki kk szdrmazlk arzalar dahi, belirli akkanlar mekanii esaslarna gre, koruyucu gaz ak iine havann emilmesine yol aabilir. Bu arzalar tor gvdesindeki klcak atlaklar, seramik gaz memesindeki atlaklar, hortum paketi iindeki gaz hortumundaki kk delikler, gaz, memesinin szdracak ekilde vidalanm olmas ve yeterli sklkta taklmam sk geine gaz memeleri olabilir. DKKAT EDLMEZSE:

147

Gzenek oluur. Hatann giderilmesi iin Szdrma hatalar giderilmelidir; makinadaki veya tortaki hasarl paralar deitirilmelidir. Hata olutuu takdirde hatal dikiler sklmeli (rnein talanarak, termik yntemlerle oyularak) ve yeniden kaynak edilmelidir. Bu durumda yeniden s girdisi etkisine dikkat edilmelidir (igerilmeler, arplma, snn tesiri altndaki blgede iyap deiimleri bakmndan).

GSTERM:

sk geme gaz memesi tam olarak oturtulmaldr

vidal gaz memesi sonuna kadar sklmaldr.

DKKAT:

Arkn daima koruyucu gaz rtsnn tam ortasnda yanmasna dikkat edilmelidir. NK: TIG kaynanda tungsten elektrod, gaz memesinin merkezinde bulunmaldr. Bazen d etkilerle TIG torcu hasar grr ve tungsten elektrod merkezden kak hale gelir. Yine, ince bir tungsten elektrod, talama srasnda eilebilir. MIG/MAG kaynanda ise, kontak memesinin veya kontak borusunun sadece merkezlenmesine deil, ayn zamanda tel elektrodun kontak borusunun dndaki ksmnn bklmemesine dikkat etmek gerekir. Tel elektrodun ar eilmesi halinde, bir tel dorultma aparat kullanlmaldr.
DKKAT EDLMEZSE:

Gzenek oluur Hatann giderilmesi iin hatal dikiler sklmeli (rnein talanarak, termik yntemlerle oyularak) ve yeniden kaynak edilmelidir. Bu dununda yeniden s girdisi etkisine dikkat edilmelidir (igerilmeler, arplma, snn tesiri altndaki blgede iyap deiimleri bakmndan). GSTERM:

148

DKKAT: Arkn snmesinden sonra, lorcu, diki ucunda katlamakla olan kaynak metali zerinde tutarak, ksa bir iire koruyucu gaz art ak olumasn salaynz NK: Henz sv haldeki kaynak metalinin oksitlenebilecei havada deil, bir koruyucu gaz atmosferi altnda katlamas nemlidir. Bu nedenle ark yanar haldeyken torcu kaldrmayp, zerindeki tetie basarak kapalnz. DKKAT EDLMEZSE: Diki ucu oksitlenir. U krater iddetli ekilde oksitlenir. Hatann giderilmesi iin gerektiinde hatal dikiler sklmeli (rnein talanarak, termik yntemlerle oyularak) ve yeniden kaynak edilmelidir. Bu durumda yeniden s girdisi etkisine dikkat edilmelidir (igerilmder arplma, snn tesiri altndaki blgede iyap deiimleri bakmndan). GSTERM:

4.7.1.3. Sramalarn Yapmasn nleyen Ayrc Maddeler

Sramalarn tor paralar ve i paras zerine yapmalar, uygun ayrc maddelerle byk oranda nlenebilir. Gaz memesine ve kontak borusuna pskrtme ilemi iin silikon ieren ayrc maddeler ve baka pek ok rn mevcuttur. Parann kaplanmasnda, ayrc maddenin daha sonraki boya tabakalarnn yapmasn zorlatraca dikkate alnmaldr. Parann korunmas iin ayrc madde seiminde bu nedenle daha sonraki yzey koruma ilemlerinin gz nnde bulundurulmas gerekir. Torta kullanlan ayrc maddenin etkinlii, bileimi dnda meme scaklna ve srama byklne da baldr.

149

DKKAT: Gaz memesini sramalardan temizlemek iin kullandnz temizleme spreyini, para yzeyini temizlemek amacyla sadece zel durumlarda kullannz. Bu amala silikon yal spreyleri hibir zaman kullanmaynz. Muhtemel zararl etkileri bakmndan nceden test ediniz. NK:

Para yzeyinde artk halde bulunan silikon ierikli spreyler, sonraki bir boyama veya kaplama ilemi iin saknca oluturur. Yzeyde sprey kullanmndan hemen sonra kaynak yaplan durumlarda, zellikle ike kaynaklarnda gaz oluumu ve gzenek grlebilir. evre koruma ve salk bakmndan da zc maddelere ve kan gazlara dikkat edilmelidir. Kullanmdan kanlamayan yerlerde: en dk dozda ve sadece baka trl ulalamayan yerlerde kullanlmaldr. UYARI: Demiryolu ve tramvay kprlerinde, para zerinde kaynak koruyucu spreylerinin kullanm yasaktr.
DKKAT EDLMEZSE:

Boya, galvanik tabaka, kromaj veya dier kaplamalarn yapma kabiliyeti zayflar. Uygun olmayan durumlarda gzenek oluur. Hatann giderilmesi iin kkteki bozukluklar giderilmeli ve srama oluturmamaya alarak kaynak edilmelidir. Kaynak makinasnn ayarlan doru yaplmal ve daha az srama yapan koruyucu gaz kullanlmaldr. Ayrca impuls teknii de kullanlabilir.
GSTERM:

DKKAT:

Sramalarn yapmasn azaltmak iin, dzenli aralklarla bir ayrc sv ile gaz memesine pskrtme ilemi uygulaynz. Ancak koruyucu gazn k meme parasnn tamamna pskrtmeyiniz. Pskrtme svs yerine meme koruyucu pasta da kullanabilirsiniz (memenin sadece 2-3 mm's daldrlmaldr).
NK:

Kullanlan ayrc madde, gaz memesinin cidarlarn sadece slatmal, ancak meme gvdesinin gaz k borusunda byk miktarlarda birikmemelidir. Aksi takdirde boruya zarar verebilir. Bu durumda meme i hacminden dzgn miktarda koruyucu gaz k bozulur. Dolaysyla koruyucu gaz rts kaynak banyosunu dzgn ekilde kaplayamaz.

DKKAT EDLMEZSE:

150

Gaz memesine kuvvetli ekilde yapm sramalar meydana gelir. Gzenek oluur. GSTERM:

DKKAT: Gaz memesine yapm sramalar dzenli ekilde uzaklatrnz. Meme gvdesinin i ksmnda sramalarn asla bir kpr oluturmasna msaade etmeyiniz NK: Kuvvetli srama birikintisi, kaynak banyosunun koruyucu gazla problemsiz ekilde rtlmesini zayflatr. Az, miktardaki srama birikintisi bile girdap oluturarak laminer gaz akn nemli ekilde bozar. Memenin yzeysel olarak temizleyicilerle temizlenmemesi durumunda, memenin i ksmnda sramalarn byk miktarda birikmesi, koruyucu gaz k borusunu tkayabilir ve en kts -meme zerindeki izole paralarn hasar grmesi durumunda- para ile metalik gaz memesinin temas etmesi halinde, meme ile para arasnda akm geii meydana gelebilir. DKKAT EDLMEZSE: Gzenek oluur. Kontak memesi ile gaz memesi arasnda ark veya ksa devre oluur. Hatann giderilmesi iin diki iinde gzenek oluumuna msaade etmeyiniz - gaz memesinin temizlenme masraf, gzenekli kaynak dikilerinin tamir masrafndan ok daha dktr.

GSTERM:

151

4.7.2. Torlarn Trleri

ekil 4.19, gnmzde en yaygn kullanlan be tr torcu gstermektedir. Bunlar ekli bakmndan eik boyunlu (kuu boynu) tor, tabanca formundaki tor, push-pull torcu, kk makaral tor ve makina torcudur. Kuu boynu tor, tel elektrodun kontak borusunun eikliinden dolay sk bir temas olmas nedeniyle, tabanca eklindeki torca gre daha emniyetli bir akm iletimi stnlne sahiptir. Ancak tabanca eklindeki torlar, dz ekilli kontak borusu dolaysyla daha dk srtnme direnci gsterir. Bu ekilde, anan kontak borularnda karlalan kontak zorluklarn gstermez. Push-pull tipi torlar, daha nce de akland gibi, telin hortum paketi iinde bklmesini nleme avantajn gsterirler. Makina torlar, tam mekanize tesislerde kullanlr. G bakmndan torlar u ekilde snflandrlr: Hava veya gaz soutmal torlar yaklak 250 Amper'e kadar kullanlr. Suyla soutulan torlar yaklak 500 Amper'e kadar kullanlr. Suyla soutulan makina torlar ise yaklak 800 Amper'e kadar kullanlr. Su ile soutma, kontak borularnn anmasn azaltr ve gaz memesinde sramalarn yapmasn snrlar.

152

ekil 4.19. Balca tor trleri (devam).

a) havayla soutula eik boyunlu tor b) suyla soutulan eik boyunlu tor c) tutamak ksmnn vidasndan sklmesiyle makinada da kullanlabilen su soutmal TIG tabancas

153

d) kk makaral tor DKKAT: (Bu kural su soutmal cihazlar iin geerlidir.) Cihaz baz fonksiyonlarm yerine getirmesine ramen kaynak akm salanamyorsa, soutma sisteminin lam dolu olup olmadn kontrol ediniz. NK: Su soutmal tor, cihazdaki basnl su muhafazas veya akm muhafazas araclyla gvenlii bozulursa, soutma suyu olmadan kaynak yaplamaz ve tor ar snacandan hasar grr. Emniyet dzenei ounlukla kaynak akm koruyucusunun devreye girdii akm devresinde yer alr. Soutma suyu arzalandnda, kullanm srasnda gaz veya tel ilerlemesi olmasna ramen kaynak akm olumaz. Bu durum, tam doluluk halinde de oluursa, bu halde su pompas veya basn muhafazas (akm muhafazas) veya bunlar iin kullanlan anahtar (mikroalter) arzal olabilir. DKKAT EDLMEZSE: Kaynak akm olumaz. Arzann giderilmesi iin soutma suyu tamamlanmaldr. Gerekliinde su pompas, basn muhafazas, mikroalter deitirilmelidir. Gsterim:

UYARI:

Elektrikli paralar zerinde almann sadece, konunun tehlikelerinden haberdar ve gerekli koruyucu nlemleri alm, ilgili veya yetkili personel tarafndan yaplmas gerekir.
DKKAT:

(Bu kural su soutmal cihazlar iin geerlidir.) Torcun beklenmedik ekilde ar snmas halinde, yeterli soutma suyu ak olup olmadn kontrol ediniz. ok az bir su ak halinde, torcu dn ynnde teiniz suyla doldurarak soutunuz.
NK:

Soutma suyu sisteminde dzensizlik olmas halinde, tortaki ince soutma kanallarnda tkanma mevcut olabilir. Bu halde, yeterli pompalama basnc olsa bile, ok az soutma suyu akar. Su ksma anahtar bu durumda ie yaramaz. Soutma suyu miktarn ok basil bir ekilde kontrol edebilirsiniz: Cihaz zerinde bulunan, torcun su geri dn vidasn sknz. Cihaz altrnz ve bu haldeyken geri dnen su miktarn lnz. Bu halde bo bir bira iesi dolacak kadar su gelmelidir - ienin yaklak 20 saniyede dolmas gerekir. Bu miktar, 1,5 l/daklk bir soutma suyu debisi anlamna gelir.
DKKAT EDLMEZSE:

154

Torcun soutma kanallar tkaldr. Tor ar snr. Arzann giderilmesi iin soutma suyunun debisini lnz. Torcu su ile soutunuz; sonra da gerekli soutma suyunu ilave ediniz.
GSTERM:

DKKAT:

(Bu kural, tm metaller, zellikle alminyum ve alamlar iin ve kapal soutma devresi olmayan, su soutmal torlar iin geerlidir.) Kaynak dikiinde gzenek olutuunda, tortaki contalar deitiriniz.
NK:

Alminyum, hidrojenin yol at gzeneklilie zellikle eilimlidir. Muayene srasnda gzle grlemeyecek derecede kk damlacklarn dmesine yol atndan, tortaki en kk szdrmazlk conta hatalar bile koruyucu gaz iin kk miktarda hidrojen oluturabilir.

DKKAT EDLMEZSE:

Gzenek oluur. Hatann giderilmesi iin hatal dikiler sklmeli (rnein talanarak, termik yntemlerle oyularak) ve yeniden kaynak edilmelidir. Bu durumda yeniden s girdisi etkisine dikkat edilmelidir (igerilmeler, arplma, snn tesiri altndaki blgede iyap deiimleri bakmndan).

GSTERM

155

DKKAT:

(Bu kural sadece su soutmal cihazlar iin geerlidir.) Soutma suyunun donma tehlikesine kar, bir antifriz ile yeterli konsantrasyona ayarlanmaldr. Cihaz reticilerinin soutma suyu ilavesiyle ilgili zel talimatlarna dikkat ediniz (rnein torta elektrolitik anmadan kanmak iin).
NK:

Kn pazar ve tatil gnleri, atlyeler genellikle stlmaz. Antifriz iermeyen su soutmal cihazlar bu durumda donabilir. Soutucu cihaz ve hortumlar patlayabilir; pompalar ve basnl su anahtar tahrip olur. Alkol kullanmna dikkat ediniz. Dikkatsizce miktarlarda alkol kullanm yangn tehlikesi oluturur. Cihazda fazla miktarda alkol bulunmas, arallarda oluacak bir kvlcmla veya fra kvlcmyla yangna yol aabilir. Tehlikesizce kullanlabilen antifrizi tercih ediniz.
DKKAT EDLMEZSE:

Kaynak makinesinin veya torcun soutma sistemi arzalanr. Arzann giderilmesi iin hasarl paralar deitiriniz.
GSTERM:

4.8. Basn Drme Manometresi ve Debimetre

Tpten veya datm hattndan gelen koruyucu gaz ilk olarak basncnn kullanma basncna drlmesi gerekir. Hemen sonra da debisi ayarlanmaldr. Ayarlanan ak debisi, l/dak cinsinden lm yapan, kapiler boru ile birleik bir manometreden okunabilir (ekil 4.20). Kapiler boruda bir arza olduu takdirde, gerek koruyucu gaz debisi, manometrede gsterilen tketime gre olduka yksek olur. Bu durum kaynak iin sakncaldr. nk koruyucu gaz debisi ne kadar yksekse kaynakta o derece yksek hata ihtimali vardr. Bu durumda bilyal lm en uygun yntemdir (ekil 4.21) ancak biraz pahaldr. Burada rotametredeki ineli bir ventil yardmyla tketim l/dak cinsinden ayarlanr ve debi lme borusu iindeki uan bilya tarafndan gsterilir. Bu durumda kapiler boru gerekli deildir.

156

ekil 4.20. Basn drme manometresi

ekil 4.21. Bilyal debimetre takl manometre

157

Bilyal lm aleti, dorudan gaz k llesine taklabilen ve tortan kan gerek gaz debisin len kk br gaz lm borusudur. Gaz debisi, bilyal borunun zerindeki iaretlerlerden, kullanlan gaz trne uygun olan gz nnde tutularak ayarlanr (ekil 4.22).

ekil 4.22. Koruyucu gaz k memesine taklan lm aparat

DKKAT:

Debimetresi olmayan basn drme manometresi (basn regltr) kullandnzda, gsterilen koruyucu gaz miktarnn doru olup olmadn dzenli olarak kontrol ediniz.
NK:

Koruyucu gaz debisi litre gstergeli bir manometre ile llyorsa, bu durumda uygun k nozulunun kullanlmas gerekir. Ayarlanan deerler, ancak uygun k nozulu kullanldnda doru olur. Kullanlan k nozulunun taneciklerle ksmen veya tamamen tkanm olmamas gerekir, bu taneciklerin, debimetreye dtan bakldnda grlemeyecek lde temizlenmeleri lazmdr. Uygun k nozullar ya vidal (basn regltr ile gaz hortumu arasnda veya makina ile tor arasnda) veyahutta imalat firma tarafndan regltre taklm halde imal edilir (rnein gaz hortumunun balant paras olarak).
DKKAT EDLMEZSE:

Yanl koruyucu gaz miktar oluur. Hatann giderilmesi iin k nozulu muayene edilir, gerekiyorsa flenir veya deitirilir. Debi muayene borusuyla tortaki gaz k miktar muayene edilir.

158

GSTERM:

Debimetreli basn reglatr: Bu dorudur. gsterim

Manometreli basn olabilir. reglatr: bu gsterim yanl

Debi muayene borusu

DKKAT:

Bir tp deitirme halinde, basn drme manometresini (reglatr) takmadan nce, koruyucu gaz tpnn vanasn ksa bir sre anz.
NK:

Tama srasnda tpn manometre taklan ksm iinde toz veya pislik toplanabilmektedir. Bu tip safiyetsizlikler, manometre taklmadan nce flenmezse -zellikle manometre taklan balant ksmndaki filtre arzal ise- tozlar gaz ak ile birlikte manometreye girmekte ve manometrenin fonksiyonuna zarar vermektedir. Manometre oturma ksmndan gelen safiyetsizlikler makina aldktan sonra, alma basncn manometre skalasnda gsterilen, msaade edilen basncn zerine karmaktadr.
DKKAT EDLMEZSE:

Basn drme manometresindeki kirlenme nedeniyle gaz ak artar veya koruyucu gaz cihaznn kapatlmndan sonra basn drme manometresi emniyet vanas zerine gaz fler. Arzam giderilmesi iin basn drme manometresinin balant ksmndaki filtre kontrol edilir: gerektiinde deitirilir (Satcnn yedek para listesine dikkat ediniz); veya filtre deitirilir (sadece uzman biri tarafndan); veya deitirilir (satcnn tamir atlyesinde). DKKAT: Servis istasyonundan bir tamircinin, arzal bir kaynak makinanz tamir etmesini istediinizde, arzann aka tanmlanabilmesi iin cihaznzn tipini (mmknse imal yln veya tahmini yan). tor tipini vs. mmkn olduu kadar aka bildiriniz. Bu bilgiler bazen arzann telefonla bile tespit edilebilmesini salar. NK: Bazen basit bir arza, rnein tamircinin atm bir sigortay tamir iin evinize gelmesi size ok pahalya mal olabilir. Ayn ekilde cihazdaki arzay kendiniz tamir edemediiniz zaman, bilgileri ne kadar doru verirseniz,

159

tamirci n hazrln o derece doru yapar. Bu tamircinin sadece gerekli yedek paralar yannda getirmesini salamakla kalmaz, ayn zamanda -zellikle eski cihazlarda-eski devre emalarn ve yedek para listelerini inceleyerek yedek para teminini de mmkn klar. GSTERM

DKKAT: Kaynak makinanz tamir iin servise verirken, tm olarak (torcuyla, manometresiyle beraber) tamir edilmesini salaynz. Bazen servis irketi cihazn fonksiyonlarn test edebilmek iin bunlara da ihtiya duyabilir. NK: Kullanc, bazen arzann kaynak makinasnda veya kumanda dzeninde olmadn ve torta veya manometrede olduunu anlamayabilir. Servis istasyonu, tm paralar test etmeden arzann kayna bulunamayabilir. Bu durum, zellikle rnein iki ayr arza noktas olduu zaman nem tar.

GSTERM

160

4.9. Arkta Malzeme Geii

MIG/MAG kaynanda koruyucu gazn karakteristiklerinin ve ayarlanan kaynak parametrelerinin etkisiyle, eitli malzeme gei trleri oluturulabilir. ekil 4.23, genel olarak koruyucu gaza ve tel elektroda uygulanan akm iddetine bal olarak oluan ark trlerini gstermektedir.

ekil 4.23. 1,2 mm tel elektrodla M A kaynanda g blgeleri ve malzeme geiini gsteren alma blgeleri Bu ekildeki bulgular aadaki gibi aklanabilir: eklin solunda ksa arktan impuls ark'a kadar ark trleri gsterilmitir.

Aklama: Ara (orta) ark, standart bir ark tr deildir. Ksa ark ile sprey ark arasndaki kritik "Gei" noktasnn alt yarsndaki hatal alma blgesini gsterir. Uluslararas standardizasyona gre "Gei ark" olarak adlandrlr. "Mixed arc" (kark ark) daha iyi bir tanmlamadr. Kullanlan kaynak koruyucu gazlar, karm gazlar (analiz) ve CO2 'dir. Ksa devre frekans K/s veya damla frekans T/s ordinatn sanda ve solunda bulunmaktadr. eklin altna kadar: Burada ksa arkta dk Volt/Amper blgesinden, sprey ark veya uzun arkta yksek ve Volt/Amper tm blgesine ekilde kadar gazlar herbir 1,2 iin ark tr mm bu elde apnda tel (eklin ortasnn stnde), M1 ve M2

elektrodla

allmtr doru

koruyucu Bu

parametre edilmek

kombinasyonlar

seilmitir.

161

istenmi ve 100 Amper'in altnda balanmtr.

4.9.1.

Ksa Ark-Orta (Ara) Ark Blgesi

100 Amper'in zerinde srekli artan akmla kaynak yapldnda, ksa ark ile orta (ara) ark arasndaki snr blgesine ularz. Bu snrn zeri kararszdr ve hem gerilim ve akm deerlerinin seimi hem de kontak borusu mesafesi birlikte rol oynadklarndan, kesin bir deere ulalmas gtr. -ksa devre ark olarak da bilinen- ksa ark, ksa devre evrimlerinin lld uzunlukta meydana gelir. Yaklak 200 Amper'e kadar artan akmda, tm koruyucu gazlar iin ksa devre frekans K/s artar. Bunun nedeni, damla bykl ayn kalrken tel ilerlemesinin artmasdr. 1,2 mm tel ap iin en yksek ksa devre frekans 160 ila 200 Amper'de oluur.

4.9.2.

Orta (Ara) Ark Blgesi

G 250 Amper seviyesine karldnda, telin ilerlemesi artsa bile ksa devre frekans sona erer. Bu durumda damla bykl kararszlar ve ince ve iri damlalar kark hale gelir. Her trl koruyucu gaz iin, srama oluumu gsteren dzensiz ksa devreler oluur. G daha da arttrlrsa, koruyucu gazlarn birbirinden farkl deerlendirilmesinin gerektii durumlar oluur. ekil 4.22 'ye tekrar baklrsa, CO2 koruyucu gaz halinde bir snr blgeye ulalamad ve dolaysyla orta (ara) ark meydana gelmedii grlr.

4.9.3.

Orta (Ara) Ark - Sprey Ark (MAGM) Snr Blgesi

Hacimce % 6 CO2 ieren M1 karm gaz halinde, 270 Amper'de ksa devre frekans "O" olur. Bu, ani olarak ok yksek damla frekansna sahip sprey ark'a kritik gei noktasdr. Burada malzeme ksa devresiz olarak geer. 270 Amper'de hacimce % 25 CO2 ieren M2 karm gaz halinde, orta (ara) arkta hala ksa devre grlr. Sprey ark kritik blgesine ilk olarak 310 Amper'de oluur. Dolaysyla karm gazdaki CO2 ieriinin artmas gei noktasnn daha yksek akm deerlerinde olumasna yolamaktadr. Bu nedenle MAGM ynteminde orta (ara) ark ile sprey ark arasndaki snr blge, koruyucu gazn bileimine, daha ak bir ifadeyle koruyucu gazdaki CO2 miktarna baldr.

4.9.4.

Orta (Ara) Ark - Uzun Ark (MAGC) Blgesi

Hacimce % 100 CO2 halinde kritik ara nokta grlmez. Bunun yerine orta (ara) arktan uzun ark'a yumuak ve dz bir gei meydana gelir. Bu durumda, byk damla oluumundan doan ksa devreler her zaman grlr. Ksa devresiz uzun ark elde etmek iin, 1,2 mm tel apma yaklak 500 Amper'lik akm uygulanmas gerekir. Bu derece yksek g, kural olarak kaynak yaparken kullanlmaz, sonuta pratikte CO2 koruyucu gaz altndaki kaynakta her zaman ksa devreler oluur ve dolaysyla sramalarla karlalr. Uzun ark tanmlamas, malzeme geiinin genellikle ksa devre kprleri ile olmasndan dolay

162

pek uygun dmemektedir. Ksa devre oluumu istenmemesine ramen, ark uzadka damlalar birbirine daha da fazla yapr. Bu ifade, en yksek gerilme deeri iin de sylenebilir.

4.9.5.

mpuls Ark Blgesi

mpuls arkta, malzeme geii daima ksa devresizdir, bylece toplam alma blgesinde srama davran hemen hemen hi grlmez. Burada ara (orta) ark grlmez. ekil 4.24'de de gsterildii gibi birbirleriyle karlatrlan gaz memesinin i cidarmdaki srama halkalar 3 dakikadan sonra elde edilmitir.

ekil 4.24. Ark trnn srama birikintisine etkisi.

4.9.6.Karm Gazlarda Kritik Snrlarn Almas

Kaynak ilemi msaade ettiinde, snrlar, aadaki nlemlerle, sramann grlmedii sprey arka doru alabilir: tel ilerlemesi yaklak 1,0 m/dak'lk hzla yava yava arttrlr; bylece sprey ark blgesi uzatlr. dk CO2 ierikli bir karm gazn kullanm, kritik snr dk akm deerine doru kaydrr.

4.9.7.

alma Blgeleri Araclyla Eitim

Bir kaynak eitim kursunda, ksa arktan sprey ark'a kadar tm ark trleri araclyla, koruyucu gaz bileiminin malzeme geiine etkisi renilebilir. Bunun iin, kaynak parametreleri (zellikle kontak borusu mesafesi olmak zere akm iddeti) sabit tutulmak artyla, CO2 ierii deien koruyucu gazlar kullanlmaldr. Bylelikle CO2'nin ark tr zerine etkisi aka grlebilir. Tavsiye edilen kontak borusu mesafesi 20 mm'dir.

