148

JW

8. Mied i stopy miedzi

Mied jest metalem barwy czerwonawej, o gstoci 8,96 g/cm3 i temperaturze topnienia 1083C. Mona j przerabia plastycznie na zimno i na gorco, ale w przypadku przerbki na zimno nastpuje utwardzenie metalu (w wyniku zgniotu), ktre usuwa si przez wyarzenie rekrystalizujce (w temp. 400-600C). Przerbk plastyczn na gorco przeprowadza si w temp. 650-800C. Cennymi wasnociami miedzi s wysoka przewodno elektryczna i cieplna oraz odporno na korozj. 8.1. Mied technicznie czysta Zawiera 0,01-1,0% zanieczyszcze, zalenie od sposobu wytwarzania i oczyszczania. Dzieli si na mied surow (konwertorow lub anodow), rafinowan oraz przetopion (beztlenow, tlenow i odtlenion). Gatunki miedzi rafinowanej i przetopionej s w Polsce znormalizowane. Oprcz tlenu wszystkie rodzaje miedzi technicznie czystej zawieraj drobne iloci innych pierwiastkw (Bi, Pb, Sb, As, Fe, Ni, Sn, Zn, S i Ag), ktre rwnie uwaane s za zanieczyszczenia (wyjtkiem jest srebro). Mied beztlenowa (zawierajca max 0,003% O) stosowana jest na elementy konstrukcyjne lamp elektronowych, aparatury prniowej, przewody elektrotechniczne itd. Pozostae rodzaje miedzi, zalenie od czystoci, s stosowane do wyrobu rnych elementw konstrukcyjnych oraz przerabianych plastycznie i odlewniczych stopw miedzi. Due iloci miedzi zuywa si do wytwarzania powok galwanicznych na stali, zwykle jako podkadu pod powoki niklowe lub niklowo-chromowe. 8.2. Stopy miedzi Stopami miedzi nazywa si stopy, w ktrych metalem podstawowym (gwnym skadnikiem) jest mied, z wyjtkiem stopw zawierajcych zoto lub srebro, ktre uwaa si za stopy zota lub srebra, jeli zawarto tych metali wynosi conajmniej 10%. Oglnie stopy miedzi, bdce obecnie najbardziej rozpowszechnionymi materiaami konstrukcyjnymi po stopach elaza i stopach aluminium, dziel si na: a) stopy wstpne miedzi, b) mied stopow, c) mosidze, d) miedzionikle, e) brzy, f) stopy oporowe miedzi. W zalenoci od przeznaczenia stopy miedzi dziel si na odlewnicze i do przerbki plastycznej. Stopy wstpne miedzi s pomocniczymi, dwu- lub trzyskadnikowymi stopami, wytwarzanymi w celu uatwienia wprowadzenia dodatkw stopowych lub technologicznych (odtlenianie). Na przykad, stop zawierajcy 50% Al stosowany jest jako dodatek stopowy przy produkcji brzw i mosidzw aluminiowych, stop zawierajcy 12% P jako dodatek stopowy lub jako odtleniacz itd. Mied stopowa jest ogln nazw stopw do przerbki plastycznej, zawierajcych nie wicej ni 2% gwnego dodatku stopowego. Znormalizowane gatunki obejmuj mied arsenow, chromow, cynow, kadmow, manganow, niklow, siarkow, srebrow, tellurow i cyrkonow. Mied arsenowa, zawierajca 0,3 0,5% As, jest stosowana na elementy aparatury chemicznej, mied chromowa (0,4 1,2% Cr) - na elektrody zgrzewarek, mied srebrowa (0,045 2% Ag) - na uzwojenia silnikw elektrycznych, luty, elektrody do spawania, druty wspierajce siatki lamp elektrycznych itd. (PN-79/H-87053). Mosidze s stopami miedzi, w ktrych gwnym skadnikiem stopowym jest cynk w iloci powyej 2%. Dziel si na mosidze odlewnicze (tabl. 8.1) i do przerbki plastycznej. Te ostatnie, zgodnie z PN-92/H-87025, dziel si na dwuskadnikowe, zawierajce 0,4 40,5%

149 JW cynku (gatunki M95, M90, M85, M80, M75, M70, M67, M65, M63 i M60, w symbolu M oznacza mosidz, a liczba - nominaln zawarto miedzi w %), i wieloskadnikowe. Mosidze wieloskadnikowe dziel si z kolei na oowiowe (tabl. 8.2) i bezoowiowe, zwane te mosidzami specjalnymi (tabl. 8.3). Tablica 8.1
Skad chemiczny i wasnoci mechaniczne odleww piaskowych z mosidzw odlewniczych (wg PN-91/H-87026) Gatunek mosidzu znak cecha Skad chemiczny, % (reszta cynk) Cu Mn Fe inne Rm MPa zanieA5

czyszczenia, max

CuZn43Mn4Pb3Fe CuZn37Mn4Fe1Sn1 CuZn50Mn3Fe CuZn38Mn2Pb2 CuZn38AI12Mn1Fe CuZn26AI6Mn3Fe2Ni1,5 CuZn39Pb2 CuZn38Pb2 CuZn16Si4

MM47 MM54 MM55 MM58 MA58 MA62 M059 M060 MK80

48-50 54,5-57 53-58 57-60 56-60 61-63,5 57-60 56-62 79-81

3,0-4,0 3,0-4,2 3,0-4,0 1,5-2,5 1,0-2,0 2,5-3,5 -

0,5-1,2 0,7-1,6 0,5-1,5 0,5-1,5 1,0-2,5 -

2,0-3,5 Pb 0,6-1,5Sn 1,5-2,5Pb 1,5-2,5AI 5,0-6,5 Al 1,0-2,0 Ni 1,0-2,5 Pb 1,0-3,OPb 3,0-4,5 Si

1,0 2,0 1,2 1,8 1,2 1,0 1,8 2,2 2,0

360 390 450 250 400 600 250 250 300

10 12 15 15 12 5 12 10 15 Tablica 8.2

Skad chemiczny i gsto mosidzw oowiowych do przerbki plastycznej (wg PN-92/H-87025) Gatunek mosidzu znak CuZn37PbO,5 CuZn36Pb1,5 CuZn36Pb3 CuZn38Pb1,5 CuZn39Pb2 CuZn40Pb2 CuZn39Pb3 CuZn40Pb2 cecha M063 M062 M061 M060 M059 M058 M058A M058B Skad chemiczny, % (reszta cynk) Cu Pb 62,0 64,0 0,3 0,7 62,0 64,0 0,7 2,5 60,0 62,0 2,5 3,5 59,5 61,5 1,0 2,0 58,5 60,0 1,5 2,5 56,0 60,0 1,0 3,5 57,0 59,0 2,5 3,5 57,0 59,0 1,5 2,5 Gsto, g/cm3 8,5 8,5 8,5 8,4 8,4 8,5 8,5 8,5

Grup mosidzw do przerbki plastycznej stanowi mosidze wysokoniklowe, zawierajce 1119,5% niklu. Osobn grup znormalizowanych mosidzw do przerbki plastycznej (PN93/H-87027) stanowi mosidze wysokoniklowe, zwane czsto (od zabarwienia) nowym srebrem (tabl. 8.4). Mosidze odlewnicze cechuje rzadkopynno i dobre wypenianie form, tak e nadaj si one na odlewy piaskowe, kokilowe i pod cinieniem (temperatura odlewania waha si od 950 do 1100C). Ich wad jest skonno cynku do parowania (temperatura wrzenia cynku wynosi 907C) i wice si z tym due straty tego pierwiastka. Dlatego mosidz naley topi pod przykryciem i w miar moliwoci bez przegrzewania. Inn wad mosidzw jest duy skurcz odlewniczy (1,8 2%). Mosidze stosowane s na wszelkiego rodzaju czci maszyn, armatury, silnikw itd. Z mosidzu MM55 odlewa si m.in. ruby okrtowe, mosidz MA58 jest wykorzystywany przez przemys lotniczy i okrtowy.

150

JW Tablica 8.3
Skad chemiczny, % (reszta cynk) Cu inne Gsto g/cm3 8,5 8,4 8,4 8,3

Skad chemiczny i gsto mosidzw specjalnych do przerbki plastycznej (wg PN-92/H-87025) Gatunek mosidzu znak CuZn28Sn1 CuZn38Sn1 CuZn20AI2 CuZn39AI1Fe1Mn1 cecha MC70 MC62 MA77 MA58

70,0 72,5 59,0 62,0 76,0 79,0 56,0 61,0

0,02 0,06 As 0,9 1,3 Sn 0,5 1,0 Sn 0,02 0,06 As 1,8 2,3Al 0,2 1,5 Fe 0,2 1,5 AI 0,2 2,0 Mn 1,0 2,0Mn 0,7 1,3 Si

CuZn4Z0Mn1,5 CuZn31Si1

MM58 MK68

57,0 59,0 66,0 70,0

8,3 8,4

Tablica 8.4
Skad chemiczny i gsto wysokoniklowych mosidzw do przerbki plastycznej (wg PN-93/H-87027) Gatunek mosidzu znak CuNi18Zn27 CuNi18Zn20 CuNi15Zn21 CuNi12Zn24 CuNi18Zn19Pb11 CuNi10Zn28Pb1 cecha MZN18 MZ20N18 MZN15 MZN12 MZN181 MZN101 Skad chemiczny, % (reszta cynk) Cu 53,5 56,5 60,0 63,0 63,0 66,0 63,0 66,0 59,0 63,0 59,0 63,0 Ni 17,0 19,0 17,0 19,0 14,0 16,0 11,0 13,0 17,0 18,0 9,0 11,0 Pb 0,5 1,5 1,0 2,0 Gsto g/cm3 8,7 8,8 8,7 8,7 8,8 8,6

Mosidze dwuskadnikowe, czyli stopy miedzi z cynkiem, s najczciej stosowanymi stopami miedzi. Jak wynika z ukadu rwnowagi mied-cynk (rys. 8.1). stopy zawierajce do 39% Zn maj struktur roztworu staego cynku w miedzi, powyej tej zawartoci struktur dwufazow, bdc mieszanin roztworu staego i roztworu staego (' - uporzdkowany roztwr stay na osnowie fazy midzymetalicznej CuZn). Roztwr stay odznacza si dobrymi wasnociami wytrzymaociowymi, atwo poddaje si przerbce plastycznej na zimno i jest odporny na dziaanie wielu orodkw korozyjnych. Roztwr jest bardziej twardy od roztworu staego , mniej jednak cigliwy i mniej odporny na korozj. W zasadzie cynk zwiksza wytrzymao i plastyczno stopu, ale maksymaln plastyczno ma stop zawierajcy okoo 30% Zn. Przekroczenie granicy obszaru jednofazowego powoduje gwatowne pogorszenie plastycznoci. Z tego powodu do przerbki plastycznej na zimno (cienkie blachy i druty) stosuje si raczej mosidze o maksymalnej Rys. 8.1. Cz ukadu plastycznoci w temperaturze pokojowej, tj. mosidze jednorwnowagi mied-cynk od fazowe zawierajce okoo 30% Zn (rys. 8.2). Natomiast do strony miedzi przerbki plastycznej na gorco lepiej nadaj si mosidze zawierajce wicej ni 32% Zn, gdy w wysokiej temperaturze struktura takich stopw skada

151 JW si z krysztaw + (roztwr stay w temp. 300 700C jest mniej wytrzymay i bardziej plastyczny ni roztwr stay ). Mikrostruktur mosidzu dwufazowego pokazano na rys. 8.3. Mosidze do przerbki plastycznej s stosowane przewanie w stanie utwardzonym przez zgniot, dziki czemu uzyskuje si znaczne podwyszenie ich wytrzymaoci, przy pewnym jednak pogorszeniu wasnoci plastycznych. Z mosidzw dwuskadnikowych wykonuje si rurki woskowate i chodnicowe, wownice, membrany manometrw, uski amunicyjne, czci toczne i kute. Mosidze oowiowe s przeznaczone na czci obrabiane skrawaniem i dla przemysu zegarowego, mosidze specjalne, zalenie od skadu chemicznego - na rury wymiennikw ciepa (MC70 i MA77), elementy aparatury, elementy lizgowe (MA58 i MK68) itp. Mosidze wysokoniklowe s przeznaczone do wyrobw przedmiotw artystycznych, naczy stoowych, widelcw, yek (jako imitacja srebra), czci sprynujcych aparatw, elementw gbokotocznych. Gatunki zawierajce ow s przeznaczone na elementy obrabiane skrawaniem, szczeglnie dla mechaniki precyzyjnej i optyki.

Rys.8.2. Mikrostruktura mosidzu jednofazowego (30% Zn). Widoczne krysztay roztworu staego , czciowo bliniacze. Traw. roztworem NF4OH + H2O2;. Powiksz. 200x

Rys. 8.3. Mikrostruktura mosidzu dwufazowego (40% Zn) po przerbce plastycznej na gorco. Widoczne jasne krysztay roztworu staego i ciemne krysztay roztworu staego '. Traw. odczynnikiem chromowym, 150x

Miedzionikle s przerabialnymi plastycznie stopami miedzi, w ktrych gwnym skadnikiem stopowym jest nikiel w iloci powyej 2% (tabl. 8.5). Tablica 8.5 Skad chemiczny miedzionikli (wg PN-92/H-87052)
Gatunek miedzioniklu znak CuNi25 CuNi9Sn2 CuNi10FelMn CuNi30Mn1Fe CuNi30Fe2Mn CuNi44Mn1 cecha MN25 MNC92 MN101 MNM301 MNM3022 MNM441 Skad chemiczny, % (reszta mied) Ni 24,0 26,0 8,5 10,5 9,0 11,0 30,0 32,0 29,0 32,0 43,0 45,0 Mn 0,10 0,50 0,5 1,0 0,5 1,5 1,5 2,5 0,5 2,5 Inne 1,8 2,8 Sn 1,0 2,0 Fe 0,4 1,0 Fe 1,5 2,5 Fe -

Miedzionikle cechuje bardzo dobra odporno na korozj i cieranie oraz dobra plastyczno, ktra umoliwia wytwarzanie z nich blach, tam, prtw, rur i drutw. W szczeglnoci miedzionikiel MN25 przeznaczony jest na monety, MNC92 na elementy sprynujce, poczenia wtykowe i przeczniki, MN101, MNM301 i MNM na rury wymiennikw ciepa zwaszcza w urzdzeniach okrtowych, elementy aparatury i urzdze klimatyzacyjnych. MNM441 - na oporniki urzdze pomiarowych i elementy elektroniczne. Gsto wszystkich miedzionikli wynosi 8,9 g/cm3. Brzy s stopami miedzi, w ktrych gwnym skadnikiem stopowym (ponad 2% jest cyna, aluminium, krzem, beryl, ow i inne, z wyjtkiem cynku i niklu. W zalenoci od gwnego

152 JW skadnika stopowego (aluminium, beryl, cyna, krzem. kobalt, ow, antymon, mangan, tytan) nosz nazw brzw aluminiowych, berylowych itd. Podobnie jak mosidze, dziel si na odlewnicze (tabl. 8.6) i do przerbki plastycznej. Tablica 8.6 Skad chemiczny i wasnoci mechaniczne odleww piaskowych z brzw odlewniczych (wg PN-91/H-87026)
Gatunek brzu znak cecha Sn 9 11 9 11 9 11 9 11 7,3 9 4 6 3 5 4 6 Skad chemiczny, % (reszta mied) Zn Fe Mn inne Rm Zanie- MPa
czyszczenia max

A5 %

CuSn10 CuSn10P CuSn10Zn2 CuSn10Pb10 CuSn8Pb15Ni CuSn5Zn5Pb5 CuSn4Zn7Pb6 CuSn5Pb20 CuAI9Fe3 CuAI10Fe3Mn2 CuAI10Fe4Ni4 CuSi3Zn3Mn

