SPRAWOZDANIE Z MATERIAŁOZNAWSTWA -

LABORATORIUM

OBRÓBKA CIEPLNA STALI

Obróbką cieplną nazywa sie zabiegi technologiczne umożliwiające dzięki grzaniu i chłodzeniu
zmianę mikrostruktury , a przez to własności stopów : mechanicznych , fizycnych ,
technologicznych i chemicznych . Obróbce cieplnej można poddawać stopy , w których zabiegi
cieplne wywołują w stanie lanym zmianę rozpuszczalności skadników i przemianę eutektoidalną
lub alotropową .

zabiegi obróbki cieplnej

Wyżarzanie Ulepszanie utwardzanie

cieplne dyspresyjne

bez przemiany z przemianą

fazowej fazową

ujednorodnianie wyżarzanie zupełne hartowanie przesycanie

rekrystalizowanie normalizowanie odpuszczanie starzenie
odprężanie wyżarzanie wymrażanie
izotermiczne stabilizowanie
zmiękczanie

Wyżarzanie ma na celu zapewnienie struktury końcowej zgodnej fazowo ze stanem równowagi .

Ujednorodnieniu poddaje się odlewy , rekrystalizowaniu - wyroby odkształcone plastycznie na
zimno , a odprężaniu - wyroby po takich procesach wywoujących naprężeniajak odlewanie ,
spawanie , obróbka plastyczna , obróbka cieplna i obróbka skrawaniem . Natomiast zabiegi
wyżarzania z przemianą fazową są stosowane do wyrobów stalowych .
1- ujednorodnienie 5- rekrystalizowanie
2- wyżarzanie zupene 6- odprężanie odlewów , przedmiotów spawanych , odkówek
3- normalizowanie 7- odprżanie przedmiotów po obrbce plastycznej na zimno
4- zmiękczanie

Celem ujednorodnienia jest usunięcie segregacji dendrytycznej a równocześnie następuje zanik