4.9.8.

zet

163

Sonuta, ekil 4.18'de gsterildii gibi, sprey arka geiin snrlarna ulamak iin akm deerinin kesin olmas nemli deildir. Damla geiinin ince, iri veya en ince olmas iin, ark srasnda optik ve akustik uyarlarla kendini gsterecek tarzda, ark trleri arasnda farklarn olduunun bilinmesi gerekir. Doal olarak para zerindeki srama miktarna dayanarak da yorum yaplabilir. Bu durum zellikle CO2 kullanlan yksek akm iddetindeki ark tr (uzun ark) iin geerlidir. ri taneli, ksa devreli ve birbirine yapm damla geii srama birikintisini arttrr. Bu hususta impuls ark, tm ayar blgelerinin ideal deerinde olmas eklinde davranr. Tablo 4.4de, dk alaml elik tel kullanlan, eitli koruyucu gaz ve tel elektrod aplarnda ark blgelerinin deiimi iin gerekli akm/gerilim deerleri gsterilmektedir. Tablo 4.4. Farkl koruyucu gaz ve tel elektrod aplarnda ark blgelerinin deiimi iin gerekli akm/gerilim deerleri.

4.10. Pinch-Effekt
MIG/MAG kaynanda orta (ara) ark ile sprey ark arasnda bir snr deer blgesi vardr. Bu eik deerin alt yarsnda ksa devreli malzeme geii, st yarsnda da ksa devresiz sprey ark bulunur. Bu ara deer, tel apna, karm gazdaki CO2 ieriine ve ayrca malzemeye bal olarak aaya veya yukarya kayabilir.

164

Bu snr deerin almas iin eiin st yarsnda kaynak akmnn -pinch effekt olarak da adlandrlan- bzlme kuvvetine ulamas gerekir. Sv iletkenin ucundaki metal damlalar, kaynak banyosuna temas etmeden, yani bir ksa devre olumadan nce, bzlme kuvveti nedeniyle kopmaldr.

4.10.1. Pinch Kuvveti ve Pinch Etkisi

ekil 4.25, tel ucunu ve taral blgedeki sv iletkeni gstermektedir.

ekil 4.25. Pinch kuvvetinin basitletirilmi aklamas Elektromanyetik Pinch kuvveti "f", bu iletken blgedeki damlann kopmas iin bzc bir etki yapar. Ayrma kuvveti,

formlyle hesaplanr. l2 hari dierleri ayn ap ve malzeme iin hemen hemen sabittir ve Pinch kuvveti zerine etki yapmazlar. Bylece -bilimsel adan kesin doru olmasa bile- kaynak akmnn Pinch kuvveti zerine etkisi daha belirgin hale getirilmi olur.

165

Akm, formlde ikinci dereceden bir faktr olarak bulunur ve damla kopmas zerinde belirleyici bir etkiye sahiptir.

4.10.2. Ara (Orta) Ark Durumunda Pinch Kuvveti

ekil 4.25 'in sol yarsnda gsterilen rnekte, kritikalt 200 A'lik akm deeri iin ara (orta) ark oluur ve nispeten zayf bzlme kuvveti nedeniyle ksa devreli bir kopma sonucu iri damlalar oluur.

ekil 4.25. Pinch kuvvetinin akma bal olarak deiiminin damla byklne ve malzeme geiine etkisi

4.10.3.

Sprey Ark Durumunda Pinch Kuvveti

300 Amper'de akm sadece % 50 artmasna ramen sv iletken zerindeki "f kuvveti iki kattan daha fazla artmaktadr. Burada akmn Pinch kuvveti zerindeki etkisinin ikinci dereceden (karesiyle) orantl olduu hatrlanmaldr. Bu nedenle kopan damla veya damlalar daha kktr (ekil 4.25-sa taraf) ve ksa devresiz, ok daha yksek damla frekansna sahip, ince damlal malzeme geii gerekleir - bu blge sprey ark blgesidir.

4.10.4.

mpuls Ark Durumunda Pinch Kuvveti

166

mpuls akmla kaynakta ampermetrede okunan dk akm deerlerinde neden ksa devresiz damla geiine ulalabildii sorusunun sorulmas gerekir. rnein MAG kaynanda 200 Amper'de impuls olmadan kritikalt ara (orta) ark oluur. ekil 4.26, bu sapmann nedenini aklamaktadr.

ekil 4.26. mpuls tepe akmnn Pinch-kuvveti zerine etkisi Ampermetrenin gstergesindeki amper'e gre bu akm nemli oranda dktr ancak burada sadece akmn -efektif deer olarak da adlandrlan- ortalama deeri gsterilmektedir. Bu deer dk temel akm (IG) ve ok yksek mpuls tepe akm (IP) deerini oluturmaktadr. mpuls yzeyi "Temel Akm" zerine konulduunda, ekil 4.25'de apraz taral toplam yzeyle gsterilen 200 Amperlik ortalama deer elde edilir. ekil 4.25'nin st ksmndaki impuls-pinch faz, 400 Amperlik tepe akmyla damla koparc etki yapar; ark'n 60 Amperlik temel akm faznda ise tel ucunun hafife erimesi salanr.

4.10.5.

Geri Darbe Durumunda Pinch Kuvveti

Pinch kuvvetiyle kopmu, ksa devresiz malzeme geii, CO2 altndaki MAG kaynanda olumaz. Geri Darbe Kuvveti olarak adlandrlan bu durum, pek ok baka etkiye yol aar. Damlann kopmas yerine kuvvetli ekilde yeniden yapmas, bu ekilde CO2 'de uzun ark blgesinde, ark ekseninden sapm, dzensiz ksa devreli ve sramal malzeme geii meydana gelir.

4.10.6.

Deerlendirme

300 A Yksek akm blgesinde Argon'ca zengin koruyucu gaz kullanlan MAG-kaynanda, llen yksek Pinch kuvveti veya uygun akm deeriyle, ksa devresiz en ince damlal malzeme geii elde edilir. Bu ark tr, sprey arktr. mpuls ark kaynanda, orta (ara) ark blgesinin altndaki ksa devresiz damla geii alma

167

blgesi geniler. Bunun nedeni, geleneksel MAG kaynana kyasla damlann kopmas iin mpuls tepe akmnn ik kattan daha yksek olmasnn gerekmesidir. CO2 kullanlan MAG kaynandaki geri darbe kuvveti, yksek g blgesinde yani uzun ark halinde, ksa devresiz malzeme geiini engeller.

168

5. BLM

MIG/MAG KAYNAINDA ALIMA TEKN

5.1. MIG/MAG Kaynak Donanmnn Ayarlanmas
Her MIG/MAG kaynak donanm, retici firmann iletme talimatlarnda ayrntl olarak tanmlanr. Bu talimatlarn, donanm altrlmadan nce mutlaka okunmas gerekir. Talimatlara gre makinann balantlar (ebeke kablosu, koruyucu gaz, su soutmal torlarn kullanm halinde soutma suyu balants veya makinada bulunan soutma nitesi) yaplaca zaman kaynak, biri dierini etkileyen ayar ihtimali ile kar karya kalr: a) ark gerilimini deitirerek ark boyunu tespit eden bota alma gerilimi b) kaynak akmn deitirerek eritme gcn ve nfuziyeti belirleyen elektrod ilerleme hz c) erimi metali emniyetli ekilde rterek gzenek oluumunu nleyen koruyucu gaz debisi Baz durumlarda kaynak akm devresindeki endktivite veya karakteristik erisinin eimi deitirilebilir. Bu ekilde ksa devre akmnda ve srama oluumuna etkiyen faktrlerde deiiklik yaplabilir. Sabit gerilimli bir akm retecinde (CP-akm retecinde) elektrod ilerleme hz kaynak akmna dorudan etki eder. Baz makinalarda kaynak akmn ayarlama olana yoktur. Yataya yakn bir karakteristik erisine sahip olmas nedeniyle cihazdaki k gerilimi, hemen hemen bota alma gerilimine eittir; dolaysyla bota alma gerilimi pratikte kaynak akmn belirler. Ayarlanabilir bir endktans bobini ile kaynak akm devresindeki endktivitenin veya karakteristik erisinin eiminin ayarlanabilmesi sayesinde, tel elektrodun ucu paraya dediinde ve bir ksa devre olutuunda, akm retecinin hzl akm ykselmelerindeki davran deitirilir. Gerekte gerekli koruyucu gaz debisi, tor konstrksiyonuna, gaz memesinin apna, diki trne, kaynak artlarna, evre etkilerine ve koruyucu gazn trne baldr ve genellikle 10 ila 25 l/dak arasnda bir deerdedir.

169

5.2. Kaynak Parametreleri in Doru Deerler

ou MIG/MAG kaynaks, kaynak olarak ksa bir sre altktan sonra, ounlukla kendi tecrbelerine gre ayar yapmaktadr. Bu durum, pek ok kez onarlmas mmkn olmayan kaynak hatalarna yolamaktadr. ekil 5.1'de baz doru deerler verilmitir. Elektrod apnn seiminde kaynak ilemi n planda tutulur ancak ekonomik bak as da daima gznnde bulundurulmaldr (deiik tertibatlarn kullanlabilirlii, tel makarasnn deitirilmesi, altlk kullanm). 1,0 ve 1,2 mm'lik tel elektrod aplan niversal olarak kullanlabilir ve 0,8 ve 1,6 mm'lik tel elektrod aplarnn kullanlabilecei snrl sayda uygulama alan dnda her trl kaynak ileminde kullanlrlar.

ekil 5.1. Baz tipik kaynakl konstrksiyonlar iin tel elektrod ap ve malzeme gei tr seiminde doru deerler.

5.3. Tel Elektrod ap

Genel olarak ince apl elektrodlar ince salar iin, kaln tel elektrodlar da daha kaln

170

paralar iin kullanlr. Kaynak akm uygun seildiinde, ince tel elektrodlar ksa arkla kullanlabilecei gibi, sprey veya uzun ark ile daha byk damla saylarna ulalmak suretiyle de kullanlabilir. Bu zellik, rnein tam mekanize MAG kaynanda dk akm ayarndayken sadece yksek damla saysyla dz bir diki yzeyi elde edilebilen ara pasolar iin kullanlabilir. Tel elektrod seiminde her eyden nce, kaln tel elektrodlara kyasla ince tel elektrodlarn yksek retim maliyetleri nedeniyle daha pahal olduu gz nnde bulundurulmaldr. Avantaj ve dezavantajlar birlikte deerlendirilmelidir. ok yksek kaynak akmlarnn ve erime glerinin uygulanmas gerektii ve rutin ilerdeki elektrod ilerleme hzlar yeterli olmad zaman, rnein 2,4 mm'lik kaln bir tel elektrod kullanlr. Ancak elle kaynakta kaynak ok fazla zorlanacandan ve pek ok donanmn torcu, tel ilerlemesi ve beslemesi byle bir i iin uygun olmadndan, bu tip bir uygulama sadece tam mekanize kaynakta ve yatay pozisyonda yaplabilir. Dier yandan cihazn en yksek elektrod besleme hz 15 m/dak olduunda, 0,8 mm apl tel elektrodlar, 200 A'in zerinde uzun sre yklenemez.

5.4. Elektrod lerleme Hz ve Kaynak Akm

Elektrod ilerleme hznn tespit edilmesiyle kaynak, sabit gerilimli akm retecinin verecei kaynak akmn belirlemi olur. Kaynak akmnn baka trl ayarlanma ihtimal yoktur. Bu nedenle gerek tel ilerleme hz, beslenen tel malzeme miktarn eriten kaynak akmn oluturur. Hem ksa ark ve hem de sprey veya uzun arkta en yksek damla saysna ulamak iin belirli bir elektrod apnda en yksek tel ilerleme hznn tespiti nemlidir. rnek olarak ekil 5.2,iki farkl tel elektrod ap iin kaynak akmnn artmasyla damla saysnn da arttn gstermektedir. ekildeki 10 damla/s 'den daha dk damla sayl alt blge, pratikte kaynaa uygun deildir. Ayrca elektrod ilerleme hz, saniyede en az yaklak 20 damla retecek kadar byk olmaldr.

171

ekil 5.2. Farkl malzeme ve koruyucu gazlar halinde damla frekans (serbest malzeme geii).

Bir tel elektrod ap iin en yksek besleme (ilerleme) hz, kk aplarda tel srme nitesi tarafndan belirlenir. Kaln tel elektrodlarda ise ok yksek aklarda yksek ark kuvvetleri bir snr oluturur; bu snrn almas halinde kaynak pasolarnn oluumu bozulur. ekil 5.3.'te ayn gerilim ayarnda tel ilerleme (besleme) hznn etkisi, ekil 5.4'te ise ayn tel ilerleme hzmda gerilimin etkisi gsterilmitir.
Tel ilerleme hz
VD'deki

bir deime, ayn gerilim ayarnda (ayn karakteristik erisi zerinde) ark

boyunun, I akm iddetinin, eritme gcnn ve diki profilinin deiimine yol aar.

172

ekil 5.3. Ayn gerilim ayarnda tel ilerleme hznn etkisi.

173

ekil 5.4. Ayn tel ilerleme hznda gerilimin deiimi

ekil 5.5 ve ekil 5.6da eitli ayarlamalar iin kaynak karakteristiklerinin deiimleri verilmitir.

174

C3 noktas, gerilimin C kademesi ve tel ilerleme hznn 3.kademesi ile ayarlanr. Cihaz, ayarndaki deiikliklerin sonular aadaki tabloda "X" iaretleriyle gsterilmitir.

ekil 5.5. Ayar rnei- 1

175

C3 noktas, gerilimin C kademesi ve tel ilerleme hznn 3.kademesi ile ayarlanr Kaynaktaki deiikliklerin sonular aadaki tabloda "X" iaretleriyle gsterilmitir.

ekil 5.6. Ayar rnei- 2

DKKAT:
Kaynak makinasnda doru ayarlar (doru gerilim ve tel ilerleme hz) yaparak sakin ve kararl yanan bir ark oluturunuz. Tablodaki deerleri sadece ilk ayarlar olarak gz nne alnz ve gerektiinde modifiye ediniz. Bunun iin kaynak srasnda gzn/ ve kulanz kullannz. NK: Yanl ayarlar, sadec e sramalarn giderilmesi iin daha ok diki sonras iilie deil ayn zamanda koruyucu gaz rtsnn de bozulmasna yol aacak ekilde, sakin olmayan arka ve srama oluumunun artna

176

yol a ar. malat toleranslar, bu tip kaynak makinalarnda hassas ayarlarn gerekli olabilecei durumlara yol aar. Bu gibi durumlarda bu deerler ksmen deiebilir.

DKKAT EDLMEZSE:
Gzenek, srama; Dikiin dzensiz grnm; Yetersiz nfuziyet oluur. Hatasz kaynak dikilerinin oluturulabilmes i iin, k aynak i leminin balangcnda k aynak mak inas doru deerlere ayarlanmaldr.

GSTERM:
Yap eliklerinin MAG kayna iin ayar deerleri

DKKAT.

Tel elektrodun tavsiye edilen akn ykn srdrnz. Tel elektrodan ok yksek kaynak akm altnda erimesinden kannz. Bu durumda kaynak pozisyonuna da ayrca dikkat ediniz. NK: MAG kaynanda kaynak makina teknii bakmndan snrlanmadndan, tel ilerleme hzn yksek ayarlayarak yksek eritme gcne ulaabilir. Bu ekilde byk miktarda erimi hacme sahip kaynak banyosuna hakim olunmas ve kaynak aznda hatasz, ekilde tespit edilmesi gerekir. Eritme gcnn snrlar, para kalnl, az formu, az hazrl ve kaynak pozisyonu taralndan tespit edilir.
DKKAT EDLMEZSE:

Yetersiz nfuziyet; Baz durumlarda: birleme hatas

GSTERM:

177

5.5. Bota alma Gerilimi ve Kaynak Gerilimi

Sabit gerilimli kaynak akm retelerinde bota alma gerilimi, dier ayar parametrelerinden bamsz olarak ayarlanr. Karakteristik erisi ne kadar yataya yaknsa, kaynak gerilimi de o derece dk olur. Kaynak geriliminin ayarlanmasnda koruyucu gaz trne dikkat edilmelidir: CO2, argonca zengin bir karm gaza gre 2-3 V daha yksek bir gerilim gerektirir. 14-21 V'luk dk gerilim blgesi, dk akmlarda az nfuziyet ve yksek damla says oluturur. 16-20 V'luk alt blge, ince tel elektrodlar iin kullanlr. 23-34 V arasndaki gerilim blgesi, ince damla geii oluturur. Bu blge sprey ark veya uzun ark olarak adlandrlr. Yatay pozisyonda yksek kaynak hzlarnda veya oluk pozisyonundaki kaynak iin kullanlp yksek erime gc ve derin nfuziyet oluturmasyla tannr. Para ile elektrod arasnda ksa devre oluturmaktan kanlmas iin yksek gerilim gerekir. Bu yksek gerilim, iyi bir kaynak profili oluturacak derecede yksek olmal; ancak srama oluturacak veya dezoksidasyon elemanlarnn yanmasna yol aacak derecede de yksek olmamaldr. Ksa ark blgesi ile sprey veya uzun ark blgesi arasnda, yaklak 18-28 V aralnda oluan ve her iki malzeme geiinin karmn gsteren bir blge vardr (ara veya orta ark blgesi, dier bir deyile kark ark blgesi). Oluan tesadf ksa devrelerin sresi ok kktr; bu nedenle ark, nispeten daha scak 'tr ve iyi bir nfuziyet verir. CO2 altnda dk akmlarda ve dolaysyla dk damla saylarnda malzeme geiinin ark ekseninden sapmas ve bunun sonucunda srama oluumunun snrlanamamas tehlikesi mevcuttur. Bu blgedeki kaynak akmlar, sprey veya uzun arktaki genel deerlerin altnda bulunur. Her elektrod ap iin cihazn uygulama sahasnn faydal ekilde genilemesi anlamna gelir. ekil 5.7, 5.8 ve 5.9'da ksa, sprey ve uzun arkla ilgili tanmlamalar, ayar blgeleri ve uygulamalar verilmitir.

5.6.

alma Teknii

178

Bir kaynakl balantnn oluturulmas iin ok sayda imalat olana mevcuttur ve bunun iin bir dizi dncenin ardarda uygulanmas gerekir. Bunlar arasnda kaynak pozisyonu, az hazrl, malzeme ve yzey durumu, tertibatn etkisi ve evre artlar en nemli parametreler olarak saylr. Kaynak ileminin mmkn olan en ksa srede yaplabilmesi amacna ulamak, hem yksek eritme glerinin kullanlmasyla hem de diki arlnn azaltlmasyla baarlabilir. Ancak burada, sadece paralarn lleri veya mevcut MIG/MAG kaynak donanmnn g snrlar deil, ayn zamanda iin yaplnn emniyetinde de baz snrlar mevcuttur. Hem yksek eritme gc ve hem de balantdaki kk diki kesitleri kullanmaya almak, kanlmaz olarak birleme hatalarna yolaar.

5.7.

Elle Kaynak

Elle kaynak iin eitli pozisyonlardaki aln ve ike dikileri oluturmaya ynelik kaynak datalar, kitabn son blmnde verilmitir. Yaklak 6 mm'ye kadar sa kalnlklar iin ksa ark deerleri, daha kaln salar iin sprey veya uzun ark deerleri dikkate alnmaldr. Gaz memesinin paraya mesafesi byk olmamaldr. Gaz korumasnn bozulmamas iin 12 mm'lik mesafe almamaldr. Gaz memesi paraya yaknken ve ark oluturulmuken, memede ar bir srama birikintisi oluabilecei hesaba katlmaldr. Memenin i cidarndaki az bir srama birikintisi bile gaz kn byk oranda bozabilir ve bu da gzenek oluumuna yol aar. Kontak borusu mesafesi (eski deyimle serbest elektrod boyu), arkn balang noktas ile tele akmn getiinokta arasndaki tel elektrod parasdr. Bu para, diren ss nedeniyle (l2. R - etkisi) snr ve kaynak akmn artan boyla orantl olarak azaltr. Bu etki, zellikle gaz memesinin yaklaamad dar ve derin kaynak azlarnda nemlidir. Byle durumlarda kontak borusu mesafesinin artmas ve dolaysyla kaynak akmnn azalmas nedeniyle planlanan nfuziyet oluturulamaz. Tam mekanize kaynakta, bir yanal gaz akndan yararlanlabilir. Elle kaynakta ise kaynak aznn, gaz memesinin yaklaabilecei ekilde geniletilmesi gerekir. ekil 5.10'da deiik makina ayarlamalarnda kontak borusu mesafesinin etkisi gsterilmitir.
Tanmlama: Damla geii ksa devre eklinde olur. kaynak banyosunun akcl azdr. saniyede yaklak 70 damla geer.

179

Ayar blgesi: Gerilim dktr (20 V'un altnda)

Uygulama: nce salarn kayna Kk pasonun kayna Tavan, aadan yukar, yukardan aa, korni (ufki) pozisyonda kaynak ekil 5.7. Ksa ark Tanmlama: damla geii ksa devresizdir kaynak banyosu daha akcdr saniyede 100 ila 300 damla geer.

180

Sprey ark, sadece argon veya argonca zengin karm gaz allnda oluur.

Ayar blgesi: Gerilim yksektir (25 V'un zerinde) 1,0 mm'lik tel elektrod ap iin rnek: Koruyucu gaz: TS EN 439 - M2 (Karm gaz)

Uygulama: 2 mm'nin zerinde paralarn kayna Yatay veya oluk pozisyonundaki aln dikilerinin ara ve kapak pasolarnn veya ike dikilerinin kayna

ekil 5.8. Sprey ark

Tanmlama:

damla geii iri damlaldr; ksa devre oluur kaynak banyosu daha akcdr saniyede 100 civarnda damla geer.

181

Ayar blgesi: Gerilim yksektir (20 V'un zerinde) 1,0 mm tel elektrod ap iin rnek Koruyucu gaz: TS EN 439 - Cl (Karbondioksit)

Uygulama: 2 mm "den kaln paralarn kayna Yatay veya oluk pozisyonundaki aln dikilerinin ara ve kapak pasolarnn veya ike dikilerinin kayna

ekil 5.9. Uzun ark.

182

Kontak borusu mesafesi Diren ss Ark gc Nfuziyet Srama miktar

kk kk byk derin az

Orta Orta Orta Orta Orta

byk byk kk s ok

ekil 5.10. Farkl makina ayarlamalarnda kontak borusu mesafesinin etkileri Kontak borusu mesafesinin artmasna yol aan her ey, yetersiz nfuziyete yol aar. Her bir tel elektrod ap iin uygun kontak borusunun kullanm ok nemlidir. Boru apnn gerekenden daha byk olmas, serbest elektrod boyunu da nemli oranda byterek akm gei noktasn (kontak borusundan tele kaynak akm verilen nokta) uzatr - kontak borusu iinde akm gei noktasnn deimesiyle yaplan kaynak ileminde planlanan deerlerden sapmalar ortaya kar.
DKKAT:

Oluk pozisyonundaki ike dikilerinde bir pasoda oluturulan en yksek ike diki kalnl la ls) 6 mm olmaldr. Daha kaln ike dikileri mutlaka ok pasolu olarak kasnak yaplmaldr. Bu durumda ara ve kapak pasolar dar pasolar olarak ekilmelidir. NK: Tek paso ile kaynak edilmi kaln ike dikilerinde, ark kaynak banyosu zerinde yandnda, yan cidarlarda

183

birleme hatas ve nfuziyet azl tehlikesi mevcuttur. Dar paso teknii ile bu tehlikeden kanlabilir. Ayrca mteri veya kontrol elemannn harici deerlendirmesi, uygun olmayan alma prosedrnn yol aaca yan cidar birleme hatasna msaade etmemektedir.
DKKAT EDLMEZSE:

Dk nfuziyet derinlii ve yan cidar birleme hatas oluur.

GSTERM:

Oluk pozisyonunda ike dikilerinde tek pasoda 10 mm kalnlnda ike dikii: Nfuziyet derinlii ok az ve yan cidar birleme hatas olumu.

Oluk pozisyonunda iki pasoda (ilk tabaka tek paso ile ikinci tabaka iki paso ile) oluturulmu 10 mm kalnlnda ike dikii: dardan da grlebilen temiz birleme

5.8. Torcun Tutuluu

Kaynaknn torcu ynlendirdii tutu as, genel olarak para yzeyinin normaliyle (para yzeyine dik eksen) 10-20 'lik bir a yapar. Tam mekanize kaynan aksine elle kaynakta, kaynaknn gaz memesi yannda kaynak banyosunu grebilmesi iin torca bir eim vermesi (torcu eik tutmas) gerekir. Bu farkl tutular, -tpk oksi-asetilen kaynandaki saa ve sola kaynak gibi"ne" ve "arkaya kaynak" olarak adlandrlr (ekil 5.11). Tm bu tanmlar, sa eliyle kaynak yapan kaynaklar iindir. Sol elini kullananlar iin ynler terstir.

184

ekil 5.11. ne ve arkaya kaynak tekniklerinin gsterilii ve nfuziyetin deiimi ne kaynakta nfuziyet daha sdr. Bu teknik, ince dikilerin hzl yaplmasnn gerektii durumlarda kullanlr. Arkaya kaynakta ise (sa elle kaynakta soldan saa) nfuziyet daha derindir. Yukardan aaya dikiler arkaya kaynak teknii ile kaynak yaplr. Kaln paralardaki geni az alar halinde, arkn az kenarlarna ulaabilmesi iin kaynaklarn torca enine bir hareket vermesi gerekir. Bu yaplmazsa erimi kaynak banyosu az kenarlarna ulaamaz ve sonuta birleme hatalar oluur. yi bir kaynak, bu nedenle, erimi kaynak banyosunun tmn gzler ve koruyucu gazn btn banyoyu ayn anda korumasn salar. ne veya arkaya kaynakta, bunun gerekletirilmesinden kaynaknn kendisi sorumludur. Genel olarak sprey arkla veya uzun arkla kaynakta sv haldeki kaynak banyosunun, iyi bir banyo emniyet dzeniyle kkn fazla sarkmasn nlemek gerekir, (ike kaynandaki gibi) diki formu kendiliinden bir banyo emniyeti oluturmuyorsa, banyo emniyetinin ya diki hazrl srasnda (rnein yuvarlak dikilerle birletirilmesi gereken dnel paralarda merkezleme faturalaryla) veya ilave birtakm kullanarak salanmas gerekir (altlk kzak, yataklama halkas, bakr altlk kzak, seramik altlk). Bazen kk paso ksa ark tekniiyle kaynak yaplr ve banyo emniyeti olarak dolgu pasolar yksek akmla ekilir. Yukardan aaya kaynak, pasolarn profilini iyiletirir ve bu teknik, zellikle tam mekanize kaynakta sabit torla kaynak edilen yuvarlak dikilerde uygun tor pozisyonunun seimiyle kullanlabilir. En iyi diki profiline ulamak iin, ike dikileri de yukardan aaya doru kaynak edilir. ekil 5.12'de farkl makina ayarlarnda torcun tutuluunun etkileri zetlenmitir.

