GEV

Gedik E itim Vakf#

Kaynak Teknolojisi E itim Ara#t&rma ve Muayene Enstits

MIG-MAG ER'YEN ELEKTROD 'LE GAZALTI KAYNA*I

Prof. Dr.-Mh. Kutsal TLBENT

1990

Bu kitap, GED K HOLD NG Bas#n Yay#n ve Halkla li$kiler servisi taraf#ndan e'itim amac#yla endstriye hizmet olarak yay#nlanm#$t#r. Tamamen cretsizdir.

II

NSZ
lkemizde Kaynak Teknolojisinin geli$imine eyrek a$#r# a$an bir sredir, zenli ve uyumlu bir katk#da bulunma gayreti iinde olan kurulu$umuz, Kaynak Malzeme ve Makinalar#n#n retiminin yan# s#ra, gncel kuramsal ve uygulamal# bilgilerin, tketicilere aktar#lmas# hizmetinin de gereklili'i gr$nden hareket ederek, konunun uzman# Prof. Dr. -Mh. Kutsal TLBENT 'ye bu kitab#n haz#rlanmas# ricas#nda bulunmu$tur. Kendilerine bu de'erli yard#mlar# iin te$ekkrlerimizi sunar#z. Son y#llarda geli$mi$ endstri lkelerinde oldu'u gibi, lkemizde de byk bir yay#lma gsteren MIG/MAG yntemi konusunda her trl kuramsal bilgiler, yeni geli$meler de irdelenerek bu kitab#n kapsam#na al#nm#$t#r. Bu kitap, zel i$letmelerin, kamu yntemi kurulu$lar#n#n kaynak ile ilgili kademelerinde grevli tm elemanlarca srekli olarak ba$vurulacak bir el kitab# ve yararl# bir yard#mc# olacak niteliktedir. Kitab#n, konu ile ilgilenen herkes iin yararl# olmas#n# diliyoruz.

Sayg#lar#m#zla, GED K HOLD NG A.$.

III

 NDEK LER
ER YEN ELEKTROD LE GAZALTI KAYNAK YNTEMLER MIG-MAG KAYNAK DONANIMI Kaynak Torlar# Tor Ba'lant# Paketi Tel Srme Tertibat# Kumanda Tertibat# MIG-MAG Kayna'# Ak#m reteleri Koruyucu Gaz Tpleri 1 9 9 14 14 18 19 23 27 28 29 30 35

MIG-MAG KAYNAK YNTEM NDE KULLANILAN KORUYUCU GAZLAR Asal Gazlar Karbondioksit (CO2) Kar#$#m Gazlar

MIG-MAG YNTEM NDE KAYNAK ELEKTRODLARI

MIG-MAG Kaynak Ynteminde Elektrod Seimi 35 eliklerin Kayna'#nda Kullan#lan Elektrodlar 36 eliklerin Kayna'#nda Kullan#lan Tel ve zl Elektrodlar#n S#n#fland#r#lmas# 39 Demir D#$# Metal ve Ala$#mlar#n Kayna'#nda Kullan#lan Tel Elektrodlar 50

MIG-MAG KAYNA'INDA ARK TRLER VE ARKTA KAYNAK METAL TA$INIMI K#sa Ark Uzun Ark (Globler Metal Ta$#n#m#) Sprey Ark Darbeli Ark Ark Trlerinin Uygulamada Seimi 57 60 60 63 63 66 69 70 71 72 85 89 95 99 118 130 137

KAYNAK PARAMETRELER N N SE M Kaynak ncesi Saptanan Parametreler Koruyucu Gaz Tr Birinci Derece Ayarlanabilir Parametreler kinci Derece Ayarlanabilir Parametreler Tor Maniplasyonlar#

METAL VE ALA$IMLARIN MIG-MAG YNTEM LE KAYNAKLANAB L RL ' Karbonlu ve Az Ala$#ml# eliklerin Kayna'# nce Taneli Yap# eliklerinin Kayna'# Paslanmaz eliklerin Kayna'# Alminyum ve Ala$#mlar#n#n Kayna'#

IV

Bak#r ve Ala$#mlar#n#n Kayna'# Magnezyum Ala$#mlar#n#n Kayna'# Nikel ve Ala$#mlar#n#n Kayna'#

142 143 144 145 155 155 156 157 158 158 158 159 161 161 167 168 168 169 169 170 171 173 173 175 175 178 178 180 180 182 183 185 187 188 190 191 191 193 194 201 203

KAYNAK A'IZLARININ HAZIRLANMASI KAYNAK HATALARI Nfuziyet Azl#'# Birle$tirme Azl#'# (Yetersiz Erime) Yanma Oluklar# veya entikler Bindirme Diki$lerinde Levha Kenarlar#n#n Erimesi Kal#nt#lar atlaklar Esas Metalde Olu$an atlaklar Kaynak Diki$inin Ta$mas# Gzenekler Hatal# Kaynak *ekli ve Boyutu S#ramalar Diki$ Yzeyinin Fena Grn$

MIG-MAG KAYNA'INDA $ GVENL ' Elektrik *oku (Elektrik arpmas#) Ark I$#n#m# Hava Kirlenmesi Bas#nl# Gaz Tpleri Yang#n Tehlikesi

MIG-MAG KAYNAK YNTEM N N ENDSTR YEL UYGULAMALARI Bas#nl# Kap retimi Endstriyel Boru Tesisat# Boru Hatlar# (Pipe Line) Nkleer Endstri Metal Yap#lar Gemi Yap#m# Demiryolu Ta$#tlar# Otomotiv Endstrisi Uak Endstrisi A'#r Tehizat Endstrisi Doldurma ve Tamir Kayna'# MIG-MAG Kaynak Ynteminin De'i$ik Uygulamalar# MIG-MAG Nokta Kayna'# Dar Aral#k Kayna'# zl Tel le MIG-MAG Uygulamalar#

MIG-MAG KAYNAK YNTEM NDE MEKAN ZASYON VE OTOMASYON Mekanik ve Elektromekanik Donan#mlar

Kaynak Robotlar# Kaynak Torcu Tel Srme Tertibat# Ak#m reteci Koruyucu Gaz Pozisyonerler Kaynak H#z# Kayna'#n Tekrar Edilebilirli'i Robotun Ta$#ma Kapasitesi Ara Birim $lemi (Interfacing) ve Sinyalleme Kaynak Robotlar#n#n Endstriyel nemi

203 205 205 206 206 206 209 209 209 209 210 212

KAYNAKA

VI

ER YEN ELEKTROD LE GAZALTI KAYNAK YNTEMLER (MIG - MAG)

rtl elektrod kullanarak, el ile yap#lan ark kayna'#n#n en byk dezavantajlar#, gvenilir bir ba'lant# elde edilebilmesi iin kaynak#n#n belirli bir dzeyde yeti$tirilmi$ olmas# ve kaynak h#z#n#n s#n#rl# olu$udur. Bu iki husus da sonucun pahal# olmas#na ve acele yap#lmas# gereken i$lerin belirli bir termin sresinden nce bitirilememesine neden olmaktad#r. zellikle kal#n paralar#n kayna'#nda, kaynak sresi ok uzun olmaktad#r; zira elektrod ap# belirli bir lden sonra artt#r#lamamak-tad#r; rne'in 6 mm.'den daha kal#n apl# elektrodlar kullan#ld#'#nda, kaynak#n#n i$lem esnas#nda kaynak banyosuna hkimiyeti gle$mektedir. Kaynak esnas#nda, crufun temizlenmesi ve elektrod de'i$tirilmesi iin sarfedilen zaman genellikle bilfiil kaynak sresini a$maktad#r. Her elektrodun u k#sm#nda birka santimlik bir k#s#m (koan) kullan#lmadan at#lmakta ve bu da maliyeti etkilemektedir. Ak#m $iddetini artt#rarak erime sresini k#saltmak da iyi sonu vermemektedir, zira bu kaynak ynteminde elektrod fazlaca #s#nd#'#ndan rt ark blgesinden evvel yanarak bozulmakta ve kendinden beklenen grevi yerine getirememektedir. Ayr#ca el ile yap#lan kaynakta h#z#n, belirli bir de'erin zerine #kmas# kaynak#n#n, kayna'a hkimiyetini gle$tirmektedir. Kaynak maliyetini d$rmek, termin sresini k#saltmak ve kaynak# faktrnn diki$in kalitesine olan etkisini azaltmak iin, gnmz teknolojisi otomatik veya mekanize kaynak yntemleri diye adland#r#lan baz# modern yntemler geli$tirmi$tir. Btn bu kaynak yntemlerinde ana tema, #plak elektrod telini mekanik bir tertibat yard#m# ile otomatik olarak srekli ilerletip, ak#m#, ark blgesine ok yak#n bir yerden vererek telin yklenebilece'i ak#m $iddetini artt#r#p erime gcn ykseltmektedir. Yaln#z burada en nemli husus, elektrod rtsnn grevini yklenecek bir faktrn devreye sokulmas#d#r. Bu nemli konuyu a#k bir $ekilde grebilmek iin, rtl elektrod ile yap#lan elektrik ark kayna'#nda, rtnn sa'lad#'# faydalar# hat#rlamakta yarar vard#r. rtnn grevleri $unlard#r: 1.- Bir koruyucu gaz atmosferi olu$turarak kaynak banyosunu havan#n oksijen ve azotunun olumsuz etkilerinden korur ve banyoyu dezokside eder. 2.- Ark#n tutu$mas#n# ve olu$umunu kolayla$t#r#r. 3.- Eriyen metal damlalar#n#n yzey gerilimini etkileyerek tavan ve dik kaynak pozisyonlar#nda kolayl#k sa'lar. 4.- Kaynak diki$inin zerini bir cruf tabakas# ile rterek, diki$in yava$ so'umas#na yard#mc# olur. 5.- Kaynak banyosuna gerekli ala$#m elementlerini katarak, diki$in mekanik zeliklerini istenen ynde geli$tirir. 6.- Erime h#z#n# ykseltir.

Elektrod rtsnn bu grevleri iinde en nemlisi ve en vazgeilemezi bir koruyucu gaz atmosferi olu$turarak, kaynak banyosunu havan#n oksijen ve azotunun olumsuz etkilerinden korumas#d#r; $u halde, rtnn yerini alacak olan nesne muhakkak bu grevi yklenmi$ olmal#d#r. Bu konuda yap#lan al#$malar sonucunda iki ayr# yoldan gidilerek, bugn tozalt# ve gazalt# diye adland#rd#'#m#z kaynak yntemleri geli$tirilmi$tir. Tozalt# kaynak yntemi, ilk defa 1933 y#l#nda, ABD'de bulunmu$ ve 1937 y#l#ndan itibaren de Avrupa'da kullan#lmaya ba$lanm#$t#r. Bu kaynak ynteminde ark, bir mekanizma taraf#ndan otomatik olarak kaynak blgesine gnderilen #plak tel ile i$ paras# aras#nda olu$ur ve bir kanaldan devaml# olarak zerine gelen, zel bir toz alt#nda yanar. Ark, bir toz rts alt#nda kald#'#ndan etrafa #$#n#m yapmaz ve bu $ekilde ark enerjisinin byk bir k#sm# (takriben % 64') do'rudan do'ruya kaynak iin sarf edilmi$ olur. Tozalt# kaynak ynteminde, tel elektroda, u k#sm#na yak#n bir yerden ve zel bir bak#r kontakt taraf#ndan, ak#m verildi'inden, ok yksek ak#m $iddetlerine #kmak mmkndr. Bu bak#mdan, tozalt# kaynak yntemi ok gl bir kaynak yntemidir ve bir paso ile takriben 85 ve iki paso ile 180 mm.ye kadar kaynak yapabilme olana'# sa'lar. Ak#m $iddetinin yksekli'i byk bir kaynak banyosu olu$turur ve tahmin edilmeyecek derecede derin bir nfuziyet sa'lar. Tozalt# kaynak tekni'inin avantajlar#n# $yle s#ralayabiliriz: 1.- ok yksek erime gcne sahiptir. 2.- Derin nfuziyetli kaynak diki$leri elde edilir. ki taraftan birer paso ile 20 mm. kal#nl#'#ndaki bir sac#, kaynak a'z# amadan kaynatmak mmkndr. 3.- S#rama ve elektrod art#'# kayb# yoktur. 4.- Elektrik enerjisinin byk bir k#sm# kullan#ld#'#ndan verim ok yksektir.

$ekil 1 Tozalt# kaynak yntemi prensip *emas#. 5.- Otomatik makinalarla al#$#ld#'#ndan, kaynak h#z# yksektir. Usta i$iye gerek gstermez. $i bedenen yorulmaz ve i$ilikten kaynaklanan hatalara rastlan#lmaz. Bu nemli avantajlara sahip tozalt# kaynak tekni'inin de baz# dezavantajlar# vard#r ki, bunlar uygulama alan#n# s#n#rland#rmaktad#rlar; bu yntem ince salar iin elveri$li de'ildir; el ile kullan#lmak zere geli$tirilmi$ donan#m iyi sonu vermemi$tir; bu bak#mdan otomatik kullan#m# gerekli oldu'undan paran#n $ekli, ilerletme tertibat#n#n yrngesine uygun olmal#d#r. Tozalt# kaynak tekni'i, ancak yatay kaynak diki$leri iin uygundur, her ne kadar bugn zel bir tertibatla dik ve korni$ kayna'# yapabilme olana'# elde edilmi$ ise de, tavan kaynaklar#n# bu yntem ile birle$tirebilme olana'# yoktur; boru kayna'#nda ancak boru dndrld' takdirde bu yntemle kaynak yapmak mmkn olmaktad#r ve k#sa diki$ler halinde makinan#n ayarlanmas# iin kaybedilen zaman gznne al#nd#'#nda, sonu ekonomik olmamaktad#r. Tozalt# kaynak yntemi ile sadece eliklerin kaynat#labilmesi; ara$t#r#c#lar#, di'er endstriyel metal ve ala$#mlar#n kayna'# iin de otomatik bir yntem geli$tirmeye zorlam#$t#r.

$ekil 2 rtl elektrod ile yap#lan elektrik ark kayna,# ve tozalt# kayna,#nda #s# bilanosu. Bu konuda, kaynakta ark blgesini korumak iin, 1930'lu y#llar#n ba$lar#ndan beri bilinmekte olan TIG kayna'#n#n prensibinden hareket edilmi$tir. Tungsten Inert Gas kelimelerinin ilk harflerinden olu$mu$ TIG kelimesi ile adland#r#lan bir yntemde kaynak iin gerekli #s# enerjisi bir Tungsten elektrod ve i$ paras# aras#nda olu$turulan ark taraf#ndan sa'lanmakta ve kaynak blgesi de elektrodu evreleyen bir lleden gnderilen, bir asal gaz (Helium veya Argon) taraf#ndan korunmaktad#r. Kaynak iin ilave metal, gerekti'inde, oksi-asetilen ynteminde oldu'u gibi, tel halinde kaynak# taraf #ndan kaynak blgesine sokulmaktad#r.

$ekil 3 TIG kaynak ynetiminde ark blgesi TIG kaynak yntemi ok geni$ bir uygulama alan#na sahiptir, demir esasl# ala$#mlar#n kayna'#nda ve endstride kar$#la$#lan demir d#$# metal ve ala$#mlar#n ok byk bir k#sm#n#n kaynat#lmas#nda ba$ar# ile kullan#labilmekte ve btn kaynak pozisyonlar#nda sa'l#kl# sonular al#nabilmektedir. Bu yntem ince

levhalar#n kayna'#nda ok ba$ar#l# sonular vermesinin yan#s#ra kal#n paralara da kolayl#kla uygulanabilmektedir. Erimeyen Tungsten elektrod kullan#lmas#, gerekti'inde esas metal eritilerek, ilave kaynak metaline olan gereksinmeyi de ortadan kald#rmaktad#r. Bu yntemde kaynak sresince kaynak# kaynak banyosunu ok iyi bir biimde grebilmekte, dolay#s# ile de kontrol alt#nda tutabilmektedir; banyo zerinde cruf olmay#$# da diki$te cruf kalma tehlikesini ortadan kald#rmaktad#r. nceleri sadece do'ru ak#m ile kullan#lan bu yntem yksek frekans stabilizasyon sisteminin geli$tirilmesi ile alternatif ak#m ile de uygulanabilir hale gelmi$tir.

$ekil 4 TIG kaynak donan#m# blok *emas#. Yap#lan ara$t#rmalar sonucu, ilk defa ABD'de alminyum ve ala$#mlar#n#n sonra da s#ras# ile yksek ala$#ml# eliklerin, bak#r ve ala$#mlar#n#n, karbonlu eliklerin kayna'#nda uygulanm#$ olan MIG (Metal Inert Gas) kaynak ynteminde de ark, helium veya argon gibi asal bir gaz atmosferi alt#nda yanar; bu yntemin TIG ynteminden fark#, ark#n i$ paras# ve kaynak metali gereksinimini kar$#layan bir elektrod aras#nda olu$turulmas#d#r. Eriyen elektrod ile gazalt# kayna'# ok geni$ bir uygulama alan#na sahiptir, ok ince levhalar hari, her kal#nl#ktaki demir esasl# ve demir d#$# metal ve ala$#mlar#n kayna'#nda kullan#labilmektedir.

$ekil 5 MIG kaynak ynteminde ark blgesi

$ekil 6 MIG kaynak donan#m blok *emas#. Bu yntemin uygulanmas# ok basittir, operatr hibir zorlukla kar$#la$maz; toprak kablosunu i$ paras#na ba'lay#p, torun ucundaki tel elektrodu kaynak a'z#na de'dirmek kfi gelmektedir, zira sistem uygun ark boyunu, kendisi otomatik olarak sabit tutmaktad#r. Uygulama kolayl#'# nedeni ile btn demir d#$# metal ve ala$#mlar#n#n kayna'#nda ok popler ve aran#lan bir yntem haline gelen MIG ynteminin sade karbonlu ve az ala$#ml# elikler iin uygulama alan# bulamamas#na asal gaz#n pahal#l#'# neden olmu$tur. Bilindi'i gibi sade karbonlu ve az ala$#ml# eliklerin rtl elektrod ile kayna'#nda ark blgesi, rtnn yanmas# veya ayr#$mas# sonucu ortaya #kan CO2 taraf#ndan havan#n olumsuz etkilerinden korunmaktad#r; bu olaydan hareket edilerek CO2nin koruyucu gaz olarak kullan#ld#'# ilk denemeler iyi sonu vermemi$, ok fazla s#rama ve diki$te a$#n porozite ile kar$#la$#lm#$t#r. Ara$t#rmalar bunun nedeninin CO2nin safiyetsizli'i ve ierdi'i rutubet oldu'unu ortaya koymu$tur. 1950'li y#llar#n ba$lar#nda bilhassa otomobil endstrisinde, tam otomatik olarak al#$an, yksek erime gl, ok h#zl# sadece yatay pozisyonda al#$abilen, CO2koruyucu gazl# kaynak makinalar# kullan#lmaya

ba$lanm#$t#r; bu yntemde grlen sadece yatay pozisyonda al#$abilme olana'# ve fazla miktarda s#rama ara$t#rmac#lar# bu do'rultuda al#$malara yneltmi$tir. CO2 gibi aktif bir koruyucu gazalt#nda yap#lan bu kaynak yntemine Metal Active Gaz kelimelerinin ba$ harflerinden yararlan#larak MAG ad# verilmi$tir. K#sa devre halinde, ak#m# s#n#rlayan reaktansl# ak#m reteleri geli$tirilerek, k#sa ark boyu ile al#$#larak s#rama minimuma indirgenmi$tir; di'er nemli bir geli$me de ince apl# elektrod kullanabilme olana'#m sa'lam#$t#r. Bu $ekilde, her ne kadar elektrodun ak#m yo'unlu'u artt#r#lm#$ ise de, ark#n olu$turdu'u #s# azalm#$t#r. Ak#m yo'unlu'unun artmas#, ark# yo'un ve istenilen yne kontroll olarak do'rultulabilir hale getirmi$ ve dolay#s# ile de her pozisyonda kaynak yapabilen bu yntemde nceleri sadece CO2kullan#lm#$t#r. Gnmzde gereken hallerde, ark# yumu$atmak, s#ramay# azaltmak iin CO2e argon kar#$t#r#l#p kullan#lmaktad#r; kar#$#m oran# % 75 argona kadar #kmaktad#r. Bu yntemde bir nc geli$me de e$itli bile$imde koruyucu gazlar ile sprey ark ynteminin bulunmas#d#r. Argon iine ok az miktarda oksijen ilave ederek eliklerin kayna'#nda bu yntemin uygulanmas# sonucu, kal#n apl# elektrodlarla her pozisyonda al#$#labilmekte ve ok dzgn kaynak diki$leri elde edilmektedir. Son y#llarda geli$tirilen, darbeli ak#m ynteminde, kaynak ak#m#, ayarlanan frekansta bir alt ve bir st de'er aras#nda de'i$tirilerek i$ paras#na aktar#lan #s# girdisi minimumda tutularak, zellikle ince paralarda arp#lma azalt#lm#$t#r. Sanayile$mi$ lkelerde gnmzn en popler yar# otomatik kaynak yntemi olan MIG-MAG yntemi son y#llarda lkemizde h#zla yay#lmaktad#r. Gerek makinas# ve gerekse tel elektrod retimindeki h#zl# art#$ bunun en nemli gstergesidir.

MIG - MAG KAYNAK DONANIMI

Bir MIG kaynak donan#m# $u k# s#mlardan olu$ur: 1.- Kaynak tabancas# diye de adland#r#lan bir kaynak torcu. 2.- Tel $eklindeki elektrod ve muhafazas#n#, kaynak ve $alter kablosunu, gaz hortumunu ve gerekti'inde so'utma suyu giri$ ve #k#$ hortumlar#n# bir arada tutan metal spiral takviyeli hortum; tor ba'lant# paketi. 3.- Tel $eklindeki elektrodun hareketini sa'layan tertibat. 4.- Kaynak ak#m#n#n gei$ini, so'utma suyunun devreye giri$ini, koruyucu gaz#n ak#$#n# ve telin hareketini sa'layan kumanda dolab#. 5.- Kaynak ak#m reteci. 6.- zerinde bas#n d$rme ventili ve gaz debisi lme tertibat# bulunan koruyucu gaz tp. KAYNAK TORLARI MIG-MAG kayna'#nda tel elektroda ak#m#n yklenmesi.ark blgesine koruyucu gaz#n gnderilmesi torcun grevidir. Ark#n ok yak#n#nda bulunmas# nedeni ile zellikle, yar# otomatik yntemlerde operatrn

s#cakl#ktan mmkn oldu'u kadar az etkilenmesi iin e$itli biimlerde torlar geli$tirilmi$se de gnmzde en yayg#n olarak kullan#lan#, oksi-asetilen flecini and#ran biimde bklm$ olan trdr; tel elektrodun spiral iinde itilerek ilerletilmesi ok zor olan ala$#mlar iin tabanca $eklinde, zerinde tel ilerletme tertibat# ve ufak bir tel kangal# bulunduran torlar da retilmektedir. MIG - MAG ynteminde tel elektrod srekli olarak ilerledi'i iin tele elektrik iletimi bir kayar kontak ile sa'lan#r. Tel torcu terketmeden biraz evvel bak#r esasl# bir kontak llesi iinden geerken kaynak ak#m# ile yklenir; bu kontak llesine konsantrik olarak, torcun a'#z blgesinde bir gaz llesi (nozul) bulunur ve bu lle sayesinde, koruyucu gaz ak#m# laminer olarak (girdaps#z olarak) kaynak blgesine sevkedilir.

$ekil 7 e*itli tr MIG - MAG kaynak donan#mlar#.

Ark s#cakl#'#ndan etkilenen torcun srekli olarak so'utulmas# gereklidir; d$k ak#m $iddetlerinde yap#lan al#$malarda koruyucu gaz ak#m# gerekli so'utmay# yapabilmektedir. Kal#n elektrodlar#n, yani yksek ak#m $iddetlerinin kullan#lmas# halinde ise (I 250 A) su ile so'utma sistemi gereklidir. Su ile so'utma, do'al olarak d$k ak#m $iddetlerinde de daha iyi bir so'utma yaparsa da, uygulamada tor-ta s#zd#rmazl#'#n sa'lanmas# iin kullan#lan contalar#n bak#m# klfetli oldu'undan tercih edilmez. Torcun ark s#cakl#'#ndan en fazla etkilenen paralar# gaz ve kontak lleleridir; kontak llesi, s#cakl#'#n yan#s#ra hareket halindeki tele, k#sa bir blgede ak#m# iletti'inden, yksek bir ak#m $iddetinin ve kaynak banyosundan s#rayan metal damlac#klar#n#n etkisine de maruz kalmaktad#r. Yksek s#cakl#k a$#nmay# artt#rarak telin geti'i deli'in bymesine ve dolay#s# ile tele elektrik iletiminin zorlanmas#na neden olur. Uygulamada, ak#m $iddetinin st s#n#rlar#nda al#$#lmas# halinde, k#sa bir sre sonunda tel ilerleme h#z#nda dzensizlikler grlmeye ba$lar, bu telin a$#r# #s#nm#$ kontak llesi iinde srtnmesinin artmas#ndan ortaya #kmaktad#r; bu olay temas dzensizli'ine yol at#'#ndan, ark#n stabilitesini kaybetmesine, kaynakl# ba'lant#n#n da kalitesini yitirmesine neden olur. Uygun ak#m $iddetlerinde de e'er #s#nma ortaya #k#yorsa kontak llesinin montaj#na dikkat etmek gereklidir; lledeki s#cakl#'#n geriye iletilmesi ba'lant# soketinin tam yerine oturmamas# veya temas yzeylerinde yabanc# madde (pislik v.b.) bulunmas# nedeni ile nlenmi$ olabilir. Kontak llesinin a$#r# #s#nmas# bu olay#n d#$#nda ba$ka birok nedenle de ortaya #kabilir; rne'in llenin banyodan olan mesafesi, kontak kalitesi llenin malzemesi, koruyucu gaz tr, ark boyu, a'#z tr, i$ paras# s#cakl#'# ve i$ paras#n#n #s# yans#tma zeli'i gibi...

$ekil 8 Kaynak torcu u k#sm# kesiti

1 Tor Boynu 2 Kontak Llesi Tutucusu 3 Tor Gvdesi 4 Tor *alteri 5 Kabza 6 Conta 7 Ba'lama Ringi 8 zolasyon Yks' 9 K#lavuz Llesi

10 K#lavuz Hortumu 11 *alter Kablosu 12 Gaz Hortumu 13 Ak#m Kablosu 14 Gaz Llesi 15 zolasyon Ringleri 16 Kontak Llesi 17 Elektrod K#lavuzu (spiral) 18 Tor Ba'lant# Rakoru

$ekil 9 Hava so,utmal# tor kesiti ve tor ba,lant# paketi.

10

$ekil 10 e*itli tr MIG - MAG torlar#. Kontak lle malzemesi elektri'i ok iyi iletmek ve ayn# zamanda a$#nmaya (zellikle elektroerozyona) dayan#kl# olmak zorundad#r. CuCr, CuCrZr, CuBe uygulamada ok s#k kullan#lmakta ve saf bak#ra tercih edilmektedir; gnmzde piyasada a$#nmaya daha da dayan#kl# sinter tekni'i ile retilmi$ CuTu, CuTuAg ala$#m# kontak lleleri de bulunmaktad#r. Uygulamada llenin i ap#n#n tel ap#ndan takriben 0,2 mm daha byk olmas#na msaade edilir, bu de'er yumu$ak tel elektrodlar# halinde daha da byyebilir.

11

Cr, Ni ve Al elektrodlar# kontak llesini bak#r kaplanm#$ yumu$ak elik tellerden daha fazla zorlarlar; k#sa bir sre iinde, ok say#da ark#n yak#l#p sndrlmesi llenin kontak yzeylerinin bozulmas#na neden olur. Kontak llesinin kirlenmi$ veya bozulmu$ delikleri, aynen flelerde oldu'u gibi zel raybalar# ile temizlenebilir ve i ap# bym$ lleler daha byk apl# elektrodlar ile kullan#lmak zere rektifiye edilebilir. Kontak llesi ile konsantrik olarak bulunan gaz llesi de al#$ma esnas#nda a$#r# termik zorlamaya maruz kalan tor elemanlar#ndand#r. Kaynak blgesine gnderilen koruyucu gaz#n dzgn ak#m#n# sa'layan gaz llesinin bykl', erime gc ve kaynak h#z#na ba'l# olarak de'i$ir. Kaynak esnas#nda lleye yap#$an, s#rayan metal damlac#klar#, koruyucu gaz#n laminer ak#m#n# bozar ve bu da kaynak blgesinin iyi korunmamas#na neden olur. S#raman#n a$#r# oldu'u hallerde, yap#$an metal damlac#klar# ak#m llesi ile gaz llesi aras#nda kpr olu$turarak, gaz llesi ile i$ paras# aras#nda ikinci bir ark#n olu$mas#na ve bu da, hem i$ paras#n#n hem de torcun hasar grmesine neden olur; bu bak#mdan kaynak esnas#nda s#raman#n fazla oldu'u hallerde tor s#k s#k kontrol edilip temizlenmelidir. Her iki lle de torcun kolayl#kla de'i$tirilebilen ve yedekleri tedarik edilebilen elemanlar#d#r. TOR BA'LANTI PAKET Tor kaynak makinas#na, iinde tel elektrod k#lavuzunu, ak#m kablosunu, koruyucu gaz hortumunu ve gerekli hallerde so'utma suyu geli$ ve dn$ hortumlar#n# bir arada tutan metal spiral takviyeli ve kal#n hortum ile irtibatlanm#$t#r, bu kal#n hortuma tor ba'lant# paketi ad# da verilir. Kullan#lan tel elektrodun malzemesine gre e$itli trde k#lavuzlar kullan#l#r; baz# yrelerde bu k#lavuzlara spiral veya gayd ad# da verilir. Klavuz, tel ilerletme tertibat#ndan kontrol llesine kadar tel elektrodun sevkedilmesi grevini stlenir; alminyum ve ala$#mlar#, Cr-Ni paslanmaz elikler iin plastik hortum, ala$#ms#z ve ala$#ml# elik elektrodlar iin ise elik spiral $eklinde yap#lm#$ k#lavuzlar kullan#l#r. Kullan#lan k#lavuz hortumun ap#, elektrod ap#na uygun olarak seilir; uygulamada genellikle her k#lavuz ile ancak iki birbirine yak#n aptaki teller kullan#labilir. TEL SRME TERT BATI Tel elektrod srme tertibat#, teli makaradan sa'#p, nceden saptanm#$ bir h#zla ark blgesine gnderen bir mekanizmad#r. al#$ma sistemlerine gre ekme, itme tr tertibatlar diye adland#r#l#rlarsa da prensip olarak al#$ma bak#m#ndan birbirlerinden pek farklar# yoktur. H#z ayar# kademesiz bir mekanik tertibat veya gerilimi de'i$tirilerek h#z# ayarlanan bir do'ru ak#m motoru taraf#ndan gerekle$tirilir. Gnmzde daha ok bu ikinci sistem tercih edilmektedir. Tel srme tertibatlar# al#$#na prensibi bak#m#ndan, rulolu tertibatlar ve planet tertibatlar olmak zere iki ana gruba ayr#l#rlar.

12

$ekil 11 Tel srme tertibat# Rulolu tertibatlarda, tel iki veya drt rulo aras#ndan geer; bunlardan alt rulolar arzu edilen tel besleme h#z#na e$it bir evresel h#zla dnerler ve zerlerinde tel ap#na uygun bir kanal a#lm#$t#r, st rulolar avara dner, bunlar#n baz#lar# dz, di'er baz#lar#na ise kanal a#lm#$t#r; kullan#lan elektrodun sert olmas# halinde rulolara teli kayd#rmamalar# iin t#rt#llar da a#lm#$t#r. Tel makaradan sa'#l#rken tam dz de'ildir ve bu $ekilde tel kaynak blgesine sevkedilirken, spiral k#lavuz iinde srtme yapt#'#ndan srme tertibat#n# zorlar ve tel ilerletme h#z#n#n dzensiz olmas#na neden olur ki bu olay da kaynak diki$inin kalitesini etkiler. Drt rulolu tertiplerde tel bir dereceye kadar dzelir, iki rulolu tertibatlarda, srme mekanizmas#ndan nce bir tel do'rultma rulolar# grubuna gerek vard#r.

13

1,0mm'den daha kal#n apl# demir ve demir d#$# tel elektrodlar iin

1,6 il 3,2 mm apl# demir esasl# tel elektrodlar iin,

1,6 il 3,2 mm. apl# demird#$# metal tel elektrodlar iin kk

Demir apl# elektrodlar iin.

esasl# tel

$ekil 12 Tel srme tertibatlar#nda kullan#lan rulolar. Tel srme tertibat#nda rulolar#n tel zerine yapt#klar# bas#nc#n iyi ayarlanmas# ve tel tr ve ap#na uygun biimdeki rulolar#n kullan#lmas# gereklidir.

$ekil 13 ki rulolu ve tel dzeltme tertibatl# tel srme mekanizmas# *emas#

14

$ekil 14 Rulo profilinin ve bas#nc#n#n elektrod zerine etkileri. Yumu$ak malzemeden yap#lm#$ kaynak telleri ile zl elektrodlar halinde drt rulolu tel srme tertibatlar#n#n kullan#lmas# ile daha iyi sonu al#nmaktad#r; bu halde rulolar#n profilinin kalitesi ile rulo bas#nc#n#n ayar# da byk bir neme sahiptir. Rulolu tel srme tertibatlar#n#n yegne mahzuru makaradan sa'#lan teli tam olarak do'rultamamalar#d#r. Dnel veya planet sistemi tel srme tertibatlar#nda eksenleri birbirlerine gre arp#k rulo vard#r, tel bunlar#n aras#ndan geer, rulolar#n ba'l# oldu'u gvde dndrlr ve bu $ekilde rulolar#n temas noktas# tel zerinde bir helis izer; tel dnemedi'i iin de ilerleme hareketi yapar. Bu sistemin en byk avantaj# tel elektrodu ok iyi bir $ekilde do'rultmas#d#r. Planet sistemi tel srme mekanizmalar#, teli ok iyi do'rulttu'undan, tel ile spiral k#lavuz aras#ndaki srtnme azal#r ve dolay#s# ile daha uzun hortumlar kullanmak mmkn olur; bu tertibatla hortum boyu 6 m.'ye kadar uzat#labilir. Yaln#z bu sis tem ince ve yumu$ak metallerden yap#lm#$ tel elektrodlar ile zl elektrodlar iin uygun de'ildir.

15

$ekil 15 Planet veya dnel tel srme tertibat# *emas#. KUMANDA TERT BATI Gerekli ayarlar yap#l#p makinan#n ana $alteri kapat#larak al#$maya haz#r hale gelinince, kayna'a ba$lamak iin yar# otomatik MIG-MAG makinalar#nda tor zerindeki d'meye basmak kfi gelir. Bu anda, nce ayarlanm#$ debide koruyucu gaz ak#m# ba$lar, k#sa bir sre sonra ark olu$ur ve ark olu$tuktan ok k#sa bir sre sonra da tel srme tertibat# devreye girer. Kayna'a son verilmesi halinde ise bu s#ralaman#n tersi olu$ur. Byk gl makinalarda ayr#ca so'utma suyunun devreye giri$ ve #k#$# da gene kumanda tertibat# taraf #ndan gerekle$tirilir.

16

$ekil 16 Tel ilerlemesinin durmas# ile ak#m#n kesilmesi aras#ndaki srenin (geri yanma sresi) telin ucunun biimine etkisi. MIG - MAG KAYNA'I AKIM RETELER MIG - MAG kayna'#nda kullan#lan kaynak ak#m retelerinin VI karakteristi'i rtl elektrod ile yap#lan elektrik ark kayna'# ve TIG kayna'#nda kullan#lan ak#m retelerinden ok farkl#d#r. MIG - MAG kaynak ynteminde kullan#lan ak#m reteleri yatay karakteristiklidir; sabit gerilimli diye de adland#r#lan bu kaynak ak#m retelerinde, gerilimin tamamen sabit tutulmas# mmkn olmad#'# gibi ayn# zamanda mahzurludur. Zira byle bir retete elektrod i$ paras#na temas etti'inde gerilim d$ecek ve ak#m $iddeti sonsuz ykselecektir ve bu da elektrod ucunda ani bir patlamaya ve $iddetli s#ramaya neden olur; bu bak#mdan bu tr kaynak ak#m retelerinde her 100 amper iin azami 7 Volt kadar ark gerilimi d$mne msaade edilir; bu de'er kaliteli retelerde 2 il 5 V aras#ndad#r.

$ekil 17 Kaynak ak# m retelerinde V-l karakteristikleri (a) D*ey karakteristik (TIG ve elektrik ark kayna,# iin) (b) Yatay karakteristik (MIG-MAG kayna,# iin) Bu tip kaynak ak#m retelerinde i ayar diye isimlendirilen ark boyu ayar# vard#r. Bu tip retelerde ark gerilimi ve tel ilerleme h#z# ve buna ba'l# olarak da ak#m $iddeti ayarlan#r. Bu tr makinalarda tel ilerletme motoru, seilmi$ sabit bir devirde dner, yani di'er bir deyimle tel h#z# sabittir.

17

$ekil 18 $l ayar# ile ark boyunun kaynak sresince sabit kalmas#. Kaynak esnas#nda herhangi bir nedenle ark boyu uzad#'# zaman *ekil 18'de grld' gibi ak#m $iddeti byk miktarda azal#r. Buna ba'l# olarak da eriyen tel miktar# azald#'#ndan ark normal boyuna dner; aksi halde, yani ark boyunun k#salmas# halinde ise ak#m $iddeti sratle artar, eriyen tel miktar# da buna ba'l# olarak artaca'# ndan neticede de ark boyu normale dner. Bu kaynak ynteminde grld' gibi ark boyunun ayarlanmas# yar# otomatik kaynak halinde dahi, kaynak#n#n melekesine veya dikkatine b#rak#lmam#$t#r. Ark boyu kaynak ak#m retecinin yatay karakteristi'i sayesinde kendinden ayarlanmaktad#r. Gnmzde MIG-MAG kayna'#nda kullan#lmak zere genelde iki tr kaynak ak#m reteci imal edilmektedir. Birinci tr, $antiyelerde, elektrik ak#m#n#n bulunmad#'# yerlerde kullan#lmak zere geli$tirilmi$, dizel veya benzin motoru taraf#ndan tahrik edilen jeneratrlerdir. Bunlar genellikle gerekti'inde yatay ve gerekti'inde d$ey karakteristik ile al#$abilecek tarzda dizayn edilirler ve bu $ekilde bilhassa pipe line borular#n#n kayna'#nda hem rtl elektrod ile elektrik ark kayna'# ve

18

hem de MIG-MAG ynteminde kullan#labilir. Bu zelik bilhassa pipe line borular#n#n kaynaklar#nda byk bir kolayl#k sa'lamaktad#r. Atlyelerde kullan#lan ak#m reteleri ise bir transformatr ve bir redresrden olu$mu$ paket cihazlard#r. Gnmzde art#k elektrik motoru ile tahrik edilen jeneratrlerin imali yok denecek kadar azalm#$t#r. Normal $ebekeye ba'lanan bu cihazlar#n monofaze ve trifaze ak#m ile al#$anlar# vard#r. Trifaze ak#m ile al#$an reteler gerek daha kararl# bir kaynak ark# olu$turmalar# ve gerekse de $ebekeyi dengeli bir $ekilde yklemeleri nedeni ile tercih edilirler. MIG kaynak ynteminde gvenilir kaynak ba'lant#s# elde edebilmek iin ayarlanmas# gereken kaynak parametrelerinin ba$#nda ak#m $iddeti ve gerilimi gelir. Sabit gerilimli veya di'er bir deyimle yatay karakteristikli kaynak ak#m retelerinde bu iki parametre birbirlerinden ba'#ms#z olarak ayarlanabilir. Kaynak ak#m gerilimi, ak#m retecenin ince ve kaba ayar d'melerinden kademeli olarak veya baz# zel tiplerde ise potansiyometre ile kademesiz olarak ayarlanabilir. Kaynak ak#m $iddeti ise MIG kaynak retelerinde tel ilerletme d'mesinden ayarlan#r. Seilmi$ olan gerilim ve ak#m $iddetinin diki$ formu ve ark $ekli zerine etkileri *ekil 42'de gsterilmi$tir. Uygun seilmi$ bir al#$ma noktas# ark#n sakin ve kararl# bir $ekilde yan#$# ile kendini belli eder. Bir MIG kaynak ak#m retecinde sabit gerilim karakteristik ayar imkn# ne kadar fazla olursa optimal al#$ma noktas#n#n saptanmas# da o derece kolay olur. Genel olarak Standard ak#m retelerinde 3 kaba ayar ve 5 adet de ince ayar vard#r, bu da toplam 15 kademede gerilim ayar olana'# sa'lar. Eriyen elektrod ile gazalt# kayna'#nda do'ru ak#m ve yatay karakteristikli kaynak ak#m reteleri kullan#l#r. Bilinen di'er ark kaynak yntemlerinde oldu'u gibi do'ru ak#m kullan#lmas# halinde elektrod pozitif veya negatif kutba ba'lanabilir. Alminyum ve ala$#mlar#n#n kayna'#nda banyo zerinde olu$an oksit tabakas#n#n paralanabilmesi iin elektrodun muhakkak pozitif kutba (ters kutuplama) ba'lanmas# gereklidir. Di'er metal ve ala$#mlar#n zellikle eliklerin kayna'#nda her iki kutuplama tr de kullan#labilirse de, ok daha derin bir nfuziyet sa'lad#'#ndan uygulamada genellikle ters kutuplama tercih edilir: do'ru kutuplama ok nadir olarak, nfuziyetin ok az olmas#n#n gerekli oldu'u hallerde kullan#l#r.

19

$ekil 19 MIG - MAG ak# m reteci ve ayarlar.

20

Kayna'#nda Temizleme Etkisi $ekil 20 Kutuplaman#n diki* formuna ve kaynak zeliklerine etkileri. yi bir nfuziyetin, buna kar$#n paraya kaynaktan olan #s# girdisinin s#n#rl# tutulmas#n#n gerekli oldu'u hallerde, darbeli do'ru ak#m yntemi uygulan#r. Darbeli do'ru ak#m (pulsed direct current) ile alternatif ak#m# birbirlerine kar#$t#rmamak laz#md#r; darbeli do'ru ak#m halinde, seilen ak#m $iddeti nceden saptanm#$ iki de'er aras#nda, arzu edilen bir frekansta de'i$mektedir. KORUYUCU GAZ TPLER lkemizde MIG - MAG kayna'# iin gerekli koruyucu gaz bas#nl# tplerden sa'lan#r. $letme ii merkezi sistem gaz da'#t#m $ebekeleri henz uygulama alan# bulamam#$t#r. lkemizde asal gaz tp olarak, oksijen iin retilmi$lerin benzeri 40 litre hacimli 150 At'lk tpler kullan#lmaktad#r. Bat# lkelerinde ise 10, 20, 50 litre hacimli, 200 At ile doldurulan tpler tercih edilmektedir; bu $ekilde tplerde 2, 4 veya 10 m gaz depolanabilmektedir. CO2 tpleri iinde gaz s#v# haldedir ve bu bak#mdan gaz tpleri ierdikleri s#v# gaz#n a'#rl#'#na gre 10, 20 ve 30 Kg'l#k olmak zere s#n#fland#r#l#rlar, l Kg. s#v# CO2 teknik olarak 540 litre koruyucu gaz olu$turur. Tp a'#zlar#na gaz bas#n ayar ventili diye isimlendirilen ve aynen oksijen tpndeki tertibat# and#ran bir dzenek tak#l#r; bunun zerinde tpe yak#n olan manometre tp bas#nc#n#, di'eri ise gaz debisini gsterir. Gaz debisi bu $ekilde llp ayarlanabildi'i gibi, flovmetre denilen bir konik cam tp iinde hareketli bir bilye bulunan aletle de yap#labilir. Koruyucu gaz olarak CO2 kullan#lmas# halinde, tp iinde gaz s#v#dan buharla$#rken ortamdan enerji eker ve dolay#s# ile tpte ortaya #kan s#cakl#k d$mesi sonucu kuru buz diye adland#r#lan CO2 kar# olu$ur ve bu da ventili t#kar; srekli olarak 12 It/dak daha fazla debilerde CO2kullan#lmas# veya kaynak i$leminin so'uk iklimlerde yap#lmas# hallerinde tp #k#$#na bir #s#t#c# konur. Gaz ak#m#n#n kaynak esnas#nda a#l#p kapanmas# tpler ile de'il, kumanda dolab#nda bulunan bir
3

21

magnetik ventil ile sa'lan#r.