naprężeń odlewniczych . Zabieg polega na wygrzewaniu w temperaturze 50 - 200 stopni
Celsjusza poniżej solidusu przez kilka do kilkunastu godzin i powolnym studzeniu . Polepsza
cigliwość lecz pogarsza ( nieznacznie ) wytrzymałość i twardość a w przypadku stali powoduje
rozrost ziarna i dlatego wskazane jest późniejsze normalizowanie .
Celem rekrystalizowania ( stosuje się po zakończeniu obróbki plastycznej ) jest usunięcie
kruchości i naprężeń własnych oraz zmniejszenie anizotropii wywołanych odksztaceniem
plastycznym na zimno ( skutków zgniotu ) . Zabieg polega na wygrzewaniu w temperaturze
rekrystalizowania przez dwie do sześciu godzin i na powolnym studzeniu . Aby uzyskać
drobnoziarnistą strukturę wyrobów stosuje się niższe temperatury zabiegu . Najczęściej
procesowi rekrystalizacji poddaje się blachy i druty . Rekrystalizowanie udarowe polega na
szybkim nagrzewaniu do temperatury powyrej 500 stopni Celsjusza i zapewnia ono większą
wytrzymałoś i plastyczność oraz drobnoziarnistą strukturę wyrobów .
Odprężanie ma na celu usunięcie naprężeń własnych bez zmiany struktury materiału . Zabieg ten
poleg na wygrzewaniu w temperaturze zależnej od przyczyn , które wywołały naprężenia , przez
kilka godzin i na powolnym studzeniu . Temperatura odprężania jest niższa od 50 do 100 stopni
Celsjusza niższa od temperatury rekrystalizacji ( dla odlewów staliwnych mniejsza niż 650 a
żeliwnych 550 stopni Celsjusza ) .Czas tego procesu nieprzekracza dwóch godzin . W czasie
zabiegu zanikają głównie naprężenia makroskopowe spowodowane nierównomiernym
krzepnięciem cieńszych i grubszych ścianek odlewu . Odprężanie odlewów zachodzi również w
temperaturze otoczenia , ale trwa wtedy od kilku do kolkunastu miesięcy . Ten rodzaj zabiegu
nazywa się odprężaniem samorzutnym albo sezonowaniem . Odprężanie wyrobów stalowych
spawanych przeprowadza się w temperaturze nie przekraczającej 650 stopni Celsjusza przez
dwie do trzech godzin .
Wyżarzanie zupełne ma na celu całkowite przekrystalizowanie i uzyskanie jednorodnej ,
drobnoziarnistej struktury stali . Zabieg zapewnia usunięcie naprężeń własnych , nadaje stali
dobrą ciągliwość i dobrą obrabialność . Wyżarzanie zupełne polega na austnityzowaniu czyli na
wygrzewaniu w temperaturze ( 30 - 50 stopni ) + Ac3 stali przedeutektoidalnej i ( 30 - 50
stopni ) + Ac cm stali zaeutektoidalnej . Wygrzewanie zapewnia drobnoziarnistą , praktycznie
jednorodną , strukturę austenityczną . Zabieg trwa około dwóch godzin i po nim stosuje się
bardzo powolne studzenie .
Zadaniem normalizowania jest całkowite przekrystalizowanie i uzyskanie jednorodnej
drobnoziarnistej struktury stali zgodnej z wykresem Fe-Fe3C . Zabieg zapewnia usunięcie
naprężeń własnych , największe możliwe rozdrobnienie ziarna , nadaje stali dobrą ciągliwość ,
przy nieznacznie większych w porównaniu z wyżarzaniem zupełnym wytrzymałości i twardości ,
dobrą obrabialność i podatność do właściwej obrobki cieplnej . Warunki normalizowania są takie
same jak wyżarzania zupełnego ale stosuje się większą szybkoć chłodzenia . Normalizowanie
ograniczone jest do stali o dostatecznie dużych szybkościach krytycznych chłodzenia .
Wyżarzanie z przemianą izotermiczną ( izotermiczne ) jest takie samo jak wyżarzanie zupełne
różni się tylko tym , że z temperatury austenityzacji przedmiot przenosi się szybko do kąpieli
solnej o temperaturze niższej od Ar1 i przetrzymuje się w niej przez czas potrzebny do
zakończenia przemiany perlitycznej , a następnie chłodzi na powietrzu do temperatury otoczenia .
Wyżarzaniu izotermicznemu poddaje się duże odlewy staliwne i odkówki zwłaszcza ze stali
stopowych o małej szybkości krytycznej chłodzeni , którym normalizowani nie zapewnia
dostatecznego zmniejszenia twardości.
Zmiękczanie ( sferoidyzacja ) ma na celu uzyskanie najmniejszej , możliwej dla danej stali ,
twardości przez przemianę struktury perlitycznej w sferoidyt . Zapewnia polepszenie
skrawalności i podatności do odksztaceń plastycznych , zwlaszcza stali wysokowęglowych .
Zabieg polega na dlugotrwałym wyżarzaniu w temperaturze zbliżonej do A1 i następnie bardzo
powolnym studzeniu aż do ok 600 stopni Celsjusza . Podczas zmiękczania jest konieczne
utrzymanie stałej temperatury gdyż nie utrzymanie jej może spowodować niejednorodnoć i
gruboziarnistość .
Zabiegi hartowania i odpuszczania obejmowane są wspólną nazwą ulepszania cieplnego ( po
hartowaniu zawsze stosuje się odpuszczanie ) . Hartowanie połączone z przemianą fazową
prowadzi do struktury końcowej niezgodnej ze stanem równowagi metastabilnej . Natomiast
odpuszczanie również połączone z przemianą fazową zapewnia powrót do stanu stabilnego ,
zgodnego fazowo ze stanem równowagi . Znaczenie ulepszania cieplnego spowodowane jest
możliwocią zmiany własności mechanicznych stali w bardzo szerokim zakresie .
Celem hartowania jest uzyskanie struktury martenzytycznej ( ewentualnie bainitycznej ) o dużej
twardości , wytrzymałości i odporności na ścieranie , powodującej jednak znaczną kruchość i
naprężenia własne . Hartowanie polega na austenityzowaniu stali w temperaturze i czasie
potrzebnym do maksymalnego rozpuszczenia składników stopowych w austenicie , a następnie
na chołodzeniu stali z szybkością większą od krytycznej , dla zapewnienia przemiany
martenzytycznej . Czas austenityzacji powinien być możliwie krótki , wystarczający do przejścia
pierwiastków stopowych do roztworu , a nie powodujący rozrostu ziarn austenitu i zmian
powierzchniowych stali ( od kilku do kilku dziesięciu minut )
1- hartowanie
2- odpuszczanie wysokie
3- ulepszanie cieplne
4- odpuszczanie średnie
5- odpuszczanie niskie
6- odprężanie po obróbce cieplnej
7- stabilizowanie

Prawidłowo zahartowana stal przedeutektoidalna ma strukturę drobno iglastgo martezytu z

niewielką ilością austenitu szczątkowego a stal zaeutektoidalna lub stopowa - drobno iglastego
martenzytu z drobnymi wydzieleniami węglików i austenitem szczątkowym . Twardość stali
zahartowanej zależy o zawartości węgla , to znaczy od twardości martenzytu i ilości austenitu
szczątkowego . Hartowanie zapewnia dużą twardość , wytrzymałość i granicę plastyczności ale
powoduje znaczną kruchość . Wydłużenie i przewężenie stali zahartowanej są bliskie zeru ,
udarność jest bardzo mała , a także wywołuje znaczne naprężenia hartownicze . Przyczyną
naprężeń jest szybkie oziębianie z temperatury austenityzacji , a zachodząca poniżej temperatury
Ms przemiana martenzytyczna powoduje naprężenia strukturalne . Im większa jest zawartość
pierwiastków takich jak chrom , wolfram i wanad i im bardziej gruboziarnista jest stal , tym
naprężenia hartownicze są większe . ze względu na przebieg chłodzenia wyróżnia się hartowanie
zwykłe , stopniowe i izotermiczne . Hartowanie zwykłe polega na ciągłym chłodzeniu przedmiotu
w jednym środku chłodzącym od temperatury austenityzacji do temperatury otoczenia ( powoduje
największe naprężenia hrtownicze ) . Hartownie stopniowe polega na chłodzeniu przedmiotu z
przystankiem izotermicznym w dwóch ośrodkach chłodzących . Po wyjciu z kąpieli solnej
przedmiotu do temperatury otoczenia chłodzi się na powietrzu . Wspólną cechą hartowania
zwykłego i stopiniowego jest jednakowa końcowa struktura martenzytyczna . Hartownie
izotermiczne również polega na chłodzeniu przedmiotu z przystankiem i przeprowadza się je
analogiczie jak hartownie stopniowe . Różnica polega na wyższej tmperaturze ( od 250 do 350
stopni Celsjusza ) i nazncznie dłuższym czasie przystanku zapewniającym przebieg przemiany
bainitycznej , Kosztem nieco mniejszej twardości i wytrzymałości zapewnia znacznie większą
ciągliwość i udarność stali.. Hartowaniwe powierzchniowe zapewnia większą odporność na
ścieranie warstwy zewnętrznej przy rdzeniu mniej twardym i wytrzymałym ale bardziej
ciągliwym ( stosuje się do elementów obciążonych dynamicznie ) . Zabieg przeprowadza się
przez szybkie nagrzewanie około 850 do 950 stopni Celsjusza ( ilość energii cieplnej
doprowadzana w jednostce czasu do powierzchni przedmiotu musi być dużo większa od ilości ,
jaka może przeniknąć w głąb przekroju dzięki przewodności cieplnej ) oraz szybkim chłodzeniu
tak aby większa iloś ciepła znajdująca się w warstwie zewnętrznej została odprowadzona przez
środek chłodzący a nie wnikła w głąb przekroju . Ze względu nasposób nagrzewania wyróżnia się
hartowanie płomieniowe i indukcyjne . W pierwszej metodzie ciepla dostarcza płomień a w
metodzie indukcyjnej na powierzchni są wzbudzane prądy wirowe zamieniające się prawie
całkowice w ciepło.

