POLITECHNIKA ŚWIĘTOKRZYSKA

Wydział Elektrotechniki, Automatyki i Informatyki

Katedra Elektrotechniki Przemysłowej i Automatyki
Zakład Urządzeń Elektrycznych i Techniki Świetlnej

INŻYNIERIA MATERIAŁOWA
(3)

2.3. Materiały stykowe

2.3.1. Zestyki rozłączne

styki

Energia Odbiorniki
elektryczna elektryczne

Rys. 2.26. Schemat zestyku rozłącznego

Styk – element przeznaczony do zamykania lub otwierania elektrycznego obwodu prądowego.
Zestyk - jest to zespół konstrukcyjny współpracujących ze sobą co najmniej dwóch styków.
Zestyki występują jako składowe części we wszelkiego rodzaju łącznikach.
Od materiałów przeznaczonych do wyrobu styków wymaga się:
• dużej przewodności elektrycznej (γ) i cieplnej (λ),
• odporności na erozję pod wpływem iskry i łuku elektrycznego,
• odporności na wpływy chemiczne,
• wysokiej temperatury topnienia,
• małej skłonności do zgrzewania (przywierania) styków,
• odporności na ścieranie.

Rys. 2.27. Otwieranie obwodu

wysokiego napięcia
 Żaden z dostępnych materiałów nie spełnia wszystkich wymienionych wymagań. Dobór
właściwego materiału stykowego musi uwzględniać warunki pracy styków a więc:
• czynniki wynikające z konstrukcji łącznika (sposoby gaszenia łuku, charakter
odskoków styków, prędkość zamykania i otwierania styków),
• warunki eksploatacyjne (charakter łączonych obwodów, częstość łączeń, wymagana
trwałość oraz niezawodność
mechaniczna i łączeniowa)
• warunki klimatyczne oraz przewidywane warunki obsługi, konserwacji i napraw.
Ponadto należy mieć na uwadze zjawiska, które powodują niewłaściwe działanie styków
i przedwczesne ich zużycie. Do tych zjawisk należą:
• tworzenie się warstw (nalotów) powierzchniowych (zwiększają rezystancję
przejścia zestyku),
• iskrzenie i łuk elektryczny (powodują podwyższenie temperatury styków
prowadzące do łatwiejszego tworzenia się warstw tlenkowych),
• wędrówka metalu (szczególnie przy prądzie stałym, na anodzie powstają
pagórki, na katodzie kratery),
• odkształcenia mechaniczne (są funkcją: siły, temperatury, częstości łączeń).
Jako materiały stykowe stosuje się:
- metale i stopy metalowe (srebro, złoto, platyna, miedź, wolfram, mosiądze, brązy, Cu-Ag, Pt-Ir)
- spieki (W-Ag, V-Cu).
O zakresach stosowania poszczególnych materiałów stykowych decyduje moc przenoszona przez
zestyk.
 Metale i stopy metalowe
Srebro, dzięki swej dużej przewodności elektrycznej i cieplnej, jest jednym z częściej używa-
nych materiałów stykowych. Srebro czyste lub z niewielkimi tylko ilościami domieszek jest sto-
sowane jako uniwersalny materiał na styki przy prądach powyżej 0,5 A. Przy prądach 10 - 100 A
i pracy w powietrzu srebro wykazuje dużą trwałość ze względu na swoją odporność na iskrzenie.
Duża plastyczność umożliwia wykonywanie pełnych styków o różnych kształtach.
Srebro - właściwości chemiczne
Przy czystości 99,9 - 99,7% srebro nie ulega utlenianiu w czystym powietrzu i w temperaturze
otoczenia. Podczas wyładowań iskrowych powstają tlenki AgO oraz azotyn AgNO na powierzch-
ni styku. Wszystkie te związki ulegają rozpadowi cieplnemu, poza tym są miękkie i są usuwane z
powierzchni przy uderzaniu lub tarciu styków podczas ich zamykania. Pewien stopień utlenienia
powierzchni jest korzystny, jeśli chodzi o uniknięcie przywierania i zgrzewania. W obecności par
siarki lub SO2 , stanowiących zanieczyszczenia atmosfery, srebro pokrywa się warstwą siarcz-
ków. matowieje powierzchnia i przy rzadkim działaniu styków zjawisko to może spowodować
całkowite przerwanie kontaktu.
Srebro - właściwości mechaniczne
Mała twardość srebra (w stanie wyżarzonym ok. 40 HB) powoduje małą odporność na ścieranie.
Przez obróbkę plastyczną na zimno (walcowanie, prasowanie, ciągnienie) można zwiększyć
twardość do ok. 100 HB. Utrzymanie tej twardości wymaga unikania wyższych temperatur (np.
przy lutowaniu), ponieważ srebro ulega rekrystalizacji w temp. 180...260 °C, zależnie od stopnia
zgniotu. Dobre wyniki daje powlekanie styków srebrnych, a także innych metali, cienką. 25 pm,
warstwą srebra elektrolitycznego o dużej twardości. Twardość srebra można także zwiększyć
przez wprowadzenie domieszek pierwiastków: niklu, miedzi, kadmu, magnezu.
Złoto jest najbardziej odporne na chemiczne oddziaływanie środowiska. Czyste złoto cechuje
bardzo duża plastyczność (twardość ok. 18HB). Można ze złota wykonywać cienkie (0,1…l μm)
warstwy powierzchniowe. Z małą twardością wiąże się ograniczenie nacisków, jakie mogą prze-
nosić styki o powierzchniach złoconych. Brak warstewek izolacyjnych sprzyja łatwemu przywie-
raniu i zgrzewaniu pracujących powierzchni, w szczególności z uwagi na niewysoką
temperaturę topnienia (T - 1063 °C). W związku z tym złoto stosuje się do uszlachetniania
powierzchni kontaktowych rzadko rozłączanych: nóżki lamp, wyprowadzenia elementów
półprzewodnikowych itp.
Platyna i inne metale grupy platynowców są ze względu na wysokie temperatury topnienia i od-
porność chemiczną, dobrymi materiałami stykowymi. Czysta platyna jest stosowana w postaci
nitów pełnych lub napawanych płytek w zestykach narażonych na działanie aktywnych chemicz-
nie atmosfer. Wysoka temperatura topienia platyny i jej stopów powoduje odporność styków na
zgrzewanie i erozję. Stopy platyny z irydem i rutenem mają zwiększoną twardość i mogą być
użyte tam, gdzie oprócz zalet platyny jest potrzebna większa odporność na naciski powierzchnio-
we i na ścieranie.

Przy doborze materiału na styki należy wziąć pod uwagę również koszty materiałowe.
Pogląd na ten temat może dać porównanie cen.

Miedź / Molibden / Wolfram / Srebro / Złoto / Platyna / Osm /

0,07 : 0,8 : l : 2,5 : 100 : 300 : 420
 Spieki
Materiały te wytwarza się bądź typową metodą metalurgii proszków, bądź metodą nasycania
gąbkowego szkieletu (porowatego) metalu trudnotopliwego, np. wolframu, roztopioną miedzią
lub srebrem (W - Ag, W - Cu).
W materiałach stykowych (spiekach) Ag - CdO, Ag - Ni, większy stopień rozdrobnienia
proszków (średnica cząstek l...10 μm) przyczynił się do 3-krotnej poprawy ich trwałości. Spieki
znajdują zastosowanie głównie w łącznikach w. n. (wyłączniki).

Zwiększenie trwałości łączeniowej można uzyskać stosując materiały stykowe o strukturze

włóknistej. Opanowano technologię wytwarzania materiałów włóknistych Ag-Ni o zawartości
niklu w granicach 10...40%. Materiałem wyjściowym są druty utworzone z cienkich (l...50 μm)
włókien niklowych w otulinie ze srebra. Pęki takich drutów w otoczce z taśmy stalowej poddaje
się kilka-krotnemu przeciąganiu przez ciągadła o malejących średnicach.

Podczas procesu przeciągania

następuje spojenie drutów na
zimno i tworzy się monolitycz-
ny pręt, z którego po usunię-
ciu otoczki, np. przez wytra-
wienie - wytwarza się nity lub
nakładki stykowe. W zależnoś-
ci od średnicy i rodzaju uży-
tych drutów pręt może zawie-
rać do 25000 włókien niklo-
Rys. 2.28. Wytwarzanie materiału stykowego włóknistego wych w matrycy srebrowej.
 czyste srebro (Ag)

spiek (Ag80 Ni20)

m. włóknisty (Ag83 Ni17)

Rys. 2.29. Zużycie styków jako funkcja liczności łączeń

Warunki badań: siła docisku styków około l N, prędkość zamykania zestyku - 0,1 m/s, prędkość
otwierania - 0,2 m/s , łączono 10 A prądu przemiennego w obwodzie rezystancyjnym przy na-
pięciu 220 V.
 Tab. 2.3. Własności i zastosowanie stopów i spieków stykowych
Temperat.
Rezystywność Twardość
Skład topliwości
Materiał styku  HB Zastosowanie
tt
% masy °C 10–3 mm2 /m kG/mm2
Srebro + Ag 97-72 Do najwyższych prądów i o dużym obciążeniu
340  700 18  21 40  140
miedź Cu 3-28 mechanicznym
Srebro + Ag 85
880  900 48 40  78 Styki prądu stałego odporne na zespawanie
kadm Cd 15
Stopy Srebro + Ag 95 Styki różnego rodzaju silnie obciążone mecha-
930 19 50  90
nikiel Ni 5 nicznie i cieplnie
Miedź + Be 1-3
Co do 2,5 870  1000 35  100 100  400 Duże styki odlewane, szczotki, zbieracze prądu
beryl
Cu reszta
Srebro + Ag 60-90 Aparatura n. n. styczniki, regulatory temperatu-
960 28  20 43  130
nikiel Ni 40-10 ry, odłączniki
Wolfram + W 90-70 Styki opalne dla łączników w. n. i n. n., regulato-
960 50  40 105  230
srebro Ag 10-30 ry temperatury
Wolfram + W 70-80 Styki opalne dla łączników w. n. i n. n., elektro-
1080 40  50 190  220
Spieki miedź Cu 30-20 dy spawarek punktowych
Srebro + Ag 68 Styczniki dla najwyższych obciążeń, przekaźniki
tlenek 960 24 do 70
CdO 32 z dużymi obciążeniami
kadmu
Srebro + Ag 98 Styki o dużej odporności na zespawanie nawet
960 25 do 45
grafit C 2 przy zwarciach
 Sprężyste elementy stykowe
We współczesnych urządzeniach elektrycznych spotyka się układy zestykowe w których
sprężystość samej części przewodzącej wytwarza i utrzymuje docisk styków..
Można tu wymienić styki sprężyste przekaźników, gniazd i wtyków, szczęki bezpieczników
miniaturowych, styki sprężyste w oprawkach lamp, itp.
Zestyk utworzony za pomocą elementów sprężystych powinien charakteryzować się niezmien-
nym w czasie i niewrażliwym na temperaturę pracy dociskiem. Ponadto materiał ten powinien
posiadać: dobrą konduktywność, brak skłonności do tworzenia warstw tlenkowych, odporność
na długotrwałe przemienne naprężenia występujące podczas cykli łączeniowych.
Na sprężyste elementy stykowe stosuje się następujące materiały: mosiądz M 63, brąz berylo-
wy, brąz cynowy, stop S 23. Większość tych materiałów uzyskuje wymagane włas-ności
sprężyste po obróbce plastycznej na zimno o stopniu zgniotu 40 - 60% oraz odpuszczaniu w
temperaturze do ok. 400 °C.

Stop S 23 - to mosiądz aluminiowo-kobaltowy (3,4% aluminium, 0,4% kobaltu), ma bardzo

dobre własności sprężyste i może stanowić zamiennik znacznie droższych brązów -
berylowego i cynowego. Służy do wyrobu sprężyn stykowych w łącznikach instalacyjnych,
gniazdach wtykowych, przekaźnikach itp.

Najliczniejsza grupa asortymentowa produkowana przez przemysł elektrotechniczny:

przekaźniki elektromechaniczne, styczniki tzw. obwodów głównych i pomocniczych, wyłącz-
niki różnicowo-prądowe, wyłączniki nadprądowe, rozłączniki izolacyjne, łączniki
krzywkowe, wyłączniki oświetlenia, przełączniki świateł samochodowych.
 2.3.2. Zestyki ślizgowe

Istnieją liczne urządzenia elektryczne , w których obwód prądowy zamyka się, bądź to po-
przez materiał tworzący styk z ruchomymi elementami (komutatory lub pierścienie prądnic i
silników), bądź też poprzez styk, który jest ruchomy (autotransformatory). Od materiałów
używanych na taki zestyk wymaga się, aby nie powodowały zużycia komutatorów i pierścieni
oraz aby rezystancja przejścia była mała. Podstawowym materiałem stosowanym na styki zes-
tyków ślizgowych (tzw. szczotek) jest grafit.
„Szczotki" wykonywane są z:
— metalografitu (proszki grafitu spiekane w temperaturze poniżej 1000°C z proszkami metali,
zwykle miedzi lub srebra),
— węglografitu (proszki grafitu, sadzy, koksów z lepiszczami, prasowane i wypalane w tempe-
raturze powyżej 1000°C),
— grafitu (proszki grafitu prasowane i wypalane w temperaturach od 200°C do powyżej
1000°C),
— elektrografitu (skład jak węglografitu poddawany procesowi grafityzacji przy bardzo wyso-
kiej temperaturze, np. 3000°C).
Materiały szczotkowe charakteryzowane są następującymi własnościami: masą właściwą,
rezystancją, twardością, wytrzymałością mechaniczną, ścieralnością, dopuszczalną gęstością
prądu, spadkiem napięcia na rezystancji przejścia, współczynnikiem tarcia.
 Tab. 2.4. Własności i zastosowanie szczotek
Współcz. tarcia
Grupa J v  U
f Zastosowanie
szczotek A/cm2 m/ s mm2 /m V
–
Węglowo- maszyny małej i średniej mocy
5 - 10 10 - 20 20 - 60 1,5 - 3,0 0,3
grafitowe powyżej 100V
duże maszyny prądu stałego
Grafitowe 7 - 10 15 - 50 15 - 180 1,5 - 3,8 0,15 - 0,3
i zmiennego
duże maszyny prądu stałego,
Elektro-
9 - 12 30 - 70 10 - 70 1,8 - 3,0 0,15 - 0,2 wzbudnice turbogeneratorów silniki
grafitowe
trakcyjne, prądnice spawalnicze
maszyny prądu stałego na napięcie
Metalowo-
12 - 20 20 - 40 0,08 - 1,5 0,1 - 2,2 0,12 - 0,2 4 -50V, rozruszniki samochodowe,
grafitowe
silniki asynchroniczne pierścieniowe
 2.4. Termobimetale
Termobimetalem nazywa się zwalcowany na gorąco wyrób, złożony z dwóch blach stopo-
wych, o różnej rozszerzalności cieplnej, złączonych trwale na całej powierzchni styku. Przy
podgrzaniu takiego elementu, na skutek różnicy współczynników rozszerzalności, powstają
naprężenia wewnętrzne, powodujące wygięcie paska w stronę metalu o mniejszej rozszerzal-
ności.
Wygięcie paska termobimetalowego pod wpływem podwyższonej temperatury może być
wykorzystane do samoczynnego przerwania obwodu. Po obniżeniu się temperatury, odkształ-
cenie termobimetalu ustępuje, obwód ponownie zostaje załączony. Zasada ta wykorzystywana
jest powszechnie w samoczynnych regulatorach temperatury (w suszarkach, żelazkach,
czajnikach i grzejnikach elektrycznych, wyzwalaczach termicznych itp.).

Rys. 2.30. Termoregulator bimetaliczny:

l - taśma bimetaliczna,
2 - zestyki,
3 - śruba regulacyjna;
A - materiał o małym współczynniku
rozszerzalności cieplnej
B - materiał o dużym współczynniku
rozszerzalności cieplnej
Materiały o niższym współczynniku rozszerzalności liniowej:
• stop o nazwie inwar (64% Fe, 36% Ni), a = 1,5·10-6 K-1 (0...100°C).
• stop o nazwie ferronikiel (58% Fe, 42% Ni)
Materiały o wyższym współczynniku rozszerzalności liniowej:
• stopy: Fe69Ni25Mn6, mosiądz, konstantan,
• metale: miedź (a = 16,5·10-6 K-1), nikiel, żelazo.

2.5. Połączenia

W torach prądowych układów elektrycznych występują liczne punkty połączeń. Są to np.

łączniki, puszki, gniazda, wtyczki, a także szyny zbiorcze w rozdzielnicach, obwody stero-
wnicze, listwy zaciskowe w celkach itp.). Źle wykonane połączenie w obwodzie prądowym
powoduje miejscowy wzrost temperatury, który może spowodować stopienie izolacji elek-
trycznej, jak również stopienie przewodów w miejscu ich styku i w konsekwencji może dopro-
wadzić do zwarcia lub przerwania obwody prądowego. Źle wykonane połączenie to także
znaczące straty energii. Rozróżniamy dwa rodzaje połączeń w obwodzie prądowym:
a) połączenia rozłączne,
b) połączenia nierozłączne.
2.5.1. Połączenia rozłączne

Połączenia rozłączne w instalacjach elektrycznych występują w postaci zacisków śrubowych.

Najpowszechniej stosowane, głównie w instalacjach domowych, są połączenia śrubowe
dociskowe.

Rys. 2.31. Zaciski śrubowe: l - główkowy z pod-
kładką, 2 - główkowy bez podkładki, 3 - nakładko-
wy jednośrubowy, 4 - nakładkowy trójśrubowy,
5 - szczękowy, 6 - tulejkowy, 7 - sworzniowy,
8 - śrubowy do łączenia szyn aluminiowych
Rys. 2.32. Końcówki do przewodów
Końcówki łączy się z żyłą przewodu przez lutowa-
nie, za pomocż śruba lub przez zaprasowanie
Przy wykonywaniu połączeń przewodów należy
przestrzegać następujących zasad:
- izolację przewodu nacinać tak, aby nie uszkodzić
żyły; miejsce nacięcia (długość odizolowanej żyły)
powinno być dopasowane do długości zacisku,
- przed połączeniem przewodu należy go przeczyścić
papierem ściernym, pilnikiem, oczyszczone po-
wierzchnie nie powinny ulec zatłuszczeniu,
- przewody stosowane w zaciskach sworzniowych
powinny mieć "oczko" o średnicy dostosowanej do
średnicy śruby,
- przewody wielodrutowe należy oblutować w celu
uniknięcia rozmietlenia drucików.
Poprawna technologia wykonywania połączeń śru-
bowych szyn aluminiowych (przewodów aluminio-
wych) musi zapewniać:
- wykonanie otworów do śrub łączących szyny bez
ich deformowania,
- usunięcie wszystkich zniekształceń z powierzchni
do siebie przylegających,
- usunięcie warstwy tlenku aluminium z powierzch-
ni styku,
- zabezpieczenie powierzchni aluminium przed po-
nownym pokryciem się tlenkiem.
 2.5.2. Połączenia nierozłączne

Wykonania połączeń nierozłącznych można dokonać za pomocą spajania, zaprasowywania,

spawania, lutowania i zgrzewania.

Spajanie na zimno
Stwierdzono doświadczalnie, że po przyłożeniu siły do elementów łączonych (np. aluminium
z aluminium, miedź z aluminium, miedź z miedzią) o wartości przekraczającej ich granicę
plastyczności następuje wzajemne przenikanie się metali, proces ten nazwano spajaniem na
zimno. Aby otrzymać spoinę o dobrych właściwościach elektrycznych i mechanicznych
należy dokładnie oczyścić łączone powierzchnie przewodów i umieścić je współosiowo i
symetrycznie względem siebie. Spajanie doczołowe metali przeprowadza się za pomocą pras
hydraulicznych. Przy spajaniu na zimno np. aluminium wymagane jest naprężenie rzędu
450106 N/m2. Badania wykazały, że różne metale spajają się na zimno lepiej niż te same
między sobą. Przy łączeniu tych samych metali lepiej spajają się metale o różnej twardości.
Metoda ta jest wykorzystywana do wykonywania złączek i końcówek dwumetalowych Cu-
Al, służących do zaprasowywania i zakańczania przewodów i żył kabli.
Zaprasowywanie
Połączenia końcówek przewodów z przewodami można dokonywać przez zaprasowanie za
pomocą pras hydraulicznych. Metoda ta jest prosta, nie niszczy izolacji, nie wymaga czysz-
czenia połączenia po zaprasowaniu. Do wad tego sposobu wykonywania połączeń należą:
wysoka cena, szybkie zużywanie się elementów hydraulicznych, kłopotliwe eksploatowanie
pras w warunkach budowlanych.
Spawanie
Do wykonywania połączeń przewodów stosowane jest spawanie gazowe, w którym wykorzys-
tuje się płomień acetylenowo-tlenowy o temperaturze 3100 C lub wodorowo-tlenowy o tempe-
raturze 2500 C. Proces spawania polega na łączeniu metali przez ich nadtapianie, stosuje się do
żył o dużym przekroju. Odmianą procesu spawania jest łączenie termitowe. Metoda ta polega na
stosowaniu ładunków (oddzielnych dla każdych łączonych metali), które za pomocą katalizato-
rów wywołują reakcje egzotermiczne.
Lutowanie
Lutowanie polega na łączeniu metali za pomocą spoiwa (lutu), którego temperatura topnienia jest
niższa od temperatury topnienia łączonych metali. Połączenie stopionego lutu z nagrzanym meta-
lem powstaje wskutek dyfuzji, czyli przenikania cząsteczek ciekłego lutu do metalu lutowanego i
odwrotnie. Przenikanie jest możliwe, jeżeli spoiwo i materiał są rozgrzane i nic nie przeszkadza
dyfuzji (tlenki, brud).
Zgrzewanie
Zgrzewanie jest to sposób łączenia metali, przy którym części metalowe miejscowo nagrzane do
stanu plastycznego są łączone za pomocą siły mechanicznej (np. docisk) bez użycia materiału
dodatkowego, tj. spoiwa. W zależności od źródła ciepła, służącego do nagrzewania części łączo-
nych, rozróżnia się następujące rodzaje zgrzewania: płomieniem acetylenowo-tlenowym, termi-
towe, elektryczne oporowe, tarciowe i inne. Najpowszechniej stosowane zgrzewanie elektryczne
oporowe polega na tym, że blachy bądź elementy ze stali i metali nieżelaznych o grubości 0,5  4
mm po dokładnym oczyszczeniu łączy się na zakładkę i przyciska się je do siebie za pomocą
dwóch elektrod kłowych. Wskutek przepływu prądu przez miejsce ściśnięcia następuje uplasty-
cznienie metali a docisk elektrod powoduje ich połączenie.
 2.6. Materiały na ogniwa termoelektryczne

Ogniwo termoelektryczne (termopara - czujnik temperatury)

1
2 3 E

Rys. 2.33. Termoelement: 1 - spo-

T ina pomiarowa, 2 - termoelektro-
dy, 3 - wolne końce, E – siła ter-
moelektryczna

TERMOELEMENT, termoogniwo, termopara - obwód elektryczny złożony z 2 materiałów

(przewodników lub półprzewodników), spojonych (zwykle jednymi) końcami, w którym po-
wstaje siła termoelektryczna, gdy między spoiną pomiarową a wolnymi końcami istnieje róż-
nica temperatur (zjawisko Seebecka). Zjawisko to jest wykorzystywane do pomiaru tempera-
tury (termopara) oraz do bezpośredniego przetwarzania energii termicznej w elektryczną
(generatory termoelektryczne odkryte w 1821 roku przez Th.J. Seebecka).
 Temperatura wolnych końców musi być znana i powinna być stała (tzw. temperatura odniesienia).
W praktyce jako temperaturę odniesienia przyjmuje się:
• temperaturę 0 °C (temperatura topnienia lodu),
• temperaturę ok. 20 °C (przeciętna temperatura otoczenia w warunkach
przemysłowych).
Od materiałów stosowanych na termoelementy wymaga się:
- dużej siły termoelektrycznej,
- prostoliniowego przebiegu charakterystyki temperaturowej,
- niezależności tej charakterystyki od czasu,
- odporności na utlenienie.
Do wielkości charakteryzujących termoelementy należą:
- charakterystyka temperaturowa,
- dopuszczalna temperatura pracy.

Na elektrody termoelementów stosuje się:

• metale (miedź, nikiel, platyna, wolfram, molibden, iryd),
• stopy metalowe (konstantan, nichrom, chromel, alumel, platynorod, platynoiryd),
• materiały niemetalowe (węgiel, węglik krzemu).

Chromel - Ni89Cr9,8Fe1Mn0,2 stop odporny na korozję; stosowany w postaci drutu do wyrobu termo-
elementów (temp. pracy do 1000°C) i jako materiał oporowy.
Nichrom - stop Ni80Cr20.
Alumel - stop Ni94Fe0,5Al2Mn2,5Si1 wykorzystywany w termoparach typu K i przewodach kompensa-
cyjnych do termopar.
Konstantan - stop Cu55Ni45.
Platynorod - stop Pt90Rh10.
 Tab. 2.5. Wybrane typy termopar i ich podstawowe parametry

Siła termoelektryczna nie zależy od długości ani od przekroju termoelektrod.

Termoelektrody łączy się przez spawanie lub lutowanie. Spoina wykonana innym
metalem aniżeli termoelektrody nie powoduje zmiany siły termoelektrycznej.
Przewody kompensacyjne.
Do przedłużania termoelementów wykonanych z metali szlachetnych stosuje się
przewody z metali tańszych, jednakże siły termoelektryczne powstające w obydwu
dodatkowych spoinach muszą się wzajemnie znosić. Przewody takie nazywa się
kompensacyjnymi. Dla odróżnienia biegunowości, dodatnie żyły przewodów
kompensacyjnych są oznaczone barwą czerwoną lub posiadają w oplocie czerwoną
nitkę.

Materiały na osłony.
Osłony izolacyjne wewnętrzne termoelektrod mają za zadanie izolowanie
elektryczne przewodów od siebie i od osłon. Osłony zewnętrzne służą do
zabezpieczenia termoelementu przed uszkodzeniami mechanicznymi oraz
wpływami chemicznymi. Termoelement wraz z osłonami jest nazywany czujnikiem
termometrycznym. Materiały na osłony zewnętrzne to;
- żeliwo, stal - do temperatury 350 C,
- mosiądz, stale nierdzewne - do temperatury 800 C,
- specjalne stale żaroodporne - do temperatury 1200 C,
- materiały ceramiczne (ceramika 610 i 710) - powyżej 1200 C.
 2.7. Materiały przewodzące specjalne
2.7.1. Ołów (Pb)
Ołów jest metalem o dużej plastyczności, odporności na działanie czynników atmo-
sferycznych i kwasów nieorganicznych (z wyjątkiem azotowego) oraz nieprzenikalnym dla
wilgoci - stąd głównym zastosowaniem ołowiu w elektrotechnice były powłoki kablowe.
Obecnie powłoki ołowiowe kabli coraz częściej zastępowane są powłokami z miękkiego
aluminium lub z tworzyw syntetycznych.
Tab. 2.6. Własności ołowiu
Wielkość fizyczna Jednostka Wartość Uwagi
Gęstość  g/cm3 11,3 Przy 20C
Temperatura topnienia t C 327
Współczynnik rozszerzal-
aL 1/K 3,1310-5 (20100)C
ności cieplnej liniowej
Ciepło właściwe cw J/(kgK) 130 (20100)C
Współczynnik przewodze-
c W/(mK) 35,3
nia ciepła
Wytrzymałość na rozcią-
Rr 107 Pa 1,5
ganie
Twardość HB 107 Pa 4,3
Konduktywność  MS/m 4,8
Rezystywność  mm2/m 0,208
Współczynnik temperatu-
a 1/K 410-3
rowy rezystancji
Wady ołowiu: duża gęstość, miękkość, wrażliwość na drgania mechaniczne, niska temperatura
topnienia, korozja pod wpływem zasad, kwasów organicznych, gnijących substancji organicz-
nych, świeżej zaprawy wapiennej i cementowej.
Drugim istotnym zastosowaniem ołowiu w elektrotechnice są płyty akumulatorów kwaso-
wych. Używa się tutaj zwykle stopu ołowiu z antymonem (9% Sb). Inne zastosowania ołowiu
to anody do elektrolizy, armatura kwasoodporna, podkładki, uszczelki itp.
Pary i pyły ołowiu są silnie toksyczne i wywołują groźną chorobę, zwaną ołowicą.

2.7.2. Cyna (Sn)

Tab. 2.7. Własności cyny
Wielkość fizyczna Jednostka Wartość Uwagi

3
Gęstość g/cm 7,3 Przy 20C
Temperatura topnienia t C 232
Współczynnik rozszerzal-
aL 1/K 2,2410-5 (20100)C
ności cieplnej liniowej
Ciepło właściwe cw J/(kgK) 234 (20100)C
Współczynnik przewodze-
c W/(mK) 67 Przy 0C
nia ciepła
Wytrzymałość na rozcią-
Rr 107 Pa 3,4
ganie
Twardość HB 107 Pa 5
Konduktywność  MS/m 8,77
Rezystywność  mm2/m 0,114
Współczynnik temperatu-
a 1/K 4,410-3
rowy rezystancji
 Cyna jest odporna na działanie czynników atmosferycznych, wodę oraz kwasy i substancje
organiczne. Jest metalem mechanicznie słabym o niskiej temperaturze topnienia.
Cynę wykorzystuje się w elektrotechnice do pokrywania przewodów miedzianych, izolowa-
nych gumą w celu ochrony miedzi przed szkodliwym działaniem siarki. Powłoki cynowe uzys-
kuje się metodą galwaniczną lub przez zanurzenie w ciekłej cynie. Najważniejsze jednak
zastosowanie znajduje cyna jako składnik stopów łożyskowych i lutów miękkich.
2.7.3. Cynk (Zn)

Tab. 2.8. Własności cynku

Wielkość fizyczna Jednostka Wartość Uwagi

3
Gęstość g/cm 7,14 Przy 20C
Temperatura topnienia t C 419
Współczynnik rozszerzal-
aL 1/K 2,9810-5 (20100)C
ności cieplnej liniowej
Ciepło właściwe cw J/(kgK) 398 (20100)C
Współczynnik przewodze-
c W/(mK) 113 Przy 0C
nia ciepła
Wytrzymałość na rozcią-
Rr 107 Pa 13
ganie
Twardość HB 107 Pa 35
Konduktywność  MS/m 16,5
Rezystywność  mm2/m 0,061
Współczynnik temperatu-
a 1/K 4,210-3
rowy rezystancji
 Cynk jest odporny na wpływy atmosferyczne i działanie kwasów i zasad o dużym stężeniu.
Warstwa powierzchniowa tlenku, w obecności dwutlenku węgla, przechodzi w zasadowy
węglan cynku (Zn2CO3(OH)2) stanowiący dobrą powłokę ochronną.
Ze względu na dużą odporność na działanie korozyjne cynku używa się do wytwarzania
pokryć chroniących linki stalowe oraz stalowy osprzęt linii wysokiego napięcia przed rdzewie-
niem. Cynkowanie przeprowadza się przez zanurzenie elementów stalowych w roztopionym
cynku lub metodą galwaniczną.
Cynku używa się także w suchych ogniwach galwanicznych do wyrobu kubeczków zawiera-
jących ogniwo i jednocześnie tworzących jego katodę.
Cynk, obok miedzi, stanowi podstawowy składnik mosiądzów.

2.7.4. Wolfram (W)

Wolfram jest metalem ciężkim, trudno topliwym, bardzo twardym, trudno obrabialnym.
Produkuje się go metodami metalurgii proszków przez spiekanie jego proszków w odpo-
wiedniej atmosferze i temperaturze niższej od temperatury topnienia. Jest stosunkowo od-
porny na korozję w stanie zimnym. W podwyższonej temperaturze łatwo utlenia się w
powietrzu, pokrywając się żółtym nalotem tlenku wolframu (WO3).
Tab. 2.9. Własności wolframu
Wielkość fizyczna Jednostka Wartość Uwagi
Gęstość  g/cm3
19,3 Przy 20C
Druciki wolframo-
Temperatura topnienia t C 3380 we o średnicach od
Współczynnik rozszerzal- l mm do 10–2 mm
aL 1/K 0,4410-5 (20100)C uzyskuje się przez
ności cieplnej liniowej
Ciepło właściwe cw J/(kgK) 142 (20100)C przeciąganie na
Współczynnik przewodze- gorąco przez oczka
c W/(mK) 168 Przy 0C
nia ciepła diamentowe lub z
Wytrzymałość na rozcią-
Rr 107 Pa 130 węglika wolframu.
ganie
Twardość HB 107 Pa 350
Konduktywność  MS/m 18,2
Rezystywność  mm2/m 0,055
Współczynnik temperatu-
a 1/K 5,210-3
rowy rezystancji

Z drutu wolframowego wykonuje się żarniki żarówek, elektro-

dy rur fluorescencyjnych, katody próżniowych lamp elektrono-
wych, elementy grzejne pieców oporowych, styki elektryczne.

Rys. 2.34. Budowa żarówki: 1-żarnik, 2-główka, 3-wspornik żarnika, 4-

nóżka, 5-bańka, 6-podpórka, 7-słupek, 8-rurka pompowa, 9-krążek
izolacji cieplnej, 10-trzonek gwintowany, 11-styk doprowadzający.
 2.7.5. Materiały węglowe
Węgiel jest jednym z najbardziej rozpowszechnionych w przyrodzie pierwiastków. W stanie czystym
może występować w kilku odmianach alotropowych w postaci:
— sadzy (bezpostaciowa odmiana węgla),
— diamentu (krystalizuje w układzie regularnym przestrzennie centrowanym),
— grafitu (krystalizuje w układzie heksagonalnym).
Odkryta niedawno nowa odmiana alotropowa nazwana fullerenem stworzona została w laboratorium
orzez bombardowanie grafitu promieniem lasera w atmosferze helu.
Grafit jest głównym składnikiem tzw. węgli elektrotechnicznych, szeroko wykorzystywanych w
elektrotechnice. Rzadko używa się czystego grafitu.
Zastosowanie:
- szczotki,
- elektrody pieców łukowych,
- elektrody lamp łukowych,
- anody ogniw galwanicznych,
- proszki mikrofonowe,
- trakcyjne zbieracze prądu,
- oporniki elektroniczne,
- oporniki grzejne.
Możliwości zastosowań fullerenów:
- jako materiały półprzewodnikowe,
- jako materiały nadprzewodzące,
- powłoki wysokotemperaturowe, Rys. 2.28. Fullereny i nanorurki
- w farmacji.
 2.7.6. Spoiwa
Spoiwa (luty) stosuje się do łączenia metali. Spoiwami są metale i stopy metali o temperaturze
topnienia niższej niż metali łączonych. Spoiwo tworzy z łączonymi metalami roztwory i przenika do
nich w drodze dyfuzji - w miejscu łączenia powstają mieszane kryształy metali.
Tab. 2.10. Własności niektórych spoiw i ich zastosowania
Rodzaj Temperatura
Symbo l Skład Zastosowanie
spoiwa topnienia, C
Łączenie mied zi i stali. Lutowanie
LC 8 (79)% Sn, 0,6% Sb, reszta Pb 270  305
Miękkie żaró wek
cynowo- LC 18 (1718)% Sn, 2,5% Sb, reszta Pb 183280 Łączenie mied zi, stali, o łowiu, cynku
ołowio we Łączenie mied zi, mosiąd zu, stali,
LC 30 (2930)% Sn, reszta Pb 183260
cynku. Lutowanie przewodów.
Miękkie
- 83% Cd, 17% Zn 260 Łączenie stopów cynku i alu miniu m
kad mowe
Twarde (2,83,5)% Si, (11,5)% Mn,
SBK 31 1015 Spawanie mied zi, brązu i stopów niklu
brązowe reszta Cu
Twarde (0,51)% Ag, do 0,05% Si, do Łączenie mied zi, stali i spiekó w. Spa-
SMS 1 1070
mied zio we 0,1% Ni, do 0,1% Mn, reszta Cu wanie przewodów elektrycznych
Twarde (7072)% Ag, (0,81,3)% P, Lutowanie styków z miedzi, stopów
LS 70F 800
srebrowe reszta Cu mied zi, srebra i stopów srebra

Tab. 2.11. Stopy niskotopliwe

Temperatura
Nazwa Skład Zastosowanie
topnienia
Stop
25% Pb, 12% Sn, 12% Cd, reszta Bi 70C Wyroby bezpieczników topikowych,
Wooda
czujn ikó w alarmo wych i przeciwpo -
Stop
26% Pb, 13% Sn, 10% Cd, reszta Bi 80C żaro wych
Lipowitza
Dziękuję za uwagę