Konstrukcje Metalowe - Laboratorium

________________________________________________________________________________

1. PRODUKCJA STALI
ELAZO (Fe) - pierwiastek chemiczny, w stanie czystym mikki i plastyczny metal o niezbyt duej
wytrzymaoci.
STAL - stop elaza z wglem obrabialny plastycznie na zimno i gorco do 2 % wgla (C).
Stal stosowana na konstrukcje budowlane zawiera 0.20.3% wgla.
Masowa produkcja stali polega na dwustopniowym przerobie rud elaza:
- produkcja surwki w procesie wielkopiecowym,
- utlenianie surwki (wierzenie).

1.1 PROCES WIELKOPIECOWY

Rudy:
- magnetyty
- hematyty
- limonity
- syderyty

Fe3O4
Fe2O3
2Fe2O3 x 3H2O
FeCO3

72 % Fe
5266 % Fe
53 % Fe
25 % Fe

Przygotowanie rud do przetapiania: rozdrabnianie, praenie, aglomerowanie i wzbogacanie.

Koks: dostarcza ciepo i redukuje tlenki. Koks jest stosowany poniewa wgiel pcznieje i spieka si
przy rozgrzewaniu.
Topniki: dodatki pozwalajce na usunicie domieszek rud i skay ponnej pod postaci uli.
________________________________________________________________________________
-1Temat 1: Produkcja, budowa i struktury stali

Konstrukcje Metalowe - Laboratorium

________________________________________________________________________________

1.2 WIERZENIE SURWKI

A) Procesy konwertorowe

Konwertor zbiornik stalowy wyoony wewntrz ceg ogniotrwa:

konwertor Bessemera, Thomasa, metoda Lintz - Donawitz .
Doprowadzenie tlenu (ew. powietrza) powoduje spalanie krzemu, manganu i wgla. Spalanie
powstaje porednio, najpierw powstaje tlenek elaza.
B) Piec martenowski metoda Simensa - Martina

Piec ogrzewany gazem, metody:

surwka 75% + 25% rudy elaza,
surwka 25% + 75% zomu + ew.
dodatek rudy elaza.

C) Piece elektryczne
Ciepo uzyskuje si z energii uku elektrycznego
lub indukcyjnie.
Brak spalin, nie ma strat ciepa std moliwo
uzyskiwania b. wysokich temperatur
(do 3500C).
Niezbdny do wierzenia tlen wprowadza si do
wsadu poprzez rudy bogate w tlen.
Moliwo uzyskania stali o b. maym stopniu
zanieczyszcze.
Proces kosztowny.

________________________________________________________________________________
-2Temat 1: Produkcja, budowa i struktury stali

Konstrukcje Metalowe - Laboratorium

________________________________________________________________________________

1.3 ODTLENIANIE I USPOKAJANIE STALI

Pynna stal po procesie wierzenia zawiera pewn ilo rozpuszczonego tlenku elaza (FeO), ktry
powinien by usunity, aby stal skrzepa w postaci czystego wlewka i nie wykazywaa wad
spowodowanych obecnoci tlenu. Uzyskuje si przez dodanie do ciekej stali odtleniaczy.
W zalenoci od stopnia odtlenienia rozrnia si:
A) Stal nieuspokojona
Stal odtleniona tylko manganem.
Krzepnie we wlewku niespokojnie z krzepncego wlewka wydzielaj si
gazy (zjawisko wrzenia). Wewntrzne pcherze rekompensuj skurcz przy
krzepniciu. Nastpuje segregacja strefowa (zwikszenie zawartoci C, Si
i P) w pewnych czciach wlewka.
Zalety: wysoka wydajno.
Wady: silna segregacja, wystpowanie pcherzy gazowych, skonno do
starzenia si.

B) Stal uspokojona
Stal odtleniona krzemem i czciowo glinem.
Przy krzepniciu wlewka nie zachodz adne reakcje z wydzielaniem si
gazw. Wlewki wolne s od wad, poza czci grn ssiadujc z jam
usadow, ktr si obcina i odrzuca przy obrbce plastycznej (ok. 1524%
masy wlewka).
Zalety: nieznaczna segregacja, brak wyranego starzenia si stali, lepsze
wasnoci plastyczne.
Wady: mniejsza wydajno.

C) Stal puspokojona
Stal odtleniona manganem i niewielk iloci krzemu.
Wlewek krzepnie bez wrzenia, lecz wydzielaj si pcherze wewntrzne,
ktre kompensuj czciowo skurcz i ograniczaj tworzenie si jamy
usadowej.
Zalety: w miar duy uzysk (odpad 815 %).
Wady: Poredni stopie segregacji i iloci pcherzy.

________________________________________________________________________________
-3Temat 1: Produkcja, budowa i struktury stali

Konstrukcje Metalowe - Laboratorium

________________________________________________________________________________
PROCES CIGEGO ODLEWANIA STALI
Zalety:
- moliwo regulacji wielkoci wlewkw
- minimalna segregacja strefowa
- struktura stali drobnoziarnista w caym przekroju poprzecznym
- brak jamy usadowej
- zalety ekonomiczne

________________________________________________________________________________
-4Temat 1: Produkcja, budowa i struktury stali

Konstrukcje Metalowe - Laboratorium

________________________________________________________________________________

1.4 OGLNA KLASYFIKACJA STALI

Stale wglowe - takie, w ktrych najmniejsza wymagana zawarto poszczeglnych pierwiastkw
nie osiga wartoci okrelonych w PN-57/H-01000: Mn - 0.8%, Si - 0.4%, Ni -0.3%, Cr - 0.3%, Cu
- 0.2%, Al -0.1%. Siarka i fosfor nie powinny przekracza zawartoci okrelonej w normach (bardzo
maej, rzdu 0.03 0.07 %) gdy powoduj krucho stali.
Stale stopowe - stal, ktra oprcz elaza i wgla zawiera inne skadniki dodawane w celu uzyskania
potrzebnych waciwoci. Do najczciej stosowanych skadnikw stopowych nale: mangan,
krzem, nikiel, chrom, wolfram, molibden, wanad i kobalt.
Stale stopowe s zawsze stalami uspokojonymi.

STALE WGLOWE

Zwykej
jakoci

KONSTRUKCYJNE

NARZDZIOWE
O
SZCZEGLNYCH
WASNOCIACH

STALE STOPOWE

KONSTRUKCYJNE

NARZDZIOWE

Wyszej
jakoci

Oglnego przeznaczenia
O okrelonym Na rury, dla
przeznaczeniu kolejnictwa, na
drut, liny
Oglnego przeznaczenia
O okrelonym
j. w.
przeznaczeniu
Na drut, liny

Najwyszej
jakoci
Pytko i gbokohartujce si,
Zgrzewalne
Magnetycznie mikkie,
atwo obrabialne (automatowe)
Niskostopowe
Sprynowe
Do nawglania
Do ulepszania cieplnego
Do azotowania
Na oyska toczne

Do pracy na zimno, do pracy na gorco, szybkotnce

Do pracy przy
podwyszonych
temperaturach

Na rury
Na blachy kotowe
ruby i cigi kotw
Odkuwki do kotw

O
SZCZEGLNYCH
WASNOCIACH Odporne na korozj
aroodporne
O szczeglnych wasnociach magnetycznych
O szczeglnych wasnociach fizycznych

________________________________________________________________________________
-5Temat 1: Produkcja, budowa i struktury stali

Konstrukcje Metalowe - Laboratorium

________________________________________________________________________________

2. BUDOWA I STRUKTURA STALI

2.1 STRUKTURA KRYSTALICZNA
Stal spenia dobrze zaoenia teorii wytrzymaoci materiaw ma wasnoci spryste
i izotropowe) ale nie jest materiaem jednorodnym w swej strukturze czy te continuum
materialnym.
Stal jest ciaem polikrystalicznym (zbudowanym z duej liczby krysztaw), z ktrych kady
pojedynczy kryszta ma wasnoci anizotropowe. Poszczeglne ziarna maj rn orientacj
przestrzenn poszczeglne sieci zawizuj si wok zarodka (zanieczyszczenie bd domieszka)
i rozbudowuj si przestrzennie tworzc krysztay, a do zetknicia si z ssiadem.

Schematyczny ukad ziaren w metalu

Przy szybkim krzepniciu metalu czy stopu i pewnej zawartoci domieszek powstaje dua liczba
niewielkich krysztakw, przy wolnym chodzeniu i mniejszej zawartoci domieszek krysztay bd
due, lecz ich liczba mniejsza. Substancje o niszej temperaturze topliwoci, a s to zwykle
zanieczyszczenia i domieszki, krzepnc wraz z atomami elaza niewykrystalizowanymi w regularnej
siatce wypeniaj przestrzenie midzy ziarnami.
Drobne ziarno powoduje rwnomierny rozkad zanieczyszcze lepsz izotropi.
Grubsze ziarno jest podane rzadziej.

________________________________________________________________________________
-6Temat 1: Produkcja, budowa i struktury stali

Konstrukcje Metalowe - Laboratorium

________________________________________________________________________________

2.2 UKAD ELAZO- WGIEL. STRUKTURY STALI

W celu otrzymania stopu konieczne jest zmieszanie skadnikw w stanie ciekym i doprowadzenie do
skrzepnicia. Jeli rozpuszczalno skadnikw zachowuje si rwnie w stanie staym wwczas
metale tworz ze sob tzw. roztwr stay.
Na podstawie ukadu elazowgiel mona okrela przebieg krzepnicia stopw elaza z wglem,
zmiany zachodzce w ich stopach przy powolnym studzeniu oraz ich struktur po ostudzeniu.
roztwr stay wgla w elazie , o zawartoci wgla do 0.025%, mikki i plastyczny.
roztwr stay wgla w elazie , wystpuje w zasadzie w podwyszonych
temperaturach, bardzo plastyczny.
Cementyt wglik elaza Fe3C, bardzo twardy i kruchy, zawiera 6.67 % C.
Perlit
mieszanina ferrytu i cementytu, zawierajca ok. 0.8%C. Zwykle ziarno perlitu skada
si z uoonych na przemian pasemek cementytu i ferrytu.
Ledeburyt mieszanina austenitu i cementytu lub cementytu i perlitu. Twardy i kruchy.
Ferryt
Austenit

Struktura ferrytyczno-perlityczna stali (powikszenie 400x)

________________________________________________________________________________
-7Temat 1: Produkcja, budowa i struktury stali

Konstrukcje Metalowe - Laboratorium

________________________________________________________________________________

2.3 OBRBKA CIEPLNA

Wasnoci stali w sposb bardzo istotny mona zmienia w podanym kierunku ( lub i nie) przez
obrbk ciepln. Obrbka cieplna zmienia w stanie staym struktur stopw a tym samym ich
waciwoci mechaniczne, fizyczne i chemiczne.
Parametry:
- szybko ogrzewania,
- czas wygrzewania,
- szybko chodzenia,
- temperatura wygrzewania.

T [C]

t [s]
t1

t2

t3

Rodzaje obrbki cieplnej:

Wyarzanie charakteryzuje si w miar powolnym stygniciem

- zupene efektem jego jest rozdrobnienie ziaren stali, uzyskanie jednorodnoci
struktury i usunicie napre wasnych,
- rekrystalizujce odbudowa struktury stali zniszczonej przez zgniot (obrbk
plastyczn na zimno),
- odprajce zmniejszenie napre wasnych w stali, bez wyranej zmiany struktury.

Hartowanie szybkie ozibienie stali o strukturze austenitycznej.

Celem hartowania jest uzyskanie struktury martenzytycznej, ktra zapewnia du
twardo, wytrzymao i odporno na cieranie ale przy zmniejszonych cechach
plastycznych jak wydualno i udarno.

Odpuszczanie zabieg stosowany do stali zahartowanych polepszajcy wasnoci

plastyczne.

Przesycanie i starzenie
1750
T,

1500
1250
1000
750
500
250
0

C, %
0

0,5

1,5

Temperatury obrbki cieplnej stali

________________________________________________________________________________
-8Temat 1: Produkcja, budowa i struktury stali

Konstrukcje Metalowe - Laboratorium

________________________________________________________________________________

3. WPYW PROCESW TECHNOLOGICZNYCH NA

WASNOCI STALI
W klasycznej wytrzymaoci materiaw rozpatruje si modele obliczeniowe elementw w zaoeniu
ich idealnych ksztatw, jednorodnych i najczciej izotropowych wasnoci mechanicznych
i beznapreniowego stanu przekrojw przed momentem przyoenia obcinia.
Jednake takie elementy w rzeczywistoci nie istniej, a wpyw niedoskonaoci pocztkowych
zwanych imperfekcjami czsto jest istotny dla oceny nonoci i statecznoci konstrukcji.
Imperfekcje w konstrukcjach s nieuniknione, gdy powstaj w procesach produkcji wyrobw
hutniczych i wyrobw elementw konstrukcji.
Znajomo ich wpywu pozwala na wybr odpowiedniej technologii wykonania lub takiego
uksztatowania elementu aby ograniczy ich skutek.

3.1 IMPERFEKCJE STRUKTURALNE

Jest to niejednorodny rozkad waciwoci mechanicznych i skadu chemicznego w obszarze
przekroju poprzecznego elementu oraz anizotropia materiau. Najwaniejszymi procesami
wytwrczymi w ktrych powstaj imperfekcje strukturalne, s (bez spawania):
Wytapianie stali
Zrnicowanie skadu chemicznego oraz
nierwnomierno rozmieszczenia domieszek zaley od
sposobu odtleniania:
- stale nieuspokojone,
- stale puspokojone,
- stale uspokojone.
Z powodu segregacji strefowej i pcherzy zakres
stosowania stali nieuspokojonej jest ograniczony co do
gruboci elementu i temperatur eksploatacji.

Walcowanie na gorco
Szkodliwe domieszki tworz segregacje w czciach rodkowych wyrobw. Strefy segregacji z
uwagi na wiksz zawarto fosforu i siarki maj mniejsz spawalno. Szczeglnie w stalach
nieuspokojonych naley unika ukadania spoin w tych obszarach.

________________________________________________________________________________
-9Temat 1: Produkcja, budowa i struktury stali

Konstrukcje Metalowe - Laboratorium

________________________________________________________________________________
Podczas walcowania nastpuje odksztacenie i ukierunkowanie pierwotnych krysztaw w wkna w
prtach i pytki w blachach, z takiego uksztatowania makrostruktury wynika anizotropia wasnoci
mechanicznych.

Tworz si take zawalcowania i zgrzanie pcherzy gazowych oraz pkni midzykrystalicznych:

Najlepsze wasnoci mechaniczne wystpuj w kierunku najwikszej przerbki plastycznej,

najwiksze obnienie wasnoci mechanicznych wystpuje w kierunku gruboci elementu.

Rm [MPa]

Wytrzymao na rozciganie blachy o

gruboci 40 mm, stal St3S

500
400
300
200
100
0

W kierunku
walcowania
W kierunku
poprzecznym
W kierunku
gruboci

Kierunek zasadniczego obcienia elementu powinien pokrywa si z kierunkiem wkien

(walcowania).

________________________________________________________________________________
-10Temat 1: Produkcja, budowa i struktury stali

Konstrukcje Metalowe - Laboratorium

________________________________________________________________________________
Zrnicowana wielko odksztace plastycznych przy powstawaniu rodnika i pek ksztatownika
a take rna szybko chodzenia po walcowaniu powoduj zrnicowanie rozkadu waciwoci
mechanicznych ksztatownikw na ich przekrojach poprzecznych:

3.2 IMPERFEKCJE GEOMETRYCZNE

S to rnice pomidzy geometri nominaln (idealn) a ksztatem i wymiarami rzeczywistymi.
Konstrukcje stalowe skadaj si z elementw produkowanych w wytworni, scalanych na placu
budowy i tam ustawianych. Ich dopasowanie do siebie i nie nastrczajce trudnoci wykonanie
pocze montaowych byo jedn z przyczyn ustanowienia przepisw okrelajcych wymagania
maksymalnych odchyek od ksztatu elementu, ich gwnych wymiarw i wzajemnego pooenia.
Drug przesank byo danie, aby ksztaty rzeczywiste nie rniy si od nominalnych nadmiernie.
Dopuszczalne odchyki wymiarw pola przekroju poprzecznego ksztatownikw walcowanych
na gorco podaj normy przedmiotowe, np.: "PN-59/H93407 Stal walcowana. Dwuteowniki".
Dopuszczalne odchyki od wymiarw liniowych, ksztaty przekrojw zoonych i caoci ukadu
geometrycznego konstrukcji zawiera norma: "PN-77/B-06200. Konstrukcje stalowe budowlane.
Wymagania i badania".

________________________________________________________________________________
-11Temat 1: Produkcja, budowa i struktury stali

Konstrukcje Metalowe - Laboratorium

________________________________________________________________________________

3.3 IMPERFEKCJE TECHNOLOGICZNE

Przejawiaj si przede wszystkim jako naprenia wstpne, dziaajce w obszarze przekroju
poprzecznego elementu i na jego dugoci jeszcze przed przejciem przez element jakichkolwiek
oddziaywa.
Walcowanie na gorco naprenia powstaj na wskutek rnej szybkoci chodzenia
poszczeglnych cianek (pki , rodnik) ksztatownika.

________________________________________________________________________________
-12Temat 1: Produkcja, budowa i struktury stali