1.

Obróbka cieplna

Definicja – określenie na obróbke metali przez nagrzewanie, wygrzewanie, i chłodzenie przy odpowiednio dobranych
temperaturach oraz z ściśle określona prędkością .Ma to na celu zmianę właściwości mechanicznych i plastycznych.

Cel - zmiana własności mechanicznych i plastycznych poprzez zmianę struktury.

Klasyfikacja – obróbkę cieplną zwykłą dzielimy na wyżarzanie, hartowanie i odpuszczanie , przesycenia i starzenia

2. Przemiany w stali podczas chłodzenia

Martenzytyczna - Przemiana bezdyfuzyjna przy dużym przechłodzeniu austenitu z szybkością większą od krytycznej
Początek przemiany: utworzenie w austenicie embrionów przemiana w zarodki i autokataliza.
Podczas przemiany następuje skoordynowane przemieszczenie atomów bez zmiany sąsiadujących atomów. Wynik -
charakterystyczny relief. Granice ziaren martenzytu położone są wzdłuż nieodkształconej płaszczyzny austenitu
habitus.
Przebieg przemiany martenzytycznej
Atermicznie w czasie 10-7 s
Wybuchowo poniżej o C
Izotermicznie dla niskiej Ms i niskiej szybkości zarodkowania martenzytu

Bainityczna
Zachodzi przy przechłodzeniu stali do 450-200 C
Bainit: mieszanina ferrytu przesyconego węglem i drobnodyspersyjnych węglików
Zarodkowanie rozpoczyna dyfuzja węgla w austenicie do granic ziaren i dyslokacji
Zarodkami są miejsca ubogie w węgiel
Wymagany czas inkubacji
Równoczesna przemiana martenzytyczna w obszarach o małym stężeniu węgla i wysokiej Ms oraz wydzielanie
drobnych cząstek cementytu
Po przemianie martenzytycznej w czasie dalszego chłodzenia: wydzielanie cementytu i węglika , a osnowa staje się
ferytem przesyconym węglem
Rozrost bainitu kontrolowany szybkością dyfuzji węgla w austenicie
Perlityczna

Przemiana perlityczna
Zachodzi przy ochłodzeniu austenitu nieznacznie poniżej temperatury Ar1
Perlit: mieszanina eutektoidalna złożona z płytek ferrytu oraz cementytu
Przemiana dyfuzyjna związana z przegrupowaniem atomów węgla, zachodząca przez zarodkowanie i wzrost
zarodków
Zarodkowanie heterogeniczne na cząstkach cementytu, płytkach ferrytu, a w austenicie na granicach jego ziarn
Kolejno tworzenie płytek cementytu i ferrytu
Przemiany podczas nagrzewnia

Podczas nagrzewania dochodzi do przemian struktur. I tak pierwszą istotną przemianą, z którą mamy do czynienia
podczas podwyższania temperatury jest to punkt przemiany eutektoidalnej, czyli temperatura w której struktura
zaczyna zmieniać się austenit. Dopiero po przekroczeniu pewnej temaperatury austenit nie rozpada się na ferryt i
cementyt.

*Cementyt to węglik żelaza, najczęściej Fe3C.

*Ferryt to podstawowa struktura stali w tzw. stanie równowagi. Czyste żelazo ma sam ferryt w stanie
przechłodzonym.

*Oczywiście czyste żelazo istnieje tylko na wykresie okresowym pierwiastków. W technice mówimy o tzw. żelazie
technicznym.

*Temperaturę dla stali podeutektoidalnych w której ferryt całkowicie przemienia się w austenit.
*Co to są stale podeutektoidalne? To takie, które po odpowiednim hartowaniu mają strukturę martenzytu

*W stalach nadeutektoidalnych temperatury są do siebie bardzo zbliżone. Dlatego ważną temperaturą granica
rozpuszczalności cementytu w austenicie.

3. Rodzaje hartowania:

hartowanie zwykłe: jest to hartowanie opierające się na szybkim chłodzeniu nagrzanego metalu w cieczy ( wodzie
lub oleju )

hartowanie stopniowe: jest to szybkie chłodzenie nagrzanej stali w kapieli hartowniczej do temperatury nieznacznie
wyższej niż temperatura przemiany martenzytycznej

hartowanie izotermiczne: nie zachodzi przemiana martenzytyczna, następuje rozpad austenitu, daje właściwości jak
hartowanie z odpuszczaniem

hartowanie powierzchniowe; nagrzewamy jedynie powierzchnie elementu a nie jego całość , ma na celu zwiększenie
twardości, nie zmienia struktury rdzenia, polega na szybkim nagrzaniu oraz błyskawicznym chłodzeniu ( równa
szybkości krytycznej )

4. przemiana martenzytyczna

Martenzytyczna - Przemiana bezdyfuzyjna przy dużym przechłodzeniu austenitu z szybkością większą od krytycznej
vk. Martenzyt – przesycony roztwór węgla w żelazie a. Warunek przemiany – ciągłe obniżanie temperatury. Początek
przemiany: utworzenie w austenicie embrionów przemiana w zarodki i autokataliza. Podczas przemiany następuje
skoordynowane przemieszczenie atomów bez zmiany sąsiadujących atomów. Wynik - charakterystyczny relief.
Granice ziaren martenzytu położone są wzdłuż nieodkształconej płaszczyzny austenitu habitus.

Przebieg przemiany martenzytycznej

Atermicznie w czasie 10-7 s

Wybuchowo poniżej o C

Izotermicznie dla niskiej Ms i niskiej szybkości zarodkowania martenzytu

5. Podstawowe rodzaje wyżarzania stali:

Wyżarzanie ujednorodniające – w czasie tego procesu stal jest rozgrzewana do temperatury 1050-1200°C,
wygrzewana, a następnie powoli studzona. W wyniku tego procesu ograniczana jest niejednorodność składu
chemicznego obrabianego materiału.

Wyżarzanie odprężające – w wyniku tego procesu dochodzi do usunięcia naprężeń odlewniczych, cieplnych i
spawalniczych, które mogły powstać podczas obróbki plastycznej.

Wyżarzanie normalizujące – celem tego rodzaju wyżarzania stali jest uzyskanie jednorodnej struktury
drobnoziarnistej, co bezpośrednio wpływa na poprawę jej wytrzymałości.

Wyżarzanie z przemianą izotermiczną – stosuje się je przede wszystkim dla stali stopowych w celu zmniejszenia ich
twardości.

Wyżarzanie stabilizujące – stosuje się je, aby usunąć naprężenia odlewnicze oraz zagwarantować niezmienność
wymiarów.

Wyżarzanie rekrystalizujące – stosuje się je dla stali wcześniej odkształconych plastycznie na zimno, aby
spowodować zajście rekrystalizacji. W wyniku tego procesu usuwany jest niekorzystny wpływ zgniotu.

Wyżarzanie stabilizujące naturalne – przeprowadza się, aby usunąć naprężenia w wyrobach wielkogabarytowych.
Taki proces zajmuje zazwyczaj od kilku do kilkunastu miesięcy.

6. Naprężenia hartownicze
Podczas hartowania występują tak duże naprężenia hartownicze, że przedmioty krzywią się a nawet często pękają.
Przedmioty o dużych wymiarach, o skomplikowanych kształtach należy bardzo starannie układać w piecu,
równomiernie wygrzewać w całej objętości oraz studzić równomiernie cały materiał. Równomierne chłodzenie jest
bardzo często niemożliwe. Przedmioty o bardzo skomplikowanych kształtach trudno jest więc zahartować.
Szczególnie ważny jest moment wkładania przedmiotu do wody. Jeżeli jest to wałek, to należy wkładać go do wody w
kierunku jego osi, ruchem spokojnym, w przeciwnym przypadku wystąpi znaczne wykrzywienie. Poruszanie
przedmiotu w cieczy chłodzącej też powoduje krzywienie, aczkolwiek zwiększa intensywność chłodzenia.
Wyróżniamy takie naprężenia jak: cieplne powstające na skutek różnej szybkości chłodzenia powierzchni i rdzenia;
strukturalne zachodzące na skutek przemian fazowych, które są połączone z dużymi zmianami objętościowymi.
*Skład chemiczny, tj. zawartość węgla i składników stopowych oraz struktura, jakość i hartowność stali. Wzrost
zawartości węgla, a także dodatków stopowych sprzyja wzrostowi naprężeń. Niejednorodna struktura stali, obecność
wtrąceń niemetalicznych są często powodem powstawania i rozprzestrzeniania się pęknięć.
*Wielkość ziarna austenitu; im stal jest bardziej gruboziarnista, tym wyższe powstają w niej naprężenia.
*Temperatura początku chłodzenia; im wyższa, tym większe powoduje naprężenie.
*Rodzaj ośrodka chłodzącego; im szybciej dany ośrodek chłodzi w zakresie temperatur przemiany martenzytycznej,
tym większe jest prawdopodobieństwo powstawania naprężeń i pęknięć; natomiast szybkość chłodzenia w zakresie
austenitycznym nie odgrywa większej roli.
*Niesymetryczne grzanie i chłodzenie sprzyja również powstawaniu naprężeń.
*Kształt i wielkość przedmiotu; im większy przedmiot, a kształt jego bardziej złożony, tym większa skłonność do
powstawania naprężeń.
*Szczególnie istotny jest wpływ konstrukcji przedmiotu, jego wielkości i kształtu na skłonność do odkształceń i
pęknięć. Z tego punktu widzenia należy zwrócić szczególną uwagę na następujące zalecenia:
*poszczególne elementy hartowanego przedmiotu powinny mieć możliwie równomierny przekrój (należy unikać
skupień materiału i gwałtownych przejść pomiędzy poszczególnymi częściami przedmiotu),
*należy unikać ostrych pocięć i naroży (działanie karbu),
*przedmioty powinny mieć możliwie symetryczne rozmieszczenie mas,
*należy unikać otworów nieprzelotowych w przedmiotach hartowanych.
7. Badanie hartowności na przełomie

Hartowność oceniamy z grubości warstwy martenzytycznej na przełomie próbki. Na przełomie strefa zahartowana
jest matowa, natomiast rdzeń niezahartowany ma budowę gruboziarnistą i jest błyszczący. Metodą tę stosuje się
obecnie dla stali narzędziowych węglowych. - 1 - Hartowność stali

Metoda Grossmanna

Polega na pomiarze twardości na przekroju poprzecznym hartowanych prętów o wzrastających średnicach. Punkt
środkowy osi odciętych odpowiada osi próbki. Na osi rzędnych oznaczano odpowiadające określonym punktom
przekroju twardości. W ten sposób otrzymano krzywe o kształcie podobnym do litery U. Metoda ta może być
stosowana dla stali narzędziowych. Podstawową wadą metody jest to, że wyniki badania hartowności próbek o
różnych średnicach są trudno porównywalne.

Metoda hartowania czołowego (Jominy’ego)

Polega na zahartowaniu próbki o długości 100 mm i średnicy 25 mm natryskiem wody na powierzchnię czołową ..
Urządzenie do badania hartowności metodą Jominy’ego Po zahartowaniu zeszlifowuje się warstwę o grubości
ok.0,25 mm wzdłuż przeciwległych tworzących tak, aby uzyskać płaszczyznę. Na powierzchniach tych wykonuje się
pomiary twardości w odległości co 1,5÷2 mm.

Hartownością nazywamy podatność stali do utwardzania się w głąb przekroju pod wpływem hartowania. Głębokość
zahartowania jest ściśle związana z szybkością krytyczną chłodzenia. Podczas chłodzenia część przekroju od strony
powierzchni zahartuje się na martenzyt, gdy szybkość chłodzenia jest większa od szybkości krytycznej .Warstwy
leżące głębiej, które są oziębiane z szybkością mniejszą od krytycznej, uzyskują budowę nie martenzytyczną lecz
strukturę typu perlitycznego. Jeśli natomiast szybkość chłodzenia w środku przekroju pręta będzie większa od
szybkości krytycznej ulegnie on zahartowaniu w całym przekroju,