B10 B101 B102 B1010 B815 B555 B476 B520 BA93 BA1032 BA1044 BK331

13 4 6 6 8 -

2 4 2 4 3,65,7

12 -

0,5 1,0 P 8,5 11 Pb

1,0 0,8 1,0 0,8

240 220 240 180 150 200 200 150 500 500 590 280

12 3 10 7 7 13 15 5 13 15 5 8

13,5 17 Pb 1,2 0,5 1,5 Ni 1,0 4 6 Pb 1,0 5 7 Pb 18 23Pb 1,2 1,0 8 10AI 8,5 10,5AI 0,8 9 11,2 AI 3,5 5,5 Ni 3 4 Si 1,5 1,0

3 5 0,51,2 0,51,5

Brzy cynowe nale do najstarszych znanych stopw i ju w staroytnoci stosowane byy do wyrobu mieczw, ozdb, naczy i przedmiotw codziennego uytku. Na rysunku 8.4 przedstawiono cz ukadu rwnowagi mied-cyna. Jak wida w stopach zawierajcych do okoo 14% Sn wystpuje roztwr stay cyny w miedzi, powyej tej zawartoci - mieszanina roztworu staego i fazy (faza elektronowa). Praktycznie jednak struktura lanych stopw miedzi z cyn ze wzgldu na wzmoon likwacj znacznie odbiega od stanu rwnowagi. Przy zawartoci 5 6% Sn skada si ona z niejednorodnego roztworu staego , majcego jak kady metal lany budow dendrytyczn. Przy wikszej zawartoci cyny na tle niejednorodnego roztworu wystpuje eutektoid ( + ) majcy niejednorodn budow (rys. 8.5 i 8.6). Obecno kruchej fazy wyklucza moliwo walcowania, dlatego brzy o wikszej zawartoci cyny stosuje si wycznie na odlewy. Brzy cynowe wykazuj wyjtkowo may skurcz odlewniczy, co umoliwia wykonywanie z nich odleww o skomplikowanych ksztatach (np. pomnikw). Jednak wskutek znacznej rnicy temperatur pocztku i koca krzepnicia, brzy te maj ma rzadkopynno i nie tworz skupionej jamy usadowej. Rzadko Rys. 8.4. Cz ukadu wic mona uzyska odlew o dobrej cisoci (bez rzadzizn i rwnowagi mied-cyna od porw). strony miedzi Dziki duej odpornoci chemicznej, zwaszcza na dziaanie czynnikw atmosferycznych, dobrej wytrzymaoci i odpornoci na cieranie, z cynowych

153 JW brzw odlewniczych wytwarza si wszelkiego rodzaju armatur wodn i parow, panewki do oysk lizgowych, odlewy artystyczne i inne o skomplikowanym ksztacie (tabl. 8.7). Trzeba wspomnie, e obecno wtrce twardego eutektoidu zapewnia du odporno na cieranie i dlatego brz zawierajcy ponad 10% Sn jest jednym z najlepszych materiaw przeciwciernych, znajduj zastosowanie jako stop oyskowy. Brzy cynowe przerabialne plastycznie (tabl. 8.8) maj take dobr wytrzymao, s spryste oraz odporne na korozj i cieranie (ze wzrostem zawartoci cyny w brzie nastpuje wzrost tych wasnoci. Wszystkie gatunki s dobrze skrawalne, podatne lutowanie i spawanie oraz przerbk plastyczn na zimno.
Tablica 8.7 Przykady zastosowania brzw odlewniczych (wg PN-91/H-87026) Cecha Przykady zastosowania silnie obcione czci maszyn, jak oyska, panewki i napdy oraz osprzt B10 parowy, wodny; odporny na dziaanie niektrych kwasw wysoko obcione, szybkoobrotowe, le smarowane i naraone na korozj B101 oyska, czci maszyn oraz armatura chemiczna wysoko obcione i naraone na korozj czci maszyn w przemyle B102 B1010 oyska i czci trce maszyn pracujcych przy duych naciskach i panwie lizgowe pracujce przy znacznych naciskach, piercienie B815 czci maszyn, osprztu aparatury pojazdw, silnikw i traktorw B555 podlegajce korozji w rodowisku wodnym, cieranie wytrzymujce cinienie do 2,5 MPa czci maszyn, tuleje i oyska pracujce przy obcieniach statycznych i B476 normalnej temperaturze, armatura wodna wytrzymujca cinienie 2,5 MPa oyska i czci maszyn naraone na cieranie przy duej szybkoci i B520 maych naciskach BA1032 silnie obcione czci maszyn, silnikw oraz osprztu i aparatury naraone na korozj i cieranie przy rwnoczesnym obcieniu BA93 mechanicznym w przemyle komunikacyjnym, okrtowym, lotniczym, BA1044 chemicznym itp. BK331 czci maszyn i osprztu (oyska, elementy napdw, pompy) naraone na korozj, zmienne obcienia i ze smarowanie

Tablica 8.8
Skad chemiczny i gsto przerabialnych plastycznie brzw cynowych (wg PN-92/H-87050) Gatunek brzu znak CuSn2 CuSn4 CuSn6 CuSn8 CuSn4Pb4Zn3 cecha B2 B4 B6 B8 B443 Sn 1,0 2,5 3,5 4,5 5,5 7,0 7,5 8,5 3,5 4,5 Skad chemiczny, % (reszta mied) Zn 1,5 4,5 Pb 3,5 4,5 P 0,01 0,35 0,01 0,35 0,01 0,35 0,01 0,35 0,01 0,50 Gsto g/cm3 8,9 8,8 8,8 8,8 8,8

Z brzu B2 wytwarza si ruby i gitkie we, z brzu B4 - ruby, spryny manometryczne, elementy przyrzdw kontrolno-pomiarowych i poczenia wtykowe z brzw B6 i B8 spryny, membrany, sita papiernicze, rurki manometryczne elementy przyrzdw, z brzu B443 - elementy lizgowe. Brzy o zawartoci 4 6% Sn ze wzgldu na dobre wasnoci plastyczne i pikne zabarwienie znalazy zastosowanie m.in. do wyrobu monet i medali. Pod wpywem przerbki plastycznej na zimno wzrasta bardzo ich twardo, co wpywa korzystnie na zwikszenie odpornoci na cieranie. Brz o zawartoci 10% Sn jest stosowany do wyrobu k zbatych.

154 JW Z brzw cynowych wieloskadnikowych trzeba wymieni stopy z cynkiem (5 10% Sn, 2 6% Zn), zwane dawniej spiami. Maj one nieco mniejsz wytrzymao i odporno na korozj ni brzy dwuskadnikowe, ale lepsze wasnoci odlewnicze, co umoliwia wykonywanie z nich skomplikowanych odleww cienkociennych (czci maszyn, armatura, okucia budowlane, wyroby artystyczne).

Rys. 8.5. Mikrostruktura brzu cynowego (10% Sn) w postaci lanej. Widoczna budowa dendrytyczna. Traw. roztworem NH4OH + H2O2. Powiksz. 100x

Rys. 8.6. Mikrostruktura brzu cynowego(10% Sn) w postaci lanej. Widoczna faza a w postaci dendrytw (bogate w mied rodki dendrytw s ciemne, bogate w cyn brzegi tych dendrytw s jasne) i szare, kropkowane wydzielenia eutektoidu a + 8 . Traw. roztworem NH4OH + H2O2. Powiksz. 500x

Brzy aluminiowe produkowane s zarwno jako odlewnicze (tabl. 8.6), jak przerabialne plastycznie (tabl. 8.9). Dziel si na dwuskadnikowe, zawierajce 4 8% Al, i wieloskadnikowe, zawierajce zwykle elazo i mangan, elazo i nikiel i inne dodatki. Gwne ich cechy to wysoka wytrzymao i plastyczno zarwno w temperaturze otoczenia, jak i w temperaturach podwyszonych, oraz dobra odporno na cieranie i korozj (m.in. wody morskiej). Tablica 8.9
Skad chemiczny i gsto przerabialnych plastycznie brzw aluminiowych (wg PN-92/H-87051) Gatunek brzu aluminiowego znak CuAl5As CuAl 8 CuAl8Fe3 CuAl10Fe3Mn2 CuAl10Ni5Fe4 cecha BA5 BA8 BA83 BA1032 BA1054 Skad chemiczny, % (reszta mied) Al 4,0 6,0 7,5 9,0 6,5 8,5 8,5 11,0 8,5 11,0 Fe 1,5 3,3 2,0 4,0 2,0 5,0 Inne 0,10,4 As 1,5 3,5Mn 4,0 6,0 Ni Gsto g/cm3 8,2 7,8 7,7 7,6 7,6

W postaci lanej brzy aluminiowe stosuje si na silnie obcione czci maszyn, silnikw oraz czci osprztu i aparatury, naraone na korozj i cieranie przy rwnoczesnym obcieniu mechanicznym. Orientacyjne wasnoci i przykadowe zastosowanie brzw aluminiowych przerabialnych plastycznie podano w tabl. 8.10. Brzy aluminiowe podlegaj ulepszaniu cieplnemu (hartowanie z temp. ok. 900C, odpuszczanie w temp. 300 450C). Mikrostruktur brzu aluminiowego w postaci lanej pokazano na rys. 8.7. Z pozostaych brzw znormalizowane s: odlewniczy brz krzemowy BK331 (tabl. 8.6) oraz specjalne stopy miedzi do przerbki plastycznej, w tym brzy krzemowe i berylowe (tabl. 8.11). Orientacyjne wasnoci tych stopw i ich zastosowanie podano w tabl. 8.12. Brzy berylowe podlegaj obrbce cieplnej (umocnieniu wydzieleniowemu), zoonej z przesycania z temperatury 800C i starzenia w temperaturze 350C. Wad ich jest stosunkowo wysoki koszt berylu.

155

JW Tablica 8.10

Orientacyjne wasnoci i przykady zastosowania brzw aluminiowych do przerbki plastycznej (wg PN-92/H-87051) Cecha brzu Orientacyjne wasnoci dua odporno na korozj, dobra podatno na obrbk plastyczn na zimno; BA5 jest szczeglnie odporny na dziaanie gorcych roztworw soli, BA8- na dziaanie kwasu siarkowego i octowego wysokie wasnoci wytrzymaociowe (rwnie w temperaturach podwyszonych), dobra odporno na korozj szczeglnie w roztworach kwanych, wysoka odporno na erozj i kawitacj wysoka odporno na obcienia zmienne, dobra odporno na cieranie, dobra podatno na obrbk plastyczn na zimno Przykady zastosowania elementy pracujce w wodzie morskiej, czci aparatury chemicznej czci aparatury chemicznej dna sitowe wymiennikw ciepa, czci aparatury chemicznej czci aparatury kontrolno-pomiarowej i chemicznej, way, ruby, czci naraone na cieranie dna sitowe wymiennikw ciepa, way, ruby czci naraone na cieranie, czci urzdze hydraulicznych, gniazda zaworw, koa zbate

BA5 BA8
BA83 BA 1032

BA1054

Rys. 8.7. Mikrostruktura brzu aluminiowego (9% Al w postaci lanej (szybko chodzonego). Widoczne jasne krysztay roztworu staego i nieco ciemniejsze iglaste krysztay roztworu staego . Traw. roztworem NH4OH + H2O2. Powiksz. 200x Tablica 8.11
Skad chemiczny i gsto specjalnych stopw miedzi do przerbki plastycznej (wg PN-92/H-87060) Gatunek znak CuSi1 CuSi3Mn1 CuBe1,7 CuBe2 CuBe2Pb CuCo2Be CuNi2Si cecha BK1 BK31 BB1,7 BB2 BB21 BC2 BN2 Skad chemiczny, % (reszta Cu) Si Be inne 0,8-2,0 2,7-3,5 1,0-1,5 Mn 1,6-1,8 1,8-2,1 1,8-2,1 0,2-0,6 Pb 0,4-0,7 2,0-2,8 Co 0,5-0,8 1,6-2,5 Ni Gsto g/cm3 8,5 8,5 8,4 8,3 8,3 8,8 8,8

Brzy oowiowe zawieraj do 26% oowiu oraz najczciej mniejsze dodatki cyny, niklu, manganu itd. Odznaczaj si dobr odpornoci na korozj dobr obrabialnoci, a przede wszystkim dobr odpornoci na cieranie, w zwizku z czym wykonuje si z nich tulejki i panewki do silnie obcionych maszyn. Ze wzgldu na brak rozpuszczalnoci oowiu w miedzi, w stanie ciekym brzy oowiowe maja skonno do likwacji skadnikw. Warunkiem dobrych wasnoci przeciwciernych stopu jest rwnomierne rozmieszczenie ziarn oowiu i miedzi. Brzy manganowe s odporne na dziaanie wysokich temperatur, w ktrych zachowuj du twardo i cigliwo. Znalazy zastosowanie w budowie maszyn parowych, turbin i silnikw spalinowych, przemyle elektrotechnicznym (spryny, kontakty, szczotki) itd. Stop o zawartoci 85% Cu, 12% Mn i 3% Ni nosi nazw manganinu. Cechuje go wysoki opr elektryczny.

156

JW Tablica 8.12

Orientacyjne wasnoci i przykady zastosowania specjalnych stopw miedzi do przerbki plastycznej (wg PN-92/H-87060) Cecha BK1 BK31 Orientacyjne wasnoci wysokie wasnoci wytrzymaociowe, dua odporno na korozj, dobra podatno na przerbk plastyczn na zimno; BK31 - dua podatno na spawanie bardzo wysokie wasnoci wytrzymaociowe i spryste, bardzo dua odporno na cieranie i korozj, brak skonnoci do iskrzenia, rednie przewodnictwo elektryczne, podatno na przerbk plastyczn na zimno, szczeglnie w stanie przesyconym; BB21 - podwyszona skrawalno wysokie wasnoci wytrzymaociowe, rednie przewodnictwo elektryczne, podatno na przerbk plastyczn na zimno Przykady zastosowania ruby, szczeglnie w rodowisku morskim elementy konstrukcji spawanych spryny, elementy sprynujce i naraone na cieranie, narzdzia nieiskrzce

BB1,7 BB2 BB21 BC2

ruby, osprzt

BN2

Stopy oporowe miedzi s stopami z niklem (do 41%), cynkiem (do 28%), manganem (do 13%), aluminium (do 3,6%) i elazem (do 1,5%). Charakteryzuj si stosukowo wysokim oporem elektrycznym (rezystywnoci) i maym wspczynnikiem cieplnym oporu oraz stabilnoci obu tych wasnoci, dziki czemu s stosowane do wyrobu elektrycznych opornikw pomiarowych i rozrusznikw. Stopy te maj struktur jednofazow. Najbardziej znane, to omwione wyej konstantan, nikielina, manganin i nowe srebro (27% Zn, 18% Ni) oraz inmet albo nowokonstantan (12% Mn, 3% Al, 1% Fe). 9. Aluminium i stopy aluminium Aluminium jest pierwiastkiem metalicznym, krystalizujcym w ukadzie regularnym paskocentrycznym Al, o gstoci 2,7 g/cm3, temperaturze topnienia 660C i temperaturze wrzenia 2450C. Cechuje go dobra przewodno cieplna i elektryczna (ta ostatnia wynosi 66% przewodnoci elektrycznej miedzi), duy wspczynnik rozszerzalnoci cieplnej (23,6 10-6 1/C) i do dobra odporno na korozj atmosferyczn (aluminium samorzutnie tworzy na powierzchni cienk, ale bardzo szczeln i cile przylegajc warstewk tlenku aluminium, ktra zabezpiecza go przed dalszym utlenianiem) oraz na dziaanie wody, niektrych kwasw organicznych. dwutlenku siarki i wielu innych zwizkw chemicznych. Zwikszenie odpornoci korozyjnej aluminium (a take jego stopw) uzyskuje si przez sztuczne wytwarzanie powoki tlenkowej bd chemicznie (alodynowanie) bd elektrochemicznie (eloksalacja). Obecnie proces eloksalacji jest powszechnie stosowany w budownictwie (blachy osonowe, ramy okienne i drzwiowe), w przemyle samochodowym, przy wyrobie naczy i sprztu gospodarstwa domowego Warstewka tlenkw Al2O3 ma grubo 5 30 m, a jej porowato umoliwia barwienie na dowolny kolor. 9.1. Aluminium technicznie czyste Zawiera 0,01-1,0% zanieczyszcze (gwnie elazo, krzem, mied, cynk i tytan. w mniejszych ilociach Mg, Mn, Cr, V, Pb i Ni), zalenie od sposobu oczyszczania. W Polsce, zgodnie z PN-79/H-82160, produkowane s dwa rodzaje aluminium technicznie czystego: rafinowane, o zawartoci 99,995, 99,9 oraz 99,95% Al, i hutnicze, o zawartoci 99,8, 99,7, 99,5 i 99,0% Al. Aluminium rafinowane stosuje si przede wszystkim do budowy specjalnej aparatury chemicznej oraz na wyroby dla elektrotechniki i elektroniki, aluminium hutnicze - do produkcji kabli i przewodw elektrycznych, do platerowania, budowy aparatury chemicznej, farb i produkcji stopw aluminium. Ostatni gatunek aluminium hutniczego suy ponadto do wyrobu

157 JW naczy kuchennych i przedmiotw codziennego uytku. Przykady oznaczania gatunkw aluminium technicznego: Al 99,99 R (rafinowane), Al 99,8 H (hutnicze), 99,7 HE (hutnicze dla elektrotechniki). Aluminium technicznie czyste jest metalem bardzo plastycznym, ale ma niewielk wytrzymao, w zwizku z czym jego zastosowanie w budowie maszyn jest bardzo ograniczone. 9.2. Stopy aluminium Stopy aluminium s obecnie po stopach elaza najbardziej rozpowszechnionymi materiaami konstrukcyjnymi, znajdujcymi zastosowanie we wszystkich gaziach przemysu. Szczeglnie wanym tworzywem s w budowie samolotw i statkw ulicznych, przede wszystkim dziki wysokim wskanikom wasnoci wytrzymaociowych odniesionych do gstoci (wytrzymaoci waciwej). Na przykad w samolocie Caravelle" rne stopy aluminium stanowi 70% materiaw konstrukcyjnych, stale - 26%, a inne tworzywa tylko 4%. Oglnie stopy aluminium dziel si na stopy odlewnicze i stopy do przerbki plastycznej. Obie grupy s w Polsce znormalizowane (tabl. 9.1 i 9.2). 9.2.1. Stopy aluminium odlewnicze Ta grupa stopw obejmuje 12 znormalizowanych gatunkw. Cecha kadego stopu skada si z litery A (stop aluminium), z litery K, G lub M (odpowiednio krzemowy, magnezowy lub miedziowy) oraz liczby okrelajcej zawarto procentow gwnego lub dwch gwnych skadnikw stopowych. Wrd odlewniczych stopw aluminium mona wyrni stopy dwuskadnikowe (Al-Si, Al-Cu i Al-Mg) oraz wieloskadnikowe (Al-Si-Cu, Al-Si-Ms,, Al-SiCu-Mg-Ni, Al-Cu-Ni i Al-Cu-Ni-Mg). Stopy aluminium z krzemem jako gwnym skadnikiem stopowym nosz nazw siluminw. Pod wzgldem zawartoci krzemu siluminy dziel si na podeutektyczne 10% Si), eutektyczne (10 13% Si) i nadeutektyczne (17 30% Si). Tablica 9.1 Skad chemiczny i gsto odlewniczych stopw aluminium (wg PN-76/H-88027)
Cecha stopu AK20 AK12 AK11 AK9 AK7 AK64 AK52 AK51 AG10 AG51 AM5 AM4 Skad chemiczny, % (reszta aluminium) Si Cu Mg Mn inne 20,0-23,0 1,1-1,5 0,5-0,9 0,1-0,3 0,8-1,1 Ni 11,5-13,0 0,8-1,5 0,8-1,5 0,8-1,3 Ni 10,0-13,0 8,5-10,5 0,2-0,4 0,25-0,5 6,0-8,0 0,2-0,4 0,1-0,5 5,0-7,0 3,0-5,0 0,3-0,6 4,0-6,0 1,5-3,5 0,2-0,8 0,2-0,8 4,5-5,5 1,0-1,5 0,35-0,6 0,2+0,5 9,0-11,0 0,8-1,3 4,0-6,0 0,1-0,4 4,0-5,0 4,2-5,0 0,15-0,4 0,15-0,30 Gsto g/cm3 2,60 2,72 2,65 2,65 2,68 2,77 2,70 2,67 2,55 2,60 2,80 2,80

158

JW Tablica 9.2
Gs Zn inne 0,050,25 Cr 0,150,35 Cr 0,020,10 Ti 0,10,25 Cr 0,10,25 Cr 0,10,2 Zr 0,100,13 Ti to g/cm3 2,69 2,74 2,72 2,68 2,66 2,66 2,64 2,70 2,73 2,69 2,70 2,71 2,72 2,80 2,77 2,80 2,77 2,75 2,7-7 2,80 2,80 2,80 2,80 2,80 2,75

Skad chemiczny i gsto stopw aluminium do przerbki plastycznej (wg PN-79/H-88026)

Cecha stopu PA43 Cu Mg 0,71,2 0,30,7 0,71,5 0,40,8 0,51,2 Mn Si Ni Fe 0,4+0,7 Skad chemiczny, % (reszta aluminium)*

PA15 0,91,3 0,40,7 PA16 0,20,8 0,30,8 PA2 do 0,6 1,72,6 PA11 do 0,6 2,73,6 PA13 4,04,9 0,41,0 PA20 4,35,8 0,20,6 PA5 0,81,5 1,01,5 PA1 1,01,5 PA38 0,40,9 PA4 0,2-1,0 0,71,5 PA45 0,150,4 0,81,2 PA10 0,10,5 0,450,9 0,150,3 PA6 3,84,8 0,41,0 0,41,0 PA7 3,84,9 1,21,8 0,40,9 PA21 3,84,5 0,40,8 0,40,8 PA23 3,84,5 1,21,6 0,30,7 PA24 2,03,0 0,20,5 PA25 3,94,5 0,150,3 0,30,5 PA29 1,92,5 1,41,8 PA30 1,92,7 1,21,8 PA31 1,82,6 0,40,8 0,40,8 PA33 3,94,8 0,41,0 0,41,0 PA9 1,42,0 1,82,8 0,20,6 PA47 1,151,4 0,150,4
*

0,51,2 0,81,3 0,81,3 0,81,4 0,81,4 0,71,2 0,61,2 5,07,0 4,35,0

Maksymalna ilo zanieczyszcze 0,15%.

Podstaw tego podziau jest struktura stopw wynikajca z ukadu rwnowagi Al-Si (rys. 9.1).Niektre siluminy oprcz krzemu zawieraj niewielkie iloci miedzi i magnezu oraz niekiedy niklu, manganu i tytanu.

Stopy aluminium-krzem tworz eutektyk o zawartoci 11,6% Si, zoon z krysztaw roztworu staego granicznego a krzemu w aluminium i roztworu staego granicznego aluminium w krzemie. W temperaturze eutektycznej (577C) rozpuszczalno krzemu w aluminium wynosi 1,65%, w temperaturze 300C ok. 0,5%. Natomiast rozpuszczalno aluminium w krzemie nawet w temperaturze eutektycznej jest tak maa, e si jej nie okrela, a w wielu publikacjach faz traktuje si jako czysty krzem. Siluminy charakteryzuj si doskonaymi wasnociami odlewniczymi (may skurcz liniowy, dobra lejno, maa skonno do pkania na gorco) i stosunkowo dobrymi wasnociami mechanicznymi oraz dostateczn odpornoci na korozj. Z tego wzgldu s one szeroko stosowane na odlewy tokw silnikw spalinowych AK 12), gowic cylindrw silnikw spalinowych (AK51, AK52), czci maszyn (AK7, AK9, AK11, AK51, AK52 i AK64), armatury okrtowej (AK11) itd. Siluminy praktycznie nie podlegaj obrbce cieplnej, a ich wasnoci mechaniczne polepsza si przez specjalne zabiegi w stanie ciekym, zwane modyfikowaniem.

159 Celem modyfikacji jest z jednej strony rozdrobnienie ziarn, z drugiej - zmiana ich ksztatu. Na przykad, przy zawartoci 11,6% Si siluminy krzepn jako stopy eutekyczne, przy czym ich struktura skada si z grubych, iglastych lub pierzastych krysztaw roztworu staego na tle krysztaw roztworu staego (rys. 9.2). Taka gruboziarnista struktura ujemnie wpywa na wasnoci mechaniczne stopu. Przez dodanie w stanie ciekym pewnej iloci sodu metalicznego lub soli sodu (z ktrych na skutek reakcji wydziela si sd) uzyskuje si du liczb aktywnych zarodkw krystalizacji. Jednoczenie wywouje si jakby przesunicie punktu eutektycznego w kierunku wyszych zawartoci krzemu, z jednoczesnym obnieniem temperatury eutektycznej do 564C. Dziki temu silumin o skadzie cile eutekycznym zachowuje si podczas krzepnicia jak stop podeutektyczny i jego struktura skada si z dendrytycznych krysztaw roztworu staego oraz drobnoziarniste eutektyki, w ktrej krysztay maj ksztat zaokrglony (rys. 9.3).

JW

Rys.9.1. Ukad rwnowagi aluminium-krzem

Rys. 9.2. Mikrostruktura siluminu eutektyczne-go przed modyfikacj. Na tle roztworu staego a widoczne ciemne ksztaty fazy P. Traw. 0,5% roztworem wodnym HF (40%). Powiksz. 100x

Rys. 9.3. Mikrostruktura siluminu eutektyczne go po modyfikacji. Na tle ciemnej, drobnoziarnistej eutektyki widoczne dendrytyczne krysztay roztworu staego a. Traw. 0,5% roztworem wodnym HF (40%). Powiksz. 100x

Dziki opisanym zmianom strukturalnym wzrasta zarwno wytrzymao, jak i plastyczno stopw. Na przykad stop niemodyfikowany o zawartoci 13% Si ma Rm = 140 MPa i A5 = 3%. Taki sam stop po modyfikacji ma Rm = 175 MPa i A5 = 8%. W procesie modyfikacji siluminw nadeutektycznych rol modyfikatora speni fosfor, ktry tworzy z aluminium zwizek A1P. Zwizek ten charakteryzuje si duym pokrewiestwem do krzemu pod wzgldem struktury sieciowej i dziki temu wytwarza aktywne zarodki krystalizacji. Praktycznie modyfikacj przeprowadza si bd czystym fosforem, bd piciochlorkiem fosforu, bd te jego stopami z miedzi. W wyniku takiej modyfikacji otrzymuje si struktur podobn do pierwotne przed modyfikacj (rys. 9.4), ale krysztay roztworu s znacznie drobniejsze i bardziej rwnomiernie rozoone w eutektyce (rys. 9.5). Rozdrobnienie krysztaw roztworu staego , z jednej strony polepsza wasnoci mechaniczne stopu, z drugiej umoliwia obrbk skrawaniem. Przed modyfikacj pojedyncze krysztay osigaj wymiary nawet kilku milimetrw. Jako twarde i bardzo kruche utrudniaj, a nawet uniemoliwiaj obrbk skrawaniem odleww, powodujc bardzo szybkie niszczenie narzdzi. Niemoliwe jest take uzyskanie gadkiej powierzchni obrabianego przedmiotu z powodu atwego wykruszania si duych krysztaw.

160

JW

Rys. 9.4. Mikrostruktura siluminu nadeutektycznego (20% Si) przed modyfikacj. Na tle eutektyki widoczne due krysztay fazy . Traw. 0,5% roztworem wodnym HF. Powiksz. 100x

Rys. 9.5. Mikrostruktura siluminu nadeutektycznego (20% Si) po modyfikacji. Na tle eutektyki widoczne drobne krysztay fazy . Traw. 0,5% roztworem wodnym HF. Powiksz. 100x

Dwuskadnikowe stopy Al-Cu charakteryzuj si dobr lejnoci i stosunkowo dobr plastycznoci, ale nisk wytrzymaoci. Tote ich zastosowanie z reguy ogranicza si do wytwarzania galanterii stoowej i innych odleww, od ktrych wymaga si dobrej plastycznoci. Gwne zastosowanie przemysowe maj stopy wieloskadnikowe, z ktrych wytwarza si m.in. odlewy czci samochodowych maszynowych rednio i wysoko obcionych. Stopy Al-Cu podlegaj obrbce cieplnej, powodujcej znaczny wzrost wytrzymaoci, ale spadek plastycznoci. Stopy Al-Mg charakteryzuj si wysok odpornoci na korozj, do dobr wytrzymaoci i plastycznoci. Podobnie jak stopy Al-Cu, podlegaj przesycaniu i starzeniu. Stopy te s szczeglnie odporne na obcienia dynamiczne, maj adny poysk i s stosowane na czci aparatury chemicznej, a take w budowie okrtw i samolotw. 9.2.2. Stopy aluminium do przerbki plastycznej Stopy te mona podzieli na dwie podgrupy: a) stopy stosowane bez obrbki cieplnej, b) stopy stosowane w stanie utwardzonym dyspersyjnie. Pierwsza podgrup tworz stopy aluminium-mangan, aluminium-magnez i aluminiummagnez-mangan. Stopy aluminium-mangan umacnia si jedynie przez obrbk plastyczn na zimno (zgniot). Wykazuj one du plastyczno, dziki czemu dobrze si tocz, ale ich wytrzymao niewiele przewysza wytrzymao czystego aluminium. Cenn zalet jest dua odporno na korozj atmosferyczn, na dziaanie wody morskiej, olejw, materiaw napdowych i in. (w odrnieniu od innych pierwiastkw stopowych mangan podwysza odporno aluminium na korozj). S stopami spawalnymi. W lotnictwie stosuje si je m.in. na zbiorniki, przewody i elementy czne instalacji paliwowej i olejowej, owiewki, pywaki i pokrycia kadubw hydroplanw. Stopy aluminium-magnez mona obrabia cieplnie, ale efekt tej obrbki jest niewielki, tote praktycznie umacnia si je rwnie tylko przez obrbk plastyczn a zimno. Wasnoci mechaniczne stopw aluminium-magnez zblione s do wasnoci stopw aluminium-mangan, przy mniejszej jednak ich gstoci (2,6 g/cm3). Wadami s gorsza obrabialno skrawaniem i gorsza odporno na korozj, zwaszcza przy wikszych zawartociach magnezu. Do stopw tego typu czsto wprowadza si dodatkowo mangan (kilka dziesitych procentu), ktry podwysza wasnoci mechaniczne i polepsza odporno na korozj. Zastosowanie stopw aluminium-magnez i aluminium-magnez-mangan w lotnictwie jest podobne jak stopw alumiium-mangan. Orientacyjne wasnoci mechaniczne omwionych stopw podano w tabl. 9.3.

JW Tablica 9.3 Orientacyjne wasnoci mechaniczne niektrych stopw aluminium do przerbki plastycznej Cecha stopu PA1 PA43 PA2 PA11 PA20 Wasnoci mechaniczne Rm, MPa R0,2 MPa A10,% AI-Mn wyarzony 150 21 zgnieciony 190 4 AI-Mg wyarzony 120 50 27 wyarzony 190 80 23 pzgnieciony 250 210 6 wyarzony 240 100 20 AI-Mg-Mn wyarzony 300 160 17 Typ stopu Stan stopu

161

Znacznie liczniejsz podgrup stanowi stopy aluminium przerabialne plastycznie, stosowane po umacniajcej obrbce cieplnej. Nale tu stopy Al-Mg-Si, Al-Cu-Mg, Al-Zn-Mg, Al-Zn-Mg-Cu, Al-Cu-Mn, Al-Cu-Mg-Mn, Al-Cu-Mg-Mn-Si wiele innych stopw wieloskadnikowych. Niezalenie od skadu chemicznego struktura tych stopw w stanie zblionym do rwnowagi skada si ze stosunkowo mikkiego i plastycznego roztworu staego pierwiastkw stopowych (ew. domieszek pochodzcych z przerobu hutniczego) w aluminium i okrelonych faz midzymetalicznych utworzonych bd przez aluminium i pierwiastki stopowe lub domieszki (np. Al2Cu, Al2CuMg, Al2Mg3Zn3 Al3Mg2 Al4Si2Fe i Al3Fe), bd przez pierwiastki stopowe midzy sob (Mg2Si, MgZn2 i in). Wszystkie te fazy midzymetaliczne s twarde i kruche i speniaj w stopach rol skadnika utwardzajcego. Oczywicie stopie utwardzenia stopu o danym skadzie chemicznym i fazowym jest zaleny od wielkoci, ksztatu i rozmieszczenia krysztaw tych faz. Obrbka cieplna omawianych stopw polega wic na: a) wprowadzeniu do roztworu staego wydzielonych faz midzymetalicznych i uzyskaniu jednorodnego roztworu staego skadnikw stopowych w aluminium (w temperaturze otoczenia bdzie to oczywicie roztwr przesycony, std nazwa obrbki - przesycanie), b) wydzieleniu z przesyconego roztworu staego faz midzymetalicznych (czyli tzw. starzeniu). Wynika z tego, e podstawowym warunkiem tej obrbki cieplnej, zwanej utwardzaniem wydzieleniowym, jest zmienna rozpuszczalno skadnikw stopowych w aluminium, wzrastajca w miar podwyszania temperatury a do temperatury przemiany eutektycznej lub eutektoidalnej. Najwaniejszym skadnikiem stopowym tej podgrupy stopw aluminium jest mied, podwyszajca wytrzymao i twardo. Z aluminium mied tworzy eutektyk o zawartoci 33% Cu (rys. 9.6), zoon z krysztaw roztworu staego granicznego miedzi w aluminium i krysztaw roztworu staego granicznego aluminium w fazie midzymetalicznej Al2Cu. W temperaturze eutektycznej (548C) rozpuszczalno miedzi w aluminium wynosi 5,7%, w temperaturze otoczenia zaledwie 0,5% (wg niektrych danych rozpuszczalno miedzi w aluminium w temperaturze otoczenia jest mniejsza od 0,1%). Wynika z tego, e stopy zawierajce do 0,5% Cu s stopami jednofazowymi , stopy zawierajce 0,5-5,7% Cu s stopami dwufazowymi, skadajcymi si z roz tworu staego i wydzielonych wtrnych krysztaw fazy . Stopy te mona jednk przez nagrzanie do odpowiedniej temperatury przeksztaci w stopy jednofazowe, czyli mona je obrabia cieplnie. Przy zawartoci miedzi przekraczajcej 7% w strukturze stopw pojawia si eutektyka, ktrej ilo jest oczywicie proporcjonalna do zawartoci miedzi w stopie. Stopy te rwnie mona obrabia cieplnie, ale efekt obrbki bdzie mniejszy, gdy pierwotne krysztay fazy wchodzce skad eutektyki nie uczestnicz w procesie dyspersyjnego utwardzania, a ponadto za jest skadnikiem kruchym i w wikszych ilociach w stopach niepodanym dlatego zawarto miedzi w stopach do przerbki plastycznej nie przekracza 5,5% (w stopach krajowych 4,8%).

162 JW W stopach wieloskadnikowych, a takimi s przerabialne plastycznie stopy aluminium utwardzane wydzieleniowo, jak ju wspomniano, tworz si okrelone fazy midzymetaliczne, ktrych skad chemiczny i ilo s funkcj skadu chemicznego stopu, a ktre rwnie wykazuj zmienn rozpuszczalno w tworzcym osnow stopu roztworze staym. Najstarszymi stopami aluminium, majcymi zreszt do dzi szerokie zastosowanie przede wszystkim w lotnictwie, s durale (nazwa duraluminium lub krtko dural oznacza twarde aluminium", z francuskiego dur twardy). Rozrnia si dwa rodzaje durali: bezcynkowe, ktrych skad chemiczny zawiera si w granicach:1 5,2% Cu, 0,4 1,8 Mg, 0,3 1,0% Mn, max 0,7% Si, max 0,5% Fe max 0,5% Zn, oraz durale zawierajce cynk, o skadzie: 1,4 2,0% Cu, 5 2,8% Mg, 0,2 0,9% Rys. 8.6. Cz ukadu rwnowagi Mn, 4,0 8,0% Zn, max 0,5% Si, max 0,5% Fe, mied-cyna od strony miedzi ewentualnie kilka dziesitych procentu chromu. Do pierwszej grupy nale stopy PA6, PA7, do drugiej - stop PA9. Do durali bezcynkowych nale rwnie stopy PA21, P23, PA24 i PA25. W duralach bezcynkowych gwnymi dodatkami stopowymi umacniajcymi s mied i magnez. Mangan dodawany jest w celu polepszenia odpornoci na korozj, pozostae pierwiastki s nieuchronnymi zanieczyszczeniami. W stanie wyarzonym, tj. w stanie zblionym do rwnowagi fazowej, struktura durali skada si z roztworu staego i wydziele rnych faz midzymetalicznych (rys. 9.7), w stanie przesyconym - z roztworu staego na osnowie aluminium i nie rozpuszczonych zwizkw elaza. Rys. 9.7. Mikrostruktura duralu (PA29) w stanie wyarzonym. Widoczne due krysztay roztworu staego bogatego w aluminium oraz ciemne wydzielenia midzymetalicznych faz umacniajcych (Al2Cu, Al.CuMg, Al2CuMg, Mg5Cu i in.). Traw. odczynnikiem o skadzie: l ml HF (30%) + 2,5 ml HNO + l,5 ml HCl + 95 ml H2O Powiksz. 200x Durale zawierajce cynk s najbardziej wytrzymaymi stopami aluminium (po utwardzeniu dyspersyjnym Rm osiga warto do 600 MPa), wykazuj jednak mniejsz podatno do przerbki plastycznej i nieco obnion odporno na korozj napreniow. Blachy zabezpiecza si przed korozj za pomoc platerowania specjalnym stopem (Al+Zn), co jednak powoduje zmniejszenie oglnej ich wytrzymaoci, tym wiksze, im wikszy procent przekroju blachy stanowi warstwa platerowana (o stosunkowo maej wytrzymaoci). Platerowanie jako ochron przed dziaaniem rodowisk korodujcych stosuje si zreszt rwnie czsto i dla durali bezcynkowych. W tym przypadku platerowanie wykonuje si czystym aluminium, przy czym grubo warstwy ochronnej wynosi 4 8% gruboci blachy (odkuwki, prty, rury, druty i ksztatowniki zabezpiecza si przed korozj innymi metodami). Charakterystyk i zastosowanie znormalizowanych stopw aluminium do przerbki plastycznej podano w tabl. 9.4.

163

JW Tablica 9.4

Charakterystyka i zastosowanie stopw aluminium do przerbki plastycznej (wg PN-79/H-88026)

Wasnoci technologiczne** Cecha stopu Wyrob y* podatno do do do wytwa Odporn spaprzerbki polero- rzania an- -o na walplastywania odowych korozj no cznej powok tlenkowych 5 5 5 4 4 Zastosowanie

B, T, D PA43 Pr, R, K, Ok B, Pr, R, Rk, D, K B, Pr, PA11 R, D, K PA2 B, Pr, R, D, K Pf, R, PA20 K, D B, T, D PA1 Pr, R,K Pr, R, PA38 D, K PA13 B, Pr, R, D, K, Ok B, Pr, PA45 R, D, K PA4 PA10 B, Pr,K R,D,Ok B, Bpl, PA6 Pr, R, B, Bpl, Pr, R, PA7 D, K, Ok PA21 PA23 D PA24 PA25 PA29 Pr,0k PA30 PA31 Pr,0k PA33 Ok PA9 PA47 Bpl, Pr, K, Ok B, Pr, K

w przemyle chemicznym i spoywczym, elementy dekoracyjne, czci gboko toczone, odkuwki matrycowe rednio obcione elementy konstrukcji lotniczych, okrtowych i in., przemys spoywczy i chemiczny, konstrukcje budowlane elementy konstrukcyjne i nadbudwki okrtw, elementy konstrukcji lotniczych, przemys spoywczy i chemiczny obcione konstrukcje okrtowe, transport, przemys chemiczny w przemyle spoywczym i chemicznym, spawane zbiorniki do cieczy i gazw elementy dekoracyjne w budownictwie i meblarstwie rednio obcione elementy konstrukcji lotniczych i pojazdw mechanicznych, meble, ozdoby, czci gboko toczone, odkuwki matrycowe budownictwo, elementy dekoracyjne i konstrukcyjne jak stopu PA4 w transporcie konstrukcje lotnicze, pojazdy mechaniczne konstrukcje budowlane silnie obcione elementy konstrukcji lotniczych i pojazdw mechanicznych, w transporcie, czci maszyn, konstrukcje budowlane nity lotnicze konstrukcje lotnicze, czci pracujce w temperaturze200 do 300C konstrukcje lotnicze, odkuwki o skomplikowanych ksztatach konstrukcje lotnicze, odkuwki matrycowe bardzo silnie obcione elementy konstrukcji lotniczych, rodkw transportu i maszyn silnie obcione spawane konstrukcje none, przemys okrtowy, pojazdy mechaniczne, pawilony wystawowe, sprzt sportowy elementy pojazdw mechanicznych, urzdzenia przemysu spoywczego i chemicznego, elementy konstrukcji budowlanych

5 5 4 4 5 5 5 5 5 4

5 5 3 3 5 5 5 5 -

5 3 3 3

5 5 5 4 4

4 4 4 4 5 4 4 4

3 3 5 5 -

4 4*** 4*** 4***

3***

4 4 4 4 4 3

3 4

PA15 B, T

B - blachy, Bpl - blachy platerowane (stopy PA6 i PA7 - aluminium, stop PA9 stopem AIZn1) K - ksztatowniki, Ok odkuwki ** 5 - bardzo dobra, 4 - dobra, 3 dostateczna *** Po utwardzaniu dyspersyjnym

164

JW

Stopy aluminium-lit Najnowsz generacj stopw aluminium s stopy z litem, jako gwnym skadnikiem stopowym. Wykorzystanie litu do tego celu od dawna przycigao uwag metaloznawcw, gwnie jako moliwo uzyskania stopw o gstoci znacznie mniejszej ni gsto metalubazy. Sukces osignito w ostatnich latach. Lit; jest najlejszym metalem. Jego gsto w temperaturze 20C wynosi 0,536 g/cm3. Kady procent litu wprowadzony do aluminium obnia gsto stopu o ok. 0,l g/cm3, co pozwala na uzyskanie stopw o do wysokim stosunku wytrzymaoci do gstoci. Ponadto stopy Al-Li cechuje wyszy modu sztywnoci, ni konwencjonalne. Te waciwoci powoduj, e zainteresowanie stopami aluminum-lit stale ronie. Optymalne poczenie wytrzymaoci i plastycznoci maj stopy podwjne zawierajce 2,02,5% Li, po obrbce cieplnej skadajcej si z przesycania z temperatury 580C i starzenia w temperaturze 130C przez 48 godzin. Ich wytrzymao na rozciganie wynosi wwczas okoo 160 MPa, granica plastycznoci 100 MPa, a wyduenie 14%. Zastosowanie obrbki plastycznej na zimno po przesycaniu, a przed starzeniem, powoduje wzrost wskanikw wytrzymaociowych, ale spadek plastycznoci. Podobnie dzieje si przy zwikszaniu zawartoci litu. Zgodnie z ukadem rwnowagi (rys. 9.8), struktura stopw podwjnych aluminium-lit do zawartoci 5,2% Li skada si z krysztaw roztworu staego granicznego litu w aluminium i wtrnych krysztaw roztworu na osnowie fazy midzymetalicznej AlLi. Jak stwierdzono, zawarto litu do 5,2% nie wpywa praktycznie na odporno korozyjn stopw. Wiksza zawarto litu powoduje jednak spadek tej odpornoci, co wie si z pojawieniem si w strukturze eutektyki + . Szczeglnie interesujce s stopy zawierajce 2-3% Li i do 5% Mg. Ich granica plastycznoci po obrbce cieplnej osiga 400 MPa. Wad, podobnie jak wszystkich stopw Rys. 9.8. Fragment ukadu rwnoaluminium-lit, jest wraliwo na naprenia zmienne. wagi alumnium-lit od strony Przewiduje si, e stopy aluminium z litem znajd zastosowanie w budowie samolotw, przede wszystkim w aluminium postaci cienkich blach na powoki skrzyde i kaduba. 9.3. Obrbka cieplna stopw aluminium 9.3.1. Przesycanie i starzenie stopw Al Obrbka cieplna stopw aluminium, majca na celu przede wszystkim podwyszenie ich wytrzymaoci, polega na utwardzaniu dyspersyjnym, tj. na kolejnym przeprowadzeniu operacji przesycania roztworu staego i starzenia. Podstawowym warunkiem, na ktrym opiera si proces utwardzania wydzieleniowego stopw, jest zmniejszanie si granicznej rozpuszczalnoci skadnikw stopowych w stanie staym wraz z obnianiem si temperatury. Typowym przykadem ukadu rwnowagi faz, ktry moe suy jako model u wyjanienia procesw zachodzcych podczas obrbki cieplnej stopw Al, jest ukd Al-Cu, ktrego fragment widoczny jest na rys. 9.9. Ukad Al-Cu, a waciwie jest cz odpowiadajca ukadowi rwnowagi Al i fazy midzymetalicznej o skadzie bardzo bliskim Al2Cu, przedstawiono na rys. 9.6. Na rysunku 9.9 wida, e maksymalna rozpuszczalno miedzi w temperaturze 548C wynosi okoo 5,7%, natomiast w temperaturze pokojowej jest znikoma. Rozpatrzmy na przykad stop o skadzie C (rys. 9.9) o zawartoci ok. 4% Cu. W stanie rwnowagi w temperaturze pokojowej skada si on z dwch faz: krysztaw roztworu staego ( stanowicego osnow, i krysztaw fazy midzymetalicznej . Nagrzanie tego stopu do

165 JW temperatury E (powyej punktu D) spowoduje, e bdzie on jednorodnym roztworem staym , gdy krysztay fazy ulegn rozpuszczeniu. Jeeli stop ten zostanie z kolei szybko ochodzony od tej temperatury, wwczas faza nie zdy si wydzieli i otrzymamy roztwr stay przesycony. Stan taki jest nietrway i jeeli stop bdzie starzony, czyli wygrzewany w nieco podwyszonej temperaturze (rys. 9.9), to zaczn w nim zachodzi zmiany, ktre poprzez szereg studiw porednich doprowadz w kocowym wyniku do wydzielenia si fazy , czyli do ustalenia si stanu rwnowagi. Jednak jeeli temperatura starzenia nie jest dostatecznie wysoka, a czas starzenia nie jest zbyt dugi, zmiany zachodzce w przesyconym stopie nie przebiegaj do koca, a proces starzenia ulega zatrzymaniu na pewnym Rys. 9.9. Fragment ukadu rwnowagi Alstadium porednim i nie dochodzi do Cu oraz schemat przebiegu obrbki cieplnej polegajcej na przesycaniu i starzeniu wydzielenia si fazy . Starzenie moe zachodzi ju w temperaturze pokojowej i wwczas nosi nazw starzenia naturalnego, jeli za odbywa si wskutek nagrzania stopu do okrelonej temperatury, nosi nazw starzenia przyspieszonego. 9.3.2. Procesy zachodzce podczas starzenia W pocztkowym okresie procesu starzenia, nazywanym pierwszym stadium starzenia, atomy rozpuszczonego skadnika (np. miedzi) rozmieszczone przypadkowo w przesyconym roztworze staym (rys. 9.10a) skupiaj si w okrelonych miejscach sieci krystalicznej (rys. 9. l0b). W wyniku tego procesu powstaj wewntrz krysztau submikroskopowe strefy o duej dyspersji o zwikszonej zawartoci rozpuszczonego skadnika, zwane strefami Guiniera-Prestona lub w skrcie - strefami G-P (rys. 9.10). W stopach Al-Cu strefy G-P s skupieniami atomw miedzi o ksztacie podobnym do pytek, ktre s uoone wzdu paszczyzn {100}. Grubo tych pytek jest rzdu zaledwie kilku odstpw midzyatomowych, a rednica ok. 100 A. Ich obecno mona wykry metod maoktowego rozpraszania promieni X lub za pomoc mikroskopu elektronowego. Tworzenie stref G-P powoduje powstawanie m.in. duych napre wasnych w krysztale oraz rozdrobnienie blokw mozaiki. Obecno stref G-P o duej dyspersji oraz zwizane z nimi znieksztacenia sieci krystalicznej, cznie utrudniaj ruch dyskolacji, co w efekcie objawia si wzrostem twardoci wytrzymaoci stopu.

Rys. 9.10. Schemat zmian zachodzcych w sieci przesyconego stopu AlCu4: a) rozmieszczenie atomw Cu (czarne kka) po przesycaniu, b) powstawanie stref G-P, c) tworzenie si koherentnych wydziele '' i ', d) wydzielenia fazy (Al2Cu) Nastpne stadium stanowi koherentne1) wydzielenia porednie oznaczane symbolem " (rys. 9.10c). Wydzielenia te o maksymalnej gruboci ok. 100 A i rednicy ok. 1500 A maj struktur tetragonaln, ktrej parametry a i b s zgodne z parametrem komrki elementarnej Al, natomiast parametr c jest znacznie wikszy. Wydzielenia te rwnie powoduj umocnienie starzonego stopu.

166 JW Kolejna faza porednia ' jest take tetragonaln, ale o innym parametrze c anieli faza ". Tworzenie si wydziele ' powoduje ju spadek twardoci stopu. Faza (Al.2Cu) ma rwnie struktur tetragonaln, ale nie jest ju koherentna z sieci osnowy. Jej tworzenie si zawsze prowadzi do spadku twardoci stopu, powa zanikaj naprenia zwizane z koherencj (rys. 9.10d). Kolejne przeobraenia struktury wydziele w stopach Al-Cu zachodzce w czasie starzenia mona wic przedstawi nastpujcym szeregiem: (strefy G-P) " ' (AL2Cu) Wszystkie powysze stadia wystpuj wwczas, gdy zawarto miedzi w stopie stosunkowo dua (ok. 4,5%), a temperatura starzenia niezbyt wysoka (do ok. 190C). Jeeli starzenie odbywa si w wyszych temperaturach (np. ok. 190C) niektre stadia porednie mog nie wystpi, co uwidacznia si w przebiegu zmiany twardoci podczas starzenia. W stopach Al-Cu starzonych naturalnie, tj. w temperaturze pokojowej, wystpuje tylko pierwsze i drugie stadium starzenia, tj. utworzenie si stref G-P oraz koherentnej fazy ". Dalsze stadia starzenia zachodz w temperaturze wyszej od temperatury otoczenia. Stopie utwardzenia stopu jest zwizany z krytyczn dyspersj stref G-P i koherentnych wydziele. Jeeli w danej temperaturze proces starzenia ulegnie zbytniemu przedueniu, nastpuje koagulacja i wzrost wielkoci wydziele. Mae wydzielenia ulegaj wtrnemu rozpuszczeniu, a ich kosztem rosn wydzielenia wiksze, ktrych dyspersja jest mniejsza. Powoduje to zmniejszenie twardoci i spadek umocnienia stopu, o ktrym mwimy wwczas, e jest przestarzony. Skadnikami konstrukcyjnych stopw aluminium, ktre maj techniczne znaczenie, s, jak ju wspomniano poprzednio, takie pierwiastki jak Cu, Si, Mg, Mn, Zn. Metale te tworz graniczne roztwory stae w Al, charakteryzujce si spadkiem rozpuszczalnoci w stanie staym wraz z obnianiem si temperatury (rys. 9.11). Stopy te mona wic umacnia, poddajc je Rys. 9.11. Krzywe granicznej obrbce cieplnej polegajcej na przesycaniu i starzeniu. rozpuszczalnoci poszczeglnych Oprcz stopw podwjnych rwnie stopy potrjne i skadnikw stopowych w aluminium poczwrne na bazie Al mona umacnia dyspersyjnie, w stanie staym przy czym obrbka cieplna takich stopw wieloskadnikowych jest z reguy bardziej skuteczna, anieli stopw podwjnych. Jako przykad mona tu wymieni stopy: Al-Mg-Si, Al-Cu-Mg, Al-Zn-Mg. W przypadku wieloskadnikowych stopw Al zamiast fazy (Al.2Cu) tworz si inne fazy midzymetaliczne, ktre speniaj analogiczn rol. W stopach ukadu Al-Mg-Si tworzy si np. faza (Mg2Si), w stopach Al-Cu-Mg faza (Al2CuMg), a w stopach Al-Zn-Mg faza M (Mg2Zn). 9.3.3. Zmiany wasnoci mechanicznych stopw Al zachodzce pod wpywem obrbki cieplnej W stanie wyarzonym stop aluminium zawierajcy ok. 4% Cu ma wytrzymao na rozciganie Rm 200 MPa. Bezporednio po przesycaniu, tj. gdy zaraz po tej operacji nastpuje prba rozcigania, wytrzymao jest nieco wiksza i w przyblieniu wynosi 250 MPa (rys. 9.12). Szybkie chodzenie po wygrzewaniu rozpuszczajcym powoduje pewne niewielkie zmiany wasnoci mechanicznych, przede wszystkim na skutek tego, e atomy skadnika rozpuszczonego (tj. miedzi) oraz defekty punktowe znajduj si w osnowie w nadmiarze w stosunku do stanu rwnowagi w temperaturze pokojowej.

167

JW

Rys. 9.12. Zmiana wytrzymaoci stopu A1Cu4 podczas starzenia naturalnego Natomiast starzenie przesyconego stopu powoduje znaczne zmiany wasnoci mechanicznych. Wytrzymao na rozciganie znacznie si zwiksza i dla stopu AlCu4 osiga warto ok. 400 MPa, a wic wzrasta prawie dwukrotnie, natomiast wasnoci plastyczne (wyduenie i przewenie) oraz udarno malej. Maksymalna wytrzymao stop ten uzyskuje po starzeniu naturalnym (tj. w temperaturze 3C) po upywie 4 5 dni od chwili przesycania. Typowy przebieg krzywej obrazujcej zmian wytrzymaoci stopu Al-Cu podczas starzenia naturalnego pokazano na rys. 9.12. W pocztkowym stadium starzenia istnieje okres inkubacyjny, w ktrym nie stwierdza si jeszcze wzrostu wytrzymaoci. Dla procesw technologicznych okres ten ma due znaczenie, poniewa stop wykazuje w tym okresie du plastyczno, co umoliwia poddawanie przedmiotw przesycanych rnym operacjom technologicznym poczonym z odksztacaniem (zakuwanie nitw, gicie, toczenie itp.). Dugo okresu inkubacyjnego jest rna dla stopw aluminium o rnym skadzie chemicznym i zaley od temperatury, w ktrej stop jest starzony. Dla stopw Al-Cu kres ten w temperaturze pokojowej wynosi ok. 2 3 godzin. Szybko starzenia i umocnienie stopw zaley w duym stopniu od temperatury. Wykres widoczny na rys. 9.13 przedstawia zaleno wytrzymaoci na rozciganie duralu, tj. stopu AlMg-Cu (o zawartoci okoo 4% Cu i 1% Mg), od czasu starzania w rnych temperaturach w zakresie 50 200C. W niskich temperaturach (-5, -50C) zbyt mae strefy G-P i zbyt maa ich ilo nie daje dostatecznego umocnienia stopu. W temperaturze zbyt wysokiej (+200C) powstaj ju wydzielenia fazy , a po duszym przetrzymywaniu w tej temperaturze nastpuje ich koagulacja i wytrzymao stopu spada. Na rysunku 9.13 wida, e umocnienie stopu do 420 MPa mona osign po okoo 24 godzinach starzenia w temperaturze 100C, stosujc jednak starzenie naturalne mona po duszym okresie czasu uzyska wiksze umocnienie.

Rys. 9.13. Krzywe starzenia duralu w rnych temperaturach

168 JW Stan stopu osignity w wyniku starzenia naturalnego nie jest trway. Jeli stop tak umocniony zostanie nagrzany do temperatury 200 250C i wytrzymany przez krtki okres czasu (2 3 min) w tej temperaturze, to umocnienie zaniknie wasnoci stopu bd odpowiaday tym, jakie stop mia w stanie wieo przesyconym, przy czy czym stop zyskuje ponownie zdolno do starzenia naturalnego. Zjawisko to nazywa si nawrotem. Przyczyn nawrotu jest rozpuszczanie si nietrwaych stref G-P o maych rozmiarach i powrt do struktury pierwotnie przesycnego roztworu staego o rwnomiernym rozoeniu atomw rozpuszczonych. Po ostudzeniu stop moe by powtrnie starzony i bdzie ulega umocnieniu. 9.3. 4. Wyarzanie stopw aluminium Stopy aluminium mona poddawa nastpujcym rodzajom wyarzania: wyarzaniu ujednorodniajcemu, wyarzaniu zmikczajcemu, wyarzaniu rekrystalizujcemu, wyarzaniu odprajcemu. Wyarzanie ujednorodniajce przeprowadza si gwnie w celu ujednorodnienia struktury, zwaszcza odleww. Polega ono na nagrzaniu stopu do temperatury, w ktrej ma on struktur roztworu staego, wygrzaniu w tej temperaturze przez duszy okres czasu (2 12 godzin) i nastpnie powolnym chodzeniu. Wyarzanie zmikczajce ma na celu zmniejszenie twardoci i polepszenie plastycznoci stopu poprzez koagulacj wydzielonych faz. Przeprowadza si je w zakresie temperatur lecych poniej krzywej granicznej rozpuszczalnoci. W praktyce stopy aluminium w zalenoci od skadu wyarza si w temperaturze 320 400C przez 2 3 godziny. Stopy wyarzone zmikczajco maj nisz twardo i wytrzymao ni stopy przesycone. Wysoka plastyczno stopw uzyskana w wyniku wyarzania uatwia ich walcowanie, kucie i inne rodzaje przerbki plastycznej na zimno. Wyarzanie rekrystalizujce przeprowadza si w celu usunicia niektrych skutkw zgniotu zwykle w temperaturze nieco wyszej od temperatury rekrystalizacji (300 400C). Wyarzanie to przeprowadza si jako zabieg midzyoperacyjny w czasie obrbki plastycznej na zimno lub jako zabieg kocowy, naley jednak pamita, e w niektrych przypadkach moe ono spowodowa nadmierny rozrost ziarn, np. gdy nastpi zgniot krytyczny lub gdy temperatura wyarzania bya zbyt wysoka, wzgldnie gdy czas wyarzania by zbyt dugi. Wyarzanie odprajce ma na celu usunicie napre wasnych, zwaszcza w odlewach kokilowych. Temperatura wyarzania wynosi, zalenie od gatunku stopu, 200 300C. Po wyarzaniu stosowane jest powolne chodzenie.

10. Magnez i jego stopy

Ze wzgldu na swoj gsto (1,74 g/cm3) magnez jest zaliczany do najlejszych metali. Temperatura topnienia czystego magnezu wynosi 650C, temperatura topnienia stopw magnezu 460 650C, w zalenoci od iloci i rodzaju skadnikw stopowych. Magnez jest metalem bardzo aktywnym chemicznie i podobnie jak aluminium, atwo czy si z tlenem, tworzc na powierzchni warstewk tlenku MgO. Warstewka ta jest jednak mao szczelna i nie chroni metalu przed korozj. Z tego powodu magnez i jego stopy s na og nieodporne na korozj (wyjtek stanowi atmosfera suchego powietrza). W temperaturze 600 650C magnez zapala si i ponie olepiajco biaym pomieniem, co wywouje konieczno stosowania specjalnych rodkw zabezpieczajcych przy jego topieniu i odlewaniu. Czysty magnez ma niewielk wytrzymao i plastyczno, np. w postaci lanej Rm = 78 120 MPa, A5 = 4 6 w postaci walcowanej Rm = 160 180 MPa, A5 = 5 6%. W zwizku z tym magnez nie znajduje zastosowania jako materia konstrukcyjny. Wykorzystywany jest on natomiast w pirotechnice (do produkcji rakiet sygnalizacyjnych i lotniczych bomb zapalajcych), w przemyle chemicznym, w energetyce jdrowej (jako cieky nonik ciepa w niektrych

169 JW typach reaktorw) oraz w metalurgii jako odtleniacz. W postaci stopw z miedzi i niklem uywany jest take jako modyfikator eliw. W Polsce magnez otrzymuje si przez redukcj termiczn tlenku magnezu dolomitu. Zgodnie z PN-79/H-82161 produkowane s dwa gatunki magnezu: Mg 99,95 (zawierajcy 99,95% Mg, reszta to Al, Zn, Fe, Si, Cu i inne) i Mg 99,9 (zawierajcy 99,9% Mg). Pierwszy jest przeznaczony dla przemysu chemicznego i celw specjalnych, drugi - do produkcji stopw magnezu i stopw z magnezem. Znacznie szersze zastosowanie przemysowe znajduj stopy magnezu, ktre czsto osigaj wytrzymao Rm = 300 340 MPa. Gwnymi skadnikami tych stopw obok magnezu s: a) aluminium (do 11%), ktre podwysza wasnoci wytrzymaociowe i twardo, a w stopach odlewniczych polepsza lejno i zmniejsza skurcz; wzrost zawartoci aluminium w stopie wywouje jednak zwikszenie kruchoci na gorco; b) cynk (do 7%) polepszajcy zarwno wasnoci wytrzymaociowe, jak i plastyczne; c) mangan zwikszajcy odporno na korozj i wywoujcy rozdrobnienie ziarna; w stopach nie zawierajcych aluminium zawarto manganu dochodzi do 5%, w stopach z aluminium, ktre zmniejsza rozpuszczalno manganu w magnezie, wynosi kilka dziesitnych procentu; d) cyrkon (do 1%) polepszajcy wasnoci mechaniczne i obrabialno stopw wywouje rozdrobnienie ziarna); e) cer, tor i metale ziem rzadkich (lantan, neodym, prazeodym) polepszajce wasnoci w temperaturach podwyszonych. Spotyka si rwnie stopy magnezu zawierajce takie dodatki stopowe, jak: krzem, wap, kadm i nikiel, przy czym zawarto ich zwykle nie przekracza 1%. Inne pierwiastki wystpuj w stopach magnezu w nieznacznych ilociach i poza berylem dodawanym w celu zmniejszenia skonnoci magnezu do zapalania si podczas odlewania, pochodzenie ich jest przypadkowe. Osobn, najmodsz grup stopw magnezu stanowi stopy z litem (zawierajce do kilkunastu % Li), ktrych gsto (1,35 1,62 g/cm3) jest znacznie mniejsza ni pozostaych stopw magnezu (ok. 1,80 g/cm3). Oglnie stopy magnezu dziel si na odlewnicze i do przerbki plastycznej. W obu tych grupach podstawowymi typami s podwjne stopy magnez-mangan oraz wieloskadnikowe stopy magnez-aluminium-cynk-mangan i magnez-cynk-cyrkon. W krajach wysoko uprzemysowionych (WNP, USA) na bazie tych podstawowch typw stopw opracowano i wprowadzono do przemysu wiele stopw pochodnych, zawierajcych dodatkowo cer, tor, lantan, neodym i inne, a wic pierwiastki powodujce wyrany wzrost wasnoci mechanicznych w temperaturach podwyszonych. Skad chemiczny krajowych stopw magnezu podano w tabl. 9.1. Stopy magnezu, podobnie jak wikszo stopw aluminium, mona obrabia cieplnie (przesyca i starzy), gdy rozpuszczalno gwnych skadnikw stopowych (aluminium, cynku i manganu) w magnezie jest ograniczona i zmniejsza si z obnieniem temperatury. Obrbka ta jednak tylko w niewielkim stopniu polepsza wasnoci mechaniczne stopw i rzadko jest stosowana. Wyjtkiem s stopy odlewnicze, zawierajce powyej 6% aluminium, ktre po obrbce cieplnej maj wytrzymao o 40 50% wysz. Na przykad, stop GA8 w stanie surowym ma wytrzymao na rozciganie 150 MPa. Po przesyceniu w temperaturze w temperaturze 415C (w czasie 20h, chodzenie na powietrzu) w starzeniu w temperaturze 175C (w czasie 16 h) jego wytrzymao wzrasta do 230 MPa. Z reguy natomiast odlewy ze stopw magnezu poddaje si wyarzaniu odprajcemu w temperaturze 200 250C. Zastosowanie stopw magnezu zaley od ich skadu chemicznego i wasnoci. Na przykad stopy odlewnicze przeznaczone s na: GA3 - korpusy pomp i armatury, GA6 - odlewy czci lotniczych i samochodowych, obudowy przyrzdw aparatw, GA8 - silnie obcione czci lotnicze, czci aparatw fotograficznych maszyn do pisania, GRE3 - skomplikowane odlewy pracujce w temp. do 250C; stopy przerabialne plastycznie; GA6 - na obcione elementy konstrukcji lotniczych, poszycia samolotw i migowcw itd. Dokadne wasnoci i gwne i zastosowania wszystkich krajowych stopw magnezu podaj odpowiednie Polskie Normy.

170 JW Warto doda, e zakres stosowania stopw magnezu jako tworzywa konstrukcyjno w lotnictwie, kosmonautyce, budowie rakiet i energetyce jdrowej, w przemyle wiatowym stale wzrasta. Coraz szerzej stopy magnezu stosuje si w przemyle elektronicznym i elektrotechnicznym, poligraficznym, samochodowym, transporcie kolejowym itp. Tablica 9.1
Skad chemiczny krajowych stopw magnezu Skad chemiczny, % (reszta magnez) Cecha stopu Rodzaj stopu Al Zn Mn Zr inne zanieczyszczenia ogem, max

GA8* odlewniczy 7,5 9,0 0,2 0,8 0,15 0,5 GA10 9,0 10,2 0,6 1,2 0,1 0,5 GZ5 4,0 5,0 GZ6 5,5 6,6 GN3 0,1 0,7 GRE3 0,2 0,7 do przerbki GM 1,3 2,5 plastycznej GA3 3,0 4,0 0,2 0,8 0,15 0,5 GA6 5,5 7,0 0,5 1,5 0,15 0,5 GA5 5,0 7,0 2,0 3,0 0,2 0,5 GA8 7,8 9,2 0,2 0,8 0,15 0,5 GZ3 2,5 4,0 GZ5 4,0 5,5 GME 1,5 2,5

0,6 1,1 0,7 1,1 0,2 0,8Cd 0,4 1,0 2,2 2,8Nd 0,4 1,0 2,5 4,0RE* 0,5 0,9 0,5 0,9 0,150,35C

0,5 0,5 0,2 0,2 0,2 0,2 0,2 0,5 0,7 0,7 0,7 0,5 0,5 1,0

* Norma zawiera jeszcze stop GA8A rnicy si od stopu GA8 tylko dopuszczaln zawartoci zanieczyszcze, wynoszc 0,13%. ** RE mieszanina pierwiastkw ziem rzadkich, zawierajca min. 45% ceru.

11. Tytan i jego stopy

Tytan jest metalem o duej wytrzymaoci, zarwno w temperaturze otoczenia, jak i temperaturach podwyszonych, stosunkowo maej gstoci i duej odpornoci na korozj w powietrzu, wodzie morskiej i wielu rodowiskach agresywnych. Tytan wystpuje w dwch odmianach alotropowych i . Odmiana (Ti ) istniejca do temperatury 882C krystalizuje w sieci heksagonalnej zwartej, natomiast odmiana (Ti ) istniejca powyej temperatury 882C a do temperatury topnienia (1668C) krystalizuje w sieci regularnej przestrzennie centrowanej. W temperaturze otoczenia czysty tytan ma kolor srebrzysty i przypomina wygldem stal nierdzewn lub nikiel. Gsto tytanu a w temperaturze 20C wynosi 4,507 g/cm3, tytanu w temperaturze 900C - 4,32 g/cm3. Tytan jest metalem paramagnetycznym. Wasnoci mechaniczne tytanu zale przede wszystkim od jego czystoci, a ta z kolei zarwno od rodzaju procesu metalurgicznego przerobu rudy tytanowej (proces jodkowy, proces Krolla, elektroliza), jak i od metody przerobu otrzymanych m procesie pwyrobw (topienie gbki tytanowej, spiekanie proszku). Zwikszenie iloci zanieczyszcze w tytanie zawsze prowadzi do podwyszenia jego wytrzymaoci i twardoci, a obnienia wasnoci plastycznych, przy czym bardzo powany wpyw wywieraj nawet setne czci procentu zanieczyszcze. W przemyle praktycznie wykorzystuje si gwnie tytan produkowana metod Krolla, zawierajcy 99,8 98,8% Ti. Taki tytan nosi nazw tytanu technicznego.

171 JW Szczeglnie cenn wasnoci tytanu jest jego wielka odporno na korozj chemiczn, dorwnujca, a w wielu przypadkach przewyszajca odporno korozyjn austenitycznych stali chromowo-niklowych. Istotn rwnie cech tytanu jest jego silne powinowactwo w stanie nagrzanym i ciekym do gazw atmosferycznych (tlenu, azotu i wodoru), co powoduje, e we wszystkich prawie procesach technologicznych, w ktrych tytan zostaje ogrzany do temperatury umoliwiajcej dyfuzj wymienionych gazw, naley stosowa atmosfery ochronne lub prni. Praktycznie tytan jest odporny na dziaanie atmosfery tlenowej tylko do temperatury 120C, powyej tej temperatury na powierzchni metalu tworz si tlenki. Absorpcja i dyfuzja wodoru zaczynaj si w temperaturze powyej 150C. Z powietrzem tytan reaguje w temperaturze powyej 500C, przy czym jego powierzchnia pokrywa si szczeln warstewk tlenkw i azotkw. Trzeba jednak podkreli, e w miar wzrostu temperatury chemiczna aktywno tytanu silnie wzrasta i w powietrzu tytan zapala si pomieniem w temperaturze 1200C w czystym tlenie - ju w temperaturze 610C. 11.1. Tytan techniczny Jak ju wspomniano, tytan techniczny zalenie od gatunku zawiera 0,2-1,2% zanieczyszcze, na ktre skadaj si przede wszystkim tlen, azot, wgiel, elazo, wodr i krzem. Zanieczyszczenia te powoduj istotne zmiany wasnoci mechanicznych, wyraajce si we wzrocie wytrzymaoci na rozciganie, granicy plastycznoci oraz twardoci, a zmniejszeniu wskanikw wasnoci plastycznych. Na przykad, wytrzymao na rozciganie tytanu technicznego zawierajcego 0,8% zanieczyszcze wynosi ok. 400 MPa, a tytanu zawierajcego 1% zanieczyszcze ok. 550 MPa. Tytan techniczny jest produkowany w skali przemysowej w postaci odleww, blach cienkich i grubych, tam, prtw prasowanych wypywowo i kutych, rur, czci toczonych i kutych. Podlega obrbce plastycznej na zimno i na gorce (w temp. 1000-750C) oraz obrbce skrawaniem (ostre narzdzia, obfite chodzenie), nie podlega natomiast obrbce cieplnej, a umacnia si go jedynie przez zgniot. Mona go spawa ukowo w osonie gazw szlachetnych (argonu lub helu) i elektroulowo, poza tym zgrzewa punktowo, liniowo i doczoowo oraz lutowa lutami mikkimi i twardymi. Tytan techniczny jest stosowany przede wszystkim w przemyle lotniczym, zarwno na elementy silnikw, jak i kadubw samolotw. Wykorzystuje si go take w przemyle okrtowym (czci silnikw, armatura, pompy do wody morskiej), chemicznym (aparatura), w protetyce stomatologicznej i w chirurgii kostnej (nie jest toksyczny dla organizmu ludzkiego) itd. Maksymalna temperatura pracy nie moe przekracza 300 350C. 11.2. Stopy tytanu Wpyw pierwiastkw stopowych na temperatur przemiany alotropowej tytanu jest rny. Aluminium, tlen, azot i wgiel podwyszaj temperatur przemiany tym samym zwikszaj obszar istnienia tytanu . Std czsto nosz one nazw stabilizatorw fazy . Wikszo pozostaych pierwiastkw stopowych (np. moliben, wanad, niob, tantal, chrom, mangan, elazo, wodr) obnia temperatur przemiany i rozszerza obszar istnienia tytanu . Te pierwiastki nosz nazw stabilizatorw fazy . Osobn grup stanowi pierwiastki, ktrych wpyw na temperatur przemiany alotropowej jest nieznaczny. Nale tu cyna, cyrkon, tor, hafn i inne. Te pierwiastki nazywa si zwykle neutralnymi. Dwuskadnikowe ukady rwnowagi faz tytanu z pierwiastkami wchodzcymi w skad stopw mona podzieli na trzy gwne typy, w zalenoci od wpywu pierwiastka stopowego na struktur stopu w stanie rwnowagi. Na rysunku 11.1 pokazano ukad rwnowagi typu I, w ktrym pierwiastek stopowy rozszerza zakres istnienia roztworu staego (midzywzowego w przypadku tlenu, azotu i wgla, rnowzowego w przypadku aluminium), stabilizujc faz w strukturze stopw. Jak wida,

172 JW ze wzrostem zawartoci pierwiastka stopowego granice obszaru dwufazowego + przesuwaj si w kierunku wyszych temperatur.

Rys. 11.1. Typ I ukadu rwnowagi tytan-pierwiastek stopowy (pierwiastek stopowy podwysza temperatur przemiany alotropowej) Na rysunku 11.2 przedstawiono ukad rwnowagi typu II, w ktrym pierwiastek stopowy rozszerza zakres istnienia roztworu staego , stabilizujc w strukturze stopw faz . Tego typu ukady rwnowagi wystpuj dla molibdenu, wanadu, niobu i tantalu, ktre znacznie lepiej rozpuszczaj si w tytanie , ni w tytanie , tworzc roztwory stae rnowzowe. Przy bardzo maej zawartoci tych pierwiastkw w stopie, struktur rwnowagi w temperaturze pokojowej bdzie faza , przy duej - faza , przy zawartociach porednich - mieszanina faz + . W tym ostatnim przypadku istnieje moliwo otrzymania w temperaturze pokojowej jednofazowej struktury przez szybkie przechodzenie stopu z temperatury istnienia obszaru trwaej fazy , ale moliwo ta jest ograniczona wystpowaniem bezdyfuzyjnej przemiany typu martenzytycznego. W wyniku tej przemiany z przechodzonej fazy powstaje przesycona faza , oznaczana na og jako faza ' i majca budow iglast, podobn do martenzytu w stali, ale w przeciwiestwie do niego mikka i cigliwa. Stanowi ona modyfikacj fazy i krystalizuje rwnie w sieci heksagonalnej zwartej, tylko o nieco innych parametrach.

Rys. 11.2. Typ II ukadu rwnowagi tytan-pierwiastek stopowy (pierwiastek stopowy obnia temperatur przemian alotropowej) Temperatur pocztku przemiany bezdyfuzyjnej dla rnych ste pierwiastka stopowego okrela na rys. 11.2 kreskowa krzywa Ms. Jak wida, temperatura ta dla okrelonego stenia pierwiastka stopowego (zw. steniem krytycznym) staje si nisza od pokojowej. Warunkiem wic uzyskania jednorodnej fazy w temperaturze pokojowej przez przechodzenie stopu z obszaru stabilnej fazy jest zawarto pierwiastka stopowego przekraczajca stenie krytyczne. Trzeba jednak podkreli, e tak uzyskana faza nie jest faz stabiln i w temperaturach podwyszonych wykazuje skonno do rozkadu (starzenia).

173 JW W niektrych stopach tytanu (m.in. z Mo, V, Nb, Ta, W i Re) moe pojawi si faza martenzytyczna ", bdca take przesyconym roztworem staym pierwiastka stopowego w tytanie, ale krystalizujca w ukadzie rombowym. Powstaje ona przy duych zawartociach skadnikw stopowych, jest drobniejsza ni faza ' i bardziej plastyczna. Moe wspistnie z faz i metastabiln faz , nie wystpuje obok fazy '. Faz ' i " czsto si nie rozrnia, traktujc je jako jedn faz typu martenzytycznego. Ukadem dwuskadnikowym tytan-pierwiastek stopowy III typu jest ukad z przemian eutektoidaln (rys. 11.3), podczas ktrej nastpuje rozkad roztworu staego pierwiastka stopowego w tytanie . Zgodnie z wykresem rwnowagi produktem przemiany eutektoidalnej powinna by mieszanina faz + (faza midzymetaliczna). Okazuje si jednak, e w stopach tytanu z niektrymi metalami (tzw. przejciowymi), przy ich ochadzaniu z obszaru istnienia trwaej fazy , dla pewnego zakresu ste przemiana eutektoidaln jak gdyby nie zachodzi i poniej temperatury eutektoidu utrwala si mieszanina faz + (linie kreskowe na rys. 11.3). Taki nieprawidowy przebieg przemiany eutektoidalnej wykazuj przede wszystkim podwjne stopy tytanu z chromem, manganem, kobaltem lub elazem, na skutek bardzo maej prdkoci reakcji rozkadu eutektoidalnego, tote przy odpowiedim steniu pierwiastka stopowego i okrelonej prdkoci chodzenia atwo mona w nich uzyska dwufazow struktur + .

Rys. 11.3. Typ III ukadu rwnowagi tytan-pierwiastek stopowy (pierwiastek stopowy wywouje przemian eutektoidalna) Jak wic z powyszych rozwaa wynika, stopy tytanu w zalenoci od struktury wystpujcej w temperaturze pokojowej (uzyskanej przez odpowiedni dobr skadnikw stopowych oraz ewentualn obrbk ciepln) mona podzieli na trzy gwne grupy: jednofazowe stopy , dwufazowe stopy + , jednofazowe stopy . Kada z tych grup wykazuje charakterystyczne poczenie wasnoci mechanicznych i technologicznych, decydujce o ich przeznaczeniu. Wszystkie stopy tytanu stosowane s przede wszystkim w przemyle lotniczym i chemicznym. Skad chemiczny waniejszych przemysowych stopw tytanu podano tabl. 11.1. Stopy . Gwnym skadnikiem stopowym w stopach jest aluminium, ktre podwysza wytrzymao i zmniejsza gsto, ale pogarsza plastyczno, dlatego, jego zawarto ogranicza si zwykle do 8%. Rwnie cyna podwysza wytrzymao stopw, nie zmniejszajc jednak ich plastycznoci i zdolnoci do odksztace plastycznych w wysokich temperaturach. Jej zawarto w stopach nie przekracza 6%. Podobne wasnoci wykazuje cyrkon. Niektre stopy obok aluminium zawieraj mae iloci (1-2%) niektrych pierwiastkw stabilizujcych faz (Nb, Ta, V, Mo). Dodatek tych pierwiastkw z jednej strony podwysza wytrzymao stopw, z drugiej - polepsza ich zdolno do obrbki plastycznej na gorco, co jest szczeglnie wane w przypadku stopw zawierajcych wiksz ilo aluminium. Jednoczenie wysoka zawarto aluminium rwnoway ich wpyw na struktur, tak e stopy zachowuj jednofazow struktur .

174 JW Wszystkie stopy cechuje dobra spawalno i arowytrzymao. Pierwsza wasno jest wynikiem jednofazowej struktury, druga - obecnoci aluminium. Stopy a nie podlegaj obrbce cieplnej poza wyarzaniem rekrystalizujcym i wyarzaniem odprajcym, stosowanymi oczywicie w razie potrzeby. Umacnia si je jedynie przez zgniot, podobnie jak tytan techniczny. Tablica 11.1 Skad chemiczny waniejszych stopw tytanu Oznaczenie stopu Ti-5Al-2,5Sn, BT5-1 RMI 5621 RMI 3A1-2,5V Ti.4Al-3Mo.lV Ti-6Al-2Sn-4Zr-2Mo Ti-6Al-4V, BT6* Ti-6Al-6V-2Sn Ti-7Al-4Mo BT3-1* BT4* BT8* BT9* BT20*
* *

Typ stopu +

Skad chemiczny, % (reszta tytanu) Al 5 5 3 4 6 6 6 7 5,5 4 6,5 6,5 6 Mo 1 3 2 4 2 3,5 3,5 1 Sn 2,5 6 2 2 Si 0,2 0,2 0,2 V 2,5 1 4 6 1 inne 2 Zr 4 Zr 2 Cr, l Fe 1,5 Mn 2 Zr 2 Zr

Stopy rosyjskie, pozostae amerykaskie.

Stopy + . Warunkiem uzyskania dwufazowej struktury + jest obecno w stopie odpowiedniej iloci pierwiastkw stabilizujcych faz . Najbardziej odpowiednimi zarwno ze wzgldu na wasnoci ich roztworw w tytanie, jak i cen s mangan, wanad, molibden, chrom i elazo. Wszystkie te pierwiastki rozpuszczaj si bardzo dobrze w tytanie i bardzo sabo w tytanie , w zwizku z czym ich wpyw na wasnoci mechaniczne wystpuje przede wszystkim w fazie . Wasnoci mechaniczne stopw tej grupy zale wic od iloci i wasnoci fazy . Wikszo jednak stopw + oprcz wymienionych pierwiastkw zawiera jeszcze aluminium, ktre dobrze rozpuszcza si zarwno w tytanie , jak i w tytanie . W takim przypadku wasnoci stopu s wypadkow wasnoci obu faz. Oglnie wic stopy + mona podzieli na dwie podgrupy: a) stopy zawierajce tylko pierwiastki stabilizujce faz , b) stopy zawierajce pierwiastki stabilizujce faz i aluminium. Stopy + zawierajce aluminium cechuj wysokie wskaniki wasnoci mechanicznych. Na rys. 11.4a, b i c pokazano zakresy wytrzymaoci na rozciganie w podwyszonych temperaturach dla poszczeglnych typw stopw tytanu, a na rys. 11.4d - krzywe reprezentujce rednie wartoci tej wytrzymaoci. Wyranie wida, e stopy + zawierajce aluminium s stopami najbardziej wytrzymaymi i w temperaturze pokojowej i w temperaturach podwyszonych. Natomiast pozostae stopy + i stopy do temperatury okoo 370C maj wytrzymao zblion, powyej tej temperatury bardziej wytrzymae s stopy (wpyw aluminium). Wytrzymao zmczeniowa i udarno stopw + zawierajcych aluminium s mniej wicej takie same, jak stopw bez aluminium, wytrzymao na pezanie nieco wysza. Ponadto stopy + zawierajce aluminium cechuje mniejsza gsto, lepsza obrabialno skrawaniem i nisza temperatura przemiany martenzytycznej. Przykadow mikrostruktur stopu + (BT31) po przerbce plastycznej okazano na rys. 11.5.

175

JW

Rys. 11.4. Wytrzymao na rozciganie w stanie wyarzonym: a) stopw , b) stopw + nie zawierajcych aluminium, c) stopw + zawierajcych aluminium; d) rednia wytrzymao na rozciganie: l stopw , 2 stopw + nie zawierajcych aluminium, 3 - stopw + zawierajcych aluminium

Rys.11.5. Mikrostruktura stopu tytanu + (BT3-1) po obrbce plastycznej. Na tle ciemnych krysztaw widoczne jasne, iglaste krysztay . Traw. odczynnikiem Krolla. Powiksz. 250x Wytrzymao wikszoci stopw + moe by dodatkowo podwyszona przez odpowiedni obrbk ciepln, skadajc si z przechodzenia i starzenia. Pierwszy proces polega na nagrzaniu do temperatury istnienia stabilnej fazy lub nieco poniej (tzn. do obszaru dwufazowego + , ale w pobliu jego grnej granicy), wygrzaniu w tej temperaturze i nastpnie szybkim ochodzeniu. W wyniku otrzymuje si bd faz w stanie nierwnowagi, bd mieszanin faz + , w ktrej faza jest take w stanie nierwnowagi. W adnym przypadku nie wolno jednak dopuci do przemiany martenzytycznej i wydzielenia si fazy '. Proces starzenia polega na nagrzaniu do temperatury 450 600C, zalenie od skadu chemicznego obrabianego stopu. Czas wygrzewania i sposb chodzenia (powietrze, woda) rwnie zale od skadnikw stopu. W czasie starzenia nastpuje czciowy rozkad nietrwaej fazy na + . Bez wzgldu na pierwotn struktur stopu podlegajcego starzeniu ( czy + ), wasnoci mechaniczne po starzeniu zale od postaci wydziele fazy powstajcej w wyniku rozkadu fazy . oraz od ilociowego stosunku faz i . Przechodzenie i starzenie zwykle powoduj spadek wskanikw wasnoci plastycznych, natomiast wytrzymao wzrasta o okoo 35% w stosunku do wytrzymaoci stopw w stanie wyarzonym. Stopy + podlegaj rwnie wyarzaniu rekrystalizujcemu i odprajcemu. podobnie jak stopy . Spawalno stopw + jest zalena przede wszystkim od procentowej zawartoci pierwiastkw stabilizujcych faz . Przy zawartoci do 3% stopy + s mniej czue na szybko chodzenia po spawaniu i wykonane z nich zcza spawane maj zadowalajce wasnoci mechaniczne. Jeli jednak zawarto pierwiastkw stopowych (bez aluminium) przekracza 3%, zcza bezporednio po spawaniu s kruche i wymagaj odpowiedniej obrbki cieplnej.

176 JW Stopy . Trzeci grup stopw tytanu stanowi jednofazowe stopy , ktre mona uzyska bd przez odpowiedni zawarto pierwiastkw stabilizujcych faz , bd przez przechadzanie z obszaru stabilnej fazy w wyszych temperaturach, przy steniach skadnika stopowego niszych od stanu rwnowagi. Praktycznie wykorzystuje si drug metod, otrzymujc jednak stopy o strukturze niestabilnej. Obecnie znanych jest kilka seryjnie produkowanych stopw tytanu o strukturze (niestabilnej): amerykaskie Ti-13V-llCr-3Al, Beta 3 (11,5% Mo, 4,5% Sn, 6% Zr) i RMI lAl8V-5Fe oraz rosyjskie BT14 (4% Al, 3% Mo, 1% V), BT15 (3% Al. 8% Mo, 11% Cr) i BT16 (2,5% Al, 7,5% Mo). Stopy cechuje bardzo wysoka wytrzymao, zwaszcza po obrbce cieplnej. Na przykad, stop Ti-13V-llCr-3Al w stanie wyarzonym wykazuje wytrzymao na rozciganie Rm = 930 MPa, w stanie przechodzonym i starzonym Rm = 1275 MPa, a po walcowaniu na zimno i starzeniu Rm = 1750 MPa, co czyni go metalem o najwyszej wytrzymaoci waciwej ze wszystkich tworzyw konstrukcyjnych (gsto stopu wynosi 4,85 g/cm3). Stopy s spawalne zarwno w stanie wyarzonym, jak i starzonym. Rwnie ich obrbka skrawaniem nie przedstawia wikszych trudnoci.

12. Stopy oyskowe

Stopy oyskowe stanowi specjaln grup materiaw stosowanych do wytwarzania i wylewania panewek oysk lizgowych. Ze wzgldu na specyficzne warunki pracy tych oysk, materia na panewki musi spenia nastpujce warunki: wspczynnik tarcia midzy powierzchni czopu wau a panewk powinien by moliwie may, materia panewki powinien by odporny na cieranie, materia panewki powinien mie dostateczn wytrzymao w temperaturze -200C. Panadto stopy oyskowe powinny by dostatecznie odporne na korozj oraz nie wykazywa przy odlewaniu skonnoci do likwacji skadnikw. Dlatego stopy oyskowe powinny wykazywa wasnoci twardych materiaw w celu zapewnienia dostatecznej wytrzymaoci i uzyskania maego wspczynnika tarcia, oraz mikkich materiaw w celu umoliwienia panewce dostosowania si ksztatu czopu wau. Takie skojarzenie przeciwnych sobie wasnoci mona uzyska jedynie w stopach zoonych z dwch lub wicej faz o rnych wasnociach. Struktura takich stopw powinna skada si z mikkiego podoa i moliwie rwnomiernie rozoonych w nim twardych krysztaw. W czasie pracy twarde krysztay przejmuj obcienie i przekazuj je na ca panewk. Jednoczenie ich ilo powoduje wytworzenie midzy powierzchni wau i powierzchni panewki pewnej przestrzeni, w ktrej umieszcza si smar. W przypadku, gdy poszczeglne czci panewki zostan przecione, twarde krysztay wgniataj si w tych miejscach w mikkie podoe i nastpuje wyrwnanie obcienia. Jako stopy oyskowe w praktyce przemysowej stosuje si eliwa, brzy oraz atwo topliwe stopy na osnowie cyny, oowiu, cynku i aluminium. Panewki eliwne wytwarza si z szarego eliwa perlitycznego, ktre jest materia najtaszym i moe przenosi do due naciski jednostkowe, ale ze wzgldu na stosunkowo duy wspczynnik tarcia nie nadaje si do pracy przy duej liczbie obrotw. Do wyrobu panewek brzowych wykorzystuje si omwione ju (rozdz. 8) brzy cynowe, oowiowe, krzemowe itd. Do tego celu stosuje si take niektre mosidze zawierajcy 3,0 4,5% Si i 2,5 4,0% Pb). Materiay te maj do dobr wytrzymao, tote panewki z nich wykonane mog pracowa przy duych naciskach jednostkowych i duej liczbie obrotw. Mikrostruktur panewki oyskowej wylanej brzem oowiowym pokazano na rys. 12.1. Zgodnie z Polsk Norm PN-82/H-87111 (tabl. 12.1), stopy oyskowe na osnowie cyny (zwane take babitami cynkowymi) zawieraj 7 12% antymonu i 2,5 6,5 % miedzi. Struktura tych stopw (rys. 12.2) skada si z krysztaw roztworu staego antymonu w cynie (tworzcych mikkie podoe) oraz twardych krysztaw fazy midzymetalicznej SnSb (krzepncych w postaci regularnych szecianw) i twardych krysztaw fazy midzymetalicznej

177 JW Cu3Sn (krzepncych w poaci igie). Te ostatnie, charakteryzujc si najwiksz temperatur topnienia, krzepn pierwsze, tworzc jak gdyby rodzaj szkieletu, ktry utrudnia przesuwanie si krzepncych krysztaw SnSb i zapewnia ich rwnomierne rozmieszczenie w roztworze .

Rys. 12.1. Panewka oyska. Od lewej: stal, ciemna warstewka stopu Sn-Pb oraz brz oowiowy skadajcy si z jasnych krysztaw miedzi i ciemnych krysztaw oowiu (osnowa). Nie trawione. Powiksz. 100x

Rys. 12.2. Mikrostruktura stopu oyskowce na osnowie cyny (83), zawierajcego 11% Sb i 6% Cu. Na ciemnym tle roztworu staego antymonu w cynie wida jasne regularna krysztay fazy midzymetalicznej SnSb oraz iglaste krysztay fazy midzymetaliczne Cu3Sn. Traw. 5% roztworem HNO3. Powiksz. 100x Tablica 12.1

Skad chemiczny oyskowych stopw cyny i oowiu (wg PN-82/H-87111) oraz stopw cynku (wg PN-80/H-87101)
Cecha stopu 89 83 83Te 808 Skad chemiczny, % Sn reszta reszta reszta reszta Sb 7,25-8,25 10,0-12,0 10,0-12,0 11,0-13,0 Cu 2,5-3,5 5,5-6,5 5,5-6,5 5,0-6,5 1,5-2,0 1,0-2,0 4,5-5,8 3,0-5,4 As 0,2-0,5 0,5-0,9 Pb max 1,5 2n inne 0,2-0,5 Te 1,0-1,5Cd 0,3-0,6 Ni 0,03-0,2 Cr 9,0-11,5 Al 26,0-30,0 Al 0,02-0,05 Mg

16 15,0-17,0 15,0-17,0 10As 9,0-11,0 13,0-15,0 6 5,0-7,0 5,5-7,5 Z105 Z284 -

reszta reszta reszta reszta reszta

oyskowe stopy na osnowie cyny maj bardzo dobre wasnoci, w zwizku z czym wykonane z nich panewki mog pracowa zarwno przy obcieniach statycznych, jak i dynamicznych. Ze wzgldu jednak na wysok cen i deficytowo cyny, w wielu przypadkach stosuje si zastpcze stopy na osnowie oowiu, w ktrych zawarto cyny jest ograniczona do kilku lub kilkunastu procent, a nawet stopy bezcynowe, zawierajce wap, sd, lit, aluminium i inne metale. Krajowe stopy oyskowe na osnowie oowiu zawieraj antymon, cyn, mied, czasem arsen lub tellur (tabl. 12.1). W stopach tych mikk osnow stanowi roztwory stae pierwiastkw stopowych w oowiu lub eutektyki, twarde wtrcenia odpowiednie fazy midzymetaliczne, np. SnSb, Cu3Sn, SnAs2 itd. rys.12.3. oyskowe stopy na osnowie cynku (PN-80/H-87101) zawieraj gwnie aluminium i mied. Orientacyjne warunki pracy i zastosowanie znormalizowanych w Polsce stopw oyskowych na osnowie cyny, oowiu i cynku podano w tabl. 12.2.

178 JW Spord stopw aluminium na panewki oysk lizgowych stosuje si stopy z antymonem i magnezem, z niklem, a take z miedzi i krzemem. Ich znaczenie jest jednak niewielkie. Tablica 12.2.
Orientacyjne warunki pracy i zastosowanie stopw oyskowych (wg PN-82/H-87111 i PN80/H-87102) Cecha stopu 89 83 Orientacyjne warunki pracy Zastosowanie

obcienia statyczne i dynamiczne: naciski do 10 MPa, prdko obwodowa powyej 5 m/s, iloczyn nacisku i prdkoci poniej 50 MPa m/s

odlewane odrodkowo tamy bimetalowe na panewki oysk lizgowych mocno obcionych wylewane panewki oysk lizgowych mocno obcionych panewki oysk lizgowych mocno obcionych

83Te obcienia statyczne i dynamiczne: naciski do 10 MPa, prdko obwodowa powyej 3 m/s, iloczyn nacisku i prdkoci 15 50 MPa -m/s 80S

obcienia statyczne i dynamiczne: naciski panewki oysk turbin parowych oraz wysoko do 19 MPa, prdko obwodowa do 20 m/s, obcionych przekadni zbatych iloczyn nacisku i prdkoci do 38 MPa m/s obcienia statyczne: naciski do 10 MPa, prdko obwodowa powyej 1,5 m/s, iloczyn nacisku i prdkoci do 15 MPam/s panewki oysk rednio obcionych

16

10As obcienia statyczne: naciski do 10 MPa, prdko obwodowa powyej 1,5 m/s, iloczyn nacisku i prdkoci do 30 Mpam/s 6 obcienia uderzeniowe Z105 Z284 mae i rednie naciski, mae i rednie prdkoci obwodowe

panewki oysk rednio obcionych

tamy bimetalowe na panewki oysk samochodowych w warunkach pracy niekorozyjnej zastpuje brz B555, a nawet stop 10As

naciski do 20 MPa, maks. temperatura pracy w warunkach pracy niekorozyjnej zastpuje 100C brzy B10, B101 i B555

Rys. 12.3. Mikrostruktura stopu oyskowego na osnowie oowiu, zawierajcego 16% Sb i 6% Sn. Na tle eutektyki ow-antymon-cyna widoczne jasne krysztay fazy midzymetalicznej SnSb i ciemne krysztay oowiu. Traw. 5% roztworem HN03. Powiksz. 200x

179

JW

13. Stopy arowytrzymae

Stopami arowytrzymaymi nazywa si stopy wykazujce: a) du wytrzymao doran w temperaturze otoczenia i temperaturach wysokich, b) odporno na dugotrwae dziaanie obcie staych w wysokich temperaturach (wytrzymao na pezanie), c) odporno na dugotrwae dziaanie obcie zmiennych w wysokich temperaturach (wytrzymao zmczeniowa), d) odporno na wielokrotne zmiany temperatury zwizane lub nie zwizane z zmian obcie (wytrzymao na zmczenie cieplne), e) odporno na korozyjne dziaanie gazw w wysokich temperaturach (aroodporno). Oczywicie poszczeglne stopy arowytrzymae speniaj powysze warunki w rnym stopniu. Zasadniczym czynnikiem okrelajcym przydatno stopu arowytrzymaego do danego zastosowania jest jego optymalna temperatura pracy. Temperatura ta zaley przede wszystkim od skadu chemicznego stopu, ale rwnie od wielkoci i rodzaju losowanych obcie, dopuszczalnych odksztace i zaoonego czasu pracy (np. czas pracy elementw turbin lotniczych wynosi okoo 1000 h, czas pracy turbin stacjonarnych - 10000 do 100000 h). Najwaniejsze grupy stopw arowytrzymaych to stopy niklu, stopy kobaltu stopy elazowoniklowe, ktre cznie nazywane s czsto nadstopami lub superstopami. Perspektywicznymi materiaami arowytrzymaymi s stopy metali trudno topliwych (molibdenu, wolframu, niobu, tantalu, wanadu), a take stopy berylu. 13.1. arowytrzymae stopy niklu
Do tej grupy materiaw nale stopy niklu z chromem, molibdenem, kobaltem, wolframem, tytanem, aluminium, borem, elazem i inne, charakteryzujce si wysok aroodpornoci i arowytrzymaoci, a przeznaczone gwnie do budowy turbin gazowych i silnikw odrzutowych, na elementy pracujce w warunkach w wysokich napre i temperaturze 550 1030C. Na rynkach wiatowych stopy te znane pod rnymi nazwami (np. Hastelloy, Inconel, MAR, Nimocast, Nimonic, Rene, Udimet itd.), przy czym jeli pod jedn nazw produkowanych jest kilka stopw, rnicych si skadem chemicznym i wasnociami, nazwa ta jest uzupenia dodatkowym oznaczeniem liczbowym lub literowym (tabl. 13.1). Dziel si stopy odlewnicze i do przerbki plastycznej.

Rys. 13.1. Mikrostruktura arowytrzymaego stopu niklu do przerbki plastycznej w stanie wyarzonym. Widoczne jasne krysztay roztworu staego i drobne ciemne wydzielenia faz midzymetalicznych. Traw. elektrolitycznie w 10% roztworze kwasu szczawiowego. Powiksz. 500x Wikszo arowytrzymaych stopw niklu podlega obrbce cieplnej zoonej z przesycania i starzenia (utwardzanie dyspersyjne). Po takiej obrbce struktura stopw skada si z jednorodnych ziarn roztworu staego pierwiastkw stopowych w niklu i rwnomiernie rozoonych, bardzo drobnych wydziele faz umacniajcych np. Ni3Ti, Ni3Al, Ni3(Al,Ti) (rys. 13.1).

180 Tabl.13.1. Skad chemiczny niektrych arowytrzymatych stopw niklu

Nazwa stopu Mn Si Cr Mo Nb Co max max - 18 prze- max 0,13 1,0 1,0 19,5 rabia -lny max 0,12 1,0 1,0 14,8 5 - 20 plasty0,16 1,0 1,0 14,2 3,2 - 15 czni e 0,04 0,5 0,25 15,5 - 1,0 0,15 0,27 0,15 odlewniczy 0,15 0,03 0,125 0,5 0,5 15 5,2 1,5 18,5 15 10 5 20 9,3 3,25 9 10 20 6 10 4 Rod zaj stop Skad chemiczny, % (reszta nikiel) C W AI 1,5 4,7 4,8 0,7 Ti Zr Fe

JW

inne

Nimonic 90* Nimonic 105* Nimonic 115* Inconel X-750 Udimet 700 Ren 85 MAR-M246 WAZ-20 IN-6201 TAZ-8B

max 0,02 B 1,2 0,15 1,0 0,0030,010 B 3,7 2,5 1,0 0,2 Cu 7,0 2,0 0,015 B 0,015 B 1,5 Ta 1,5 Ta 8,0 Ta 0,5 0,05 B

2,5 0,15 1,5

4,25 3,5

5,35 5,25 3,25 0,03 10 5,5 1,5 0,05 18,5 6,2 2,3 4 2,4 6,0 4,8 3,7 1,5 1,0

0,5 1,0 20

3,6 0,05

0,2 0,3 0,4 Nimocast 258* * Stopy angielskie, pozostae amerykaskie.

13.2. arowytrzymae stopy kobaltu Stopy kobaltu stanowi du grup stopw przeznaczonych do pracy w wysokich temperaturach. Wytrzymao ich w wysokich temperaturach (860 1090C) jest jednak nisza ni stopw niklu, co w pewnym stopniu ogranicza ich zastosowanie. Powan natomiast zalet stopw kobaltu jest tasza technologia produkcji (nie wymagaj topienia prniowego) i dua odporno na zmczenie cieplne. Ta ostatnia cecha powoduje, e znalazy one zastosowanie na opatki kierujce w dyszach inne czci silnikw turboodrzutowych.
Tablica 13.2

Skad chemiczny niektrych arowytrzymaych stopw kobaltu produkcji USA

Rodzaj stopu C Mn prze- 0,10 1,5 HS-25 rabiaS-816 0,38 1,2 ny V-36 0,27 1,0 plastyHaynes 188 0,10 1,25 cznie 1,0 1,4 Stellite 6 odle- 0,25 0,6 HS-21 wni- 0,50 0,5 HS-31 czy X-45 0,25 1,0 Stellite 12 1,4 1,0 Sellite F 1,75 1,0 Sellite 1 2,4 1,0 3,3 1,0 Stellite 190 Nazwa stopu Skad chemiczny, % (reszta kobalt) Si 0,4 0,4 0,4 0,4 0,7 0,6 0,5 2,0 2,0 2,0 2,0 Cr 20 20 25 22 30 27 25 25,5 30 25 31 26 Ni 10 20 20 22 2,5 3 10 10,5 3 22 3 3 Mo W 15 4 4 4 2 14 1,5 4 5 7,5 7 1 8,3 1 12,3 1 12,5 1 14,5 Fe 3 4 3 3 3 1 1,5 2 3 3 3 3 inne 4,0 Nb 2,0 Nb 0,03 La 0,01 B -

Wszystkie przemysowe stopy kobaltu zawieraj chrom, ktry podwysza ich odporno na korozj, a ponadto - zalenie od gatunku - rne iloci wolframu, niklu, niobu, tantalu,

181

JW

molibdenu, aluminium i in. (tabl. 13.2).. W obecnoci dostatecznej iloci wgla niektre z tych pierwiastkw tworz trudno topliwe wgliki (np. V, Mo, Ta, Nb), inne wpywaj na wasnoci osnowy. Dziel si na stopy do przerbki plastycznej i odlewnicze. Te ostatnie wykazuj bardzo du odporno na cieranie i pod nazw stellitw s wykorzystywane take jako materiay narzdziowe oraz do napawania powierzchni czci maszyn. Stopy kobaltu s stosowane bd w stanie surowym (niektre odlewy), bd obrobionym cieplnie (przesycanie i starzenie). 13.3. arowytrzymae stopy elazowo-niklowe Stopy elaza z niklem i chromem oraz - zalenie od gatunku - z molibdenem. wolframem, niobem, kobaltem, tytanem, aluminium, borem i in. (tabl. 13.3) charakteryzuj si wysok arowytrzymaoci i aroodpornoci, nisz jednak ni omwione wyej stopy niklu i kobaltu. S natomiast od nich o wiele tasze (dziki znacznej zawartoci elaza). Stopy elazowo-niklowe s stosowane zarwno w postaci lanej, jak i przerobionej plastycznie, zwykle po obrbce cieplnej (przesycanie i starzenie). Tablica 13.5 Skad chemiczny niektrych arowytrzymaych stopw elazowo-niklowych produkcji USA
Nazwa stopu Discaloy Incoloy 800 Incoloy 901 S-590 Refractaloy 26 CRM 60 Duraloy lllium PD odlewniczy przerabialny plastycznie Rodzaj stopu Skad chemiczny, % (reszta elazo) C 0,04 0,05 0,05 0,46 0,03 1,05 0,50 0,08 Mn 0,9 0,75 0,45 1,25 0,8 5 0,8 Si 0,8 0,5 0,4 0,4 1 0,5 1 Cr 13,5 21 13,5 20,5 18 22 25,5 27 Ni 26 32,5 42,7 20 38 5 45,5 5 Mo 2,75 6,2 4 3,2 1 2 W 4 1 Ti 1,75 0,38 2,5 2,6 inne 0,1 AI 0,38 AI 0,25 AI, 0,015 B 20 Co, 4Nb 0,2 AI, 20 Co 1 Nb, 0,003 B 3,25 Co 7 Co

3,25 3,25

13.4. Molibden i jego stopy Molibden jest metalem o temperaturze topnienia 2610C i gstoci 10,2 g/cm3. Cechuj go: wysoki modu sprystoci, dobra odporno na gwatowne zmiany temperatury (dziki maemu wspczynnikowi rozszerzalnoci cieplnej i wysokiej przewodnoci cieplnej), dobra przewodno elektryczna (okoo 33% przewodnoci Cu), stosunkowo may przekrj czynny pochaniania neutronw. Do jego zalet naley rwnie do szerokie rozpowszechnienie w przyrodzie i dobrze opracowan technologi wytwarzania. Zasadnicz natomiast wad molibdenu i stopw na jego osnowie jest brak odpornoci w podwyszonych temperaturach (powyej 650C) na korodujce dziaanie gazw atmosferycznych, a szczeglnie tlenu, tak e stosowanie w wysokich temperaturach jest uwarunkowane specjalnymi ochronnymi pokryciami ceramicznymi. Jako materiay konstrukcyjne wykorzystuje si obecnie molibden techniczny zawierajcy okoo 0,02% C), stop molibden-tytan (zawierajcy 0,04% C i 0,5% Ti), stop molibden-wolfram (30% W), stop molibden-ren (41% Re), stop TZC 1,2% Hf i 0,05% C) i stop TZM (0,015% C, 0,5% Ti i 0,08% Zr). Ten ostatni w temperaturze 1315C ma Rm = 310 MPa. Molibden i jego stopy s stosowane w lotnictwie i kosmonautyce na dysze rakiet, czci silnikw, przednie czci skrzyde itd.

182 13.5. Wolfram i jego stopy

JW

Szczeglnymi zaletami wolframu s bardzo wysoka temperatura topnienia (3415 oC) i wyjtkowa wytrzymao w wysokich temperaturach, ujemnymi cechami - dua gsto (19,3 g/cm3) i krucho w niskich temperaturach. Poza tym wolfram, jak wikszo metali trudno topliwych, atwo utlenia si w wysokich temperaturach, co powoduje konieczno stosowania pokry ochronnych. Te same wasnoci cechuj stopy wolframu z tlenkiem toru (l lub 2% ThO2), wolframu z renem (4% lub 25% Re) i molibdenem (15% Mo). Wolfram i jego stopy stosowane s dowiadczalnie w konstrukcjach lotniczych i kosmonautycznych. 13.6. Niob i jego stopy Niob i jego stopy z molibdenem, wolframem, tantalem, cyrkonem, hafnem, tytanem, wanadem i in. s zaliczane do najcenniejszych tworzyw arowytrzymaych, gwnie dziki wysokiej temperaturze topnienia niobu (2468C), jego maej gstoci (8,57 g/cm3) i maemu przekrojowi czynnemu pochaniania neutronw. Inne cenne wasnoci niobu to plastyczno w temperaturach obnionych i obrabialno, lepsze ni molibdenu i wolframu. W podwyszonych temperaturach niob staje si mikki i plastyczny, ale za pomoc pierwiastkw stopowych mona jego wytrzymao podwyszy do tego stopnia, e stopy niobu z powodzeniem mog konkurowa z innymi metalami arowytrzymaymi do temperatury 1815C. Powan wad niobu i jego stopw jest maa odporno na utlenianie w wysokich temperaturach i zwizana z tym konieczno stosowania specjalnych pokry ochronnych. Stopy niobu s stosowane na elementy konstrukcyjne sztucznych satelitw, osony i elementy przegrzewaczy reaktorw jdrowych, zbiorniki i rurocigi na cieke metale, dysze silnikw rakietowych, elementy komr spalania i czci poszycia samolotw naddwikowych, np. C 103 (10% Hf, 1% Ti, 0,7% Zr), B 66 (5% Mo,5%V, 1% Zr), C 129Y (10% W, 10% Hf, 0,1% Y), B 99 (22% W, 2% Hf, 0,07% C), Cb 132M (20% Ta, 15% W, 5% Mo, 1,5% Zr, 0,1% C), F-48 (15% W, 5% Mo, 1% Zr, 0,05% C). 13.7. Tantal l jego stopy Tantal cechuje bardzo wysoka temperatura topnienia (2996C) doskonaa obrabialno i plastyczno, take w temperaturze poniej -255C, oraz dobra spawalno. Wad tego pierwiastka jest dua gsto (16,6 g/cm3), maa odporno na utlenianie w wysokich temperaturach (powyej 650C) i co najwaniejsze niewielkie zapasy w skorupie ziemskiej (ok. 1,5% znanych zapasw niobu). Stopy tantalu oprcz wymienionych wasnoci cechuje wysoka arowytrzymao. Stosowane s na elementy konstrukcyjne pojazdw kosmicznych i dysze silnikw rakietowych, np. FS 61 (7,5% W), PS 63 (2,5% W, 0,15% Nb), T-lll (8% W, 2% Hf), KBI 41 (37,5% Nb, 2,5% W, 2% Mo). 13.8. Beryl Bardzo ciekawym i perspektywicznym materiaem dla lotnictwa i techniki rakietowej jest metaliczny beryl. Charakteryzuje si on bardzo ma gstoci (1,85 g/cm3), do wysok temperatur topnienia (1282C), wysokim moduem sprystoci, wysok wartoci stosunku wytrzymaoci do gstoci oraz wysok pojemnoci i przewodnoci ciepln. Wady berylu to toksyczno, ograniczona plastyczno w niskich temperaturach i stosunkowo wysoka cena. Jak dotd, przemysowe zastosowanie znalaz beryl technicznie czysty o kontrolowanej zawartoci tlenu (w postaci tlenku BeO). W postaci kutej w temperaturze otoczenia materia ten ma Rm ok. 700 MPa, w temperaturze 600C - Rm = 330 MPa.