185

ekil 5.12. Ayn makina ayarlarnda torcun tutuluunun etkileri

DKKAT: Torcun tutuluunun nfuziyete etkisini gz nnde bulundurunuz.

186

NK: Nfuziyet derinlii ve nfuziyet formu pek ok faktrden etkilenir: Elektrod ap, ark boyu, kaynak akn:, kaynak hz, koruyucu gaz tr, para kalnl. Ayn ekilde etkiyen dier hr faktr de torcun tutulu eimidir. ne kaynakta nfuziyet dktr (kk paso iin, ince salarn kayna iin, ince tek pasoda ike dikileri iin, CrNi-eliklerinde dk s girdisi iin uygundur) ve arkaya kaynakta nfuziyet derindir (yatay pozisyonda kapak pasolar iin kaln ike dikileri iin, kkn ters taraftan kayna iin uygundur).

DKKAT EDLMEZSE:
Nfuziyet ok s veya ok derin olabilir. Genel olarak bu hata sonradan giderilemez.

GSTERM:

DKKAT:
Farkl kalnlktaki salarn ike dikilerinin kaynanda, ya torcun eimini, ark daha ok kaln saca doru ynlendirecek ekilde ayarlaynz (aadaki 2.ekilde gsterildii gibi torcun eksen izgisi kk noktasndan geecek ekilde tutulmaldr) veya tor einin asn 45'ye ayarlaynz, ancak bu durumda torcun eksen izgisi 2-3 mm kaln saca doru kaydrlmaldr (ekil 3) NK: Farkl kalnlktaki salar ekil l 'de gsterildii gibi kaynak edilirse, (ince satan geen) dk akm iddetinde kaln sa gerektii ekilde kaynak edilemez. Bu durum, birleme hatasnn balca nedenidir. (Kaln satan geen) yksek akm iddeti halinde ise, ya yanma oluu meydana gelir veya ince sala delinme olur. Yatay ike dikilerinde kaln olan sa mmkn olduu kadar yatay pozisyonda olmaldr. Bu ekilde kaynak banyosu hibir durumda kontrolden kmaz.

DKKAT EDLMEZSE:
Birleme hatas ve/veya yanma oluu meydana gelir. Bu tip hatalar daha sonradan giderilemez: bu nedenle olumamalar salanmaldr.

187

GSTERM:

ekil 2. Farkl kalnlkta salarn kaynanda torcun asimetrik tutuluu.

DKKAT:

Torcu ok eik tutmaynz; tersine, mmkn olduu kadar para yzeyine dik tutunuz. NK: Koruyucu gaz ak, malzeme yzeyine ok eik geldiinde (soldaki ekil) "emme etkisi" nedeniyle ark blgesine hava emilebilir. Bu halde koruyucu gaz formu bozulur. Sonuta kaynak dikiinde gzenek (zellikle alminyum esasl malzemelerde) ve diki st yzeyinde de kuvvetli oksit (zellikle CrNi-eliklerinde) oluur.
DKKAT EDLMEZSE:

Dikite gzenek, Diki st yzeyinde oksit oluur. Hatalarn giderilmesi iin hatal dikiler sklmeli (rnein talanarak, termik yntemlerle oyularak) ve yeniden kaynak edilmelidir. Bu durumda yeniden s girdisi etkisine dikkat edilmelidir (igerilmeler, arplma, snn tesiri altndaki blgede iyap deiimleri bakmndan).
GSTERM:

DKKAT:

Kaynak isiniz iin gerekli koruyucu gaz miktarn doru seciniz, - ne ok az ne de ok fazla.

NK:

188

Koruyucu gaz dk debiye ayarlayan, dk gaz korumas elde eder. Bu herkes iin geerlidir. Ancak koruyucu gaz ok byk debilere ayarlayan, gaz, korumasn iyiletirmez. Bu durumda gaz memeden yksek hzda kar ve bu da koruyucu gaz aknn girdapl olmasna yol aar. Girdap ise havay koruyucu gaz iine emer.
DKKAT EDLMEZSE:

Gzenek oluur. Hata olutuunda hatal dikiler sklmeli (rnein talanarak, termik yntemlerle oyularak) ve yeniden kaynak edilmelidir. Bu durumda yeniden s girdisi etkisine dikkat edilmelidir (igerilmeler, arplma, snn tesiri altndaki blgede iyap deiimleri bakmndan).
GSTERM:

DKKAT:

Kaynaktan nce kaynak azndaki tm ya, gres, boya, nem, pislik ve dier safiyetsizlikler temizlenmelidir. Sadece temiz kaynak tellerini, kaynak ubuklarn ve tel elektrodlar kullannz..
NK:

Safiyetsizlikler, kaynak ss ile znr ve koruyucu gaz atmosferini bozan gazlar oluturur. Sonuta gzenek meydana gelir. Bu zellikle alminyum ve alamlarnda kritiktir, nk yanna rnleri gzenek yapc hidrojen ierir. Yanma rnleri karbon da oluturduundan, bu durum CrNi-elikleri iin de kritiktir. Sonuta karbon art ve malzemenin hasara uramas sz konusudur (kaynak dikiinde yksek oranda karbon ierii, taneler aras korozyonu arttran bir unsurdur).
DKKAT EDLMEZSE:

Gzenek oluur.

GSTERM:

189

DKKAT: Koruyucu gaz rtsnn hava akm ile flenmesine izin vermeyiniz. Kaynak ortamn hava akmlarnda koruyunuz. NK: Gaz, memesinin evresindeki koruyucu gaz rts herhangi bir ynden gelen hava akm ile bozulabilir. Bunun farkl nedenleri vardr: ak kalm kap veya pencereler, scak hava fleyicileri uygun yerde durmayan kaynak makinalarnn fan menfezleri. Kaynak banyosunun koruyucu gaz tarafndan tam korunamamas, gzenek oluumuna yol aar. Hava akmlarnn nedenleri belirlenemiyorsa, kaynak yaplan nokta yerel olarak rtlerin kullanlmasyla korunmaldr (genellikle koruyucu paravanlar kullanlabilir). DKKAT EDLMEZSE: Gzenek oluur. GSTERM:

DKKAT: Tek pasolu kaynakta ve kkn kaynanda, kkn iki cidarnda da birleme hatas olmakszn emniyetli ekilde kayna iin torcun kenarlara simetrik ekilde tutulmas gerekir. Ara ve kapak pasolarnda ise alttaki mevcut pasolarla iyi bir diki kontum oluturmaya dikkat edilmelidir. NK: nce salarda (st ekil sras) kaynak aznn genilii, mevcut pasolarn zerine torcun ounlukla simetrik

190

tutuluuna msaade eder. Ancak kaln salarda dar kaynak azlarnda (alt ekil sras) bu uygulama pek mmkn deildir. Kontak borusu mealesinin byk olmas da pek yardmc olamaz, nk sprey ark uygulamasnda kontak borusu mealesinin 20 mm'yi amamas gerekir. DKKAT EDLMEZSE: Diki kenarlarnda birleme hatas; Gzenek (alt ekil srasndaki b durumu) oluur. Hatann giderilmesi: Muhtemel hata kaynaklar, daha byk bir az as ve diki kont urunu gre simetrik tor tutuluu ile giderilir.

GSTERM:

DKKAT: Para kablosunu paraya tutturmada kullanlan yardmc aletlerin tmn (kutup balama vidas, para balant klemensi) iyi durumda tutunuz. Para kablosunu balarken boya veya dier kaplama tabakalarnn izolasyon etkisi yapacan gz nnde bulundurunuz.

NK:

Resimlerde gsterilen kelepir alet ve edevata pratikte sk sk rastlanmaktadr. ekil l, kk bir kaynak

191

iletmesinde para zerine takmak zere bir kancann eilmesiyle oluturulmu bir borudur. Yedek olarak vericin kutup vidalama klemensi (ekil 2) ksa sre sonra vidalama zelliini kaybetmesi sonucu zelliini kaybetmitir. ekil 3 ve 4 te gsterilen penseler, para ile iyi bir temas oluturur, ancak bunun iin doru zamanda deitirilmeleri gerekir. DKKAT EDLMEZSE: Kaynak akm devresinde gerilim dm; enerji kayb: kaynak makinasnn balant yerlerinde msaade edilmeyen derecede snma ortaya kar. Deien diren nedeniyle MIG/MAG arkn boyunun deimesi srasnda arkn stabilitesi kaybolur. I latann giderilmesi iin paralar dzenli olarak muayene edilmelidir. Hasarl paralar hemen deitirilmelidir DKKAT: Para kutuplamas iin manyetik kutup klemensi kullanyorsanz, para zerine dier klemenslerin tespiti basitletirmek iin para ile kutuplama klemensi arasndaki yzeyin temiz olmasna dikkat ediniz (sramalar olmayan yzeyler!). NK: Kaynak akn devresindeki -ayrca para ile kaynak makinas arasndaki- yksek diren, sadece enerji sarfiyatna yol amakla kalmaz, ayn zamanda ayar deerlerinin de bozulmasna yol aar. Direncin deimesinin ve dzensiz ark olumasnn para zerinde yol at yanm blgelere dikkat edilmelidir. Bu durum, ou kez mteri servisine muhtemel bir arza nedeni olarak bildirilebilmektedir. Mknatsl para kutup elemanna yapm tozlar nedeniyle, koruyucu hal dahi hasar grebilir. DKKAT EDLMEZSE: Kt kontak; dzensiz ark meydana gelir. Hatann giderilmesi iin mknatsn hem kendi yzeyi hem de tutturulduu para yzeyi temizlenmelidir. Problem devan ettii zaman baka trl kutuplama tertibatlar kullanlmaldr. GSTERM:

192

5.9. Puntalama
Kaynaktan nce ou kez paralarn puntalanmas gerekir. Eer son kaynaktan nce puntalama yerleri talanmazsa, yanl alma tekniklerinde zerine kaynak yaplan punta yerlerinde kaynak hatalar ortaya kabilir. Puntalamada ksa ark blgesinin zor pozisyonlara uygunluundan faydalanlr. rnein 1,2 mm apl tel elektrod, 160 A ve 20 V ile kaynak yaplr. Puntalama yerlerinin zerine kaynak yaplmas gerekiyorsa, -rnein boru kaynandaki gibipunta yerlerinde kaynak metalinin ar tamasn nlemek gibi zel nlemlerin alnmas gerekir. Dikiin grn ve hatasz bir iyap oluturmak mmkn olmayabilir. Bu nedenle puntalamann mmkn mertebe ksa yaplmas gerekir. Puntalama kaynandaki kaynaklar da muayene edilmelidir. Puntalama yerinde doldurmam kriterlerin yol at atlaklar grlmektedir. Doru alma tekniiyle rnein arkn balang noktasnda tekrar geri getirilmesi ve bo kraterin eritilerek tekrar doldurulmasyla bu hata giderilebilir.
DKKAT: Kaynak dikiinin bzlmesini nlemek iin doru aralkla ve uygun sayda punta noktasndan puntalama yapnz. NK: Kaynak dikileri her ynde bzlr. Bzlmelerin l deiimlerine ve arplmalara yol amad yerde igerilme oluur. Bzlmenin ykseklii, malzeme zelliklerine ve kaynak yntemine baldr. Bu nedenle yukarda verilen deerlerin her bir imalatnn pratiine uygun olup olmad kontrol edilmelidir. Puntalamadan sonra kk aral, kkn tamamen kaynak edilebilmesine yeterli byklkte olmaldr. Puntalama noktalar, daha sonraki kaynak ilemleri ile bozulmayacak derecede salam olmaldr. DKKAT EDLMEZSE: arplma, yksek seviyede gerilme ve tan kaynak edilmemi kk oluur. GSTERM:

Salarn aln kaynanda puntalama iin tavsiye deerleri:

193

5.10. Yukardan Aaya ve Aadan Yukarya Kaynak

Dikey pozisyonda, ince salar daima yukardan aaya kaynak yaplr. Bu ekilde yksek bir kaynak hzna ulalr ve nfuziyet derinlii ile dikiin grn daha iyi kontrol edilir. Kaln salardaki yukardan aaya aln dikilerinde kk pasonun salnm yaptrlmadan yukardan aaya kayna ok nemlidir. Dier pasolar aadan yukarya ve salnm hareketi verilerek kaynak yaplmaldr. 1,6 mm kalnlnda tel elektrodlarla aadan yukarya kaynak, kaln salarn (sa kalnl 25 mm'nin zerinde) kaynanda baaryla uygulanmaktadr. Torcun dikey pozisyondaki kaynakta tutulu as, kaynak ynne ve gerekli kaynak banyosu kontroluna baldr. Yukardan aaya kaynakta (ince salarda veya kk paso kaynanda) kaynak banyosunun hafife yukarya doru ynlendirilmi arkla desteklenmesi gerektiinden, ne kaynak teknii uygulanr. Aadan yukarya dikiler arkaya kaynak tekniiyle kaynak yaplr.. Burada bilgi ve becerisi yksek ve diki kenarlarna doru, uygun tutu asyla arka salnm hareketleri verebilecek kaynakya ihtiya vardr. Bu nedenle aadan yukarya kaynak, daha yksek kaynak kalifikasyonuna ihtiya gsterir. Yukardan aaya kaynaa gre aadan yukarya kaynan kalitesinin daha yksek olmas gerekir. Yukardan aaya kaynakta erimi banyonun arkn nnde akmas nedeniyle souk yapma tehlikesi mevcuttur. Aadan yukarya dikilerle kaynak yaplan ike balantlar, ekil 5.13'te gsterildii gibi bir salnm hareketine ihtiya gsterir.
DKKAT: Aadan yukarya pozisyonda "bata etkisi" 'ne ve ok byk kaynak banyolar zerindeki koruyucu gaz rtsnde oluabilen "termik yukarya doru basn"a da dikkat edilmelidir. NK: Aadan yukarya doru dikilerde, snan hava yukarya doru hareket eder ve bu ak koruyucu gaz rtsn bozabilir. Yatay kaynak edilen dikilerin geni salnml kapak pasolarnda ok byk kaynak banyolar oluur. Bu tr durumlarda koruyucu gaz rts yksek scaklk nedeniyle ar snr ve sonuta termik olarak yukarya doru basn oluturan trblanslar meydana gelebilir. DKKAT EDLMEZSE: Kaynak banyosunun koruyucu gazla korunmas zayflar ve gzenek oluur. Hatann giderilmesi iin hatal

194

yerler uzaklatrlmal (rnein talama ile keski ile oyularak, termik yntemlerle oyularak) ve yeniden kaynak edilmelidir. Bu durumda yeniden s girdisi etkisine dikkat edilmelidir (rnein i gerilmeler, arplma, ITAB'da iyap deimeleri). GSTERM:

195

ekil 5.13. Pozisyon kayna rnekleri a) Sa kalnl 3 mm, dikey, tel elektrod ap 0,8 mm, 20 V, 120 A. b) Sa kaimin 3 mm, dikey, tel elektrod ap 0,8 mm, 20 V, 120 A c) Sa kalnl 12 mm, dikey, tel elektrod ap 1,6 mm, 20 V, 160 A d) Sa kalnl 12 mm, dikey, tel elektrod ap 1,6 mm, 20 V, 160 A e) Sa kalnl 12 mm, yatay, tel elektrod ap 1,6 mm, 20 V, 160 A

196

f) Sa kalnl 12 mm, tavan, tel elektrod ap, 1,6 mm, 20 V, 140 A

DKKAT: Yukardan aaya ike dikii yaplaca zaman, yatay pozisyon iin seilmi ark gerilimini azaltnz; tel ilerleme hzn % 30 drnz ve bylelikle akc haldeki kaynak banyosunu kltnz. Pasolar dar ve sk paso olacak ekilde ekiniz. NK: Yukarda aaya kaynakta, kaynak banyosu byk olduunda, banyonun aaya akna tehlikesi mevcuttur. 13u nedenle eritme gc snrlanarak banyonun kk tutulmas gerekir Ancak ayn zamanda ok hzl kaynak yaplmaldr; bu ekilde banyo hzl katlar; bir pasonun kalnl a= 3,5 mm ile snrlanmaldr. DKKAT EDLMEZSE: Kaynak banyosu aaya akar; kkte ve yan kenarlarda yetersiz nfuziyet; baz durumlarda: yan kenar birleme hatas meydana gelir. GSTERM:

5.11. Tavan ve Korni (Ufki) Pozisyonunda Kaynak

Salarn tavan kaynanda, salnm hareketi olmakszn yksek hzl ve ksa ark boyuyla kaynak yaplmaldr. Bu zor pozisyon iin kaynak akmnn mmkn olan en dk deerinde olmas gerekir. Korni (ufki) pozisyonda, dar pasolarla kaynak yaplr. Nfuziyetin kontrol, ksa ark blgesinde yatay veya dikey pozisyonda iyi sonular alnsa da, korni pozisyonunda ok iyi yaplamaz (ekil 5. 14).

197

ekil 5.14. Altlk kullanlmadan, eitli kaynak pozisyonlarnda tam nfuziyetli kaynak. Sa kalnl: 12 mm, ark gerilimi 20 V, kaynak akm 150 A. koruyucu gaz: CO2

5.12.

Boru Birletirmelerinde Pozisyon Kayna

ekil 5.15, aadan yukarya ve yukardan aaya kaynaktaki problemleri, bir boru birletirme rneinde gstermektedir. Aadan yukarya kaynakta kaynak akmnn ark yakma sresi biterken ksa devre fazlarndan sonra, tel elektrodun ucu dorultusundaki katlam kaynak banyosunun yzeyi bzlr. Yukarda aaya kaynakta ise kaynak banyosu yerekimi kuvvetinin etkisi altnda, tel elektrodun ucunun aksi ynnde aaya doru sarkar ve bu ekilde yeni bir ksa devre oluumunu destekler. Boru kaynanda da genellikle -salarn dikey pozisyonda aln kaynandaki gibi- kk, yukardan aaya ve dolgu (ara) ve kapak pasolar ise aadan yukarya pozisyonda kaynak yaplr. Borularn kaynanda hatasz kk oluturmak iin kk aral (kkn paralel yzeyleri arasndaki mesafe) ve tel elektrodun ap en nemli deerlerdir.

5.13.

Tam Mekanize Kaynak

MIG/MAG kayna, tam mekanizasyona son derece uygundur. Elle ok zor yaplabilen baz dikiler (rnein d ke dikileri), arkn kaynak yerine ulatrlabilmesi artyla tam mekanik olarak ok rahat kaynak yaplabilir.

198

Az kenarlar ve kk paso, ark tarafndan stlr. Erimi metal, daha nce kaynak edilmi dikiin iyapsna destek olur.

Kaynak banyosu arkn nnde akar az kenarlar sadece slanr ve bu birleme hatalarna yol aar.

ekil 5.15. Boru kaynanda kk pasoda ve dolgu pasolarnda, yukardan aaya ve aadan yukarya alma teknikleri. Yksek kaynak hzlarnn ayarlanabilmesi gibi, kaynak artlar alan nemli oranda geniletilir. nce

199

salarda 2,5 m/dak 'lk kaynak hzlaryla kaynak yaplabilir. Daha yksek kaynak hzlarnda yanma oluu tehlikesi ortaya kar. Parann eik tutulmas ve yukardan aaya kaynak ile daha fazla bir iyileme salanabilir. Yksek akmla kaynakta oluk pozisyonu, dier pozisyonlara oranla daha avantajldr (ekil 5.16).

ekil 5.16. 25 mm kalnlndaki sata ike dikilerinin formu. Ark gerilimi: 42 V, kaynak akm: 650 A; kaynak hz: 250 mm/dak; koruyucu gaz: CO2. Solda: oluk pozisyonu, sada: yatay pozisyon Yuvarlak dikiler, mmkn olduunca tam mekanize kaynak edilmelidir. Basit bir dndrme tertibat, byk bir verim art salayabilir. Boru ister dnel ister sabit olsun, MAG kayna yuvarlak dikilerin tam mekanize kayna iin en uygun yntemdir. Sabit bir boruda 0,8 - 1,2 mm apl tel elektrodlarla ksa ark teknii kullanlr. Yuvarlak diki, biri saat 12 ve dieri saat 6 konumunda balayan iki yarm paso ile kaynak edilir. Ka paso ekilecei borunun cidar kalnlna baldr. Boru dnebiliyorsa, arkn konumu byk nem tar. Saat ibreleri ynnde dnen bir borudaki evresel dikite, kaynak torcu st l noktann nnde, saat 12 ile saat 2 konumu arasnda bulunur (ekil 5.17).

200

ekil 5.17. Tespit edilmi bir torla yuvarlak dikilerin kayna. ekil 5.18de ise, boru kaynanda torcun eitli konumlarna gre erimi banyonun ve katlam kaynak dikiinin enkesitleri verilmitir.

201

ekil 5.18. Boru kaynanda torcun konumuna bal olarak banyo ve diki enkesitleri

Bu ekilde daha iyi bir diki formuna sahip ve tam nfuziyetli yukardan aaya bir kaynak oluur. Ksa ark blgesinde kaynak yapld srece, tor boru evresinin baka bir yerinde de bulunabilir ancak bunun aksine, sprey veya uzun ark halinde torcun konumu, hafife yukardan aaya pozisyonda dar bir kaynak blgesi ile snrlanmtr; bu halde kaynak banyosu kontrol edilemez. Tam mekanize kaynakta kaynak deerleri elle kaynaktakine kyasla tam olarak sabitlenebilir. Yksek akm iddetlerinde nfuziyete etkisi daha iyi bilinebilir. 25 mm kalnlndaki bir levha zerinde kr paso ile kaynakta elde edilen sonularn zetleri ekil 5.19'da gsterilmitir. Burada verilen deerler CO2 koruyucu gaz iin elde edilmitir; dolaysyla grafiklerdeki erilerin eilimi tm koruyucu gazlar iin geerlidir.

202

ekil 5.19. Kaynak deerlerinin dikiin geniliine ve derinliine etkisi

203

Kaynak pasosunun genilii, ark gerilimine ve kaynak hzna bal olup torcun tutulu asna ve kontak borusu mesafesine (serbest elektrod boyu) daha az baldr. Nfuziyet esas olarak kaynak akm tarafndan belirlenir. 450 A ve 850 A arasnda (30 - 45 V'luk ark gerilimi ile), akm iddetiyle doru orantldr. Daha yksek bir elektrod ilerleme hz ve kontak borusu mesafesi gerektiinde, kaynak akm ve dolaysyla nfuziyet azalr. Ayn zamanda artan diren etkisi (l2 .R-etkisi) sonucu diki geniler; elektrod dorultusundan sapacak ekilde eilir.
DKKAT: Kayna abuk yapnn. Geni salnml pasolardan kannz, Kaynak banyosunun yaylmasna msaade etmeyiniz. NK: Ark az kenarlarn ve diki kkn eritmeli ve akc banyonun /erinde durmamaldr Ancak bu durumla, ok dar az al bir V-dikile veya eriline gc yksek seilmise veya kaynak hz ok yavasa -zellikle bu hatann birlikte olmas durumunda- karlalr ok byk bir kaynak banyosu, koruyucu gazla yeterli ekilde korunamaz. DKKAT EDLMEZSE: Birleme hatas ve gzenek oluur. GSTERM:

5.14. Kaln Salarn Kayna

Kaln salarn kaynanda diki geniliine oranla nfuziyet ok derin olduundan, diki ortasnda katlama atla tehlikesi mevcuttur. ekil 5.20, 75 mm kalnlndaki levhalarda birka muhtemel az hazrln gstermektedir. Tm de baaryla uygulanm bu muhtemel az hazrlklarnda, uygun ' olmayan tane irilemesi gsteren dar ve derin kaynak pasolar olmadndan (diki ortasnda boylamasna bulunan ve ou kez scak atlak olarak grlen) katlama atlaklar nlenmitir. ekil 5.20-a ve -b 'deki U dikileri, kk alnnn ykseklii bakmndan birbirinden ayrlr. Yaklak 3

204

mm'lik bir kk aln yksekliinde ve yaklak 2,5 mm'lik bir kk aklnda dikey pozisyonda ksa arkla kaynakta iyi bir kk oluumu elde edilir (ekil 5.20-a); daha yksek akmlarda ise kk aln ykseklii yaklak 5 mm'ye karlabilir ve kk akl verilmez. Byle bir yksek akm blgesinde tam mekanize kaynak halinde kk biraz daha bytlebilir; bu sayede 700 AAlik bir kaynak akmna kadar istenen deerlere ulalr (ekil 5.20-b). Eer U az mmkn deilse veya ok masraflysa, ekil 5.20-c'deki az formu uygulanabilir. Bu ekilde kk blgesindeki diki uygun geniliktedir ve katlama atla tehlikesi mevcut deildir; alevle kesilmi 40 'lik bir az asna sahip 6 mm geniliinde bir kk'e, adet kr paso ekilir. eklin yannda gsterilen makro fotorafta bir tarafta ksa ark tekniiyle dikey pozisyonda yaplm bir diki ve dier tarafta da oluk pozisyonunda sprey ark ile yaplm bir diki gsterilmektedir. ekil 5.20-d'de gsterilen 75 mm kalnlndaki levhadaki K-dikii, baaryla yaplmtr: ilk olarak 1,6 mm apl tel elektrod, 330 A ve 32 V ile 15 paso ekilmi; daha sonra oluan kaynak metalinin yzeyine yaklak 23'lik bir eim verilmitir. Dier pasolarda kaynak banyosunun bu ekilde tutulmas mmkn olmamtr; bu nedenle kalan diki 160 A ve 21 V ile ksa arkla kaynak edilmitir. MAG kayna, tm kaynak pozisyonlarnda iy bir nfuziyete sahip yksek nitelikli kaynak balantlar verir. ekil 5.20-e'deki K dikileri, 75 mm kalnlndaki levhalarda oluk ve dik pozisyonda kaynak edilebilir. Oluk pozisyonunda kaynak edilen K dikiinin yars ekil 5.20-f'de gsterilmitir. Dikiin arka taraf, kar pasonun ekilmesinden nce oyulmutur. Tam mekanize kaynakta, MAG kaynanda diki formunda bir cruf tehlikesi ve -ekil 5.16'da gsterildii gibi- uygun olmayan bir diki profili oluabileceinden, oluk pozisyonu tercih edilir.

