Professional Documents
Culture Documents
Giao Trinh Triet Hoc Chuyen Nganh
Giao Trinh Triet Hoc Chuyen Nganh
ng ch bin: GS, TS. Nguyn Ngc Long - GS, TS. Nguyn Hu Vui Tp th tc gi: PGS. TS. V Tnh PGS.TS. Trn Vn Thy GS, TS. Nguyn Hu Vui GS, TS. Nguyn Ngc Long TS. Vng Tt t TS. Dng Vn Thnh PGS, TS. on Quang Th TS. Nguyn Nh Hi PGS, TS. Trng Giang Long PGS.TS. on c Hiu TS. Phm Vn Sinh Th.S. V Thanh Bnh CN. Nguyn ng Quang
Khi qut li, c th hiu: Trit hc l h thng tri thc l lun chung nht ca con ngi v th gii; v v tr, vai tr ca con ngi trong th gii y. Trit hc ra i do hot ng nhn thc ca con ngi phc v nhu cu sng; song, vi t cch l h thng tri thc l lun chung nht, trit hc ch c th xut hin trong nhng iu kin nht nh sau y: Con ngi phi c mt vn hiu bit nht nh v t n kh nng rt ra c ci chung trong mun vn nhng s kin, hin tng ring l. X hi pht trin n thi k hnh thnh tng lp lao ng tr c. H nghin cu, h thng ha cc quan im, quan nim ri rc li thnh hc thuyt, thnh l lun v trit hc ra i. Tt c nhng iu trn cho thy: Trit hc ra i t thc tin, do nhu cu ca thc tin; n c ngun gc nhn thc v ngun gc x hi.
b) i tng ca trit hc
Trong qu trnh pht trin, i tng ca trit hc thay i theo tng giai on lch s. Ngay t khi mi ra i, trit hc c xem l hnh thi cao nht ca tri thc, bao hm trong n tri thc v tt c cc lnh vc khng c i tng ring. y l nguyn nhn su xa lm n y sinh quan ni m cho r ng, tri t h c l khoa hc ca mi khoa hc, c bit l trit hc t nhin ca Hy Lp c i. Thi k ny, trit hc t c nhiu thnh tu rc r m nh hng ca n cn in m i vi s pht trin ca t tng trit hc Ty u. Thi k trung c, Ty u khi quyn lc ca Gio hi bao trm mi lnh vc i sng x hi th trit hc tr thnh n l ca thn hc. Nn trit hc t nhin b thay bng nn trit hc kinh vin. Trit hc lc ny pht trin mt cch chm chp trong mi trng cht hp ca m trng trung c. S pht trin mnh m ca khoa hc vo th k XV, XVI to mt c s tri thc vng chc cho s phc hng trit hc. p ng yu cu ca thc tin, c bit yu cu ca sn xut cng nghip, cc b mn khoa hc chuyn ngnh nht l cc khoa hc thc nghim ra i vi tnh cch l nhng khoa hc c lp. S pht trin x hi c thc y bi s hnh thnh v cng c quan h sn xut t bn ch ngha, bi nhng pht hin ln v a l v thin vn cng nhng thnh tu khc ca c khoa hc t nhin v khoa hc nhn vn m ra mt thi k mi cho s pht trin trit hc. Trit hc duy vt ch ngha da trn c s tri thc ca khoa hc thc nghim pht trin nhanh chng trong cuc u tranh vi ch ngha duy tm v tn gio v t ti nh cao mi trong ch ngha duy vt th k XVII - XVIII Anh, Php, H Lan, vi nhng i biu tiu biu nh Ph.Bcn, T.Hpx (Anh), ir, Henvtiut (Php), Xpinda (H Lan)... V.I.Lnin c bit nh gi cao cng lao ca cc nh duy vt Php thi k ny i vi s pht trin ch ngha duy vt trong lch s trit hc trc
3
Mc. "Trong sut c lch s hin i ca chu u v nht l vo cui th k XVIII, nc Php, ni din ra mt cuc quyt chin chng tt c nhng rc ri ca thi trung c, chng ch phong kin trong cc thit ch v t tng, ch c ch ngha duy vt l trit hc duy nht trit , trung thnh vi tt c mi hc thuyt ca khoa hc t nhin, th ch vi m tn, vi thi o c gi, v.v."1. Mt khc, t duy trit hc cng c pht trin trong cc hc thuyt trit hc duy tm m nh cao l trit hc Hghen, i biu xut sc ca trit hc c in c. S pht trin ca cc b mn khoa hc c lp chuyn ngnh cng tng bc lm ph sn tham vng ca trit hc mun ng vai tr "khoa hc ca cc khoa hc". Trit hc Hghen l hc thuyt trit hc cui cng mang tham vng . Hghen t coi trit hc ca mnh l mt h thng ph bin ca s nhn thc, trong nhng ngnh khoa hc ring bit ch l nhng mt khu ph thuc vo trit hc. Hon cnh kinh t - x hi v s pht trin mnh m ca khoa hc vo u th k XIX dn n s ra i ca trit hc Mc. on tuyt trit vi quan nim "khoa hc ca cc khoa hc", trit hc mcxt xc nh i tng nghin cu ca mnh l tip tc gii quyt mi quan h gia vt cht v thc trn lp trng duy vt trit v nghin cu nhng quy lut chung nht ca t nhin, x hi v t duy. Trit hc nghin cu th gii bng phng php ca ring mnh khc vi mi khoa hc c th. N xem xt th gii nh mt chnh th v tm cch a ra mt h thng cc quan nim v chnh th . iu ch c th thc hin c bng cch tng kt ton b lch s ca khoa hc v lch s ca bn thn t tng trit hc. Trit hc l s din t th gii quan bng l lun. Chnh v tnh c th nh vy ca i tng trit hc m vn t cch khoa hc ca trit hc v i tng ca n gy ra nhng cuc tranh lun ko di cho n hin nay. Nhiu hc thuyt trit hc hin i phng Ty mun t b quan nim truyn thng v trit hc, xc nh i tng nghin cu ring cho mnh nh m t nhng hin tng tinh thn, phn tch ng ngha, ch gii vn bn... Mc d vy, ci chung trong cc hc thuyt trit hc l nghin cu nhng vn chung nht ca gii t nhin, ca x hi v con ngi, mi quan h ca con ngi ni chung, ca t duy con ngi ni ring vi th gii xung quanh.
2. Vn c bn ca trit hc
Trit hc cng nh nhng khoa hc khc phi gii quyt rt nhiu vn c lin quan vi nhau, trong vn cc k quan trng l nn tng v l im xut pht gii quyt nhng vn cn li c gi l vn c bn ca trit hc. Theo ngghen: "Vn c bn ln ca mi trit hc, c bit l ca trit hc hin i, l vn quan h gia t duy vi tn ti"1.
1. V.I.Lnin: Ton tp, Nxb. Tin b, Mtxcva, 1980, t.23, tr. 50. 1. C.Mc v Ph.ngghen: Ton tp, Nxb. Chnh tr quc gia, H Ni, 1995, t.21, tr. 403.
Gii quyt vn c bn ca trit hc khng ch xc nh c nn tng v im xut pht gii quyt cc vn khc ca trit hc m n cn l tiu chun xc nh lp trng, th gii quan ca cc trit gia v hc thuyt ca h. Vn c bn ca trit hc c hai mt, mi mt phi tr li cho mt cu hi ln. Mt th nht: Gia thc v vt cht th ci no c trc, ci no c sau, ci no quyt nh ci no? Mt th hai: Con ngi c kh nng nhn thc c th gii hay khng? Tr li cho hai cu hi trn lin quan mt thit n vic hnh thnh cc trng phi trit hc v cc hc thuyt v nhn thc ca trit hc.
Nhng vn c trit hc t ra v tm li gii p trc ht l nhng vn thuc v th gii quan. Th gii quan ng vai tr c bit quan trng trong cuc sng ca con ngi v x hi loi ngi. Tn ti trong th gii, d mun hay khng con ngi cng phi nhn thc th gii v nhn thc bn thn mnh. Nhng tri thc ny dn dn hnh thnh nn th gii quan. Khi hnh thnh, th gii quan li tr thnh nhn t nh hng cho qu trnh con ngi tip tc nhn thc th gii. C th v th gii quan nh mt "thu knh", qua con ngi nhn nhn th gii xung quanh cng nh t xem xt chnh bn thn mnh xc nh cho mnh mc ch, ngha cuc sng v la chn cch thc hot ng t c mc ch, ngha . Nh vy th gii quan ng n l tin xc lp nhn sinh quan tch cc v trnh pht trin ca th gii quan l tiu ch quan trng v s trng thnh ca mi c nhn cng nh ca mi cng ng x hi nht nh. Trit hc ra i vi t cch l ht nhn l lun ca th gii quan, lm cho th gii quan pht trin nh mt qu trnh t gic da trn s tng kt kinh nghim thc tin v tri thc do cc khoa hc a li. l chc nng th gii quan ca trit hc. Cc trng phi chnh ca trit hc l s din t th gii quan khc nhau, i lp nhau bng l lun; l cc th gii quan trit hc, phn bit vi th gii quan thng thng.
2. Ch ngha duy vt, ch ngha duy tm v thuyt khng th bit a) Ch ngha duy vt v ch ngha duy tm
Vic gii quyt mt th nht vn c bn ca trit hc chia cc nh trit hc thnh hai trng phi ln. Nhng ngi cho rng vt cht, gii t nhin l ci c trc v quyt nh thc ca con ngi c coi l cc nh duy vt; hc thuyt ca h hp thnh cc mn phi khc nhau ca ch ngha duy vt. Ngc li, nhng ngi cho rng, thc, tinh thn c trc gii t nhin c gi l cc nh duy tm; h hp thnh cc mn phi khc nhau ca ch ngha duy tm. - Ch ngha duy vt: Cho n nay, ch ngha duy vt c th hin di ba hnh thc c bn: ch ngha duy vt cht phc, ch ngha duy vt siu hnh v ch ngha duy vt bin chng. + Ch ngha duy vt cht phc l kt qu nhn thc ca cc nh trit hc duy vt thi c i. Ch ngha duy vt thi k ny trong khi tha nhn tnh th nht ca vt cht ng nht vt cht vi mt hay mt s cht c th v nhng kt lun ca n mang nng tnh trc quan nn ngy th, cht phc. Tuy cn rt nhiu hn ch, nhng ch ngha duy vt cht phc thi c i v c bn l ng v n ly gii t nhin gii thch gii t nhin, khng vin n Thn linh hay Thng . + Ch ngha duy vt siu hnh l hnh thc c bn th hai ca ch ngha duy vt, th hin kh r cc nh trit hc th k XV n th k XVIII v nh cao vo th k th XVII, XVIII. y l thi k m c hc c in thu c nhng thnh tu rc r nn trong
6
khi tip tc pht trin quan im ch ngha duy vt thi c i, ch ngha duy vt giai on ny chu s tc ng mnh m ca phng php t duy siu hnh, my mc phng php nhn th gii nh mt c my khng l m mi b phn to nn n lun trong trng thi bit lp v tnh ti. Tuy khng phn nh ng hin thc nhng ch ngha duy vt siu hnh cng gp phn khng nh vo vic chng li th gii quan duy tm v tn gio, in hnh l thi k chuyn tip t m trng trung c sang thi phc hng. + Ch ngha duy vt bin chng l hnh thc c bn th ba ca ch ngha duy vt, do C.Mc v Ph.ngghen xy dng vo nhng nm 40 ca th k XIX, sau c V.I.Lnin pht trin. Vi s k tha tinh hoa ca cc hc thuyt trit hc trc v s dng kh trit thnh tu ca khoa hc ng thi, ch ngha duy vt bin chng, ngay t khi mi ra i khc phc c hn ch ca ch ngha duy vt cht phc thi c i, ch ngha duy vt siu hnh v l nh cao trong s pht trin ca ch ngha duy vt. Ch ngha duy vt bin chng khng ch phn nh hin thc ng nh chnh bn thn n tn ti m cn l mt cng c hu hiu gip nhng lc lng tin b trong x hi ci to hin thc y. - Ch ngha duy tm: Ch ngha duy tm chia thnh hai phi: ch ngha duy tm ch quan v ch ngha duy tm khch quan. + Ch ngha duy tm ch quan tha nhn tnh th nht ca thc con ngi. Trong khi ph nhn s tn ti khch quan ca hin thc, ch ngha duy tm ch quan khng nh mi s vt, hin tng ch l phc hp nhng cm gic ca c nhn, ca ch th. + Ch ngha duy tm khch quan cng tha nhn tnh th nht ca thc nhng theo h y l l th tinh thn khch quan c trc v tn ti c lp vi con ngi. Thc th tinh thn khch quan ny thng mang nhng tn gi khc nhau nh nim, tinh thn tuyt i, l tnh th gii, v.v.. Ch ngha duy tm trit hc cho rng thc, tinh thn l ci c trc v sn sinh ra gii t nhin; nh vy l bng cch ny hay cch khc tha nhn s sng to ra th gii. V vy, tn gio thng s dng cc hc thuyt duy tm lm c s l lun, lun chng cho cc quan im ca mnh. Tuy nhin, c s khc nhau gia ch ngha duy tm trit hc vi ch ngha duy tm tn gio. Trong th gii quan tn gio, lng tin l c s ch yu v ng vai tr ch o. Cn ch ngha duy tm trit hc li l sn phm ca t duy l tnh da trn c s tri thc v l tr. V phng din nhn thc lun, sai lm ca ch ngha duy tm bt ngun t cch xem xt phin din, tuyt i ha, thn thnh ha mt mt, mt c tnh no ca qu trnh nhn thc mang tnh bin chng ca con ngi. Cng vi ngun gc nhn thc lun, ch ngha duy tm ra i cn do ngun gc
7
x hi. S tch ri lao ng tr c vi lao ng chn tay v a v thng tr ca lao ng tr c i vi lao ng chn tay trong cc x hi c to ra quan nim v vai tr quyt nh ca nhn t tinh thn. Cc giai cp thng tr v nhng lc lng x hi phn ng ng h, s dng ch ngha duy tm lm nn tng l lun cho nhng quan im chnh tr - x hi ca mnh. Mt hc thuyt trit hc tha nhn ch mt trong hai thc th (vt cht hoc tinh thn) l ngun gc ca th gii c gi l nht nguyn lun (nht nguyn lun duy vt hoc nht nguyn lun duy tm). Trong lch s trit hc cng c nhng nh trit hc xem vt cht v tinh thn l hai nguyn th tn ti c lp, to thnh hai ngun gc ca th gii; hc thuyt trit hc ca h l nh nguyn lun. Li c nh trit hc cho rng vn vt trong th gii l do v s nguyn th c lp to nn; l a nguyn lun trong trit hc (phn bit vi thuyt a nguyn chnh tr). Song ch l biu hin tnh khng trit v lp trng th gii quan; rt cuc chng thng sa vo ch ngha duy tm. Nh vy, trong lch s tuy nhng quan im trit hc biu hin a dng nhng suy cho cng, trit hc chia thnh hai trng phi chnh: ch ngha duy vt v ch ngha duy tm. Lch s trit hc cng l lch s u tranh ca hai trng phi ny.
Phng php bin chng phn nh "bin chng khch quan" trong s vn ng, pht trin ca th gii. L lun trit hc ca phng php c gi l "php bin chng".
1. S i lp gia phng php siu hnh v phng php bin chng a) Phng php siu hnh
Phng php siu hnh l phng php: + Nhn thc i tng trng thi c lp, tch ri i tng ra khi cc chnh th khc v gia cc mt i lp nhau c mt ranh gii tuyt i. + Nhn thc i tng trng thi tnh ti; nu c s bin i th y ch l s bin i v s lng, nguyn nhn ca s bin i nm bn ngoi i tng. Phng php siu hnh lm cho con ngi "ch nhn thy nhng s vt ring bit m khng nhn thy mi lin h qua li gia nhng s vt y, ch nhn thy s tn ti ca nhng s vt y m khng nhn thy s pht sinh v s tiu vong ca nhng s vt y, ch nhn thy trng thi tnh ca nhng s vt y m qun mt s vn ng ca nhng s vt y, ch nhn thy cy m khng thy rng"1. Phng php siu hnh bt ngun t ch mun nhn thc mt i tng no trc ht con ngi cng phi tch i tng y ra khi nhng mi lin h v nhn thc n trng thi khng bin i trong mt khng gian v thi gian xc nh. Song phng php siu hnh ch c tc dng trong mt phm vi nht nh bi hin thc khng ri rc v ngng ng nh phng php ny quan nim.
v ci to th gii.
Trong trit hc Mc - Lnin, l lun v phng php thng nht hu c vi nhau. Php bin chng duy vt l l lun khoa hc phn nh khi qut s vn ng v pht trin ca hin thc; do , n khng ch l l lun v phng php m cn l s din t quan nim v th gii, l l lun v th gii quan. H thng cc quan im ca ch ngha duy vt mcxt, do tnh ng n v trit ca n em li tr thnh nhn t nh hng cho hot ng nhn thc v hot ng thc tin, tr thnh nhng nguyn tc xut pht ca phng php lun. Bi dng th gii quan duy vt v rn luyn t duy bin chng, phng v chng ch ngha ch quan, trnh phng php t duy siu hnh va l kt qu, va l mc ch trc tip ca vic hc tp, nghin cu l lun trit hc ni chung, trit hc Mc - Lnin ni ring.
Cu hi n tp 1. c trng ca tri thc trit hc. S bin i i tng ca trit hc qua cc giai on lch s? 2. Vn c bn ca trit hc. C s phn bit ch ngha duy vt v ch ngha duy tm trong trit hc? 3. S i lp gia phng php bin chng v phng php siu hnh? 4. Vai tr ca trit hc trong i sng x hi?
11
a) Khong t th k XXV - XV tr. CN gi l nn vn minh sng n. b) T th k XV - VII tr. CN gi l nn vn minh Vda. c) T th k VI - I tr. CN l thi k hnh thnh cc trng phi trit hc tn gio ln gm hai h thng i lp nhau l chnh thng v khng chnh thng. H thng chnh thng bao gm cc trng phi tha nhn uy th ti cao ca Kinh Vda. H thng ny gm su trng phi trit hc in hnh l Smkhya, Mimns, Vdanta, Yoga, Nyya, Vai'sesika. H thng trit hc khng chnh thng ph nhn, bc b uy th ca kinh Vda v o Blamn. H thng ny gm ba trng phi l Jaina, Lokyata v Buddha (Pht gio). Trit hc n c i c nhng c im sau: Trc ht, trit hc n l mt nn trit hc chu nh hng ln ca nhng t tng tn gio. Gia trit hc v tn gio rt kh phn bit. T tng trit hc n giu sau cc l nghi huyn b, chn l th hin qua b kinh Vda, Upanisad. Tuy nhin, tn gio ca n c i c xu hng "hng ni" ch khng phi "hng ngoi" nh tn gio phng Ty. V vy, xu hng tri ca cc h thng trit hc - tn gio n u tp trung l gii v thc hnh nhng vn nhn sinh quan di gc tm linh tn gio nhm t ti s "gii thot" tc l t ti s ng nht tinh thn c nhn vi tinh thn v tr (Atman v Brahman). Th hai, cc nh trit hc thng k tc m khng gt b h thng trit hc c trc. Th ba, khi bn n vn bn th lun, mt s hc phi xoay quanh vn "tnh khng", em i lp "khng" v "c", quy ci "c" v ci "khng" th hin mt trnh t duy tru tng cao. Nh n nh v tri t h c n c , trung i Trit hc n c, trung i t ra v bc u gii quyt nhiu vn ca trit hc. Trong khi gii quyt nhng vn thuc bn th lun, nhn thc lun v nhn sinh quan, trit hc n th hin tnh bin chng v tm khi qut kh su sc; a li nhiu ng gp qu bu vo kho tng di sn trit hc ca nhn loi. Mt xu hng kh m nt trong trit hc n c, trung i l quan tm gii quyt nhng vn nhn sinh di gc tn gio vi xu hng "hng ni", i tm ci i ng trong ci Tiu ng ca mt thc th c nhn. C th ni: s phn tnh nhn sinh l mt nt tri v c u th ca nhiu hc thuyt trit hc n c, trung i (tr trng phi Lokyata), v hu ht cc hc thuyt trit hc ny u bin i theo xu hng t v thn n hu thn, t t nhiu duy vt n duy tm hay nh nguyn. Phi chng, iu phn nh trng thi tr tr ca "phng thc sn xut chu " n vo t duy trit hc; n lt mnh, trit hc li tr thnh mt trong nhng nguyn nhn ca trng thi tr tr !
13
Xc; 7/ Th; 8/ i; 9/ Th; 10/ Hu; 11/ Sinh; 12/ Lo - T. Trong "v minh" l nguyn nhn u tin 3. Dit (Nirodha - satya). Pht gio cho rng mi ni kh c th tiu dit t ti trng thi Nit bn. 4. o (Marga - satya). o ch ra con ng tiu dit ci kh. l con ng "tu o", hon thin o c c nhn gm 8 nguyn tc (bt chnh o): 1/ Chnh kin (hiu bit ng t ); 2/ Chnh t (suy ngh ng n); 3/ Chnh ng (ni li ng n); 4/ Chnh nghip (gi nghip khng tc ng xu); 5/ Chnh mnh (gi ngn dc vng); 6/ Chnh tinh tin (rn luyn tu lp khng mt mi); 7/ Chnh nim (c nim tin bn vng vo gii thot); 8/ Chnh nh (tp trung t tng cao ). Tm nguyn tc trn c th thu tm vo "Tam hc", tc ba iu cn hc tp v rn luyn l Gii - nh - Tu. Gii l gi cho thn, tm thanh tnh, trong sch. nh l thu tm, nhip tm cho sc mnh ca tm khng b ngoi cnh lm xo ng. Tu l tr tu. Pht gio coi trng khai m tr tu thc hin gii thot. Sau khi Siddharta mt, Pht gio chia thnh hai b phn: Thng to v i chng. Phi Thng ta b (Theravada) ch trng duy tr gio l cng cch hnh o thi c Pht ti th; phi i chng b (Mahasamghika) vi t tng ci cch gio l v hnh o cho ph hp vi thc t. Khong th k II tr. CN xut hin nhiu phi Pht gio khc nhau, v trit hc c hai phi ng ch l phi Nht thit hu b (Sarvaxtivadin) v phi Kinh lng b (Sautrnstika). Vo u cng nguyn, Pht gio i tha xut hin v ch trng "t gic", "t tha", h gi nhng ngi i lp l Tiu tha. n , Pht gio bt u suy dn t th k IX v hon ton sp trc s tn cng ca Hi gio vo th k XII.
II- Trit hc trung hoa c, trung i 1. Hon cnh ra i v c im ca trit hc Trung Hoa c, trung i
Trung Hoa c i l mt quc gia rng ln c hai min khc nhau. Min Bc c lu vc sng Hong H, xa bin, kh hu lnh, t ai kh khan, cy c tha tht, sn vt him hoi. Min Nam c lu vc sng Dng T kh hu m p, cy ci xanh ti, sn vt phong ph. Trung Hoa c i c lch s lu i t cui thin nin k III tr. CN ko di ti tn th k III tr. CN vi s kin Tn Thy Hong thng nht Trung Hoa bng uy quyn bo lc m u thi k phong kin tp quyn. Trong khong 2000 nm lch s y, lch s Trung Hoa c phn chia lm hai thi k ln: Thi k t th k IX tr. CN v trc v thi k t th k VIII n cui th k III tr. CN.
15
Thi k th nht c cc triu i nh H, nh Thng v Ty Chu. Theo cc vn bn c, nh H ra i khong th k XXI tr. CN, l ci mc nh du s m u cho ch chi m h u n l Trung Hoa. Kho ng n a u th k XVII tr. CN, ngi ng u b tc Thng l Thnh Thang lt Vua Kit nh H, lp nn nh Thng t t Bc, tnh H Nam by gi. n th k XIV tr. CN, Bn Canh di v t n thuc huyn An Dng H Nam ngy nay. V v y, nh Th ng cn g i l nh n. Vo khong th k XI tr. CN, Chu V Vng con Chu Vn Vng git Vua Tr nh Thng lp ra nh Chu (giai on u ca nh Chu l Ty Chu) a ch n l Trung Hoa ln nh cao. Trong thi k th nht ny, nhng t tng trit hc xut hin, tuy cha t ti mc l mt h thng. Th gii quan thn thoi, tn gio v ch ngha duy tm thn b l th gii quan thng tr trong i sng tinh thn x hi Trung Hoa by gi. T tng trit hc thi k ny gn cht thn quyn v th quyn v ngay t u n l gii s lin h mt thit gia i sng chnh tr - x hi vi lnh vc o c lun l. ng thi, thi k ny xut hin nhng quan nim c tnh cht duy vt mc mc, nhng t tng v thn tin b i lp li ch ngha duy tm, thn b thng tr ng thi. Thi k th hai l thi k ng Chu (thng gi l thi k Xun Thu - Chin Quc) l thi k chuyn bin t ch chim hu n l sang ch phong kin. Di thi Ty Chu, t ai thuc v nh Vua th di thi ng Chu quyn s hu ti cao v t ai thuc tng lp a ch v ch s hu t nhn v rung t hnh thnh. T , s phn ha sang hn da trn c s ti sn xut hin. X hi lc ny vo tnh trng ht sc o ln. S tranh ginh a v x hi ca cc th lc ct c y x hi Trung Hoa c i vo tnh trng chin tranh khc lit lin min. y chnh l iu kin lch s i hi gii th ch n l th tc nh Chu, hnh thnh x hi phong kin; i hi gii th nh nc ca ch gia trng, xy dng nh nc phong kin nhm gii phng lc lng sn xut, m ng cho x hi pht trin. S bin chuyn si ng ca thi i t ra v lm xut hin nhng t im, nhng trung tm cc "k s" lun tranh lun v trt t x hi c v ra nhng hnh mu ca mt x hi trong tng lai. Lch s gi thi k ny l thi k "Bch gia ch t" (trm nh trm thy), "Bch gia minh tranh" (trm nh ua ting). Chnh trong qu trnh y sn sinh cc nh t tng ln v hnh thnh nn cc trng phi trit hc kh hon chnh. c im cc trng phi ny l lun ly con ngi v x hi lm trung tm ca s nghin cu, c xu hng chung l gii quyt nhng vn thc tin chnh tr - o c ca x hi. Theo Lu Hm (i Ty Hn), Trung Hoa thi k ny c chn trng phi trit hc chnh (gi l Cu lu hoc Cu gia) l: Nho gia, Mc gia, o gia, m Dng gia, Danh gia, Php gia, Nng gia, Tung honh gia, Tp gia. C th ni, tr Pht gio c du nhp t n sau ny, cc trng phi trit hc c hnh thnh vo thi Xun Thu - Chin Quc c b sung hon thin qua nhiu giai on lch s trung c, tn ti trong sut qu trnh pht trin ca lch s t tng Trung Hoa cho ti thi cn i. Ra i trn c s kinh t - x hi ng Chu, so snh v i tri t h c ph ng Ty
16
v n cng th i, tri t h c Trung Hoa c, trung i c nhng c im ni bt. Th nht, nhn mnh tinh thn nhn vn. Trong t tng trit hc c, trung i Trung Hoa, cc loi t tng lin quan n con ngi nh trit hc nhn sinh, trit hc o c, trit hc chnh tr, trit hc lch s pht trin, cn trit hc t nhin c phn m nht. Th hai, ch trng chnh tr o c. Sut my ngn nm lch s cc trit gia Trung Hoa u theo ui vng quc lun l o c, h xem vi c th c hnh o c nh l hot ng thc tin cn bn nht ca mt i ngi, t ln v tr th nht ca sinh hot x hi. C th ni, y chnh l nguyn nhn trit hc dn n s km pht trin v nhn thc lun v s lc hu v khoa hc thc chng ca Trung Hoa. Th ba, nhn mnh s hi ho thng nht gia t nhin v x hi. Khi kho cu cc vn ng ca t nhin, x hi v nhn sinh, a s cc nh trit hc thi Tin Tn u nhn mnh s hi ha thng nht gia cc mt i lp, coi trng tnh ng nht ca cc mi lin h tng h ca cc khi nim, coi vic iu ho mu thun l mc tiu cui cng gii quyt vn . Nho gia, o gia, Pht gio... u phn i ci "thi qu" v ci "bt cp". Tnh tng hp v lin h ca cc phm tr "thin nhn hp nht", "tri hnh hp nht", "th dng nh nht", "tm vt dung hp"... th hin c im hi ha thng nht ca trit hc trung, c i Trung Hoa. Th t l t duy trc gic. c im ni bt ca phng thc t duy ca trit hc c, trung i Trung Hoa l nhn thc trc gic, tc l c trong s cm nhn hay th nghim. Cm nhn tc l t mnh gia i tng, tin hnh giao tip l tr, ta v vt n khp, khi dy linh cm, qun xuyn nhiu chiu trong chc lt, t m nm bn th tru tng. Hu ht cc nh t tng trit hc Trung Hoa u quen phng thc t duy trc quan th nghim lu di, bng chc gic ng. Phng thc t duy trc gic c bit coi trng tc dng ca ci tm, coi tm l gc r ca nhn thc, "ly tm bao qut vt". Ci gi l "n tn cng chn l" ca o gia, Pht gio, L hc, v.v. nng v m th, ch da vo trc gic m cm nhn, nn thiu s chng minh rnh rt. V vy, cc khi nim v phm tr ch l trc gic, thiu suy lun lgc, lm cho trit hc Trung Hoa c i thiu i nhng phng php cn thit xy dng mt h thng l lun khoa hc. Nhn nh v trit hc Trung Hoa thi c, trung i: Nn trit hc Trung Hoa c i ra i vo thi k qu t ch chim hu n l ln x hi phong kin. Trong bi cnh lch s y, mi quan tm hng u ca cc nh t tng Trung Hoa c i l nhng vn thuc i sng thc tin chnh tr - o c ca x hi. Tuy h vn ng trn quan im duy tm gii thch v a ra nhng bin php gii quyt cc vn x hi, nhng nhng t tng ca h c tc dng rt ln, trong vic xc lp mt trt t x hi theo m hnh ch qun ch phong kin trung ng tp quyn theo nhng gi tr chun mc chnh tr - o c phong kin phng
17
ng. Bn cnh nhng suy t su sc v cc vn x hi, nn trit hc Trung Hoa thi c cn cng hin cho lch s trit hc th gii nhng t tng su sc v s bin dch ca v tr. Nhng t tng v m Dng, Ng hnh tuy cn c nhng hn ch nht nh, nhng l nhng trit l c sc mang tnh cht duy vt v bin chng ca ngi Trung Hoa thi c, c nh hng to ln ti th gii quan trit hc sau ny khng nhng ca ngi Trung Hoa m c nhng nc chu nh hng ca nn trit hc Trung Hoa.
ly nhau, xon ly nhau. - T tng trit hc v Ng hnh T "Ng hnh" c dch l nm yu t. Nhng ta khng nn coi chng l nhng yu t tnh m nn coi l nm th lc ng c nh hng n nhau. T "Hnh" c ngha l "lm", "hot ng", cho nn t "Ng hnh" theo ngha en l nm hot ng, hay nm tc nhn. Ngi ta cng gi l "ng c" c ngha l nm th lc. "Th nht l Thy, hai l Ha, ba l Mc, bn l Kim, nm l Th. Cui Ty Chu, xut hin thuyt Ng hnh an xen. Ng hnh c dng gii thch s sinh trng ca vn vt trong v tr. "Th mc ha an xen thnh ra trm vt", "ho hp th sinh ra vt, ng nht th khng tip ni" (Quc ng - trnh ng). Tc l ni nhng vt ging nhau th khng th kt hp thnh vt mi, ch c nhng vt c tnh cht khc nhau mi c th ha sinh thnh vt mi. Tip theo l thuyt Ng hnh tng thng, ri xut hin thuyt Ng hnh tng sinh b khuyt ch cha y ca thuyt Ng hnh an xen. T tng Ng hnh n thi Chin Quc pht trin thnh mt thuyt tng i hon chnh l "Ng hnh sinh thng". "Sinh" c ngha l da vo nhau m tn ti, thng c ngha l i lp ln nhau. Nh vy, t tng trit hc v Ng hnh c xu hng phn tch cu trc ca vn vt v quy n v nhng yu t khi nguyn vi nhng tnh cht khc nhau, nhng tng tc vi nhau. Nm yu t ny khng tn ti bit lp tuyt i m trong mt h thng nh hng sinh - khc vi nhau theo hai nguyn tc sau: + Tng sinh (sinh ha cho nhau): Th sinh Kim; Kim sinh Thy; Thy sinh Mc; Mc sinh Ha; Ho sinh Th, v.v.. + Tng khc (ch c ln nhau): Th khc Thy; Thy khc Ha; Ha khc Kim; Kim khc Mc; v Mc khc Th, v.v.. Thuyt m Dng v Ng hnh c kt hp lm mt vo thi Chin Quc i biu ln nht l Tru Din. ng dng h thng l lun m Dng Ng hnh "tng sinh tng khc" gii thch mi vt trong tri t v gia nhn gian. T pht sinh ra quan im duy tm Ng c c trc c sau. T thi Tn Hn v sau, cc nh thng tr c thc pht trin thuyt m Dng Ng hnh, bin thnh mt th thn hc, chng hn thuyt "thin nhn cm ng" ca ng Trng Th, hoc "Phng mnh tri" ca cc triu i sau i Hn. b) Nho gia (thng gi l Nho gio) Nho gia do Khng T (551 - 479 tr. CN sng lp) xut hi n vo kho ng th k VI tr. CN d i th i Xun Thu. Sau khi Khng T cht, Nho gia chia lm tm phi, quan trng nht l phi Mnh T (327 - 289 tr. CN) v Tun T (313 - 238 tr. CN).
19
Mnh T i su tm hiu bn tnh con ngi trn c s o nhn ca Khng T, ra thuyt "tnh thin", ng cho rng, "thin mnh" quyt nh nhn s, nhng con ngi c th qua vic tn tm dng tnh m nhn thc c th gii khch quan, tc ci gi "tn tm, tri tnh, tri thin", "vn vt u c trong ta". ng h thng ha trit hc duy tm ca Nho gia trn phng din th gii quan v nhn thc lun. Tun T pht trin truyn thng trng l ca Nho gia, nhng tri vi Mnh T, ng cho rng con ngi vn c "tnh c", coi th gii khch quan c quy lut ring. Theo ng s c ng i c th th ng tr i. T t ng tri t h c c a Tun T thuc ch ngha duy vt th s. Kinh in ca Nho gia thng k ti b T th v Ng kinh. T th c Trung dung, i hc, Lun ng, Mnh T. Ng kinh c: Thi, Th, L, Dch, Xun Thu. H thng kinh in hu ht vit v x hi, v nhng kinh nghim lch s Trung Hoa, t vit v t nhin. iu ny cho thy r xu hng bin lun v x hi, v chnh tr o c l nhng t tng ct li ca Nho gia. Nhng ngi sng lp Nho gia ni v v tr v t nhin khng nhiu. H tha nhn c "thin mnh", nhng i vi qu thn li xa lnh, knh trng. Lp trng ca h v vn ny rt mu thun. iu chng t tm l ca h l mun gt b quan nim thn hc thi n - Chu nhng khng gt ni. Quan nim "thin mnh" ca Khng T c Mnh T h thng ha, xy dng thnh ni dung trit hc duy tm trong h thng t tng trit hc ca Nho gia. - V o c Nho gio sinh ra t mt x hi chim hu n l trn ng suy tn, v vy, Khng T luyn tic v c sc duy tr ch y bng o c. "o" theo Nho gia l quy lut bin chuyn, tin ha ca tri t, mun vt. i vi con ngi, o l con ng ng n phi noi theo xy dng quan h lnh mnh, tt p. o ca con ngi, theo quan im ca Nho gia l phi ph hp vi tnh ca con ngi, do con ngi lp nn. Trong Kinh Dch, sau hai cu "Lp o ca tri, ni m v dng", "Lp o ca t, ni nhu v cng" l cu "Lp o ca ngi, ni nhn v ngha". "Nhn ngha" theo cch hiu thng thng th "nhn l lng thng ngi", "ngha" l d thy chung; bt nhn l c, bt ngha l bc; mi c khc ca con ngi u t nhn ngha m ra cng nh mun vt mun loi trn tri, di t u do m dng v nhu cng m ra. c "nhn" xt trong mi lin h vi c "ngha" th "nhn" l bn cht ca ngha, bn cht y l thng ngi. c "ngha"xt trong mi lin h vi "nhn" th "ngha" l hnh thc ca "nhn". "Ngha" l phn ta phi lm. l mnh lnh ti cao. Vi Nho gia, "ngha" v "li" l hai t hon ton i lp. Nh Nho phi bit phn bit "ngha" v "li" v s phn bit ny l
20
ti quan trng trong gio dc o c. "o Nhn" c ngha rt ln vi tnh ca con ngi do tri ph. Tnh ca con ngi do tri ph m c bung li, th lng trong cuc sng th tnh khng th trnh khi tnh trng bin cht theo mun vn tp tc, tp qun. Trong hon cnh y con ngi c th tr thnh v o, dn n c nc v o v thin h v o. V vy, Khng T khuyn nn coi trng "gio" hn "chnh", t gio ha ln trn chnh tr. "c" gn cht vi o. T "c" trong kinh in Nho gia thng c dng ch mt ci g th hin phm cht tt p ca con ngi trong tm hn thc cng nh hnh thc, dng iu, v.v.. C th din t mt cch khi qut kinh in Nho gia v mi quan h gia o v c trong cuc sng con ngi: ng i li li ng n phi theo xy dng quan h lnh mnh, tt p l o; noi theo o mt cch nghim chnh, ng n trong cuc sng th c c c trong sng qu bu trong tm. Trong kinh in Nho gia, ta thy nm quan h ln, bao qut gi l "ng lun" c khi qut l: Vua - ti, cha - con, chng - v, anh - em (hoc trng u), bu bn. Khi ni n nhng c thng xuyn phi trau di, cn c hai ch "ng thng" trong Kinh L, nhiu danh nho nu ln nm c (gi l ng thng): Nhn, ngha, l, tr, tn. Tm li, ni dung c bn o c ca Nho gia l lun thng. "Lun" c nm iu chnh gi l "ng lun", u l nhng quan h x hi, trong c ba iu chnh l vua ti, cha con, chng v gi l tam cng. Trong ba iu ln ny c hai iu mu cht l quan h vua ti biu hin bng ch trung, quan h cha con biu hin bng ch hiu. Gia trung v hiu th trung l u tin. Ch trung ng u ng lun. "Thng" c nm iu chnh gi l "ng thng", u l nhng c tnh do tri ph cho mi ngi: Nhn, ngha, l, tr, tn. ng u ng thng l nhn ngha. Trong nhn ngha th nhn l ch. o ca Khng T trc ht l o nhn. Lun v thng gn b vi nhau, nhng trn l thuyt v trong thc tin lun ng trc thng. - V chnh tr Ch trng lm cho x hi c trt t, Khng T cho rng trc ht l thc hin "chnh danh". Chnh danh c ngha l mt vt trong thc ti cn phi cho ph hp vi ci danh n mang. Vy, trong x hi, mi ci danh u bao hm mt s trch nhim v bn phn m nhng c nhn mang danh y phi c nhng trch nhim v bn phn ph hp vi danh y. l ngha thuyt chnh danh ca Khng T. V cch tr nc an dn, Nho gia kin tr vng o v ch trng l tr. "L" hiu theo ngha rng l nhng nghi thc, quy ch, k cng, trt t, tn ti ca cuc sng chung trong cng ng x hi v c li c x hng ngy. Vi ngha ny, L l c s ca x hi c t chc bo m cho phn nh trn di r rng, khng b xo trn, ng thi nhm ngn nga nhng hnh vi v tnh cm c nhn thi qu. "L" hiu theo ngha mt c trong "ng thng" th l s thc hnh ng nhng
21
gio hun k cng, nghi thc do Nho gia ra cho nhng quan h "tam cng", "ng lun", "tht gio" v cho c s th cng thn linh. l ngi th phi hc l, bit l v c l. Con ngi hc l t tui tr th. Vi ngha ny, "L" l ni dung c bn ca l gio o Nho. L vi nhng cch hiu trn l c s, l cng c chnh tr, l v kh ca mt phng php tr nc, tr dn lu i ca Nho gio. Phng php y gi l "l tr". L, c th a tt c hot ng vo nn np, c th ngn chn mi li lm sp xy ra. V vy, nhng iu quy nh v l vn ra i rt sm, nhiu v t m hn nhng iu v php lut. Vi i tng ng o l nng dn lao ng, lp tr v ph n, o Nho cho h l i tng d sai khin th nhng quy nh v l m rm r, phin phc, cay nghit s lm cho h mt i nhiu v phm cht con ngi. T kinh nghim ca mnh, Khng T tng kt c nhiu quy lut nhn thc, nhng ch yu l thc tin gio dc v v phng php hc hi. t ti "o nhn", Nho gia rt quan tm ti gio dc. Do khng coi trng c s kinh t - k thut ca x hi, cho nn gio dc ca Nho gia ch yu hng vo rn luyn o c con ngi. Nhng, t tng v gio dc, v thi v phng php hc tp ca Khng T chnh l b phn giu sc sng nht trong t tng Nho gia. Nho gia c b sung v hon thin qua nhiu giai on lch s trung i: Hn, ng, Tng, Minh, Thanh, nhng tiu biu hn c l di triu i nh Hn v nh Tng, gn lin vi cc tn tui ca cc bc danh Nho nh ng Trng Th (thi Hn), Chu n Di, Trng Ti, Trnh Ho, Trnh Di, Chu Hy (thi Tng). Qu trnh b sung v hon thin Nho gia thi trung i c tin hnh theo hai xu hng c bn: M t l h th ng ha kinh i n v chu n m c ha nhng quan im trit hc Nho gia theo mc ch ng dng vo i sng x hi, phc v li ch thng tr ca giai cp phong kin. ng Trng Th (thi Hn) ngi m u xu hng ny lm ngho nn i nhiu gi tr nhn bn v bin chng ca Nho gia c i. Tnh duy tm thn b ca Nho gia trong cc quan im v x hi cng c cao. Tnh khc nghit mt chiu trong cc quan h Tam cng, Ng thng thng c nhn mnh. Hai l hon thin cc quan im trit hc v x hi ca Nho gia thng qua con ng dung hp nhiu ln gia Nho, o, Php, m Dng, Ng hnh v Pht gio. im khi u ca s dung hp y l thi Hn v im chung kt ca s dung hp y l di thi nh Tng. c) o gia Ngi sng lp l Lo T, h l L, tn l Nh, ngi nc S, sng vo thi Xun Thu - Chin Quc. Lo T tip nhn t tng ca Dng Chu, ca m Dng Ng hnh v php bin chng ca Kinh Dch sng lp nn o gia. T liu t tng l cun o c Kinh. Trang T (khong 396 - 286 tr. CN) h Trang, tn Chu, l mt n s. ng pht trin hc thuyt Lo T xy dng mt h thng t tng su sc th hin trong cun Nam Hoa Kinh.