$ekil 21 Bas#n d*rme ventili. Baz# uygulamalarda koruyucu gaz olarak, saf bir gaz de'il de, gaz kar#$#mlar# kullan#l#r; bat# lkelerinde tp iinde norm kar#$#m gazlar piyasadan tedarik edilebilmektedir. lkemizde kar#$#m gaz ancak gaz mikserleri kullanmak sureti ile sa'lanabilmektedir; bu mikserlerin 2 veya 3 giri$leri vard#r, e$itli tplerden gelen gazlar# istenen oranda kar#$t#r#r.

22

$ekil 22 Gaz debisi lmnde kullan#lan ak#* ler (*ematik). Gaz tplerine tak#lan bas#n ayar ventilleri sadece belirli bir gaz tr iindir ve bunlar dizayn edildikleri gaz iin kullan#lmal#d#rlar.

MIG - MAG KAYNAK YNTEM NDE KULLANILAN KORUYUCU GAZLAR

Gazalt# kaynak yntemlerinin tr sarf malzemesi vard#r, bunlar elektrik enerjisi, koruyucu gaz ve kaynak metalidir. Kaynak telinin kimyasal bile$imi ve koruyucu gaz#n tr kaynak metalinin bile$imini ve mekanik zeliklerini belirleyen en nemli faktrlerdir. Btn gazalt# kaynak yntemlerinde oldu'u gibi koruyucu gaz#n MIG - MAG ynteminde ark blgesini tamamen rtmesi ve atmosferin olumsuz etkilerinden korumas# gereklidir. MIG - MAG kayna'#nda inert ve aktif gazlar veya bunlar#n e$itli oranlarda kar#$#m# kullan#l#r. Genel olarak asal gazlar, reaksiyona girmediklerinden demir d#$# metallerin kayna'#nda, aktif gazlar veya aktif ve asal gaz kar#$#mlar# da e$itli tr eliklerin kayna'#nda uygulama alan# bulmaktad#r. Kaynak i$lemi iin gaz seiminde e$itli faktrlerin gz nnde bulundurulmas# gereklidir; Bunlar $u $ekilde s#ralanabilir: 1.- Kaynat#lan metal veya ala$#m#n tr, 2.- Ark karakteristi'i ve metalin damla gei$ biimi, 3.- Kaynak h#z#, 4.- Para kal#nl#'#, gereken nfuziyet ve kaynak diki$inin biimi, 5.- Tedarik edilebilirlik ve gaz#n maliyeti, 6.- Kaynak diki$inden beklenen mekanik zelikler.

ASAL GAZLAR Asal gazlar, kabuklar#ndaki btn yerlerin elektronlar ile dolu olmas#, di'er bir deyimle d#$ kabu'un kapal# olmas# dolay#s# ile di'er elementlerin atomlar# ile elektron al#$veri$inde bulunamazlar; yani kimyasal bir reaksiyon olu$turamazlar. Koruyucu gaz kayna'# yntemlerinde, asal gaz olarak helium ve argon kullan#l#r. Argon gaz#, iinde olu$an ark#n gerilim d$m di'er koruyucu gazlara nazaran daha azd#r, ayr#ca argonun #s# iletme kabiliyetinin de zay#f olmas# nedeni ile ark stunu daha geni$ ve s#cakl#'# da zellikle d#$ k#s#mlarda d$ktr. Stunun merkezinde gerek metal buharlar# ve gerekse damla gei$i dolay#s# ile s#cakl#k daha yksektir. Bu bak#mdan argon'un koruyucu gaz olarak kullan#ld#'# kaynak diki$lerinde nfuziyet diki$in merkezinde derin, kenarlarda azd#r. Al ve Cu gibi metallerin kayna'# iin uygun olan argon, elikler halinde, ancak ba$ka gazlarla

23

kar#$t#r#larak kullan#ld#'#nda iyi sonular vermektedir. Helium'un havadan ok hafif olmas# gaz sarfiyat#n# ok artt#rmaktad#r. rne'in; yatay pozisyonda ayn# $artlarda argonun yapt#'# korumay# sa'lamak iin 3 misli heliuma gerek vard#r. Helium atmosferi, #s#y# iyi iletti'inden, bu gaz#n koruyucu gaz olarak kullan#lmas# halinde derin nfuziyetli kaynak diki$leri elde edilir. Ark geriliminin d$m de argona nazaran yksek oldu'undan, helium atmosferinde olu$an kaynak ark# daha yksek enerjilidir. Bu bak#mdan #s#y# iyi ileten metallerin kal#n kesitlerinin kayna'#nda ekseriya n #s#tma gerektirmez.

$ekil 23 e*itli Asal gaz ve kar#*#m gaz atmosferlerinde olu*an ark gerilimi KARBOND OKS T (CO2) Karbondioksit renksiz, kokusuz ve zgl a'#rl#'# 1,997 kg/m olan bir gazd#r. Havadan takriben 1,5 misli daha a'#rd#r. Bas#nl# tplerde kullan#l#r. Karbondioksit tpleri 15C'de takriben 65 atmosferde doldurulur. Bu $artlarda tpn ihtiva etti'i gaz s#v# haldedir. Kullanma s#ras#nda s#v# haldeki karbondioksit gaz haline geer. Karbonun yanmas# sonucu ortaya #kan karbondioksit, endstriyel apta, yan#c# gazlar#n, akaryak#t ve kokun yanma rn olarak, kire ta$#n#n kalsinasyonu, amonyak retimi ve alkoln fermantasyonunda da yan rn olarak elde edilir. Karbondioksit kaynak i$letmelerine genellikle tp iinde getirilir, tp iindeki karbondioksitin byk bir k#sm# s#v# halinde bulunur ve s#v#n#n st k#sm#nda (tpn l /3) ise buharla$m#$ karbondioksit gaz halindedir ve bu gaz#n bas#nc# d$tke de s#v #dan buharla$arak bas#nc# normale dndrr. Buharla$ma esnas#nda tp daima bir buharla$ma #s#s#na ihtiya gsterir, bu bak#mdan Standard bir tpten bir anda ok fazla gaz ekebilme olana'# yoktur; zira buharla$ma #s#s#n#n ekilmesi sonucu s#cakl#k
3

24

d$er ve s#v# karbondioksit zerrecikleri karbondioksit kar#na dn$r, #k#$ borusunu ve detandr t#kar; bu bak#mdan bir tpten srekli olarak 12 litre/dak'dan daha byk debiler ekilmemesi gereklidir, srekli olmamak ko$ulu ile bu de'er 17 It/dak'ya kadar #kabilir. Bu debiden daha fazla gaz#n gerekli oldu'u hallerde, birden fazla tpn bir manifold ile ba'lanarak kullan#lmas# gereklidir. So'uk iklimlerde ise karbondioksit kar# zerreciklerin #k#$ a'z#n# t#kamamas# iin, buraya br elektrikli #s#t#c# konmas# hararetle tavsiye edilen bir husustur. Tp iinde karbondioksitin ok byk bir k#sm#n#n s#v# halde bulunmas# nedeni ile hibir zaman bu tpler e'ik veya yatay durumda kullan#lmamal#d#r; karbondioksit tpleri daima kullanma esnas#nda dik durumda tutulmal#d#r. Birok aktif gaz#n kaynakta koruyucu gaz olarak kullan#lmaya uygun olmamalar#na kar$#n, karbondioksit arzetti'i ok say#da stnlk dolay#s# ile az ala$#ml# ve sade karbonlu eliklerin gazalt# kayna'#nda ok geni$ apta bir uygulama alan# bulmu$tur. Karbondioksitin eliklerin kayna'#nda sundu'u avantajlar derin nfuziyet, daha yksek kaynak h#zlar# ve d$k kaynak maliyeti olarak s#ralanabilir. Karbondioksit ile d$k ak#m $iddetleri ve ark gerilimlerinde k#sa ark ile yksek ak#m de'erlerinde ise uzun ark damlal# metal gei$i ile kaynak yapmak mmkn olabilmektedir. Karbondioksit atmosferi alt#nda yap#lan, di'er bir deyimle koruyucu gaz olarak karbondioksit, kullan#lan kaynak yntemine Metal Activ Gas kelimelerinin ba$ harflerinden faydalan#larak MAG ad# verilmi$tir. Alminyum, magnezyum ve ala$#mlar# gibi kolayl#kla oksitlenen malzemelerin kayna'#nda C2 gibi aktif bir gaz#n kullan#lmamas#na ra'men, bu gaz eliklerin kayna'#nda yeni imknlar#n ortaya #kmas#na neden olmu$tur. Karbondioksit, argon gibi monoatomik elementer bir gaz olmad#'#ndan, ark#n yksek s#cakl#'#nda karbonmonoksit ve oksijene ayr#$#r. Serbest kalan oksijen kaynak banyosundaki elementlerle birle$ir; ark stunu iinde ionize olan gaz kaynak banyosuna do'ru gelir ve bir miktar# tekrar karbondioksit haline geer ve dolay#s# ile ayr#$ma esnas#nda alm#$ oldu'u #s#y# tekrar verir ve bu da diki$te nfuziyetin artmas#na neden olur. Banyo iinde demiroksit ayr#ca mangan ve silisyum taraf #ndan redklenir. Mangan ve silisyum kayb# kaynak telinin bile$imi taraf#ndan kar$#lan#r. Bu bak#mdan eliklerin kayna'#nda MIG yntemi iin retilmi$ teller MAG ynteminde kullan#lamaz.

25

$ekil 24 CO2 atmosferinde olu*an reaksiyonlar. MAG kayna'#nda, kaynak i$lemi esnas#nda bir miktar ala$#m elementi oksidasyonla kayboldu'undan, diki $in zerinde ok ince bir cruf tabakas# olu$ur ve bu da ok kolay bir $ekilde kalkar. KARI$IM GAZLAR Ark atmosferinin karakteri, kullan#lan e$itli gaz ve gaz kar#$#mlar#na ba'l# olarak de'i$ir. He ve Ar kar#$#mlar# koruyucu gaz olarak yukar#da belirtilmi$ olan zelikleri kar#$#m oran#na gre gsterirler. Argon gaz#na az miktarda Oksijen, e$itli oranlarda CO2 ilave ederek kar#$#m gazlar elde edilir. Argon, helium gibi asal gazlar# n olu$turduklar# ark atmosferinin ntr bir karakter gstermesine kar$#n, argon gaz#na oksijen veya karbondioksit gibi aktif gazlar#n kar#$t#r#lmas#yla ark atmosferine oksitleyici bir karakter kazand#r#labilir. Hidrojen gaz#n#n kar#$t#r#lmas# halinde ise redkleyici bir gaz atmosferi olu$ur. Argon'a oksijen veya karbondioksit gazlar#n#n kar#$t#r#lmas# ile olu$an ekzoterm bir reaksiyon sonucunda kaynak banyosunun s#cakl#'# ykselir ve yzey gerilimi zay#flar, bylece kaynak banyosunun ak#c#l#'# ykseltilmi$ ve gaz# giderilmi$ olur. Ayr#ca, koruyucu gaz#n oksijen iermesi d$k ak#m yo'unluklar#nda da ince taneli ve k#sa devresiz damla gei$inin (Sprey ark) olu$mas#na yard#mc# olur. Oksijen, oksitleyici etkisi, oksijene kar$# byk bir afinitesi olan mangan, silisyum, alminyum, titanyum, zirkonyum gibi ala$#m elementlerinin kaynak telindeki miktar#n#n artt#r#lmas# ile dengelenir. eli'in MIG kayna'#nda argon gaz#na oksijen ve karbondioksit kar#$t#r#lmaktad#r. Bylece oksijen kolay eriyen oksitlerin olu$umunu h#zland#rarak, eriyen elektrod telinden d$en damlalar#n yzey gerilimini

26

zay#flatmakta ve ince taneli bir metal gei$i sa'lamaktad#r.

Tablo 1 MIG-MAG Kaynak ynteminde kullan#lan koruyucu gazlar

27

Koruyucu gazlar#n farkl# kimyasal ve fiziksel zeliklerinden dolay#, dzgn ve sakin yan#$l# bir ark ile kaynak yapabilmek iin, her bir gaza belirli bir ark gerilimi ve ak#m $iddeti uygulamak gerekmektedir. rne'in; karbondioksit moleklnn ayr#$mas# iin yksek ak#m yo'unlu'una gerek vard#r. Bunun sonucu olarak iri taneli, s#ramal# bir damla gei$i meydana gelir ve derin nfuziyetli kaynak diki$leri elde edilir.

28

Baz# metal ve ala$#mlar#n kayna'#nda argon gaz#nda ok d$k derecede bir safiyetsizlik bulunmas#, kaynak diki$inde oksit, nitrr ve gzenek olu$mas#na neden olmaktad#r.

$ekil 25.- Argon, Helyum ve CO2 atmosferinde olu*an ark ve diki*in formu

29

MIG - MAG YNTEM NDE KAYNAK ELEKTRODLARI Bu yntemde kullan#lan tm elektrodlar tel halindedir ve bir kangala sar#lm#$ olarak makinaya tak#l#r. Kangal byklkleri ve tel aplan standartlarla saptanm#$t#r. Son y#llarda, kaynak metalinin zeliklerini geli$tirebilmek iin eliklerin kayna'#nda kullan#lmak zere zl veya kenetli elektrod diye isimlendirilen bir tr geli$tirilmi$tir. Bunlar yumu$ak elikten ince bir $eridin, ferroaliyaj ve dekapanlar ile beraberce k#vr#l#p tel haline getirilmesi ile retilmi$lerdir. Bu $ekilde tel halinde retilmesi g veya imkns#z bile$imdeki ala$#mlar dahi kolayl#kla elektrod haline getirilebilmekte ve daha geni$ bir spektrumda elektrod retimi mmkn olabilmektedir. MIG - MAG KAYNAK YNTEM NDE ELEKTROD SE M Eriyen elektrod ile gazalt# kaynak ynteminde en nemli problemlerden bir tanesi de tel elektrodun seimidir. Bu kaynak ynteminde tel ve koruyucu gaz kombinasyonu sonucunda ortaya #kan kaynak metalinin bile$imi gereken mekanik ve fiziksel zelikleri kar$#lamak zorundad#r, bu bak#mdan elektrod seiminde a$a'#da belirtilmi$ olan hususlar gznne al#nmak zorundad#r. Elektrod seimini etkileyen en nemli faktr esas metalin fiziksel ve mekanik zelikleri ile kimyasal bile$imdir. Esas metalin bu zelikleri bilinmedi'i zaman grn$, a'#rl#'#, magnetik zeli'i ile kama testi, k#rma ve k#v#lc#m testi gibi basit atlye testleri ile bu konuda bir fikir edinilebilirse de, zellik gerektiren i$lerde, kimyasal bile$imin muhakkak bir analiz ile saptanmas# gereklidir. Elektrod seimi a$a'#da belirtilmi$ olan kriterler gznnde bulundurularak yap#l#r; 1.- Esas metalin mekanik zelikleri Bu kritere gre elektrod seimi, genellikle esas metalin ekme ve akma mukavemeti gznne al#narak yap#l#r; baz# hallerde, zellikle ferritik elikler halinde malzemenin k#r#lma toklu'unun da (entik-darbe mukavemeti) gznne al#nmas# gereklidir. 2.- Esas metalin kimyasal bile*imi Esas metalin kimyasal bile$iminin bilinmesi, bilhassa renk uyumunun, korozyon direncinin, krip dayan#m#n#n, elektriksel ve #s#l iletkenli'inin szkonusu oldu'u hallerde gereklidir. Bunun yan#s#ra elikler halinde, #s#n#n tesiri alt#nda kalan blgede, sertle$me olu$up olu$mayaca'#n#n nceden belirlenmesi bak#m#ndan da esas metalin kimyasal bile$iminin bilinmesi gereklidir. Genel olarak sade karbonlu ve az ala$#ml# elikler halinde elektrod seiminde, esas metalin kimyasal bile$imi en nemli faktrdr. 3.- Koruyucu gaz#n tr Koruyucu gaz olarak asal gaz veya kar#$#mlar#n#n kullan#lmas# halinde bir yanma kayb# szkonusu de'ildir; buna kar$#n bir aktif gaz, rne'in karbondioksit veya asal gaz + aktif gaz kar#$#m# kullan#lmas# halinde birtak#m yanma kay#plar# ile kar$#la$#l#r. Daha nceden belirtilmi$ oldu'u gibi aktif gaz kullan#larak eliklerin kaynat#lmas# halinde az bir miktar

30

demir oksijen taraf#ndan oksitlenir ve ortaya #kan demir oksit de bile$imdeki mangan ve silisyum taraf#ndan redklenir; buradaki silisyum ve mangan kayb# elektrod taraf#ndan kar$#lanmak zorundad#r, bu bak#mdan eliklerin kayna'#nda MIG Yntemi iin geli$tirilmi$ bir elektrod MAG ynteminde kullan#lamaz. 4.- Esas metalin kal#nl#,# ve geometrisi Kaynakla birle$tirilecek olan paralar#n, kal#n kesitli veya kar#$#k $ekilli olmalar# halinde, atlaman#n nlenebilmesi iin kaynak metalinin snek olmas# gereklidir; bu durumlarda en iyi snekli'i sa'layan kaynak metalini olu$turacak trde bir elektrod seilmelidir. Kaynakl# yap#n#n a$#r# d$k veya yksek s#cakl#klarda, korozif ortamlarda al#$mas#n#n gerekli oldu'u hallerde, kaynak metalinin her bak#mdan esas metalin zeliklerini aksettirmesi gereklidir. Ayr#ca *artnamelerde kaynak metalinin baz# ilave zeliklere de sahip olmas# istenebilir ve bu husus da elektrod seiminde ok nemli bir rol oynar. Gnmz endstrisinde, elektrod seimini kolayla$t#rmak gayesi ile e$itli standartlar haz#rlanm#$ ve zelikler s#n#fland#r#lm#$t#r, gereksinimleri kar$#layacak ve esas metal ile en iyi uyumu sa'layarak en iyi sonular# verecek trde ok e$itli tel ve zl tel elektrodlar retilmektedir. EL KLER N KAYNA'INDA KULLANILAN ELEKTRODLAR eliklerin kayna'#nda kullan#lan tel elektrodlar $u $ekilde gruplanabilir: 1- Ala*#ms#z teller Bu tr teller yumu$ak eliklerin kayna'#nda kullan#l#r, bunlar#n bile$imlerini ala$#ms#z eliklerden ay#rt eden sadece mangan ve silisyum ieriklerinin bir miktar daha fazla olmas#d#r. 2Ala*#ml# teller Kenetli veya zl teller

Bu teller zel bile$imde olup, ala$#ml# eliklerin kayna'#nda kullan#l#r. 3Bu tr tel elektrodlar, ala$#ms#z ince bir sa $eridin boru haline getirilmesi veya bir lleden geilerek tel $eklinde ekilmesi sonucu elde edilmi$lerdir. Boru biiminde olanlar#n i k#sm#nda, di'erlerinin k#vr#mlar# aras#nda bir dekapan ve ferroala$#m tozlar# bulunur; kaynak diki$inin dezoksidasyonu ve ala$#mlanmas# bu z taraf#ndan gerekle$tirilir.

31

eliklerin eriyen elektrod ile gazalt# kayna'#nda kullan#lan elektrodlar#n trlerine ve e$itli standartlara gre s#n#fland#r#lmalar#na gemeden nce, bunlar#n bile$iminde bulunan ala$#m elementleri ve bunlar#n kaynak diki$ine olan etkilerini bilmek, elektrod seiminde kolayl#k sa'lar. Dezoksidasyon. kaynak banyosundan bir elementin oksijenle birle$erek oksit olu$turup crufa gemesine denir; oksijen diki$te gzenek olu$umuna neden oldu'undan, bu i$lemin kaynak esnas#nda gerekle$mesi ok nemlidir. eliklerin kayna'#nda kullan#lan elektrodlara ilave edilen ala$#m elementleri ve bunlar#n etkileri a$a'#da belirtilmi$tir. Silisyum eliklerin eriyen elektrodla gazalt# kayna'#nda silisyum elektrod metalinde en yayg#n bir $ekilde kullan#lan dezoksidasyon elementidir. Genelde, elik gazalt# telleri % 0.40 il 1,2 aras#nda de'i$en bir oranda silisyum ierirler ve bu bile$im aral#'#nda, silisyum ok iyi bir dezoksidasyon zeli'ine sahiptir. Silisyum ieri'inin ykselmesi sonucu kaynak metalinin snekli'inin az bir miktar azalmas#na kar$#n mukavemeti

32

olduka $iddetli bir artma olu$turur; bir s#n#r de'erin zerinde, silisyum miktar#n#n artmas# ise kaynak diki$inin atlama hassasiyetini artt#r#r. Mangan Mangan da silisyum gibi, kaynak metalinin mukavemet zeliklerinin geli$tirilmesi ve kaynak banyosunun dezoksidasyonu iin ilave edilir. Mangan ieri'inin artmas# kaynak diki$inin mukavemetini silisyumdan daha $iddetli olarak ykseltir ve ayn# zamanda kaynak metalinin atlama hassasiyetini de azalt#r. eliklerin kayna'#nda kullan#lan kaynak tellerinin manganez ieri'i 7o l il 2 aras#nda de'i$ir. Alminyum, Titanyum, Zirkonyum Bu elementlerin hepsi de ok kuvvetli dezoksidand#rlar, kaynak teline % 0.20'ye kadar ilave edildiklerinde ayn# zamanda mukavemeti artt#r#c# ynde de etkirler. Karbon Karbon, eliklerin yap#sal ve mekanik zeliklerini di'er btn ala$#m elementlerinden ok daha $iddetli bir $ekilde etkiler, bu bak#mdan elik kaynak tellerinde miktar# % 0.05 il 0.12 aras#nda de'i$ir. Bu miktar kaynak metalinin mukavemetini gerekti'i kadar ykseltti'i gibi sneklik ve toklu'una da olumsuz ynde hissedilebilir bir etki yapmaz. Esas metal veya telde karbon miktar#n#n artmas#, koruyucu gaz olarak CO2 kullan#lmas# halinde porozite olu$umuna neden olur; karbon miktar# art#nca, banyoda CO olu$arak karbon kayb# ortaya #kar, bu da gzenek olu$umuna neden olur, bu olay dezoksidasyon elementlerinin ilavesi ile nlenir. Di,er ala*#m elementleri Nikel, krom ve molibden mekanik zelikleri geli$tirmek ve korozyon dayan#m#n# artt#rmak gayesi ile e$itli elik kaynak tellerine kat#lan ala$#m elementleridir. Bu elementler az miktarda kaynak metalinin mukavemet ve toklu'unu artt#rmak gayesi ile paslanmaz elikler halinde ise olduka yksek miktarlarla paslanmay# nlemek iin kat#l#rlar. Genel olarak kaynak i$leminde koruyucu gaz olarak bir asal gaz veya iinde az miktarda CO2 ieren asal gaz kullan#ld#'#nda, kaynak diki$inin kimyasal bile$imi telin bile$iminden bir farkl#l#k gstermez, buna kar$#n saf CO2 kullan#lmas# halinde Si ve Mn ve di'er dezoksidasyon elementlerinin miktarlar#nda bir azalma grlr. ok d$k miktarlarda (% 0.04-0.05) karbon ieren teller ile yap#lan kaynak diki$lerinde ise karbon miktar#nda bir artma grlr. EL KLER N SINIFLANDIRILMASI eliklerin eriyen elektrod ile gazalt# kayna'#nda (MIG-MAG) kullan#lan tel ve zl tel elektrodlar lkemizde TS, Alman DIN standartlar#na ve Amerikan AWS'a gre s#n#fland#r#l#r. lkemizde bu konuda sadece az ala$#ml# eliklerin kayna'# iin kullan#lan elik tellere ait bir Standard bulunmaktad#r (TS 5618). Uygulamada bu halin d#$#nda yukar#da belirtildi'i gibi DIN ve AWS standartlar#na ba$vurulmaktad#r. Birok metal ve ala$#m#n gazalt# kayna'# iin geli$tirilmi$ olan elektrodlar genellikle her iki standartta kimyasal bile$imlerine gre s#n#fland#r#lm#$ olmas#na kar$#n, elikler halinde bir istisna olarak hem kimyasal bile$im ve hem de mekanik zelikler bir arada s#n#fland#rma kriteri olarak kullan#lm#$lard#r. KAYNA'INDA KULLANILAN TEL VE ZL ELEKTRODLARIN

33

eliklerin kayna'#nda kullan#lan tel ve zl elektrodlar#n AWS A5.18 ve A5.28'e gre s#n#fland#rmas# Tablo 4'de verilmi$tir. AWS standard#nda MIG-MAG kaynak elektrodlar#n#n simgeleri 4 grup i$aretten olu$mu$tur: 1- Simgenin ba$ k#sm#ndaki E harfi elektrod oldu'unu ve MIG-MAG kayna'#nda kullan#labilece'ini gsterir; bunu takiben bulunan R harfi ise ayn# elektrodun TIG kayna'#nda da kullan#labilece'ini belirtir.

Tablo 3 MIG-MAG kayna,#nda kullan#lan elektrodlar#n AWS Standard numaralar# 2- 2 veya 3 hane halinde verilmi$ olan rakamlar kaynak telinin nominal ekme mukavemetini belirtir. 3- Rakamlardan sonra gelen harf kaynak telinin trn belirtir, S Standarddolu teli. C ise zl teli belirtir. 4- En sonda bulunan rakam veya harfler telin zel bile$imini belirtir.

34

Tablo 4 AWS A5.18, A5.28'e gre elik tel elektrodlar#n kimyasal bile*imi ile zl elektrodlarda kaynak metali bile*imi. Alman DIN normlar#nda ise, MIG-MAG kayna'#nda kullan#lan elektrodlar e$itli normlar halinde de grupland#r#lm#$lard#r. Bu standartlarda, tellerin aplar#, toleranslar#, yzey durumlar#, ambalajlanma ve pazara sunma biimleri ile kimyasal bile$imleri belirtilmi$tir. Gazalt# kayna'#nda kullan#lan elektrodlar ile ilgili DIN normlar# $unlard#r: DIN 8559 Ala$#ml# ve ala$#ms#z eliklerin kayna'#nda kullan#lan gazalt# kayna'# iin tel elektrodlar, DIN 8575 S#cakl#'a dayan#kl# elikler iin gazalt# kayna'# tel elektrodlar#, DIN 8556 DIN 1732 DIN 1733 DIN 1736 Paslanmaz ve #s#ya dayan#kl# eliklerin gazalt# kayna'# iin tel elektrodlar, Alminyum iin kaynak ilave metali, Bak# r ve ala$#mlar# iin tel elektrodlar, Nikel ve ala$#mlar# iin tel elektrodlar.

35

Tablo 5 DIN 8559 ve TS 5618'e gre ala*#ms# z ve az ala*#ml# eliklerin kayna,#nda kullan#lan tel elektrodlar#n kimyasal bile*imi.

Tablo 6 DIN 8559 ve TS 5618'e gre ala*#ms# z ve az ala*#ml# eliklerin kayna,#nda kullan#lan zl elektrodlar ile yap#lm#* kaynak diki*lerinin kimyasal bile*imleri.

Tablo 7 zl Elektrodlar#n ap ve toleranslar# (DIN 8559 ve TS 5618)

36

Parantez iindeki de'erler zorunluluk olmad# ka kullan#lmamal# d# r. Tablo 8 Tel elektrodlar#n ap ve toleranslar# (DIN 8559 ve TS 5618)

Tablo 9 DIN 8559 ve TS 5618'e gre elik tel elektrodlar#n ekme mukavemetleri. Ala$#ms#z ve az ala$#ml# eliklerin MIG-MAG yntemi ile tel ve zl elektrod kullanarak yap#lan kaynaklarda kaynak metalinin mekanik zeliklerinin DIN 8559'a gre saptanmas# iin yap#lacak deneylerde Tablo 10'da nerilen ko$ullarda al#$#lmaktad#r.

Tablo 10 Deney kayna,# iin kaynak ko *ullar#. Kaynak metalinin TS 5618 ve DIN 8559'a gre i$aretlenmesinde kullan#lan simgeler Tablo ll'den Tablo 15'e kadar a#klanm#$t#r.

Tablo 11 Kaynak metalinin ekme mukavemetini belirten rakamlar (DIN 8559).

Tablo 12 Kaynak metalinin ekme mukavemeti, akma mukavemeti ve uzama iin semboller (TS 5618)

37

Tablo 13 Kaynak metalinin entik darbe de,erleri iin tan#tma numaralan (DIN 855.9 ve TS 5618'e gre)

Tablo 14 Tel gaz kar#*#m# ve kaynak metalinin mekanik zelikleri.

38

Tablo 15 - e*itli elik S#n#flar# ve Tel/Gaz Bile*imleri Vas#tas#yla retilen Kaynak Metali Aras#ndaki li*kiler

39

Tablo 16 Koruyucu Gaz Sembolleri ve Bile*imleri (TS 5618) RNEK 1 (TS 5618'e gre kaynak metalinin k#sa gsterimi): M13 kar#$#m gaz alt#nda ergitilmi$ SG1 tipi bir tel elektrodun, en az akma s#n#r# 430 N/mm2, ekme mukavemeti 52 N/mm2 (52), tan#ma numaras# 32 (en az Vurma de'eri 20 C'da 28j ve O C'da 47j) olan kaynak metalinin k#sa gsterili$i. Kaynak metali TS 5618 SG1 M13 52 32.. RNEK (DIN 8559'a gre gsterim): SG1 M13 52 32 DIN 8559

40

*ekil 28- Makara trleri (TS 5618)

Tablo 17 Gbekli, gbeksiz makara l ve a'#rl#klar#.

41

Tablo 18 Yanaks#z Makara lleri. Paslanmaz elik Elektrodlar Paslanmaz eliklerin gazalt# kayna'#nda elektrod seiminde a$a'#daki faktrlerin gznnde bulundurulmas# gereklidir: 1.- Paslanmaz eliklerin kayna'#nda Ar-1% O2 kar#$#m# sprey ark halinde ve k#sa ark halinde ise ABD'de %90 He, %7.5 Ar, %2,5 CO2 kar#$#m# (A-1025) kullan# l# r. Bu her iki gaz ile de btn paslanmaz elikleri kaynatmak mmkndr. 2.- Kaynak elektrodu seimi genel olarak kaynak metali bile$iminin esas metal ile uyum gstermesi esas# na gre seilir. 3.- Burada elektrod seiminde dezoksidantlar#n miktar# bir kriter olarak kullan#lmaz.

Tablo 19 DIN 8575 gre s#cakl#,a dayan#kl# eliklerin kayna,#nda kullan#lan gazalt # kaynak telleri.

42

43

DEM RDI$I METAL VE ALA$IMLARIN KAYNA'INDA KULLANILAN TEL ELEKTRODLAR Alminyum ala$#m# kaynak tellerinin, ana ala$#m elementleri magnezyum, manganez, inko, silisyum ve bak#rd#r. Bu elementleri katman#n en nemli gere'i, ala$#m#n mekanik zeliklerinin #slah#d#r, do'al olarak bu i$lem yap#l#rken ortaya #kan ala$#m#n korozyon direnci ve kaynak kabiliyeti de

44

gznnde bulundurulur.

Tablo 22 DIN 1732'ye gre Al ve ala*#mlar# iin kaynak telleri Hangi tr alminyum elektrodun, hangi tr ala$#m ile beklenen sonucu verdi'i tecrbeler ile saptanm#$t#r ve genellikle bir tr tel birden fazla ala$#m ile rahatl#kla kullan#labilmektedir; tabiat# ile burada zerinde durulmas# gereken en nemli husus kaynak ba'lant#s#ndan beklenen zeliklerdir.

45

Tablo 23 AWS A5.10'a gre alminyum kaynak telleri.

a b c d

Minimum % Bunlardan biri veya hepsi beraberce bulunabilir. Maksimum kkrt (S) ieri'i % 0.01. Di'er elementlerin toplam# verilmi$ olan de' eri gememelidir.

Tablo 24 AWS A5.7'ye gre bak# r ve ala*#mlar#n#n kaynak telleri.

46

Tablo 25 DIN 1733'e gre Cu ve ala$#mlar# iin kaynak telleri.

47

Tablo 26 DIN 1736'ya gre Nikel ve ala$#mlar# iin kaynak telleri.

48

Tablo 27 - AWS A5.14'e gre Nikel ve ala*# mlar# iin MIG kaynak telleri.
a Kobalt ieri'i dahildir. c Min b Belirtildi'i haller iin Kobalt maksimum 0.12 d Belirtildi'i haller iin Tantal maksimum 0.30

a b c

Minimum %. Maksimum %. Di'er elementlerin toplam# maksimum %0.30.

Tablo 28 AWS A5-19'a gre Magnezyum ve ala*# mlar# iin kaynak telleri. Bak#r ve ala$#mlar#n#n kayna'#nda kullan#lan tel elektrodlar#n bile$iminde mukavemeti artt#rmak gayesi ile bir tak#m ala$#m elementleri ilave edilmi$tir, yaln#z bak#r halinde gznnden uzak bulundurulmamas# gereken en nemli husus, her ala$#m#n elektrik iletkenli'ini olumsuz ynde etkiledi'idir. Bu ala$#mlar#n kayna'#nda elektrod seimine kullan#lan koruyucu gaz#n bir etkisi yoktur. Nikel ve ala$#mlar#n#n kayna'#nda, telin bile$iminin esas metal bile$imine uygun olmas#na dikkat

49

edilir. Magnezyum ve ala$#mlar#n#n kayna'#nda elektrodun esas metalden daha d$k bir erime s#cakl#'#na ve daha geni$ bir kat#la$ma aral#'#na sahip olmas# arzu edilir.

MIG - MAG KAYNA'INDA ARK TRLER VE ARKTA KAYNAK METAL TA$INIMI

MIG - MAG kayna'#nda gerekli #s# enerjisi, i$ paras# ve eriyen tel elektrod aras#nda olu$turulan elektrik ark# taraf#ndan sa'lanmaktad#r. Elektrik ark#ndaki olaylar olduka kar#$#k ve ark#n fiziksel a#klamas# konumuz d#$# oldu'undan, olay# basite, i$ paras# ve tel elektrod aras#nda k#zg#n gaz ve metal buharlar# taraf#ndan elektri'in iletimi diye tan#mlayabiliriz. Katoddan (eksi kutup) elektrodlar byk bir h#zla anoda (art# kutup) do'ru giderler ve bunlar#n bu h#zl# hareketlerinin enerjisi de #s#ya dn$r; h#zla hareket eden elektronlar#n arpt#klar# blge de a$#r# #s#n#r, malzeme erir ve k#smen buharla$#r. Elektronlar bu h#zl# hareketleri esnas#nda atomlar#n d#$ kabuklar#na arparlar ve oradan da elektronlar#n ayr#lmas#na neden olurlar; elektron kaybeden atom ise art#k ntr de'ildir, ion haline gelmi$tir ve pozitif ykldr ve yknden tr de h#zla katoda (eksi kutba) do'ru gider ve oran#n #s#nmas#na neden olur ve bu $ekilde erime ve buharla$ma srekli devam eder. Elektron ve ionlar#n elektrik alan# iinde hareketleri bir ark stunu olu$turur ve buna plazma ad# verilir. Burada grlen ionlar#n ok az# kullan#lan koruyucu gaza aittir, bunlar metal atomlar#ndan olu$mu$lard#r. Koruyucu gaz atomlar#n#n bu ionla$ma olay#na i$tirak etmemelerine ra'men, koruyucu gaz tr ve bile$imi diki$in biimine ve ark iinde kaynak metali ta$#n#m#na etki eder. Koruyucu gaz tr ve bile$imi byk apta ak#m ileten ark stununun kesitini ve dolay#s# ile de elektrodda erime sonucu damlac#klar# olu$turan kuvvetin $iddet ve do'rultusunu etkiler. Ak#m# ileten ark stununun kesiti koruyucu gaz#n #s# iletme zeli'ine ba'l#d#r; #s#y# iyi ileten koruyucu gaz halinde ark ekirde'i daral#r, ak#m yo'unlu'u artar ve s#cakl#k ykselir. Karbondioksit ve Helium #s#y# iyi ilettiklerinden, bu gazlar#n kullan#lmas# halinde ak#m ileten ark ekirde'i argon veya argonca zengin gazlar haline nazaran daha ince olu$ur.

Ark ekirde'inde bu incelme, ark# n elektrik direncinin artmas# na neden olur ki bu da ark gerilimini ykseltir. rne'in; CO2 halinde ark gerilimi, ayn# erime gcnde, argon veya argonca zengin gazlar#n kullan#lmas# haline nazaran 3V daha yksektir. Karbondioksit koruyucu gaz olarak kullan#ld#'#nda, ark s#cakl#'#nda molekllerden baz#lar# (CO2 CO + O2) ayr#$#r ve geni$leme ynnde bir kuvvet ortaya #kar. Arkta s#cakl#'#n d$k oldu'u blgelerde (ark zarf#nda) ayr#$m#$ olan CO2 molekllerinin byk bir k#sm# tekrar birle$ir ve bu esnada ayr#$ma esnas#nda absorbe etti 'i # s# y# geri verir ve bu da kaynakta

50

erimeye yard#mc# olur.

$ekil 29 Elektrodun ucunda damla olu *umu ($ematik). CO2 iinde olu$an ark#n ekirde'i ok ince olmas#na ra'men yukar#da bahsedilen bu olay nedeni ile geni$ ve nfuziyeti olduka iyi bir kaynak diki$i elde edilir. Ayr#$ma sonucu ortaya #kan oksijenin az bir k#sm# elikteki ala$#m elementleri ile birle$erek yzeyde ok ince bir cruf olu$turur. Arkda bir tr elektrik iletkeni oldu'undan etraf #nda bir magnetik alan olu$ur; ak# yo'unlu'u ykseldike radyal bzlme kuvvetini olu$turan magnetik alan#n $iddeti artar ve bu olaya Pinch-Effekt ad# verilir. Ark#n bu k#s#mlar#nda bilhassa elektrod ucunda ak#m yo'unlu'u fazla oldu'undan bzlme kuvveti de en $iddetli bu k# s#mda olu$ur ve damla olu$umunu kolayla$t #r#r. Radyal bzlme kuvvetinin byk oldu'u k#s#mdan bu kuvvetin daha zay#f oldu'u k#sma do'ru bir aksiyal kuvvet olu$ur ve bu da olu$mu$ damlan#n elektrod ucunda ayr#lmas#na ve kaynak a'z#na ta$#nmas#na yard#mc# olur.

51

$ekil 30 Elektrodun ucunda olu*an metal damlas#na etkiyen kuvvetler ve ynleri. ($ematik). Argonun koruyucu gaz olarak kullan#lmas# halinde olduka geni$ bir ark stunu ortaya #kar ve ark stunu elektrod ucunda kapanarak daral#r: ark s#cakl#'#nda elektrod ucunun, Pinch-Effekt (bzlme kuvveti) ve s#v# metalin yzey gerilimi ters ynde etkir, damla irile$ir elektroddan ayr#l#r ve ark taraf#ndan i$ paras#na ta$#n#r. Belirli bir ak#m $iddeti ve ark geriliminin zerindeki uygulamalarda Pinch-Effekt, (bzlme kuvveti) ok $iddetlenir, elektrodun ucu sivrile$ir ve uzar, damlac#klar olu$ur olu$maz elektroddan ayr#larak i$ paras#na geer; saniyede yzlerce damlac#'#n olu$up i$ paras#na ark taraf#ndan ta$#nd#'# bu hale arkla sprey ta$#n#m (sprey transfer) veya sprey ark ad# verilir. Arkta sprey ta$#n#m olay# yaln#z argon ve argonca zengin kar#$#m gaz kullan#ld#'# ve belirli bir kritik ak#m $iddeti ve ark gerilimi de'erlerinin zerinde al#$#ld#'# zaman ortaya #kar. Argonun koruyucu gaz olarak kullan#lmas# halinde CO2'ye nazaran daha geni$ bir diki$, daha az bir nfuziyet elde edilir. Diki$in kesiti incelendi'inde erime blgesinin orta k#sm#nda i$ paras#na do'ru parmak $eklinde bir nfuziyet grlr; bu olaya h#zla i$ paras#na elektroddan ark taraf#ndan ta$#nan erimi$ metal damlac#klar# neden olmaktad#r. Kaynak i$lemi esnas#nda metal damlac#klar#n#n gei$ zeli'ine gre al#$ma karakteristi'i seimi ile 14 ila 24 V aras#nda k#sa ark, 23 il 34 V aras#nda ise uzun ve sprey ark (du$ $eklinde damla gei$i) elde edilir. 18 il 28 V aras#nda ise uzun ve k#sa ark aras# bir damla gei$i kar$#lan#r. Damla gei$ine ba'l# olarak ak#m yo'unlu'u k#sa ark halinde 125 A/mm 'den kk, uzun ve sprey ark halinde ise bu de'erden byk olmal#d#r.
2

52

KISA ARK K#sa ark yntemi ince elektrodlarla (0.6 il 1.2 mm) k#sa ark boyu yani d$k ark gerilimi ve d$k ak#m $iddeti ile kaynak yap#ld#'#nda kar$#la$#lan bir ark trdr. Burada ark olu$unca elektrodun u k#sm# hemen erimeye ba$lar ve burada bir damlac#k olu$ur, damlac#k banyoya do'ru akarken elektrod ve i$ paras# aras#nda k#sa devre olu$ur, gerilim d$er, ak#m $iddeti ykselir damla elektroddan kopar ve k#sa devre ortadan kalkar ve ayn# olay tekrarlan#r. Uygulanan ak#m $iddeti, ark gerilimi koruyucu gaz tr ve elektrod metaline ba'l# olarak bu i$lem saniyede 20 il 200 kere tekrarlan#r. Burada kaynak metali i$ paras#na sadece k#sa devre an#nda gemekte ve ark taraf#ndan ta$#nmamaktad#r. K#sa ark boyu halinde d$k ark gerilimi, d$k ak#m $iddeti ile al#$#lmas# ve metal transferinin k#sa devre esnas#nda gerekle$mesi sonucu i$ paras#na uygulanan #s# girdisi ok d$ktr, bu bak#mdan ince paralar#n kayna'# ve arp#lma tehlikesinin byk oldu'u haller iin ok uygun bir ark trdr. Ayr#ca bu tr ark ile yap#lan kaynakta kaynak banyosunun ok byk olmamas# ve hemen kat#la$mas# nedeni ile, dik ve tavan kaynaklan ve geni$ kk aral#klar#n#n rlmesinde de uygun bir yntemdir. UZUN ARK (GLOBLER METAL TA$INIMI) Ak#m $iddeti ve ark gerilimi biraz daha yksek tutulursa k#sa devre ile kaynak metali ta$#n#m# yerine globler (damlasal) metal ta$#n#m# hali olu$ur. Bu halde ark tutu$ur tutu$maz elektrodun u k#sm#nda erime ba$lar ve bir damlac#k olu$ur, damlac#k irile$ir ve elektrod ap#n# a$t#ktan sonra elektroddan kopar ve yerekimi yard#m# ile ark stunu boyunca ilerler ve banyoya d$er. Ark geriliminin yksek olmas# nedeni ile burada ark boyu uzundur ve dolay#s# ile normal halde damla banyoya intikal ederken k#sa devre olu$umu nadirdir. Bu tr ark hemen hemen btn kullan#lan koruyucu gazlar ile ortaya-#kar, yaln#z CO2 haricindeki gazlarda bu ark ancak al#$ma blgesinin alt k#s#mlar#ndaki de'erlerde grlr, buna kar$#n CO2'nin koruyucu gaz olarak kullan#lmas# halinde hemen hemen her al#$ma blgesinde damlasal metal ta$#n#m# grlr. Damlalar#n iri olmas# ve metalin kaynak banyosuna yerekimi ile ta$#nmas#ndan tr bu yntemde tavan kayna'# yapmak zorla$#r. Damlasal metal ta$#n#m# halinde ark stabil de'ildir ve s#rama miktar# fazlad#r.

53

$ekil 31 CO2 atmosferi alt#nda k# sa ark ve uzun arkla al#*ma blgelerinde arkta kaynak metali ta*#n#m# ($ematik).