205

206

ekil 5.20. 75 mm kalnlndaki levhalarda az hazrlklar

a) elle kaynak edilen aln dikii; U-az hazrlanm; kaynak akm dikeyde 150 A. Yatayda 350 A.

b) tam mekanize kaynak edilen aln dikii; U az hazrlanm, kaynak akm yatayda 700
c) d) e) f) elle kaynak edilmi aln dikii; kenarlar alevle kesilmi, kk alnna kr paso/ar kaynak edilmi, dikey elle kaynak edilmi aln dikii; kaynak pozisyonu korni pozisyonu, kenarlar alevle kesilmi, ilk paso elle kaynak edilen K-dikii; kenarlar alevle kesilmi, kaynak pozisyonu dikeyde 150 Amperle (solda) elle kaynak edilen yarm K dikii; kenarlar alevle kesilmi, oluk pozisyonunda 350 A ile 150 Amper'le kaynak edilmi (resimdeki alt diki), yatay 350 A'/e kaynak edilmi (resimdeki st diki) 350 Amperle, kalan pasolar 150 /A'/e. ve oluk pozisyonunda 150 Amperle (sada

207

5.15. Banyo Emniyeti ve Para Kenarlarnn Birbirine Uyumu

X azlarnda ilk pasolar sprey veya uzun arkla kaynak edilmek zorundaysa veya borularn kaynandaki gibi kaynak dikiine tek taraftan ulalabiliyorsa, kaynak edilen kenarlarn birbirine tam uyumuna dikkat edilmelidir. Ark basncnn yol aabildii, kaynak dikiinin kkten sarkmas, banyo emniyeti salamak iin altlk kullanmyla nlenebilir. Bu altlklar ya paradan ayrlmaz (para malzemesi ile ayn veya benzer malzemeden imal edilmitir) veya sadece geici amala konulur (burada genellikle bakrdan mamul altlklar kullanlr). Sabit hzl ve ayn nfuziyetli tam mekanize kaynakta, azlarn hazrl -zellikle kk aral ve kenar kaymas- dar snrlar ierisinde tespit edilmise ve bu snrlar iinde tutulacaksa, bazen banyo emniyeti iin zel nlemlerden kanlabilir. X dikilerinde zel dar toleranslar gerekir: 10 mm kalnlnda 0,5 mm kk aral; 25 mm kalnlnda levhalarda 1,5 mm kk aral. antiyede bulunan 20 mm et kalnlndaki borularn pozisyon kaynanda iyi bir kk oluumuna ve tatminkr bir nfuziyete, sadece 2,5 mm 0,8 mm'lik bir kk aralnda emniyetle ulalabilir. Kk aralnn 1,5 mm 'ye drlmesi halinde kkte tam nfuziyet elde edilemez. Tersine olarak 3,5 mm 'ye ykseltilmesi durumunda ise, diki ok geni olur ve bu nedenle kkte ar sarkntlar meydana gelir. Seramikten veya seramik madde kapl elikten altlklar bu amala baaryla kullanlmaktadr. Bu altlklar kkn sarkklna kar kaynak dikiini emniyete alrlar ve kaynaktan sonra kolayca uzaklatrlabilirler. Deneyler gstermitir ki, eer iyi bir kk oluturmak zere ortas oyuk seramik altlklarn kullanld, 12 mm kalnlndaki kaln salarda X-azlarnda 300 A ve 30 V ile uzun arkla kaynak yaptktan sonra, kar pasonun kaynandan nce herhangi bir oyuk amak gerekmemektedir. Bu numuneler ekil 5.21'de gsterilmitir.

ekil 5.21. Seramik altlk kullanlmasyla diki kknn oluumu

208

a) sa kalnl: 6 mm; kk aral 3 mm; kenar kaymas: 3 mm kaynak artlar: 21 V, 140 A, tel elektrod 1,2 mm apl.

b) sa kalnl: 25 mm; kk aral: 3 mm; kaynak artlar: 34 V, 300 A, tel elektrod ap:1,2 mm

Kt uyum, alaml eliklerin ITAB'nda hidrojenin yol at atlama tehlikesini de arttrmaktadr. 0,5 mm'den daha byk kk aral olan ike dikilerinde, daha kk olanlarna gre ITAB'da daha fazla atlama tehlikesi gzlenmitir.
DKKAT: Bu ipucu, tm metaller ve zellikle krom-nikel elikleri iin geerlidir. Kkn kayna srasnda pasonun alt ksmna dikkat ediniz. Mmkn olan her durumda, bir altlk veya yapkan band (CrNi-eliklerinde cam takviyeli alminyum folye) kullanarak bir koruyucu gaz beslemesi salaynz. Boru veya basnl kab uygun bir gazla (Argon veya ekillendirici gaz) doldurunuz. Kritik durumlarda dikiin ait taralndan da koruyucu gaz veriniz (rnein titanyumun kaynanda). NK: Boru kayna gibi pek ok uygulamada, alt tarafna iyi ulalamayan dikilerde, bir sre sonra koro/yon balar. Dier baz durumlarda, mukavemet bakmndan dz veya hafife sarkm dbkey bir kk paso oluur. Bir somunlu kzak yardmyla (yuvarlak dikilerde bir destek ekici ile) oksitlenmenin nlendii ve ayn zamanda sarkmann snrland bir kk paso salayan koruyucu gaz beslemesi yaplr. Basnl kaplarda ve boru hatlarnda argon veya ekillendirici gazla doldurma tavsiye edilir (bu halde gaz, dk debiyle gnderilmeli ve kaptaki veya borudaki tm aklklar ve aralklar geici olarak kapatlmaldr. DKKAT EDLMEZSE: CrNi-eliklerinde: diki ali yzeyinin yanmas, korozyon; Dier melallerde: kolu olumu kk paso grlr. Halann giderilmesi iin sonradan bir ilem, ounlukla mmkn deildir. Diki kk tarafndan kaynak edilmeli veya kke ulalamyorsa diki yeniden kaynak edilmelidir. GSTERM:

209

DKKAT: Gazalt kaynayla zerine kaynak yaplacandan, puntalama yerlerindeki elle elektrik ark kaynandan kalan cruf kalntlarn zenle uzaklatrnz.

NK:

rtl ubuk elektrodlarla puntalama yapld zaman, zenle uzaklatrlamayan cruf kalntlarnn zerinde kaynak yaplmas halinde bu cruf kalntlar gzenek oluturur. Bu durumla, puntalama yerleri crufla rtl olduu z.aman da karlalr. Cruf kalntlar uzaklatrlamyorsa, puntalamann gazalt kaynayla yaplmas ok daha iyidir.
DKKAT EDLMEZSE:

Gzenek oluur. Hatann giderilmesi iin cruf kalntlar uzaklatrlmaldr. Cruf rtlerinden kanlmaldr. Hatal yerler uzaklatrlmal (rnein talama ile keski ile oyularak, termik yntemlerle oyularak) ve yeniden kaynak edilmelidir. Bu durumda yeniden s girdisi etkisine dikkat edilmelidir (rnein i gerilmeler, arplma, ITAB'da iyap deimeleri).
GSTERM:

5.16. MIG/MAG Kaynanda Kaynak Dikilerinde Grlen Hatalar

Tm kaynak yntemlerinde olduu gibi, MIG/MAG kaynanda da alma kurallarna uyulmamas nedeniyle kaynak dikilerinde hatalara rastlanabilir. Cruf kalntlar veya yanl alma tekniin nedeniyle oluan hatalar gibi baz hatalar MIG/MAG kaynanda nadiren ortaya kar. Bunun nedeni, MIG/MAG kaynandaki dzeneklerin elle elektrik ark kaynana oranla daha kompleks olmasdr. Kaynak makinas belirli bir kaynak ilemi iin doru ekilde ayarlandnda, kaynaknn birka byk karakteristie dikkat etmesi gerekir. Kaynak artlarnn doru seilmesinin temel kurallar, bu blmde aklanmtr. Aadaki alt balklarda, MIG/MAG kaynanda rastlanan tipik hatalar zerine genel bir bilgi verilmitir. Yaplacak en iyi ey, bir hatann tannmas ve bir daha

210

tekrarlanmamas iin kaynakya ve kaynak artlarna bal faktrlerin ortadan kaldrlmasdr. Ancak uras da unutulmamaldr ki, pratikte ou zaman ideal artlar oluturulamamaktadr.

5.16.1. Gzenek Oluumu

Gazlarn sv metal iindeki znrl, metal souduka azalr -ve metalin sv halden kat hale geii srasnda znrlk byk bir oranda der. Kaynak banyosu katlarken sv metalde znm haldeki artk gaz dar kamaz ve gaz kabarcklar oluturur. Kaynak banyosunun katlama hz ok fazla ise, bu gaz kabarcklar banyo yzeyinden atmosfere ulaamaz ve diki iinde gzenek olarak hapsolur. MAG kaynanda genel olarak azot (N2), hidrojen (H2) ve karbonmonooksit (CO) gzenee yol aar. Bu gazdan azot, eer evredeki hava atmosferinden emilmise, MAG kaynanda gzenek oluumunun en kuvvetli nedenidir. Hidrojen, yzeydeki nemli tabakalardan veya boya tabakalarndan aa kar ve yeterli miktarda olduunda gzenek oluturur. Karbonmonooksit gzenei, ilave teldeki dezoksidasyon elemanlar (silisyum, mangan, alminyum, titanyum veya zirkonyum) gerekenden dk miktarda olduunda, elikteki karbonun oksijenle reaksiyonu sonucu aa kar.

5.16.1.1. Azot Nedeniyle Gzenek Oluumu

Koruyucu gaz olarak CO2 kullanldnda gzenek oluumu iin snr deer % 3 N2 olmasdr. Azot nedeniyle gzenek, daha ok kaynak makinasnda kaynaknn yanl alma tekniiyle almasndan domaktadr. Kaynak artlar, sv kaynak banyosunun azotu absorbe etme kabiliyeti ve dolaysyla gzenek oluturmas zerine byk etkisi vardr. Kaynak hz da gzenek oluumuna byk bir etki yapar. Yksek kaynak hzlarnda gzenek eilimi azalr. Azotun absorbsiyonu aslnda kaynak akmndan veya kaynak hzndan bamszdr ancak bu iki deerin ykseklii, kaynak banyosu iinde, azot ierii dk olan esas metal eriyen miktarnn bymesine yolaar. Dolaysyla kaynak banyosu iindeki azot konsantrasyonu ve buna bal olarak gzenek oluma eilimi der. Ayn gerekeyle derin nfuziyet oluturacak ekilde yaplan ok pasolu teknikte, azot ierii dk koruyucu gaz kullanlmas halinde gzenek oluturma eilimi yine der. Bu teknikte, nceki pasolar yksek azot ierse bile sonraki paso etkisiyle yeniden eridiinden gaz k salanr. Paso saysnn artmas, azot ieriini de drr. En st pasoda gzenek oluumu tehlikesi ortaya ksa da, koruyucu gazdaki azot ierii % 3'ten az olduunda bu tehlike ortadan kaldrlr. Koruyucu gazn havann azotundan korunmasnn salanmasnda torcun girdapsz bir ak salamas da nemlidir. Bu kapsamda, torcun konstrksiyonu, ayrca gaz memesinin sramalardan dzenli olarak temizlenmesi, gaz aknn dzgn olmasn salar. Koruyucu gaz aknn girdapl olmas, kontak borusunun gaz memesi iinde eksantrik olmasnn

211

sonucu da olabilir.

5.16.1.2. Hidrojen Nedeniyle Gzenek Oluumu

Koruyucu gaz olarak CO2'nin iindeki ok az bir hidrojen miktar bile gzenee yol amaktadr. Kaynak metalindeki hidrojenin en nemli nedenleri, para veya tel elektrod yzeyindeki su veya nemdir. Ayrca hidrojenin nemli bir menba da tel elektrod yzeyindeki bakr kaplamann gerekenden ince olmas ve dolaysyla bakr kaplamas kt tellerde kaplamann altndaki telin paslanmasdr. Boya ve dier koruyucu kaplamalar da hidrojen ierdiklerinden gzenek oluturacak miktarda hidrojenin aa kmasna yol aarlar. Yal veya gresli yzeylerin kaynaktan nce buharla temizlenmesi gerekir.

5.16.1.3. Karbonmonooksit Nedeniyle Gzenek Oluumu

Daha nce de akland gibi, tel elektrodun kimyasal bileimindeki silisyum ve mangan gibi dezoksidasyon elemanlar, CO-gzeneinden kanmak iin nemlidir. Silisyumun bir ksm kaynak metalinde kalrken gerisi dezoksidasyon rn olarak bir "cruf oluturur. % 0,3'ten fazla Si ieren kaynak metali halinde sakinletirilmi bir kaynak metali elde edilir. Artan ark gerilimiyle dezoksidasyon elemanlarnn byk bir oranda kaybolmas, gzenek oluumuna neden olur (ekil 5.22).

ekil 5.22. Artan ark gerilimiyle gzenek oluumunun artn gsteren rntgen filmleri, a) 30 V; b) 34 V (% 0,3 Si); c) 38 V (%0,2 Si); d) 42 V: kaynak akm 510 A; kaynak hz 30cm/sdak; koruyucu gaz: CO2.

Gzenek oluumuna yol aan kritik durumlar aada verilmitir: a) tel elektrodun, koruyucu gazn ve esas metalin uygun olmayan kimyasal bileimi b) kaynak artlarnn yanl seimi

212

c) gaz korumasnn nemden, havadan veya pas, ya ve boya gibi gaz yapc maddelerden temizlenememesi

5.16.2.

atlak Oluumu

MIG/MAG kaynanda farkl tipte atlaklara rastlanabilir. Bir atlan bulunduu yer, oluma nedenini de ortaya koyar. Kaynak metalinde scak atlaklar oluabilir. Bunlar genel olarak boylamasna dorultudadr. Baz dk alaml eliklerin ITAB'nda yksek hidrojen konsantrasyonunda, zellikle dk scaklklarda ve gerilme etkisi altnda mikroatlaklar grlebilir.

5.16.2.1. Kaynak Metalindeki atlaklar

Bu atlak tipi, genel olarak sadece kaln salarda grlr. zellikle koruyucu gaz olarak CO2'nin kullanlmas nedeniyle oluan derin nfuziyet, kaynak metalinin form faktrnn (diki geniliinin diki derinliine oran) uygun olmamasna yoalabilir. Bu durumda banyo katlarken kaynak dikiinde enlemesine ynde iddetli gerilmeler oluur ve bunlar kaynak metalinin ortasnda boylamasna ynde atlaa yolaar. Bu trden atlaklar genellikle sadece oluk pozisyonunda yksek akm iddetiyle yaplan kaynakta meydana gelir. Kaynak gerilimi ve kaynak akm iddeti o ekilde ayarlanmaldr ki, uygun bir form faktr meydana gelsin. Ayrca ok pasolu teknik de uygulanabilir. Uygun olmayan diki formlar, az asnn ok dar olmas halinde de oluur.

5.16.2.2. Isnn Tesiri Altndaki Blgedeki (ITAB'daki) atlaklar

Kaynak dikiine bitiik snn tesiri altndaki blge, hzl snmaya ve sonrasnda da hzl soumaya maruzdur. Dk alaml eliklerde kaynak dikiinin yannda bulunan ve ostenit alanna kadar snan malzeme blgesi, uygun hzda souduu takdirde sertleir. Kaynak metalinde absorbsiyon sonucu hidrojen bulunabilir ve bu hidrojen, ITAB'a yaymabilir. Daha sonra, kaynak i gerilmeleri ve hidrojen gevreklii, dikie bitiik blgede "souk atlak" lara yolaabilir. Bu tip atlama tehlikesi MAG kaynanda hidrojen ieriinin dk tutulmasyla nlenebilir. Dk karbon ierikli (% 0,1 C) dk alaml elikler, hidrojen gevreklemesine fazla eilimli deildir. MAG kaynanda ITAB'da atlak grldnde bunun en byk nedeni uygun olmayan n tavlamadr. Esas metalin kimyasal bileimi ve kalnl, n tavlama scaklnn belirlenmesi iin en nemli iki kriterdir. ok dk enerjiyle kaynak yaplmas, mikro atlaa eilimli bir sert iyapya yolaabilir. MAG kaynanda izgisel enerjinin bytlmesi iin her zaman tel apnn byk seilmesi gerekmez; ayn tel apnda kaynak metaline geni bir blgede deiebilen farkl s girdileri uygulanabilir. Ancak ksa arkla pozisyon kaynanda 1,6 mm'lik bir tel elektrod, 0,8 mmlik bir tel elektroda oranla ok daha fazla bir s girdisi saladndan, alaml eliklerden kaln salarn kaynanda bu nedenle geektiinde kaln apl elektrodlar kullanlr.

213

5.16.3.

Yetersiz Nfuziyet

Gerekenden daha dk bir kaynak akm, yetersiz nfuziyete yolaabilir. ekil 5.23, bunun bir rneini gstermektedir. Artan kaynak akmnn nfuziyet derinliini arttrd, artan kaynak hznn ise daha s bir nfuziyet salad gz nnde bulundurulmaldr. Dar bir az as, yeterli nfuziyeti engeller. Bu nedenle az asnn 40'den daha az olmamasna dikkat edilmelidir. Ayrca torcun tutulu asnn da nfuziyet derinliine etki yapt hatrlanmaldr.

ekil 5.23. 12 mm kalnlndaki bir sata l-dikii. 300 A'lik bir kaynak akmnda, 32 V'luk bir ark geriliminde ve 35 cm/dak'lk bir kaynak hznda tam nfuziyet elde edilememitir. 350A'le hatasz nfuziyete ulalmtr. Nfuziyet derinliine en byk etkiyi yapan parametre kaynak akmdr. Bu nedenle kontak borusu mesafesinin (serbest elektrod boyunun) uzun olmas, kaynak akmn ve dolaysyla nfuziyeti drr. Uzun bir dikiin kayna srasnda elektrod ilerleme hznn deimesi, nfuziyeti de deitirir. Bu nedenle kontak borusunun anmam ve doru apta seilmi olmasna da ayrca dikkat edilmelidir. Gerekenden daha byk apl bir kontak borusu, boru iindeki akm gei

214

noktasn geriye atacandan ve dolaysyla serbest tel boyunu byteceinden yetersiz nfuziyete yolaacaktr. Borulardaki aln dikilerinin kaynanda her durumda uygun olan ancak dk bir nfuziyet veren ksa ark kullanlr. Bunedenle 2,5 mm kk akl ve 60'lik az as olan V-az alr. Aralk sadece 1,5 mm olduunda ve 0,8 mm apl tel elektrod kullanldnda yine yetersiz nfuziyet olumaktadr (ekil 5.24-a). 1,2 mm ve 1,6 mm apl tel elektrodlarda ksa devre akmnn fonksiyonu olan yksek ark kuvvetleri nedeniyle nfuziyet iyilemektedir.

ekil 5,24. Hatal birletirmelerin makro grnleri. Cidar kalnl 9,5 m: tel elektrod ap 0,8 mm. a) yetersiz nfuziyet; b) kkte birleme hatas; c) gzenek ve birleme hatas

5.16.4. Birleme Hatas

Birleme hatas, MIG/MAG kaynak ynteminden kaynaklanan bir hata deildir. Nedeni, kaynaknn alma tekniindeki yanllklardr. Bir birleme hatas, sv haldeki kaynak banyosunun arkn altndan akmasndan ve arkn direkt eritme gcnn az kenarlarna ulaamamasndan doar. Dolaysyla erimi metal, az kenarlarn tam olarak slatamaz. Birleme hatalarna yol aabilen farkl kaynak artlar mevcuttur: Kaynak banyosunun akmasna yol aan byk az kesitlerinde geni salnml pasolar ok yksek eritme gleri veya ok yava tor hz Gerekenden daha yksek kaynak gleriyle aln dikilerinde gerekenden daha kk az alar. ok ince tel elektrodlarla ksa ark ile kaln salarn pozisyon kayna. Geni arkla kaln bir

215

tel elektrod, akmaya eilimli kaynak banyosunun daha iyi hakimiyetini salar. Yukardan aaya kaynan hznn ykseltildii, boru hatlarnda pozisyon kayna (gnmzde antiye kaynaklarnda birleme hatalarndan kanmak iin 1 mm apl tel elektrod yerine 0,8 mm apl tel elektrod kullanlmaktadr). MAG kaynak donanmnda, endktansn yanl ayarlanmas (dolaysyla "souk yapma" ya yol almas). Gerekenden daha dk ark gerilimi. MIG/MAG kaynanda birleme hatalar, rntgen muayenesiyle her zaman tespit edilemez, nk -rtl ubuk elektrodlarla elektrik ark kaynann aksine- hatal birleme yerleri crufla kaplanm olabilir. Pozisyon kaynanda cruf kalntlar, her pasodan sonra fralanmazsa birleme hatalaryla btnleebilir. (ekil 5.25).

ekil 5.25. 12 mm kalnlndaki bir sata pozisyon kaynanda cruf kalntlaryla btnlemi birleme hatas. Makrokesit, b rntgen filminin ortasndaki blgeden alnmtr.

Oluk pozisyonundaki kaynakta birleme hatalar, kaynak banyosunun akmas mmkn

216

olduundan, zellikle tam mekanize kaynakta grlr. Bu duruma kar bir nlem, torcu uygun eimde tutarak ark kuvvetlerinin kaynak banyosunun akmasn nlemesini salamak veya tam mekanize evresel boru kaynaklarnda torcu st konumunun birka derece dnda tutmaktr.

5.16.5. Cruf Kalntlar

MIG/MAG kaynanda genel olarak cruf olumamasna ramen, tel elektrodda bulunan dezoksidasyon elemanlarnn, cruf olarak tanmlanmas gereken, kk miktarda dezoksidasyon rnler oluturmasdr (ekil 5.26).

ekil 5.26. CO2 altnda ksa arkla kaynakta c uf u f oluumu a) Si-Mn ile dezokside edilmi tel elektrod b) Si-Mn-AI ile dezokside edilmi tel elektrod

Yksek akmla sprey ark blgesinde kaynak yapldnda, eer kaynaktan sonra bir galvaniz kaplama veya boyama ilemi yaplmayacaksa, genel olarak cams cruflarn uzaklatrlmas gerekmez. Ksa ark blgesinde dk akmla kaynak yaparken, cruf birikintileri bir aparat veya tel fra ile uzaklatrlmaldr. Tel elektrod, mangan ve silisyum dnda byk miktarda alminyum da ieriyorsa, cruf siyah ve cams olur ve kkn dikey pozisyonundaki kaynandan sonra temizlenmezse, cruf kalntlar ortaya kabilir.
DKKAT: Cruf kalntlarndan kanmak iin: - kaynak blgesi temizlenmelidir; - torcun meme ksm sk sk temizlenmelidir - torcun tutuluu uygun olmaldr, rnein tor mesafesi ksaltlmal, tor eimi uygun olmaldr; sonraki pasolarn kaynana gemeden nce, mevcut pasolarn yzeyindeki veya birleme blgesindeki cruflar temizlenmelidir NK: Cruf kalntlar aadaki durumlarda oluur:.

217

- cruflar (rnein scak hadde ile retilmi salarn yzeyinde bulunan hadde cruflar) kaynak banyosuna karrsa - tor memesindeki sramalar kaynak banyosuna derse - tor yanl sevk edilirse - mevcut pasolardaki cruflar hi veya yeterli ekilde uzaklatrlmazsa DKKAT EDLMEZSE: Cruf kalnts oluur. Bu hatann giderilmesi iin gerektiinde talanp yeniden kaynak edilmelidir. GSTERM:

5.16.6. Yanma Oluklar (Yanma entikleri)

Kaynak akm iin gerekenden daha hzl kaynak yapldnda, kaynak dikiinin yannda oluk eklinde derinleme meydana gelir. Bunlar yanma oluu olarak adlandrlr (ekil 5.27).

ekil 5.27. (a) Yksek kaynak hzyla 1,5 mm kalnlnda salarda yanma oluklar: (b) Kaynak hznn drlmesiyle iyiletirilmi diki formu. nlenmesi iin mmkn olan bir nlem, kaynak hznn drlmesidir. Tam mekanize kaynakta her kaynak akm iin kaynak hz tam olarak belirlenmitir. Aln dikileri iin kaynak hznn snr yaklak 1,5 m/dak'dr. Daha yksek kaynak hzlarna, evresel dikilerde zellikle de bindirme ve ike dikilerinde ulalabilir; nk bu durumda torcun doru yerletirilmesi sayesinde kaynak banyosuna, herhangi bir yanma oluu olumayacak ekilde kumanda edilebilir.

218

DKKAT: Yanma oluklarndan kanmak iin: - salnm hareketi doru yaplmaldr - kaynak gerilimi drlmelidir - kaln ike kaynaklan ok pasolu yaplmaldr - parann birletirme blgesindeki paslar temizlenmelidir - torcun tutuluu uygun olmaldr - eritme gc ve kaynak hz birbirine uygun olmaldr. NK: Yanma oluklar aadaki durumlarda oluur: - uygun salnm genilii verilmemise veya birletirme kenarlar ok ksa ise - kaynak gerilimi ok yksek ve dolaysyla ark boyu ok uzunsa - kaynak banyosu kecek ekilde tek pasoda ekilen ike dikileri ok kalnsa - para asn (avlanm veya pasl ise - torcun tutulu as yanl seilmise - (dar pasolarda9 eritme gc ok yksekse ve kaynak hz ok yksek ayarlanmsa Dier durumlarda: Yanma oluunun nedeni bir ark flemesi ise, para kutup balantsnn yeri deitirilmelidir; rnein para kutup kablosu her iki taraftan balanmaldr ("cilt balant"); torcun uygun ekilde tutulmas ile ark flemesi bertaraf edilmelidir; kaynak sras deitirilmelidir.