22
T tng trit hc: Quan im v o. "o" l s khi qut cao nht ca trit hc Lo - Trang. ngha ca n c hai mt: th nht o l bn nguyn ca v tr, c trc tri t, khng bit tn n l g, tm t tn cho n l "o". V " o" qu huyn diu, kh ni danh trng nn c th quan nim hai phng din "v" v "hu". "V" l nguyn l v hnh, l gc ca tri t. "Hu" l nguyn l hu hnh l m ca vn vt. Cng dng ca o l v cng, o sng to ra vn vt. Vn vt nh c o m sinh ra, s sinh sn ra vn vt theo trnh t "o sinh mt, mt sinh hai, hai sinh ba, ba sinh ra vn vt". o cn l cha t vn vt v o l php tc ca vn vt. Th hai, o cn l quy lut bin ha t thn ca vn vt, quy lut y gi l c. "o" sinh ra vn vt [v n l nguyn l huyn diu], c bao bc, nui dng ti thnh thc vn vt (l nguyn l ca mi vt). Mi vt u c c m c ca bt k s vt no cng t o m ra, l mt phn ca o, c nui ln mi vt ty theo o. o c ca o gia l mt phm tr v tr quan. Khi gii thch bn th ca v tr, Lo T sng to ra phm tr Hu v V, tr thnh nhng phm tr c bn ca lch s trit hc Trung Hoa. Quan im v i sng x hi: Lo T cho rng bn tnh nhn loi c hai khuynh hng "hu vi" v "v vi". "V vi" l khuynh hng tr v ngun gc sng vi t nhin, tc hp th vi o. V vy, Lo T a ra gii php cho cc bc tr nc l "ly v vi m x s, ly bt ngn m dy i. lp qun bnh trong x hi, phi tr kh nhng "thi qu" nng ci "bt cp", ly "nhu nhc thng cng thng", "ly yu thng mnh", "tri tc" khng "cnh tranh bo ng", "cng thnh thn thoi", "d c bo on". Trang T thi phng mt cch phin din tnh tng i ca s vt cho rng trong phm tr "o" "vn vt u thng nht". ng ra t tng trit hc nhn sinh "t vt", tc l i x nh mt (t nht) i vi nhng ci tng phn, xo b ng sai. Mc ch ca ng l t ph qu, vinh nhc ra mt bn tin vo vng quc "tiu dao", thanh m, m bc, lng l, v vi... V nhn thc: Lo T cao t duy tru tng, coi khinh nghin cu s vt c th. ng cho rng "khng cn ra ca m bit thin h, khng cn nhm qua khe ca m bit o tri". Trang T xut pht t nhn thc lun tng i ca mnh m ch ra rng, nhn thc ca con ngi i vi s vt thng c tnh phin din, hn ch. Nhng ng ri vo quan im bt kh tri, cm thy "i c b bn m s hiu bit li v b bn, ly ci c b bn theo ui ci v b bn l khng c". ng li cho rng, ngn ng v t duy lgc khng khm ph c o trong v tr . Trong ba th i k : S Hn, Ng y T n, S ng, hc thuyt o gia chim a v thng tr v t tng trong x hi. Sut lch s hai ngn nm, t tng o gia tn ti nh nhng t tng vn ha truyn thng v l s b sung cho trit hc Nho gia.
phn k ch giai on x hi chim hu n l; trit hc trung c ch giai on x hi phong kin; trit hc cn i ch giai on x hi t bn ang hnh thnh v pht trin. Cn trit hc c in c ch giai on trit hc c th k XVIII - XIX.
24
Di con mt ca Hraclit, mi s vt trong th gii ca chng ta u thay i, vn ng, pht trin khng ngng. Lun im bt h ca Hraclit: "Chng ta khng th tm hai ln trn cng mt dng sng". Hraclit tha nhn s tn ti v thng nht ca cc mt i lp nhng trong cc mi quan h khc nhau. Chng hn, "mt con kh d p n u nhng vn l xu nu em so n vi con ngi"2. V tr l mt th thng nht, nhng trong lng n lun lun din ra cc cuc u tranh gia cc s vt, lc lng i lp nhau. Nh cc cuc u tranh m mi c hin tng s vt ny cht i, s vt khc ra i. iu lm cho v tr thng xuyn pht trin v tr mi khng ngng. V th u tranh l vng quc ca mi ci, l quy lut pht trin ca v tr. Bn thn cuc u tranh gia cc mt i lp lun din ra trong s hi ho nht nh. b) mcrt (khong 460 - 370 tr. CN) mcrt l i biu xut sc nht ca ch ngha duy vt c i. Ni bt trong trit hc duy vt ca mcrt l thuyt nguyn t. Nguyn t l ht vt cht khng th phn chia c na, hon ton nh b v khng th cm nhn c bng trc quan. Nguyn t l vnh cu khng thay i trong lng n khng c ci g xy ra na. Nguyn t c v vn hnh dng. Theo quan nim ca mcrt, cc s vt l do cc nguyn t lin kt li vi nhau to nn. Tnh a dng ca nguyn t lm nn tnh a dng ca th gii cc s vt. Nguyn t t thn, khng vn ng, nhng khi kt hp vi nhau thnh vt th th lm cho vt th v th gii vn ng khng ngng. Linh hn, theo mcrt, cng l mt dng vt cht, c cu to t cc nguyn t c bit c hnh cu, linh ng nh ngn la, c vn tc ln, lun lun ng v sinh ra nhit lm cho c th hng phn v vn ng. Do linh hn c mt chc nng quan trng l em li cho c th s khi u vn ng. Trao i cht vi mi trng bn ngoi cng l mt chc nng ca linh hn v c thc hin thng qua hin tng th ca con ngi. Nh vy linh hn l khng bt t, n cht cng vi th xc. mcrt phn nh n th c con ng i thnh d ng nhn thc do cc c quan cm gic em li v nhn thc nh l tnh. Nhn thc em li do c quan cm gic l loi nhn thc m ti, cha em li chn l. Cn nhn thc l tnh l nhn thc thng qua phn on v cho php t chn l, v n ch ra ci khi nguyn ca th gii l nguyn t, tnh a dng ca th gii l do s sp xp khc nhau ca cc nguyn t. mcrt c nhng quan im tin b v mt o c. Theo ng, phm cht con ngi khng phi li ni m vic lm. Con ngi cn hnh ng c o c. Cn hnh phc ca con ngi l kh nng tr tu, kh nng tinh thn ni chung, nh cao ca hnh phc l tr thnh nh thng thi, tr thnh cng dn ca th gii.
2
25
c) Platn (427 - 347 tr. CN) Platn l nh trit hc duy tm khch quan. im ni b t trong h th ng tri t h c duy tm c a Platn l h c thuyt v nim. Trong hc thuyt ny, Platn a ra quan nim v hai th gii: th gii cc s vt cm bit v th gii nim. Theo ng, th gii cc s vt cm bit l khng chn thc, khng ng n, v cc s vt khng ngng sinh ra v mt i, lun lun thay i, vn ng, trong chng khng c ci g n nh, bn vng, hon thin. Cn th gii nim l th gii ca nhng ci phi cm tnh, phi vt th, l th gii ca ng n, chn thc v cc s vt cm bit ch l ci bng ca nim. Nhn thc ca con ngi, theo Platn khng phi l phn nh cc s vt cm bit ca th gii khch quan, m l nhn thc v nim. Th gii nim c trc th gii cc vt cm bit, sinh ra th gii cm bit. V d: ci cy, con nga, nc l do ni m siu t nhin v ci cy, con nga, nc sinh ra. Hoc khi nhn cc s vt thy bng nhau l v trong u ta c sn nim v s bng nhau. T quan nim trn, Platn a ra khi nim "tn ti" v "khng tn ti". "Tn ti" theo ng l ci phi vt cht, ci c nhn bit bng tr tu siu nhin, l ci c tnh th nht. Cn "khng tn ti" l vt cht, ci c tnh th hai so vi ci tn ti phi vt cht. Nh vy, hc thuyt v nim v tn ti ca Platn mang tnh cht duy tm khch quan r nt. L lun nhn thc ca Platn cng c tnh cht duy tm. Theo ng tri thc, l ci c trc cc s vt cm bit m khng phi l s khi qut kinh nghim trong qu trnh nhn thc cc s vt . Do vy nhn thc con ngi khng phi l phn nh cc s vt ca th gii khch quan, m ch l qu trnh nh li, hi tng li ca linh hn nhng ci lng qun trong qu kh. Trn c s , Platn phn hai loi tri thc: tri thc hon ton ng n, tin cy v tri thc m nht. Loi th nht l tri thc nim, tri thc ca linh hn trc khi nhp vo th xc v c c nh hi tng. Loi th hai ln ln ng sai, l tri thc nhn c nh vo nhn thc cm tnh, khng c chn l. Nhng quan nim v x hi ca Platn th hin tp trung trong quan nim v nh nc l tng. ng ph phn ba hnh thc nh nc trong lch s v xem l nhng hnh thc xu. Mt l, nh nc ca bn vua cha xy dng trn s kht vng giu c, ham danh vng a ti s cp ot. Hai l, nh nc qun phit l nh nc ca s t k giu c p bc s ng, nh nc i lp gia giu v ngho a ti cc ti c. Ba l, nh nc dn ch l nh nc ti t, quyn lc thuc v s ng, s i lp giu ngho trong nh nc ny ht sc gay gt. Cn trong nh nc l tng s tn ti v pht trin ca nh nc l tng da trn s pht trin ca sn xut vt cht, s phn cng hi ho cc ngnh ngh v gii quyt mu thun gia cc nhu cu x hi. d) Arixtt (384 - 322 tr. CN)
26
Cc nh sng lp ch ngha Mc coi Arixtt l b c bch khoa nht trong s cc nh t tng c i Hy Lp. Trit hc ca ng cng vi trit hc ca mcrt v Platn lm nn giai on pht trin cao nht ca trit hc Hy Lp. L b c bch khoa, Arixtt nghin cu nhiu ngnh khoa hc: trit hc, lgc hc, tm l hc, khoa hc t nhin, s hc, chnh tr hc, o c hc, m hc. S ph phn ca Arixtt i vi Platn l s ng gp quan trng trong lch s trit hc. c bit l s ph phn i vi hc thuyt nim ca Platn. Theo Arixtt, nim ca Platn l khng c li cho nhn thc ca con ngi, v n thuc v th gii bn kia - l ci phi thc th, do n khng c li cho ct ngha tri thc v cc s vt ca th gii quanh ta, da vo n con ngi khng th nhn bit c th gii bn ngoi. Gi tr ca trit hc Arixtt cn th hin quan im v th gii t nhin. T nhin l ton b nhng s vt c mt bn th vt cht mi mi vn ng v bin i. Thng qua vn ng m gii t nhin c biu hin ra. Vn ng khng tch ri vt th t nhin. Vn ng ca gii t nhin c nhiu hnh thc: s tng v gim; s thay i v cht hay s chuyn ha; s ra i v tiu dit; s thay i trong khng gian, v.v.. Quan nim v gii t nhin ca Arixtt cng biu hin s dao ng gia ch ngha duy vt v ch ngha duy tm. Gii t nhin, theo ng va l vt cht u tin, c s ca mi sinh tn, va l hnh dng (ci a t bn ngoi vt cht). Nhn thc ca con ngi l thu nhn hnh dng ch khng phi chnh s vt. Nhn thc lun ca Arixtt c mt vai tr quan trng trong lch s trit hc Hy Lp c i. L lun nhn thc ca ng c xy dng mt phn trn c s ph phn hc thuyt Platn v " nim" v "s hi tng". Trong l lun nhn thc ca mnh, Arixtt tha nhn th gii khch quan l i tng ca nhn thc, l ngun gc, kinh nghim v cm gic. T nhin l tnh th nht, tri thc l tnh th hai. C m gic c vai tr quan trng trong nhn thc, nh cm gic v i tng m c tri thc ng, c kinh nghim v l tr hiu bit c v i tng. y, Arixtt tha nhn tnh khch quan ca th gii. V cc giai on ca nhn thc, Arixtt tha nhn giai on cm tnh l giai on th nht; giai on nhn thc trc quan (v d s quan st nht thc, nguyt thc bng mt thng); cn nhn thc l tnh l giai on th hai, giai on ny i hi s khi qut ha, tru tng ha rt ra tnh tt yu ca hin tng. Sai lm c tnh cht duy tm ca Arixtt y l thn thnh ha nhn thc l tnh, coi n nh l chc nng ca linh hn, ca Thng . Tuy nhin, nhn chung nhn thc lun ca Arixtt cha ng cc yu t ca cm gic lun v kinh nghim lun c khuynh hng duy vt. Arixtt cng c nhng nghin cu su sc v cc vn ca lgc hc v php
27
bin chng. ng hiu lgc hc l khoa hc v chng minh, trong phn bit hai loi lun on t ci ring n ci chung (quy np) v t ci chung n ci ring (din dch). ng cng trnh by cc quy lut ca lgc: quy lut ng nht, quy lut cm mu thun trong t duy, quy lut bi tr ci th ba. Arixtt cn a ra phng php chng minh ba on (tam on lun), v.v.. Php bin chng ca Arixtt ngoi s th hin cc quan nim v cc vt th t nhin v s vn ng ca chng, cn th hin r trong s gii thch v ci ring v ci chung. Khi ph phn Platn tch ri " nim" nh l ci chung khi cc s vt c m bit c nh l ci ring, Arixtt c gng kho st ci chung trong s thng nht khng tch ri vi ci ring. Theo ng, nhn thc ci chung trong ci n l l thc cht ca nhn thc cm tnh. o c hc c Arixtt xp vo loi khoa hc quan trng sau trit hc. Trong o c hc ng c bit quan tm n vn phm hnh. Theo ng phm hnh l ci tt p nht, l li ch ti cao m mi cng dn cn phi c. Phm hnh ca con ngi th hin quan nim v hnh phc. X hi c nhiu quan nim khc nhau v o c, song, theo Arixtt, hnh phc phi gn lin vi hot ng nhn thc, vi c vng l iu thin. Tm li, trit hc ca Arixtt tuy cn nhng hn ch, dao ng gia ch ngha duy vt v ch ngha duy tm, nhng ng vn xng ng l b c v i nht trong cc b c v i ca trit hc c i Hy Lp.
l ca nh th.
III- Trit hc Ty u thi phc hng v cn i 1. Trit hc Ty u thi k phc hng th k XV - XVI
Th k XV - XVI Ty u c gi l thi k Phc hng vi ngha l thi k c s khi phc li nn vn ha c i. V mt hnh thi kinh t - x hi l thi k qu t x hi phong kin sang x hi t bn. Thi k ny, s pht trin ca khoa hc dn dn on tuyt vi thn hc v tn gio thi k trung c, bc ln con ng pht trin c lp. Giai cp t sn mi hnh thnh v l giai cp tin b, c nhu cu pht trin khoa hc t nhin to c s cho s pht trin k thut v sn xut. S pht trin ca khoa hc, v khch quan tr thnh v kh mnh m chng th gii quan duy tm tn gio. S pht trin khoa hc t nhin i hi c s khi qut trit hc, rt ra nhng kt lun c tnh cht duy vt t cc tri thc khoa hc c th. Thi k ny c nhng nh khoa hc v trit hc tiu biu nh: Niclai Cpcnch, Brun, Galil, Niclai Kuzan, Tmt Mor, v.v.. Trong cc nh t tng th Cpcnch (1475 - 1543), ngi Ba Lan, c nh hng ln lao n s pht trin ca trit hc v khoa hc thi k phc hng sau ny. Thuyt mt tri l trung tm do ng xy dng ging mt n rt nng vo tn gio v
29
nh th, bc b quan im ca kinh thnh o C c v Thng sng to ra th gii trong vi ngy. Thuyt ny nh thuyt "tri t l trung tm" ca Ptlm (ngi Hy Lp, th k II) cho rng, tri t l bt ng v trung tm v tr, cn v tr xoay xung quanh tri t. Cpcnch chng minh rng, mt tri trung tm v tr, cc hnh tinh (k c tri t) di chuyn xung quanh mt tri. Thuyt nht tm kch vo chnh nn tng ca th gii quan tn gio v nh du s gii phng khoa hc t nhin khi thn hc v tn gio. Pht minh ca Cpcnch l "mt cuc cch mng trn tri", bo trc mt cuc cch mng trong cc quan h x hi. Brun (1548 - 1600), nh trit hc Italia, ngi k tc v pht trin hc thuyt ca Cpcnch. Khi tn thnh quan nim ca Cpcnch "mt tri l trung tm", Brun b sung thm rng, c v s th gii, xung quanh tri t c mt bu khng kh cng xoay vi tri t v mt tri cng i ch vi cc v sao. ng chng minh v tnh thng nht vt cht ca th gii (v tr). Theo ng c v vn th gii ging thi dng h ca chng ta. Vi hc thuyt , Brun bc b mt quan im c bn ca tn gio v s tn ti ca th gii bn kia, th gii thn linh. ng cn cho rng, th gii vt cht vn ng khng ngng. Trit hc ca Brun cng nh cc nh trit hc tin b khc thi k phc hng b nh th ln n; bn thn Brun b to n tn gio kt n t hnh v thiu sng ti La M. iu phn nh lch s vo thi k ny, cuc u tranh gia ch ngha duy vt vi ch ngha duy tm v tn gio din ra gay gt. Tuy nhin cng cn thy rng, trit hc ca hu ht cc nh t tng thi k ny cn ln ln cc yu t duy vt vi duy tm v c tnh cht phim thn lun (chng hn, Brun cho rng Thng v t nhin ch l mt). Cng vi Cpcnch v Brun, cc nh trit hc v khoa hc khc nh Galil, Kuzan, Tmt Mor... cng c nhng ng gp quan trng cho s phc hng nn vn ha c i.
Phranxi Bcn (1561 - 1626) l nh trit hc Anh, sng vo thi k tch ly tin t bn. V lp trng chnh tr, ng l nh t tng ca giai cp t sn v tng lp qu tc mi, l tng lp quan tm n s pht trin ca cng nghip v thng nghip. Bcn t cho trit hc ca mnh nhim v tm kim con ng nhn thc su sc gii t nhin. ng c bit cao vai tr ca tri thc. ng ni: Tri thc l sc mnh m thiu n, con ngi khng th chim lnh c ca ci ca gii t nhin. ng ph phn phng php trit hc ca cc nh t tng trung c ch bit ngi rt ra s thng thi ca mnh t chnh bn thn mnh, mun thay th vic nghin cu gii t nhin v nhng quy lut ca n bng nhng lun im tru tng, bng vic rt ra kt qu ring t nhng kt lun chung chung, khng tnh n s tn ti thc t ca chng. ng gi phng php y ca h l phng php "con nhn". Bcn cng ph phn phng php nghin cu ca cc nh kinh nghim ch ngha. ng v h nh nhng con kin tha mi, khng bit ch bin, khng hiu g c. Trit hc ca Bcn t nn mng cho s pht trin ca ch ngha duy vt siu hnh, my mc th k XVII - XVIII Ty u. Tmt Hpx (1588 - 1679) l nh trit hc duy vt Anh ni ting, ngi k tc v h thng ha trit hc ca Bcn. ng l ngi sng to ra h thng u tin ca ch ngha duy vt siu hnh trong lch s trit hc. Ch ngha duy vt trong trit hc ca ng c mt hnh thc ph hp vi c trng v yu cu ca khoa hc t nhin thi . Nhn chung quan nim ca Hpx v con ngi nh mt c th sng cng mang tnh siu hnh r rt. Di con mt ca ng, tri tim con ngi ch nh l xo, dy thn kinh l nhng si ch, cn khp xng l cc bnh xe lm cho c th chuyn ng. Rn cct (1596 - 1654) l nh trit hc v khoa hc ni ting ngi Php. ng c cc nh kinh in ca ch ngha Mc nh gi l mt trong nhng ngi sng lp nn khoa hc v trit hc ca mt thi i mi chng li tn gio, chng li ch ngha kinh vin, xy dng nn mt t duy mi c th gip cho vic nghin cu khoa hc. Khi gii quyt vn c bn ca trit hc, cct ng trn lp trng nh nguyn lun (thuyt v hai ngun gc). ng tha nhn c hai thc th vt cht v tinh thn tn ti c lp vi nhau. ng c gng ng trn c ch ngha duy vt v ch ngha duy tm gii quyt vn mi quan h gia vt cht v tinh thn, gia tn ti v t duy, song cui cng ri vo ch ngha duy tm, v ng tha nhn rng hai thc th vt cht v tinh thn tuy c lp nhng u ph thuc vo thc th th ba, do thc th th ba quyt nh, l Thng . cct u tranh chng li trit hc kinh vin thi trung c, ph nhn uy quyn ca nh th v tn gio. ng mun sng to mt phng php khoa hc mi nhm cao sc mnh l tng ca con ngi, em l tnh khoa hc thay th cho nim tin tn gio m qung. Theo ng, nghi ng l im xut pht ca phng php khoa
31
hc. Nghi ng c th gip con ngi trnh c nhng kin thin lch, xc nh c chn l. cct nhn mnh rng, d anh nghi ng mi ci nhng khng th nghi ng rng anh ang nghi ng. V ng i n mt kt lun ni ting: "Ti suy ngh vy ti tn ti". im tin b ca lun im trn l ph nhn mt cch tuyt i tt c nhng ci g m ngi ta m tn. Trong lun im cng th hin ch ngha duy l, v ng nhn mnh s suy ngh, t duy. ng cho rng khng phi cm gic, m t duy mi chng minh c s tn ti ca ch th. V t duy r rng, mch lc l tiu chun ca chn l. Nhng lun im "Ti suy ngh vy ti tn ti" cng bc l ch ngha duy tm ch quan ca cct, v ng ly t tng, ly s suy ngh ca ch th lm khi im ca s tn ti. Xpinda (1632 - 1677) nh trit hc H Lan ni ting, nh duy vt v v thn, nh t tng ca tng lp dn ch t sn. Trong lnh vc trit hc, ni chung Xpinda c gng khc phc nhng sai lm ca trit hc Ty u thi trung c. Khi chng li quan im nh nguyn ca cct coi qung tnh v t duy l hai thc th hon ton c lp, Xpinda l nh nht nguyn lun, khng nh rng qung tnh v t duy l hai thuc tnh ca mt thc th. ng c quan nim duy vt v th gii. Th gii, theo Xpinda, c v vn cch thc vn ng v ng im. C nhng cch thc th gn vi th gii cc s vt ring l c qung tnh (khong cch); c nhng cch thc th gn vi th gii cc s vt ring l c thuc tnh t duy (th gii con ngi). V tn gio, Xpinda quan nim rng, s s hi l nguyn nhn ca m tn tn gio. T tng chng gio quyn ca ng th hin ch coi vai tr chnh tr ca nh th l s lin minh ca n vi chnh quyn chuyn ch. Nhng t tng duy vt - v thn ca Xpinda c nh h ng su s c n cc nh duy v t Php th k XVIII sau ny. Gin Lcc (1632 - 1704) nh trit hc duy vt Anh Lcc m u nhn thc lun ca mnh bng vic ph phn hc thuyt tha nhn tn ti cc t tng bm sinh ca cct v mn phi theo hc thuyt trn. Theo ng, ton b cc tri thc, chn l u l kt qu nhn thc ca con ngi ch khng phi l bm sinh. T vic ph phn hc thuyt tha nhn cc t tng b m sinh, Lcc a ra nguyn l tabula rasa (tm bng sch); "Linh hn chng ta khi mi sinh ra, c th ni nh mt t giy trng, khng c mt k hiu hay nim no c"1.
32
Theo tinh thn duy vt ca nguyn l tabula rasa, Lcc khng nh: "Mi tri thc u da trn kinh nghim, v suy cho cng u xut pht t "2. Gioocgi Bccli (1684 - 1753) nh trit hc duy tm, v linh mc ngi Anh. Trit hc ca ng cha y t tng thn b, i lp vi ch ngha duy vt v ch ngha v thn. ng da vo quan im ca cc nh duy danh lun thi trung c khng nh rng, khi nim v vt cht khng tn ti khch quan, m ch tn ti nhng vt c th, ring r; s tranh ci v khi nim vt cht l hon ton v ch, khi nim ch l ci tn gi thun ty m thi. ng a ra mt mnh trit hc ni ting "vt th trong th gii quanh ta l s phc hp ca cm gic". Ni tm li, theo Bccli, mi vt ch tn ti trong chng mc m ngi ta cm bit c chng. ng tuyn b: tn ti c ngha l c cm bit. Trit hc ca Bccli (nh Lnin nhn xt trong tc phm Ch ngha duy vt v ch ngha kinh nghim ph phn) l mu mc v l mt trong nhng ngun gc ca cc l thuyt trit hc t sn duy tm ch quan cui th k XIX, u th k XX. avt Hium (1711 - 1766) nh trit hc, nh lch s, nh kinh t hc ngi Anh. ng l ngi sng lp nhng nguyn tc c bn ca thuyt khng th bit chu u thi cn i. L lun nhn thc ca Hium xy dng trn c s kt qu ci bin ch ngha duy tm ch quan ca Bccli theo tinh thn ca thuyt khng th bit v hin tng lun (mt hc thuyt trit hc cho rng con ngi, ch nhn bit c hin tng b ngoi ca s vt, m khng th xm nhp c vo bn cht ca chng, tch ri hin tng v bn cht). Trung tm trong l lun nhn thc ca Hium l hc thuyt v tnh nhn qu. ng gii quyt vn mi lin h nhn qu theo lp trng thuyt khng th bit. ng cho rng s tn ti ca cc mi lin h ny l khng th chng minh c, bi v, ci m ngi ta cho l kt qu th li khng th cha ng trong ci nguyn nhn, v mt lgc khng th rt kt qu t nguyn nhn, kt qu khng ging nguyn nhn. Ni cch khc, theo Hium, tnh nhn qu khng phi l mt quy lut ca t nhin m ch l thi quen tm l.
33
nhng ngi chun b v mt t tng cho cuc cch mng v chnh tr si ng . Th k XVIII Php, vi nhng c im kinh t - x hi, chnh tr ca n cng ng thi to nhng tin cho s ra i ca nhng t tng trit hc v t tng vn ha ni chung. Trit hc thi k ny c gi l trit hc nh sng vi cc i biu xut sc l La Metri (1709 - 1751), ir (1713-1784), Hnbch (1729-1789), Henvtiuyt (17151771), Vnte (1694-1778)... Nhng tc gi ca "Bch khoa ton th" (1751-1780) do ir lnh o (vi s tham gia ca nhiu nh trit hc trn y cng nhiu nh khoa hc t nhin ni ting) l nhng ngi i tin phong v mt t tng ca Cch mng t sn Php 1789. V mt trit hc, cc nh duy vt Php, ni bt l ir, Henvtiuyt v Hnbch, gp phn quan trng vo vic pht trin trit hc duy vt v v thn th k XVIII. Trong vic gii quyt vn c bn ca trit hc, cc nh duy vt Php tha nhn vt cht, gii t nhin l ci c trc, thc l ci c sau. Vt cht, theo cc nh duy vt Php, tn ti vnh vin, khng do ai sng to ra v cng khng th tiu dit c, khng th bin i vt cht thnh h v, cng khng th to nn vt cht t h v. Bc b nh nguyn lun ca cact, cc nh duy vt Php cho rng s phong ph, a dng ca s vt, hin tng ch l nhng hnh thc khc nhau ca tn ti vt cht do cc phn t cu thnh. Vt cht l mt thc th duy nht, nguyn nhn tn ti ca vt cht nm ngay trong bn thn n. Khng gian, thi gian l nhng thuc tnh c bn ca vt cht. Theo h, vn ng biu hin hot tnh ca vt cht v gn lin vi vt cht. Nh vn ng m gii t nhin lun lun chuyn ng t trng thi ny sang trng thi khc. Tnh nht nguyn ca ch ngha duy vt lm cho cc nh duy vt Php th k XVIII th hin mnh m ch ngha v thn. Tuy nhin, h cng cha thy c rng thc khng ch l sn phm ca dng vt cht c t chc cao l b c con ngi, m cn l sn phm ca s pht trin x hi. H c gng khc phc hn ch ca ch ngha duy vt th k XVIII, song vn khng thot khi tnh cht siu hnh v c gii trong quan nim v vt cht v vn ng; vn ng vn ch c hiu mt cch c gii. V, cng nh cc nh duy vt trc kia, cc nh duy vt Php th k XVIII vn cha thot khi duy tm trong vic gii quyt nhng vn x hi.
truyn thng php bin chng; bc chuyn t ch ngha duy tm ch quan, tin nghim ca Cant n ch ngha duy tm khch quan ca Hghen; ph phn php siu hnh truyn thng "l tnh"; ch n vn trit hc lch s. Cant, Hghen, Phoibc l nhng i biu ln ca trit hc c in c ng vai tr quan trng trong s pht trin trit hc vo cui th k XVIII v na u th k XIX gp phn lm cho trit hc c in c tr thnh mt tin l lun trc tip cho s ra i ca trit hc Mc. a) Imanuen Cant (1724 - 1804) Nt ni bt trong trit hc ca Cant l trnh by nhng quan nim bin chng ca mnh v gii t nhin. Trong tc phm Lch s t nhin ph thng v l thuyt bu tri ng nu gi thuyt c gi tr v s hnh thnh ca v tr bng cc cn lc v kt t ca cc khi tinh vn. Cant cng a ra mt lun sau ny c khoa hc chng minh v nh hng ln xung ca thu triu do lc hp dn gia tri t v mt trng gy ra nh hng ti tri t, lm cho vng xoay ca tri t quanh trc ca n mi ngy mt chm li. ngghen nh gi nhng phng on ca Cant l s cng ph vo quan im siu hnh (k c trong trit hc v khoa hc). Trit hc Cant l trit hc nh nguyn. Mt mt ng tha nhn s tn ti ca th gii cc "vt t n" bn ngoi con ngi. Th gii c th tc ng ti cc gic quan ca chng ta. im ny, Cant l nh duy vt. Nhng mt khc th gii cc vt th quanh ta m ta thy c li khng lin quan g n ci gi l "th gii vt t n", chng ch l "cc hin tng... ph hp vi ci cm gic v ci tri thc do l tnh ca ta to ra. Nhng cc cm gic v tri thc khng cung cp cho ta hiu bit g v "th gii vt t n". Ni cch khc, theo Cant nhn thc con ngi ch bit c hin tng b ngoi m khng xm nhp c vo bn cht ch thc ca s vt, khng phn xt c g v s vt nh chng t thn tn ti. Nh vy trong lnh vc nhn thc lun, Cant l mt i biu tiu biu ca thuyt "khng th bit" (mc d c khc vi thuyt "khng th bit" ca Hium). Nhn thc lun ca Cant c tnh cht duy tm l s phn ng i vi ch ngha duy vt Php, l s khi phc Thng . ng ni rng, trong nhn thc cn hn ch phm vi ca l tnh dnh cho c tin. Khi nhn xt v tnh khng nht qun mu thun trong trit hc ca Cant, Lnin ni rng, trit hc l s dung ho ch ngha duy vt vi ch ngha duy tm, thit lp s tho hip gia hai ch ngha , kt hp hai khuynh hng trit hc khc nhau v i lp nhau trong mt h thng duy nht. b) Giocgi Vinhem Phrirch Hghen (1770 - 1831) Hghen nh bin chng, ng thi l nh trit hc duy tm khch quan. Trit hc ca ng y mu thun. Nu phng php bin chng ca ng l ht nhn hp l, cha ng t tng thin ti v s pht trin, th h thng trit hc duy tm ca ng ph nhn tnh cht khch quan ca nhng nguyn nhn bn trong, vn c ca s pht trin ca t nhin v x hi. ng cho rng khi nguyn ca th gii khng phi l vt cht m l "
35
nim tuyt i" hay "tinh thn th gii". Tnh phong ph, a dng ca th gii hin thc l kt qu ca s vn ng v sng to ca nim tuyt i. nim tuyt i tn ti vnh vin. " nim tuyt i", theo nhn xt ca Lnin, ch l mt cch ni theo ng vng, mt cch ni khc v Thng m thi. Hghen c cng trong vic ph phn t duy siu hnh v ng l ngi u tin trnh by ton b gii t nhin, lch s v t duy di dng mt qu trnh, ngha l trong s vn ng, bin i v pht trin khng ngng. ng thi trong khun kh ca h thng trit hc duy tm ca mnh. Hghen khng ch trnh by cc phm tr nh cht, lng, ph nh, mu thun... m cn ni n c cc quy lut nh "lng i dn n cht i v ngc li", "ph nh ca ph nh", v quy lut mu thun. Nhng tt c nhng ci ch l quy lut vn ng v pht trin ca bn thn t duy, ca nim tuyt i. Trong cc quan im x hi, Hghen ng trn lp trng ca ch ngha svanh, cao dn tc c, mit th cc dn tc khc, coi nc c l "hin thn ca tinh thn v tr mi". Ch Nh nc Ph ng thi c Hghen xem n nh nh cao ca s pht trin nh nc v php lut. Tm li, h thng trit hc ca Hghen (gm ba b phn chnh: lgc hc, trit hc v t nhin, trit hc v tinh thn) l mt h thng duy tm, m thc cht ca n "l ch ly ci tm l lm im xut pht, t ci tm l suy ra gii t nhin" (Lnin). H thng trit hc duy tm cng vi cc quan im chnh tr phn ng ca Hghen c cc nh l lun t sn k tha v pht trin di cc hnh thc khc nhau. Trong thi i quc ch ngha, ch ngha "Hghen mi" tr thnh xu th in hnh ca trit hc t sn v l mt b phn ca h t tng phtxt. Tuy nhin, php bi n ch ng c a Hghen mu thun vi h thng trit hc duy tm ca ng v tr thnh mt trong nhng ngun gc l lun ca trit hc mcxt. c) Ltvch Phoibc (1804 - 1872) Phoibc nh duy vt ch ngha kit xut thi k trc Mc, i biu ni ting ca trit hc c in c, nh t tng ca giai cp t sn dn ch c. Phoibc c cng ln trong vic ph phn ch ngha duy tm ca Hghen cng nh ch ngha duy tm v tn gio ni chung, khi phc v tr xng ng ca trit hc duy vt. Khi chng li lun im duy tm ca Hghen coi gii t nhin l "t n t i khc" c a tinh th n, Phoi b c chng minh th gii l vt cht, gii t nhin tn ti ngoi con ngi khng ph thuc vo thc con ngi, l c s sinh sng ca con ngi. Gii t nhin khng do ai sng to ra, n tn ti, vn ng nh nhng c s bn trong n. Trit hc ca Phoibc mang tnh cht nhn bn. N chng li nh nguyn lun v s tch ri gia tinh thn v th xc, ng coi thc tinh thn cng l mt thuc tnh c bit ca vt cht c t chc cao l c ngi. T cho php khng nh mi quan h
36
khng kht gia tn ti v t duy. Mt tch cc trong trit hc nhn bn ca Phoibc cn th hin ch ng u tranh chng cc quan nim tn gio chnh thng ca o Thin cha, c bit quan nim v Thng . Tri vi cc quan nim truyn thng ca tn gio v thn hc cho rng Thng to ra con ngi, ng khng nh, chnh con ngi sng to ra Thng . Khc vi Hghen ni n s tha ha ca nim tuyt i, Phoibc ni n s tha ha ca bn cht con ngi vo Thng . ng lp lun rng, bn cht t nhin ca con ngi l mun hng ti ci chn, ci thin, ngha l hng ti nhng ci g p nht trong mt hnh tng p nht v con ngi, nhng trong thc t nhng ci con ngi khng t c nn gi gm tt c c mun ca mnh vo hnh tng Thng . T Phoibc i n ph nhn mi th tn gio v thn hc v mt v Thng siu nhin, ng ngoi, sng to ra con ngi, chi phi cuc sng con ngi. Trit hc ca Phoibc cng bc l nhng hn ch. Chng hn, khi ng i hi trit hc mi - trit hc nhn bn, phi gn lin vi t nhin th ng thi ng lun trn lp trng ca ch ngha t nhin xem xt mi hin tng thuc v con ngi v x hi. Con ngi, theo quan nim ca Phoibc l con ngi tru tng, phi x hi, mang nhng thuc tnh sinh hc bm sinh. Trit hc nhn bn ca Phoibc, do , cng cha ng nhng yu t ca ch ngha duy tm. ng ni rng, bn tnh con ngi l tnh yu; tn gio cng l mt tnh yu. Do vy, khi thay th cho th tn gio tn sng mt v thng siu nhin cn xy dng mt th tn gio mi ph hp vi tnh yu ca con ngi. Trong cuc u tranh chng ch ngha duy tm ca Hghen, Phoibc khng bit rt ra t ci "ht nhn hp l", m vt b lun c php bin chng ca Hghen. Mc d cn nhng hn ch, trit hc ca Phoibc vn c ngha to ln trong lch s trit hc v tr thnh mt trong nhng ngun gc l lun quan trng ca trit hc Mc. Nhn nh v nn trit hc c in c Trit hc c in c l mt giai on lch s tng i ngn nhng n to ra nhng thnh qu k diu trong lch s trit hc. Thnh qu ln nht ca n l nhng t tng bin chng t ti trnh mt h thng l lun - iu m php bin chng thi c i Hy Lp cha c th t ti v ch ngh a duy v t th k XVII - XVIII Ty u c ng khng c kh nng to ra. Tuy nhin, hn ch ln nht ca trit hc c in c l tnh cht duy tm, nht l duy tm khch quan ca Hghen, cn ch ngha duy vt ca Phoibc th xt v thc cht khng vt qua c nhng hn ch ca ch ngha duy vt th k XVII - XVIII Ty u. Trit hc c in c c trit hc Mc k tha mt cch c ph phn v nng ln trnh mi ca ch ngha duy vt hin i.