Hartowanie zwykłe Hartowanie stopniowe Hartowanie bainityczne

1- izotermiczne
2- ciągłe
3- martenzytyczo-bainityczne
Obróka podzerowa ( wymrażanie ) jest to przedłużenie chodzeni po austenityzacji (podczas
hartowania ) .Obróbka podzerowa powiększa twardość , zapewnia niezmienność wymiarów
przedmiotu w temperaturze otoczenia oraz polepsza własności magnetyczne materiaów
magnetycznie twardych . Najlepsze wyniki otrzymuje się im szybciej po zakończeniu hartowania
przeprowadza się wymrażanie , unikniemy wtedy stabilizacji austenitu szczątkowego . Dla
większości stali temperatura Mf nie przekracza minus 70 stopni Celsjusza . Wówczas jako kąpiel
wymrażającą stosuje się roztwór stałego dwutlenku węgla w alkoholu .
Po hartowaniu martenzytycznym konieczne jest odpuszczanie stali . Odpuszczanie należy
przeprowadzać bezpośrednio po hartowaniu . Im dłuższa jest przerwa między zabiegami , tym
wyniki podpuszczania są gorsze . Zabieg ten polega na wygrzewaniu w temperaturze niższej od
Ac1 i powolnym studzeniu zwykle na powietrzu . Czas wygrzewania wynosi około dwie do trzech
godzin i zależy od składu stali . Prędkość chłodzenia nie wpływa na strukturę końcową i
własności materiału . Wybór temperatury odpuszczania zależy od wymaganych końcowych
własności mechanicznych . Wyrónia się trzy zakresy temperaturowe odpuszczania stali
konstrukcyjnych :
Do 300 stopni Celsjusza odpuszczanie niskie . Zapewnia strukturę martenzytu odpuszczonego i w
związku z tym dużą twardość , wytrzymalość i odporność na ścieranie przy minimalnej
ciągliwości .
Od 300 do 500 stopni Celsjusza odpuszczanie średnie zapewnia drobnodyspersyjną strukturę
sorbityczną o znacznej twardości , wytrzymałości i sprężystości przy dość dobrej ciągliwości .
Od 500 do 700 stopni Celsjusza odpuszczanie wysokie zapewnia strukturę sorbityczną o małej
dyspersji i w związku z tym dobrą wytrzmymałość i twardość przy dużej ciągliwości i udarności .
Ulepszanie cieplne połączne z odpuszczaniem w zakresie 580 - 680 stopni Celsjusza zapwnia
dobre własności mechaniczne stali w granicach umożliwiających obróbkę skrawaniem i lepsze
rozdrobnienie i ujednorodnienie struktury stali .
Stabilizowanie jest odmianą niskiego odpuszczania . Polega na długotrwałym wygrzewaniu
(kilkadziesiąt godzin ) w temperaturze od 80 - 150 stopni Celsjusza . Celmem zabiegu jest
otrzymanie struktury martenzytu odpuszczonego , a przedewszystkim zmiany austenitu
szczątkoweto w martenzyt regularny . Zabieg przyspiesza przemianę austenitu szczątkowego , co
zapewnia stałość wymiarów przedmiotów obrobionych cieplnie .
Przesycanie polega na wygrzewaniu stopu w temperaturze zapewniającej przejście składników
fazowych do roztworu stalego ( w temperaturze wyższej od temperatury nasycenia roztworu ) , a
następnie szybkim oziębieniu do temperatury otoczenia . Zabieg zapewnia otrzymanie
jednofazowej struktury przesyconego roztworu stałego ( w temperaturze otoczenia ) , niezgodnej
fazowo ze stanem rónowagi zapwniającej małą twardość i wytrzymaość , ale dużą ciągliwość .
Starzenie polega na wydzielaniu się składnika przesycającego z roztworu w postaci drobno
dyspersyjnych wtrąceń , hamujących poślizgi i powodująych umocnienie stopu przy czym
powiększa się jego twardość i wytrzymałość a zmniejsza ciąglwość .
Przemiana perlityczna przebiega przez zarodkowanie i wzrost nowej fazy . Rozpoczyna ją
pojawienie się w austenicie zarodków krystalizacji cementytu . W rezultacie z ziarna austenitu
powstaje kilka różnie zorientowanych zbiorów równoległych płytek ferrytu i cementytu
tworzących ziarno perlitu. Przemiana perlityczna przebiega zawsze do końca to znaczy ustaje po
całkowitym wyczerpaniu się austenitu .Uprzywilejowany miejscem zarodkowania ferrytu są
graniceziarn austenitu . W wyniku przemiany alotropowej gamma w alfa tworzą się cienkie płytki
ferrytu , znacznie przesycone węglem . Granice między fazowe austenit - ferryt są więc sprzężone
. Bardzo mała szybkość dyfuzji sprawia , że z ferrytu nie wydziela się cały nadmiar węgla i
skutkiem tego ferryt pozostaje częściowo przesycony węglem . Produktem przemiany jest
struktura płytkowa , stanowiąca mieszaninę częsciowo przesycongo węglem ferrytu i cementytu .
Przy mniejszych przechłodzeniach tworzy się bainit górny , przy większych bainit dolny .
Warunkiem wywołującym przemianę martenzytyczną jest chłodzenie ( ciągłe ) stali z szybkością
większą od krytycznej , zapewniajce przechodzenie austenitu do temperatur 300 - 200 stopni
Celsjusza , przy ktrórych dyfuzja właściwie nie zachodzi . Przemiana martenzytyczna przbiega
przez zarodkowanie i bardzo szybki wzrost . Przyjmuje się , że uprzywilejowanym miejscem
heterogenicznego zarodkowania martenzytu są w ziarnach austenitu mikroobszary koncentracji
naprężeń ( powsatjących podczas chłodzenia ) skupieniach dyslokacji .