DKKAT EDLMEZSE: Yanma oluu meydana gelir. Bu hatann giderilmesi iin yanma oluu sonradan kaynak edilerek doldurulmaldr. Gsterim: Kaynak halalarnn EN 26520"ye gre tanmlanmas ve gsterilmesi:

5.16.7. Srama
Kaynan yapl srasnda oluan blgenin dna kan - srama olarak adlandrlan- kk metal paracklar frlar ve para, gaz memesi veya kontak borusu zerine der. Sramalar gzenek

219

oluumuna ve yetersiz nfuziyete yol aabilir: sonular, kaynak evriminin arzu edilmeyen bir ekilde kesintiye uramas ve kaynak ilave metalinin ziyan olmasdr ( CO2 gaznn kullanlmas halinde ilave telin verimi, aln dikilerinde yaklak % 92 ve ike dikilerinde de yaklak % 95 olarak hesaplanmaldr). Srama oluumunun farkl nedenleri, sramann kesitine gre analiz edilebilir. Para zerinde kalan ve sonuta uzaklatrlmas gereken byk sramalar, MAG kaynanda CO2 altnda da- olumaz. Bu tip sramalar, CO2 altnda, tel elektrod apna gre kaynak akmnn ok dk olmas halinde veya gerekenden uzun bir ark boyu (gerekenden yksek ark gerilimi) ayarlanmsa ve ilave telin damlacklarnn eksenel olmayan ekilde gemesi sonucu meydana gelir. Uzun ark blgesinde CO2 altndaki kaynakta byk sramalardan, tel elektroda gre kaynak akmnn ykseltilmesi veya ayn kaynak akmnda daha dk apl tel elektrod kullanlmas ve ancak ark geriliminin daha dk tutulmas halinde kanlabilir. Gaz memesindeki ve kontak borusundaki sramalar, genel olarak eksenel olmayan malzeme geii sonucu oluan sramalara gre daha ince tanelidir ve hzl uarlar. Bunlar genel olarak rastlanan srama trndendir. Koruyucu gaz aknda bu sramalar nedeniyle girdap oluur; koruyucu gaz rts hava ile karr ve bu da gzenee yol aar. Bu sramalarn k*noktas, dk akm iddetli ve dk gerilimli ksa arkkal kaynakta ksa devre kprsnn kesilmesidir. Ksa devre kprsnn patlama eklindeki serbest yanndan kan paracklar, sv haldeki kaynak banyosundan salr. Bu durumda kaynak makinasnn dinamik karakteristikleri ve makina iindeki endktans bobininin ayar byk nem tar. Koruyucu gaz aknn girdap oluumu yoluyla bozulmas tehlikesine ek olarak, tel elektrodun beslenmesinde de zorluklar ortaya kar. Sramalar, silindirik gaz memesi i cidarnda bir srama halkas meydana getirebilir. Bunlar uzun dikilerin ekilmesi srasnda znp kaynak banyosunun iine der ve orada birleme hatalarna ve oksit kalntlarna yol aar. Tm bu zorluklar, CO2 yerine argon esasl bir karm gaz kullanlmasyla nemli oranda azaltlabilir veya tamamen ortadan kaldrlabilir. % 80 Ar ve % 20 CO2 kullanldnda son derece dk srama oluumu elde edilmektedir (ekil 5.28).

220

ekil 5.28. Meme zerindeki srama oluumu ile para ve meme arasndaki mesafenin ilikisi. Bunun nedeni, daha nce de anlatld gibi argon esasl bir karm gaz altnda malzeme geiinin daha dzgn olmasdr. Bu nedenle uzun kaynak dikilerinin kesintisiz ekilde kaynak yaplabilmesi iin karm gazlarn kullanlmas gerekir. Bu ekilde dk srama oluumu da salanr. Uygun kaynak artlarnn ayarlanmas, yanal bir koruyucu gaz ak iin kaynak ilemine uygun bir dzenein hazrlanmas ve bir Argon-CO2 karm gaznn kullanlmas yoluyla srama oluumu nemli oranda azaltlabilir. Bu nlem, benzer artlardaki tm uygulamalarda baarl sonular vermektedir. Suyla soutulan gaz memeleri, sramalarn yapmamasna byk miktarda yardmc olur. Bu amala sprey tp eklinde satlan ayrc maddeler (silisyum esasl veya silisyumsuz) kullanlabilir. En dk boyutlu ve yaklak 40 m/s hzla uan sramalar, dar bir birikme blgesi oluturur. Bunlardan kaynak makinasnn doru deerlere ayarlanmasyla kanlabilir; byklkleri ve miktarlar, koruyucu gazn trnden etkilenir. Bu bakmdan karm gazlar en iyi sonucu verir. Bu sramalar genel olarak ksa devre oluumundan doar; ancak baz sramalar sakin bir ark periyodunda da oluabilir. Sramalar, tel elektroddan bir damla eridiinde ve bu damlann tel elektrodla olan zayf balantsnn - sv halindeki balant - kopmas annda oluur. Bu olay, serbest elektrod boyu (kontak borusu mesafesi) uzunsa, zellikle tel elektrodun ince olmas durumunda ve bu ince tel elektrodun diren ss nedeniyle plastik hale geldiinde daha da kuvvetli ekilde meydana gelir. Serbest elektrod boyu normal artlarda 25 mm'yi gememelidir. 0,8 mm apl tel elektrod halinde ise bu boy 6 mm ile snrldr.

221

5.16.8. Dzensiz Diki Profili

Doru ekilde ayarlanm bir MIG/MAG kaynak donanmyla, tm pozisyonlarda yzeyi dzgn iyi dikiler oluturulabilir. Yanl ayarlar, kt diki profiline ve dolaysyla yerel gerilme ylma noktalarna (entiklere) ve sonuta yorulma dayanmnn dmesine yol aar. Uzun ve sprey ark halinde, yatay ike kaynaklarnda, kaynak banyosunun akmas nedeniyle bir entik etkisi ortaya kar (ekil 5.16). Bu nedenle yksek akmla yaplan ike kaynaklar, daima oluk pozisyonunda yaplmaldr. Ark geriliminin deitirilmesiyle, ike dikilerinde diki profili dzgnletirilebilir. Yksek akm iddetinde yksek ark gerilimlerinin etkileri ekil 5.29'de gsterilmitir. Ancak ark geriliminin artmas, srama oluumunu da arttrdndan bir optimum deer seilmelidir.

ekil 5.29. Yksek akmla (630 A) CO2 altnda elde edilen kaynak pasolarnn makro grnleri. A) ark gerilimi 32 V - gerekenden az; b) ark gerilimi 40 V- doru; kaynak hz 30 cm/dak; tel elektrod ap 2,4 mm. Gerekenden uzun serbest elektrod boyunda, artan diren ss nedeniyle plastik hale gelen telin dorultusu bozulur. zellikle tam mekanize kaynakta bu durum birleme hatalarna yol aar (ekil 5.30). Ayrca tel dzenei olmadan kaynak yaplan ve bu nedenle tel memesinden ktktan sonra burkulan sert teller de bu tip hatalar oluturabilmektedir.

ekil 5.30. Dikiin dorultusunun bozulmasna yol aan, gerekenden daha uzun serbest tel boyu.

222

DKKAT: Dikiin ar dbkey olmasndan kanmak iin: diki mmkn olduu kadar oluk pozisyonunda ve gerektiinde ok pasolu olarak kaynak edilmelidir - kaynak hz ve eritme gc birbiriyle uyumlu olmaldr - torcun eimi uygun deerinde olmaldr kaynak gerilimi yksek olmal; tel ilerlemesi dk olmal; gerektiinde hafife salmn yaplmaldr. NK: Ar yksek bir diki taknl ile aadaki durumlarda karlalr: - kaynak pozisyonu ok dikey seildiinde - kaynak hz ok yava veya eritme gc ok yksek ayarlandnda - diki, tor eimi ne doru ok fazla olduu halde yapldnda, - kaynak gerilimi ok dk ve / veya tel ilerleme hz ok yksek ayarlandnda. DKKAT EDLMEZSE: Ar diki taknl meydana gelir. Hatann giderilmesi iin fazla dikilerin talanmas gerekir - bu durumda zaman kayb ve talama maliyeti ortaya kar!
Gsterim:

Kaynak hatalarnn EN 26520'ye gre tanmlanmas ve gsterilmesi:

DKKAT: Kapak pasosunun kklnden kanmak iin: - geni salnm hareketi verilmelidir; - diki ok tabakal veya pasolu kaynak edilmelidir; mmkn olduu kadar oluk pozisyonunda kaynak edilmelidir; bununla birlikte, biraz aaya doru olmas, yukarya doru olmasndan daha iyidir (hafife yukarya doru kaynak edilmesi halinde, kuvvetli ekilde diki taknl oluur), ancak kaynak banyosunun akmasna msaade edilmemelidir. NK: Bir kapak pasosu kkl ile aadaki durumlarda karlalr: - salnm harekeli gerektiinde kaynak az ok genilemise; kaynak banyosu souksa veya tek pasolu bir diki ok geni ekiliyorsa;

223

- kapak pasosunun enkesiti ok bykse - yksek eritme gcnde kaynak pozisyonu aniden aaya doru oluyorsa.
DKKAT EDLMEZSE:

Kapak pasosunun kkl hatas oluur. Bu hatann giderilmesi iin sonradan kaynakla doldurulmaldr (msaade ediliyorsa).
GSTERM:

Kaynak hatalarnn EN 26520'yc gre tanmlanmas ve gsterilmesi: Kapak pasosunun kkl

DKKAT:

U kraterinden kanmak iin: krater yavaa ne ve arkaya kaynakla doldurulmaldr veya ark, kaynak banyosu dz ekilde katlatktan ve krater "lam kaynak" edildikten sonra gerektiinde diki sonunda ek bir "uzatma paras" kullanlmaldr.

sndrlmelidir.
NK:

U krateri, arkn ok uzun veya ok hzl olduu ve dolaysyla kaynak banyosunun ok byk olduu durumlarda oluur. Ayrca koruyucu gaz aknn diki ucu katlaana kadar srmesi salanmaldr.
DKKAT EDLMEZSE:

U krateri oluur. Bu hatann giderilmesi iin krater tekrar kaynak edilerek doldurulmaldr.

GSTERM:

224

5.16.8. Dikiin Grn

Farkl gazlar halinde dikiin grn ekil 5.31'de verilmitir. Ark'n para yzeyindeki dokunma noktas deitiinde, oksit tabakas paralandndan san slanmas iyileir.

ekil 5.31. Farkl gazlar halinde dikilerin grn a) CO2; b) Ar-CO2; c) Ar ekil 5.31-b'de bu etki, kaynak pasosunun yanndaki dar blgeden tannabilmektedir. zellikle ince salarda, burada oksit tabakas zerindeki skme etkisi gz nne alnamadndan, Argon-CO2 gaz karmlaryla CO2'ye oranla biraz daha yksek kaynak hzlarna ulalr (ekil 5.31-a). ekil 5.31-c, saf argon kullanm halinde kararsz arkn etki alannn genilediini gstermektedir. Alamsz eliklerde argona O2 veya CO2 ilavesi halinde tatminkr kaynak dikileri oluturulabilir.

5.17. eitli Malzemelerin Gazalt Kayna 5.17.1. nce Taneli Yap eliklerinin Kayna
nce taneli yap eliklerinin kaynanda temel kurar; malzemeye zg zelliklere yani malzemenin "nce taneli" olduuna dikkat edilmesidir, ince taneli elikler, mikro alaml ve/veya belirli soutma ilemleriyle imal edilerek ince taneli yaplar sayesinde salarn akma snrlarnn ykseltilmesidir. Bunun anlam, St 37 gibi normal bir yap elii veya H2 gibi bir kazan sac yerine daha ince bir sa kullanlmas dolaysyla daha hafif bir konstrksiyon oluturulabilmesidir. elik retimi srasnda kontroll s girdisi yoluyla ince tanelilik elde edildiinde, eliin daha sonraki kullanm srasnda kontrolsz bir s girdisine maruz kalmamas gerekir. Bu bakmdan "izgisel enerji" ifadesinin aklanmas gerekir. 5.17.1.1. Isnn Tesiri Altndaki Blge - ITAB ekil 5.32'de gsterilen kaynak ileminde, V dikiinin kenarlarnda, s girdisinin

byklnn ve etkime sresinin, istenen ince taneli bir yapdan istenmeyen bir iri taneli yapya kadar deiik iyaplar oluturabilecei gsterilmektedir.

225

ekil 5.32. izgisel enerjinin Isnn Tesiri Altndaki Blge'nin iyapsna etkisi. Yukardaki ekilde sada gsterilen durumda geni salnml kaynak eklindeki yanl alma tekniinin iri taneli bir iyapya yol at gsterilmitir. Soldaki ekilde ise, dar paso teknii ile ITAB'daki souma sresinin, ince taneli yap eliklerinin mevcut ince taneli iyapsna zarar vermeyecek derecede tutulduu grlmektedir. Uygun bir s girdisiyle, belirli bir izgisel Enerji "E" salanabilir. 5.17.1.2. izgisel Enerji E (J/cm) izgisel enerji, aadaki formlle hesaplanr. Volt x Amper x 60 E (J/cm) =----------------------------------------------------------------------Kaynak hz

Ynteme bal olarak kaynak hzndaki deiikliklerin izgisel enerji zerine ve dolaysyla s girdisine byk etki yaptna dikkat edilmesi gerekir. V az alm bir ince taneli yap eliinin kk pasodan kapak pasoya kadar kaynak yapld varsaylrsa, her durumda izgisel enerji ekil 5.33'teki gibi hesaplanabilir:

226

ekil 5.33. Kaynak hznn izgisel enerjiye etkisi (E=J/cm) 19 V/140 Amper'de ksa ark ile kkn kaynanda kaynak hz 14 cm/dak'dr ve istenen izgisel enerji E = 11400 J/cm'dir. 29 V/300 Amperde sprey arkla dar paso tekniiyle dolgu pasolarnn yaplmasnda kaynak hz 46 cm/dak'dr. Bu durumda kkn kaynandaki ile hemen hemen ayn izgisel enerji elde edilir E = 11350 J/cm. DKKAT: Sprey arkta kaynak hzn yarya dren geni salnml pasolar, izgisel enerjiyi iki katna karr: E = 22700 J/cm. Dolaysyla s girdisi ok miktarda artm olur. ITAB'daki souma sresi uzar ve tane irilemesi zerine olumsuz etki yapar. Dolaysyla ince taneli yap eliklerinin kaynanda aadaki kural ortaya kar: stenen izgisel enerji iin, en iyi ayarlama etkeni kaynak hzdr.
DKKAT:

nce taneli yap eliklerinin kaynanda belirtilen izgisel enerjiyi uygulaynz. NK: nce taneli yap eliklerinde tokluun dmesinden (gerekenden yksek izgisel enerji verilmesi halinde) veya atlak oluumundan (gerekenden dk izgisel enerji verilmesi halinde) kanmak iin doru s girdisi salanmaldr. "izgisel enerji" deeri, kaynak ark gerilimi ile kaynak akmnn arplmas ile bulunan deerin kaynak hzna blnmesi ile elde edilir, msaade edilen izgisel enerjiler, cidar kalnlna baldr ve elik reticisinin tavsiye ettii souma hz ile hesaplanr.

227

DKKAT EDLMEZSE: Tokluun azalmas veya atlak oluumu grlr. DKKAT Kaynak ilave metallerinin (masif veya zl tel elektrodlar) seiminde elik reticisi firmann tavsiyeleri gz nnde bulundurunuz. NK: nce taneli yap eliklerinin kaynanda, esas metal ile ilave metal arasndaki uyuma /.ellikle dikkat edilmelidir, Esas metalle karm sonucunda kaynak metalinin kkteki mukavemeti ykselir. Bu nedenle ince taneli yap eliklerinin kk kaynanda, ara ve kapak pasolarna gre kaynak metaline daha dk mukavemet veren ilave teller kullanlabilir. GENEL OLARAK: dar pasolar ekilmeli, ok pasolu teknik uygulanmaldr. GSTERM:

DKKAT: EN 10025'c gre yap elikleri, ince taneli yap elikleri, kazan salar, elik dkmlerin MAG kayna: Kaln saclarn (10 mmnin zerinde) kaynanda, cihazn ayarlanmas, az hazrl ve alma teknikleri bakmndan standartlar gz nne alnmaldr. NK: Kaln salarn kaynanda kaynak makinanzn, tututurma sresi noktasna kadar bir "yavaa yaklama hz"na, ayrca diki sonu iin ayarlanabilir bir geri yanma sresine ve ayrca koruyucu gaz iin n ve art ak sresine ayarlanm olmas gerekir. n tavlama scaklna dikkat edilmelidir (rnein St 52 malzemede DVS-Merkblatt 1703 'e gre 50C ile 80"C aras.) Yeterli uzunlukta (en az 60 mm) ve kalnlkta (en az 4 mm) punta kaynaklan yaplmaldr - n tavlamadan ok nce. atlam punta dikilerinin zerine kaynak yaplmamaldr, tam tersine bu blgeler talanmaldr. Kk ve kapak pasolar dar pasolar eklinde ekilmelidir. Masif tel elektrodlar halimle tor. dikey veya diki ynnde dikeye 10 a yapacak ekilde, zl tel elektrodlarda ise dikey veya dikisin aks ynde hallice eik sekide tutulmaldr.

228

Kapak pasosunun doru lde doldurulmasna dikkat edilmelidir (st ekil). Ortadaki son paso "slah pasosu" olarak adlandrlr. T-birletirmelerde pasolarn ekiliinde kaynak pozisyonunda da dikkat edilmelidir (alttaki ekil). KKAT EDLMEZSE: Birleme hatas, gzenek oluur.

GSTERM:

5.17.2. Paslanmaz ve Yksek Alaml eliklerin MIG/MAG Kayna

Paslanmaz ve yksek alaml eliklerin MIG/MAG kayna, gen bir sa kalnl alan iin mmkndr. Aada paslanmaz ve.yksek alaml eliklerin MIG/MAG kayna iin alma kurallar verilmitir: Paslanmaz elikler kaynak yaplmak istendiinde, uygun ilave malzemenin seimi ok nemlidir. Bu durumda aadaki hususlara dikkat edilmelidir: a. bu malzemelerin sl iletkenlikleri, alamsz eliklerinkinin yaklak sadece te biri kadardr. b. sl uzama katsaylar ise alamsz eliklerinkinin yaklak te biri kadar daha yksektir. Aada paslanmaz eliklerin kayna iin eitli ipular verilmitir:
DKKAT:
CrNi-eliklerinin ilendii alma ortamn, alamsz eliklerin ilendii ortamdan ayrnz.

NK:
Alamsz eliklerin ilendii bir alma ortamnda, arpma veya srtnme nedeniyle demir paracklar ile temas edebileceklerinden dolay CrNi-eliklerinin yzeyleri daima tehlikededir. Byle bir ortamda CrNieliklerinin kimyasal olarak direnli yzey tabakalar hasar grr. CrNi-eliklerinin yzeyleri zerine talama tozlarnn gelmesi de, atmosferik paslanmaya neden olur ve korozyon dayanm tehlikeye girer.

DKKAT EDLMEZSE:
CrNi-eliklerinin yzeyleri daha sonradan yaplacak bir kimyasal ilemle korozyon dayanmn

229

srdremez. Hatann giderilmesi iin gerektiinde birka kez dalaycyla dalaynz. Her dalamadan sonra ykaynz, gerektiinde uygun bir pasivasyon zeltisiyle pasivasyon yapnz. GSTERM:

alma ortam CrNi-elikleri

alma ortam Alamsz elikler

DKKAT:

Paralar bititirmekten kannz- dikiin alt tarafnda da.

NK:

0,05 ila 0,20 mm'lik aralklarda CrNi eliklerinin kimyasal olarak dayankl yzey tabakalar srekli olarak oluamaz. Korozyon oluturucu maddelerin etkimesi halinde aralk korozyonu meydana gelir. Bu tip aralklar, rnein borularda, dikiin alt tarafna ulalamamas gibi durumlarda, kkn tam olarak kaynak edilmemesi durumunda oluur.
DKKAT EDLMEZSE:

Arala korozyon etkisi oluur. Hatann giderilmesi iin konstrksiyonun deitirilmesi yoluyla konstrklif olarak snrlanm aralklardan kanlmaldr. Kk tam olarak kaynak edilmelidir (koruyucu gaz giriine izin veren bakr altlklarla veya boru ve kabn iinin ekillendirici gazla doldurulmasyla bu ilem baarlabilir).
GSTERM:

Yanl

Doru

230

DKKAT:

Kaynak dikii zerindeki ve yanndaki tav rengini uzaklatrnz.

NK:

Tav rengi, (avlanma srasnda hava ile temas eden CrN-eliklerinin yzeyinde oluan ince bir oksit tabakasdr. Kimyasal olarak dayankl pasif yzey oksit tabakasnn oluabilmesi iin bunun uzaklatrlmas gerekir. Bu tabakann uzaklatrlabilmesi iin dalama, n verme, talama veya yerel olarak bir dalama pastas veya fra ile ilemek gerekir. Dalama pastas bir boya fras ile uygulanr; etkisi genellikle fralamadan daha kuvvetlidir. Kalan dalayc, temiz su ve bez ile stp veya yumuak bir boya fras ile uzaklatrlr.
DKKAT EDLMEZSE:

Tav rengi ile kaplanan yzeyden korozif etki balar. Korozyon olutuktan sonra bir daha ortadan kaldrlamaz, bu nedenle olumsuz alma artlar nlenmeli ve tav rengi uzaklatrlmaldr.

GSTERM:

DKKAT:
CrNi-elii zerinde sadece paslanmaz elik tellerden imal edilmi zel elik fralar kullannz -yaygn olarak kullanlan elik tellerden yaplm fralar kullanmaynz. Bu fralan kolayca anlalr ve deitirilemez bir ekilde iaretleyiniz ve bunlar alamsz elikler iin asla kullanmaynz. NK: CrNi-elikleri, sadece yzeylerinde bir koruyucu tabaka (pasif tabaka) mevcutsa korozyona dayankldr. Byle tabakalar standart bir elik tel fra ile fralandnda, koruyucu tabakay zayflatan ve korozyon ve paslanmann balang noktalarn oluturabilen ince demir paracklar yzey zerine gelir.

DKKAT EDLMEZSE:
Standart bir elik tel fra ile fralanm yzeylerde korozif etki balar. Korozyon olutuktan sonra bir daha ortadan kaldrlamaz; elik tel fra ile hasar grm olan yzeyler, dalayc ile tekrar problemsiz hale getirilmelidir.

231

GSTERM.

DKKAT:

Kaynak ilave malzemesinin seiminde, her eyden nce ayn tr bir ilave malzeme seciniz ve ilk olarak bu prensipten bir sapma olup olmadn zenle kontrol ediniz. NK: CrNi elikleri (rnein VA) molibdenli veya molibdensiz, stabilizasyon elemanl veya elemansz ve zellikle de dk karbon ierikli (KLC-tipi)'dir. Belirli amalarla kullanc bu malzemelerden birini seer; daha sonra kural olarak kaynak dikiinin de esas malzeme ile ayn korozyon dayanmn salamas gerekir. Sadece baz durumlarda -bazen maliyet asndan- bu kuraldan sapmalar olabilir. Bu karar sadece malzeme seici teknik personelin vermesi gerekir.
DKKAT EDLMEZSE:

Yanl kaynak ilave teli kullanm sonucu kaynak dikiinin korozyon dayanm der. Hatann uzaklatrlmas iin tm kaynak dikilerinin talanmas ve doru ilave telle yeniden kaynak edilmesi gerekir. Bu yaplmad takdirde tm kaynakl konstrksiyon hurda olarak kullanlabilir (bu riski gze alabilir misiniz?)
GSTERM:

232

DKKAT:

Kaynak banyosunun ar snmasn nleyiniz, sy mmkn olduunca dk seviyede tutunuz. Dar pasolarla kaynak yapnz; geni salnml pasolardan kannz, ince tel elektrodlar seiniz. Ksa ark boyuyla kaynak yapnz, pasolar aras scakl dk tutunuz. NK: CrNi eliklerinde scak atlama eilimi hesaba katlmaldr. Bu eliklerde kk kaynak banyosu, byk banyodan her zaman daha iyidir. Bundan baka, kk kaynak banyosuyla, souma srasnda dnm diyagramndaki kritik scaklk blgesi daha hzl geilir. Uzun bir sprey ark yerine dk gerilimli bir ksa ark ayarlanmaldr; bu ekilde malzeme de ar snmam olur.

DKKAT EDLMEZSE:

Scak atlaklar (tam ostenitik alamlarda); tane snrlarnda krom karbr oluumu; taneler aras korozyona eilim (stabilize edilmemi alamlarda) oluur. Hatann giderilmesi iin atlak yerleri talanmal ve yeniden kaynak edilmelidir. Krom karbr oluumu, sadece kombine bir sl ilemle giderilebilir (zelti tav ve hzl soutma) ancak bu ilem kaynakl paraya ou kez uygulanamaz.
GSTERM:

233

5.17.3. Alminyum ve Alamlarnn TIG - MIG Kayna

TIG kaynann uygulamas, her eyden nce dk eritme gc ve ekonomiklik bakmndan snrlanmaktadr. Bu yntemde metallerin kaynaa uygunluu bakmndan iki kural geerlidir: Kural-1: Eer bir malzeme genel olarak eritme kaynana uygun ise, TIG kaynana da uygundur. Kural-2: Bir malzeme dier bir eritme ark kaynak yntemiyle (elektrik ark, MIG/MAG, tozalt) snrl ekilde kaynak edilebiliyorsa, ekonomik bakmdan, TIG yntemiyle kaynak edilmeye uygun deildir. Alminyum ve alamlar kaynak edilecei zaman malzemenin baz karakteristik zellikleri gz nnde bulundurulmaldr: Alminyumun erime scakl olduka dktr (658C). eitli alamlarnn katlama aral 500C ila 650C arasndadr. Alminyumun sl iletkenlii eliin yaklak drt katdr. Alam ilavesi bu zellii zayflatr. rnein magnezyumlu alam grubunda ve bakr ve inko ieren sertletirilebilir alam gruplarnda sl iletkenlik deer, alamsz eliklerinkinin veya iki buuk katna der. Alminyumun sl uzamas, alam grubundan bamszdr ve alamsz eliklerin yaklak iki katdr. Alminyumun korozyona dayankll, yzeyinde oda scaklnda oluan, son derece ince ancak ok youn ve kararl oksit tabakasndan kaynaklanr. Ancak bu tabaka, yksek erime scaklyla (yaklak 2050C) alminyumun kaynak kabiliyetini dren balca etkendir. Bu nedenle kaynak srasnda paralanmas ve bu ekilde kaynak azndan uzaklatrlmas gerekir. Alminyum ve alamlarnn kaynanda aadaki kurallara dikkat edilmelidir: a) Doru ilave teli seiniz. lave malzeme esas malzeme ile uyumlu olmad zaman kaynak dikiinde uygun olmayan bir alam elemanlar kimyasal bileimi oluabilir. Bu durum atlamaya yol aar. lave tel olarak esas malzemeden kesilmi eritleri kullanmaynz.