37
38
theo o Pht cho rng, s mnh con ngi khng phi l do tri gy nn, m l do mnh lm ra, do "nghip" v "kip" c bn thn to ra t qu kh. H cho rng, con ngi c hai phn: linh hn (thc) v th xc. Th xc th mt i nhng linh hn cn mi, linh hn sng qua cc kip khc nhau trong cc th xc khc nhau, mi kip l kt qu ca kip trc v l nguyn nhn ca kip sau, c nh th to thnh chui nghip v cng tn cho mi ngi. Nu ln quan im ny cng khng phi ngoi mc ch an i con ngi, khuyn h chu ng, hoc tu nhn tch c c hnh phc kip sau. Nh vy, ch ngha duy tm tn gio cc loi u bin h cho s thng tr, coi thng nng lc ca con ngi v ch p ln nguyn vng ca con ngi. Chng khng th khng gp s chng i ca nhng ngi duy vt, nhng lc lng tin b x hi. Nhng ngi ny tuy cha bc b c tn gc ch ngha duy tm v tn gio nhng i ch c trn tng lun im ca chng. i lp vi quan im "mnh tri" c tnh cht thn b ca ch ngha duy tm l mt s gii thch khc v tri v mnh tri. C ngi cho tri nh l mt lc lng t nhin bn ngoi con ngi; c ngi cho tri ch l "chnh l", l l phi, cho l tri l lng dn, cho vn tri c lc b, lc thi, cho mnh tri khng thng, lc th ny lc th khc... C ngi phn lp tri vi ngi, tch ngi ra khi tri v bin ngi thnh mt lc lng i lp vi tri. , mc thp l cho con ngi c th xut pht t mnh mu tnh s vic ca mnh nhng cha m bo c hon ton kt qu cng vic: "mu s ti nhn, thnh s ti thin". V mc cao l cho con ngi c th thng c tri, sc con ngi c th lm thay i s mnh ca tri. "Xa nay nhn nh thng thin cng nhiu" (Truyn Kiu ca Nguyn Du). Tt c nhng s gii thch , t nhiu u lm mt tnh cht trang nghim v nh mnh ca tri, t nhiu u lm lu m vai tr ca ch ngha duy tm tn gio. i li vi quan im "mnh tri" cn c quan im v "th i", quan i m cho "th i" i l p v i "m nh", ch trng theo "thi" ch khng theo "mnh". ng Dung ni: "Thi n th ngi cu c v anh hng tht thnh cng d, cn vn qua i th ngi anh hng nut hn nhiu" (Thi lai iu thnh cng d, vn kh anh hng m hn a). Nguyn Tri ni: "iu ng qu ngi qun t l hiu thi thng bin m thi", "iu ng qu ngi qun t l bit thi thng bin, lng sc x mnh". Ng Th Nhm ni: "Gp thi th, th thi phi th". y khng cn bng dng ca mnh, khng cn s m nh ca ch mt ng tri c nhn cch. Trong s nhng quan im chng i mnh tri ca nh Nho, "bo ng" ca nh Pht, "m kh" ca nh o, th mnh hn c, bc trc hn c l quan im ca qun chng nhn dn. Bng s quan st hng ngy, bng kinh nghim cuc sng v quan im thc t, qun chng nhn dn phn ng li cc quan im duy tm bng kinh nghim ca mnh. Nu ch ngha duy tm cho ngi no c lm vua l do mnh tri th qun chng nhn dn nu ln lun im "c lm vua, thua lm gic"; nu ch ngha duy tm cho con ngi ta c s truyn kip v giu sang hoc ngho hn l "con vua th
39
li lm vua, con si cha li qut l a", th qun chng nhn dn p li: "Bao gi dn ni can qua, con vua tht th li ra qut cha"; nu Pht gio nu ln thuyt "qu bo", cho rng lm thin th c phc, lm c th phi ha, th qun chng nhn dn nu ln "n trm n cp thnh Pht, thnh tin, i cha i chin bn thn bt toi"; nu o gio cho m m, t ct l ngun gc ho phc dng gian, th qun chng nhn dn nu ln: "Hn t m bit ni nng, th thy a l hm rng khng cn". H khng c l lun, ch nu ln s thc, mt s thc m trong cuc sng bt c ai cng c ln bt gp, nhng do quan im duy tm chi phi m khng dm tha nhn. V th, s thc c nu ra lm cnh tnh nhng ngi khc, c tnh chin u r rt, t ra cng lm ngi ta phi ngm li v hoi nghi vi cc lun im ca ch ngha duy tm tn gio. Trong sut ngn nm ca ch phong kin Vit Nam, t nc khng pht trin, khoa hc t nhin khng c iu kin ra i; v th, cc vn u tranh trn vi ni dung quen thuc c lp i lp li. Ch ngha duy tm t a ra c nhng iu mi m theo pht trin ca lch s, ch ngha duy vt cng khng tin trin c g nhiu. S u tranh ca ch ngha duy vt v ch ngha duy tm cha t ti trnh su sc v ton din.
Vit u tin cng hnh thnh t mt th tc, tip th tc ny lin kt vi cc th tc khc c quan h v huyt duyn v a l m tr thnh b lc ri lin minh b lc, v pht trin ln thnh b tc ri dn tc. Cng ng ngi Vit c hnh thnh sm trong lch s, c tn l Vit; phn bit vi nhiu tc Vit min Nam Trung Quc, n c gi l Lc Vit. bo m tnh n nh ca cng ng mnh, nhiu nh t tng trong lch s ni ti s cn thit phi gi nhng nt ring ca n so vi ngi Ng (ngi Trung Quc) v ngi Lo. Nh bt c mt khu vc no trn th gii trong lch s, cc cng ng ngi sng trong u phi u tranh vi nhau tn ti. Trong cuc u tranh mnh c yu thua c cng ng th ln ln v tr thnh b ch; c cng ng th vn duy tr c thc th ca mnh; v cng c khng t cng ng tan r hoc b tiu dit. Trong bi cnh , cng ng ngi Vit vn duy tr c. V duy tr c h phi u tranh thng xuyn vi cc cng ng khc n xm ln, nht l u tranh chng li cng ng ngi Hn ln hn, mnh hn n thn tnh. thc v dn tc v dn tc c lp ca ngi Vit hnh thnh nn trong hon cnh nh th. Nhn thc v dn tc v dn tc c lp ca ngi Vit l mt qu trnh. N bt ngun t cuc chin u ca h t v v pht trin ln cng vi cc cuc chin u . Vn t ra thng xuyn cho ngi Vit l phi lm th no chng minh c cng ng ngi Vit khc vi cng ng ngi Hn v ngang hng vi cng ng ngi Hn. Lc u cc nh t tng nu ln rng, Lc Vit v pha sao Dc, sao Chn (cc sao v phng Nam), khc vi Hoa H v pha sao Bc u (sao ca phng Bc), nn hai tc ngi phi c lp vi nhau. Tip n h chng minh rng tc Vit pha Nam Ng Lnh; ri t lnh vc thin vn, a l, h nhn ra s thc lch s l "Ni sng nc Nam th vua nc Nam tr v". T tng nu ln thnh nh phn ca sch tri (quan im ca L Thng Kit) chng t tnh cht hin nhin khng th bc b c ca s ring bit Vit, Hn. Trn lnh vc nhn thc l lun, s bc bch ca cuc u tranh chng ngoi xm buc cc nh t tng phi c s i su hn, khi qut cao hn, ton din hn v khi cng ng tc Vit. Nguyn Tri l ngi thc hin c s mnh ny. Trong cc bc th gi qun Minh v nht l trong tc phm i co bnh Ng, Nguyn Tri chng minh rng, cng ng tc Vit c cc yu t: Vn hin, lnh th, phong tc, lch s, nhn ti, nn n l mt cng ng ngi c b dy lch s ngang hng vi cng ng ngi ca phng Bc, khng th ph thuc vo phng Bc. Nhn thc ca Nguyn Tri nu ln c cc yu t cn thit lm nn mt dn tc, t c s l lun cho s c lp ca mt dn tc. L lun trn ca Nguyn Tri t ti nh cao ca quan nim v dn tc v dn tc c lp di thi k phong kin Vit Nam. N to nn sc mnh cho cng ng tc Vit trong cuc u tranh chng qun Minh xm lc u th k XV v c cc giai on lch s sau ny. Nhng khi Php xm lc Vit Nam, l lun trn t ra bt lc. Phi hn na th k sau, vo nhng nm 20 ca th k XX, H Ch Minh mi tm ra
41
nhiu phi lm g? thy c nhng bc pht trin tt yu ca cuc chin phi lm th no?... Ngha l nhng vn v mt khoa hc v mt ngh thut ca cuc chin tranh gi nc phi c hnh thnh v pht trin. Cc nh ch o cuc chin tranh gi nc trong lch s dn tc u thy s cn thit phi c mt l lun c khi qut ln t thc t chin u. H tm nguyn nhn ca nhng thnh cng v tht bi. H c kt kinh nghim thnh l lun, h em hiu bit ca mt ngi truyn b cho nhiu ngi. V sau khi thng li hon ton, h u tin hnh vic tng kt nhn nhn s vic qua cho r v c thm c s i ph v sau. Khng phi ngu nhin m h c nhng kin trng hp. Hon cnh khc nhau, thi im khc nhau, k th khc nhau, tng quan lc lng cng khc nhau nhng h li i n nhng nhn nh nh nhau. Khng phi l ngi sau bt chc ting ni ca ngi trc, m trc hay sau u l ting ni ca thc tin, ca chn l. Nhng ting ni ging nhau y phi chng l nhng quy lut c rt ra t nhng cuc chin u trng k dng nc v gi nc ca dn tc. Phi coi trng sc mnh ca cng ng l iu u tin rt ra c ca cc nh t tng. Cng ng ngi Vit l mt thc th x hi hnh thnh trong lch s v c cng c bi nhng thnh vin ca n thc c rng h cng mt ging ni, cng mt lnh th, cng mt sinh hot v cng mt vn mnh. Cng ng s yu t nu nhng thnh vin khng c g gn b vi nhau, v ngc li n s tr thnh mt sc mnh nu n c c kt vi nhau, v c iu kin c kt vi nhau. Cc nh ch o cuc chin tranh lc by gi hiu c iu . H thy con ngi ta c quyn li th mi c trch nhim, c phn ca mnh trong tp th th mi gn b vi tp th, c quan h tt th mi ng lng. H nhn mnh yu t pht huy sc mnh ca cng ng. Trn Quc Tun yu cu: "Trn di mt lng, lng dn khng chia", v "Vua ti ng lng, anh em ho mc, nc nh gp sc gic t b bt", "c thu phc c qun lnh mt lng nh cha con th mi dng c". Nguyn Tri ni: "Tht qun ru ho nc, di trn u mt d cha con". T tng ny n thi cn i, c cc nh t tng nu ln l, c "hp sc", "hp qun" th mi c sc mnh. V n thi k hin i, H Ch Minh nu ln thnh nguyn l: "on kt, on kt i on kt - Thnh cng, thnh cng i thnh cng". cao sc mnh ca cng ng, cc nh t tng lm mt vic ph hp vi yu cu gii quyt mu thun gia nhn dn ta v bn xm lc l mu thun ch yu lc by gi. Pha ta c gii quyt c mu thun ni b, c on kt mt lng, c tr thnh mt sc mnh hng hu th mi c iu kin chuyn ha c cc mt i lp ca mu thun ch ta, mi c th bin k ch t mnh sang yu v ta t yu sang mnh, mi tiu dit c k th. l thc tp th trong iu kin lc by gi. Phi coi trng vai tr ca nhn dn l mt t tng ln trong thc dn tc cc nh t tng. Xoay quanh vn dn ny, tng c nhng quan nim tiu cc. Khng T cho dn l ngi sai khin. Mnh T cho dn l ngi b ngi tr v phi
43
nui ngi. D nhin ngay trong hng ng khng chin ca dn tc cng c ngi mit th dn, nh Trn Khnh D l mt tng lnh i Trn ni: "Tng l chim ng, qun dn l con vt, em con vt m nui chim ng th c g l l". Thng Hong Trn Minh Tng th dt khot khng tha nhn v tr ng c ca dn nn ni: "Bn gia n d c cht cng cng khng c d vo quan tc ca triu nh". Nhng trong lch s t tng ca dn tc phi tnh ti cc quan im tch cc i vi dn. L Cng Un ni: "Trn vng mnh tri di theo dn, thy thun tin th thay i". L Pht M ni: "Nu trm h m no , th ta lm sao khng c". Ni ln c nhng iu l do trong s nghip chung, h xc ng v vic lm cao c ca dn thy c vai tr to ln ca dn. Trn Khm (Trn Nhn Tng) ni: "Ngy thng th c th v hai bn, n khi Nh nc hon nn th ch c bn y (tc gia n) i theo thi". Nguyn Tri ni: "Ch thuyn l dn m lt thuyn cng l dn". L Thng Kit ni: "o lm ch dn ct nui dn". Nguyn Tri ni: "Vic nhn ngha ct yn dn". n H Ch Minh, thi i ngy nay, th quan nim v dn c pht trin n mt trnh cao hn v mang mt cht mi. Li ni tuy khc nhau, nhng h u l nhng ngi yu nc nhit thnh, u thy cn phi nu ln trch nhim i vi dn, phi bi dng sc dn. T tng l c s cho ng li, t tng nhn ngha, cho i sch nhn hu, cho nhng bin php nhm hn ch mu thun giai cp trong x hi v tin ti mt s thnh vng no . Thy c vai tr ca dn v nu ln c mt s yu cu dn ch ca dn i vi cc nh t tng trn khng phi l chuyn ngu nhin. Lp trng phong kin v c im cuc sng hn ch nhn quan ca h. Nhng l nhng nh yu nc ln, ng nh cao ca phong tro yu nc lc by gi, h thy c yu cu phi c kt cng ng, pht huy sc mnh ca dn tc nn vt qua c nhng hn ch giai cp vn c ca mnh. Nhng iu trnh by trn cho thy c mt t tng yu nc Vit Nam khc bit vi t tng yu nc ca cc dn tc khc. N c c kt bng xng mu v bng tr tu trong trng k lch s ca cc cuc u tranh cu nc, dng nc v gi nc. III- Nhng quan nim v o lm ngi Mt trong nhng vn c cc nh t tng Vit Nam trong lch s c bit quan tm l "o" (c khi gi l "o tri", "o ngi"). H phi quan tm n "o" bi n l c s t tng hnh ng chnh tr, i nhn x th. Trong ba o truyn thng: Nho, Pht, Lo - Trang, th sau thi k L - Trn, ngi ta hng v o Nho trc ht. Nho gio vi cc nguyn l chnh tr v o c ca n p ng c cc yu cu ng thi. Do , k s u chn con ng ca o Nho v lun cao o lm ngi ca Nho.
44
Cng u l la chn o Nho nhng mi ngi mt khc. Cc nguyn l th c sn trong cc tc phm kinh in nhng h c s la chn khc nhau v gii thch khc nhau. Cc nh yu nc v nhn o ch ngha nh Nguyn Tri, Nguyn Bnh Khim, Ng Th Nhm... th thng pht huy nhng khi nim no ca nh Nho c sc din t c ni dung yu nc, yu dn, yu con ngi v tin nng lc con ngi. Cc nh Nho khc th ch ch trng cc khi nim, cc nguyn l ni ln tnh cht tn ti trt t v ng cp khc nghit trong Nho gio. Do vy, cng u l nh Nho nhng gia h c nhng lp trng trit hc v chnh tr khc nhau, thm ch i lp nhau. Khi vo i, cc nh t tng Nho hc u khng nh o Nho, u ly o Nho lm l t ng sng ca mnh. Nhng cuc sng khin h khng th kin tr mt mnh o Nho. Bi l khi bc ra khi lnh vc chnh tr, khi phi gii quyt cc vn sng - cht, may - ri, phc - ha, thng - bin, nhng vn gn vi cuc sng i thng ca mi ngi th o Nho khng p ng c. y Pht gio li c sc hp dn. Ngi ta tm n o Pht, ly Pht gio lm ch da tinh thn. V khi tht th trn ng danh li, h li tm n o Lo - Trang c nim an i v c t do, t ti. Th gii quan Nho - Pht - Lo thng l th gii quan chung ca h. V vy, trong quan nim v o, ngoi o Nho ra, cn bao hm c Pht v Lo - Trang. Khi thc dn Php xm lc nc ta "o" c xem nh quc hn, quc tu, c bin thnh biu tng ca truyn thng yu nc, thng ni. Yu "o" c xem l yu nc, v o m chin u, m hy sinh. c bit bao tm gng t v o, tc l hy sinh bo v c lp cho t nc. Nhng v "o" l th gii quan c, khng gip hiu c xu th ca thi i, khng hiu r c k th ca dn tc, khng ch ra c con ng hu hiu cu nc, v vy lc by gi yu "o" bao nhiu th cng ngm ngi by nhiu. Vn t ra cho thi k ny l phi c mt "o" khc ngang tm vi thi i. l mt trong nhng iu kin ch ngha Mc - Lnin du nhp vo Vit Nam. * * * Nhng thnh tu t c v lch s t tng trit hc ca dn tc l cng lao ca cc nh lnh o t nc, ca cc nh l lun trong lch s. H vt qua bao nhiu kh khn v hn ch ca thi i v ca bn thn xy dng nn l lun sc bn cho t nc mnh, nht l trong lnh vc u tranh cho c lp dn tc v ch quyn quc gia. Nhng khch quan m ni, l lun cn c nhiu hn ch. N khng ch trng vn nhn thc lun v phng php t duy l nhng vn quan trng ca trit hc. N khng dm tri vi kinh in ca thnh hin, khng bit ly thc tin t nc kim nghim chn l, khng bit ly vic xy dng l lun cho mnh lm mc tiu phn u; v th, khng to ra c nhng nh trit hc v nhng trng phi trit hc ring bit. Ngy nay, chng ta c trang b trit hc Mc -Lnin - mt trit hc khoa hc v cch mng ca loi ngi, nh nhiu vn thc tin ca t nc c nhn thc trn bnh din l lun, v lch s t tng trit hc ca dn tc Vit Nam c
45
46
47
Khi ch t bn ch ngha c xc lp, giai cp t sn tr thnh giai cp thng tr x hi v giai cp v sn l giai cp b tr th mu thun gia v sn vi t sn vn mang tnh cht i khng cng pht trin, tr thnh nhng cuc u tranh giai cp. Cuc khi ngha ca th dt Lyng (Php) nm 1831, b n p v sau li n ra vo nm 1834, " vch ra mt iu b mt quan trng - nh mt t bo chnh thc ca chnh ph hi nhn nh - l cuc u tranh bn trong, din ra trong x hi, gia giai cp nhng ngi c ca v giai cp nhng k khng c g ht..."1. Anh, c phong tro Hin chng vo cui nhng nm 30 th k XIX, l "phong tro cch mng v sn to ln u tin, tht s c tnh cht qun chng v c hnh thc chnh tr"2. Nc c cn ang vo m trc ca cuc cch mng t sn, song s pht trin cng nghip trong iu kin cch mng cng nghip lm cho giai cp v sn ln nhanh, nn cuc u tranh ca th dt Xildi cng mang tnh cht giai cp t pht v a n s ra i mt t chc v sn cch mng l "ng minh nhng ngi chnh ngha". Trong hon cnh lch s , giai cp t sn khng cn ng vai tr l giai cp cch mng. Anh v Php, giai cp t sn ang l giai cp thng tr, li hong s trc cuc u tranh ca giai cp v sn nn khng cn l lc lng cch mng trong qu trnh ci to dn ch nh trc. Cn giai cp t sn c ang ln ln trong lng ch phong kin, vn khip s bo lc cch mng khi nhn vo tm gng Cch mng t sn Php 1789, nay li thm s hi trc s pht trin ca phong tro cng nhn c. N m tng bin i nn qun ch phong kin c thnh nn dn ch t sn mt cch ho bnh. V vy, giai cp v sn xut hin trn v i lch s khng ch c s mnh l "k ph hoi" ch ngha t bn m cn l lc lng tin phong trong cuc u tranh cho nn dn ch v tin b x hi.
48
lun tin b v cch mng mi. l l lun th hin th gii quan cch mng ca giai cp cch mng trit nht trong lch s, do , kt hp mt cch hu c tnh cch mng v tnh khoa hc trong bn cht ca mnh; nh , n c kh nng gii p bng l lun nhng vn ca thi i t ra. L lun nh vy c sng to nn bi C.Mc v Ph.ngghen, trong trit hc ng vai tr l c s l lun chung: c s th gii quan v phng php lun. "Ging nh trit hc thy giai cp v sn l v khi vt cht ca mnh, giai cp v sn cng thy trit hc l v kh tinh thn ca mnh"1
49
lm cho ch ngha duy vt tr nn "hon b v m rng hc thuyt y t ch nhn thc gii t nhin n ch nhn thc x hi loi ngi, ch ngha duy vt lch s ca Mc l thnh tu v i nht ca t tng khoa hc"2. S hnh thnh t tng trit hc Mc v ngghen din ra trong s tc ng ln nhau v thm nhp vo nhau vi nhng t tng, l lun v kinh t v chnh tr - x hi. Vic k tha v ci to kinh t chnh tr hc vi nhng i biu xut sc l A. Xmit v . Ricac khng nhng lm ngun gc xy dng hc thuyt kinh t m cn l nhn t khng th thiu c trong s hnh thnh v pht trin trit hc Mc. Chnh Mc ni rng, vic nghin cu nhng vn trit hc v x hi khin ng phi i vo nghin cu kinh t hc v nh mi c th i ti hon thnh quan nim duy vt lch s, ng thi xy dng nn hc thuyt v kinh t ca mnh. Ch ngha x hi khng tng Php vi nhng i biu ni ting nh Xanh Ximng v Scl Phuri l mt trong ba ngun gc l lun ca ch ngha Mc. ng nhin, l ngun gc l lun trc tip ca hc thuyt Mc v ch ngha x hi - ch ngha x hi khoa hc. Song, nu nh trit hc Mc ni chung, ch ngha duy vt lch s ni ring l tin l lun trc tip lm cho ch ngha x hi pht trin t khng tng thnh khoa hc, th iu cng c ngha l s hnh thnh v pht trin trit hc Mc khng tch ri vi s pht trin nhng quan im l lun v ch ngha x hi ca Mc. V vy, cn tm hiu ngun gc l lun ca trit hc Mc khng ch ngun gc l lun v trit hc m c trong ba ngun gc l lun ca ch ngha Mc.
V.I.Lnin: Ton tp, Nxb. Tin b, Mtxcva, 1980, t.23, tr. 53. C.Mc v Ph.ngghen: Ton tp, Nxb. Chnh tr quc gia, H Ni, 1994, t.20, tr. 490.
50
i, ng thi thot khi v thn b ca php bin chng duy tm. T duy bin chng trit hc c i, nh nhn nh ca ngghen, tuy mi ch l "mt trc kin thin ti"; nay l kt qu ca mt cng trnh nghin cu khoa hc cht ch da trn tri thc khoa hc t nhin hi . ngghen nu bt ngha ca ba pht minh ln i vi s hnh thnh trit hc duy vt bin chng: nh lut bo ton v chuyn ha nng lng, thuyt t bo v thuyt tin ha ca cuyn. Vi nhng pht minh , khoa hc vch ra mi lin h thng nht gia nhng dng tn ti khc nhau, cc hnh thc vn ng khc nhau trong tnh thng nht vt cht ca th gii, vch ra tnh bin chng ca s vn ng v pht trin ca n. nh gi v ngha ca nhng thnh tu khoa hc t nhin thi y, ngghen vit: "Quan nim mi v gii t nhin c hon thnh trn nhng nt c bn: tt c ci g cng nhc u b tan ra, tt c ci g l c nh u bin thnh my khi, v tt c nhng g c bit m ngi ta cho l tn ti vnh cu th tr thnh nht thi; v ngi ta chng minh rng ton b gii t nhin u vn ng theo mt dng v mt tun hon vnh cu"2. Nh vy, trit hc Mc cng nh ton b ch ngha Mc ra i nh mt tt yu lch s khng nhng v i sng v thc tin, nht l thc tin cch mng ca giai cp cng nhn, i hi phi c l lun mi soi ng m cn v nhng tin cho s ra i l lun mi c nhn loi to ra.
51
tnh cht cch mng v v thn, ng thi tham gia "phi Hghen tr"(*). Thng 4-1841, Mc nhn bng Tin s trit hc. Trong lun n tin s vi ti S khc nhau gia trit hc t nhin ca mcrit v trit hc t nhin ca piquya, tuy Mc vn l ngi theo trit hc duy tm ca Hghen, song ng coi nhim v ca trit hc l phi phc v cuc u tranh cho s nghip gii phng con ngi, ph b hin thc li thi theo tinh thn cch mng ca php bin chng. "Ging nh Prmt - Mc vit trong lun n, - sau khi nh cp la t trn tri xung, bt u xy dng nh ca v c tr trn tri t, trit hc cng vy, sau khi bao qut c ton b th gii, n ni dy chng li th gii cc hin tng". Lun n cng cho thy t tng v thn ca Mc khi ng i hi trit hc phi phc v cuc sng ch quyt khng lm ti t cho thn hc. Nh vy, lc ny, trong t tng Mc c s mu thun v th gii quan gia ch ngha duy tm trit hc vi tinh thn dn ch cch mng v v thn. Mu thun c gii quyt trong qu trnh kt hp cht ch hot ng l lun vi thc tin u tranh chng ch chuyn ch ca nh nc phong kin. Phririch ngghen (28-11-1820 5-8-1895) sinh ra trong gia nh ch xng dt thnh ph Bacmen. Khi cn l hc sinh trung hc, ngghen cm ght s chuyn ch v c on ca bn quan li, ng kin tr t hc, nui ch lm khoa hc v hot ng ci bin x hi bng cch mng. ngghen say m nghin cu trit hc, c bit l cc tc phm ca Hghen. V vy, nm 1841, trong khi lm ngha v qun s Beclin, ng thng xuyn d thnh cc bi ging v trit hc ti trng i hc Tng hp Bclin v tham gia vo nhm Hghen tr. Cui nm , ngghen c Bn cht o C c; tc phm ni ting ny ca Phoibc c nh hng mnh m n th gii quan ca ng. Tinh thn dn ch cch mng v v thn ca ngghen th hin r ngay trong bi bo u tin ca mnh Nhng bc th t Vesphali, cng b thng 3 nm 1839. Trong ng ph phn nhng ch xng sng o, ng thi th hin r thin cm vi cng nhn. Nhng tc phm ca ngghen thi k 1841 - 1842 nhm ph phn cc quan im phn ng ca gio s Sling, mt nh trit hc c, cho thy, tuy vn ng trn lp trng duy tm ca trit hc Hghen, nhng ng thy c s mu thun gia cch mng v bo th trong trit hc y, ng thi thy tnh trit hn ca trit hc Phoibc so vi Hghen. Song, ch thi gian gn hai nm sng Mansetxt (Anh) t ma Thu 1842, vic nghin cu i sng kinh t v s pht trin chnh tr ca nc Anh, nht l vic trc tip tham gia phong tro cng nhn, mi dn n bc chuyn bin cn bn trong th gii quan v lp trng chnh tr ca ng. Nh vy, cho n gia nm 1842, C.Mc v Ph.ngghen vn l ngi duy tm v trit hc v l nhng nh dn ch cch mng v quan im chnh tr. Bc ngot trong cuc
(*) Phi Hghen tr, mt mn phi trit hc gm nhng ngi c t tng cp tin v sn, s dng phng php bin chng ca trit hc Hghen ph phn thn hc v ch phong kin c. N ng vai tr tch cc trong vic chun b t tng cho cuc Cch mng t sn c 1848.
52
i dn n s chuyn bin t tng ca Mc din ra khi Mc i vo hot ng chnh tr, s dng cng c bo ch u tranh ginh dn ch, t do. Bi bo Nhn xt bn ch th mi nht v ch kim duyt ca Ph c ng vit trong khong thi gian gia thng 1, u thng 2 nm 1842 nh du bc ngot quan trng . S chuyn bin bc u ch thc s din ra trong thi k Mc lm vic bo Sng Ranh. Thng 5-1842 ng bt u lm cng tc vin; thng 10 nm tr thnh bin tp vin v ng vai tr linh hn ca t bo, lm cho n tr thnh c quan ca phi dn ch cch mng. Thc tin u tranh trn bo ch lm cho t tng dn ch cch mng Mc c ni dung r rng hn, l u tranh cho li ch ca "qun chng ngho kh bt hnh v chnh tr v x hi". Mc, lc ny t tng cng sn ch ngha cha hnh thnh. Bc li li buc ti ca mt t bo bo th cho l bo Sng Ranh tuyn truyn ch ngha cng sn, Mc khng nh rng, bo Sng Ranh "khng chp nhn c tnh hin thc l lun ng sau nhng t tng cng sn ch ngha di hnh thc hin nay ca chng, v do , li cng t mun thc hin chng trn thc tin"1. Tuy nhin, ng cho rng, i vi hin tng "c ngha chu u" nh vy "khng th cn c vo o tng hi ht trong chc lt ph phn m ch c th ph phn sau mt s nghin cu cn c, su sc"2. S chuyn bin v th gii quan trit hc din ra tng bc do vic ph phn chnh quyn nh nc ng thi cho Mc thy rng, ci quan h khch quan quyt nh hot ng ca nh nc khng phi l hin thn ca tinh thn tuyt i nh Hghen tm cch chng minh bng trit hc, m l nhng li ch; cn chnh quyn nh nc li l "c quan i din ng cp ca nhng li ch t nhn"3. Nh vy, qua kim tra l lun trong thc tin, nguyn vng mun ct ngha hin thc, xc lp l tng t do trong thc t lm ny n khuynh hng duy vt Mc, tinh thn dn ch cch mng su sc khng cn dung hp vi trit hc duy tm t bin. V th, sau khi bo Sng Ranh b cm (t ngy 1 thng 4 nm 1843), Mc t ra cho mnh nhim v duyt li mt cch c ph phn quan nim duy tm ca Hghen v x hi v nh nc, ng thi pht hin nhng ng lc tht s bin i th gii bng cch mng. Trong thi gian Croixnc (thng 5 n thng 10 nm 1843), Mc tin hnh ph phn trit hc php quyn ca Hghen, qua ph phn ch ngha duy tm trit hc ni chung ca Hghen. Trong khi ph phn trit hc Hghen, Mc nng nhit tip thu quan im duy vt ca trit hc Phoibc. Song, Mc li thy nhng m t y u trong tri t h c Phoi b c, nh t l vi c xa r i nhng vn chnh tr nng hi. S ph phn su rng i vi trit hc Hghen, vic khi qut nhng kinh nghim lch s, cng vi nh hng quan im duy vt v nhn vn ca trit hc Phoibc tng
1. C.Mc v Ph.ngghen: Ton tp, Nxb. Chnh tr quc gia, H Ni, 1995, t.1, tr. 172. 2. Sd, tr. 173. 3 . Sd, tr. 229.
53
cng mnh m xu hng duy vt trong t tng ca Mc. Cui thng 10 nm 1843, Mc sang Pari. y khng kh chnh tr si ng v c tip xc vi nhiu i biu trong phong tro cng nhn dn n bc chuyn dt khot ca ng sang ch ngha duy vt v ch ngha cng sn. Cc bi bo ca Mc: Bn v vn Do Thi, Gp phn ph phn trit hc php quyn ca Hghen. Li ni u trn tp ch Nin gim Php - c thng 2 nm 1844 nh du bc hon thnh qu trnh chuyn bin . Cng trn s tp ch ny c cc bi ca ngghen gi n t Mansetxt (Anh): Lc tho ph phn khoa kinh t chnh tr, Tnh cnh nc Anh, Tmt Ccly, Qu kh v hin ti. Cc tc phm cho thy, ngghen, qu trnh chuyn bin t ch ngha duy tm sang ch ngha duy vt v t dn ch cch mng sang ch ngha cng sn cng hon thnh. ng ng trn l p tr ng duy v t v c ng sn ph phn kinh t chnh tr hc ca A. Xmt v . Ricc, vch trn quan im chnh tr phn ng ca Ccly, m t ng i ph phn ch ngh a t b n trn l p trng ca giai cp phong kin. S nht tr v t tng to nn tnh bn v i ca Mc v ngghen, gn lin tn tui ca hai ng vi s ra i v pht trin mt trit hc mi mang tn Mc - mt th gii quan cch mng ca giai cp v sn. Li ni u nhm gii thiu tc phm Gp phn ph phn trit hc php quyn ca Hghen c Mc son tho thi k Croixnc, d nh ng ti trong cc s tip sau ca tp ch Nin gim Php - c. Tuy nhin, s chuyn bin mnh m trong t tng ca Mc thi gian ng sng Pari c th hin trong Li ni u ny khin cho n c mt ngha vt khi tnh cht ca mt li ni u. S chuyn bin dt khot ca Mc t ch ngha duy tm v dn ch cch mng sang ch ngha duy vt v ch ngha cng sn c th hin c bit r rt khi C.Mc phn tch mt cch su sc theo quan im duy vt lch s, ngha to ln v c mt hn ch ca cuc cch mng t sn m ng gi l "cuc cch mng b phn" hay "s gii phng chnh tr", phc tho nhng nt u tin v cuc cch mng v sn c gi l "cuc cch mng trit " v khng nh rng "ci kh nng tch cc" ca cuc cch mng trit thc hin s "gii phng con ngi" "chnh l giai cp v sn". Mc cng nhn mnh s thng nht bin chng gia l lun cch mng v thc tin cch mng. Theo Mc, gn b vi cuc u tranh cch mng, l lun tin phong c ngha cch mng to ln v "tr thnh mt sc mnh vt cht". Mc ch r: "Ging nh trit hc thy giai cp v sn l v kh vt cht ca mnh, giai cp v sn cng thy trit hc l v kh tinh thn ca mnh"1. Ngoi ra, s phn tch hai mt ca tn gio, bn cht ca tn gio vi lun ni ting "Tn gio l thuc phin ca nhn dn"... th hin tinh thn bin chng duy vt trong t tng trit hc ca Mc.
1. Sd, t.1, tr. 589.
54
2. Giai on xut nhng nguyn l trit hc duy vt bin chng v duy vt lch s
Thi gian t n m 1844 n nm 1848 l qu trnh Mc - ngghen tng bc xy dng nhng nguyn l trit hc duy vt bin chng v duy vt lch s. Trong tc phm Bn tho kinh t - trit hc nm 1844, Mc trnh by nhng quan im kinh t v trit hc ca mnh thng qua vic ph phn kinh t chnh tr hc c in ca Anh v tip tc ph phn trit hc duy tm Hghen; ng thi ng vch ra "mt tch cc" ca n l php bin chng. Nhng quan im mi ca Mc c th hin trong vic phn tch s tha ha ca lao ng vi phm tr "lao ng b tha ha"; t , Mc ct ngha t tha ha bn thn con ngi v vch ra con ng khc phc s tha ha . Thut ng "tha ha" c s dng rng ri trong sch bo trit hc thi y. Hghen, l s "t tha ha" ca " nim tuyt i" thnh gii t nhin; Phoibc, l s tha ha "bn cht tc loi" ca con ngi trong Cha. Mc mun ct ngha s tha ha con ngi t chnh iu kin sng v cc quan h x hi ca con ngi, t chnh hot ng th hin nng lc bn cht ca n l lao ng, Mc xem s tha ha ca lao ng nh mt tt yu lch s: "t tha ha" ca lao ng. S tn ti v pht trin ca "lao ng b tha ha" gn lin vi s hu t nhn. Khc vi cc nh t tng trc y, ct ngha s ra i ch s hu t nhn t bn do tnh tham lam, ch k ca con ngi. Mc cho rng s hu t nhn c sinh ra do "lao ng b tha ha", nhng sau li tr thnh nguyn nhn ca s tha ha ca lao ng v s tha ha ca con ngi. S tha ha pht trin cao trong ch ngha t bn, th hin sc lao ng b bin thnh hng ha cng nh qu trnh hot ng sn xut v sn phm ca lao ng; t , dn ti "s tha ha ca con ngi khi con ngi". Bi vy, vic khc phc s tha ha y chnh l s xo b ch s hu t sn. Vic gii phng ngi cng nhn khi "lao ng b tha ha" di ch ngha t bn cng l khc phc lao ng b tha ha ni ring, l s gii phng con ngi ni chung. Vi s phn tch trn, Mc lun chng cho tnh tt yu ca ch ngha cng sn trong s pht trin x hi. Mc d s lun chng ny cn trnh cha chn mui v l lun, song n cho php phn bit quan nim ca Mc v ch ngha cng sn vi nhng quan nim ch ngha bnh qun vn c ca cc mn phi ch ngha cng sn khng tng. Mc cng tin xa hn Phoibc rt nhiu trong quan nim v ch ngha cng sn tuy vn dng nhng thut ng trit hc ca Phoibc. Theo Mc, "ch ngha cng sn nh vy, vi tnh cch l ch ngha t nhin hon b, = ch ngha nhn o"1. ng bc b th ch ngha cng sn bnh qun m ng gi l ch ngha cng sn th thin, ph nhn c tnh ca con ngi, l s "quay tr v tnh gin d khng t nhin ca con ngi ngho kh v khng c nhu cu"2.