54

$ekil 32 K#sa Ark ve Uzun Ark ile yap#lan MAG kayna,#nda ak#m *iddetinin damla gei*i ile de,i*imi. SPREY ARK Kaynak metalinin i$ paras#na du$lama $eklinde gei$i, sprey ark halinde grlr. Kaynak metalinin i$ paras#na bu $ekilde ta$#n#m# elektrod ucunun sivrile$mesi sonucu bu sivrilmi$ ular#n koparak i$ paras#na ok kk damlalar halinde gei$i ile gerekle$ir. Damlac#klar tel ap#ndan ok kktr ve telden uzun ark

55

halinden ok daha sratle ayr#l#rlar. Damla say#s# saniyede birka yze kadar #kabilir. Sprey ark genel olarak argon veya argonca zengin koruyucu gaz ile yksek ak#m $iddeti ve ark gerilimi kullan#ld#'#ndan ortaya #kar. Sprey ark, yksek ak#m $iddetlerinde olu$tu'undan bilhassa kal#n paralar#n kayna'# iin ok uygundur ve bu yntemde s#rama ok azd#r. Yksek erime gc nedeni ile banyo di'er ark trlerine nazaran daha geni$ olu$ur. Bu bak#mdan yatay ve oluk pozisyonlarda dolgu ve kapak pasolar#n#n ekilmesi iin ok uygundur; kk pasolar iin ancak altl#k kullanmak ko$ulu ile uygulanabilir. Bu ark trnde yksek glerde al#$#ld#'#ndan torun ok iyi bir $ekilde so'utulmas# gereklidir. DARBEL ARK Bu yntemin uygulanabilmesi iin bu tr kaynak ak#m#n# reten zel bir kaynak ak#m retecine gerek vard#r. Burada sz edilen darbeli do'ru ak#m ile alternatif ak#m# birbirlerinden iyi ay#rt etmek gereklidir, darbeli do'ru ak#mda ak#m $iddeti, saptanm#$ iki de'er aras#nda seilmi$ olan frekansta de'i$mektedir. Bu yntem ile arzulanan her al#$ma blgesinde k#sa devre olu$turmadan i$ paras#na az bir #s# girdisi uygulanarak al#$mak mmkn olabilmektedir ve ayr#ca frekans# ayarlayarak istenen say#da ve irilikte erimi$ metal damlac#klar#n#n i$ paras#na gei$i sa'lanabilmektedir. Bu yntemin tek dezavantaj# kaynak ak#m retecinin ve tel ilerletme tertibat#n#n pahal# ve donan#m#n bak#m#n#n da klfetli olmas#d#r.

$ekil 33 Kar#*#m gaz ile e*itli ark trlerinde al#*ma blgeleri.

56

*ekil 34 *ekil 33'deki al#$ma blgelerinde arkta metal ta$#n#m# (*ematik). Bu yntemde ak#m $iddeti ayar# yap#l#rken temel ak#m $iddeti darbeler aras#nda ark#n snmeyece'i bir de'erde seilmelidir. Gerekli temel ak#m $iddetinin de'eri, byk apta darbe frekans#n#n etkisi alt#ndad#r, frekans ykseldike ak#m $iddeti azalt#labilir. Ak#m $iddetinin ykselmesi paraya olan #s# girdisinin artmas#na neden olur ve daha ok ykselmesi

57

halinde ise darbeler aras#ndaki srede de erime olabilece'inden damla olu$um dzeni yok olur. Bu bak#mdan kal#n ve #s#y# iyi ileten metaller mmkn oldu'u kadar kal#n elektrod kullanarak kaynat#lmal#d#r.

$ekil 35.- Darbeli ak# m ynteminde damlalar#n olu*umu ve banyoya gei *i ($ematik). Darbe ak#m#, elektrod ucunda temel ak#m taraf#ndan olu$turulmu$ damlaya, kuvvetli bir bzlme kuvveti (Pinch effekt) uygular ve damla k#sa devre olu$turmadan ark taraf#ndan kaynak banyosuna ta$#n#r. Bu $ekilde k#sa devresiz damla ta$#m# ancak darbe ak#m# belirli bir de'ere eri$ti'i zaman mmkndr ve bu de'er elektrod malzemesi ile koruyucu gaz#n trne ve tel ap#na ba'l# olarak de'i$ir. ok yksek $iddetli darbe ak#m#, damlan#n ok fazla ivmelenmesine neden olur ve bu da s#ramay# artt#r#r, banyoya h#zla arpan damla yar#c# bir etki yapar, diki$ kenarlar#nda kertikler olu$turur. Bu ark trnn eliklere uygulanmas#nda koruyucu gaz olarak CO2 kullan#lamaz, zira darbe faz#nda ark kuvvetleri damla olu$umuna ters ynde etki yapmaktad#r. Darbe geni$li'inin azalmas#, sinzoidal de'i$im gsteren darbe de, ortalama ak#m de'erinin azalmas#na neden olur; yaln#z darbe geni$li'i daralt#l#rken damlalar#n gereken $ekilde ivmelenip elektrod ucundan ayr#lmas# iin gerekli zaman gz nnde tutulmal#d#r. Darbe frekans#n#n ykselmesi, damla say#s#n#, etkin ak#m $iddetini, paraya olan #s# girdisini artt#r#r ve bu da diki$ biimini etkiler. Darbe frekans# ak#m retelerinde genellikle 25, 33, 50 ve 100 olacak $ekilde kademelendirilmi$tir; 25 ve 33 gibi d$k frekans de'erlerinde olu$an ark, gzler iin zararl# oldu'undan, bu kademeler, el ile yap#lan kaynakta kullan#lmazlar.

58

$ekil 36 Darbe frekans#n#n diki* profiline etkisi ($ematik). ARK TRLER N N UYGULAMADA SE M

Tablo 29 MIG-MAG kayna,#nda kullan#lan ark trleri ve uygulama alanlar# MIG-MAG kaynak yntemi geni$ ayar olanaklar#, e$itli yard#mc# malzeme ve donan#mlar sayesinde gnmz endstrisinde ince salardan olduka kal#n kesitli paralara kadar uygulama alam bulmu$tur. nce paralar#n kayna'#nda birok hallerde sadece ok kk ark glerinde al#$ma gerekirken, kal#n paralarda gerek ekonomiklik ve gerekse de yeterli bir nfuziyetin sa'lanmas#, uygun pozisyonlarda al#$man#n gerekle$tirilmesi gibi nedenlerden tr yksek gl arklar tercih edilmektedir. Yaln#z $uras# da unutulmamal#d#r ki her kaynak makinesinde her koruyucu gazla btn ark trlerinin eldesi mmkn de'ildir. rne'in sprey ark hali uygun elektrod ve gaz kombinasyonu ile iyi so'utulmu$ tor kullanarak orta ak#m $iddetlerinde elde edilebilmektedir. Darbeli ark ise ancak bu i$ iin dizayn edilmi$ ak#m retelerine sahip olundu'u zaman uygulanabilmektedir. MIG - MAG kayna'#nda kullan#lan ark trlerinin uygulama alanlar# Tablo 29'da topluca zetlenmi$tir.

59

KAYNAK PARAMETRELER N N SE M
Kaynak parametreleri kaynak i$lemini ve elde edilen kaynak ba'lant#s#n#n kalitesini belirleyen en nemli unsurlard#r. Kaynak parametreleri, kaynaklanan metal veya ala$#m ile kaynak metalinin tr ve kaynak a'#z geometrisi gznnde bulundurularak saptan#r. Bu parametrelerin seimi kaynak#n#n al#$ma ko$ullar#n# kolayla$t#rd#'# gibi gereken zelikte kaynakl# ba'lant# elde edebilme olas#l#'#n# da artt#r#r. Kaynak parametreleri, kaynak ncesi saptanan ve kaynak sresince de'i$tirilmesi mmkn olmayan parametreler, birinci derecede ayarlanabilir ve ikinci derecede ayarlanabilir parametreler olmak zere ayr# grupta incelenebilir. Birinci gruba giren parametreler kayna'#n uygulanmas#ndan nce saptanan, kaynak koruyucu gaz tr, elektrod tr ve ap# gibi etmenlerdir ve bunlar#n kaynak i$lemi esnas#nda de'i$tirilmesine olanak yoktur. Bu parametreler, kaynaklanan malzemenin tr, kal#nl#'#, kaynak pozisyonu, erime gc ve ba'lant#dan beklenen mekanik zelikler gznne al#narak saptan#r. Birinci derecede ayarlanabilir diye adland#r#lan, ikinci gruba giren parametreler, ilk gruba giren parametreler seildikten sonra, kaynak diki$ini kontrol alt#nda tutan, diki$in biimini, boyutlar#n#, ark stabilitesini ve kaynakl# ba'lant#n#n emniyetini etkileyen de'i$kenlerdir. MIG-MAG kayna'#nda bu parametreler ak#m $iddeti, ark gerilimi ve kaynak h#z#d#r. Bu parametreler kolayl#kla llebildi'i gibi, kaynak esnas#nda da gereken hallerde yeniden ayarlanabilen ve tm diki$i en s#k# ve etkin bir biimde kontrol alt#nda tutan etmenlerdir. nc gruba, kaynak i$lemi sresince srekli olarak de'i$en ve kaynak diki$inin biimini olduka $iddetli bir $ekilde etkileyen parametreler girer. Bu parametrelerin nceden seilip de'erlendirilmeleri olduka zordur ve baz# hallerde etkileri de a#k bir $ekilde grlmez. Bunlar genelde ikinci gruba giren parametreleri etkileyen ve dolayl# olarak da kaynak diki$inin biimini belirleyen parametrelerdir. MIG-MAG kayna'#nda bunlar tor a#s# ve elektrod serbest u uzunlu'u olarak s#ralanabilir. KAYNAK NCES SAPTANAN PARAMETRELER Elektrod ap# Her tr elektrod bile$imi iin apa ba'l# olarak bir ak#m $iddeti aral#'# vard#r. Byk apl# elektrodlar daha yksek ak#m $iddeti ile kullan#labildiklerinden daha yksek bir erime gcne sahiptirler ve daha derin nfuziyetli diki$ler olu$tururlar. Erime gc ak#m yo'unlu'unun bir fonksiyonudur, e$ apl# iki elektrod farkl# ak#m $iddetlerinde kullan#ld#klar#nda, yksek ak#m $iddeti ile yklenende, ak#m yo'unlu'u byk oldu'undan, daha yksek bir erime gc elde edilir. Ak#m $iddeti, tel ap# ve erime gc aras#ndaki ili$kiler *ekil 37'de grlmektedir. Diki$in nfuziyeti de, ak#m yo'unlu'una ba'l#d#r, ayn# ak#m $iddetinde, kk apl# elektrodla daha derin nfuziyetli diki$ler elde edilir. Byk apl# elektrod halinde ise kaynak diki$i daha byk olur.

60

$ekil 37 Y#,#lan, kaynak metali, ak#m *iddeti ve elektrod ap# aras#ndaki ili *ki (Yumu*ak elik elektrod, CO2 ile kaynat#ld#,#nda) Kullan#lacak olan kaynak elektrodunun ap#n#n seiminde kaynat#lan paran#n kal#nl#'#, nfuziyet derecesi, erime gc, arzu edilen kaynak diki$i profili, kaynak pozisyonu ve elektrodlar#n fiyat# gz nnde bulundurulur. Kk apl# elektrodlar a'#rl#k lsnde daha pahal#d#r, fakat her uygulama iin kaynak maliyetini asgariye indiren bir elektrod ap# bulmak mmkndr. KORUYUCU GAZ TR Gazalt# kayna'#nda e$itli trlerde gazlar kullan#l#r ve her gaz#n olu$turdu'u erime gc, diki$ biimi ve nfuziyet birbirlerinden farkl#d#r. Koruyucu gaz trnn ayn# zamanda kaynak esnas#nda s#rama miktar#na, kaynak h#z#na, kaynak metalinin arktaki transfer $ekline ve elde edilen ba'lant#n#n mekanik zeliklerine etkisi vard#r. Demir esasl# metallerin kayna'#nda saf karbondioksit ile argon-karbondioksit ve argon-oksijen kar#$#mlar# kullan#l#r. Karbondioksitin koruyucu gaz olarak kullan#lmas# halinde ayn# ak#m $iddeti iin en byk erime gc, en derin nfuziyet, en geni$ ve en konveks kaynak diki$i elde edilir. Karbondioksit en ucuz koruyucu gaz olmas#na kar$#n en fazla s#rama kayb# ve en fazla duman olu$turan gazd#r. Karbondioksitin koruyucu gaz olarak kullan#lmas# halinde olu$an yksek #s# girdisi dolay#s# ile ayn# ak#m $iddeti iin daha yksek h#zlarda kaynak yapmak mmkn olabilmektedir. Argon ve argon-oksijen kar#$#m# gazlar, kaynak esnas#nda karbondioksitin tam bir kar$#t# zelik gsterirler; bu gazlar ile en d$k erime gc, en az nfuziyet, en dar ve en az yksek kaynak diki$i elde

61

edilir. Argon-oksijen kar#$#m# gazlar ayn# zamanda en az duman ve en az s#rama olu$turan bir kaynak i$lemi sa'larlar. Argon-karbondioksit kar#$#m# gazlar ise karbondioksit ve argon-oksijen kar#$#m# aras#nda bir zelik gsterirler. Demir d#$# metallerin kayna'#nda kullan#lan koruyucu gazlar, argon, helium ve argon-helium kar#$#mlar#d#r. Bu durumda da argon en az nfuziyeti ve en d$k erime gcn, en dar diki$i veren gazd#r. Helium ve argon-helium kar#$#mlar#na nazaran daha ucuz olan argon ayn# zamanda en az s#rama olu$turan gazd#r. Helium en derin nfuziyeti, daha yksek bir erime gc, geni$ ve konveks bir kaynak diki$i olu$umunu sa'lar. Heliumun kullan#lmas# halinde ayn# ark boyu iin ark gerilimi daha yksektir ve kaynak esnas#nda koruyucu gaz sarfiyat# argona nazaran daha fazlad#r.

$ekil 38.- e*itli koruyucu gaz trlerinde elde edilen kaynak diki*i profilinin *ematik olarak gsterili*i. Argon-helium kar#$#mlar# kar#$#m oran#na ba'l# olarak bu ikisinin aras#nda bir karakteristik gsterir. *ekil 38'de e$itli koruyucu gaz trlerinde elde edilen kaynak diki$i profili $ematik olarak gsterilmi$tir.

$ekil 39.- Ak#m *iddetinin, kaynak diki*inin biim ve boyutlar#na etkisi. U = 21 V, Kaynak h# z# 390 mm/dak. Tel ap# 0,9 mm., serbest tel ucu 9,5 mm., MAG

62

kaynak yntemi. B R NC DERECEDE AYARLANAB L R PARAMETRELER Kaynak ak#m *iddeti Kaynakta kullan#lan ak#m $iddetinin erime gcne, kaynak diki$ biim ve boyutlar#na ve nfuziyete etkisi di'er btn parametrelerden daha $iddetlidir. Sabit gerilim sistemli olan MIG-MAG kaynak makinalar#nda, kaynak ak#m $iddeti tel h#z# ile beraberce, tel h#z ayar# d'mesinden ayarlan#r, tel ilerletme h#z# artt#ka, kaynak ak#m $iddeti de artar. Kaynak ak#m $iddeti ykseldike erime gc de artar, bu olay a#k bir biimde *ekil 37'deki diyagramda grlmektedir. Diyagramdaki e'rilerin alt k#sm#n#n e'imleri azd#r, yukar# do'ru ise dikle$mektedirler, bu artan ak#m $iddeti ile erime gc aras#ndaki ba'#nt#n#n do'rusal olmad#'#, yksek ak#m yo'unluklar#nda erime gcnn daha $iddetli artt#'#n# ortaya koymaktad#r. Bu husus serbest tel ucunda, telin yksek ak#m $iddetlerinde ortaya #kan $iddetli bir elektrik diren #s#tmas#na ba'lanmaktad#r. Btn di'er kaynak parametreleri sabit tutuldu'u zaman artan ak#m $iddeti ile kaynak diki$inin eninin yksekli'inin, nfuziyetinin ve boyutlar#n#n artan ak#m $iddeti ile artt#'# grlr (*ekil 39). A$#r# yksek ak#m $iddeti ok geni$ bir kaynak banyosu ve derin nfuziyete neden oldu'undan delinmelerin ortaya #kmas#na neden olabilir; ok d$k ak#m $iddeti de ok kt bir nfuziyete ve elektrod metalinin paran#n zerine y#'#lmas#na neden olur.

$ekil 40.- MIG-MAG kayna,#nda gaz sarfiyat# tel ap#, lle ap# ve ak#m *iddeti aras#ndaki ba,#nt#. Kaynak gerilimi (Ark boyu) Sabit gerilim karakteristikli bir kaynak ak#m reticinde ark gerilimi veya kaynak gerilimi, elektrod ucu ile i$ paras# aras#ndaki uzakl#k taraf#ndan belirlenir.

63

Sabit gerilim karakteristikli kaynak ak#m retelerinde ark gerilimi, ak#m retecinin ince ve kaba ayar d'melerinden kademeli olarak veya baz# tiplerde ise potansiyometre ile kademesiz olarak ayarlan#r. Zira bu tr ak#m retelerinde, her ark gerilimi de'eri iin makina taraf #ndan sabit olarak tutulan bir ark boyu vard#r; sabit ak#m karakteristikli makinalarda (rtl elektrod ile ark kayna'#, TIG) ise ark boyunu kaynak# ayarlamak zorundad#r. Bir uygulama iin ark gerilimi, kullan#lan koruyucu gaz, elektrod ap#, kaynak pozisyonu, a'#z $ekli ve esas metalin kal#nl#'# gz nnde bulundurularak saptan#r. Her ko$ulda ayn# kaynak diki$ini veren bir sabit ark boyu mevcut de'ildir. rne'in, ark boyu, ayn# gerilim iin helium ve karbondioksit kullan#lmas# halinde, argonun koruyucu gaz olarak kullan#lmas# haline nazaran ok daha uzundur. Btn di'er parametreler sabit tutulmak ko$ulu ile ark geriliminin artmas#, halinde kaynak diki$i yayg#n ve geni$ bir biim al#r. Nufuziyet ise artan ark gerilimi ile bir optimum de'ere kadar artar ve bu de'erden sonra azalmaya ba$lar. Yksek ark gerilimi, nfuziyetin azl#'# dolay#s# ile baz# geni$ aral#klarda kk pasoda kpr kurabilmek iin kullan#l#r. ok kk ark gerilimi ok dar ve a$#r# $i$kin (konveks) kaynak diki$lerinin olu$mas#na, a$#r# derecede kk ark gerilimi ise poroziteye neden olur.

64

$ekil 41 Kaynak pozisyonuna gre ak#m *iddeti ve ark geriliminin seimi *ekil 42 ve 43'de ark geriliminin diki $in formu zerine etkisi grlmektedir.

65

$ekil 42 Ark gerilimi ve ak#m *iddetinin kaynak diki*inin biimine etkileri ($ematik).

66

$ekil 43.- Ark geriliminin kaynak diki*inin biim ve boyutlar#na etkisi. Kaynak ak# m# 175 Amper, Kaynak h#z# 390 mm/dak. Kaynak tel ap#, 0,9/mm., Serbest tel uzunlu,u 9,5 mm. MAG kaynak yntemi. Uygun seilmi$ bir al#$ma noktas#, ark#n sakin ve kararl# bir $ekilde yan#$# ile kendini belli eder. Bir MIG-MAG kaynak ak#m retecinde sabit gerilim karakteristik ayar imkn# ne kadar fazla olursa optimal al#$ma noktas#n#n saptanmas# da o derece de kolay olur. Genel olarak Standard ak#m retelerinde 3 kaba ayar ve 5 adet ince ayar vard#r, bu da toplam 15 kademede gerilim ayar olana'# sa'lar.

$ekil 44- e*itli ark trleri iin al#*ma blgeleri Tel ap#: 0,8 mm. Koruyucu Gaz: CO2

67

$ekil 45- e*itli ark trleri iin al#*ma blgeleri Tel ap#: 1,0 mm. Koruyucu gaz: CO2

$ekil 46- e*itli ark trleri iin al#*ma blgeleri Tel ap#: 1,2 mm. Koruyucu gaz: CO2

68

$ekil 47- e*itli ark trleri iin al#*ma blgeleri Tel ap#: 1,6 mm. Koruyucu gaz: CO2

$ekil 48- e*itli ark trleri iin al#*ma blgeleri Tel ap#: 0,8 mm. Koruyucu gaz: Kar#*#m gaz (%50 Ar, %50 CO2)

69

$ekil 49- e*itli ark trleri iin al#*ma blgeleri Tel ap#: 1 mm. Koruyucu gaz: Kar#*#m gaz (%50 Ar, %50 CO2)

$ekil 50- e*itli ark trleri iin al#*ma blgeleri Tel ap#: 1,2 mm. Koruyucu gaz: Kar#*#m gaz (%50 Ar, %50 CO2)

70

$ekil 51- e*itli ark trleri iin al#*ma blgeleri Tel ap#: 1,6 mm. Koruyucu gaz: Kar#*#m gaz (%50 Ar, %50 CO2)

$ekil 52- e*itli ark trleri iin al#*ma blgeleri Tel ap#: 0,8 mm. Koruyucu gaz: Kar#*#m gaz (%70 Ar, %30 CO2)

71

$ekil 53- e*itli ark trleri iin al#*ma blgeleri Tel ap#: 1 mm. Koruyucu gaz: Kar#*#m gaz (%70 Ar, %30 CO2)

$ekil 54- e*itli ark trleri iin al#*ma blgeleri Tel ap#: 1,2 mm. Koruyucu gaz: Kar#*#m gaz (%70 Ar, %30 CO2)

72

$ekil 55- e*itli ark trleri iin al#*ma blgeleri Tel ap# : 1,6 mm. Koruyucu gaz: Kar#*#m gaz (%70 Ar, %30 CO2)

$ekil 56- e*itli ark trleri iin al#*ma blgeleri Tel ap#: 0,8 mm. Koruyucu gaz: Kar#*#m gaz (%89 Ar, %5 CO2, %6 O2)

73

$ekil 57- e*itli ark trleri iin al#*ma blgeleri Tel ap#: 1 mm. Koruyucu gaz: Kar#*#m gaz (%89 Ar, %5 CO2, %6 O2)

$ekil 58- e*itli ark trleri iin al#*ma blgeleri Tel ap#: 1,2 mm. Koruyucu gaz: Kar#*#m gaz (%89 Ar, %5 CO2, %6 O2)

74

$ekil 59- e*itli ark trleri iin al#*ma blgeleri Tel ap#: 1,6 mm. Koruyucu Gaz: Kar#*#m gaz (%89 Ar, %5 CO2, %6 O2)

$ekil 60- Alminyumun MIG kayna,#nda al#*ma blgeleri Esas Malzeme: AIZnMg1, AIMg3, AIMg5, AIMgSi1 Koruyucu gaz: Argon (%99,9) Serbest tel uzunlu,u: 23 mm. Kaynak h#z# Kaynak h#z# yar# otomatik yntemlerde kaynak#, otomatik veya mekanize yntemlerde ise makina taraf #ndan ayarlan#r.

75

Kaynak h#z#, kaynak ark#n#n i$ paras# boyunca olan hareketi veya birim zamanda yap#lan kaynak diki$i boyu olarak tan#mlan#r. En derin nfuziyet kaynak h#z#n#n optimum de'erinde elde edilir ve bu h#z#n yava$lamas# veya artmas# hallerinde ise nfuziyet azal#r. Kaynak h#z# yava$ oldu'u zaman, birim zamanda birim boya y#'#lan kaynak metali artar ve bu da kaynak banyosunun bymesine neden olur, ok ak#$kan hale gelen s#v# metal a'#z iinde ark#n nne do'ru akar ve bu da nfuziyetin azalmas#na neden olur ve sonuta geni$ bir kaynak diki$i elde edilir. Kaynak h#z#n#n artmas#, diki$ yksekli'inin artmas#na neden olur. A$#r# derecede yava$ kaynak h#z#, fazla miktarda kaynak metalinin y#'#lmas# ve nfuziyetin azl#'# nedeni ile a'#z kenarlar#nda kalan blge olu$mas#na neden olur. H#z#n artmas# birim boya verilen #s#n#n azalmas#na ve dolay#s# ile de esas metalin eriyen miktarlar#n#n azalmas#na neden olur ve bu da nfuziyeti azalt#r. Kanyak h#z#n#n a$#r# artmas#, kaynak metalinin kaynak a'z#n# doldurmamas# nedeni ile diki$ kenarlar#nda yanma oluklar#n# and#ran yar#klar#n olu$mas#na neden olur. *ekil 61'de kaynak h#z#n#n kaynak diki$inin biim ve boyutlar#na olan etkisi grlmektedir.

$ekil 61- Kaynak h#z#n#n, kaynak diki*inin biim ve boyutlar#na etkisi. U = 21 V, Ak#m *iddeti 175 Amper, Tel ap# 0,9 mm. Serbest tel uzunlu,u 9,5 mm., MAG Kaynak yntemi. K NC DERECEDE AYARLANAB L R PARAMETRELER Serbest tel uzunlu,u Elektrod serbest tel uzunlu'u, tor iindeki kontak borusunun en u noktas# ile tel elektrodun u k#sm# aras#ndaki mesafe olarak tarif edilir. Bu boyun uzamas# sonucu elektrodun elektrik direnci artar ve elektrodun n #s#nmas# diye tan#mlanan s#cakl#'# ykselir ve dolay#s# ile de elektrodun u noktas#n# eritebilmek iin gerekli ak#m $iddetinde azalma ortaya # kar. Serbest tel uzunlu'unun artmas# erime gcnn artmas# na, nfuziyetin azalmas#na neden olur, sonu olarak serbest tel uzunlu'unun a$#r# artmas#, fazla miktarda so'uk kaynak metalinin (d$k s#cakl#kta) kaynak diki$ine y#'#lmas#na neden olur (*ekil 62).

76

$ekil 62 Serbest tel uzunlu,unun diki* formuna etkisi ($ematik).

$ekil 63 e*itli ark trlerinde uygun serbest tel uzunlu,u ($ematik). Genel olarak serbest tel uzunlu'u, kaynak a'z#nda, k#sa bir blgede kk a#kl#'#n#n de'i$ti'i hallerde, diki$i kompanse edebilmek gayesi ile kullan#l#r. rne'in; geni$ kk a#kl#'# halinde, nfuziyetin azalt#lmas#n#n gerekli oldu'u yerlerde serbest tel uzunlu'u artt#r#larak ak#m $iddetinin ve nfuziyetin azalt#lmas# sa'lanm#$ olur (*ekil 62). Tor a#s# Kaynak elektrodunun veya torunun i$ paras#na nazaran konumu ve kaynak esnas#ndaki hareketi kaynak diki$inin formunu etkileyen etmenlerden bir tanesidir. Kaynak elektrodunun konumunu, kaynak diki$ini referans alarak belirlemek konusunda k#ta Avrupas#nda bir kural veya al#$kanl#k yoktur, buna kar$#n Amerikan literatrnde bu konuya yer verilmektedir. Bu konumlamaya gre, kaynak do'rultusuna dik dzleme al#$ma dzlemi ve bu dzlem zerinde torun iz d$m ile kaynak yap#lan paran#n st yz aras#ndaki a#ya al#$ma a#s# denir.

77

Kaynak do'rultusu ve elektrod'dan geen dzleme de hareket dzlemi ad# verilir. Elektrodun bu dzlemde bulunan ve kaynak do'rultusuna dik olan izgi ile yapt#'# a# hareket a#s# diye tan#mlan#r ve elektrodun ucu kaynak ynnde olursa bu a# negatif, aksi ynde olursa pozitif olarak gsterilir. MIG - MAG kayna'#nda da, aynen oksiasetilen kayna'#nda oldu'u gibi sola ve sa'a kaynak yntemi uygulanabilir.

$ekil 64 Hareket ve al#*ma dzlemleri ve elektrod a#lar#. Torun kaynak yap#lan i$ paras#na tam dik olarak tutulmas# halinde sa' veya sol kaynak aras#nda sonu ynnden bir fark grlemez, buna kar$#n kaynak hamlac# 30'ye kadar bir hareket a#s# ile tutuldu'u zaman sol ve sa' kayna'#n diki$ biimi zerine olan etkisi a#k bir $ekilde grlr. Hareket a#s# 30'yi a$mad#'# srece, bu a#, kayna'#n, kaynak# taraf#ndan kontroluna yard#mc# olur; kaynak# kaynak banyosunu ve elektrod ucunun erimesini rahatl#kla grebildi'i iin diki$in kalitesi ykselir. Buna kar$#n bu de'er a$#ld#'#nda nfuziyet azal#r ve diki$ incelir, bu durumda kaynak h#z#n#n artt#r#lmas# gerekir, aksi halde s#v# metal kaynak banyosunun nne do'ru ilerler ve diki$te gzenek ve kal#nt# olu$umu olas#l#'# artar; e'imin fazlala$mas# di'er ynden koruyucu gaz ak#m#n da etkiledi'inin, gaz#n koruma etkinli'i azal#r. Sa'a kaynak pozitif hareket a#s# ile daha dar, daha yksek ve daha derin nfuziyetli diki$ elde edilir, ark daha stabildir ve s#rama daha azd#r; sa'a kaynak daha ziyade eliklerin kayna'#nda tercih edilen bir yntemdir. Sola kaynak (hareket a#s# negatif) ise kontaminasyona mani olmak ve esas metale intikal eden #s# miktar#n# azaltmak gayesi ile alminyumun kayna'#nda tercih edilen bir yntemdir.

78

$ekil 65.- MIG - MAG ynteminde sola (hareket a# s# negatif) ve sa,a (hareket a#s# pozitif) kaynak halinde diki* formunun de,i*imi. MIG-MAG ynteminde kaynak diki$inin biimine, kaynak diki$inin yataya nazaran konumu da byk lde etkiler; zira kaynak esnas#nda banyo s#v# haldedir ve kaynak a'z# iinde yer ekiminin etkisi ile e'im do'rultusunda akmak ister. Bu olay#n etkisi en belirgin bir biimde byk apl# bir boru biiminde bir yap#n#n evre kayna'#n#n, tor sabit tutulup paran#n ekseni etraf#nda dndrlerek gerekle$tirilmesinde grlr.

79

$ekil 66 MIG-MAG ynteminde kaynak ynnn e,imine gre diki * biiminin de,i*imi. Burada torcun dnen paraya gre konumuna gre diki$in biimi de'i$ir; genel bir kural olarak kaynak do'rultusunun e'imi yukar# do'ru artt#ka diki$ daral#r, nufuziyeti ve yksekli'i artar; aksi halde meyil a$a'# do'ru oldu'u zaman diki$in geni$li'i artar, nufuziyeti ve yksekli'i azal#r. TOR MAN PLASYONLARI Elektrodun a'#z iinde ilerlemesi el ile sa'lanan tm eritme kayna'# yntemlerinde, ba'lant#n#n ba$ar#s#n# etkileyen en nemli etmenlerden bir tanesi de tor maniplasyonlar#d#r. MIG - MAG kaynak yntemi iin pozisyonlara gre *ekil 67-73'de nerilen maniplasyonlar kaynak operatrlerinin yeti$tirilmesinde uyulacak bir k#lavuz niteli'indedir. Kaynak# yeti$tikten sonra kendi ergonomik yap#s#na ve i$in biim ve konumuna en uygun maniplasyonlar# kendi geli$tirecektir. Yatay oluk pozisyonu Yatay oluk pozisyonunda tek paso ile yap#lan kaynakta hafif geri ad#m yntemi uygulan#r.

80

Tablo 30 MIG-MAG kayna,#nda kaynak parametrelerinin diki* boyutlar#na etkisi. ok pasolu kaynak ba'lant#s# halinde kk pasolarda, kk aral#'#n# doldurmak iin hafif bir sarka hareketi, dolgu ve ara pasolar#nda ise gene ayn# hareket daha geni$ olarak uygulan#r ve kenarlarda gereken erimeyi yapacak ve bu k#s#mlar#n iyi bir biimde dolmas#n# sa'layacak biimde durulur.

81

$ekil 67 Yatay oluk pozisyonunda tek paso ile kaynakta tor maniplasyonlar# Hareket a#s# 5 10 al#*ma a#s# 90

$ekil 68 Yatay oluk pozisyonunda ok paso ile kaynakta tor maniplasyonlar#; Hareket a#s# 5-10 al#*ma a#s# : 90 etraf#nda genli,i 10 - 20 olan sarka hareket. Yatay pozisyonda i k$e diki$i halinde elektrodun ucu $ekil 69'da grld' gibi helisin izd$mn and#ran tarzda hareket eder.

82

$ekil

69-

Yatay

pozisyonda

k*e

kaynak

diki*inin

gerekle*tirilmesinde

tor

maniplasyonlar# Hareket A # s # 5-10 al#*ma A#s# 90 Korni* pozisyonu Korni$ pozisyonundaki kaynak ba'lant#lar#nda gerek kk pasoda ve gerekse de dolgu pasolar#nda elektrodun ucu destere a'z#m and#ran zig-zag hareketi yapar. Dolgu pasolar#nda zig-zag bir evvelki diki$e yandan yakla$t#'#nda uygun bir bekleme yapar.

ok pasolu al#n kayna'#nda kaynak diki$i $ekil 70 Korni* pozisyonunda tor maniplasyonlar# Hareket a#s# + 5 10 al#*ma a#s# 90 Dik Pozisyon Dik pozisyondaki kaynak birle$tirmelerine i$lemin yukar#dan a$a'# veya a$a'#dan yukar# gerekle$tirme haline gre uygun tor maniplasyonlar# *ekil 71-72'de verilmi$tir. A$a'#dan yukar# kt al#n birle$tirme halinde hafif zig-zagl# ileri geri bir elektrod hareketi tavsiye edilir. ok pasolu kaynak halinde hafife ay biiminde ve diki$ kenarlar#nda k#sa bir geri ad#m yapan bir elektrod ucu hareketi uygulan#r. Burada uygulanan geri ad#m#n boyu elektrod ap# kadard#r. k$e diki$i halinde, sedir am#m and#ran kenarlarda az beklemeli bir hareket tercih edilir. Yukar#dan a$a'#ya dik kaynak halinde elektroda kenarlarda durmal# a#k taraf# a$a'#ya bakan U $eklinde bir hareket verilir. Yaln#z bu pozisyonda kaynak yaparken erimi$ metalin ark#n nne akmas#na mani olacak derecede bir h#zla kaynak gerekle$tirilir.

83

$ekil 71 A*a,#dan yukar# dik kaynak halinde tor maniplasyonlar# Hareket a#s# 10 15 al#*ma a#s# 90 etraf#nda genli,i 10'yi a*mayan sarka hareketi

$ekil 72 Yukar#dan a*a,# dik kaynak halinde tor maniplasyonlar# Hareket a#s# +5 10 al#*ma a#s# 90 etraf#nda genli,i 10 - 15 sarka hareket.

Tavan pozisyonu Tavan kayna'#nda elektrod ucu kenarlarda az durmal# sa' sol dzgn bir zig-zag hareketi yapar, bu maniplasyon gerek kk ve gerekse dolgu ve kapak pasolar#nda aynen uygulan#r.

$ekil 73 Tavan pozisyonu kaynak i*leminde tor manplasyonlar# Hareket a# s# +510 al#*ma a#s# 90 ve genli,i 10 olan sarka hareket.

84

METAL VE ALA$IMLARIN MIG-MAG YNTEM LE KAYNAKLANAB L RL '

Bir retim yntemi olarak, kaynak uygulanarak in$a edilmi$ bir yap#n#n, retilmi$ bir makina paras#n#n veya tamir edilmi$ hasarl# bir paran#n kullanma emniyeti ve kalitesi sadece kullan#lan kaynak metalinin trne di'er bir deyim ile seimine ba'l# de'ildir. Bir kaynak ba'lant#s#n#n zeli'ine etkiyen faktrlerin en nemlisi kaynak i$lemi esnas#nda uygulanan s#cakl#'#n da'#l#m ve de'i$imi kar$#s#nda esas metalin davran#$#d#r. Pek az istisnas# ile hemen hemen btn kaynak yntemleri kaynak edilen malzemenin kaynak blgesinin yerel olarak erime veya metalin solidsne yak#n bir s#cakl#'a kadar #s#t#lmas#n# gerektirir. $te byle bir s#cakl#'a kadar #s#t#lmay# takip eden so'uma, metalde i yap# de'i$ikliklerine neden oldu'u gibi, yksek s#cakl#k kaynak metali, cruf, esas metal ve ortam atmosferi aras#nda bir tak#m kimyasal reaksiyonlar#n olu$mas#na da neden olur. Btn eritme kaynak yntemleri temel olarak bir dkm i$lemini and#r#r. Kaynak metali, elektrik ark# veya gaz alevinin yksek s#cakl#'# kar$#s#nda erir ve daha nceden haz#rlanm#$ olan kaynak a'z# iine dklr, bu arada kaynak a'z#n#n kenar yzeyleri de bir miktar erir ve dolay#s# ile erimi$ metal ve esas metal kar#$arak kaynak a'z# iinde kat#la$#r. Bu i$lem an#nda, kaynak edilen malzemelerin kaynak diki$ine biti$ik k#s#mlar#nda, metalin erime s#cakl#'#ndan ortam s#cakl#'#na kadar, de'i$ik s#cakl#k derecelerinde #s#nm#$ blgeler ortaya #kar. Kaynak ba'lant#s#n#n bulundu'u ve kaynak an#nda ortaya #kan s#cakl#ktan etkilenen blgelerin tmne kaynak blgeleri ismi verilir. Bu blge; erime blgesi ve #s#n#n tesiri alt#nda kalan blge olmak zere iki blmden olu$ur. Erime blgesi, kaynak an#nda olu$an #s#n#n etkisi ile eriyen ve kaynaktan sonra kat#la$an blgedir. Is#n#n tesiri alt#nda kalan blgeden, erime izgisi ad#n# verdi'imiz erimi$ ve erimemi$ k#s#mlar aras#ndaki s#n#rla ayr#l#r. Bu s#n#r bir kaynak ba'lant#s#ndan #kart#larak da'lanan ve parlat#lan enine kesit zerinde #plak gzle dahi kolayca izlenebilir. Erime blgesi kaynak metali ve esas metalin kar#$#m#ndan ibarettir. Tek pasolu kaynak diki$lerinde, bu blgede esas metal ve kaynak metali, kaynak banyosundaki $iddetli trbnlanstan tr iyice kar#$m#$t#r ve olduka homogen bir bile$im gsterir. Buna kar$#n ok pasolu kaynaklarda, her pasonun esas metalle kar#$ma oran# farkl#d#r. rne'in; kal#n paralar#n ok pasolu kaynak diki$lerinde, orta k#s#mlarda, esas metale rastlanmayabilir. Erime blgesinde, esas metalin kaynak metaline oran#, uygulanan kaynak yntemi ve paso say#s#na ba'l# olarak geni$ bir aral#k iinde de'i$ir. Erime blgesinde, esas metal ve kaynak metali oran# tam olarak bilinse dahi hesap yolu ile erime blgesinin bile$iminin belirlenmesine olanak yoktur, nk birok ala$#m elementleri kaynak an#nda yanma dolay#s# ile kayba u'rarlar. Bu kay#plar# azaltmak iin kaynak blgesi, kaynak an#nda atmosferin etkisinden

85

korunur. yi bir kaynak ba'lant#s#, kaynak blgesinin atmosferin etkisinden korunmas# ile elde edilebilir; zira olu$an kimyasal ve metalrjik reaksiyonlar ancak bu $ekilde kontrol alt#na al#nabilir. Oksijenle olan reaksiyonlar# kontrol iin erime blgesine e$itli yntemlerle (rtye, toza, tele kat#larak) dezoksidasyon maddeleri ile yanan ala$#m elementleri kat#l#r. Bu blge ayr#ca, bir cruf rts veya olu$turulan kontroll bir atmosferle de korunur. S#v# haldeki metal iinde atomlar birbirleri aras#nda hareket serbestisine sahiptirler. So'uma an#nda; s#cakl#k, metal veya ala$#m#n kat#la$ma noktas#na kadar d$nce, atomlar#n kristal kafesleri meydana getirmek zere birle$meleri ile ekirdek olu$ur. Bu s#rada metalden #s# ekilir ve so'utmaya devam edilirse, ekirdekler taneleri olu$turmak zere yeni atomlar#n ve kristal kafeslerin ilavesi ile bymeye devam eder. Kat#la$ma an#nda ortaya #kan erime #s#s# tabii so'uma h#z#n# etkileyerek tanelerin fazla bymesini nler. Tanelerin byyebilmesi iin #s#n#n srekli olarak metalden ekilmesi gereklidir. Kaynak halinde #s#n#n byk bir k#sm# erime blgesinden kondksiyonla esas metale iletilir, dolay#s# ile so'uma ynnde paralel, olduka iri silindirik taneler olu$ur. Erime izgisine dik do'rultuda olu$an bu iri taneler, bir kal#p iinde kat#la$an dkm yap#s# n# and#r#r. Kaynak esnas#nda #s# girdisinin artmas#, paran#n yksek s#cakl#kta daha uzun sre tutulmas#, n tav uygulanmas#, erime blgesinde tanelerin irile$mesine neden olur. Kaynak blgesinde so'uma h#z#n#n artmas#, tane yap#s#n#n incelmesini sa'larsa da, gevrek ve k#r#lgan bir yap# olu$turdu'undan uygulamada tercih edilmez. Kaynak metaline kat#lm#$ olan dezoksidasyon elementleri ile di'er baz# kat#klar erime blgesinde tane yap#s#n#n incelmesine yard#mc# olur.

86

$ekil 74 Kaynak metalinin kat#la*ma evreleri. zellikle kal#n paralar#n, tek paso ile yap#lm#$ kaynak diki$lerinde, bu iri silindirik tanelerin birle$ti'i orta k#s#mlarda gayri safiyet elementleri ve kal#nt#lar#n segregasyonuna rastlan#r; bu olay, bu tip diki$lerin zay#flamas#na sebep olur.

$ekil 75 Tek pasolu bir alt#n kaynak diki*inde segrerasyon blgesi. Is#n#n tesiri alt#nda kalan blge kaynak metali ile esas metalin birle$ti'i erime izgisi diye adland#r#lan s#n#rdan ba$layarak, kaynak i$lemi an#nda s#cakl#'#n i yap#y#, dolay#s# ile metalin zeliklerini etkiledi'i blge olarak tan#mlan#r. ITAB'de ortaya #kan i yap#sal de'i$iklikler eri$ilen s#cakl#'#n fonksiyonu olarak esas metalin trne, bile$imine, #s#l i$lem ve retim durumuna ba'l# olarak ok e$itlidir. Bu i yap#sal de'i$iklikler, o blgede eri$ilen azami s#cakl#k derecesi ve etkime sresi bilinirse esas metalin tr, bile$imi ve retim durumu gznnde b lundurularak nceden tahmin edilebilir ve buna ba'l# olarak da blgenin fiziksel ve kimyasal zelikleri saptanabilir. e$itli trlerdeki metal ve ala$#mlar#n#n kayna'#nda ITAB'de kar$#la$#labilecek i yap#lar *ekil 76'da verilmi$tir.

87

$ekil 76 e*itli tr metal ve ala*#mlar#n#n kayna,#nda ITAB'de ortaya #kabilecek i yap#lar. KARBONLU VE AZ ALA$IMLI EL KLER N KAYNA' I Eriyen elektrod ile gazalt# kayna'# gnmzde eliklere en $#k uygulanan kaynak yntemlerinden bir tanesidir. Bu k#s#mda eliklerin eriyen elektrod ile gazalt# kayna'# incelenirken, elikler sadece kaynak karakteristikleri gznne al#narak incelenecektir. elikler genel olarak ierdikleri karbon miktar# ile ala$#m elementlerinin tr ve miktarlar#na gre

88

s#n#fland#r#l#rlar. Tablo 31'de, endstride ok s#k kullan#lan ala$#ms#z ve ala$#ml# elikler gsterilmektedir. eli'in ierdi'i karbon ve di'er ala$#m elementleri, kaynak metalinin sertli'ini ve sertle$ebilme kabiliyetini ve dolay#s# ile de uygulanmas# gereken n tav s#cakl#'#n# etkiler. Sertlik ve sertle$ebilme kabiliyeti birbirlerinden anlam olarak ok farkl# iki kavramd#r. Sertlik genel olarak eli'in ierdi'i karbon miktar#n#n bir fonksiyonudur; sertle$ebilme kabiliyeti ise eli'in ostenit blgesinden itibaren ani olarak so'utulmas# sonucu ortaya #kan martenzitik yap#n#n olu$ma kolayl#'#n#n bir lsdr. Sertle$ebilme kabiliyeti d$k elikler ancak kaynak i$lemini takiben ok $iddetli bir $ekilde so'utulduklar#nda martenzit olu$tururlar, sertle$ebilme kabiliyeti yksek elikler ise ok yava$ bir $ekilde so'utulduklar# halde dahi sert martenzitik yap# olu$tururlar. Bu bak#mdan sertle$ebilme kabiliyeti, eli'in kaynak sonras# kaynak blgesinde gsterece'i sertli'in bir bak#ma lsdr. eliklerin kaynakla birle$tirilmelerinde, #s#n#n tesiri alt#nda kalan blgenin zeliklerinin nceden bilinebilmesi; ancak, kaynak an#nda s#cakl#'#n da'#l#m ve de'i$iminin saptanmas# ve bu #s# evrimler kar$#s#nda eli'in davran#$#n#n incelenmesi ile mmkndr. Bu veriler bilindi'i zaman, arzu edilen zelikleri ta$#yan bir #s#n#n tesiri alt#nda kalan blge elde etmek iin kaynak parametreleri gereken $ekilde ayarlanabilir. Saf metallerin o'u kat# halde iken, yaln#z bir tek kristal yap#ya sahiptirler; baz# metaller ise, kat# halde, de'i$ik s#cakl#klarda farkl# kristal yap# gsterirler. Allotropi ad# verilen bu zeli'e demirde de rastlan#r; saf demir 910C'nin alt#nda s#cakl#klarda ( faz#nda hacim merkezli kbik kristal kafese, 910-1392C s#cakl#klar# aras#nda ! faz#nda yzey merkezli kbik kristal kafese 1392-1536C aras#nda da , faz#nda, gene hacim merkezi kbik kristal kafese sahiptir. Saf demir halinde bu dn$mler sabit s#cakl#klarda olu$ur, eliklerde yani, ala$#m elementi ieren demir halinde ise, bu dn$mler bir s#cakl#k aral#'#nda olu$maktad#r. Kaynak i$leminde, genellikle metal nce likidsn stnde bir s#cakl#'a kadar #s#t#lmakta ve sonra da so'utulmaktad#r. Dolay#s# ile eliklerin kayna'#nda, kaynak blgesinde, yukar#da belirtilmi$ olan dn$mler s#ra ile olu$acakt#r. Is#t#ld#ktan sonra so'uma yava$ bir $ekilde gerekle$ti'inde, elde edilen yap# tane bykl'nn d#$#nda, ilk yap#n#n ayn#d#r; ancak, so'uman#n h#zl# olmas# hallerinde, eli'in kayna'#n# etkileyen ok nemli durumlar ortaya #kar. Demir-karbon diagram# zerinde de'i$ik oranlarda karbon ieren eliklerin, #s#t#lma ve dengeli bir $ekilde yava$ so'utulmalar#nda olu$an dn$mleri ve bunun sonucunda ortaya #kan yap#lar# kolayl#kla grebiliriz (*ekil 77).

89

Ostenitizasyon s#cakl#'#na kadar #s#t#lm#$, tektoid bile$imde (% 0.8 C) bir elikte, ostenit denge ko$ullar#n# her an koruyabilecek bir yntemle so'utuldu'unda, tamamen perlit tanelerinden olu$an bir i yap# elde edilecektir. Dn$m 723C'de gerekle$ecek ve #s#tma halinde ise bu olay#n tam tersi cereyan edecektir.

90

tektoid alt# bir elik 7o 0.8 C)ostenitizasyon s#cakl#'#ndan itibaren ayn# $ekilde so'utuldu'unda GOS izgisine eri$ildi'i anda, ostenitin tane s#n#rlar#nda ferrit ekirdekle$meye ba$layacakt#r. S#cakl#k azald#ka bu ekirdekler irile$ecek ve ferrit taneleri olu$turacakt#r. eli'in bile$imine gre ferritin, olu$ma h#z# ve miktar#, so'uma h#z# ile ilgilidir. S#cakl#k A1'e yani 723C'ye d$t' zaman, kalan ostenit % 0.8 C ierir ve tamam# perlite dn$r. Sonuta ferrit ve perlit tanelerinden olu$an bir iyap# elde edilir. Is#tma halinde ise bu olay#n tamamen tersi grlr ve perlit taneleri s#cakl#k 723C'ye eri$ince tamamen ostenite dn$r. S#cakl#k artt#ka ferrit taneleri ufal#r, yani ferrit ostenit iinde zlr, GOS izgisine kadar ykselince hibir ferrit tanesi kalmaz ve yap# tamamen ostenite dn$m$ olur. tektoid st eliklerde ise, ostenitizasyon s#cakl#'#ndan ba$lay#p so'utuldu'unda, s#cakl#k SE'ye d$t' zaman, ostenitten, sementit ayr#$maya ba$lar ve ostenit tane s#n#rlar#na kelir. Bu olay, s#cakl#k SK izgisine yani 723C'ye d$nceye kadar devam eder. Ayr#$man#n h#z#, eli'in karbon miktar#na ve so'uma h#z#na ba'#ml#d#r. *yle ki s#cakl#k 723C'ye d$t'nde kalan ostenit % 0.8 C ierir ve bu s#cakl#kta tamamen perlite dn$r. Sonuta bir sementit a'# ile evrilmi$ perlit tanelerinin olu$turdu'u bir iyap# elde edilir. tektoid bile$imindeki ostenit A1'den yani 723C'den daha a$a'# bir s#cakl#'a kadar aniden so'utulsa ve o s#cakl#kta tutulsa, denge $artlar#ndan uzakla$#ld#'#ndan; nce, bir mddet hibir dn$m olmaz; bir sre sonra dn$m ba$lar ve bir zaman aral#'# iinde gerekle$ir. lk bekleme sresine kuluka periyodu ve perlitin olu$um sresine de transformasyon veya dn$m periyodu ad# verilir. Gerek kuluka ve gerekse transformasyon periyodu s#cakl#k d$tke k#sal#r ve bir minimum de'erden sonra tekrar artmaya devam eder. S#cakl#'#n % 0.35 C'lu bir elikle dn$m ve kuluka periyotlar# zerine etkisi *ekil 78'de grlmektedir. Bu diag-ramlara TTT ( ngilizce; Zaman, S#cakl#k, Dn$m) ve IT ( ngilizce; zotermal Dn$m) diagramlar# ad# verilir. Bu olaya da ostenitin zotermal dn$mesi denir. *ekil 78'den de grld' gibi dn$m s#cakl#'# d$tke ferrit miktar# azal#r, buna kar$#n perlit miktar# artar ve bir noktadan sonra hi ferrit olu$maz. Yap#n#n, bile$imi eli'in bile$imine e$, dolay#s# ile karbon miktar# normalden ok daha az olan bir perlitten olu$ur. Dn$m s#cakl#'# d$tke olu$an perlitin lameleri incelir ve dolay#s# ile de eli'in dayan#m# ve sertli'i nemli derecede ykselir. Daha d$k bir s#cakl#kta dn$m gerekle$tirildi'inde (burun noktas#n#n alt#nda) perlit yerine, beynit ad# verilen farkl# grn$ ve zeliklere sahip bir yap# elde edilir. Olu$um mekanizmas# a#s#ndan da beynit, perlitten farkl#d#r. Perlit, sementitin ostenit taneleri iinde, tane s#n#rlar#na dik lameller halinde kelmesi ile olu$ur. Sementit lamelleri olu$abilmek iin gerekli karbonu diffzyonla ostenitten ald#'#n dan, lamele biti$ik ostenit karbonca fakirle$erek feritte dn$r.

91

$ekil 77 - Fe-Fe3C denge diyagram#. Bylece sementit lamelinin her iki yznde bir ferrit tabakas# olu$ur ve ferrit tabakas#n#n teki yz karbonca zenginle$erek orada bir sementit lameli daha olu$turur. Bu $ekilde i$lem devam ederek perlit taneleri meydana gelir. Grld' gibi perlit nce sementitin ekirdekle$mesi ile ba$lamaktad#r. Oysaki beynitte durum tamamen terstir. Beyni -te dn$m nce karbonu atan ostenitin ferrit halinde

92

ekirdekle$mesi ile ba$lar. Yksek s#cakl#klarda olu$an beynit perliti and#r#r; ancak d$k s#cakl#klarda olu$an beynit daha tyl bir grn$e sahiptir. Birok yazarlar bu yap#y# ara yap# olarak isimlendirirler. Ostenitin, beynite dn$m Ms s#cakl#'#n#n alt#nda sona erer(*ekil 78). Bu s#cakl#ktan daha a$a'# bir s#cakl#'a kadar a$#r# bir so'utma yap#ld#'#nda, ostenit ba$ka bir tarzda dn$r. Bu dn$m diffzyonsuz ve pratik olarak zamana ba'l# de'ildir; yeni faz#n kristal kafesi eskisinden farkl# d#r fakat bile$imi eli'in bile$iminin ayn#d#r.

$ekil 78 % 0.35 C'lu bir eli, in normal TTT'diagram# . Ostenit iinde karbonun zlme miktar# ferritten ok fazlad#r (*ekil 77).Ostenit so'utulurken, Ms s#cakl#'#na geldi'inde kbik yzey merkezli kafes halinden hacim merkezli kbik kafesi olan ferrite dn$r. Ostenit iinde zelti halinde bulunan karbon atomlar# yay#l#p ayr#$amad# klar#ndan ferrit kafesi iinde s#k#$#p kal#rlar. Neticede distorsiyona u'ram#$ kristal kafese sahip, karbona a$#r# doymu$ ferrit elde edilir ve bu yap#ya da martenzit ad# verilir. Martenzit mikroskop alt#nda incelendi'inde, orijinal ostenit taneleri aras#nda birok i'ne ve plakc#klar bulunan bir yap# $eklinde grlr. Martenzit i'neleri zamanla bymez, ilk i'necik Ms s#cakl#'#nda olu$ur ve s#cakl#k sabit tutulursa dn$m durur. S#cakl#k yeniden d$rlrse dn$m tekrar ba$lar. TTT diagramla-rmda Ms'in alt#ndaki blge iin art#k bir zaman s#cakl#k dn$m diagram# oldu'u sylenemez, zira burada dn$m zamana tbi de'ildir.

93

Martenzit ok sert ve k#r#lgan bir yap#ya sahiptir; sertli'i, eli'in ierdi'i karbon miktar#na ba'l#d#r. *ekil 79'da karbonlu eliklerde, de'i$ik oranlarda ostenitin martenzite dn$m ve karbon miktar#na ba'l# olarak sertli'in de'i$imi grlmektedir. Uygulamada kaynak ve di'er endstriyel #s#l i$lemlerde, dn$mlerin sabit bir s#cakl#kta olu$mas# beklenemez, btn olaylar srekli bir so'uma halinde gerekle$ir; bu neden ile izotermal TTT diagramlar#n#n pratik bir faydas# yoktur. zotermal TTT diagramlar#n#n de'i$tirilmesi ile, srekli so'umay# dikkate alan diagramlar geli$tirilmi$tir. Bu diagramlara srekli so'uma TTT diagram# veya CT ( ngilizce So'uma, Dn$m) diagram# ad# verilir. *ekil 80'de gerek srekli so'uma halini ve gerekse izotermal halini rnekleyen $ematik bir diagram grlmektedir; burada dikkati eken olay, srekli so'uma halinde, kuluka periyodunun uzamas# ve dn$mlerin daha alak s#cakl#klarda olu$mas#d#r. Gerek izotermal ve gerekse srekli so'uma halindeki TTT diagramlar#nda, dn$mleri gsteren e'rilerin konumlar# bir seri faktrn etkisi alt#ndad#r. Bu faktrleri $yle s#ralayabiliriz: 1.- Ostenitle$me s#cakl#'#n#n ykselmesi, perlit ekirdekle$mesini yava$lat#r, bu olay da diagram#n st k#sm#nda bulunan perlit blgesini s#n#rlayan e'rilerin sa'a kaymas#na neden olur. 2.- Ostenit tanelerinin irile$mesi, perlit ekirdekle$mesini geciktirir, dolay#s# ile st k#s#mdaki e'riler sa'a do'ru kayar. Daha nce de belirtildi'i gibi, ostenit tane bykl' ostenitle$me s#cakl#'#n#n $iddetli etkisi alt#nda olup, l ve 2 nolu $#klardaki faktrler birbirinin ayn# gibi grlmektedir. Burada belirtilmek istenen husus daha nce tane bymesine neden olacak bir #$#l i$leme tbi tutulduktan sonra, ikinci bir kez ostenitizasyon s#cakl#'#na kadar #s#t#lm#$ elik halidir. 3.- E'rilerin durumuna en $iddetli etkiyi ala$#m elementleri yapar. Btn ala$#m elementleri kuluka periyodunu uzat#r ve dn$mleri yava$lat#r fakat hepsi ayn# etkiyi gstermez. Bir k#sm# daha $iddetli olarak perlit; di'er bir k#sm# ise beynit alan#na etki eder. Normal olarak, srekli so'uma iin #kar#lm#$ TTT diagramlar# eli'in #s#l i$lemlerinde kullan#l#r. Bu $ekilde seilmi$ bulunan so'uma h#z#na gre iyap# veya arzu edilen iyap#ya gre so'uma h#z# saptanabilir.

94

$ekil 79 Martenzit sertli,inin eli,in ierdi,i karbon miktar#na gre de,i*mesi. Kaynakta durum farkl#d#r; birinci fark, ostenitle$me s#cakl#'# di'er #s#l i$lemlerden daha yksektir ve #s#n#n tesiri alt#nda kalan blgede e$itli ostenitizasyon s#cakl#klar#na eri$ilmektedir. kinci nemli bir husus da, ok pasolu kaynak halinde, her paso bir nceki pasoya yeni bir #s#l evrim ko$ullar#nda ve yeniden ostenitizasyon s#cakl#'#na kadar #s#tmaktad#r. Bu durumlardan tr, #s#l i$lemler iin haz#rlanm#$ olan srekli so'uma TTT diagramlar# kaynak uygulamakta ortaya #kan #s#l evrimleri tm olarak yans#tmamalar#na ra'men, kabul edilebilir bir tolerans ile kullan#ld#klar#nda ok faydal# sonular elde edilebilmektedir.

$ekil 80 zotermal ve srekli so,uma TTT diagramlarm#n kar*#la*t#r#lmas#. Is#n#n tesiri alt#nda kalan blge kaynak metali ile esas metalin birle$ti'i s#n#rdan ba$layarak, kaynak i$lemi an#nda s#cakl#'#n i yap#ya, dolay#s# ile metalin zeilklerini etkiledi'i blgedir. eliklerin kayna'#nda bu blgede s#cakl#k 1450 ile 700C aras#nda de'i$mektedir. Eri$ilen maksimum s#cakl#'a ba'l# olarak e$itli iyap# ve zelik gsteren blgeler vard#r.

95

Bu blgede eri$ilen maksimum s#cakl#k derecesi kaynak diki$i eksenine olan mesafenin ve s#cakl#k de'i$imi de zaman#n fonksiyonu olarak bilinirse; kaynak i$lemi sonunda olu$abilecek iyap# esas metalin zelikleri ve bile$imi gznnde tutularak bir dereceye kadar nceden tahmin edilebilir. Kaynak an#nda #s#n#n etkisi alt#nda kalan blge h#zl# bir $ekilde #s#nmakta ve sonra da para kal#nl#'#, kayna'a uygulanan enerji ve n tav s#cakl#'#n#n fonksiyonu olarak gene h#zl# bir $ekilde so'umaktad#r. eli'in bile$imine gre bu so'uma h#z#, kritik so'uma h#z#n# a$t#'#nda, genellikle 900C'nin stndeki bir s#cakl#'a kadar #s#nm#$ blgelerde sert dolay#s# ile k#r#lgan bir yap# elde edilir. Genellikle, #s#n#n etkisi alt#nda kalan blge diye isimlendirilen bu blge, kaynak ba'lant#s#n#n en kritik blgesidir ve birok atlama ve k#r#lmalar bu blgede olu$ur.

Ostenitle$me s#cakl#'# 1050 C Ostenitle$me s#cakl#'# 875 C $ekil 81 %1 Cr'lu elikte Ostenitle*me s#cakl#,#n#n srekli so,uma TTT diagram#na etkisi. eliklerin kayna'#nda #s#n#n etkisi alt#nda kalan blge, iyap#daki tane bykl' bak#m#ndan $u de'i$ik blgeleri gsterir: 1. ri taneli blge 2. nce taneli blge 3. K#smen dn$meye u'ram#$ blge 4. yap# de'i$ikli'ine u'ramam#$ blge. 1. ri taneli blge:

96

Erime blgesine biti$ik olan ve kaynak an#nda 1450 il 1150C s#cakl#klardaki blgedir. Bilindi'i gibi, metaller yeniden billrla$ma s#cakl#'#n#n stndeki bir s#cakl#'a kadar #s#t#ld#klar#nda tane bymesi ad# verilen bir olay meydana gelir. Baz# taneler byyerek k#smen veya tamamen kk tanelerin yerine geer ve dolay#s# ile ortalama tane boyutu byr. Tane bymesi h#z# s#cakl#k artt#ka artar ve metalin solidsne yakla$#ld#'#nda byme ok h#zlan#r. ri taneli yap#lar, ince taneli yap#lara oranla daha gevrek ve k#r#lgan olduklar#ndan olu$malar# istenmez. eliklerde kaynak an#nda erime izgisine biti$ik olan esas metal, solidse yak#n bir s#cakl#'a eri$ti'inden ostenit iinde fazla miktarda tane bymesine rastlan#r. Bir eli'in kaynak edilebilirli'i a#s#ndan tane bymesi ok nemlidir, nk so'uma olay# srecinde olu$an dn$mlere ostenit tane bykl'nn etkisi olduka $iddetlidir. Ostenit tane bymesi iin gerekli olan tane s#n#r# ilerlemesi tane s#n#rlar#na kelmi$ bulunan alminyum, vanadyum titanyum ve niobyum nitrr ve karbonitrrleri taraf#ndan engellenir. Bu durum zellikle modern elik yap#m#nda, retim s#ras#nda tane bymesine engel olmak iin geni$ apta kullan#l#r; nitrr ve karbonitrrler 900C'nin zerinde tane iinde zelti haline gelmeye ba$larlar; 1150C civar#nda tm zelti haline geti'inden, art#k bunlar#n da tane byme olay#na engel olma olas#l#klar# ortadan kalkar. 2. nce taneli blge: Kaynak an#nda 900 il 1150 C aras#nda bir s#cakl#'#n etkisinde kalm#$ blgede tane bymesine rastlanmaz. Bu blgede de ostenit olu$tu'undan, so'uma an#nda so'uma h#z# ve eli'in bile$imine ba'l# olarak aynen iri taneli blgede grlen iyap#ya benzer bir iyap# grlr. 3. K#smen dn$m$ blge: nce taneli blgenin devam# olan bu blge, kaynak i$lemi s#ras#nda A3 il A1 aras# bir s#cakl#'a kadar #s#nm#$ olup, blgesel bir ostenitizasyona u'ram#$t#r. Ostenit dn$me u'rad#'#ndan yap#s#ndaki ostenit miktar#na ba'l# olarak, ilk iki blgeyi and#ran bir iyap# gsterir. 4. yap# de'i$ikli'ine u'ramam#$ blge: Bu blge A1'in alt#ndaki bir s#cakl#k derecesine kadar #s#nm#$ olup, #s#nma srecinde elikte bir dn$m olu$mam#$t#r. Bu blgede bazen iyap#larda hafif bir temperleme etkisi grlebilir. Kaynak i$leminde genellikle metal nce likidsnn stnde bir s#cakl#'a kadar #s#t#lmakta ve sonra da so'utulmaktad#r. Dolay#s# ile eliklerin kayna'#nda, kaynak blgesinde, yukar#da belirtilmi$ olan btn bu dn$mler s#ras#yla olu$acakt#r. Is#tmay# takip eden so'uma yava$ bir $ekilde gerekle$ti'inde veya eli'in karbon ve ala$#m elementi ieri'i sertle$meyi meydana getirecek miktarda de'ilse, elde edilen iyap# tane bykl' hari, ilkel yap#n#n ayn#d#r. Buna kar$#n sertle$me meyli olan eliklerde ise, so'uman#n h#zl# oldu'u hallerde daha evvelce bahsedilmi$ olan ve genellikle arzu edilmeyen zelikleri ta$#yan iyap#lar olu$ur ki; i$te eliklerin kayna'#n# etkileyen en nemli etken budur. Is#n#n tesiri alt#nda kalan blge, eritme kayna'#nda devaml# olarak ortaya #kar ve bundan ka#r#lmas# mmkn de'ildir. Bykl' ise, kaynak i$lemine uygulanan enerji, so'uma h#z#, paran#n $ekli,

97

boyutlar# ve s#cakl#'# ile malzemenin #s# iletim kabiliyetinin etkisi alt#ndad#r. Bu faktrlerden de'i$tirilmesi mmkn olanlar yard#m# ile #s#n#n tesiri alt#nda kalan blge bir dereceye kadar kontrol alt# nda tutulabilir. Is#n#n tesiri alt#nda kalan blgenin zeliklerinin nceden belirlenebilmesi iin kaynat#lan malzemenin bile$iminin, kaynaktan nce geirmi$ oldu'u #s#l i$lemin ve kaynak an#ndaki s#cakl#'# n da'#l#m ve de'i $iminin bilinmesi gereklidir. Genel olarak bir #s#l evrimin malzemenin zellikleri zerine olan etkisinin belirlenebilmesi iin bu #s#l evrim hakk#nda $unlar# n bilinmesi gereklidir. 1- Is#tma h# z# 2- Tepe s#cakl#'# 3- Tepe s#cakl#'# n#n uygulanma sresi 4- So'uma h#z# Bilindi'i gibi endstride, eli'e uygulanan #s#l i$lemler genellikle birka #s#l evrimden olu$maktad#r. Byle durumlarda her # s#l evrim halkas# iin bu drt etmenin saptanmas# gereklidir. Kaynak i$lemi sresince, uygulanan #s#n#n olu$turdu'u #s#l evrimi gznne al#rsak, 1 ve 3 no'lu etmenlere dikkat gerekmez. Zira bu konuda yap#lan ara$t#rmalar gstermi$tir ki, kaynak i$leminde, #s#tma h#z#nda yap#lmas# mmkn olan de'i$im, olu$an iyap#y# etkilemektedir. Tepe s#cakl#'#n#n uygulanma sresi ise, kaynak i$leminde ok dar bir saha iinde de'i$mektedir. Bu sre, zellikle elektrik ark kayna'#nda ok k#sad#r, bilindi'i gibi eriyen metal hemen kat#la$makta ve dolay#s# ile dik ve tavan kaynaklar# n# yapmak mmkn olabilmektedir. Bu bak#mlardan, kaynak blgesinde s#cakl#'#n da'#l#m ve de'i$imi incelenirken sadece eri $ilen tepe s# cakl#'# derecesi ve so'uma h#z# gz nnde bulundurulur. Kaynak blgesindeki s#cakl#k da'#l#m ve de'i$imini matematiksel olarak formle etmek olduka zordur, bu konuda geli$tirilmi$ olan formler olaya sadece baz# varsay#mlarla yakla$abilmektedir; evvelce de belirtilmi$ oldu'u gibi, s#cakl#'#n da'#l#m ve de'i$imi, uygulanan kaynak enerjisi para ve ortam s#cakl#'# ve malzemenin zeliklerine ba'l# oldu'u kadar paran#n meyil ve boyutlar# ile kaynak diki$inin geometrisine de ba'l#d#r. Ancak, bu son etkeni formle etmek olay# daha karma$#k hale getirmektedir. Bununla beraber geli$tirilmi$ denklemlerin deneysel sonular#, uygulamada kabul edilebilir bir hassasiyet derecesinde olduklar#n# gstermektedir. Hesap yolu ile ilk yakla$#m Rosenthal ve daha sonra Rykalin taraf#ndan yap#lm#$t#r. Sabit bir V h#z# ile yar# sonsuz byklkte ve #s#l zelikleri s#cakl#kla de'i$meyen bir malzemeden yap#lm#$ bir paran#n zerinde hareket eden #s# menba#n#n, etrafa radyasyon ve konveksiyonla #s# kayb# olmadan olu$turdu'u s#cakl#'#n da'#l#m# Rosenthal taraf#ndan $u $ekilde ifade edilmi$tir. ki boyutlu #s# da'#l#m# halinde (ince paralar)

98

 boyutlu #s# da'#l#m# halinde (kal#n paralar)

Burada: q: Is# menbam#n $iddeti, -: Is# iletkenlik katsay#s#, a:./p c #s# da'#l#m katsay#s#, x: Is# menba#n#n hareket ynndeki koordinat ekseni, v: Is# memba#n#n h#z#, p: Boyutsuz katsay# (evreye #s# transferi ile ilgili). Btn eritme kaynak yntemlerinde zellikle, elektrik ark kayna'#nda so'uma h#z#; sertle$me meyli fazla olan eliklerde, gereken nlemler al#nmad#'# zaman, #s#n#n tesiri alt#nda kalan blgede, martenzit olu$umunu sa'layacak $iddettedir. Kaynak metali iin yani erime blgesi iin byle bir tehlike yoktur; zira, elektrod reticileri taraf#ndan, kaynak metalinin bile$imi, h#zl# so'uma halinde dahi sertle$me olu$turmayacak $ekilde ayarlanm#$t#r. Is#n#n tesiri alt#nda kalan blgede sert ve k#r#lgan bir yap#n#n ortaya #kmas#, so'uk atlaklar#n olu$mas#na neden olmaktad#r. Kaynaktan sonra ortaya #kan i-gerilmelerin, al#$ma $artlar#ndaki zorlamalar#n ve kaynak banyosundan yay#lan hidrojenin etkilerinin birbiri zerine al#$mas# ve sertle$en blgenin plastik $ekil de'i$tirme zeli'inin olmamas# nedeni ile k#lcal atlaklar olu$maktad#r. Genellikle yzeyden grlmeyen bu atlaklar zamanla kritik bykl'e eri$ince hi beklenmedik bir anda ve byk bir h#zla (elik ierisinde ses h#z#n#n yakla$#k 1/3' kadar) paran#n kaynak diki$ine paralel olarak boydan boya k#r#lmas#na neden olur. kinci Dnya Sava$# devam ederken ABD'de in$a edilmi$ Liberty tipi $ileplerin byk bir k#sm# bu gevrek k#r#lma olay#n#n kurban# olmu$ ve gemiler aniden iki paraya blnerek batm#$t#r. Bu atlaklar genellikle erime izgisine ok yak#n olduklar#ndan (esas metal taraf#nda) bazen bir birle$me hatas# gibi de'erlendirilir ve kusur kaynak#ya veya kaynak metaline yklenir. Ancak, bu olayda gerek neden eli'in sertle$meye olan meylidir. Sertle$en elikler ancak zel nlemler yard#m# ile kaynak edilmelidirler. Gayet iyi bilindi'i gibi eliklerin sertle$ebilme, di'er bir deyimle; su alma yetene'ine etki eden en nemli ala$#m elementi karbondur. Karbon miktar# artt#ka srekli so'uma TTT diagram#nda burun sa'a do'ru kayar ve dolay#s# ile daha yava$ so'uma h#zlar#nda da sert yap# olu$ur. Bu olay gznnde bulundurularak kaynakla birle$tirilecek karbonlu yap# eliklerinde karbon miktar#n#n azami % 0.22 olabilece'i nizamnamelerde belirtilmi$tir. Az ala$#ml# eliklerde bulunan mangan, krom, molibden, vanadyum gibi ala$#m

99

elementleri de kayna'a karbon gibi etkir ve sertle$me meylini artt#r#r. Bununla beraber etkileri karbon kadar $iddetli de'ildir. Byle bir olayda eli'in TTT diagram# (srekli so'uma) elimizde var ise, #s#n#n tesiri alt#nda kalan blgede martenzit olu$mas#na olanak vermeyen bir so'uma h#z# seerek kaynak yapmam#z gerekir. Bu varsay#m#n gerekle$tirilmesi bir dereceye kadar mmkndr; zira yap#lm#$ olan al#$malar gstermi$tir ki; kaynak $artlar#nda tepe s#cakl#'#na eri$mek iin geen srenin k#sal#'# ve paran#n sadece bir blmnn #s#nmas# nedeni ile so'uma sonucundaki dn$mler, #s#l i$lemler iin geli$tirilmi$ olan TTT diagramlar#ndaki blgelerde olu$mamaktad#r. Ancak, aradaki fark kaynak uygulamalar#nda neticeye nemli bir etkide bulunabilecek byklkte de'ildir. TTT diagram#ndan bir so'uma h#z# seerek, kaynak $artlar#n# ayarlama pratik a#dan her zaman kolayl#kla uygulanabilecek bir zm de'ildir. Bunun gerekle$ebilmesi iin her kaynak atlyesinde bu diagramlar ieren bir atlas#n bulunmas# ve her kaynak teknisyeninin de bunlar# kullanabilecek $ekilde e'itilmi$ olmas# gerekir. Btn bu hususlar gznnde bulundurularak, uygulamada ok daha kolay bir $ekilde sonuca giden bir ba$ka zm geli$tirilmi$tir. Karbon e$de'eri diye isimlendirilen bu zmde; eli'in bile$iminde sonuca ala$#m elementlerinin miktarlar# bir formlde yerlerine konarak bir de'er hesaplan#r; buna da karbon e$de'eri ad# verilir. Kaynakta eli'in sertle$me meylini belirten bir de'er say#s#n#n bulunmas# ve bununla eli'in bile$imine dayanarak, kaynak kabiliyetini belirten bir formln elde edilebilmesi iin birok al#$malar yap#lm#$ ve ala$#m elementlerinin verdi'i sertle$meye e$ de'erde sertli'i sa'layan karbon miktar# saptanm#$t#r. Bu $ekilde saptanan ve eli'in bile$imindeki ala$#m elementlerinin olu$turdu'u sertli'e e$ sertli'i veren karbon miktar#na karbon e$de'eri ad# verilmi$tir. Birok memleketlerde ve e$itli nizamnamelerde, kaynakl# konstrksiyonlarda kullan#lacak eliklerin ieri'indeki karbon ve manganez miktarlar# s#n#rland#r#lm#$t#r. Bu iki element de eli'in sertle$me meyli dolay#s#yla atlak olu$umu olas#l#'#n# artt#r#rlar. Karbon e$de'eri bydke kaynaktan sonra so'uman#n yava$lat#lmas# gerekmektedir. Bunun iin de tek zm paraya kaynaktan nce bir ntavlama uygulayarak so'uma h#z#n# yava$latmaktad#r. Karbon e$de'erine ba'l# olarak ntavlama s#cakl#klar# saptanm#$ oldu'undan uygulamada olay olduka basite indirgenmi$tir; yaln#z burada kesinlikle bilinmesi gereken eli'in bile$imidir. Karbon e$de'erinin hesaplanmas# konusunda, literatrde ok de'i$ik formllere rastlan#lmaktad#r. Bunlar salt bilimsel a#dan d$nld'nde, ne elikleri s#n#fland#rmak iin kriter olabilmekte ve ne de kaynak kabiliyetinin bir ls olarak kullan#labilmektedirler; bunlar ancak, uygulamada kullan#labilen ve tatminkr sonular veren amprik ba'#nt#lard#r. Bugn en fazla kullanan karbon e$de'eri formlleri $unlard#r; 1- Dearden ve HO. Neill karbon e$de'eri forml:

2- Kihara, Suzuki Otani ve Tamura'n#n gerekle$tirdi'i karbon e$de'eri forml:

100

3- B.J. Bradstreet'e gre karbon e$de'eri forml:

4- Societe National de Chemin de Fer (Fransa)'in kulland#'# karbon e$de'eri forml:

5- K.Winterton'a gre karbon e$de'eri forml:

6- Milletleraras# Kaynak Enstits'nn (IIW) IX No'lu Komisyonuna (Kaynak Kabiliyeti Komisyonu) gre karbon e$de'eri forml:

Grld' gibi, btn formllerde, karbon ve k#smen mangan haricindeki btn elementlerin etkinlikleri farkl# mtala edilmektedir. Bu da yukar#da belirtilmi$ olan hususlar# a#k bir $ekilde kan#tlamaktad#r. Milletleraras# Kaynak Enstits'nn Kaynak Kabiliyeti Komisyonu atlamaya kar$# bir emniyet olarak #s#n#n tesiri alt#nda kalan blgede sertli'in 350 Vickers'i (kp/mm2) a$mamas#n# nemle tavsiye etmektedir. Is#n#n alt#nda kalan blgenin sertli'ini d$rmek iin uygulanan en emin yol paray# kaynaktan nce tavlamak ve bu s#cakl#k derecesinde kayna'# yapmaktad#r. Bu $ekilde so'uma h#z# da, kritik so'uma h#z#ndan daha yava$ bir h#za d$rlmektedir. Baz# kitap yazarlar#nca nerilen ikinci bir yntem de paraya kaynaktan sonra bir normalizasyon tavlamas# uygulamakt#r. Bu $ekilde para normalize edilmi$ oldu'undan #s#n#n tesiri alt#nda kalan blgede martenzite rastlanmaz. Bu ikinci yntem martenzitin yok edilmesi a#s#ndan ok emin bir yol olmas#na kar$#n, zellikle bas#nl# kaplar gibi, kal#c# gerilmelerin $iddetli oldu'u hallerde uygulanmas#na ben $ahsen kar$#y#m. Zira ilkel so'uk atlaklar martenzit olu$tuktan sonra so'uma h#z# ve kal#c# gerilmelerin $iddetinin etkisi ile olu$maktad#r. O halde kaynaktan sonraki #s#l i$lemin bu atlaklara bir etkisi yoktur. Ancak, i$letme an#nda do'abilecek atlaklara tesiri vard#r, dolay#s# ile ntavlama eli'in bile$iminin bir #s#l i$lem gerektirdi'i hallerde $artt#r; gerekirse emniyeti artt#rmak a#s#ndan bir de normalizasyon tavlamas# yap#labilir. Bir yap# eli'ine uygulanacak ntavlamay# karbon e$de'eri ile belirten birtak#m formller varsa da en garantilisi hi forml kullanmadan a$a'#daki tavlama de'erlerini uygulamakt#r: KARBON E$DE'ER (%) NTAVLAMA SICAKLI'I (C)

101

0.45'ten kk 0.45 il 0.60 0.60'tan byk

Normal atmosfer $artlar#nda gerek yoktur 100 il 200 200 il 350

Grld' gibi karbon e$de'eri tamamen eli'in bile$imi ile ilgili olup, kayna'a uygulanan enerji, kaynak a'#z formu, paran#n geometrisi ve kal#nl#'# ile ilgili faktrleri iermemektedir. Bunlar, so'uma h#z#m birinci derecede etkileyen ve dolay#s# ile de #s#n#n tesiri alt#nda kalan blgede olu$an iyap#y# etkileyen faktrlerdir. rne'in: 20 mm kal#nl#'#nda ve karbon e$de'eri % 0.45 civar#nda olan bir elik ntavlama yap#lmadan kaynak edildi'inde, IIW taraf#ndan kritik sertlik derecesi diye kabul edilen 350 HV'den daha sert bir #s#n#n tesiri alt#nda kalan blge gstermektedir. Ayn# para 100C'lik ntavlama uygulanarak kaynat#ld#'#nda, #s#n#n tesiri alt#nda kalan blgenin sertli'i, hemen kritik sertlik de'erinin alt#na d$mektedir. Bu olay# gznnde bulunduran Daniel Seferian, para kal#nl#'#n#n so'uma h#z#na olan etkisini de ieren bir ntavlama s#cakl#'# belirleme forml teklif etmektedir; buna gre ntavlama s#cakl#'# $u $ekilde hesaplanmal#d#r:

d: mm olarak sa kal#nl#'# Yaln#z bu formlde Seferian, kendi geli$tirdi'i ve yukar#da di'er karbon e$de'eri formlleri aras#nda bahsedilmemi$ olan $u karbon e$de'eri ifadesini kullanmaktad#r.

Sadece bir yakla$#m olan karbon e$de'erinin kullan#lmas# halinde riskleri bertaraf edebilmek iin, kaynak ncesi yap#lmas# gereken ntavlaman#n s#cakl#k derecesi, a$a'#daki belirtilmi$ olan durumlarda, verilmi$ olan de'erlerin st s#n#rlar#nda seilmeli ve hatta gerekirse zel durumlarda bu s#n#rlar da a$#lmal#d#r. 1- Esas metal bir Thomas eli'i veya gaz# al#nmam#$ bir elik ise, 2- eli'in yap#s# kaba taneli ise, 3- Kaynat#lan para byk ve kar#$#k $ekilli ise, 4- Para kal#nl#'# byk ise, 5- Kaynak yaparken az enerji uygulamak gerekiyorsa, rne'in: nce apl# elektrod ile kaynak yap#l#yorsa, 6- Kullan#lan kaynak metali yeterli derecede tok de'ilse, 7- Kaynak i$leminin yap#ld#'# yerin s#cakl#'# ok d$k ise, Sertle$meye meyli olan, karbon e$de'eri % 0.45'ten daha byk olan eliklerin emniyetle kaynat#labilmesi iin kaynak an#nda a$a'#daki hususlara zen gsterilmelidir:

102

1- Uygun seilmi$ bir ntavlama s#cakl#'# tm paraya uygulanmal#d#r. 2- Btn kaynak i$lemi sresince bu s#cakl#'#n ayn# kalmas#na zen gsterilmelidir. 3- Paraya bir gerilme giderme tavlamas# uygulanacaksa, olabildi'ince kaynaktan hemen sonra, para so'umadan uygulanmal#d#r. Para tavlamadan sonra f#r#nda 300C'ye kadar so'uduktan sonra #kar#lmal# ve sakin havada so'umaya terkedilmelidir. S#cakl#k ve zaman kar$#s#nda davran#$lar#n# gznnde tutarak kaynak kabiliyeti bak#m#ndan elikleri $u $ekilde s#n#fland#rabiliriz: 1- yi bir kaynak kabiliyetine sahip olan elikler; bilinen konvansiyonel kaynak yntemleriyle hibir nlemi gerektirmeden kaynak edilebilirler ve #s#n#n tesiri alt#nda kalan blgelerinde tane bymesi d#$#nda bir yap# de'i$ikli'i ve sertleme meydana gelmez. Bu zelik genellikle karbon e$de'eri% 0.45'ten kkolan eliklerde vard#r. 2- Orta derecede kaynak kabiliyetine sahip olan gruba giren eliklerde emniyetli ba'lant#lar elde edebilmek iin kaynak yntemi ve malzemesi zenle seilmeli; uygun bir ntavlama yap#lmal# ve gerekli hallerde kaynaktan sonra gerilme giderme tavlamas# uygulanmal#d#r. Bu gruba giren eliklerin karbon e$de'eri % 0.45 il 0.60aras#ndad#r. 3- Kt derecede kaynak kabiliyetine sahip elikler: Bu gruba giren elikler ancak zel ko$ullar alt#nda kaynak edilirler. Bunlara ancak tamir ve doldurma i$lerinde ve insan hayat#na zarar vermeyecek durumlarda kaynak uygulan#r. Bu elikler, zel kaynak metali kullanarak ve yksek bir ntavlama s#cakl#'# ve kontroll bir so'utma uygulanarak kaynak edilebilirler. Genellikle #s#n#n tesiri alt#nda kalan blgenin sertle$meyece'i garanti edilemez. Bu son husus zellikle karbon e$de'eri % 1'den byk olan yksek ala$#ml# ve karbonlu elikler iin nemlidir. Grld' gibi karbon e$de'eri yard#m# ile olaya yakla$#m sadece #s#n#n tesiri alt#nda kalan blgenin sertli'i hakk#nda fikir vermektedir. Yap# hakk#nda bir $eyler belirtmemesine kar$#n zelikleri bilinen bir metalik malzemede zellikle eliklerde sertlik, yap#n#n di'er zelikleri hakk#nda yeterli bilgileri verebilir. eliklerin kayna'a yatk#nl#'#na, di'er bir deyimle kaynak kabiliyetine etki eden nemli faktrlerden bir tanesi de eli'in eldesindeki gaz giderme i$lemidir. Kaynar dklm$ eliklerde segregasyon blgesinde fosfor ve kkrt toplanm#$t#r ve ingotun haddelenmesi veya dvlmesi i$lemleri de bu blgeyi yok edemez, bu blge sa veya profilin i k#sm#nda kal#r. Byle bir elik sa veya profil tm kesiti boyunca kaynat#ld#'# zaman bu segregasyon blgesinin de erimesi sonucu S ve P kaynak banyosuna geer, gzenek ve s#cak atlaklar#n olu$umuna neden olur. Bu tr eliklerin tm kesitleri boyunca kaynat#lmamas# ve ekmeye al#$an, a$#r# zorlanan paralar#n bu tr eliklerden yap#lmamas# nerilir. Bu tr elikler daha ziyade bindirme kayna'# yap#lmal# ve kaynak elektrodu da yeter derecede dezoksidan element iermelidir. Gaz giderme i$lemi ile Mn ve Si kat#klar# sayesinde elikteki zlm$ oksijen azalt#l#r, bylece kkrt ve fosforun yap# iinde toplanma yapmadan da'#lmalar# sa'lan#r. Bu tr bir i$lem grm$ elikler tm

103

kesitleri boyunca kaynak ile birle$tirilebilirler. Bu tr eliklerin MIG-MAG kayna'#nda, kaynak metali seiminde genellikle eli'in bile$iminden ziyade, mekanik zelikleri gznne al#n#r ve genellikle seilen elektrodun karbon ieri'i esas metalden daha d$ktr. Gaz# al#nmam#$ elikler halinde daima yksek miktarda silisyum ieren kaynak telleri tercih edilmelidir. Sade karbonlu ve az ala$#ml# elikler genellikle koruyucu gaz olarak CO2 ve Argon-CO2 kar#$#mlar# kullan#larak kaynak edilirler. Ala$#ml# elikler halinde, bilhassa % 6'dan fazla krom ieren elikler iin CO2'nin koruyucu gaz olarak kullan#lmas# iyi sonular vermedi'inden bu gibi durumlarda Helyum-Argon kar#$#mlar# ile ok az oksijen ilve edilmi$ asal gazlar kullan#l#r. eliklerin kayna'#nda k#sa ark veya sprey ark yntemleri tercih edilir, tercih trn etkileyen en nemli etken koruyucu gaz#n trdr. Globler (damlasal) metal gei$i eliklerin kayna'#nda iyi sonu vermedi'inden aral#klar#n doldurulmas#n#n gerekli oldu'u hallerde dar beli ak#m yntemi kullan#l#r. Hemen hemen btn elik trleri, tak#m elikleri ve otomat elikleri d#$#ndaki tm yap# elikleri eriyen elektrod ile gazalt# kayna'# yntemi ile birle$tirilebilirler (Tablo 32, 34 ve 35).

104

Tablo 32 Ala*#ms#z eliklerin MAG kayna,# iin nerilen parametreler (oluk pozisyonlar#nda).

105

106

NCE TANEL YAPI EL KLER N N KAYNA' I Endstrinin hafif elik yap#lara, yksek bas#n ve s#cakl#'a dayan#kl# bas#nl# kaplar ve reaktrlere olan ve gn getike artan talebini kar$#layabilmek amac# ile a'#m#zda ince taneli, yksek mukavemetli yap# elikleri geli$tirilmi$tir.