234

b) Kaynak ilave malzemelerini kuru bir yerde depolaynz. TIG ubuklar ve tel elektrodlar, kullanmdan ksa bir sre ncesine kadar orijinal paketlerinde saklanmaldr. Yrtk paketlere ve bu paketlerde kalan ilave malzemeye dikkat ediniz. c) Kaynak azn ve ilave telleri temiz tutunuz. Ya, nem ve kir, ark iinde paralanr ve hidrojen, kaynak metaline geerek gzenek oluturur. Klorlu hidrokarbonlar (trikloretilen, tetrakloretilen, tetraklorkarbon) gibi klorlu maddeleri tamamen uzaklatrnz. Bunlarn ark ssna maruz kalmalar halinde zehirleyici fosgen gaz aa kar. d) Zararl oksit tabakalarn uzaklatrnz Kaynaknn alma ortamnda bulunan elik teller ya paslanmaz elikten veya alminyumdan yaplm olmaldr. Oksit tabakasn uzaklatrmak iin dalayc maddeler kullanldysa, daha sonradan paslanmaz elik malzemelerin ntralize edilmeleri gerekir. Oksit tabakasn talayarak uzaklatrmak iin, seramik esasl malzemeler kullanlmaldr. Plastik balaycl talama maddeleri, plastik paracklarnn kaynak aznda kalarak ark ss ile gzenek oluturma tehlikesi tarlar. e) Oksit entiklerinden kannz. l-aln birletirmelerin kaynanda kk tarafndaki sa kenarlarnda hafife pah krlmaldr. Bu ekilde alt yzeydeki oksit tabakasnn kaynak metali iinde dalmas salanr. f) Tungsten elektroda zen gsteriniz.

TIG kaynanda tungsten elektroda zellikle dikkat edilmelidir. Paslanmaz eliklerin doru akmla kaynann aksine, elektrod ucunda bir yarm kre oluabilmesi iin elektrod apnn akm iddetine uygun olmas gerekir. Eer elektrod ap ayarlanan kaynak akmna gre ok ince ise, bu durumda eriyebilir. Eer ok kaln ise, yzey zerinde ark kararszlar ve kaynak srasnda hasar grr. Ark boyu ksa tutulmaldr. Ancak tungsten elektrod ve ilave metal, erimi banyoya dedirilmemelidir. Ancak dedirildiinde de, kaynaa devam edilmemeli ve tungsten elektrodun ucu hemen talanarak safiyetsizliklerden temizlenmelidir. Talama srasnda elektrodun ucu sivrilirse hemen yeniden yuvarlaklatrlmaldr. g) Gzenek tehlikesine dikkat edilmelidir. Alminyumun MIG kaynanda dier malzemelere kyasla hatal almalar, kaynak dikiinde gzenek oluturmaya daha ok eilimlidir. Bu nedenle koruyucu gaz rtsnn zayflamas, arkn kararszlamas, torcun szdrmas, nemli veya yal malzeme yzeyi gibi durumlar engellenmelidir. h) Uygun sklkta puntalama yapnz. Alminyumun sl iletkenlii ve sl uzamas ok byktr. Puntalama yerlerini gerekenden sk yaplmamaldr. Aksi takdirde gerilmeler byk mertebelere ulaabilir.

235

DKKAT: rnein alminyum ekstrzyon profillerindeki kaynak dikileri sonradan anodik oksidasyon (eloxal) ilemine tabi tutulacaksa, kaynak ilemi mmkn olduu kadar dk s girdisiyle mmkn olduu kadar hzl yaplmal ve nceden denenmi kaynak ubuktan kullanlmaldr. NK: Kaynak dikiinin ve snn tesiri altndaki blgenin (TTAB) iyaplar, esas metalinkinden farkldr; bu durum dalayc uygulanarak grlebilir. Bu nedenle eloxal ileminden sonra kaynak dikii ile esas metal arasnda renk farkll meydana gelir. Ayrca ITAB da daha farkl bir renk tonu oluturur. Doal renkli eloxal ileminde, kaynak teli olarak AlMg3n kullanlmas halinde en dk renk fark salanabilmektedir. Dikkat edilmedii takdirde eloxal ileminden sonra kaynak dikii ve ITAB, renk fark bakmndan aka ayrlabilir. HATANIN GDERLMES: Renk farkllndan kaynak teknii asndan kanlamaz veya giderilemez.. Bu nedenle renk farkllna msaade edilip edilmeyecei, kaynak ustas ile imalat arasnda kararlatrlmaldr. Renk farkll, bir laklama ilemi ile rtlebilir. GSTERM:

Burada kaynak dikilerinin baka bir renk tonu vermesinden kanlmtr.

Bu yntemde kaynak edilebilen malzeme kalnlklarnn alt snrlar, elikler iin yaklak 0,3 mm ve alminyum, bakr iin yaklak 0,5 mm'dir. TIG kayna pratikte ounlukla kk pasonun kaynanda kullanlmaktadr. Kk pasonun tek taraftan kayna iin hibir yntem TIG ynteminden daha uygun deildir. TIG kayna esas olarak kazan, basnl kap, aparat, boru hatt, ayrca hava ve uzay tat ve cihaz yapmnda, tam mekanize olarak da paslanmaz elik veya alminyumdan boylamasna veya helisel kaynakl boru imalatnda da uygulanmaktadr. TIG yntemleri, borularn tam mekanik kayna iin orbital dzenekti birletirme teknii olarak gittike yaygn ekilde kullanlmaktadr.
DKKAT:

Alminyum ve alamlarnn kaynanda, kaynaktan ksa bir sre nce kaynak diki blgesindeki oksit tabakasn uzaklatrnz. Bunun iin standart elik telli fralar asla kullanmaynz, yerine paslanmaz elikten

236

fralan kullannz.
NK:

Oksit tabakasnn kimyasal olarak uzaklatrlmas, kimyasal maddelerin srayla uygulanmasn gerektirir (bu hususun malzeme satcsndan renilmesi gerekir). Hu ilem daha ok oksit tabakasnn metal fralarla uzaklatrlmas eklinde gerekletirilmektedir. Geleneksel elik fralar, malzeme yzeyindeki boluklara demir paracklar tar. Dikkat edilmezse oksit tabakasnn tam olarak uzaklatrlamamas halinde: Kaynak dikiinde oksit kalntlar, birleme hatalar, sonuta gzenek oluur. Geleneksel elik tel fralarn kullanm halinde: demir kalntlar, pas tozlar oluur. Hatal blgeler (rnein talanarak, keski ile oyularak) uzaklatrlmal ve yeniden kaynak edilmelidir. 13u durumda yeniden s girdisi etkisine dikkat edilmelidir (rnein kaynak dikiinin ve esas metalin snan blgelerinin mukavemeti bakmndan).
GSTERM:

DKKAT:

Kaln paralan n tavlaynz. Bu durumda ntavlama flecini ntr aleve ayarlaynz. Bu kural, saf alminyum iin 10 mm'ye ve alminyum alamlar iin 15 mm'ye kadar geerlidir (sa kalnlklar belirleyicidir).
NK: Yksek sl iletkenlik, kaynak banyosundan hzla s ekilmesine yol aar. Banyo hzl sour. Katlama cephesinde bulunan ve eriyikle znm haldeki hidrojen, ayn hzla banyo yzeyine ulaamaz ve katlam kaynak banyosunda gzenek oluturur. MIG kaynanda ilave tel arkn s girdisine ayn anda maruz kaldndan ntavlama zellikle nemlidir. DKKAT EDLMEZSE: Gzenek oluur. MIG kaynanda: kt birleme ve diki balangcnda ve bazen dikiin ilerleyen blmlerinde kt yanma meydana gelir. GSTERM:

237

5.17.4. Titanyum esasl malzemelerin TIG kayna

DKKAT: Titanyum esasl malzemelerin TIG kaynanda ilave nlemlerle havann sadece kaynak yerine giriini deil, sdan etkilenen malzeme blgesine giriini de nleyiniz. Kaynak koruyucu gaz ve kk koruyucu gaz olarak piyasada satlan kaynak argonunu deil, yksek saflktaki "Argon 4.8" I kullannz. NK: Titanyum'un, oksijen, azot ve hidrojene afinitesi zellikle ok yksektir. Kaynak banyosuna gaz girii, tam bir gevreklemeye yol aabilir. Bundan baka, titanyum kat halde yaklak 250 oC'nin zerine kadar oksijenle reaksiyona birer. Kaynak dikiinin yannda uzanan blgenin rtlmesinde yerel koruyucu gaz rtleri (yukardaki ekle baknz) veya koruyucu gaz kamaras kullanlr. Kaynak aznn hassas ekilde hazrlanmas (yanszlatrma, temizleme, bazen dalama) mutlaka gerekir. DKKAT EDLMEZSE: Gevrekleme, atlak ve tav rengi oluur. Hata olutuktan sonra malzeme hasarn gidermek mmkn deildir.

GSTERM:

238

6. BLM

ZL TEL ELEKTRODLA ARK KAYNAI

6.1. Giri
zl tel elektrodla ark kayna, her eyden nce bir ark kaynak yntemidir ve srekli bir ilave metal elektrod ile kaynak banyosu arasnda ark oluturulmas esasna dayanr. Yntem, ayrca sevk edilen bir koruyucu gaz rts altnda (baz uygulamalarda gaz kullanlmaz), ve tp eklindeki elektrodun iindeki tozdan (z) oluan bir rt korumasyla birlikte uygulanr. zl tel elektrod, iinde eitli toz malzeme bulunan metal bir tp formunda kompozit bir ilave metaldir. Kaynak srasnda kaynak metalinin yzeyini youn bir cruf tabakas kaplar. zl tel elektrodla ark kaynan dier ark kaynak yntemlerinden ayran zellik, cruf yapan maddelerin, srekli beslenen bir tel elektrodun iinde olmasdr. Dikkat ekici ilem karakteristikleri ve oluan dikiin zellikleri, bu yntemin gelitirilmesine yol amtr. Bu yntem, kendisini ark'n ve kaynak banyosunun atmosferik kirlenmelerden (oksijen ve azot) korunmas hususunda dier yntemlerden farkl klan iki temel zellie sahiptir. Bir tanesi, kendinden korumal zl telle ark kaynadr. Bu yntemde erimi metal, toz zn ark ss tarafndan ayrtrlmas ve buharlatrlmasyla korunur. Dier tip olan ilave gaz korumal zl telle ark kayna ise, toz zn etkisine ek olarak d bir koruyucu gaz kullanr. Her iki yntemde de, elektrodun z maddesi, katlamakta olan kaynak metalini korumak zere bir cruf oluturur. zl telle ark kayna, normalde bir yar mekanize kaynak yntemidir. Yntem ayrca makinayla ve tam mekanize olarak da uygulanabilir.

6.2.

Yntemin Temel Prensipleri

zl telle ark kaynann stnl, genel zellii birletirmesinde yatmaktadr: (a) srekli telle kaynan verimlilii (b) bir crufun varlyla elde edilen metalurjik stnlkler (dezoksidasyon, alamlama vs.) (c) kaynak banyosunu koruyan ve ekillendiren bir cruf. zl telle ark kayna, elektrik ark kaynann, gazalt kaynann ve tozalt kaynann bir kombinasyonudur. ekil 6.1, ilave gaz korumal zl telle ark kaynan, ekil 6.2 ise kendinden gaz korumal zl telle ark kaynan gstermektedir

239

ekil 6.1. lave gaz korumal zl telle ark kayna

ekil 6.2. Kendinden gaz korumal zl telle ark kayna Her iki ekil de ilave metal ve toz zn, kaynak metalini ve bunu rten crufu oluturmak zere birlikte erimesini ve katlamasn gstermektedir. lave gaz korumal zl telle ark kaynanda (ekil 6.1) koruyucu gaz (genellikle karbondioksit veya argon-karbondioksit karm), erimi metali havann azot ve oksijeninden korumak zere arkn ve kaynak banyosunun zerinde bir rt oluturmaktadr. Azot havadan kaynak metaline

ulaamadndan, kaynak metalinden azotun uzaklatrlmasna pek gerek yoktur. Ancak karbondioksitin ayrmas srasnda oksijen aa ktndan koruyucu gaz rtsnde bir miktar oksijen bulunmaktadr. Elektrodlarn bileimleri, gaz rtsnden gelen oksijenle birleerek dezoksidasyon yapc ekilde ayarlanr.

240

Kendinden gaz korumal zl telle ark kaynanda ise (ekil 6.2), koruma etkisi, buharlaan z bileenlerinden oluur ve kaynak srasnda eriyerek hem evredeki havann kaynak metaline ulamasn engeller ve hem de cruf oluturarak eriyen damlalar ve erimi kaynak metalini korur. zn CO2 oluturmas ve dezoksidasyon bileenleri iermesi, kendinden gaz korumal zl tel elektrodlarn, dier tip zl tel elektrodlara gre neden daha yksek kaynak akmlar ile yklenebildiini aklamaktadr. Kendinden gaz korumal zl tel elektrodlardan bazlarnn karakteristii, serbest elektrod boyunun (kontak borusu mesafesinin) daha uzun olabilmesidir. Bu boy, uygulama trne bal olarak 19 mm'den 95 mm'ye kadar uzanabilir. Serbest elektrod boyunun art, elektrodun diren ssnn artmasna neden olur. Bu s, elektroda bir n tavlama uygular ve ark iindeki gerilim dmn azaltr. Ayn zamanda kaynak akm da drlm olur. Bu d, esas metalin erimesi iin gerekli sy da azaltr. Sonuta oluan kaynak metali dar ve sdr. Bu zellik, hafif metallerin kaynak yaplabilmesini ve kkte aralk doldurma kabiliyetinin artmasn salar. Eer ark boyu (gerilim) ve kaynak akm (kaynak makinasnda daha yksek ark gerilimi ayarlayarak ve tef besleme hzn arttrarak) korunabilirse, daha byk serbest elektrod boyu, kaynak metali yma miktarn da arttrr. Kendinden gaz korumal zl elektrodlarn baz belirli tiplerinde kutuplama ekli, doru akmda dz kutuplama olmaldr. Bu kutuplama durumu, esas metale nfuziyeti azaltr. Sonuta kk apl elektrodlar (0,8 mm, 1,0 mm ve 1,2 mm) ince salarn kaynanda baaryla kullanlabilir. Baz zel, kendinden gaz korumal zl teller, otomotiv sanayinde kullanlan galvanizli ve alminyum kapl eliklerin kaynanda kullanlmak zere gelitirilmitir. Bunun aksine, ilave gaz korumal zl telle ark kayna yntemi, dar ve derin dikiler verir. Tm aplar iin ksa serbest elektrod boyu ve dk akm iddeti uygulanr. ke kaynaklan, elektrik ark kaynayla kyaslandnda daha dar ve daha derin nfuziyetli dikilerdir. Serbest elektrod boyu, gaz korumal yntemde ayn ekilde uygulanamaz nk bu halde koruma etkisi ters etkir.

6.3. Kaynak Donanm

zl telle ark kaynanda kullanlan kaynak donanm, yan mekanize ve tam mekanize kaynak ilemlerinde birbirinden farkllk gsterir.

6.3.1. Yar Mekanize Kaynak Donanm

ekil 6.3'te gsterildii gibi, kendinden gaz korumal zl telle ark kaynanda ve ilave gaz korumal zl telle ark kaynanda kullanlan kaynak donanmlar esas olarak birbirine benzemektedir. Tek fark, ilave gaz korumal yntemde bir koruyucu gaz tp ve tp zerinde basn drme manometresinin ve debimetrenin kullanlmasdr. Tavsiye edilen kaynak

241

makinas, MIG/MAG kaynanda kullanlan makinalara benzeyen, sabit gerilimli doru akm kaynak makinasdr. Bu makinalar, zel uygulamalarda gerekli olabilen, maksimum akmda alma kapasitesinde olmaldr. ou yan mekanize uygulamalarda 500 A'den daha dk akm iddeti kullanlr. Gerilim kontrol, 1 Volt'luk veya daha az artrma veya eksiltmeye uygun olmaldr. Ayn kapasitede ve uygun kontrollere ve tel besleyicilere sahip sabit akml doru akm kaynak makinalar da kullanlmaktadr ancak uygulama alan dardr.

NOT: Gaz korumas, sadece buna gerek gsteren zl tellerle kullanlr.

ekil 6.3 Tipik, zl telle ark kaynak donanm Tel ilerletme kontrolnn amac, kaynak arkna belirli bir sabit hzda tel elektrodu salamaktr. Elektrodun ark iine beslenme hz, sabit gerilimli bir kaynak makinasnn salayaca kaynak akmn tespit eder. Eer elektrod besleme hz herhangi bir nedenle deiirse, kaynak makinas nceden belirlenmi ark gerilimini korumak zere kendi kendini ayarlar. Elektrod besleme hz, mekanik veya elektronik cihazlarla yaplabilir. Bu ilem, dz olmayan ilerletme rulolarn gerektirir. Rulolarn dz olmas halinde tp elektrod deforme olabilir. Elektrodu ilerletmek iin ok eitli yivli rulolar bulunmaktadr. Bunlarda ilerletme

242

rulolarnn durum ve says deiik olabilmektedir. Bazlarnda bir ift rulo bulunur. Ancak iki ift rulo bulunan ilerletme nitelerinde telin daha dk basn uygulanarak ilerletilmesi mmkn olmaktadr. Yar mekanize yntemlerde kullanlan, tipik bir kendinden gaz korumal tel elektrod torcu, ekil 6.4'te, ilave gaz korumal tel elektrod torlar ise ekil 6.5'te gsterilmitir.

ekil 6.4. Yar mekanize, kendinden gaz korumal zl telle ark kayna torcu

243

ekil 6.5. Tipik ilave gaz korumal zl telle kaynak torlar Bu torlar rahat bir kullanm, kolay salnm hareketi ve dayankllk prensiplerine uygun ekilde tasarlanmlardr. Ayrca elektroda elektrik akmnn aktarlabilmesi iin i kontak borusuyla donatlmlardr. Kaynak akm ve elektrod beslemesi, tor zerine monte edilmi bir anahtarla gerekletirilmektedir. Kaynak torlar (kaynak tabancalar) hava soutmal veya su soutmal olabilirler. Hava soutmal torlar, su beslemesine ihtiya gstermediklerinden daha kullanldr. Ancak su soutmal torlar, daha kompakt, daha hafiftir ve hava soutmal torlara oranla daha az bakm gerektirirler. Su soutmal torlar genellikle daha yksek akmlarda kullanlabilir. Kapasiteleri 600 A'e kadar ular. Dz veya eimli lleye sahip olabilirler. Eimli llelerin eim alar 40 ila 60 'dir. Baz uygulamalarda eimli torlar daha esnektir ve elektrod hareketlerini daha kolay gerekletirebilirler. Baz kendinden gaz korumal zl tel elektrodlar, uygun bir koruma salayabilmek iin zel bir minimum serbest elektrod boyuna gerek duyabilir. Bu tip elektrodlar iin kullanlan kaynak tabancalarnda, genellikle elektrodu desteklemek ve minimum bir serbest elektrod boyunu salamak iin izole bir uzatma klavuzlu klavuz borusu bulunur. Bu tip bir lle ekil 6.6'da gsterilmitir.

244

ekil 6.6. Kendinden gaz korumal elektrod llesi.

6.3.2. Tam Mekanize Kaynak Donanm ekil 6.7, tam mekanize zl telle ark kaynak donanmn gstermektedir. Tam mekanize iletmede, % 100 i evrimine gre tasarlanm bir de sabit gerilimli akm reteci tavsiye edilir. Akm retecinin boyutu, yaplacak iini gerektirdii akm tarafndan saptanr.

245

ekil 6.7, Tipik bir tam mekanize zl telle ark kaynak donanm

Byk elektrodlar, yksek elektrod besleme hzlar ve uzun kaynak sreleri gereceinden, elektrod besleme nitelerinde yksek kapasiteli tahrik motorlar ve yan mekanize ilemdekiyle ayn donanma gre daha ar alma elemanlar olmaldr. ekil 6.8, tam mekanize ilave gaz korumal zl telle ark kaynanda kullanlabilen iki tipik meme (lle) grubunu gstermektedir. Memeler, yandan korumaya veya elektrodla eeksenli korumaya gre tasarlanm olabilirler. Yandan koruma, kaynan dar ve derin azlarda yaplabilmesini ve meme iinde srama birikintisini en aza indirilmesini salar. Meme gruplar havayla veya suyla soutulabilir. Genel olarak havayla soutulan lleler 600 A'e kadar ilemler iin tavsiye edilir. Suyla soutulan lleler ise 600 A'n zerindeki ilemler iin tavsiye edilir. Yksek yma hzlar iin torlar tandem olarak da dzenlenebilir.

ekil 6.8. Kendinden gaz korumal elektrod lleleri (memeleri)

Yksek miktarda yzey kaplama iin otomatik oklu elektrod titreim ekipmannn kullanmyla verimlilik bir hayli arttrlabilmektedir.

246

6.4. Koruyucu Gazlar 6.4.1. Karbondioksit

Karbondioksit (CO2), zl telle ark kaynanda en yaygn ekilde kullanlan koruyucu gazdr. Bu gazn iki avantaj, dk maliyet ve yksek kaynak nfuziyetidir. ri taneli bir damla geii salamasna ramen, baz z formlasyonlaryla CO2 atmosferi altnda da sprey gei elde edilebilmektedir. Karbondioksit, oda scaklnda nispeten aktif olmayan bir gazdr. Kaynak ark tarafndan yksek scakla stldnda aada gsterildii gibi karbonmonoksit'e (CO) ve oksijen'e (O) ayrr:

Bylelikle ark atmosferinde erimi metaldeki elemanlarla reaksiyona girebilecek, byk miktarda oksijen bulunur. CO2 koruyucu gaznn oksitleme eilimi, zl tel elektrodlarn gelitirilmesi srasnda fark edilmitir. CO2'nin oksitleyici etkisini bertaraf etmek iin z'e dezoksidasyon elemanlar katlr. Ek olarak CO2 erimi demirle reaksiyona girer ve demiroksit ile karbonmonoksitin tersinir reaksiyonu oluur:

Kzl scaklkta karbonmonoksitin bir ksm da karbon ve oksijene ayrr:

CO2 koruyucu gaznn alamsz ve dk alaml elikler zerindeki etkisi ayndr. Esas metalin ve elektrodun balangtaki karbon ieriine bal olarak CO2 atmosferi ya karbrleyici veya dekarbrleyici bir ortam olarak davranr. Kaynak metalinin karbon ieriinin artp artmayaca, elektrodun ve esas metalin karbon ieriine baldr. Eer kaynak metalinin karbon ierii yaklak % 0,05'in altndaysa, erimi kaynak banyosu, CO2 koruyucu atmosferinden karbon kapma eiliminde olur. Dier taraftan kaynak metalinin karbon ierii yaklak % 0,1'den bykse, bu durumda erimi kaynak banyosu karbon kaybedebilir. Karbon kayb, CO2'nin yksek scaklklardaki oksitleyici karakteri nedeniyle yol at karbonmonooksit oluumuna balanmaktadr. Bu reaksiyon olduunda, karbonmonooksit kaynak metalinde gzenek halinde hapsolabilir. Bu eilim, elektrodun znde yeterli seviyede dezoksidan elemanlarn bulunmasyla en aza indirilebilir. Oksijen, elikteki karbona kyasla dezoksidan maddelerle daha byk istekle reaksiyona girer. Bu reaksiyon, erimi kaynak banyosunun zerinde yzen crufun bir ksmn meydana getiren kat oksit

247

bileiklerinin oluumuyla sonulanr.

6.4.2.

Karm Gazlar

zl telle ark kaynanda kullanlan karm gazlar, iki ayr gazn ayr avantajlarn bir araya getirmek amacyla kartrlarak elde edilir. CO2 veya oksijenle karan inerg gaz yzdesi ne kadar yksekse, zdeki dezoksidanlarn transfer etkinlikleri de o derece fazla olur. Argon, tm kaynak scaklklarnda kaynak banyosunu koruma kapasitesine sahiptir. Bir koruyucu gaz karmnda yeterli miktarda varl, % 100 CO2 korumasnda oluan oksidasyona gre daha dk oksidasyon olumasn salar. lave gaz korumal zl telle ark kaynanda en yaygn kullanlan gaz karmlar % 75 Argon, % 25 Helyum'dur. Bu karm altnda ylan kaynak metali, % 100 CO2 korumasnda oluan kaynak metalinden daha yksek akma ve ekme dayanmna sahiptir. Bu gaz karmyla kaynak yapldnda damla geii sprey ark trnde gerekleir. Ar-CO2 karmlar, ncelikle pozisyon kaynanda kullanlr; saf CO2'ye oranla kaynaknn almasn kolaylatrr ve ark karakteristiklerini iyiletirir. CO2 korumas altnda kaynak edilmek zere retilmi zl tellerin karm gaz altnda kaynak edilmesi durumunda, ar bir mangan, silisyum ve die dezoksidasyon elemanlar kaybna yolaar. Bu alam elemanlarnn kaynak metalinde eksiklii, mekanik zellikleri deitirir. Bu nedenle elektrod reticileri elektrodun hangi zel koruyucu gazla kullanlmas gerektiini sylemek zorundadr. Byle bir bilginin elde edilememesi durumunda, n testler yaplarak zl tel elektrodun hangi tip gaz korumas altnda kullanlabilecei saptanmaldr. Yksek oranda argon ieren gaz karmlar -rnein % 95 argon ve % 5 oksijen-, cruf kaybolduundan, zl telle ark kaynanda kullanlmazlar.

6.5.

Kaynak Yaplabilen Malzemeler

Elektrik ark kaynayla, MIG/MAG kaynayla ve tozalt kaynayla kaynak yaplabilen eliklerin ou zl telle ark kaynayla da kaynak yaplabilir. Bu eliklerden bazlar, alamsz ve dk alaml yap elikleri, yksek dayanml su verilmi ve temperlenmi ayrca normalize edilmi ince taneli yap elikleri, yksek scakla dayankl krom molibden elikleri, korozyona dayankl hadde rn paslanmaz elikler, nikelli elikler, anmaya direnli eliklerdir.