1. C.Mc v Ph.ngghen: Ton tp, Nxb. Chnh tr quc gia, H Ni, 2000, t.42, tr. 167. 2. Sd, t.42, tr. 165.
55
T gc trit hc, Mc nhn thc ch ngha cng sn nh mt nc thang lch s cao hn ch ngha t bn, bi v n ch ngha t bn th lao ng b tha ha t ti pht trin cao nht khin cho s ph nh ch ngha t bn tr nn tt yu vi nhng tin do chnh ch ngha t bn to ra. Nhng hn ch v l lun ca tc phm ban u ny tng bc s c khc phc vi s hnh thnh Mc quan nim duy vt v lch s. Tc phm Gia nh thn thnh do Mc v ngghen vit chung c xut bn thng 2-1845. Cng vi vic ph phn quan im duy tm v lch s ca "phi Hghen tr", ng u l anh em nh Bau, hai ng xut mt s nguyn l c bn ca trit hc mcxt v ca ch ngha cng sn khoa hc. Tc phm Gia nh thn thnh cha ng "quan im hu nh hnh thnh ca Mc v vai tr cch mng ca giai cp v sn" v cho thy "Mc tin gn nh th no n t tng c bn ca ton b "h thng" ca ng... tc l t tng v nhng quan h x hi ca sn xut"3. Tc phm H t tng c, c Mc v ngghen vit chung vo cui nm 1845 u nm 1846, nh du mt mc quan trng trong qu trnh hnh thnh trit hc Mc. H t tng c khng ch l tc phm c quy m ln nht trong thi k hnh thnh trit hc Mc m cn c th xem nh l tc phm chn mui u tin ca ch ngha Mc(*). Thng qua vic ph phn cc tro lu trit hc v ch ngha x hi ng thi c, Mc v ngghen trnh by quan nim duy vt lch s mt cch h thng v nhiu nguyn l c bn ca ch ngha cng sn khoa hc nh nhng h qu ca quan nim duy vt lch s. Trong tc phm H t tng c, cc ng lm sng t "th gii quan mi" ca mnh m nhng lun im xut pht c Mc son tho trong 11 lun vo thng 4-1845, nay c gi l Lun cng v Phoibc. Lun cng v Phoibc ca Mc c ngghen nh gi l vn kin u tin cha ng mm mng thin ti ca mt th gii quan mi. T tng xuyn sut ca "Lun cng" l vai tr quyt nh ca thc tin i vi i sng x hi; t nu ln s mnh gp phn "ci to th gii" ca trit hc Mc (lun th 11). V i quan i m th c ti n ng n, Mc vch ra "khuyt im ch yu" ca ton b ch ngha duy vt trc kia, k c ch ngha duy vt ca Phoibc; ng thi cng ph phn v bc b quan im ca ch ngha duy tm v tnh nng ng, sng to ca t duy. Cng t quan im duy vt bin chng v thc tin, Mc i ti nhn thc v mt x hi ca bn cht con ngi "Trong tnh hin thc ca n, - Mc vit - bn cht con ngi l tng ho nhng quan h x hi"1. Quan nim duy vt lch s xem xt lch s x hi xut pht t con ngi. Trong H
. V.I.Lnin: Ton tp, Nxb. Tin b, Mtxcva, 1963, t.29, tr. 11, 13 (theo bn ting Nga). (*) Tc phm H t tng c cha c xut bn khi Lnin cn sng nn Lnin xem tc phm S khn cng ca trit hc l tc phm chn mui u tin ca trit hc Mc. 1. C.Mc v Ph.ngghen: Ton tp, Nxb. Chnh tr quc gia, H Ni, 1995, t.3, tr. 11.
3
56
t tng c, hai ng khng nh: "Tin u tin ca ton b lch s nhn loi th d nhin l s tn ti ca nhng c nhn con ngi sng"2. Song, l nhng con ngi hin thc m sn xut vt cht l hnh vi lch s u tin ca h. Phng thc sn xut vt cht khng ch n thun l ti sn xut s tn ti th xc ca c nhn, m hn th "n l mt phng thc hot ng nht nh ca nhng c nhn y, mt hnh thc nht nh ca hot ng sng ca h, mt phng thc sinh sng nht nh ca h"3. Sn xut vt cht l c s ca i sng x hi. Do , hiu c con ngi, Mc i su tm hiu s sn xut vt cht ca con ngi trong x hi. Nghin cu bin chng gia lc lng sn xut v quan h sn xut (trong tc phm ny hai ng dng thut ng "hnh thc giao tip"), pht hin ra quy lut vn ng v pht trin ca nn sn xut vt cht ca x hi, trit hc Mc i ti nhn thc i sng x hi bng mt h thng cc quan im l lun tht s khoa hc. Vi tc phm H t tng c, quan nim duy vt v lch s Mc hnh thnh. Quan im duy vt lch s to c s l lun khoa hc vng chc cho s pht trin t tng cng sn ch ngha ca Mc v ngghen. Tuy vy, trong H t tng c, hc thuyt v ch ngha cng sn c cc tc gi ca n trnh by nh mt h qu trc tip ca pht hin mi v trit hc: quan nim duy vt v lch s. Do , mt s quan im v ch ngha x hi khoa hc c nu ln nhng cha c c s din t r rng; song, iu quan trng l Mc v ngghen a ra phng php tip cn khoa hc nhn thc ch ngha cng sn. Ch ngha cng sn l mt l tng cao p ca nhn loi, nhng l tng c thc hin tng bc vi nhng mc tiu c th no, bng con ng no; iu ty thuc vo im xut pht v ch c qua phong tro thc tin mi tm ra c nhng hnh thc v bc i thch hp. "i vi chng ta - C.Mc v Ph.ngghen vit - ch ngha cng sn khng phi l mt trng thi cn phi sng to ra, khng phi l mt l tng m hin thc phi khun theo. Chng ta gi ch ngha cng sn l mt phong tro hin thc, n xo b trng thi hin nay"1. Trong tc phm S khn cng ca trit hc (1847) v Tuyn ngn ca ng Cng sn (thng 2-1848), ch ngha Mc c trnh by nh mt chnh th cc quan im l lun nn tng vi ba b phn hp thnh ca n. Trong S khn cng ca trit hc, Mc tip tc xut cc nguyn l trit hc, ch ngha cng sn khoa hc v c bit l, nh chnh Mc sau ny ni, "cha ng nhng mm mng ca hc thuyt c trnh by trong b T bn sau hai mi nm tri lao ng". Tuyn ngn ca ng Cng sn l vn kin c tnh cht cng lnh u tin ca ch ngha Mc; trong c s trit hc ca ch ngha Mc c trnh by mt cch thin ti, thng nht hu c vi cc quan im kinh t v cc quan im chnh tr - x hi. "Tc phm ny - Lnin nhn nh - trnh by mt cch ht sc sng sa v r rng
2. Sd, t.3, tr. 29. 3 . Sd, t.3, tr. 30. 1. Sd, t.3, tr. 51.
57
th gii quan mi, ch ngha duy vt trit - ch ngha duy vt ny bao qut c lnh vc sinh hot x hi, - php bin chng vi t cch l hc thuyt ton din nht v su sc nht v s pht trin, l lun u tranh giai cp v vai tr cch mng - trong lch s ton th gii - ca giai cp v sn, tc l giai cp sng to mt x hi mi, x hi cng sn"2. Vi Tuyn ngn ca ng Cng sn, trit hc Mc v ch ngha Mc ni chung hnh thnh v s c Mc v ngghen tip tc b sung, pht trin trong sut cuc i ca hai ng trn c s tng kt nhng kinh nghim thc tin ca phong tro cng nhn v khi qut cc thnh tu khoa hc.
. V.I.Lnin: Ton tp, Nxb. Tin b, Mtxcva, 1980, t.26, tr. 57.
58
lm su sc v phong ph thm hc thuyt v hnh thi kinh t - x hi, pht trin hn na hc thuyt mcxt v nh nc v cch mng, v ln u trnh by t tng v hai giai on pht trin ca hnh thi kinh t - x hi cng sn ch ngha. Trong khi , ngghen pht trin trit hc Mc thng qua vic khi qut cc thnh tu khoa hc v ph phn cc l lun trit hc duy tm, siu hnh v c nhng quan nim duy vt tm thng nhng ngi t nhn l ngi mcxt nhng li khng hiu ng thc cht ca hc thuyt Mc. Vi nhng tc phm ch yu ca mnh nh Chng uyrinh, Bin chng ca t nhin, Ngun gc ca gia nh, ca ch t hu v ca nh nc, Ltvch Phoibc v s co chung c a tri t h c c i n c, v.v.. ngghen trnh by hc thuyt Mc ni chung, trit hc Mc ni ring di dng mt h thng l lun. Ngoi ra cng cn ch rng, nhng kin b sung, gii thch ca ngghen sau khi Mc qua i i vi mt s lun im ca cc ng trc y cng c ngha rt quan trng trong vic pht trin hc thuyt Mc. Tc phm Cch mng v phn cch mng c ca Ph.ngghen phn tch su sc nguyn nhn, tnh cht v ng lc ca cuc cch mng c nm 1848 1849, kh nng pht trin v thi ca n i vi giai cp trung gian, cng nh i vi phong tro u tranh ca giai cp cng nhn, qua lm phong ph thm l lun mcxt v cch mng. Tc phm cng ch ra nguyn nhn kinh t su xa ca mi cuc cch mng l mu thun gia lc lng sn xut tin b v quan h sn xut lc hu, chng minh tnh quy lut ca cch mng, vai tr quyt nh ca qun chng nhn dn trong lch s, v nhiu vn quan trng khc. Tc phm Chng uyrinh (ng Oighen uyrinh o ln khoa hc) ca Ph.ngghen c vit vo ma thu nm 1876 n gia nm 1878, l mt trong nhng tc phm quan trng nht nh du s pht trin ca trit hc Mc ni ring v ch ngha Mc ni chung. Tc phm gm ba phn chnh: Phn th nht: trit hc; phn th hai: kinh t chnh tr hc; phn th ba: ch ngha x hi. Trong tc phm ny, ln u tin Ph.ngghen trnh by hon chnh th gii quan mcxt v ch ngha duy vt bin chng v ch ngha duy vt lch s, kinh t chnh tr hc, ch ngha x hi khoa hc, v ch ra mi lin h hu c gia ba b phn hp thnh ch ngha Mc. C n l u , tuy y l tc ph m c a Ph. ngghen, nhng nh chnh ng ni trong Li ta vit cho ba ln xut bn, mt phn ht sc ln ca cun sch l do C.Mc t c s v pht trin, bn thn C.Mc vit chng th X trong phn Kinh t chnh tr hc (V quyn Lch s ph phn). Trong khong thi gian t nm 1873 n nm 1883 Ph.ngghen son tho tp Bin chng ca t nhin (gm nhng bt k v nhng on vn cn di dng bn tho, cha hon thnh, c xut bn ton b ln u nm 1925 Lin X). Tc phm c vit nhm khi qut v mt trit hc nhng thnh tu v khoa hc t nhin t c vo gia th k XIX nhm b sung v pht trin php bin chng duy vt.
59
Sau khi C.Mc mt (1883), Ph.ngghen, mt mt, tp trung sc lc v tr tu chun b cho vic xut bn tp hai v tp ba b T bn - mt vic lm m sau ny c V.I.Lnin nh gi nh l vic Ph.ngghen xy dng cho ngi bn ca mnh mt i k nim v i v trn Ph.ngghen khng ng khc lun tn tui ca mnh, mt khc, tip tc lnh o phong tro u tranh ca giai cp cng nhn v hon thnh cc tc phm trit hc quan trng ca mnh, trong c bit c cc tc phm Ngun gc ca gia nh, ca ch t hu v ca nh nc (1884), Ltvch Phoibc v s co chung ca trit hc c in c (1886). Tc phm Ngun gc ca gia nh, ca ch t hu v ca nh nc c Ph.ngghen vit t thng ba n thng nm v xut bn vo thng mi nm 1884. Trong tc phm , Ph.ngghen da vo nhng pht hin khoa hc mi nht ca Mocgng pht trin quan im duy vt bin chng v lch s x hi c giai cp. Ph.ngghen chng minh rng, s pht trin ca sn xut vt cht lm cho ch cng x nguyn thu tan r v hnh thnh x hi c giai cp da trn s s hu t nhn. S nghin cu lch s x hi nguyn thu gip Ph.ngghen khng nh thm lun im v u tranh giai cp nh l ni dung ca lch s x hi c giai cp. Tc phm cng ch ra qu trnh tin ha ca cc hnh thc gia nh, s hnh thnh giai cp v nh nc. c bit, Ph.ngghen khng nh quan im duy vt lch s v nh nc nh l sn phm ca s phn chia x hi thnh giai cp.
4. Thc cht v ngha cuc cch mng trong trit hc do Mc v ngghen thc hin
S ra i trit hc Mc to nn s bin i c ngha cch mng trong lch s pht trin trit hc ca nhn loi. C.Mc v Ph.ngghen k tha mt cch c ph phn nhng thnh tu t duy nhn loi, sng to nn ch ngha duy vt trit hc trit , khng iu ha vi ch ngha duy tm v php siu hnh. Trit hc Mc khc phc s tch ri th gii quan duy vt v php bin chng trong lch s pht trin ca trit hc. C nhin, trong cc hc thuyt trit hc duy vt trc Mc cha ng khng t nhng lun im ring bit th hin tinh thn bin chng; song do s hn ch ca iu kin x hi v ca trnh pht trin khoa hc nn tnh siu hnh v n l m t nh c i m chung c a ch ngha duy vt trit hc trc Mc. Trong khi , php bin chng li c pht trin trong ci v duy tm thn b ca mt s i biu trit hc c in c, c bit l trong trit hc Hghen. Nhng ch ngha duy vt bin chng khng phi l s "lp ghp" php bin chng ca Hghen vi ch ngha duy vt ca Phoibc. xy dng trit hc duy vt bin chng, Mc phi ci to c ch ngh a duy v t c v c php bi n ch ng duy tm c a Hghen, Mc vit: "Phng php bin chng ca ti khng nhng khc phng php ca Hghen v
60
c bn, m cn i lp hn vi phng php y na"1. Gii thot ch ngha duy vt khi tnh hn ch siu hnh, Mc lm cho ch ngha duy vt tr nn hon b v m rng hc thuyt y t ch nhn thc gii t nhin n ch nhn thc x hi loi ngi: "Ch ngha duy vt lch s ca Mc l thnh tu v i nht ca t tng khoa hc"2. l mt cuc cch mng tht s trong hc thuyt v x hi, mt trong nhng yu t ch yu ca bc ngot cch mng m Mc v ngghen thc hin trong trit hc. Vi s ra i ca trit hc Mc, vai tr x hi ca trit hc cng nh v tr ca trit hc trong h thng tri thc khoa hc cng bin i. "Cc nh trit hc ch gii thch th gii bng nhiu cch khc nhau, song vn l ci to th gii"1. Lun im ca Mc ni ln s khc nhau v cht gia trit hc ca ng vi cc hc thuyt trit hc trc kia, k c nhng hc thuyt trit hc tin b. Tuy vy, Mc khng h ph nhn, tri li Mc nh gi cao vai tr to ln ca cc nh trit hc v cc hc thuyt trit hc tin b trong s pht trin x hi. Chng hn, Mc khm phc v nh gi rt cao ch ngha v thn trit hc ca cc nh duy vt Php th k XVII. Song, mt hn ch v tnh thc tin l "khuyt im ch yu" ca mi hc thuyt duy vt trc Mc nn n cha tr thnh cng c nhn thc khoa hc ci to th gii bng cch mng. Nay n c Mc khc phc, vt qua v i ti ch ngha duy vt lch s lm cho ch ngha duy vt tr thnh trit . Trit hc Mc l th gii quan khoa hc ca giai cp cng nhn, mt giai cp tin b v cch mng nht, mt giai cp c li ch ph hp vi li ch c bn ca nhn dn lao ng v vi s pht trin x hi. S kt hp l lun ca ch ngha Mc vi phong tro cng nhn to nn bc chuyn bin v cht ca phong tro, t trnh t pht ln t gic. Php bin chng mcxt mang tnh cch mng su sc nht "v trong quan nim tch cc v ci hin ang tn ti, php bin chng ng thi cng bao hm c quan nim v s ph nh ci hin ang tn ti , v s dit vong tt yu ca n; v mi hnh thi hnh thnh u c php bin chng xt trong s vn ng, tc l xt c mt nht thi ca hnh thi ; v php bin chng khng khut phc trc mt ci g c, v v thc cht th n c tnh cht ph phn v cch mng"2. Sc mnh "ci to th gii" ca trit hc mcxt chnh l s gn b mt thit cuc u tranh cch mng ca qun chng nhn dn ng o, nh l lun "s tr thnh lc lng vt cht". Trit hc Mc cng chm dt tham vng nhiu nh trit hc duy tm coi trit hc l "khoa hc ca cc khoa hc" ng trn mi khoa hc. Mc v ngghen xy dng l lun trit hc ca mnh trn c s khi qut cc thnh tu ca khoa hc t nhin v khoa hc x hi. Theo ngghen, mi ln c mt pht minh vch thi i, ngay c trong lnh vc khoa hc t nhin, th ch ngha duy vt khng trnh khi phi thay i
1. C.Mc v Ph. ngghen: Ton tp, Nxb. Chnh tr quc gia, H Ni, 1993, t. 23, tr. 35. 2. V.I.Lnin: Ton tp, Nxb. Tin b, Mtxcva, 1980, t.23, tr. 53. 1 C.Mc v Ph.ngghen: Ton tp, Nxb. Chnh tr quc gia, H Ni, 1995, t.3, tr. 12. 2 C. Mc v Ph. ngghen: Ton tp, Nxb. Chnh tr quc gia, H Ni, 1993, t. 23, tr. 35-36.
61
hnh thc ca n. Ngc li, trit hc Mc li tr thnh th gii quan khoa hc v phng php lun chung cn thit cho s pht trin ca cc khoa hc. Nhn xt v s pht trin ca khoa hc t nhin thi , ngghen cng cho rng, thot khi ch ngha thn b, php bin chng tr thnh mt tt yu tuyt i vi khoa hc t nhin, khoa hc ny ri b a ht m trc kia trong ch c nhng phm tr c nh cng . S pht trin mnh m ca khoa hc ngy nay cng chng t s cn thit phi c t duy bin chng duy vt v ngc li phi pht trin l lun trit hc ca ch ngha Mc da trn nhng thnh tu ca khoa hc hin i.
Phng php ca Lnin trong vic phn tch "cuc khng hong vt l" c ngha ht sc quan trng i vi s pht trin ca khoa hc t nhin hi v cho n c ngy nay. Vic nghin cu nhng vn trit hc c Lnin tin hnh vo nhng nm Chin tranh th gii ln th nht nhm p ng yu cu nhn thc giai on c quyn nh nc ca ch ngha t bn v gii quyt nhng vn cp bch ca thc tin cch mng v s n. Tc phm Bt k trit hc - gm nhng ghi chp v nhn xt ca Lnin khi c cc tc phm ca nhiu nh trit hc c thc hin ch yu trong nhng nm t 1914 n nm 1915, cho thy ng c bit quan tm nghin cu v php bin chng, nht l trit hc Hghen. Lnin tip tc khai thc ci "ht nhn hp l" ca trit hc Hghen lm phong ph thm php bin chng duy vt, c bit l l lun v s thng nht ca cc mt i lp. Tinh thn sng to ca t duy bin chng cng gip cho Lnin c nhng ng gp quan trng vo kho tng l lun ca ch ngha Mc v trit hc x hi nh vn nh nc, cch mng bo lc, chuyn chnh v sn, l lun v ng kiu mi, v.v.. Lun im ca Lnin v kh nng thng li ca ch ngha x hi bt u mt s nc, thm ch mt nc ring l, c rt ra t s phn tch quy lut pht trin khng u ca ch ngha t bn, c nh hng rt ln ti tin trnh cch mng nc Nga cng nh trn ton th gii. Trong khi lnh o cng cuc xy dng nhng c s ban u ca ch ngha x hi, Lnin tip tc c nhng ng gp mi quan trng vo vic pht trin trit hc Mc. ng thi ng nu ln nhng mu mc v s thng nht gia tnh ng vi yu cu sng to trong vic vn dng l lun ca ch ngha Mc. bo v ch ngha Mc, Lnin khng ch ph phn khng khoan nhng i vi mi k th ca ch ngha Mc, m cn kch lit ph phn nhng ngi nhn danh l lun ca Mc trn li ni nhng thc t l ch ngha xt li, hoc t ra xa ri hc thuyt ca Mc. ng thi, Lnin ch trng tng kt kinh nghim thc tin cch mng v da vo nhng thnh qu mi nht ca khoa hc b sung, pht trin di sn l lun ca Mc v ngghen li. Vi tinh thn bin chng duy vt, xem chn l l c th, c khi Lnin phi thay i mt cch cn bn i vi mt quan nim no ca mnh v ch ngha x hi, khng chp nhn mi th biu hin ca ch ngha gio iu. Chnh v th m mt giai on mi trong s pht trin ca ch ngha Mc ni chung, trit hc Mc ni ring gn lin vi tn tui ca V.I.Lnin v c gi l trit hc Mc Lnin ni ring, ch ngha Mc - Lnin ni chung. Ngy nay, hn bao gi ht, yu cu b sung v pht trin l lun ca trit hc Mc - Lnin l rt cp thit. c im ca thi i ngy nay l s tng tc gia hai qu trnh cch mng cch mng khoa hc cng ngh v cch mng x hi, to nn s bin i rt nng ng ca i sng x hi. Trong nhng iu kin , qu trnh to ra nhng tin ca ch ngha x hi din ra trong cc x hi t bn ch ngha pht trin c y mnh
63
nh mt xu hng khch quan. Tnh cht bin chng ca s tin ha x hi din ra trong nhng mu thun v thng qua cc mu thun ca ch ngha t bn cng l mt trong nhng ngun gc ny sinh nhng khuynh hng sai lm khc nhau, thm ch i ti "xt li" trong phong tro cng sn v cng nhn th gii. S khng hong ca ch ngha x hi lm cho yu cu pht trin trit hc Mc Lnin cng tr nn cp bch. Thc tin cuc u tranh bo v nhng thnh qu m ch ngha x hi ginh c, nht l cng cuc u tranh bo v a s nghip xy dng ch ngha x hi vt qua thch thc to ln hin nay v tip tc tin ln, i hi cc ng Cng sn phi nm vng l lun ca ch ngha Mc - Lnin. Trc ht, phi thm nhun th gii quan duy vt v phng php bin chng khoa hc ca n. C nhng thnh cng cng nh tht hi trong qu trnh i mi, "ci t" ch ngha x hi chng t s cn thit phi kin quyt u tranh chng ch ngha xt li, ng thi phi khc phc bnh gio iu trong vic vn dng l lun ca ch ngha Mc - Lnin. Chng ta khng th i mi thnh cng nu xa ri lp trng ca ch ngha Mc Lnin, ri vo ch ngha xt li. Nh vy, pht trin l lun trit hc mcxt v i mi ch ngha x hi trong thc tin l mt qu trnh thng nht, bi v "thng nht gia l lun v thc tin l mt nguyn tc cn bn ca ch ngha Mc - Lnin"1. Cu hi n tp 1. V sao c th ni s ra i ca trit hc Mc l mt tt yu lch s? 2. V sao c th ni s ra i ca trit hc Mc l mt cuc cch mng trn lnh vc trit hc? 3. V sao chng ta gi trit hc do Mc v ngghen sng lp l trit hc Mc Lnin? 4. T lch s trit hc Mc - Lnin, anh (ch) rt ra c nhng bi hc g cho vic nghin cu trit hc?
1. H Ch Minh: Ton tp, Nxb. Chnh tr quc gia, H Ni, 1996, t.8, tr 496.
64
t nhin th k XX, nht l s ra i hnh hc phi clt, thuyt tng i, c hc lng t, phng thc t duy truyn thng b tc ng rt mnh. Cc phng php ton hc, phng php lgc ton tr thnh phng php c bit quan trng trong khoa hc t nhin. Tuyt i ha iu , mt s nh trit hc cho rng, chnh vic nghin cu cc phng php mi l nhim v, ni dung ch yu ca trit hc. Thm ch c nh trit hc cn cho rng, vic ton hc ha, lgc hc ha trit hc mi l li thot ca trit hc hin i. Trong cc nh trit hc ch trng lgc hc ha trit hc c mt s ngi nhn mnh vic phn tch ngn ng. Trng phi coi vic phn tch lgc ngn ng l ni dung trung tm ca trit hc c gi l ch ngha thc chng mi, hoc trit hc phn tch. Tri t h c phn tch c hnh thnh vo u th k XX. Trong s cc nh sng lp th Rtxn* v Utgen Xten l hai ngi c nh hng ln. Rtxn coi nhim v phn tch hnh thc v phn tch lgc l ni dung ch yu ca trit hc. ng ch trng ly lgc ton - l hin i lm c s sng to ra ngn ng nhn to m bo s nht tr gia cu trc c php ca mnh v hnh thc lgc ca n. n nhng nm 20 ca th k XX, trong trit hc phn tch xut hin mt chi phi ln: Ch ngha kinh nghim lgc, hoc cn gi l ch ngha thc chng lgc. Ch ngha thc chng lgc s dng nhng thnh qu ca ton hc, c bit l ca lgc ton l t u th k XX n nay, em tt c cc tri thc quy thnh cc mnh c th dng lgc ton biu th. Trn c s , trit hc ch cn nhim v tin hnh s phn tch kt cu lgc i vi tt c mi mnh khoa hc da trn cc ti liu thc chng (kinh nghim). Trc v sau Chin tranh th gii th hai, trong trit hc phn tch xut hin phi ngn ng hc thng ngy. Cc i biu ca phi ny u l cc gio s trng i hc Oxpho (Oxford) cho nn trng phi cng c gi l trng phi Oxpho. Nhng ngi theo ch ngha thc chng lgc thng ph phn cc khi nim ca ngn ng t nhin l m h, khng r rng, nn khng ph hp vi t duy chnh xc. Tri li, trng phi ngn ng li nhn mnh tnh phong ph ca khi nim v s phn bit t m gia cc khi nim trong ngn ng t nhin. Nu ch ngha thc chng lgc quy nhim v trit hc thnh s phn tch lgc, th trng phi ngn ng lun lun quy trit hc thnh s phn tch ngn ng t nhin, c hai u ph nh ngha th gii quan ca trit hc. Cc trng phi trit hc khoa hc c nh hng ln n trit hc phng Ty, bao gm cc i biu nh Ppp, Cun v Lacatt, v.v.. Hc thuyt, quan im ca h khng ging ht nhau, nhng ci ging nhau h l u phn i ch ngha thc chng lgc, v ch ngha thc chng lgc ch tin hnh phn tch lgc trng thi tnh i
* Russel Bertrand (1872 - 1970): Nh ton hc, trit hc, x hi hc, nhn vn Anh. Gii thng Nben Vn hc 1950, tng l Ch tch Ta n quc t x ti c chin tranh ca quc M Vit Nam (B.T).
66
vi l lun khoa hc, khng quan tm nghin cu s pht trin ca tri thc khoa hc, cho rng cc tri thc khoa hc ch tch lu v lng. H cho rng khoa hc tin b thng qua con ng cch mng trong tri thc, do phi tin hnh s phn tch lch s khoa hc theo trng thi ng, thng qua gii quyt mu thun. Ppp ph nh php quy np, nhn mnh rng khoa hc bt u t vn ch khng phi bt ngun t vic quan st, thc nghim. ng nhn nh rng, phng php khoa hc khng phi l chng thc trc tip m l chng thc bng s gi ha, tc l ph phn sai lm ca n. ng a ra nguyn tc gi ha ca l lun khoa hc bc b nguyn tc v tnh c th chng thc trc tip c ca ch ngha thc chng lgc. Theo ng th s pht trin ca khoa hc bt u t vn m ra gi thuyt c tnh quy c, tip dng thc nghim kim nghim, c gng chng thc n bng s gi ha, sau li xut hin vn mi. Nh vy khoa hc pht trin theo phng thc "cch mng khng ngng". Cun dng thuyt cc giai on pht trin ca khoa hc thay th cho thuyt "cch mng khng ngng" ca s tng trng tri thc khoa hc. ng chia s pht trin khoa hc thnh hai thi k, thi k pht trin bnh thng v thi k cch mng. Theo ng, ngay trong thi k pht trin bnh thng ca khoa hc xut hin nhng hin tng tri vi bnh thng. Vic tch lu cc hin tng tri vi bnh thng, n mt chng mc no s dn n s khng hong trong khoa hc, do to ra cuc cch mng khoa hc. Lacatt, trn c s tng hp cc quan im ca Ppp v Cun nu ln phng php lun "cng lnh nghin cu khoa hc", tr li r cu hi th no l mt khoa hc, th no l tnh hp l trong s pht trin ca khoa hc. Chng ta u bit, trong x hi t sn hin i, mt mt ang tn ti cuc khng hong x hi trm trng, nhng mt khc, khoa hc t nhin li c s tin b to ln. ng trc mu thun , mt s nh trit hc cm thy b tay khng c cch g gii quyt. V mt l lun, h chn ght loi trit hc thun ty t bin, cho rng loi trit hc ny cn bn khng th gp phn gii quyt nhng vn x hi t ra. Trong khi , s pht trin mnh m ca khoa hc t nhin li a n cho h nim hy vng v ch da tinh thn mi. V vy, h chuyn hng nghin cu trit hc t phng din th gii quan sang phng din phng php lun ca khoa hc. Mt lot trng phi v phong tro c gi l ch ngha duy khoa hc ra i trong hon cnh . Ngoi bi cnh x hi, cn mt nguyn nhn na xut pht t c im ca khoa hc t nhin hin i. S pht trin nhanh chng ca nhiu mn khoa hc mi, s phn cng trong ni b khoa hc ngy cng t m hn, s ng dng rng ri ton hc v lgc ton, vic khoa hc ngy cng i su hn vo kt cu vt cht, vai tr ca m hnh v kt cu l lun tng ln, v.v.. Tt c nhng iu i hi cc mn khoa hc thc chng khng nhng phi nghin cu nhng ni dung c th m cn phi nghin cu nhng vn chung ca khoa hc, c bit l vn phng php lun nhn thc ca
67
khoa hc. Ch ngha duy khoa hc da vo yu cu mi trong khoa hc t nhin hin i a ra cc quan im trit hc thc chng ca mnh. Ch ngha duy khoa hc c cng i su nghin cu v tip thu nhiu thnh qu trong ton hc v trong cc khoa hc t nhin hin i, nu ra nhiu vn mi cho trit hc, m ra nhiu hng mi cho s pht trin trit hc duy vt v php bin chng. Trong , c th ni nhng nhn t tch cc, trit hc Mc c th tip thu v s dng. Tt nhin, tro lu trit hc ny c mt mu thun, do cng l sai lm khng th khc phc c: do mun ph v mt s cng thc ca trit hc truyn thng, nn cc oan ph nhn ngha th gii quan ca trit hc, tc l ph nhn bn thn trit hc. Mc d nhng nh trit hc sau Ppp v Cun ch n ngha th gii quan ca trit hc i vi khoa hc, nhng do thiu quan im duy vt lch s nn h khng c cch no thot khi tnh hn ch . V vy ch ngha duy khoa hc khng th m ra mt con ng mi thc s ng n cho s pht trin ca trit hc.
cm th ch quan v thi ng x ca c nhn nn ch ngha hin sinh khng ch trng nghin cu nhn thc khoa hc. Tri li ch ngha hin sinh cho rng, nhng tri thc thu c bng khoa hc da trn l tnh l h o. Ngi ta cng da vo l tnh v khoa hc th cng khin mnh b chi phi, t b tha ha. Theo h, t n hin sinh chn chnh th ch c th da vo trc gic phi l tnh. Ch c trong cuc sng au kh, c n, tuyt vng, s hi... con ngi mi c th trc tip cm nhn c s tn ti ca mnh. Nh vy, nhn thc lun ca ch ngha hin sinh l nhn thc duy tm ch quan phi duy l. V lun l, ch ngha hin sinh phn i mi hnh thc quyt nh lun trong o c, ph nhn s tn ti ph bin ca nhng nguyn tc o c. Ch ngha hin sinh cho rng, t do l bn cht ca s hin sinh ca c nhn con ngi. Gi tr hin sinh ca c nhn c th hin trong s la chn t do ca c nhn. T do ca c nhn khng phc tng Thng hoc bt c quyn uy no v cng khng chu s rng buc ca bt c tnh tt yu khch quan no. N l tuyt i. Nh vy quan im v t do ca ch ngha hin sinh l quan im ca ch ngha c nhn cc oan. V quan im lch s x hi, ch ngha hin sinh xut pht t t do c nhn tuyt i, cho rng ch c c nhn mi l hin sinh chn thc, x hi ch l mt phng thc hin sinh ca c nhn, hn na l phng thc hin sinh khng chn thc. Bi v, khi gia x hi v c nhn c lin h cht ch th s tn ti ca c nhn s khng cn l c nhn thc s m l c nhn b i tng ha, b mt c tnh do b rng buc vi ngi khc v vi x hi, l c nhn b tp th, x hi v ngi khc ln t. Do , tn ti x hi bp cht hin sinh chn chnh ca con ngi. khi phc s hin sinh ca mnh, con ngi cn thot khi s rng buc ca nhng ngi khc v x hi. X hi chnh l sn vt tha ha ca con ngi, bn thn n khng phi l ci tn ti khch quan t thn pht trin theo quy lut, m ch l mt m ngu nhin nhng con ngi b tha ha. ng lc pht trin ca lch s tt nhin l khng nm trong x hi, m l hin sinh mi con ngi v n cng c nh hng mnh m, rng ri i vi th gii phng Ty, v c mt s chu lc khc. T cui nhng nm 60 u nhng nm 70 th k XX, ch ngha hin sinh tuy suy thoi nhng nhng t tng ca n vn tip tc c nh hng trong khoa hc nhn vn, trit hc v khoa hc x hi nhiu nc phng Ty. Gii php ca ch ngha hin sinh i vi cc vn x hi v c bn l tiu cc. Nhng cc nh hin sinh ng vai tr tch cc khi h t ra v cao nhim v nghin cu cc vn bn cht con ngi, v s tha ha do s thng tr ca k thut, v.v.. c bit cng nh vic h thc tnh mi ngi phi trn tr v ngha ca cuc sng v v cc hin tng bt hp l trong x hi t bn hin i.