107

nce taneli yap# eliklerinde, i yap#da, zellikle tane s#n#rlar#nda ok ince zerrecikler halinde da'#lm#$ olarak bulunan ve ancak 1100C'nin zerindeki s#cakl#klarda zeltiye geen e$itli karbr, nitrr ve karbonitrrler ostenit blgesindeki s#cakl#klarda dahi tane bymesini nlerler ve bunun sonucunda da yksek mukavemetli ve tek bir elik malzeme grubu elde edilmi$ olur. Tm ince taneli yap# eliklerinde kaynaklanabilirlik a#s#ndan karbon ieri'inin % 0.20'yi a$mamas#na al#$#l#r; ala$#m elementleri de mmkn olabilen en alt limitlerde kat#larak az veya s#n#rl# sertle$me, ince tane olu$umu, tane bymesini nleyen nitrr ve karbonitrr zerreciklerinin ayr#$mas# ve #s#l i$lem aras#nda optimizasyona gidilerek, istenen zeliklere sahip bir elik elde edilir. nce taneli yap# eliklerinin sa'lad#'# avantajlar $u $ekilde s#ralanabilir: Akma s#n#r#n#n yksekli'i nedeni ile daha ince cidar kal#nl#klar#, Yap#n#n a'#rl#'#nda sa'lanan tasarruftan tr malzeme, retim ve ta$#ma giderlerinden nemli lde tasarruf, Kesitlerin incelmesi nedeni ile kaynak giderlerinden tasarruf, Ekonomik ve teknolojik nedenlerden tr konvansiyonel elikler ile yap#lmas# olanaks#z olan pek ok konstrksiyon trnn gerekle$tirilebilmesi. Yaln#z burada konstrktrlerin gz ard# etmemesi gereken olduka nemli bir husus vard#r; ince taneli yap# eliklerinin akma ve ekme mukavemetleri, entik darbe dayan#mlar# normal kaynaklanabilir yap# eliklerine nazaran olduka yksektir, fakat elastiktik modlleri di'er btn elikler ile ayn#d#r, dolay#s# ile elastiklik modlnn etkin oldu'u burkulma ve senim hesaplamalar#nda bu eliklerin kullan#lmas# di'er elik trlerine nazaran herhangi bir avantaj sa'lamad#klar# gibi fiyatlar# da olduka pahal#d#r. nce taneli yap# elikleri #slah edilmi$ ve #slah edilmemi$ yap# elikleri olmak zere iki ana gruba ayr#l#rlar; #slah edilmemi$ ince taneli yap# elikleri normal tavlanm#$ yap# elikleri diye de adland#r#lmaktad#r. Islah Edilmemi* nce Taneli Yap# elikleri Bu tr elikler zel durgun (gaz# giderilmi$) olarak dklrler ve ok az ala$#m elementi olarak kat#lan V, Nb, Ti, Cr, B ve Al ile elikte var olan veya zellikle gereken oranda ilave edilmi$ olan azot ve karbonun olu$turdu'u karbr, nitrr ve karbonitrrlerin mikro boyutta ayr#$mas#ndan kaynaklanmaktad#r. Bu mikro ala$#m elementlerinden V ve Nb akma s#n#r#n#n ykselmesine en fazla etkide bulunanlard#r. zellikle Nb ilavesi (% 0.02 - 0.03) akma mukavemetini $iddetle (80-100 N/mm2) ykseltir ve zellikle bu element haddelenmi$ haldeki elik iin ok nemlidir. Bu kazan normalizasyon #$#l i$leminden sonra, ince da'#lm#$ Nb karbonitrrlerinin koaglasyonu nedeni ile yar#ya d$er. nce da'#lm#$ bu karbonitrrler, alt ostenit blgelerinde yap#lan #s#l i$lemlerde dahi ostenit tane bymesini engelledikleri gibi, ferrit ekirdeklenmesini de etkileyerek eli'in ince taneli olmas#n# sa'larlar; ayr#ca kk ostenit tanelerinin kolayca perlite dn$mesi nedeni ile de so'uma esnas#nda martenzit olu$umu gle$ir. Bu tr eliklere kat#lan Zirkon ve Bor, kkrtl bile$iklerin olu$mas#n# etkileyerek Mn'in akma s#n#r#n# ykseltmesine yard#mc# olurlar. Nikel katk#s# ise d$k s#cakl#klarda entik darbe dayan#m#n#n ykselmesini

108

sa'lar. zelikleri DIN 17102'de tan#mlanm#$ olan bu tr ince taneli yap# eliklerinin akma mukavemetleri 500 N/mm2'ye kadar ykselir. DIN 17102'de, bu tr elikler normal yap# eliklerinden farkl# olarak ekme mukavemeti yerine, akma mukavemeti de'erleri ile simgelendirilmi$lerdir. nce taneli yap# elikleri, gei$ s#cakl#klar# olduka d$k, tok, yksek mukavemetli olmalar#n#n yan# s#ra, d$k karbon ierikleri nedeni ile kayna'a da uygun malzemelerdir. nce taneli yap# eliklerinin en nemli dezavantaj#, bunlarda haddeleme esnas#nda kal#nl#k do'rultusunda bir anizotropinin ortaya #kmas#d#r. Bu eliklerin kal#nl#k do'rultusundaki mekanik zelikleri olduka ktdr ve bu do'rultuda zorland#klar#nda lameler y#rt#lma ad# verilen, sanki parada katmer varm#$ gibi ortaya #kan teras k#r#lmalar# ile kar$#la$#l#r. Bu olay kaynak a#s#ndan ok nemlidir, kaynakl# birle$tirmelerde kaynak a'#zlar# bu tr k#r#lmaya yer vermeyecek biimde dizayn edilmelidir.

$ekil 82 Uygun olmayan kaynak a,#z dizayn#n#n lameler y#rt#lmaya neden olmas#. Lameler y#rt#lmaya kar$# gnmzde, bir tak#m metalrjik nlemler de al#nabilmektedir, yaln#z bunlar eli'in maliyetini byk lde etkilemektedir. eli'e vakum veya elektro-curuf yntemi ile yeniden eritme uygulamak kal#nl#k do'rultusunda snekli'in artmas#na neden olmakta ve bu da lameler y#rt#lma tehlikesini azaltmaktad#r.

109

Lameler y#rt#lmay# kolayla$t#ran nedenlerden bir tanesi de mangan slfr ve baz# oksitlerin haddeleme i$leminde hadde do'rultusunda ince levhalar halinde eli'in iinde yay#lmas#d#r. elik retiminde kkrt ieri'ini asgariye indirmek veya kkrte daha affin zirkonyum, titanyum, sezyum gibi elementler katmak da lameler y#rt#lma e'ilimini azaltmaktad#r. Do'al olarak btn bu i$lemler elik

110

reticisine yeni ek tesisler veya masraflar# gerektirdi 'inden eli'in maliyeti de ykselmektedir. Islah Edilmi* nce Taneli Yap# elikleri nce taneli yap# elikleri grubu iinde ok nemli bir yeri olan bu trde, i yap#da az karbonlu martenzit olu$turarak, eli'in kaynak kabiliyetini nemli bir kayba u'ramadan, akma ve ekme mukavemetleri ykseltilmi $ ve toklu'a artt# r#lm#$t# r. Az karbonlu eliklerde Ms (martenzit ba$lama) s#cakl#'#, 400C gibi olduka yksek bir s#cakl#kta bulundu'undan, olu$an martenzit yava$ so'utulursa kendili'inden temperlenir ve bu $ekilde #slah edilmi$ olan iyap#da mukavemeti daha da ykselten ince da'#lm#$ karbr keltileri bulunur ve yava$ so'uma sonucu atlamalara neden olan dn$m gerilmelerinin $iddeti azal#r. Bu $ekilde ykselen mukavemet zeliklerinin yan#s#ra eli'in gevrek k#r#lmaya direnci artar, temperlenmi$ martenzit elik i yap#lan iinde en d$k gei $ s# cakl #'# na sahip oland# r. Kal#n paralarda, tm kesitte martenzit olu$umunu sa'layabilmek iin kritik so'uma h#z# ala$#m elementlerinin katk#s# ile ykseltilir; yaln#z burada kat#klar#n miktar#n#n Ms s#cakl#'#n#, temperleme s#cakl#'#n#n alt#na d$rerek, kendinden temperlenmeyi ortadan kald#racak de'ere eri $memesine dikkat edilir. nce taneli yap# eliklerinin #slah# martenzit basama'#ndaki dn$m ile ilgilidir. Martenzitin olu$um s#cakl#'# ykseldike ve ostenitin karbon ieri'i azald#ka martenzit kafesinin kbikle$mesi sonucu i gerilmeler azal#r ve art#k ostenit miktar# en aza iner. Bu $ekilde olu$an martenzitin toklu'u gayet iyidir ve sertli'i 400 HV'nin biraz zerindedir. Kaynaklanabilirlik a#s#ndan Euronorm 137 bu tr eliklere kat#lan ala$#m elementlerinin azami miktarlar# n# s# n# rland# rm#$t# r, buna gre: C Si Mn P S N B % 0.20 % 1.00 % 2.00 % 0.025 % 0.025 % 0.020 % 0.005 Cr Cu Mo Nb Ni Ti V Zr %2 % 1.5 %1 % 0,1 %2 % 0.20 % 0.20 % 0.15

elik reticisi rnn kal#nl#'#na ve beklenen zeliklere gre, bu s#n#rlar# a$mamak ko$ulu ile yukar#da da belirtilmi$ ala$#m elementlerinden gerekenleri kullan#r.

111

$ekil 83 StE 690'na ait TTT diagram#. nce Taneli Yap# eliklerinin Kayna,# nce taneli yap# elikleri karbon ve ala$#m elementi ieri'ine getirilmi$ olan s#n#rlamalardan tr olduka iyi bir kaynak kabiliyetine sahiptirler. eliklerin kaynak blgelerinde 900C'nin zerindeki bir s#cakl#'a kadar #s#nm#$ k#s#mlar#n zeliklerini etkileyen en nemli etken, kaynaktan sonraki so'uma h#z#d#r. Klasik yap# eliklerinde, so'uma h#z#n#n mmkn oldu'u kadar yava$lat#labilmesi iin de ntav ve yksek enerji girdisi ile kaynak yap#l#r. nce taneli yap# eliklerinde zellikle #slah edilmi$ trlerde ntav gayet dikkatli bir biimde uygulanmal# ve zgl enerji girdisi de belirli s#n#rlar aras#nda tutulmal#d#r. nce taneli yap# eliklerinde so'uma h#z#n#n yava$lamas# esas metalde erime izgisine biti$ik blgede ostenitizasyona u'ram#$ k#s#mlar#n ferrit ve yksek karbonlu martenzit veya kaba beynit blgelerinden olu$mu$ bir i yap#ya dn$mesine neden olur ve bu da toklu'un azalmas# ve mukavemet zeliklerinin ktle$mesi sonucunu do'urur. Bu blgeye biti$ik olan k#s#m da a$#r# bir temperlemeye u'ram#$ oldu'undan, gene mekanik zeliklerde bir ktle$me ortaya #kar. Bu olay zellikle yksek derecede ntav uygulanm#$ ve tek paso ile kaynak edilmi$ ba'lant#lar#n ITAB'inde kendini hissettirir. ok pasolu kaynak halinde ise her paso, bir nceki pasonun kaynak blgesine bir temper uygulad#'#ndan kaynak blgesinde tek paso haline nazaran bir iyile$me grlr.

112

Genellikle uygun bir ntav, birok nedenden ortaya #kabilecek olan atlak olu$umuna kar$# etkin bir nlemdir. zellikle kal#n ve $iddetle zorlanan konstrksiyonlarda bu konu ok nemlidir. n tav s#cakl#'#, zgl enerji girdisi ve para kal#nl#'# kaynak blgesinin so'uma h#z#n# etkileyen en nemli faktrdr; bu bak#mdan ince taneli yap# eliklerinde kaynak blgesinin zeliklerini kontrol alt#nda

113

tutabilmek iin bu etkenin bir arada muteala edilmesi gereklidir. eliklerin kaynak blgesinin zeliklerine etkime bak#m#ndan 800 il 500C aras#ndaki so'uma sresi (t8/5) ok nemlidir. Bu srenin azalmas# sertli'in ve mukavemetin artmas#na buna cars#n atlama e'iliminin ykselmesine neden olur. elik reticileri ince taneli yap# elikleri iin uygun tg/5 de'erini eli'in sertifikas#nda belirtirler. Kaynak Yntemi UP E MIG/MAG WIG/TIG zafi Etkinlik 1 0,8 0,7/0,85 0,65 Is#l

Tablo 37- Kaynak yntemlerine gre izafin #s#l etkinlik katsay#s#.

$ekil 84 MAG kayna,#nda zgl enerji girdisi ve kaynak parametreleri aras#ndaki ili*ki Rosenthal denkleminden tretilmi$ olan a$a'#daki ba'#nt#lar yard#m# ile t8/5 byk bir yak#nsakl#kla hesaplanabilmektedir; ayr#ca bu konuda haz#rlanm#$ abaklar da vard#r. Uygulamada, para kal#nl#'# gz nnde bulundurularak saptanm#$ bir ntav s#cakl#'# ve zgl enerji girdisi yard#m# ile elik iin uygun t8/5 elde edilmi$ olur. nce taneli yap# eliklerinin kayna'#nda zgl enerji girdisi ok nemli bir konu olup, kaynak ak#m $iddeti ile ark geriliminin arp#m#n#n kaynak h#z#na oran# olarak tan#mlan# r ve E, kJ/cm olarak gsterilir. Uygulamada zgl enerji girdisi iin ortalama bir de'er olarak sa kal#nl#'#n#n mm'si ba$#na 1 kJ/cm seilir; rne'in 25 mm kal#nl#'#nda bir sa iin E = 25 kJ/cm de'erinde bir zgl #s# girdisi uygulan#r.

114

Uygulamada, para kal#nl#'# gz nnde bulundurularak saptanm#$ bir n tav s#cakl#'# ve zgl enerji girdisi yard#m# ile elik iin uygun t8/5 elde edilmi$ olur.

Tablo 38- ki ve boyutlu #s# da,#l#m#nda a,#z faktr. nce taneli yap# eliklerinin kayna'#nda ortam s#cakl#'# 5C'nin alt#nda oldu'u hallerde paralara muhakkak bir ntav uygulan#p uygulanmama konusunda para kal#nl#'# ve malzemenin akma s#n#r# bir kriter olarak kullan#l#r. Buna gre ntav ancak a$a'#da belirtilmi$ olan kal#nl#klar#n zerindeki kal#nl#klardaki paralara uygulan#r. Akma S# n#r# /(N/mm ) 255 - 285 315 - 355 385 - 420 460 - 500 590 ve yukar#s#
2

Kal#nl#k (Azami)/(mm) 50 30 20 12 8

nce taneli yap# eliklerine ark kayna'# yntemleri, ntav s#cakl#'#, zgl enerji girdisi ve 800 il 500C aras#ndaki so'uma h#z# (t8/5) s#n#rlar#na dikkat etmek ko$ulu ile kolayl#kla uygulanabilir. Gnmz endstrisinde bu tr malzemelerden yap#lm#$ kal#n kesitli paralar#n kayna'#nda tozalt#, ince kesitli

115

paralar#n kayna'#nda ise gazalt# yntemleri tercih edilmektedir. nce taneli yap# eliklerinin kayna'#nda, bazik karakterli rtl elektrodlar da, gnmzde gittike azalan bir oranda da olsa, nemli bir uygulama alan#na sahiptir. Bu tr eliklere uygun rtl elektrodlar#n zelikleri DIN 8529'da ayr#nt#l# olarak a#klanm#$t#r. Bu tr eliklerin kayna'#nda kullan#lan elektrodlar#n rtlerinin bazik karakterli ve dolay#s# ile de higroskopik olmalar# nedeni ile bunlar#n kullan#lmadan nce muhakkak tavlan#p kurutulmalar# gerekmektedir. Zira rtdeki nemin, kaynak esnas#nda ayr#$arak hidrojeninin kaynak metaline gemesi sonucu atlaklar olu$maktad#r. Akma s#n# r# 355 N/mm2'den kk olanlar 250C'de, daha byk olanlar ise 350C'de asgari iki saat sre ile tavlanarak kurutulmal # d# r. rtl elektrodlar ile yap#lan ark kayna'#nda ark gerilimi ve ak#m $iddeti ok dar bir aral#k iinde de'i$ti'inden, zgl enerji girdisi ancak kaynak h#z#n#n de'i$tirilmesi ile kontrol alt# nda tutulabilir. Kaynakl# konstrksiyonlarda ekonomikli'in ve sratin n plana #kmas# sonucu son y#llarda ince taneli yap# eliklerinin birle$tirilmesinde MAG kayna'# byk bir nem kazanm#$t #r. Burada aktif bir gaz olan CO 2 kullan#labildi'i gibi, iki komponentli kar#$#m gazlar# da yayg# n bir uygulama alan# na sahiptir. MAG kaynak ynteminde zgl enerji girdisi, tel ap#, tel srme h#z#, kaynak h#z# ve ark gerilimi de'i$tirilerek kontrol alt#nda tutulabilmektedir. Bu yntemin otomasyona ve zellikle kaynak robotlar# taraf #ndan kullan#ma ok yatk#n olmas#, uygulama alan# n#n geni $lemesine yard#mc# olmaktad# r.

116

$ekil 85 $tE 460 eli,inin kayna,#nda sa kal#nl#,# ve zgl enerji girdisi aras#ndaki ili*ki.

nce Taneli Yap# eliklerinin Kayna,#nda, Dikkat Edilmesi Gerekli Hususlar nce taneli yap# eliklerinin kayna'#nda a'#z haz#rlan#rken, a'#z a#s#n#n mmkn oldu'u kadar kk seilmesine dikkat edilmektedir; geni$ a'#z a#lar# yksek a#sal arp#lmalar#n ortaya #kmas#na ve atlama tehlikesinin artmas#na neden olur. Ayr#ca fazla miktarda kaynak metali sarfiyat# dolay#s# ile de geni$ kaynak a'#zlar# ekonomik de'ildir. Kaynak a'#zlar#n#n termik kesme yntemleri ile haz#rlanmas# halinde a'#z kenarlar#nda sertle$me ortaya #kabilir; bu blgeler kaynak esnas#nda yeniden dn$me u'rayacaklar# iin byk bir tehlike gstermezler. Termik kesme i$lemi kaynak i$lemi esnas#nda eli'e uygulanacak olan ntav s#cakl#'#nda gerekle$tirildi'inde, bu sertle$me ortadan kalkar. Kaynak i$leminden nce, termik kesme sonucunda a'#z yzeylerinde grlen oksit tabakalar# ok iyi bir biimde temizlenmelidir. Kaynak esnas#nda daima ok paso yntemi uygulanmal#d#r. Her s#rada ilk paso a'#z yan yzne ekilmeli ve bu $ekilde bunun yan#na ekilen pasonun ilk pasoya ve onun ITAB'#na bir temper etkisi yapmas# sa'lanmal#d#r.

117

Tablo 39 nce taneli yap# eliklerinin kayna,# iin uygun kaynak telleri. Kaynak pasolar# mmkn oldu'u kadar zgl enerji girdisine ve t8/5'e uygun olarak ince ekilmelidir. Kaynak bittikten sonra hemen, esas metale de'meyen sadece kaynak diki$ini bir kapak gibi rten bir temper pasosunun ekilmesi ITAB'#n zeliklerini geli$tirir. Bu kapak pasosu ta$lama veya kaynak ntav s#cakl#'#nda oksijenle rendeleme yntemi ile sklmelidir. Bu i$lem iin karbon elektrod kullan#lmas# nerilmez. Yksek zorlamalara maruz kaynak ba'lant#lar#nda yanma oluklar# ta$la temizlenmeli ve uygun ntav

118

s#cakl#'#nda kaynakla yeniden doldurulmal#d#r. 8 mm'den daha kal#n paralara montaj yard#mc# kaynaklar# en az 150C'lik bir ntavdan sonra uygulanmal# ve montaj yard#mc# paralar# sadece az karbonlu ala$#ms#z eliklerden yap#lmal#d#r. Montaj puntalar# esas metal ile uyum gsteren bir elektrod kullanarak yap#lmal# ve bu k#s#mlar atlak olu$umuna kar$# ok iyi kontrol edilmelidir. Puntalar#n sonradan temizlenmesinin arand#'# hallerde, daha d$k mukavemetli, snek elektrodlar kullan#labilir. Hatal# kaynak diki$lerinin veya atlaklar#n zellikle ITAB'de z#mpara ta$# ile temizlenmesinde yanma e'ilimi gstermeyen ta$lar kullan#lmal# ve z#mpara ta$#n#n fazla bast#r#larak ta$lanan k#sm#n a$#r# derecede #s#nmas#na neden olunmal#d#r. Kaynak esnas#nda elektrod hibir zaman kaynak a'z#n#n d#$#nda tutu$turulma-mal#d#r. Kaynak sonras# konstrksiyona gerekti'inde gerilme giderme tav# uygulan#r. Bu tr eliklerde baz# hallerde i$lem esnas#nda gerilme giderme tav# atlaklar# diye adland#r#lan bir atlaklar ortaya #kar. Gerilme giderme tav# atlaklar# bu tr eliklerde, kaynak esnas#nda 1150C'nin zerindeki s#cakl#k derecelerine kadar #s#narak tane irile$mesine u'ram#$ blgelerde, gerilme giderme tav# (450-680C) esnas#nda ortaya #kar. Tane irile$mesine u'ram#$ blgede, ala$#m elementlerinin olu$turdu'u ve tane bymesine mani olan nitrr ve karbo-nitrrler zlr ve kaynak sonras# so'uma esnas#nda da demir karbr haricinde hibiri kelecek zaman bulamaz. Gerilme giderme tav# esnas#nda yeniden olu$an karbr ve karbo-nitrrler bu iri tanelerin s#n#rlar#na kelir ve kelme i$lemi i gerilemelerin yard#m# ile h#zlan#r. Bu kelmeler tane s#n#rlar#nda bir yumu$ama olu$tururlar. Gerilme giderme #s#l i$lemi esnas#nda i gerilmelerin olu$turdu'u elastik $ekil de'i$imi, s#cakl#ktan tr d$en akma s#n#r#n#n yard#m# ile plastik $ekil de'i$imine dn$r. Bu $ekil de'i$imi daha uygun bu yer olan tane s#n#rlar#nda gerekle$ir. ri tanelerde tane yzeyi, ince taneli blgelere nazaran daha ufak oldu'undan buradaki $ekil de'i$imi daha $iddetli olur ve bunun sonucunda taneler aras# ufak yerel bo$luklar ortaya #kar ve zamanla bunlar byyerek tanelerin birbirlerinden ayr#lmas#na neden olurlar. Gerilme giderme tav# atlaklar#, srnme atlaklar# gibi taneler aras# trden atlaklard#r; her do'rultuda olu$abilirlerse de genellikle en $iddetli gerilmeye dik ynde geli$irler. Gnmz endstrisinde ince taneli yap# elikleri ok geni$ bir uygulama alan#na sahip olup zellikle buhar kazanlar#ndan nkleer reaktrlerin bas#nl# kaplar#na kadar ok e$itli yerlerde ba$ar# ile kullan#lmakta ve kurallar#na dikkatle uyularak yap#lan kaynakl# ba'lant#larda hibir problem gstermemektedirler. PASLANMAZ EL KLER N KAYNA'I Paslanmaz eliklerin hemen hemen btn trleri MIG yntemi ile kolayl#kla kaynat#labilirler. 303, 416, 416Se, 430 ve 430FSe gibi yksek miktarda kkrt ve selenyum ieren paslanmaz elikler ile yksek oranda karbon ieren 440 tr eli'in kaynat#lmas# olduka zordur. Paslanmaz elikleri di'er eliklerden ay#ran en nemli zelik krom ieriklerinin ok yksek (% 12) olmas#d#r. eli'in yzeyini kaplayan refrakter ve tnas kromoksit tabakas# eli'i korozyondan ve paslanmaktan korur. Ostenitik, ferritik ve

119

martenzitik olarak ana grupta toplanan paslanmaz eliklerin kayna'#nda ortaya #kan metalurjik olaylar, eli'in bile$imi ve so'uma h#z# ile ilgili oldu'undan, kaynak ynteminin tr bu konuda byk bir etkide bulunmaz. Paslanmaz eliklerin MIG kayna'#nda, di'er eliklere nazaran malzemenin #s#l iletkenli'inin d$k, #s#l genle$mesinin fazla ve erime s#cakl#'#n#n daha d$k olmas# nedeni ile yumu$ak eliklerden daha d$k ak#m $iddeti ile al#$#l#r. Paslanmaz eliklerin kayna'#nda e$itli ark trleri de kullan#labilmektedir, bilhassa son y#llarda distorsiyon ve arp#lmay# azaltt#'#ndan darbeli ak#m yntemi ok geni$ apta uygulanmaktad# r. nce salar#n kaynat#lmas#nda, zor pozisyonlarda ve geni$ kk aral#klar#nda kpr kurmada k#sa ark daha iyi sonular vermektedir. ABD'de bu ark tr ile yap#lan kaynakta % 90 Helyum, % 7.5 Argon ve % 2.5 CO2 kar#$#m gaz# kullan#lmaktad#r. Saf argon veya % 1 -2 O2 ieren argon kar#$#m gazlar# sprey ark ile kaynak yapmak iin uygundur. Bu ark tr tek veya ok pasolu kaynaklar#n yatay oluk pozisyonu iin ok uygundur, bilhassa argon ve oksijen kar#$#m# kullan#lmas# halinde banyonun # slanmas# ve ark# n stabilitesi daha iyi sa'lanmaktad# r. CO2, kaynak metalinde silisyum ve mangan kayb#na ve karbon miktar#n#n ykselmesine neden oldu'undan paslanmaz eliklerin kayna'#nda koruyucu gaz olarak kullan#lamaz. Kaynak i$leminde sol ve sa' kaynak yntemleri uygulanabilir. Sol kaynak yntemi banyo ve ark#n daha rahat bir $ekilde grlebilmesini sa'lar, yaln#z bu yntem ancak yayg#n biimde diki$ler gerekli oldu'u zaman uygulan#r. Sa' kaynak daha derin nfuziyetli diki$ eldesine yard#mc# olur ve acemi kaynak#lar bu yntem ile daha ba$ar#l# sonular al #rlar. Gnmz endstrisinde ok yayg#n olarak kullan#lan paslanmaz elikler genellikle grup alt# nda incelenir. a) Martenzitik Kromlu Paslanmaz elikler b) Ferritik Kromlu Paslanmaz elikler c) Ostenitik Krom-Nikelli Paslanmaz elikler Martenzitik Paslanmaz eliklerin Kayna,# Kromlu martenzitik paslanmaz elikler, % 12-17 Cr ve % 0.1-1.2 C ierirler ve kritik so'uma h#zlan ok yava$ oldu'undan sakin havada so'uma halinde bile yap#lar# nda martenzit olu$ur. Bu eliklerde #s#n#n tesiri alt#nda kalan blgede ani so'uman#n etkilerini yoketmek ok zor oldu'undan kaynak kabiliyetleri ok zay#ft#r ve metalurjik yap#lar#ndan tr gerek elektrik ark gerekse de gazalt# kaynak yntemleri ile birle$tirilmelerinde ciddi sorunlar ortaya #kar. Bu tr paslanmaz eliklerin ok gereksinme duyulmad#ka kaynak edilmelerinden ka#n#l#r. Bu yzden genellikle dkm yoluyla $ekillendirilmeleri tercih edilir. Ancak ferritik kromlu ve ostenitik krom-nikelli paslanmaz elikler ok tercih edilen ve e$itli kaynak yntemleriyle daha az problemli kaynak edilen eliklerdir. Yksek korozyon direnleri ve di'er zelikleri nedeni ile de kullanma amalar# daha uygundur. Bu eliklerin MIG

120

kayna'# zerinde durmak daha sa'l#kl# olacakt# r. Ferritik Paslanmaz eliklerin Kayna,# Kromlu ferritik paslanmaz elikler % 16-30 Cr ve % 0.05-0.25 C ierirler ve bu bile$imlerinden tr i yap#lar#nda ostenit olu$umu yok denebilecek kadar azd#r ve so'uma esnas#nda ostenit-ferrit dn$m yoktur, dolay#s# ile de su verme yolu ile sertle$tirilemezler. So'uma esnas#nda martenzit olu$umu tehlikesi bulunmad#'# ndan, kaynak kabiliyetleri martenzitik tre nazaran daha iyidir. Ferritik paslanmaz eliklerin kayna'#nda en byk sorun, malzemenin 1150C'nin zerinde tane bymesine kar$# olan e'ilimidir. Kaynak esnas#nda #s#n#n tesiri alt#nda kalan blgenin bir k#sm# bu s#cakl#'a eri$ir ve buralarda tane bymesi ba$lar. Kromlu ferritik elikler normal olarak ince taneli snek bir yap#ya sahiptirler, iri taneli hale geince yap# gevrekle$ir, entik darbe mukavemeti d$er, gei$ s#cakl#'# ykselir ve bu iri taneleri de #s#l i$lemlerle tekrar ince hale getirmek mmkn de'ildir. Ferritik paslanmaz elikler muhakkak bir miktar karbon ierirler. Karbon, ferrit iinde ok az zlebildi'i iin yap#da incecik da'#lm#$ karbrler halinde bulunur. Kaynak esnas#nda yksek s#cakl#ktan tr bu karbrlerin bir k#sm#, etraf#ndaki ferritle reaksiyona girer ve kk yerel ostenit blgeleri olu$turur ve ortaya #kan ostenit, irile$en ferrit tanelerinin evresinde bir a' $eklinde yer al#r. Bu eliklerin kayna'#nda yle bir kaynak yntemi uygulanmal#d#r ki #s#n#n tesiri alt#ndaki blge 1150C'yi a$an s#cakl#klarda mmkn mertebe k#sa sre kalmal#d#r, bu ise ancak kayna'#n ok k#sa pasolarla yap#lmas# ve hemen so'utulmas# ile mmkndr. ri taneli yap# teorik olarak s#cak d'me ile (rne'in s#cak olarak ekileme) dzeltilebilir. Fakat yksek s#cakl#kta daima bu i $lemi gerekle$tirmek mmkn de'ildir. zellikle bu ekileme i$lemi para so'ukken kesinlikle yap#lmamal#d#r. Kaynak metalinde tane bymesinin neden oldu'u gevreklik, ostenitik elektrod kullan#larak giderilebilir. % 0.1'-den fazla C ieren esas metal halinde ise, % 25 Cr ve % 20 Ni ieren elektrodlar tavsiye edilir. Bu tr eliklerde ortaya #kabilecek bir di'er olay da sigma faz#n#n olu$umudur. Ferrit ve ostenite nazaran ok k#r#lgan ve gevrek olan sigma faz# krom ve demirin metaller aras# bile$i'idir. Rntgen difraksiyonu ile yap#lan ara$t#rmalara gre, sigma faz# bile$iminde yakla$#k % 52 Cr ve % 48 Fe iermektedir. Sigma faz# anti-magnetik olup 700-800 Vickers sertli'i civar#ndad#r. Sigma faz# temper gevrekli'inde sorun yarat#r. Temper gevrekli'i ya da 475C gevrekli'i olarak tan#mlanan olay, ferritik eliklerin 450-525C civar#nda #s#t#l#p, bir mddet bekletilmesi sonucu ortaya #kan sertle$me ve gevrekle$me olay#d#r. Temper gevrekli'i taneleraras# korozyonda da olumsuz etki yapmakta ve malzeme nitrik aside kar$# direncini kaybetmektedir. Temper gevrekli'ini ortadan kald#rmak iin paray# k#sa sreli olarak 700-800C'de tavlamak ve bunun ard# ndan suda so 'utmak gereklidir. Krom ve karbon oran# yksek olan ferritik eliklerin kayna'#nda 200C'lik bir ntavlama uygulanabilir. Ferritik kromlu paslanmaz eliklerin MIG kayna'# normal ko$ullarda do'ru ak#mda elektrod (tel) pozitif kutuba ba'lanarak gerekle$tirilir. Bu tr paslanmaz eliklerin kayna'#nda sprey ark kullan#lmas# halinde Argon + % 1 Oksijen kar#$# m# koruyucu gaz ve k#sa ark iin ise Helyum + Argon

121

+% 2 Karbondioksit koruyucu gaz kar#$#m# tavsiye edilir. Uygulamada en iyi koruyucu gaz, arkta metal ta$#n#m# n# n biimi kadar kaynak edilecek esas malzemeye de ba'l# d#r. K#sa ark ile al#$ma, d$k ark gerilimi ve d$k kaynak ak#m# ile kk apl# elektrod (tel) kullan#lmas#n# gerektirir. nce kesitlerin kayna'# iin ok uygundur. Ferritik kromlu paslanmaz eliklerin kayna'#nda k#sa ark uygulamas#n#n bir avantaj# da #s#n#n tesiri alt#ndaki blgeye (ITAB) d$k #s# girdisi verilmesi dolay#s# ile tane irile$mesinin nlenmesidir. Ancak, d$k #s# girdisi kifayetsiz erimeye neden olabilir ve sonu olarak da k#sa ark#n kullan#m# kritik olmayan uygulamalarla s#n#rl#d#r. Bu ark tr ferritik kromlu paslanmaz elik iin ostenitik ilave metal (tel) kullan#ld#'# zaman da avantajl#d#r, zira d$k #s# girdisi ile % 10 ve daha d$k erime oranlar# elde edilir. Sprey ark uygulamas#nda, ferritik kromlu paslanmaz eliklerin ve farkl# paslanmaz eliklerin birle$tirilmelerinde her zaman uygun ostenitik ilave metal (tel) mevcut olmayabilir, zira sprey ark genellikle byk apl# teller ve k#sa ark halinden ok daha yksek gerilim ve kaynak ak#mlar# gerektirir. Bu yntem k#sa arkla al#$maya nazaran nufuziyet azl#'# ve kifayetsiz erimeye kar$# daha emin sonular verir; ancak yntem normalde dikey ve yatay pozisyonlar iin uygundur. Darbeli ark uygulamas#nda daha byk apl# teller, btn kaynak pozisyonlar#nda kullan#labilir ve kaynak banyosu daha iyi kontrol edilebilir. Bu uygulamada doldurma oran#n# n sprey ark haline nazaran daha d$k olmas# na kar$#n, daha az toplam #s# girdisi sayesinde bu tr paslanmaz eliklerin kayna'#nda ortaya #kan tane irile$mesi minimuma indirilmi$ olur. Krom-Nikelli Ostenitik Paslanmaz eliklerin Kayna,# Bu tr paslanmaz elikler bile$imlerinde % 12-25 karbon ve % 8-25 Nikel ierirler. Nikel kuvvetli bir ostenit yap#c# oldu'undan, bu eliklerde kat#la$ma esnas#nda ortaya #kan ostenit oda s#cakl#'#n#n alt#ndaki s#cakl#k derecelerinde dahi dn$meden kal#r. So'uma esnas# nda ostenit ferrit dn$m olmad#'#ndan bu tr paslanmaz elikler de su verme yoluyla sertle$tirilemezler. Bu grup paslanmaz elikler iinde en fazla tan# nan# 18/8 eli'i diye isimlendirilen bile$iminde % 18 Krom ve % 8 Nikel ieren trdr. Antimagnetik olan bu tr paslanmaz eliklere, ekseri hallerde korozyon mukavemetini artt#rmak gayesi bir miktar da Molibden kat#l#r. Bu eliklerin kaynak kabiliyeti a# s# ndan en nemli zelikleri $unlard#r: a.- Is# iletme katsay#lar# oda s#cakl#'#nda az ala$#ml# ve sade karbonlu eliklerin 1/3' kadard# r. b.- Is#l genle$me katsay#lar# sade karbonlu ve az ala$#ml# eliklerin takriben 1.5 mislidir, yani % 50 daha fazlad# r. c.- Ala$#ms#z karbonlu elikler d$k bir elektrik iletme direncine sahiptirler, bu tr paslanmaz eliklerde ise bu de'er 5 il 7 misli daha byktr. Bu zelikler dolay#s# ile krom nikelli eliklerin kayna'#nda, sade karbonlu eliklerin kayna'#ndan daha fazla kendini ekme meydana gelir. Kaynak diki$inin so'umas# esnas# nda byk bzlmelerin ortaya #kmas# sonucunda, bu blgede olu$an $iddetli i gerilmeler atlama tehlikelerine yol aar. Bu tr

122

paslanmaz eliklerin bilhassa ift tarafl# ik$e diki$lerinde s#cak atlaklar#n olu$ma olas#l#'# ok fazlad#r. Bu fiziksel olaylar#n yan#s#ra iki nemli metallrjik etken de krom nikelli ostenitik paslanmaz eliklerin kayna'#n# zorla$t#r#r. Bunlardan birincisi delta ferrit faz#n# n olu$umu, di 'eri ise karbr kelmesi olay# d#r. Krom nikelli ostenitik paslanmaz elikler s#v# halden itibaren kat#la$maya ba$lay# nca ostenit ve , ferrit taneleri olu$ur. Bu ferrit ostenitin dn$m sonucunda ortaya #kan feritten farkl#d#r. Kat#la$ma normal olarak endstride ingota dklen bir s#v# metalin kat#la$mas#nda grlen bir h#zla seyretti'i zaman bu tr eliklerin yap#s# ostenit taneleri aras#na serpi$tirilmi$ , ferrit taneciklerinden olu$ur, ferrit bu malzemeyi s#cak dvme ve haddeleme iin uygun olmayan bir duruma sokar; s#cak $ekil de'i$tirme esnas#nda malzemede atlaklar olu$ur. Bu olaya mani olabilmek iin, kat#la$an krom nikelli ostenitik paslanmaz eliklerde so'uman#n ok yava$ bir h#zla seyretmesi gereklidir. Bir ba$ka zm yolu da bu eli'in uzun bir sre 1150C'de tavlanmas# ve h#zl# so'utulmas#d#r. Ostenit yap#c# elementler olan nikel ve mangan miktar#n#n eli'in bile$iminde artmas# , ferrit olu$um olas#l#'#n# zay#flat#r. Ostenitik krom nikelli paslanmaz elikler oda s#cakl#'#nda ve daha d$k s#cakl#klarda mutlak olarak iyap# bak#m#ndan kararl# de'illerdir. Bu eliklerde a$#r# so'uk $ekil de'i $tirme, zellikle dvme sonucunda k# smen martenzitik bir yap# elde edilebilir. zellikle 18/8 tr gibi baz# krom nikelli ostenitik paslanmaz elikler 450C il 850C aras#nda bir s#cakl#'a kadar #s#t#l#p o s#cakl#kta tutulduklar#nda bir karbr kelmesi meyli kendini gsterir. Bu tr elikler eldeleri s#ras#nda krom ve karbonun ostenit iinde zld' 110C s#cakl#'#ndan itibaren h#zla so'utulurlar; bu $ekilde bu elementlerin kelme tehlikesi ortadan kalkm#$ olur ve oda s#cakl#'#nda da karbonun diffzyon h#z# ok d$k oldu'undan, servis esnas#nda karbr ayr#$mas#n#n meydana gelme olas#l#'# yoktur. S#cakl#'#n 450C'm'n zerine #kmas# ile karbonun diffzyon h#z#, karbonu tane s#n#rlar#ndan d#$ar# #kartacak derecede artar. Tane s#n#rlar#nda biriken karbon, kroma kar$# yksek affinitesinden dolay# bu blgede kromlu birle$erek krom karbr olu$turur. Krom karbrn a'#rl#k olarak % 90'#n# krom meydana getirdi'inden ok az bir karbon dahi bulunsa, tane s#n#rlar#nda kromca bir zay#flama ortaya #kar. Bunun sonucu olarak malzeme korozif bir ortamda bulundu'u zaman, kromca zay#flam#$ olan tane s#n#rlar#nda korozyon meydana gelir. Bu $ekilde ortaya #kan bu taneleraras# korozyon btn malzemeyi ok k#sa bir zaman zarf#nda kullan#lamaz hale getirebilir; eli'in karbon ieri'i artt#ka da bu olay $iddetlenir.

123

$ekil 86 Ostenitik krom-nikelli paslanmaz eliklerde tane s#n#rlar#nda krom karbr kelmesine ba,l# olarak krom azalmas# (*ematik). Krom-nikelli ostenitik paslanmaz eliklerin kayna'# esnas#nda eriyen blge ok k#sa bir zamanda kat#la$#p h#zla so'udu'undan ve elektrod olarak kullan#lan ala$#mlar#n karbon ieri'i de ok d$k oldu'undan, kaynak metali iin karbr kelme olay# tehlikesi yoktur. Buna kar$#n #s#n#n tesiri alt#nda kalan blge kaynak sresi kadar 500-900C s#cakl #klar# aras#nda tavl# olarak kalmakta ve ayn# zamanda da buras# esas metal oldu'u iin, karbon ieri'inin yksek olmas# halinde, ostenit tane s#n#rlar#nda tanelararas# korozyonun ba$lamas# na neden olacak ve karbr kelmesi olay# meydana gelecektir. Belli bir karbon ieri'i iin, karbr kelmesi olay#n#n $iddeti s#cakl#k ve zamana ba'l#d#r. kelme ba$lamadan evvel s#cakl#kla de'i$en bir kuluka periyodu vard#r, s#cakl#k ve eli'in karbon ieri'i artt#ka bu sre k#sal#r. Her karbon ieri'i iin, karbr kelme olay#n#n en k#sa sre zarf #nda ba$lad#'# bir s# cakl #k vard#r ve buna kritik s# cakl# k denir.

124

Karbon ieri'i % 0.03 0.05 0.06 0.08

Kuluka peryodu dakika 11 7 2.5 0.3

Kritik s#cakl#k C 650 650 670 750

Tablo 40- e*itli karbon ieri,indeki paslanmaz elikler iin kritik. Tek paso ile yap#lan elektrik ark kayna'#nda 650C il 750C aras#ndaki s#cakl#'a #s#n#n tesiri alt#nda kalan blge bir dakikadan daha az bir sre maruz kal#r, buna kar$#n ok pasolu kaynak halinde bu sre dakikan# n zerine #kar ve dolay#s# ile karbr kelme tehlikesi ba$ gsterir. Karbr kelmesinin meydana gelebilmesi iin karbonun belirli bir miktar#n zerinde olmas# laz#md#r, yukar#da verilmi$ tablodan da grld' gibi karbon ieri'inin azalmas#, kuluka periyodunu uzatt#'#ndan bu tehlike ortadan kalkacakt#r. Bu bak#mdan kaynakla birle$tirilmesi gereken krom-nikelli ostenitik paslanmaz eliklerin karbon ieri 'i azami % 0.6, tercihan % 0.03 civar# nda olmal# d# r. Bu konuda uygulanan bir ba$ka yntem de eli'in stabilizasyonudur. Bu da, karbonun kroma kar$# affinitesinden daha yksek bir affiniteye sahip bir elementin, eli'in bile$imine kat#lmas# ile gerekle$tirilir; bu $ekilde eli'in bile$imindeki karbonla bu yeni element karbr olu$turur ve dolay#s# ile icyap#n#n baz# blgelerinde ortaya #kan krom azalmas# meydana gelmez. Stabilizasyon iin ilave edilen elementler titanyum, niobyum ve tantal'd#r. Bunlar#n olu$turdu'u karbrler, tane s# n#rlar# boyunca de'il, ostenit taneleri iinde ince zerrecikler halinde da'#lm#$ olduklar#ndan, eli'in mekanik davran#$lar#nda da bir de'i$iklik grlmez. Bu stabilizasyonun gerekle$ebilmesi iin ilave edilen titanyumun karbonun 4 misli, niobyumun 8 il 10 misli, tantalin 16 misli miktarda olmas# gereklidir. eli'in stabilizasyonu iin genellikle, maliyet a#s#ndan titanyum tercih edilir, elektrodlar# n stabilizasyonu iin ise, titanyumun kaynak ark# nda byk miktarda kayb#ndan tr niobyum kullan#l#r. Stabilize edilmi$ elikler iin de, taneler aras# korozyona kar$# tam manas# ile dayan#kl#d#r denilemez, zira niobyum, titanyum ve tantal karbr 1300C'nin zerinde zlr ve karbon serbest kalarak krom karbr olu$turabilir. Bu s#cakl#'a kadar eri$en blge ok dar oldu'u iin, erime izgisine yak#n bir yerde ok dar bir blge korozyona kar$# mukavemetini yitirir ve bu blgede olu$an korozyona b#ak izi etkisi veya korozyonu denir. Kaynak diki$inde #s#n#n tesiri alt#nda kalan blgede veya esas metalde karbr kelmesinin meydana geldi'i hallerde, $ayet paran#n boyutlar# ve konstrksiyonu uygun ise, bir tavlama yard#m# ile de bu olay#n olumsuz etkileri giderilebilir. Para 1100C'ye kadar tavlan#p, suya sokularak aniden so'utulursa, yksek s#cakl#kta ostenit iinde zlm$ bulunan karbrler h#zl# so'uma esnas#nda yeniden olu$amazlar. Tane s#n#rlar#na kelen krom karbrn olumsuz etkilerini yok etmek bak#m#ndan bu yntem ok iyi netice vermesine ra'men, uygulamada tercih edilmez, zira byle bir #s#l i$lemin uygulanmas# pek pratik de'ildir.

125

Ferritik paslanmaz elikler ile % 9'dan daha az nikel ieren ostenitik paslanmaz eliklerde, kaynak blgesinde sigma faz#n#n meydana gelmesi, bu eliklerin kaynak kabiliyetini olumsuz ynde etkir. Sigma faz# ok sert (700-800 HV), antimagnetik ve gevrek metalleraras# bir bile$iktir; bile$imi takriben % 52 Cr ve % 48 Fe'den ibarettir ve 550C il 925C aras#ndaki s#cakl#klarda meydana gelir. Ostenitik eliklerde bu faz#n meydana gelebilmesi iin, ostenitik yap# iinde bir miktar da ferrit olmas# laz#md#r. So'uk $ekil de'i$tirme, niobyum, molibden, silisyum gibi elementlerin varl#'# sigma faz# olu$umunu te$vik eder. Sigma faz# elikte uzama, bzlme ve entik darbe mukavemetini azaltt#'#ndan varl#'# istenmez. Karbr kelmesini yok etmek iin uygulanan #s#l i$lem sigma faz#n#n da yok olmas#n# sa'lar. Ostenitik paslanmaz eli'e daha nceden bir homogenizasyon tav# uygulanm#$ ve iindeki ferrit miktar# % 6.5'in alt#na d$rlm$ ise, kaynak blgesinde olu$acak sigma faz# bu blgenin zeliklerine olumsuz bir etkide bulunmaz. Kaynak metali daima bir miktarda eriyen esas metali ierdi'inden, bile$imi elek-trod bile$imi yard#m# ile belirlenemez. Esas metalin ve elektrodun bile$imleri bilinirse, bunlar#n kaynak esnas#ndaki kar#$#mlar# yakla$#k olarak tahmin edilebilir ve Schaeffler diagram# yard#m# ile de iyap#lar# tesbit edilebilir. Paslanmaz eliklerin yumu$ak eliklerle kaynakla birle$tirilmesi endstride ok s#k rastlan#lan bir olayd#r. Bu gibi hallerde martenzitik yap#n#n olu$mamas# iin evvela karbonlu eli'in kaynak a'z# yksek ala$#ml# bir ostenitik elektrodla kaplan#r (% 25 Cr, 7o 20 Ni) ve sonra normal bir ostenitik elektrodla kaynak diki$i doldurulur. Krom - nikelli paslanmaz eliklere de bir gerilme giderme tavlamas# kaynaktan sonra zaman zaman uygulan#r, tav s#cakl#'# bu tr eliklerde 800C il 925C aras#nda seilir, do'al olarak bu tav karbr kelme ve sigma faz# olu$umu tehlikesi olmayan tr ostenitik paslanmaz eliklere uygulan#r. Ostenitik Krom-Nikelli Paslanmaz eliklerin MIG Kayna,# Ostenitik Krom-Nikelli Paslanmaz eliklerin MIG kayna'#nda, yeterli asal gaz korumas# alt#nda ilve metalin arkta ta$#n#m# esnas#nda ala$#m elementlerinin kayb# ok azd#r ve titanyum gibi reaktif elementler dahi arkla kaynak banyosuna iletilebilir. Bu bak#mdan bu yntemde ostenitik krom-nikelli ve titanyum ile stabilize edilmi$ kaynak ilave metallerinin kullan#lmas# mmkndr. Argon gaz# korumas# alt#nda, % 95'in zerinde bir gei$ verimi sa'lan#r. Do'ru ak#mda, elektrod (tel) pozitif kutupta ve koruyucu gaz olarak argon kullan#ld#'#nda arkta metal ta$#n#m# sprey ark ile gerekle$tirilebilir, bu ise 26-33 V aras#nda bir ark geriliminde uygun bir ak#m yo'unlu'u ile sa'lan#r. Bu de'erlerin alt#nda al#$mada arkta metal ta$#n#m#,byk damlalar halindedir ve bu da a$#r# s#ramalara ve ark dengesizli'ine neden olur; dengeli bir sprey ark iin ak#m de'eri l .6 mm. tel ap# iin 300 A civar#nda seilmelidir. Ostenitik paslanmaz eliklerin MIG kayna'# k#sa ark ve darbeli ark kullan#larak da gerekle$tirilebilir. MIG kayna'#n#n bu ark trleri d$k ak#mlarda ve 18-24 V aras#ndaki ark gerilimlerinde olu$ur. Bu ark trleri ok ince (0.25 mm.) paslanmaz elik salar#n kayna'#nda dahi kullan#labilir. Bu tekniklerde #s# girdisi sprey ark halinden daha d$k oldu'undan arp#lmalar da minimum seviyede olu$ur. Ostenitik paslanmaz eliklerin MIG kayna'# nda argon, argon-oksijen, argon + helyum ve argon + helyum + karbondioksit ieren koruyucu gazlar kullan#l#r. Argon-oksijen kar#$#mlar#, kaynak banyosunda

126

biraz oksidasyona neden olmalar#na ra'men saf argondan daha iyi #slanma kabiliyeti ve ark stabilitesi sa'larlar. Argon + % 1 Oksijen, sprey ark iin ok kullan#lan bir kar#$#m gazd#r. % 2-3 Karbondioksit ilaveli Argon + Helyum kar#$#mlar# k#sa devreli ark halinde ok s#k kullan#l#r. Sadece karbondioksit gaz# kullan#lmas#, silisyum ve mangan kayb#na neden olur. zellikle az karbonlu paslanmaz eliklerde karbon miktar#n#n artmas# kaynak ba'lant#s#n#n korozyon direncini azaltabilir, dolay#s# ile karbondioksit, ostenitik krom-nikelli paslanmaz eliklerin kayna'# iin tavsiye edilmez. Argona helyum ilavesi, kaynak diki$inin nfuziyet formunu geni$letir; saf argon al#n birle$tirmelerinde nfuziyet azl#'#na neden olabilir; % 50 Argon + % 50 Helyum kar#$#m gaz#, nfuziyeti daha iyi ayarlayarak bu problemi ortadan kald#r#r. ALM NYUM VE ALA$IMLARININ KAYNA' I Eriyen elektrod ile gazalt# kayna'#n#n en yayg#n olarak kullan#ld#'# alanlardan bir tanesi de alminyum ve ala$#mlar#n#n kayna'#d#r. Alminyum ala$#mlar#n#n eldesinde kullan#lan ba$l#ca ala$#m elementleri bak#r, mangan, silisyum, magnezyum ve inkodur. Alminyum ala$#mlar# ierdikleri ala$#m elementlerinin trne gre s#n#rland#r#ld#klar# gibi, #s#l i$lem sonucu mukavemet zeliklerinin de'i$tirilip de'i$tirilemeyece'ine gre de, sertle$tirilebilir ve sertle$tirilemeyen alminyum ala$#mlar# diye iki gruba ayr#l#rlar. MIG yntemi her kal#nl#ktaki alminyum ala$#mlar# iin uygulanabilir olmas#na ra'men genellikle 3 mm.den daha kal#n paralar#n kayna'#nda tercih edilen bir kaynak yntemidir. Zira MIG ynteminde kaynak h#z# ve erime gc TIG ynteminden daha byktr, ok ince levhalar (0.8 mm.) ancak darbeli ak#m yntemi uygulanarak kaynakla birle$tirilirler. Alminyum ve ala$#mlar#n#n kayna'#n#, eliklerin kayna'#ndan farkl# k#lan hu suslar $unlard#r;

127

Alminyum

ala$#mlar# 550-660C aras#ndaki

s#cakl#k aral#'#nda erimelerine ra'men #s#l

iletkenliklerinin ok yksek olmas# nedeni ile kaynak iin gerekli #s# girdisi e$ kal# nl #ktaki eli 'in kayna'# ndan daha fazla olmak zorundad#r. Alminyum ve ala$#mlar#n#n #s#l genle$me katsay#lar#n#n byk olmas#, kaynak blgesinde #s#nma

128

ve so'uma dolay#s# ile olu$an s#cakl#k farklar# $iddetli icgerilmeler ve byk apl # arp#lmalar ortaya # kar. Alminyumun zerinde hava ile temas# sonucunda olu$an refrakter alminyumoksit tabakas#, alminyum ala$#mlar#n#n kayna'#n# byk apta gle$tirir. Do'ru ak#m, ters kutuplama (elektrod pozitif kutupta) ile yap#lan kaynakta, banyo zerinde yzen oksit tabakas# paralan#r ve ancak bu biim kutuplama ile kaynak gerekle$tirilebilir. Do'al olarak kaynaktan nce, kaynak a'#zlar# tel f#ra ile iyice temizlenerek oksit tabakas# mmkn oldu'u kadar uzakla$t# r#lmal# d# r. Alminyum ve ala$#mlar#n#n kayna'#nda, malzemenin kal#nl#'# gznne al#nmaks#z#n sprey ark ile kaynak yapmak daima tercih edilir. Sprey ark#n yksek #s# girdisine kar$#n alminyumun yksek #s#l iletkenli'i dolay#s# ile kaynak banyosu olduka abuk kat#la$t#'# ndan bu $ekilde her pozisyonda kaynak yapmak mmkn hale gelmektedir. Yaln#z burada oksit tabakas#n#n temizlenebilmesi iin daima sola kaynak yntemi uygulanmal# ve dik kaynak halinde de a$a'#dan yukar#ya do'ru al#$#lmal#d#r. Bu $ekilde hem kaynak a'#zlar#n#n oksit tabakas# temizlenmi$ olur ve hem de a'#zlar#n iyi bir $ekilde eriyerek kayna'#n s#hhatli bir $ekilde yap#lmas# sa'lanm#$ olur. Sa'a kaynak yntemi ve dik pozisyonda da yukar#dan a$a'#ya al#$#ld#'# zaman gzenekli, kt grn$l ve a'#zlar#n gerekti'i gibi erimemi$ olmas# nedeni ile de so'uk blgeler ieren kaynak diki$leri elde edilir. Kaynak diki$i dz olarak veya dar zigzaglar ile ekilmelidir. Geni$ zigzaglar kaynak diki $inin a$#r# oksitlenmesine neden oldu'u iin kullan#lmamal# d#r. El ile yap#lan yar# otomatik MIG yntemi ile mekanize halde de ince paralar#n kayna'#nda genellikle saf argon gaz# kullan#l#r, kal#n paralar#n otomatik kayna'# iin ise daha s#cak bir kaynak banyosu ve daha iyi bir nfuziyet elde etmek iin Helyum veya Helyum-Argon kar#$#mlar# tercih edilir. Alminyum ala$#mlar#n#n #s#l iletkenli'inin yksek olmas# zellikle kal#n paralarda, kaynak blgesinin $iddetle so'umas#na neden olur, bu bak#mdan kal#n ve bilhassa dkm alminyum paralara kaynak ncesi bir ntav vermek gereklidir, genellikle 15 mm.den daha kal#n paralara uygulanan bu ntav#n derecesi 200C'yi a$mamal#d#r. Dvme alminyum ala$#mlar#nda genel olarak n #s#tma yerine daha yksek ak#m $iddeti ve ark gerilimi ile daha yksek #s# girdisi sa'layarak al#$ma tercih edilir. So'uk $ekil de'i$tirme veya #s#l i$lem ile sertle$tirilmi$ alminyum paralar#n kaynak blgesinde, sonradan kazan#lm#$ olan bu sertlikte bir azalma grlr, bu bak#mdan #s#l i$lem ile sertle$tirilmi$ alminyum ala$#mlar#na kaynak ncesi evvela bir zeltiye alma tav# uygulan#r ve kaynak sonras# tekrar #s# i$lem uygulanarak sertle$me sa'lan#r.

129

130

BAKIR VE ALA$IMLARININ KAYNA' I MIG Kayna'#, bu yntemde ark#n olu$turdu'u yo'un #s# nedeni ile bak#r ve ala$#mlar#n#n kayna'# iin en uygun kaynak yntemlerinden bir tanesidir.

131

Bak#r ala$#mlar#nda inko (pirinlerde), alminyum (alminyum bronzlar#nda), fosfor (fosfor bronzlar#nda), berilyum (berilyum bronzlar#nda), nikel (nikel-bak#r ala$#mlar#nda), kalay (kalay bronzlar#nda) ala$#m elementi olarak kullan#l#r ve do'al olarak baz#lar# di'erlerine nazaran daha kolay olmak zere btn bu ala$#mlar belirli ko$ullarda kaynak edilebilir. Genel olarak kaynak kabiliyeti zay#f olan bak#r ala$#mlar# inko ierenlerdir, inko kaynak blgesinde gzenek olu$umuna neden oldu'u gibi k#r#lgan kaynak diki$leri verir. Berilyum ieren ala$#mlar#n kayna'#nda ortaya #kan dumanlar ise kaynak#n#n sa'l#'# a#s#ndan ok tehlikelidir. Bak#r ve ala$#mlar#n#n kayna'#nda MIG yntemi genellikle 3 mm.den kal#n paralara uygulan#r, daha ince paralar iin TIG yntemi baz# stnlkler sunmaktad#r.

Tablo 44 Bak#r ve bak#r Ala*#mlar#n#n MIG-kayna,# iin nerilen parametreler. Bak#r#n #s#l iletkenli'inin yksek olmas# nedeni ile yo'un bir ark enerjisine gerek vard#r. Bu bak#mdan bak#r halinde daha yksek bir ak#m $iddeti ile (alminyuma nazaran % 50-75 daha yksek) al#$#l#r. Argon kullan#lmas# halinde de sprey ark olu$turulmal#d#r. Kal#n paralar#n kayna'#nda helyum da koruyucu gaz olarak kullan#lmaktad#r, burada arkta globular metal transferi olu$mas#na ra'men yksek derecede s#rama ortaya #kar. Genel olarak argonun ark stabilitesini ve helyumun derin nfuziyetini bir arada elde edebilmek

132

gayesi ile argon-helyum kar#$#m gazlar# tercih edilir. Bak#r#n a$#r# #s#l iletkenli'i nedeni ile kal#n paralar#n kayna'#nda 250-400C aras#nda bir n #s#tma uygulan#r. yi bir kaynak diki$i elde etmek iin sol kaynak yntemi uygulan#r ve genellikle bak#r ala$#mlar# iin yatay oluk pozisyonu tercih edilir, di'er pozisyonlarda kaynak yapmak gerekti'i hallerde, MIG yntemi di'er btn kaynak yntemlerine tercih edilir. Dik ve korni$ pozisyonlar#nda ince apl# elektrod, d$k ak#m $iddeti ve k#sa ark yntemi ile ok ak#$kan olmayan alminyum bronzlar# ve silikon bronzu ve bak#r-nikel ala$#m# teller kullan#l#r. Elektrod seiminde genel olarak esas metalin bile$imi gz nnde tutulur ve esas metalin bile$imine en yak#n bile$imdeki tel kullan#l#r. Baz# hallerde ise kaynak diki$inin mukavemetinin esas metalden daha yksek olmas# arzu edilir, bu gibi durumlarda esas metalden farkl# bile$imde elektrod kullan#l#r. MAGNEZYUM ALA$IMLARININ KAYNA' I Magnezyum ala$#mlar#n#n kayna'# iin en uygun kaynak yntemlerinin ba$#nda MIG kayna'# gelmektedir. Magnezyum ala$#mlar#nda ala$#m elementleri olarak alminyum, inko ve toryum bulunur ve btn bu ala$#mlar bu yntem ile kaynak edilebilir, do'al olarak her ala$#m#n kaynak kabiliyetine etkisi farkl#d#r. % 10'u a$an alminyum ieri'i, tane yap#s#n# inceltti'inden kaynak kabiliyetine olumlu ynde etki eder, % 1'den fazla inko bulunmas# s#cak atlama hassasiyetini artt#r#r, toryumlu ala$#mlar genellikle ok iyi bir kaynak kabiliyetine sahiptirler. Ala$#m#n yzeyini kaplayan magnezyumoksit de refrakter bir karaktere sahip olup, aynen alminyum halindeki alminyumoksitin yapt#'# gibi kaynak i$lemini gle$tirir. Yksek kaynak h#z# ve erime gc dolay#s# ile MIG kayna'# magnezyum ala$#mlar#nda bilhassa 10 mm.den kal#n paralar halinde rakipsiz bir yntemdir. Kaynak iin yatay oluk pozisyonu tercih edilir, gereken hallerde a$a'#dan yukar# olmak ko$ulu ile dik kaynak dahi yap#labilir. Koruyucu gaz olarak genellikle argon kullan#l#r, derin nfuziyetin gerekli oldu'u hallerde ise argonhelyum ala$#mlar# tercih edilir. Saf helyum globular metal gei$i ve fazla s#rama yapt#'# iin tercih edilmez. Magnezyum ve ala$#mlar#n#n kayna'#nda darbeli ak#m (pulsed arc), sprey ark ve k#sa ark yntemleri uygulan#r. nce paralar ve s#k# ba'lanm#$ ankastre konstrksiyonlarda atlamay# nlemek a#s#ndan bir ntav gereklidir, kal#n paralar halinde ankastre bir durum yoksa ntav gerekmez. Kaynak diki$lerinde atlamay# nlemek a#s#ndan genellikle seilen kaynak metali esas metalden daha d$k bir erime s#cakl#'#na ve daha geni$ bir erime aral#'#na sahiptir, bu $ekilde uygun bir elektrod ile MIG kayna'# yap#lm#$ ba'lant#lar esas metalden daha dayan#kl# kaynak diki$leri verir. N KEL VE ALA$IMLARININ KAYNA'I Demir, krom, bak#r, mobilden ve silisyum nikel ala$#mlar#na kat#lan ba$l#ca elementlerdir. Nikel ala$#mlar# genellikle ticari isimleri ile tan#n#rlar (rne'in; monel, inconel gibi).

133

Gerek kat# eriyik olu$turan nikel ala$#mlar# ve gerekse de kelme sertle$mesi gsteren nikel ala$#mlar# bu yntem ile kaynat#labilirlerse de kelme sertle$mesi gsterenler iin TIG yntemi daha uygun sonular vermektedir. Birok dkm nikel ala$#mlar#n#n, zellikle silisyum ierenlerin kaynakla birle$tirilmeleri olduka zordur. Nikel ala$#mlar#n#n kayna'#nda en nemli husus ala$#m#n safl#k derecesidir, az miktarda dahi kkrt, fosfor ve kur$un ieren ala$#mlar kaynak esnas#nda atlamaya ok meyyaldirler. Bu bak#mdan kaynak ncesi i$ paras# ok iyi temizlenmeli, yzeyinde ya', gres, boya ve pislik kal#nt#lar# bulunmamal#d#r. Bu ala$#mlar#n kayna'#nda kar$#la$#lan di'er bir nemli olay da kaynak banyosunun ok ak#c# bir hale gelememesidir. Bu bak#mdan kaynak blgesinde tam bir erime sa'lamak ok zordur. Bu ala$#mlar#n kayna'#nda sprey ark, k#sa ark ve globular transfer yntemleri gereken #s# girdisine ve para kal#nl#'#na ba'l# olarak uygulanabilir. Gereken yerlerde, darbeli ak#m da kullan#labilir. Sprey ark ve darbeli ak#m halinde argon, di'er hallerde ise argon-helyum kar#$#mlar# koruyucu gaz olarak seilir. Bu ala$#mlar#n kayna'#nda genel olarak esas metale uygun bile$imde fakat s#cak atlamaya mani olacak biimde ala$#mland#r#lm#$ kaynak telleri kullan#l#r.

134

KAYNAK A'IZLARININ HAZIRLANMASI

Eriyen elektrod ile gazalt# kayna'#nda, kaynak a'z#n# $ekillendirmede kaynakl# paran#n $ekli, kaynat#lan malzemenin tr ile ilgili metalurjik hususlar ve konudaki standardlar gznnde bulundurulur. Kaynak a'z# haz#rlamada en nemli husus gereken mukavemette en iyi kalitede kaynak diki$inin gerekle$mesini en ekonomik $ekilde gerekle$tirmedir. Kaynakl# ba'lant#n#n gerek kalitesini ve gerekse de maliyetini ok nemli bir biimde etkiledi'i iin a'#z dizayn# kaynak teknolojisinde nemli bir konuma sahiptir. Eriyen elektrod ile gazalt# kayna'# di'er ark kaynak yntemlerinden tr, kaynak a'#z dizayn#nda bu zeli'inde gz nnde bulundurulmas# gereklidir. Bu a#dan en nemli konu kaynak yaparken kaynak#n#n kaynak diki$ine rahat bir $ekilde eri$ebilmesi ve kaynak yaparken de torunu rahat bir $ekilde hareket ettirebilmesidir. Bu konuda di'er nemli bir husus da gaz llesi ile diki$in kk aras#ndaki mesafedir. Diki$in kk k#sm#na llenin gerekti'i kadar yakla$amamas# hem kk nfuziyetini ve hem de kaynak banyosunu koruyan gaz rtsnn kaynak banyosunu koruma derecesini etkiler. Kaynak a'#z dizayn#n# etkileyen en nemli faktr ba'lant#dan beklenen mukavemettir. Bu de'er kaynak a'z#nda nfuziyet miktar#n# belirler. Yksek mukavemetin gerekli oldu'u veya dinamik zorlamalar#n etkin oldu'u hallerde para tm kesiti boyunca kaynat#lmak zorundad#r ve diki$ tam bir nfuziyete sahip olmak zorundad#r. Buna kar$#n statik zorlanmalar halinde ancak kaynak diki$inden beklenen mukavemetin gerektirdi'i kadar bir kesit kaynat#l#r ve bu gibi hallerde tam nfuziyet gerekmez. Kaynakl# ba'lant#da, kaynaklanan kesitin tmnn veya bir k#sm#n#n kaynaklanmas#, a'#z formunu, kk aral#'#m ve kk al#n yksekli'ini etkiler. Kesitin ancak bir k#sm#n#n kaynat#lmas#n#n gerekli oldu'u hallerde, kk a#kl#'#na gerek yoktur ve yksek bir kk aln# da b#rak#labilir. Eriyen elektrod ile gazalt# kayna'#nda di'er a#k ark yntemlerine (rtl elektrod, TIG) gre daha ince apl# bir elektrod kullan#lmas# nedeni ile ark daha yo'undur ve ayn# ak#m $iddeti iin nfuziyet daha derindir. Bu bak#mdan di'er yntemlere gre daha yksek bir kk aln# ve daha dar bir kk aral#'# kullan#l#r. Do'al olarak bu husus d$k ak#m $iddetlerinin kullan#ld#'# k#sa devre ark yntemi iin geerli de'ildir. Elektrod ap#n#n di'er yntemlere gre daha kk olmas# kaynak a'#z a#lar#n#n daha dar tutulmas#na olanak sa'lar. Kaynak a'#z $ekil seimini etkileyen faktrlerden bir tanesi de kaynak pozisyonudur. rne'in oluk pozisyonunda a'#z a#s#n#n dar tutulabilmesine kar$#n dik pozisyonda daha geni$ a'#z a#s#na gerek vard#r. Dik ve tavan pozisyonlar#nda ak#m $iddetinin alt s#n#rlar# kullan#ld#'#ndan kk aral#'# daha byk ve kkte al#n yksekli'i daha az olmak zorundad#r. Ayr#ca korni$ kaynaklar#nda, asimetrik V a'z# banyonun akmas#na mani oldu'undan simetrik V a'z#na tercih edilir. Kaynak a'z# dizayn#nda en nemli etkenlerden bir tanesi de para kal#nl#'#d#r. MIG-MAG ynteminde iki taraftan kaynak yapman#n mmkn oldu'u hallerde, uygun kk aral#'# b#rakmak ve ak#m $iddetini st s#n#rlarda semek ko$ulu ile 10 mm kal#nl#'#ndaki paralar dahi kt al#n a'#z ile kaynat#labilirler. Kal#n

135

paralar iin V ve X a'#zlar# kullan#l#r, para kal#nl#'#n#n daha da artmas# haz#rlanmas# zor olan U a'z#n# daha ekonomik hale getirir, zira kal#n para halinde (15 mm'den kal#n) daha az kaynak metali gerektirmesinden tr U a'z# daha ekonomik olmaktad#r. Kaynak a'#z dizayn#n# etkileyen di'er nemli bir husus da kaynat#lan malzemenin trdr. rne'in alminyumun #s#l iletkenli'i ok yksek ve erime s#cakl#'# d$ktr, buna kar$#n paslanmaz eli'in #s#l iletkenli'i daha d$ktr, bu bak#mdan alminyum halinde kt al#n a'z# ile kaynat#labilecek azami para kal#nl#'# paslanmaz elikten daha kk olacakt#r, zira #s# kaynak blgesini h#zla terketmekte ve kaynak banyosunun derinle$mesine olanak sa'lamaktad#r. Nikel halinde, kaynak banyosunun tam ak#c# hale gelmemesi nedeni ile uygun bir erimeyi sa'lamak iin tor maniplasyonuna olanak verebilmek iin daha geni$ bir a'#z a#s#na gerek vard#r. Tek taraftan yap#lan kaynak diki$lerinde, kk nfuziyetini kontrol alt#nda tutmak ve akmay# nlemek iin zaman zaman e$itli altl#k trleri de kullan#l#r. Yukar#da belirtilmi$ olan bu nemli faktrler de gz nne al#narak dizayn edilen kaynak a'#zlar#n#n haz#rlanmas#na gereken itina gsterilmelidir. Uygun olmayan bir dizayn ve kt haz#rlanm#$ kaynak a'#zlar#, hatal# diki$lerin ortaya #kmas#na neden olur. MIG-MAG kayna'# iin nerilen kaynak a'z# formlar# *ekil'87-88-89-90'da gsterilmi$tir.

136

$ekil 87a MAG kayna,#nda kullan#lan a,#z biimleri.

137

$ekil 87b MAG kayna,#nda kullan#lan al#n a,#z biimleri.

138

$ekil 87c MAG kayna,#nda kullan#lan kse a,#z biimleri.

139

$ekil 88 MAG kayna,# iin tavsiye edilen altl#klar.

140

$ekil 89 MIG kayna,#nda kullan#lan kaynak a,z# *ekilleri (Alminyum iin).

141

$ekil 90 Silindirik stasyoner tanklarda evre diki*leri iin kaynak a,#zlar# (korni* kaynak pozisyonu).

142

$ekil 91 10-50 mm. kal#nl#,#ndaki saclarda kaynak diki* formunun diki* a,#rl#,#na etkisi.

143

KAYNAK HATALARI
Tm kaynak yntemlerinde oldu'u gibi eriyen elektrod ile gazalt# kayna'#nda da kaynak parametrelerinin uygun seilmemesi, uygun olmayan ilave metal ve kt bir kaynak tekni'inin uygulanmas# sonucu bir tak#m kaynak hatalar# ile kar$#la$#l#r. Tm kaynak hatalar# kaynak diki$inde bir zay#flama ve sreksizlik olu$turduklar#ndan ba'lant#n#n servis esnas#nda k#r#lmas#na ve baz# hallerde de telafisi olanaks#z kazalara neden olduklar# ndan kaynakl # ba'lant#lar# n hatas#z olmas# gereklidir. Bu bak#mdan kaynakl# konstrksiyonlarda, kaynak diki$lerinin kontrol son derece nemlidir. Kaynak diki$lerinde iki ana grup hata ile kar$#la$#l#r. Birinci gruba giren hatalar d#$ hatalar diye adland#r#l#r ve #plak gz veya byltele saptanabilir. kinci gruba giren hatalar ise gz kontrol ile saptanmas# olanaks#z i hatalard#r; bunlar ancak (X) #$#nlar# veya ultrason ile belirlenebilirler. Kaynakl# ba'lant#larda belirlenmi$ hatalar#n tamiri olduka g ve pahal# oldu'undan, mmkn oldu'u kadar hataya olanak vermeyen bir biimde al#$#lmal# d# r. Eriyen elektrod ile yap#lan gazalt# kayna'# nda en ok kar$#la$#lan hata trleri ve bunlar#n nedenleri a$a'# da a# klanm#$t#r: NFUZ YET AZLI'I Kaynak an#nda, erimenin btn malzeme kal#nl#'#nca olmamas# sonucunda, ba'lant#n#n alt k#s#mlar#nda k#r#lmaya neden olabilecek oyuk ve entikler olu$ur. MIG-MAG kayna'# nda nfuziyet azl#'# n# n olu$mas# na a$a'# daki nedenler yol aar. a- Birle$tirme yerinin geometrisine uygun bir elektrod ap#n#n seilmemesi, b- Ak#m $iddetinin uygun seilmemesi, c- Uygun bir kaynak a'z# n# n a#lmamas#, d- Kk pasosunun fena ekilmesi. Kt al#n birle$tirmelerde, tam bir nfuziyet elde etmek iin birle$tirmenin alt# (yani di'er yz) bir keski veya oksijen rendesi ile temizlenip bir paso kaynak ile doldurulmal#d#r. Nfuziyet azl#'# hatas#n#n olu$mamas# iin al#n birle$tirmelerinde a'#zlar#n titizlikle haz#rlanmas# ve iki para aras#nda uygun bir aral#'#n b#rak#lmas# gereklidir. MIG-MAG kayna'# ile yap#lan k$e birle$tirmelerinde, d$k ak#m $iddeti ile al#$#lmas# veya gere'inden kal#n bir elektrodun kullan#lmas#, dipte bir nfuziyet azl#'#na neden olabilir. Ancak, daha ince apl# bir elektrodun kullan#lmas# da her zaman bu hatay# ortadan kald#rmaz; paran#n ktlesine ve #s# iletme yetene'ine gre uygun apta bir elektrodun kullan#lmas# gereklidir. Genel olarak k$e kaynaklar#n#n oluk durumunda kaynak edilmesi nemli nerilen bir konudur. Nfuziyet azl#'#n#n neden oldu'u hatalar#n giderilmemeleri halinde; zellikle diki$in yorulma dayan#m# ciddi bir $ekilde d$er ve diki$ bklmeye zorland#'#nda dipteki oyuk ve entikler k#r#lma e'ilimini artt#r#r ve birle$tirme bu k#sm#ndan atlayarak kolayca k#r#l#r.

144

$ekil 92 Nfuziyet azl#,#. B RLE$T RME AZLI'I (YETERS Z ER ME) Kaynak metali ile esas metal veya stste y#'#lan kaynak metaline ait pasolar aras#nda birle$meyen k#s#mlar#n bulunmas# sonucunda bu hata ortaya #kar. Birle$me azl#'#na genellikle cruf, oksit, kav veya di'er demir olmayan yabanc# maddelerin varl#'# neden olur. Bu maddeler, esas metal veya ilave metalin tamamen erimesine engel oldu'undan yetersiz bir birle$me ortaya #kar. Birle$tirme azl#'#ndan olu$an hatalar, genellikle ekilen pasolar#n dikkatlice temizlenmesi ile giderilebilir. zl elektrod ile MIG-MAG kayna'#nda, bir sonraki paso ekilmeden nce, cruf iyice temizlenmeli, gerekti'inde ta$lanman ve keskinlenmelidir. Bu hatan#n olu$mas#n#n kaynak an#nda nlenebilmesi iin, uygun ak#m $iddeti ve k#sa ark boyu ile al#$mak ok nemlidir. Fazla d$k ak#m $iddeti yetersiz bir birle$me olu$turmakta; buna kar$#n, ok yksek ak#m $iddeti de elektrodun abuk erimesi dolay#s# ile ayn# olaya neden olabilmektedir. Elektrod ok abuk eriyince, kaynak# daha h#zl# kaynak yapma hevesine kap#lmakta ve eriyen kaynak metali esas metal, erime derecesine ykselmeden (daha do'rusu zaman buna elvermedi'inden) stste y#'#lmaktad#r. Kaynak kesitindeki birle$me azl#'#, hem statik ve hem de dinamik zorlamalarda ba'lant# n# n dayan#m#n# byk apta d$rr. Bu hatay# gidermek iin kaynak diki$inin hatal# k#s#mlar#n#n tamamen sklp yeniden kaynak edilmesi gereklidir.

$ekil 93 Yetersiz erime (*ematik). YANMA OLUKLARI VEYA ENT KLER Bu hata, kaynaktan sonra esas malzemede ve diki$in kenar#ndaki oyuk veya entik $eklinde gzkr; oluklar diki$ boyunca srekli veya kesintili olarak devam eder. Btn ark kaynak yntemlerinde kar$#la$#lan yanma oluklar#n#n esas nedenleri kaynak parametrelerinin uygun seilmemesi ve hatal# maniplasyonlard#r. Yanma oluklar# kaynak diki$ kesitini zay#flatt#klar#ndan ve

145

kertik etkisi yapt#klar#ndan zellikle dinamik zorlamalara maruz ba'lant#larda varl# klar# arzu edilmez. Yanma oluklar#n#n olu$mas# n# n nedenleri $unlard#r: a- Ak#m $iddetinin yksek seilmesi, b- Kaynak#n# n a$#r# h# zla al#$mas#, c- Elektrodun fazla zikzak hareketler yapmas#, d- Kaynak an# nda elektrodun yanl #$ bir a# yla tutulmas# , e- Esas metalin a$#r# derecede pasl# olmas#. entikli kaynak diki$lerinin dinamik zorlamalara kar$# dayan#m# ok zay#ft#r, bu neden ile en ufak bir entik ve olu'un bulunmas# na izin verilmemelidir. Yanma nedeniyle olu$abilecek entik veya oluklar (iyice temizlendikten sonra) yeni bir paso kaynak ile doldurularak, tamir edilebilirler.

$ekil 94 Yanma oluklar#. B ND RME D K $LERDE LEVHA KENARLARININ ER MES Bu hata, ste bindirilen sac#n serbest kenarlar#n#n kaynak an#nda erimesi sonucu ortaya #kmaktad#r. MIG-MAG kayna'#nda levha kenarlar#n#n erimesine, yanl#$ el hareketi, yetersiz bindirme, uygun olmayan bir elektrod ap# veya sac kal#nl#'#n#n seilmesi neden olmaktad#r. Bindirilen kenar#n kaynak an#nda erimesi, diki$ yksekli'ini ve dolay#s# ile diki$in statik ve dinamik dayan#mlar#n# azalt#r; bu hata tekrar kaynakla doldurularak ortadan kald# r#labilir. KALINTILAR Eriyen elektrod ile gazalt# kayna'#nda iki tr kal#nt# ile kar$#la$#l#r; bunlar cruf ve oksit kal#nt#lar#d#r. Kal#nt#lar gerek kaynak kesitini zay#flatmalar# ve gerekse de atlak ba$lang#c#na neden olduklar# ndan varl# klar# arzu edilmezler. MIG-MAG kaynak ynteminde cruf kal#nt#s# problemi rtl elektrod halinde oldu'u gibi byk bir sorun de'ildir, zira kaynak banyosu cruf rts yerine bir koruyucu gaz atmosferi taraf#ndan korunmaktad#r. Yaln#z zellikle eliklerin kayna'#nda kullan#lan baz# tr elektrodlar diki$ zerinde ok az miktarda cams# bir cruf olu$tururlar; ok pasolu kaynakta bir sonraki pasoya ba$lamadan nce bunlar#n temizlenmesi zellikle nerilen bir konudur. Alminyum, magnezyum ve ala$#mlar# ile paslanmaz eliklerin kayna'#nda, zellikle kaynak h#z#n#n

146

yksek seilmesi halinde, esas metalin yzeyini kaplayan oksit tabakas# banyo iinde hapsolur ve diki$ iinde oksit kal#nt#lar# da ba'lant#n#n zay#flamas#na neden olur. Bu olaya kaynak h#z#n# azalt#p ark gerilimini ykselterek mani olunabilir.

$ekil 95 Diki* iinde kal#nt#lar (*ematik). ATLAKLAR Kaynak hatalar# aras#nda en tehlikelileri atlaklard#r; atlak ieren bir kaynakl# ba'lant #n#n gerek dinamik ve gerekse statik zorlanmas#na izin verilmez. Genellikle, bu atlaklara diki$teki blgesel gerilmeler neden olmaktad#r. Kaynak an#ndaki arp#lma ve ekmelere kar$# koyan kuvvetler, i gerilmelerin da'#lmas#nda nemli rol oynar. Bu bak#mdan paralar#n olabildi'ince serbest hareket edebilecek konumda olmalar# istenir. Kaynak yerinin bir hava ak#m# ile abuk so'utulmas# veya d$k ortam s#cakl#klar# atlama meylini artt#r#r. Birbirine tam uymayan paralarda ve dzgn olmayan kaynak a'#zlar# nda grlen nfuziyet azl#'#, kt birle$me veya cruf kal#nt#lar# gibi hatalar zamanla k#lcal atlaklar#n olu$mas#na neden olur. Yumu$ak eliklerin kkrt ieri'i malzemenin kaynak kabiliyetini etkiledi'i gibi, esas veya ilave metalde fazla miktarda kkrt bulunmas# kaynak yerinin atlamas#na neden olur. Byle bir durum ortaya #kt#'#nda, hemen basit bir kkrt analizinin yapt#r#lmas# gereklidir. Kkrt gibi di'er baz# ala$#m elementlerinin fazlal#'#n#n da atlamaya neden olabilece'ini hat#rdan #karmamak laz#md#r. Kaynakl# ba'lant#larda kar$#la$#lan atlaklar kaynak metalinde ve esas metalde olu$anlar olmak zere yer bak#m#ndan iki ana gruba ayr#l#r. Kaynak metalinde grlen atlaklar, $ekil bak#m#ndan enlemesine, boylamas#na ve krater atlaklar# (y#ld#z atlaklar) diye s#n#fland#r#labilir. Boylamas#na atlaklar genellikle kk pasolarda olu$urlar. E'er bu kk pasolar tamamen sklp yeniden kaynak yap#lmaz ise, atlak sonraki pasolarda da kendini gsterir. Boylamas#na atlaklar bazen diki$lerde krater atlaklar#n#n devam# olarak da olu$abilirler. Enine atlaklar, kaynak an#nda hareket olana'# en az olan diki$lerde ortaya #karlar. Olu$um zaman#na gre de atlaklar s#cak ve so'uk atlaklar olmak zere iki ana gruba ayr#labilirler. S#cak atlaklar, kaynak banyosu kat#la$maya ba$lad#'# anda olu$an, so'uk atlaklar ise kaynak metali kat#la$t#ktan sonra (hatta haftalar sonra da ortaya #kabilir) ortaya #kan atlaklard#r. S#cak atlaklara elikler halinde esas metalin fazla miktarda kkrt, fosfor ve kur$un, demir d#$# metallerde ise kkrt ve inko iermesi sonucu kar$#la$#l#r. Ayr#ca kaynak diki$ kesitinin esas metalin kal#nl#'# yan#nda ok kk olmas# da bu atlaklara neden olur. S#cak atlaklar#n olu$umuna a$a'#da belirtilmi$ olan nlemler al#narak mani olunabilir:

147

1.- S#cak atlak olu$umunu te$vik eden elementler iermeyen esas metal kullanmak, 2.- elikler halinde yksek manganezli kaynak elektrodu kullanmak, 3.- Kaynak diki$inde olu$an gerilmeleri azaltmak gayesi ile ntav uygulamak, 4.- Temiz koruyucu gaz kullanmak, 5.- Kaynak diki$inin boyutlar#n# artt#rmak (kk pasonun), 6.- Kaynak a'#z geometrisini, diki$ formunu de'i$tirmek. Krater atlaklar# da bu gruba giren atlaklardand#r ve krater olu$umuna mani olunarak bu atlaklar#n ortaya #kmas# nlenebilir. ESAS METALDE OLU$AN ATLAKLAR Esas metalde olu$an atlaklara sade karbonlu ve az ala$#ml# yumu$ak eliklerde nadiren, yksek karbonlu ve ala$#ml#, yksek mukavemetli eliklerde daha s#k olarak rastlan#r; bu olaya kaynaktan sonra #s#n#n tesiri alt#nda kalan blgenin sertle$mesi neden olmaktad#r. Esas metalin bile$imi, so'uma h#z# ve ekme gerilmeleri bu tr atlaklar#n ba$l#ca nedenleridir; bu etmenlerden en $iddetlilerinden birisi olan so'uma h#z#, para kal#nl#'#na, kaynak an#nda paraya uygulanan #s# girdisine ve paran# n s# cakl#'# na ba'l# olarak de'i $ir. eliklerin sertle$me e'ilimlerini bile$imleri tayin eder; sertle$me e'ilimine sahip bir elikte #s#n#n tesiri alt#nda kalan blgenin h#zl# so'umas#, sertle$meye neden olur. zellikle kal#n paralarda #s# abuk da'#ld#'#ndan, para kal#nl#'# artt#ka atlak olu$ma olas#l#'# da artar. Is#n#n tesiri alt#nda kalan blgenin sertle$mesini nlemek iin so'uma h#z#n# olabildi'ince yava$latmak gereklidir; so'uma h#z# ancak a$a'# da s# ralanm#$ kurallara uyularak yava$lat#labilir: a- Kaynak edilecek paralara kaynaktan nce ve sonra tav uygulanmal# d# r. b- Paraya verilen #s# miktar# artt#r#lmal#d#r. rne'in: yksek ak#m $iddeti ile geni$ pasolar ekilmelidir. c- ok pasolu kaynaklarda, paraya verilen #s#n#n abuk da'#lmas# nlenmelidir. Yani s#cakl#k olanaklar lsnde sabit tutulmal#d#r. Bu da pasolar#n birbirinin arkas# ndan, so'umaya meydan vermeden ekilmesiyle sa'lan# r. d- Sertle$me meyli fazla eliklerin kayna'#nda, nceden tavlama i$lemi uygulanmad#'# durumlarda, puntalamadan ve ark#, kaynak a'z#n#n d#$#nda olu$turmaktan ka#n#lmal#d#r. Zira byle bir i$lem, sert blgelerin ve dolay#s#yla yzeysel atlaklar# n olu$malar# na neden olur. e- Hava s#cakl#'#n#n s#f#r veya s#f#r#n alt#nda bulundu'u zamanlarda yap# eliklerinin kayna'#nda dahi hafif bir ntava gerek vard#r. Baz# durumlarda da ostenitik kaynak metali kullan#lmas# yarar sa'lamaktad# r. Gerek kaynak metalinde gerekse esas metalde olu$an atlaklar#n tek onar#m $ekli hatal# yeri skp #kartarak yeniden kaynak yapmakt#r. Bu i$lemi yaparken btn atlaklar#n tamamen #kar#lm#$ olmas#na, zellikle dikkat edilmeli ve yeniden kaynak yap#lacak yer ok iyi temizlenmelidir. Bazen ayn# hatan#n tekrar#n# nlemek amac#yla yeniden kaynak yap#ld#'#nda de'i$ik bir yntemin uygulanmas# da

148

gerekebilir. D#$ zorlaman#n $ekli ne olursa olsun, atlaklar daima ba'lant#n#n dayan#m de'erini d$rr. Bu bak#mdan, hibir kaynak ynteminde atlak olu$umuna izin verilmez. Kaynak diki$i tamamen kat#la$t#ktan sonra ortaya #kan so'uk atlaklar#n olu$umuna hidrojen gevrekli'i, a$#r# zorlanma ve abuk so'uma neden olur. Kaynak diki$inin ortas#nda boylamas#na olarak ortaya #kan ve bu bak#mdan baz# yazarlarca merkez hatt# atlaklar# diye de adland#r#lan bu tr atlaklara mani olabilmek iin $u nlemler al#nmal#d#r: 1.- Kaynak diki $ boyutlar# byltlmeli, 2.- Kk a#kl#'# azalt#lmal#, 3.- ntav uygulanmal#, 4.- Krater olu$umuna mani olunmal# d#r.

$ekil 96 e*itli tip atlaklar. KAYNAK D K $ N N TA$MASI Kaynak metalinin, esas metal zerine birle$me olmadan, ta$mas# halidir. Bu ta$ma ya tek tek noktalar halinde; ya da btn diki$ boyunca ortaya #kmaktad#r. Genellikle, k$e kaynaklar#nda olu$an bu ta$ma olay#, diki$in gere'inden fazla kabarmas# $eklinde kendini gsterir. MIG-MAG kayna'#nda yanl#$ maniplasyon da ta$maya neden olur. zellikle, yatay ve d$ey dzlemdeki, yatay diki$lerin (korni$) kayna'#nda, torun tutu$ a#s#na ve el hareketine dikkat etmek gereklidir. Gere'inden fazla kal#n elektrod kullanmaktan ka#n#lmal#d#r.Ta$man#n nlenmesinde, ak#m $iddetinin uygun seilmesi ve k#sa ark boyu ile al#$#lmas#n#n da nemli etkisi vard#r; ak#m $iddeti ykselince veya ark boyu art#nca ta$ma olay# kendini gsterir. Ta$malar zellikle dinamik zorlamalarda, tehlikelidir, nk bu noktalarda bir gerilme y#'#lmas# olu$maktad#r. Kaynak kesitinde bir daralma yoksa, ta$malar statik yklemede nemli bir hata olarak grlmez. Ta$malar#n neden oldu'u hatalar, bir keski veya ta$la giderilebilir; ancak, bunu yaparken, diki$ veya esas metalin zerinde derin iz b#rakmamaya dikkat edilmelidir.

149

$ekil 97 Kaynak diki*inde ta*ma (*ematik). GZENEKLER Eriyen elektrod ile gazalt# kaynak ynteminde en s#k kar$#la$#lan kaynak hatas# gzeneklerdir. ok e$itli olu$um nedeni olan gzenekler kaynak banyosunda s#k#$#p kalan gazlar#n olu$turdu'u bo$luklard#r. Bunlar gaz kabarc#'# denilen tek tek yuvarlak veya gaz kanal# diye adland#r#lan uzunlamas#na bo$luklar halinde diki$ iinde yer al#rlar. Gzeneklerin olu$um nedenleri ok e$itlidir ve *ekil 98'de bunlar etrafl#ca a#klanm#$t#r. Bir kaynak diki$inin ierisinde bulunan gzenekler, diki$in ta$#y#c# kesitini azaltt#'#ndan dayan#m de'erlerini d$rr ve ayn# zamanda yerel gerilme birikmelerine neden olur. Bu durum ba'lant#n#n mekanik zeliklerini ktle$tirir. Gzenekler zellikle yorulma dayan#m#n# azaltan bir etki yaparlar. Ancak, da'#lm#$ gayet kk gzenekler, birle$tirmenin statik dayan#m de'erlerini fazla etkilemezler. Yksek dinamik dayan#m istenen konstrksiyonlarda fazla gzenek ieren diki$ler sklerek yeniden kaynak yap#l#r.

150

a- Yuvarlak gzenekler b- Boylamas#na gzenekler c- Gzenek kanallar# $ekil 98 Kaynak diki*lerinde kar*#la*#lan e*itli gzenek tiplerinden rnekler.

151

Kaynak olu$umu

banyosunda

gzenek

Uygun olmayan gaztel kombinasyonu nedeni ile segregasyon blgesinde gzenek olu$umu

Ark gzenekler

flemesinin

neden

oldu'u

k#s#mda hapsolmu$ gaz#n neden oldu'u gzenekler

Hatal # paso seklinin neden oldu'u gzenekler

Hava gzenekler.

ak#m#n#n

neden

oldu'u

Para yzeyindeki kir ve ya'#n neden oldu'u gzenekler

152

Hamlac#n fazla e'ik tutulmas#n#n ne'den oldu'u gzenekler

Uzun serbest tel boyunun neden oldu'u gzenekler

Koruyucu gaz fazla

Koruyucu gaz az

153

Serbest tel uzunlu'u fazla

Kontak borusu e'rilmi $

So'utma suyu koruyucu gaza kar#$#yor

Lle k# smen t#kanm#$ veya izolasyon ringi hatal# monte edilmi $

154

Gaz llesi ufak

Gaz llesi t#kanm#$

$ekil 99 Yanl#* kaynak parametrelerinin seilmesi veya hatal# hamla hareketinin neden oldu,u gzenekler. HATALI KAYNAK $ EKL VE BOYUTU Genellikle, di'er bak#mlardan hatas#z, fakat diki$in $ekli ve boyutu bak#m#ndan farkl# kaynaklar bu gruba girer. Bu kaynaklarda, diki$ istenen $ekil ve llere uymaz. Bu hatalar, fazla ibkey veya d#$bkey, yzey bozuklu'u, kal#nl#k azl#'# ve e$it olmayan diki$ uzunlu'u $ekillerinde olabilmektedir. Hatal# kaynak boyut ve $ekillerinin olu$umlar#n#n ba$l#ca nedenleri yanl#$ kaynak tekniklerinin uygulanmas#d#r. rne'in, k$e birle$tirmelerindeki d$k ak#m $iddeti d#$bkeylik ve yksek ak#m $iddeti de ibkeylik olu$turmaktad#r. Bunlara, kaynak an#nda torun tutulu$ $ekli de nemli derecede etkimektedir. Yukar#dan a$a'#ya veya yatay pozisyonlarda yap#lan ik$e kaynaklar#nda dzgn olmayan boyutlar#n olu$mas# el hareketlerine ba'l#d#r. Korni$ pozisyonundaki kaynaklarda geni$ pasolar#n ekilmesi zordur. 6 il 8 mm'den yksek ik$e diki$lerinde, oluk durumunda kaynak yapma olana'# yoksa ok pasolu kaynak yntemi uygulanmal#d#r. MIG-MAG kayna'#nda, al#n birle$tirmelerinde diki$ kal#nl#'#n#n az veya fazla olmas#na a$a'# daki faktrler etki ederler: a- Yanl #$ bir al#$ma tekni 'i, b- Kaynak a'# zlar# n# n iyi haz#rlanmamas#, c- Elektrod ap# n#n uygun seilmemesi, d- Uygulanan ak#m $iddeti, e- ekilen pasolar# n say# s#, f- Kaynak h# z#.

155

$ekil 100 Kaynak a,#zlar#n#n iyi haz#rlanmamas# sonucu ortaya #kan hatalar. Fazla ibkey ve dzgn olmayan ik$e diki$leri, kaynak yerinin kal#nl#'#n# azaltt#'#ndan, ba'lant#n#n dayan#m#n# d$rr. A$#r# d#$bkey ve dzgn olmayan ik$e diki$leri de kaynak yksekli'ine ve dolay#s# ile ba'lant#n#n dayan#m#na etki eder. ok fazla d#$bkey diki$lerde de, genel olarak yetersiz nfuziyet ve birle$me azl#'# gibi hatalar da bulunmaktad#r. Ayr#ca, fazla d#$bkeylik, diki$lerde ta$malara da neden olur. Bu ta$malar da, blgesel entik etkisi olu$turdu'undan, buralarda gerilme birikmesi grlr. Dolay#s#yla ba'lant#n#n yorulma dayan#m# azal#r. Al#n birle$tirmelerindeki fazla ykseklik de birle$tirmenin, yorulma dayan#m#n# azaltmaktad#r. Kal#nl#k azl#'# ise kesiti kltece'inden, ba'lant#n#n statik dayan#m#n# d$rr. A$#r# ibkeylik veya kal#nl#k azl#'#, yeniden bir paso kaynak yapmakla ortadan kald#r#l#r. A$#r# d#$bkey diki$lerdeki fazlal#klar ise keski veya ta$lama ile kald#r#l#r. Yeniden kaynak yaparken zellikle temizli'e ve arada cruf kalmamas#na ok dikkat edilmelidir. SIRAMALAR Kaynak an#nda e$itli nedenlerle meydana gelen patlamalar#n, etkisiyle olu$an, kk metal parac#klar#n etrafa s#ramas#d#r. Bunlar gerek kaynak diki$inin gerekse esas metalin yzeyinde istenmeyen ve mutlaka temizlenmesi gereken kresel kabarc#klar olu$tururlar. A$#r# s#rama kaynak diki$inin grn$n bozdu'u gibi gereksiz elektrod sarf#na da neden olur. S#ramalar, zerine kaynak metali y#'#ld#'#nda, arada kalarak yap#$mamaya da neden oldu'undan, zellikle ok pasolu kaynak halinde bu konuya dikkat etmek gereklidir. MIG-MAG kayna'#nda ayr#ca s#rayan metal damlac#klar# torun gaz llesine yap#$arak t#kanmas#na veya koruyucu gaz ak#m#n#n trblans#na neden olur. Ark gerilimin ykselmesi, ak#m $iddetinin artmas# ve tel serbest ucunun byk olmas# s#ramalar# artt#r#r. Genel olarak karbondioksitin koruyucu gaz olarak kullan#lmas# halinde di'er gazlara nazaran daha fazla s#rama grlr. S#raman#n en nemli sak#ncalar#, metal kayb# ve temizlenmek iin harcanan

156

zamand#r. Bu hatan#n, ba'lant#n#n dayan#m# ynnden grnr bir etkisi yoktur. S#ramay# yok etmek iin, kaynak yerini veya esas metali bir keski yahut f #ra ile temizlemek gerekir. D K $ YZEY N N FENA GRN$ Bu hata, diki$in yzeyinde gzenek, cruf kal#nt#s#, dzgn olmayan t#rt#l olu$umu, diki $in tekrar ba$lad#'# noktalarda fena birle$me ve kraterler iermesidir. Dzgn olmayan diki$ yzeyinin ve yzey #k#nt#lar#n#n olu$mas#, MIG-MAG kaynak ynteminde yanl#$ kaynak tekniklerinin uygulanmas#na ba'l#d#r. Kayna'#n, d#$ grn$ hakk#nda bir karara varmadan nce, kaynak pozisyonu de'erlendirilerek, birle$tirilecek yerlerin daima kaynak#n#n elektrodu kolayca hareket ettirebilece'i bir duruma getirilmesi sa'lanmal#d#r. Kaynak diki$inin fena bir grn$e sahip olmas#, ba'lant#n#n yorulma dayan#m#na etki eder. Yzeydeki hatalar blgesel gerilme alanlar#na, bunlar da yorulma atlaklar#n#n olu$mas#na yol aarlar. Statik yklemede diki$in d#$ yzeyindeki hatalar, ba'lant#n#n dayan#m#n# pek etkilemezler. Yzeydeki bu kusurlu k#s#mlar trl $ekillerde ortadan kald# r#l# p, yeniden kaynak yaparak onar#l # r.

157

MIG-MAG KAYNA'INDA $ GVENL '

Kaynak i$lemleri esnas#nda zerinde dikkatle durulmas# gereken en nemli hususlardan bir tanesi de i$ gvenli'i ve i$i sa'l#'# konusudur. lkemizde gn getike daha yayg#n bir biimde kullan#lmakta olan MIG-MAG kayna'# uygun bir dzen iinde uyguland#'#nda kaza olas#l#'# ok d$k olan bir kaynak yntemidir; iyi dzenlenmi$, iyi ayd#nlat#lm#$ bir atlye, bak#ml# ve kusursuz kaynak makine ve donan#mlar#, iyi e'itilmi$ personel gvenli al#$man# n ba$l#ca unsurlar#d# r. MIG-MAG kaynak ynteminde kar$#la$#lan tehlikeler $u $ekilde s#ralanabilir: a.- Elektrik $oku, b.- Ark #$# n#m#, c.- Hava kirlenmesi, d.- Bas#nl# gaz tpleri, e.- Yang#n ve yan#k tehlikesi, f.- Kaynak i$lemi ncesi para haz#rlamada ve kaynak sonras# temizleme i$lemi esnas# nda ortaya #kan tehlikeler. ELEKTR K $OKU (ELEKTR K ARPMASI) Elektrik $okunun tehlike derecesi insan vcudundan geen ak#m#n $iddeti ile gerilimine ba'l#d#r. MIG-MAG kayna'#nda kaynak ak#m# olarak do'ru ak#m kullan#lmas# ve bo$ta al#$ma geriliminin 70 Voltun alt#nda olmas# elektrik $oku tehlikesini azaltmakta, buna kar$#n kaynak#n#n vcudunun terli veya #slak olmas# ise bu tehlikeyi artt# rmaktad#r. MIG-MAG kaynak ynteminde elektrik $okundan korunmak iin $u hususlara dikkat etmek gereklidir: Kaynak tor'unun kaynak# ile temas eden k#s#mlar# iyi bir biimde izole edilmi$tir; yaln#z elektrod ve onunla direk temas eden k#s#mlar ak#m ykldr, bu bak#mdan elektrodun kesilmesi, temizlenmesi ve #kar#l#p tak#lmas# esnas#nda, izole edilmemi$ k#s#mlar ile temas edilece'inden bu tr i$lemlerden nce ak#m#n kesilmesi gereklidir. Ak#m# kesmeden bu tr i $lere kalkmak elektrik $okuna neden olur. A$#r# yklenen kaynak kablolar#nda $iddetli bir #s#nma olu$ur ve bunun sonucu kablonun izolasyonu yumu$ar ve hatta yanabilir. Bu gibi hallerde kablonun hemen de'i$tirilmesi gerekir, aksi takdirde izolasyon ortadan kalkt#'# iin bu k#s#mla temas elektrik $okuna neden olur. Kablolar ba$lang#ta tak#l#rken maksimum elektrik ak#m# gznne al#narak seilmelidir. Suyu nakleden hortum ba'lant#lar#n#n da s#zd#rmayacak bir biimde s#k#$t#r#lmas# gerekir. yi s#k#$t#r#lamayan bir hortumun yan#nda elektrik ak#m# ile ykl bir iletken var ise, su s#zmas# byk tehlikeye neden olur. Kumanda kutusu, kaynak makinas# ve di'er paralar#n topraklanmas# gereklidir. Topraklaman#n yeterli ve iyi bir $ekilde yap#lmas#na bilhassa dikkat edilmelidir. ARK I $INIMI

158

A#k kaynak ark#n#n toplam enerjisinin % 15'inin #$#n halinde evreye yay#ld#'# teden beri bilinmektedir. Bu enerjinin % 10'u ultraviyolet, % 30'u parlak veya grnen #$# nlar geri kalan# ise enfraruj #$# nlar# d# r. Parlak veya grnen #$#nlar gzleri kama$t#rarak geici grme bozukluklar#na neden olurlar, bu olay#n srekli tekrar# ise do'al olarak gzn grme kabiliyetinin azalmas# na neden olur. Ultraviyole ve enfraruj #$#nlar# insan gz taraf #ndan grlmediklerinden, bu #$#nlar yaln#z olarak etkilediklerinde insan refleks ile gz kapa'#n# kapat#p koruma yoluna gitmez. Ultraviyole #$#nlar# gz taraf#ndan absorbe edildi'inde, gzlerde bir yanma, sulanma, #$#'a kar$# a$#r# bir duyarl#k $eklinde ortaya #kan bir rahats#zl#'a neden olur; gzler 4 il 8 saat sonra kanlan#r, gerekli tedavi uygulan#rsa 24 saatte iyile$me ba$lar ve kal#c# bir kusurun olu$mas# nlenmi$ olur; bu olay#n da s#k s#k tekrar# kal#c# grme bozukluklar#n#n ortaya #kmas#na neden olur. Gzleri grnen #$#nlardan koruyan renkli maske camlar#n#n kaliteli trleri gzleri bu #$#nlardan da korur. Enfraruj #$# nlar# dalga boylar # na gre gzn n ve arka k# s# mlar# nda tahribat yapar. K#sa dalga boylu enfraruj #$#nlar# gzde a' tabakas#n#n yanmas#na neden olur ve bu da sonuta krl'e kadar gider. Uzun dalga boylu enfraruj #s#nlar# ise gz merce'inin saydaml#'#n# yitirmesine ve sonuta da katarakt diye adland#r#lan bir gz hastal#'#n#n geli$mesine neden olur. Bu hastal#k ameliyat ile tedavi edilebilirse de ki $i grme yetene'inin byk bir k# sm#n# yitirmesine neden olur. MIG-MAG kayna'#nda ark etraf#nda duman bulunmad#'#ndan ve ak#m yo'unlu'u da yksek oldu'undan ayn# ak#m $iddetinde rtl elektrod ile yap#lan ark kayna'#na nazaran gzlerin daha koyu bir maske ile korunmas# gereklidir. Btn kaynak yntemlerinde gzlerin korunmas# iin kullan#lan maske camlar# DIN 4647'de s#n#fland#r#lm#$t#r. Kaynakta ortaya #kan #$#nlar gzler iin oldu'u gibi cilt iinde tehlikelidir. Enfraruj #$#nlar# ciltte yanma hissi yapar, a$#r# biimde bu #$#nlara maruz kal#nd#'#nda ciltte ate$ yan#'#na benzer yan#klar olu$ur. Ultraviyole #$#nlar# ise ciltte gne$ yan#'#n# and#ran olduka #zd#rap verici yzeysel yan#klar#n olu$mas#na neden olur. Baz# hallerde, kaynak atlyesinde direkt olarak kaynak yapmayan ki$iler s#val# kollar ile al#$#rlar, byle durumlarda hemen bunlar#n kollar# yanar; birden fazla kaynak#n#n birbirleri ile s#rt s#rta al#$mas# halinde kaynak# el maskesi kullan#rsa ensesinde yan#klar ortaya #kar. A#k ark ile kaynak yap#lmas# halinde kaynak#lar muhakkak mi'fer giymelidirler; el maskesi sadece puntalama iin uygundur.

159

$ekil 101- MIG-MAG kayna,#nda DIN 4647 gre gzler iin nerilen maske camlan. Ultraviyole #$#nlar# tm organik maddelerde tahribata neden olur, bilhassa normal elbiseler kaynak yap#lan yerlerde k#sa bir sre sonunda sertle$ir ve paralan#r, bu bak#mdan kaynak#lar deri elbise giymelidirler. HAVA K RLENMES Kaynak yaparken olu$an gaz, duman ve buharlardan solunum sisteminin korunmas# insan sa'l#'# a#s#ndan en nemli hususlardan bir tanesidir. Kaynak#lar gerek yzey haz#rlama ve gerekse de kaynak an#nda toz duman ve buharlar#n etkisinde kal#rlar. MIG-MAG kayna'#nda daha ok #plak tel elektrod kullan#ld#'#nda, havadaki mineral parac#k bak#m#ndan rtl elektrod haline nazaran daha az bir kirlenme vard#r ama buna kar$#n kaynak yap#lan yerin uygun bir $ekilde havaland#r#lmas# gereklidir, zira asal gazlar#n yan# s#ra, karbondioksit, karbonmonoksit ve ozon gibi gazlar#n kaynak# taraf#ndan solunulmas# tehlikelidir. Kaynak i$lemi dar aral#klarda kk kaplar#n iinde yap#ld#'#nda, kaynak# mi'feri iine taze hava gnderen zel bir tertibat kullanmal# ve kaynak#n#n yan#nda daima ikinci bir ki$i bulunmal#d#r. Karbondioksitin koruyucu gaz olarak kullan#lmas# halinde ark blgesindeki ayr#$ma sonucu ortaya #kan karbonmonoksitin kaynak#n#n sa'l#'# iin tehlike olu$turup olu$turmad#'# uzun y#llar tart#$ma konusu olmu$tur. Yap#lan al#$malar, bu konuda yap#lan ara$t#rmalar, karbonmonoksitin byk bir k#sm#n#n kaynak blgesinde tekrar karbondioksite dn$t'n ve kalan k#sm#n#n da normal al#$ma ko$ullar#nda tehlike yaratmad#'#n# ortaya koymu$tur. Kaynak i$lemi hibir zaman ya' giderme ve kimyasal temizleme i$lemlerinin yap#ld#'# yerlerin yak#n#nda yap#lmamal#d#r, zira buralarda kullan#lan klorlu solventlerin buharlar# arkta fosgen ad# verilen zehirli bir gaza dn$r. Kur$un, bak#r, berilyum-bak#r ala$#mlar#, kadmiyum ve inko gibi metal ve ala$#mlar#n kaynak edildi'i atlyelerde muhakkak zel bir havaland#rma sistemine gerek vard#r, zira bu metal ve ala$#mlar#n buharlar#n#n solunulmas# insan sa'l#'# a#s#ndan ok tehlikelidir.

160

1) Akci'erlerde Demir tozu birikmesi. 2) Bu konuda resmi bir s#n#r yoktur (Bu de'erler eldeki gayri resmi verilere gre saptanm#$t#r). 3) Sadece mukayese amac#yla yer verilmi$tir.

Tablo 45 Kaynak esnas#nda i*yeri atmosferinde bulunan maddelere ait MAK de,erleri (1981). Kaynak i$lemlerinde ortaya #kan ve insan sa'l#'# a#s#ndan solundu'u takdirde tehlike gsteren maddelerin tehlike s#n#r# Tablo 45'de verilmi$tir. $ malzemesinden kaynaklanan ve i$yeri atmosferinde bulunan kat# partikllerin tehlike s#n#r#na MAK de'eri ad# verilir. Bu de'er, i$inin o maddeyi ieren havay#

161

srekli olarak sekiz saat solumas# sonucunda, sa'l#'#nda bir bozulma meydana getirmeyen s#n#r de'er olarak tan#mlan#r. BASINLI GAZ TPLER MIG-MAG kayna'#nda kullan#lan koruyucu gazlar bas#nl# tplerde depolanm#$ olduklar#ndan, bunlar#n kullan#lmas#nda bir olaya neden vermemek iin gereken itina gsterilmelidir. Kullanma esnas#nda tpler devrilmeyecek bir biimde duvara veya zel ta$#ma tertibat#na ba'lanmal#d#r. Bunlar kullan#lmad#klar# srece ve ta$#nmalar# esnas#nda muhakkak koruyucu ba$l #klar# tak#lmal# d# r. Kullanma esnas#nda, bas#n d$rc vana ve reglatr tpe tak#ld#ktan sonra, tp vanas# yava$ yava$ a#lmal# ve bu esnada kaynak#, bas#n d$rme tertibat#n#n yz k#sm#ndan kendini uzak tutmal#d#r. Valf kt tak#lma veya uygun kullanma sonucu yerinden #karsa gaz tp bir roket gibi yerinden f#rlar ve kazaya neden olur. Tpler hibir zaman (bilhassa CO2 tpleri) yerde yat#k vaziyette kullan#lmamal# ve direkt gne$ #$# nlar# na maruz kalmamal# d# r. Bo$ veya dolu tplere ta$#nmalar# esnas#nda gereken itina gsterilmeli ve oradan buraya at# l# p savrulmamal # d# r. YANGIN TEHL KES Arktan s#rayan k#v#lc#mlar (k#zg#n metal zerrecikleri)ve kaynak i$leminin s#cakl#'# evrede yan#c# maddeler varsa yang#na neden olabilirler. Kaynak yap#lan mahallerde a$a'#da belirtilmi$ olan nlemler yard#m# ile yang#n tehlikesi minimum dzeye indirilmi$ olur: 1.- Kaynak yap#lan yerin zemini beton gibi yanmayan trden yap#lm#$ olmal#d#r; ah$ap zeminler asbest levhalar gibi yanmayan trden bir malzeme ile kaplanmal#d#r. Saclar ve #slak kum elektrik iletkenlikleri dolay#s# ile zemin malzemesi olarak tavsiye edilmezler. 2.- Kaynak i$lemi hibir zaman yan#c# ve parlay#c# maddelere yak#n yerlerde yap#lmamal#d#r. E'er ok zel hallerde byle bir i$lem gerekirse ancak ilgili ki$ilere haber verilerek, gerekli btn nlemler al#nd#ktan sonra kaynak i$lemine ba$lanmal#d#r. 3.- Kaynak kablolar# ve elektrik ba'lant#lar# maksimum ak#m $iddetinde dahi a$#r# derecede #s#nmayacak bir kesitte seilmelidir. Eski, izolasyonlar# a$#nm#$ veya zedelenmi$ kablolar#n herhangi bir k#sa devre veya yang#na neden olmamalar# iin kullan#lmamal#d#rlar. 4.- nceden ierisinde alkol, benzin, aseton, katran ve ya' gibi ate$le temas# sonucunda tehlike yaratan s#v #lar#n bulundu'u, bo$ kablar#n kayna'# nda ok dikkatli davranmak gereklidir. Bu kablarda daima patlay#c# gaz kar#$#m# olu$turabilecek kadar bir art#k vard#r. Bu gibi kablar di'er btn kaynak yntemlerinde oldu'u gibi, gerekli temizleme i$lemi yap#l#p, ileri su ile doldurulduktan sonra kaynak edilmelidirler. 5.- zellikle yerinde yap#lm#$ tamir i$lerinde kaynak bitiminden 30 dakika sonraya kadar kaynak yap#lan yer gzetim alt# nda tutulmal # d# r. 6.- Kaynak atlyelerinde ve di'er yerlerde gereken miktarda yang#n sndrme aleti

162

bulundurulmal#d#r.

163

MIG-MAG KAYNAK YNTEM N N ENDSTR YEL UYGULAMALARI

Endstriyel uygulamalarda zellikle el ile yap#lan kaynaklarda MIG-MAG yntemi arzetti'i yksek erime gc ve kaynak h#z# ile son y#llarda rakipsiz hale gelmi$tir. Yntemin hem demir esasl# hem de demir d#$# malzemelere her pozisyonda uygulanabilirli'i, kullanma alan#n# geni$letmektedir. Yntemin otomasyona yatk#nl#'# ve robotlar ile kullan#labilirli'i hem kaynak diki$i kalitesinin ykselmesine ve hem de h#z#n artmas#na yard#mc# olmaktad#r. Yksek kaynak h#zlar#n#n ve erime gcnn gerekli oldu'u yerlerde MIG-MAG yntemi gnmzde en s#k ba$vurulan kaynak yntemi olmu$tur. MIG-MAG kaynak donan#mlar#n#n di'er srekli tel elektrod kullanan kaynak yntemlerinden daha hafif olmas# ta$#nabilirli'ini kolayla$t#rmakta ve bu da uygulama alan#n#n zellikle $antiyelere kadar yay#lmas#na neden olmaktad#r. Gnmzde MIG-MAG yntemi $antiyelerde zellikle boru kaynaklar#nda ve pipe-line d$eme i$lerinde gittike artan bir biimde kullan#lmaktad#r. MIG-MAG kaynak ynteminin zellikle uygulama alan# buldu'u endstri dallar# $u $ekilde s#ralanabilir. BASINLI KAP RET M MIG-MAG kaynak yntemi gnmzde bas#nl# kap retiminde en yayg#n uygulama alan# bulan kaynak yntemlerinden bir tanesidir. Sade karbonlu, az ala$#ml# ve paslanmaz elik bas#nl# kaplar#n kayna'#nda oldu'u gibi demir d#$# metal ve ala$#mlardan yap#lan bas#nl# kaplar#n retimi iin de ok uygun bir yntemdir. Bas#nl# kap retiminde d$k #s# girdisi pek ok halde arzu edilen bir husustur ve MIG-MAG ynteminde h#zl# ve ince pasolar ekerek #s# girdisini en aza indirmek mmkn olmaktad#r, darbeli ak#m yntemi ile #s# girdisi daha da s#k# bir biimde kontrol alt#nda tutulabilmektedir; ayr#ca ok iyi bilindi'i gibi ok pasolu kaynak, tek paso ile yap#lm#$ kaynak ba'lant#lar#na nazaran daha tok bir davran#$ gstermektedir. MIG-MAG yntemi bu bak#mdan gerek rtl elektrod ve gerekse de tozalt# yntemine gre ok byk bir avantaj sunmaktad#r; ayr#ca her pozisyonda uygulanabilirli'i tozalt# yntemine gre en nemli stnl'dr. zellikle kal#n cidarl# kaplar#n retiminde MIG-MAG yntemi kk pasosu iin uygulanmakta, doldurma ve kapak pasolar# tozalt# yntemi ile yap#lmaktad#r.

164

$ekil 102- Bir so,utma tesisi bas#nl# kab#n#n MIG-MAG yntemi ile kaynat#lmas#.

165

$ekil 103- Kimya endstrisi iin bir reaktrn MIG-MAG yntemi ile kaynat#lmas#. ENDSTR YEL BORU TES SATI MIG-MAG yntemi endstriyel boru tesisat# d$enmesinde de geni$ bir uygulama alan#na sahiptir. Bu yntem zellikle, karbonlu ve ala$#ml# elik, paslanmaz elik, alminyum, bak#r ve nikel borular#n kaynat#lmas#nda yksek erime gc nedeni ile rtl elektroda gre byk bir stnlk sunmaktad#r.

166

Bu uygulamada genellikle ince apl# tel elektrod ile k#sa ark boyu kullan#l#r. Puntalama i$leminde gereken teknik ve uygun kaynak parametrelerinin seilmesi halinde gereken nufuziyet sa'lanamaz. zellikle kal#n kesitli borularda ve kritik paralarda iyi yeti$mi$ usta kaynak#lar kullan#lmal# ve iyi nufuziyet sa'lamayan diki$ler muhakkak sklmelidir. Karbonlu elik borular#n kayna'#nda Co2 ve argon kar#$#mlar#, di'erlerinde ise yerine gre saf argon veya argon esasl# kar#$#m gazlar kullan#lmal#d#r. Aralar#nda kk aral#'# b#rak#lm#$ olan yatay pozisyondaki borular#n kk pasolar# yukar#dan a$a'#ya do'ru ekilmelidir; doldurma ve kapak pasolar# ise yukar#dan a$a'# veya a$a'#dan yukar# olarak ekilebilir. MIG-MAG yntemi yksek erime gc nedeni ile pek ok halde de kk pasosu TIG yntemi ile ekilmi$ kaynak ba'lant#lar#n#n doldurma ve kapak pasolar#n#n yap#m#nda kullan#lmaktad#r. BORU HATLARI (P PE-L NE) MIG-MAG kayna'# k#rsal blgelerden geen gaz, petrol borular#n#n kayna'#nda geni$ apta kullan#lmaktad#r. Arazideki kaynakl# birle$tirmeler iin elektrik ak#m# dizel veya benzin motoru tahrikli reteler taraf#ndan sa'lanmaktad#r.

$ekil 104-1200 mm. bir borunun kk pasosunun MIG-MAG yntemi ile yap#lmas# Hemen hemen btn boru hatlar# karbonlu eliklerden yap#ld#klar#ndan kaynakta koruyucu gaz olarak Co2 ve Co2 - Ar kar#$#mlar# kullan#l#r ve uygulamada ok s#k zor kaynak pozisyonlar# ile kar$#la$#ld#'#ndan ince teller tercih edilir. MIG-MAG yntemi boru hatlar#n#n kayna'#nda ok de'i$ik biimlerde uygulan#r, baz# hallerde kaynak diki$inin tm bu yntem ile di'er baz# durumlarda ise kk paso rtl elektrod, dolgu ve kapak pasolar# ise MIG-MAG yntemiyle yap#l#r. Bu i$ iin zel olarak A.B.D.'de hem yatay hem d$ey karakteristikli kaynak ak#m# reten dizel tahrikli generatrler geli$tirilmi$tir. Arazide gerekle$tirilen bu kaynak i$lemlerinde en nemli sorun kaynak blgesinin rzgrdan

167

korunmas#d#r, zira rzgr koruyucu gaz#n uzakla$mas#na neden olur ve kaynak banyosu korumas#z kal#r; arazi al#$malar#nda zel olarak yap#lm#$ rzgr siperleri kullan#l#r. Boru hatlar#n#n kayna'# nda prodktiviteyi artt#rabilmek iin otomatik donan#mlar da geli$tirilmi$tir; bunlar arazide kolayl#kla nakledilebilecek byklktedirler. Byle bir otomatik donan#m#n kullan#lmas# halinde borular#n birbirlerine uydurulmas# ve birbirlerini a'# zlamas# daha hassas bir biimde yap#lmal# d# r.

$ekil 105- Kk apl# bir boru hatt#n#n arazide MIG-MAG yntemi ile kaynat#lmas# NKLEER ENDSTR MIG-MAG yntemi nkleer endstride s#n#rl# bir uygulama alan#na sahiptir; reaktrn esas k#s#mlar# d#$#nda bulunan filtrasyon sistemi vb. ikincil k#s#mlar#n kaynat#lmas#nda kullan#lmaktad#r. METAL YAPILAR Metal yap#lar endstrisi elik ve alminyum konstrksiyonlu binalar, elik kprler ve kreynleri kapsar. MIG-MAG kaynak yntemi bu endstri dal#nda rtl elektroda nazaran yksek erime gc nedeni ile tercih edilmektedir. Uzun mesafelere tel sevkedebilen tel srme tertibatlar#n#n geli$tirilmesi bu yntemin, bu sahada da geni$ uygulama alan# bulmas#na yard#mc# olmu$tur.

168

$ekil 106- Bir kiri*in MIG-MAG yntemi ile kaynat#lmas#

169

$ekil 107- Bir alminyum at# konstrksiyonunda MIG uygulamas#. Montaj yerlerinde daha ziyade dizel veya benzin motoru ile tahrik edilen jeneratrler kullan#l#r. Uygulama da ok e$itli kesitler ile kaynak a'#zlan kullan#ld#'#ndan burada her apta tel kullan#l#r. Alminyum ve di'er demir d#$# metallerden gerekle$tirilen konstrksiyonlarda MIG yntemi rakipsizdir. Sahada yap#lan uygulamalarda gaz sarfiyat#m azaltmak ve kaynak banyosunun korunmas# iin uygun dizayn edilmi$ rzgr siperlerine gerek vard#r. zellikle son y#llarda geli$tirilmi$ darbeli ak#m yntemi, montajlarda en zor pozisyonlardaki diki$lerin dahi bu yntemle yap#lmas#na olanak sa'lam#$t#r.

170

$ekil 108- Bir kiri*e, braketlerin MIG-MAG yntemi ile kaynat#lmas#. GEM YAPIMI Hemen hemen btn eritme kaynak yntemlerinin uygulama alan# buldu'u gemi in$a endstrisinde de MIG-MAG yntemi gnmzde nemli bir yere sahiptir. Zira rtl elektroda nazaran daha yksek bir erime gcne, di'er tel srme tertibatl# yntemlere nazaran da her pozisyonda uygulanabilme zelli'ine sahiptir. Orta byklkteki bir gemide dahi kilometrelerce kaynak diki$inin varl#'# bu iki zeli'in, bu endstri dal#nda ne derece nemli oldu'unu ortaya koymaktad#r. zellikle demir d#$# metal ve ala$#mlar#ndan imal edilmi$ gemiler iin MIG yntemi rakipsizdir. Son y#llarda geli$tirilmi$ olan ta$#nabilir tel srme tertibatlar# sayesinde kaynak# gemi ierisinde daha kolay hareket ederek, en zor pozisyonlardaki kaynaklar# dahi MIG-MAG yntemi ile yapabilmektedir. zellikle tersanelerde gemi gvdesinin yan dikmelerinin saclara dik pozisyonda kayna'#nda 1.1 ve 1.2 mm.lik tel kullan#larak MAG yntemi ile rtl elektroda nazaran kere daha h#zl# kaynak yapabilme olana'# do'mu$tur. Gemi in$aat#nda kaynakta en nemli sorunlardan birisi olan arp#lma ve kendini ekme tehlikesi, minimum #s# girdisi ile maksimum kaynak metali y#'#labildi'inden, bu yntem sayesinde asgariye indirilmi$tir.

171

$ekil 109- Gemi dikmelerinin yan saclara MIG-MAG yntemi ile dik pozisyonda kaynat#lmas#. DEM RYOLU TA$ITLARI Demiryolu ta$#tlar# yap#m#nda da, MIG-MAG yntemi geni$ bir uygulama alan#na sahiptir. Gnmzde lokomotif ve vagonlar#n yap#m#nda malzeme olarak byk apta az karbonlu elik, paslanmaz elik ve alminyum kullan#lmaktad#r. Bu endstri dal#nda bu malzemeler gerek tr ve gerekse de konstrksiyon olarak MIG-MAG yntemiyle kaynat#lmaya .ok uygundurlar. zellikle MIG ve Elektrik diren kayna'# yntemleri alminyum vagon yap#m#nda rakipsizdir. *ase ve vagon karkaslar#n#n yap#m#nda kullan#lan elik profiller genellikle kaynar dklm$ elikten (gaz# giderilmemi$) yap#ld#klar#ndan bunlar#n kayna'#nda fazla miktarda dezoksidan ieren kaynak telleri (rne'in; SG3) tercih edilmelidir. Demir esasl# ve demir d#$# metallerin kayna'#na uygunlu'u, yksek erime gc ve kaynak h#z#n#n yan# s#ra #s# girdisinin de kontrol edilebilirli'i sayesinde, MIG-MAG yntemi demiryolu ta$#t endstrisinde geni$ bir uygulama alan# bulmu$tur.

172

$ekil 110- Vagon yap# m#nda MIG-MAG uygulamas#. OTOMOT V ENDSTR S Otomobil ve kamyon retiminde otomatik ve yar# otomatik MIG-MAG yntemi geni$ apta uygulanmaktad#r. *asi paralar#n#n birle$tirilmesi, diferansiyel muhafazalar#, jantlar ve di'er byk gvde paralar#n#n kayna'# bu yntemle yap#lmaktad#r. Bu yntem otomotiv endstrisinin yksek retim h#z#na uygun bir $ekilde i$leri gerekle$tirdi'inden bu endstrideki birok i$lerde rtl elektrod ve tozalt# kaynak

173

ynteminin yerini alm#$t#r. Karoseri paralar#n#n birle$tirilmesinde zellikle k#sa ark boyu ile al#$arak ok iyi sonular al#nmaktad#r. Bu yntemde d$k #s# girdisi nedeni ile bu tr paralardaki arp#lmalar asgariye indirilmi$ olmaktad#r. Bu endstri dal#nda kullan#lan kaynak makinalar#n#n tel srme tertibatlar# itme ekme sistemi diye de adland#r#lan planet tertibinde olmal#d#r. Zira al#$ma ko$ullar#n#n gere'i tor hortum paketi uzun olmak zorundad#r.

$ekil 111- Alminyumdan yap#lm#* kamyon *ofr mahallinin MIG-MAG yntemi ile kayna,# Otomotiv endstrisinde karoseri retiminde yntemin bir de'i$ik uygulamas# olan gaz metal ark nokta kayna'# (MIG-MAG nokta kayna'# byk apta kullan#lmaktad#r. Bu yntem elektrik diren kayna'#n#n aksine paran#n tek taraf#ndan uygulanmaktad#r ve dolay#s# ile diren kayna'#n#n eri$emedi'i yerlerde ancak bu yntemle kaynak yap#labilmektedir. Buna ilaveten MIG-MAG nokta kayna'# ynteminde kullan#lan tertibatlar gayet basit olup kullan#lmas# da byk bir tecrbe ve maharet gerektirmemektedir.

174

$ekil 112- retim hatt#nda bir diferansiyel kutusunun MIG-MAG yntemi ile kaynat#lmas#.

$ekil 113- MIG-MAG nokta yntemi ile gvdeye kaynat#lm#* kap# mente*esi UAK ENDSTR S Eriyen elektrodla gazalt# kayna'# uak endstrisinde zellikle kal#n kesitli elik ve alminyum esasl# malzemelerin kayna'#nda uygulama alan# bulmu$tur. Bununla beraber bu endstri dal#nda MIG-MAG yntemi TIG yntemi kadar yayg#n de'ildir. Otomatize edilmi$ MIG-MAG yntemi uak endstrisinde zellikle yak#t tanklar#n#n retiminde rakipsizdir. Yar# otomatik MIG-MAG yntemi uak gvdesinde ana karkas#n yap#m#nda ve di'er yard#mc# paralar#n kaynat#lmas#nda kullan#lmaktad#r.

175

$ekil 114- Boru karkasl# bir uak gvdesinin MIG-MAG yntemi ile kaynaklanmas# A'IR TEH ZAT ENDSTR S A'#r tehizat endstrisinde az ala$#ml# ve az karbonlu eliklerin byk apta kullan#lmas#, bu yntemin bu endstri dal#nda da uygulama alan# bulmas#na yard#mc# olmu$tur. zellikle az kal#n ve ince kesitli komponentlerin retim kayna'#nda ve di'er kal#n paralar#nda montaj kayna'#nda byk kolayl#klar sa'lamaktad#r. Son y#llarda geli$tirilmi$ olan olduka uzak mesafeleri kadar (azami 30 m) tel sevkedebilen tel srme tertibatlar# sayesinde yntem birok sahada tozalt# ve zl elektrod yntemlerine gre avantajl# duruma gemi$tir.

176

$ekil 115- Bir ziraat makinas#nda kullan#lan bir baggerin MIG-MAG yntemi ile kaynakl# retimi Gerek yksek erime gc ve gerekse yntemin her pozisyonda kayna'a elveri$lili'i birok retim tesisinde tek kaynak yntemi olarak benimsenmesini getirmi$tir. zellikle ziraat makinalar# iin ekipman reten fabrikalar, bu yntemi gerek kulland#klar# malzemenin kal#nl#'#na uygunlu'u ve gerekse de kaynak donan#m#nda bir de'i$tirme yapmadan demir d#$# ala$#mlar# kaynatabilmeleri nedeniyle tercih etmektedirler.

177

$ekil 116- Bir ziraat arabas# *asesinin MIG-MAG yntemi ile yap#lmas#

$ekil 117- Byk bir endstriyel tav f#r#n#n#n montaj#nda MIG-MAG yntemi uygulamas#. DOLDURMA VE TAM R KAYNA'I Gnmz endstrisinde k#r#lan paralar#n kaynakla tamiri, a$#nm#$ paralar#n kaynakla doldurulmas# konusu byk bir neme sahiptir. A$man fonksiyonel llerini kaybeden veya k#r#larak kullan#lamaz hale gelen paralar#n kaynak ile tamiri ve doldurulmas#n#n sa'lad#'# stnlkleri $u $ekilde s#ralayabiliriz. Tamir i$lemi yeni para ile k#yaslanamayacak derecede ucuza mal olmakta ve tamirat ok k#sa bir zaman sresinde gerekle$tirilebilmektedir. Bu tamir olana'#, yedek para stoklar#n# asgariye indirdi'inden kullan#c# kurulu$lara byk bir finans kolayl#'# sa'lamaktad#r. Birok halde paran#n kaynak ile tamiri, byk bir demontaj gerektirmeden yerinde

178

yap#labilmektedir.

$ekil 118- A*#nm#* bir kreyn tekerle,inin MIG-MAG yntemi ile doldurulmas#.

$ekil 118 a- Bir kreyn tekerli,inin MIG-MAG yntemi ile doldurulmu* k#sm#n da,lanm#*

179

kesiti. A$#nm#$ k#s#mlar uygun bir kaynak metali ile doldurularak paran#n mr orijinal paradan daha uzun hale getirilebilmektedir. MIG-MAG yntemi yksek erime gc nedeni ile doldurma i$lemlerinde byk bir neme sahiptir. nceleri doldurma malzemesi olarak sadece dolu tellerin kullan#lmas#, yntemin uygulamalar#n# s#n#rland#rm#$ ise de, son y#llarda ok e$itli trlerde retilen zl teller uygulama alan#n# geni$letmi$ ve sert dolgular#n dahi bu yntem ile yap#labilmesine olanak sa'lam#$t#r. Darbeli ak#m yntemi ile i$ paras#n#n #s# girdisinin azalt#lmas#, esas metalin s#n#rl# miktarda erimesine neden oldu'undan, y#'#lan kaynak metalinin zelliklerinin fazla de'i$memesine olanak sa'lam#$t#r. zellikle kimya endstrisinde kullan#lan reaktrlerin ilerinin paslanmaz veya korozyona dayan#kl# elikler ile kaplanmas#nda MIG yntemi di'er yntemlere gre byk stnlkler sunmaktad#r. MIG - MAG KAYNAK YNTEM N N DE ' $ K UYGULAMALARI MIG-MAG NOKTA KAYNA'I MIG-MAG yntemi ile kk yerel erime yaparak bir sac# di'erine nokta kayna'# $eklinde birle$tirmek mmkndr. Bu yntemin normal MIG-MAG ynteminden yegne fark#, torcun hareket etmemesi ve i$lemin sadece birka saniye srmesidir. MIG-MAG nokta kayna'# donan#m# torca tak#lan zel bir lle ile ark sresini ayarlayan ve standart yar# otomatik kaynak donan#m#na tak#lan bir zaman rlesinden ibarettir. MIGMAG nokta kayna'# az ala$#ml# elik, paslanmaz elik, alminyum gibi bu yntem ile kaynat#labilen btn metal ve ala$#mlar#na uygulanabilir. zellikle elik halinde Co2 kullan#larak ok iyi bir nfuziyet elde edilebilir. Bu yntemin al#$#lm#$ elektrik diren kayna'#na gre en byk avantaj# torcun elektrodlara nazaran maniplasyonunun ok kolay olmas#, kayna'#n tek yzden uygulanmas# ve paralar#n birbirlerine uygunlu'unun fazla nemli olmamas#d#r. En nemli dezavantaj# ise kaynak boyutunun dolay#s# ile mukavemetinin elektrik diren kayna'#nda oldu'u kadar hassas bir $ekilde ayarlanamamas#d#r.

180

$ekil 119- ki sac paran#n MIG-MAG nokta kayna,# ile birle*tirilmesi. Uygulamada kaynak yap#lacak yere zel lleli tor temas ettirilir ve sonra teti'e bas#larak nce koruyucu gaz ak#m# ve sonra ark olu$umu ve tel ilerlemesi sa'lan#r, ayarlanm#$ kaynak sresi sonunda otomatik olarak nce tel ilerlemesi sonra kaynak ak#m# ve daha sonra da gaz ak#m# kesilir. Kaynak sresinin uzamas#na ba'l# olarak da nfuziyet artar, di'er kaynak parametreleri kaynakl# noktan#n $ekil ve bykl'ne etkide bulunur. Bu yntem ile tavan ve dik pozisyonda da nokta kaynaklar# yap#labilir yaln#z bu halde k#sa ark boyu uygulanmal#d#r. Farkl# kal#nl#ktaki paralar halinde en iyi sonu ince para ark taraf#nda oldu'u zaman elde edilir. Kal#n paran#n ark taraf#nda oldu'u hallerde nfuziyeti tam olarak gerekle$tirebilmek iin bir bak#r altl#k kullan#lmas# faydal#d#r. Bu yntemin al#$#lm#$ diren kayna'#na nazaran en nemli stnlklerinden birisi de kayna'#n kalitesinin gz ile muayene sonucunda belirlenebilmesidir.

