1.

Uluslararas Balkanlarda Tarih ve Kltr Kongresi

BALKANLARDA TRK DL ve EDEBYATI

Cevdet ANLI

Ergin JABLE

ZET Bu almada, Balkanlarda Trk Dilinin ve dolays ile de Trk Edebiyatnn tarihi geliimi, bu geliim erevesinde de Balkanlarda ouan dil yadigarlar ve temsilcileri zerinde durulacaktr. almamzda Trklerin Balkanlarda oluturduklar tarihi srece paralel olarak meydana gelen Trk Dili ve Edebiyat rnleri, zellikle Osmanlnn 1353 ylndan itibaren Balkanlarda meydana getirdii medeniyet kapsamnda ele alnarak, gzler nne serilmeye allacaktr. almamzda tarihi sre, Osmanl ncesi, Osmanl Dnemi ve Osmanl Sonras dnem olmak zere ana balkta ele alnmaya allacaktr. almamzda Bugn ayr devletler ya da zerk blgeler halinde olan lkelerdeki Trk Dili ve Edebiyat dil yadigarlar ele alnacaktr. Bylece Bu blgede oluan edebiyatn Trk edebiyatnn bir kolu olduu eserleri ile ortaya konulmu olacaktr. Bir baka ifade ile Balkanlardaki Trk dili ve Edebiyat, Genel Trk dili ve Edebiyatnn devamdr. Anahtar kelimeler: Balkanlar, Trk Dili, Trk Edebiyat, Osmanl, Makedonya,

Kosova, Yunanistan, Bulgaristan 1. GR Corafi Durum: Avrupa ktasnn gneydousunu oluturan topraklara Balkanlar ya da Balkan Yarmadas denir. Bu blge Avrupa ktasnn en yoksul ve geri kalm yerlerinden birisidir. Bu sebepten gnmzde sanki kta Avrupasnn dnda bir yer olarak alglanmaktadr. Balkanlar, adn blgede bulunan Balkan dalarndan alr. Balkan ad, 19. yzyl balarndan beri kullanlagelmekte ve sk ormanlarla kapl srada ya da allklarla kapl engebeli arazi anlamlarna gelmektedir. Balkanlar, ayn zamanda Gneydou Avrupa olarak da adlandrlr. Yarmadann dousunda Adalar (Ege) Denizi, Marmara Denizi, Karadeniz, gneyinde Akdeniz ve batsnda Adriyatik Denizi vardr. Kuzeyden Tuna nehri ve onun kolu

1 2

Yrd.Do.,SAU,Fen-Edebiyat Fakltesi, Trk Dili ve Edebiyat Blm SA Fen Edebiyat Fakltesi, Trk Dili ve Edebiyat Blm Doktora rencisi

41

Cevdet anl Ergin Jable

olan

Sava rma esas alnmaktadr. Osmanl dnemi snrlama ise Avrupadaki

Hristiyan dnyas ile izilen snrdr ki bu da 1 milyon km2 yi bulmaktadr. Balkan adnn Trke bir kelime olduu ve bu adn Trkler tarafndan verildii gz nnde tutulursa, son gr en geerli bir ayrm olarak kabul edilir. Balkan yarmadasnn dikkat ekici ilk zellii, dalk oluudur. Balkan yarmadasnn hemen her yerinde dalara rastlamak mmkndr. Dinar dalar, Karpatlar, Balkanblar ve Rodoplar olmak zere drt ana da ktlesinde bahsetmek mmkndr. Tarihi Durum: Balkanlarda insan varl ok erken srelere kmakta olup,

gnmz insanndan ncesinin aamalarna rastlanmaktadr. Aa, orta ve st Paleolitik srelere ait kalntlara bir ok Balkan lkesinde rastlanmaktadr. EpiPaleolitik veya Mezolitik Dnem de nemli buluntularla temsil edilmektedir. Gnmzden 8000 yl ncesine tarihlenen bir insan varlndan bahsetmek mmkndr. Balkanlarda erken Neolitik dnemin ve dolaysyla da en erken tarmn balangc gney blgelerde olmutur. Bu da M.. 7000 lere dayanmaktadr. lirlerin, Dardanlarn, Keltlerin, skitlerin, Makedonlarn, Yunanllarn ve daha bir ok kavmin urak yeri olan Balkanlar, ortaada Hun aknlarna maruz olmas Balkanlardaki Trk varl iin en nemli dnemi oluturmaktadr. XI. Ve XII. yzyllarda ise Peenek, Kuman ve Uz Trklerinin Balkanlara gelip yerlemeleri, XIII. yzylda Mool istilasndan kaan Sar Saltuk ile sonradan onun adyla anlan Trkmen airetinin Balkanlara geerek Dobruca dolaylarnda ilk Mslman Trk cemaatini meydana getirmitir. IV. yzyldan itibaren Balkanlara gelen Trk kavimleri hem uzun bir sre bu topraklarn sahibi olmular; hem de Balkan milletlerinin teekklnde nemli rol oynamlardr. Balkanlarda Trk varl Avrupa Hunlarnn bu topraklar ele geirmesiyle balar, Osmanl ile de devam eder. Nitekim Avrupa Hunlar, Avarlar, Sabarlar, Peenekler, Uzlar ve Kuman-Kpaklar bu topraklarda varlklarn XIV.yzyla kadar srdrmlerdir. Uzun sreci kapsayan Balkanlardaki Trk varl, tabakalaarak, kararak da olsa halihazr Balkan lkelerinde diliyle, edebiyatyla, sosyo-kltrel yapsyla varln devam ettirmektedir. Balkanlarda asl uzun sreli ve kalc ilikiler Osmanllar zamannda balam ve gnmzde de halen devam etmektedir. Son yz elli yllk tarihi srete Balkanlarda meydana gelen hadiseler, buradaki Trk varln olumsuz etkilese de hemen hemen btn Balkan lkelerinde Trkenin etkin bir dil olarak kullanlmasn engelleyememitir. Trkenin bu direnci zellikle Osmanl dneminde etkin olarak kullanl,
42