69
3. Ch ngha Phrt
Ch ngha Phrt cng l mt trng phi c nh hng rt ln ca tro lu ch ngha nhn bn phi duy l do nh bnh hc tinh thn, nh tm l hc ngi o, Phrt sng lp. Hc thuyt v phng php ca Phrt, c ngha th gii quan v nhn sinh quan trit hc, c nh hng rng ln i vi cc trng phi ca ch ngh a nhn b n tri t h c ph ng Ty hin i. Ch ngha Phrt hnh thnh vo u th k XX trong bi cnh ch ngha t bn ang i vo giai on quc ch ngha, cc mu thun x hi ngy cng su sc, bnh tm thn trong x hi pht trin nhanh. Sinh hc, sinh l hc, tm l hc, v.v., cng c bc pht trin mnh m, khin cho nhng l lun gii thch cc hin tng sinh l v tm l ca con ngi bng quan im c gii dn dn c thay th bng nhng l lun mi. L lun v v thc l b phn quan trng trong h thng phn tch tm l u tin ca Phrt. ng chia qu trnh tm l ca con ngi thnh ba bc: thc, tim thc v v thc. S suy ngh ca con ngi thng tin hnh gia trng thi v thc v thc. thc l tm l nhn bit ca con ngi. Th d, mt ngi ni vi mnh rng tri sp ma, phi mau mau v nh th suy ngh tin hnh trong trng thi thc, tun theo nhng hnh thc lgc. Cn v thc l hin tng tm l nm ngoi phm vi ca l tr, do bn nng, thi quen v dc vng ca con ngi gy ra. Hot ng tm l ny tin hnh theo nguyn tc khoi cm, tc l do tnh cm v dc vng chi phi, khng b hn ch v thi gian, khng gian v quy tc lgc ca l tr. Con ngi thng suy ngh trong tnh trng v thc nh v c bc bi. Tim thc l yu t trung gian, gia thc v v thc, hot ng theo nguyn tc ca tnh hin thc. Phrt cho rng, trong v thc n giu nhng xung t bn nng, phi thng qua s la chn v ph chun ca "tim thc" mi c th tr thnh thc. Theo ng, thc khng phi l thc cht ca hot ng tm l m ch l mt thuc tnh khng n nh ca hot ng tm l. V thc mi l cn c hnh vi con ngi. Phrt nh gi cao tc dng quan trng ca v thc i vi hnh vi con ngi. ng phn tch nhng hnh vi v thc thng ngy nh ni nhu, vit sai, qun lng, a nhm, ly nhm, nh mt, v.v. v cho rng nguyn nhn tm l ca nhng hnh vi chnh l kt qu ca nhng c vng b dn nn. Phrt c cng hin quan trng trong vic xut v nghin cu vai tr ca v thc trong h thng phn tch tm l, nhng ng sai lm l khuch i tc dng ca v thc i vi hnh vi ca con ngi, khng nh gi ng vai tr ca thc v cc iu kin x hi. Trong l lun v nhn cch, Phrt a ra ba khi nim "ci y", "ci ti" v "ci siu ti". Theo ng, "ci y" chnh l s th hin ca libi (tnh dc), l bn nng u tin c t lc con ngi sinh ra. N l ngun nng lng tm l i hi bc l v i hi c tha mn mt cch mnh lit. N l kt cu phi l tnh, ch tun theo nguyn
70
tc khoi cm. "Ci ti" l h thng thc, l ci ng gia "ci y" v th gii bn ngoi, hot ng theo nhu cu ca th gii bn ngoi, iu tit s xung t gia "ci y" v th gii bn ngoi. "Ci siu ti" l i din ca x hi, ca l tng v ca uy th bn ngoi trong tm l con ngi. N c to thnh bi nhng chun mc x hi, nhng quy tc lun l v nhng gii lut tn gio. "Ci siu ti" khuyn khch u tranh gia "ci ti" v "ci y". Phrt cho rng, trng thi tm l ca ngi bnh thng l ngi gi c s cn bng gia ba ci: "ci y", "ci ti" v "ci siu ti". Nhng ngi mc bnh tm thn l do mi quan h cn bng gia ba ci b ph hoi. Thuyt tnh dc cng l ni dung quan trng trong h thng phn tch tm l ca ch ngha Phrt. Phrt cho rng, trong mi xung ng bn nng ca "ci y" th bn nng tnh dc l ht nhn, l c s ca hnh vi con ngi. Tnh dc ng ni y c ngha rng, gm mi loi khoi cm. Phrt cho rng, tnh dc l xung t vnh hng, ngay c khi b thc v tin thc p ch, n vn tm cch bc l ra, c khi bng h thng ngu trang xm nhp vo h thng thc. Do , v tm l thng c hin tng nm m, ni nhu v nhng bnh tm thn khc. Theo ng, mt t, mt con s, mt tn ngi hoc mt s vic hin ra trong gic m u khng phi l v c, m l s th hin hoc s tha mn mt nguyn vng no . Phrt m rng l lun v phng php sang cc lnh vc khc gii thch cc hin tng x hi. ng cho rng vn ha ngh thut ca nhn loi khng c quan h g vi iu kin sinh hot vt cht ca x hi m bt ngun t bn nng tnh dc b p ch. Phrt coi bn nng tnh dc ca con ngi l c s duy nht cho cc hot ng ca con ngi. Quan im trn ca Phrt d nhn t gc sinh l hc hay x hi hc u khng th ng vng c. Ch ngha Phrt n nay vn l mt hc thuyt c nh hng rng trn th gii, khng nhng tr thnh mt trng phi ph bin nht ca tm l hc hin i - trng phi tm l hc nhn bn, m cn l ngun gc lm ny sinh nhiu tro lu trit hc phng Ty hin i. L mt nh khoa hc, Phrt tip thu truyn thng duy vt ca khoa hc t nhin c in v ca thuyt tin ha. Tuy nhin trong th gii quan trit hc ca ng bc l nhng yu t duy tm khi ng em sinh vt ha nhng ci thuc v tm l ca con ngi, em t nhin ha nhng ci thuc v loi ngi, em tm l ha nhng ci thuc v x hi, v tuyt i ha ci tm l trong i sng ca con ngi. C th xem cng l nhng sai lm ca ch ngha Phrt. V qu nhn mnh n bn nng tnh dc nn ng b nhiu ngi phn i, trong c c hc tr ca ng.
4. Ch ngha Tma mi
Vo cui th k XIX mt hnh thi mi ca trit hc Thin Cha gio xut hin phng Ty. Bt ngun t hc thuyt ca Thnh Tma Akin, h thng trit hc tn gio ny ly Cha lm nng ct, ly c tin lm tin , ly thn hc lm cn c, v gi l
71
Ch ngha Tma mi. V nhn thc lun: Trong s phn tch i vi tri thc, ch ngha Tma mi mt mt tha nhn tnh khch quan ca nhn thc v tnh ng n ca cc phn on khoa hc, mt khc li mu toan dng nguyn tc tng ng loi suy t ch tha nhn bn th ca th gii hin thc m xc nhn bn th ca Cha. V bn th do Cha sng to ra t phi chng minh cho bn th ca Cha nn trong s tn ti hu hn ca th gii hin thc phi c phn ca s tn ti v hn ca Cha. T rt ra kt lun l tri thc l tnh ph hp vi c tin ca con ngi. V trit hc t nhin: Ch ngha Tma mi qu quyt rng, cc khoa hc t nhin khi nghin cu th gii vt cht tt nhin phi cp cc vn trit hc nh kt cu v ngun gc ca vt cht, v.v. do phi ly hc thuyt v hnh thc v vt cht ca Arixtt l c s l lun cho trit hc t nhin. Theo , vt cht l bn nguyn hon ton th ng, l kh nng; hnh thc l ch ng, l hin thc; vt cht khng th tn ti c lp, n cn c hnh thc mi ginh c tnh quy nh ca n, mi thc hin c s tn ti ca n. Chnh nh hnh thc nn mi xut hin tnh a dng ca phng thc tn ti ca vt cht. Bi v Cha l hnh thc ti cao, l hnh thc ca cc hnh thc cho nn vic nghin cu ca khoa hc t nhin l qu trnh khng ngng pht hin ra Cha, khng nh Cha v khng ph nhn Cha. Vy l khoa hc v thn hc hp tc rt ho thun pht hin v chng minh s tn ti vnh hng ca Cha. V l lun chnh tr x hi: Ch ngha Tma mi ph nhn s tn ti ca cc giai cp, ch trng thuyt tnh ngi tru tng, coi trn th l tm thi, cuc sng tng lai mi l vnh hng. Ch ngha Tma mi ch n s kt hp vi thi i mi, bit nm ly nhng vn bc xc ca x hi tn gio c th pht huy vai tr ca mnh trong thi i mi. H cho rng, x hi hin nay ang ng trc nhng vn nghim trng. Bn thn khoa hc, k thut khng m bo s tin b v hnh phc ca nhn loi. Khi con ngi ra sc chinh phc gii t nhin th h mt i thc v cuc sng v tnh yu i vi Cha. S bng hoi v o c trc tip uy hip cuc sng con ngi. cu ly nhn loi ngi ta phi nh n c tin, n Cha. Nh vy, Ch ngha Tma mi s dng nhng mu thun c thc trong x hi t bn hin i tuyn truyn cho Cha, cao vai tr ca c tin tn gio. Ch ngha Tma mi cng ging nh ch ngha Tma thi trung c, vn ly Cha lm nguyn tc ti cao, lm im xut pht v im kt ca mi s vt. Ch khc nhau gia hai ch ngha l: thch ng vi nhu cu thi i, ch ngha Tma mi tha nhn mc nht nh vai tr ca khoa hc, i su hn vo nhn thc lun v trit hc t nhin lun chng cho s nht tr gia tri thc v c tin, khoa hc v thn hc.
nm 1871 - 1874, khi Cu lc b siu hnh hc trng i hc Cambrit c thnh lp. l mt hi hc thut do mt s gio vin ca trng t chc ra. Ngi sng lp ra ch ngha thc dng l Picx v trong s nhng thnh vin ca n, ngi sau tr thnh mt trong nhng i biu ch yu l Gimx. Nguyn tc cn bn trong phng php lun ca ch ngha thc dng l ly hiu qu, cng dng lm tiu chun. Mt c im lm cho ch ngha thc dng khc vi trit hc truyn thng l n i vo trit hc t phng php. Ngi i biu ch yu ca n c lc quy trit hc ch cn l vn phng php, tuyn b ch ngha thc dng khng phi l l lun trit hc c h thng, m ch l l lun v phng php. V nhn thc lun: Ch ngha thc dng ni n mt phng thc t duy c th. Phng thc t duy khng xem xt khi nim bn thn khi nim m i su nghin cu xem khi c s dng th n sn sinh ra hu qu g. Khi nim v l lun khng phi l s gii p v th gii. Cc cuc tranh lun gia ch ngha duy vt v ch ngha duy tm trong trit hc truyn thng l cc cuc u tranh c tnh cht siu hnh, chng c ngha g. Ly hiu qu thc t m xt th d th gii l vt cht hay l tinh thn cng chng c s khc bit g. Nu xut pht t hiu qu khng nh gi tr ca tn gio v khoa hc th nim tin khoa hc v tn ngng tn gio u c gi tr thit thc v c hai u l cng c t n mc ch ca i sng con ngi. Quan nim v chn l ca ch ngha thc dng: L lun v chn l ca ch ngha thc dng c quan h mt thit vi kinh nghim lun ca n. L lun ny cho rng t duy ca con ngi ch l mt cch thc ca kinh nghim, l hnh vi thch ng v chc nng phn ng ca con ngi. N khng a li mt hnh nh ch quan v th gii khch quan. Mun xt mt quan nim no c phi l chn l hay khng, th khng cn phi xem n c ph hp vi thc t khch quan hay khng, m phi xem n c em li hiu qu hu dng hay khng. Nh vy, hu dng v v dng tr thnh tiu chun phn bit chn l vi sai lm. "Hu dng l chn l" l quan im cn bn ca Gimx v chn l. Quan im ca iuy coi chn l l cng c, v thc cht nht tr vi quan im ca Gimx v chn l. iuy nhn nh rng tnh chn l ca quan nim, khi nim, l lun, v.v. khng phi l ch chng c ph hp vi thc t khch quan hay khng m l ch chng c gnh vc c mt cch hu hiu nhim v lm cng c cho hnh vi ca con ngi hay khng, xem chng ch l nhng gi thuyt do con ngi ty la chn cn c vo ch chng c thun tin, c t tn sc cho mnh hay khng; ch cn chng c tc dng tha mn mc ch m h d nh th c th tuyn b chng l chn l c chng thc, nu ngc li chng l sai lm. Ch ngha thc dng cng iu tnh c th v tnh tng i ca chn l n ch tch ri tnh c th v tnh tng i ca chn l vi tnh ph bin v tnh tuyt i ca n; v vy quan im ny ri vo ch ngha tng i, rt cuc i n ch ngha hoi nghi v ch ngha bt kh tri.
73
* * * Phn tch qu trnh lch s din bin phc tp ca s phn ha v tch hp ca trit hc phng Ty hin i, chng ta c th nu ln my nhn xt sau y: Mt l, trit hc ny c vt ln trn s i lp gia ch ngha duy vt v ch ngha duy tm. Tro lu ch ngha duy khoa hc nhn mnh vic chng "siu hnh", tro lu ch ngha nhn bn nhn mnh vic chng "nht nguyn lun", u l nhm ph nhn vn quan h gia t duy v tn ti l vn c bn ca trit hc. H tuyn b chng c ch ngha duy vt v ch ngha duy tm v coi trit hc ca h l "ton din nht", "cng bng nht", "mi nht". Trn thc t bng cch ny hay cch khc h vn khng trnh khi gii p mt cch duy tm v vn c bn ca trit hc. Tro lu nhn bn ch ngha, mc d ly con ngi l trung tm ca s phn tch trit hc, nhng mt khi coi nhng thuc tnh tinh thn ca c nhn nh ch, tnh cm, v thc, bn nng, v.v. l bn cht ca con ngi v l ngun gc ca th gii th hin nhin cng l duy tm. Ch ngha nhn bn phi duy l cng trc tip ph nhn vic con ngi c th nhn thc c quy lut khch quan bng l tnh, cho rng l tr ch t n hin tng, cn trc gic thn b mi t n bn cht. Thc cht l khuynh hng bt kh tri. Tuy nhin, c hai tro lu ln trong trit hc phng Ty hin i coi trng nghin cu nhiu vn mi v con ngi; khi qut v mt trit hc mt s thnh qu ca khoa hc t nhin, v c nhng khm ph c gi tr nht nh i vi qu trnh nhn thc khoa hc. Chng ta c th k tha c chn lc, c ph phn nhng thnh qu . Hai l, ph phn v t b ch ngha l tnh cc oan, siu hnh ca trit hc (phng Ty, truyn thng) chuyn mnh sang th gii i sng hin thc vi hai loi ch ni bt: con ngi v khoa hc. Khuynh hng th tc ha chuyn sang vn ha, trit hc ca phng Ty hin i l mt khuynh hng tch cc v ng n. iu gii thch v sao nhiu hc thuyt trit hc phng Ty c nh hng rng ri v mnh m trong ng o qun chng bnh thng, vn khng thnh tho v mt l lun trit hc. Ba l, trit hc, cng vi cc tro lu t tng phng Ty sm i vo cc vn ton cu v d on tng lai nhn loi, a ra c nhng d bo c gi tr. Th d th nht: Vn mi quan h gia khoa hc k thut v con ngi. Tro lu nhn bn ch ngha hin i khi lun gii vn ny, c lc pht hin ng mt s nhc im ca ch ngha k tr v trit hc duy l, vch ra nhng mu thun, khng hong, nht l hin tng tha ha mi ca x hi phng Ty hin i. Th d th hai: Vn lm th no t tm cao ca trit hc m vch ra c bn tnh ca khoa hc v cc quy lut pht trin ca n. Trit hc v khoa hc trong trit hc phng Ty hin i c cng t ra v x l mt lot cc vn c quan h bin
74
chng vi nhau, nh s pht kin khoa hc v s chng minh khoa hc; l lun khoa hc v hot ng khoa hc; nhng nhn t bn trong ca khoa hc v nhng iu kin bn ngoi ca khoa hc; s pht trin bnh thng ca khoa hc v bc thay i cch mng ca n; phng php lgc v phng php lch s, v.v.. Nhng do cc nh trit hc v khoa hc phng Ty b hn ch lp trng duy tm v thiu s t gic vn dng php bin chng, cho nn h khng thnh cng trong vic tng kt v khi qut mt cch ng n nhng quy lut pht trin ca khoa hc hin i. Tm li, cc tro lu trit hc hin i, ngoi mcxt phn nh c mt s vn mi ca thi i hin nay, c nhng tm ti, hn na cn t c mt s thnh qu nhn thc nht nh. Nhng do s hn ch v lp trng chnh tr giai cp, do th gii quan duy tm v phng php siu hnh, h vn khng a ra c cu tr li khoa hc cho cc vn , cng khng th ch ra phng hng tin ln cho nhn loi.
75
Tnh vt cht ca th gii c kim nghim bi khoa hc v bi chnh cuc sng hin thc ca con ngi. Nhng pht minh ca khoa hc t nhin nh thuyt t bo, nh lut bo ton v chuyn ha nng lng, thuyt tin ha cc loi c ngha rt ln, ph b ranh gii gi to do tn gio v ch ngha duy tm to ra gia qu t vi cc thin th, gia thc vt vi ng vt, gia cc ging loi khc nhau, gia gii v sinh v gii hu sinh. Khoa hc hin i tip tc chng minh nguyn l v s thng nht vt cht ca th gii bng nhng thnh tu mi trong vt l hc, trong ha hc, trong khoa hc v tr, trong khoa hc s sng, v.v.. Nhng thnh tu ca cc ngnh khoa hc y lm su sc thm nhn thc ca con ngi v thnh phn, v kt cu ca th gii vt cht, v nhng c im hot ng v pht trin ca n trn cc trnh t chc khc nhau ca vt cht. Khoa hc hin i i su nghin cu cu to ca vt cht v phn chia ra cc dng vt cht khc nhau: Trong gii t nhin v sinh c hai dng vt cht c bn l cht v trng. Cht l ci gin on, c to ra t cc ht, c khi lng, c cu trc th bc t nguyn t cho n cc thin th cc k ln. Cn trng l mi trng vt cht lin tc, khng c khi lng tnh. Trng lm cho cc ht ca nguyn t lin kt vi nhau, tc ng vi nhau v nh m tn ti c. Ranh gii gia cht v trng l tng i, c th chuyn ha ln nhau. S pht hin ra dng cht v trng ca vt cht v s chuyn ha ca chng cng chng t khng c khng gian khng c vt cht, khng c vt cht di dng ny th li c vt cht di dng khc, khng th c th gii khng phi vt cht nm bn cnh th gii vt cht. V cng khng ch hnh dung th gii vt cht gm qu t, h mt tri, hay mt s thin h m phi l ton b cc qu trnh t chc vt cht t cc h thng thin h n cc vt th vi m. Trong gii t nhin hu sinh c cc trnh t chc vt cht l sinh quyn, cc axt nuclec (AND v ARN) v cht n bch. S pht trin ca sinh hc hin i tm ra c nhiu mt khu trung gian chuyn ha gia cc trnh t chc vt cht, cho php ni lin v c, hu c v s sng. Vt cht sng bt ngun t vt cht khng sng. Thc vt, ng vt v c th con ngi c s ging nhau v thnh phn v c, cu trc v phn ha t bo, c ch di truyn s sng... Nhng thnh tu ca khoa hc t nhin gip cho ch ngha duy vt bin chng c c s khng nh rng cc s vt, hin tng u c cng bn cht vt cht, th gii thng nht tnh vt cht. X hi loi ngi l cp cao nht ca cu to vt cht, l cp c bit ca t chc vt cht. X hi l mt b phn ca th gii vt cht, c nn tng t nhin c kt cu v quy lut vn ng khch quan khng ph thuc vo thc con
77
ngi. Vt cht di dng x hi l kt qu hot ng ca con ngi. Quan nim duy vt v lch s ca trit hc Mc - Lnin ng gp quan trng trong vic chng minh v tr hng u, u th ca cc quan h kinh t trong h thng cc quan h x hi to c s khoa hc nhn thc ng n cc hin tng x hi, nghin cu nhng quy lut khch quan ca x hi. Nh vy, bn cht ca th gii l vt cht; th gii thng nht tnh vt cht. Th gii vt cht c nguyn nhn t n, vnh hng v v tn vi v s nhng biu hin mun hnh mun v.
thi by gi l quan im siu hnh - my mc. Quan im chi phi nhng hiu bit trit hc v vt cht. Ngi ta gii thch mi hin tng ca t nhin bng s tc ng qua li ca lc hp dn v lc y ca cc phn t ca vt th, theo , cc phn t ca vt trong qu trnh vn ng l bt bin, cn ci thay i ch l trng thi khng gian v tp hp ca chng. Mi phn bit v cht gia cc vt th u b quy gin v s phn bit v lng; mi s vn ng u b quy v s dch chuyn v tr trong khng gian; mi hin tng phc tp b quy v ci gin n m t chng c to thnh. Nim tin vo cc chn l trong c hc Niutn khin cc nh khoa hc ng nht vt cht vi khi lng, coi vn ng ca vt cht ch l biu hin ca vn ng c hc, ngun gc vn ng nm ngoi vt cht. K tha quan im nguyn t lun c i, cc nh trit hc duy vt cn i vn coi nguyn t l phn t nh nht, khng th phn chia c, tch ri nguyn t vi vn ng, khng gian v thi gian, v.v..
v tn ti khng l thuc vo cm gic"1 (TG nhn mnh). nh ngha ny, V.I.Lnin phn bit hai vn quan trng: Trc ht l phn bit vt cht vi t cch l phm tr trit hc vi cc quan nim ca khoa hc t nhin v cu to v nhng thuc tnh c th ca cc i tng cc dng vt cht khc nhau. Vt cht vi t cch l phm tr trit hc dng ch vt cht ni chung, v hn, v tn, khng sinh ra, khng mt i; cn cc i tng, cc dng vt cht khoa hc c th nghin cu u c gii hn, c sinh ra v mt i chuyn ha thnh ci khc. V vy, khng th quy vt cht ni chung v vt th, khng th ng nht vt cht ni chung vi nhng dng c th ca vt cht nh cc nh duy vt trong lch s c i, cn i lm. Th hai l trong nhn thc lun, c trng quan trng nht nhn bit vt cht chnh l thuc tnh khch quan. Khch quan, theo V.I.Lnin l "ci ang tn ti c lp vi loi ngi v vi cm gic ca con ngi"2. Trong i sng x hi, vt cht "theo ngha l tn ti x hi khng ph thuc vo thc x hi ca con ngi"3. V mt nhn thc lun th khi nim vt cht khng c ngha g khc hn: "thc ti khch quan tn ti c lp vi thc con ngi v c thc con ngi phn nh"4. Nh vy, nh ngha vt cht ca V.I.Lnin bao gm nhng ni dung c bn sau: - Vt cht l ci tn ti khch quan bn ngoi thc v khng ph thuc vo thc, bt k s tn ti y con ngi nhn thc c hay cha nhn thc c. - Vt cht l ci gy nn cm gic con ngi khi gin tip hoc trc tip tc ng ln gic quan ca con ngi. - Cm gic, t duy, thc ch l s phn nh ca vt cht. Vi nhng ni dung c bn nh trn nh ngha vt cht ca V. I. Lnin c nhiu ngha to ln. - Khi khng nh vt cht l "thc ti khch quan c em li cho con ngi trong cm gic", "tn ti khng l thuc vo cm gic", V.I.Lnin tha nhn rng, trong nhn thc lun, vt cht l tnh th nht, l ngun gc khch quan ca cm gic, thc. V khi khng nh vt cht l ci "c cm gic ca chng ta chp li, chp li, phn nh", V.I.Lnin mun nhn mnh rng bng nhng phng thc nhn thc khc nhau (chp li, chp li, phn nh...) con ngi c th nhn thc c th gii vt cht. Nh vy, nh ngha vt cht ca V.I.Lnin bc b quan im ca ch ngha duy tm, bc b thuyt khng th bit, khc phc c nhng hn ch trong cc quan im ca ch ngha duy vt trc Mc v vt cht. ng thi, nh ngha vt cht ca V.I.Lnin cn c ngha nh hng i vi khoa hc c th trong vic tm kim cc
1 2
V. I. Lnin: Ton tp, Nxb. Tin b, Mtxcva, 1980, t.18, tr. 151. Sd, t.18, tr. 374. 3 Sd, t.18, tr. 403. 4 Sd, t.18, tr. 322.
80
dng hoc cc hnh thc mi ca vt th trong th gii. - Khi nhn thc cc hin tng thuc i sng x hi, nh ngha vt cht ca V.I.Lnin cho php xc nh ci g l vt cht trong lnh vc x hi. T gip cc nh khoa hc c c s l lun gii thch nhng nguyn nhn cui cng ca cc bin c x hi, nhng nguyn nhn thuc v s vn ng ca phng thc sn xut; trn c s y, ngi ta c th tm ra cc phng n ti u hot ng thc y x hi pht trin.
a) Vn ng
Theo quan im ca ch ngha duy vt bin chng, vn ng khng ch l s thay i v tr trong khng gian (hnh thc vn ng thp, gin n ca vt cht) m theo ngha chung nht, vn ng l mi s bin i. Ph. ngghen vit "Vn ng hiu theo ngha chung nht (...) bao gm tt c mi s thay i v mi qu trnh din ra trong v tr, k t s thay i v tr n gin cho n t duy"1. Khi nh ngha vn ng l s bin i ni chung, th vn ng "l thuc tnh c hu ca vt cht", "l phng thc tn ti ca vt cht"2. iu ny c ngha l vt cht tn ti bng vn ng. Trong vn ng v thng qua vn ng m cc dng vt cht biu hin s tn ti ca mnh, Mt khi chng ta nhn thc c nhng hnh thc vn ng ca vt cht, th chng ta nhn thc c bn thn vt cht. Vi tnh cch "l thuc tnh c hu ca vt cht", theo quan im ca trit hc Mc - Lnin, vn ng l s t thn vn ng ca vt cht, c to nn t s tc ng ln nhau ca chnh cc thnh t ni ti trong cu trc vt cht. Quan im v s t thn vn ng ca vt cht c chng minh bi nhng thnh tu ca khoa hc t nhin v cng ngy nhng pht kin mi ca khoa hc t nhin hin i cng khng nh quan im . Vt cht l v hn, v tn, khng sinh ra, khng mt i v vn ng l mt thuc tnh khng th tch ri vt cht nn bn thn s vn ng cng khng th b mt i hoc sng to ra. Kt lun ny ca trit hc Mc - Lnin c khng nh bi nh lut bo ton chuyn ha nng lng trong vt l. Theo nh lut ny, vn ng ca vt cht c bo ton c v mt lng v cht. Nu mt hnh thc vn ng no ca s vt mt i th tt yu ny sinh mt hnh thc vn ng khc thay th n. Cc hnh thc vn ng chuyn ha ln nhau, cn vn ng ca vt cht th vnh vin tn ti cng vi s tn ti vnh vin ca vt cht.
1. C.Mc v Ph.ngghen: Ton tp, Nxb. Chnh tr quc gia, H Ni, 1994, t.20, tr. 519. 2. Sd, t.20, tr. 89.
81
Da trn nhng thnh tu khoa hc ca thi i mnh, Ph.ngghen phn chia vn ng thnh 5 hnh thc c bn. l: - Vn ng c hc (s di chuyn v tr ca cc vt th trong khng gian). - Vn ng vt l (vn ng ca cc phn t, cc ht c bn, vn ng in t, cc qu trnh nhit in, v.v.). - Vn ng ha hc (vn ng ca cc nguyn t, cc qu trnh ha hp v phn gii cc cht). - Vn ng sinh hc (trao i cht gia c th sng v mi trng). - Vn ng x hi (s thay i, thay th cc qu trnh x hi ca cc hnh thi kinh t - x hi). i vi s phn loi vn ng ca vt cht thnh 5 hnh thc xc nh nh trn, cn ch v mi quan h gia chng l: - Cc hnh thc vn ng ni trn khc nhau v cht. T vn ng c hc n vn ng x hi l s khc nhau v trnh ca s vn ng, nhng trnh ny tng ng vi trnh ca cc kt cu vt cht. - Cc hnh thc vn ng cao xut hin trn c s cc hnh thc vn ng thp, bao hm trong n tt c cc hnh thc vn ng thp hn. Trong khi , cc hnh thc vn ng thp khng c kh nng bao hm cc hnh thc vn ng trnh cao hn. Bi vy, mi s quy gin cc hnh thc vn ng thp u l sai lm. - Trong s tn ti ca mnh, mi s vt c th gn lin vi nhiu hnh thc vn ng khc nhau. Tuy nhin, bn thn s tn ti ca s vt bao gi cng c trng bng mt hnh thc vn ng c bn. Chnh bng s phn loi cc hnh thc vn ng c bn, Ph.ngghen t c s cho s phn loi cc khoa hc tng ng vi i tng nghin cu ca chng v ch ra c s ca khuynh hng phn ngnh v hp ngnh ca cc khoa hc. Ngoi ra, t tng v s khc nhau v cht v thng nht ca cc hnh thc vn ng c bn cn l c s chng li khuynh hng sai lm trong nhn thc l quy hnh thc vn ng cao vo hnh thc vn ng thp v ngc li. Khi trit hc Mc - Lnin khng nh th gii vt cht tn ti trong s vn ng vnh cu ca n, th iu khng c ngha l ph nhn hin tng ng im ca th gii vt cht. Tri li, trit hc Mc - Lnin tha nhn rng, qu trnh vn ng khng ngng ca th gii vt cht chng nhng khng loi tr m cn bao hm trong n hin tng ng im. ng im, theo quan im ca trit hc Mc - Lnin, l mt trng thi c bit ca vn ng - vn ng trong cn bng, ngha l nhng tnh cht ca vt cht cha c s bin i v c bn. ng im ch l hin tng tng i v tm thi.
82
ng im l tng i, v trc ht hin tng ng im ch xy ra trong mt mi quan h nht nh ch khng phi trong mi quan h cng mt lc. Th hai, ng im ch xy ra vi mt hnh thi vn ng trong mt lc no , ch khng phi vi mi hnh thc vn ng trong cng mt lc. Th ba, ng im ch biu hin ca mt trng thi vn ng, l vn ng trong thng bng, trong s n nh tng i, biu hin thnh mt s vt nht nh khi n cn l n cha b phn ha thnh ci khc. Chnh nh trng thi n nh m s vt thc hin c s chuyn ha tip theo. Khng c ng im tng i th khng c s vt no c. Do , ng im cn c biu hin nh mt qu trnh vn ng trong phm vi cht ca s vt cn n nh, cha thay i. ng im l tm thi v vn ng c bit c xu hng hnh thnh s vt, hin tng n nh no , cn vn ng ni chung, tc l s tc ng qua li ln nhau gia s vt v hin tng lm cho tt c khng ngng bin i. Ph.ngghen ch r "vn ng ring bit c xu hng chuyn thnh cn bng, vn ng ton b ph hoi s cn bng ring bit"1 v "mi s cn bng ch l tng i v tm thi"2.
83
ch ngha duy tm th phi "tha nhn mt cch dt khot v kin quyt rng nhng khi nim ang pht trin ca chng ta v khng gian v thi gian u phn nh thi gian v khng gian thc ti khch quan"; ""kinh nghim" ca chng ta v nhn thc ca chng ta ngy cng thch ng vi khng gian v thi gian khch quan, ngy cng phn nh chng mt cch ng n hn v su sc hn"4. Quan im ca trit hc duy vt bin chng nh trn c xc nhn bi nhng thnh tu ca khoa hc t nhin. Chng hn Lbatspxki, trong hnh hc phi clt ca mnh bc b t tng ca Cant v khng gian v thi gian coi nh l nhng hnh thc ca tri gic cm tnh ngoi kinh nghim. Btlrp pht hin ra nhng c tnh khng gian l thuc vo bn cht vt l ca cc vt th vt cht. c bit thuyt tng i ca A.Anhxtanh xc nhn rng, khng gian v thi gian khng t n tn ti, tch ri vt cht m nm trong mi lin h qua li ph bin khng th phn chia. Khng gian v thi gian c nhng tnh cht c bn sau y: - Tnh khch quan, ngha l khng gian v thi gian l thuc tnh ca vt cht tn ti gn lin vi nhau v gn lin vi vt cht. Vt cht tn ti khch quan, do khng gian v thi gian l thuc tnh ca n nn cng tn ti khch quan. - Tnh vnh cu v v tn, ngha l khng gian v thi gian khng c tn cng v mt pha no, xt c v qu kh ln tng lai, c v ng trc ln ng sau, c v bn phi ln bn tri, c v pha trn ln pha di. - Khng gian lun c ba chiu (chiu di, chiu rng, chiu cao), cn thi gian ch c mt chiu (t qu kh ti tng lai). Khi nim "khng gian nhiu chiu" m ta thng thy trong ti liu khoa hc hin nay l mt tru tng khoa hc dng ch tp hp mt s i lng c trng cho cc thuc tnh khc nhau ca khch th nghin cu v tun theo nhng quy tc bin i nht nh. l mt cng c ton hc h tr dng trong qu trnh nghin cu ch khng phi ch khng gian thc, khng gian thc ch c ba chiu.
1. Ngun gc ca thc
C th khi qut thc c hai ngun gc: Ngun gc t nhin v ngun gc x hi.
a) Ngun gc t nhin
Ch ngha duy tm cho rng thc c trc, vt cht c sau, thc sinh ra vt
4
. V.I.Lnin: Ton tp, Nxb. Tin b, Mtxcva, 1980, t.18, tr. 211 v 225.
84
cht, chi phi s tn ti v vn ng ca th gii vt cht. Hc thuyt trit hc duy tm khch quan v trit hc duy tm ch quan c quan nim khc nhau nht nh v thc, song v thc cht h ging nhau ch tch thc ra khi vt cht, ly thc lm im xut pht suy ra gii t nhin. Cc nh duy vt trc Mc u tranh ph phn li quan im trn ca ch ngha duy tm, khng tha nhn tnh cht siu t nhin ca thc, ch ra mi lin h khng kht gia vt cht v thc, tha nhn vt cht c trc thc, thc ph thuc vo vt cht. Do khoa hc cha pht trin, do nh hng ca quan im siu hnh - my mc nn h khng gii thch ng ngun gc v bn cht ca thc. D a trn c s nh ng thnh t u c a khoa h c t nhin, nht l sinh l hc thn kinh, ch ngha duy vt bin chng cho rng, thc khng phi c ngun gc siu t nhin, khng phi thc sn sinh ra vt cht nh cc nh thn hc v duy tm khch quan khng nh m thc l mt thuc tnh ca vt cht, nhng khng phi l ca mi dng vt cht, m ch l thuc tnh ca mt dng vt cht c t chc cao l b c con ngi. B c ngi l c quan vt cht ca thc. thc l chc nng ca b c con ngi. thc ph thuc vo hot ng b c ngi, do khi b c b tn thng th hot ng ca thc s khng bnh thng. V vy, khng th tch ri thc ra khi hot ng ca b c. thc khng th din ra, tch ri hot ng sinh l thn kinh ca b c ngi. Khoa hc xc nh, con ngi l sn phm cao nht ca qu trnh pht trin t thp n cao, t n gin n phc tp ca vt cht vn ng, ng thi xc nh b c ca con ngi l mt t chc sng c bit c cu trc tinh vi v phc tp bao gm khong 14 -15 t t bo thn kinh. Cc t bo ny c lin h vi nhau v vi cc gic quan, to thnh v s nhng mi lin h thu nhn, iu khin hot ng ca c th trong quan h vi th gii bn ngoi qua cc phn x khng iu kin v c iu kin. Qu trnh thc v qu trnh sinh l trong b c khng ng nht, khng tch ri, khng song song m l hai mt ca mt qu trnh sinh l thn kinh mang ni dung thc. Nhng ti sao b c con ngi - mt t chc vt cht cao - li c th sinh ra c thc?. tr li cu hi ny chng ta phi nghin cu mi lin h vt cht gia b c vi th gii khch quan. Chnh mi lin h vt cht y hnh thnh nn qu trnh phn nh th gii vt cht vo c con ngi. Phn nh l thuc tnh ph bin trong mi dng vt cht. Phn nh l s ti to nhng c im ca mt h thng vt cht ny h thng vt cht khc trong qu trnh tc ng qua li ca chng. Kt qu ca s phn nh ph thuc vo c hai vt (vt tc ng v vt nhn tc ng). Trong qu trnh y, vt nhn tc ng bao gi cng mang thng tin ca vt tc ng. y l iu quan trng lm sng t ngun gc t nhin ca thc. Trong qu trnh tin ha ca th gii vt cht. Cc vt th cng bc thang cao bao nhiu th hnh thc phn nh ca n cng phc tp by nhiu. Hnh thc phn nh
85
n gin nht, c trng cho gii t nhin v sinh l nhng phn nh vt l, ha hc. Nhng hnh thc phn nh ny c tnh cht th ng, cha c nh hng s la chn. Hnh thc phn nh sinh hc c trng cho gii t nhin sng l bc pht trin mi v cht trong s tin ha ca cc hnh thc phn nh. Hnh thc phn nh ca cc c th sng n gin nht l biu hin tnh kch thch, tc l phn ng tr li tc ng ca mi trng bn ngoi c nh hng trc tip n qu trnh trao i cht ca chng. Hnh thc phn nh tip theo ca cc ng vt cha c h thn kinh l tnh cm ng, tnh nhy cm i vi s thay i ca mi trng. Hnh thc phn nh ca cc ng vt c h thng thn kinh l cc phn x. Hnh thc phn nh ng vt bc cao khi c h thn kinh trung ng xut hin l tm l. Tm l ng vt cha phi l thc, n mi l s phn nh c tnh cht bn nng do nhu cu trc tip ca sinh l c th v do quy lut sinh hc chi phi. thc l hnh thc cao nht ca s phn nh th gii hin thc. thc ch ny sinh giai on pht trin cao ca th gii vt cht cng vi s xut hin con ngi. thc l thc con ngi, nm trong con ngi, khng th tch ri con ngi. Nh vy, thc bt ngun t mt thuc tnh ca vt cht - thuc tnh phn nh pht trin thnh. thc ra i l kt qu pht trin lu di ca thuc tnh phn nh ca vt cht. Ni dung ca thc l thng tin v th gii bn ngoi, v vt c phn nh. thc l s phn nh th gii bn ngoi vo u c con ngi. B c ngi l c quan phn nh, song ch c b c thi th cha th c thc. Khng c s tc ng ca th gii bn ngoi ln cc gic quan v qua n b c th hot ng thc khng th xy ra. Nh vy, b c ngi (c quan phn nh v th gii vt cht xung quanh) cng vi th gii bn ngoi tc ng ln b c - l ngun gc t nhin ca thc. Nhng iu trnh by v ngun gc t nhin ca thc cho thy "s i lp gia vt cht v thc ch c ngha tuyt i trong nhng phm vi ht sc hn ch: trong trng hp ny, ch gii hn trong vn nhn thc lun c bn l tha nhn ci g l ci c trc v ci g l ci c sau? Ngoi gii hn , th khng cn nghi ng g na rng s i lp l tng i"1. thc chnh l c tnh ca mt dng vt cht sng c t chc cao m thi.
b) Ngun gc x hi
cho thc ra i, nhng tin , ngun gc t nhin l rt quan trng, khng th thiu c, song cha ; iu kin quyt nh cho s ra i ca thc l nhng tin , ngun gc x hi. thc ra i cng vi qu trnh hnh thnh b c con ngi nh lao ng, ngn ng v nhng quan h x hi. Lao ng l qu trnh con ngi tc ng vo gii t nhin nhm to ra nhng sn phm phc v cho cc nhu cu ca mnh, l mt qu trnh trong bn thn con ngi
1. V.I.Lnin: Ton tp, Nxb. Tin b, Mtxcva, 1980, t.18, tr. 173.
86
ng gp vai tr mi gii, iu tit v gim st trong s trao i vt cht gia ngi v t nhin. Lao ng l iu kin u tin v ch yu con ngi tn ti. Lao ng cung cp cho con ngi nhng phng tin cn thit sng, ng thi lao ng sng to ra c bn thn con ngi. Nh c lao ng, con ngi tch ra khi gii ng vt. Mt trong nhng s khc nhau cn bn gia con ngi vi ng vt l ch ng vt s dng cc sn phm c sn trong gii t nhin, cn con ngi th nh lao ng m bt gii t nhin phc v mc ch ca mnh, thay i n, bt n phc tng nhng nhu cu ca mnh. Chnh thng qua hot ng lao ng nhm ci to th gii khch quan m con ngi mi c th phn nh c th gii khch quan, mi c thc v th gii . S hnh thnh thc khng phi l qu trnh thu nhn th ng, m l kt qu hot ng ch ng ca con ngi. Nh c lao ng, con ngi tc ng vo th gii khch quan, bt th gii khch quan bc l nhng thuc tnh, nhng kt cu, nhng quy lut vn ng ca mnh thnh nhng hin tng nht nh, v cc hin tng y tc ng vo b c ngi, hnh thnh dn nhng tri thc v t nhin v x hi. Nh vy, thc c hnh thnh ch yu do hot ng ci to th gii khch quan ca con ngi, lm bin i th gii . thc vi t cch l hot ng phn nh sng to khng th c c bn ngoi qu trnh con ngi lao ng lm bin i th gii xung quanh. V th c th ni khi qut rng lao ng to ra thc t tng, hoc ngun gc c bn ca thc t tng l s phn nh th gii khch quan vo u c con ngi trong qu trnh lao ng ca con ngi. Lao ng khng xut hin trng thi n nht, ngay t u n mang tnh tp th x hi. V vy, nhu cu trao i kinh nghim v nhu cu trao i t tng cho nhau xut hin. Chnh nhu cu i hi xut hin ngn ng. Ngn ng do nhu cu ca lao ng v nh lao ng m hnh thnh. Ngn ng l h thng tn hiu vt cht mang ni dung thc. Khng c ngn ng th thc khng th tn ti v th hin c. Ngn ng va l phng tin giao tip trong x hi, ng thi l cng c ca t duy nhm khi qut ha, tru tng ha hin thc. Nh ngn ng m con ngi tng kt c thc tin, trao i thng tin, trao i tri thc t th h ny sang th h khc. thc khng phi thun ty l hin tng c nhn m l mt hin tng x hi, do khng c phng tin trao i x hi v mt ngn ng th thc khng th hnh thnh v pht trin c. Vy, ngun gc trc tip quan trng nht quyt nh s ra i v pht trin ca thc l lao ng, l thc tin x hi. thc phn nh hin thc khch quan vo b c con ngi thng qua lao ng, ngn ng v cc quan h x hi. thc l sn phm x hi, l mt hin tng x hi.