6.6.

zl Tel Elektrodlar

zl tel elektrodun cazibesi, iindeki zn ok deiik ekilde oluturulabilmesinde yatmaktadr. Genellikle elektrodlar, alaml veya alamsz bir elik klf iindeki cruf ve alam yapc malzemelerden oluur. zn kimyasal bileimi, elektrodun snfna ve retici firmasna gre deiir.

248

Bir zl tel elektrodun z'nn yerine getirmesi gereken hususlar unlardr: (a) kimyasal bileimini ayarlayarak kaynak metalinin mekanik, metalrjik ve korozyona dayankllk zelliklerini salamak (b) erimi metali havann oksijeninden ve azotundan koruyarak kaynak metalinin hatasz olmasn salamak (c) kaynak metalindeki yabanc maddeleri cruf yapc reaksiyonlarla bertaraf etmek.
(d) katlamakta olan metali havadan korumak ve farkl kaynak posizyonlarnda dikiin grnn ve eklini kontrol etmek zere bir cruf rts oluturmak. (e) sramalar azaltmak ve niform olarak ylm, uygun boyutlarda dikiler oluturmak zere, etmek. Tablo 6.1, bir z'de yaygn olarak bulunan elemanlar, bunlarn menbalarn ve kullanlma amalarn vermektedir. ark dzgn bir elektriksel hat salayacak ekilde stabilize

249

Tablo 6.1. zl tel elektrodlardaki z elemanlar

Elem an Alminyu m Kalsiyum Bulunu ekli Metal tozu Kalsiyumflorr (CaF2) ve kireta (CaCO3) Karbon Ferromangan gibi ferroalam eklinde eleman Krom tozu Demir tozu Mangan Ferromangan gibi Ferroalam veya demir Ferroalam veya metal Srnme direncini, sertlii, dayanm ve korozyon direncini arttrmak zere alamlamak Demir esasl kaynak metalinde alam matrisi; nikel esasl ve dier demird kaynak metallerinde alam Dezoksidan; kkrtle MnS oluturarak scak yrtlmay engeller; sertlik ve dayanm ykseltir; cruf oluturur Sertlik ve dayanm arttran alam eleman; ostenitik paslanmaz eliklerde karncalanma korozyonuna direnci ykseltmek iin Nikel Metal tozu Sertlik, dayanm, tokluk ve korozyon direncini ykseltmek iin alamlama Potasyum Potasyum feldspat Silisyum ve silikat veya ieren gibi silikaDezoksidasyon ve cruf yapmak Ark stabilize etmek ve cruf yapmak Sertlii ve dayanm arttrmak Kaynaktaki am ac Dezoksidasyon ve denitrrasyon oluturmak. Gaz ve cruf yapmak.

ferroalam veya metal tozu Molibden Ferroalam

mineraller Ferrosilis mangan gibi

ferroalam; Ark stabilize etmek ve cruf oluturmak

Sodyum

feldspat gibi mineral silikatlar Sodyum ieren feldspat ve frit eklinde silikatlar gibi

Titanyum

mineraller Ferrotitanyum ferroalam; rutil mineral

gibi

Dezoksidasyon ve denitrrasyon yapmak; cruf yapmak;

olarak baz paslanmaz eliklerde stabilizasyon oluturmak. Dezoksidasyon oluturmak ve denitrrasyon yapmak; cruf

Zirkonyu m Vanadyu m

Oksitler veya metal tozu

Oksitler veya metal tozu

Dayanm ykseltmek.

6.7. Yntem Karakteristikleri 6.7.1. Kaynak Akm

Kaynak akm, belirli bir elektrod ap, bileimi ve serbest elektrod boyu (kontak borusu mesafesi) iin elektrod ilerleme hz ile orantldr. Uygun lde bir sabit gerilimli akm reteci, belirli bir ark geriliminde (ark boyunda) elektrodu belirli bir hzda eritir. Belirli bir elektrod ap iin dier kaynak parametreleri sabitse, kaynak akmnn deitirilmesi aadaki temel etkileri yapar: (a) kaynak akmnn arttrlmas elektrod yma hzn arttrr (b) kaynak akmnn arttrlmas nfuziyeti arttrr (c) an kaynak akm, s nfuziyetli dbkey kaynak dikileri oluturur

250

(d) yetersiz kaynak akm, ok byk damla transferi ve ar sramaya yolaar. (e) kendinden gaz korumal zl tel elektrodla kaynak yaparken yetersiz kaynak akm, kaynak metalinin ar azot kapmasna ve gzenekli olmasna yolaar. Serbest elektrod boyu uzadka kaynak akm der; ksaldka artar.

6.7.1.

Ark Gerilimi

Ark gerilimi ve ark boyu, birbiriyle yakndan ilgilidir. Kaynak makinasnn zerinden okunan ark gerilimi, kaynak devresindeki gerilim dlerinin toplamdr. Bu deer, kaynak kablosundaki, serbest elektrod boyundaki, arktaki, paradaki ve para dn klemensindeki dlerin toplamdr. Bu nedenle ark gerilimi, ancak dier devre elemanlar (ve bunlarn scaklklar da) sabit kaldnda makinada okunan deerle orantldr. zl tel elektrodla oluturulan kaynak dikiinin grnm, salaml ve zellikleri, ark geriliminden etkilenebilir. Ark geriliminin ok yksek olmas (ark boyunun ok byk olmas), ar sramaya ve geni, dzensiz ekilli kaynak dikilerine yolaar. Alamsz elik elektrodlarn kullanlmas halinde gzenee yolaabilir. Paslanmaz elik elektrodlar halinde ise kaynak metalinin ferrit yzdesini drr; bu ise atlamaya yolaabilir. Ark geriliminin ok dk olmas, ok fazla srama olumu ve nfuziyeti azalm dar ve dbkey dikilere neden olur.

6.7.2.

Serbest Elektrod Boyu (Kontak Borusu Mesafesi)

Kaynak srasnda kontak borusunun dnda bulunan erimemi elektrod (serbest elektrod boyu), dier tm deikenlerin sabit kalmas halinde, boyu uzadka diren etkisi nedeniyle daha fazla snr. Daha nce de akland gibi elektrod scakl ark enerjisini, elektrod yma hzn ve nfuziyeti etkiler. Ayrca kaynan salamln (hataszln) ve arkn kararlln da etkileyebilir. zl telle ark kaynanda bir iletme faktr olarak serbest elektrod boyunun etkisi, koruyucu gazla ve ilgili dier kaynak deikenleriyle dengede tutulmaldr. Dier etkenler sabitken serbest elektrod boyunun ok uzun olmas, kararsz bir ark'a ve ar sramaya yolaar. ok ksa olmas ise belirli bir gerilim ayar iin ark boyunun ok uzun olmasna neden olur. Gaz korumal elektrodlar halinde gaz akn bozacak tarzda, gaz memesinin iinde srama birikimine yolaar. Gaz korumasnn bozulmas ise kaynak metalinin gzenekli olmasna ve ar oksitlenmeye neden olabilir. ou retici firma, uygulamaya bal olarak, ilave gaz korumal zl tel elektrodlar iin 19 ila 3Q mm'lik bir serbest elektrod boyunu, kendinden gaz korumal olanlar iin ise 19 ila 95 mm'lik bir boy nermektedir.

6.7.3.

Kaynak Hz

Kaynak hz, kaynak dikiinin nfuziyetini ve enkesit formunu belirler. Dier faktrler sabitken

251

dk tuzlardaki nfuziyet, yksek hzlara gre daha fazladr. Yksek kaynak akmnda dk hzla kaynak yapmak, kaynak metalinin ar snmasna neden olur. Bu da cruflarn kaynak metali iinde hapsolmasndan dolay dikiin grnnn bozulmasna veya esas metalin ar erimesine yolaar. Yksek kaynak hzlar ise dzensiz dikilere neden olmaktadr.

6.7.4.

Koruyucu Gaz Ak

lave gaz korumal elektrodlarda gaz ak hz, kaynak kalitesini etkileyen bir deikendir. Yetersiz gaz ak, erimi banyonun yetersiz korunmasna dolaysyla gzeneklilie ve oksitlenmeye neden olur. Ar yksek gaz ak ise trblansa ve koruyucu gazn hava ile karmasna yolaar. Kaynak kalitesi yetersiz ak ile ayn olur. Doru gaz ak miktar, torcun gaz memesinin tipine ve apna, para ile meme arasndaki mesafeye ve kaynak ileminin yapld blgedeki ani hava hareketlerine baldr.

6.7.5.

Elektrod As

Kaynak srasnda elektrodun tutulduu a, ark kuvvetinin erimi kaynak banyosuna uyguland yn belirler. Belirli bir uygulamada kaynak deikenleri uygun ekilde ayarlanmsa, ark kuvveti, yerekimi etkisini zt ynnde kullanlabilir. zl telle ark kaynanda ve elektrik ark kaynanda ark kuvveti sadece banyonun istenen ekli almasna yardmc olmakla kalmaz, ayn zamanda crufun banyonun nnden akmasna ve banyo iinde hapsolmasna engel olur. Yatay pozisyonda aln ve ike kaynaklan yaplyorken yerekimi kuvveti, erimi kaynak banyosunu kaynan nne doru itmeye alr. Bunu karlamak ve yenmek iin elektrod, ucunun gsterdii diki gerisine doru dik ayla, yani kaynak ynnden uzaklaacak ekilde tutulur. Bu kaynak as srkleme as olarak adlandrlr ve kaynak ekseninin dzlemine dik bir izgiden llr (ekil 6.9-a). Bu ekilde yaplan kaynak tpk MIG/MAG kaynanda olduu gibi arkaya kaynak olarak adlandrlr. Srkleme asnn alaca uygun deerler, kullanlan zl telle ark kaynak yntemine, esas metalin kalnlna ve kaynak pozisyonuna baldr. Kendinden gaz korumal zl telle kaynak ynteminde, srkleme as rtl elektrodla yaplan kaynaktaki ile ayn olmaldr. Yatay aln ve yatay ike pozisyonlar iin srkteme asnn deeri 20 ila 45 arasnda deiir. Daha byk alar, daha kaln kesitlerde kullanlr. Malzemenin kalnl arttka, nfuziyeti arttrmak iin srkleme as kltlr. Dikey kaynakta srkleme asnn deeri 5 ila 10 olmaldr. lave gaz korumal zl telle kaynak ynteminde ise srkleme as genellikle kk tutulmal ve 2 ila 15 civarnda olmal ancak 25 den byk olmamaldr. Eer srkleme as ok byrse gaz korumasnn etkinlii kaybolur. Yatay pozisyonda ike kayna yapldnda kaynak banyosu, hem kaynak ynnde ve hem de buna dik ynde akma eilimindedir. Bu yana akmay nlemek iin elektrodun, alttaki san balantnn ke noktasna yakn noktasna dorultulmas gerekir. Srkleme asna ek olarak

252

elektroda dikey saa gre 40 ila 50 lik bir alma as daha vermek gerekir. ekil 6.9-b).

ekil 6.9. Kaynak elektrodunun pozisyonlar: a) srkleme as; b) alma as Dikey kaynakta daha kk ekme alar (sola kaynak) kullanlmaldr. 6.8. Balant Tasarm ve Kaynak Prosedr zl telle ark kaynana uygun balant tasarmlar ve kaynak prosedrleri, gaz korumal elektrodun mu yoksa gaz korumasz elektrodun mu kullanldna bal olarak deiir. Ancak tm balant tipleri her iki elektrod yntemiyle de kaynak yaplabilir. rtl elektrodla ark kaynanda kullanlan tm kaynak azlar, zl telle ark kaynanda da kullanlabilir. zl telle kaynak ve rtl elektrodla kaynak yntemleri arasnda belirli bir balant iin zel kaynak az boyutlarnda baz farklar bulunabilir. zl elektrodlarn snflandrlmas, boyutlar, amalar ve iletme karakteristikleri farkl olduundan bunlar iin kullanlan kaynak prosedrleri de farkl olacaktr. Kaynak azlarnn oluturulmasnda aadaki iki temel kural gz nnde bulundurulmaldr: (a) balantnn tasarm, tm kaynak ilemi boyunca serbest elektrod boyu sabit kalacak ekilde

253

oluturulmaldr (b) balant, kk ksmnda kolayca ulalabilecek ve gerekli elektrod salnm hareketleri kolayca yaplabilecek tarzda ekillendirilmelidir. Tablo 6.2'de alamsz ve dk alaml eliklerin ilave gaz korumal zl telle ark kaynak azlan verilmitir. Tablo 6.3te ise kendinden gaz korumal elektrodlar iin kaynak azlan sralanmtr. Paslanmaz elikler iin baz kaynak azlan ise Tablo 6.4te verilmitir. Tablo 6.2. Alamsz ve dk alaml eliklerin ilave gaz korumal zl telle ark kaynanda kullanlan kaynak azlar

254

Tablo 6.3. Alamsz ve dk alaml eliklerin kendinden gaz korumal zl telle ark kaynanda kullanlan kaynak azlar

255

Tablo 6.3. (Devam)

256

Tablo 6.4. Paslanmaz eliklerin ayn tr elektrod malzemeli ve kendinden gaz korumal zl telle ark kaynanda kullanlan kaynak azlar

6.9. Kaynak Hatalar ve Nedenleri

Tablo 6.5'te zl telle ark kaynanda grlen hatalar ve muhtemel nedenleri ile dzeltmek iin yaplmas gereken ilemler verilmitir.

257

Tablo 6.5. zl telle ark kaynanda problem zm listesi

6.10. zl Telle Ark Kaynann Avantaj ve Dezavantajlar

zl telle ark kayna rtl elektrodlarla ark kaynana gre pekok avantaja sahiptir. Ayrca tozalt ve gazalt ark kaynana gre de baz bakmlardan daha stndr. Gazalt ark kaynana gre daha esnek ve tozalt ark kaynana gre de daha adaptiftir. Bu avantajlar aada verilmitir.

258

(1) yksek kaliteli kaynak metali (2) mkemmel diki grn -dzgn ve przsz dikiler (3) yatay ike kaynaklarnda mkemmel d profil (4) geni bir kalnlk blgesinde pekok elik kaynak yaplabilir (5) yksek iletme faktr - kolayca mekanize edilebilir (6) yksek yma hz - yksek akm younluu (7) nisbeten yksek elektrod yma verimi (8) ekonomik mhendislik balant tasarm (9) grlebilen ark - kullanm kolay (10) gazalt ark kaynana gre dan az n temizleme gerei (11) rtl elektrodla ark kaynana gre daha az arplma ve igerilme (12) rtl elektrodla ark kaynana oranla drt kata kadar daha fazla yma (13) kendinden gaz korumal elektrodlarn kullanm, ayrca toz tanmasn ve gaz tp ile dier aparatlara gereksinimi ortadan kaldrr ve antiye uygulamalarnda rzgar etkilerine kar daha toleransldr (14) kaynak dikiinin atlamasna yol aan kirliliklere daha yksek tolerans (15) dikialt atlamasna daha yksek diren zl telle ark kaynann dezavantajlar ise unlardr: (1) bu yntem demir esasl ve nikel esasl malzemelerle siniridir (2) yntem, uzaklatrlmas gereken bir cruf oluturur (3) zl elektrodlar, daha pahaldr. (4) ekipman, rtl elektrodla ark kaynanda kullanlana gre daha karmak ve daha pahaldr; ancak artan verimlilik bunu dengeler. (5) tel besleme nitesi ve kaynak makinasnn kaynak noktasna ok yakn olmas gerekir lave gaz korumal olan tr bakmndan, d koruma hava akmlar tarafndan etkisiz hale getirilebilir; kendinden gaz korumal elektrodlarda bu bir problem deildir nk gaz korumas, tam gerek duyulan yerde yani elektrodun ucunda oluur. (6) ekipman rtl elektrodlarda kullanlanlara gre daha karmak olduundan daha fazla bakm gerektirir. (7) gazalt ve tozalt ark kaynak yntemlerine gre daha fazla kaynak duman oluur. baz hafif alaml elikler hari ayn arlktaki masif elektrodlara kyasla

259

7. BLM

MIG/MAG KAYNAINDA EKONOMKLK

7.1. Giri
Kaynak tekniiyle uraan kiiler arasnda, kaynak yntemlerinin uygulanabilirlii zerine yaplan tartmalarda "EKONOMKLK" ve "VERMLLK" byk bir yer tutar. Ekonomiklik ve verimlilik Tablo 7.1 'de aklanmtr. Tablo 7.1 Verimlilik ve Ekonomiklik

MIG/MAG kaynanda ekonomikliin ele alnabilmesi iin bu yntemin stnlklerinin belirtilmesi gerekir.

7.2. Tam Mekanizasyona ve Otomatizasyona Uygunluk

MIG/MAG kaynann en nemli stnlklerinden biri, kaynak tesisinin tam mekanizasyona veya

260

Otomatizasyona uygunluudur. Bu durum, usuz tel elektrodla allabilmesi, akm retecinin akmgerilim karakteristii araclyla ok ksa dzelme sresinde de arkn problemsiz ekilde ayarlanmas, crufsuz kaynak banyosu oluturmasndan ileri gelir.

7.3. Eritme Gc
Bir yntemin ekonomikliinin en nemli karakteristii eritme gcdr. Ancak bu karakteristik bazen tam olarak tanmlanamaz. Eritme gc kaynak akmnn bir fonksiyonu olarak yorumlandnda, rtl ubuk elektrodlarda dalm blgesi hakknda yeterli bir bilgi mevcut deildir. Ancak literatrde MIG/MAG kaynann eritme gcnn ok geni bir dalm blgesi mevcuttur. ekil 7.1'de rtl ubuk elektrodlarla kyaslamal olarak MAG kaynann eritme gc ile ilgili olarak, snrlar kesin olarak belirli bir dalm blgesi verilmitir. Bu ekilden, belirli kaynak akmlarnda en yksek eritme gcnn en dk eritme gcnn iki kat olduu grlmektedir.

ekil 7.1 Eritme glen

7.4. Yan Sreler ve Devrede Kalma Sresi

Saf kaynak sresinin hesaplanmasnda yan srelerin karlmas ok nemlidir. Tecrbeler gstermektedir ki, rtl elektrodlarla ark kaynanda cruflarn uzaklatrlmas iin gerekli srelerin doru ekilde hesaplanmas ok problemlidir. Diki tr, elektrod tipi ve kaynak artlar, bu sreyi nemli oranda etkilemektedir. MIG/MAG kaynakl dikilerin temizlenmesi iin geen gerek srelerin hesaplanmas da benzer ekilde problemlidir. ou zaman dikkat edilmeyen nokta, dikiin st yzeyindeki dezoksidasyon rnlerinin

261

oluturduu kk adacklarn uzaklatrlmasnn gerektiidir. Bunlarn miktar, esas metal, tel elektrod ve koruyucu gazn tr gibi pek ok faktrden etkilenir. Srama oluumu da kanlmaz bir durumdur. Burada kaynak makinasnn zellikleri ne kadar etkiliyse, kaynaknn kaynak deerlerini ayarlamas da o derece etkilidir. Koruyucu gazlarn srama oluumuna etkisi daha nceki blmlerde aklanmtr. MIG/MAG kaynana geiin, esas olarak yksek bir devrede kalma sresine yol amad ekil 7.2'den grlmektedir.

ekil 7.2. MAG kaynanda devrede kalma sresinin deiimi Bu ekilden:

saf eritme sresinin 1:3 orannda azaltld, ynteme bal yardmc srelerin yaklak 1:6 orannda azaltld, yap elemanna bal yardmc srelerin ise sadece 1:1,7 orannda azaltld ve toplam olarak devrede kalma sresinin % 50'den % 44'e dt grlmektedir.

7.5. Distorsiyon (ekme ve arplma)

MIG/MAG kaynann dier bir zellii, baz durumlarda yan srelerin ksaltlmasna yardmc olmasdr: rnein daha dk distorsiyon yoluyla. Tm aratrmalar, MIG/MAG kaynanda paraya nemli oranda daha az enerji uygulandn gstermektedir. Dk s girdisinin doal

262

sonucu olarak daha az distorsiyon olumas, nemli bir stnlktr. ekil 7.2'de gsterilen rnekteki 6,4 m uzunluundaki kirite MAG kaynandan sonra, tm kiri uzunluunda sadece 2 mm'lik bir arplma meydana gelmitir. Bu deer elle elektrik ark kaynana oranla nemli oranda daha dktr. Ve bu dk distorsiyona, elle elektrik ark kaynana gre MAG kaynanda ok fazla evirme ilemi kullanlmamasna ramen ulalmtr. Arkn enerji tketimi zerine veriler aadaki gibidir:

Elle elektrik ark kayna MAG kayna

yaklak 27 KWh. yaklak 12,5 KWh.

10 mm kalnlndaki St 52 malzemeden kaynakl levhalardaki igerilme dalm zerine yaplan bir aratrma, elle elektrik ark kaynana kyasla MAG kaynanda i gerilmelerin nemli oranda daha dk olduunu gstermitir.

7.6. G Karlatrmas
Karlatrma kaynaklar zerine son yllarda yaplm aratrmalardan elde edilen sonular Tablo 7.2'de verilmitir. Tablo 7.2. MAG Kayna ile elle elektrik ark kaynann glerinin karlatrlmas
Kaynakl yap Diki tr ve kalnl Saf kaynak Tavlama tezgah Bilyal dili kutusu Tayc raylar Toz zgaras Boru eklinde paralar Sa yaplar (boyuna elik merdiven Makina paralar Yuvarlak elik paralar Aparat platolar Tayc tezgahlar Havalandrma kanallar Kren yolu konsolu ke dikii a= 8mm Ike dikii a= 7 mm V-dikileri 12 mm ke dikileri a= 3,5mm ke dikileri a= 5... 14 sa dikii 1,5 mm ke dikii a= 2,5mm ke dikii a= 6 mm d = 4. ..6 mm ke ve V-dikileri Kiri IPB 100 Sa kalnl 4 mm ke dikileri, sa kalnl 20 mm 1:2,2 1:2 1:1 1:2,8 1:2,4 1:2 1:3,2 1:2,3 1:2,5 1:1,9 1:2,25 1:2,85 1:3 1:1,7 srelerinin i Toplam sresinin oran 1:3 1:2,1 1:2,7 1:2,5 1:3,75

263

7.7. Kaynak Metali Miktar

Mevcut hesaplamalar, bu blmde karlatrlan her iki yntemin de doldurma (kaplama, zrhlama vs.) kaynanda ayn kaynak metali yma gcnde olduunu gstermitir. Ancak birletirme kaynanda durum ayn deildir. Tek tek aratrmalarn sonular, elle elektrik ark kaynana gre MAG kaynanda V-dikilerinde az asnn kltlebileceini gstermitir. Az asnn kltlmesiyle hangi miktarda kaynak metali tasarrufu salanabilecei, teorik olarak ekil 7.3'te GtH erisiyle gsterilmitir. Doaldr ki, gerek kaynak diki yksekliinde bu hesaplama tam olarak yaplamaz. Deneyler gstermitir ki, dikey pozisyonda kaynak yaplan dikilerde teorik deer ksmen gerekletirilmitir, ancak yatay kaynak edilen dikilerde ksmen byk sapmalar olmaktadr (ekil 7.4).

(Kk aral, kk aln ve stte diki taknl yok) ekil 7.3. MAG kaynanda V-dikilerinde kaynak metali tketimi

264

ekil 7.4. MAG kaynanda kaynak metalinin gerek tketimi MIG/MAG kaynanda az asnn kltlebilecei sorusu, olduka zor yantlanabilecek bir sorudur. Kaynakla uraanlar, 15 mm'ye kadar sa kalnlklarnda 40 'lik az alarnn ve daha kaln olanlarda da 50'lik az alarnn almamas gerektiini tavsiye etmektedir. Daha dar az alar halinde, birleme hatalarnn olumas ve gaz knn zorlamas tehlikesi mevcuttur.

