INTERNACIONALNI UNIVERZITET BRKO DISTRIKT BiH

SAOBRAAJNI FAKULTET

SEMIN ARSKI
Tem!:

RAD

Predmet: U r!"#$!%$e ri&i'(m ) *!(+r!,!$)

STANJE I PROBLEMATIKA RAZVOJA SAOBRAAJA U EVROPSKOJ UNIJI SA POSEBNIM OSVRTOM NA BOSNU I HERCEGOVINU

St)de%t: Mi(dr!- Mi#(.e"i,

Zvornik, 29.12.2012.god. SADR/AJ: UVOD.........................................................................................................................3 OPTE KARAKTERISTIKE RAZVOJA SAOBRAAJA............................................4 ULOGA TRANSPORTA U EVROPI...........................................................................5 SAOBRAAJ I EVROPSKA UNIJA...........................................................................6 SAOBRAAJNA POLITIKA U FUNKCIJI SAOBRAAJA.........................................7 STRUKTURNE PRO JENE U SAOBRAAJNO SISTE U..................................! 6.1 S"#$%"&"'() *)*+,-). /#(0,(1)#("2() 3%)*+43.........................................................! 6.2 S"#$%"&"'() *)*+,-). *"0%,-,() 3%)*+43................................................................5 7. SAVRE ENI ENAD6 ENT U SAOBRAAJNO SISTE U 7 OSNOV ZA EVROPSKE INTEGRACIJE.......................................................................................5 7.1 T%"(8)1)'*/" +%"(*9#%-"1)'" *"#$%"&"'(): #%;"()8"1)'"........................................5 7.2 R,)(<,(',%)(; 3#*2#0(): 3%#1,*" 4 *"#$%"&"'()- 3%,=48,&)-"........................1> 7.3 S+%"+,?/# 3#0,8)0"(', *"#$%"&"'(): /#-3"()'".................................................11 7.4 S)*+,- 3#+34(#; /0"2)+,+" *"#$%"&"'(): /#-3"()'"...........................................11 !. EKOLOKI PROBLE I SAVRE ENOG TRANSPORTA.......................................12 5. JESTO I ULOGA NAUKE U SAOBRAAJU........................................................13 1>. ZAKLJU@AK............................................................................................................13 11. LITERATURA..........................................................................................................14 1. 2. 3. 4. 5. 6.

Miodrag Miloevi

Page 2

Kljune rijei: transport, kvalitet, Evropska unija, logistika, saobraajna nauka, saobraajni sistem, reinenjering, odrivi razvoj, ekologija ABSTRAKT: U radu su obraeni najbitniji aspekti stanja i razvoja saobraaja kod nas i u Evropskoj uniji.
U prvom dijelu rada date su opte karakteristike u razvoju saobraaja u posljednjih 10 godina u Evropskoj uniji kao i uloga saobraajne politike u funkcijiji razvoja saobraaja. osebno je obraen saobraajni sistem sa konvencionalnog i modernog pristupa sa uklju!ivanjem logistike to treba da dovede do zna!ajnog smanjenja njegovih trokova saobraaja to treba da dovede do podrke konkurentnoj snazi pojedinih proizvoa!a" a time i do potpunije uklji!ivanja naeg saobraajnog sistema u evropske integracije. osebna pa#nja je posveena modernom menad#menetu saobraajnog sistema kao glavnom nosiocu ove aktivnosti. U okviru toga se posebno sagledava rein#enjering poslovnih procesa kao metod kontinuiranog poboljanja transportnog procesa i upravljanja kvalitetom. $ao klju! savremenog razvoja saobraaja namee se potreba za strateko povezivanje saobraajnih grana i njihove integracije u evropske asocijacije. %e treba zaboraviti da saobraaj" pored pozitivnih efekata" proizvodi i negativne efekte na koje raznim mjerama treba uticati prije svega preko nove tehnoloke revolucije ''3E''" ekolokih" ekonomskih i energetski prihvatljivih i obnovljivih energetskih izvora. U rjeavanju ovih problema u saobraaju o!ekuje se vee anga#ovanja saobraajne nauke koja treba da odgovori na mnoge dileme iz oblasti tehnologije transporta" ekologije i razvoja pojedinih vidova saobraaja i transporta u &i' ti njenom putu Evropskoj uniji.

Ke !"r#$: transport, quality, European Union, logistics, traffic science, traffic system, reengineering, sustainable development, ecology ABSTRACT: !is paper deals "it! t!e most important aspects of state and transport development in our country
and t!e European Union# !e first part of t!e paper presents t!e general c!aracteristics of t!e transport development in t!e last $% years in t!e European Union and t!e role of transport policy in function transport development# &n particular it is processed transport system "it! conventional and modern approac!es to logistics, "!ic! s!ould lead to a significant reduction in its cost of transportation, "!ic! s!ould lead to support competitive po"er of some producers, and t!us to complete include our transportation system in t!e European integration# 'pecial attention is paid to modern managment transport system as t!e main provider of t!ese activities# (it!in t!is particular e)amines business process reengineering as a met!od of continuous improvement of t!e transport process and quality management# *s a key to modern transport development t!ere is a need for a strategic transport link branc!es and t!eir integration "it! t!e European associations# (e s!ould not forget t!at traffic, in addition to positive effects, and produces negative effects t!at various measures s!ould be influnced primarily by ne" tec!nological revolution,++++,E, environmental, economic and energy-friendly and rene"able energy sources# &n solving t!ese problems in traffic is e)pected to be greater involvement of t!e science of traffic t!at needs to respond to t!e many dilemmas in t!e field of tec!nology, transport, ecology and development of certain types of traffic and transport in .i/ and on t!eir "ay to"ards t!e European Union#

%& UVO'
'aobraajni sistem u Evropi se ubrzano razvija, uvodei velik broj mjera i podsticaja usmjereni! stvaranju jedinstvenog tri0ta saobraajni! usluga# U tom cilju bila je neop!odna i pravna regulativa unutar Evropskog saobraaja# U po1etku se to rjer0avalo izme2u susjedni! zemalja kroz bilateralne sporazume, a nakon toga po1eli su uspostavljati vi0estrani multilateralni sporazumi koji su regulisali saobraajnu materiju 3kao 0to je, na primjer, saobraajni dokumenti, putna signalizacija, teina i dimenzije vozila, obiljeavanja cestovni! saobraajnica, unificirani saobraajni dokumenti, te!ni1ki pregledi, bezbijednost i dr#4 uobli1ili u regulative u vidu direktiva koje su i! usvajale zainteresirane zemlje da bi prevoz ljudi, roba i vijesti bio 0to jednostavniji unutar evropski! i drugi! zemalja# U posljednje vrijeme prisutan je interes dru0tva za saobraajem, a njegov razvitak, veim dijelom, zavisi od razvoja privrede u cjelini# 5a!tjevi za razvijenim saobraajem neprekidno rastu od 6%- i! godina dvadesetog stoljea# 5a!tjevi za razvojem robnog i putni1kog saobraaja rastu paralelno sa rastom bruto domaeg

Miodrag Miloevi

Page ,

proizvoda 3.784 u pojedinim zemljama# &stovremeno na transport se odvaja zna1ajan dio li1nog do!otka svi! ljudi# 8rocjenjuje se da su godi0nja privatna domainstva na podru1ju Evrope potro0ila 69% milijardi eura od 1ega $9: otpada na transportne tro0kove# U protekli! tridesetak godina u Evropi robni prevoz je porastao vi0e od $22:, a putni1ki ne0to vi0e od $2,:, od 1ega se najvei dio porasta pripisuje drumskom saobraaju# 'toga je opravdana tvrdnja da bez efikasnog saobraaja ne bi bila ostvarena dva osnovna principa Evropske unije, a to su: sloboda kretanja putnika; sloboda kretanja roba#

7ana0nji ivot je nezamisliv bez savremeni! vidova transporta i veza 3aviona, automobila, televizije, radija, ra1unara, telefona i dr#4# 'tare teorije i s!vatanja veoma brzo zastarijevaju u svim djelatnostima, pa i u transportu, 0to uslovljava promjene i dopune klasi1ni! metoda i te!nologija nastali! u svim drugim uslovima, i 0to dovodi do nastanka novi! 3savremeni!4 metoda i te!nologija koje mogu odgovoriti izazovima moderne privrede <<& vijeka# 'avremene te!nologije transporta omoguavaju laku i brzu promjenu vida transporta, odnosno dozvoljavaju maksimalno iskori0tavanje konkurentski! prednosti svakog vida transporta u jednom transportnom lancu# =ultimodalni sistemi transporta omoguavaju kombinovanje vi0e vidova transporta sa ciljem pruanja kompletne transportne usluge uz istovremeno smanjenje transportni! tro0kova# ransport igra glavnu ulogu u logistici i u kvalitetu usluge distributivnog lanca# ransport mora da zadovolji poveane za!tjeve u pogledu cijena, kvaliteta, fleksibilnosti, bezbijednosti, brzine i pouzdanosti s ciljem dostave robe u za!tijevanom vremenu# >ada se razmatra ivotna sredina u kontekstu saobraaja treba imati u vidu i to da pored pozitivnog i zna1ajnog uticaja transporta na dru0tveno- ekonomski i razvoj dru0tva i drave, posebno u vremenu globalizacije, evidentan je i njegova negativan uticaj na okolinu# ransport je jedan od sektora 1iji je uticaj na promjene klime najmanje razmatran i istraen, ali i sektor s najveim rastom ekolo0ki nepovoljni! emisija# 'avremeni razvoj nauke i te!nike, pored uticaja na razvoj proizvodnje i standarda koji uslovljavaju strukturu potranje saobraajni! usluga, prua, tako2er, uslove za razvoj odgovarajue te!ni1ke strukture saobraajni! preduzea# ?n omoguava razvoj i modernizaciju te!ni1ki! kapaciteta i uvo2enje u saobraaj novi! savremeni! transportni! te!nologija i sredstava koja zadovoljavaju za!tjeve savremene potranje za saobraajnim kapacitetima# &z ovi! razvojni! tendencija proizilazi potreba koordinacije pojedini! saobraajni! grana na tri0tu saobraajni! usluga#

(& OP)TE KARAKTERISTIKE RAZVOJA SAOBRAAJA

'talni razvoj privrede i dru0tva, naro1ito u posljednjim decenijama, karakteri0u znatne strukturne promjene u asortimanu proizvodnje, u dru0tvenoj i teritorijalnoj podjeli rada# ?vaj proces ima za posljedicu zna1ajne promjene u strukturi potranje saobraajni! usluga na saobraajnom tri0tu# ++@a tri0tu saobraajni! usluga ne postoje bitni preduslovi ekonomskog djelovanja slobodne konkurencije# ri0te transportni! usluga je takvo da na njemu ne mogu da djeluju na isti na1in i u istoj mjeri zakoni tri0ne privrede# U saobraaju ne postoji dovoljna elasti1nost ni ponude ni potranje# 'aobraajna preduzea moraju da raspolau kapacitetima za maksimalne mesece rada 3naro1ito eleznice koje imaju obavezu prevoenja4# ?vo u znatnoj mjeri uti1e na visinu tro0kova eksploatacije# ?sim toga, sam karakter saobraaja, kao privredne djelatnosti, je takav da uslovljava i specifi1an na1in proizvodnje na tri0tu# 'aobraajna preduzea prodaju svoje proizvode u momentu proizvodnje# 8roces proizvodnje saobraajni! usluga je sin!ronizovan sa procesom potro0nje i potpuno se sa njima poklapa# 5na1i, ne postoji mogunost elasti1ne politike ponude transportni! kapaciteta, odnosno proizvoda trenasportne delatnosti na tri0tu# 8onuda saobraajni! usluga, naro1ito grana vezani! za odre2enu vrstu puta, ograni1ena je vremenski i teritorijalno za jedno podru1je++ $#
$

7r# '# @ovakovi: Ekonomika saobraaja, 'avremena administracija, .eograd, $A69, str 2A9

Miodrag Miloevi

Page B

5bog ovoga ne postoje osnovni ekonomski preduslovi za slobodno djelovanje tri0ni! zakona, pa time ni za konkurenciju# 8ored ovi! razloga, koji proisti1u iz karaktera tri0ta transportni! usluga, postoje i drugi faktori koji za!tijevaju regulisanje razvoja saobraaja i dru0tvenu intervenciju u uspostavljanju odnosa na ovom tri0tu# @ajzna1ajniji od ti! faktora su razli1iti dijelovi poslovanja, razli1iti faktori prevoza i razli1ito formiranje cijena# 'vi ovi razlozi pokazuju da slobodna konkurencija na transportnom tri0tu nije svrsis!odna ni dru0tveno opravdana# U svim zemljama postoji, u veoj ili manjoj mjeri, intervencija drave, odnosno dru0tvene zajednice, u oblasti razvoja saobraaja, a posebno u politici cijena saobraajni! usluga# o zna1i da regulisanje odnosa izme2u saobraajni! grana, naro1ito u uslovima nove situacije na tri0tu transportni! usluga, treba vr0iti provo2enjem politike koordinacije saobraaja# =jere kordinacije saobraaja mogu se odnositi na dva domena saobraajne politike: $# @a politiku razvoja saobraajnog sistema u cjelini i pojedini! saobraajni! grana, 2# @a politiku kori0tenja postojei! transportni! kapaciteta raspodjelom transporta na razli1ite saobraajne grane# >oordinacija transporta sadri, s jedne strane mjere koje imaju za cilj smanjivanje stvarni! tro0kova svakog oblika transporta i svi! pomoni!, dodatni! transportni! operacija, a s druge strane, primjenu metoda i postupaka koji e omoguiti da se svaki transport obavi onim saobraajnim sredstvom koje u datom slu1aju prouzrokuju najmanje tro0kove za korisnika i dru0tvenu zajednicu#

*& ULOGA TRANSPORTA U EVROPI

>ao izraz sve vee elje za evropskim ujedinjenjem, .osna i /ercegovina je na putu takve ideje, u relativno kratkom poslijeratnom periodu, ostvarila zna1ajne korake# Evropska unija je izradila 1itav niz regulativa potrebni! za funkcionisanje jedinstvenog tri0ta# 8ri!vaanje odre2eni! za!tjeva i nji!ovo poznavanje je neop!odno jer imaju uticaj na funkcionisanje i razvoj saobraaja# 7anas je na podru1ju Evrope transport robe i putnika pro0ireniji i dalekoseniji nego ikada do sada, a posljedica toga su poveani negativni efekti na okolinu i poveanje smrtno stradali! osoba, naro1ito u drumskom saobraaju# ransportni sektor u Evropi osigurava zna1ajan izvor zaposlenja# ?d C,2 miliona osoba zaposleni! u transportnom sektoru# &ndustrija drumskog transporta zapo0ljava izme2u 9$: svi! radnika u sektoru# ?d toga ,%: obu!vata drumski teretni saobraaj, a oko 2$: ostale aktivnosti u drumskom i kopnenom transportu# *ko se u taj iznos uklju1e i zaposleni koji rade u automobilskoj industriji, dobiva se oko 2% miliona evropski! zaposlenika u transportno povezanim aktivnostima# @ajvei udio u ovom broju i nji!ovoj strukturi 1ine zaposlenici 1ija je djelatnost vezana uz drumski saobraaj, koji najvi0e zaga2uje zrak i okolinu# U svom rapidnom te!nolo0kom razvoju, saobraaj je postao i najveim pojedina1nim potro0a1em fosilni! goriva 1iji je udio pre0ao granicu od 99: pa je postao glavnim zaga2iva1em 1ovjekove okoline sa nesagledivim negativnim posljedicama# o, prakti1no, zna1i da je saobraaj postao klju1ni strate0ki resurs ukupnog 1ovje1anstva 1ija je potranja u permanentnom porastu pa se vi0e ne moe smanjivati, nego saomo kontinuirano razvijati- poveavati, 0to za!tjeva u cjelini nov pristup u projektiranju i aplikaciji savremeni! transportni! te!nologija, odnosno novu te!nolo0ku revoluciju te novu saobraajnu politiku drave i svjetske zajednice# .udui da danas svjetska zajednica raspolae odgovarajuim znanjem i savremenim transportnim sredstvima, ne bi trebala biti upitnom nova te!nolo0ka revolucija i saobraajna politika, koja bi mogla i trebala u potpunosti supstituirati kori0tenje fosilni! goriva u korist ++,E++, ekolo0ki, ekonomski i energetski, pri!vatljivi! obnovljivi! energetski! izvora# U prilog tome govori i dana0nja nauka koja tvrdi da je upotrebom razli1iti! oblika obnovljive energije 3solarne, geotermalne, propulzije i energije vjetra4 mogue osigurati energetske potencijale za sljedei! B milijarde godina# ransport olak0ava pristup poslovima, edukaciji i odmaranju te ima klju1nu ulogu u ekonomiji jedne drave i svakodnevnom ivotu njeni! stanovnika# &zgradnja i odravanje transportni! sredstava i infrastrukture, s jedne i nji!ovo kori0tenje, s druge strane, predstavlja zna1ajan udio u ekonomiji svake drave: u zemljama

Miodrag Miloevi

Page 9

EU taj udio iznosi B-C D78- a i 2-B : sveukupni! radni! aktivnosti# 5bog toga je posve jasno da na bilans jedne drave jako uti1u me2unarodna trgovina, transportna oprema i transportne usluge# ro0kovi transportni! usluga i li1ne transportne opreme predstavljaju zna1ajan dio ukupne potro0nje 3preko $%:4, a uz to i zna1ajan dio dravnog pri!oda pokriva javne tro0kove u oblasti transporta, posebno za kapitalne investicije i kompenzacije 3subvencije4# >ada se posmatra .osna i /ercegovina moe se rei da je procentualno u1e0e transporta u .i/ u ukupnom bruto domaem proizvodu cca $$,%6:2# Easpodjela teretnog saobraaja u .osni i /ercegovini prema procentualnom odnosu saobraaja u periodu od $AA%# pa do 2%2%# godine dato je u sljedeem pregledu,#
abela $# 8rikaz raspodjele teretnog saobraaja u .i/ prema procentualnom odnosu saobraaja u periodu od $AA%# do 2%2%# godine

Dodina $AA%# 2%$%# 2%2%# 7rumski H%,C C,,C H6,% Geljezni1ki ,B,2 $2,2 2C,%

Fidovi saobraaja Fodeni ?stalo B,% $,% ,,% $,% B,% $,%

Ukupno $%%,% $%%,% $%%,%

+& SAOBRAAJ I EVROPSKA UNIJA

Iilj EU je uspostavljanje jedinstvenog transportnog tri0ta gdje drumski, eljezni1ki, vodeni i vazdu0ni transportni preduzetnici djeluju u uslovima slobodnog tri0ta i mogu ponuditi neograni1en broj usluga na cijeloj teritoriji EU# ransportna politika sastoji se od politika i inicijativa u tri glavne oblasti: - pobolj0anje kvaliteta razvijanjem integrisani! i konkurentski! transportni! sistema zasnovani! na naprednim te!nologijama koje tako2er mogu doprinijeti ciljevima iz oblasti okoli0a i sigurnosti, - pobolj0anje funkcionisanja jedinstvenog tri0ta kako bi se promovisale odredbe efikasnosti, izbora transportni! usluga i 0titei socijalne standarde, - pobolj0anje transportni! veza s treim zemljama i poticanje pristupa EU operatera drugim transportnim tri0tima# 'aobraajnu politiku EU, od posljednje decenije pro0log vijeka pa do dana0nji! dana 1ine dva osnovna dijela: dio koji se odnosi na period $AA$#-2%%%# 3.ijela knjiga EU J (hite aper on )ommon *ransport olic+4 u kojoj su definisani elementi J atributi ++novog++ transportnog sistema EU na osnovama ,,Tri I,, -rin.i-/ 3*hree , - interconnectivit+" intermodalit+" interoperabilit+ 4B sa ciljem prevazilaenja nepoeljnog ++model split++- a sa dominacijom drumskog saobraaja i otvaranjem mogunosti razvoja transportnog sistema u du!u odr#ivog razvoja i, drugi, za period 2%%$#-2%$%# definisan u .ijeloj knjizi ++Evropska saobraajna politika za 2%$%: vrijeme za odluku++# Three I J princip podrazumijeva stavljanje odre2eni! atributa kvaliteta na najvi0i nivo, tj# koncept sistema bi trebalo da proizilazi iz koncepta usluga# 7akle, razumjevanje principa se ne smije svoditi na samo te!ni1kote!nolo0ki nivo, ve je dostizanje te!ni1ko- te!nolo0kog nivoa preduslova za ponudu usluga eljenog sistema kvaliteta# 'aobraajna politika EU za period do 2%%%# se nije mogla temeljiti na +eksploataciji++ uo1eni! trendova, ve na za!tjevima za promjenama postojei! tendencija i redefinisanju kako ciljeva razvoja, tako i same filozofije razvoja# 'rednjoro1no i dugoro1no je definisano plansko ure2enje infrastrukture 3sistem 8anevropski! intermodalni! koridora4 kao elemenata integralnog prevoznog puta, uvo2enje principa slobodnog pristupa do nje pod istim uslovima za sve u1esnike, uvo2enje na1ela plaanja svi! tro0kova za sve u1esnike, unifikacija opreme i sredstava, standardizacija kvaliteta usluge uz ubrzano uvo2enje telematski! podsistema za podr0ku# o je trebalo da dovede do:
2 ,

&zvor: 'tatisti1ki bilten, Kederalni zavod za statistiku &zvor: 'tatisti1ki bilten, Kederalni zavod za staristiku B Interconnectivity J povezivost mrea, Intermodality J me2ugranska povezivost, Interoperability J unutargranska i me2ugranska povezivost usluga

Miodrag Miloevi

Page H

racionalne upotrebe kapaciteta, grana i 1vorova saobraajni! mrea i vozni! sredstava, poveanje ukupne efikasnosti saobraajnog sistema, iskazivanja i povezivanja najbolji! osobina pojedini! vidova prevoza, smanjenja negativnog djelovanja na ivotnu sredinu#

U Evropskoj uniji su zacrtana i teku 3uslovno4 dva paralelna procesa: proces strate0ke kompozicije transportnog sistema 3razvoj infrastrukture 8an- evropske mree prema navedenom ++ ri &++ principu4 i proces razvoja strategije upotrebe 8an- evropskog sistema J razvoj preduzetni0tva#

?va strategija je zacrtana u pret!odnoj deceniji pro0log vijeka i u tekuoj deceniji se o1ekuje njena operativna primjena uz odre2ena prilago2avanja, naro1ito po pitanjima odrivosti transportne djelatnosti# 8oseban zadatak koji se postavlja pred eljeznicu 3i druge vidove saobraaja4 je razvoj intermodalnog pruanja usluga prevoza u putni1kom i teretnom prevozu, 1ime bi se eljeznica uklju1ila u projekat ++'aobraaj po mjeri 1ovjeka++# @e radi se ni o 1emu novom: za!tijeva se lakoa kori0tenja sistema prevoza# 5a!tijeva se jedinstvena informacija vazana za prevozni put 3a ne samo za vid prevoza4, uskla2enost redova vonje u ta1kama izmjene na1ina prevoza, jedinstvena vozna karta sa transparentno0u tarifa, brigaodgovornost, okrenutost ka korisniku# U najkraim crtama glavne mjere koje e se preduzimati na prostoru EU bie u du!u sljedei! smjernica: - oivljavanje eljeznice kao sistema; - podizanje kvaliteta u sektoru drumskog transporta 3eliminacija cjenovnog dampinga i nivelacija socijalnog zakonodavstva4; - stimulisanje obavljanja pomorskog i prevoza po unutra0njim plovnim putevima; - uspostavljanje ravnotee na relaciji ++vazdu0ni saobraaj J ivotna sredina++; - izbor na1ina prevoza na konkurentnim osnovama; - izgradnja sveevropske saobraajne mree; - vea bezbijednost u drumskom saobraaju; - usvajanje politike efikasnog obra1una svi! tro0kova u transportu; - priznavanje prava i obaveza korisnika; - razvoj gradskog prevoza visokog kvaliteta; - 1ist i efikasan saobraaj 3istraivanje, nove te!nologije4; - ovladavanje efektima globalizacije; - definisanje srednjoro1ni! i dugoro1ni! ciljeva u sferi za0tite ivotne sredine kao osnove razvoja odrivog transportnog sistema# Iiljevi su postizanje ravnotee izme2u pojedini! vidova transporta aktivnom politikom promocije intermodalizma u transportu eljeznicom, morem i unutra0njim plovnim putevima# U tom du!u, pokrenuta je glavna inicijativa preko programa ++=arko 8olo++- kojim se nastavlja, uz podr0ku EU, program 8*I 38ilot *ction for Iombined ransport4#

0& SAOBRAAJNA POLITIKA U 1UNKCIJI SAOBRAAJA

'aobraajna politika se, kao dio ukupne politike dru0tva, zasniva na poznavanju odre2eni! zakonitosti u odvijanju saobraaja i uvaavanju njegove funkcije u ekonomskom i dru0tvenom sistemu zemlje# 5ato se saobraajna politika ne moe smatrati samo dijelom ekonomske nego i dijelom dru0tvene politike, prije svega oni! elemenata te politike koji se odnose na socijalne, politi1ke, nacionalne i odbrambene strane saobraaja# U skladu s tim, saobraajna politika, ma koliko vodila ra1una o efikasnosti, rentabilnosti, ekonomi1nosti i drugim pokazateljima ekonomske uspje0nosti, ne moe zanemariti dru0tvenu stranu ukupne razvojne politike# ?snovni ciljevi saobraajne politike su: - stalan doprinos ekonomskom rastu i blagostanju; - poveanje efikasnosti i ekonomi1nosti saobraajnog sistema; - udovoljavanje dru0tveno- saobraajnim potrebama; - uklanjanje i ublaavanje nepovoljni! efekata izazvani! saobraajem#

Miodrag Miloevi

Page 6

eorija je definisala osnovne odrednice saobraajne politike# ?snovno pitanje je kako se to provodi u praksiL Eadi se i o dugoro1nim planskim smjernicama, kao i svakida0njim operativnim aktivnostima# 'aobraaj je sastavni dio procesa proizvodnje, a zadaa mu je omoguiti povezivanje proizvodni! faktora 0to se koriste u proizvodnom procesu te osigurati nesmetan pristup tri0tu gotovi! proizvoda# Felik dio razvojni! planova zemalja u razvoju 1ine planovi o ulaganju u saobraajne djelatnosti# e!nologija saobraaja zavisi od privrednog sistema# *ko dru0tveno- ekonomski odnosi u privredi nisu na odgovarajuem nivou, te!nologija saobraaja ne postie dovoljan stepen razvoja# 8rivredno razvijene zemlje imaju saobraajnio tri0te s optimalnim odnosom saobraajne ponude i potranje# U zavisnosti od prevladavajui! djelatnosti 3primarna, sekundarna, tercijarna4, preovladava u1e0e pojedini! vrsta prevoza# Feli1ina i struktura bilateralne razmjene, odnosno spoljnotrgovinski partneri, imaju veliki uticaj na saobraajne tokove u me2unarodnom teretnom prevozu# 'manjeni obim industrijske proizvodnje odnosno nestanak osjetnog dijela proizvodnje okrenute prema izvozu te veliki udio tercijarni! djelatnosti, velika je zapreka boljem razvoju saobraajne djelatnmosti u .i/# ?snovni dokument kojim bi se trebala usmjeravati saobraajna politika jest .trategija saobraajnog razvoja &i'# 'ada0nja strategija je stara gotovo deset godina i u me2uvremenu je bilo mnogo promjena na transportnom tri0tu te dru0tveno- politi1ki! promjena zbog pripremni! aktivnosti za ulazak u Evropsku uniju# o su neki od brojni! razloga za potrebom izrade nove strategije# 8ostoji nekoliko bitni! elemenata koji bi svakako trebali biti ugra2eni i posebno nagla0eni u novoj strategiji: modaliteti odnosa izme2u razli1iti! saobraajni! grana i nji!ov budui razvoj; uloga multimodalnog prevoza; uticaj logisti1ki! aktivnosti na saobraajni sistema; savremene transportne te!nologije; konkurentnost bosansko!ercegova1kog prevozni0tva; ekolo0ki aspekti; socijalni dijalog; sklad s pravnim odredbama Evropske unije, projekcija infrastrukturnog razvoja#

Uz mjere i aktivnosti, potrebno je definisati i planski predo1iti realno ostvarive ciljeve razvoja saobraajnog sistema#

2& STRUKTURNE PROMJENE U SAOBRAAJNOM SISTEMU

5nanje, moderne te!nologije, globalizacija, institucionalne reforme 3privatizacija, liberalizacija i deregulacijaM reregulacija4 posrednici su aktuelni! strukturni! promjena svjetske ekonomije pa, razumljivo, i saobraajni! sistema# U tim procesima prednja1e dinami1ni me2unarodni ekonomski sektori 3posebno u finansijama, informacijskim i drugim modernim poslovnim uslugama4# ome se pridruuju i 1injenice da moderna te!nika unapre2enja i institucionalne inovacije u transportu i komunikacijama nisu samo relativizirale 3smalnjile4 udaljenost i vrijeme te otklonile barijereM granice u transportovanju i komuniciranju, nego su postale i ostale generatori i posrednici razvoja u globalnom proizvodnom sistemu bogatom znanjem#

2& % S/"3r/4/jni $i$5e6i: 7"n8en.i"n/lni -ri$5u'aobraaj ima klju1nu ulogu u ekonomskoj aktivnosti# Ntovi0e, on je prva od svi! ekonomski! djelatnosti koja pridonosi stvaranju nacionalnog do!otka i koja je bitna u njegovoj realizaciji# .udui da je izvedena potranja za saobraajnim uslugama dio agregatne potranje, logi1no je da ukupni privredni rast saobraajnog sistema proizvodnja saobraajni! usluga# Oednako se tako moe utvrditi i obratna veza, tj# da pobolj0anje saobraajnog sistema uti1e na stopu op0teg privrednog rasta, budui da je saobraaj jedan od faktora proizvodnje koji se moe supstituirati za druge, u zavisnosti od te!nologija i relativni! cijena faktora proizvodnje# ?sim navedeni! direktni! veza, jednako su tako dokazani potencijalni pozitivni indirektni uticaji saobraaja na privredu 3vanjske ekonomije4#

Miodrag Miloevi

Page C

'aobraajni tro0kovi i cijene saobraajni! usluga znatno uti1u na poslovnu konkurentnost i na investicione odluke# 'aobraajne mree pridonose vi0oj konkurentnosti mnogi! privredni! aktivnosti, gradova, regija i zemalja, pridonosei tako mnogim konkretnim lokacijskim odlukama# Oednako tako, lokalne saobraajne veze oblikuju raspoloivost i zapo0ljavanje sada0nje i budue radne snage# 'aobraajne mogunosti 1ine mnoge poslove atraktivnim, ali mogu voditi i centralizaciji proizvodnje i distribucije blie tri0tima# 've saobraajne grane vane su u podr0ci ekonomskom prosperitetu# &pak, treba se rei kako saobraaj ne kreira nova radna mjesta na dugi rok# &nvesticije u saobraajne sisteme moraju biti dio 0ire strategije privrednog razvoja na svim nivoima 3od lokalnog i regionalnog do nacionalnog4# ?dnos saobraaja i privrednog razvitka moe se posmatrati s mikro i makro aspekta# ' aspekta mikroekonomskog nivoa, ekonomski u1esnici odlu1uju o lokaciji svoji! aktivnosti uzimajui u obzir raspoloive saobraajne mogunosti i tro0koveM cijene saobraajni! usluga 3minimizacija ukupni! saobraajni! tro0kova u opskrbi faktorima proizvodnje i isporuci gotovi! proizvoda4 s ciljem maksimizacije profita# =akroekonomski nivo uzima u obzir razvijenost saobraajni! sistema, strukturu saobraaja, saobraajni! mogunosti i kvalitet saobraajni! usluga u zadovoljavanju saobraajni! potreba privredni! aktivnosti i op0teg privrednog razvoja sa aspekta geografskog podru1ja, grada, regije ili zemlje# =ora se rei kako je saobraaj integralno uzev0i presudan input ne samo za privredni, ve i za uravnoteeni dru0tveni i politi1ki razvoj# U tome u1estvuju ne samo konvencionalne prevozne grane ve nagla0eno telekomunikacijski sistemi, te urbano i regionalno planiranje koji su usko povezani sa transportom# =oderne te!nologije dru0tva znanja uslovljavaju iM ili iziskuju strukturne promjene u saobraajnom sistemu , kako bi saobraajne usluge kao presudan op0ti input posredovale u optimizaciji ekonomski!, dru0tveni! i politi1ki! me2uodnosa#

2& ( S/"3r/4/jni $i$5e6i: $/8re6eni -ri$5uU analizama prevoza i komunikacija s aspekta cost- benefit analize tro0ak saobraajni! usluga smatra se dodatnim tro0kom, koji se u kalkulacijama preduzea prevaljuje u proizvodne tro0kove inputa# 'manjenje tog tro0ka omoguava preduzeima da smanje tro0kove proizvodnje i poveaju produktivnost i konkurentnost# 7akle, pobolj0anja u saobraajnom sistemu pojavljuju se kao koristi u preduzeima# U domainstvima se taj proces tako2e pojavljuje kao koristi u dva oblika: 3$4 smanjeni dio do!otka zbog nii! tro0kova saobraajni! usluga poveava dio do!otka raspoloiv za druga dobra i usluge; 324 smanjenje potro0nje vremena u prevozu ostavlja vi0e raspoloivog vremena za dodatne radneM proizvodne ili potro0ne aktivnosti# U modernoj ekonomiji znanja i globalizacije djelotvorni logisti1ki sistemi, percipirani kao logisti1ka revolucija komplementarni su brzorastuim sistemima ekonomski! operacija i prostornog rasporeda saobraajne potranje# Pogisti1ka revolucija snano smanjuje potrebe dranja zali!a, 0to smanjuje tro0kove ekonomski! operacija, podie konkurencijsku snagu pojedini! proizvo2a1a, regionalni! i nacionalni! ekonomija u me2unarodnim i globalnim razmjerama# 'avremene logisti1ke transformacije jako pridonose pobolj0anju pristupa1nosti, tako2er jednom od najdjelotvorniji! na1ina smanjenja ukupni! tro0kova, postizanja ekonomije razmjera i osnovni! promjena u strukturi proizvodnje# o sve ima iznena2ujue 0iroke uticaje na ekonomiju, posebno na poslovne cikluse, a kao kranji rezultat na podizanje konkurentnosti koja povezuje nacionalnu i globalnu ekonomiju# >lju1 logisti1ke revolucije su komunikacije budui da omoguavaju stalnu interakciju izme2u proizvo2a1a i nji!ovi! opskrbljiva1a# Oedino tako je mogue djelotvorno funkcionisanje, sistema just- in- time zali!a, tj# pravovremene 3ni ranije- ni kasnije4 isporuke u odnosu na proizvodnju# 8ouzdanost moderni! logisti1ki! sistema silno smanjuje prevozne tro0kove, a time i tro0kove zali!a, isporuka i na kraju ukupni! tro0kova proizvodnje# 've to ima trajne implikacije prevoza i komunikacija u ekonomiji znanja#

9& SAVREMENI MENA':MENT U SAOBRAAJNOM SISTEMU ; OSNOV ZA EVROPSKE INTEGRACIJE 9& % Tr/n<i.ij$7/ 5r/n$="r6/.ij/ $/"3r/4/jni> "r?/ni</.ij/ Miodrag Miloevi Page A

.osansko!ercegova1ke saobraajne organizacije, kao ukupni nosioci aktivnosti saobraajnog sistema sa svojim podsistemima, u bosansko!ercegova1koj privredi imaju zna1ajnu ulogu zbog toga 0to se radi o preduzeima s jako velikim brojem radnika za bosansko!ercegova1ke prilike koji sa svim svojim karakteristikama i dru0tvenom ulogom u uslovima za!tjevane ubrzane tranzicije privrednog sektora ove drave, predstavljaju za .osnu i /ercegovinu poseban resurs# Flada do sada nije imala snage preduzeti radikalnije mjere u transformaciji veliki! saobraajni! kompanija u savremene saobraajne organizacije, 0to je osnovni uzrok izgubljenog novca i vremena na vi0ekratne, i po nekompetentnom osoblju neuspjela prilago2avanja ti! predutzea standardima Evropske unije# 5nanje ili ukupno znanje saobraajni! kompanija, taj osnovni resurs kojeg se u tradicionalnim dravnim organizacijama apsolutno negira, kad postane kompatibilno s kvalitetom znanja vanjskog okruenja, bie klju1ni faktor funkcionisanja savremenog menadmenta i most u povezivanju saobraajni! organizacija evropskog sjevera i juga u funkciji proizvodnje najbolji! saobraajni! usluga#

9& ( Rein@enjerin? -"$l"8ni> -r".e$/ u $/"3r/4/jni6 -re#u<e4i6/

Eeinenjering poslovni! procesa 3.usiness 8rocess Eeengeneering4 ++pri!vaen je u svijetu kao alternativa i nadogradnja koncepcijama i metodama kontinuiranog pobolj0anja procesa i upravljanja kvalitetom++# ?vaj koncept pripada novoj organizacijskoj filozofiji unapre2ivanja organizacijski! odnosa, koji ubrzanim postupcima organizaciju 1ine znatno fleksibilnijom i efikasnijom u unutra0njem i vanjskom okruenju, koje zbog toga jednako tako reaguje na organizacijske za!tjeve za potpunim pri!vaanjem ciljni! veli1ina menadment konkretne kompanije# Eeinenjering poslovni! procesa kao jedan od na1ina restruktuiranja preduzea, novi pojam, menadersku filozofiju, poslovnu orjentaciju, prakti1nu, teoretsku ili nau1nu disciplinu, odnosno intuitivnu spoznaju, nije jednostavno definisati, ali treba znati odakle proces zapo1eti, ko e sve u to biti uklju1en, ko formuli0e ideje u pogledu promjena i u kojoj je mjeri mogue zakora1iti u su0tinu problema transformacije organizacije, te temeljno, radikalno i drasti1no zakora1iti u redizajn poslovni! procesa da bi se dostigla potrebna efikasnost ukupni! organizacijski! elemenata i resursa# Eeinenjeringom poslovni! procesa u bosansko!ercegova1kim saobraajnim preduzeima mogue je izazvati velike i kvalitetne organizacijske promjene, tako da e dobro usmjerene u kratkom vremenu proizvesti odre2ene implikacije, i to: funkcijske odjele zamijeniti procesni timovi stru1njaka i specijalista razli1iti! profila potrebni! za realizaciju odre2enog procesa, jednostavne poslove pojedinaca zamijenit e vi0edimenzionalni zadaci, nadgledani pojedinci e postati samostalni i autonomni nosioci poslova, umjesto uske specijalisti1ke naobrazbe trait e se kompletno obrazovanje, nagra2ivanje zaposleni! prema aktivnostima zamijenit e nagra2ivanje prema rezulatatima koje e postizati, napredovat e se na osnovu znanja i sposobnosti, rad e biti usmjeren zadovoljstvu korisnika, odnosno kupaca usluga, a ne udovoljavanju nadre2enim menaderima, nadglednici e postati treneri, a organizacijska struktura e postati plitka i niska s ugra2enim centrima odgovornosti na pri!vatljivim ta1kama# =enadment saobraajni! preduzea mora znati ra1unati tro0kove i gubitke koje organizacija ima zbog negativni! stavova, niske motivacije, nezadovoljstva zaposleni! i sli1ni! ++neu!vatljivi!++ subjektivni! varijabli o kojima se nije vodilo dovoljno ra1una, odnosno menaderi moraju znati procijeniti dobit od nji!ovi! pobolj0anja# Uporno insistiranje i upuivanje nau1nika i istraiva1a ne vanost upravljanja ljudskim potencijalima, praksa saobraajnog sistema je samo sporadi1no pri!vatala i uglavnom ignorisala s tragi1nim posljedicama za neke saobraajne kompanije i nji!ove najkompetentnije, a marginalizirane i diskriminirane kadrove najproduktivnije radne i ivotne dobi, zbog koje je praksa izgubljeno dragocjeno vrijeme u prilago2avanju kompanija za!ultalom valu globalizacije i na tim osnovama potrebne transformacije i implementacije u saobraajne avropske asocijacije# ?sim specifi1nosti tri0ta, promjena koje su posljednji! godina ina1e vrlo intenzivne, prevoznici imaju dosta nejasnoa u pogledu: - optimalne veli1ine voznog parka; - modela organizacije preduzea; - outsourcinga; - specijalizacije#

Miodrag Miloevi

Page $%

8osjedovanje optimalne veli1ine voznog parka jedna je od vani! pretpostavki odrivog razvoja prevozni1ke tvrtke# Kiksni tro0kovi za vi0ak nedovoljno iskori0teni! prevozni! kapaciteta osjetno optereuju poslovanje preduzea# U slu1aju gubitka veeg kupca bolje je smanjiti vozni park, i u dogledno vrijeme, dok se dodatno ne povea potranja, poja1ano angaovati podugovara1e# U pogledu specifi1nosti prevoznog procesa, postoji neizvjesnost prevozne potrebe, reakcije konkurencije, neizvjesnost administrativni! ograni1enja i drugo# Dotovo svaki prevozni proces ima razli1ita obiljeja te uvijek treba teiti boljoj i savremenijoj organizaciji# =enadment saobraajnog preduzea mora poznavati strukturu tro0kova poslovanja, a firma mora biti organizovana na takav na1in da postoje sve potrebne stru1ne slube koje su u stanju pruiti relevantne podatke za analizu poslovanja# 8raenju tro0kova poslovanja ne pristupa se nau1nim metodama, ve je uglavnom rije1 o pau0alnim procjenama odgovorni! osoba, utemeljenim na iskustvu, uz nedovoljno izraenu vezu s pokazateljima djelatnosti prevozni1ke tvrtke i aktuelnog stanja na saobraajnom tri0tu# @aro1ito se to odnosi na fiksne tro0kove, koje velik broj prevoznika jednostavno zanemaruje u kalkulacijama, ne vodei dovoljno ra1una da nji!ovom ugradnjom u vozarinu omoguava vlastitom preduzeu odrivi razvoj# 've to pokazuje da je izbor optimalnog tri0ta vrlo sloen proces, koji za!tijeva dobru pripremu i planiranje te analizu ostvareni! pokazatelja# 5a to je potrebno imati stru1no i motivisano osoblje, koje mora neprestano pratiti i istraivati promjene na tri0tu, te s tim u najveoj moguoj mjeri uskladiti rad voznog parka i sve potrebne aktivnosti s ciljem 0to uspje0nijeg poslovanja# 'tru1no osoblje preduzea mora biti upoznato s potojeim op0tim stanjem na svim zanimljivim transportnim tri0tima, kao i o svo radu na tri0tima temeljem svi! potrebni! analiza poslovanja, koristei gotovo isklju1ivo nau1ne i stru1ne metode rada# Eazli1ite karakteristike prevozni! procesa te pojava ograni1avajui! faktora na itineraru, za!tijevaju od odgovornog osoblja saobraajnog preduzea, brze i konkretne odluke#

9& * S5r/5eA7" -"8e<i8/nje $/"3r/4/jni> 7"6-/nij/

'trate0ko povezivanje saobraajni! kompanija .osne i /ercegovine u uslovima slobodnog kretanja kapitala i resursa ovi! preduzea, ali i budue stanje uslovljenmo pristupanjem Evropskoj uniji s dozvolom ulaska konkurencije u tri0te nabavke proizvoda i usluga dravni! kompanija i dravne administracije, 1init e jedan od veliki! zaokreta u daljoj poslovnoj politici veliki! bosansko!ercegova1ki! te!ni1ki! preduzea, zbog 1injenice 0to e na zajedni1kim tri0tima nastupati djelotvornijim rasporedom inputa i efikasnijom distribucijom outputa na relativn o 0irokom prostoru# Unutra0nje i vanjsko okruenje svake saobraajne organizacije jako e se izmijeniti pod uticajem varijabli nove ekonomije i globalne orjentacije, snanim prodorom konkurencije na tri0ta tradicionalni! organizacija, i stalne prenapregnutosti odnosa izme2u privredni! aktera agresivnog nadmetanja za premonim uticajem nad kupcima saobraajni! proizvoda i usluga# 'aobraajne kompanije u1vr0ivanjem povezni1ke funkcije sjevera i juga Evrope s neutralisanjem multipliciranja transportni! kapaciteta na istim relacijama, nuno e se morati strate0ki povezivati i stavrati dodatnu vrijednost zasnovanu na uzajamnosti po kojoj partneri preuzimaju, mijenjaju ili integri0u specifi1ne poslovne resurse i kompetencije radi obostrane koristi, pa svaki partner mora za sebe stvarati veu vrijednost nego 0to moe u1initi samostalno, budui da je na izvjestan i opipljiv na1in motivisan tako postupiti# .osansko!ercegova1ke saobraajne kompanije vi0e ne mogu funkcionisati u kompatibilnim i netransparentnim uslovima s Evropom, a na manjim saobraajnim ta1kama nepovezane sa ostatkom svijeta, moraju biti spremne pri!vatiti savremene globalizacijske organizacijske trendove i ++brandove++ kao svoje fikasne konkurentske faktore u stvaranju kooperativni! interkorporacijski! odnosa na sada0njim i buduim saobraajnim i drugim tri0tima# =enadment saobraajni! preduzea e sam odrediti ciljeve, izabrati te!nike i sredstva koja vode do odre2enog stepena integracije, menaderi e pronai najbolji na1in upravljanja strate0kim savezom, zauzeti stavove i formirati principe dono0enja poslovni! odluka, zajedni1ki odlu1ivati i procjenjivati doprinose, upravljati ciljevima, mjeriti uspje0nost upravljanja savezom, te uspje0no otklanjati eventualne sukobe, u 1emu e pomoi stvaranje potpune percepcije virtualizacije saobraajni! preduzea .osne i /ercegovine ako se sada0nji menadment promjeni, a mnogi ++menaderi++ zamijene savremeno orjentisanim, obrazovanim i sposobnim#

9& + Si$5e6 -"5-un"? 78/li5e5/ $/"3r/4/jni> 7"6-/nij/ Miodrag Miloevi Page $$

?snovno pitanje na koje u bosansko!ercegova1kim saobraajnim preduzeima nema pravog odgovora jest: kako stalnim pobolj0avanjem kvaliteta istovremeno poveati i vrijednost usluge za kupce te osigurati profitabilnost za saobraajne kompanije, koje uz to imaju i druge ozbiljne izvore svakodnevni! neuspje0no regulisani! tro0kova# 'avremeni menadment je rje0enje koje treba pri!vatiti, a savremeni menaderi 3kompletni i spremni na stalno usvajanje novi! multidisciplinovani! znanja i vje0tina4 klju1 su rje0enja problema dravni!, birokratizovani!, centralizovani!, neorganizovani!, skupi! i te!nolo0ki i organizacijski zaostali! saobraajni! kompanija, koje trenutno nisu u stanju efikasno tranzitirati ponu2eni saobraaj# 8oznati faktori uticaja na kvalitetu saobraajni! proizvoda i usluga kakvi se isporu1uju potro0a1ima mogu se definisati kao: tri0ni za!tjevi i djelovanje konkurencije, tri0na politika saobraajni! organizacija, politika proizvoda i usluga organizacije, specifikacije proizvoda i usluga potpomognuti upravljanjem kvalitetom procesa 3sposobnost procesa, menaderski postupci osiguravanja i kontrole kvaliteta saobraajni! proizvoda i usluga, stepen saglasnosti sa specifikacijama4#

B& EKOLO)KI PROBLEMI SAVREMENOG TRANSPORTA

8ored pozitivnog i zna1ajnog uticaja transporta na dru0tveno- ekonomski i razvoj dru0tva i drave, posebno u vremenu globalizacije, evidentan je i njegova negativan uticaj na okolinu# ransport je jedan od sektora 1iji je uticaj na promjene klime najmanje razmatran i istraen, ali i sektor s najveim rastom ekolo0ki nepovoljni! emisija# ?ve zna1ajne ekonomske koristi popraene su i negativnim efektima transporta na okolinu, koji u visokorazvijenim zemljama dostiu i do nekoliko procenata D78- a# @egativni efekti transportni! aktivnosti, uglavnom, se odnose na saobraajne nezgode, zagu0enja, zaga2enja tla, zraka i vode, buku koju proizvode transportna sredstva, potro0nju energije, zemlji0ta i drugi! prirodni! resursa koji se koriste za proizvodnju vozila i infrastrukture# 'vi ovi negativni uticaji moraju se posmatrati integralno jer me2u njima postoji visoki stepen me2uzavisnosti, a oni dovode do direktni! i indirektni! uticaja na: - ljudsko zdravlje 3respiratorni organi, o1i, efekti akutnog trovanja, kancerogeni efekti, efekti na me!anizme odbrambenog sistema prema infekcijama4; - okolinu 3zaprljanje materijala, korozija, gubici u poljoprivrednoj proizvodnji, umiranje 0uma, zaga2enje vode i zemlji0ta4; - kvalitet svakodnevnog ivota 3neugodni mirisi, smanjena vidljivost, buka4# 'aobraajne nezgode su o1igledan primjer uticaja koji saobraaj ima na ljudsko zdravlje# Feina nesrea doga2a se u drumskom saobraaju# Eazvoj u posljednji! ,% godina rezultirao je velikim smanjenjem ljudski! rtava, ali i dalje svake godine B%#%%% ljudi izgubi ivote u saobraajnim nesreama# Oedna od negativni! posljedica na okolinu je gubitak i ivotni! sredina i nji!ova fragmentacija# 8ostoji mnogo slu1ajeva gdje su lokacije s vanim ekolo0kim vrijednostima okruene saobraajnom infrastrukturom# 8osmatrajui ovaj problem sa stajali0ta razli1iti! oblika transporta, moe se rei da je ravnomjerno raspore2en# ' ciljem smanjivanja negativni! uticaja, u posljednje tri decenije u1injen je zna1ajan napredak kada je rije1 o politici u oblastima za0tite 1ovjekove sredine, energije i transporta, i to po sljedeim pitanjima: uvo2enje novi! standarda za nova transportna sredstva, uvo2enje novi! procedura za za0titu 1ovjekove sredine kada su u pitanju nove infrastrukture, u0teda goriva, kvaliteta goriva i menadment u saobraaju# =e2utim, uprkos ovom napretku broj transportni! sredstava 3posebno u drumskom saobraaju4 i s njim povezani volumen transporta kontinuirano rastu bre negoli ekonomski rast# 8riroda problema vezani! za uticaj transporta na okolinu 1ini da oni budu internacionalizirani, ne samo zbog op0te potrebe za !armoniziranjem politike u oblasti za0tite 1ovjekove sredine, nego prije svega 1injenice da su: - transportna sredstva proizvodi koji su prisutni na me2unarodnom tri0tu, tako da standardi i regulative koje se odnese, naprimjer, na buku i emisije ne smiju biti kori0teni kao netarifne barijere na tri0tu; - transportna vozila izazivaju emisiju zaga2iva1a zraka koji slobodno prelaze granice drava 3npr# @?E4, ili pridonose globalnom zaga2enju zraka 3I?24;

Miodrag Miloevi

Page $2

sama transportna sredstva prelaze dravne granice, tako da je prijeko potrebno imati neop!odan stepen !armonizacije u oblasti nabavke goriva i standardizacije u oblasti za0tite okoline; 'tepen do kojeg se sve vrste ekonomski! instrumenata mogu upotrijebiti za ostvarivanje ciljeva za0tite okoline od negativni! uticaja transportnog sektora, predstavlja posebno vano pitanje# &skustva postignuta u okviru Evropske unije pokazuju da se uvo2enje novi! te!nologija ili 1i0i! goriva moe zna1ajno ubrzati putem razli1iti! poticajni! me!anizama i ekonomski! instrumenata# ako su u mnogim zemljama uspje0no pro0le ekonomske mjere uskla2ivanja cijena bezolovnog s olovnim benzinom i dizel gorivom, odnosno mjere uvo2enja poreski! olak0ica ili subvencija kada se radi o kupovini ++1i0i!++ ili ++mirniji!++ transportni! sredstava# 'istem oporezivanja i plaanja usluga u transportnom sektoru predstavlja determinirajui faktor kvantiteta i na1ina kori0tenja transportne usluge# Dlavni cilj EU politike je da se kod odre2ivanja cijena uklju1e marginalni socijalni tro0kovi, uklju1ujui i tro0kove destrukcije okoline, nesrea i zagu0enja# >ao najbolji na1in uspostavljanja ++prave cijene++ smatra se prebacivanje tei0ta s fiksni! taksi i cijena 3godi0nje takse za vozila ili plaanje godi0nji! karti za autoputeve4 na varijabilne takse i cijene 3putarine, porezi na gorivo, naplaivanje po kilometru puta4# >ona1no, krucijalni uslov za odrivost u saobraanju roba je aplikacija principa korisni1kog plaanja# rebalo bi primjenjivati takse po kilometru za te0ka transportna sredstva za robu# 8ri ovom, treba uzimati u obzir vanjske tro0kove i razli1ito tarifirati prema maksimalnoj tenji i klasi emisija# .ez obzira na 1injenicu da je u mnogim slu1ajevima te0ko utvrditi vanjske tro0kove transporta, nuno je 1initi prakti1ne korake k tom cilju, kako bi se onda adresirali upravo na one koji do nji! dovode# 7osada0nja iskustva u svijetu pokazuju da su ova pitanja jo0 uvijek regulisana na na1in koji nije konzistentan s osnovnim ciljevima politike za0tite okoline# 8ostoje i znaci napretka# ako se, npr# veina 1lanica EU kree prema poreznim strukturama koje prave razliku izme2u na1ina transporta prema tro0kovima u pogledu na okruenje#

C& MJESTO I ULOGA NAUKE U SAOBRAAJU

'aobraajnim stru1njacima i nau1nicima, orjentisanim istraivanju i analizama saobraajni! resursa, poznat je mukotrpan i dugotrajan postupak pripreme i primjene nau1ni! saznanja u rje0avanju 1ak najjednostavniji! problema saobraajni! organizacija u te!ni1kom, te!nolo0kom, pravnom, organizacijskom ili privrednom podru1ju djelovanja i bezuspje0nog uvjeravanja vlasnika ti! preduzea u potrebe prakti1ne primjene nau1ne istine# Qinjenica je da je saobraajna izolovanost .osne i /ercegovine nanijela nepopravljivu i nenaplativu 0tetu ukupnoj privredi drave, je tako2e nezaobilazna 1injenica da je saobraajna nauka decenijama zapostavljana u odnosu na druga nau1na podru1ja# .udui da bez saobraajne struke i saobraajne nauke nije mogu kvalitetan pomak u saobraanju roba, ljudi i informacija, te da taj problem bez navedeni! subjekata nije rije0ila ni jedna razvijenija drava, i od .osne i /ercegovine se o1ekuje da iz saobraajne politike isklju1i politi1are, i struku prepusti stru1njacima i nau1nicima iz teoretskog, prakti1nog i ekspertno- simulacijskog usmjerenja kako bi se ublaile dosada0nje posljedice nekompetentnosti u saobraajnoj politici i dostigle vrijednosti kompatibilne sa vrijednostima saobraajno organizovani! evropski! i drugi! drava# 'avremeni menadment inkorporiran u saobraajne i nau1ne discipline i saobraajne kompanije u cjelini, te implementiran u programe saobraajni! obrazovni! institucija, u mnogo veoj dimenziji od dosada0nje, pridonijet e te!ni1ki, te!nolo0ki i organizacijski superiornijim rje0enjima ukupni! saobraajni! problema i stvoriti preduslove kvalitetnog tranzitiranja evropskog saobraaja po raspoloivoj saobraajnoj infrastrukturi u svim smjerovima, a posebno smjerom sjever J jug J sjever, u 1emu e pripomoi sve intenzivnija potranja i ponuda, danas uglavnom na saobraaj orjentisane turisti1ke industrije# =enadment ++kao proces oblikovanja i odravanja okoline u kojoj pojedinci, radei zajedno u grupama efikasno ostvaruju izabrane ciljeve++, s menaderima ++koji alociraju ljudske i materijalne resurse, usmjeravaju operacije u preduzeu i planiraju budunost, te poku0avaju odrediti najefikasniji put ostvarenju ciljeva++, mogu ubudue znatno korisnije pridonositi ukupnoj nau1noj angaovanosti na planu savremenog usmjeravanja saobraajni! resursa i nji!ovog efikasnog kori0tenja s ciljem kvalitetnog uvezivanja

Miodrag Miloevi

Page $,

bosansko!ercegova1ki! saobraajni! podsistema u evropske saobraajne integracije, s jedinstvenim, a liderskim pristupom u povezivanju Evrope u snanu saobraajnu evropsku cjelinu#

%D& ZAKLJUEAK
ransport olak0ava pristup poslovima, edukaciji i odmaranju te ima klju1nu ulogu u ekonomiji jedne drave i svakodnevnom ivotu njeni! stanovnika# &zgradnja i odravanje transportni! sredstava i infrastrukture, s jedne i nji!ovo kori0tenje, s druge strane, predstavlja zna1ajan udio u ekonomiji svake drave: u zemljama EU taj udio iznosi B-C D78- a i 2-B : sveukupni! radni! aktivnosti# 5bog toga je posve jasno da na bilans jedne drave jako uti1u me2unarodna trgovina, transportna oprema i transportne usluge# ro0kovi transportni! usluga i li1ne transportne opreme predstavljaju zna1ajan dio ukupne potro0nje 3preko $%:4, a uz to i zna1ajan dio dravnog pri!oda pokriva javne tro0kove u oblasti transporta, posebno za kapitalne investicije i kompenzacije 3subvencije4# 'avremene te!nologije transporta omoguavaju laku i brzu promjenu vida transporta, odnosno dozvoljavaju maksimalno iskori0tavanje konkurentski! prednosti svakog vida transporta u jednom transportnom lancu# =ultimodalni sistemi transporta omoguavaju kombinovanje vi0e vidova transporta sa ciljem pruanja kompletne transportne usluge uz istovremeno smanjenje transportni! tro0kova# 'aobraajnu politiku EU, od posljednje decenije pro0log vijeka pa do dana0nji! dana 1ine dva osnovna dijela: dio koji se odnosi na period $AA$#-2%%%# 3.ijela knjiga EU J (hite aper on )ommon *ransport olic+4 u kojoj su definisani elementi J atributi ++novog++ transportnog sistema EU na osnovama ,,Tri I,, -rin.i-/ 3*hree , - interconnectivit+" intermodalit+" interoperabilit+ 4 sa ciljem prevazilaenja nepoeljnog ++model split++- a sa dominacijom drumskog saobraaja i otvaranjem mogunosti razvoja transportnog sistema u du!u odr#ivog razvoja i, drugi, za period 2%%$#-2%$%# definisan u .ijeloj knjizi ++Evropska saobraajna politika za 2%$%: vrijeme za odluku++# Iilj EU je uspostavljanje jedinstvenog transportnog tri0ta gdje drumski, eljezni1ki, vodeni i vazdu0ni transportni preduzetnici djeluju u uslovima slobodnog tri0ta i mogu ponuditi neograni1en broj usluga na cijeloj teritoriji EU# ransportna politika sastoji se od politika i inicijativa u tri glavne oblasti: pobolj0anje kvaliteta razvijanjem integrisani! i konkurentski! transportni! sistema zasnovani! na naprednim te!nologijama koje tako2er mogu doprinijeti ciljevima iz oblasti okoli0a i sigurnosti, pobolj0anje funkcionisanja jedinstvenog tri0ta kako bi se promovisale odredbe efikasnosti, izbora transportni! usluga i 0titei socijalne standarde, pobolj0anje transportni! veza s treim zemljama i poticanje pristupa EU operatera drugim transportnim tri0tima#

%%& LITERATURA
R$S .oi1evi 7#, >ova1evi 7#: 'avremene transportne te!nologije, Kakultet prometni! znanosti 'veu1ili0ta u 5agrebu, 2%%2# godine R2S R,S Ousufrani &#: Pogistika u saobraaju i 0pedicija, &nternacionalni Univerzitet fakultet 3u 0tampi4 ravnik, 'aobraajni

Ousufrani &#: ?snove drumskog saobraaja: e!nologija J ?rganizacija J Ekonomika J Pogistika J Upravljanje, &nternacionalni univerzitet u ravniku, 'aobraajni fakuletet, ravnik, 2%%6# godine

RBS Ousufrani &#, .e0i I#: 8oslovna logistika, Kakultet za privrednu i te!ni1ku logistiku ravnik, ravnik, 2%%A# godine R9S 8eri0i E#: 'avremene te!nologije transporta && 3&ntegralni sistem transporta4, Univerzitet u .eogradu, 'aobraajni fakultet, .eograd, $AA9# godine

Miodrag Miloevi

Page $B

RHS

5elenika E#: 8rometni sustavi: e!nologija J ?rganizacija J Ekonomika J Pogistika J =enadment, Ekonomski fakultet 'veu1ili0ta u Eijeci, Eijeka, 2%%$# godine

R6S @ovakovi '#: Ekonomika saobraaja, Ekonomski fakultet, .eograd, $A69# godine RCS .oi F#, @ovakovi '#: Ekonomika saobraaja sa elementima logistike, Ekonomski fakultet .eograd, $AA%# godine

Miodrag Miloevi

Page $9