2. Bn cht ca thc
Trong lch s trit hc, trit hc duy tm quan nim thc l mt thc th c
87
lp, l thc ti duy nht, t cng iu tnh nng ng ca thc n mc coi thc sinh ra vt cht ch khng phi l s phn nh ca vt cht. Cn cc nh trit hc duy vt u tha nhn vt cht tn ti khch quan v thc l s phn nh s vt . Tuy nhin, do nh hng bi quan nim siu hnh - my mc nn h coi thc l s phn nh s vt mt cch th ng, gin n, my mc, m khng thy c tnh nng ng sng to ca thc, tnh bin chng ca qu trnh phn nh. Khc vi cc quan im trn, ch ngha duy vt bin chng da trn c s l lun phn nh: v bn cht, coi thc l s phn nh hin thc khch quan vo trong b c con ngi mt cch nng ng, sng to; thc l hnh nh ch quan ca th gii khch quan. hiu bn cht ca thc, trc ht, chng ta tha nhn c vt cht v thc nhng gia chng c s khc nhau mang tnh i lp. thc l s phn nh, l ci phn nh; cn vt cht l ci c phn nh. Ci c phn nh - tc l vt cht - tn ti khch quan, ngoi v c lp vi ci phn nh tc l thc. Ci phn nh - tc thc - l hin thc ch quan, l hnh nh ch quan ca th gii khch quan, ly ci khch quan lm tin , b ci khch quan quy nh, n khng c tnh vt cht. V vy khng th ng nht, hoc tch ri ci c phn nh - tc vt cht, vi ci phn nh - tc thc. Nu coi ci phn nh - tc thc - l hin tng vt cht th s ln ln gia ci c phn nh v ci phn nh - tc ln ln gia vt cht v thc, lm mt ngha ca i lp gia vt cht v thc, t dn n lm mt i s i lp gia ch ngha duy vt v ch ngha duy tm. Th hai, khi ni ci phn nh - tc thc - l hnh nh ch quan ca th gii khch quan, th khng phi l hnh nh vt l hay hnh nh tm l ng vt v s vt. thc l ca con ngi, m con ngi l mt thc th x hi nng ng sng to. thc ra i trong qu trnh con ngi hot ng ci to th gii, cho nn thc con ngi mang tnh nng ng, sng to li hin thc theo nhu cu thc tin x hi. Theo C.Mc, thc "chng qua ch l vt cht c em chuyn vo trong u c con ngi v c ci bin i trong "1. Tnh sng to ca thc th hin ra rt phong ph. Trn c s nhng ci c trc, thc c kh nng to ra tri thc mi v s vt, c th tng tng ra ci khng c trong thc t, c th tin on, d bo tng lai, c th to ra nhng o tng, nhng huyn thoi, nhng gi thuyt l thuyt khoa hc ht sc tru tng v khi qut cao. Nhng kh nng y cng ni ln tnh cht phc tp v phong ph ca i sng tm l thc con ngi m khoa hc cn phi tip tc i su nghin cu lm sng t bn cht ca nhng hin tng y. thc ra i trong qu trnh con ngi hot ng ci to th gii, cho nn qu trnh phn nh hin thc khch quan vo b c ngi l qu trnh nng ng sng to
1. C.Mc v Ph.ngghen: Ton tp. Nxb. Chnh tr quc gia, H Ni, 1993. t.23, tr. 35.
88
thng nht ba mt sau: Mt l, trao i thng tin gia ch th v i tng phn nh. S trao i ny mang tnh cht hai chiu, c nh hng, c chn lc cc thng tin cn thit. Hai l, m hnh ha i tng trong t duy di dng hnh nh tinh thn. Thc cht, y l qu trnh "sng to li" hin thc ca thc theo ngha: m ha cc i tng vt cht thnh cc tng tinh thn phi vt cht. Ba l, chuyn m hnh t t duy ra hin thc khch quan, tc qu trnh hin thc ha t tng, thng qua hot ng thc tin bin ci quan nim thnh ci thc ti, bin cc tng phi vt cht trong t duy thnh cc dng vt cht ngoi hin thc. Trong giai on ny, con ngi la chn nhng phng php, phng tin, cng c tc ng vo hin thc khch quan nhm thc hin mc ch ca mnh. Tnh sng to ca thc l sng to ca s phn nh, theo quy lut ca s phn nh m kt qu bao gi cng l nhng khch th tinh thn. Sng to v phn nh l hai mt thuc bn cht thc. thc l s phn nh v chnh thc tin x hi ca con ngi to ra s phn nh phc tp, nng ng, sng to ca b c. thc l mt hin tng x hi. S ra i, tn ti ca thc gn lin vi hot ng thc tin, chu s chi phi khng ch cc quy lut sinh hc m ch yu l ca quy lut x hi, do nhu cu giao tip x hi v cc iu kin sinh hot hin thc ca con ngi quy nh. thc mang bn cht x hi.
3. Kt cu ca thc
thc l mt hin tng tm l - x hi c kt cu rt phc tp. C nhiu cch tip cn nghin cu v kt cu ca thc song y chng ta ch nghin cu theo cc yu t hp thnh v theo chiu su ca ni tm.
a) Theo cc yu t hp thnh
Theo cc yu t hp thnh, thc bao gm cc yu t cu thnh nh tri thc, tnh cm, nim tin, l tr, ch... trong tri thc l yu t c bn, ct li. Tri thc l kt qu qu trnh nhn thc ca con ngi v th gii hin thc, lm ti hin trong t tng nhng thuc tnh, nhng quy lut ca th gii y v din t chng di hnh thc ngn ng hoc cc h thng k hiu khc. Tri thc c nhiu loi khc nhau nh tri thc v t nhin, v x hi, v con ngi. Tri thc c nhiu cp khc nhau nh: Tri thc thng thng c hnh thnh do hot ng hng ngy ca mi c nhn, mang tnh cht cm tnh trc tip, b ngoi v ri rc. Tri thc khoa hc phn nh trnh ca con ngi i su nhn thc th gii hin thc. Ngy nay, vai tr ng lc ca tri thc i vi s pht trin kinh t x hi tr nn r rng, ni bt. Loi ngi ang bc vo nn kinh t tri thc - l nn kinh t trong s sn sinh ra, ph cp v s dng tri thc gi vai tr quyt nh nht i vi s pht trin kinh t. Trong nn kinh t tri thc, a s cc ngnh kinh t da vo tri thc, da vo thnh tu mi nht ca khoa hc
89
v cng ngh, v vy, u t vo tri thc tr thnh yu t then cht cho s tng trng kinh t di hn. Tnh cm l s cm ng ca con ngi trong quan h ca mnh vi thc ti xung quanh v i vi bn thn mnh. Tnh cm l mt hnh thi c bit ca s phn nh thc ti; n phn nh quan h ca con ngi i vi nhau, cng nh i vi th gii khch quan. Tnh cm tham gia vo mi hot ng ca con ngi v gi mt v tr quan trng trong vic iu chnh hot ng ca con ngi. Tnh cm c th mang tnh cht ch ng, cha ng sc thi cm xc tch cc, cng nh tr thnh th ng, cha ng sc thi cm xc tiu cc. Tnh cm tch cc l mt trong nhng ng lc nng cao nng lc hot ng sng ca con ngi. Tri thc kt hp vi tnh cm hnh thnh nn nim tin, nng cao ch tch cc bin thnh hnh ng thc t, mi pht huy c sc mnh ca mnh.
b) Theo chiu su ca ni tm
Tip cn theo chiu su ca th gii ni tm con ngi, thc bao gm t thc, tim thc, v thc. - T thc: Trong qu trnh nhn thc th gii xung quanh, con ngi ng thi cng t nhn thc bn thn mnh. chnh l t thc. Nh vy, t thc cng l thc, l mt thnh t quan trng ca thc, nhng y l thc v bn thn mnh trong mi quan h vi thc v th gii bn ngoi. Nh vy con ngi t nhn thc v bn thn mnh nh mt thc th hot ng c cm gic c t duy, c cc hnh vi o c v c v tr trong x hi. Nhng cm gic ca con ngi v bn thn mnh trn mi phng din gi vai tr quan trng trong vic hnh thnh t thc. Con ngi ch t thc c bn thn mnh trong quan h vi nhng ngi khc, trong qu trnh hot ng ci to th gii. Chnh trong quan h x hi, trong hot ng thc tin x hi v qua nhng gi tr vn ha vt cht v tinh thn do chnh con ngi to ra, con ngi phi t thc v mnh nhn r bn thn mnh, t iu chnh bn thn theo cc quy tc, cc tiu chun m x hi ra. T thc khng ch l t thc ca c nhn m cn l t thc ca c x hi, ca mt giai cp hay ca mt tng lp x hi v a v ca mnh trong h thng nhng quan h sn xut xc nh, v l tng v li ch chung ca x hi mnh, ca giai cp mnh, hay ca tng lp mnh. - Tim thc: L nhng hot ng tm l t ng din ra bn ngoi s kim sot ca ch th, song li c lin quan trc tip n cc hot ng tm l ang din ra di s kim sot ca ch th y. V thc cht, tim thc l nhng tri thc m ch th c c t trc nhng gn nh tr thnh bn nng, thnh k nng nm trong tng su ca thc ch th, l thc di dng tim tng. Do , tim thc c th ch ng gy ra cc hot ng tm l v nhn thc m ch th khng cn kim sot chng mt cch trc tip. Tim thc c vai tr quan trng c trong hot ng tm l hng ngy ca con ngi, c trong t duy khoa hc. Trong t duy khoa hc, tim thc ch yu gn vi cc loi hnh
90
t duy chnh xc, vi cc hot ng t duy thng c lp i lp li nhiu ln. y tim thc gp phn gim s qu ti ca u c trong vic x l khi lng ln cc ti liu, d kin, tin tc din ra mt cch lp i lp li m vn m bo c chnh xc v cht ch cn thit ca t duy khoa hc. - V thc: V thc l nhng trng thi tm l chiu su, iu chnh s suy ngh, hnh vi, thi ng x ca con ngi m cha c s tranh lun ca ni tm, cha c s truyn tin bn trong, cha c s kim tra, tnh ton ca l tr. V thc biu hin thnh nhiu hin tng khc nhau nh bn nng ham mun, gic m, b thi min, mc cm, s l li, ni nhu, trc gic... Mi hin tng y c vng hot ng ring, c vai tr, chc nng ring, song tt c u c mt chc nng chung l gii ta nhng c ch trong hot ng thn kinh vt ngng nht l nhng ham mun bn nng khng c php bc l ra v thc hin trong quy tc ca i sng cng ng. N gp phn lp li th cn bng trong hot ng tinh thn ca con ngi m khng dn ti trng thi c ch qu mc nh m c, "libio"... Nh vy, v thc c vai tr tc dng nht nh trong i sng v hot ng ca con ngi. Nh v thc m con ngi trnh c tnh trng cng thng khng cn thit khi lm vic "qu ti". Nh v thc m chun mc con ngi t ra c thc hin mt cch t nhin... V vy, khng th ph nhn vai tr ci v thc trong cuc sng, nu ph nhn v thc s khng th hiu y v ng n v con ngi. Tuy nhin khng nn cng iu, tuyt i ha v thn b v thc. Khng nn coi v thc l hin tng tm l c lp, hon ton tch khi hon cnh x hi xung quanh khng lin quan g n thc. Thc ra, v thc l v thc nm trong con ngi c thc. Gi vai tr ch o trong con ngi l thc ch khng phi v thc. Nh c thc mi iu khin c cc hin tng v thc hng ti chn, thin, m. V thc ch l mt mt khu trong cuc sng c thc ca con ngi.
phi bnh ch quan duy ch. - Nu thc c th tc ng tr li vt cht thng qua hot ng tr li vt cht thng qua hot ng thc tin th con ngi phi pht huy tnh nng ng ch quan. Pht huy tnh nng ng ch quan tc l pht huy vai tr tch cc ca thc, vai tr tch cc ca nhn t con ngi. Bn thn thc t n khng trc tip thay i c g trong hin thc. thc mun tc ng tr li i sng hin thc phi bng lc lng vt cht, ngha l phi c con ngi thc hin trong thc tin. iu y c ngha l s tc ng ca thc i vi vt cht phi thng qua hot ng ca con ngi c bt u t khu nhn thc cho c quy lut khch quan, bit vn dng ng n quy lut khch quan, phi c ch, phi c phng php t chc hnh ng. Vai tr ca thc l ch trang b cho con ngi nhng tri thc v bn cht quy lut khch quan ca i tng, trn c s y, con ngi xc nh ng n mc tiu v ra phng hng hot ng ph hp. Tip theo, con ngi vi thc ca mnh xc nh cc bin php thc hin t chc cc hot ng thc tin. Cui cng, bng s n lc v ch mnh m ca mnh, con ngi c th thc hin c mc tiu ra. y thc, t tng c th quyt nh lm cho con ngi hot ng ng v thnh cng khi phn nh ng n, su sc th gii khch quan, v l c s quan trng cho vic xc nh mc tiu, phng hng v bin php chnh xc. Ngc li, thc, t tng c th lm cho con ngi hot ng sai v tht bi khi con ngi phn nh sai th gii khch quan. V vy, phi pht huy tnh nng ng sng to ca thc, pht huy vai tr nhn t con ngi tc ng ci to th gii khch quan; ng thi phi khc phc bnh bo th tr tr, thi tiu cc, th ng, li, ngi ch trong qu trnh i mi hin nay. T l lun ca ch ngha Mc - Lnin v t kinh nghim thnh cng v tht bi trong qu trnh lnh o cch mng, ng Cng sn Vit Nam rt ra bi hc quan trng l "Mi ng li, ch trng ca ng phi xut pht t thc t, tn trng quy lut khch quan"1. t nc ta ang bc vo thi k y mnh cng nghip ha v hin i ha, ng ch trng: "huy ng ngy cng cao mi ngun lc c trong v ngoi nc, c bit l ngun lc ca dn vo cng cuc pht trin t nc"2, mun vy phi "nng cao nng lc lnh o v sc chin u ca ng pht huy sc mnh ton dn tc, y mnh ton din cng cuc i mi, sm a nc ta ra khi tnh trng km pht trin, thc hin "dn giu, nc mnh, x hi cng bng, dn ch, vn minh""3.
. ng Cng sn Vit Nam: Cng lnh xy dng t nc trong thi k qu ln ch ngha x hi, Nxb. S tht, H Ni, 1991, tr.5. . ng Cng sn Vit Nam: Vn kin i hi i biu ton quc ln th X, Nxb. Chnh tr quc gia, H Ni, 2006, tr. 162.
3 2
92
cu hi n tp 1. nh ngha v ni dung ca nh ngha vt cht ca Lnin? Gi tr khoa hc v ngha phng php lun ca nh ngha y? 2. Quan im ca trit hc duy vt bin chng v nhng phng thc tn ti ca vt cht? 3. Ni dung quan im v tnh thng nht vt cht ca th gii ca trit hc duy vt bin chng? ngha phng php lun ca quan im y i vi nhn thc v hot ng thc tin? 4. Quan im ca trit hc duy vt bin chng v ngun gc v bn cht ca thc? 5. Trnh by kt cu ca thc ? 6. ngha phng php lun ca mi quan h gia vt cht v thc?
93
94
tng to thnh th gii, d c a dng, phong ph, c khc nhau bao nhiu, song chng u ch l nhng dng khc nhau ca mt th gii duy nht, thng nht - th gii vt cht. Nh c tnh thng nht , chng khng th tn ti bit lp, tch ri nhau, m tn ti trong s tc ng qua li, chuyn ha ln nhau theo nhng quan h xc nh. Chnh trn c s , trit hc duy vt bin chng khng nh rng, lin h l phm tr trit hc dng ch s quy nh, s tc ng qua li, s chuyn ha ln nhau gia cc s vt, hin tng hay gia cc mt ca mt s vt, ca mt hin tng trong th gii.
Quan im ton din i hi chng ta nhn thc v s vt trong mi lin h qua li gia cc b phn, gia cc yu t, gia cc mt ca chnh s vt v trong s tc ng qua li gia s vt vi cc s vt khc, k c mi lin h trc tip v mi lin h gin tip. Ch trn c s mi c th nhn thc ng v s vt. ng thi, quan im ton din i hi chng ta phi bit phn bit tng mi lin h, phi bit ch ti mi lin h bn trong, mi lin h bn cht, mi lin h ch yu, mi lin h tt nhin, v lu n s chuyn ho ln nhau gia cc mi lin h hiu r bn cht ca s vt v c phng php tc ng ph hp nhm em li hiu qu cao nht trong hot ng ca bn thn. Trong hot ng thc t, theo quan im ton din, khi tc ng vo s vt, chng ta khng nhng phi ch ti nhng mi lin h ni ti ca n m cn phi ch ti nhng mi lin h ca s vt y vi cc s vt khc. ng thi, chng ta phi bit s dng ng b cc bin php, cc phng tin khc nhau tc ng nhm em li hiu qu cao nht. thc hin mc tiu "dn giu, nc mnh, x hi cng bng, dn ch, vn minh", mt mt, chng ta phi pht huy ni lc ca t nc ta; mt khc, phi bit tranh th thi c, vt qua th thch do xu hng quc t ha mi lnh vc ca i sng x hi v ton cu ha kinh t a li. - V cc mi lin h c tnh da dng, phong ph - s vt, hin tng khc nhau, khng gian, thi gian khc nhau cc mi lin h biu hin khc nhau nn trong hot ng nhn thc v hot ng thc tin con ngi phi tn trng quan im lch s - c th. Quan im lch s - c th i hi chng ta khi nhn thc v s vt v tc ng vo s vt phi ch iu kin, hon cnh lch s - c th, mi trng c th trong s vt sinh ra, tn ti v pht trin. Thc t cho thy rng, mt lun im no l lun im khoa hc trong iu kin ny, nhng s khng l lun im khoa hc trong iu kin khc. V vy xc nh ng ng li, ch trng ca tng giai on cch mng, ca tng thi k xy dng t nc, bao gi ng ta cng phn tch tnh hnh c th ca t nc ta cng nh bi cnh lch s quc t din ra trong tng giai on v tng thi k v trong khi thc hin ng li, ch trng, ng ta cng b sung v iu chnh cho ph hp vi din bin ca hon cnh c th.
thng trm, phc tp. i lp vi quan im siu hnh, quan im bin chng xem xt s pht trin l mt qu trnh tin ln t thp n cao. Qu trnh din ra va dn dn, va nhy vt, a ti s ra i ca ci mi thay th ci c. D trong hin thc khch quan hay trong t duy, s pht trin din ra khng phi lc no cng theo ng thng, m rt quanh co, phc tp, thm ch c th c nhng bc li tm thi. Theo quan im bin chng, s pht trin l kt qu ca qu trnh thay i dn dn v lng dn n s thay i v cht, l qu trnh din ra theo ng xoy c v ht mi chu k s vt lp li dng nh s vt ban u nhng cp cao hn. Quan im duy vt bin chng i lp vi quan im duy tm v tn gio v ngun gc ca s pht trin. Quan im duy vt bin chng khng nh ngun gc ca s pht trin nm trong bn thn s vt. l do mu thun trong chnh s vt quy nh. Qu trnh gii quyt lin tc mu thun trong bn thn s vt, do , cng l qu trnh t thn pht trin ca mi s vt. Trn c s khi qut s pht trin ca mi s vt, hin tng tn ti trong hin thc, quan im duy vt bin chng khng nh, pht trin l mt phm tr trit hc dng ch qu trnh vn ng tin ln t thp n cao, t n gin n phc tp, t km hon thin n hon thin hn ca s vt. Theo quan im ny, pht trin khng bao qut ton b s vn ng ni chung. N ch khi qut xu hng chung ca s vn ng - xu hng vn ng i ln ca s vt, s vt mi ra i thay th cho s vt c. S pht trin ch l mt trng hp c bit ca s vn ng. Trong qu trnh pht trin ca mnh trong s vt s hnh thnh dn dn nhng quy nh mi cao hn v cht, s lm thay i mi lin h, c cu, phng thc tn ti v vn ng, chc nng vn c theo chiu hng ngy cng hon thin hn.
- S pht trin cn c tnh a dng, phong ph. Pht trin l khuynh hng chung ca mi s vt, mi hin tng, song mi s vt, mi hin tng li c qu trnh pht trin khng ging nhau. Tn ti khng gian khc nhau, thi gian khc nhau, s vt pht trin s khc nhau. ng thi trong qu trnh pht trin ca mnh, s vt cn chu s tc ng ca cc s vt, hin tng khc, ca rt nhiu yu t, iu kin. S tc ng c th thc y hoc km hm s pht trin ca s vt, i khi c th lm thay i chiu hng pht trin ca s vt, thm ch lm cho s vt tht li. Chng hn, ni chung, ngy nay tr em pht trin nhanh hn c v th cht ln tr tu so vi tr em cc th h trc do chng c tha hng nhng thnh qu, nhng iu kin thun li m x hi mang li. Trong thi i hin nay, thi gian cng nghip ha v hin i ha t nc ca cc quc gia chm pht trin v km pht trin s ngn hn nhiu so vi cc quc gia thc hin chng do tha hng kinh nghim v s h tr ca cc quc gia i trc. Song vn cn ch, s vn dng kinh nghim v tn dng s h tr nh th no li ph thuc rt ln vo nhng nh lnh o v nhn dn ca cc nc chm pht trin v km pht trin. Nhng iu kin nu ra trn cho thy, d s vt, hin tng c th c nhng giai on vn ng i ln nh th ny hoc nh th khc, nhng xem xt ton b qu trnh th chng vn tun theo khuynh hng chung.
mi lin h ph bin v nguyn l v s pht trin, bit vn dng chng mt cch sng to trong hot ng ca mnh. Cu hi n tp 1. Phn tch nguyn l v mi lin h ph bin v nguyn l v s pht trin? 2. Phn tch cc nguyn tc phng php lun rt ra t nguyn l v mi lin h ph bin v nguyn l v s pht trin.
99
2. Bn cht ca phm tr
Trong lch s trit hc, cc trng phi trit hc a ra cch gii quyt khc nhau v vn bn cht ca phm tr. Nhng ngi thuc phi duy thc cho rng: Phm tr l nhng thc th nim, tn ti bn ngoi v c lp vi thc ca con ngi. Ngc li nhng ngi thuc phi duy danh li cho rng: Phm tr ch l nhng t trng rng, do con ngi tng tng ra, khng biu hin mt ci g ca hin thc. Cant v nhng ngi thuc phi ca ng li coi phm tr ch l nhng hnh thc t duy vn c ca con ngi, c trc kinh nghim, khng ph thuc vo kinh nghim, c l tr ca con ngi a vo gii t nhin. Khc vi cc quan nim trn y, ch ngha duy vt bin chng cho rng: Cc phm tr khng c sn trong nhn thc ca bn thn con ngi mt cch bm sinh, tin nghim nh Cant quan nim, cng khng tn ti sn bn ngoi v c lp vi thc ca con ngi nh quan nim ca nhng ngi duy thc, m c hnh thnh trong qu trnh hot ng nhn thc v thc tin ca con ngi. Mi phm tr xut hin u l kt qu ca qu trnh nhn thc trc , ng thi li l bc thang cho qu trnh nhn thc tip theo ca con ngi tin gn n nhn thc y hn bn cht ca s vt. V.I.Lnin vit: Trc con ngi, c mng li nhng hin tng t nhin. Con ngi bn nng, con ngi man r, khng t tch khi gii t nhin. Ngi c thc t tch khi t nhin, nhng phm tr l nhng giai on ca s tch khi , tc l s nhn thc th gii, chng l nhng im nt ca mng li, gip ta nhn thc v nm vng c mng li1. Cc phm tr c hnh thnh bng con ng khi qut ha, tru tng ha nhng thuc tnh, nhng mi lin h vn c bn trong ca bn thn s vt. V vy ni dung ca n mang tnh khch quan, b th gii khch quan quy nh, mc d hnh thc th hin ca n l ch quan. V.I.Lnin vit: Nhng khi nim ca con ngi l ch quan trong tnh tru tng ca chng, trong s tch ri ca chng, nhng l khch quan trong chnh th, trong qu trnh, trong kt cuc, trong khuynh hng, trong ngun gc2. iu ny tri vi quan nim ca phi duy danh trong lch s trit hc, h coi phm tr l nhng t trng rng khng c ni dung hin thc. Cc phm tr l kt qu ca qu trnh nhn thc ca con ngi, l hnh nh ch quan ca th gii khch quan. Th gii khch quan khng ch tn ti c lp vi thc ca con ngi, m cn lun vn ng, pht trin, chuyn ha ln nhau. Mt khc, kh nng nhn thc ca con ngi cng thay i mi giai on lch s. Do vy cc phm tr phn nh th gii khch quan cng phi vn ng v pht trin. Khng nh vy, cc
1. V.I.Lnin: Ton tp, Nxb. Tin b, Mtxcva, 1981, t.29, tr. 102. 2 . Sd, tr. 223 - 224.
101
phm tr khng th phn nh ng n v y hin thc khch quan c. V vy, h thng phm tr ca php bin chng duy vt khng phi l mt h thng ng kn, bt bin, m n thng xuyn c b sung bng nhng phm tr mi cng vi s pht trin ca thc tin v ca nhn thc khoa hc. Trong cc chng trc, chng ta nghin cu mt s phm tr ca trit hc nh phm tr vt cht, thc, phn nh, v.v.; chng ny chng ta nghin cu mt s cp phm tr c bn ca php bin chng duy vt.
tn gi trng rng, do con ngi t ra, khng phn nh ci g trong hin thc. Quan im ny khng tha nhn ni dung khch quan ca cc khi nim. Chng hn nh, h cho khi nim con ngi, giai cp, u tranh giai cp, cch mng x hi, ch ngha t bn, ch ngha quc, v.v., khng c ngha g trong cuc sng ca con ngi, ch l nhng t trng rng, khng cn thit phi bn tm tm hiu. Ngay n c nhng khi nim nh vt cht, ch ngha duy vt, ch ngha duy tm, v.v., h cng cho l nhng t khng c ngha. Nh vy ranh gii gia ch ngha duy vt v ch ngha duy tm b xa nha v con ngi khng cn phi quan tm n cuc u tranh gia cc quan im trit hc na. C quan nim ca phi duy thc v phi duy danh u sai lm ch h tch ri ci ring khi ci chung, tuyt i ha ci ring, ph nhn ci chung, hoc ngc li. H khng thy s tn ti khch quan v mi lin h khng kht gia chng. Php bin chng duy vt cho rng ci ring, ci chung v ci n nht u tn ti khch quan, gia chng c mi lin h hu c vi nhau. iu th hin ch: Th nht, ci chung ch tn ti trong ci ring, thng qua ci ring m biu hin s tn ti ca mnh. Ngha l khng c ci chung thun ty tn ti bn ngoi ci ring. Chng hn khng c ci cy ni chung tn ti bn cnh cy cam, cy qut, cy o c th. Nhng cy cam, cy qut, cy o... no cng c r, c thn, c l, c qu trnh ng ha, d ha duy tr s sng. Nhng c tnh chung ny lp li nhng ci cy ring l, v c phn nh trong khi nim cy. l ci chung ca nhng ci cy c th. R rng ci chung tn ti thc s, nhng khng tn ti ngoi ci ring m phi thng qua ci ring. Th hai, ci ring ch tn ti trong mi lin h vi ci chung. Ngha l khng c ci ring no tn ti tuyt i c lp, khng c lin h vi ci chung. Th d, mi con ngi l mt ci ring, nhng mi ngi khng th tn ti ngoi mi lin h vi x hi v t nhin. Khng c nhn no khng chu s tc ng ca cc quy lut sinh hc v quy lut x hi. l nhng ci chung trong mi con ngi. Mt th d khc, nn kinh t ca mi quc gia, dn tc vi tt c nhng c im phong ph ca n l mt ci ring. Nhng nn kinh t no cng b chi phi bi quy lut cung - cu, quy lut quan h sn xut ph hp vi tnh cht v trnh pht trin ca lc lng sn xut, l ci chung. Nh vy s vt, hin tng ring no cng bao hm ci chung. Th ba, ci ring l ci ton b, phong ph hn ci chung, ci chung l ci b phn, nhng su sc hn ci ring. Ci ring phong ph hn ci chung v ngoi nhng c im chung, ci ring cn c ci n nht. Th d, ngi nng dn Vit Nam bn cnh ci chung vi nng dn ca cc nc trn th gii l c t hu nh, sn xut nng nghip, sng nng thn, v.v., cn c c im ring l chu nh hng ca vn ha lng x, ca cc tp qun lu i ca dn tc, ca iu kin t nhin ca t nc, nn rt cn c lao ng, c kh nng chu ng c nhng kh khn trong cuc sng. Ci chung su sc hn ci ring v ci chung phn nh nhng thuc tnh, nhng
103
mi lin h n nh, tt nhin, lp li nhiu ci ring cng loi. Do vy ci chung l ci gn lin vi ci bn cht, quy nh phng hng tn ti v pht trin ca ci ring. Th t, ci n nht v ci chung c th chuyn ha ln nhau trong qu trnh pht trin ca s vt. S d nh vy v trong hin thc ci mi khng bao gi xut hin y ngay, m lc u xut hin di dng ci n nht. V sau theo quy lut, ci mi hon thin dn v thay th ci c, tr thnh ci chung, ci ph bin. Ngc li ci c lc u l ci chung, ci ph bin, nhng v sau do khng ph hp vi iu kin mi nn mt dn i v tr thnh ci n nht. Nh vy s chuyn ha t ci n nht thnh ci chung l biu hin ca qu trnh ci mi ra i thay th ci c. Ngc li s chuyn ha t ci chung thnh ci n nht l biu hin ca qu trnh ci c, ci li thi b ph nh. Th d, s thay i mt c tnh no y ca sinh vt trc s thay i ca mi trng din ra bng cch, ban u xut hin mt c tnh mt c th ring bit. Do ph hp vi iu kin mi, c tnh c bo tn, duy tr nhiu th h v tr thnh ph bin ca nhiu c th. Nhng c tnh khng ph hp vi iu kin mi, s mt dn i v tr thnh ci n nht.
kin ging nhau s gy ra kt qu nh nhau. Tuy nhin trong thc t khng th c s vt no tn ti trong nhng iu kin, hon cnh hon ton ging nhau. Do vy tnh tt yu ca mi lin h nhn qu trn thc t phi c hiu l: Nguyn nhn tc ng trong nhng iu kin v hon cnh cng t khc nhau bao nhiu th kt qu do chng gy ra cng ging nhau by nhiu. Th d: c kt qu ca nhng ln bn tn trng ch th cc yu t nh hng n qu trnh bn tn ca x th phi ging nhau.
2. Quan h bin chng gia nguyn nhn v kt qu a) Nguyn nhn sinh ra kt qu, xut hin trc kt qu
Tuy nhin khng phi hai hin tng no ni tip nhau v mt thi gian cng l quan h nhn qu. Th d, ngy k tip m, ma h k tip ma xun, sm k tip chp, v.v., nhng khng phi m l nguyn nhn ca ngy, ma xun l nguyn nhn ca ma h, chp l nguyn nhn ca sm, v.v.. Ci phn bit quan h nhn qu vi quan h k tip v mt thi gian l ch nguyn nhn v kt qu c quan h sn sinh ra nhau. Nguyn nhn ca ngy v m l do s quay ca tri t quanh trc Bc Nam ca n, nn nh sng mt tri ch chiu sng c phn b mt tri t hng v pha mt tri. Nguyn nhn ca cc ma trong nm l do tri t, khi chuyn ng trn qu o, trc ca n bao gi cng c nghing khng i v hng v mt pha, nn hai na cu Bc v Nam lun phin chc ng v pha mt tri, sinh ra cc ma. Sm v chp u do s phng in gia hai m my tch in tri du sinh ra. Nhng v vn tc nh sng truyn trong khng gian nhanh hn vn tc ting ng, do vy chng ta thy chp trc khi nghe thy ting sm. Nh vy khng phi chp sinh ra sm. Nguyn nhn sinh ra kt qu rt phc tp, bi v n cn ph thuc vo nhiu iu kin v hon cnh khc nhau. Mt kt qu c th do nhiu nguyn nhn sinh ra. Th d, nguyn nhn ca mt ma c th do hn hn, c th do l lt, c th do su bnh, c th do chm bn khng ng k thut, v.v.. Mt khc, mt nguyn nhn trong nhng iu kin khc nhau cng c th sinh ra nhng kt qu khc nhau. Th d, cht ph rng c th s gy ra nhiu hu qu nh l lt, hn hn, thay i kh hu ca c mt vng, tiu dit mt s loi sinh vt, v.v., nu nhiu nguyn nhn cng tn ti v tc ng cng chiu trong mt s vt th chng s gy nh hng cng chiu n s hnh thnh kt qu, lm cho kt qu xut hin nhanh hn. Ngc li nu nhng nguyn nhn tc ng ng thi theo cc hng khc nhau, th s cn tr tc dng ca nhau, thm ch trit tiu tc dng ca nhau. iu s ngn cn s xut hin ca kt qu. Do vy trong hot ng thc tin cn phi phn tch vai tr ca tng loi nguyn nhn, c th ch ng to ra iu kin thun li cho nhng nguyn nhn quy nh s xut hin ca kt qu (m con ngi mong mun) pht huy tc dng. Th d, trong nn kinh t nhiu thnh phn, hot ng theo c ch th trng, nh hng x hi ch ngha nc ta hin nay, mi thnh phn kinh t u c v tr nht nh i vi vic pht trin nn kinh t chung. Cc thnh phn kinh t va tc ng h tr nhau, va mu thun nhau, thm ch cn cn tr nhau pht trin. Mun pht huy c tc dng ca cc thnh phn kinh t pht trin sn xut, lm cho dn giu, nc mnh, x hi cng bng, dn ch, vn minh, th phi to iu kin
106
cho cc thnh phn kinh t u c iu kin pht trin, trong thnh phn kinh t nh nc phi sc gi vai tr ch o, hng cc thnh phn kinh t khc hot ng theo nh hng x hi ch ngha; phi tng cng vai tr qun l ca Nh nc i vi nn kinh t bng lut php, chnh sch, v.v. thch hp. Nu khng nh vy, nn kinh t s tr nn hn lon v nng lc sn xut ca cc thnh phn kinh t c th trit tiu ln nhau. Do vy phi tm hiu k v tr, vai tr ca tng nguyn nhn.
tr khc nhau i vi vic hnh thnh kt qu. V vy trong hot ng thc tin chng ta cn phn loi cc nguyn nhn, tm ra nguyn nhn c bn, nguyn nhn ch yu, nguyn nhn bn trong, nguyn nhn bn ngoi, nguyn nhn ch quan, nguyn nhn khch quan... ng thi phi nm c chiu hng tc ng ca cc nguyn nhn, t c bin php thch hp to iu kin cho nguyn nhn c tc ng tch cc n hot ng v hn ch s hot ng ca nguyn nhn c tc ng tiu cc. Kt qu c tc ng tr li nguyn nhn. V vy trong hot ng thc tin chng ta cn phi khai thc, tn dng cc kt qu t c to iu kin thc y nguyn nhn pht huy tc dng, nhm t mc ch. Th d, chng ta cn phi tn dng nhng kt qu t c trong xy dng kinh t, pht trin gio dc, v.v., ca qu trnh i mi va qua tip tc y mnh cng cuc i mi, nhm xy dng thnh cng ch ngha x hi nc ta.
ngi nhn thc c nguyn nhn v chi phi c n l ci tt nhin. Quan nim nh vy s ri vo ch ngha duy tm ch quan, v tha nhn s tn ti ca ci ngu nhin v tt nhin l do nhn thc ca con ngi quyt nh. Tt nhin v ngu nhin u c quy lut, nhng quy lut quy nh s xut hin ci tt nhin khc vi quy lut quy nh s xut hin ci ngu nhin.
2. Mi quan h bin chng gia tt nhin v ngu nhin a) Tt nhin v ngu nhin u tn ti khch quan, c lp vi thc ca con ngi v u c v tr nht nh i vi s pht trin ca s vt
Trong qu trnh pht trin ca s vt khng phi ch c ci tt nhin mi ng vai tr quan trng m c tt nhin v ngu nhin u c vai tr quan trng. Nu ci tt nhin c tc dng chi phi s pht trin ca s vt th ci ngu nhin c tc dng lm cho s pht trin ca s vt din ra nhanh hoc chm. Th d; c tnh ca lnh t mt phong tro l yu t ngu nhin, khng quyt nh n xu hng pht trin ca phong tro, nhng li c nh hng lm cho phong tro pht trin nhanh hoc chm, mc su sc ca phong tro t c nh th no...
b) Tt nhin v ngu nhin u tn ti, nhng chng khng tn ti bit lp di dng thun ty cng nh khng c ci ngu nhin thun ty
Tt nhin v ngu nhin tn ti trong s thng nht hu c vi nhau. S thng nht hu c ny th hin ch: ci tt nhin bao gi cng th hin s tn ti ca mnh thng qua v s ci ngu nhin. Cn ci ngu nhin l hnh thc biu hin ca ci tt nhin, ng thi l ci b sung cho ci tt nhin, Ph.ngghen nhn xt: s xut hin cc nhn vt xut sc trong lch s l tt nhin do nhu cu x hi phi gii quyt nhng nhim v chn mui ca lch s to nn. Nhng nhn vt l ai li khng phi l ci tt nhin, v ci khng ph thuc trc tip vo tin trnh chung ca lch s. Nu gt b nhn vt ny th nhn vt khc s xut hin, thay th. Ngi thay th ny c th tt hn hoc xu hn, nhng cui cng nht nh n phi xut hin. Nh vy y ci tt yu nh l khuynh hng chung ca s pht trin. Khuynh hng khng tn ti thun ty, bit lp, m c th hin di hnh thc ci ngu nhin. Ci ngu nhin cng khng tn ti thun ty m lun l hnh thc th hin ca ci tt nhin. Trong ci ngu nhin n giu ci tt yu.
c tch ly. Con ngi sn xut c nhiu sn phm hn, dn n c sn phm d tha. Khi s trao i sn phm tr nn thng xuyn hn v bin thnh mt hin tng tt nhin ca x hi. S chuyn ha gia tt nhin v ngu nhin cn th hin ch, khi xem xt trong mi quan h ny, thng qua mt ny th s vt, hin tng l ci ngu nhin, nhng khi xem xt trong mi quan h khc, thng qua mt khc th s vt, hin tng li l ci tt yu. Nh vy ranh gii gia tt nhin v ngu nhin ch c ngha tng i. Do vy khng nn cng nhc khi xem xt s vt, hin tng.
bin n to ra sn phm cn thit cho con ngi. Cn hnh thc ca qu trnh sn xut l trnh t kt hp, th t sp xp tng i bn vng cc yu t vt cht ca qu trnh sn xut, quy nh n v tr ca ngi sn xut i vi t liu sn xut v sn phm ca qu trnh sn xut. Bt c s vt no cng c hnh thc b ngoi ca n. Song php bin chng duy vt ch ch yu n hnh thc bn trong ca s vt, ngha l c cu bn trong ca ni dung. Th d, ni dung mt tc phm vn hc l ton b nhng s kin ca cuc sng hin thc m tc phm phn nh, cn hnh thc bn trong ca tc phm l th loi, nhng phng php th hin c tc gi s dng trong tc phm nh phng php kt cu b cc, ngh thut xy dng hnh tng, cc th php miu t, tu t... Ngoi ra, mt tc phm vn hc cn c hnh thc b ngoi nh mu sc trnh by, kh sch, kiu ch... Trong cp phm tr ni dung v hnh thc, php bin chng duy vt ch yu mun ni n hnh thc bn trong gn lin vi ni dung, l c cu ca ni dung ch khng mun ni n hnh thc b ngoi ca s vt.
