08.01.

2023

Nauka o materiałach
z elementami chemii

WYKŁAD 13

dr hab. inż. Aneta BARTKOWSKA

MIEDŹ

 metal krystalizujący w układzie RSC (typu A1),

 temperaturze topnienia 1083°C,
 gęstość: 8,9 g/cm3,
 niski poziom właściwości wytrzymałościowych,
 dobre właściwości plastyczne,
 Re = 60 MPa, Rm = 230 MPa, twardość: 30 HB, A10 50%, Z 90%.
 po 60% zgniocie Re i Rm wzrastają do około 400 MPa, a twardość powyżej
100 HB. Właściwości plastyczne po zgniocie ulegają pogorszeniu.
 zanieczyszczenie pierwiastkami tj.: Sb, As, Bi, P, Pb i O2 pogorsza
właściwości plastyczne,

1
 08.01.2023

 największa po srebrze przewodność elektryczna (zależna od czystości

– najsilniej zmniejszają ją P, Si, Fe),
 bardzo dobrą przewodność cieplną,
 dobra odporność na korozję
 dobra odporność na działanie wody morskiej, nieco gorsza na zwykłą
wodę, zawierającą CO2 i O2),
 warstwy patyny powstała w wyniku oddziaływania wilgotnego
powietrza na powierzchnię miedzi w pewnym stopniu chroni ją przed
dalszą korozją (tj. zasadowy węglan miedzi).

Zastosowanie miedzi technicznie czystej zależy od ilości zawartych w niej

zanieczyszczeń. Największa czystość miedzi to 99,99% , a najmniejsza 99,0% Cu.

Zastosowanie miedzi:
 o czystości:
• największej - w elektronice (bardzo dobra przewodność elektryczna)
• ok. 99,9% na przewody elektrotechniczne,
• mniejszej - w przemyśle chemicznym i energetyce cieplnej na części
skraplaczy, wymienników cieplnych, chłodnic, oraz pokrycia dachów
zabytkowych budowli i urządzenia pracujące w obniżonej temperaturze.
 wykorzystywana jako dodatek stopowy do niektórych stali, staliw i żeliw oraz do
stopów aluminium, cynku, stopów łożyskowych i do stopów złota i srebra,
 składnik wielu materiałów spiekanych.

2
 08.01.2023

Struktura miedzi elektrotechnicznej M1E, znak Cu 99,9 E,

po obróbce plastycznej i wyżarzaniu.
Widoczne bliźniaki wyżarzania.
Trawiono roztworem FeCl3. Pow. 50x

STOPY MIEDZI

Podział ze względu na strukturę:

 stopy o jednofazowej strukturze roztworu stałego na bazie miedzi lub
ciągłego roztworu stałego,
 stopy o strukturze dwu- lub wielofazowej przy większych zawartościach
dodatku stopowego.

Stopy o strukturze roztworu stałego mają dobre właściwości plastyczne

i dlatego mogą być obrabiane plastycznie na zimno.

Stopy dwu- i wielofazowe są stosowane w stanie lanym, a rzadziej obrabiane

plastycznie na gorąco.

3
 08.01.2023

Najważniejsze stopy miedzi to;

 mosiądze,
 brązy.

 mosiądze do 45% cynku,

 brązy cynowe do 11% Sn,
 brązy aluminiowe do 10% Al
 brązy niklowe (zwane miedzioniklami) do 40% Ni,
 brązy ołowiowe do 35% Pb,
 brązy manganowe do 14% Mn,
 brązy krzemowe do 4% Si,
 brązy berylowe do 2,5% Be.

Mosiądze

Mosiądze zawierają od kilku do 45% Zn oraz mogą zawierać dodatek jednego

lub kilku pierwiastków w ilości od 0,5 do 5%: Pb, Mn, Al, Fe, Si, Ni.
Cynk jest tańszy od miedzi i dzięki temu obniża cenę stopu.

Ze względu na strukturę:
  zawierające do 38% Zn,
  + ’ zawierające od 38%
do 45% Zn.

4
 08.01.2023

 Faza  - roztwór Zn w Cu (RSC); rozpuszczalność Zn w roztworze 

zwiększa się od 32% w 902°C do 38% w 400°C.
 Mosiądze o zawartości 32 - 38% Zn (czyli o strukturze ) bezpośrednio po
zakrzepnięciu mają strukturę dwufazową  +  i podczas chłodzenia faza
 całkowicie rozpuszcza się w roztworze .
 Faza  - roztwór stały na bazie fazy międzymetalicznej CuZn (RPC).
Ułożenie atomów Zn i Cu jest nieuporządkowane, tzn. atomy każdego
z tych pierwiastków mogą zajmować dowolne położenie w sieci
krystalicznej.
 Podczas chłodzenia, w temperaturze około 450°C, faza  ulega
uporządkowaniu, tworząc fazę ', która jest uporządkowanym roztworem
stałym. Uporządkowanie polega na zajmowaniu przez atom Zn
centralnego położenia w sieci krystalicznej.

 Przemiana nieporządek → porządek zawsze prowadzi do polepszenia

właściwości wytrzymałościowych i pogorszenia plastycznych.
 Faza , mająca mniejszą twardość niż faza  w tej samej temperaturze,
podczas chłodzenia przemienia się w twardą i kruchą fazę '. Ze względu
na dużą kruchość nie stosuje się mosiądzów o jednofazowej strukturze '.

Mosiądze charakteryzują się:

 dobrą odporność na korozję (szczególnie w wodzie morskiej);
Odporność mosiądzów na korozję zwiększają: Al, As, Ni, Sn.
 łatwą technologią łączenia: za pomocą lutowania miękkiego (lutami
cynowymi), twardego (lutami srebrnymi) oraz spawania gazowego.

Podział mosiądzów ze względu na technologię kształtowania materiału:

 mosiądze do obróbki plastycznej na zimno,
 mosiądze do obróbki plastycznej na gorąco,
 mosiądze odlewnicze.

5
 08.01.2023

Mosiądze do obróbki plastycznej na zimno

 zawierają od 4% do 38% Zn i mają strukturę roztworu stałego ,

 ze wzrostem zawartości Zn wzrasta twardość od 40 HB (4% Zn) do 56 HB
(20% Zn),
 ze wzrostem zawartości Zn wzrasta Re [MPa] (od 70 MPa do 100 MPa),
 ze wzrostem zawartości Zn wzrasta Rm [MPa] (od 230 do 320 MPa),
 ze wzrostem zawartości Zn zmniejsza się A [%], a następnie (od 16% Zn)
wzrasta i uzyskuje maksimum przy zawartości 32% Zn sprzyjające dobrej
tłoczności.

Obróbka plastyczna na zimno powoduje umocnienie materiału.

Przykład
Mosiądz o zawartości 37% Zn wraz ze wzrostem stopnia zgniotu od 0% do
80% uzyskuje:
 twardość z 56 HB do 180 HB,
 Re z 100 MPa do 700 MPa,
 Rm z 320 MPa do 750 MPa,
 Al0 z 63% do 5%.

Umocnienie jest spowodowane wzrostem gęstości dyslokacji zachodzącym

podczas odkształcenia materiału.
Gdy dyslokacji jest dużo, blokują się wzajemnie i utrudniają przemieszczanie
się, co powoduje wzrost naprężenia koniecznego do odkształcenia materiału.

6
 08.01.2023

Mosiądze oznacza się w dwojaki sposób: znakiem lub cechą.

Znak mosiądzu tworzy się za pomocą symboli chemicznych. Pierwszym

symbolem jest symbol chemiczny metalu zasadniczego, czyli w przypadku
mosiądzów jest to miedź. Następnie podaje się w kolejności malejącej
zawartości symbole poszczególnych składników stopowych wraz z ich
procentowym udziałem.

Przykład: CuZn40Mnl,5: 40% Zn, 1,5% Mn

Cecha mosiądzu składa się z litery M i liczby oznaczającej procentową

zawartość Cu. Jeśli mosiądz jest stopem wieloskładnikowym, pomiędzy literę
M i liczbę wstawia się symbol najważniejszego po cynku składnika.

Przykład: mosiądz o znaku CuZn40Mnl,5 ma cechę MM58

7
 08.01.2023

Mosiądze do obróbki plastycznej na gorąco

 Mosiądzów o większej zawartości cynku niż 38% nie można obrabiać

plastycznie na zimno,
 Mają one strukturę dwufazową a + ',
 ze względu na obecność kruchej fazy ' twardość wzrasta do około 80 HB,
Rm do 500 MPa, natomiast Re tylko nieznacznie się zwiększa,
a właściwości plastyczne maleją: wydłużenie spada poniżej 20%,
 podgrzanie do temperatury powyżej 454°C powoduje, ze zamiast fazy '
pojawia się faza , której twardość jest mniejsza niż fazy ,
 mosiądzami przeznaczonymi do obróbki plastycznej na gorąco są np.
M60, MO58, MA58,
 wykonuje się z nich za pomocą obróbki plastycznej odkuwki precyzyjne,
np. śruby z wygniatanym gwintem, części obrabiane skrawaniem po
obróbce plastycznej; z mosiądzu MA58 wykonuje się części odporne na
ścieranie lub silnie obciążone statycznie.

Struktura mosiądzu CuZn40

Widoczne jasne ziarna roztworu  otoczone ciemną fazą '
trawienie elektrolitycznie pow. 600x

8
 08.01.2023

Struktura mosiądzu ołowiowego MO58, znak CuZn40Pb2,

przesycanego z temperatury 860oC.
Widoczne ziarna fazy β' z drobnymi wydzieleniami ołowiu.
Trawiono roztworem FeCl3. Pow. 150x

Mosiądze odlewnicze

 Mają strukturę dwufazową  + '.

 Kształt ziaren to kryształy (dendryty) o wydłużonym lub przestrzennie
rozbudowanym kształcie ze względu na krzepnięcie dendrytyczne po
odlaniu, które krystalizują w cieczy, krzepnąc jako pierwsza faza stała.
 Ich skład często odbiega od równowagowego i prowadzi do segregacji
chemicznej, co pogarsza właściwości odlewu.
 Rm mosiądzów odlewniczych jest nieco mniejsza niż mosiądzów
o strukturze  + ' przerobionych plastycznie i mieści się w granicach
300-500 MPa przy A10 w granicach 5 - 20% i twardości 70 - 120 HB.
 Wszystkie mosiądze odlewnicze są stopami wieloskładnikowymi, oprócz
Zn zawierają również Pb, Mn, Al, Fe i Si.
 System oznaczania gatunków jest identyczny we wszystkich grupach
mosiądzów
Przykład: MM47 to mosiądz Mn-Pb-Fe o znaku CuZn43Mn4Pb3Fe.

9
 08.01.2023

Struktura mosiądzu M63, znak CuZn37.

Widoczne ciemne wydzielenia fazy β’ i jasne dendryty roztworu α.
Trawiono roztworem FeCl3. Pow. 150x

 Charakteryzują się dobrą lejnością, osiągającą maksimum dla zawartości

38% Zn.
Dobra lejność oznacza, że płynny metal dobrze wypełnia małe przekroje
formy.
 odlewy z mosiądzów stosuje się na wiele części maszyn, np. obudowy,
części trące w budowie silników i maszyn narażone na ścieranie, łożyska
ślizgowe.
 Odlewy mosiężne są zwarte, nie zawierają porów – wykonuje się z nich
armaturę hydrauliczną i gazową.
 Dobra odporność korozyjna sprzyja zastosowaniu wyrobów mosiężnych
w przemyśle okrętowym.

10
 08.01.2023

Obróbka cieplna mosiądzów

Mosiądze poddaje się wyżarzaniu:
 ujednorodniającemu,
 rekrystalizującemu (najczęściej stosowane),
 odprężającemu.
wyżarzanie rekrystalizujące - poddaje się mosiądze o strukturze  obrabiane
plastycznie na zimno.
Cel: usunięcie umocnienia spowodowanego zgniotem i umożliwienie dalszej
obróbki plastycznej.
Temperatura wyżarzania zależy od gatunku mosiądzu i stopnia zgniotu (450cC - dla
dużego stopnia zgniotu; do 650°C). Czas i temperatura wyżarzania są dobrane tak,
aby nie nastąpił rozrost ziaren pogarszający podatność mosiądzu na dalszą obróbkę
plastyczną.
wyżarzanie odprężające – przeznaczone dla mosiądzów poddanych obróbce
plastycznej na zimno i nierekrystalizowane.
Cel: zmniejszenie w materiale naprężeń wewnętrznych, które mogą być przyczyną
korozji naprężeniowej.
Temperatura wyżarzania od 200 do 300°C, zależna od gatunku i stopnia zgniotu
w czasie do kilkunastu godzin.
Warunki wyżarzania dobiera się tak, aby nie zaszła rekrystalizacja materiału, co
prowadziłoby do niepożądanego zmniejszenia umocnienia.

Korozja mosiądzów

 naprężeniowa (pękanie sezonowe) - polega na nagłym pękaniu, bez

widocznego powodu, zazwyczaj wzdłuż granic ziaren.
Przyczyna: działanie dwóch czynników:
1) naprężeń w materiale
2) korozyjnego środowiska.
Naprężenia mogą występować po obróbce plastycznej na zimno jako
naprężenia własne lub wskutek działania sił zewnętrznych podczas pracy
elementu. Najbardziej niebezpiecznym środowiskiem jest amoniak lub
jego pary.

 odcynkowanie (rodzaj korozji elektrochemicznej) – występuje gdy

mosiądz znajdzie się w elektrolicie (w obecności chloru), wtedy jego
oba składniki - Cu i Zn przechodzą do roztworu, z którego następnie
wydziela się miedź w postaci gąbczastej.
Po wytrąceniu miedzi korozja ulega przyspieszeniu, nie jest ona jednak
widoczna, gdyż nie następuje zmiana kształtu przedmiotu. W wyniku
korozji właściwości wytrzymałościowe gwałtownie się pogarszają.
Korozji podlegają głównie mosiądze dwufazowe, w których rozpuszczeniu
ulega faza ' lub jednofazowe zawierające więcej niż 20% Zn.

11
 08.01.2023

Brązy cynowe

Stopy Cu z Sn nazywa się brązami cynowymi. W celu obniżenia kosztu brązu

część Sn zastępuje się czasem Zn (brąz cynowo-cynkowy).
Brązy cynowe zawierają od 1 do 11% Sn, oraz pierwiastki tj.: Zn, Pb, Mn, P
w ilości od dziesiętnych do kilku procent.
Podział ze względu na strukturę:
 , zawierający do 7% Sn,
  + eutektoid ( + ),
zawierający powyżej 7% Sn.

  - roztwór stały Sn w Cu
 eutektoid - mieszanina roztworu
 i fazy 
  - roztwór stały na bazie fazy
międzymetalicznej o wzorze
Cu31Sn8
 faza  ma twardość dużo większą
(około 300 HB) niż roztwór 
(70 - 110 HB)

Brązy cynowe do obróbki plastycznej na zimno

 struktura roztworu stałego 

 zawierają od 2 do 8% Sn
 ze wzrostem zawartości Sn od 2 do 8% zwiększa się
 twardość od 60 HB do 100 HB,
 Re od 100 do 160 MPa,
 Rm od 300 do 400 MPa,
 Al0 z 50% do ponad 70%.
 w wyniku zgniotu na zimno brązy silnie się umacniają:
 Re oraz Rm wzrastają po 60-procentowym odkształceniu do około 750
MPa, a twardość do 150 HB
 wydłużenie (A), przewężenie (Z) i udarność (Kc) zmniejszają się po
20% zgniocie i np. Al0 = 10%.

12
 08.01.2023

 System oznaczania brązów jest podobny do oznaczeń mosiądzów.

Przykład: znak: CuSn4Pb4Zn3; cecha: B443

Brązy dwuskładnikowe:
CuSn2 (B2), CuSn4 (B4), CuSn6 (B6), CuSn8 (B8)
Brąz wieloskładnikowy:
B443

 Wszystkie brązy są produkowane postaci blach, pasów, taśm, rur, drutów

i prętów.
 Wytwarza się z nich rurki i sprężyny manometryczne, membrany, sita,
śruby, giętkie węże, połączenia wtykowe, elementy przyrządów
kontrolnych i pomiarowych oraz części dla przemysłu chemicznego
i precyzyjnego.
 Brąz B443 ze względu na większą odporność na ścieranie ma zastosowane
na elementy ślizgowe.
 Brązy nadają się do łączenia przez lutowanie i spawanie.

Brąz cynowy B43, znak CuSn4Zn3, po obróbce plastycznej.

Widoczne kryształy fazy α z bliźniakami.
Trawiono roztworem FeCl3. Pow. 150x

13
 08.01.2023

Odlewnicze brązy cynowe

 struktura brązu składa się z roztworu stałego  i eutektoidu (+)

 brązy zawierają od 9% do 11% Sn
 obecność eutektoidu zawierającego twardą fazę  zwiększa jego kruchość,
co uniemożliwia obróbkę plastyczną na zimno
 zaleta: brązy mają mały skurcz odlewniczy (poniżej 1%) i dobrą lejność
 wada: odlewy nie mają ścisłej budowy, zawierają rzadzizny i pory
skurczowe rozsiane w całej objętości stopu
 wada: odlewy wykazują skłonność do silnej segregacji dendrytycznej
i segregacji strefowej (zawartość Sn w strefie zewnętrznej wlewka jest
większa niż w jego części środkowej);
może pojawić się również segregacja ciężarowa związana z różnicą
gęstości Cu i Sn (ρCu = 8,9 g/cm3, ρSn = 7,3 g/cm3).

 brąz odlewniczy B10 (CuSn10) zawierający 10% Sn jest jedynym brązem

dwuskładnikowym
 pozostałe brązy oprócz Sn zawierają dodatki stopowe tj.: Pb, Zn, Ni, P
 P i Pb polepszają w dużym stopniu odporność na ścieranie, sam Pb polepsza
dodatkowo lejność brązów, ale pogarsza nieco właściwości
wytrzymałościowe.
 brązy odlewnicze stosuje się na części maszyn narażone na ścieranie, np. na
panewki, napędy, łożyska, ślimacznice, pierścienie uszczelniające, a także
na części narażone na korozję stosowane w przemyśle chemicznym,
papierniczym i okrętowym.
 odlewnicze brązy cynowe są odporne na działanie podwyższonej
temperatury tj. 200 - 300°C

14
 08.01.2023

Mikrostruktura brązu cynowego zawierającego około 10% Sn

Wydzielenia eutektoidu ( + ) na granicach roztworu 

Obróbka cieplna brązów cynowych

Wyżarzanie rekrystalizujące - stosuje się do stopów o strukturze 

przerobionych plastycznie na zimno w zakresie temperatur od 500°C do 650°C
w zależności od składu chemicznego i stopnia zgniotu w czasie około 1 h.
Cel: odzyskanie pogorszonych wskutek zgniotu właściwości plastycznych, co
umożliwi dalszą obróbkę plastyczną.

Wyżarzanie ujednoradniające - przeznaczone głównie dla brązów

odlewniczych, przeprowadza się 650 - 750°C w czasie od kilku do kilkunastu
godzin.
Cel: wyrównanie składu chemicznego i struktury w całym przekroju materiału,
niejednorodnego z powodu silnej segregacji chemicznej odlewów.

Niektóre z brązów (np. brązy aluminiowe) można obrabiać cieplnie w sposób

typowy dla stali, tzn. można przeprowadzać hartowanie i odpuszczanie.
Temperatura hartowania waha się w pobliżu 700°C, odpuszczanie prowadzi się
w około 300°C.

15
 08.01.2023

Wykłady opracowano w oparciu o literaturę:

1. Barbacki A.: Materiały w budowie maszyn. Wydawnictwo
Politechniki Poznańskiej, Poznań, 2006
2. Blicharski M.: Wstęp do inżynierii materiałowej. WNT,
Warszawa 2009
3. Burakowski T., Wierzchoń T.: Inżynieria powierzchni metali.
WNT, Warszawa, 1995
4. Ciszewski A.: Materiałoznawstwo. Oficyna Wydawnictwo
Politechniki Warszawskiej, 2009
5. Dobrzański L.A.: Metalowe materiały inżynierskie. WNT
Warszawa 2004
6. Kula P.: Inżynieria warstwy wierzchniej. Wydawnictwo
Politechniki Łódzkiej, Łódź, 2000
7. Przybyłowicz K.: Inżynieria stopów żelaza. Wydawnictwo
Politechniki Świętokrzyskiej, Kielce, 2008

Dziękuję za uwagę

16