181

DAR ARALIK KAYNA'I Dar aral#k kayna'# MIG-MAG ynteminin dikdrtgen veya ok dar a'#z a# s# na sahip V a'#z# ile kal# n kesitli paralar# n kayna'# nda uygulanan bir trdr. Burada kk a#kl#'# 6-10 mm. aras#nda de'i $ir. Bu yntem zaman zaman kal#n kesitli alminyum paralara uygulanma da genel olarak zel olarak dizayn edilmi$ torlarla demir esasl# malzemelere uygulan#r. Bu yntemde iki ince apl# elektrod yan yana tek veya iki ayr# kontak llesinden geer ve olu$turduklar# kaynak banyosu a'#z#n her iki yan yzlerine do'rudur. Su ile so'utulan zel dizayn edilmi$ tor, paran#n yzeyinden koruyucu gaz# sevk ederek kaynak banyosunun korunmas#n# sa'lar. Bu yntemde yksek kaynak h#z# ve genellikle sprey ark kullan#l#r, baz# zel durumlarda darbeli ak#m da kullan#labilir. Yksek kaynak h#z# sonucunda az bir #s# girdisi ve olduka kk bir kaynak banyosu elde edilir ki bu da kayna'#n her pozisyonda yap#labilmesine olanak sa'lad#'# gibi olduka dar bir ITAB olu$turur. Bu yntemde kar$#la$#lan en nemli sorun kal#n kesitli metale d$k #s# girdisi uygulanmas# nedeniyle kifayetsiz erime problemi ile kar$#la$#lmas#d#r. Elektrodlar#n iyi ynlendirilmesi ve pasolar aras# crufun iyi temizlenmesi bu tr sorunlar# da ortadan kald#rmaktad#r. Bu yntem zellikle 50 mm.den daha kal#n paralar#n kayna'#nda di'er yntemlere nazaran ok avantajl# bir duruma sahiptir. Bu yntemin sa'lad#'# avantajlar $u $ekilde s#ralanabilir; 1) Az kaynak metali kullan#lmas# nedeniyle toplam kaynak maliyetinde byk bir azalma grlr. 2) Kaynak sonras# ortaya #kan i gerilmeler azd#r ve dolay#s# ile arp#lmalar daha d$k seviyededir. 3) Kaynak sonras# kaynak blgesinin mekanik zellikleri di'er yntemlere gre daha iyidir. Bu yntemin nemli dezavantajlar# ise $unlard#r; 1) Kaynak hatalar#na daha hassast#r. 2) Hatal# diki$leri skmek daha zordur. 3) Paralar#n kaynak ncesi birbirlerini a'#zlamalar# ok hassas bir $ekilde yap#lmal#d#r. 4) Kaynak torcunun pozisyonu, kaynak a'z# iinde hassas bir $ekilde ayarlanmal#d#r. ZL TEL LE MIG-MAG UYGULAMALARI MIG-MAG kayna'#nda kaynak teli bile$imi esas metalin bile$imine uygun bir kaynak metali verecek $ekilde ayarlanm#$t#r. Kaynak teli bile$iminde koruyucu gaz olarak kar#$#m gaz veya karbondioksit kullan#lmas# halinde, ark blgesinde CO2'in ayr#$mas# sonucu ortaya #kan oksijenin etkisini ortadan kald#rmak, kaynak banyosunu dezokside etmek ve kaynak banyosundaki oksitlerin karbon taraf#ndan redklenmesini nlemek, esas metalden gelen kkrt ve fosforun olumsuz etkilerini ortadan kald#rmak iin de bir tak#m ala$#m elementleri iermek zorundad#r. Bu nedenlerden tr baz# metal ve ala$#mlar#n kayna'# iin istem azl#'# bu tellerin retimini ekonomik k#lmamaktad#r. Baz# metal ve ala$#mlar#n ise sertlik ve gevreklikleri nedeni ile tel haline getirilmeleri teknolojik olarak mmkn olamamaktad#r. rtl elektrod ve MIG-MAG yntemlerinin en avantajl# zelliklerini bnyesinde toplayan bir yntem

182

aray#$# sonucu 1950'li y#llar#n ortalar#na do'ru ilk tel $eklinde zl elektrod ile kaynak gerekle$tirilmi$ ve 1960'l# y#llarda bu yntem nce ABD'-de sonra da Avrupa'da uygulanan hale gelmi$tir. zl elektrod ile kaynak ok geni$ bir uygulama alan# bulmu$tur ve sahip oldu'u avantajlar nedeni ile de birok sahada MIG-MAG yntemi ile rekabete girmi$tir. zl tel elektrod ile kaynak yntemi esas olarak MIG-MAG kayna'#nda oldu'u gibi dolu tel yerine ii z diye adland#r#lan ve rtl elektrodlar#n rts grevini gren bir madde ile doldurulmu$ boru $eklinde elektrod kullanan bir kaynak yntemidir. zl tel elektrodlar, gazalt# kayna'# (MIG-MAG) ile gaz kullanmadan #plak olarak ve tozalt# ynteminde de kullan#lmaktad#r. Bu elektrodlar#n sa'lad#klar# stnlkler $unlard#r. Yksek bir erime h#z#na sahiptirler, dolay#s# ile daha yksek kaynak h#zlar#nda kullan#labilirler, nce apl# elektrodlar kullanarak her pozisyonda kaynak yap#labilir, Baz# tr zl elektrodlar koruyucu gaz gerektirmezler, bu da tesisat#n basitle$mesine olanak sa'lar, rtl elektrodlar#n btn avantajlar#na sahiptir buna kar$#n, koan kayb# elektrod de'i$tirme zaman kayb# gibi dezavantajlar# yoktur. zl elektrod ile kaynak uygulamalar#nda, boru $eklinde eriyen elektrod ile i$ paras# aras#nda olu$turulan ark, kaynak iin gerekli #s#y# sa'lar, ionize olmu$ gaz ortam#n# kateden elektrik ak#m# ark olu$turur; gerilim alt#nda gaz moleklleri ayr#$#r ve atomlar elektron kaybederek ionla$#r. Bu $ekilde pozitif gaz ionlar#, pozitif kutuptan eksi kutba elektronlar da negatif kutuptan pozitif kutba do'ru h#zla hareket eder. Ark #s#s#n#n % 95'i elektronlar % 5'i ionlar taraf#ndan ta$#n#r ve ark#n s#cakl#'# gerek elektrodun ve gerekse de i$ paras#n#n erimesini sa'lar. Kaynak blgesinde erimi$ metal ya d#$ar#dan uygulanan bir koruyucu gaz rts, ya da zn dekompozisyonu sonucu ortaya #kan bir koruyucu gaz atmosferi taraf#ndan korunur; grld' gibi buradan z, aynen rtl elektrodaki rtnn grevini stlenmektedir. Erimi$ elektrod metali ark taraf#ndan kaynak banyosuna ta$#n#r ve kat#la$an banyo zerinde de kolayl#kla temizlenebilen bir cruf tabakas# olu$ur (*ekil 1).

183

$ekil 120- zl tel elektrod ile kaynakta ark blgesi (*ematik). zl elektrod ile ark kayna'#nda do'ru ak#m kullan#l#r ve kaynak ak#m reteci yatay (Sabit Gerilimli) veya d$ey (Sabit Ak#ml#) karakteristikli olabilmektedir. Genel olarak ince apl# zl elektrodlar halinde MIGMAG ynteminde oldu'u gibi yatay karakteristikli ak#m reteleri kullan#l#r. D$ey karakteristikli ak#m retelerinde ark boyunu sabit tutabilmek iin baz# tozalt# kaynak makinalar#nda uygulanan sistem kullan#l#r. Burada ak#m $iddeti sabittir, ark boyu ark geriliminden ald#'# komutla tel ilerleme h#z#n# ayarlayan bir tertibat taraf#ndan kontrol alt#nda tutulur. Bu sistem ok daha pahal#d#r ve ancak kal#n apl# elektrodlar#n kullan#ld#'# hallerde iyi sonu vermektedir. Do'ru ak#m#n kullan#ld#'# zl elektrod ile kaynak ynteminde ters ve dz kutuplama uygulanabilir, koruyucu gazla kullan#lan trdeki elektrodlar genellikle ters kutuplama ile kullan#l#rlar, ters kutuplama (elektrod pozitif kutupta) halinde daha derin nufuziyet elde edilmektedir. zl elektrod ile kaynak donan#m# prensip olarak bir MIG-MAG Donan#m#n# and#r#r. Yaln#z burada koruyucu gaz nitesi ancak gerekti'inde kullan#lmaktad#r. zl elektrodlar ile kaynakta koruyucu gaz kullan#lmas# halinde asal, aktif veya kar#$#m gazlar kullan#lmaktad#r. Koruyucu gaz seiminde gz nnde bulundurulan hususlar $unlard#r. Kaynak yap#lan metalin tr, Ark karakteristi'i ve arka metal ta$#n#m tr,

184

Tedarik kolayl#'#, Gaz#n fiat#, Ba'lant#dan beklenen mekanik zellikler, Nufuziyet ve kaynak diki$inin biimi. Aktif koruyucu gaz olarak zl elektrod ile kaynakta CO2 kullan#l#r. Kaynak ark#nda CO2 / CO + 1/122 $eklinde ayr#$ma gsterir ve oksitleyici bir karaktere sahip olan bu gaz#n etkisi, ze kat#lm#$ olan dezoksidasyon elementlerince kar$#lan#r ve olu$an oksitler banyonun yzeyinde toplanarak crufa geer. Kaynak banyosunun karbon ieri'i % 0.05'ten az ise diki$te bir karbon ykselmesi % 0.10'dan fazla ise bir karbon azalmas# ile kar$#la$#l#r. CO2'in koruyucu gaz olarak kullan#lmas# halinde, elektrodun kaynak banyosuna kaynak metali iletimi damlalar halinde olur. Argon-CO2 kar#$#mlar#n#n kullan#lmas# ile s#rama asgariyeye iner ve elektrodlar#n i$ paras#na kaynak metali iletimi de daha ince damlalar halinde olur. zl elektrodlar ile koruyucu gaz olarak % 75 Argon - % 25 CO2 kar#$#m# da kullan#l#r. CO2 ile kullan#lmak zere retilmi$ zl tellerin bu tr kar#$#m gazlar ile kullan#lmas# halinde kaynak diki$i mangan, silisyum ve di'er dezoksidasyon elementlerince zenginle$ir ve bu da mekanik zelikleri etkiler. Argon oksijen kar#$#mlar# kaynak metalinin arkta sprey $eklinde ta$#nmas#n# sa'lar ve s#rama asgariye iner; bu kar#$#m gazlar bilhassa paslanmaz eliklerin kayna'#nda kullan#l#r. zl elektrodlar, ince bir sa $eridin boru hale getirilip, iinin de z diye isimlendirilen, ark kayna'#ndaki elektrodun grevini stlenen bir madde ile doldurulmas# sonucu elde edilmi$lerdir. zl elektrod ile kaynakta, elektrod seiminde $u hususlar gznnde bulundurulur. Esas metalin zelikleri, Esas metalin kimyasal bile$imi, Kaynak pozisyonu, Kaynak ak#m#, Kaynak a'#z dizayn#, Paran#n kal#nl#'# ve geometrisi, Kullanma ko$ullar# ve spesifikasyonlar, malat ve i$letme ko$ullar#. zl tel elektrodlar halinde reticiler zn bile$imini ok hassas bir $ekilde ayarlayarak grevini yerine getirmesini sa'larlar. zden beklenen grevler $unlard#r: Kaynak banyosunun kimyasal bile$imini ayarlayarak mekanik, metalrjik ve korozyon zeliklerinin sa'lanmas#, Kaynak banyosunu atmosferdeki azot ve oksijenden koruyarak s#hhatli bir kaynak metalinin eldesinin gerekle$mesi. Cruf reaksiyonlar# ile kaynak banyosundaki gayri safiyetlerin asgariye indirilmesi, S#v# banyo zerinde bir cruf olu$turup so'umay# kontrol alt#nda tutmak, e$itli pozisyonlarda

185

kaynak yapmaya olanak sa'lamak ve kaynak diki$inin yznn (kaynak t#rt#l#n#n) formunu kontrol alt#nda tutmak, Ark#n stabilizasyonanu sa'lamak, s#ramay# azaltmak, erime h#z#n# niformla$t#rmak. Btn eritme kaynak yntemlerinde oldu'u gibi, zl elektrod ile ark kayna'#nda da kaynak a'z# haz#rl#'# gereklidir, bu yntemle kaynak a'#z# dizayn edilirken gznnde bulundurulmas# gereken en nemli konu koruyucu gaz uygulan#p uygulanmayaca'#d#r. Koruyucu gaz kullan#lmas# halinde daha iyi bir nufuziyet elde edildi'inden, bu halde daha dar bir kk aral#'# ve daha yksek bir kk alan# seilir. A'#z a#s# genelde rtl elektrod haline nazaran daha dard#r. A'#z dizayn#nda di'er kaynak yntemlerinde oldu'u gibi kaynat#lan metalin tr, kal#nl#'#, ba'lant#dan beklenen mukavemet, kaynak pozisyonu, diki$in bulundu'u yere eri$ilebilirlik gznnde bulundurulmal#d#r. Her kaynak ynteminde oldu'u gibi zl elektrod ile ark kayna'#nda elektrod tr ve ap#n#n d#$#nda diki$in formunu etkileyen i$letme parametreleri vard#r; bunlar#n etkileri $u $ekilde s#ralanabilir: Ak#m $iddetinin artmas# erime gcnn, nfuziyetin ve diki$ boyutlar#n#n artmas#na neden olur. Belirli bir elektrod ve koruyucu gaz tr, elektrod serbest u uzunlu'u iin saptanm#$ bir tel srme h#z# vard#r. Ak#m $iddetinin a$#r# artt#r#lmas#, byk ve derin nfuziyetli kaynak diki$leri olu$turur, diki$ t#rt#l# ok ykselir ve kkte yanma ortaya #kabilir. A$#r# d$k ak#m $iddeti, zay#f nufuziyetin yan# s#ra a$#r# s#ramaya ve arkta kaynak metali gei$inin iri damlalar $eklinde olmas#na ve a'#z iinde kaynak metalinin adeta y#'#lmas#na neden olur. Koruyucu gaz kullanmadan yap#lan uygulamalarda, ak#m $iddetinin a$#r# derecede azalmas# gzenek olu$umuna ve kaynak metalinin atmosferden fazla miktarda azot kapmas#na ve bu da ba'lant#n#n sertle$mesine, sneklili'ini yitirmesine neden olur. zl elektrod ile kaynak halinde, di'er btn kaynak parametrelerini sabit tutarak, sadece ark gerilimini de'i$tirirsek, ark geriliminin artmas# ile diki$in geni$ledi'ini ve t#rt#l#n#n yksekli'inin azald#'#n# grrz. Nfuziyet ark geriliminin de'i$iminde bir optimum de'erden sonra artan gerilimle azal#r. Gerilimin a$#r# ykselmesi s#ramalar#n artmas#na, diki$in bozulmas#na ve koruyucu gaz kullan#lmas# halinde diki$in azot kapmas#na neden olur. Torcun h#z# veya kaynak h#z# artt#ka diki$in nfuziyeti azal#r ve boyutlar# klr. Kaynak h#z#n#n a$#n azalmas# halinde ariyen tel miktar# ok artar ve a'#z# doldurur, ileri do'ru akarak ark ile i$ paras# aras#nda bir tampon olu$turur, bu da nufuziyetin azalmas#na neden olur; ayr#ca birim boya uygulanan #s# enerjisi artt#'#ndan ITAB geni$ler ve a$#r# #s#nmadan arp#lmalar, kendini ekmeler $iddetlenir. H#z#n a$#r# artmas# da kaynak diki$inin bozulmas#na neden olur. Elektrod serbest u uzunlu'u ile tor veya al#$ma a#s# da diki$in biimini ikinci derecede etkileyen faktrlerdir. Bunlar#n etkileri yukar#da bahsi geenlere nazaran daha zay#ft#r ve de'i$im sahalar# da s#n#rl#d#r. Uygulamada zl tel elektrod ile kaynak ynteminin sa'lad#'# avantajlar# $u $ekilde s#ralayabiliriz: Basit kaynak a'z# haz#rl#'# gerektirir, Yksek bir erime h#z#na sahiptir, daha az paso ile kaynak yapma olana'# sa'lar,

186

Derin nfuziyetli ve yzey dzgnl' ok iyi kaynak diki $leri elde edilir, zel ntemizleme i$lemlerine gerek gstermeden, oksitli pasl# yzeylerin dahi kaynak edilmesine olanak sa'lar, ze ilave edilen ala$#m elementleri yard#m# ile her malzeme iin istenen bile$imde kaynak metali verecek elektrod retmek mmkndr; ayr#ca teknolojik bak#mdan tel halinde ekilemeyen, ala$#mlar iin de benzer $ekilde elektrod retilebilmektedir. Birok ala$#ml# eli'i argon yerine CO2 kullanarak kaynatmak mmkn olabilmektedir, Elektrik enerjisi tketimi di'er yntemlere gre daha azd#r, Doldurma i$lemlerinde koruyucu gaz kullanmadan kaynak yap#larak doldurulan k# s#mlarda nitrrler olu$turup, a$# nmaya daha dayan# kl# dolgular elde edilir. zl tel elektrodlar ile kaynak yntemi sahip oldu'u stnlkler ve sundu'u e$itli kolayl#klar nedeni ile her geen gn uygulama alan#n# geni$letmekte ve bu $ekilde parlak bir gelece'e sahip oldu'u izlenimi vermektedir.

187

MIG-MAG KAYNAK YNTEM NDE MEKAN ZASYON VE OTOMASYON

Gnmzde gerek h#zl# nfus art#$#n#n ve gerekse de ekonomik kalk#nman#n do'al sonucu olarak rnlere istem o'almaktad#r. te yandan artan i$ilik cretleri ve retim girdisinde gn getike $iddetle artan bir faktr olarak kar$#m#za #kmaktad#r. Bir yandan pazar ko$ullar#n#n gerektirdi'i rekabete dayanmak, te yandan da artan gereksinimlere yan#t verebilmek iin retimi artt#rmak ancak otomasyona gitmekle gerekle$ebilmektedir. Kaynak Teknolojisi de bu gidi$e paralel davranmak zorundad#r ve tar#mda byk abalar harcanmaktad#r.

$ekil 121- Silindirik paralar#n evre diki*lerinin yap#labilmesi iin geli*tirilmi* mekanik dzen.

188

$ekil 122- Dz sat#hlar zerine fotosel alg#lamas# ile iten konturda kaynak diki*i yapan dzen.

189

$ekil 123- Demiryolu ray# altl#klar#n# otomatik olarak kaynatan mekanik dzen. MEKAN K ve ELEKTROMEKAN K DONANIMLAR Esas olarak yar# otomatik bir kaynak yntemi olan MIG-MAG iin nceleri pozisyonerler kullan#larak belirli i$leri yapabilen otomatlar geli$tirilmi$tir. Bunlar#n ilklerini aynen tozalt# ynteminde oldu'u gibi, silindirik paralar#n evre diki$lerini ve paralardaki dz diki$leri yapabilen mekanik donan#mlar olu$turmu$tur. MIG-MAG ynteminde, tel srmenin ve ark boyunun kaynak makinesince ayarlanmas# mekanizasyon ve otomasyona gei$i kolayla$t#rm#$t#r. KAYNAK ROBOTLARI Gnmzde verimlili'i artt#rmak, retim masraflar#n# azaltmak, daha fazla retim yapman#n yan# s#ra kaliteyi ykseltmek ve daha insanc#l al#$ma ko$ullar#n# sa'lamak zere birok endstri kolunda h#zla kullan#ma giren robotlar kaynak teknolojisinde de uygulama alan# bulmu$lard#r. lk defa 1970 y#l#nda elektrik diren nokta kayna'# iin robotlar#n kullan#m#ndan sonra ilk gazalt# kaynak robotlar#n#n kullan#m#na kadar takriben 10 y#l beklemek gerekmi$tir. Bunun nedeni robotlardan beklenen yksek hassasiyetin kullan#lan hidrolik tahrik ile ula$#lamam#$ olmas#d#r. Ara$t#rmac#lar#n tamamen elektrik tahrikli robotlar# geli$tirmeleri zerine ark kaynak yntemlerini de robotlar taraf #ndan yap#labilir hale gelmi$tir. Ark kaynak yntemleri iinde, kaynak i$leminin srekli olarak gerekle$tirildi'i MIG-MAG ve TIG gazalt# kaynak yntemleri endstriyel robotlar taraf#ndan ok iyi uygulanabilmektedir. Bu kaynak yntemleri

190

gnmzde, kaynak#lar taraf#ndan yar#otomatik olarak rahatl#kla yap#lan yntemlerdir ancak, kaynak#lar o'u kez s#cak, konforsuz ve bazen de olduka tehlikeli al#$ma ko$ullar#nda i$lemi gerekle$tirmek zorunda kal#rlar. Daha nceden de belirtildi'i gibi, bu kt ko$ullar robotlar#n n plana #kmas#na ve artan oranda kullan#ma girmesine etkili faktrlerdir.

1- Kaynak torcu, 2- Robot kolu, 3- Kaynak ak# m reteci, tel srme tertibat#, koruyucu gaz tp, 4- Robot kontrol dolab#, 5- Lle temizleme aleti, 6- Operatr kontrol masas #, 7- Pozisyoner kontrol cihaz#.

$ekil 124- Robot ark kayna,# istasyonu. Burada $unu da belirtmekte fayda vard#r, zira ark kaynak yntemlerinin uygulanmas#ndaki baz# problemler robotlar#n yayg#n kullan#m#na mani olmu$tur. Bu problemlerin birincisi, ark kayna'# bir fabrikasyon yntemidir ve s#k s#k kk hacimli i$lerde kullan#l#r, dolay#s# ile ekonomik gereksinmeler otomasyon zorlu'unu ortaya #kar#r. kinci olarak ark kayna'# yap#larak birle$tirilecek paralar#n boyut de'i$imleri insan kaynak# taraf#ndan rahatl#kla telafi edilebilir; robotlar ise bu konuda yeti$tirilemezler. ncs ise, insan kaynak#lar#n giri$i zor yerlerde (kazanlar#n iinde, tank ve gemi gvdelerinin iinde) al#$mas# istenir. Drdnc ve sonuncusu, ark kayna'# ynteminin de'i$kenlerinin monitrde izlenebilmesi iin sezici teknoloji henz yeterli lde tam olarak geli$tirilememi$tir. Bu problemlerin sonucunda, robotlar#n ark kayna'# uygulamalar# yksek ve orta hacimli retimler iin s#n#rland#r#lm#$t#r. Ayr#ca birle$tirilecek paralar belirli llerde al#nabilir ve boyutsal de'i$imlere toleranslar

191

erevesinde izin verilebilir. Tipik bir robot ark kayna'# istasyonu $ekil 124'de grlmektedir. Yar#-otomatik yntemler uygulanarak yap#lan kaynaklar ile kar$#la$t#r#ld#'#nda robot kaynak istasyonlar#n#n stnlkleri $unlard#r: Yksek verimlilik, Artt#r#lm#$ i$ gvenli'i, Kaliteli ve daha mukavemetli kaynak diki$lerinin elde edilmesi. Robotlar taraf#ndan gerekle$tirilen MIG-MAG ve TIG gazalt# kaynak yntemlerinin daha iyi anla$#lmas#n# sa'lamak iin bir kaynak robotu donan#m#n#n elemanlar#n# tek tek incelemekte fayda vard#r. Bu elemanlardaki geli$meler, robotlar#n ark kayna'# uygulamalar#n#n endstriye yayg#nla$mas# sonucu devam etmektedir. KAYNAK TORCU MIG-MAG kayna'# yapan robot, el ile yap#lan kaynaktan daha yksek h#zda al#$maya dayanabilen kaynak torcuna gereksinme duyar. Hava so'utmal# tabancalar d$k ak#m $iddetleriyle yeterli olabilirlerse de yksek h#zda al#$ma ve yksek ak#m $iddetleri iin lle ve kontak borusunun (nozul) su ile so'utulmas# s#ramalar# azalt#r ve torcun mrn artt#r#r. Bak#r ve bak#r ala$#mlar#ndan yap#lm#$ kontak borular#n#n (nozul) yerine geli$tirilen kompozit malzemelerden yap#lanlar#n kullan#lmas# sonucu nozul mr drt kat artt#r#lm#$t#r. Yayl# ba'lant#lar kullan#larak tor ile i$ paras# yzeyi aras#nda olabilecek arp#$malar#n hasar# minimuma indirildi'i gibi, byle bir kaza sonucu torcun konum de'i$tirmesi de nlenmi$tir. Torcun kolay sklp tak#labilmesi ve uygun konumda yerle$tirilmesi ok nemli bir konudur; robot zerine yerle$tirilen bir de'i$tirme aparat# ile bu i$lem olduka kolayla$t#r#labilir. TEL SRME TERT BATI Robot taraf#ndan otomatik olarak gerekle$tirilen kaynak esnas#nda, telin birok kez durmas# ve yeniden ilerlemesi gibi durumlarla kar$#la$#ld#'#ndan telin bklmesi ayr#ca tel ilerleme h#z#n#n de'i$mesi sonucunda da bir yere tak#l#p kalmas# istenmez, bu da, byk momentli srme motorlar#n#n ve byk apl# tel srme rulolar#n#n kullan#lmas#yla gerekle$tirilir. Byk apl# rulolar kaynak teli ile daha byk temas yzeyine sahip olduklar#ndan kk apl#lara gre daha fazla itme gc sa'lamaktad#rlar. AKIM RETEC Robot ile yap#lan ark kayna'#nda kullan#lan ak#m reteci, eli ile yap#lan kaynak iin gerek duyulandan daha yksek tuzlardaki al#$malara yetecek $iddetle ak#m sa'layabilmeli ve ayr#ca robot kontrol nitesinden al#nan dijital bilgiyi robot ile ak#m reteci aras#ndaki bir arabirime verebilmelidir; bylece ark gerilimi ve tel srme h#z#n#n ayarlanmas# iin gereken bilgiler ak#m reteci kontrol nitesine aktar#labilmelidir. El ile yap#lan kaynak i$lerinde kullan#lan parametreler uygulanarak, robotu sadece el ile yap#lan i$lerden kurtulmak iin kullanmak, hibir verimlilik sa'lamaz. Robot kullan#m# halinde, yksek ak#m $iddeti ve tel srme h#zlar# ile su ile so'utulan torlar kullan#larak retim miktar# ve verimlilik artt#r#labilir.

192

KORUYUCU GAZ Robot kullan#larak yap#lan ark kaynak i$lemlerinde ark#n kararl#l#'# her pozisyonda kaynak yap#labilme olana'# ve s#raman#n asgari dzeyde olmas# ok nemlidir. zellikle ark#n karanl#'# ve s#raman#n asgariye indirilmesi do'ru seilmi$ bir koruyucu gaz ile gerekle$tirilebilir. Gaz seimi iin robot ile yap#lan kaynakta nceden edinilmi$ deneyimlerden yararlan#lmal#d#r. Kaynak esnas#nda s#rayan metal zerrecikleri, nozula yap#$arak gaz ak#m#n# ve sonuta da kaynak diki$inin kalitesini bozar. zellikle robot ile yap#lan kaynak i$lerinde bu konu ok nemlidir. Hangi aral#klarla llenin temizlenmesi gereklili'i, kullan#ma, ak#m retecine, koruyucu gaza ve di'er kaynak parametrelerine ba'l# olarak de'i$ir. Gnmzde, henz ticari olarak kullan#ma girmemesine ra'men s#rama kontrol iin otomatik sistemler geli$tirilmi$tir. POZ SYONER Robot kaynak istasyonunun olduka nemli elemanlar#ndan bir tanesi olan i$ paras# pozisyonerinin iki fonksiyonu yerine getirmesi istenir; $ paras#n#n bir veya daha fazla eksende dnmesinin sa'lanmas# ile maniplatr pozisyoner kombinasyonunda ilave serbestlik derecelerinin sa'lanmas#, Robot ve operatr aras#ndaki koordinasyonun daha rahat gerekle$tirilebilmesi; *ekil 123de grlen pozisyonerden ba$ka bugn daha de'i$ik dizaynlarda gerekle$tirilmi$ pozisyonerler kullan#lmaktad#r (*ekil 125.)

193

$ekil 125- e*itli tr pozisyonerler; (a) Dner tablal#, iki eksenli byk pozisyoner; (b) Bir tahrikli puntal# pozisyoner; (c) Dndrme/e,me tablalar#yla donat#lm#* ok eksenli bir pozisyoner. *ekil 125 a'da grlen iki eksenli pozisyoner, be$ serbestlik derecesine sahip bir robot sistemi ile beraber kullan#ld#'#nda iki ilave serbestlik derecesi sa'lar. Pozisyonerler, robot bilgisayar# taraf#ndan kontrol edilirler ve kaynak esnas#nda hareket etmezler; her diki$ iin ayr# bir pozisyonu almalar# tercih edilir, rne'in, dikdrtgen bir kutunun dibindeki i kaynaklar

194

rahatl#kla yap#labilir. Bu, alt# serbestlik dereceli bir robot maniplatr taraf#ndan tek pozisyonda gerekle$tirilmesi mmkn olamayacak bir olayd#r. *ekil 125 c'de grlen pozisyoner kullan#larak, operatr taraf#ndan robotla koordineli bir ykleme ve bo$altma rahatl#kla yap#labilir. Operatr kendi taraf#ndan bulunan pozisyoner tablas#n# yklerken, robot kendi taraf#ndaki tabla zerindeki paran#n kaynak i$lemlerini gerekle$tirir. Kaynak tamamland#'#nda robot bilgisayar#, operatr taraf#ndan bir ayak pedal# veya bir d'meye bas#larak gelecek sinyali bekler.

R: Kaynak yar#ap#.

: Tor E'imi.

$ekil 126- Sabit h#zda k*e kaynaklar#nda kaynak torcunun h#z#n#n de,i*mesi gereklidir. Robotun do'rudan kontrol alt#ndaki tablo 180 dner ve seziciler dnmenin tamamland#'#n# bildirdi'inde kaynak i$lemi tekrar ba$lar. Bu esnada, operatr kaynaklanm#$ paray# bo$altmakta serbesttir ve ba$ka bir i$ paras#n# ykleyebilir. Robot ile operatrn koordineli al#$t#'# kaynak istasyonlar#n#n gnmzde birok tr geli$tirilmi$tir, yle ki art#k bir operatr birden fazla robota hkmedebilmektedir. KAYNAK HIZI Robotlar 0.75-1.5 m/s. (45-90 m/dak.) aras#nda do'rusal h#za sahip olabilirler. Asl#nda kaynak i$lemi iin 5 m/dak.dan daha fazla h#zlar gerekmemekle beraber robotun maksimum yer de'i$tirme h#z#, kaynaklar aras#ndaki hareket zaman# dolay#s# ile toplam kaynak zaman#n# etkiler.

195

Yksek h#zlarda hareket eden bir kaynak torcunu kk yar#apt# e'riler etraf#nda dola$t#r#rken dzgn bir kaynak h#z# elde edilemeyebilir (*ekil 126), bu nedenle bir veya iki mafsal motorunun h#z s#n#rlar# artt#r#labilir. Yatayla 45 a# yapan 300 mm. boyundaki bir kaynak torcunun, 25 mm. yar#apl# (robot iin olduka dar) k$e birle$tirmesini kaynak edebilmesi iin torcun ba'lanma noktas#n#n, tel ucundan dokuz kat daha h#zl# ilerlemesi gerekir. KAYNA'IN TEKRAR ED LEB L RL ' Kaynak robotlar#n#n bir o'u 0.2 mm.'lik hassasiyette bir tekrarlanabilirli'e sahiptir. MIG/MAG kaynak robotu ile tatminkr bir retim iin telin kaynak izgisi zerinde, tel ap# n# n yar# s# kadar sapmas# na (rne'in; 0.4 mm. il 0.8 mm. ye) msaade edilir. MIG/MAG kayna'# uygulamalar#n#n o'u iin kullan#lan robotlar yeteri kadar hassas al#$#rlar. Ancak, robot torcunun temas ucu + 0.2 mm. bir sapma yapsa dahi, kt biimde hasar grm$ lleler veya tam dz olmayan bir tel, yanl#$ ekilen bir diki$ hatal# kayna'a neden olabilir. TIG kayna'# iin + 0.1 mm. ve daha iyi bir tekrarlanabilirlik tercih edilmektedir. ROBOTUN TA$IMA KAPAS TES Ark kayna'# robotlar# genellikle 3-6 kg. aras#nda ta$#ma kapasiteleriyle, kaynak torcunu ta$#maya yeterli kapasitedelerdir. Kaynak diki$inin izlenmesi iin bir optik laser/kamera yerle$tirildi'inde veya tak#n# de'i$tirme sistemi istendi'inde ta$#ma kapasitesinin yeniden de'erlendirilmesi gereklidir. ARA B R M $LEM (INTERFACING) VE S NYALLEME Kaynak robotunun, bir kaynak istasyonunun veya retim hatt#n#n bir paras# oldu'u durumlarda tm i$levleri yerine getirebilmesi iin evresindeki cihazlarla koordine iinde olmas# gereklidir. evredeki cihazlara rnek olarak; i$ paras# pozisyonerleri, ak#m reticileri, istasyon kontrol paneli, ba'lama elemanlar#, kilitler ve emniyet panolar# gsterilebilir. Bilgisayar Entegrasyonu retim (CIM) kavramlar# yayg#nla$t#ka, robot kontrol niteleri aras#nda daha geli$mi$ bir haberle$meye artan oranda gerek duyulacakt#r. KAYNAK ROBOTLARIN ENDSTR YEL NEM Kaynak robotlar# esneklikleri sayesinde retiminde kaynak uygulanan ve retim miktar# belli bir say#n#n stnde olan her e$it rn iin kullan#labilmektedir. rne'in; ayn# robot bir otomobil fabrikas#nda karoseri yap#m#nda, ev aletleri fabrikas#nda ise buzdolab# ve ama$#r makinesi retiminde kullan#labilmektedir. Robot kullan#m# ile i$in kalitesi geli$tirilebildi'i gibi retim h#z# da byk apta artmaktad#r. $i cretlerinin yksek oldu'u Avrupa, ABD ve Japonya'da robot uygulamas# ile ayn# i$ 1/3 il 1/4 oran#nda daha ucuza maledilebilmektedir. Bir insan kaynak# al#$mas# esnas#nda zaman#n#n % 20 il 30'u aras#nda kaynak yapabilir; bir robot kaynak# ise /o 60 il 70 verimle al#$#r. Bu hesaba gre, bir robot istasyonunda iki, kaynak#n#n yapt#'# i$ ayn# anda yap#labilmektedir; ayr#ca kaynak pozisyonerlerinin kullan#lmas# ile ykleme, bo$altma sreleri k#salt#larak zamandan nemli lde tasarruf sa'lanabilmektedir. Elle yap#lan kaynak, kaynak# iin olduka yorucu bir i$tir, konforsuz al#$ma ko$ullar#nda ok iyi el

196

ve gz e$gdmne gerek vard#r. Kaynak# k#sa srede yorulmakta ve bu da kaynak kalitesine yans#maktad#r; bir robot ise yorulmaz. Genellikle seri retim yapan i$letmelerde her istasyonda iki kaynak# birden bulunur. Biri kaynak yaparken di'eri haz#r bekler. Robot kullan#lmas# halinde bu al#$anlardan birine duyulan gereksinim ortadan kalkar. Ancak dikkat edilmesi gereken nemli bir husus, robot i$ istasyonlar#nda da, kaynak i$leminin gerekle$tirilebilmesi iin halen bir insana gerek duyulmas#d#r.

197

198

KAYNAKA
[1 ] An#k, S., "Kaynak Tekni"i - Tozalt% ve Koruyucu Gaz Kaynak Usulleri - Cilt 2", &T Yay%n%, Say%: 883, &stanbul 1972. [2] An#k, S., "Kaynak Tekni"i - eliklerin Kaynak Kabiliyeti - Cilt 3", &T Yay%n%, Say%: 1030, &stanbul 1975. [3] An#k, S., "Kaynak Teknolojisi El Kitab%", Ergr Matbaas%, &stanbul 1983. [4] An#k, S., "Koruyucu Gazla Kaynak", &T Yay%n%, Say%: 486, &stanbul 1962. [5] An#k, S., Tlbenti, K., "Argonark Kayna"%", Trk Kaynak Cemiyeti Yay%n%, No: 18, &stanbul 1968. [6] Tlbenti, K., "MIG-MAG Kaynak Ynteminde Kaynak A"%zlar%n%n Haz%rlanmas%", Gedik Holding Kaynak Dnyas%, 1989/1, &stanbul, Ocak 1989, s. 14-19. [7] Tlbenti, K., "zl Tel Elektrod &le Kaynak", Gedik Holding Kaynak Dnyas%, 1989/2, &stanbul, Haziran 1989, s. 5-9. [8] Kalu, E., "Paslanmaz eliklerin MIG ve TIG Kayna"%", Gedik Holding Kaynak Dnyas%, 1989/1, &stanbul. Ocak 1989, s. 8-12. [9] Tlbenti, K., "Eriyen Elektrod ile Gazalt% Kaynak Yntemleri", Bnler Yay%n%, &stanbul 1987. [10] Tlbenti, K., "Eriyen Elektrod &le Gazalt% Kayna"%nda (MIG-MAG) Kaynak Parametrelerinin Seimi", Gedik Holding Kaynak Dnyas%, 1988/2, &stanbul, Haziran 1988, s. 3-9. [11] Tlbenti, K., "Eriyen Elektrod ile Gazalt% Kaynak Yntemi", Y Yazokulu, &stanbul, Haziran 1985. [12] Tlbenti, K., "Alminyum ve Ala)%mlar%n%n Kayna"%", Y Yazokulu, &stanbul, Haziran 1987. [13] Tlbenti, K., "Malzemelerin Kaynak Kabiliyeti", Gedik Holding Kaynak Dnyas%, 1989/3, &stanbul, Kas%m 1989, s. 7-10. [14] Tlbenti, K., "Ostenitik Sert Manganl% eliklerin Kayna"%", Gedik Holding Kaynak Dnyas%, 1990/1, &stanbul, Ocak 1990, s. 9-11. [15] An#k, S., "MIG-MAG Kayna"%nda Diki) Formunu Etkileyen Faktrler", Metal ve Kaynak Dergisi, Y%l: 2, Say%: 9, &stanbul, Kas%m-Aral%k 1989, s. 16-21. [16] Baggerud, A., "Kaynak Metalrjisi", evirenler: S. An%k, K. Tlbenti, &T Makina Fakltesi, No: 970, &stanbul, 1966. [17] Tlbenti, K., "Karbonlu ve Az Ala)%ml% eliklerin Kayna"%", Bhler Yay%n%, &stanbul 1987.

199

[18] K#l#k, R., "Mekanize Dar Aral%k Kaynak Tekni"indeki Geli)meler", 2. Ulusal Kaynak Sempozyumu Bildiri Kitab%, &T Mak. Fakltesi, &stanbul, Maka 1989, s. 255263. [19] Kalu, E., "Martenzitik Paslanmaz eliklerin Kayna"%", Gedik Holding Kaynak Dnyas%, 1989/2, &stanbul, Haziran 1989, s. 16-19. [20] Gltekin, N., "Kaynak Tekni"i", Y Yay%n%, Say%: 184, &stanbul 1983. [21] Kalu, E., "Ferritik Krom/u Paslanmaz eliklerin Kayna"%", Gedik Holding Kaynak Dnyas%, 1989/3, &stanbul, Kas%m 1989, S. 11-14. [22] Kalu, E., "Otomotiv Endstrisinde Kaynak Robotlar%n%n nemi", 2. Otomotiv ve Yan Sanayi Sempozyumu, Endstri Mhendisli"i Dergi zel Say%: 1, Bursa, 1989. [23] Karadeniz, E., Tlbenti, K., "Kaynak Makinalar%", SEGEM Yay%n%, No: 108, Ankara, May%s 1985. [24] Adsan, K., "Kaynak Teknolojisi", Yksek Teknik "retmen Okulu, Yay%n No: 33, Ankara, 1981. [25] An#k, S., Tlbenti, K., zgktu,, T., "Soru ve Cevaplarla Kaynak Teknolojisi", E"itim Yay%nlar%, &stanbul 1976. [26] Fischer, H., Baum, L., "DerSchutzgasschweisser-Teil 1/2", Deutsche Verband fr Schweitechnik, No: 11-12, Almanya 1977. [27] Aichele, G., Smith, A.A.," MAG -schweien", DVS, Band 67, Almanya 1975. [28] Ruge, J., "Handbuch der Schweitechnik", Band 1-2, Springer-Verlag, Berlin, Heidelberg, Newyork 1980. [29] Munske, H., "Handbuch de) Schutzgasschweissens", DVS, Almanya 1975. [30] Boese, U., Werner, D., Wirtz, H., "Das Verhalten der Sthle beim Schweien Teil 1/2", DVS, Band 44, Almanya 1984. [31] N. N., "Arbeitsschutz beim Schweien", DVS, Band 29, Almanya 1968. [32] N. N., "Schutzgas Handbuch", Messer Griesheim GmbH, Almanya. [33] BECKEN, O., "Handbuch de) Schutzgasschweissens", DVS, Band 30/1, Almanya 1969. [34] N. N., "Fgetechnik - Schwelsstechnik", DVS, Almanya 1987. [35] N. N., "UP Handbuch", ' Messer Griesheim GmbH, Almanya.

200

[36] N. N., "Welding Handbook-Vol. 2-Weld. Processes/Arc and Gas Weld. and Cutting, Brazing and Soldering", Seventh Edition, AWS, Amerika 1978. [37] N. N., "Welding Handbook-Volume, 4 Metals and Their Weldability", Seventh Edition, AWS, Amerika 1982. [38] Easterling, K., "Introduction to the Physical Metallurgy of Welding", Butterworths, &ngiltere 1983. [39] Brumbaugh, J. E., "Welders Guide", Audel, Ninth Printing, Amerika1980. [40] N. N., "Technical Guide lor Gas Metal Arc Welding", Hobart Brothers Co., Amerika 1980. [41] N. N., "Technical Guide for Gas Tungsten Arc Welding", Hobart Brothers Co., Amerika 1980. [42] N. N., "Aluminum Weldor's Training Manual and Exercises", The Aluminum Association, Amerika 1978. [43] N. N., "MIG Welding Aluminum with Pete and Harry", Reynolds Metals Company, Amerika 1966. [44] N. N., "Metals Handbook-Volume 6-Welding, Brazing and Soldering", Ninth Edition, ASM, Amerika 1983. [45] N. N., "The Procedure Handbook of Arc Welding", Twelfth Edition, The Lincoln Electric Co., Amerika 1973. [46] Sacks, R. J., "Welding: Principles and Practices" Chas. A. Bennett Co. Inc., Amerika 1976. [47] N. N., "Gas Metal Arc Welding Guide", The Lincoln Electric Co., Amerika 1986. [48] Cary, H. B., "Modern Welding Technology", Prentice-Hall, Inc., Amerika 1979. [49] Kenyon, W., "Welding and Fabrication Technology", Pitman, &ngiltere 1982. [50] Smith, D., "Welding Skills and Technology", Mc Graw Hill, Singapur 1986. [51] N. N., "Automotive Parts Manufacturer Uses Robots Extensively", Welding Journal, AWS, Volume 68, No: 11, Amerika, November 1989, s. 59-61. [52] N. N., "Adaptive Welding Cells: Trend of the Future", Welding Journal, AWS, Volume 68, No: 11, Amerika, November 1989. s. 62-63. [53] Rybakov, V., "Arc and Gas Welding", Mir Publishers, Moskova 1986.

201

[54] Khanapetov, M., "Welding and Cutting of Metals", Mir Publishers, Moskova 1979. [55] Nikolaev, G., Ojhansky, N., "Advanced Welding Processes", Mir Publishers, Moskova 1977. [56] DIN, AWS, ASTM, TSE 'nin konu ile ilgili standartlar%.

202