7.8. Malzeme Maliyetleri

Gemi yllarda yaplan tm maliyet karlatrmalar, MIG/MAG kaynana geile iilik giderlerinde ve yan iilik giderlerinde fark edilir bir azalma olduunu gstermitir. Ancak malzeme giderlerinde arlktaki gibi iddetli bir dme olumamtr. Pek ok endstri lkesinde geerli yksek iilik maliyeti seviyesi ve ilave malzemelerin fiyat seviyesi gz nne alndnda, gaz maliyetleri de hesaba katlrsa, iilik cretleri bakmndan yaplacak tasarrufa gre kaynak ilave malzemesi maliyetlerinde ok daha nemli bir tasarruf salanmaktadr. lave malzemelerin her ikisinde de, hem rtl ubuk elektrodlarda hem de tel elektrodlarda artan apla fiyatlar dmektedir. Ancak yaplacak bir karlatrmann anlaml olmas gerekir. rnein her ikisi de pratikte birbirine rakip olmadndan 0,8 mm apl tel elektrodla 5 mm apl rtl ubuk elektrodun birbiriyle kyaslanmas anlamszdr. Her bir kg kaynak metalinin malzeme maliyetinin ykseklii zerine bir ipucu ekil 7.5'te verilmitir

265

ekil 7.5. Her bir kg kaynak metalinin malzeme olarak maliyeti. Sramalar, nemli bir ilave malzeme kaybdr ve tel elektrodun arlnn deerlendirilmesinde gz nnde bulundurulmaldr. Bu aamada alam elemanlarnn yanmadan dolay kayb ihmal edilebilir. Srama kayplarnn ykseklii, koruyucu gaza ve kaynak makinasnn ayarlanmasna baldr. Bu nedenle doru deerin tespiti ok gtr. Aadaki sonular, bir ipucu olarak kabul edilebilir:
tel elektrod 1,2 mm apl; 28-30 V ve 275-290 A'de sprey ark veya uzun arkla kaynak edilmi; aadaki srama kayplar bulunmutur: % 88 Ar, % 12 O2 'den oluan karm gazla yaklak % 2,5

% 89 Ar, % 5 CO2, % 6 O2 'den oluan karm gazla yaklak % 3

% 84 Ar, % 13 CO2, % 3 O2 'den oluan karm gazla yaklak % 3,5 % 85 Ar, % 15 CO2 'den oluan karm gazla yaklak % 4 CO2 ile yaklak % 7,5. Tel elektrod ap 1,2 mm; eitli ark gerilimlerinde 270 A'de kaynak edilmi: 29 ila 32 V'ta % 82 Ar, % 18 CO2, 'den oluan karm gazla % 2-3 26 ila 28 V'ta % 82 Ar, % 18 CO2, 'den oluan karm gazla % 4-5 25 ila 33 V'ta CO2 ile % 6-7 CO2 ile doru deerler: Aln dikilerinde yaklak % 8 ke dikilerinde yaklak % 5

266

7.9. Uygulanabilirlik
Bir kaynak ynteminin ekonomikliinin deerlendirilmesinde, uygulanabilirliinin de mutlaka gz nne alnmas gerekir. Yaplan aratrmalar, elle elektrik ark kaynana gre MIG/MAG kaynann yaplnn daha kolay renilebildiini gstermitir. Kaynak hatalar her yntemde oluabilir ve MAG kaynanda gzenek ve birleme hatalarna tesadf sebep olma eilimi, yntemin kendine zg bir karakteristii deildir. Bu hatalar ounlukla kaynaknn yntemin zelliklerini yeteri kadar bilmemesinden ileri gelmektedir. MIG/MAG kaynanda da alma kurallarna dikkat edilmesi gerekir. Bu sadece torcun uygun ekilde hareket ettirilmesi anlamna gelmez; ayrca kaynak cihaznn ayarlaryla da ilgili bir husustur. Bir baka nokta, yntemin uygulanmasnn zorluk derecesidir. Bir yntemin uygulanmas ne derece zorsa, hata oluma ihtimali de o derece yksek olmaktadr. MIG/MAG kaynak torcunu ilk defa kullanarak kaynak yapan pek ok kaynak, bunun elle elektrik ark kayna yapmaktan ok daha kolay olduunu sylemektedir. Elle kaynak yapan kaynakya etkiyen evre faktrleri ok deiiktir. MIG/MAG kaynanda ma daha fazladr; eli elektrik ark kaynanda daha fazla duman oluur; benzeri faktrler oaltlabilir (parann tr, kaynak aznn yzey durumu, havalandrma olana, elektrod ap, koruyucu gaz tr, elektrod rtsnn tr vs.). ou kaynak MIG/MAG kaynan tercih etmektedir. Bunun nedenleri ok fazladr: rnein puntalama ilemi MIG/MAG kaynayla ok daha basittir ve "imek akmas" tehlikesi olmadan ilem tamamlanabilmektedir. Kaynak torcun gaz memesini para zerine eik olarak yerletirir; serbest elektrodun ucunu punta yaplacak yere dorultur ve tortaki anahtara basar. Punta kayna tam gereken yerde yaplm olur. Puntalama ileminden sonra kaynak cruf temizlemek zorunda olmadndan MIG/MAG kaynana balar. Cruf temizleme ilemi, bir bo vakit deerlendirme uras deil, normal alma sresinin ayrlmaz bir parasdr. Puntalama ilemi olmadan (rnein fikstr kullanlarak yaplan seri imalatta) veya uygun kaynak artlar nedeniyle crufun kendi kendine kalkt durumlarda MIG/MAG kaynann bu stnl ortadan kalkm saylmaz. MIG/MAG kaynaksnn rahatl, kaln tel elektrodlarla, st g blgesinde (yksek akm iddeti deerinde) kaynak yaparken ve bu ekilde yksek bir eritme gc elde ettiinden -belki biraz da devrede kalma sresinin ykseklii sayesinde- devam eder. Elle elektrik ark kaynana gre kaynak makinasnn ayarlanmas biraz daha bilgi gerektirir; cihazn tanmas daha fazla dikkat ister ve biraz daha arlk kaldrmay zorunlu klar.

267

7.10. MIG/MAG Kaynanda Maliyet Hesab

Tablo 7.3, MIG/MAG kaynanda hangi esaslarn gz nne alnmas ve hangi zelliklere dikkat edilmesi gerektiini gstermekte ve btn bunlara gre bir hesaplamann nasl yaplabileceini vermektedir.

Tablo 7.3 MIG/MAG kayna iin bir hesaplama yaps

Maliyet tr 1. malat maddeleri 1.1.Tel elektrodlar Yap elemannda kaynak deneyiyle Deikendir; dorudan Hesaba katlma yntemi Maliyetin davran

veya mesleki literatrdeki tablolardan veya hesaplanabilir diki arlnn hesab ile (burada gerek 1 .2. Koruyucu gaz kk aralna, gerek diki taknlna, Yap elemannda kaynak deneyiyle, Deikendir; dorudan

mesleki literatrdeki tablolardan veya l/dak hesaplanabilir cinsinden 1 .3. Kaynak akm Aklama: tketimden ve kaynak Tketim deikendir.

sresinden hesaplanarak veya l/dak Ark sresinden, kaynak geriliminden,

kaynak kaynak akmndan, kaynak makinasnn Tarifeye gre temel maliyet katsaysndan tahmini olarak olarak hesaplanr.

akm genellikle atlyedeki verim

veya makina maliyetindeki hesaplanabilir. enerji olarak dikkate alnr; ancak arasna 1.4. maddeleri; imalat dhil Dier Ekonomiklik hesab zerine zayf etki nedeniyle ou kez ihmal

maddeleri yapmas

edilmesi edilebilse bile, toplam maliyet hesabnda tketim gaz 1.1 ... 1 .4 maddelerindeki olarak ok gerekli ise, tahmini olarak katlr Deikendir, hesaplanabilir Deiken ve Yzde sabit olarak dorudan

rnein

memesini temizleme 1 .5. Malzeme genel maliyetleri (satn

alma, maliyetlerin

yzdesi

katlr. karmdr.

2. ilik creti maliyetleri 2.1. maliyetleri iilik creti Yap elemannda kaynak deneyiyle Deikendir; dorudan (Baz

veya literatrdeki tablolardan veya diki hesaplanabilir. arlndan veya eritme

gcnden durumlarda geici olarak kesin sabit maliyet karakterinde

hesaplayarak katlr. 2.2 Yan iilik creti maliyetleri

Yan sreler, dinlenme sreleri ve davranr) 2.1 'deki miktarn yzdesi olarak % 55 2.1. 'deki gibi

(Sosyal ... 60 arasnda.

sigortalar, lojman, sendika 3. Makina maliyetleri 3.1. amortisman Hesaplanan Yerine koyma deeri olarak, yllar cinsinden hesaplanan kullanma sresi ve Sabit veya kademeli sabit

268

Maliyet tr

Hesaba katlma yntemi

Maliyetin davran

3.2. Hesaplanan kiralar

Kullanma sresine bal olarak sabit sermayenin yzdesi cinsinden (= 1/2 yerine koyma deeri) ve faiz oranlarna gre

3.1. 'deki gibi

3.3 Bina maliyetleri

(sermaye piyasasnn durumuna gre %8... Gerektiinde makinalarn kaplad yzey, alma ortam, Paralar iin

3.1. 'deki gibi

3.4. Enerji maliyetleri

yerletirme yeri ve iletmenin idari Kaynak akm 3.1 'deki ekilde hesaba katldysa, bu blm ihmal edilebilir (stisna: tam

Deiken ve sabit

3.5. maliyetleri

Bakm

onarm

mekanize kaynakta enerji datm Anan paralarn deitirilmesi (nceki

Deiken

(donanmdan

tecrbeler dikkate alnarak hesaba katlabilir). bamsz Toptan yedek para ihtiyac

deerlendirilebilen

dikkate mutlak sabit maliyetler)

alnmaldr; Bakm iin alma maliyetleri 3.6. Dier makina (yabanc veya kendi personeli) rnek: Takmlar makinaya bal hurda

maliyetleri maliyetleri Yukarda verilen maliyet trleri, MIG/MAG kaynann dier yntemlerle ekonomiklik hesab erevesinde karlatrlmasna izin vermektedir. Toplam maliyet hesabnda (rnein yardmc iilik cretleri, imalatn gzlenmesi iin gerekli iilik cretleri ve maalar, yardmc ve iletme maddeleri, risk

269

8. BLM

GAZALTI ARK KAYNAINDA SALIK VE GVENLK

8.1. Giri
Gazalt ark kaynanda ii sal ve i gvenlii ile ilgili pratie ynelik bilgiler aada verilmitir.
DKKAT: Kaynak srasnda her zaman iki elinize de kuru, hasarsz eldiven giyiniz. Deri, eldiven iin en uygun malzemedir. Kaynak eldivenlerini metal paralarla alrken (kerpeten, pense veya perin aleti) giymeyiniz. NK: Pek ok koruyucu gaz kaynaks, alma srasnda kendilerini snrlad gerekesiyle eldiven giymemektedir. Bu davran, i gvenlii tzklerine aykrdr. Bu dunun, ma srasnda tenin zarar grmesi, sramalarla yanma, gerilim tayan paralarla temas halindeyken zayflam izolasyon nedeniyle akma maruz kalma gibi, tehlikelere kar son derece ak bir davrantr. Koruyucu gaz kaynaklar iin zel beyaz ve ince, be parmakl nappa deriden eldivenler mevcuttur. DKKAT EDLMEZSE: Kaynaknn kiisel korunmas zayflar. GSTERM:

DKKAT:
alma srasnda nlk ve balk giyerek, tm vcudunuzu malardan ve yanma tehlikesinden koruyunuz. NK: Vcudu korurken, ack kollan, boynu, gerektiinde enseyi (yansyan nlarn da hesaba katlmas gereken

270

durumlarda) koruma da unutulmamaldr. Kuvvetli mada, tekstil dokumalar zarar greceinden, deriden mamul zel koruyucu giysiler (boyun ve enseyi de koruyan) giyilmelidir.

GSTERM:

Doru Imaya kar iyi koruma salanm

DKKAT:
Koruyucu gzlk iin uygun koruma seviyesini seiniz. Ak renk gzlkleri asla kullanmaynz.

NK:
Gerekli koruma seviyesi, her eyden nce kaynak akmnn yksekliine, ancak ayn zamanda esas melale ve kaynaknn kiisel gz hassasiyetine de baldr. Bu nedenle tavsiye edilen kullanmn st veya altndaki koruma kademesine sapmalara msaade edilir. Uzun ark boyuyla kaynakta daha yksek koruma kademesi uygulanmaldr. Ayna gibi srlanm koruyucu gzlkler, snmay snrlar. Bu tip gzlkler zellikle yksek akmlarla yaplan MIG/MAG kaynanda uygundurlar.

DKKAT EDLMEZSE:
"Kamam" gzler; grme bozukluklar oluur.

GSTERM:

DKKAT:
Kaynak yerini, asklarla veya hareketli panolarla kapatnz. Kaynaa yardm edenlerin veya kren operatrlerinin de koruyucu gzlklerle malara kar korunmasn salaynz. Yansyan nlan da hesaba

271

katnz. Ak renkli, parlak duvarlardan kannz.

NK:
Koruyucu gaz kaynandaki arkn yayd youn ma, sadece kaynaknn kendisi iin deil, kaynak istasyonunun civar iin de tehlikelidir. Bu nedenle kaynak yaplan noktann etrafnn kapatlmas gerekir. Kaynak yaplan noktann etrafnda alan personelin de koruyucu gzlkleri takmas gerekir. Kaynak yardmclar iin koruma kademeleri 1.2, 1.4 veya 1.7 'dir.

DKKAT EDLMEZSE:
"Kamam" gzler; grme bozukluklar oluur.

GSTERM:

DKKAT:
Yksek elektrik tehlikesine dikkat ediniz. Bu durumda uygun zel gvenlik nlemlerini almaya zen gsteriniz. NK: Yksek elektriin yol at tehlikeler unlardr: dar hacimlerde elektrii ileten cidarlar (hacmin bir boyutu 2 metreden kkse) zorunlu olarak alma srasnda, insan vcudunun elektrii ileten paralarla temasnn nlenemedii

yerlerde, elektrii ileten paralar arasnda hareketin kstlanmas durumunda - elektrii ileten paralar zerinde kstlanm hareket kabiliyeti halinde - slak veya scak hacimlerde (i elbisesinin slanarak veya ter emerek elektrik iletkenlii kazand durumlarda)

DKKAT EDLMEZSE:
Elektrik akm tehlikesine kar kaynaknn korunmas zayflar.

GSTERM:

272

Dar hacimler
DKKAT:

kanlamayan vcut temaslar

lave iz,ole altlklarla veya ara panolarla, yksek elektrik tehlikesine kar kendinizi koruyunuz. NK: Kauuk veya lastik gibi izole altlklar veya ara panolar, slak gvdeler veya slak duvarlar gibi elektrii ileten paralarla temasa kar ilave bir nlem salarlar. letken zeminlere kar lastik veya kauuk tabanl kuru ayakkablar ok uygundur. Bu tr ilave nlemler uygulanamyorsa, en azndm i elbiselerinin kuru ve hasarsz olmas salanmaldr.
DKKAT EDLMEZSE:

Elektrik akm tehlikesine kar kaynaknn konulmasnn zayflamas

GSTERM:

Emniyetle oturuyor

273

DKKAT: Kaynak makinasn duvarlar elektrik ileten dar hacimlere yerletirmeyiniz. NK: "Dar" kelimesi ile karlkl olarak elektrik ileten paralarn (cidarlar, gvdeler, borular vs.) avn anda birbirine temas edebilecei veya ayakta durmann mmkn olmad hacimler kastedilmektedir. Bu durum, hacmin bir boyutunun (uzunluk, genilik, ykseklik veya ap) 2 metreden daha az olduu zaman geerlidir. DKKAT EDLMEZSE: Elektrik akm tehlikesine kar kaynaknn korunmas zayflar. GSTERM:

DKKAT: Dar hacimlerde alrken hayatta kalmak istiyorsanz, srekli taze hava salaynz. NK: Kk bodrumlarn, madenlerin, boru hatlarnn, kuyularn, tanklarn, kazanlarn, kaplarn, cifi cidarl kabinlerin veya kimyasal aparatlarn iinde taze hava girii gerekir. Ancak hava yerine oksijen sevk edilirse, kendi kendine zor yanan dokuma giysiler kolayca tutuabilir. Bir kvlcmla tututuunda hemen alev alabilir. Bu tr durumlarda hayatta kalma ans son derece zayftr. DKKAT EDLMEZSE: Teneffs havas azalr. GSTERM:

274

DKKAT: Kaynak almas srasnda yangn ve patlama tehlikesi ieren hacimlerde yangndan korunmann BeParmak-Kural'n aklnzda bulundurunuz. AIKLAMA: 1. Tm hareketli yanabilir maddeleri, tehlike blgesinden uzaklatrn 2. Hareket ettirilemeyen yanabilir maddelerin zerini rtn 3. Dier hacimlere alan pencereleri, menfezleri, boru klarn szdrmaz hale getirin 4. Tehlike blgesinde yanabilir maddeler varsa sndrme aralarn hazr tutun. 5. Gerektiinde yangn gzetleme kulesinde durarak birka saat gzetleyin. HATA: Yangndan korunma zayflar. Bu durumda sadece TFAYE yardm edebilir. GSTERM:

DKKAT: Metallerde ya giderme iin kullanlmas halinde, klorlu hidrokarbonlarn buharlarn (trikloretilen, perkloretilen, tetraklorkarbon gibi) arkn ma blgesinden uzak tutunuz. NK: Temizleme maddesi olarak kullanlan klorlu hidrokarbonlarn buharlar, arkn ultraviyole nlar ile ayrarak zehirli bir gaz olan FOSGEN oluturur. Bu nedenle kaynak yaplan ortam, klorlu hidrokarbonlardan tamamen arndrlm olmaldr (bu maddelerin kullanld bir ya giderme tesisi olmamaldr). Kaynak yaplacak ii

275

bo paralar (boru vs.), bu zc maddelerin artklarndan temizlenmeden kaynak yaplmamaldr. GSTERM:

DKKAT:

Karoseri salarnn tamiri amacyla kaynak yaplacaksa, kaynaktan nce tattaki tm yanc paralar ve malzemeleri kaynak yerinin dna karnz. Gerekli durumlarda kullanmak zere bir yangn sndrc bulundurunuz. NK: 1983'te bir otomobilin deme salarnn kayna srasnda alt salarn muhafazas yanmaya balad. Yakt borusu uzakta deildi ve bir patlamayla paraland. Sonuta oto yand, tamirhane nemli ekilde hasar grd ve kaynaknn elleri ar ekilde yaraland.
DKKAT EDLMEZSE:

Yaralanma ve yank oluur, hatalara nceden engel olunmaldr nk sonradan giderilemezler.

GSTERM:

DKKAT:

Kaynak yaparken teneffs edilen atmosferi sala zararl maddelerden arndrnz. Bunun iin, ortam havalandrnz veya uygun cihazlarla zararl atmosferi uzaklatrnz.

276

GSTERM:

Aada bir duman emme cihaz gsterilmitir.

277

AIKLAMA: Aada gerekli nlemler verilmitir:

lave malzeme ile

Yntem

Alamsz ve dk alaml elik, Alminyum esasl malzemeler Ksa sreli Uzun sreli T F

Yksek

alaml Kapl elik

elik, Demird metaller (alminyum esasl malzemeler hari) Ksa sreli F F Uzun sreli T T

Ksa sreli F F

Uzun sreli T T

TIG kayna (yerel) TIG kayna (genci) MIG/MAG (yerel) MIG/MAG (genel) Plazma kesme (yerel) Plazma

F F

kesme (genel) F: serbest havalandrma (basn veya scaklk fark ile doal havalandrma); T: teknik havalandrma (makinayla hacim havalandrmas, rnein vantilatrle); A: sala zararl maddelerin ortamdan emilmesi; yerel: dz hacim (kaynak kabini, kaynak masas, para hari yaklak 10 m2); uzun sreli: gnde yarm saatten fazla, haftada 2 saatten fazla anlamndadr.

278

9. BLM GAZALTI ARK KAYNAI N AYAR DEERLER

Bu blmde gazalt ark kaynann tm yntemleri iin az hazrlklar, geerli ayar deerleri ve tketim miktarlar verilmitir. Deerlerin tayininde "Ekonomiklik" kriteri n planda tutulmutur. Bu deerlerin kullanmnda, bunlarn zel bir kaynakl ilem iin veya zel kalite taleplerini yerine getirmesi gereken bir ynteme uygun olmad gz nnde bulundurulmaldr.

279

280

281

282

283

284

285

286

287

288

289

290

291

292

293

294

295

296

297

298

FAYDALANILAN ESERLER
[I] ANIK, S., ANIK, E.S., VURAL, M., "1000 Soruda Kaynak Teknolojisi El Kitab-Cilt 1-Kaynak Yntemleri ve Donanmlar", Birsen Yaynevi, 1993, stanbul [2] ANIK, S., 'Kaynak Teknii- Cilt 2- Tozalt ve Koruyucu Gazla Kaynak", .T.. Ktphanesi Yayn, Yayn No: 1217, 1982, stanbul [3] ANIK, S., "Koruyucu Gazla Kaynak", .T.. Ktphanesi Yayn,Yayn No: 486, 1962, istanbul [4] ANIK, S., DORN, L., "Scweisseignung metallischer Werkstoffe", Fachbuchreihe Schweisstechnik Band 122, DVS-Verlag, 1995, Dsseldorf, [5] ANIK, S., ANIK, E.S., VURAL, M., "Malzeme Bilgisi ve Muayenesi" (W.weissbach'tan tercme), Birsen Yaynevi, 5.Bask, 1996, [6] TLBENT, K., "MIG-MAG Eriyen Elektrodla Gazalt Kayna", Gedik Holding Yayn, 1991 [7] AICHELE, G., SMITH, A.A., "MAG-Schweissen", DVS-Verlag, Fachbuchreihe Schweiss technik Band 67, 1975, Dsseldorf, Almanya, [8] AICHELE, G., "Schutzgazschweissen - Verfahren - Anwendung Wirtschaflichkeit", Messer Griesheim, 1982, Frankfurt, Almanya, [9] N.N., "Welding Handbook-Vol.2-Welding Processes", AWS 1991, USA, [10] KRUGER, J, "Orbitalschweissen von Rohr-Rohr und Rohr-Boden-Verbindung", Jahrbuch Schweisstechnik '95, DVS-Verlag, 1995 Dsseldorf, Almanya, [II] LAHNSTEINER, R., "T.I.M.E. Prozess-Was ist Das?", Jahrbuch Schweisstechnik '95, DVS-Verlag, 1995 Dsseldorf, Almanya, [12] LAHNSTEINER, R., "T.I.M.E.: A Process Whose Time has come",Uluslararas Kaynak Teknolojisi'96 Sempozyumu, Gedik Eitim Vakf, 1996, Bildiriler Kitab, s. 126-136 [13] POMASKA, H.U., "MAG-Schweissen-Kein Buch mit sieben Siegeln", Linde Technische Gase, 1989, Mnchen, Almanya, [14] AICHELE, G., "116 Arbeitsregeln fr das Schutzgasschweissen", DVS-Verlag, Die Schweisstechnische Praxis Band 14, 1993, Dsseldorf, Almanya, [15] BAUM, L, FICHTER, V., "Der Schutzgasschweisser", DVS-Verlag, Die Schweisstechnische Praxis Band 12, 1982, Dsseldorf, Almanya [16] KILLING, R., "Handbuch der Schweissverfahren-Teil 1: Lichtbogenschweissverfahren", DVS-Verlag, Fachbuchreihe Schweisstechnik, Band 76, 1991, Dsseldorf, Almanya [17] AICHELE, G., "Leistungskennwerte fr Schweissen und Schneiden", DVS-Verlag, Fachbuchreihe Schweisstechnik Band 72, 1993, Dsseldorf, Almanya [18] ANIK, S., DKCOLU, A., VURAL, M., "Birletirme Yntemleri Arasnda Kaynak Tekniinin Yeri", Meta 44, Haziran 1992, Say 15, s. 18-20 [19] ANIK, S., "MIG-MAG Kaynanda Diki Formunu Etkileyen Faktrler", Metal ve Kaynak, Yl:2, Say:9, 1989, s.16-21 [20] ANIK, S., "Gazalt Kaynanda Helyum mu, Argon mu?", Gedik Kaynak Dnyas, Haziran 1989, s. 11-

299

14 [21] ANIK, S., KURUNGZ, N., VURAL, M., CEYHUN, V., "Alminyum ve Alamlarnn Kaynanda Nokta ve TIG-MIG Kayna", 2.Rayl Tat Sempozyumu, 24-26 Kasm 1991, Eskiehir, Bildiriler Kitab, s.141-149 [22] ANIK, S., VURAL, M., MEMK, A., AKBA, C., "Alminyum ve Alamlarnn TIG Kaynanda Oluan Hatalar", Metal ve Kaynak, Nisan 1992, Yl 3, Say 32, s.27-34, [23] ANIK, S., "Kaynak Hatalar ve Giderilmesi", Trk Kaynak Cemiyeti Yayn, No:2, 1960 [24] ANIK, S., DKCOLU, A., VURAL, M., "Kaynakl Alminyum ve Alamlarnn Alevle Dzeltme Esaslar", Metal ve Kaynak, Austos 1992, Say 36, s.31-34, [25] ANIK, S., R, A., CEYHUN, V., "Gazalt Kaynak Yntemlerinde Kullanlan Gazlar ve Uygulamadaki Yeri", 2.Balkesir Mhendislik Sempozyumu, 30-31 Mays 1991, Bildiriler Kitab, s. 17-27, [26] RUGE, J., "Handbuch der Schweisstechnik-Band 1-2", Springer Verlag, Berlin, 1980, [27] ANIK, S., TLBENT, K., ZGKTU, T., "Soru ve Cevaplarla Kaynak Teknolojisi, Eitim Yaynlar, 1976, stanbul, [28] GLTEKN, N., "Kaynak Teknii, YT Yayn, Say: 184, 1983, stanbul [29] ANIK, S., TLBENT, K, "Argonark Kayna", Trk Kaynak Cemiyeti Yayn, No: 18, 1968, stanbul [30] ANIK, S., DKCOLU, A., VURAL, M., "imal Usulleri", Birsen Yaynevi, 2.Bask, 1996, istanbul [31] KARADENZ, S., "Kaynak Makinalar", SEGEM Yayn, No:108, Mays 1985, Ankara, [32] KRAUME, G., ZOBER, A., "Arbeitsicherheit und Gesundheitschutz in der Schweisstechnik", Fachbuchreihe Schweisstechnik, Band 105, DVS-Verlag, 1989, Dsseldorf [33] AICHELE, G., "Kalkulation and Wirtschaftlichkeit in der Schweisstechnik", Fachbuchreihe Schweisstechnik, Band 83, DVS-Verlag, 1985, Dsseldorf, [34] KNOCH,R., "Schweisskennwerte fr das MAG-Schweissen", DVS-Berichte Band 91, DVS-Verlag, 1985, Dsseldorf, [35] ESSER, D., "Rechnergesttzte Verfahren zur prozessorientierten Schweisskopffhrung insbesondere beim MAGM-Dnnblechschweissen", Schweisstechnische Forschungsberichte Band 17, DVS-Verlag, 1987, Dsseldorf, [36] MATZNER, H.R:, "Qualitaetsteigerung beim spritzerarmen MAGM-Impuls-lichtbogenschweissen durch Regelung der Prozessgrssen", Schweisstechnische Forschungsberichte Band 40, DVS-Verlag, 1991, Dsseldorf, [37] ERTRK, L, TLBENT, K., "MAG Kaynak Ynteminde Kaynak Akm ve Ark Geriliminin Srama Kayplarna Etkisi", Uluslararas Kaynak Teknolojisi'96 Sempozyumu, Gedik Eitim Vakf, 1996, Bildiriler Kitab, s.71-84 [38] ANIK, S., VURAL, M., KIYICI, H.K, "MIG/MAG Kaynanda Bilgisayar Yardmyla Kaynak Dikii Maliyet Hesab", Uluslararas Kaynak Teknolojisi'96 Sempozyumu, Gedik Eitim Vakf, 1996, Bildiriler Kitab , s. 168-177 [39] ANIK, S., R, A., KO AB l AK, ., ASLANLAR, S., VURAL, M., ZGRGN, C., "MAG Kaynandaki eitli Kaynak Pozisyon Verilerinin Programlanmas ve Bilgisayar Destekli Tasarm", Uluslararas Kaynak Teknolojisi'96 Sempozyumu, Gedik Eitim Vakf, 1996, Bildiriler Kitab, s.145-152

300

[40] Konu ile ilgili TS, DN, ANSI-AWS ve EN standartlar