2. Mi quan h bin chng gia ni dung v hnh thc a) S thng nht gia ni dung v hnh thc
V ni dung l nhng mt, nhng yu t, nhng qu trnh to nn s vt, cn hnh thc l h thng cc mi lin h tng i bn vng gia cc yu t ca ni dung. Nn ni dung v hnh thc lun gn b cht ch vi nhau trong mt th thng nht. Khng c hnh thc no tn ti thun ty khng cha ng ni dung, ngc li cng khng c ni dung no li khng tn ti trong mt hnh thc xc nh. Ni dung no c hnh thc . Ni dung v hnh thc khng tn ti tch ri nhau, nhng khng phi v th m lc no ni dung v hnh thc cng ph hp vi nhau. Khng phi mt ni dung bao gi cng ch c th hin ra trong mt hnh thc nht nh, v mt hnh thc lun ch cha mt ni dung nht nh, m mt ni dung trong qu trnh pht trin c th c nhiu hnh thc th hin, ngc li, mt hnh thc c th th hin nhiu ni dung khc nhau. Th d, qu trnh sn xut ra mt sn phm c th bao gm nhng yu t ni dung ging nhau nh: con ngi, cng c, vt liu... nhng cch t chc, phn cng trong qu trnh sn xut c th khc nhau. Nh vy, ni dung qu trnh sn xut c din ra di nhng hnh thc khc nhau. Hoc cng mt hnh thc t chc sn xut nh nhau nhng c thc hin trong nhng ngnh, nhng khu vc, vi nhng yu t vt cht khc nhau, sn xut ra nhng sn phm khc nhau. Vy l mt hnh thc c th cha ng nhiu ni dung khc nhau.
cho cc yu t ca ni dung bin i trc; cn nhng mi lin kt gia cc yu t ca ni dung, tc hnh thc th cha bin i ngay, v vy hnh thc s tr nn lc hu hn so vi ni dung v s tr thnh nhn t km hm ni dung pht trin. Do xu hng chung ca s pht trin ca s vt, hnh thc khng th km hm mi s pht trin ca ni dung m s phi thay i cho ph hp vi ni dung mi. V d, lc lng sn xut l ni dung ca phng thc sn xut cn quan h sn xut l hnh thc ca qu trnh sn xut. Quan h sn xut bin i chm hn, lc u quan h sn xut cn l hnh thc thch hp cho lc lng sn xut. Nhng do lc lng sn xut bin i nhanh hn nn s n lc quan h sn xut lc hu hn so vi trnh pht trin ca lc lng sn xut v s tr thnh yu t km hm lc lng sn xut pht trin. m ng cho lc lng sn xut pht trin, con ngi phi thay i quan h sn xut c bng quan h sn xut mi ph hp vi lc lng sn xut. Nh v y s bin i ca ni dung quy nh s bin i ca hnh thc.
Tri vi cc quan im trn y, ch ngha duy vt bin chng cho rng, c bn cht v hin tng u tn ti khch quan l ci vn c ca s vt khng do ai sng to ra, bi v s vt no cng c to nn t nhng yu t nht nh. Nhng yu t ny lin kt vi nhau bng nhng mi lin h khch quan, an xen, chng cht. Trong c nhng mi lin h tt nhin tng i n nh. Nhng mi lin h tt nhin to thnh bn cht ca s vt. Vy, bn cht l ci tn ti khch quan gn lin vi s vt; hin tng l biu hin ra bn ngoi ca bn cht, cng l ci khch quan khng phi do cm gic ca ch quan con ngi quyt nh.
114
khng ngi vng bng bn cht2. Mu thun gia bn cht v hin tng cn th hin ch, bn cht l mt bn trong n giu su xa ca hin thc khch quan; cn hin tng l mt bn ngoi ca hin thc khch quan . Bn cht khng c biu l hon ton mt hin tng m biu hin rt nhiu hin tng khc nhau. Hin tng khng biu hin hon ton bn cht m ch biu hin mt kha cnh ca bn cht, biu hin bn cht di hnh thc bin i, nhiu khi xuyn tc bn cht.
115
khch quan trong thc t v c nhng g ang tn ti mt cch ch quan trong thc ca con ngi. Tuy nhin y khng nn quan nim khi nim hin thc rng hn khi nim hin thc khch quan m y l nhng khi nim trit hc phn nh nhng mt khc nhau ca th gii trong chng ta ang sng. Kh nng l "ci hin cha c" nhng bn thn kh nng vi t cch "ci cha c" li tn ti. Tc l cc s vt c ni ti trong kh nng cha tn ti, nhng bn thn kh nng xut hin s vt th tn ti. Th d: Trc mt ta c g, ca, bo, c, inh... l hin thc. T ny sinh kh nng xut hin mt ci bn. Trong trng hp ny, ci bn l cha c, cha tn ti trn thc t nhng kh nng xut hin ci bn th tn ti trn thc s. Nh vy du hiu cn bn phn bit kh nng vi hin thc l ch: kh nng l ci cha c, cn hin thc l ci hin ang c, ang tn ti. Ni n du hiu ca kh nng, chng ta cng cn phi phn bit kh nng vi tin , hoc iu kin ca mt s vt no . Tin hay iu kin ca mt s vt no u l nhng ci hin ang tn ti tht s l nhng yu t hin thc trn c s xut hin ci mi. Cn kh nng khng phi l bn thn cc tin , iu kin ca ci mi m l ci mi ang dng tim th, ch trong tng lai vi nhng iu kin thch hp n mi tn ti thc. Kh nng cng khng ng nht vi ci ngu nhin v phm tr xc sut. Mi kh nng u l kh nng thc t ngha l kh nng thc s tn ti do hin thc sinh ra. Nhng c kh nng c hnh thnh do quy lut vn ng ni ti ca s vt quy nh, c gi l kh nng tt nhin. C kh nng c hnh thnh do cc tng tc ngu nhin quy nh c gi l kh nng ngu nhin. Th d: Gieo ht ng xung t, kh nng ht ng s ny mm, mc thnh cy v li cho ta nhng ht ng mi l kh nng tt nhin, nhng cng c kh nng ht ng b chim n hoc b su bnh ph hoi nn khng th ny mm, khng th pht trin thnh cy, cho ht c. Kh nng ny do nhng tc ng c tnh ngu nhin quy nh nn c gi l kh nng ngu nhin. Trong kh nng tt nhin li bao gm kh nng gn, ngha l c hoc gn nhng iu kin cn thit bin thnh hin thc v kh nng xa, ngha l cha iu kin cn thit bin thnh hin thc cn phi tri qua nhiu giai on qu na. Th d nhn dn ta c truyn thng yu nc, cn c lao ng, c ng Cng sn lnh o ra ng li i mi ng n, c Nh nc x hi ch ngha tht s l nh nc ca dn, do dn v v dn, c nhng iu kin quc t thun li th kh nng hon thnh thng li cng cuc cng nghip ha, hin i ha l kh nng gn v kh nng xy dng thnh cng ch x hi cng sn ch ngha l kh nng xa hn.
thc mi. Qu trnh c tip tc, lm cho s vt vn ng, pht trin mt cch v tn trong th gii vt cht. Quan h gia kh nng v hin thc c tnh phc tp. iu th hin ch cng trong nhng iu kin nht nh, cng mt s vt c th tn ti nhiu kh nng ch khng phi ch mt kh nng. Th d: Vn kin i hi i biu ton quc ln th IX ca ng, sau khi phn tch tnh hnh trong nc, tnh hnh th gii v khu vc nhn nh rng, t nc ta hin nay ang "c c c hi ln v thch thc ln", nhng c hi ln to iu kin chng ta c kh nng "tip tc pht huy ni lc v li th so snh, tranh th ngoi lc - ngun vn, cng ngh mi, kinh nghim qun l, m rng th trng - phc v s nghip cng nghip ha, hin i ha1. Nhng thch thc ln l nhng nguy c m ng ta ch r nh nguy c tt hu v kinh t, chch hng x hi ch ngha, nn tham nhng v quan liu, "din bin ho bnh" do th lc th ch gy ra. Nh vy chng ta thy hin nay ang cng tn ti rt nhiu kh nng (c thun li, c kh khn) pht trin t nc ta. iu i hi ton ng, ton dn ta phi nhn thc r ch ng tranh th thi c vt qua thch thc a t nc vng bc i ln theo nh hng x hi ch ngha. b) Ngoi nhng kh nng vn sn c, trong nhng iu kin mi th s vt s xut hin thm nhng kh nng mi, ng thi bn thn mi kh nng cng thay i theo s thay i ca iu kin. Th d: Nc ta vn l nc kinh t km pht trin, mc sng ca nhn dn cn thp, nhng li phi tri qua cuc cnh tranh quc t ngy cng quyt lit hi nhp. Nu chng ta khng nhanh chng vn ln th kh nng cng tt hu xa hn v kinh t so vi cc nc trong khu vc v trn th gii v s bt li v m rng sn xut kinh doanh, trao i bun bn cng ln. c) kh nng bin thnh hin thc, thng cn khng phi ch mt iu kin m l mt tp hp nhiu iu kin. Th d mt ht thc c kh nng ny mm, cn mt tp hp cc iu kin nh nhit , m, nh sng, p sut... hoc cuc cch mng x hi ch ngha n ra, nh V.I.Lnin ni: 1. Giai cp thng tr tr nn thi nt, khng gi nguyn s thng tr nh trc na; 2. Giai cp b tr bn cng qu mc bnh thng; 3. Tnh tch cc ca qun chng nhn dn tng ln ng k; 4. Giai cp cch mng c nng lc tin hnh nhng hnh ng cch mng mnh m sc p tan chnh quyn ca giai cp thng tr. l nhng iu kin cn v cho cuc cch mng x hi ch ngha n ra v thng li. Trong i sng x hi, hot ng c thc ca con ngi c vai tr ht sc to ln trong vic bin kh nng thnh hin thc. N c th y nhanh hoc km hm qu trnh bin kh nng thnh hin thc; c th iu khin kh nng pht trin theo chiu hng nht nh bng cch to ra nhng iu kin tng ng. Khng thy vai tr ca nhn t ch quan ca con ngi s ri vo sai lm hu khuynh chu b tay, khut phc trc hon
1. ng Cng sn Vit Nam: Vn kin i hi i biu ton quc ln th IX, Nxb. Chnh tr quc gia, H Ni, 2001, tr. 67.
117
cnh. Tuy nhin cng khng c tuyt i vai tr ca nhn t ch quan m xem thng nhng iu kin khch quan. Nh vy chng ta d ri vo sai lm ch quan, mo him, duy ch.
Cu hi n tp 1. Ph m tr l g? Phn tch vai tr ca phm tr trong qu trnh t duy? 2. Phn tch quan nim ca trit hc Mc - Lnin v mi quan h bin chng gia "ci ring" v "ci chung", ngha phng php lun ca n i vi nhn thc v hot ng thc tin? 3. Phn tch quan h bin chng gia nguyn nhn v kt qu. ngh a ph ng php lu n c a vi c nghin cu quan h nhn qu? 4. Phn tch quan h bin chng gia tt nhin v ngu nhin. ngha phng php lun ca vic nghin cu mi quan h ny? 5. Phn tch quan h bin chng gia ni dung v hnh thc. ngha phng php lun ca vic nghin cu mi quan h ny? 6. Phn tch quan h bin chng gia bn cht v hin tng. ngha phng php
118
lun ca mi quan h ny? 7. Phn tch quan h bin chng gia kh nng v hin thc? ngha phng php lun ca mi quan h ny?
119
120
Nhng quy lut chung l nhng quy lut tc ng trong phm vi rng hn quy lut ring, tc ng trong nhiu loi s vt, hin tng khc nhau. Chng hn: quy lut bo ton khi lng, bo ton nng lng, v.v.. Nhng quy lut ph bin l nhng quy lut tc ng trong tt c cc lnh vc: t t nhin, x hi cho n t duy. y chnh l nhng quy lut php bin chng duy vt nghin cu. - Cn c vo lnh vc tc ng, cc quy lut c chia thnh ba nhm ln: quy lut t nhin, quy lut x hi v quy lut ca t duy. Quy lut t nhin l nhng quy lut ny sinh v tc ng trong gii t nhin, k c c th con ngi, khng phi thng qua hot ng c thc ca con ngi. Quy lut x hi l nhng quy lut hot ng ca chnh con ngi trong cc quan h x hi. Nhng quy lut khng th ny sinh v tc ng ngoi hot ng c thc ca con ngi. Mc d vy, quy lut x hi vn mang tnh khch quan. Quy lut ca t duy l nhng quy lut ni ln mi lin h ni ti ca nhng khi nim, phm tr, nhng phn on. Nh , trong t tng ca con ngi hnh thnh tri thc no v s vt. Vi t cch l mt khoa hc, php bin chng duy vt nghin cu nhng quy lut ph bin tc ng trong tt c cc lnh vc t nhin, x hi v t duy ca con ngi. Cc quy lut c bn ca php bin chng duy vt phn nh s vn ng, pht trin di nhng phng din c bn nht. Quy lut chuyn ha t nhng thay i v lng thnh nhng thay i v cht v ngc li cho bit phng thc ca s vn ng, pht trin; quy lut thng nht v u tranh ca cc mt i lp cho bit ngun gc ca s vn ng v pht trin; quy lut ph nh ca ph nh cho bit khuynh hng ca s pht trin.
II- Quy lut chuyn ha t nhng s thay i v lng thnh nhng s thay i v cht v ngc li
1. Khi nim cht v khi nim lng a) Khi nim cht
Bt c s vt, hin tng no cng bao gm mt cht v mt lng. Hai mt thng nht hu c vi nhau trong s vt, hin tng. Trong lch s trit hc xut hin nhiu quan im khc nhau v khi nim cht, lng cng nh quan h gia chng. Nhng quan im ph thuc, trc ht v ch yu vo th gii quan v phng php lun ca cc nh trit hc hay ca cc trng phi trit hc. Php bin chng duy vt em li quan im ng n v khi nim cht, lng v quan h qua li gia chng, t khi qut thnh quy lut chuyn ha t nhng s thay i v lng thnh nhng s thay i v cht v ngc li.
121
Cht l phm tr trit hc dng ch tnh quy nh khch quan vn c ca s vt, l s thng nht hu c ca nhng thuc tnh lm cho s vt l n ch khng phi l ci khc. Mi s vt, hin tng trong th gii u c nhng cht vn c, lm nn chnh chng. Nh chng mi khc vi cc s vt, hin tng khc. Thuc tnh ca s vt l nhng tnh cht, nhng trng thi, nhng yu t cu thnh s vt,... l nhng ci vn c ca s vt t khi s vt c sinh ra hoc c hnh thnh trong s vn ng v pht trin ca n. Tuy nhin nhng thuc tnh vn c ca s vt, hin tng ch c bc l ra thng qua s tc ng qua li vi cc s vt, hin tng khc. Chng ta ch c th bit nhit cao hay thp ca khng kh thng qua s tc ng qua li ca n vi c quan xc gic ca chng ta. Cht ca mt ngi c th ch c bc l thng qua quan h ca ngi vi nhng ngi khc, vi mi trng xung quanh, thng qua li ni v vic lm ca ngi y. Nh vy, mun nhn thc ng n v nhng thuc tnh ca s vt, chng ta phi thng qua s tc ng qua li ca s vt vi bn thn chng ta hoc thng qua quan h, mi lin h qua li ca n vi cc s vt khc. Mi s vt c rt nhiu thuc tnh; mi thuc tnh li biu hin mt cht ca s vt. Do vy, mi s vt c rt nhiu cht. Cht v s vt c mi quan h cht ch, khng tch ri nhau. Trong hin thc khch quan khng th tn ti s vt khng c cht v khng th c cht nm ngoi s vt. Cht ca s vt c biu hin qua nhng thuc tnh ca n. Nhng khng phi bt k thuc tnh no cng biu hin cht ca s vt. Thuc tnh ca s vt c thuc tnh c bn v thuc tnh khng c bn. Nhng thuc tnh c bn c tng hp li to thnh cht ca s vt. Chnh chng quy nh s tn ti, s vn ng v s pht trin ca s vt, ch khi no chng thay i hay mt i th s vt mi thay i hay mt i. Nhng thuc tnh ca s vt ch bc l qua cc mi lin h c th vi cc s vt khc. Bi vy, s phn chia thuc tnh thnh thuc tnh c bn v thuc tnh khng c bn cng ch mang tnh tng i. Trong mi lin h c th ny, thuc tnh ny l thuc tnh c bn th hin cht ca s vt, trong mi lin h c th khc s c thm thuc tnh khc hay thuc tnh khc l thuc tnh c bn. Trong mi quan h vi ng vt th cc thuc tnh c kh nng ch to, s dng cng c, c t duy l thuc tnh c bn ca con ngi cn nhng thuc tnh khc khng l thuc tnh c bn. Song trong quan h gia nhng con ngi c th vi nhau th nhng thuc tnh ca con ngi v nhn dng, v du vn tay,... li tr thnh thuc tnh c bn. Cht ca s vt khng nhng c quy nh bi cht ca nhng yu t to thnh m cn bi phng thc lin kt gia cc yu t to thnh, ngha l bi kt cu ca s vt. Trong hin thc cc s vt c to thnh bi cc yu t nh nhau, song cht ca chng li khc. V d, kim cng v than ch u c cng thnh phn ha hc do cc nguyn t cc bon to nn, nhng do phng thc lin kt gia cc nguyn t cc bon
122
l khc nhau, v th cht ca chng hon ton khc nhau. Kim cng rt cng, cn than ch li mm. Trong mt tp th nht nh nu phng thc lin kt gia cc c nhn bin i th tp th c th tr nn vng mnh, hoc s tr thnh yu km, ngha l cht ca tp th bin i. T c th thy s thay i v cht ca s vt ph thuc c vo s thay i cc yu t cu thnh s vt ln s thay i phng thc lin kt gia cc yu t y.
2. Mi quan h gia s thay i v lng v s thay i v cht a) Nhng thay i v lng dn n nhng thay i v cht
Bt k s vt hay hin tng no cng l s thng nht gia mt cht v mt lng. Chng tc ng qua li ln nhau. Trong s vt, quy nh v lng khng bao gi tn ti, nu khng c tnh quy nh v cht v ngc li. S thay i v lng v v cht ca s vt din ra cng vi s vn ng v pht trin ca s vt. Nhng s thay i c quan h cht ch vi nhau ch khng tch ri nhau. S thay i v lng ca s vt c nh hng ti s thay i v cht ca n v
123
ngc li, s thay i v cht ca s vt tng ng vi thay i v lng ca n. S thay i v lng c th cha lm thay i ngay lp tc s thay i v cht ca s vt. mt gii hn nht nh, lng ca s vt thay i, nhng cht ca s vt cha thay i c bn. Chng hn, khi ta nung mt thi thp c bit trong l, nhit ca l nung c th ln ti hng trm , thm ch ln ti hng nghn , song thi thp vn trng thi rn ch cha chuyn sang trng thi lng. Khi lng ca s vt c tch lu vt qu gii hn nht nh, th cht c s mt i, cht mi thay th cht c. Khng gii hn gi l . l phm tr trit hc dng ch khong gii hn trong s thay i v lng ca s vt cha lm thay i cn bn cht ca s vt y. l mi lin h gia lng v cht ca s vt, th hin s thng nht gia lng v cht ca s vt. Trong , s vt vn cn l n ch cha bin thnh ci khc. Di p sut bnh thng (atmotphe) ca khng kh, s tng hoc s gim nhit trong khong gii hn t 00C n 1000C, nc nguyn cht vn trng thi lng. Nu nhit ca nc gim xung di 00C nc th lng chuyn thnh th rn v duy tr nhit , t 1000C tr ln, nc nguyn cht th lng chuyn dn sang trng thi hi. l s thay i v cht trong hnh thc vn ng vt l ca nc. im gii hn nh 00C v 1000C th d trn, gi l im nt. im nt l phm tr trit hc dng ch im gii hn m ti s thay i v lng lm thay i v cht ca s vt. S vt tch lu v lng ti im nt s to ra bc nhy, cht mi ra i. Bc nhy l phm tr trit hc dng ch s chuyn ha v cht ca s vt do s thay i v lng ca s vt trc gy nn. Bc nhy l s kt thc mt giai on pht trin ca s vt v l im khi u ca mt giai on pht trin mi. N l s gin on trong qu trnh vn ng v pht trin lin tc ca s vt. C th ni, trong qu trnh pht trin ca s vt, s gin on l tin cho s lin tc v s lin tc l s k tip ca hng lot s gin on. Nh vy, s pht trin ca bt c s vt no cng bt u t s tch lu v lng trong nht nh cho ti im nt thc hin bc nhy v cht. Song im nt ca qu trnh y khng c nh m c th c nhng thay i. S thay i y do tc ng ca nhng iu kin khch quan v ch quan quy nh.
trnh tri thc, gip h tin ln trnh cao hn. Cng ging nh vy, khi nc t trng thi lng sang trng thi hi th vn tc ca cc phn t nc cao hn, th tch ca nc trng thi hi s ln hn th tch ca n trng thi lng vi cng mt khi lng, tnh cht ho tan mt s cht tan ca n cng s khc i, v.v.. Nh vy, khng ch nhng thay i v lng dn n nhng thay i v cht m nhng thay i v cht cng dn n nhng thay i v lng.
Khi xem xt s thay i v cht ca x hi ngi ta cn phn chia s thay i thnh thay i c tnh cht cch mng v thay i c tnh tin ha. Cch mng l s thay i trong cht ca s vt bin i cn bn, khng ph thuc vo hnh thc bin i ca n. Tin ha l s thay i v lng vi nhng bin i nht nh v cht khng c bn ca s vt. Song cn lu rng, ch c s thay i cn bn v cht mang tnh tin b mi l cch mng. Nu s thay i c bn v cht lm cho x hi tht li th li l phn cch mng. T nhng s phn tch trn c th rt ra ni dung ca quy lut chuyn ha t nhng s thay i v lng thnh nhng thay i v cht v ngc li nh sau: Mi s vt u l s thng nht gia lng v cht, s thay i dn dn v lng ti im nt s dn n s thay i v cht ca s vt thng qua bc nhy; cht mi ra i tc ng tr li s thay i ca lng mi li c cht mi cao hn... Qu trnh tc ng din ra lin tc lm cho s vt khng ngng bin i.
c th hay quan h c th. Mt khc, i sng x hi ca con ngi rt a dng, phong ph do rt nhiu yu t cu thnh, do thc hin c bc nhy ton b, trc ht, phi thc hin nhng bc nhy cc b lm thay i v cht ca tng yu t. S thay i v cht ca s vt cn ph thuc vo s thay i phng thc lin kt gia cc yu t to thnh s vt. Do , trong hot ng phi bit cch tc ng vo phng thc lin kt gia cc yu t to thnh s vt trn c s hiu r bn cht, quy lut, kt cu ca s vt . Chng hn, trn c s hiu bit ng n v gen, con ngi c th tc ng vo phng thc lin kt gia cc nhn t to thnh gen lm cho gen bin i. Trong mt tp th c ch qun l, lnh o v quan h gia cc thnh vin trong tp th y thay i c tnh cht ton b th rt c th s lm cho tp th vng mnh.
1. V.I.Lnin: Ton tp, Nxb. Tin b, Mtxcva, 1981, t.29, tr. 240.
127
mt i lp. Vi ngha , "s thng nht ca cc mt i lp" cn bao hm c s "ng nht" ca cc mt . Do c s "ng nht" ca cc mt i lp m trong s trin khai ca mu thun n mt lc no , cc mt i lp c th chuyn ha ln nhau. Cc mt i lp khng ch thng nht, m cn lun lun "u tranh" vi nhau. u tranh ca cc mt i lp l s tc ng qua li theo xu hng bi tr v ph nh ln nhau. Hnh thc u tranh ca cc mt i lp ht sc phong ph, a dng, ty thuc vo tnh cht, vo mi quan h qua li gia cc mt i lp v ty iu kin c th din ra cuc u tranh gia chng.
128
thnh mu thun bn trong v mu thun bn ngoi. Mu thun bn trong l s tc ng qua li gia cc mt, cc khuynh hng i lp ca cng mt s vt. Mu thun bn ngoi i vi mt s vt nht nh l mu thun din ra trong mi quan h gia s vt vi cc s vt khc. Vic phn chia mu thun thnh mu thun bn trong v mu thun bn ngoi ch l tng i, ty theo phm vi xem xt. Cng mt mu thun nhng xt trong mi quan h ny l mu thun bn ngoi, nhng xt trong mi quan h khc li l mu thun bn trong. Th d: Trong phm vi nc ta, mu thun trong ni b nn kinh t quc dn l mu thun bn trong; cn mu thun v kinh t gia nc ta vi cc nc khc trong ASEAN l mu thun bn ngoi. Nu trong phm vi ASEAN th mu thun gia cc nc trong khi li l mu thun bn trong. V vy, xc nh mt mu thun no l mu thun bn trong hay mu thun bn ngoi trc ht phi xc nh phm vi s vt c xem xt. Mu thun bn trong c vai tr quyt nh trc tip i vi qu trnh vn ng v pht trin ca s vt. Tuy nhin, mu thun bn trong v mu thun bn ngoi khng ngng tc ng qua li ln nhau. Vic gii quyt mu thun bn trong khng th tch ri vic gii quyt mu thun bn ngoi; vic gii quyt mu thun bn ngoi l iu kin gii quyt mu thun bn trong. Thc tin cch mng nc ta cng cho thy: vic gii quyt nhng mu thun trong nc ta khng tch ri vic gii quyt nhng mu thun gia nc ta vi cc nc khc. - Cn c vo ngha i vi s tn ti v pht trin ca ton b s vt, mu thun c chia thnh mu thun c bn v mu thun khng c bn: Mu thun c bn l mu thun quy nh bn cht ca s vt, quy nh s pht trin tt c cc giai on ca s vt, n tn ti trong sut qu trnh tn ti cc s vt. Mu thun c bn c gii quyt th s vt s thay i cn bn v cht. Mu thun khng c bn l mu thun ch c trng cho mt phng din no ca s vt, n khng quy nh bn cht ca s vt. Mu thun ny sinh hay c gii quyt khng lm cho s vt thay i cn bn v cht. - Cn c vo vai tr ca mu thun i vi s tn ti v pht trin ca s vt trong mt giai on nht nh, cc mu thun c chia thnh mu thun ch yu v mu thun th yu. Mu thun ch yu l mu thun ni ln hng u mt giai on pht trin nht nh ca s vt, n chi phi cc mu thun khc trong giai on . Gii quyt c mu thun ch yu trong tng giai on l iu kin cho s vt chuyn sang giai on pht trin mi. Mu thun c bn v mu thun ch yu c quan h cht ch vi nhau. Mu thun ch yu c th l mt hnh thc biu hin ni bt ca mu thun c bn hay l kt qu vn ng tng hp ca cc mu thun c bn mt giai on nht nh. Vic gii quyt
129
mu thun ch yu to iu kin gii quyt tng bc mu thun c bn. Mu thun th yu l nhng mu thun ra i v tn ti trong mt giai on pht trin no ca s vt, nhng n khng ng vai tr chi phi m b mu thun ch yu chi phi. Gii quyt mu thun th yu l gp phn vo vic tng bc gii quyt mu thun ch yu. - Cn c vo tnh cht ca cc quan h li ch, ngi ta chia mu thun trong x hi thnh mu thun i khng v mu thun khng i khng. Mu thun i khng l mu thun gia nhng giai cp, nhng tp on ngi c li ch c bn i lp nhau. Th d: mu thun gia nng dn vi a ch, gia v sn vi t sn, gia dn tc b xm lc vi bn i xm lc. Mu thun khng i khng l mu thun gia nhng lc lng x hi c li ch c bn thng nht vi nhau, ch i lp v nhng li ch khng c bn, cc b, tm thi. Chng hn mu thun gia lao ng tr c v lao ng chn tay, gia thnh th v nng thn, v.v.. Vic phn bit mu thun i khng v khng i khng c ngha trong vic xc nh ng phng php gii quyt mu thun. Gii quyt mu thun i khng phi bng phng php i khng; gii quyt mu thun khng i khng th phi bng phng php trong ni b nhn dn. T s phn tch trn c th rt ra ni dung quy lut thng nht v u tranh ca cc mt i lp nh sau: Mi s vt u cha ng nhng mt c khuynh hng bin i ngc chiu nhau gi l nhng mt i lp. Mi lin h ca hai mt i lp to nn mu thun. Cc mt i lp va thng nht vi nhau v chuyn ho ln nhau lm mu thun c gii quyt, s vt bin i v pht trin, ci mi ra i thay th ci c.
130
qua li gia chng, iu kin chuyn ha ln nhau gia chng. Ch c nh th mi c th hiu ng mu thun ca s vt, hiu ng xu hng vn ng, pht trin v iu kin gii quyt mu thun. thc y s vt pht trin phi tm mi cch gii quyt mu thun, khng c iu ho mu thun. Vic u tranh gii quyt mu thun phi ph hp vi trnh pht trin ca mu thun. Phi tm ra phng thc, phng tin v lc lng gii quyt mu thun. Mu thun ch c gii quyt khi iu kin chn mui. Mt mt, phi chng thi ch quan, nng vi; mt khc, phi tch cc thc y cc iu kin khch quan lm cho cc iu kin gii quyt mu thun i n chn mui. Mu thun khc nhau phi c phng php gii quyt khc nhau. Phi tm ra cc hnh thc gii quyt mu thun mt cch linh hot, va ph hp vi tng loi mu thun, va ph hp vi iu kin c th.
thuc vo mun, ch ca con ngi. Con ngi ch c th tc ng lm cho qu trnh ph nh y din ra nhanh hay chm trn c s nm vng quy lut pht trin ca s vt. Ph nh bin chng mang tnh k tha v ph nh bin chng l kt qu ca s pht trin t thn ca s vt, nn n khng th l s th tiu, s ph hu hon ton ci c. Ci mi ch c th ra i trn nn tng ca ci c, l s pht trin tip tc ca ci c trn c s gt b nhng mt tiu cc, li thi, lc hu ca ci c v chn lc, gi li, ci to nhng mt cn thch hp, nhng mt tch cc, b sung nhng mt mi ph hp vi hin thc. S pht trin chng qua ch l s bin i trong giai on sau bo tn tt c nhng mt tch cc c to ra giai on trc v b sung thm nhng mt mi ph hp vi hin thc. Trong qu trnh ph nh bin chng, s vt khng nh li nhng mt tt, mt tch cc v ch ph nh nhng ci lc hu, ci tiu cc. Do , ph nh ng thi cng l khng nh. Nhng iu phn tch trn cho thy, ph nh bin chng khng ch l s khc phc ci c, s vt c, m cn l s lin kt gia ci c vi ci mi, s vt c vi s vt mi, gia s khng nh vi s ph nh, qu kh vi hin thc. Ph nh bin chng l mt khu tt yu ca mi lin h v s pht trin.
1. C.Mc v Ph. ngghen: Ton tp, Nxb. Chnh tr quc gia, H Ni 1994, t.20, tr. 193.
132
V d trn cho thy, t s khng nh ban u (ht thc ban u), tri qua s ph nh ln th nht (cy la ph nh ht thc) v s ph nh ln th hai (nhng ht thc mi ph nh cy la), s vt dng nh quay tr li s khng nh ban u (ht thc), nhng trn c s cao hn (s lng ht thc nhiu hn, cht lng ht thc cng s thay i). S pht trin bin chng thng qua nhng ln ph nh nh trn l s thng nht hu c gia lc b, bo tn v b sung thm nhng nhn t tch cc mi. Do vy, thng qua nhng ln ph nh bin chng s vt s ngy cng pht trin. Ph nh ca ph nh lm xut hin s vt mi l kt qu ca s tng hp tt c nhn t tch cc c v pht trin trong ci khng nh ban u v trong nhng ln ph nh tip theo. Do vy, s vt mi vi t cch l kt qu ca ph nh ca ph nh c ni dung ton din hn, phong ph hn, c ci khng nh ban u v kt qu ca s ph nh ln th nht. Kt qu ca s ph nh ca ph nh l im kt thc ca mt chu k pht trin v cng l im khi u ca chu k pht trin tip theo. Trong hin thc, mt chu k pht trin ca s vt c th c th bao gm s lng cc ln ph nh nhiu hn hai. C s vt tri qua hai ln ph nh, c s vt phi tri qua ba, bn, nm ln ph nh,... mi hon thnh mt chu k pht trin. Ni cch khc, s vt phi tri qua t hai ln ph nh tr ln mi hon thnh mt chu k pht trin. iu ph thuc vo tng s vt c th. Chng hn: Vng i ca con tm: trng - tm - nhng - ngi - trng. y vng i ca tm tri qua bn ln ph nh. Quy lut ph nh ca ph nh khi qut xu hng tt yu tin ln ca s vt - xu hng pht trin. Song s pht trin khng phi din ra theo ng thng, m theo ng "xoy c". S pht trin theo ng "xoy c" l s biu th r rng, y cc c trng ca qu trnh pht trin bin chng ca s vt: tnh k tha, tnh lp li, tnh tin ln. Mi vng ca ng "xoy c" dng nh th hin s lp li, nhng cao hn, th hin trnh cao hn ca s pht trin. Tnh v tn ca s pht trin t thp n cao c th hin s ni tip nhau t di ln ca cc vng trong ng "xoy c". T s phn tch c nu ra trn, chng ta khi qut v ni dung c bn ca quy lut ph nh ca ph nh nh sau: Quy lut ph nh ca ph nh nu ln mi lin h, s k tha gia ci khng nh v ci ph nh, nh ph nh bin chng l iu kin cho s pht trin; n bo tn ni dung tch cc ca cc giai on trc v b sung thm nhng thuc tnh mi lm cho s pht trin i theo ng "xoy c".
133
Mi quy lut c bn ca php bin chng duy vt cp n nhng phng din khc nhau ca qu trnh vn ng v pht trin ca s vt. Trong thc t, s vn ng v pht trin ca bt c s vt no cng l s tc ng tng hp ca tt c nhng quy lut c bn do php bin chng duy vt tru tng ha v khi qut ha. Do , trong hot ng ca mnh, c hot ng nhn thc ln hot ng thc tin t cht lng v hiu qu cao, con ngi phi vn dng tng hp tt c nhng quy lut mt cch y , su sc, nng ng, sng to ph hp vi iu kin c th.
Cu hi n tp 1. Trnh by ni dung quy lut chuyn ha t nhng thay i v l ng thnh nh ng thay i v ch t v ngc li? ngha phng php lun ca vic nghin cu quy lut ny? 2. Phn tch ni dung quy lut thng nht v u tranh ca cc mt i lp? ngha phng php lun ca vic nghin cu quy lut ny? 3. Phn tch ni dung ca quy lut ph nh ca ph nh? ngha phng
134
im ch yu ca ton b ch ngha duy vt t trc ti nay k c ch ngha duy vt ca Phoibc l s vt, hin thc, ci cm gic c, ch c nhn thc di hnh thc khch th hay hnh thc trc quan, ch khng c nhn thc l hot ng cm gic ca con ngi, l thc tin; khng c nhn thc v mt ch quan"1. Nh vy c th ni, tt c cc tro lu trit hc trc Mc u quan nim sai lm hoc phin din v nhn thc, nhng vn v l lun nhn thc cha c gii quyt mt cch khoa hc, c bit l ch a th y c y vai tr c a th c ti n i v i nhn thc.
2. Thc tin v vai tr ca thc tin i vi nhn thc a) Phm tr "thc tin"
Phm tr thc tin l mt trong nhng phm tr nn tng, c bn ca trit hc Mc - Lnin ni chung v ca l lun nhn thc mcxt ni ring. Trong lch s trit hc khng phi mi tro lu u a ra quan nim mt cch ng n v phm tr
1. C.Mc v Ph.ngghen: Ton tp, Nxb. Chnh tr quc gia, H Ni, 1995, t.3, tr. 9.
136
ny. Chng hn ch ngha duy tm ch hiu thc tin nh l hot ng tinh thn sng to ra th gii ca con ngi, ch khng xem n l hot ng vt cht, l hot ng lch s x hi. Ngc li, ch ngha duy vt trc Mc, mc d hiu thc tin l mt hnh ng vt cht ca con ngi nhng li xem l hot ng con bun, tin, bn thu. N khng c vai tr g i vi nhn thc ca con ngi. Khc phc nhng yu t sai lm, k tha v pht trin sng to nhng yu t hp l trong nhng quan nim v thc tin ca cc nh trit hc trc , C.Mc v Ph.ngghen a ra mt quan nim ng n, khoa hc v thc tin v vai tr ca n i vi nhn thc cng nh i vi s tn ti v pht trin ca x hi loi ngi. Vi vic a phm tr thc tin vo l lun nhn thc, cc nh kinh in ca ch ngha Mc - Lnin to nn mt bc chuyn bin cch mng trong trit hc ni chung v trong l lun nhn thc ni ring. Vy thc tin l g? Thc tin l ton b nhng hot ng vt cht c mc ch, mang tnh lch s - x hi ca con ngi nhm ci bin t nhin v x hi. Khc vi hot ng t duy, hot ng thc tin l hot ng m con ngi s dng nhng cng c vt cht tc ng vo nhng i tng vt cht lm bin i chng theo nhng mc ch ca mnh. Nhng hot ng y l nhng hot ng c trng v bn cht ca con ngi. N c thc hin mt cch tt yu khch quan v khng ngng c pht trin bi con ngi qua cc thi k lch s. Chnh v vy m thc tin bao gi cng l hot ng vt cht c mc ch v mang tnh lch s - x hi. Thc tin biu hin rt a dng vi nhiu hnh thc ngy cng phong ph, song c ba hnh thc c bn l hot ng sn xut vt cht, hot ng chnh tr x hi v hot ng thc nghim khoa hc. Hot ng sn xut vt cht l hnh thc hot ng c bn, u tin ca thc tin. y l hot ng m trong con ngi s dng nhng cng c lao ng tc ng vo gii t nhin to ra nhng ca ci v cc iu kin thit yu nhm duy tr s tn ti v pht trin ca mnh v x hi. Hot ng chnh tr x hi l hot ng ca cc t chc cng ng ngi khc nhau trong x hi nhm ci bin nhng mi quan h x hi thc y x hi pht trin. Thc nghim khoa hc l mt hnh thc c bit ca thc tin. y l hot ng c tin hnh trong nhng iu kin do con ngi to ra gn ging, ging hoc lp li nhng trng thi ca t nhin v x hi nhm xc nh cc quy lut bin i v pht trin ca i tng nghin cu. Dng hot ng thc tin ny ngy cng c vai tr quan trng trong s pht trin ca x hi, c bit l trong th i k cch m ng khoa h c v cng ngh hin i. Mi hnh thc hot ng c bn ca thc tin c mt chc nng quan trng khc
137
nhau, khng th thay th c cho nhau song gia chng c mi quan h cht ch vi nhau, tc ng qua li ln nhau. Trong mi quan h , hot ng sn xut vt cht l hot ng c bn nht, ng vai tr quyt nh i vi cc hot ng khc. Bi v, n l hot ng nguyn thu nht v tn ti mt cch khch quan, thng xuyn nht trong i sng ca con ngi v n to ra nhng iu kin, ca ci thit yu c tnh quyt nh i vi s sinh tn v pht trin ca con ngi. Khng c hot ng sn xut vt cht th khng th c cc hnh thc hot ng khc. Cc hnh thc hot ng khc suy cho cng cng xut pht t hot ng sn xut vt cht v phc v cho hot ng sn xut ca con ngi. Ni nh th khng c ngha l cc hnh thc hot ng chnh tr x hi v thc nghim khoa hc l hon ton th ng, l thuc mt chiu vo hot ng sn xut vt cht. Ngc li, chng c tc ng km hm hoc thc y hot ng sn xut pht trin. Chng hn, nu hot ng chnh tr x hi mang tnh cht tin b, cch mng v nu hot ng thc nghim khoa hc m ng n s to cho hot ng sn xut pht trin. Cn nu hot ng chnh tr x hi m lc hu, phn cch mng v nu hot ng thc nghim m sai lm, khng khoa hc s km hm s pht trin ca hot ng sn xut vt cht. Chnh s tc ng qua li ln nhau ca cc hnh thc hot ng c bn lm cho thc tin vn ng, pht trin khng ngng v ngy cng c vai tr quan trng i vi nhn thc.
tim nng b n ca con ngi... C th ni, suy cho cng khng c mt lnh vc tri thc no m li khng xut pht t thc tin, khng nhm vo vic phc v, hng dn thc tin. Do , nu thot ly thc tin, khng da vo thc tin th nhn thc s xa ri c s hin thc nui dng s pht sinh, tn ti v pht trin ca mnh. V vy, ch th nhn thc khng th c c nhng tri thc ng n v su sc v th gii. Thc tin l c s, ng lc, mc ch ca nhn thc cn l v nh c hot ng thc tin m cc gic quan ca con ngi ngy cng c hon thin; nng lc t duy lgc khng ngng c cng c v pht trin; cc phng tin nhn thc ngy cng hin i, c tc dng "ni di" cc gic quan ca con ngi trong vic nhn thc th gii. Thc tin chng nhng l c s, ng lc, mc ch ca nhn thc m n cn ng vai tr l tiu chun kim tra chn l. iu ny c ngha l thc tin l thc o gi tr ca nhng tri thc t c trong nhn thc. ng thi thc tin khng ngng b sung, iu chnh, sa cha, pht trin v hon thin nhn thc. C.Mc vit: "Vn tm hiu xem t duy ca con ngi c th t ti chn l khch quan hay khng, hon ton khng phi l vn l lun m l mt vn thc tin. Chnh trong thc tin m con ngi phi chng minh chn l"1. Nh vy, thc tin chng nhng l im xut pht ca nhn thc, l yu t ng vai tr quyt nh i vi s hnh thnh v pht trin ca nhn thc m cn l ni nhn thc phi lun lun hng ti th nghim tnh ng n ca mnh. Nhn mnh vai tr ca thc tin, V.I.Lnin vit: "Quan im v i sng, v thc tin, phi l quan im th nht v c bn ca l lun v nhn thc"2. Vai tr ca thc tin i vi nhn thc, i hi chng ta phi lun lun qun trit quan im thc tin. Quan im ny yu cu vic nhn thc phi xut pht t thc tin, da trn c s thc tin, i su vo thc tin, phi coi trng cng tc tng kt thc tin. Vic nghin cu l lun phi lin h vi thc tin, hc i i vi hnh. Nu xa ri thc tin s dn n sai lm ca bnh ch quan, duy ch, gio iu, my mc, quan liu. Ngc li, nu tuyt i ha vai tr ca thc tin s ri vo ch ngha thc dng, kinh nghim ch ngha.
1. Sd, t.3, tr. 10. 2 . V.I.Lnin: Ton tp, Nxb. Tin b, Mtxcva, 1980, t.18, tr. 167.
139
Trc quan sinh ng cn c gi l giai on nhn thc cm tnh; y l giai on con ngi s dng cc gic quan tc ng trc tip vo cc s vt nhm nm bt cc s vt y. Trc quan sinh ng bao gm 3 hnh thc l cm gic, tri gic v biu tng. Cm gic l s phn nh nhng thuc tnh ring l ca cc s vt, hin tng khi chng ang tc ng trc tip vo cc gic quan ca con ngi. Cm gic l ngun gc ca mi s hiu bit, l kt qu ca s chuyn ha nhng nng lng kch thch t bn ngoi thnh yu t ca thc. Chnh v th m Lnin vit: "Cm gic l hnh nh ch quan ca th gii khch quan"1. Tri gic l hnh nh tng i ton vn v s vt khi s vt ang trc tip tc ng vo cc gic quan. Tri gic ny sinh da trn c s ca cm gic, l s tng hp ca nhiu cm gic. So vi cm gic th tri gic l hnh thc nhn thc cao hn, y hn, phong ph hn v s vt. Biu tng l hnh thc phn nh cao nht v phc tp nht ca giai on trc quan sinh ng. l hnh nh c tnh c trng v tng i hon chnh cn lu li trong b c ngi v s vt khi s vt khng cn trc tip tc ng vo cc gic quan. Biu tng c hnh thnh nh s phi hp, b sung ln cho nhau ca cc gic quan nhng c s tham gia ca cc yu t phn tch, tng hp v t nhiu mang tnh cht tru tng ha. Nh vy cm gic, tri gic v biu tng l nhng giai on k tip nhau ca hnh thc nhn thc cm tnh. Trong nhn thc cm tnh tn ti c ci bn cht ln khng bn cht, c ci tt yu v ngu nhin, c ci bn trong l n bn ngoi v s v t. Nh ng y, con ng i cha phn bit c ci g l bn cht vi khng bn cht, u l tt yu vi ngu nhin, u l ci bn trong vi ci bn ngoi. Yu cu ca nhn thc i hi phi tch ra v nm ly ci bn cht, tt yu, bn trong, ch c chng mi c vai tr quan trng cho hot ng thc tin v nhn thc ca con ngi. Nh vy, dng li nhn thc cm tnh s gp phi mu thun gia mt bn l thc trng cha phn bit c u l ci bn cht, tt yu, bn trong, u l ci khng bn cht, ngu nhin bn ngoi vi mt nhu cu tt yu phi phn bit c nhng ci th con ngi mi c th nm c quy lut vn ng v pht trin ca s vt. Khi gii quyt mu thun y, nhn thc s vt ln mt trnh mi, cao hn v cht, l t duy tru tng.
140
phn on v suy l. Khi nim l hnh thc c bn ca t duy tru tng, phn nh nhng c tnh bn cht ca s vt. S hnh thnh khi nim l kt qu ca s khi qut, tng hp bin chng cc c im, thuc tnh ca s vt hay mt lp s vt. V vy, cc khi nim va c tnh khch quan va c tnh ch quan, va c mi quan h tc ng qua li vi nhau, va thng xuyn vn ng v pht trin. N chng nhng rt linh ng, mm do, nng ng m cn l "im nt" ca qu trnh t duy tru tng, l c s hnh thnh phn on. Phn on l hnh thc ca t duy lin kt cc khi nim li vi nhau khng nh hoc ph nh mt c im, mt thuc tnh no ca i tng. V d cu: "Dn tc Vit Nam l mt dn tc anh hng" l mt phn on. Bi v c s lin kt khi nim "dn tc Vit Nam" vi khi nim "anh hng". S lin kt y khng nh thuc tnh "anh hng" trong dn tc Vit Nam. Theo trnh pht trin ca nhn thc, phn on c phn chia lm ba loi l phn on n nht (v d: ng dn in), phn on c th (v d: ng l kim loi) v phn on ph bin (v d: mi kim loi u dn in). Phn on ph bin l hnh thc th hin s bao qut rng ln nht v i tng. Suy l l hnh thc ca t duy lin kt cc phn on li vi nhau rt ra tri thc mi bng phn on mi. V d, nu lin kt phn on "Kim loi th dn in" vi phn on "ng l kim loi" ta rt ra c mt phn on mi l "ng dn in". Ty theo s kt hp cc phn on theo trt t no (t phn on n nht qua phn on c th, ri ti phn on ph bin hoc ngc li) m ngi ta c c hnh thc suy lun quy np hay din dch.
c) Mi quan h gia nhn thc cm tnh, nhn thc l tnh vi thc tin
Nhn thc cm tnh v nhn thc l tnh l nhng nc thang hp thnh chu trnh nhn thc. Trn thc t, chng thng din ra an xen vo nhau trong mt qu trnh nhn thc; song chng c nhng nhim v v chc nng khc nhau. Nu nhn thc cm tnh gn lin vi hot ng thc tin, vi s tc ng ca khch th cm tnh, l c s cho nhn thc l tnh th nhn thc l tnh, nh c tnh khi qut cao, li c th hiu bit c bn cht, quy lut vn ng v pht trin sinh ng ca s vt; gip cho nhn thc cm tnh c nh hng ng v tr nn su sc hn. Tuy nhin, nu dng li nhn thc l tnh th con ngi mi ch c c nhng tri thc v i tng, cn bn thn nhng tri thc y c chn thc hay khng th con ngi cha bit c. Trong khi , nhn thc i hi phi xc nh xem nhng tri thc y c chn thc hay khng. thc hin iu , nhn thc nht thit phi tr v vi thc tin, dng thc tin lm tiu chun, lm thc o tnh chn thc ca nhng tri thc t c trong qu trnh nhn thc.
141
142
qut, ph bin. Vic nm vng bn cht, chc nng ca tng loi nhn thc cng nh mi quan h bin chng gia chng c ngha phng php lun quan trng trong vic u tranh khc phc bnh kinh nghim ch ngha v bnh gio iu. Bi v, trong hot ng nhn thc cng nh trong hot ng thc tin, nu tuyt i ha vai tr ca nhn thc kinh nghim, coi thng nhn thc l lun s ri vo ch ngha kinh nghim. iu c Ch tch H Ch Minh khng nh: "C kinh nghim m khng c l lun, cng nh mt mt sng, mt mt m"2. Ngc li nu tuyt i ha vai tr ca nhn thc l lun, h thp kinh nghim, khng quan tm n nhn thc kinh nghim s dn n cn bnh gio iu. Do nhn thc c mi quan h bin chng gia nhn thc kinh nghim v nhn thc l lun nn trong hot ng nhn thc v hot ng thc tin, ng ta lun lun ch ng "thng xuyn tng kt thc tin pht trin l lun; d bo tnh hnh v xu th pht trin ca th gii, khu vc v trong nc; cung cp lun c khoa hc cho vic hoch nh ng li; ch trng, chnh sch ca ng v Nh nc"1. l mt trong nhng yu t lm nn thng li trong cng cuc i mi nc ta.
143
cha ng nhng mm mng ca nhng tri thc khoa hc, song nhn thc thng thng ch yu vn ch dng li nhng b ngoi, ngu nhin, khng bn cht ca i tng v t n khng th chuyn thnh nhn thc khoa hc c. Mun pht trin thnh nhn thc khoa hc cn phi thng qua kh nng tng kt, tru tng, khi qut ng n ca cc nh khoa hc. Ngc li, khi t ti trnh nhn thc khoa hc th n li c tc ng tr li nhn thc thng thng, xm nhp vo nhn thc thng thng v lm cho nhn thc thng thng pht trin, tng cng ni dung khoa hc cho qu trnh nhn thc th gii ca con ngi. Nh vy, vic t ti nhng tri thc khoa hc trong qu trnh nhn thc din ra theo nhng cp khc nhau t nhn thc cm tnh n nhn thc l tnh, t nhn thc kinh nghim n nhn thc l lun, t nhn thc thng thng n nhn thc khoa hc. Mi cp nhn thc c nhng ni dung v ngha khc nhau, khng ng nht vi nhau. Tuy nhin, d c din ra theo trt t no th vic t ti nhng tri thc v bn cht ca s vt vn cha dng li m nhn thc phi tip tc tm hiu xem nhng tri thc c phi l chn l hay khng. Chnh v th m vn chn l c xem l mt trong nhng ni dung c bn ca l lun v nhn thc.
III- Vn chn l
1. Khi nim chn l
Cc nh trit hc c nhng quan im khc nhau v chn l v v tiu chun ca chn l. Ch ngha duy vt bin chng cho rng, chn l l nhng tri thc ph hp vi hin thc khch quan v c thc tin kim nghim. Quan nim nh vy v chn l cng c ngha xc nh chn l l sn phm ca qu trnh nhn thc. N c hnh thnh, pht trin dn dn tng bc v ph thuc vo iu kin lch s c th, vo hot ng thc tin v hot ng nhn thc ca con ngi. V.I.Lnin nhn xt "S ph hp gia t tng v khch th l mt qu trnh: t tng (= con ngi) khng nn hnh dung chn l di dng mt s ng im cht cng, mt bc tranh (hnh nh) n gin, nht nht (l m), khng khuynh hng, khng vn ng"1.
144
l y c tnh khch quan bi v ni dung ca lun im phn nh ng s kin c thc, tn ti c lp i vi mi ngi, khng l thuc vo thc ca mi ngi. Khng nh chn l c tnh khch quan l mt trong nhng c im ni bt dng phn bit quan nim v chn l ca ch ngha duy vt bin chng so vi ch ngha duy tm v thuyt khng th bit. ng thi cng l s tha nhn s tn ti khch quan ca th gii vt cht. Chn l khng ch c tnh khch quan m n cn c tnh tuyt i v tnh tng i. Tnh tuyt i ca chn l l tnh ph hp hon ton v y gia ni dung phn nh ca tri thc vi hin thc khch quan. V nguyn tc, chng ta c th t n tnh tuyt i ca chn l (chn l tuyt i). Bi v, trong th gii khch quan khng tn ti mt s vt, hin tng no m con ngi hon ton khng th nhn thc c. Kh nng trong qu trnh pht trin l v hn. Song kh nng li b hn ch bi nhng iu kin c th ca tng th h khc nhau v bi iu kin xc nh v khng gian v thi gian ca i tng c phn nh. Do chn l li c tnh tng i. Tnh tng i ca chn l l tnh ph hp nhng cha hon ton y gia ni dung phn nh ca nhng tri thc vi hin thc khch quan. iu c ngha l gia ni dung ca chn l vi khch th c phn nh ch mi ph hp tng phn, tng b phn, mt s mt, mt s kha cnh no trong nhng iu kin nht nh. Tnh tng i v tnh tuyt i ca chn l khng tn ti tch ri nhau m c s thng nht bin chng vi nhau. Mt mt, tnh tuyt i ca chn l l tng s cc tnh tng i. Mt khc, trong mi chn l mang tnh tng i bao gi cng cha ng nhng yu t ca tnh tuyt i. V.I.Lnin vit: "Chn l tuyt i c cu thnh t tng s nhng chn l tng i ang pht trin; chn l tng i l nhng phn nh tng i ng ca mt khch th tn ti c lp vi nhn loi; nhng phn nh y ngy cng tr nn chnh xc hn; mi chn l khoa hc, d l c tnh tng i, vn cha ng mt yu t ca chn l tuyt i"1. Nhn thc mt cch ng n mi quan h bin chng gia tnh tng i v tnh tuyt i ca chn l c mt ngha quan trng trong vic ph phn v khc phc nhng sai lm cc oan trong nhn thc v trong hnh ng. Nu cng iu tnh tuyt i ca chn l, h thp tnh tng i ca n s ri vo quan im siu hnh, ch ngha gio iu, bnh bo th, tr tr. Ngc li, nu tuyt i ha tnh tng i ca chn l, h thp vai tr ca tnh tuyt i ca n s ri vo ch ngha tng i. T dn n ch ngha ch quan, ch ngha xt li, thut ngy bin, thuyt hoi nghi v khng th bit. Ngoi tnh khch quan, tnh tuyt i v tnh tng i, chn l cn c tnh c th. Tnh c th ca chn l l c tnh gn lin v ph hp gia ni dung phn nh vi mt i tng nht nh cng cc iu kin, hon cnh lch s, c th. iu c
1. V.I.Lnin: Ton tp, Nxb. Tin b, Mtxcva, 1980, t.18, tr. 383.
145
ngha l mi tri thc ng n bao gi cng c mt ni dung nht nh. Ni dung khng phi l s tru tng thun ty thot ly hin thc m n lun lun gn lin vi mt i tng xc nh, din ra trong mt khng gian, thi gian hay mt hon cnh no , trong mt mi lin h, quan h c th. V vy, bt k chn l no cng gn lin vi nhng iu kin lch s - c th, cng c tnh c th. Nu thot ly nhng iu kin lch s c th th nhng tri thc c hnh thnh trong qu trnh nhn thc s ri vo s tru tng thun ty. V th n khng phi l nhng tri thc ng n v khng c coi l chn l. Khi nhn mnh c tnh ny V.I.Lnin vit: ""khng c chn l tru tng", rng "chn l lun lun l c th""1. Vic nm vng nguyn tc v tnh c th ca chn l c mt ngha phng php lun quan trng trong hot ng nhn thc v hot ng thc tin. N i hi khi xem xt, nh gi mi s vt, hin tng, mi vic lm ca con ngi phi da trn quan im lch s - c th; phi xut pht t nhng iu kin lch s c th m vn dng nhng l lun chung cho ph hp. Theo V.I.Lnin, "bn cht, linh hn sng ca ch ngha Mc: l phn tch c th mt tnh hnh c th"2. Rng phng php ca Mc trc ht l xem xt ni dung khch quan ca qu trnh lch s trong mt thi im c th nht nh. Qun trit nguyn tc , ng ta vn dng mt cch sng to nhng nguyn l ph bin ca ch ngha Mc - Lnin v t tng H Ch Minh vo trong nhng iu kin lch s c th ca t nc. ng thi lun lun xut pht t nhng iu kin lch s c th ca t nc ra ng li ng n cho cch mng Vit Nam. Nh vy, mi chn l u c tnh khch quan, tnh tng i, tnh tuyt i v tnh c th. Cc tnh cht ca chn l c quan h cht ch vi nhau, khng tch ri nhau. Thiu mt trong cc tnh cht th nhng tri thc t c trong qu trnh nhn thc khng th c gi tr i vi i sng ca con ngi. Cu hi n tp 1. Trnh by bn cht ca nhn thc? 2. Thc tin l g? Phn tch vai tr ca thc tin i vi nhn thc? 3. Phn tch con ng bin chng ca qu trnh nhn thc? 4. Chn l l g? Cc tnh cht c bn ca chn l?
146
147
xy ra, s cn bng ca h thng t nhin - x hi b ph v, s sng ca con ngi v x hi loi ngi b e da. Chnh v vy, gi c mi trng tn ti v pht trin ca mnh, con ngi phi nm chc cc quy lut t nhin, kim tra, iu tit hp l vic bo qun, khai thc, s dng v ti to cc ngun vt cht ca t nhin m bo s cn bng ca h thng t nhin - x hi. Ngc li, nu con ngi bt chp quy lut ph v cn bng h thng t nhin x hi th con ngi s phi gnh chu hu qu khn lng. "S vic nhc nh chng ta tng gi tng pht rng chng ta hon ton khng thng tr c gii t nhin nh mt k xm lc thng tr mt dn tc khc, nh mt ngi sng bn ngoi t nhin, m tri li, bn thn chng ta, vi c xng tht, mu m v u c chng ta, l thuc v gii t nhin, chng ta nm trong lng gii t nhin, v tt c s thng tr ca chng ta i vi gii t nhin l ch chng ta, khc vi tt c sinh vt khc, l chng ta nhn thc c quy lut ca gii t nhin v c th s dng c nhng quy lut mt cch chnh xc"2. Vic nhn thc quy lut ca gii t nhin v s dng nhng quy lut mt cch c hiu qu m bo s cn bng h thng t nhin - x hi khng tch khi vic nhn thc quy lut ca x hi v s dng nhng quy lut x hi.
2. c im ca quy lut x hi
Vi t cch l mt b phn c th ca t nhin, x hi va phi tun theo nhng quy lut ca t nhin, va phi tun theo nhng quy lu t ch v n c i v i x h i. C ng nh cc quy lut t nhin, cc quy lut x hi mang tnh khch quan. Song, lch s pht trin ca x hi, v cn bn khc vi lch s pht trin ca t nhin mt im: "Trong t nhin (chng no chng ta khng xt n nh hng ngc tr li ca con ngi i vi t nhin) ch c nhng nhn t v thc v m qung tc ng ln nhau, v chnh trong s tc ng ln nhau y m quy lut chung biu hin ra... Tri li, trong lch s x hi, nhn t hot ng hon ton ch l nhng con ngi c thc, hnh ng c suy ngh hay c nhit tnh theo ui nhng mc ch nht nh, th khng c g xy ra m li khng c nh t gic, khng c mc ch mong mun"1. Do vy, quy lut x hi chng qua ch l quy lut hot ng ca con ngi theo ui mc ch ca mnh. Mc d vy, quy lut x hi vn mang tnh khch quan. Tnh khch quan ca quy lut x hi th hin ch, tuy quy lut x hi c biu hin thng qua hot ng ca con ngi nhng n khng ph thuc vo thc, ch ca bt k mt c nhn, hay mt lc lng x hi no. Bi v, bng hot ng thc tin, con ngi to ra x hi, lm nn lch s; song, nhng hot ng ca con ngi c thc hin trong nhng iu kin sinh hot vt cht nht nh, trong nhng mi quan h nht
2
. Sd, t.20, tr. 655. 1. C.Mc v Ph.ngghen: Ton tp, Nxb. Chnh tr quc gia, H Ni, 1995, t.21, tr. 435.
148
nh gia con ngi vi con ngi v gia con ngi vi gii t nhin, m nhng iu kin v nhng mi quan h l khch quan i vi mi thi i, mi dn tc, mi th h, mi con ngi khi h theo ui mc ch ca bn thn mnh. Mt khc, thng qua hot ng ca con ngi tnh khch quan ca quy lut ni chung c nhng biu hin c th quy lut x hi. Quy lut x hi thng biu hin ra nh l nhng xu hng, mang tnh xu hng. Nhng mi lin h v s tc ng ln nhau v cng phc tp gia ngi v ngi to ra nhng hot ng khc nhau trong x hi. Tng hp nhng lc tc ng ln nhau to thnh xu hng vn ng ca lch s. Xu hng ny l khch quan, khng c mt th lc no c th thay i c. Tnh tt yu v tnh ph bin l nhng c trng ca quy lut ni chung, cng l nhng c trng ca quy lut x hi. Tuy nhin, ty thuc vo phm vi v cp ca cc mi quan h x hi m cc quy lut th hin chng cng c mc tt yu v ph bin khc nhau. Ngoi nhng c trng ca quy lut ni chung, quy lut x hi cn nhng c im ring: Quy lut x hi tn ti v tc ng trong nhng iu kin nht nh. Khi nhng iu kin tn ti tt yu ca quy lut x hi mt i, th quy lut cng khng cn tn ti. Chng hn, u tranh giai cp l mt trong nhng ng lc ca lch s, l quy lut ca cc x hi c s i khng giai cp. Quy lut u tranh giai cp s chm dt hot ng khi x hi chm dt hon ton s phn chia thnh nhng giai cp i khng. S tc ng ca quy lut x hi din ra thng qua hot ng ca con ngi. ng lc c bn thc y con ngi hot ng trong mi thi i, mi x hi l li ch ca ch th hot ng. Do vy, li ch tr thnh mt yu t quan trng trong c ch hot ng ca quy lut x hi v trong s nhn thc ca con ngi v n. Mt c im na ca quy lut x hi l nhn thc c n cn phi c phng php khi qut ha v tru tng ha rt cao. Bi v, s biu hin v tc ng ca quy lut x hi thng din ra trong mt thi gian rt lu, c khi l trong sut qu trnh lch s, do khng th dng thc nghim kim tra nh nhng quy lut ca t nhin, cng khng th dng li suy din lgc mt cch n thun. ng nh C.Mc vit: "khi phn tch nhng hnh thi kinh t, ngi ta khng th dng knh hin vi hay nhng cht phn ng ha hc c. Sc tru tng ha phi thay th cho c hai ci "1. Quy lut x hi mang tnh tt yu khch quan. D con ngi c nhn thc c hay khng, c t gic vn dng hay khng, th quy lut x hi vn lun tc ng ngoi nguyn vng v ch ca con ngi. Khi con ngi cha nhn thc v cha vn dng c quy lut th chng tc ng nh mt lc lng t pht v bin con ngi thnh n l ca tnh tt yu. Khi con ngi nhn thc c quy lut khch quan v nhng iu
1. C.Mc v Ph.ngghen: Ton tp, Nxb. Chnh tr quc gia, H Ni, 1993, t.23, tr. 16.
149
kin hot ng ca chng vn dng chng vo cc hot ng c mc ch ca mnh, th con ngi lm ch c tnh tt yu, ngha l con ngi t n t do. Nh vy, t do khng c ngha l hnh ng ty tin, bt chp quy lut, tri li, t do l nhn thc c quy lut v lm theo quy lut. Qu trnh pht trin ca x hi cng l qu trnh con ngi tng bc vn ti t do.
2 . C.Mc v Ph.ngghen: Ton tp, Nxb. Chnh tr quc gia, H Ni, 1998, t.34, tr. 241. Sd, t.3, tr. 29. 2 Sd, t.19, tr. 500. 1
150
b) Lc lng sn xut
Lc lng sn xut biu hin mi quan h gia con ngi vi t nhin trong qu trnh sn xut. Trong qu trnh sn xut, con ngi kt hp sc lao ng ca mnh vi t liu sn xut, trc ht l cng c lao ng to thnh sc mnh khai thc gii t nhin, lm ra sn phm cn thit cho cuc sng ca mnh. Vy, lc lng sn xut l nng lc thc tin ci bin gii t nhin ca con ngi nhm p ng nhu cu i sng ca mnh. Lc lng sn xut l s kt hp ngi lao ng v t liu sn xut, trong "lc lng sn xut hng u ca ton th nhn loi l cng nhn, l ngi lao ng"1. Chnh ngi lao ng l ch th ca qu trnh lao ng sn xut, vi sc mnh v k nng lao ng ca mnh, s dng t liu lao ng, trc ht l cng c lao ng, tc ng vo i tng lao ng sn xut ra ca ci vt cht. Cng vi ngi lao ng, cng c lao ng cng l mt yu t c bn ca lc lng sn xut, ng vai tr quyt nh trong t liu sn xut. Cng c lao ng do con ngi sng to ra, l "sc mnh ca tri thc c vt th ha", n "nhn" sc mnh ca con ngi trong qu trnh lao ng sn xut. Cng c lao ng l yu t ng nht ca lc lng sn xut. Cng vi qu trnh tch lu kinh nghim, vi nhng pht minh v sng ch k thut, cng c lao ng khng ngng c ci tin v hon thin. Chnh s ci tin v hon thin khng ngng cng c lao ng lm bin i ton b t liu sn xut. Xt n cng, l nguyn nhn su xa ca mi bin i x hi. Trnh pht trin ca cng c lao ng l thc o trnh chinh phc t nhin ca con ngi, l tiu chun phn bit cc thi i kinh t trong lch s.
1. V.I.Lnin: Ton tp, Nxb. Tin b, Mtxcva, 1977, t.38, tr. 430.
151
Trong s pht trin ca lc lng sn xut, khoa hc ng vai tr ngy cng to ln. S pht trin ca khoa hc gn lin vi sn xut v l ng lc mnh m thc y sn xut pht trin. Ngy nay, khoa hc pht trin n mc tr thnh nguyn nhn trc tip ca nhiu bin i to ln trong sn xut, trong i sng v tr thnh "lc lng sn xut trc tip". Sc lao ng c trng cho lao ng hin i khng cn ch l kinh nghim v thi quen ca h m l tri thc khoa hc. C th ni: khoa hc v cng ngh hin i l c trng cho lc lng sn xut hin i.
c) Quan h sn xut
Quan h sn xut l quan h gia ngi vi ngi trong qu trnh sn xut (sn xut v ti sn xut x hi). Quan h sn xut gm ba mt: quan h v s hu i vi t liu sn xut, quan h trong t chc v qun l sn xut, quan h trong phn phi sn phm sn xut ra. Quan h sn xut do con ngi to ra, nhng n hnh thnh mt cch khch quan trong qu trnh sn xut, khng ph thuc vo mun ch quan ca con ngi. C.Mc vit: "Trong sn xut, ngi ta khng ch quan h vi gii t nhin. Ngi ta khng th sn xut c nu khng kt hp vi nhau theo mt cch no hot ng chung v trao i ho t ng v i nhau. Mu n s n xu t c, ngi ta phi c nhng mi lin h v quan h nht nh vi nhau; v quan h ca h vi gii t nhin, tc l vic sn xut"1. Quan h sn xut l hnh thc x hi ca sn xut; gia ba mt ca quan h sn xut thng nht vi nhau, to thnh mt h thng mang tnh n nh tng i so vi s vn ng, pht trin khng ngng ca lc lng sn xut. Trong ba mt ca quan h sn xut, quan h s hu v t liu sn xut l quan h xut pht, quan h c bn, c trng cho quan h sn xut trong tng x hi. Quan h s hu v t liu sn xut quyt nh quan h v t chc qun l sn xut, quan h phn phi sn phm cng nh cc quan h x hi khc. Lch s pht trin ca nhn loi chng kin c hai loi hnh s hu c bn v t liu sn xut: s hu t nhn v s hu cng cng. S hu t nhn l loi hnh s hu m trong t liu sn xut tp trung vo trong tay mt s t ngi, cn i a s khng c hoc c rt t t liu sn xut. Do , quan h gia ngi vi ngi trong sn xut vt cht v trong i sng x hi l quan h thng tr v b tr, bc lt v b bc lt. S hu cng cng l loi hnh s hu m trong t liu sn xut thuc v mi thnh vin ca mi cng ng. Nh , quan h gia ngi vi ngi trong mi cng ng l quan h bnh ng, hp tc, gip ln nhau. Quan h t chc v qun l sn xut trc tip tc ng n qu trnh sn xut, n vic t chc, iu khin qu trnh sn xut. N c th thc y hoc km hm qu trnh sn xut. Quan h t chc v qun l sn xut do quan h s hu quyt nh v n phi thch ng vi quan h s hu. Tuy nhin c trng hp, quan h t chc v qun l
1. C.Mc v Ph.ngghen: Ton tp, Nxb. Chnh tr quc gia, H Ni, 1993, t.6, tr. 552.
152
khng thch ng vi quan h s hu, lm bin dng quan h s hu. Quan h v phn phi sn phm sn xut ra mc d do quan h s hu v t liu sn xut v quan h t chc qun l sn xut chi phi, song n kch thch trc tip n li ch ca con ngi, nn n tc ng n thi ca con ngi trong lao ng sn xut, v do c th thc y hoc km hm sn xut pht trin.
tt yu dn n thay th quan h sn xut c bng quan h sn xut mi ph hp vi trnh pht trin mi ca lc lng sn xut thc y lc lng sn xut tip tc pht trin. Thay th quan h sn xut c bng quan h sn xut mi cng c ngha l phng thc sn xut c mt i, phng thc sn xut mi ra i thay th. C.Mc vit: "Ti mt giai on pht trin no ca chng, cc lc lng sn xut vt cht ca x hi mu thun vi nhng quan h sn xut hin c... trong t trc n nay cc lc lng sn xut vn pht trin. T ch l nhng hnh thc pht trin ca lc lng sn xut, nhng quan h y tr thnh nhng xing xch ca cc lc lng sn xut. Khi bt u thi i mt cuc cch mng x hi"1. Nhng ri quan h sn xut mi ny s li tr nn khng cn ph hp vi lc lng sn xut pht trin hn na; s thay th phng thc sn xut li din ra. Lc lng sn xut quyt nh quan h sn xut, nhng quan h sn xut cng c tnh c lp tng i v tc ng tr li s pht trin ca lc lng sn xut. Quan h sn xut quy nh mc ch ca sn xut, tc ng n thi ca con ngi trong lao ng sn xut, n t chc phn cng lao ng x hi, n pht trin v ng dng khoa hc v cng ngh, v.v. v do tc ng n s pht trin ca lc lng sn xut. Quan h sn xut ph hp vi trnh pht trin ca lc lng sn xut l ng lc thc y lc lng sn xut pht trin. Ngc li, quan h sn xut li thi, lc hu hoc "tin tin" hn mt cch gi to so vi trnh pht trin ca lc lng sn xut s km hm s pht trin ca lc lng sn xut. Khi quan h sn xut km hm s pht trin ca lc lng sn xut, th theo quy lut chung, quan h sn xut c s c thay th bng quan h sn xut mi ph hp vi trnh pht trin ca lc lng sn xut thc y lc lng sn xut pht trin. Tuy nhin, vic gii quyt mu thun gia lc lng sn xut vi quan h sn xut khng phi gin n. N phi thng qua nhn thc v hot ng ci to x hi ca con ngi. Trong x hi c giai cp phi thng qua u tranh giai cp, thng qua cch mng x hi. Quy lut quan h sn xut ph hp vi trnh pht trin ca lc lng sn xut l quy lut ph bin tc ng trong ton b tin trnh lch s nhn loi. S thay th, pht trin ca lch s nhn loi t ch cng x nguyn thu, qua ch chim hu n l, ch phong kin, ch t bn ch ngha v n x hi cng sn tng lai l do s tc ng ca h thng cc quy lut x hi, trong quy lut quan h sn xut ph hp vi trnh pht trin ca lc lng sn xut l quy lut c bn nht.
154
qut thnh c s h tng v kin trc thng tng ca x hi. C.Mc vit: "Ton b nhng quan h sn xut y hp thnh c cu kinh t ca x hi, tc l ci c s hin thc trn dng ln mt kin trc thng tng php l v chnh tr v nhng hnh thi thc x hi nht nh tng ng vi c s hin thc "1.
a) C s h tng
C s h tng l ton b nhng quan h sn xut hp thnh c cu kinh t ca mt x hi nht nh. C s h tng ca mt x hi c th bao gm quan h sn xut thng tr, quan h sn xut tn d ca x hi c v quan h sn xut mm mng ca x hi tng lai. Trong , quan h sn xut thng tr bao gi cng gi vai tr ch o, chi phi cc quan h sn xut khc, n quy nh xu hng chung ca i sng kinh t - x hi. Bi vy, c s h tng ca mt x hi c th c c trng bi quan h sn xut thng tr trong x hi . Tuy nhin, quan h sn xut tn d v quan h sn xut mm mng cng c vai tr nht nh. Nh vy, xt trong ni b phng thc sn xut th quan h sn xut l hnh thc pht trin ca lc lng sn xut, nhng xt trong tng th cc quan h x hi th cc quan h sn xut "hp thnh" c s kinh t ca x hi, tc l c s hin thc, trn hnh thnh nn kin trc thng tng tng ng.
2. Quan h bin chng gia c s h tng v kin trc thng tng a) Vai tr quyt nh ca c s h tng i vi kin trc thng tng
C s h tng v kin trc thng tng l hai mt ca i sng x hi, chng thng
155
nht bin chng vi nhau, trong c s h tng ng vai tr quyt nh i vi kin trc thng tng. Vai tr quyt nh ca c s h tng i vi kin trc thng tng trc ht th hin ch: Mi c s h tng s hnh thnh nn mt kin trc thng tng tng ng vi n. Tnh cht ca kin trc thng tng l do tnh cht ca c s h tng quyt nh. Trong x hi c giai cp, giai cp no thng tr v kinh t th cng chim a v thng tr v mt chnh tr v i sng tinh thn ca x hi. Cc mu thun trong kinh t, xt n cng, quyt nh cc mu thun trong lnh vc chnh tr t tng; cuc u tranh giai cp v chnh tr t tng l biu hin nhng i khng trong i sng kinh t. Tt c cc yu t ca kin trc thng tng nh nh nc, php quyn, trit hc, tn gio, v.v. u trc tip hay gin tip ph thuc vo c s h tng, do c s h tng quyt nh. Vai tr quyt nh ca c s h tng i vi kin trc thng tng cn th hin ch: c s h tng thay i th sm hay mun, kin trc thng tng cng thay i theo. C.Mc vit: "C s kinh t thay i th ton b ci kin trc thng tng s cng b o ln t nhiu nhanh chng"1. Qu trnh din ra khng ch trong giai on thay i t hnh thi kinh t - x hi ny sang hnh thi kinh t - x hi khc, m cn din ra ngay trong bn thn mi hnh thi kinh t - x hi. Tuy s thay i ca kin trc thng tng cng gn vi s pht trin ca lc lng sn xut, nhng lc lng sn xut khng trc tip lm thay i kin trc thng tng. S pht trin ca lc lng sn xut lm thay i quan h sn xut, tc trc tip lm thay i c s h tng v thng qua lm thay i kin trc thng tng. S thay i c s h tng dn n lm thay i kin trc thng tng din ra rt phc tp. Trong , c nhng yu t ca kin trc thng tng thay i nhanh chng cng vi s thay i c s h tng nh chnh tr, php lut, v.v.. