1 3 Scalone

Metale i Stopy
Wykład 1
METALE
Metale – pierwiastki chemiczne charakteryzujące się obecnością w sieci
krystalicznej elektronów swobodnych (niezwiązanych).
W przeważającej większości metale wykazują następujące własności:
 tworzenie połyskliwej, gładkiej powierzchni w stanie stałym (bardziej reaktywne

metale tworzą na powierzchni grubą warstwę tlenków),
 ciągliwość i kowalność,
 dobre przewodnictwo cieplne,
 bardzo dobre przewodnictwo elektryczne,
 stały stan skupienia w temperaturze pokojowej (wyjątkiem jest rtęć) i z reguły
dość wysoka temperatura topnienia,
 bezwonność.
Pierwiastki metaliczne występują w przyrodzie przeważnie w postaci rud, a

jedynie niektóre - jako pierwiastki rodzime.
Rudy są przerabiane na czyste metale na drodze różnych procesów
metalurgicznych.
METALE
Liczba metali w układzie okresowym pierwiastków - 94

METALE NIEŻELAZNE
Metale nieżelazne - wszystkie metale za wyjątkiem żelaza oraz pierwiastki
półprzewodnikowe
Metale i stopy
Żelazo i jego stopy Metale nieżelazne i ich stopy
Podział metali ze względu na właściwość główną
szlachetne
półprzewodnikowe
Metale alkaliczne (litowce)
lantanowce
radioaktywne
METALE NIEŻELAZNE
tlen (O) 46,1%
krzem (Si) 27,72%
glin (Al) 8,13%
żelazo (Fe) 5,0%
wapń (Ca) 3,63%
sód (Na) 2,83%
potas (K) 2,60%
magnez (Mg) 2,08%
tytan (Ti) 0,44%
wodór (H) 0,14%
pozostałe 1,5%
Skorupa ziemska zbudowana jest z 93 pierwiastków, spośród nich 8 stanowi

ok. 99% jej masy. Tych osiem najważniejszych pierwiastków to: tlen, krzem,
aluminium, żelazo, wapń, sód, potas oraz magnez.
Grubość skorupy ziemskiej wynosi od ok. 10 do 70 km. Skorupa Ziemi zajmuje tylko 1,4% objętości
globu oraz 0,3% jego masy
METALE NIEŻELAZNE
Dla pozostałych metali za główną właściwość uznaje się:
ciężar właściwy
temperaturę topnienia
metale lekkie o gęstości < 5 g/cm3 Al, Mg, Ti

metale ciężkie o gęstości > 5 g/cm3 Sb, Ni, Co
metale niskotopliwe - o temp. topnienia < 600°C Sn, Zn, Mg, Cd

metale wysokotopliwe - o temp. topnienia > 1600°C Ta, Mo, Nb, W
Metale - podział
Pierwiastek Gęstość, g/cm3
Metale lekkie
Li 0,53
Mg 1,74
Al 2,7
Ti 4,5
Metale ciężkie
Fe 7,87
Pb 11,68
Au 19,3
W 19,3
Ir 22,4
Os 22,5
Metale - podział
Pierwiastek Temperatura topnienia

°C
Metale łatwo topliwe
Hg -38
Li 181
Sn 231
Pb 327
Al 660
Fe 1539
Metale trudnotopliwe
Cr 1860
V 1962
Mo 2615
Os 3030
W 3400
Metale
METALE NIEŻELAZNE
Klasyfikacja ogólna metali nieżelaznych
Metale nieżelazne i ich stopy
Metale nieżelazne Stopy metali

nieżelaznych
Metale nieżelazne technicznej czystości
Metale nieżelazne wysokiej czystości
Metale surowe Stopy miedzi
Metale rafinowane Stopy aluminium
Metale przetopione Stopy niklu
Stopy srebra
Stopy cynku
Stopy cyny
Stopy .......
METALE NIEŻELAZNE
Metal surowy - otrzymany w procesie hutniczym z pierwotnych surowców

metalonośnych lub surowców wtórnych (np. ołów hutniczy).
Metal rafinowany - metal oczyszczony zazwyczaj w procesie

elektrorafinacji, rektyfikacji, rafinacji ogniowej z metalu
surowego (np. miedź katodowa).
Metal przetopiony - otrzymany przez przetopienie metalu surowego,

rafinowanego lub złomu (np. miedź beztlenowa).
Stop metalu nieżelaznego -stop, w którym metalem podstawowym jest metal

nieżelazny. Wyjątek stanowią stopy metali szlachetnych, za które uważa się
stopy o zawartości metalu szlachetnego powyżej 10%.
METALE NIEŻELAZNE
Postacie i stany obróbki cieplnej i umocnienia PN-71/H-01706
Postać - jest określona ostatnim zabiegiem technologicznym nadającym kształt i

wymiary wyrobom i półwyrobom.
Stan - jest określony ostatnia obróbką cieplną lub odkształceniem plastycznym

na zimno.
Przykład oznaczenia stopu

AM5 (AlCu) odlanego w formie
piaskowej i następnie sztucznie
utwardzonego wydzieleniowo
AM5 lp tb
METALE NIEŻELAZNE
Przykłady oznaczania stanów wyrobów lub półwyrobów;
stan oznaczenie
stan utwardzony wydzieleniowo t
odprężony o
zmiękczony m
rekrystalizowany r
zgnieciony z
ćwierćtwardy z2
półtwardy z4
twardy z6
METALE NIEŻELAZNE
Cecha
Oznaczenia stopów metali nieżelaznych
Znak
W znakach stosuje się symbole chemiczne pierwiastków . Na początku

znajduje się symbol zasadniczego składnika, po czym następują symbole
dodatków stopowych.
Cecha stopu - jest to umowny znak literowy lub literowo-cyfrowy określający

gatunek stopu
cecha (PN) znak

AK20 AlSi21CuNi
B633 CuSn6Zn3Pb3
PA20 AlMg5
MIEDŹ I STOPY MIEDZI
Właściwości miedzi
Typ sieci przestrzennej RSC (A1)
Odmiany alotropowe nie ma
Gęstość 8,9 g/cm3

Temperatura topnienia 1083 °C
Właściwości mechaniczne
Wytrzymałość na rozciąganie, Rm 200 - 250 MPa
Umowna granica plastyczności, Rp0.2 ~ 50 MPa

Wydłużenie, A ~ 35 %
Twardość ~ 45 HB
Porównanie:
właściwości mechaniczne
stali niskowęglowej typu S235JR
Wytrzymałość na rozciąganie, Rm ~ 400 – 520 MPa
Granica plastyczności, Re min. 240 MPa
Wydłużenie, A min. 22 %
Twardość ~ 150 HB
Czysta miedź odznacza się najlepszą – po srebrze – przewodnością elektryczną
(konduktywnością) do 58 MS/m.
Wysoka konduktywność miedzi zależy przede wszystkim od jej czystości.
Wysoka przewodność miedzi zależy przede wszystkim od jej czystości.
Wpływ zawartości
zanieczyszczeń na
przewodność
elektryczną właściwą
miedzi
 Miedź posiada również dobrą przewodność cieplną,

 Daje się łatwo lutować, nieco gorzej spawać
 Ma dużą odporność na korozję. Odporność miedzi na korozję jest wynikiem
dodatniego potencjału elektrodowego. Odporność na korozję atmosferyczną
jest zapewniona przez ochronne działanie szczelnie przylegającej warstwy
niebiesko-zielonego zasadowego węglanu miedzi nazywanego patyną.
 Zanieczyszczenia występujące w miedzi mają duży wpływ na własności

mechaniczne i technologiczne. Do najbardziej szkodliwych należą bizmut i ołów;
tworzą one niskotopliwe eutektyki (temperatury topnienia 270°C i 326°C),
rozłożone na granicach ziaren. Obecność ich uniemożliwia przeróbkę
plastyczną miedzi, powodując kruchość na gorąco.
 Tlen reaguje z miedzią, w wyniku czego powstaje tlenek Cu2O. Tworzy on z
miedzią eutektykę o temperaturze topnienia 1065°C, zmniejszającą
plastyczność metalu. Przy wyżarzaniu utlenionej miedzi w środowisku
zawierającym wodór pojawia się choroba wodorowa tego metalu: wodór
dyfundując łatwo w głąb miedzi redukuje napotykane tlenki, a powstająca para
wodna wywiera duże ciśnienie, powodując pęknięcia.
 Miedź znalazła duże zastosowanie przede wszystkim z powodu swojej
wysokiej przewodności elektrycznej i cieplnej. Większość miedzi jest używana w
elektrotechnice na przewody, w przemyśle chemicznym do wyrobu
wymienników ciepła i innej aparatury.
 Ze względu na niewielką wytrzymałość, czystej miedzi nie używa się na części

maszyn, wykorzystuje się natomiast stopy Cu.
MIEDŹ I STOPY MIEDZI – Wydobycie i produkcja
Rudami o największym znaczeniu są siarczki i tlenki
Minerał Wzór chemiczny Zawartość miedzi %

Kupryt Cu2O 89
Chalkozyn Cu2S 80
Bornit Cu2FeS4 63
Malachit CuCO3Cu(OH)4 58
Azuryt 2CuCO3Cu(OH)4 55
Chalkopiryt Cu2FeS2 35
Rudy miedzi są wydobywane jeżeli zawartość miedzi jest wyższa od 5 kg na

tonę skały (0,5% masy). Praktycznie opłacalne jest wydobycie rudy o
zawartości 2% Cu.
Etapy procesu przetwarzania rudy
Etap 1: Kruszenie i mielenie
Etap 2: Flotacja pianowa. Sproszkowana ruda jest mieszana ze specjalnym olejem

parafinowym, który powoduje, że cząstki minerału miedzi stają się niezwilżalne wodą. Ruda jest
następnie podawana do kąpieli wodnej, zawierającej środek spieniający, wytwarzający pianę.
Piana jest zgarniana z powierzchni i wzbogacona ruda (głównie minerał miedzi) jest
przekazywana do prażenia.
Etap 3: Prażenie. Proces ten polega na prażeniu koncentratu rudy z flotacji pianowej.
Koncentrat jest ogrzewany w powietrzu do temperatury między 500⁰C a 700⁰C. Produktem
otrzymanym z pieca prażalniczego jest ruda prażona. Jest to stała mieszanina tlenków,
siarczków i siarczanów.
Etap 4: wytapianie w obecności topników. Kalcynat jest ogrzewany do

temperatury powyżej 1200⁰C z topnikami takimi, jak krzemionka i kamień wapienny. Pozostały
płynny materiał jest mieszaniną siarczków miedzi i siarczków żelaza. Jest to tzw. kamień
miedziowy.
Etap 5: Przetwarzanie kamienia miedziowego w miedź konwertorową

Ciekły kamień miedziowy jest utleniany w konwerterze powietrzem, otrzymanym produktem jest
miedź konwertorowa. Miedź konwertorowa (blister) wytwarzana w tym procesie jest miedzią o
czystości 99%
Etap 6: Odlewanie anod. Z miedzi konwertorowej, otrzymanej w piecu szybowym

wytwarza się anody. Są one odlewane są w formach odlewniczych. Anody są płytami miedzi o
powierzchni około 1 metra kwadratowego.
Etap 7: Rafinacja elektrolityczna W procesie elektrorafinacji uzyskuje się miedź

wysokiej jakości, o wysokiej czystości wymaganej przez przemysł. Oczyszczanie następuje
dlatego, że inne metale obecne w anodzie (zanieczyszczenia) nie przechodzą do roztworu
elektrolitu. Opadają one na dno zbiornika. Katody zawierają miedź o czystości 99,99%.
MIEDŹ – produkcja światowa
Podział stopów miedzi (ze względu na skład chemiczny)
miedź stopowa
mosiądze
Stopy Cu mosiądze wysokoniklowe
miedzionikle
brązy
Podział stopów miedzi (ze względu na sposób przetwórstwa)
do przeróbki plastycznej
Stopy Cu
odlewnicze
Miedź stopowa stop Cu, w którym zawartość głównego dodatku stopowego nie
przekracza 2%,
Mosiądz stop Cu, w którym głównym dodatkiem stopowym jest Zn, a jego
zawartość jest większa niż 2%,
Mosiądz wysokoniklowy (nowe srebro) - stop Cu, w którym następnym co do

zawartości dodatkiem stopowym po Zn jest nikiel w
ilości powyżej 8%,
Miedzionikiel stop Cu, w którym głównym dodatkiem stopowym jest nikiel w

ilości powyżej 2%,
Brąz stop Cu, w którym głównym dodatkiem stopowym nie jest Zn lub
Ni, a zawartość tego dodatku stopowego jest większa niż 2%,
Mosiądz stopowy Stop Cu + 7 - 20 Zn oraz do 9% Sn - do wyrobu biżuterii

(złoto mannheimskie = TOMBAK).
MOSIĄDZE
W stanie stałym miedź tworzy z cynkiem sześć faz,
które są roztworami stałymi na osnowie obu
składników lub faz międzymetalicznych.
Faza α jest roztworem stałym cynku w miedzi,

krystalizującym w tym samym układzie co miedź –
RSC (A1).
Faza β jest roztworem stałym na bazie fazy

międzymetalicznej CuZn . W wysokich temperaturach
faza β posiada nieuporządkowane rozmieszczenie
atomów w sieci krystalicznej. Podczas ochładzania, w
temperaturach 454 ÷ 468°C, sieć przestrzenna ulega
uporządkowaniu tworząc nadstrukturę, oznaczoną na
wykresie jako β’.
Faza γ – roztwór stały na bazie fazy

międzymetalicznej Cu5Zn8.
Pojawienie się tej fazy w stopach Cu-Zn pogarsza
wyraźnie własności mechaniczne.
Fragment wykresu równowagi
Cu-Zn
MOSIĄDZE
Wpływ zawartości cynku na

własności mechaniczne mosiądzów
lanych
Własności mechaniczne mosiądzów lanych zależą od zawartości cynku

Największą plastyczność ma stop jednofazowy α o zawartości 30 ÷ 32% Zn.
Po przekroczeniu granicy obszaru jednofazowego (~38% Zn), wydłużenie
gwałtownie zmniejsza się.
Wytrzymałość natomiast osiąga maksimum przy zawartości około 45% Zn, w
stopach o strukturze β’.
Mosiądze o strukturze α nadają się do przeróbki plastycznej na zimno i gorąco. Przy
obecności w strukturze fazy β’ obniża się znacznie podatność na przeróbkę
plastyczną na zimno.
MOSIĄDZE
Mosiądz niestopowy zastosowanie
4%Zn rurki chłodnic, łuski amunicji małokalibrowej
10%Zn blachy do platerowania
15 – 20%Zn wężownice, siatki, wyroby artystyczne
30 - 32%Zn blachy d głębokiego tłoczenia, łuski pocisków
40%Zn elementy kute i pasowane na gorąco
zwiększenie wytrzymałości
Rola dod. stopowych w mosiądzach: zwiększenie plastyczności
zwiększenie odporności korozyjnej

MOSIĄDZE
Mosiądze ołowiowe poniżej 3%Pb – tzw. mosiądze automatowe o bardzo
CuZN34PB3 MO64 dobrej skrawalności – na części maszyn podlegających
CuZn40Pb2 MO58 dokładnej obróbce skrawaniem
Mosiądze aluminiowe na rury skraplaczy odporne na korozje w środowisku

CuZn20Al2 MA77 wody morskiej
Mosiądze niklowe na membrany do manometrów (dobra sprężystość,

CuZn29Ni6 MN65 odporność korozyjna)
Mosiądze krzemowe na kute i pasowane części maszyn o wysokich

CuZn16Si3 MK80 własnościach mechanicznych
Mosiądze odlewnicze struktura α + β

CuZn40Mn3Fe MM55 dobre właściwości odlewnicze
CuZn38Al2Mn1Fe MA58 duża odporność korozyjna
do wyrobu armatury sanitarnej, gazowej, hydraulicznej
MOSIĄDZE
Obróbka cieplna mosiądzów:
 wyżarzanie ujednaradniające ~700°C

 wyżarzanie rekrystalizujące ~450 - 650°C
 wyżarzanie odprężające ~200 - 300°C
Rodzaje korozji mosiądzów:
 korozja zwykła
 odcynkowanie
 korozja naprężeniowa
MOSIĄDZE
Przykłady oznaczania mosiądzów:
znak cecha (PN) %Cu

CuZn10 M90 90
CuZn30 M70 70
CuZn40Pb2 MO58 58
CuZn40Mn3Fe jest znakiem mosiądzu manganowo-żelazowego, w którym

zawartość cynku wynosi ok. 40%, manganu ok. 3% i żelaza ok. 1 %, a resztę
stanowi miedź
Mosiądze podlegają znacznemu umocnieniu przez zgniot
Charakterystyka stanów mosiądzu CuZn30
Stan
Własności
Miękki Półtwardy Twardy Sprężysty
zgniot [%] - 10-15 20-25 50-60
Rm [MPa] 290 350 400 520
A5 [%] 45 25 15 5
BRĄZY CYNOWE
Praktyczne zastosowanie mają stopy do
zawartości ok. 20% Sn.
Roztwór stały α o strukturze krystalicznej miedzi

A1, rozpuszczający max. 15,8% Sn w 520°C.
W miarę obniżania temperatury rozpuszczalność
maleje;
Uzyskanie struktury równowagi wymaga bardzo
powolnego studzenia lub długotrwałego
wyżarzania w odpowiedniej temperaturze (mała
szybkość dyfuzji Sn w Cu). W warunkach
technicznych uzyskuje się znaczne przesycenie
fazy α,
Roztwór stały β na bazie fazy elektronowej o
stężeniu 3/2 ulegający rozpadowi
eutektoidalnemu w 586°C na mieszaninę (α + γ);
Faza γ, różniąca się od fazy β sposobem
rozmieszczania atomów przy zachowaniu tej
samej sieci, rozpadająca się w 520°C na
eutektoid (α + δ);
roztwór stały δ na bazie fazy elektronowej
Fragment wykresu równowagi Cu-Sn
BRĄZY CYNOWE
Do ok. 8% Sn stopy są jednofazowe α, a powyżej

8% Sn zawierają ziarna fazy α i eutektoidu α + δ
Szeroki zakres temperatur między liniami
likwidus, a solidus oraz mała szybkość dyfuzji
powoduje silną skłonność brązów do segregacji
dendrytycznej
Struktura lanego brązu cynowego, o zawartości:

a) 5% Sn, pow. 100x,
b) 10% Sn, strzałką wskazano eutektoid (α + δ).
BRĄZY CYNOWE
Maksymalne wydłużenie mają stopy o

zawartości Sn odpowiadającej w
przybliżeniu granicznej rozpuszczalności
Wytrzymałość natomiast rośnie do
zawartości ok. 25% Sn i gwałtownie
maleje, gdy w strukturze przeważy
eutektoid (α + δ).
Brązy cynowe dzieli się w zależności od

ich przeznaczenia na odlewnicze PN-EN
1982:2010 i do przeróbki plastycznej
PN-H-87050:1992. Wpływ zawartości cyny na
własności mechaniczne brązów lanych
BRĄZY CYNOWE
Brązy Sn do przeróbki plastycznej:

zawartość Sn - do 8%
struktura - jednofazowa α
znak cecha
-------------------------------------------
CuSn6 B6
CuSn3Zn3 B43
CuSn4Zn4Pb4 B444
Zgniot powoduje silne umocnienie brązów

Charakterystyka stanów brązu CuSn6
Stan Rm [MPa] A5 [%] HB
miękki 380-450 60-70 75
twardy 750-850 4-6 200-210
sprężysty 850-950 2-4 210-248
Brązy cynowe odlewnicze
• zawartość Sn - ok.10%
• posiadają strukturę roztworu α z eutektoidem (α + δ).
• cechują się wyjątkowo małym skurczem odlewniczym – poniżej 1%
Spiże = stopy Cu - Sn – Zn
Spiże zawierają więcej cyny (11%) niż brąz cynowy (do 9%). Zawartości cynku i
ołowiu są odpowiednio w granicach 2–7% i 2–6%. Są odporne na korozję i ścieranie.
W starożytności, stosowany był do wyrobu broni siecznej, z uwagi na to, że jest dość
twardy (65–74 HB). Służył do odlewania dzwonów i armat. W dzisiejszych czasach
stosowany głównie w rzeźbiarstwie i do wyrobu elementów ozdobnych.
Znak Cecha Postać Rm A5 Zastosowanie
[MPa] [%]
CuSn10 B10 lk 270 5 łożyska , napędy , sprzęt parowy i
wodny
CuSn10P B101 lk 310 2 odporny na ścieranie - części
maszyn, armatura chemiczna
CuSn10Pb10 B1010 lk 220 6 odporny na ścieranie, dobra
skrawalność - na łożyska i części
maszyn
Brązy aluminiowe
Zastosowanie techniczne maja stopy układu Cu-

Al do zawartości 11% Al.
W układzie tym występuje zakres roztworu

stałego α o strukturze miedzi A1.
Przy większej zawartości aluminium pojawia się

faza β – roztwór na osnowie fazy elektronowej
Cu3Al
W temperaturze 565°C faza β rozpada się na
eutektoidalną mieszaninę faz (α + γ2). Składnik
eutektoidu γ2 jest roztworem na osnowie fazy
elektronowej Cu9Al4
Brązy aluminiowe
Do 8% Al – brązy przerabiane plastycznie

9-11% Al – brązy odlewnicze (słabe właściwości odlewnicze)
Zalety brązów aluminiowych:

− wysoka wytrzymałość
− duża odporność korozyjna w wodzie morskiej
- stosunkowo niska cena
Znak Cecha Postać Rm A5 Zastosowanie

[MPa] [%]
CuAl5 BA5 monety (5zł, 2 zł), elementy
pracujące w wodzie morskiej
CuAl10Fe3Mn2 BA1032 H+O 690 15 aparatura chemiczna, części
narażone na ścieranie
CuAl10Fe3 BA93 lp 500 13 części maszyn, silników. przemysł
okrętowy, lotniczy, chemiczny
Brązy ołowiowe
 Ołów nie rozpuszcza się w miedzi w stanie stałym

 Struktura stopu składa się z miękkich ziaren ołowiu w stosunkowo twardej
miedzi.
 Taka struktura zapewnia dobre właściwości ślizgowe i odporność na ścieranie
 Zastosowanie – jako materiał na panewki łożysk ślizgowych
 CuPb30, (BO30)
 Brązy ołowiowe są głównie odlewnicze. Brąz CuPb30 zawiera 27÷33% ołowiu.

Stosuje się go jako stop łożyskowy na łożyska ślizgowe.
Brązy berylowe
BB2 (CuBe2Ni (Co))

BB1T (CuBe1,7NiTi)
BB2T (CuBe2NiTi)
 Brązy berylowe zawierają 1,9÷2,10% berylu oraz 0,2÷0,5% niklu i kobaltu, a

niektóre dodatkowo 0,10÷0,25% tytanu.
 Są to brązy do obróbki plastycznej na zimno i na gorąco.
 Mają bardzo dobrą wytrzymałość {Rm = 1275 MPa) i twardość (370 HB), dużą
odporność na korozję oraz dobrą przewodność elektryczną i przewodnictwo
cieplne.
 Przy uderzeniach brązy te nie iskrzą i dlatego znalazły zastosowanie na
urządzenia pracujące w ośrodkach grożących wybuchem, np. na narzędzia
górnicze.
 Są używane na sprężyny, membrany i części narażone na ścieranie.
Miedzionikle
 zawartość Ni 2-45%
 struktura – roztwór stały Ni w Cu
 stopy do przeróbki plastycznej dużej plastyczności
 właściwości: - dobra wytrzymałoć, żaroodporność i odporność na korozję.
Miedzionikle posiadają dobre własności oporowe, wysoka odporność
korozyjna
 do wyrobu monet (odporność na ścieranie), rury skraplaczy, osprzęt w
maszynach i instalacjach parowych.
 Cu-20%Ni – Nikielina
 Cu-40% Ni - Konstantan
• Miedzionikle dwuskładnikowe – MN5 (CuNi5), MN19 (CuNi19) i MN25 (CuNi25), stosowane na wyroby
specjalne i monety.
• Miedzionikle żelazo-manganowe – MNZ51 (CuNi5FeMn) i MNZ101 (CuNi10FeMn), stosowane na
rurociągi dla płynów korozyjnych.
• Miedzionikle manganowo-żelazowe – MNM201 (CuNi20MnFe) i MNM301 (CuNi30MnFe) – instalacje
klimatyzacyjne.
• Miedzionikle manganowe – MNM401 (CuNi40Mn) i MNM441 (CuNi44Mn) stosowane na elementy
oporowe, termoelementy i elementy lamp próżniowych.
• Miedzionikiel aluminiowy – MNA62 (CuNi6Al2) stosowany na elementy specjalne w przemyśle
maszynowym i okrętowym.
• Miedzionikiel krzemowo-manganowy – MNK31 (CuNi3SiMn) stosowany na elementy sprężyste.
Miedź i stopy miedzi – oznaczenia gatunków
Europejski system numeryczny – PN-EN 1412:1998
Położenia znaków 1 2 3 4 5 6
Pozycja „1” litera „C” oznaczająca materiał miedziowy
Pozycja „2”
B - materiał w postaci gąsek do przetopienia na odlewy
C - materiał w postaci odlewów
F - spoiwa do lutowania twardego i spawania
M - stopy wstępne
R - miedź rafinowana nieprzerobiona plastycznie
S - materiały w postaci złomu
W - materiały w postaci wyrobów przerobionych plastycznie
X - materiały nieznormalizowane
Pozycje od „3” do „5”

numery od 000 do 999
Miedź i stopy miedzi – oznaczenia gatunków
Pozycja „6”
litery określające grupę materiałową
Przykłady:
CW024A, CB752S, CC383H

Zastosowanie stopów Cu w budownictwie okrętowym
Asortyment odlewów wykonanych ze stopów Cu:
 pędniki okrętowe (śruby całolane, elementy śrub nastawnych ...),

 elementy ślizgowe ( tuleje łożyskowe, pierścienie ślizgowe, łożyska ślizgowe),
 części pomp okrętowych (korpusy, wirniki, pierścienie),
 armatura okrętowa ( dławiki , elementy zaworów),
 chłodnice, wymienniki ciepła,
 inne części maszyn okrętowych i wyposażenia ( przejścia burtowe, dzwony).
Zastosowanie stopów Cu w budownictwie okrętowym
Stopy na pędniki okrętowe (wg oznaczeń PRS)
Cu1 - mosiądze manganowe np. MM55

Cu2 - mosiądze manganowo-niklowe
Cu3 - brązy aluminiowo-niklowe (wieloskadnikowe)
Cu4 - brązy manganowo-niklowe (wieloskadnikowe)
chemiczny i właściwości mechaniczne odlewów pędników ze stopów miedzi
Kategoria Skład chemiczny [%] Re Rm A5

2 2
stopu Cu Al Mn Zn Fe Ni N/mm N/mm %
Cu1 52÷62 0,5÷3,0 0,5÷4,0 35-40 0,5÷2,5 max 1,0 175 440 20
Cu2 50÷57 0,5÷2,0 1,0÷4,0 33÷38 0,5÷2,5 2,5÷8,0 175 440 20
Cu3 77÷82 7,0÷11,0 0,5÷4,0 max 1,0 2,0÷6,0 3,0÷6,0 245 590 16
Cu4 70÷80 6,5÷9,0 8,0÷20,0 max 6,0 2,0÷5,0 1,5÷3,0 275 630 18
KUNIAL CuAl11Fe3Mn2Ni5
NOVOSTON CuAl8Fe4NiMn12
Towarzystwo klasyfikacyjne – państwowa lub prywatna organizacja
rzeczoznawcza zajmująca się głównie klasyfikacją jednostek pływających. Zwykle
ma placówki i przedstawicielstwa w najważniejszych portach na całym świecie i
zatrudnia inspektorów i rzeczoznawców.
Nadzór nad nowo budowaną jednostką jest sprawowany dwuetapowo poprzez:

• zatwierdzanie dokumentacji,
• przegląd zasadniczy. Rok Siedziba
Nazwa Skrót
założenia centrali
Lloyd’s Register of Shipping LR 1760 Londyn
Bureau Veritas BV 1828 Paryż
Registro Italiano Navale RINA 1861 Genua
American Bureau of Shipping ABS 1862 Houston
Det Norske Veritas DNV 1864 Oslo
Najważniejsze
Germanischer Lloyd GL 1867 Hamburg
towarzystwa
klasyfikacyjne Nippon Kaiji Kyokai NKK 1899 Tokio
Rosyjski Morski Rejestr Nawigacyjny
(Российский морской регистр RS 1913 Petersburg
судоходства)
Hellenic Register of Shipping
HR 1919 Pireus
(Ελληνικός Νηογνώμων)
Polski Rejestr Statków PRS 1936 Gdańsk
China Classification Society CCS 1956 Pekin
Korean Register of Shipping KR 1960 Daejeon
Metale i Stopy
Wykład 2
Kierunek studiów:
Inżynieria Materiałowa
sem. V
ALUMINIUM I STOPY Al
Właściwości
Temperatura topnienia 660°C
Rm 70 – 120 MPa
Rp0,2 20 -40 MPa
A 30-45 %
Twardość ~ 20 HB
Inne właściwości:
 duża plastyczność (produkcja folii Al = 0,004 mm)

 dobre przewodnictwo prądu elektrycznego ( 66% przewodności Cu)
 odporność korozyjna w atmosferze powietrza, wody słodkiej i morskiej,
związków organicznych oraz HNO3
 trudno obrabialne mechanicznie
 Aluminium wykazuje dużą odporność na korozję. Na powietrzu pokrywa się

cienką warstwą Al2O3, chroniącą przed korozją atmosferyczną, działaniem
wody, stężonego kwasu azotowego, licznych kwasów organicznych, a także
siarkowodoru.
 Natomiast kwasy redukujące HCl i HF, woda morska, pary i jony rtęci
powodują przyspieszenie korozji aluminium.
 W celu polepszenia odporności na korozję aluminium może być poddane
tzw. anodowaniu, tj. elektrolitycznemu procesowi wytwarzania powłoki
tlenkowej, np. w roztworze 10% kwasu siarkowego, połączonemu z
barwieniem powierzchni metalu na różne kolory.
Wybrane gatunki, znakowanie i zastosowanie aluminium do przeróbki plastycznej

wg PN-EN 573-1 i PN-EN 573-2
Oznaczenie gatunku
Numeryczne Symbolami chemicznymi Al min.,% Główne zastosowanie
EN AW-1199 EN AW-Al99,99 99,99 Elementy specjalnej aparatury chemicznej, wyroby dla
EN AW-1098 EN AW-Al99,98 99,95 elektrotechniki i elektroniki
EN AW-1080A EN AW-Al99,8(A) 99,80 Do produkcji folii powłok kablowych, do platerowania
EN AW-1070A EN AW-Al99,7 99,70
EN AW-1050A EN AW-Al99,5 99,50 Do produkcji stopów technicznych, urządzeń
EN AW-1200 EN AW-Al99,0 99,00 codziennego użytku i dla przemysłu spożywczego
EN AW-1370 EN AW-EAl99,9 99,90 Na przewody elektryczne
EN AW-1350A EN AW-EAl99,5(A) 99,50 W budownictwie; blachy, kształtowniki na elementy
elewacji i wystroju wnętrz
Niskie własności wytrzymałościowe aluminium można zwiększyć – nawet

kilkakrotnie – przez wprowadzenie pierwiastków stopowych oraz obróbkę cieplną
stopów. W porównaniu ze stalami stopy aluminium charakteryzują się znacznie
mniejszą masą, a w niskiej temperaturze – większą udarnością.
Ze względu na sposób wytwarzania – stopy aluminium dzieli się na:

- do obróbki plastycznej,
- odlewnicze.
Niektóre z tych stopów mogą być stosowane zarówno jako odlewnicze jak i
przeznaczone do obróbki plastycznej.
odlewnicze
PN-EN 1676:2002 (PN-76/H-88027)
( AlSi9Mg - AK9 )
Stopy aluminium
do przeróbki plastycznej
PN-EN 573-1:2011 (PN-79/H-88026)
( EN AW 5754 - AlMg3 - PA11 )
STOPY ALUMINIUM DO OBRÓBKI PLASTYCZNEJ
Stopy dwu składnikowe lub wielo składnikowe na bazie:

Al – Cu, Al - Mg, Al – Mn, Al – Si, Al – Zn
oraz dodatki Ni, Cr, Fe, Ti
Niektóre z tych stopów są stosowane w stanie zgniecionym lub po wyżarzaniu

rekrystalizującym, a część jest poddawana obróbce cieplnej polegającej na
utwardzaniu wydzieleniowym
Odkształceniu plastycznemu, przy zachowaniu specjalnych warunków, można

także poddawać stopy aluminium o stężeniu dodatków stopowych większym niż
5%.
Podział stopów aluminium;

A - do przeróbki plastycznej,
w tym: a - umacniane
przez odkształcenie plastyczne,
b - utwardzane wydzieleniowo,
B – odlewnicze
Stopy dwu składnikowe lub wielo składnikowe na bazie:

Al – Cu, Al - Mg, Al – Mn, Al – Si, Al – Zn
oraz dodatki Ni, Cr, Fe, Ti
Sposoby umocnienia stopów Al do przeróbki plastycznej
Stopy aluminium do przeróbki plastycznej dzieli się na:
 umacniane roztworowo
 utwardzane wydzieleniowo
 Utwardzenie poprzez zgniot w wyniku przeprowadzenia przeróbki plastycznej
na zimno
Mechanizm umocnienia roztworowego polega na zastępowaniu atomów aluminium
w węzłach sieci krystalicznej roztworu stałego, przez atomy pierwiastka
rozpuszczającego się i powstanie roztworu różnowęzłowego. Różnice promieni
atomowych aluminium i pierwiastka rozpuszczającego się są źródłem naprężeń i
odkształceń sieci krystalicznej, tym większych im większe są różnice promieni i
tym samym, większego wzrostu wytrzymałości stopu.
Im większa rozpuszczalność
pierwiastka stopowego w Al tym
większe odkształcenia sieci
krystalicznej i większa wytrzymałość.
Największą rozpuszczalność wykazuje
cynk, a następnie magnez i miedź.
Utwardzanie wydzieleniowe stosuje się do stopów aluminium, w których

rozpuszczalność dodatków stopowych w stanie stałym obniża się wraz ze
spadkiem temperatury.
Efekt umocnienia jest większy w przypadku stopów o większym spadku

rozpuszczalności.
Obróbka cieplna zwana utwardzaniem wydzieleniowym składa się z procesu

przesycania i następującego po nim procesu starzenia.
Utwardzanie wydzieleniowe = przesycanie + starzenie
 Celem utwardzania wydzieleniowego jest wzrost twardości stopu oraz

wytrzymałości na rozciąganie. Te cele uzyskuje się poprzez zmiany w
mikrostrukturze stopów.
Schemat kolejnych przemian w mikrostrukturze stopu aluminium podczas

obróbki cieplnej przesycania i starzenia
Przesycanie polega na nagrzaniu stopu do temperatury, w której rozpuszcza

się faza wtórna β’ i występuje tylko roztwór stały α.
Wygrzanie w tej temperaturze konieczne jest dla ujednorodnienia struktury,
następnie następuje szybkie oziębianie w celu otrzymania przesyconego
roztworu w temperaturze pokojowej. Stopy aluminium są po przesycaniu
jednofazowe. Taka struktura wykazuje niższą twardość w stosunku do stanu
wyjściowego oraz bardzo dużą plastyczność.
Starzenie stopów przesyconych polega na przetrzymywaniu ich w
temperaturze pokojowej przez odpowiednio długi czas lub w temperaturze
podwyższonej, ale niższej od temperatury granicznej rozpuszczalności.
Starzenie przebiegające w temperaturze pokojowej nazywa się starzeniem
naturalnym (samorzutnym), natomiast przebiegające w podwyższonej
temperaturze – starzeniem przyspieszonym (sztucznym).
Podczas starzenia następuje przegrupowanie atomów składnika stopowego.

Przegrupowane atomy łącząc się tworzą rozdrobnione wydzielenia fazy
międzymetalicznej (faza β’), rozproszonej w całej objętości stopu (nie tylko
na granicach ziaren) co powoduje istotny wzrost właściwości mechanicznych
stopu.
Zadanie
ustaw procesy technologiczne półwyrobu ze stopu Al we właściwej kolejności:
( ) przesycanie, ( ) starzenie, ( ) obróbka skrawaniem, ( ) obróbka plastyczna

Oznaczanie stopów Al
Gatunki stopów aluminium oznacza się wg. systemu numerycznego (PN-EN 573-1)
oraz na podstawie symboli chemicznych (PN-EN 573-2).
Jednak w technice powszechnie stosuje się znakowanie stopów aluminium według
4.cyfrowego systemu numerycznego IADS (International Alloy Designation
System), gdzie głównym dodatkom stopowym przypisano pierwszą cyfrę w
oznaczeniu.
Stopy aluminium do przeróbki plastycznej (Wrought Aluminium alloys)
Oznaczenie IADS.
Pierwsza cyfra klasyfikacji numerycznej XXXX wskazuje pierwiastek będący

głównym dodatkiem stopowym, druga cyfra XXXX jeśli jest różna od zera, to
oznacza modyfikację konkretnego stopu, cyfry trzecia i czwarta XXXX są dowolnymi
liczbami podanymi w celu identyfikacji konkretnego stopu.
Siedmiu głównym dodatkom stopowym odpowiadają kolejne cyfry; 2- Cu, 3- Mn,

4- Si, 5- Mg, 6- Mg i Si, 7- Zn, 8- inne (Fe, Li).
Oznaczanie stopów Al wg IADS
Aluminum
Cu Mn Si Mg Zn Inne
Mg2Si
1xxx 2xxx 3xxx 4xxx 5xxx 6xxx 7xxx 8xxx
1050 2519 3103 4043 5050 6101 7136 8090
obrabialne nieobrabialne
cieplnie cieplnie
IADS – International Alloy Designation System
15
Stopy aluminium do przeróbki plastycznej
Skład chemiczny i własności mechaniczne wybranych stopów aluminium

do przeróbki plastycznej wg PN-EN 573: 2011 i PN-H-88026
Oznaczenie stopu Stan Skład chemiczny1), % masowy Własności

stopu2) mechaniczne, min
PN-EN 573: 2011 PN Rp0,2 Rm A5
Cu Mg Mn Si Inne
EN AW- MPa MPa %
2014 AlCu4SiMg PA33 T6 4,40 0,60 0,70 0,90 - 220 330 7
2017A AlCu4MgSi(A) PA6 T6 4,30 0,60 0,6 0,60 - 220 260 1
2024 AlCu4Mg1 PA7 O 4,30 1,50 0,60 0,50 Ti-0,15 76 186 20
3103 AlMn1 PA1 F 0,10 0,30 1,20 0,50 Cr-0,1 80 170 6
3004 AlMn1Mg1 PA5 F 0,25 1,10 1,20 0,30 Cr-0,2 100 170 1
3105 AlMn0,5Mg0,5 PA16 F 0,30 0,50 0,55 0,60 Cr-0,3 90 150 1
5754 AlMg3 PA11 T6 0,10 3,10 0,50 0,40 Cr-0,3 210 280 1
5019 AlMg5 PA20 F 0,10 5,10 0,35 0,40 Cr-0,3 70 150 5
5083 AlMg4,5Mn0,7 PA13 T1 0,10 4,45 0,70 0,40 Cr-0,05 Ti-0,15 130 210 4
6061 AlMg1SiCu PA45 - 0,15 1,00 0,15 0,60 Cr-0,35 Ti-0,15 - - -
6060 AlMgSi PA - 0,10 0,10 0,10 0,50 Cr-0,05 Ti-0,1 - - -
7020 AlZn4,5Mg1 PA47 0,20 1,20 0,35 0,35 Zn 4,5 - - -
8011A AlFeSi PA0 H18 0,10 0,10 0,10 0,60 Fe 0,75 185 200 4
Cr-0,1 Ti-0,1
16
Stopy aluminium do przeróbki plastycznej
Oznaczenie stanów wyrobów z aluminium i stopów aluminium
Oznaczenie Opis
F Wytworzony, bez określenia wymagań
O Wyżarzony
H* Umocniony zgniotem;
Pierwsza cyfra po literze H oznacza kombinację operacji:
H1x - umocniony zgniotem bez dodatkowej obróbki cieplnej
H2x - umocniony zgniotem i wyżarzony
H3x - umocniony zgniotem i stabilizowany przez obróbkę cieplną w niskiej temperaturze
Druga cyfra po literze H oznacza stopień umocnienia, określany jako;
Hx2 - ¼ twardości, Hx4 - ½ twardości,
Hx6 - ¾ twardości, Hx8 - stan pełnej twardości
T Obrobiony cieplnie
T1 - schłodzony z podwyższonej temperatury i naturalnie starzony do stabilnego stanu
T2 - schłodzony z podwyższonej temperatury i odkształcony na zimno i naturalnie starzony
do uzyskania stabilnego stanu
T3 - przesycony, odkształcony na zimno i naturalnie starzony do uzyskania stabilnego stanu
T4 - przesycony i naturalnie starzony do uzyskania stabilnego stanu
T5 - schłodzony z podwyższonej temperatury i sztucznie starzony
T6 - przesycony i sztucznie starzony
T7 - przesycony i przestarzony (stabilizowany)
T8 - przesycony, odkształcony na zimno i sztucznie starzony
T9 - przesycony, sztucznie starzony i odkształcony na zimno
17
Stopy aluminium do przeróbki plastycznej stosowane w budowie okrętów
Nazwa grupy Typ/znak Sposób Rm [MPa] Re [MPa] A [%]

(PN-H-88027) stopu umocnieni
PN-EN 573 a
Aluman Al-Mn zgniot 110-150 35-120 40-15
PA1 AlMn1
EN AW-3103
Hydronalium Al-Mg- (Mn) zgniot 180-230 80-140 9-17
EN AW-5754 AlMg3
PA11
Anticorodial Al-Mg-Si- O.C. min.310 min 250 ~10
EN AW-6101 (Mn)
PA 38 AlMg1 Si
Konstruktal Al-Zn-Mg- O.C. min 350 min 270 ~10
EN AW-7020 (Cu)
PA47 AlZn5Mg1
Dural* Al-Cu-Mg O.C. 300-440 220-340 10-15
EN AW-2024 AlCu4Mg1
PA7
Stopy serii 1xxx
SP – b. czyste (super purity), 99,99%

CP – zwykłej czystości (commercial purity),
do 1% zanieczyszczeń lub dodatków
przewody aluminiowe
• mała wytrzymałość Rm, ok. 90 MPa w CP 1100 MPa

• niska granica plastyczności,
• przewody i kable
• aparatura chemiczna
• ozdoby
• folie 19
Stopy serii 2xxx
Klasyczne stopy umacniane wydzieleniowo – Alfred Wilm, 1906 r.
Pierwszy stop umacniany wydzieleniowo – Duraluminium
• Wysoka wytrzymałość (np. 2519, Rm > 500 MPa

• Dobra odporność na pełzanie
• Znakomita odporność na pękanie w temperaturach kriogenicznych
• Dobra skrawalność
• Słaba odporność na korozję, zwłaszcza pękanie naprężeniowo-
korozyjne
• Dobre własności balistyczne
Zastosowanie:
Konstrukcje lotnicze
Zbiorniki na paliwo
Pojemniki na ciekłe gazy
Osłony helikopterów wojskowych
Nity w konstrukcjach lotniczych
20
Stopy serii 3xxx
Stopy Al-Mn (do 1,25% Mn) Stopy Al-Mn-Mg
Większa ilość Mn powoduje są umacniane roztworowo

występowanie dużej liczby cząstek i odkształceniowo
Al6Mn, które zmniejszają ciągliwość
stopów
• średnia wytrzymałość, np. stop • średnia wytrzymałość, np. stop
3003 wyżarzony ok. 110 MPa 3004 wyżarzony ok. 180 MPa
• bardzo dobra ciągliwość • bardzo dobra ciągliwość
• świetna odporność korozyjna • dobra odporność korozyjna
•opakowania, gł. puszki

• folie
• pokrycia
dachowe
21
Stopy serii 5xxx
Rozpuszczalność Mg w Al w temp. pokojowej ok. 3%

