Euskal Theatro Berriaren bila (1) Gure theatroak NHI* izan behar duela adierazi nahi da hemen, eta,

nola hiru berezitasun hauk harremanez elkar loturik baitaude, batak bestea eskatzen duela. Eragin haundiena inon bilatzekotan, N-ren eragintzan bilatu beharko litzateke, zeren* eta, kontzeptu honi guk ematen diogun zentzuan, beste biak bere besapean baitakartza, bere baitan, bere barrenean. NHI-ren N elementua Bereizgarri hau ukanen* duten theatrozko lanek, ezpairik gabe eta derrigorrez,* euskaraz eginak beharko dute izan. Munduaren zabalera guztian hala gertatu eta gertatzen da; eta, beraz, guretzat ez da NHI, euskaraz ez, eta erderetan bai, okatzen den theatroa. Modu berean, ez da !uerto "i#okoa ingelesez egina dagoena, gaztelaniaz egina dagoena baizik. $elako %&a Muestra !ortorri'ue(a)ren in*ormatzaileak zioenez+ %En todo #aso ,...- la de*ensa del #astellano, el he#ho de 'ue siga siendo el idioma del pa.s /mu#hos saben ingl0s, 1 *ingen no saberlo para e2itar #on*usiones pol.ti#as/ es esgrimido #on *re#uen#ia #omo prueba de a*irma#i3n na#ional. 4ran#is#o 5rri2i, dramaturgo 1 autor de un libro titulado Conciencia portorriquea del teatro contemporneo, *i a en los primeros a(os #uarenta la puesta en mar#ha del pro#eso de #rea#i3n de un teatro pro*undamente na#ional). Baina gure artean egin den theatroan, zorit6arrez, euskaraz eginez sortzen zen komunikazioa ,eta theatro mota honetan, esan berri dugunez, komunikazioa beti hortikan hasten da- horretant6e bertont6e amaitzen zen, eta da oraindik. Gogoratzen naiz nola, orain dela hamar bat urte, gure herriskan theatro saio bat ematekoa zen. Ene anaia etorri zitzaidan, %hi, hi, gaur komeriak zitiagu, goazen azkar azkar) oihukatuz. Hala, hasera* baino ordu pare bat lehenago han ginen, udalet6eko* aretoan* ezarrita,* ilusio haundi haundi batekin. Halako batean, hor non azaltzen diren pertsonaiak beren tramankuluekin+ dentist aulki bat, baserritar antziak, eta bata zuri bat. 5likateak ere, nola ez, hant6e zeuden. 5rgudioa+* baserritar baten gorabeherak, hagina atera behar zuen egun malurusean.* Hasi zen *untzioa, denok oso pozik geunden. Eta bost minutu ez ziratekeen* pasatu, zart argia oan zenean, areto osoa ilunpe gorritan utzirik. Eta han gelditu ginen, komeriarik gabe. Harez gero, argia ez da etorri. 7eren,* gure ustez, holako theatroak ez baitu balio, ez baitigu zerbitzurik egiten, eta, hain zuzen, ez baita N-bereizgarridun. a- Esthetikaren aldetik, ba dugu theatro suerte bat, *orma naturalistak edo antzeko *orma erreakzionarioak erabiltzen dituena. 5ntzoki* batean sarturik, okalekuaren gainean, armarioak, mahaiak, Murillo edo holako baten baten koadru edo eta erretratuak, gurutze*ikak eta abar ikusten ditudanean, pentsatzen artzen naiz pentsatzen ,denboraren koordinadetan gaindi* korrika bat eginez edo- 8I8. mendean ez ote nagoen. Baina ez+ segituan ateratzen da ohizko neskamea telebisio aparatuari hautsak kentzen. 9elebisioa: Eskerrak: 88. mendean oraindik: Eta inork ez beza gure berrizaletasuna arrazoinezkoa ez denik pentsa; zeren* naturalismoarekin okatzen duenak pentsatzerik ez baitaduka inguruko gizartean eragintzarik lortzea, naturalismo hori ez baita izanen aski boteretsu gizartea trans*ormatzeko edo eta iraultzeko. Eta N bereizgarriak zera eskatzen dio gure lanari+ endearengana ,eta ende garrantzitsuengana, gainera, gazteengana eta abar- ondo iri6tea,* hauk* biltzea, eta, hauen kontzientzia ugalduz ,zer zen, bada, Mar6ek berak literaturari eskatzen ziona, kontzientziaren ugaltzea baino;-, euskal gizartearen aldaketan eta higiduran* parte hartzea, eta trans*ormazio horren eragile izatea. Horregatik, NHI theatroaren esthetika mailak ahalik eta goren egon behar du; eta, horretarako, bideak arri behar dira. b- Gaiaren aldetik, beste horrenbeste gertatzen da. I itoak eta beste gai barreragileak ,:- alde batera utzirik, beste klase hauetakoak ikusi ahal ukan* ditugu+ apezenak eta homose6ualenak, gai horik* berberok arazo nagusi nagusitzat emanez, hots,* gizarte horren arazo *untsezkoenak agertzeko erabili gabe ,Genet-ek homose6ualitatea eta abar inperialismoa salatzeko erabiltzen omen du-,

guraso eta semeen arteko problemak..., eta horik denok, sentimentalismokeriaz kutsatuak, *ededun ,edo super*ededun- batzuengandik sortuak, kalitatez urriak. Ba dira, noski, gai aukeraketaren aldetik behintzat, asmo aberatsagoak dituzten lan batzuk+ Matalasen bizitzarenak, Et6ahunenak...; baina gutti, oso gutti. Euskal gizarteengan eman diren burrukak eta gertatu diren aldaketak, nagusitu diren kezkak, hilak edo eta espet6eratuak izan diren gizon eta emakumeak, gure pozak, gure su*rimenduak, hitz batez esanik, gure herriaren bizitza+ hori ez da nabarmendu gure theatro tokietan, ez da sentitu ere. Horregatik esan genezake, orain arteko theatrogile eta theatro ende oro* lainoetan ibili dela. 5rrosa koloreko lainoetan, segur asko. Eta hau esan nahi dugu+ N elementua bereganatzen duen theatroak ez du gizartearekiko etendura hori onhartuko, eta, areago,* gizarte horren kontraesan latzenei erantzuten saiatuko da, theatro engaiatu* eta konprometatu bat bihurturik. Beste hitzez adieraziz+ euskal kulturaren osagile ,eta eragile, hain zuzen- izanen da. Eta alde honetatik, gai erdi metaph1siko eta eskasak baztertzeko hartu den bide bakarra, itzulpenen bidea izan da, Espainiako %belaunaldi* errealista) deituaren obrak /5l*onso <astre eta &auro =lmorenak bereziki/ euskaratuz. Guretzat, itzulpenak bigarren mailako soluzioak dira. #- N berezitasuna *alta zaio, halaber,* Euskal Herri osorako egina ez dagoen theatro lanari. Egia da bai, hainbeste urtetako agonia dela medio, 6it zaila dela, Na*arroako Erriberan, 5rabako Errio6an eta diaspora dei genitzakeen beste toki guztietan, guk esaten dugun bezalako theatro bat egitea. 7aila da, bai: Baina orainokoan* gure artean egin denak, posibilitate hori planteatu ere ez du egin; antza,* ez zaio bururatu ere holakorik. NHI-ren barrenean, adibidez, Erronkariko Espartza herri6kan nolako ekinaldiak bota beharko liratekeen aztertuko litzateke+ ginola erabil ala ez; mimoa edo eta ume kantak; pastoralak ,=rdizian ikusi ahal ukan nuen pastoral batean, euskaraz, gaztelaniaz eta *rantsesez eginik zeuden liburu6ka batzuez baliaturik, endeak ongi asko ihardun zuen, hiru ordu baino gehiago, 7uberoako euskara ulergaitzenean ematen zen ekinaldi hura ikusten- edo beste edozein theatro tekhnika. NHI-ren barrenean, Gipuzkoa, Bizkai, Na*arroa eta 5rabako toki kontzientziatuak ezezik,* diaspora ere hartuko da buruan+ Iparraldea, 5rabako Hegoaldea, &ogro(o eta Na*arroako Erribera aldea; bai eta 5meriketan eta bestetan dauden euskaldunak ere. 9oki bakoitzean, zein komeria egin eta nola oka aztertuko da. d- Garai guztietan eta mundu osoan, theatro lanetan ibili direnen kezka bat, adierazpide eta komunikabide egokienak aurkitzea izan da. Nola bota egiak; Nola adieraz endeari, bene* benetan esan nahi dioguna; Hor datza* kakoa; eta bide honetan, nahi adina* ahalegin topa liteke+ <tanisla2sk1, Bre#ht, "o1 Hart, Groto>sk1, 5rtaud, happening azken aldikoak soilik aipatzeko. Bada, guri iruditzen zaigunez, Euskal Herrian orain arte eman den theatroak, alde batetik, ez die batere aramonik* egin Europa eta mundu osoan nagusitu diren theatro theoria horiei ,kalitatea lortzeko posibilitateak urrituz, akina-; eta bestetik, ez ditu gure tradizio biziduna, gure kulturak sortu edo behintzat gorde dituen adierazpide eta komunikabideak haintzat* hartu, ez ditu kontuan eduki. 9radizio biziduna, guretzat, historian zehar *untzionalitate desberdinak eduki ditzakeen hura* da ,eta theatroa bera, *untzionalitate desberdinak eduki ditzakeen estruktura bat da+ adibidez, berdin balio du erli io errituetarako, eta berdin politika egiteko-; eta, horregatik, tradizio %onak) bezala otzen ditugu bertsolaritza, pastoralak, eta abar. ?aponen, ba dugu tradizio bizidun honen adierazle ezin hobea+ N= theatroa. Gauzak honela, NHI-k bi zutabetan* oinharriturik eraikiko du bere et6ea, hots, bere theatro lengoaia+*

- munduan eman diren theoriak aztertuz, konprenituz, eta, komenigarri iruditzen bada, gure kasurako aplikatuz. - euskal kulturaren erantzunak ,gai honi buruz, noski- aztertuz eta erabiliz. Eta honela okatuz, !eter Brook, 5l*onso <astre eta beste zenbait theorikorekin ados okatzen dugula uste dugu. e- Esandako guztiaren laburpen edo sintesi gisa,* zera utzi nahi dugu garbi+ Euskal Herria egiten ari den zerbait denez gero, ,eta oinaze handirekin gainera, itzalpean eraikitzen ari baita gure herria, 5murizak dioenez-, N-bereizgarridun theatroak ekintza horretan parte hartu nahi du, artearen aldetik eta gure eta hauzoko herrietako kulturek emandako lan tresna guztiekin. Gure theatroa, beraz, euskal ekintzaren berotasunean zuzpertu* eta biziko da, kontzientzia berri eta azkarrago bat sortzen lagunduz. Horrela bakarrik usti*ikatzen baikara Euskal Herrian, orain eta hemen. BE"N5"$= 5985G5 .................... Euskal Theatro Berriaren bila (2) NHI-ren H elementua Guk nahi dugun theatroa herrikoia izanen da, herriaren alde dagoena, herriarenganako zaletasun bat agertuko duena. @ontzeptu hau zehatz-mehatz azaldu gabe ere, edonork konpreni dezake, gure ekinaldiak ez direla $onostiako 9enis Alub delakoan emanen, ez eta Baionako udatiarren aurrean; emanen direla, ordea, Barakaldoko herri langilearentzat, 5steasuko herri nekazariarentzat, Getariko herri arrantzalearentzat, eta it6ura horretako beste herri, herri6ka eta hauzotegietakoentzat. Eta herriari mintzatzen bagatzaizkio, bidezkoa da, noski, haren mintzoan egitea, mendez mende eta historian zehar sortu dituen sentimendu eta ideia adierazle berberekin hitz egitea; modu honetan, ulertuko ez gaituenik ezin dezakegu pentsa. Ba dakigu, hala ere, zenbait tokitan, bertsotan egitea, adibidez, adierazpide arraroa gerta litekeela, lehen aipatutako zapalkuntza eta alienazio luzeagatik. Baina horrelako okasioetan, eta oraindik bizirik dirauten elementu batzuk ,musika tresnak, dantzak, sentimendu erli iosoak...- erabiliz, gure 6edeetako* bat, galdutako aberastasun horien inguruan arituko da, eta esplikatu eginen zaio herriari, nola galdu duen euskara, nola egin zaizkion arrotz bere bereak dituen adierazpideak, eta abar. @asu horietan, politizazioa hortikan bertotikan hasiko da. Guretzat, in ustiziaren kontrako burrukan, ez dago prozeso aldaezinik. Bertolt Bre#ht-ekin diogu+ gauzak horrela badira, ez dezatela horrela izaten segi. Beste okaera guztiak erreakzionariotzat otzen ditugu. Eta zerk osatzen du herriaren mintzo hau; 7ertzu adierazpide eta komunikabide erabili ditu Euskal Herriak; Non bilatu behar dugu herriaren boza; Beste askoren artean, segur asko, honako adierazpide hauk arriko genituzke+ Bertsolaritza Herriak luzaro erabilitako tresna dugu bertsolaritza, eta guk lehenago aipatutako tradizio bizidunetako bat, aberatsenetakoa hain zuzen ere. NHI-k bi eratan eskuratu beharko du aberastasun hau+ B. Bertsolarien estiloa bereganatuz+ irudimen bizkorra, irudimen %zoroa), erlea lorez lore dabilan legez* ibiltzen dena, ia* batasunik gabe; logika gabeko haria, estrophak etenik bezala aurkitzen direla; sobrietatea; doinuen ugaritasuna, egokitasuna. Estilo honetaz baliaturik egina dago, adibidez, gure literaturaren obrarik baliotsuena+ Barrutiaren %Gabonetako ikuskizuna), Gabriel 5restik argitu zigunez. C. Bertsolariak publikoarekin duen harreman berezia, ahal den neurrian gorderik+ harreman

horretan, erantzuna bapatekoa* da, hitzetik hortzerakoa. !eter Brook, Marat <ade-k egindako lanaren zuzentzaileak dioen bezala, honela6e ,te6tualki, %arartegabeko* harremanez)- lortuko da theatro horren bizitasuna. !eter Brook ke6u agertzen da, D.@.eko zentsurak inprobisazioa galerazten duelako. 7eren* /argi gera bedi hau/ zinema ez bezala, theatroa beti beti orainaldian gertatzen baita. 7inemak iraganeko ima ina eta irudiak aurkezten dizkigu; eta, nola gure zerebroak hori6e berberori egiten duen, zinemari guztiz zinezkoa,* erreala deritzagu. Baina theatroan iraganik ez dago+ hor aurrean, oraint6e berton gertatzen ari den zerbait da; eta horre6egatik da errealitateari lotuagoa eta, beraz, zentsura aldetik zigortuagoa. Bapateko elementuekin oraingo hori aberastu egiten da, askatasunari hurbiltzen* zaiolarik. Guretzat, bertsolaritzaren elementurik garrantzitsuena B5!59E@= erantzuna da. NHI theatroa, beraz, supitutasunez betea azalduko da, endearekin harreman biziago bat lortzeko. !astoralak !eter Brook-ek dioenez, theatroa piztu nahiz birpiztu izan den bakoitzean, herri theatrora o behar izan da. Eta gu ere bide berberetik goaz, pastoralak baitira euskaldunen herri theatroa. Eta herri theatro honetan, goikaldean otzen duten musikalarietatik hasi eta ageri ageriko apuntatzailearekin bukatzeraino, ba dirudi, elementu orotan* ikuslearen %urrutiratzea), %ob etibitatea) bilatu dela, Bre#ht-ek nahi zuen era berean. Bre#ht-ek ez zuen nahi ikuslearen lilurapen* bat lortzea ,5. 5rtaud-en aurka, noski, eta theatro sakratua deituaren aurka-; eta ez zen haren asmoa okalekuan ilusioaren iraupen bat erdiestea;* aitzitik,* ilusio t6inpartak zituen laket,* piztu bezain laster itzaltzen* zirenak, ikuslea %harrastaka eramanen ez zutenak), urruntze eta ob etibitate bat permitituz ,zeren, berak egiten zuen planteamenduan, ikusleak adimen sortzaile eta kritiko bat ukanen* baitzuen-. Bre#ht-ek ez zuen sinesten, theatroan berriro ume bihurtzen garela dioen esaera komun horretan. Eta pentsatzen zuen, halaber,* publikoaren errespontsabilitatea gehituz gero, ikusten ari denaren aurrean lan eraginez gero, endeak hobekiago konprenituko zuela bizi zen gizartea ere, eta, honen ondorioz, gehiago saiatuko zela gizarteorren aldaketa bilatzen. Eta guk uste dugu, Bre#ht-i asko gustatuko zitzaiokeela* pastorala, eta epika theatro bat egiteko 6it* egokia irudituko zitzaiokeela. Eta horregatik diogu+ Euskal Herriko historiaren gertaera eta pertsonen berri emateko ,talde batzuek egiten duten bezala; baina gaurko gizartearekin s1nkronizazio gehiago erdietsiz,* Int6it6u deitu* taldeak hartutako bidean edo-, pastorala erabiliko dugula. 4rontoiak 4rontoiak dira, NHI theatroa emateko okaleku naturala. 5intzinatik euskal endearen biltoki eta gozaleku izan direlarik, tradizio on baten barrenean sartuko ginatekeela iruditzen zaigu. Bestalde, *rontoiak abantail* izugarriak ditu+ - Euskal Herriko herri, herri6ka eta hauzuneetan, zaila da *rontoirik ez topatzea. - okaleku emankorra da, eta irekia, zabala+ era askotako modeluak sor litezke *rontoi batean. Hutsune bat da, eta theatroak ,adibidez- bete eginen luke. - elementu tekhnikoen aldetik ,argitasuna, sonoritatea, eta abar- oso egokia dela uste dugu. 4rontoiak iruditzen zaizkigu, bada, NHI theatroaren okaleku naturalak. Musika tresnak eta abar Esan dugu lehenago ere, Bre#ht-en eritziak eta 5rtaud-enak, beronen sakratu grinarekin, aurkakoak zirela eta kontra artzen zirela bete betean. Marseillako theatrolariak theatro gogorrago, bortitzago,* basatiago, irrazionalago, hitz gabeko eta ma iko bat bilatu nahi izan zuen, eta gaur ere arraitzaile asko ditu nonbait. Guk uste dugu, hala ere, aipatutako elementu horik* oso arriskutsuak direla, eta

*a6ismoak berak ba duela hor zerikusirik, Bre#ht-en zale anitzek* salatu duten bezala. $ena den, 5rtaud-ek zenbait puntutan arrazoia zuela iruditzen zaigu; eta ikuslearen sentsibilitatea areagotzeko,* berak eskatzen zuena ,+ %hotsen ikuspuntutik, kalitate berriko hotsak bilatu behar dira, horretarako musika tresna zaharrak argitaratuz, eta beste berri berriak sortuz)-, gure kasuan ondo baino hobeto aplika litezkeela pentsatzen dugu. Gure okoak, kontalariak, gure kirolak, ihauterietako ohiturak Euskal Herriko bizitzaren agerpenak dira denak, eta denak aztertu beharko dira, theatrorako ukanen* duten baliotasuna ikusiz, ikertuz.* Erli io kutsuzkoak eta alegoriak Hauk ere erabili behar dira, zenbait toki eta mementotan. &ehen aipatutako %"o1al <hakespeare Aompan1)ren zuzendariak dioenez+ %@atholikoek aintzinatik estrukturatu duten alegoriazko theatroaren bidez gaur egungo arazoak adieraztea+ hori6e izan liteke bide bakarra, zenbait eskualdetako publikoarekin harreman biziak sorterazteko). Eta, gure ustez, diaspora deitu ditugun lekuetan egiazko harremana lortzeko, nahitaezkoa gertatuko da erli io kutsuzko lanak ematea. NHI-ren I elementua Hitz hau, guretzat, konkretasunari at6ikirik* doa. Guk ere gogoan dugu, eta bat gatoz esaera honekin+ Herri konkretu baten arazo konkretu bat, soluziobide konkretuak eskatzen dituena. 9heatro mailan, ez ditugu onhartzen inolaz ere, mundu guztiarentzat, herri eta giza mota guztientzat eginak diren lanak. !entsatzen dugu, gainera, den denei mintzatzea, inori ez mintzatzea bezalakoa dela, eta delako obra %unibertsalista) ,kasu, %<o#rates) deitu lana, $onostian ikusi ahal izan dugun eran behintzat- s1stemarentzat integra erraza bihurtzen dela. Horregatik, NHI, theatro konkretu bat izanen da, hurbil hurbil dakusaguna* aztertu ondoren, erantzunak ematen saiatuko dena. %I) elementuak, halaber,* beste gauza bat eskatzen du+ N arazoaren eta sozial arazoaren arteko lotura eta harreman hertsia.* !uerto "i#oko theatrogileei entzuten diegu berriro+ %&a Muestra portorri'ue(a e2iden#ia dos planteamientos *undamentales+ uno, el res#ate de la latinoameri#anidad de !uerto "i#o, la #ontempla#i3n de sus problemas espe#.*i#os dentro del dis#urso general de 5m0ri#a &atina. =tro, la supera#i3n del na#ionalismo romEnti#o, del simple ideal de soberan.a, para ligar tales #on#eptos al anElisis 1 trans*orma#i3n so#ial de !uerto "i#o. En otras palabras, el impli#ar entre s. el status pol.ti#o 1 el status so#ial). Esan genezake, bukatzeko, gure asmoak honela adieraz litezkeela+ Gure NHI theatroak Euskal Herriarekin elkarrekiko erlazio batean ihardunen du, zeren, haren *untziotan egonik, E. H. zerbitzatuko baitu eta hura* eraikitzen eta asotzen lagunduko. 5ndoainen, urtarrilak B ,BFGH-. Bernardo 5985G5