Balkanlarda Trk dili ile meydana

Balkanlarda Trk Dili ve Edebiyat

getirilen zengin bir edebi varlk ortaya koymutur. Etnik olarak Trk olmayan air ve yazarlar da Osmanl dneminden balayarak Trk dili ve edebiyatna katkda bulunmulardr. Balkanlarda Dil ve Edebiyat: M.. ve M.S. ok farkl kavimlerin hakimiyetinde bulunan Balkanlar, ayn zamanda dil ve edebiyat asndan da farkl kltrleri barnda barndrmaktadr. Yunanca, Makedonca, Hrvata, Srpa, Bonaka, Arnavuta, Bulgarca, Pomaka vb. dil ve lehelerin kullanld bu corafyada btn bu dillere etki eden sz varl, hatta sz dizimi veren Trke olmutur. 1350li yllardan itibaren Balkanlarda kullanlmaya balayan Trke kesintisiz olarak gnmze kadar eserlerini vermitir. Balkanlardaki uzun sreli Trk hakimiyeti ayn zamanda uzun sreli bir bar srecini balatm, bu srete bilim, kltr ve sanat alannda da ok gzel gelimeler ortaya kmtr. Balkanlarda bugn de mevcut pek ok merkezi yerleim yerleri Osmanl Trkleri zamannda oluturulmu; buna bal olarak da hangi meneden gelirse gelsin insanlarda bir ehirlilik kltr olumutur. Hatta Balkanllarn bugn hala Trke bilenleri ehirli (kasabali) Trke bilmeyenleri ise kyl(yli) adlandrmalar hep bu yksek kltrn tesirinden olsa gerek. Osmanl Dnemi: Osmanl kltr corafyasnda edebiyat tarihimizde nemli yere sahip bir ok airin Balkan ehirlerinde doduu, byk blmnn Rumelide yetitii grlmektedir. Bata Edirne olmak zere Gelibolu, Bosna, Serez, Vardar Yenicesi, skp, Manastr, Filibe, Selanik, Sofya, Belgrat, Prizren, Pritine vb. ehirler Trk Dili ve Edebiyat sahasnda yzyllarca mehur ahsiyetlere mekan olmulardr. uara tezkirelerinde isimleri zikredilen yzlerce airin bugnk Bulgaristan,

Yunanistan, Makedonya, Kosova, Arnavutluk, Romanya, Srbistan, Karada, BosnaHersek, Macaristan topraklarnda eserler verdiklerini grrz. Osmanl sonras ortaya kan bugnk Balkan devletleri snrlar ierisinde yetien airleri ele alacak olursak, bugnk Trkiye snrna komu olan Bulgaristanda Osmanl dneminde sekseni akn airin yetimesi ve bunlarn Bulgaristan doumlu olduu uara tezkirelerinde bilgi olarak verilmektedir. Mehmed isimli mahlas uh olan Aydnck doumlu air. Hem air hem de mderris olan Aydonat doumlu Nizam, Balk doumlu olup ayn zamanda kadlk yapan Gayur, Filibeli Ali elebi (.1543), Ak, Avn (.1579), Bezm(.1580), Cefay, Fan, Nali, Nazm, ak, Ruh, Riyaz, Rzay(.1579), Revnak(.1563), Tabib, Vecd, ve Zakir (.1685). Kzanlk doumlu mid, Nibolulu Ah, Beyan, Eman, Fasih, Rzay, ve ehab, Novabrdolu (bugnk Kosovada bir kasaba) Mest ve Meyl, Pravadili Sadr,
43

Cevdet anl Ergin Jable

Razgrad doumlu Behet, Rusuklu Beyan, Eman, Feth ve Res ; Silistreli r (.1593), Sofyal Cenn, Feth, Himmet, hazan, Nazir, Rasih, Resm, Rsuh, kr, vahid, vasl, Visal, Vuslat ve Zhd, umnulu Akif Yusuf, Drr, Fazl, Fenay, ve erif. Tatarpazarl Ferr, Bahar, Cevan, Nazif, Rumuz, ve Salah nemli kltr merkezlerinden biri olan Trhaladandr. Vidin doumlu Tarik ve Zarif nemli ahsiyetler arasnda yer almaktadr.Yanbolu, edebiyat tarihimize katk salayan nemli merkezlerden biridir. Yanbolulu Beyan, ve Dn airler arasnda yer alr. Hacolupazarndan Vahd de Bulgaristan snrlar iinde yetimi airlerdendir. Bugnk komumuz Yunanistan snrlar iinde Serez, Vardar Yenicesi, Selanik ve Girit Osmanl dneminde ok sayda air yetitirmi nemli kltr merkezlerindendir. Dimatokal Abdlvas elebi (.1538) , Eribozlu Sam(.1813), zzet(.1712), Ragb (.1685) Ferecikli Hadid ve Rasim (.1778) Florinal Kebir, Giritli zzet (.1814), Fehm, Resm (.1783) ve Rac, nebahtl Dervi, Hsal, Halim (. 1595) Kavalal Arif, Midillili Htab, Selman, eyh, Moral Ahmed Paa (.1757), Ali (.1689), Firdevs, Hilm (.1605) Namk, Penah, Zhd, Sakzl Faik (.1784) ile Nevres (.1836) Yanyal Srr, ve Zihn de nemli ahsiyetlerdendir. Selanikli Ahmed (. 1701), Bak, Behet, Esad (.1620), Emin (.1712) Mun (.1653), Necb (.1674) Necat, Necah, Mehur, Manev (.1572), air, Sun, Ymn (.1672) Tab (.1666) Serezli Adn (.1684) Hafz Hasan (.1612), Kand, Kabul, Rahmet (.1620) Niyaz, Nisar, Muhlis (.1843), Mehd , Mekam, Shay, (.1534), Senay, Sehab, Saf(.1785) Saff(.1688),Sad, Zinet (.1556), Zeyn, Vasf, Vardar Yeniceli Abdlgan, Ageh (.1577), Ak (.1592) Derun (.1650), Garib (.1547), Gnah (.1617), Hayret, (.1535), Hayal (.1557), lah, Mehmed, Raz (.1617) Sdk Selman (.1564), Srr (.1585), an, Tab, Usul (.1538) Yusuf-Sineak (.1564) Zar( .1617), Yeniehir Fenerli Arif, Ata, Belig(.1759), Emin, zzet Efendi (.1822), Nakid, Nigah(.1693) Subh(.1669) ve Sail yetimitir. Bugnk Makedonya snrlar ierisinde yer alan Debreli Vech (.1670), Dramal Arif Mehmed, Gevgelili Bal, tipli Akl(.1688), Sadr (.1585), Talib (.1717) ve Tab, Kalkandelenli Sucud, Fakir ve Tulu nemli eserler vermilerdir. Ayrca skp ve Manastr da enmli kltr merkezlerinden olup, bir ok airin yetimesine katklarda bulunmutur. Manastrl Ayan, Celal Bey, Firdevs (.1564),Hafz, Haver (.1565), Katib, Kef, Mehmed, Merd, Sabay, Sam, Sezay, Sinan, Vahy (.1546), Vezn(.1578) ve Zuhur.skpl At, Drr, Fenn, Ferid, Hak, Hemdem, Heves, shak elebi, zar, Lal, Mr, Mud, Nm, Niyz, zr (.1523), Riyaz (.1546), Shr, Valih(.1599), Vusul (.1592) ve Zrdir.

44

Balkanlarda Trk Dili ve Edebiyat

Eski Yugoslavya snrlar iinde yer alan Alacahisarl Adn, mahlasl Ahmed Paa (.1474) Semendireli Cenan (.1592), Snn(.1572) ve Tarik mehurdur. Ujice Sabit (.1713), Zikr (.1698), Vuslat (.1688) ve Zardir. Yenipazarl Ar (.1570), Hulus, Nimet (.1603), Val (.1598) ve Vahdetdir. Belgradl Halis (.1747), Kamil Paa, Muhterem, Nid (.1766), Nasib(.1705) Negam, Nur, Sadk (.1595), Sad (.1727), ehriyr ve Vlihdir. Ak elebi (.1572) Bahar (.1551), Mmin, Nehar, Suz, em (.1530) ve Tecell Prizrenlidir. Azm, Hatif, Levh, Mesih (.1512), Mustafa elebi (.1565) ve Nuh, Pritinelidirler. Bosna-Hersekin 1463 de Fatih Sultan Mehmet tarafndan fethedilmesi ile beraber bu blge de Mslman Trk kltrne dahil olmutur. Bura insan kken itibar ile Trk olmasa da birletirici unsur slamn etkisi ile Trke buralarda ortak dil olarak halen kullanlmaktadr. Bu da Bosnallarn Trke eser vermesine zemin oluturmutur. XV. Yzyl itibaryle burada Trke eser verenlerin banda II. Bayezidin de veziri olan Dervi Yakup Paay saymak mmkndr. XVI. Yzylda Talcal Yahya, Fevr, Vasf, Muhammed Cengi, Sr, Mostarl Ziyay, Vusul, Eday, Ar, Ubeyd, Vahdet Dervi Paa, Gayb, Nihad, Gayret, Yazcolu Ahmed, Kemter, Lmekn, n ile Sabuh Osmanl Trk edebiyatna Bosnal olarak katkda bulunmulardr. Ayrca XVI. Yzylda nesir ustalar arasnda yer alan Matrak Nasuh da nemli ahsiyetlerdendir. XVII. yzyla baktmzda Aa Dede, Mecaz , Sleyman, Varvarl Ali Paa, Turab , Selman, Hevay, Ahmed elebi, Nergis, Dervi, Hsam, Ali Alaeddin, Habib, Fevz, Mr, Sami, Mezak, Skker, Bezm, Talib, Katib, Kaim, Gaib, Zar, Rd, Vuslat, Zikr, Val, Nb, adl airler ile Ahmed Sud, brahim Peuy, Abd, brahim, Yusuf, Hac Mustafa ve mer adl nesir ustalarn grmekteyiz. XVIII. yzylda Abdullah Mahir, Sabit ve Mehmed Reidi grmekteyiz. Rfk, Saf, Hrrem, Begzadeolu, Lednn, Blbl, Ebubekir, Muhlis, ehd, Ahmed Hatem, Kuds, Mail, Vaiz Ali, Meyl, Gurb, Abdullah Kantemir, Nazar, rahm, Cud, lham, Vehb, Abdlvehhab Kara Hoca ile Nuriyi gryoruz. Nesirde de Hac Nesimzade, Ahmed, mer, Abdullah, brahim Mnib, Hseyin, Muzaffer, evk Baeski ve Muhammed Emin vardr. XIX. yzylda Fadl Paa, Leskofal Galib, Hseyin Avn, Kazm paa, Seyf , Habiba Rdvanbegzade, Muhammed akir, Ahmed Hamdi, Abdlkerim Zhd, Bosnav Baba ile Hersekli Arif Hikmeti grebilmekteyiz. Ayrca Avusturya hakimiyetinde bu blgede Trke iir yazanlar arasnda Fehm, Esad, Hamza ve Mustafa, Firak, Molla Muhammed, Ahmed, Mehmed Refik, brahim Zikr, Muhammed Tevfik, Salih Sdk Muvakkit, Hseyin Enver Kadi, Muhammed Kamil, Yunus, Remz, Mehmed akir

45

Cevdet anl Ergin Jable

ve Muhammed Kadriyi saymak mmkndr. Ayrca kodral Nihal, Elbasanl Dervi ve Hzryi de ele alrsak Osmanl dneminde yetien air ve nasirlerin nemli bir blmnn de Balkanlarda yetitikleri aikrdr. Osmanl Sonras Balkanlarda Trk Dili ve Edebiyat: 1789 Fransz htilali ile ortaya kan fikir akmlar ve bu akmlarn Osmanl topraklarna yansmalar doru tahlil edilmeden, Osmanl Trkesi ve edebiyatnn Osmanl corafyasndaki macerasn gzler nne sermek mmkn olmaz. Fransz htilalinden elli yl sonra Batllarn basks ile Osmanlda Tanzimat Ferman yaynlanr. Bu ayn zamanda Osmanl sosyo-kltrel yapsn derinden etkileyecek bir fermandr. Hatta 1839 da Fermann yaynlanmasndan sonra gelien edebiyata da daha sonra edebiyat tarihileri tarafndan Tanzimat Edebiyat ad verilecektir. 1856 da yine Tanzimat fermann hatrlatan Islahat Ferman yaynlanr. 1876 da Kanun- esasi ilan edilir; ancak 1 yl gemeden 1877-78 Osmanl-Rus sava (Halk arasndaki tabiri ile 93 Harbi) patlak verir ve Meclis-i Mebusan lavedilerek 33 yllk Sultan Abdlhamid Han dnemi balar. Bu dnem bir ok kalem erbab tarafndan istibdat dnemi olarak alglanr ve Servet-i Fnun dergisi etrafnda toplanan genler Servet-i Fnun edebiyat adn verdikleri edebi akm olutururlar. 1905 ylna gelindiinde Fecr-i Ati dnemi balar. Ancak paralanmasn hzlandrm; 1911-13 yllar arasnda yaanan hadiseler, Osmanl corafyasnda mill kimliklerin n plana karlmas Devlet-i Aliyenin Balkanlar da tabiatiyle bu paralanmadan nasibini almtr. 1908 II. Merutiyetin ilan dahi kt gidiat durduramam; 1909 yl ttihat ve Terakki Partisinin ynetime gelmesi ile 33 yllk Abdlhamid dnemini sona erdirmitir.19.-20. yzylda gelien hadiseler hem Trk tarihi hem de dnya tarihi asndan nem arz etmektedir. Bir buuk asra yakn olan bu srete Osmanl Devleti Balkanlar bata olmak zere bir ok yerde toprak kaybetmitir. 1911 yl Tanzimattan beri tartla gelen dil ve edebiyat meseleleri iin de bir dnm noktas olur. mer Seyfettin, Ziya Gkalp, Ali Canip Yntem bata olmak zere bir ok air ve yazar bir araya gelerek Selanikte Gen Kalemler dergisini karrlar. Bu ayn zamanda Mill Edebiyat n balangc kabul edilmektedir; daha dorusu milliyeti bir edebiyat. Osmanl dneminde ortaya kan fikir hareketlerinden Osmanlclk, slamclk ve Trklk birbirlerinden sonra ortaya adeta bir reete olarak atlm; en sonuncusu olan Trklk yeni cumhuriyetin de temelini tekilde nemli rol oynamtr. 1912-13 Balkan Savalar, ardndan 1914 I. Cihan harbi, ardndan 1918-1922 stiklal harbi, Trk dili ve Edebiyat asndan da nem arz etmitir. Edebiyatmz mill heyecan haykran iir, hikaye ve romanlarla dolmutur. Btn bu sre yaanrken Balkanlar da bundan etkilenmi; dne kadar hakim unsur olan Trkler ve dier Mslman unsurlar akl almaz ikencelere maruz

46

Balkanlarda Trk Dili ve Edebiyat

kalarak payitahtn (stanbul)

olduu yere g etmek zorunda kalmlardr. 20.

yzyln ortalarna kadar Balkanlarn ortak dili olan Trke bu topraklardan ekilmek zorunda kalm; ya da aznlk durumuna dmtr. 1917 Rus Bolevik htilali zellikle Balkanlar tesiri altna alm; Rusyann emperyalist emelleri ile oluturduu Varova Pakt Balkanlarda komnizmi en edid ekilde yaatmtr. Ancak 19391945 yllar arasnda patlak veren II. Dnya sava sonucu ortaya kan Balkan corafyasnda Rusyann etki alannda kalmayan Yugoslav Federasyonun oluturulmas bura halklarna bir nebze de olsa nefes aldrmtr. zellikle Tito dnemi Yugoslavyasnda II.Dnya savann srd sralarda 1944-45 eitimretim ylnda skpte Tefeyyz lkokulunda Trke eitim-retim iin ilk adm atlmtr. Souk sava dnemi Balkanlarda Trk dili ve Edebiyat eserlerine baktmzda arlkl olarak Marksist-komnist-sosyalist ideolojisinin yansmalarn grrz. 1951 yl Trk dili ve edebiyat asndan da bir milat saylr. bu topraklarda ierii sosyalist olsa da nev neva bulmutur. Makedonyada Trk Dili ve Edebiyat: Osmanl ncesi ve sonras yzyllarca Aznlklara kendi dilinde eitim-retim hakk tanyan kanunla birlikte Trke ve Trk Edebiyat

Trkeye ev sahiplii yapm olan Makedonyada skpl Zr bata olmak zere Yahya Kemal Beyatlya kadar bir ok edip ve air yetimitir. Ancak 93 Harbi ve Balkan Savalar sonucunda ortaya kan vahim durum hatta soykrm hadiseleri Makedonya Trk edebiyatn olumsuz etkilemitir. skpl kinci eyh Sadeddin Efendi ve Manastrl zzet Basri Efendiyi saymazsak, 1970li yllara kadar Makedonya Trk edebiyatnn suskunluunu bozmadn syleyebiliriz. Osmanl Dnemi, Balkan Savalar Sonras ve ada Dnem diyebileceimiz 3 dnemde Makedonya Trk edebiyatn ayrt etmek mmkndr. Osmanl Dneminde bir ok edip ve aire ev sahiplii yapm olan Makedonyada maalesef Balkan Savalarndan sonra Trk edebiyat byk darbe almtr. Hatta bu dneme ait halk edebiyat rnlerini ok azn bulmak veya derlemek mmkn olmutur. 1949 Maysnda neredilen Yeni Kadn Dergisi, Birlik gazetesinden sonra en nemli edebi aralardan biri olmutur. kr Ramo ve Necati Zekeriya gibi rejimin gvenini kazanm Trk yazarlarnn iirlerine yer veren Makedonya Gen Trk Yazarlarnn Eserleri adl kitap ayrca Mustafa Karahasann aban Hoca adl dramna yer vermitir. 1950 ylna gelindiinde nemli admlarn atldn gryoruz. Birlik gazetesi haftalk olarak yaynlanr. Aznlklar Tiyatrosunun ierisinde Trk Dram kurulmutur. Trke kitaplar says artar.Sadece o yl drt kitap yaynlanr. ocuk dergisi olan ve daha sonra Sevin ad verilen Pioner Gazetesi aylk yayn hayatna balar. Bu arada da

47

Cevdet anl Ergin Jable

Makedonya Trk Yazarlar Cemiyeti kurulur. kr Ramo, Mustafa Karahasan, Necati Zekeriya, Mahmut Kartl, evki Vardar, lhami Emin, Enver Tuzcu, Hseyin Sleyman, Sreyya Yusuf ve Abdlkerim Sait 50li yllarn yazar ve airler kuan oluturmulardr. 1957 ylnda yine ocuk dergisi olan Tomurcuk yaynlanr. 1960l yllara gelindiinde 50li kuakta yer alanlardan bazlarnn Trkiyeye g ettiini grmekteyiz. Nusret Dio lk, Hasan Mercan, Nimetullah Hafz ve Naim aban 60l kuan nde gelen temsilcileridir. Son ikisi aslnda Kosovaldr. 70li kuan edebiyata girii Sesler dergisi ile olmutur. Daha nceki iki kuan da tecrbelerinden istifade eden bu kuak ierisinde Avni Engll, Yusuf Edip, Alaattin Tahir, Sabahattin Sezair, Fahri Ali, Fahri Kaya, Avni Abdullah, Suat Engll ve rfan Bellr yer almaktadr. 80li yllarda Makedonya ada Trk edebiyatnda durgunluk yaanr; 90l yllarn banda Semra Samet, Biba smail, Maber Hseyin, Nizam Reit ve Sevim Zeynullah gibi isimler edebiyat sahnesine karlar. Son yirmi yllk sre ierisinde Makedonya ada Trk Edebiyatnn, Trkiye ile olan mnasebetler ve biliim teknolojilerinin gelimesi ile beraber (TV, Radyo, nternet vb.) zellikle Trklerin youn olarak yaadklar skp, Gostivar, Struga vb. kltr merkezlerinde gerek derneklemeleri, gerekse yayn hayatna kendi imkanlar ile kazandrdklar edeb ve ilm dergilerle nemli kazanmlar elde ettiini sylemek mmkndr. Kpr, Hikmet gibi dergileri bu balamda saymak mmkndr. Son yllarda Trkiyenin Makedonya ile olan diplomatik ve ekonomik ilikileri ora Trklerinin de bundan istifade etmesine zemin hazrlam; zellikle Trkiyede yksek renim gren Makedonya Trk genlerinin gerekmektedir. Batllama dnemi Trk edebiyatnda grdmz edeb eitlilik Makedonya ada Trk Edebiyatnda da grlmektedir. iirden tiyatroya, romana ve hikayeye kadar bir ok trde eser verilmitir. Kosovada Trk Dili ve Edebiyat: Kosova Eski Yugoslav Federe Cumhuriyeti Makedonyaya dnmeleri ile ada Makedonya Trk Edebiyatnn da gelieceini vurgulamak

ierisinde cumhuriyet stats kazanamam iki yerden biridir. Kosova zerk blge statsnde kalm; tabiatiyle de bu Kosovann ekonomik ve kltrel anlamda gelimesine engel olmutur. 1951 yl itibar ile Trkenin eitim-retim hakknn verilmesi ile birlikte Kosovada Sanatlar 1951 ylnda kurulan Doruyol Kltr ve Gzel Dernei Kosova Trk dili ve edebiyatna en nemli katklar oluturan izler. 1969

yarm asr gekin bir Trk enstits olmutur. 1951 yl Hazirannda Pritine Radyosunda Trke haber programn Trk sanat musikisi orkestras

48

Balkanlarda Trk Dili ve Edebiyat

ylnda Pritinede Tan Gazetesi yayn hayatna balar. 1973 ylnda Tan Gazetesinin yayn olarak toplum, sanat ve bilim dergisi olarak evren yayn hayatna balamtr. 1979 yln Ku ocuk dergisi yayn hayatna girer. Ayrca Prizrende Esin kltr ve sanat dergisinin yaynlanmas Kosoval Trkler asndan nem arz etmektedir. 1978 ylnda Prizren Kltrevi, amatr Trk Tiyatrosunu kendi ats altna almtr. 1979 ylnda Kosovann %99 u Trk olan Mamua Kynde de Ak Ferki Kltr ve Gzel sanatlar Dernei kurulmutur. Osmanl dneminde birok air ve edip yetitiren Kosova Balkan savalar sonrasnda modern dnemde tasavvufi iirler yazan Hac mer Ltfiyi zikretmek gerekir. Ayrca 1930lu yllarda Prizren Gayret Derneinde oynanan tiyatro oyunlar yazan Durmi Selinay burada anmak gerekir. ada Kosova Trk Edebiyatnn balangcn 1950li yllarda saymak mmkndr. Bu yllarn banda Trk Dili ve Edebiyat ile her bakmdan ilgilenen Sreyya Yusufu burada anmak gerekir. Ardndan Naim aban, Nusret Dio lk ve Nimetullah Hafz saymak mmkndr. Sonralar Hasan Mercan ve Enver Baki de bu kervana katlr. Bu isimlerin bazlar Makedonya ada Trk edebiyatna da katkda bulunan isimlerdir. Enver Baki ayn zamanda bir yk yazardr. Bu kuak 60l kua oluturur. 70li yllarn banda zellikle Tan gazetesi Kosova ada Trk Edebiyat asndan nemli rol stlenir. Sadk Tanyol, Faif Vrmia, Agim Rifat Yeeren, Hseyin Kazaz, zbeyin Aksoy, Melahat Kaamak, Fahri Mermer, kr Mazrek, smet Jable, Semiha en, Mehmet Bt, Ethem Baymak, Osman Baymak, Zeynel Beksa, Arif Bozac, Aziz Bu, Fahriye erkez, Vahit Ergin, Reit Hanadan (Kosova Trk romancs) , Bayram brahim (Rogoval) Ahmet S. ciler, Raif Krkul, ecaettin Koka, Nuhi Mazrek, skender Muzbeg (efikolu), Altay Suroy (Recepolu), Burhan Sait, Orhan Sait, Refika Sulevsi, Aziz Serbest, zcan Micalar, Alaettin M. smail, Fikri iko, Cemali Tunalgil, Hayrettin Volkan, Rezzan Zbora, bestekr ve sz yazar Alu Nu gibi isimleri saymak mmkndr. Prof. Dr. rfan Morinann Pritineli Mesihi almas, Prof. Dr. Nimetullah Hafzn antolojileri, Prof. Dr. Tacide Hafz, Do. Dr. Suzan D.Canhasi ile yksek lisans rencileri Enis Kervan, Taner Gltrk, Ergin Jable ve Nebahat Safnn akademik almalar Kosova Trk dili ve edebiyat asndan nem arz etmektedir. Bulgaristanda Trk Dili ve Edebiyat: Asrlar ierisinde Trk mimar eserleriyle, Trk kltr ve sanatyla, Trk'n gzel Trkesiyle, Trk gelenek ve grenekleriyle, inanlaryla bezenmi, bu blgenin ayrlmaz unsurlar olmulardr. Bulgaristan Trklerinin edebiyat, aslnda Trklerin Rumeli'ne geileri kadar eskiye dayanr. Bu,
49

Cevdet anl Ergin Jable

o kadar eskidir ki, bugnk Bulgarca'da, Osmanl Trklerinin bu dile hediye ettii 45 bin civarnda kelime yaamaktadr. Hatta Ben Tsonev,"Bulgar Dili'nin Tarihi" balkl eserinde Trkenin Bulgarca zerindeki etkisinden bahsederken, bu etkinin sadece kelimelerden ibaret olmadn, Bulgarca'da birok Trke deyimin, atasznn, zl szlerin de kullanldn vurgulamakta ve bir hayli de rnek vermektedir. Bu nedenle, ada Bulgaristan Trk Edebiyat bir bakma eski Rumeli Trk edebiyatnn bir devamdr. Yazl ve szl olarak yaayan bu edeb gelenein yakn dnemlerde zaman zaman kesintilere urad ya da durgunlat grlr. Byle bir ortamda ve byle bir srete soyut anlatmn en kurtarc yolu olan iir, edebiyatta dier btn ifade tarzlarnn nne gemitir. Buna gre ada Bulgaristan Trk iirinin balangcn Sofyal k Hfz'nin; "Plevne Muharebesi Destan" adl manzumesi oluturur. kinci Dnya Sava'nn sona ermesiyle Bulgaristan Trklerinin sosyal ve kltrel hayatnda kkl deimeler oldu. zellikle ocuk edebiyatnda iir tr n plna kar. Komnist rejimin basklar gnden gne artarken Trk kltr adna ne varsa ortadan kaldrlmaya, insanlarn isimleri deitirilmeye, hatta Trke konumann yasaklanmasna kadar gider bu basklar... Kaynan zengin halk kltrnden alan Bulgaristan Trk airleri, iirlerinde aruzun yan sra, heceyi ve serbest nazm tarzlarn benimsemilerdir. Bu manzumelerde yer yer Rumeli vesinin izlerine rastlansa da esas itibariyle dil her zaman Anadolu Trkesi olmutur. ada Bulgaristan Trk iirinin nemli simalar arasnda yer alan ilk isim Mehmet Mzekk Con(1885-1974)'dur. Con, Bulgaristan Trkleri edebiyatnn kinci Dnya Sava ncesi dnemiyle sonraki dnemini birbirine balayan sanatlardandr. 1890'l yllarda Vidin'de doan Mustafa erif Alyanak ve 1896 ylnda Nevrokop/Satova'da doan Mehmet Behet Perim(.1965) 1930'lu yllarda Trkiye'ye gelen airler arasndadr. Mehmet Fikri (1908-1941), bugn Omurtag olarak bilinen Osmanpazar'ndan idi. Hayat boyunca din, adalet, ahlk ve fazilet iin savat. iirlerinin asl temas Bulgaristan Trkleri ve Bulgaristan'n doal gzellikleridir. 1890 ylnda Krcaali'de doan zzet Din(.1965) de iirlerinde benzer temalar iledi. Deliorman airlerinden Ahmet erifov 1926 ylnda Razgrat'da dnyaya geldi. airin ilk iir kitab olan Mjde 1960 ylnda yaynland. air, Bursa'da kan Balkanlarda Trk Kltr dergisinin banda bulunmakta ve sanat hayatn srdrmektedir. Paris'te yaamn srdrm olan Mefkre Mollova 1927 ylnda Dobri (Hacolupazarck)'te dodu. Akademisyen airlerden olan Mollova'nn iirler'i 1964 ylnda yaynland. umnulu airlerden Mlazm avuev (1927-1995) basit, sade Trkeyle yazd iirlerinde vatan sevgisini ve tabiat konularn iledi. 1927 ylnda Eskicuma (Targovite)'da doan Niyazi Hseyinov (Bahtiyar), ilk iir kitabn 1964 ylnda Ky Yanklar adyla yaynlad. 1989 gnde

50

Balkanlarda Trk Dili ve Edebiyat

Trkiye'ye gelen airlerdendir. iirlerinde iyilik ve ktlk, sevin ve keder gibi soyut temalar ileyen Ltfi Demirov, 1929-1990 yllar arasnda yaam Razgrat yresi airlerindendi. te onun gzel iirlerinden bir drtlk: Benim yrim incelerden incedir pek fistan giymi grsen nicedir Sa snbl, ba dadan ycedir Ferace altndan kal beri Sabahattin Bayramov 1931 ylnda Dobri'te doan airlerdendir. 1990 yl

baharnda Trkiye'ye g eden air hlen Bursa'da sanat hayatn srdrmektedir. Adresim udur(1962) ve Sokaklarm armlar inde (1966) adn verdii iir kitaplarnda toplad manzumelerinde hayl zenginlii ve felsef armlar n plndadr. Bir baka Dobrili air, 1934 doumlu Nevzat Mehmedov, Bulgaristan Trkleri edebiyatnn nl ocuk airlerindendir. 1968 ylnda Trkiye'ye g eden air; Ay Day (1959), Deniz(1967) ve Beygir(1967) adn verdii kitaplarnda yer alan ocuk iirlerinde yine ocuklarn ok sevdii hayvanlar dnyasn ve denizi konu olarak iler. O bir sevgi airi olarak bilinir. ada Bulgaristan Trklerinin ileri gelen airlerinden birisi de mer Osmanov (Erendoruk)'tur. 1934 ylnda Krcaali/Koukavak'ta dnyaya gelen airin asl meslei retmenlikti. 1989 ylnda Bulgaristan'dan snr d edilince Trkiye'ye geldi. Sla hasreti iirlerinin arlkl temas oldu. Bunu iirlerini toplad kitaplarnn adlarndan da anlamak mmkndr. nc Mezar(1989), lmeden lmek(1991) ve Sabr Duas (1991) onun hasret trkleridir. 1934 ylnda Filibe yaknlarnda doan Recep Kpev, mr boyunca Bulgaristan Trklerinin hakl mcadelesini savunmu, retmenlikten atlm ve 1976 ylnda Varna'da l bulunmutur. tesi Var (1962) ve tesi D Deil(1967) iki nemli iir kitabdr. O bir deniz airi olarak bilinir. Mehmet avu(d. 1935-Eskicuma), Balkan stanbul'da yaayan Trklerinin ok iyi tand airlerden birisidir. Hlen Yllarn Serenad (1964), Bulgaristan'dan avu'un

Sesler(1985) adn tayan iir kitaplar ile XX. Yzyl Bulgaristan Trkleri iiri (1988) adn tayan bir iir antolojisi bulunmaktadr. Ali bayram (d.1935) Silistre'li retmen airlerden olup, iirlerinde daha ok dil bilincini alamaya ve sevdirmeye alt. Silistre'li airlerden bir bakas Latif Aliyev (d.1935) de 1989 byk gnn vatanndan ayrd airlerdendir. Bir Baheden Bir Baheye (1961) adn verdii iir kitabnda halk iiri tarznda syleyileri vardr. Mustafa Mutkov, 1935 ylnda Lofa'da dodu. Tek iir kitabnn ismi Sabah Yolcusu (1965)'dur.

51

Cevdet anl Ergin Jable

"Yine ke balarnda beklesem onu Bir yamur gese zerimizden ince ince akaklarmzdan usulca yuvarlansa damlalar Tekrar elini tutsam onun Yolumuza hal dese bahar..." msralar, Musta Mutkov'un iir dnyasna alan gzel bir penceredir. 1936 ylnda Eridere'de dnyaya gelen Faik smailov (Arda), iirlerinde daha ok Rodop Trklerinin elem ve kederlerini, var olma mcadelesini iledi. Onun manzumeleri, Bulgaristan Trkleri iin her zaman birer umut ve yaama sevinci oldu. Tek iir kitabn 1965 ylnda Aarrken Tan adyla yaynlad.1936 Razgrat doumlu Mustafa etev de Bulgaristan Trklerinin en nemli yayn organlarndan olan Hak ve zgrlk gazetesinin yazarlar arasndadr. etev'in zellikle ocuk iirleri dikkati eker. 1950'li yllarn Bulgaristan Trkleri edebiyatnda nemli isimlerden bir bakas da Krcaali yresi airlerinden Sleyman Yusufov (S.Yusuf Adal)(d.1936)'dur. iirlerinde hece ve serbest vezni kullanan airin zellikle sla hasreti temasn ilediini gryoruz. Bir Utan Bir Uca Memleket(1965), airin tek iir kitabdr. Haskyl airlerden Durhan Hasanov(d.1937), 1989'da Trkiye'ye g eden airlerdendir. 1965 ylnda yaynlanan nsan Kardelerim adl bir iir kitab vardr. Nazmi Nuriyev (d.1937), Osman Azizov (d.1937), Ali Saidov (d.1938) ve ahin Mustafof (d.1938) da Krcaali yresi airlerindendir. 1938 ylnda Razgrat'n eremet Ky'nde doan aban Mahmudov da Bulgaristan Trklerinin yetitirdii retmen airlerdendir. O da ne yazk ki 1989 gnn vatanndan ayrd airlerdendir. 1966 ylnda yaynlad Gerginlik adndaki iir kitabnda yaygn olarak insan ve tabiat sevgisini iler. Yine Razgratl bir baka air Latif Karagz'dr. Halen Trkiye'de yaayan airin ilk iir kitab Kon Kon Kelebek(1990) adn tar. Bulgaristan'da ada Trk Edebiyatnn en gzel seslerinden biri olan Naci Ferhadof, 1940 ylnda Krcaali'de dnyaya geldi. Yazd iirleri 1965 ylnda Dal ve Deniz adn tayan iir kitabnda yaynland. Trkenin yasakland yllarda Bulgarca yazd. te onun gzel iirlerinden biri: NERDESN Hani koca bir mr boyu benimle yryecektin Alarsam alayacak, Glersem glecektin,

52

Balkanlarda Trk Dili ve Edebiyat

Hani delicesine vurgunduk karanfillere, alev bir iek gibi yanacakt akmz gzlerimizde, kalplerimizde, ayrlrsak kanayacakt...

Hadi glm, karanfillerin rengi deiti sensiz. Peinde komaktan titrer oldu dizlerim Hadi glm, Yllar oldu yollarn gzlerim, Varsn bu halimi grenler deli desin, Bekliyorum imen gzlm, nerdesin!.. ... Yoruldum, ok aramaktan olacak seni... imdi sen, Belki baka gzlere sihirli bir perdesin, ama ben, hep ylesine iyimserim seni sevdim seveli, bekliyorum, imen gzlm, nerdesin?.. (4) smail avuev (d.1940-Razgrat), gazeteci airlerdendir. nsan sevgisi, iirlerinin balca temasdr. Dilek adl iir kitab 1967 ylnda baslmtr. Ahmet Eminov (Atasoy)(d.1944-Eskicuma), Rahim Recebov (Akdora)(d.1944-Krcaali), Necmiye Mehmedova (Ulucan) (d.1945-Pravad), Ahmet Kadirov (d.1948-Hasky), Nebiye brahimova (Akbyk)(d.1948-Razgrat) Hilmi Haal(d.1954-Krcaali) ve Kadriye Cesur (d.1968-Mestanl) son dnemlerde yetien ve hlen sanat hayatn srdren airler olarak dikkati ekerler. ada Bulgaristan Trk iirine baktmzda dikkatimizi eken en nemli noktalardan birisi; air yetitiren coraf blgelerin belirgin bir biimde Gney-Bat Bulgaristan (Krcaali yresi) ve Kuzey-Dou Bulgaristan (Silistre-Razgrat-umnu-Eskicuma Yresi)'n n plna kmasdr. Bir baka husus; son dnem airlerinin byk bir ounluunun retmen airler oluu
53

Cevdet anl Ergin Jable

ve rejimin basklarndan bunalan bu insanlarn Trkiye'ye g etmi olmalardr. Genelde Bulgaristan'da yaayan Trk toplumunun sosyal problemleri, skntlar, paylalan aclar, sla hasreti, vatan ve millet sevgisi ve dolaysyla mill duygular ve duygulanmalar, ocuk duyarllklar, tabiat gzellikleri ada Bulgaristan Trk iirinde ele alnan belli bal temalar olarak dikkati eker. airlerin, bir milletin varolma mcadelesi srecinde ne kadar nemli bir konuma sahip olduklar yakn dnemde Bulgaristan'da yaanan hadiselerle bir kez daha ortaya km bulunmaktadr. Bugn Bulgaristan'daki durum, Trk dili, kltr ve edebiyat adna dne gre daha aydnlk ve mit verici grnmektedir. Yunanistanda Trk Dili ve Edebiyat: Bugn Bat Trakya olarak adlandrlan blge Yunanistan snrlar ierisinde yer almaktadr. Osmanl dneminde onlarca air yetitiren Yunanistan topraklar 14. yy. da Gazi Evrenos Beyin Bat Trakyay fethi ile blgeye Konya ve Balkesir civarndan getirilip yerletirilen Osmanl Trkleri bugn bu blgede aznlk durumunda kalmtr. Nfusu 150.000 civarnda kalan Bat Trakya Trkleri son yzyldr kimlik mcadelelerini vermektedir. Lozandan beri aznlk statsnde basn-yayn hakkna sahip olan Bat Trakya Trkleri 60tan fazla Osmanl alfabesi ve bugnk Trk alfabesi ile gazete ve dergi karmann yannda Trkiye ve Almanyada yayn yapan yayn organlar vardr. (Bunlar Trkiyede yaynlanan Bat Trakyann Sesi, Bat Trakya, Yeni Bat Trakya; Almanyada yaynlanan Bat Trakya, Yeni Ses, Yeni Adm gazeteleridir.) Yunan arivlerinde Bat Trakya Trklerinin yaynlad Yeni Ziya, Yeni Yol, Yeni Adm, Balkan, nklap, Milliyet, tila, Yarn, Adalet, Trakya, lk, Mdafaa-i slam, Hakyol, Sebat, Muhafazakar, Muallim Mecmuas, Peygamber Binas, Bat Trakya, Ali, Aznlk Postas, Birlik, retmen vb Bugn, Bat Trakya Trkleri Balkan, Akn, Gerek, leri, Aile Birlik, Trakyann Sesi, Ortam gazetelerini, afak Yuvamz, Hakka Davet, Arkada ocuk ve Pnar ocuk dergilerini yaynlamaktadrlar. leri gazetesi ayrca Rumca da yaynlanmtr. Bat Trakyada Trk dili ve edebiyatnn dnemlerini ele alrken Lozan ncesi ve sonras olmak zere iki dneme ayrmak mmkndr. Lozan ncesini 14.yy.dan itibaren ele aldmzda divan edebiyatmz ierisinde yetimi onlarca air ve nasiri grmekteyiz. nk Selanik Osmanl dneminde stanbuldan sonra Trk kltr ve edebiyat asndan ikinci merkez olmutur. Halen Bat Trakya Trk edebiyat faaliyetlerini Yunanistanda srdren air, yazar ve aratrmaclardan Ali Rza Saraolunun Ey Yaz Toprak, Ik Atatrk, Yarnlar Sizin Olacak, Rodop Yldz vb.; Hseyin Mazlumun Aklarn ah Benim, Bir Esmere Gnl Verdim, Adres, Biraz Su, Bu gzelin Uruna Karde Karde Vurmal; Rahmi Alinin Ay ve Gne

54

Balkanlarda Trk Dili ve Edebiyat

(Hikaye); Hseyin Ali Babaolunun Tohum( iir), Durdur ile Kurkur (Masal); Tevfik Hseyinolunun Tehlike areti (eviri), Reit Salim-Osman Arda Bat Trakya Trkleri, Abdurrahim Dedenin Bat Trakya Trk Folkloru ile Bat Trakya Manileriadl eserleri ile ada Trkiyeli Trk aratrmac Feyyaz Bat Salamn Trakya Bat ocuk Trakya/Yunanistanda Edebiyat Antolojisi,

Edebiyat, Yunanistan (Bat Trakya) Trkleri zerine ncelemeler, Yunanistan (Bat Trakya) Trkleri Edebiyatnda Atatrk ve Yunanistan (Bat Trakya) Trkleri Edebiyat zerine ncelemeler Cilt II, Cilt III adl eserleri saymak mmkndr. Bunlardan baka Mustafa Tahsin, Reit Salim, Naim Kazm, Hseyin Mahmutolu, Mcahit Mmin, Refika Nazm, Salih Halil, mam Kasm, Mehmet olak-bram Onsunolu vd air ve yazarlarn dergi ve gazetelerde yaynlanm bir ok nitelikli almalar bulunmaktadr. Bat Trakya Trklerinde en ok grlen edebi tr iirdir. ocuk edebiyat, halk edebiyat ve dini edebiyat Bat Trakya Trk edebiyatnn nemli kollarndandr. Bat Trakya Trklerinin son yzyllk sre ierisinde oluturduklar edebiyat adeta huzursuzluk edebiyatdr. Tiyatro trnde Sevda Peinde ve Zamane ocuu adlarndaki almalar, gezi trnde de Mehmet Arif ve Hasan Hocaolunun yazlarn saymak mmkndr. Bat Trakya Trkleri halk edebiyatnda da szl gelenek sregelmi ve gelenee bal anonim rnler vermeye devam etmektedir. Ak, hastalk, lm, tabiat, tabii afetler ve yaama sevinci gibi konular youn olarak ilenmektedir. Bu konular ilemede iir nemli yer tutmaktadr. Halk ozan tipinde airlerden Mazlum Hseyin, mam Kasm, Hseyin Saliholu, Alirza Saraolunun yannda Yakal oban, Asmi, Dumanlda, Selami, Ak Asilsoy, Halilolu, Ak Zengin vd. sayabiliriz. Halk edebiyat rnleri iinde destan, masal, trk, mani, vb. trlerin de yer ald grlmektedir. Bat Trakya manilerinden birinde: Gelmisin Ahmet/ Otur hasra; Yap dnn Ahmet / Senindir sra

denilmektedir. Yine bir trkde: Alama gelinim yan yan / Gitmem diye sallar ban; Gelin yle gider misin? / ekeyim atn biner misin ? denilmektedir. Kaynaka ALPARSLAN, Ali, amzda Trk iirinin Corafi Snrlar, Prizren, Trkologlar Birlii yaynlar, N:2, Prizren-2000 AVCI, Rstem , Bat Trakya Trkleri, Bat Trakya, Ekim-Kasm-Aralk 1989, s.143148, stanbul

55

Cevdet anl Ergin Jable

Balkanlar El Kitab, I,II,III Cilt, Kama ve Vadi yay. Nisan 2006 BATIBEY, Kemal evket , Ve Bulgarlar Geldi, Boazii yay. st. 1976 ELK, S.Dilek Yaln , Kosovada ada Trk Edebiyat (1951-2008) , Doru Yol Trk Kltr ve Sanat Dernei yay., Prizren-2008, 256s. DEDE, Abdurrahim , Bat Trakya Trk Folkloru, Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara 1978, 275s. DEDE, Abdurrahim Dede,Bat Trakya Trklerinde Eski Trk amanizminden Kalntlar, 2. Milletleraras Trk Folklor Kongresi Bildirileri, Ankara-1982. EREN, Hasan, Balkan lkelerinde ve Macaristanda Trkoloji almalar, .. Yay., st.1987 HAFIZ, Nimetullah, Yugoslavyada ada Trk Edebiyat Antolojisi, 1-2-3, Kl. Bak. Yay. N:1026, Trk Dnyas Dizisi, Ankara-1989 HAFIZ, Tacida, Hac mer Ltfi (Eserlerinden Semeler), Tan yay., Pritine-1992 HAYBER, Abdlkadir, Makedonya ve Kosova Trklerinin Edebiyat, MEB Yay., stanbul-2001 SEN, Mustafa, Balkanlarda Osmanl Dnemi Trk Edebiyat, Balangcndan Gnmze Kadar Trkiye Dndaki Trk Edebiyatlar Antolojisi, T.C.Kltr Bak.Yay., Ankara-1997 SEN, Mustafa, telerden Bir Ses, Aka yaynlar, Ankara-1997 SEN, Mustafa,Balkanlarda ve Dier Komu lkelerde Trke Edebiyat: Balkanlar, Trk Edebiyat Tarihi, T.C. Kltr ve Turizm Bak. Yay., Ankara-2006 KAYA, Fahri, Eski Yugoslavyada ada Trk iiri Antolojisi, Cem yay. stanbul1992 KAYA, Gven, Yugoslavya Trk Halk Yaznna Gereki Bir Bak, Tan yay., Pritine1986 KAYA, Gven, Yugoslavyada Trk Halk Edebiyat, Boazii ni.Fen-Edebiyat Fak. Yay, stanbul-1993 MERCAN, Hasan, Balkanlarda ada Trk iiri Antolojisi,T.C. Babakanlk T.C.

Basmevi, Ankara-2000 MORNA, rfan, Pritineli Mesihi (Hayat, Sanat ve Eserleri) Tan Yay., Pritine-1987

56

Balkanlarda Trk Dili ve Edebiyat

ORHONLU, Cengiz , Yunanistan Trkleri, Trk Dnyas El Kitab, Ankara-1976 SALAM, Feyyaz , Bat Trakyada 29 Ocak 1988 Milli Direnii ve halk Destanlar zerine, Trk Kltr, s:531, Ankara -Temmuz 1982 SALAM, Feyyaz , Yunanistan (Bat Trakya) Trkleri Edebiyat zerine ncelemeler, Cilt II, zmir-1993 SUROY, Altay, Yugoslavya Topraklarnda Balangtan Gnmze Kadar Trke Edebiyat, Kosovada Trk Kltr veya Trke Dnmek, T.C. Kltr Bak. Yay., Trk Dnyas Dizisi N:74, Ankara-2001 TAHSN, Mustafa , iir: Bat Trakya Trk Aznlnda, afak, say: 17, Gmlcine -Austos 1991 Trkiye Dndaki Trk Edebiyatlar Antolojisi 7.Cilt , T.C.Kltr Bakanl yaynlar, Ankara-1997 VIRMIA, Raif, Yugoslavyada yayn Hayat, Balkan lkelerinde Trke Eitim ve yayn hayat Bilgi leni, TDK yay., Ankara-1999 YENSOY(Sleymanolu), Hayriye, Bulgaristan Trkleri iiri, Trk Dili Dergisi, TDK. Yay., (ada Trk iiri), say:531, Ankara 1996

57

Cevdet anl Ergin Jable

58