Stopy elaza na tle wykresu elazo-wgiel.

elazo wystepuje w przyrodzie pod postaci zwizkw chemicznych, najczciej z tlenem...

a. Wiadomoci podstawowe. elazo wystepuje w przyrodzie pod postaci zwizkw chemicznych, najczciej z tlenem. W technice, poza nielicznymi wyjatkami, stosuje si stopy elaza z rnymi skadnikami, z ktrych najwaniejszym jest wgiel: oprcz wgla, techniczne stopy elaza zawieraj zawsze pewne iloci krzemu, manganu, siarki i fosforu, przedostajce si do stopu w czasie procesw metalurgicznych. W czasie nagrzewania (lub chodzenia) stopw elaza zachodzi w nich szereg przemian, a do topnienia wcznie; obrazuje je tzw. wykres elazo-wgiel (rys. 1).

Rys. 1. Wykres elazo-wgiel. Linie cige dotycz tzw. ukadu elazo-cementyt, to znaczy stopw, w ktrych wgiel wystpuje pod postaci cementytu (wglika elaza, Fe3C), linie przerywane - ukadu elazo-grafit, a wic stopw, wktrych wgiel wystpuje pod postaci grafitu. Wykres mona podzieli na dwie czci: a) cz grna (linie ABCD i AHJECF) przedstawia przebieg topnienia przy nagrzewaniu albo krzepnicia przy stygniciu, b) cz dolna (linie HNJ, GSE, GPSK, PQ) przedstawia przebieg tzw. przemian w stanie staym. a) Jeeli cieky stop elaza z wglem zacznie stygn, to pocztek krzepnicia ( w zalenoci od zawartoci wgla) bdzie si znajdowa na krzywej ABCD (tzw. linia likwidusu - od aciskiego sowa liquidus = pynny), a koniec krzepnicia na linii AHJECF (tzw. linia solidusu od aciskiego sowa solidus = stay, mocny). W temperaturach powyej linii likwidusu wystpuje wic stop w stanie ciekym, w obszarze midzy liniami likwidusu i solidusu - stop w stanie czciowo ciekym (ciecz z wydzielonymi z niej krysztaami), poniej linii solidusu - stop cakowice zestalony. Na przykad stop o zawartoci 3% C zacznie krzepn w temp. ok 1280C, wydzielajc krysztay o skadzie oznaczonym przez lini JE; pozostaa ciecz wzbogaca si przy tym w wgiel i temperatura pocztku jej

krzepnicia obnia si, przesuwajc si w kierunku punktu C; ostatnie krople stopu bd miay skad odpowiadajcy punktowi C i skrzepn w temp. 1130C (temperatura eutektyczna). T sam temperatur koca krzepnicia bd mie wszystkie stopy elaza z wglem o zawartoci wgla wikszej ni 2,0%. Czyste elazo topi si krzepnie w staej temperaturze 1539C. Rwnie w staej temperaturze (1130C), a nie w zakresie temperatur topi si i krzepnie stop o zawartoci 4,3% wgla (stop eutektyczny), zwany ledeburytem. Stopy elaza stosowane w praktyce i okrelane jako surwki i eliwa zawieraj zazwyczaj wgiel w granicach 2,04,3%, a wic jeeli nie ma oddziaywania dodatkw stopowych, to wszystkie one zaczynaj si topi w temp. 1130C (1135C), akocz si topi rnie, zalenie od zawartoci wgla, zgodnie z lini BC wykresu elazowgiel. W stopach elaza okrelanych jako stale, o zawartoci do 2,0% C, temperatura pocztku topnienia przy ogrzewaniu (lub koca krzepnicia przy chodzenia) jest zmienna, zalenie od zawartoci wgla (krzywa AHJE). b) Jeeli skrzepnity, gorcy stop elazo-wgiel bdzie stygn dalej poniej temp. 1130C lub zimny stop bdziemy nagrzewa do tej temperatury, to bd w nich zachodzi tzw. przemiany w stanie staym. Przemiany te s spowodowane wystpowaniem odmian alotropowych elaza, rznicych si budow krystalograficzn, wasnociami fizycznymi, chemicznymi i mechanicznymi. Rozrnia si odmiany alotropowe elaza: , , (), przy czym odmiana do 768C jest ferromagnetyczna (ma wasnoci magnetyczne), za powyej 768C - paramagnetyczna (niemagnetyczna). Przemiany alotropowe zachodz w temperaturach :

Poszczeglne odmiany odznaczaj si rn rozpuszczalnoci wgla; elazo rozpuszcza wgiel tylko w bardzo niewielkim stopniu, elazo odznacza si du rozpuszczalnoci wgla. W stopach elaza z wglem przemiana alotropowa i zwizane z tym rozpuszczanie lub wydzielanie wgla nie zachodzi w staej temperaturze, lecz w zakresie temperatur od 723C do temperatury okrelonej lini GSE. Temperatur pocztku przemiany oznacza si liter A1 - jest to tzw. punkt A1 stali. Przy stygniciu nastpuje pewne przechodzenie i przemiana nastpuje poniej 723C, przy nagrzewaniu- nieco powyej 723C. Dlatego te punkt A1 oznacza si przy nagrzewaniu przez Ac1 (c od chauffage = nagrzewanie), a przy studzeniu przez Ar1 (r od refroidissement = chodzenie). Temperatur koca przemiany oznacza si liter A3 - punkt A3 stali. Rozrnia si: przy nagrzewaniu Ac3, za przy stygnieciu Ar3. Temperatur tej przemiany, zalenie od zawartoci wgla, okrela krzywa GSK. Dla stali o zawaratoci wgla wikszej ni 0,8% punkty A1 i A3 pokrywaj si. Temperatur koca rozpuszczania cementytu dla stali o zawartoci powyej 0,8% C oznacza si literami Acm (linia SE). Dla stali o zawartoci 0,8% C przemiana rozpoczyna si i koczy w tej samej temperaturze 723C - stal tak nazywa si eutektoidaln (przez analogi do stopw eutektycznych, ktre topi si i krzepn w staej temperaturze). b. Mikrostruktura stali. Stopy elaza zawierajce mniej ni 2,0% wgla s kowalne i nosz nazw stali. Nazwa elazo odnosi si tylko do elaza chemicznie czystego lub niektrych produktw zblionych, jak np.: elazo karbonylkowe, elazo Armco. Budowa stali jest krystaliczna. W stalach wglowych niestopowych w stanie wyarzonym, krysztay, a cilej mwic ziarna (krystality), skadaj si z dwch skadnikw: ferrytu i cementytu. Ferryt (od aciskiego sowa ferrum = elazo) jest to prawie czyste elazo, o twardoci 50-70 HB, a wic zblionej do twardoci miedzi. Cementyt (Fe3C - wglik elaza, zwany te karbidkiem elaza, o zawartoci 6,67% C) jest bardzo twardy; jego twardo ley midzy twardoci korundu i diamentu. Stal jest tym twardsza, im wicej zawiera skadnika twardego, cementytu - czyli im wikszy jest procent wgla (rys. 2).

Rys. 2. Twardo stali wglowych w zalenoci od zawartoci wgla; 1 - wyarzonych, o strukturze z cementytem pytkowym, 2 - wyarzonych, o strukturze z cementytem kulkowym, 3 - hartowanych w wodzie. Stal o zawartoci 0,8% C (odpowiadajca punktowi S na wykresie elazo-wgiel) w stanie wyarzonym skada si z jednakowych ziarn, z ktrych kade skada si z kolei z drobnych pytek cementytu i pytek ferrytu (rys. 3). Zawarto wgla w takich ziarnach jest staa (0,8%), a struktura ta nosi nazw perlitu, gdy wytrawiona ma poysk przypominajcy mas perow.

Rys. 3. Stal o zawartoci ok. 0,8% C (pow. x 500). Perlit. W stalach o zawartoci mniej ni 0,8% C (tzw. stale podeutektoidalne), obok ziarn perlitu wystpuj jeszcze ziarna ferrytu, i to tym wicej, im mniej jest wgla. Rysunek 4 przedstawia stal o zawartoci 0,35% C; ciemne pola to perlit (skadajcy si z pytek cementytu i ferrytu), jasne to ferryt. Z wielkoci pola, mona okreli z dokadnoci do 0,1% zawartoci wgla w stali.

Rys. 4. Stal o zawartoci ok. 0,35% C (pow. x 500). Perlit (ciemne ziarna) i ferryt (jasne ziarna). W stalach o zawartoci do 0,025% C cementytu nie ma wcale, nieznaczny procent wgla jest bowiem rozpuszczony w elazie w sposb niewidoczny i w strukturze wystepuj wycznie ziarna ferrytu (rys. 5).

Rys. 5. Stal o zawartoci ok. 0,02% C (pow. x 250). Ferryt. W stalach o zawartoci wikszej ni 0,8% C (tzw. stale nadeutektoidalne) nadmiar cementytu wykrastylizowuje w postaci pytek, ukadajcych si siatkowo midzy poszczeglnymi ziarnami ferrytu (rys. 6).

Rys. 6. Stal o zawartoci ok. 1,3% C (pow. x 100). Cementyt (jasna siatka) i perlit (ciemne to). Cementyt oprcz postaci pytkowej wystpuje czsto pod postaci kuleczek rwnomiernie rozrzuconych w masie ferrytu (rys. 7). Mwi si wwczas o strukturze z cementytem kulkowym albo ziarnistym; wystpuje ona zazwyczaj w stalach o wikszej zawartoci wgla, a gwnie w stalach narzdziowych (wglowych i stopowych) i w stalach konstrukcyjno stopowych.

Rys. 7. Stal o zawartoci ok. 1,2% C (pow. x 1500). Cementyt kulkowy; cementyt (kulki) i ferryt (jasne to). Przy nagrzewaniu do ok. 723C budowa stali pozostaje bez zmiany. W temperaturach ponad 723C (linia PSK) wskutek zachodzcej przemiany alotropowej elaza w elazo , ktre rozpuszcza wgiel w wikszej iloci, nastpuje rozpuszczenie pytek lub kulek cementytu w elazie i powstaj krysztay tzw. roztworu staego wgla w elazie . Struktura ta nazywa si austenitem. W stalach wglowych austenit jest trway tylko w wysokich temperaturach. Przebieg rozpuszczania zaley od zawartoci wgla w stali. W stalach podeutektoidalnych rozpuszczanie rozpocznie si w temp. 723C i w miar podwyszania temperatury krysztay ferrytu rozpuszcza si bd w roztworze staym powstaym z ziarn perlitu; proces ten zakoczy si w odpowiedniej temperaturze lecej na linii GS. Powyej tej temperatury w stali wystpuj same krysztay austenitu, poniej - krysztay austenitu+ferryt. Stal eutektoidalna, o zawartoci ok. 0,8% C, zachowuje si inaczej; poniewa skada si ona wycznie z ziarn perlitu, wszystkie ziarna przechodz w roztwr stay jednoczenie. Temperatura przez cay czas przemiany pozostaje ta sama i zaczyna si podnosi dopiero wtedy, gdy ju caa masa stali przesza w roztwr stay. Stale nadeutektoidalne zachowuj si podobnie jak i podeutektoidalne. Przede wszystkim rozpuszczaj si w sobie zawarte w perlicie: cementyt i ferryt, a nastpnie wolne pytki cementytu. W zakresie temperatur poniej linii SE znajduj si wic obok siebie krysztay austenitu i rozpuszczajce si pytki cementytu, a powyej linii SE ju tylko roztwr stay - austenit. Jeeli stal nagrzana powyej temperatur linii GSE zacznie powoli stygn, wwczas wszystkie przemiany zachodz w odwrotnym porzdku i tworzy si z powrotem budowa perlityczna. Skadniki stopowe wpywaj znacznie na struktur stali, obniajc zawarto wgla potrzebn do uzyskania struktury perlitycznej - inaczej mwic - wpywaj na przesunicie w lewo punktu S na wykresie elazo-wgiel

(rys. 8). Szczeglnie silne oddziaywanie ma molibden i wolfram; do czsto stosowanyw stalach narzdziowych dodatek 1,5-2,0% W powoduje, e perlit w tych stalach zawiera zaledwie ok. 0,4% C.

Rys. 8.Wpyw skadnikw stopowych na zawarto wgla w eutektoidzie. Poza tym skadniki stopowe w wikszych ilociach przesuwaj (niektre nawet bardzo znacznie) poszczeglne linie wykresu (A1 i A3). Przy dostatecznie duej zawartoci skadnikw stopowych stal moe mie w stanie rwnowagi w temperaturze otoczenia, a wic wolno studzona przy wyarzaniu, struktur martenzytyczn lub austenityczn (np. stal manganowa Hadfielda (rys. 9) lub stale kwasoodporne zawierajce 18% Cr i 8% Ni).

Rys. 9. Stal Hadfielda - 1,2% C, 12% Mn (pow. x 50). Austenit. Dla praktyki szczeglnie wany jest wpyw skadnikw na pooenie punktu A1 (rys. 10). Wida z niego, e nikiel i mangan obniaj, a chrom, wolfram, krzem i molibden podwyszaj punkt A1 stali. Pooenie tego punktu ma wpyw na wybr odpowiedniej temperatury grzania przy hartowaniu.

Rys. 10. Wpyw skadnikw stopowych na pooenie punktu A1 stali. Wykres elazo-wgiel odnosi si do przemian w stanie zblionym do rwnowagi, tj. zachodzcych bardzo wolno. Szybkoci grzania czy chodzenia nie s uwzgldnione na wykresie i dlatego, jeeli chodzi o hartowanie, to wykres daje tylko wskazwk, do jakiej temperatury naley ogrza stal, aby uzyska zahartowanie.