→ umocnienie roztworowe → duża rozpiętość własności
• Al-0.8Mg (5005): Re 40 MPa, Rm 125 MPa

• Al-(4.7-5.5)Mg (5456): Re 160 MPa, Rm 310 MPa
• Duża szybkość umocnienia
• Wysoka odporność korozyjna zbiornik paliwa
• Jasna, estetyczna powierzchnia
• transport (kontenery)
• cysterny na paliwo, mleko, zboże
• zbiorniki ciśnieniowe
• elementy architektoniczne
kontener
22
Stopy serii 6xxx
Pseudopodwójny układ
Al – Mg2Si (Mg:Si 1,73:1)
Mg i Si są dodawane w
odpowiednich proporcjach celem
umożliwienia umocnienia
wydzieleniowego
Stopy komercyjne – trzy grupy:

•Mg + Si (0.8-1.2%)
•Mg + Si > 1,4 oraz dodatek Cu
•Mg + Si >1,4 oraz nadmiar Si
Własności:
• średnie wartości wytrzymałości, Rm < 300 MPa

• odporne na korozję
• stosunkowo dobrze spawalne
• niewrażliwe na pękanie naprężeniowo-korozyjne
23
Stopy serii 6xxx
Stopy Mg + Si (0.8-1.2%)
Łatwo ekstrudowalne, przesycane z temperatury wyciskania
Reprezentant: 6063 T6 – Re 215 MPa, Rm 245 MPa
Zastosowanie:
Architektura
Elementy dekoracyjne
Rury
Stopy Mg + Si > 1,4

przekroje elementów wyciskanych
Większa wytrzymałość, lecz wymagane
przesycanie, jako osobna operacja Zastosowanie:
Reprezentant: 6013 – Al-Mg-Si-Cu – Transport
Re 330 MPa (T6), Rm 415 MPa (T8) Lotnictwo
Sport i rekreacja 24
Stopy serii 7xxx
Stopy Al – Zn – Mg oraz Al – Zn – Mg – Cu
• Rm 600 – 700 MPa – rośnie ze wzrostem Zn + Mg

• Odporne na pękanie naprężeniowo-korozyjne – odporność
zmniejsza się ze wzrostem Zn + Mg; najlepsza odporność, gdy iloraz
Zn/Mg wynosi 2,7 ÷ 2,9
Zastosowanie:
• Konstrukcje lotnicze – kadłuby i skrzydła

• Komponenty pojazdów
Al 7075 część Al 7039

motocykla
25
Stopy aluminium odlewnicze
W odlewniczych stopach aluminium głównymi składnikami stopowymi są:

krzem, miedź, magnez, cynk i cyna.
Poza składnikami głównymi mogą występować dodatki: niklu, tytanu,
manganu, żelaza, które zwiększają własności wytrzymałościowe stopów
odlewniczych, także drogą obróbki cieplnej.
Według Polskiej Normy PN-EN 1706 stopy odlewnicze aluminium oznaczane

są w 5.cyfrowej formie numerycznej EN AC-XXXX0.
Np. EN AC-42100, gdzie:
 cyfra 4 (4XXX0) wskazuje serię stopów odlewniczych z krzemem,

 cyfra 2 (X2XX0) sygnalizuje drugą modyfikację konkretnego stopu,
 cyfry 10 (XX100) identyfikują konkretny stop odlewniczy w serii 4XXX0.
Pięciu głównym dodatkom stopowym odpowiadają kolejne cyfry;

1- aluminium czyste, 2- Cu, 4- Si, 6- Mg, 7- Zn i Mg.
Na końcu oznaczenia numerycznego znak stopu może być uzupełniony
symbolem rodzaju obróbki cieplnej i sposobu odlewania.
26
Odlewnicze stopy aluminium
Skład chemiczny i własności mechaniczne wybranych odlewniczych stopów aluminium

wg PN-EN 1780:2011 i PN-H-88027
Oznaczenie stopu Skład chemiczny1), % masowy Własności mechaniczne min.

PN-EN 1780:2011 PN Stan Si Cu Mg Mn Inne Rp0,2 Rm A5 min HBW
EN AC- stopu2) MPa MPa %
21000 AlCu4MgTi AM4 T1 ≤ 0,20 4,0 ≤ 0,35 ≤ 0,30 Ti≤0,35 220 230 7 95
42000 AlSi7Mg AK7 T6 7,0 ≤ 0,20 0,4 ≤ 0,35 - 220 260 1 90
43200 AlSi10Mg(Cu) AK9 T6 10,0 ≤ 0,35 0,35 ≤ 0,55 - 200 240 1 80
44200 AlSi12(a) AK11 F 12,0 0,5 - ≤ 0,35 - 80 170 6 55
45000 AlSi6Cu4 AK64 F 6,0 4,0 ≤ 0,55 ≤ 0,45 - 100 170 1 75
45300 AlSi5Cu1Mg AK51 T6 5,0 1,3 0,55 ≤ 0,55 - 90 150 ˂1 110
45100 AlSi5Cu3Mg AK53 T6 5,5 3,0 0,3 ≤ 0,55 - 210 280 ˂1 110
51400 AlMg5Si1 AG51 F 1,5 0,05 5,5 ≤ 0,45 - 70 150 3 65
71000 AlZnMg - F 0,3 0,25 0,55 ≤ 0,55 Zn 5,00 130 210 4 80
27
Odlewnicze stopy aluminium
Zastosowanie wybranych odlewniczych stopów aluminium
Oznaczenie Stan
stopów EN AC- stopu1) Zastosowanie
części o skomplikowanym kształcie, średnioobciążone części dla
AlSi12(a) F
przemysłu elektrycznego i okrętowego - armatura, silniki, pompy, itp.
AlSi12CuNiMg T5, T6 tłoki silników spalinowych
AlSi20CuNi T1 tłoki wysokoobciążonych silników spalinowych
duże odlewy o skomplikowanym kształcie, dużej wytrzymałości, średnio i
AlSi10Mg(Cu) T6
silnie obciążone
AlSi7Mg F, T6 części o skomplikowanym kształcie, średnio obciążone części silników
głowice cylindrów silników spalinowych, części dla przemysłu
AlSi5Cu3Mg T6
maszynowego i aparaturowego oraz inne wysoko obciążone elementy
głowice cylindrów silników spalinowych, części dla przemysłu
AlSi5Cu1Mg T6
maszynowego
tłoki i inne części silników, części do pracy w podwyższonej temperaturze
AlCu7Si5 T6
odlewy o wysokiej odporności na korozję, jak części aparatury, elementy

AlMg5(Si) F
dekoracyjne
AlMg10 T6 odlewy o wysokiej odporności na korozję
AlCu4MgTi T4 części samochodowe i maszynowe
28
Odlewnicze stopy Al
Zalety Al:
•niska temperatura topnienia
•mała rozpuszczalność gazów ( z wyjątkiem H2)
•dobra lejność
•dobra powierzchnia odlewów
Wady Al:
•duży skurcz przy krzepnięciu (3,5 – 8,5%)
Czynniki wpływające na jakość odlewów:

•praktyka odlewnicza
•zawartość zanieczyszczeń
•wielkość ziarna blok silnika
•szybkość krzepnięcia
rozwój stopów odlewniczych i
technologii odlewania jest
ukierunkowany głównie na
przemysł samochodowy
29
Stopy odlewnicze Al
Stopy odlewnicze –
przeważnie stopy Układ Al – Si
wieloskładnikowe o dużej
zawartości (5 do 25%)
pierwiastków stopowych, głównie
Si, Cu, Mg, Zn i Ni lub ich różnych
zestawień
Dominującą grupę odlewniczych

stopów Al stanowią stopy z Si –
tzw. siluminy
(85 – 90% wszystkich odlewów)
o zawartości 2÷30% Si
(najczęściej 5÷13,5% Si).
Krzem zapewnia:
1. dobrą rzadkopłynność
2. lejność
3. relatywnie mały skurcz
30
odlewniczy.
Siluminy
Skład zbliżony do eutektycznego.

W zależności od zawartości Si i dodatków siluminy
dzieli się na:
• Podeutektyczne, zawierające od 4 do 10% Si
• Eutektyczne, zawierające od 10 do 13% Si
• Nadeutektyczne, zawierające od 13 do 30% Si
Siluminy pod- i nadeutektyczne są zwykle

wieloskładnikowe, oprócz krzemu zawierają dodatki
Cu, Mg, Mn i Ni (np. AlSi21CuNi, AlSi5Cu1), co
pozwala obrabiać je cieplnie (przesycanie i starzenie)
zwiększając ich wytrzymałość
Po odlaniu struktura siluminów zawiera grubokrystaliczną fazę - β -

praktycznie czysty Si (szczególnie przy wolnym chłodzeniu).
Konsekwencją tego jest drastyczny spadek ich plastyczności.
Celem poprawy ich własności , siluminy poddaje się procesowi
modyfikacji: 31
Modyfikacja
Wielkość ziarna w odlewie jest zależna od liczby zarodków

tworzących się w procesie krystalizacji
stop Al modyfikator Al-5%Ti-1%B

ok. 5 ppm Ti w stopie
Modyfikator - dodawany w celu uzyskania mniejszego,

bardziej jednorodnego i równoosiowego ziarna.
32
Siluminy
W celu rozdrobnienia eutektyki stosuje się tzw. modyfikację. Pod wpływem
modyfikatora skład eutektyki ulega przesunięciu w prawo. Na skutek tego
silumin w zasadzie nadeutektyczny staje się stopem podeutektycznym o
strukturze kryształów α na tle drobnoziarnistej eutektyki (α + Si).
Obok tego przeprowadza się zabieg rozdrabniania dendrytów roztworu
stałego α za pośrednictwem związków Ti (TiB, TiC).
Podstawowym celem modyfikacji siluminów nadeutektycznych jest zmiana
kształtu wydzieleń krzemu pierwotnego, co realizuje się przez dodanie
związków fosforu
Zmiana własności mechanicznych
Własność Przed Po
modyfikacją modyfikacj
i
Rm [MPa] 110 250
A10 % 0,1 7
stop AlSi9: a) bez modyfikacji,

b) po modyfikacji; pow. 100x 33
Własności siluminów
• Dobre własności odlewnicze (nie wykazują skłonności do pękania na gorąco)

• Mały skurcz odlewniczy
• Duża rzadkopłynność (umożliwia wykonywanie cienkich wyrobów)
• Jako stopy eutektyczne krzepną w stałej temperaturze nie wykazując przy tym
skłonności do segregacji
• Dobra odporność na korozję pod warunkiem, że nie mają nadmiernej ilości
zanieczyszczeń, a zwłaszcza żelaza
• Są odporne również na działanie wody morskiej, wód mineralnych, a nawet
sodu, amoniaku i kwasu azotowego, stężonego i rozcieńczonego
• Dobre właściwości mechaniczne, które można jeszcze znacznie zwiększyć na
drodze umacniania wydzieleniowego o ile stop zawiera dodatek Mg lub Cu
• Wadą siluminów jest gruboiglasta eutektyka, a w siluminach nadeutektycznych
duże iglaste wydzielenia krzemu pierwotnego, które obniżają plastyczność
stopów.
34
Zastosowanie siluminów na części silników
spalinowych
• Ciężar właściwy aluminium jest około 3-krotnie mniejszy od
ciężaru właściwego żeliwa (oszczędność na ciężarze kadłuba)
• Duże silniki – ze względu na mniejszą wytrzymałość stopów

aluminium w kadłubach większych silników trzeba stosować
grubsze ściany i obfitsze użebrowanie, co powoduje, że
praktycznie można uzyskać tylko ok. 50% zmniejszenia ciężaru.
• Małe silniki – grubość ścianki zależy tylko od względów

odlewniczych, można osiągnąć obniżenie ciężaru kadłuba o ok.
70%.
35
Zastosowanie siluminów na części silników
spalinowych
Zalety kadłubów ze stopów aluminium:
•łatwiejsza i szybsza obróbka ze względu na dopuszczalne większe
szybkości skrawania,
•lepsze odprowadzanie ciepła, co zmniejsza obciążenie układu
chłodzenia silnika.
Wady:
•wyższa cena materiału,
•łatwość uszkodzenia powierzchni obrabianych w czasie transportu,
•mała odporność na korozję, jeśli stosuje się niewłaściwą ciecz
chłodzącą.
Stopami aluminium stosowanymi na kadłuby silników są głównie:
Siluminy podeutektyczne AlSi9Mg (jeżeli w kadłubie nie wykonuje się tulei)
o składzie chemicznym: 8.5÷10.5% Si, 0.25÷0.5% Mn, 0.25÷0.4% Mg.
36
Głowice silników
We współczesnych silnikach samochodowych głowice najczęściej są produkowane

ze stopów aluminium ze względu na dobre właściwości odlewnicze, dobrą
skrawalność i dobre przewodnictwo cieplne.
Skład chemiczny stopów aluminium stosowanych na odlewy głowic
Znak lub Cecha lub Składniki stopowe [%]

rodzaj oznaczenie
stopu Si Mn Cu Ni Mg Fe Ti
AlSi7Mg AK7 6,0 0,1 - - - 0.25 - -

– 0,5 –
8,0 0,4
AlSi9Mg AK9 8,5 0,25 - - 0.25 - -
– – –
10,5 0,5 0,4
AlSi5Cu1 AK51 4,5 0,1 1,0 - 0,4 - -
– – – –
5,5 0,4 1,5 0,6
AlSi5Cu2 AK52 4-6 0,2 1,5 - 0,3 - -
– – –
0,8 3,5 0,8
AlSi6Cu2 AK62 ~6 ~2
Stopy Al na tłoki samochodowe
Wymagania
wysokie właściwości mechaniczne

odporność na wysokie temperatury
odporność na ścieranie,
mały ciężar właściwy,
odporność korozyjna (na korozję gazową),
duży współczynnik przewodzenia ciepła,
mały współczynnik rozszerzalności liniowej,
łatwość odlewania i obróbki mechanicznej.
żeliwa
stopy Al-Cu
Materiały na tłoki stopy Al-Si eutektyczne
stopy Al-Si nadeutektyczne
staliwa specjalne
Tłoki
Stosuje się dwa rodzaje stopów Al
• stopy Al-Si (eutektyczne), zawierające 11 – 14% Si oraz niewielkie

dodatki Cu, Ni, Mg i ewentualnie innych pierwiastków. Stopy te spełniają
wymagania dotyczące przewodności i rozszerzalności cieplnej,
ścieralności oraz wytrzymałości w podwyższonych temperaturach,
• stopy Al-Si (nadeutektyczne), zawierające 17 – 25% Si oraz niewielkie
dodatki Cu, Ni, Mg, Co, Cr, Mn i Fe. Stopy te wykazują najmniejszą
rozszerzalność ze wszystkich stopów aluminium używanych na tłoki
silników spalinowych, co wywiera korzystny wpływ na dobór luzów między
tłokiem i gładzią cylindrową.
39
Felgi Aluminiowe
Felga ma za zadanie rozłożyć równomiernie opór toczenia opony

oraz zapewnić dobrą sztywność podczas pokonywania zakrętów.
We współczesnych samochodach ma również wentylować elementy
układu hamulcowego (tarczę/bęben, przewody hamulcowe, zacisk).
Na felgi aluminiowe stosuje się głownie siluminy:
AK7 (AlSi7Mg), AK9 (AlSi9Mg) oraz AK11 (AlSi11Mg).
40
Odlewanie ciśnieniowe
 Ciekły metal jest wtryskiwany z

dużą szybkością i pod dużym
ciśnieniem do stalowej formy
 Formy stalowe mogą być
używane wielokrotnie, co
odróżnia ten proces od innych
procesów odlewniczych
Odlewanie ciągłe
Tym sposobem można uzyskać
największe szybkości chłodzenia
Molten
ciekły
Metal
metal
krystalizator
Coiler
zwijarka
walcarki
Odlewanie ciągłe stosuje się niemal
wyłącznie do aluminium o komercyjnej
czystości (stopy serii 1000), do stopów
zawierających do 2% Mn (seria 3000), do
stopów z zawartością Mg do maks. 3%, do
stopów Al–Fe (maks. 2% Fe) na przewody
elektryczne oraz do stopów Al–Mn–Fe
zawierających do 1% każdego z dodatków.
42
Proces DC (Direct-Chill)
• Ciekły metal wlewany jest do

krystalizatora chłodzonego wodą
• wlewek jest obniżany w wyniku
przemieszczenia się stempla
Metal krzepnie na
przesuwalnym dnie
Otrzymany wlewek może mieć przekrój

okrągły lub prostokątny, w zależności od
rodzaju dalszej przeróbki: walcowanie, kucie,
wyciskanie
43
Magnez i stopy magnezu
gęstość Mg - 1,74 g/cm3
temp. topnienia - 650°C
Rm [MPa] A [%]
Mg lany 78-120 4-6
Mg walcowany 160-180 5-6
właściwości mechaniczne:
Zastosowanie magnezu w a) 1991 r. [1], b) 1997 r. [2], c) 2007 r.
Zastosowania Mg:
konstrukcyjne stopy magnezu
dodatek stopowy w stopach Al
odtlenianie stali
modyfikacja żeliwa
redukcja metali
chemikalia
 W temp 600-650°C magnez zapala się i płonie białym płomieniem wyzwalając

duże ilości ciepła
 Magnez w atmosferze powietrza pokrywa się warstwa tlenku MgO lecz

warstwa ta nie zabezpiecza metalu przed postępem korozji
Magnez zaczęto wytwarzać na skalę przemysłową w Niemczech,

w 1886 roku. W roku 1900 światowa produkcja magnezu wynosiłaok. 10 ton,
w 1915 roku 350 ton.
w roku 1990 wytworzono 250 000 ton.
Zalety magnezu
 Magnez jest najlżejszym materiałem konstrukcyjnym. Jego gęstość wynosi 1,74

Mg/m3,
 gęstość stopów magnezu zawiera się w przedziale 1,4-1,9 Mg/m3.
 Magnez, a zwłaszcza jego stopy posiadają dobrą wytrzymałość względną.
 Charakteryzują się znakomitą skrawalnością– są to materiały o najwyższej
skrawalności wśród metali konstrukcyjnych. Powierzchnia skrawana jest gładka
a zużycie narzędzi skrawających kilkakrotnie nisze niż dla stopów aluminium.
 Magnez cechuje duża zdolność tłumienia drgań. Czysty magnez tłumi drgania o
wiele skuteczniej niż żeliwo szare.
 Magnez posiada doskonałe własności odlewnicze. Większość stopów magnezu
charakteryzuje duża rzadkopłynność sprzyjająca wytwarzaniu skomplikowanych
i cienkościennych odlewów o grubości ścianek < 1 mm.
 Mg posiada niskie ciepło właściwe w porównaniu z innymi metalami.
 W środowisku pozbawionym wilgoci o wartości pH>10,5 magnez jest odporny na
korozję.
 Magnez i stopy magnezu łatwo mogą być odzyskiwane na drodze recyklingu.
Ograniczenia w szerszym zastosowaniu stopów magnezu:
 Mała wytrzymałość na rozciąganie w podwyższonej temperaturze.

 Mała odporność na pełzanie.
 ograniczona podatność do odkształcania plastycznego w temperaturze
pokojowej.
 Stopy magnezu charakteryzują się małą udarnością.
 Anizotropia magnezu prowadzi do kierunkowości własności mechanicznych
wyrobów wytworzonych w procesach przeróbki plastycznej.
 Wartość modułu Younga magnezu wynosi 45 GPa i jest znacznie mniejsza
od modułu Younga aluminium – 71 GPa.
 Magnez ma małą odporność na ścieranie
 Nie jest odporny na korozję w środowiskach o wartości pH<10,5.
Stopy magnezu
Główne składniki stopowe to : Al, Mn, Zn, Zr, Ce, Li
odlewnicze
Stopy Mg
do przeróbki plastycznej (Mg-Al, Mg-Mn, Mg-Zn)
wykazują Rm 120-340 MPa
Elektrony – stopy Mg – Al - Zn
Stopy Mg-Li (do 10% Li) – najlżejsze stopy konstrukcyjne – 1,35 - 1,45 g/cm3
odlewnicze stopy Mg – przykłady
EN-MC MgAl8Zn1 - Rm 240 MPa

EN-MC MgAl6Mn - Rm 190 MPa
EN-MC MgY4Re3Zr - Rm 220 MPa
Rozróżnia się trzy główne typy stopów magnezu:

 Mg-Al,
 Mg-Zn
 Mg-RE (RE –metale ziem rzadkich)
Mangan jest stosowany w stopach Mg , w których głównym pierwiastkiem

stopowym jest aluminium. Dodatek kilku dziesiątych procent manganu poprawia
odporność tych stopów na korozję.
Inne dodatki stopowe w stopach magnezu :

Si – 1-1,5%, Cu – 2-3%, Ag – 1,5-3,0%, Y – 3,5-5,5% oraz Th – ok. 3%
 Magnez i jego stopy cechuje tendencja do tworzenia gruboziarnistej

mikrostruktury odlewów. Gruboziarnista mikrostruktura jest niekorzystna ze
względu na trudności związane z przeróbką plastyczną, oraz mniejsze
własności mechaniczne gotowych wyrobów.
 Niewielka ilość cyrkonu (0,2-1,0%) w stopie działa modyfikująco na

mikrostrukturę magnezu lub stopów magnezu, powodując bardzo silne
rozdrobnienie ziarn.
Stopy magnezu z aluminium
Przemysł metalurgiczny wytwarza stopy:
 Mg-Al-Zn, Mg-Al-Mn, Mg- -Al-Si, Mg-Al-RE
 Zawierają od 1% do 10% Al, do 3% Zn, do 1,5% Si, kilka dziesiątych procenta

Mn i 1-2% metali ziem rzadkich.
 Stosowane są zarówno jako stopy odlewnicze, jak i do obróbki plastycznej.
 Wytrzymałość na rozciąganie stopów odlewniczych Mg-Al-Mn zawiera się
zwykle w granicach 140-240 MPa przy wydłużeniu A równym 2-5%.
Najkorzystniejsze własności posiadają stopy odlewane ciśnieniowo.
 Stopy obrabiane plastycznie osiągają wytrzymałość na rozciąganie do 300, a
nawet 350 MPa i wydłużenie A wynoszące kilkanaście procent.
Stopy magnezu odlewnicze
Stopy Mg-Al, Mg-Al-Zn

1-10% Al, do 3% Zn
Stopy magnezu z cynkiem
 W praktyce stosowane są stopy Mg-Zn, Mg-Zn-Cu, Mg-Zn-RE

 Są to stopy modyfikowane cyrkonem, przeznaczone na odlewy oraz do
obróbki plastycznej.
 Zawierają od 1,0 do 6,0% Zn. Cu, oraz RE zwiększają skłonność do
umacniania wydzieleniowego.
 Typowy jest stop Mg-6%Zn-3%Cu-0,5%Mn, którego wytrzymałość Rm w
stanie lanym wynosi 200-225 MPa, przy wydłużeniu 2%. Po wyciskaniu i
umacnianiu wydzieleniowym stop ten osiągnąć może Rm = 325 MPa,
przy kilkuprocentowym wydłużeniu.
Stopy magnezu z metalami ziem rzadkich (RE)
 Wytwarzane są trzy podstawowe rodzaje stopów magnezu z metalami ziem

rzadkich:
 Mg-RE-Zn-Zr, Mg-RE-Ag-Zr, Mg-RE-Y-Zr
 Wartość wytrzymałości tych stopów w stanie lanym mieści się w granicach
240-270 MPa, wydłużenie A wynosi 2-5%.
 Stopy magnezu z RE wyróżnia od innych stopów magnezu, cecha stabilności
własności wytrzymałościowych w podwyższonej temperaturze, oraz większa
odporność na pełzanie.
 Granica plastyczności i wytrzymałość na rozciąganie tych stopów do
temperatury ok. 200 C zmniejsza się w niewielkim stopniu.
Inne stopy magnezu
 Stopy magnezu z torem (2,5-4,0% Th, 0,3-2,5% Zn oraz 0,4-1,0% Zr)

 Stosowane są na odlewy i do obróbki plastycznej na detale, które mogą
pracować w temperaturze do 350 C.
 Radioaktywność toru ograniczyła znaczenie tych stopów.
Stopy magnezu z litem - do przeróbki plastycznej
 Wprowadzenie ok. 11% mas. litu umożliwia uzyskanie stopu jednofazowego,

który podobnie jak lit, krystalizuje w układzie regularnym o sieci
przestrzennie centrowanej.
 Własności wytrzymałościowe stopów magnezu z litem nie są jednak wysokie.
 Rp0,2 stopu magnezu zawierającego 14% Li i 1% Al w stanie lanym, Rp0,2 =
103 MPa, wytrzymałość na rozciąganie Rm = 130MPa, wydłużenie A = 12%.
 Wprowadzenie litu (gęstość 0,53Mg/m3) zmniejsza gęstość stopów
magnezu. Gęstość stopu MgLi14Al1 wynosi 1,35 Mg/m3
Stopy magnezu odlewnicze
Stopy Mg-Li (do 15% Li) – najlżejsze stopy konstrukcyjne – 1,35 - 1,45 g/cm3
Obróbka cieplna
Pierwiastki stopowe Al, Zn, Ag, Ca,

RE rozpuszczają się w Mg tworząc
roztwory stałe o ograniczonej
rozpuszczalności.
Stopy z udziałem tych pierwiastków

posiadają podstawowe cechy
warunkujące umacnianie
wydzieleniowe.
Wykres równowagi fazowej Mg-Al
 Efekty umocnienia wydzieleniowego stopów Mg są znacznie mniejsze niż w

stopach Al. Przesycanie stopów Mg poprzedzone jest długotrwałym
wygrzewaniem – znacznie dłuższym niż wymagane dla stopów Al - do
kilkudziesięciu godzin.
 Długiego czasu wymaga proces starzenia sztucznego stopów Mg.
Kompozyty na osnowie Mg
 Wytwarzanie kompozytów na osnowie magnezu pozwala na uzyskania

znacznie wyższej, w porównaniu do magnezu, wartości modułu Younga, a
także poprawę odporności na ścieranie.
 Własności kompozytu kształtuje się przede wszystkim poprzez odpowiedni
dobór osnowy i rodzaju składnika umacniającego oraz objętości względnej
składnika umacniającego.
 Materiały kompozytowe o osnowie magnezu umacniane są zwykle cząstkami
ceramiki lub faz międzymetalicznych.
 Przykład - kompozyty o osnowie magnezu lub stopu magnezu z aluminium

umacniane węglikiem krzemu SiC, który jest stosowany w postaci cząstek
równoosiowych lub wiskerów o rozmiarach od kilku do kilkudziesięciu
mikrometrów.
 Kompozyt Mg-SiC zawierający cząstki SiC o średnicy 25 μm w ilości 4,3%

wykazuje E = 65 GPa, Rm = 191 MPa i A = 5,7%.
Stopy magnezu
Stopy magnezu
TYTAN I STOPY Ti
Typ sieci przestrzennej Ti α HZ (A3) poniżej 882°C

Ti β RPC (A2) powyżej 882°C
Odmiany alotropowe 2

Rm do 600 MPa
Rp0,2 ~ 400 MPa
A ~ 35 %
Twardość 100-130 HB
Właściwości Ti bardzo zależą od stopnia zanieczyszczenia tlenem, wodorem i

azotem. Pierwiastki te obniżają plastyczność metalu
TYTAN I STOPY Ti
 Tytan (tlenek tytanu) został odkryty w Wielkiej Brytanii w 1791 przez Williama
Gregora
 Przez wiele lat bez sukcesów próbowano otrzymać czysty tytan (redukcja
tlenku do metalu).
 Tytan reaguje z tlenem przy wysokich temperaturach (pow. 600 °C), i nie może
być otrzymywany przez redukcję dwutlenku tytanu.
 Czysty (99,9%) metaliczny tytan otrzymał w 1910 Matthew A. Hunter poprzez

ogrzewanie TiCl4 z sodem temperaturze 700-800 °C.
 Do 1946 tytan był używany tylko w badaniach laboratoryjnych.
 Dopiero William Justin Kroll opracował opłacalny sposobu otrzymywania

metalicznego tytanu poprzez redukcję czterochlorku tytanu magnezem.
Technologia ta została nazwana procesem Krolla.
 Pomimo badań nad tańszym i wydajniejszym sposobem otrzymywania tytanu,

proces Krolla jest do dzisiaj używany do komercyjnego pozyskiwania metalu.
TYTAN I STOPY Ti
Otrzymywanie metalicznego tytanu zachodzi w pięciu głównych etapach:
• przeróbka rud tytanu;

• otrzymywanie czterochlorku tytanu TiCl4;
• proces Krolla – redukcja TiCl4 magnezem;
• oczyszczanie tytanu – proces jodkowy;
• topienie tytanu.
 Proces topienia tytanu stanowi poważny problem. Trudności sprawiają

wysoka temperatura topienia tytanu (1668 °C) i jego duża aktywność
chemiczna w wysokich temperach.
 Stopiony tytan reaguje z nieomal wszystkimi materiałami ogniotrwałymi po

za dwutlenkiem toru i grafitem. Topienie tytanu odbywa się w piecach
łukowych, indukcyjnych, plazmowych oraz elektronowych.
TYTAN I STOPY Ti
Tytan jest na 9 miejscu na liście rozpowszechnienia pierwiastków w skorupie

ziemskiej (0.6 %). Jest go 20 razy mniej niż aluminium i 10 razy mniej niż
żelaza.
Główne minerały tytanu:

• Atanazyt TiO2,
• Rutyl TiO2
• Iimenit FeTiO3
• Perowskit CaTiO3
Złoża w piaskach na wybrzeżu morskim: Australia, Floryda, północny

Transwaal (Płd. Afryka), Indie, Sri Lanka
Roczna produkcja tytanu wynosi 90 000 ton i 4,3 milionów ton dwutlenku
tytanu .
Całkowite dostępne zasoby tytanu na Ziemi szacuje się na ponad 600
milionów ton.
TYTAN I STOPY Ti
Właściwości tytanu
 Handlowy tytan o czystości 99,2% posiada wytrzymałość na rozciąganie do

600 MPa
 Niska masa wyrobów (gęstość 4,51 g/cm³) –ok 45% mniejsza od stali
 Doskonała odporność na korozję; prawie taka sama jak platyny , jest

odporny na działanie kwasu siarkowego , kwasu solnego i większości
kwasów organicznych, chloru gazowego oraz roztworów zasadowych (np.
morska woda )
 Rozpuszczają go jedynie stężone kwasy .
 Jest jednym z nielicznych pierwiastków, który reaguje z czystym azotem
tworząc azotek tytanu (w temp powyżej 800 °C)
 Jest paramagnetykiem
 Wykazuje stosunkowo niską przewodność elektryczną i cieplną.
 Wysoka odporność na kawitację i erozję,
 Wysoka temperatura topnienia - 1649°C, odporność na pełzanie do 700°C
 Trudno spawalne
 Bioaktywność, brak reakcji alergicznych
 Niskie przewodnictwo cieplne umożliwiające zastosowanie w protetyce
 Walory estetyczne i szerokie możliwości zastosowania.
TYTAN I STOPY Ti
Grade 1 - to najbardziej plastyczny i miękki stop tytanu. Jest dedykowany do

formowania na zimno i zastosowań w środowiskach korozyjnych.
Grade 2 - niestopowy tytan, standardowe zanieczyszczenie tlenem
Grade 3 - niestopowy tytan, średnie zanieczyszczenie tlenem.
Grade 4 - niestopowy tytan, wysokie zanieczyszczenie tlenem.
Klasy 1-4 są to niestopowe gatunki tytanu. Generalnie dla tych „czystych”

gatunków wytrzymałość na rozciąganie i granica plastyczności rośnie wraz z
numerem gatunku. Różnica w ich właściwościach fizycznych wynika przede
wszystkim z ilości pierwiastków międzywęzłowych. Są używane w
zastosowaniach związanych z odpornością na korozję, w których ważny jest
koszt, łatwość wykonania i spawanie.
Wytrzymałość
GATUNEK/ Oznaczenie Granica plastyczności Twardość Temperatura
na rozciąganie
UNS [MPa] * [HV] topnienia [°C]
[MPa] *
GRADE 1 R50250 240/345 170/220 115 1670
GRADE 2 R50400 345/485 275/350-450 160-200 1660
GRADE 3 R50550 450/595 380/460 180-220 1680
GRADE 4 R50700 550/685 485/560 250 1660
GRADE 5 R56400 Ti-
895/1000 825/910 330-390 1650
6Al-4V
* Wartości minimalne/ Wartości typowe
TYTAN I STOPY Ti
Chemical composition(wt%)
Standard
N C H Fe O Al V Ti Other elements
ASTM Grade 1 ≦0.03 ≦0.08 ≦0.015 ≦0.20 ≦0.18 - - Bal
ASTM Grade 2 ≦0.03 ≦0.08 ≦0.015 ≦0.30 ≦0.25 - - Bal
ASTM Grade 3 ≦0.05 ≦0.08 ≦0.015 ≦0.30 ≦0.35 - - Bal
ASTM Grade 4 ≦0.05 ≦0.08 ≦0.015 ≦0.50 ≦0.40 - - Bal
Wytrzymałość
GATUNEK/ Oznaczenie Granica plastyczności Twardość Temperatura
na rozciąganie
UNS [MPa] * [HV] topnienia [°C]
[MPa] *
GRADE 1 R50250 240/345 170/220 115 1670
GRADE 2 R50400 345/485 275/350-450 160-200 1660
GRADE 3 R50550 450/595 380/460 180-220 1680
GRADE 4 R50700 550/685 485/560 250 1660
GRADE 5 R56400 Ti-
895/1000 825/910 330-390 1650
6Al-4V
* Wartości minimalne/ Wartości typowe
TYTAN I STOPY Ti
jednofazowe (α) (Ti + Al, Zr, Sn)

Stopy Ti dwufazowe (α + β) ( Ti + Al + V, Mo, Fe, Cr, Mn)
jednofazowe (β) (Ti + V, Mo, Ta, Nb)
TYTAN I STOPY Ti
Właściwości mechaniczne stopów Ti
Stop Ti Struktura Rm R0,2 A5 KC

MPa MPa % J/cm2
TiAl5 α 880 745 20 490
TiMn8 α+β 930 830 15
TiCr4Fe2 α+β 830 775 12
TiAlCr3 α+β 1030 930 12 392

TiAl7Mo4 α+β 1310 1210 6
TiV8Fe5Al β 900-1450 800-1400 6-8

TYTAN I STOPY Ti
ZASTOSOWANIE TYTANU
 PRZEMYSŁ CHEMICZNY – reaktory, zbiorniki, wymienniki ciepła,

instalacje odsiarczania, aparatura do elektrolitycznego uzyskiwania metali
 PRZEMYSŁ PALIWOWY – platformy wiertnicze, aparatura w rafinerii,
elementy do przesyłu paliw,
 ENERGETYKA – aparatura w elektrowniach i elektrociepłowniach
 MOTORYZACJA – elementy zawieszenia i nadwozia, wydechy, tłumiki,
wały napędowe, śruby do alufelg,
 LOTNICTWO – silniki odrzutowe, konstrukcje samolotów i śmigłowców,
elementy głowic wirników i promów kosmicznych, podwozia
 INŻYNIERIA MORSKA – kadłub i śruby w okrętach podwodnych,
instalacje odsalania wód morskich, pompy
 OCHRONA ŚRODOWISKA – instalacje w oczyszczalniach ścieków i
odpadów
 SPORT – sprzęt alpinistyczny, rowerowy, żeglarski
 MEDYCYNA – implanty w protetyce, łączniki kości, stabilizatory,
wszczepy,
 INNE – wyroby jubilerskie, zegarki, oprawki okularów
ZASTOSOWANIE TYTANU W PRZEMYŚLE LOTNICZYM
NIKIEL
Rm ~450 MPa
Rp0,2 150 MPa
A ~ 45 %
Inne właściwości:
 Metal ferromagnetyczny
Ferromagnetyki mają właściwości ferromagnetyczne poniżej temperatury Curie,
powyżej są paramagnetykami
 W stanie zmiękczonym uzyskuje wytrzymałość na rozciąganie Rm = 450 MPa i
wydłużenie A = 45%, a w stanie odkształconym na zimno z 50% stopniem
zgniotu – Rm = 750 MPa, i A = 3%.
 Zachowuje wysokie właściwości mechaniczne w temperaturze podwyższonej

do około 500°C.
 Właściwości niklu pogarszają szkodliwe zanieczyszczenia, głównie C, O i S.
 Nikiel jest odporny na korozję atmosferyczną oraz w środowisku wody morskiej,

wód mineralnych i kwasów organicznych, nie wykazuje odporności na działanie
kwasów azotowego i fosforowego oraz związków siarki.
 Jest metalem ferromagnetycznym poniżej punktu Curie, tj. 358°C.

Temperatury Curie wybranych substancji w Kelwinach:
Substancja Temperatura (K)
Fe 1043
Co 1388
Ni 627
Gd 292
Dy 88
MnAs 318
MnBi 670
MnSb 587
Zastosowanie niklu i stopów niklu
Nikiel i jego stopy znajdują zastosowanie wszędzie tam, gdzie wymagana jest
duża trwałość w szczególnie trudnych warunkach chwilowej i długotrwałej
eksploatacji (wysoka i bardzo wysoka temperatura, duże i często cyklicznie
zmienne obciążenia, agresywne chemicznie środowisko).
 dodatek stopowy do stali

 osnowa stopów Ni
 elektronika
 galwanotechnika
 katalizator w procesach chemicznych
 w przemyśle lotniczym – na elementy silników samolotowych, na narzędzia

służące do produkcji elementów kompozytowych,
 w motoryzacji – na elementy układów wydechowych, zaworów silników,
zapłonu, czujniki i systemy bezpieczeństwa,
 w przemyśle chemicznym – elementy aparatury chemicznej,
 w petrochemicznym – zbiorniki, reaktory, wymienniki ciepła, rury rozkładu
termicznego, rury przesyłowe i inne,
 w przemyśle energetycznym – turbiny gazowe, rurociągi wody zasilającej,
przegrzewacze pary,
 w urządzeniach do obróbki cieplnej – promienniki rurowe, retorty, mufle,

taśmy przenośników, termopary, kosze i inne elementy konstrukcyjne,
 w ochronie środowiska – w instalacjach odsiarczania spalin, wykładziny

kominów, płuczki wieżowe, zasuwy, wymienniki ciepła,
 w przemyśle wydobywczym ropy naftowej i gazu orurowania odwiertu i

jego oprzyrządowanie, głowice wiertnicze, elementy wyposażenia procesu
technologicznego, maszty,
 w inżynierii morskiej – w przemyśle stoczniowym, łodziach podwodnych,

platformach wiertniczych oraz w elektrowniach i zakładach przesyłowych
używających wodę morską jako medium chłodzące,
 w elektronice i komunikacji – komponenty precyzyjne, uszczelnienia

szkło/metal, osłony magnetyczne, układy scalone,
 w urządzeniach przemysłowych i AGD – oporowe elementy grzewcze,

rury osłonowe, płaszcze, rezystory
NIKIEL I STOPY Ni
 Nikiel odkryty został dopiero w 1751 roku przez szwedzkiego chemika Axela
Cronstedta
 Nikiel wydobywany jest w kilkunastu krajach świata, w ilości ponad 2 mln ton
rocznie. Jego rudy dzieli się na tlenkowe, siarczkowe i arsenowe. Najbogatsze
złoża niklu znajdują się w Australii, na Kubie, w Indonezji, w Południowej
Afryce, Rosji, i Kanadzie.
NIKIEL I STOPY Ni
konstrukcyjne
Stopy Ni na opory grzejne
o szczególnych właściwościach fizycznych
Ze względu na technologię wytwarzania stopów niklu dzieli się na przerabiane

plastycznie i stopy odlewnicze.
stopy przerabiane plastycznie:

 stopy odporne na korozję,
 stopy o specjalnych właściwościach elektrycznych,
 stopy do specjalnych zastosowań,
 stopy żaroodporne,
 stopy żarowytrzymałe,
Stopy odlewnicze:
 stopy odporne na korozję,
 stopy żaroodporne,
 stopy żarowytrzymałe,
 stopy lotnicze.
Stopy konstrukcyjne Ni:
Monele: Ni + 27-31% Cu, 1 – 2 %Mn, 0,5-3,0% Fe

 stopy bardzo plastyczne
 wysoka odporność na korozję
 wł. mechaniczne : Rm – 450-500 MPa; A 19-45%
 Temp pracy do 500°C
Monel wykazuje bardzo dużą odporność na działanie wielu czynników chemicznych.

Jest prawie całkowicie odporny na działanie czynników takich jak: ałun potasowy,
alkohol, siarczan amonowy, amoniak, węglan amonowy, atmosfera, kwas
borowy, kwas masłowy, fosforan amonowy, gliceryna, żelatyna, węglan potasowy,
chlorek magnezu, kwas mlekowy, kwas octowy, chlorek sodowy, azotan sodowy, kwas
fosforowy, kwas salicylowy, woda morska, kwas winny, kwas cytrynowy
Stopy typu monel charakteryzują się bardzo wszechstronnym zastosowaniem. Ze

względu na wysoką odporność na działanie pary i wysoką wytrzymałość na
rozciągnie w podwyższonych temperaturach stosuje się je w budowie turbin
parowych na łopatki. Ze względu na odporność na działanie wody morskiej znajduje
zastosowanie w budowie okrętów na rury kondensatorowe, w budowie turbin wodnych.
Stop ten stosujemy również w budowie samolotów, aparatury chemicznej, a także w
przemyśle spożywczym.
NIKIEL I STOPY Ni
Stopy Ni na opory grzejne
Do podstawowych stopów oporowych Ni należą chromel, alumel i

nichrom.
Są to stopy metali rozpuszczających się w sobie w stanie stałym,
charakteryzujące następującymi własnościami:
 dużą opornością elektryczną właściwą
 niskim współczynnikiem cieplnym oporności elektrycznej
 żaroodpornością
Chromel - Ni + 9-10%Cr
Alumel Ni + 2,5%Al, 2%Mn, 2%Si
Nichromy Ni + 15-20%Cr (temp. pracy do 900°C )
Khantal Ni + 25-30%Cr, 4-7%Al, do 3%Co (temp. pracy do 1300°C )
Stopy Ni o szczególnych właściwościach fizycznych
Stopy niklu o szczególnych własnościach fizycznych to bardzo zróżnicowana grupa stopów,

do której należą stopy:
• o określonej wartości współczynnika rozszerzalności cieplnej, np. inwar
• o stałej wartości modułu sprężystości, np. elinwar
• magnetycznie miękkie, np. permalloy, supermalloy.
Inwar jest to stop o zawartości 36-52% Ni (reszta Fe), stosowany jest na elementy
nie zmieniajcie wymiarów wraz ze zmianą temperatury. Charakteryzuje się niemal
stałym współczynnikiem α, w zależności od składu chemicznego, w zakresie
temperatur od –80 do 300 ̊C.
Przez zastąpienie części niklu kobaltem można uzyskać stop o niższym
współczynniku α, zwany superinwarem. Inny stop otrzymywany tą metodą to
kowar (ferniko), zawierający około 30% Ni, 15 – 20% Co i reszta Fe.
Stop ten stosuje się gdy zachodzi potrzeba zlutowania ze szkłem molibdenowym,
którego współczynnik α ma taką samą wartość.
Kowar, Fernico 30%Ni + 15-20%Co + Fe

Stopy Ni o szczególnych właściwościach fizycznych
W wielu przypadkach wymaga się od metalu stałych modułów sprężystości E i G,

nie zmieniających się wraz z temperaturą. Stosuje się wówczas stopy o nazwie
elinwar, o zawartości około 36% Ni i 8% Cr (Fe) Współczynnik cieplny modułu
Younga tych stopów waha się w granicach od 18*10-6 do 23*10-6 1/ ̊C, jest prawie
10-krotnie mniejszy niż stali węglowych i 20-krotnie niż stali austenitycznych.
Stopy magnetycznie miękkie to stopy niklu z żelazem o zawartości około 79%

Ni oraz 21% Fe (permalloy) i stopy o zawartości około 79% Ni, około 3% Mo,
reszta Fe (supermalloy). Charakteryzują się one bardzo dobrymi własnościami
magnetycznymi:
• wysoką przenikalnością magnetyczną
• małym natężeniem koercyjnym
• wąską pętlą histerezy
Znalazły one duże zastosowanie w radiotechnice, telekomunikacji, a także w
innych gałęziach przemysłu do budowy aparatury pomiarowej.
Stopy Ni odporne na korozję i żarowytrzymałe
stopy Ni-Mo typu HASTELLOY o bardzo dużej odporności korozyjnej

Hastelloy A Ni + 21%Mo, 18%Fe, 3%Mn, 1%Si
stopy Ni-Cr-Fe-Mo
Hastelloy X Ni + 22%Cr, 20%Fe, 9%Mo
stopy żarowytrzymałe:
Stopy Ni-Cr typu INCONEL. Stopy te zawierają ok 15-20% Cr oraz dodatki Fe,
Mo, Nb i innych pierwiastków . Stopy Inconel odznaczają się bardzo wysoką
odpornością korozyjna oraz wytrzymałością w temperaturach do 1000°C
INCONEL 725 Ni + 15%Cr, 8%M0. 3,5%Nb, 7,5%Fe, 1,5%Ti
Stopy Fe-Ni-Cr typu INCALLOY zawierają ok 35-40%Ni, 30-45%Fe, i ok

20%Cr. Wykazują wysoką żarowytrzymałość i żaroodporność w atmosferach
nawęglających i utleniających.
INCOLOY 925 Ni + 42%Fe, 13%Co, 4,5%Nb, 1,5%Ti

Stopy Ni odporne na korozję i żarowytrzymałe
Stopy Ni-Cr-Co typu NIMONIC zawierają ok 15-20%Cr i zbliżoną zawartość

Co, oraz dodatki Mo, Al. I Ti. . Mają dużą wytrzymałość na pełzanie w wysokich
temperaturach
Materiały w silniku turbinowym

KOBALT I STOPY Co
Typ sieci przestrzennej HZ (A3) do 492°C
RSC (A1) pow. 492°C
Odmiany alotropowe 2
Rm ~270 MPa
R0,2 200-250 MPa
A 4-8 %
Twardość 120-130 HB
 Kobalt jest odporny na korozję atmosferyczną, wód gruntowych,

siarkowodoru, NaOH, KOH.
 Koroduje w atmosferze amoniaku, bromu i SO2
spoiwo węglików spiekanych

Zastosowanie kobaltu:
dodatek stopowy do stali szybkotnących,
KOBALT I STOPY Co
odporne na zużycie
Stopy Co nadstopy na osnowie Co
stopy magnetycznie twarde
Nadstopy – są to stopy żarowytrzymałe charakteryzujące się dużą

wytrzymałością mechaniczną w temperaturach powyżej 800°C. Stopy te
wykazują odporność na utlenianie oraz wytrzymałość na pełzanie.
Np. stop Co – Vitalium 65% Co, 27% Cr, 6% Mo, 2% Ni
KOBALT I STOPY Co
Stopy Co odporne na zużycie -- STELLITY
stellity HS Co-Cr-W-C
3 grupy stellitów stellity Co-Cr-W-(Mo-Ni)-Fe-C
stellity Co-Cr-W-Ni-C-Si
Stellity zawierają: 35-55% Co, 25-33% Cr, 10-25% W, do 10% Fe, 1-4% C
Struktura: Węgliki M7C3 i M6C w roztworze stałym chromu i wolframu w Co
Zastosowanie: na części maszyn niesmarowane pracujące na ścieranie w wysokiej
temperaturze.
Technologia wykonywania elementów z stellitów: (1) napawanie, (2) spiekanie

Np. nakładki przylutowane do narzędzi skrawających
napawane przylgnie grzybków zaworów silników spalinowych
Rm stellitow – do 2000 MPa

stosunkowo niska temperatura topnienia
nie podlegają obróbce cieplnej
trudno obrabialne mechanicznie
temp pracy do 800°C
CYNK i STOPY Zn
Typ sieci przestrzennej HZ (A3)

Rm 120-140 MPa
R0,2 MPa
A5 ~ 55 %
Twardość 30-34 HB
Zn jest odporny na korozję w atmosferze powietrza, wody słodkiej, wody

morskiej.
Nie jest odporny na działanie atmosfery przemysłowej (SO3)
CYNK I STOPY Zn
Zastosowanie:
powłoki ochronne na stali

ogniwa galwaniczne
składnik stopowy mosiądzów, stopów magnezu, stopów aluminium
Stopy cynku - „ZNALE”
Zn + 3,5 – 30% Al., do 5% Cu, Mg
ZnAl4 ( Z40 ) Rm – 280 MPa, A5 – 5%

ZnAl4Cu3 ( Z43 ) Rm – 220 MPa, A5 – 1%
ZnAl8Cu2 ( Z82 ) Rm – 216 MPa, A5 – 1%
Lutowia i spoiwa
Lutowia miękkie - stopy o temperaturze topnienia poniżej 450°C

Lutowia twarde - stopy o temperaturze topnienia powyżej 450°C
Lutowie powinno wykazywać dobrą przyczepność dzięki dyfuzji jaka zachodzi na granicy
lutowia i powierzchni łączonej
musi zwilżać powierzchnie lutowane dlatego są to stopy o małym napiciu
powierzchniowym
Lutowia twarde
 Miedź z dodatkiem srebra lub fosforu

 mosiądze o zawartości Cu41-86%
 brązy cynowe
 stopy srebra (11-70% Ag)
Lutowia i spoiwa
Lutowia miękkie
 niska wytrzymałość Rm - <50-70 MPa
 nie mogą przenosić naprężeń (zapewniają szczelność)
 Cechy lutowi miękkich: LC30; LC30A
Stopy łatwotopliwe
Stopy o temp. topnienia poniżej 400°C,
Metale niskotopliwe:
A.T. topn. °C Gęstość g/cm3
Sn 232 7,28
Pb 327 11,34
Bi 271 9,80
Sb 631 6,7
Cd 321 8,64
Stopy łatwotopliwe
Znak stopu Stop Oznacz. Temp. topn. °C

PN-71/H-
87023
BiPb25Sn12Cd12 Wooda TBC12 70
BiPb26Sn13Cd10 Lipowitza TBC13 80
PbBi25Sn12Cd13 Rosego TOC13 146
PbSn20Bi20 Strzykawkowy TOC20 195
Niskotopliwe eutektyki potrójne i poczwórne Sn-Pb-Cd-Bi
zastosowanie:
lutowia szkła i metalu,
bezpieczniki prądowe i sygnalizacyjne,
bezpieczniki przeciwpożarowe,
matryce w odlewnictwie,
wypełniacze przy gięciu rur,
zatyczki rur i zaworów,
do inkludowania próbek metalograficznych:
Stopy łożyskowe
Część obracającego się wału lub osi – czop współpracuje z podstawowym

elementem łożyska ślizgowego – panwią (panewką), która jest osadzona w
kadłubie.
Panew zbudowana jest ze stalowego korpusu (łuski), na którym osadzona jest

warstwa ślizgowa ze stopu łożyskowego,
Poruszające się względem siebie

powierzchnie czopa wału i panwi
rozdziela warstwa smaru,
znajdującego się pod ciśnieniem tak,
że wał jest „unoszony”
Wymagania stawiane stopom łożyskowym
Główne wymagania stawiane stopom łożyskowym określają trzy grupy

charakterystycznych właściwości:
Własności ruchowe (ślizgowe):

dobra smarowność,
niewrażliwość na zacieranie się w czasie pracy,
możliwość wtłaczania produktów tarcia w powierzchnię ślizgową,
zdolność do odkształcania się.
Własności mechaniczne:
dobra wytrzymałość na ściskanie,
odpowiednia wytrzymałość na zmęczenie,
stosunkowo dobra odporność na uderzenie,
mała zmienność twardości przy podwyższonej temperaturze.
Własności fizykochemiczne:
dobre przewodnictwo cieplne,
odpowiedni współczynnik rozszerzalności cieplnej,
duża odporność na korozję chemiczną.
Stopy łożyskowe
Najlepsze skojarzenie nieraz przeciwstawnych, wymienionych wymagań dla stopów
łożyskowych, uzyskuje się w materiałach o strukturze złożonej z dwóch lub większej liczby
faz, odpowiadającej klasycznej zasadzie Charpy. Struktura stopu składa się z twardych
wydzieleń równomiernie rozmieszczonych w miękkiej osnowie metalicznej
Warunki pracy łożyska:
 rodzaj obciążenia – stałe lub zmienne (kierunek, wielkość)

 wielkość obciążenia (P)
 prędkość obwodowa czopa (V) w [m/s]
 temperatura pracy
 Iloczyn P x V charakteryzuje natężenie pracy łożyska
Stopy łożyskowe
Rodzaje materiałów łożyskowych
 stopy na osnowie cyny (Babbity)

 stopy na osnowie ołowiu
 stopy na osnowie aluminium
 brązy ołowiowe
 mosiądze
 żeliwa
Dopuszczalne warunki pracy

Stop łożyskowy nacisk prędkość iloczyn Charakter obciążenia
jednostkowy p obwodowa czopa V p ·V łożyska
MPa m/s MPa · m/s
SnSb8Cu4 (Ł89) < 10 >5 < 50 statyczne i dynamiczne
PbSnl6Sbl6Cu2 < 10 > 1,5 < 15 statyczne
CuSn4Zn7Pb6 < 8 < 3 < 12 statyczne uderzeniowe
ZnAl28Cu4 < 20 <7 < 100 statyczne
żeliwo szare < 7,5 < 1,5 < 6 łożyska wolnobieżne
Stopy na osnowie Sn
Najlepsze własności wykazują stopy zawierające nie
więcej niż 10 ÷ 12% Sb i 6 ÷ 10% Cu.
Fot. Stop łożyskowy Ł82; jasne wielokąty fazy

międzymetalicznej SnSb i iglaste Cu6Sn5 na tle
ciemnego roztworu Sb i Cu w cynie.
Mikrostruktura stopów łożyskowych cyny składa się z:

miękkiej osnowy - fazy (α) - roztworu potrójnego Cu i Sb w cynie,
twardych faz międzymetalicznych: Cu6Sn5 (iglasty kształt) w stopach gat. Ł89 i Ł89L
: Cu6Sn5 i SbSn (wielościany) w stopie gat. Ł82.
W stopach cynowych spełniona jest zasada Charpy, co pokazuje porównanie twardości faz:
miękka osnowa (α) – 20 HV 0,02
twarde kryształy nośne: (Cu6Sn5) – 230 HV 0,02
(SbSn) – 65 HV 0,02
Stopy na osnowie Pb
Stopy łożyskowe ołowiu są znacznie tańsze od
stopów cyny.
Stop łożyskowy PbSb15Sn10 (Ł10); jasne

wielokąty fazy międzymetalicznej SnSb,
drobne Cu2Sb na tle ciemnego roztworu Sb i
Snw ołowiu.
Stopy ołowiu jako główne składniki zawierają: 1 ÷ 10 cyny, 9 ÷ 16% antymonu, a ponadto
mniejsze ilości miedzi, arsenu, kadmu i niklu.
Stopy łożyskowe ołowiu mają budowę zgodną z zasadą Charpy.
Mikrostruktura stopów łożyskowych ołowiu składa się z :

- fazy (α) - roztwór stały antymonu i cyny w ołowiu, stanowiący miękką osnowę,
- faz międzymetalicznych - SbSn w postaci wielościanów foremnych i Cu2Sb w postaci igieł.
Stopy na osnowie Sn i Pb
Skład chemiczny stopów łożyskowych na osnowie cyny i ołowiu
wg PN-ISO 4381:1997 i PN-ISO 4381/Ak
Znak gat. (Cecha) Skład chemiczny, %
Sn Sb Cu Cd Pb As Ni
SnSb12Cu6Pb (Ł82) reszta 11 - 13 5-7 - 1-3 max.0,1 -
SnSb8Cu4 (Ł89) reszta 7-8 3-4 - max.0,35 max.0,1 -
SnSb8Cu4Cd (Ł89L) reszta 7-8 3-4 0,8 - 1,2 max.0,35 max.0,5 0,1 - 0,5
PbSb15SnAs (ŁAs) 0,9 - 1,7 13,5 - 15,5 max.0,7 - reszta 0,8 - 1,2 -
PbSb15Sn10 (Ł10) 9 - 11 14 - 16 max.0,7 - reszta max.0,6 -
PbSb14Sn9CuAs(Ł10As) 8 - 10 13 - 15 0,7 - 1,5 0,3 - 0,7 reszta 0,3 - 1 0,2 - 0,6
PbSb10Sn6 (Ł6) 5-7 9 - 11 max.0,7 - reszta max.0,25 -
Stopy łożyskowe cyny i ołowiu mają wiele korzystnych cech: miękkość i zdolność wchłaniania
zanieczyszczeń znajdujących się w warstwie smaru, na skutek czego mało ściera się czop (nie musi być
utwardzany), małą skłonność do zacierania, dużą odporność na korozję,
Wykazują znaczne zmniejszenie twardości i wytrzymałości zwłaszcza zmęczeniowej przy wzroście
temperatury, stąd też temperatura łożyska w czasie pracy nie powinna przekraczać 110°C
W bardzo ciężkich warunkach pracy silnie obciążonych łożysk silników średnio i szybko-obrotowych (p ·V
> 50 MPa · m/s) stopy te zawodzą. W takich wypadkach zaleca się:
brąz ołowiowy, panewki (łożyska) wielowarstwowe, stop siatkowy Al-Sn20.
Brąz ołowiowy
Brąz ołowiowy w stanie stałym jest
mieszaniną czystych składników – miedzi i
ołowiu
Znacząca różnica gęstości składników (8,96-11,35g/cm3) powoduje skłonność stopu do likwacji

ciężarowej, której można zapobiegać przez szybkie chłodzenie odlewanego stopu, bądź
stosowanie technologii metalurgii proszków.
Struktura brązu ołowiowego CuPb30 odpowiada „odwróconej" zasadzie Charpy.
Osnową w stopie jest twardy gąbczasty szkielet miedzi, który jest elementem nośnym, a
miękkim składnikiem wypełniającym ten szkielet jest ołów, który spełnia rolę awaryjnego
smaru.
Szkielet miedzi jest twardy, ale nie kruchy i dlatego brąz ołowiowy wykazuje dużą odporność
na obciążenia, także dynamiczne.
Brąz ołowiowy
Skład chemiczny brązów ołowiowych wg ISO 4383:2000
Znak Skład chemiczny, %
Cu Pb Sn Inne
CuPb10Sn10 reszta 9 - 11 9 - 11 Zn 0,5; P 0,1; Fe 0,7; Ni 0,5; Sb 0,5
CuPb17Sn5 " 14 - 20 4- 6 "
CuPb24Sn4 " 19 - 27 3 - 4,5 "
CuPb24Sn " 19 - 27 0,6 - 2 "
CuPb30 " 26 - 33 max. 0,5 "
zalety:
duża odporność na obciążenia dynamiczne,
duże przewodnictwo cieplne
duża odporność stopu na wysokie temperatury, nawet do 200°C
samosmarowność przy pracy na sucho
wady:
skłonność do likwacji
mała zdolność docierania się (duża twardość)
mała odporność na korozję
Stopy łożyskowe
Łożyska wielowarstwowe
Silnie obciążone łożyska ślizgowe m.in. agregatów, silników trakcyjnych kolejowych, przekładni
przenoszących duże moce, wytwarza się w postaci wielowarstwowych panwi współpracujących z
czopami utwardzonymi przez hartowanie powierzchniowe lub obróbkę cieplno-chemiczną.
Panwie wielowarstwowe wytwarza się różnymi metodami; spiekania proszków metali,

wylewania, nawalcowywania (platerowania), w kombinacjach z nanoszeniem warstw
galwanicznych.
Łożyska wielowarstwowe
łożyska trójwarstwowe wytwarzane są na bazie taśm bimetalicznych.
Materiałem podłoża taśmy jest stal niskowęglowa walcowana na zimno, najczęściej o grubości
kilku milimetrów, wstępnie pokrywana cienką warstewką miedzi (do 15μm) w celu zwiększenia
przyczepności. Na taśmę nanosi się proszek brązu ołowiowego, który następnie zagęszcza się i
spieka. Na ukształtowane taśmy bimetaliczne nakłada się najpierw zaporową warstewkę niklu
(ok. 1μm) w celu zabezpieczenia przed dyfuzją, a następnie galwaniczną powłokę ślizgową
Łożyska ślizgowe- wytwarzanie
Metale szlachetne i ich stopy
Srebro (Ag)
Temp. topnienia 960°C

Twardość 26 HB
 Srebro jest metalem bardzo ciągliwym i kowalnym z lśniącym połyskiem, dającym się łatwo
polerować.
 Ma największą ze wszystkich metali przewodność elektryczną
 Wykazuje skłonność do korozji związanej ze znajdującymi się w atmosferze tlenkami siarki,

 Czyste srebro ma największą przewodność cieplną, najjaśniejszą barwę i największy
współczynnik odbicia światła wśród metali dla światła widzialnego
 Srebro ma najmniejszą rezystancję kontaktową spośród wszystkich metali.
 Halogenki srebra są czułe na światło i ulegają pod jego wpływem powolnemu rozkładowi.
 Srebro nie reaguje z czystym powietrzem i wodą, ale matowieje w zetknięciu z ozonem,
siarkowodorem, powietrzem zanieczyszczonym związkami siarki.
 Srebro ma właściwości bakteriobójcze, stosuje się srebro koloidalne w celu leczenia różnych
dolegliwości.
Srebro (Ag)
Twardość 26HB
bardzo dobre przewodnictwo elektryczne i cieplne
Stopy srebra z Cu i Zn
próba 0 999
próba 1 925
próba 2 875
próba 3 830
próba 4 800
 Srebro znajduje zastosowanie głównie jako metal szlachetny. Srebro próby 925 w stopie z
miedzią jest używane do produkcji biżuterii, naczyń i sztućców itp.
 Srebro było używane do produkcji monet już 700 lat p.n.e.
 Wykorzystywane na szeroką skalę w fotografii, w postaci związków – azotanu srebra i

halogenków.
 Związki srebra są toksyczne dla bakterii, wirusów, glonów i grzybów, podobnie jak związki
innych metali ciężkich, takich jak ołowiu, miedzi czy rtęci. Jednakże w przeciwieństwie do
nich, nie są one aż tak szkodliwe dla ludzi.
 Do produkcji sprzętu elektrycznego i elektronicznego, gdzie jest cenione za bardzo dobrą

przewodność elektryczną, nawet gdy jest utlenione.
 Stosowane do produkcji spoiwa lutowniczego, a także baterii srebrowo-cynkowych i

srebrowo-kadmowych o wysokiej pojemności.
 Lustra wymagające jak najwyższego współczynnika odbicia światła (np. wysokiej jakości
teleskopy) są pokrywane srebrem (srebrzone), stopień przenikania światła.
 Do produkcji ogniw fotowoltaicznych
 Katalizator reakcji utleniania, np. podczas produkcji formaldehydu z metanolu i powietrza.

Złoto (Au)
Twardość 20HB
Mało odporne na ścieranie
 Złoto jest ciężkim, miękkim i błyszczącym metalem, będącym najbardziej kowalnym i

ciągliwym spośród wszystkich znanych metali (można wytworzyć folię Au # 10-4 mm)
 Czyste złoto ma jasnożółty kolor i wyraźny połysk, nie utlenia się w wodzie czy powietrzu.
 Z wyjątkiem helowców (tzw. gazów szlachetnych) złoto jest najmniej reaktywnym

pierwiastkiem.
 Złoto jest odporne na poszczególne kwasy, ale roztwarza się w wodzie królewskiej (łac.
aqua regia),
 Roztwarza się również w zasadowych roztworach cyjanków oraz w rtęci, tworząc
amalgamat.
 Złoto jest nierozpuszczalne w kwasie azotowym, który roztwarza srebro i inne metale, co
przez długi czas było wykorzystywane jako próba na obecność złota (np. w monetach).
 Metal rodzimy występuje jako samorodki lub ziarna w skałach litych, żyłach i
osadach.
 Szacuje się, że do końca 2017 roku, w całej historii zostało wydobytych 190 tys.
ton złota.
 Światowa konsumpcja wydobywanego złota

50% w jubilerstwie,
40% w różnych inwestycjach,
10% w zastosowaniach przemysłowych.
Metale szlachetne i ich stopy – stopy złota
 system metryczny, w którym ilość

czystego metalu podaje się w
promilach. Wtedy próba np. 0.585
mówi, że w tym stopie jest 58,5%
czystego złota.
 system karatowy, w którym przyjęto,
że czyste złoto to złoto 24 karatowe.
Obecnie w Polsce obowiązuje siedem
prób złota wiedzieć.
 nie istnieją próby pośrednie
Zastosowanie
Elektronika
 Złoto ma bardzo wysokie przewodnictwo elektryczne (tylko srebro i miedź mają wyższe, ale wadą
ich jest mniejsza odporność na korozję), przez co wykorzystywane jest w przewodach
elektrycznych do zastosowań wymagających wysokich energii.
Przemysł
 Złoty stop lutowniczy jest używany w łączeniu elementów złotej biżuterii za pomocą lutowania
wysokotemperaturowego lub lutowania twardego.
 Ze złota można wytwarzać nici używane do haftu.
 Złoto używane jako barwnik szkła tworzy intensywny czerwony kolor w szkle rubinowym.
 Złoto dobrze odbija promieniowanie elektromagnetyczne, takie jak podczerwień i światło
widzialne i fale radiowe, używane jest jako pokrycie ochronne w sztucznych satelitach, w
osłonach kombinezonów chroniących przed silnym promieniowaniem podczerwonym i broni
elektronicznej,
 Złoto jest wykorzystywane jako warstwa odbijająca w wysokiej jakości płytach CD.
 Roztwór cyjanku złota jest elektrolitem wykorzystywanym w przemysłowej galwanizacji i
elektroplastyce złota na powierzchniach metali nieszlachetnych.
Barwa stopów złota
 Powszechne stopy kolorowego złota, takie jak różowe złoto, mogą być
wytworzone poprzez dodawanie różnych ilości miedzi i srebra. Stopy
zawierające pallad i nikiel tworzą tzw. „białe złoto”, które często jest
wykorzystywane w jubilerstwie.
 Mniej powszechnymi są stopy złota zawierające dodatki Mn, Al, Fe, Ir i innych
pierwiastków które nadają złotu bardziej niezwykłe kolory, jak na przykład
niebieski
barwy stopów złota w zależności od dodatków

stopowych:
złoto białe Pd, Ni, Zn
odcień czerwony Cu
odcień purpurowy Al
odcień zielony Ag + Cd
odcień niebieski Fe
Diagram trójkątny – Różne

kolory stopów Ag-Au-Cu
Platyna (Pt)

Twardość 56HB
bardzo duża odporność korozyjna
 W stanie czystym platyna jest srebrzystobiałym metalem o silnym połysku, kowalnym

i ciągliwym.
 Nie reaguje z tlenem, wodą, kwasem chlorowodorowym i azotowym. Roztwarza się w

wodzie królewskiej, reaguje z halogenami, siarką, cyjankami i silnymi zasadami.
 Najważniejsze związki platyny to kwas heksachloroplatynowy i chlorek platyny które

są masowo wykorzystywane jako katalizatory wielu przemysłowo stosowanych reakcji
chemicznych.
Metale szlachetne i ich stopy - platyna
 Odkrycie platyny 1775 r.
 Nazwa metalu jest zdrobnieniem hiszpańskiego słowa plata (srebro); nazwą platina
(sreberko) starano się podkreślić małą użyteczność nowo odkrytego metalu.
Początkowo uważano platynę za bezwartościową odmianę srebra.
 Platyna występuje zwykle w postaci metalicznej ziaren, czasem i większych bryłek.

Zwykle zawiera domieszki żelaza (od kilku do 20%), a także inne metale z grupy
platynowców.
 Jedynym związkiem platyny występującym w przyrodzie, jest minerał sperrylit

(PtAs2),
 Platyna jest metalem wyjątkowo rzadkim. Występuje w skorupie ziemskiej w

ilościach ok. 4 ppb,
 Największym producentem platyny na świecie jest Republika Południowej Afryki,

wydobycie 140 000 kg oraz Rosja - 20 000 kg (2009 r.)
Metale szlachetne i ich stopy - platyna
Zastosowanie
 Wysoka temperatura topnienia i wyjątkowa odporność na działanie czynników chemicznych
sprawiły, że już od XIX wieku wyrabia się z platyny tygle i miski dla laboratoriów chemicznych
 Zastosowanie w aparaturze przemysłu chemicznego
 Elementy w katalizatorach samochodowych - ok. 43% ogółu zapotrzebowania na Pt (2008).
 Katalizator w wielu procesach chemicznych (synteza NH3),
 Zastosowanie w przemyśle elektronicznym – produkcja elementów urządzeń pomiarowych (np. jest

składnikiem elektrod m.in. w pH-metrach i w ogniwach paliwowych).
 Z platyny wykonuje się rezystory stosowane do pomiaru temperatury
 Ze stopów platyny wykonuje się także niektóre typy termopar np. Pt- PtRh.
 Wykorzystanie platyny w jubilerstwie w 2008 roku zapotrzebowanie wynosiło ok. 22%.
 Dysze do wytwarzania włókien z tworzyw sztucznych
 Wzorce długości Pt-Ir

1 3 Scalone

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

1 3 Scalone

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Metale i Stopy

 tworzenie połyskliwej, gładkiej powierzchni w stanie stałym (bardziej reaktywne

Pierwiastki metaliczne występują w przyrodzie przeważnie w postaci rud, a

Liczba metali w układzie okresowym pierwiastków - 94

Żelazo i jego stopy Metale nieżelazne i ich stopy

Podział metali ze względu na właściwość główną

Skorupa ziemska zbudowana jest z 93 pierwiastków, spośród nich 8 stanowi

metale lekkie o gęstości < 5 g/cm3 Al, Mg, Ti

metale niskotopliwe - o temp. topnienia < 600°C Sn, Zn, Mg, Cd

Pierwiastek Gęstość, g/cm3

Pierwiastek Temperatura topnienia

Klasyfikacja ogólna metali nieżelaznych

Metale nieżelazne i ich stopy

Metale nieżelazne Stopy metali

Metal surowy - otrzymany w procesie hutniczym z pierwotnych surowców

Metal rafinowany - metal oczyszczony zazwyczaj w procesie

Metal przetopiony - otrzymany przez przetopienie metalu surowego,

Stop metalu nieżelaznego -stop, w którym metalem podstawowym jest metal

Postać - jest określona ostatnim zabiegiem technologicznym nadającym kształt i

Stan - jest określony ostatnia obróbką cieplną lub odkształceniem plastycznym

Przykład oznaczenia stopu

Przykłady oznaczania stanów wyrobów lub półwyrobów;

W znakach stosuje się symbole chemiczne pierwiastków . Na początku

Cecha stopu - jest to umowny znak literowy lub literowo-cyfrowy określający

cecha (PN) znak

Typ sieci przestrzennej RSC (A1)

Odmiany alotropowe nie ma

Gęstość 8,9 g/cm3

Wytrzymałość na rozciąganie, Rm 200 - 250 MPa

Umowna granica plastyczności, Rp0.2 ~ 50 MPa

Wytrzymałość na rozciąganie, Rm ~ 400 – 520 MPa

Granica plastyczności, Re min. 240 MPa

 Miedź posiada również dobrą przewodność cieplną,

 Zanieczyszczenia występujące w miedzi mają duży wpływ na własności

 Ze względu na niewielką wytrzymałość, czystej miedzi nie używa się na części

Minerał Wzór chemiczny Zawartość miedzi %

Rudy miedzi są wydobywane jeżeli zawartość miedzi jest wyższa od 5 kg na

Etapy procesu przetwarzania rudy

Etap 1: Kruszenie i mielenie

Etap 2: Flotacja pianowa. Sproszkowana ruda jest mieszana ze specjalnym olejem

Etap 4: wytapianie w obecności topników. Kalcynat jest ogrzewany do

Etap 5: Przetwarzanie kamienia miedziowego w miedź konwertorową

Etap 6: Odlewanie anod. Z miedzi konwertorowej, otrzymanej w piecu szybowym

Etap 7: Rafinacja elektrolityczna W procesie elektrorafinacji uzyskuje się miedź

Podział stopów miedzi (ze względu na skład chemiczny)

Podział stopów miedzi (ze względu na sposób przetwórstwa)

Mosiądz wysokoniklowy (nowe srebro) - stop Cu, w którym następnym co do

Miedzionikiel stop Cu, w którym głównym dodatkiem stopowym jest nikiel w

Mosiądz stopowy Stop Cu + 7 - 20 Zn oraz do 9% Sn - do wyrobu biżuterii

Faza α jest roztworem stałym cynku w miedzi,

Faza β jest roztworem stałym na bazie fazy

Faza γ – roztwór stały na bazie fazy

Wpływ zawartości cynku na

Własności mechaniczne mosiądzów lanych zależą od zawartości cynku

Rola dod. stopowych w mosiądzach: zwiększenie plastyczności

zwiększenie odporności korozyjnej

Mosiądze aluminiowe na rury skraplaczy odporne na korozje w środowisku

Mosiądze niklowe na membrany do manometrów (dobra sprężystość,

Mosiądze krzemowe na kute i pasowane części maszyn o wysokich

Mosiądze odlewnicze struktura α + β

Obróbka cieplna mosiądzów:

 wyżarzanie ujednaradniające ~700°C

Rodzaje korozji mosiądzów: