Anahtarlama Elemanları

T.C.
MLL ETM BAKANLII
ELEKTRK-ELEKTRONK TEKNOLOJS
ANAHTARLAMA ELEMANLARI
523EO001
Ankara, 2012
Bu modl, mesleki ve teknik eitim okul/kurumlarnda uygulanan ereve retim Programlarnda yer alan yeterlikleri kazandrmaya ynelik olarak rencilere rehberlik etmek amacyla hazrlanm bireysel renme materyalidir. Mill Eitim Bakanlnca cretsiz olarak verilmitir. PARA LE SATILMAZ.
NDEKLER
AIKLAMALAR ................................................................................................................... iii GR ....................................................................................................................................... 1 RENME FAALYET1 .................................................................................................... 3 1. TRANSSTRLER .............................................................................................................. 3 1.1. Transistrn Salamlk Kontrol ve U Tespiti ........................................................... 3 1.2. Transistrlerin Anahtarlama Eleman Olarak Kullanlmas .......................................... 5 1.3. Transistrn Zamanlayc Olarak Kullanlmas ............................................................ 7 1.3.1. Zaman Gecikmeli Duran Devre (Turn-off) ......................................................... 11 1.3.2. Zaman Gecikmeli alan Devre (Turn on) ........................................................ 11 1.3.3. Rlenin Yaps ve alma Prensibi .................................................................... 12 1.3.4. Rlenin Yk Olarak Kullanlmas ....................................................................... 13 1.4. Transistrl Devrelerde Arza Giderme ...................................................................... 14 1.5. FET ve MOFSETin Yaps eitleri ve alma Prensipleri..................................... 19 1.5.1. MOSFET ............................................................................................................. 22 1.6. FET ve MOSFETin Salamlk Kontrol ve U Tespiti............................................. 26 1.7. FET ve MOSFETli Devreler ..................................................................................... 26 1.8. FET ve MOSFETli Devrelerde Arza Giderme ......................................................... 27 UYGULAMA FAALYET .............................................................................................. 28 LME VE DEERLENDRME .................................................................................... 30 RENME FAALYET2 .................................................................................................. 31 2. TRSTRLER (SCR)......................................................................................................... 31 2.1. Tristrn Yaps, zellikleri ve almas .................................................................. 31 2.2. Tristr Tetikleme Yntemleri ..................................................................................... 34 2.2.1. Ayr Bir DC retecinden Tetikleme Akm Salama .......................................... 34 2.2.2. Ana Besleme Kaynandan Tetikleme Akm Salama....................................... 34 2.2.3. zolasyon Trafosuyla Tetikleme .......................................................................... 35 2.2.4. Optokuplr ile Tristrn Tetiklenmesi ................................................................ 35 2.2.5. Tristrn AnotKatot Arasna Yksek Gerilim Uygulamak ile Tetikleme ......... 36 2.2.6. Yksek Scaklk ile Tetikleme ............................................................................. 36 2.3. Tristr Durdurma (Kesime Sokma) Yntemleri ....................................................... 36 2.3.1. Seri Anahtarla Durdurma ..................................................................................... 36 2.3.2. Paralel Anahtarla Durdurma ................................................................................ 36 2.3.4. Alternatif Akmda Durdurma .............................................................................. 37 2.4. UJTler ........................................................................................................................ 38 2.4.1 alma lkesi ve Kullanld Yerler ................................................................... 38 2.4.2. UJT Transistrl Darbe Osilatr Devresi .......................................................... 40 2.5. Tristrn Ujt ile Tetiklenmesi ..................................................................................... 41 2.6. Tristrn AVO Metre ile Salamlk Kontrol ............................................................ 41 2.7. UJTnin Salamlk Kontrol ve Ularnn Bulunmas ................................................ 43 2.8. Tristrn AVO Metre ile Ularnn Tespiti ................................................................ 43 2.9. Tristrn AC Akmda altrlmas ........................................................................... 44 2.10. Tristrn DC Akmda altrlmas ......................................................................... 44 2.11. Tristrl Devrelerde Arza Giderme ......................................................................... 44 UYGULAMA FAALYET .............................................................................................. 46 LME VE DEERLENDRME .................................................................................... 48 RENME FAALYET3 .................................................................................................. 49 i
3. DYAK ............................................................................................................................... 49 3.1. Yaps ve almas ..................................................................................................... 49 3.3. Diyakl Pals retici Devre .......................................................................................... 51 UYGULAMA FAALYET-1 ........................................................................................... 53 LME VE DEERLENDRME .................................................................................... 55 RENME FAALYET4 .................................................................................................. 57 4. TRYAK ............................................................................................................................. 57 4.1. Yaps ve almas ..................................................................................................... 57 4.1.1. Triyakn almas ............................................................................................. 58 4.2. zellikleri ................................................................................................................... 59 4.2.1. Triyakn Tetiklenme ekilleri ............................................................................ 59 4.3. Triyakn AVO Metre ile Salamlk Kontrol ............................................................. 60 4.4. AVO Metre ile Triyakn Ularnn Tespiti.................................................................. 62 4.5. AC Motor Hz Kontrol ................................................................................................ 63 4.6. Dimmer Devresi .......................................................................................................... 64 UYGULAMA FAALYET .............................................................................................. 65 LME VE DEERLENDRME .................................................................................... 67 RENME FAALYET5 .................................................................................................. 69 5. KUADRAK ........................................................................................................................ 69 5.1. Yaps ve almas ..................................................................................................... 69 5.1.1. Kuadrakn zellikleri ......................................................................................... 69 5.1.2. Kuadrakn AVOmetre ile Salamlk Kontrol .................................................... 70 5.1.3. LDRli Karanlkta alan Lamba Devresi ......................................................... 70 5.2. Kuadrakl Devrelerde Arza Giderme ......................................................................... 71 UYGULAMA FAALYET .............................................................................................. 72 LME VE DEERLENDRME .................................................................................... 74 MODL DEERLENDRME .............................................................................................. 75 CEVAP ANAHTARLARI ..................................................................................................... 77 KAYNAKA ......................................................................................................................... 80
ii
AIKLAMALAR AIKLAMALAR
KOD ALAN DAL/MESLEK MODLN ADI MODLN TANIMI SRE N KOUL YETERLK
523EO001
Elektrik-Elektronik Teknolojisi Dal Ortak Anahtarlama Elemanlar Anahtarlama zellii olan devre elemanlarn (tristr-triyak vb.) kullanarak alak akm ve gerilimle yksek akm ve gerilimlerin nasl kontrol edildikleri ile ilgili bilgi ve becerilerin kazandrld bir renme materyalidir. 40/32 Bu modln n koulu yoktur. Anahtarlama ve tetikleme elemanlarn elektronik devrelerde kullanmak Genel Ama Bu modl ile gerekli ortam salandnda, anahtarlama ve tetikleme elemanlarn tanyarak katalog bilgilerine uygun olarak elektronik devrelerde kullanabileceksiniz. Amalar 1. Transistrlerin analog ve dijital l aletleriyle lmn yapabilecek, transistrl anahtarlama ve zamanlama elemanlarn devrelerde kullanabileceksiniz. 2. Tristrlerin yapsn ve zelliklerini, UJT ile tetikleme yntemlerini renebilecek, analog-dijital l aletleriyle lmn yapabilecek, istenen zellikte tristr seebilecek ve tristr kullanarak uygulama devresi yapabileceksiniz. 3. Diyan yapsn ve zelliklerini tanyacak, istenen zellikte diyak seebilecek ve pals retici devre uygulamasn yapabileceksiniz. 4. Triyakn yapsn ve zelliklerini, tetikleme yntemlerini renebilecek, analog ve dijital l aletleriyle lmn yapabilecek, istenen zellikte triyak seebilecek ve triyakla uygulama devresi yapabileceksiniz. 5. Kuadrakn yapsn, almasn ve zelliklerini tanyacak, istenen zellikte kuadrak seebilecek ve ACde g kontrol uygulamas yapabileceksiniz. Ortam: Elektrik-elektronik laboratuvar, iletme, ktphane, ev, bilgi teknolojileri ortam vb. Donanm: Bilgisayar, projeksiyon cihaz, izim ve simlasyon programlar, kataloglar, deney setleri, alma iii
MODLN AMACI
ETM RETM ORTAMLARI VE DONANIMLARI
masas, AVOmetre, bread board, eitmen bilgi sayfas, havya, lehim, elektrikli almalar, anahtarlama elemanlar, yardmc elektronik devre elemanlar, elektrik elektronik el takmlar Modl iinde yer alan her renme faaliyetinden sonra verilen lme aralar ile kendinizi deerlendireceksiniz. retmen modl sonunda lme arac (oktan semeli test, doru-yanl testi, boluk doldurma, eletirme vb.) kullanarak modl uygulamalar ile kazandnz bilgi ve becerileri lerek sizi deerlendirecektir.
LME VE DEERLENDRME
iv
GR GR
Sevgili renci, Gnmzde elektrik ve elektronik alannda meydana gelen ba dndrc gelimeler herkesi etkilemektedir. nsan yaamnn her aamasnda, bu alann rnleri artk birer ihtiya olarak kullanlmaktadr. imdi olduu gibi gelecekte de bu alanda srekli gelimeler olacak ve hepimizi megul etmeye devam edecektir. Bu modl ile rnein +5 volt gerilimden yararlanarak AC 220 voltta alan bir elektrik motorunu altrabileceksiniz. Bir amar makinesinin elektronik kart sisteminde anahtarlama eleman olarak kullanlan triyakn ilevini renebileceksiniz. Gnlk hayatta kullandmz elektronik cihazlarn almalar hakknda temel bilgileri bu modl sonunda renmi olacaksnz.
RENME FAALYET1 RENME FAALYET1

AMA
Transistrlerin analog ve dijital l aletleriyle lmn yapabilecek, transistrl anahtarlama ve zamanlama elemanlarn devrelerde kullanabileceksiniz.
ARATIRMA
Elektronik anahtarlama elemanlarnn kullanm alanlar hakknda aratrma yapnz.
1. TRANSSTRLER
Transistr, kk akmlar (A-mA) ile byk akmlar (mA-A) kontrol edebilen aktif devre elemandr.
12V
12V LED
LED R1 1K
Byk Akm
R1 1K
LED zerinden akm gemez
+5V
R2 2.2K Kk Akm
R2 2.2K Beyzde akm yok
ekil 1.1: Transistrn iletim ve kesim durumlar
1.1. Transistrn Salamlk Kontrol ve U Tespiti

Transistrn diyot e deerini gz nne alrsak transistrn salamlk kontrol ve ularnn tespiti daha kolay olacaktr. Transistrn ters ynde seri bal iki diyot gibi dnlmesi byk kolaylk salar. PNP tipi transistr, katotlar birbirine bal iki diyot, NPN tipi transistr ise anotlar birbirine bal iki diyot gibi dnlebilir.
C B E PNP B
C C B E NPN B
ekil 1.2: PNP ve NPN tipi transistrlerin diyot e deeri
ekil 1.3: Transistrn tipinin ve beyz ucunun bulunmas
l aletinin bir probu transistrn bir ayanda sabit tutulurken dier prob ayr ayr botaki dier iki ayaa dedirilir. l aletinde birbirine yakn, iki deer okununcaya kadar problar yer deitirmelidir. l aletinin sabit tutulan ucu transistrn beyz ucunu gsterir. Daha az deer gsteren u kolektr dieri emiter ucunu belirtir. Beyz ucunda sabit tutulan probun rengi krmz ise transistr NPN tipinde, beyz ucunda sabit tutulan probun rengi siyah ise transistr PNP tipindedir.
ekil 1.4: Transistrn kolektr ve emiter ucunun bulunmas
Test srasnda l aletinde, doru polarma alan transistrn eik gerilim deeri grlr. lm srasnda beyzemiter (VBE) eik geriliminin beyzkolektr (VBC) eik geriliminden biraz daha byk olduu grlr. rnein, BC 547 transistrnde VBE = 0,582 volt, VBC = 0,576 volttur. 2N3055 transistrnde VBE = 0,455 volt, VBC = 0,447 volttur. Transistrn beyz-emiter ve beyz-kolektr ular ters polarma edilirse l aleti, OL veya 1 eklinde maksimum gerilim deerini gsterir.
1.2. Transistrlerin Anahtarlama Eleman Olarak Kullanlmas

Transistrler motor, bobin veya lamba gibi yksek gl elemanlarda ve lojik kap devrelerinde anahtarlama eleman olarak kullanlr. Transistrlerin alma blgesi vardr: doyum blgesi, kesim blgesi ve aktif blge Aktif blge, ykseltme (amplifikasyon) ileminde kullanldndan doyum (saturasyon) ve kesim (cut-off) blgeleri anahtarlama ileminde kullanlr.
Ic (mA) Doyum blgesi transistr tam iletimde
VCE=0 olduunda Ic VCC RL
60 50
Q Aktif blge 40 30 20 B 10 0 1
VCE(sat) IB=0 VCE(V) Kesim blgesi transistr tam yaltmda
6
IC=0 olduunda VCE=VCC
ekil 1.5: Transistrn 4. blge karakteristii

VCC VCC
RL Vout C Rin
Vin
RL Vout
B E
Anahtar kapal
ekil 1.6: Transistrn doyum durumunda iletimde olmas
Transistr doyumdayken tamamyla iletkendir. IC akm en st seviyede, VCE gerilimi sfrdr.
VCC
VCC
RL Vout C Rin Vin B E
RL Vout
Anahtar ak
ekil 1.7: Transistrn kesim durumunda yaltmda olmas
Transistr kesimdeyken tamamyla yaltkandr. IC akm sfr, VCE gerilimi en st seviyededir.
1.3. Transistrn Zamanlayc Olarak Kullanlmas

Genellikle transistrn beyzine bal kondansatrn arj ve dearjyla transistrn iletim ve kesim durumunu kontrol ederek zaman gecikmeli alan devrelere transistrl zamanlayc denir. Zaman sabitesi
Kondansatr ve bobinin DC gerilim altndaki arj ve dearj sreleri zaman sabitesini verir. Kondansatr gerilimi bobin akm depo eder. R-L seri (indktif zellikli) devrelerde zaman sabitesi
Omik diren (R) ile indktif diren (XL) ekil 1.8'de grld gibi seri balanp akm uygulanrsa devreye seri bal olan ampermetrenin ibresinin aniden maksimum deere kmad grlr. Bunun sebebi, bobinin oluturduu manyetik alann reteten gelen akmn artna kar koymasdr.
ekil 1.8: Seri R-C devresi ve R-L seri devreye uygulanan DC akmn "art" ve "azal" erileri
R ve L ile oluturulan seri bir devreden geen akmn, 5.t zaman sonra maksimum deere ulat, hassas deneyler sonucunda anlalmtr. 7
Buna gre R-L seri bal devrelerin zaman sabitesi t=L/R ile bulunabilir. rnek 1: 2 ohmluk diren ile 0,2 henrylik bobin seri balanmtr. Devrenin zaman sabitesini bulunuz. zm 1: t=L/R = 0,2/2 = 0,1 saniye Not: Her bobinin mutlaka bir miktar omik direnci vardr. Omik direnci hi olmayan bobine ideal bobin denir. Gerekte ideal bobin yoktur. deale yakn bobin vardr. R-L seri bal devreden geen akmn zamana gre deiim grafii izilecek olursa ekil 1.8'de verilen logaritmik eriler bulunur. ekil 1.8'deki logaritmik erilerden yararlanlarak e tabanl logaritmik denklem bulunmutur. Uzun hesaplamalar gerektiren e tabanl denklemin nasl kt zerinde durulmadan hesaplamalarda kullanlan forml dorudan verilecektir. arj annda akmn ani deeri: i = V/R.(1-e-(R/L).t) ya da, i = V/R.[1-1/e(R/L).t] Verilen denklemde: i: Anahtar kapatldktan sonra akmn maksimum deerine ulamadan nce herhangi bir t anndaki ani deeri, V: Devreye uygulanan gerilim, R: Devredeki direncin deeri, L: Bobinin indktans (henry), e: Neper logaritma taban (2,71828) Dearj annda akmn ani deeri: i = V/R.(e-(R/L).t ) ya da i = V/R(1/e(R/L).t ) rnek 2: ekil 1.8'de verilen devrede R = 2 W, L = 4 H, V = 20 V olduuna gre, RL seri devrede anahtar kapatldktan 2 sn. sonra akmn ani deeri nedir? Hesaplaynz. zm 2: Devreden geebilecek doru akmn maksimum deeri, Imaks = V/R = 20/2=10 A DC uygulandktan 2 sn. sonra devreden geen akmn ani deeri, i = V/R.(1-e-(R/L).t) = 20/2(1-1/e(2/4).2) = 10.(1-1/e1) = 10.(1-1/2,7181) i = 10-10/2,718 = 6,32 A
rnek 3: ekil 1.8'de verilen devrede akm maksimum deerde akarken S anahtar 2 konumuna alndktan 2 saniye sonra hangi deere der? zm 3: i = V/R.(e-(R/L).t)) = 10.1/e(R/L).t = 10/2,718 = 3,68 A R-C seri (kapasitif zellikli) devrelerde zaman sabitesi
ekil 1.9: R-C seri devre ve R-C seri devreye uygulanan DC akmn "art" ve "azal" erileri
Kondansatrn her iki levhasnda eit derecede elektron bulunduu zaman eleman bo olarak nitelenir. Kondansatrn dolmas, iki levhadan birinin (+), dierinin (-) yk ile yklenmesidir. Kondansatr bir R direnci zerinden arj olurken ularndaki gerilimin U besleme geriliminin % 63,2'sine kmas iin geen zamana bir zaman sabitesi denir. Baka bir deyile dolu bir kondansatrn ular arasndaki gerilimin boalma esnasnda ilk gerilim deerinin % 36,8'ine dmesi iin geen zamana bir zaman sabitesi ad verilir. Kondansatrler bir DC kaynana balandnda ampermetrenin ibresi nce yksek bir deer gsterir ve daha sonra 0 A deerine doru iner. ekil 1.9'da verilen devrede anahtar 2 konumuna alnrsa dearj ilemi balayacandan ampermetre ters ynde yksek bir akm deeri gsterir, daha sonra ibre sfr deerine doru der. Yaplan bu deneylerin elektriksel grafikleri izilecek olursa logaritmik zellikli eriler bulunur. Erilerden karlan denklemlere gre kondansatrler 5t (tau)lik zaman aralnda dolar ya da boalr. Omik direnci hi olmayan bir kondansatr, ideal kondansatr olarak adlandrlr. Gerekte ideal kondansatr yoktur, ideale yakn kondansatr vardr nk arj olurken akma kar hi diren gstermeyen kondansatr yaplamamtr.Kondansatrn balant ayaklarnn ve plakalarn yapld metalin belli bir omik direnci sz konusudur. Herhangi bir kondansatr tek bana retece baland anda hemen dolmaz. Dolma ilemi belli bir sre alr. Bu sre ok ksa olduu iin ihmal edilebilir. Kondansatr ekil 1.9da grld gibi bir diren zerinden devreye balandnda zaman sabitesi denklemi, t = R.C eklinde bulunur. 9
Kondansatr arj olurken geriliminin belirli bir srede ykseldiini, dearj olurken yine belirli bir srede yksz hle dndn belirtmitik. Bu yaklam nda yaplan deneylerde bulunan doluluk oranlar u ekilde olmaktadr:
Tablo 1.1: Doluluk oran tablosu
rnek 4: ekil 1.9'da verilen devrede 1000 mFlk kondansatr, 10 kluk diren zerinden arj olmaktadr. a. Kondansatrn zaman sabitesini, b. Kondansatrn tam olarak dolmas iin geen zaman bulunuz. zm 4: a. t = R.C = 10000.0,001 = 10 sn. b. Kondansatrn dolma zaman = 5.t = 50 sn. Kondansatrn plakalarnda biriken enerjinin gerilim ve akm deerinin herhangi bir andaki seviyesini bulmada kullanlan denklemler: arj annda akmn ve gerilimin ani deerleri: Vc = V.(1-e-t/R.C) c = V/R.(e-t/R.C) rnek 5: Deeri 2 M olan bir diren ile kapasite deeri 2 mF olan bir kondansatr seri balanm ve sisteme 200 V uygulanmtr. Buna gre anahtar kapandktan 2 sn. sonra kondansatr ularndaki gerilim ka volt olur? Bulunuz. zm 5: Vc= V.(1-e-t/R.C)=200.(1-e-2/2.2)=200.(1-e-1/2)=200.[1-(1/e1/2)]=200.[1-(1/ 78,6 V Dearj annda akmn ve gerilimin ani deerleri: Vc = V.(e-t/R.C) ve c = -V/R.(e-t/R.C) rnek 6: Kapasite deeri 1 F olan bir kondansatre 250 V uygulanarak arj ilemi yaplmtr. Ardndan rete sistemin dna karlarak kondansatr ularna 1 Mluk diren paralel olarak balanmtr. Buna gre dearj ilemi baladktan 2 sn. sonra kondansatr ularndaki gerilim ka volta iner? Bulunuz. 10
)]=
zm 6: Vc = V.(e-t/R.C) = 250.(e-1/1.1) = 250.e-1 = 250.(1/2,718) = 92 V
1.3.1. Zaman Gecikmeli Duran Devre (Turn-off)

Butona basldnda kndaki ykn almasn salayan, buton brakldktan bir sre sonra ykn almasn durduran devreye turn-off devresi denir.
12 V
LED1
R4 1K R1 120K R2 10K R3
T2
T1
100R
Buton
C 1000
ekil 1.10: Zaman gecikmeli duran devre
Devrede butona basldnda T1 in B-E ular ksa devre olur ve T1 kesime gider. T2 nin beyzi R2 ve R3 zerinden gerekli polarmay alr. T2 iletime geer, led yanar. Buton serbest brakldnda kondansatr R1 direnci zerinden arj olmaya balar. Kondansatr zerindeki gerilim deeri 0,8 olduunda T1 iletime geer. Bu durumda T2 nin beyzi R3 ve T1 in C-E si zerinden aseye balanr ve T2 kesime gider. T2 kesime gidince led sner.
1.3.2. Zaman Gecikmeli alan Devre (Turn on)

Normalde kndaki yk altran, buton basldnda ykn almasn durduran, buton brakldktan bir sre sonra ykn tekrar almasn salayan devreye turn-on devresi denir.
11
12 V
LED1
R1 120K
R2 330R
T1
Buton
C 1000
ekil 1.11: Zaman gecikmeli alan devre
Devrede butona basl iken transistrn beyzi aseye bal olduundan transistr kesime gider ve led sner. Buton brakldnda beyz ucu aseden kurtulur. Kondansatr bo olduundan transistr kesimde kalmaya devam eder. Transistrn iletime geebilmesi iin kondansatr ularndaki gerilimin, beyz-emiter eik gerilimine ulamas gerekir. Bu eik gerilimi her transistr iin farkl deerde olmakla birlikte ortalama 0,7 V civarndadr.
1.3.3. Rlenin Yaps ve alma Prensibi

Kk deerli bir akmn oluturduu elektromanyetik alan ile yksek gte veya akmda alan bir alcy (yk) altrabilmek (anahtarlayabilmek) iin bir ya da daha fazla anahtar grubunu kontrol eden (anahtarlar aan ya da kapatan) elemana rle denir. Baz rle eitleri aada verilmitir: Manyetik rle Termik rle Reed rle Solid state rle (SSR) Zaman rlesi Reaktif g kontrol rlesi Motor koruma rlesi Sv seviye kontrol rlesi Akll rle
Resim 1.1: DC gerilimle alan manyetik rlenin grn
12
ekil 1.12: DC gerilimle alan manyetik rlenin i yaps
NA a
NK
ekil 1.13: DC gerilimle alan manyetik rlenin sembol
Yumuak demir nve zerine sarlan bobin ularna (a,b) gerilim uygulandnda bobin etrafnda bir manyetik alan oluur. Bu manyetik alann etkisiyle yumuak demir nve mknatslk zellii kazanarak karsndaki paleti kendisine doru eker. Hareketli kontak, palet zerinde sabitlenmitir. Palet hareket ettiinde hareketli kontak (O), normalde kapal kontaktan (NK) ayrlarak normalde ak kontakla (NA) birleir. Bobin ularndaki gerilim kesildiinde yumuak demir nvenin mknatslk zellii kaybolur. Palet, yay tarafndan ekilerek yumuak demir nveden ayrlr. Palete bal hareketli kontak, normalde ak kontaktan ayrlarak normalde kapal kontakla birleir.
1.3.4. Rlenin Yk Olarak Kullanlmas

12V LAMBA a
1N4001
NA
NK
S b R 10K TR1 BC548 O
AC 220V 50Hz
ekil 1.14: Rlenin yk olarak kullanlmas devresi
ekil 1.14deki devrede S anahtar kapatldnda transistr iletime geer. Rle bobin ular enerjilenir. Rle kontaklar konum deitirir. NA kontana seri bal olan lamba devresini tamamlar ve k verir. 13
1.4. Transistrl Devrelerde Arza Giderme

Birok dijital l aletinde transistr test etmek iin uygun bir yol salayan diyot te st konumu mevcuttur. l aletini diyot test konumuna aldnzda l aleti iindeki piller, transistrn doru (ileri) polarma ve ters polarma gerilimini salar. Bu gerilim deerleri kullanlan pile gre deiebilir. 1,5V - 3,5V arasnda deerler grlebilir. NPN transistorn beyz-emiter aras doru polarma aldnda -krmz (pozitif) u beyze siyah (negatif) u emitere balandnda- l aleti 0,5V - 0,9V arasnda bir deer gsterir. Ters polarmada ise l aleti pil gerilimine yakn bir deer gsterir. Beyz-kolektr arasnda da ayn ilemler tekrarlanr.
Resim 1.2: NPN tipi transistrde arza tespiti
PNP transistr iin ilemler pozitif (krmz) ve negatif (siyah) ular yer deitirilerek yaplr. Eer transistr ak devre olmusa doru polarmada da ters polarmada da pil gerilimini gsterecektir. Baz l aletleri OL (Over load) veya Or (over range) gibi ifadeler de kullanabilir.
Resim 1.3: PNP tipi transistrde arza tespiti
Transistr ksa devre olmusa her iki polarmada da 0 Volt gsterecektir. Bazen hasarl transistr jonksiyonlar, her iki polarmada da (ynde de) kk bir diren gsterebilir. Bu durumda l aleti, her iki ynde de pil geriliminden biraz daha az gerilim deeri gsterir. (1,1V gibi) 14
Baz dijital l aletlerinin n panelinde transistrn hFE (DC) deerini test etmek iin bir test soketi bulunur. Transistr sokete uygun olmadan yerletirilirse veya hatal balant yznden fonksiyonunu dzgn yerine getiremiyorsa 1 veya 0 ekranda gzkecektir. Transistrn DC deeri normal deerler iinde ise transistr dzgn alyor demektir. Transistrn normal DC deeri data kataloglarndan renilebilir. Tek bir transistr devre iinde veya devre dnda transistr test edici ile test edilebilir. yi bir arza giderme alkanl, sebeplerinden emin olmadka veya problemi tek bir elemana indirmedike devreden hibir eleman skmemeyi gerektirir. lk olarak transistor test edici ile devre iinde kontrol etmelidir. Test sonucu olumsuz ise transistr dikkatlice sklmeli ve bilinen salam bir transistr ile deitirilmelidir. karlan para devre dnda da kontrol edilmelidir. Devre ii test sonucu olumlu fakat devre hala dzgn almyorsa kart (board), zayf balant veya bakr yollardaki krklk iin kontrol edilmelidir. Zayf bir lehim noktas, ak devreye veya yksek dirence sebep olur. Bu durumda gerilim ltmz fiziksel nokta nemlidir. rnein kolektrn bal olduu (pad ak devre iken) bakr uta ak devre varken kolektr ucundan lme yaparsanz V-mV arasnda deien deerler grrsnz. lmeyi bakr yol zerinden veya RC kolektr direncinin ucundan yaparsanz kaynak gerilimi VCC yi okursunuz. Eer transistrn kolektr ucu ieriden ak devre ise llecek gerilim deeri VCCdir. lme yaptmz noktann nemi buradan ok iyi anlalmaktadr.
Resim 1.4: Transistrde arza tespiti lm
rnek: ekildeki lm deerleri hangi hatay belirtir? zm: Kolektr ucunda 10 V lldne gre transistr kesimdedir. Beyz polarma gerilimi kart zerinde 3 V okunsa da transistrn bacanda deien deerler llmektedir. Bu durum, transistrn baca ile lm yaplan nokta arasnda ak devre olduunu gsterir. Beyz noktasndaki lehim kontrol edilmelidir. Ak devre transistrn iinde ise beyz ucunda da 3V okunur.
15
Resim 1.5: Transistrde polarma gerilimi lm
Sznt akm lme
Btn transistrlerde ok kk sznt akm vardr. Fakat bu akm nA seviyesinde olduundan ihmal edilir. Transistr devreye beyz polarmas olmadan (IB=0) balandnda (yaltkan) kesimdedir. dealde IC=0 olmaldr. Uygulamada ise emiter-kolektr arasnda nA lekli bir sznt akm (ICEO kolektr emiter akm beyz ak) geer. Genelde arzal bir transistrde ar sznt akm vardr. Transistrdeki bir baka sznt akm da ters kolektr-beyz akmdr (ICBO). Bu akm emiter ak iken okunur. Bu sznt akm ar ise kolektr-beyz aras ksa devredir. Kazan lme
Sznt testine ek olarak transistr test cihazlar transistrn betasn (DC) kontrol ederler. Uygulanan IB deerine gre IC sonucu llr. Okunan deer IC/IB orann belirler. Test cihazlarnn ou devre iinde beta (DC) kontrol salar. Bu yzden pheli eleman test etmek iin devreden skmeye gerek kalmaz. 1.4.1. Polarmal Transistr Devrelerinde Arza Tespiti Transistrl polarma devresinde birok arza oluabilir. Polarma direnleri ak devre, souk lehim veya ksa devre olabilir. Transistorn kendisi ieriden ksa devre veya ak devre olabilir. Normalde =200 olan 2N3904 transistrnn zerinde okunmas gereken gerilimler unlardr: VBB = 3 Volt ve VCC = 9 Volt VB = VBE = 0.7 V
IB
3V 0.7V 2.3V 41.1 A 56K 56K

16
IC = DCIB = 200.(41.1 A) = 8.2 mA VC = 9 V ICRC VC = 9 V (8.2 mA).(560 ) VC = 4.4 V
ekil 1.15: Transistrde beyz ve kollektr polarmas lm
Arza: Beyz direnci ak devre
Belirtiler: aseye bal olmadndan beyzde V-mV aras deerler okunur. Transistr kesimde olduu iin kolektrdeki gerilim 9 volt okunur.
ekil 1.16: Beyz direnci ak devre
Arza: Kolektr direnci ak devre
Belirtiler: Kayan noktadan dolay kolektrde V-mV aras deerler okunur. Beyzemiter arasna uygulanan ileri polarmadan dolay beyzde 0,5 V-0,7 V gerilim okunur.
ekil 1.17: Kollektr direnci ak devre
17
Arza: Transistorn beyzi ak devre
Belirtiler: Beyz ucunda 3 V, kolektrde ise 9 V gerilim deeri okunur nk transistr kesimdedir.
ekil 1.18: Transistrn beyzi ak devre
Arza: Transistorn kolektr ak devre
Belirtiler: Beyz-emiter arasna uygulanan ileri polarmadan dolay beyz ucunda 0,5 V0,7 V gerilim okunur. Kolektr ucunda 9V gerilim deeri okunur nk ak devre kolektr akmnn gemesini engeller.
ekil 1.19: Transistrn kollektr ak devre
Arza: Transistorn emiteri ak devre
Belirtiler: Beyz ucunda 3 V, kolektrde ise 9 V gerilim deeri okunur nk kolektr akm yoktur. Emiter ucundaki gerilim 0 volttur.
ekil 1.20: Transistrn emiteri ak devre
18
Arza: ase balants ak devre
Belirtiler: Beyz ucunda 3 V, kolektrde ise 9 V gerilim deeri okunur nk kolektr akm yoktur. Beyz-emiter arasndaki doru polarmadan dolay emiter ucundaki gerilim, 2,5 V veya biraz daha fazladr. Voltmetre ile lme yapmak, beyz-emiter arasndaki i diren zerinden ileri polarma akm yolu oluturur.
ekil 1.21: Transistrn ase balants ak devre
1.4.2. Gerilim Blc Diren Polarmal Transistr Devrelerinde Arza Tespiti Gerilim blc diren polarmal transistr devrelerinde, transistr veya bazen polarma direnleri bozulabilir. Birok devrede, ak devre diren, ieriden ak devre transistr ular ve balantlar veya ksa devre balantlar arzaya sebep olabilir. Genelde bu arzalar transistr, kesimde (yaltmda) veya doyumda (iletimde) gsterebilir. Devre dzgn altnda yaklak okunan deerler ekildeki gibidir.
1.5. FET ve MOFSETin Yaps eitleri ve alma Prensipleri

NPN ve PNP tipi olarak adlandrlan klasik tip transistrler (ki Kutuplu Jonksiyon Transistr - BJT) alak giri empedansna sahiptir. BJT'ler, hem elektron akm hem de delik (boluk) akmnn kullanld akm kontroll elemanlardr. FET (Field Effect Transistr - Alan Etkili Transistr) ise yksek giri empedansna sahip, tek kutuplu, gerilim kontroll bir elemandr. Elektrik alan prensiplerine gre altndan alan etkili transistrler olarak bilinir. FET'ler, transistrlerin kullanld yerlerde rahatlkla kullanlabilir. FET'lerin klasik transistrlere (BJT) gre stnlkleri yle sralanabilir:
Giri empedanslar daha yksektir. (BJT'de 2K iken FET'lerde yaklak 100M 'dur.) Anahtar olarak kullanldnda, sapma gerilimi yoktur. Radyasyon (yaynm) etkisi yoktur. BJT'lere nazaran daha az grltldr. Issal deiimlerden etkilenmez. BJT'lere gre daha kktr. Bu nedenle entegrelerde daha fazla kullanlr. Yksek giri empedans ve alak elektrodlar aras kapasitans zellii ile yksek frekans devrelerinde rahtlkla kullanlr. BJT'lere gre sakncas ise band geniliklerinin dar olmas ve abuk hasar grebilmesidir.
19
Alan etkili transistrler (FET) iki ana gruba ayrlr:
JFET (Junction Field Effect Transistor, Eklem Alan Etkili Transistr) MOSFET (Metal Oxide Semiconductor Field Effect Transistr, Metal Oksit Yar letken Alan Etkili Transistr) BJT'lerde olduu gibi JFET'lerde de terminal vardr. Bunlar drain (oluk, aka), source (kaynak) ve gate (kap, geit)dir. Transistrlerde, kollektrn karl drain, emiterin karl source, beyzin karl gatedir. Transistrler nasl NPN ve PNP tipi olmak zere iki tipte ise JFET'ler de; * n - kanall JFET* p - kanall JFET olmak zere iki tipte imal edilir.
ekil 1.22: N-kanall JFET'in fiziksel yaps ve sembol P-kanall JFET'in fiziksel yaps ve sembol
ekil 1.22'de grld gibi n-tipi bir maddenin iki yanna p-tipi madde enjekte edilerek n-kanall JFET elde edilir. ki p-tipi madde birletirilerek gate ucu karlr. n-tipi maddenin bir ucu drain, dier ucu da source'dur. Burada gvde n-tipi maddeden meydana geldii iin JFET'in ad n-kanalldr. Gvdenin yapld maddenin ad JFET'in tipini belirler. JFET'in almasnda n-kanall zerinde durulacaktr. Ayn ekilde eer gvde p-tipi maddeden oluursa p-kanall JFET elde edilmi olur. (ekil 1.22) Sembollerden de anlalaca gibi ok yn gate'e doru ise n-kanall, gate'ten dar doru ise p-kanall JFET'tir.
ekil 1.23: JFET'in almas
ekil 1.23'de n-kanall bir JFET'in uygun alma iin harici g kaynaklarna nasl irtibatlandrld gsterilmitir. Drain, RL yk direnci zerinden VDD drain g kaynann pozitif terminaline, source VDD'nin negatif terminaline irtibatlandrlr. Gate, VGG g kaynann negatif terminaline balanr. Bu irtibatla gate-source p-n eklemi ters bayaslanmtr yani polarmalandrlmtr. Gate p- maddesinden olutuu iin VGG g 20
kaynann (-) terminali gate'e, (+) terminali sourcea balanarak ters polarma salanmtr. Gatenin ters polarmalanmasyla devreden akan gate akm son derece kk deerdeki bir ters akmdr. ID drain akm, JFET zerinde sourceden draine doru akar (Akmn, g kaynaklarnn (-) terminalinden, (+) terminale dolat kabul edilmitir.) lk durumda VGG g kaynann olmadn, gate ucunun dorudan aseye bal olduunu dnelim. Bu durumda VGG=0V olduu iin gate-source aras voltaj da (VGS) o volttur. Bu anda ID akm, n-tipi maddenin direnci ve RL tarafndan limitlenir. JFET zerinden drain akm (ID) arttka n-madde paras boyunca bu gerilim dm meydana gelir. Bu gerilim, sourcea gre pozitif olup gate p-n eklemini ters polarmalanmtr.
ekil 1.24: VDD voltaj deiiminin kanal ve drain akmlar zerine etkisi
P-N eklemi ters polarmaland her durumda, eklem civarnda, iinde akm tayclar bulunmayan bir boluk blgesi (eklem setti) meydana gelir. Bu durum ekil 1.24de P maddelerinin evresinde gsterilmitir. P maddelerinin evresindeki boluk blgesinde akm tayclar olmadndan ID drain akm akamaz. Bylece, drain akm boluk blgeleri arasndaki sahada snrlandrlm olur. Bu blge kanal olarak adlandrlr. VDD kaynak voltaj arttka drain akm da artar. Fakat bu art dorusal deildir. Bu artn dorusal olmamasnn nedeni, gate p-n eklemindeki ters polarmalanmasnn artmasndandr. ekil 1.24'de VDD = 4 Volt iken boluk blgesi ile VDD = 6 Volt iken boluk blgesinin durumu grlmektedir. VDD drain kaynak voltajnn daha fazla arttrlmas (VDD = 6V), ekil 1.23de grld gibi boluk blgelerinin birbirine daha fazla yaklamasna neden olur. Byle bir durumda drain kaynak voltajnn daha fazla arttrlmas ID drain almnda ok az bir art meydana getirir. Bylece drain akm saturasyona (doyum) ulam olur. Drain akmnn saturasyon deerine ulat noktaya PINCH - OFF noktas denir. Pimch - off nokasna kritik gerilim ad da verilebilir. VP ile gsterilir. Bu deer n-kanall JFET'te negatif, p-kanall da ise pozitif deerdir. JFET'te negatif, p-kanall da ise pozitif deerdir.
21
ekil 1.25: n-kanall JFET karakteristik erisi
ekil 1.25de gsterilen karakteristik erinin yatay ekseni drain - source aras voltaj, dikey ekseni ise ID drain akmn gsterir. imdi JFET'in almasn bu karakteristik eri zerinda tekrar edelim. Gate - source gerilimi (VGS) VGG bataryas ile salanrsa JFET 'ten ID akm akar. Gate - source eklemi VGG bataryas ile ters polarmaland iin gate akm IG=0 olur. ekil 1.24de olduu gibi gate - source aras voltaj 0 Volta ayarlandnda ID drain akm nemli bir byklktedir ve IDSS olarak adlandrlr. (IDSS = gate - source eklemi ksa devre olduunda drain - source arasnda akan akm) VDS, sfrdan itibaren yaklak 4 Volta kadar arttrldnda ID akm da artar. Karakteristik eride VA noktas kanal pinch - off noktasdr. IDSS deeri de yaklak 1mA'dr. **Pinch - off noktasndan itibaren VDS voltaj deiime karlk ID akm deiimi ok ok azdr. Bu ana saturasyon (doyum) denir. Eer drain kaynak voltaj daha fazla arttrlrsa, ters polarmal gate ekleminin bozulma olay (breakdown) meydana gelir. Bu ise yksek bir ID akmna neden olarak JFET hasara urar.
1.5.1. MOSFET
1.5.1.1. MOSFETlerin yaps JFET'ler klasik transistrlere gre byk bir gelime olmasna ramen baz limitleri vardr. JFET'lerin giri empedanslar klasik transistrlerden daha fazla olduu iin, JFET'in giriine balanan sinyal kaynandan ekilen kk miktardaki ters beyz gate akm, sinyal kaynan ykler. Bu ykleme etkisini azaltmak ve frekans cevabn (respond) gelitirmek iin JFET'lere gre daha fazla gelimi baka bir alan etkili transistr yaplmtr. Alan etkili transistrn (FET) gelitirilmi tipi genellikle MOSFET olarak bilinen metal oksit yar iletkendir. MOSFET kelimesinin alm metal oxide semiconductor field 22
effect transistordr (Metal oksit yar iletken alan etkili transistr). MOSFET, ngilizce almnn ba harfleri bir araya getirilerek oluturulmutur. zole edilmi gate zelliinden dolay MOSFET'lerin giri empedans son derece yksek olup (1014 ) elektrodlar aras i kapasitans ok kktr. Bundan dolay MOSFET'ler normal transistrlerin, frekans sahasnn ok daha stndeki frekanslarda ve yksek giri empedansl ykseltelere ihtiya duyulan devrelerde daha fazla kullanlrlar. Bunun iin MOSFET'ler voltmetre, ohmmetre ve dier test aletlerinde kullanlrlar. MOSFET'lerde, JFET'lere ve klasik transistrlere nazaran grlt daha az olup, band genilii daha fazladr. MOSFET'lerin bu stnlklerine nazaran baz sakncalar vardr. yle ki MOSFET yapsndaki ince silikon oksit tabakas, kolaylkla tahrip olabilir. MOSFET'e elle dokunulmas halinde insan vcudu zerindeki elektrostatik yk nedeniyle oksit tabakas delinerek, kullanlmayacak ekilde harap olabilir. Bundan dolay MOSFET'ler, zel ambalajlarnda korunmaya alnmal, MOSFET'e dokunmadan nce kullanc, zerindeki elektrostatik yk topraklayarak boaltmaldr. MOSFET'i devre zerinde montaj yaparken dk gl havya kullanlmal ve havya mutlaka topraklanmaldr. MOSFETler u ekilde snflandrlr: Azalan (Boluk arjl, depletion tipi) MOSFET oalan (Enhancement) tipi MOSFET JFET'lerde olduu gibi yine kendi aralarnda, n-kanall ve p-kanall azalan ve oalan tip olarak ayrlr.
ekil 1.26: MOSFET sembolleri
23
MOSFET sembollerinden grlecei gibi JFET'lerden ayran, MOSFET'lerde Substrate (SS, Bulk, Altkatman) terminalinin bulunmasdr. 1.5.1.2.MOSFET'in almas Azalan (boluk arjl, depletion) tip MOSFET
ekil 1.27de taban malzeme (gvde) p-tipi madde alnmtr. Bu p-tipi maddenin uygun yerlerinde N tipi blgeler oluturulmu ve aralarna ince bir kanal yerletirilmitir. Bu yapnn st silikon oksit tabakas ile tamamen kaplanmtr. Ancak bu tabakann havadaki sodyumdan etkilenebileceinden bunun zeri ikinci tabaka olan silikon nitrat ile kapatlmtr. N-maddelerinden kartlan ularn ad; Drain ve source ular, silikon tabakalarndan delik alarak metalik irtibat salanmtr. Drain ve source ular, N-tipi blge ile dorudan irtibatl olduu halde gate ucu yar iletkenden yaltlm, izole edilmi haldedir. Burada gate ucuna uygulanan gerilim sfr volt olduunda drain ve source ular arasnda belirli bir akm akar. nk drain ve source birbiriyle irtibatldr. Gate terminaline (+) gerilim uygulandnda, N-tipi maddeler arasnda mevcut olan kanal genileyeceinden D-S arasndan geen akm artar. Gate terminaline (-) gerilim uygulandnda kanal daralarak akm azalr. Kanal N-tipi maddeden yapld iin n-kanall azalan tip MOSFET 'tir. Kanal ptipi maddeden de yaplabilir.
24
ekil 1.27: Azalan tip MOSFET'in yaps
D-S arasndan geen akm kanaldan geer. Gate'e uygulanan gerilim ile kanaldan geen akm kontrol edilir. n-kanall azalan tip MOSFET'te gate ile source (-), drain (+) polaritedir. Azalan tip MOSFET'te gate voltaj sfr iken drain akm vardr. Gate'e uygulanan (-) voltajla kanal iletkenlii azalmakta, kanal direnci artmakta dolaysyla kanaldan geen akm azalmaktadr. Kanal iletkenlii dolaysyla akm azald iin azalan tip MOSFET olarak adlandrlr. oalan (enhancement) tip Mosfet:
ekil 1.28: oalan tip MOSFET'in yaps
oalan tip MOSFET'in azalan tipten fark iki N-tipi blgenin arasnda kanal olmamasdr. Burada da source (S) ve drain (D) ular, N-tipi blgelerle dorudan temas halinde olduklar halde gate (G) ucu yar iletken malzemeden izole edilmi durumdadr. G ucuna herhangi bir gerilim uygulanmad srece S ve D ular arasndan bir akm akmaz. G ucunun bulunduu metal para ile P-tipi gvde bir kondansatr zellii gsterir. nk, iki iletken bir yaltkan kondansatr meydana getirir. G ucuna (+) gerilim uygulandnda, kapasite zelliinden dolay P-tipi gvde de iki N-maddenin yannda (-) ykler toplanr. Bylece iki N-tipi madde arasnda doal olarak bir kanal oluur. Bu durumda akm ak balar. Gate'e uygulanan (+) gerilimin arttrlmas halinde, iki N-tipi madde arasnda 25
oluan (-) ykler oalarak P-tipi gvde ierisinde oluan bu kanaln genilemesine sebebiyet verir. Bylece S ve D ular arasnda akan akm, gate'e uygulanan gerilim ile kontrol edilebilir. Gate ucuna gerilim uygulanmad srece S ve D arasndan akm akmaz.
1.6. FET ve MOSFETin Salamlk Kontrol ve U Tespiti

FET
Salam FET Transistrn Kaynak Oluk ular ( D S ) aras her iki ynde de kk diren gsterir. Ayrca salam bir FETin, GATE DRAN ve GATE SOURCE ular arasnda bir ynde kk diren dier ynde sonsuz diren gstermesi gerekir. MOSFET l aleti diren konumuna alnr. + prob drain ucuna prob ise source ucuna dokundurulur. llen deer yaklak sfr olmaldr ve problar yer deitirdiinde de ayn deer okunmaldr. + prob drain ucuna , - prob gate ucuna balanr ve l aletinde okunan diren deeri yaklak 7 8 okunmaldr. + prob source ucuna , - prob gate ucuna dokundurulur. l altinde 7- 8 ohmluk bir diren deeri okunmaldr.
1.7. FET ve MOSFETli Devreler

R2 560
LED S E 12V MOSFET IRFZ 14
R1 22K
ekil 1.29: MOSFETli anahtarlama devresi
26
1.8. FET ve MOSFETli Devrelerde Arza Giderme

Kendinden polarmal JFETli devrelerde arza tespiti Arza 1: VD=VDD Bu durum iin drain akm ID sfr olmaldr. nk RD direncinin zerine gerilim dmemektedir. Hangi devre olursa olsun ilk nce ortada belli olan problemleri kontrol etmek iyi bir arza giderme uygulamasdr, alkanldr. rnein ak devre veya zayf balantlar, kmrlemi direnler gibidir. Sonra enerjiyi kesiniz ve pheli direnleri ak devre tespiti iin lnz. Direnlerde sorun yoksa muhtemelen FET bozulmutur. Bu belirtinin meydana getirecei arzalar yle sralanabilir: o RS kaynak (source) direncinin aseye balants olmayabilir. o RS direnci ak devre o Kanal (drain) ucu ak devre o Kaynak (source) ucu ak devre o FETin drain-source aras ieriden ak devre Arza 2: VD nemli derecede normalden daha dk. Bu durum iin, besleme gerilimi azalmadka drain akm ID normalden daha fazla olmaldr. nk RD direncinin zerine ok fazla gerilim dmektedir. Bu belirtinin meydana getirecei arzalar yle sralanabilir: o RG direnci ak devre o Kap (gate) ucu ak devre o FETin kap (gate) ucu ieriden ak devre
Bu arzalarn herhangi biri FETteki deplasyon blgesinin kaybolmasna sebep olacaktr ve kanal genileyecektir. Drain akm ID, sadece RD, RS ve kk kanal direnci ile snrlandrlr.
27
UYGULAMA FAALYET UYGULAMA FAALYET

Aada ekli verilen FETli uzun zaman geciktirme devresini ilem basamaklarna gre yapnz.
LED
BUTON BF246 1K 12V 1M 100K BC237
470 F
100K
10K
lem Basamaklar ekildeki devrenin montajn yapnz. Gerilim kaynan devreye balaynz. Devreye enerji vererek butona basnz. Potansiyometreyi minumum konumuna getiriniz. Devrenin arzasn gideriniz.
neriler Devredeki malzemeleri balamadan nce salamlk kontroln yapnz. Enerji vermeden devreyi kontrol ediniz Ledin k verdiini gzlemleyiniz. Butonu brakarak ledin yanma sresini lnz. Arza arama ve giderme yntemlerini kullannz.
28
KONTROL LSTES
Bu faaliyet kapsamnda aada listelenen davranlardan kazandnz beceriler iin Evet, kazanamadnz beceriler iin Hayr kutucuuna (X) iareti koyarak kendinizi deerlendiriniz. . Deerlendirme ltleri Evet Hayr 1. Transistrn salamlk kontroln ve u tespitini yaptnz m? 2. Transistrn katalog deerlerini incelediniz mi? 3. Transistrl anahtarlama devresi kurdunuz mu? 4. Devreyi altrdnz m? 5. Transistrl zamanlayc devre kurdunuz mu? 6. Zamanlayc devrede rleyi yk olarak altrdnz m? 7. Transistrl devrelerde arza giderdiniz mi? 8. FET ve MOSFETin salamlk kontroln ve u tespitini yaptnz m? 9. FET ve MOSFETin katalog deerlerini incelediniz mi? 10. FET veya MOSFETli anahtarlama devresi kurdunuz mu? 11. Devreyi altrdnz m?. 12. FET ve MOSFETli devrelerde arza giderdiniz mi?
DEERLENDRME
Deerlendirme sonunda Hayr eklindeki cevaplarnz bir daha gzden geiriniz. Kendinizi yeterli grmyorsanz renme faaliyetini tekrar ediniz. Btn cevaplarnz Evet ise lme ve Deerlendirmeye geiniz.
29
LME VE DEERLENDRME LME VE DEERLENDRME

Aadaki cmlelerin banda bo braklan parantezlere, cmlelerde verilen bilgiler doru ise D, yanl ise Y yaznz. 1. ( ) Transistr, kk akmlar ile byk akmlar kontrol edebilen aktif devre elemandr. ( ) Transistrler, motor, bobin veya lamba gibi yksek gl elemanlarda ve lojik kap devrelerinde anahtarlama eleman olarak kullanlr. ( ) Transistrn beyzine bal kondansatrn arj ve dearjyla transistrn iletim ve kesim durumunu kontrol ederek zaman gecikmeli alan devrelere transistrl zamanlayc denir. ( ) Butona basldnda kndaki ykn almasn salayan, buton brakldktan bir sre sonra ykn almasn durduran devreye turn-on devresi denir. ( ) Normalde kndaki yk altran, buton basldnda ykn almasn durduran, buton brakldktan bir sre sonra ykn tekrar almasn salayan devreye turn-off devresi denir.
2.
3.
4.
5.
DEERLENDRME
Cevaplarnz cevap anahtaryla karlatrnz. Yanl cevap verdiiniz ya da cevap verirken tereddt ettiiniz sorularla ilgili konular faaliyete geri dnerek tekrarlaynz. Cevaplarnzn tm doru ise bir sonraki renme faaliyetine geiniz.
30

AMA
Tristrlerin yapsn, zelliini, bilecek; l aletleriyle lmn, tristrlerin tetiklenmesi ve durdurulmas yntemlerini bilecek, istenen zellikte tristr seebilecek, tristrle uygulama devreleri yapabileceksiniz. UJTlerin yapsn, zelliini bilecek, istenen zellikte UJT seebilecek ve tristrn tetiklenmesinde nasl kullanldn uygulama yaparak reneceksiniz.
ARATIRMA
Tristr ve UJT anahtarlama - tetikleme elemanlarnn kullanm alanlarn aratrnz. Yaptnz aratrmalara ait sonular rapor haline getiriniz ve snf ortamnda sununuz.
2. TRSTRLER (SCR)
2.1. Tristrn Yaps, zellikleri ve almas
Tristrler: Anot, katot, geyt ad verilen ayakl, i yapsnda PNPN olarak drt yar iletken tabakadan olumaktadr. Tristrler hem DC hem de AC akm ve gerilimlerde alr. Elektrik-elektronikte G Kontrol ilemlerinde kullanlrlar.
ekil 2.1: Tristrn sembol ve transistr elenii
31
ekil 2.2: Tristrn madde yaps
Tristr PNPN tipi maddelerin yan yana getirilmesiyle meydana getirilmitir. Deiik klf ekillerinde anot ve katot ular geyt ucuna gre daha kaln imal edilir. Geyt ucunun bal olduu maddeye gre N kapl ya da P kapl olarak ikiye ayrlr. Uygulamada daha ok P kapl olanlar kullanlr. Bu nedenle P kapl tristrler daha ok retilir. Tristr, kk bir geyt (kap) akmyla byk akmlarn kontroln yapabilen yar iletken sessiz bir anahtarlama devre elemandr. Anoduna (+), katoduna (-) gerilim verildiinde hemen almaz. Anot katot arasn iletime geirebilmek iin katoda gre geyte (+) gerilim vermek gerekir. DC gerilimde, tristr iletken olduktan sonra geyt tetikleme gerilimini kesseniz dahi tristr almaya devam eder. Ancak bu olay AC gerilimde allrken geyt tetikleme gerilimi kesildiinde tristrn iletkenlii kaybolur ve yaltkan hale geer.
ekil 1.2: Tristrn alma devresi
ekil 2. 2deki devrede S anahtarna basldnda TR2 transistrnn beyzine (+) gerilim uyguland iin TR2 iletken olur. letken olan TR2nin emiteri zerinden TR1in beyzine negatif gerilim uyguland iin TR1 de iletken olur. letken olan TR1in emiteri ve kolektr zerinden TR2nin beyzine pozitif gerilim uygulandndan bu durum TR2yi iletimde tutar. ki transistr birbirlerine doyuma gtrerek tristrn anot katot arasndan akm geiine izin verir. 32
ekil 2.3deki karakteristik erisinde grld gibi anot katot arasndaki gerilim deeri (+) Vmax deerine kadar arttrlrsa Tristr geytinden tetiklenmeden iletime geer. Anot katot arasndaki gerilim (-) Vmax deerine ulatnda tristr zerinden ters ynde maksimum akm geecei iin tristr yrtlr. Tristrn geytine uygulanan akm miktar arttka anot katot arasna uygulanan gerilim deeri kk olsa da tristr iletime geer. IG3 > IG2 > IG1
ekil 2.3: Tristrn karekteristik erisi
Tristrlerde yk, anot veya katot ularna balanr. Anahtarlama ilemini yaptracak dk tetikleme akm ise geyt ucuna uygulanr. Geyt tetikleme akm uygulanmadnda anotkatot aras direnci ok yksektir. anot katot arasndan yk akm geemez. Bu durumda tristr yaltkandr ifadesini kullanrz. Geyt tetikleme akm uygulandnda anotkatot aras direnci ok dktr. anotkatot arasndan yk akm geer. Bu durumda tristr iletkendir ifadesini kullanrz.
33
2.2. Tristr Tetikleme Yntemleri

Ayr bir DC retecinden tetikleme akm salama Ana besleme kaynandan tetikleme akm salama zolasyon trafosuyla tetikleme Optokuplr ile tristrn tetiklenmesi Tristrn anotkatot arasna yksek gerilim uygulamak ile tetikleme Yksek scaklk ile tetikleme
2.2.1. Ayr Bir DC retecinden Tetikleme Akm Salama
ekil 2.4: Tristr srme devresi
Yukardaki devreyi inceleyiniz. Lamba tristrn anotuna baldr. Devrenin u haliyle lambay altrp k vermesi mmkn m? sorusuna cevabnz tabii ki hayr olacaktr. Peki, devam ederek A anahtar kapatlrsa, lamba alr m? sorusuna da cevabnz hayr olacaktr. nk geyt tetikleme akm almamtr. A anahtarnn kapal durumu devam etsin. G anahtar kapatlp alrsa; yani geyt gerilimi bir anlk uygulanrsa, lambann k vermesi gerekir.
2.2.2. Ana Besleme Kaynandan Tetikleme Akm Salama
ekil 2.5: Ana besleme kaynandan anahtarlanan tristr srme devresi
Yukardaki devreyi inceleyiniz. Bir nceki devreyle karlatrma yapnz. Geyt gerilimi ile anot geriliminin ayn kaynaktan salandna dikkat ediniz. Devrenin gerilimi 34
AC veya DC olabilir. G butonunu kapatrsanz, lambann k vermesi kanlmaz olacak. nk tristr tetiklenerek katot, anot ve lamba zerinden yk akm aktacaktr. Burada da eer G anahtar, kapatlp aldnda lamba srekli k vermeye devam ediyorsa, uygulanan gerilim DC gerilimdir, sz gerek olur. Devrede D diyotu, E gerilimi AC gerilimse, bu gerilimin pozitif alternanslar diyot tarafndan geirilerek tristrn tetiklenmesini salayacaktr. Bilmelisiniz ki tristrler pozitif gerilimle tetiklenir.
2.2.3. zolasyon Trafosuyla Tetikleme
ekil 2.6: Darbe trafosu ile tristr srme devresi
zolasyon ne demektir? sorusuna ncelikle cevap vermemiz gerekir. zolasyon, iki devreyi birbirinden ayrmak demektir. Yukardaki devreye dikkat ederseniz, tristrle darbe reteci eleman arasnda direkt balant yoktur. Tetikleme akmn manyetik yolla darbe trafosu, tristrn geytine aktarp srlmesini salar.
2.2.4. Optokuplr ile Tristrn Tetiklenmesi
Kumanda (tetikleme) ksm
Yk ksm
ekil 2.7: Optokuplrl tristr srme devresi
Kumanda devresi ile yk devresi arasnda direkt balant yoktur. Anahtarlama bilgisi kla tanyor. ktaki akm deiiklikleri ve olabilecek arzalar kumanda katlarn etkilemez. Tetikleme ileminde optokuplrn (kla bilgi aktarc) kullanm ise, bir nceki devreyle yukardaki devrenin yapsn karlatrnz. Bu devrede de izolasyon ilemi yaplm olduunu grnz. G anahtar kapatldnda optokplr enfraruj diyodu k yayar ve hemen karsndaki fototransistr srer. letime geen fototransistr tetikleyerek lambay altrr. 35
2.2.5. Tristrn AnotKatot Arasna Yksek Gerilim Uygulamak ile Tetikleme

Tristrn geyt ucu bota iken, anot katot aras gerilimin artrlmasyla iletim salanr. Tavsiye edilen bir uygulama deildir. nk tristrlerin dayanma gerilimlerinden daha yksek gerilim uygulamak sakncal olabilir.
2.2.6. Yksek Scaklk ile Tetikleme

Tristrn scakl artrlrsa, anot-katot arasnn iletkenlii salanabilir. Uygulamada tercih edilmez.
2.3. Tristr Durdurma (Kesime Sokma) Yntemleri

Seri anahtarla durdurma Paralel anahtarla durdurma Kapasitif durdurma Rezonans durdurma Alternatif akmda durdurma
2.3.1. Seri Anahtarla Durdurma

A S R B
+ G K
ekil 2.8: Tristr seri anahtarla durdurma
ekil 2.8de Tristr yaltma gtrmek iin yke ve tristre seri bal S anahtar alarak anot ve katot ularndaki gerilim kesilir. Sk ama kapama yaplmayan kk bir gerilimle kumanda edilebilen devrelerde kullanlr. Uygulamada sk kullanlmaz.
2.3.2. Paralel Anahtarla Durdurma

A R
+
B1
G K
B2
ekil 2.9: Tristr paralel anahtarla durdurma
ekil 2.9da yk zerinden geen akm B2 anahtar zerinden bir sre geirilerek tristrn anot katot gerilimi kesilir. Bylece tristr yaltma gtrlr. B2 butonuna bir sre basmak gerekir. Butondan elimizi ektiimizde tristr yaltma geer tekrar iletime geirmek iin B1 butonuna basmak gerekir. Bu sistemde, grld gibi ok kullanl bir sistem 36
deildir. B2 butonunun akm ve gerilim deerleri en az tristrn deerleri kadar olmaldr . Aklnza u sorular gelebilir: Seri anahtar ve parelel anahtarla durdurma sistemlerinde Tristr deerlerine sahip anahtarlar kullanlmas zorunlu ise niye tristr kullanlyor? Yukarda deindiimiz gibi seri ve parelel anahtarla durdurma ilemi sk kullanlan durdurma sistemlerinden biri deildir.
2.3.3. Kapasitif Anahtarla Durdurma

RG RC C A B1 G K + B2
+ -
ekil 2.10: Tristr kapasitif anahtarla durdurma
ekil 2.10da grld gibi B1 butonuna basldnda tristr iletime giderek lambann yanmasn salar. Ayn anda Rc direnci zerinden C kondansatr arj olur. Tristr yaltma geirmek istediimizde B2 butonuna basarsak C kondansatr tristrn anot katot ularna ters polarma verecei iin tristr ksa srede yaltma geer. Bu sistem uygulamada en ok kullanlan sistemdir.
2.3.4. Alternatif Akmda Durdurma

R V1 B G K
ekil 2.11: Tristr AC akmda durdurma
ekil 2. 11de B butonuna bastmzda tristr pozitif alternasta iletime geer, lamba yanar ancak negatif alternasta kendiliinden yaltma geer. Tristrn devaml iletimde kalabilmesi iin B anahtarnn devaml kapal durmas gerekir. B anahtar devaml kapal durumda kalsa bile tristr, AC akmn pozitif alternaslarnda iletimde, negatif alternaslarnda yaltmda kalr ve lamba normal AC akmda yand gibi parlak yanmaz. Biz tristrn bu zelliini lamba karartma devrelerinde yarm dalga yk kontrollerinde kullanabiliriz. Yukarda rendiimiz gibi tristrle ok byk ykleri devreye almak olduka kolay olmasna karn, ayn ykleri devreden karmak olduka zordur. Baka bir deyile tristr geytine uygulanan olduka kk doru polarmal bir gerilimle de iletime geirilebilinir, ancak geytine uygulanan gerilim kaldrlsa da yaltma geirilemez. Yaltma geirmek iin yukarda da akland gibi karmak ve maliyet asndan byk sistemler kullanmak gerekir.
37
te tristrn bu eksikliini gideren iletime geirmedeki kolayl yaltma gtrrken de salayabilen elemanlara ihtiya duyulmu ve retici firmalar GTO adn verdiimiz yeni bir eleman retmilerdir.
2.4. UJTler
ekil 2.12: UJT sembol ve i yaps
UJT ulu bir elemandr. Temel yaps ekil 2.12'deki gibi hafif katklanm (diren karakteristii ykseltilmi), kalnca bir dilim n tipi silisyum malzemesi zerinde p malzemesi oluturularak elde edilir (Difzyon yntemi ile transistr retim teknii). Yapsnda tek p - n eklemi bulunmasndan dolay kendisine uni-junction (tek eklemli) denir. n malzemesinin iki ucu Beyz1 ve Beyz2 olarak adlandrlr. Bu zellii dikkate alnarak UJTye ift beyzli diyot da denir. Sembolndeki emitr ucunun eimli olmas UJTyi FETten ayran zelliidir. Yapsnda tek bir P- N jonksiyonu bulunduu iin dilimize tek bileimli transistr olarak evrilen Uni Jonksiyon Transistr kelimelerinin ba harflerini kullanarak UJT adn almtr. inde; RB2 olarak adlandrlan sabit deerli diren, RB1 olarak adlandrlan deeri deiebilen ikinci bir diren ve bir Diyot bulunur. B1 B2 ularndaki diren deeri 5K-10 K arasnda deiir. UJT'lerin genel zellikleri h; scaklk deiimlerine kars olduka kararldr -50 derece ile +125 c arasnda karakteristiindeki farkllama %10'dan kktr. Scaklk attka h azalr, fakat RBB artar. Ayn tip UJT'ler arasndaki scaklk kararll iyi deildir. h %30 veya daha fazla olabilir. h; 0,5 ile 0,8 arasndadr.
2.4.1. alma lkesi ve Kullanld Yerler

UJTnin iletken olabilmesi iin E-B1 ularnn doru, E-B2 ularnn ters polarize edilmesi gerekir. E ucuna (+) B1 ucuna (-) B2 ucuna (+) gerilim uyguladmzda B2 ucundan B1 ucuna doru geen IB akm RB2 direnci zerinde VRB2; RB1 direnci zerinde 38
de VRB1 gerilim dmlerini oluturur. Emiter ve B1 ular uygulanan gerilime de VEB1 ad verilir. UJTnin iletimde ya da yaltmda olmas VRB1 VEB1 arasndaki bantya gre belirlenir. VEB1 < VRB1 ise UJT yaltkandr. VEB1 = VRB1 ise UJT yine yaltkandr. VEB1 > VRB1 ise UJT iletken olur.
B2
IB VRB2 VBB VRB1 RB1

B1
RB2
D
IE
E
V EB1
ekil 2.13: UJT alma devresi
Bu durumda emiter ucundan B1 ucuna doru IE akm geer. VEB1 gerilimi VP tepe gerilimine ulatnda IE akm UJT yi iletime gtrr. Bu durum UJTnin yaltm noktas olan VV vadi gerilimine kadar devam eder.
VEB1 VP VRB1
Tepe noktas
Vadi noktas
VV IE IP Iv
ekil 2.14: UJTnin karekteristik erisi
UJTler anahtar, pals jenaratr, testere dii jenaratr olarak; ounlukla osilatr, zamanlayc devrelerinde; tristr, triyak gibi elektronik anahtarlarn tetiklenmesi ileminde kullanlr. UJT tetiklemeli tristrn yarm dalga yk kontrol ve UJT tetiklemeli tristrn tam dalga yk kontrol ska karlaacanz uygulama devreleridir. 39
2.4.2. UJT Transistrl Darbe Osilatr Devresi

IB R2 B2 E V VB2 B1 VB1 R3 IDearj
+
R1 Iarj
C
-
VC
ekil 2.15: UJT ile yaplan osilatr devresi
Osilatr devresine gerilim uygulandnda kondansatr R1 direnci zerinden arj olmaya balar. ( =R1 . C) arj olmaya balayan kondansatr ularndaki gerilimin deeri t1 annda VP tepe deerine ulatnda UJTyi iletime sokar. Kondansatr UJT ierisinde bulunan RB1 direnci ve R3 d devre direnci zerinden t1- t2 zaman dilimleri arasnda dearj olur( d= (R B1+R3) . C). UJT iletken olduunda kondansatr dearj olaca iin kondansatr ularndaki gerilim Vv deerine kadar der, bu durumda UJT tekrar yaltkan olur. UJTnin tekrar iletken olmas iin emiter geriliminin tekrar VP deerine ulamas gerekir. UJT iletken olduunda grafik zerinde de grld gibi B1 ucundan pozitif darbe elde edilir. Bu darbe genellikle tristr ve triyak gibi elektronik elemanlar tetiklemek iin kullanlr. UJT ile ilgili IP, Iv, Vv ve gibi byklklerin deerler kataloglarda verilmitir. Osilasyonun iyi olabilmesi iin d devre direnlerinin ve uygulanmas gereken gerilimin hesaplanarak uygun seilmesi gerekir.
40
VC VP arj VV t VB1 dearj arj dearj arj
VR3 = IB
. R3
t
VB2 V - I . R2
t1
t2
t3
t4
t5
ekil 2.16: UJT ile yaplan osilatr devresine ait dalga ekilleri
2.5. Tristrn Ujt ile Tetiklenmesi
ekil 2.17: UJT ile tristr srme devresi
Osilaskopta stteki dalga ekli UJTnin emiterindeki kondansatrn arj-dearj erisini, alttaki ine eklindeki darbeler ise UJTnin B1 ayandaki k darbeleri olup tristr tetiklerler. S anahtar kapatlnca C1 kondansatr arj olmaya balar. Bu arj gerilimi UJTnin iletim gerilimine ulat an, UJT aniden iletime geer. R3 zerinde oluan ine eklindeki darbeler tristr tetikler. Tristr, AC 220 voltta alan lambay altrr. (P) potansiyometresi kondansatrn dolma, boalma (arj ve dearj) sresini ayarlar. Buna bal olarak tristrn iletimde kalma sresi deiir, dolaysyla lambann parlakln ayarlam olursunuz. Tetikleme olduu srece yk olarak kullanlan lamba etrafna k saacaktr.
2.6. Tristrn AVO Metre ile Salamlk Kontrol

AVO metrenin diren konumunda yaplan lmlerde A G her iki ynde de yksek diren llmelidir. K G aras yaplan her iki ynl lmde bir ynde yksek dier ynde dk diren llmelidir. Dk diren okunduu anda AVO metrenin krmz probunun dokunduu u geyt ucu, siyah probunun dokunduu u katot ucudur. 41
A K aras yaplan her iki ynl lmde yksek diren llmelidir. . Tristrn zerindeki yazlar okuyacak gibi bize evirdiimizde bacaklar aaya gelecek ekilde srasyla; 1. bacak =K; 2. bacak= A; 3.bacak=G (geyt) eklindedir. Soutucu balanabilen klf ekillerinde soutucuya temas edecek plak ksm an ot ucu olarak da adlandrlr. Bu yzden 220 voltla almalarda tristrn bal olduu soutucuya dokunmak olduka tehlikelidir. D grnleri ayn olan tristr ve triya birbirinden ayrt etmek iin eleman ular A1 - G aras iki ynl lmde dk diren llrse eleman triyaktr. Bir ynde dk dier ynde yksek diren llrse eleman tristrdr.
ekil 2.18: (a) Geyt katot aras yaplan lmde bir ynde yksek diren dier ynde dk diren okunmal
ekil 2.18: (b) Geyt anot aras yaplan her iki ynl lmde yksek diren okunmal
ekil 2.18: (c) anot katot aras yaplan her iki ynl lmde yksek diren okunmal ekil 2.18: Tristrn AVOmetreyle kontrol
42
2.7. UJTnin Salamlk Kontrol ve Ularnn Bulunmas
ekil 2.19: (a)B1 Emiter lm
AVO metrenin diren konumunda, E - B1 arasnda yaplan lmde bir ynde yksek, dier ynde dk diren llr.
ekil 2.19: (b) B2 Emiter lm
AVO metrenin diren konumunda, E - B2 arasnda yaplan lmde bir ynde yksek, dier ynde dk diren llr.
ekil 2.19: (c) B1 B2 lm
AVO metrenin diren konumunda, B1 - B2 arasnda yaplan lmde her iki ynde dk diren llr ( yaklak 5 10 K ). UJTnin ular bulunurken ncelikle emiter ucu tesbit edilir. kierli lmlerde her iki ynde dk diren okunan grup B1 B2 ulardr. Kalan dier u emiter ucudur. Emiter ucu bulunduktan sonra E ucuyla dier iki u arasnda yaplan lmde daha byk okunan u B1, daha kk llen u B2 ucudur. Emiter ucuyla dier B1 ve B2 ularnn lmnde diren okunduu andaki AVO metrenin probunun krmz ucu sabit tutuluyorsa n kanal UJT, AVO metrenin siyah ucu sabit tutuluyorsa p kanal UJT demektir.
2.8. Tristrn AVO Metre ile Ularnn Tespiti

AVO metrenin problarn srayla tristrn ayaklarna dediriniz. Sadece iki ayak arasnda bir ynde sapma olacaktr. Sapma olduu anda siyah probun dedii ayak geyt, dieri ise katottur diyebilirsiniz. Geri kalan dier ayak ise anot olur.
43
2.9. Tristrn AC Akmda altrlmas
ekil 1.20: ACde tristr srme devresi
Yukardaki devrede AC 12 Voltta alan bir lambann tristrle altrlabilmesi iin G anahtarn kapatmanz gerekir. R direnci zerinden gelen AC gerilimin pozitif alternanslar D diyodu tarafndan geirilerek tristrn tetiklenmesini salayabilirsiniz. Neden diyot kullanld? sorusuna cevap ararsanz, tristrlerin pozitif gerilimlerle tetiklendiini hatrlamanz yeterli olacaktr. Burada tetikleme akm, diren, anahtar, diyot zerinden geerken, yk akm ise lamba, tiristr ve AC kaynak zerinden geecektir.
2.10. Tristrn DC Akmda altrlmas
ekil 1.21: DCde tristr srme devresi
Yukardaki devrede, tristr DC 12 Volt ile beslenmekte ve yk olarak LED diyot kullanlmaktadr. Tetikleme gerilimi, R1 ve R2 gerilim blc direnlerle salanmtr. G anahtarn bir kez kapatp amanz yeterli olacaktr. Tristr tetiklenecek, LED etrafna k verecektir. Ancak A anahtarnn kapal olmas koulunu unutmaynz. LEDin k vermesini istemediinizde ise A anahtarn amanz ve tristr kesime getirmeniz yeterli olacaktr.
2.11. Tristrl Devrelerde Arza Giderme

Tristrl devrelerde aada belirtilen arzalar meydana gelebilir. Tristrn geyt tetiklemesi alamamas Trisrr tetikleycek devre elamann arzal olmas 44
45

Aadaki uygulama faaliyetini ilem basamaklarna gre yaparak sonucunu yorumlaynz.
S1 R2 560R R1 1K
LED 12V SCR BT151 B1
S2
lem Basamaklar ekildeki devreyi kurunuz. Gerilim kaynan devreye balaynz. S1 ve S2 anahtarn kapatnz. S2 anahtarn anz. S1 anahtarn anz. S1 ve S2 anahtarn kapatnz. B1 butonuna basnz.
neriler Devredeki malzemeleri balamadan nce salamlk kontroln yapnz. Enerji vermeden devreyi kontrol ediniz. Ledin durumunu gzlemleyiniz. Ledin durumunu gzlemleyiniz. Ledin durumunu gzlemleyiniz. Ledin durumunu gzlemleyiniz. Ledin durumunu gzlemleyiniz.
46
KONTROL LSTES
Bu faaliyet kapsamnda aada listelenen davranlardan kazandnz beceriler iin Evet, kazanamadnz beceriler iin Hayr kutucuuna (X) iareti koyarak kendinizi deerlendiriniz. Deerlendirme ltleri Tristr tetikleme yntemlerini bilip devrelerini kurdunuz mu? Tristr durdurma yntemlerini bilip devrelerini kurdunuz mu? Devrenin giri ve k gerilimlerini ltnz m? Elemanlarn salamlk kontroln yaptnz m? UJT ile tristr tetikleyebildiniz mi? Tristr AC akmda tetikleyebildiniz mi? Tristr DC akmda tetikleyebildiniz mi? Evet Hayr
1. 2. 3. 4. 5. 6. 7.
DEERLENDRME
47

Aadaki cmleleri dikkatlice okuyarak bo braklan yerlere doru szc yaznz. 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. Tristr, kk akmla..kontrol edebilir. Tristrn ..ular bulunur. Tristrde..ucu tetikleme ucudur. Tristrde yk ..arasndan geer. Tristr tetiklendiinde, srekli tristr..gerilimde altrlyordur. letimdeki tristrn anot tristr..olur. letimdeki tristrn anoduna tristr..olur. gerilimi kapasitif seri yolla bir ters iletimde anahtarla bir gerilim yksek kalyorsa kesilirse, verilirse, gerilim
Tristr geyt ucu ak tutulup uygulanrsa..olur.
anotkatot
arasna
Tristr tekniine uygun altrrsanz, tristr..olursunuz. ok gl tristrleri kullanrken..balanmaldr. AVO metrenin ohm kademesinde, salam bir tristrn anot-katot aras her iki ynde de ..diren gstermesi gerekir. Tristrn AC akmda anoduna bal yk iingerekir. Tristrn anotkatot ular baslrsa..olur. arasna (lambay) balanan srekli altrabilmesi paralel anahtara
letimdeki bir tristrn, anot-katot i direni ok..olur. UJT transistr..iin kullanlr. UJT ile..tetiklenebilir. UJTnin k darbeleri..eklindedir. UJTnin..ular bulunur. UJT ile yaplan darbe osilatrnde, emiter aya..iin kullanlr. UJTli osilatrle .. saydrlabilir.
48
RENME FAALYET3
AMA
RENME FAALYET3
Diyakn yapsn, zelliklerini bilecek, istenen zellikte diyak seebilecek ve darbe reteci devre uygulamasn yapabileceksiniz.
ARATIRMA
Diyaklarn zelliklerini, katalog bilgilerini, kullanm alanlarn aratrnz. Yaptnz aratrmalara ait sonular rapor haline getiriniz ve snf ortamnda sununuz.
3. DYAK
3.1. Yaps ve almas
ekil 3.1: Diyak sembol ve diyak i yaps
Her iki ynde akm geirecek ekilde iki adet pnpn diyodun birbirlerine ters ynl olarak paralel balanmasyla oluturulmu tetikleme elemandr. Diyak ift ynde de ayn grevi gren bir zener diyot gibi alr. Diyakn krlma ( geirme ) gerilimi 24 36 volt aralndadr. Bu gerilimlerin altnda diyak yaltmdadr. Yani akm geirmez. A1 A2 olarak adlandrlan ularnn devreye balanma ekli nemli deildir. Her iki ekilde de balanabilir. Diyak zerinden geecek maksimum akm deeri Imax = 2 amper dolayndadr. Diyak zerinden geecek akm deeri Imin deerinin altna dtnde diyak yaltma geer yani akm geirmez. zerinden sadece sznt akm geer. zerine uygulanan gerilim diyak geriliminin stne ktnda ise diyak iletime geer. Fakat iletime geer gemez. Diyakn ularndaki gerilimde bir d grlr. Bu d deeri diyak geriliminin yaklak %20'si kadardr. Diyakn zerine uygulanan gerilim diyak geriliminin altna da dse diyak yine de iletimde kalr. Fakat diyaka uygulanan gerilim d anndan sonraki gerilim seviyesinin altna drldnde diyak yaltma geer. Diyak iki yndeki uygulanan polarmalarda da ayn tepkiyi verecektir. Diyakn bu zellikleri alternatif akmda kullanlabilmesine olanak verir.
49
Imax
-UMAX
Imin
-Imin
UMAX
- Imax
ekil 3.2: Diyakn karakteristik erisi
Imax = Diyak zerinden geirilebilecek maksimum akm Imin = Diyak iletimde tutacak en az akm Umax = Diyakn iletime geecei (krlma ) gerilim Umin = Diyakn yaltma geecei gerilim snr
Diyaklar, darbe osilatr olarak, tristr ve triyaklarn tetiklenmesi ilemlerinde kullanlr.
3.2. AVO Metre ile Salamlk Kontrol

AVO metre ile diyakn salamlk kontrolnde, l aletinin omaj kademesinde her iki ynde yaplan lmde yksek diren gsterir. Diyak arzal ise her iki ynde de dk diren llr. Gvenilir salamlk kontrol ancak diyak devrede, iletimde ve yaltmda iken yaplacak lmle ya da basit bir triyak tetikleme devresindeyken deneyerek yaplabilir.
ekil 3.3 Diyakn AVO metre ile kontrol
Her iki ynl lmde yksek diren okunmaldr.
50
3.3. Diyakl Pals retici Devre

A1 A2
R1
DC
+ C -
Vc
R2
V2
ekil 3.4: Diyakla yaplan osilatr devresi kondansatrn arj an

v C
Cj
Cdj
V2
ekil 3.5: Diyakn DC akmdaki kondansatrn arj anndaki dalga ekilleri

A1 A2
R1
DC
C +
Vc
R2
V2
ekil 3.6: Diyakla yaplan osilatr devresi kondansatrn dearj an
51
- Vdo Cj Vdi Cdj
Vc
ekil 3.7: Diyakn DC akmdaki kondansatrn dearj anndaki dalga ekilleri
ekil 3.4te ve 3.6da diyakla yaplan osilatr devresinde DC akmn kutbuna gre Diyak pozitif ve negatif darbeler meydana getirir. Devredeki kondansatr R1 direnci zerinden arj olur. Kondansatr ularndaki gerilimin deeri Diyak iletim gerilimine eit olduunda diyak iletime geer ve kondansatr R2 direnci zerinden dearj eder. Kondansatr zerindeki gerilim deeri diyak iletim geriliminden kk olduu anda diyak yaltma geer, bu ekilde pozitif ve negatif darbeler meydana gelir. Yukarda akland gibi diyak darbeler reterek tetikleme eleman olarak kullanlan bir yar iletkendir.
3.4. Diyakl Devrelerde Arza Giderme

Diyakl devrelerde diyakn krlma ( geirme ) gerilimi 24 36 volt aralnda olduunda bu gerilimin salanmas durumunda diyak iletime geemeyecektir. Arza halinde bu gerilimin llmesi tavsiye edilir.
52
UYGULAMA FAALYET UYGULAMA FAALYET-1

Diyakl osilatr devresini yapnz.
10K
AC 220 V 50 Hz
POT 1M IKI
100nF 400V
100R
lem Basamaklar Diyakl pals osilatr devresini kurunuz. Devreye 220 volt 50 Hz lik ebeke gerilimi uygulaynz. ka osilaskop balayp k sinyalini grnz. Devrenin arzasn gideriniz.
neriler Malzemeleri lerek devreye balaynz. Devrenin yaltmnn iyi olmasna dikkat ediniz. Potansiyometrenin deerini minimum ve maximuma getirerek k sinyalini gzlemleyiniz. Arza ararken nce ebeke gerilimini kesiniz.
53
KONTROL LSTES
Bu faaliyet kapsamnda aada listelenen davranlardan kazandnz beceriler iin Evet, kazanamadklarnz iin Hayr kutucuklarna (X) iareti koyarak kontrol ediniz. Deerlendirme ltleri Diyakn alma prensibini renebildiniz mi? Elemanlarn salamlk kontroln yaptnz m? Diyakl darbe osilatrn yaptnz m? Osilaskopta dalga ekillerini osilakopla lebildiniz mi? DEERLENDRME Deerlendirme sonunda Hayr eklindeki cevaplarnz bir daha gzden geiriniz. Kendinizi yeterli grmyorsanz renme faaliyetini tekrar ediniz. Btn cevaplarnz Evet ise bir sonraki renme faaliyetine geiniz. Evet Hayr
1. 2. 3. 4.
54
LME VE DEERLENDRME LME VE DEERLENDRME VE DEERLENDRME

Bu faaliyet sonunda kazandklarnz aadaki sorular cevaplandrarak lnz.
Aadaki sorular dikkatlice okuyarak doru seenei iaretleyiniz.

1. Diyak ka ulu bir devre elemandr? A) 1 B) 2 C) 3 D) 4 Diyak ka ynde akm geirir? A) 1 B) 2 C) 3 D) 4 Diyak hangi gerilim deerlerinde iletime geer? A) 2 ile B) 5 ile 10 C) 10 ile 15 D) 20 ile 45 AVO metrenin Ohm () kademesinde diyak ularnda ne kadarlk bir diren deeri llr? A) 10 B) 1K C) 80K D) 1.5M Diyak hangi eleman tetikler? A) Direnci B) Transistr C) Tristr D) LED diyodu
2.
3.
4.
5.
55
6.
7.
8.
Diyaka uygulanan gerilimi krlma gerilimine kadar artrrsanz ne olur? A) Diyak iletime geer B) Diyak delinir C) Diyak yanar D) Deiiklik olmaz. Diyak ularndaki gerilim hangi gerilim deerinin altna derse yaltkan olur? A) 60V B) 5V C) 25V D) 10V Diyak sembol aadakilerden hangisidir? A)
B)
C)
D)
DEERLENDRME
Cevaplarnz cevap anahtaryla karlatrnz. Yanl cevap verdiiniz ya da cevap verirken tereddt ettiiniz sorularla ilgili konular faaliyete geri dnerek tekrarlaynz. Cevaplarnzn tm doru ise bir sonraki renme faaliyetine geiniz.
56

AMA
Triyakn yapsn, zelliklerini, tetikleme yntemlerini bilecek, analog ve dijital l aletleriyle lmn yapabilecek, istenen zellikte triyak seebilecek ve triyakl uygulama devreleri yapabileceksiniz.
ARATIRMA
Triyaklarn nerelerde, niin ve nasl kullanldklarn aratrnz. Yaptnz aratrmalara ait sonular rapor haline getiriniz ve snf ortamnda sununuz.
4. TRYAK
4.1. Yaps ve almas
N kapl ve P kapl iki adet tristrn ters parelel balanmasyla oluturulmu alternatif akmda her iki ynde akm geiren yar iletken anahtarlama elemandr.
ekil 4.1: Triyak sembol ve Triyakn i yaps
57
ekil 4.2: Triyakn karekteristik erisi
4.1.1. Triyakn almas

Triyak alternatif akmda alrken pozitif alternasta bir tristr negatif alternasta ise dier tristr iletime geer. yapsnda da grlecei gibi iki tristr birbirine ters olarak paralel balanmtr. Bylece balant noktalar anot - katot diye deil A2 - A1, kontrol ucu da geyt (G) olarak adlandrlmtr. Triyakn karekteristik erisinde grld gibi A1 A2 ularna uygulanan gerilim Vmax deerini atnda triyak tetiklenmeden kendi kendine iletime geer, fakat bu durumda triyak i gremez hale gelir. Triyak grafiin I. ve III. blgelerinde kararl olarak alr bu blgeler 1.ve 2. tristrn iletimde olduu blgelerdir. Vmax gerilimi almad srece geyt ucundan bir tetikleme darbesi uygulanmadan triyak yaltmdadr. Yani akm geirmez. Geyt ucuna (eksi) ya da ( art ) gerilim uygulandnda triyak iletime geer ve zerinden akm geirir. Triyak zerinden geecek akm Imax ve Imin deerlerinin dna kmamaldr. Imax snr alrsa triyak yrtlr yani i gremez hale gelir. Imin altna dtnde ise triyak yaltma geer. Triyak DC akmda da kullanlabilir, DC akmda tristr gibi alr.
58
Triyakn letim Halleri 1. hal; I. blge almas A2 (art) A1 (eksi) G (art) kararl iletim 2. hal; III. blge almas A2 (eksi) A1 (art) G (art) kararsz iletim 3. hal; I. blge almas A2 (art) A1 (eksi) G (eksi) kararsz iletim 4. hal; III. blge almas A2 (eksi) A1 (art) G (eksi) kararl iletim
1. ve 3. hallerde A2 ucuna uygulanan gerilimin yn geyt ucuna uygulanan gerilimin ynyle ayn olduu iin Triyak kararl iletimdedir. Kararsz iletimin olduu 2. ve 4. hallerde triyakn iletime geebilmesi iin geyte uygulanan gerilim dier hallerde uygulanan gerilimden daha byk olmaldr. Alternatif akmda altrlacak triyakn kararl alma halinde olabilmesi iin A2 ucu ile geyt ucu ayn polariteden beslenmelidir.
4.2. zellikleri
Triyaklar genellikle alternatif akm devrelerini kumanda etmede kullanlr. Yksek akmlar kk akmlarla kontrol edebilir olmas kullanm alanlarn artrmtr. Ayrca sessiz almas bakm gerektirmemesi problemsiz ve rlelere gre olduka hzl ama kapama yapmas, ama kapama esnasnda ark olumamas triyaklar stn klan zellikleridir. Triyaklar, 220 volt altnda 10 amper gibi yksek bir akm geirirken ularnda bulunan gerilim 1,5 volt civarndadr. Bu anda triyak zerindeki harcanan g 15 wat dolaynda iken yk zerinde harcanan g 2200 wattr. Triyaklar uygun ekilde soutulurlarsa zerlerinde harcanan g kaybnn oluturaca s datlarak mrlerinin uzun olmas salanr. Triyak ile AC akmlarn DC akmlarla da kontrol salanabilir.
4.2.1. Triyakn Tetiklenme ekilleri
ekil 4.3: DC akmla tetikleme
59
ekil 4.4: AC akmla tetikleme
Devre Elemanlar: C1 = 1000 (30 v) C2 = 0,1 F(400 v) T1 = 2N3702 T2 = IRT84
R1 = 68 R2 = 10 K R3 = 3,3 K R4 = 100 D = 1N4001
ekil 4.5: AC akmda transistorle tetikleme
Aklanan tetikleme yntemlerinin dnda triyak, UJT SBS SUS - diyak gibi devre elemanlar ile de tetiklenebilir.
4.3. Triyakn AVO Metre ile Salamlk Kontrol

AVO metrenin diren konumunda yaplan lmlerde A1 G aras ift ynl tristr olduu iin her iki ynde de dk diren llmelidir. A2 G aras yaplan her iki ynl lmde yksek diren llmelidir 60
A1 A2 aras yaplan her iki ynl lmde yksek diren llmelidir A1 A2 aras lm yaplrken AVO metrenin ularndan herhangi biri geyt ucuna dokundurulup ekildiinde okunan diren deeri dyorsa triyak iletime geiyor demektir. AVO metrenin ular deitirilip ilem tekrarlandnda ayn ekilde diren dyorsa triyak her iki tetikleme halinde de iletime getii iin salamdr. Yukardaki anlatlanlardan biri gereklemezse ya da A1 A2 aras dk diren deeri gsteriyorsa triyak arzaldr. Triyakn bacaklarn aaya, yazsn okuyacak ekilde bize evirdiimizde; soldan 1. bacak = A1; 2. bacak= A2; 3.bacak=geyt eklindedir. D grnleri ayn olan tristr ve triyak birbirinden ayrt etmek iin eleman ular A1 - G aras yaplan iki ynl lmde dk diren llrse eleman triyaktr. Bir ynde dk dier ynde yksek diren llrse eleman tristrdr.
ekil 4.5: (a) Geyt - A1 aras lm (Her iki ynl lmde dk diren okunmal)
ekil 4.5: (b) Geyt A2 aras lm (Her iki ynl lmde yksek diren okunmal)
61
ekil 4.6: (c)A1 A2 aras lm (Her iki ynde yaplan lmde yksek diren okunmal)
Resim 4.1: Triyak eitleri
4.4. AVO Metre ile Triyakn Ularnn Tespiti

Triyaklarn ularn tespit ederken ya AVO metre ile aadaki gibi lerek ya da kataloglardan bakarak bulacaksnz. AVO metrenin problarn srayla triyakn ayaklarna dediriniz, l aletinde bir sapma grlnceye kadar ilemi srdrnz. bre saptnda skalada ki diren deerini okuyunuz. Problar ters eviriniz, tekrar diren deerini okuyunuz. Bu iki deer arasnda ok kk bir deer fark vardr. Kk diren okunduunda AVO metrenin siyah probunun bal olduu u G (Geyt), krmz probun bal bulunduu u ise A1 (Anot1) dir. Geri kalan dier u ise A2 ( Anot2) dir.
62
4.5. AC Motor Hz Kontrol

Aadaki devreyi board zerine potansiyometresiyle ayarlamaya alnz. kurarak, motorun dnme hzn P
ekil 4.7: AC Motor kontrol devresi
Yukardaki devreyle AC seri motorlarn devir ayar yaplabilir. Kondansatrn dolma zamann potansiyometre ile deitirebilirsiniz. Kondansatrn dolma zaman deitiinden triyakn tetiklenme an da deiir. Bu motordan geen akm ayarlayarak hz deitirir. Triyakn parazit sinyallerden etkilenmemesi iin iki adet filtre kullanlmtr. Triyaka bal RC filtresi yksek frekansl sinyalleri kendi zerinden geirerek triyakn etkilenmesini engeller. Motora seri balanan bobin, yksek frekansl sinyalleri zerinden geirmeyerek bastrr. Motorun dnme hz sizin elinizdedir.
63
4.6. Dimmer Devresi

imdi de lambann parlakln dilediiniz seviyede ayarlamaya alnz. Bunun iin aadaki devreyi kurmanz gerekecektir.
ekil 4.8: Tetiklemeli dimmer devre emas
Yukardaki devrede lambann parlakl P potansiyometresiyle ayarlanabilir. Potansiyometrenin deeri minimum iken kondansatr arj olur. Kondansatr ularndaki gerilim, diyak ateleme gerilimi deerine ulat zaman diyak iletken olur ve kondansatr diyak zerinden dearj olur. Dolaysyla triyak tetiklenerek lambann en parlak ekilde yanmas salanr. Potansiyometrenin deeri maksimum iken kondansatrn arj olma sresi uzar. Dolaysyla triyak tetiklenmediinden lamba snktr. Devrede yk olarak lambadan baka, motor vb. amalar kullanlabilir. Triyak zerinden geen akm, tetikleme gerilimine baldr.
4.7. Triyakl devrelerde arza giderme

Triyakl devrelerde; triyakn geyt tetiklemesi yaplmamas ya da tetikleyen eleman arzal ise almayacaktr. Arza halinde tetikleme ksmnn llerek devre takibinin yaplmas tavsiye edilir.
64

Triyakl Dimmer devresini yapnz.
LAMBA 1K
AC 220 V 50 Hz
POT 250K 5K6
DYAK
TRYAK BT137
100nF 250V
100nF 250V
lem Basamaklar Triyakl dimmer devresini kurunuz. Devreye 220 volt 50 Hz lik ebeke gerilimi uygulaynz. Potansiyometreyi minumun pozisyonuna getiriniz. Lambann durumunu gzlemleyiniz. Potansiyometreyi maximun pozisyonuna getiriniz. Lambann durumunu gzlemleyiniz. Devrenin arzasn gideriniz.
neriler Malzemeleri lerek devreye balaynz. Devrenin yaltmnn iyi olmasna dikkat ediniz. Sonucu tabloya yaznz. Sonucu tabloya yaznz. Arza ararken nce ebeke gerilimini kesiniz.
65
KONTROL LSTES
Bu faaliyet kapsamnda aada listelenen davranlardan kazandnz beceriler iin Evet, kazanamadnz beceriler iin Hayr kutucuuna (X) iareti koyarak kendinizi deerlendiriniz. Deerlendirme ltleri Triyak DCde tetikleyebildiniz mi? Triyak ACde tetikleyebildiniz mi? Triyak AVO metre ile salamlk testini yapabildiniz mi? Triyak AVO metre ile bacaklarn tespit edebildiniz mi? Elemanlarn salamlk kontroln yaptnz m? Triyakla motor hzn deitirebildiniz mi? Triyakla dimmer uygulamasn yaptnz m? Evet Hayr
1. 2. 3. 4. 5. 6. 7.
DEERLENDRME
66

Aadaki cmleleri dikkatlice okuyarak bo braklan yerlere doru szc yaznz. 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. Triyak,........................................gerilimlerle kontrol edilebilir. Triyakn ............................................ular bulunur. Triyakta.................... ucu tetikleme ucudur. Triyakta yk akm .................................... arasndan geer. Triyak tetiklendiinde srekli iletimde kalyorsa ...............gerilimde altrlyordur. Triyaklar...........................ynde akm geirir. letimdeki triyakn A2 ucuna balanan anahtar aarsanz, triyak......................olur. Triyak geyt ucu ak tutulup,A1A2 aras diren llrse..............................gzlenir. Triyak tekniine uygun altrrsanz, triyak.......................olursunuz. Triyaklar kullanrken..........................balanmaldr. AVO metrenin ohm kademesinde, salam bir triyakn A1-G aras her iki ynde de ...................diren gstermesi gerekir. Triyakn AC akmda anoduna bal yk (lambay) srekli altrabilmesi iin.................gerekir. Triyakl devrelerde yk genelde........................balanr. letimdeki bir triyakn, A1-A2 i direnci ok..................olur. Triyaklar, bir entegre kna direkt....................... Triyaklar, bir transistr tarafndan.......................... Triyak tetiklenmedii halde, A2 zerine bal yk srekli alyorsa triyak.
12.
13. 14. 15. 16. 17.
DEERLENDRME
Cevaplarnz cevap anahtaryla karlatrnz. Yanl cevap verdiiniz ya da cevap verirken tereddt ettiiniz sorularla ilgili konular faaliyete geri dnerek tekrarlaynz. Cevaplarnzn tm doru ise bir sonraki renme faaliyetine geiniz. 67
68

AMA
Kuadrakn yapsn, zelliklerini bilecek, analog ve dijital l aletleriyle lmn yapabilecek, istenen zellikte kuadrak seebilecek ve AC akmda kuadrakl uygulama devreleri yapabileceksiniz.
ARATIRMA
Kuadraklar nerelerde, niin ve nasl kullanlm aratrnz. letmelerde, sanal ortamlarda, okullarda, binalarda ve bilgi toplayacanz her yerde aratrma yapabilirsiniz. Topladnz bilgileri rapor haline getiriniz. Hazrladnz raporu snf ortamnda sununuz.
5. KUADRAK
5.1. Yaps ve almas
Kuadrak, bir triyak ile bir diyakn tek bir yap iinde beraber olarak retilmesiyle meydana getirilmitir. Triyak tetikleyici eleman olarak genellikle diyak kullanld iin bu iki eleman yerine tek eleman olarak Kuadrak tasarlanmtr. Triyakn kullanld btn devrelerde diyak kullanmadan tek eleman olarak Kuadrak kullanmak mmkndr.
ekil 5.1: Kuadrakn sembol ve yaps
5.1.1. Kuadrakn zellikleri

Kuadrak triyakn kullanld devre tasarmlarnda uygulama kolayl ve sadelik salar. Bunun dnda kuadrakn soutucuyla soutulmas ileminde diyakn da soumas salanm olur. Bylece lehimleme ileminden ve olas eklem sorunlarndan uzaklalm olunur. 69
5.1.2. Kuadrakn AVOmetre ile Salamlk Kontrol

AVO metreyle yaplan salamlk kontrolnde u arasnda yaplan her iki ynl lm sonucu yksek diren llr bunun nedeni triyakn geytine diyak eklenmi olmasdr.
5.1.3. LDRli Karanlkta alan Lamba Devresi

Aadaki devreye gerilim uygulandnda LDRye k dt anda LDR nin direnci decei iin akm R1, P ve LDR zerinden devresini tamamlar, kondansatr ularnda diyak iletime gtrecek 30 voltluk gerilim olumad iin diyak triyak tetikleyemez ve lamba yanmaz. Devre elemanlar: Triyak = TIC 216 LDR - Lamba = 220 volt 100 wat G kayna = 220 volt 50 Hz
R1= 47 P = 500 K C = 0,1 F 400 volt Diyak = mcr 10
LAMBA 47K
AC 220 V 50 Hz
POT 500K
G
A2
KUADRAK LDR 100nF 400V

A1
ekil 5.2: LDR kontroll lamba karartma devresi
t2 annda LDR zerine den engellediimizde LDRnin direnci ykselir ve akm R1, P ve C kondansatr zerinden devresini tamamlar. C kondansatrnn ularndaki gerilim, diyak iletime geirmeye yeter. letime geen diyak alternasn t3 annda pozitif darbe uygulayarak triyak tetikler, triyakn iletime getii anda lamba yanar. Bu durum alternasn sona erdii t4 anna kadar srer. t4 annda kondansatr negatif ynde sarj olmaya balar. Kondansatrn ularndaki gerilim deeri 30 voltu atnda diyak iletime geer ve negatif darbe reterek Triyak tetikler ve Triyak iletime geerek t6 annda alternasn sona ermesine kadar lambay yakar. Devredeki pot ayarlanarak triyakn tetikleme as ve bu yolla da lambann parlakl deitirilebilir.
70
ekil 5.3: LDR kontroll dimmer dalga grafisi (sar blge lambann yand an)
5.2. Kuadrakl Devrelerde Arza Giderme

Kuadrakl devrelerde arza halinde kuadran salamlak tespiti yaplmas, eer salamsa tetikleyen devre elemannn yada balant noktalarnn kontrol edilmesi tavsiye edilir.
71

LDRli k kontroll kuadrak uygulama devresini yapnz.
LAMBA 47K
AC 220 V 50 Hz
POT 500K
G
A2
KUADRAK LDR 100nF 400V

A1
lem Basamaklar Kuadrakl devreyi kurunuz.
neriler Malzemeleri lerek devreye balaynz.
Devreye 220 volt 50 Hzlik ebeke Devrenin yaltmnn iyi olmasna dikkat gerilimi uygulaynz. ediniz. LDRnin zerini k almayacak ekilde kapatnz. Lambann durumunu Sonucu tabloya yaznz. gzetleyiniz. LDRnin zerini k alacak ekilde Sonucu tabloya yaznz. anz. Lambann durumunu gzetleyiniz. Arza ararken nce ebeke gerilimini Devrenin arzasn gideriniz. kesiniz.
72
KONTROL LSTES
Bu faaliyet kapsamnda aada listelenen davranlardan kazandnz beceriler iin Evet, kazanamadnz beceriler iin Hayr kutucuuna (X) iareti koyarak kendinizi deerlendiriniz. Deerlendirme ltleri Kuadrakn alma prensibini renebildiniz mi? LDRli Karanlkta alan Lamba uygulamasn yapabildiniz mi? Kuadrakn salamlk kontroln yapabildiniz mi? Montaj bitiminde, devrenizi kontrol ettiniz mi? Ikla kontrol yapabildiniz mi? Evet Hayr
1. 2. 3. 4. 5.
DEERLENDRME
73
LME VE DEERLENDRME LME VE DEERLENDRME LME VE DEERLENDRME

Aadaki cmleleri dikkatlice okuyarak bo braklan yerlere doru szc yaznz. 1. 2. 3. 4. 5. 6. Kuadrak, ........................................... gerilimlerle kontrol edilebilir. Kuadrakn ............................................ ular bulunur. Kuadrakta ....................ucu tetikleme ucudur. Kuadrakta yk akm .................................... arasndan geer. Triyaklar ........................... ynde akm geirirler. letimdeki kuadrakn A2 ucuna balanan anahtar aarsanz, kuadrak ...................... olur. Kuadrak geyt ucu ak tutulup A1A2 aras diren llrse ............................ gzlenir. Kuadrak tekniine uygun altrrsanz, kuadrak .......................olursunuz. Kuadraklar kullanrken .......................... balanmaldr. AVO metrenin ohm kademesinde, salam bir kuadrakn A1-G aras her iki ynde ................... diren gstermesi gerekir.
7.
8. 9. 10.
DEERLENDRME
Cevaplarnz cevap anahtaryla karlatrnz. Yanl cevap verdiiniz ya da cevap verirken tereddt ettiiniz sorularla ilgili konular faaliyete geri dnerek tekrarlaynz. Cevaplarnzn tm doru ise Modl Deerlendirmeye geiniz.
74
MODL DEERLENDRME MODL DEERLENDRME

DEERLENDRME
1. Aadaki sorular dikkatlice okuyunuz ve doru seenei iaretleyiniz. Aadakilerden hangisi anahtarlama elemandr? A) Diren B) Diyot C) Tristr D) Foto pil Tristrn tetikleme ucu aadakilerden hangisidir? A) Katot B) Geyt C) Anot D) Emiter Aadakilerden hangisi UJTnin ayaklarndan biridir? A) Emiter B) Kollektr C) Anot D) Katot Diyaklar aadaki hangi eleman tetikler? A) Role B) UJT C) Transistr D) Triyak Aadakilerden hangisi tiryakn ularndandr? A) A2 B) Katot C) Emiter D) Beyz Triyaklar hangi utan tetiklenir? A) A1 B) A2 C) Katot D) Geyt
2.
3.
4.
5.
6.
Aadaki cmleleri dikkatlice okuyarak bo braklan yerlere doru szc yaznz. 7. 8. 9. Tristrlerde yk .. zerine balanr. Salam tristrde anot katot aras..diren llr. UJT transistr .. osilatr olarak kullanlr. 75
10. 11. 12. 13. 14. 15.
Diyaklar . ynde akm geiren tetikleme elemanlardr. Diyak ile yaplan darbe reteci k dalga ekli .. grlebilir. Diyaklar tetikleme elemanlardr. Triyaklar . ynde tetiklenebilir. Kuadrak, triyaktan daha gerilimde tetiklenir. Kuadrak iinde .............. kullanlmtr.
DEERLENDRME
Cevaplarnz cevap anahtaryla karlatrnz. Yanl cevap verdiiniz ya da cevap verirken tereddt ettiiniz sorularla ilgili konular faaliyete geri dnerek tekrarlaynz. Cevaplarnzn tm doru ise bir sonraki modle gemek iin retmeninize bavurunuz.
76
CEVAP ANAHTARLARI CEVAP ANAHTARLARI

RENME FAALYET-1N CEVAP ANAHTARI
1 2 3 4 5
Doru Doru Doru Yanl Yanl
RENME FAALYET-2NN CEVAP ANAHTARI

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 Byk Akmlar AnotKatotGeyt Geyt Anot-Katot Dc Yaltkan Yaltkan letken Korumu Soutucu zerine Yksek Srekli Tetiklenmesi Yaltkan Dk Darbe retmek Tristr ne EB1B2 Giri Sayc Devrelerinde Saylar
15 16 17 18 19 20
77

1 2 3 4 5 6 B B D D C A C
7 8

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 AC ve DC A1A2 ve G G A1A2 Dc ki Yaltkan Yksek Diren Korumu Soutucu zerine Dk Diren Srekli Tetiklenmesi A2 Dk Balanmaz Srlebilir A1- A2 Aras Ksa Devre
14 15 16 17
78

1 2 3 4 5 6 AC ve DC GA1-A2 G A1-A2 ki Yaltkan Yksek Korumu Soutucu zerine Yksek
7 8 9 10
MODL DEERLENDRME CEVAP ANAHTARI

1 2 3 4 5 6 7 8 C B A D A D Anot Sonsuz Gevemeli ki Osilaskop le Tristr Ve Triyak ki Ynde (+ Ve -) Yksek Diyak Ve Tiryak
9 10 11 12 13 14 15
79
KAYNAKA KAYNAKA
ZDEMR Ali, End. Elektronik Eitim CD leri. ASLAN Muzaffer, Elektronik Devre Uygulamalar, ( 1-2-3), 1999. DUTAR Celal, End. Elektronik, zden Ofset, zmir. Tubitak Popler Bilim Kitaplar, Haziran, 2000. Deney Ve Uygulamalar, Akaabat PL Elektronik blm. TUNCAY Ersoy, Endstriyel Elektronik, Kocaeli, 2004. GLGN Remzi,AKADUR Emre, zel Tristrler Y. Tek..,stanbul, 2000. TRKMEN Yavuz, GENTAN Ceyhan, Kumanda Devreleri -2 KARAYAZI Blent, leri Kumanda Teknii
80

Anahtarlama Elemanları

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Anahtarlama Elemanları

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

T.C.

MLL ETM BAKANLII

ETM RETM ORTAMLARI VE DONANIMLARI

RENME FAALYET1 RENME FAALYET1

LED zerinden akm gemez

R2 2.2K Beyzde akm yok

ekil 1.1: Transistrn iletim ve kesim durumlar

1.1. Transistrn Salamlk Kontrol ve U Tespiti

ekil 1.2: PNP ve NPN tipi transistrlerin diyot e deeri

ekil 1.3: Transistrn tipinin ve beyz ucunun bulunmas

ekil 1.4: Transistrn kolektr ve emiter ucunun bulunmas

1.2. Transistrlerin Anahtarlama Eleman Olarak Kullanlmas

Ic (mA) Doyum blgesi transistr tam iletimde

VCE=0 olduunda Ic VCC RL

ekil 1.5: Transistrn 4. blge karakteristii

ekil 1.6: Transistrn doyum durumunda iletimde olmas

Transistr doyumdayken tamamyla iletkendir. IC akm en st seviyede, VCE gerilimi sfrdr.

RL Vout C Rin Vin B E

ekil 1.7: Transistrn kesim durumunda yaltmda olmas

Transistr kesimdeyken tamamyla yaltkandr. IC akm sfr, VCE gerilimi en st seviyededir.

1.3. Transistrn Zamanlayc Olarak Kullanlmas

Tablo 1.1: Doluluk oran tablosu

zm 6: Vc = V.(e-t/R.C) = 250.(e-1/1.1) = 250.e-1 = 250.(1/2,718) = 92 V

1.3.1. Zaman Gecikmeli Duran Devre (Turn-off)

ekil 1.10: Zaman gecikmeli duran devre

1.3.2. Zaman Gecikmeli alan Devre (Turn on)

ekil 1.11: Zaman gecikmeli alan devre

1.3.3. Rlenin Yaps ve alma Prensibi

Resim 1.1: DC gerilimle alan manyetik rlenin grn

ekil 1.12: DC gerilimle alan manyetik rlenin i yaps

ekil 1.13: DC gerilimle alan manyetik rlenin sembol

1.3.4. Rlenin Yk Olarak Kullanlmas

S b R 10K TR1 BC548 O

ekil 1.14: Rlenin yk olarak kullanlmas devresi

1.4. Transistrl Devrelerde Arza Giderme

Resim 1.2: NPN tipi transistrde arza tespiti

Resim 1.3: PNP tipi transistrde arza tespiti

Resim 1.4: Transistrde arza tespiti lm

Resim 1.5: Transistrde polarma gerilimi lm

Sznt akm lme

3V 0.7V 2.3V 41.1 A 56K 56K

IC = DCIB = 200.(41.1 A) = 8.2 mA VC = 9 V ICRC VC = 9 V (8.2 mA).(560 ) VC = 4.4 V

ekil 1.15: Transistrde beyz ve kollektr polarmas lm

Arza: Beyz direnci ak devre

ekil 1.16: Beyz direnci ak devre

Arza: Kolektr direnci ak devre

ekil 1.17: Kollektr direnci ak devre

Arza: Transistorn beyzi ak devre

ekil 1.18: Transistrn beyzi ak devre

Arza: Transistorn kolektr ak devre

ekil 1.19: Transistrn kollektr ak devre

Arza: Transistorn emiteri ak devre

ekil 1.20: Transistrn emiteri ak devre

Arza: ase balants ak devre

ekil 1.21: Transistrn ase balants ak devre

1.5. FET ve MOFSETin Yaps eitleri ve alma Prensipleri

Alan etkili transistrler (FET) iki ana gruba ayrlr:

ekil 1.23: JFET'in almas

ekil 1.25: n-kanall JFET karakteristik erisi

ekil 1.26: MOSFET sembolleri

ekil 1.27: Azalan tip MOSFET'in yaps

ekil 1.28: oalan tip MOSFET'in yaps

1.6. FET ve MOSFETin Salamlk Kontrol ve U Tespiti

1.7. FET ve MOSFETli Devreler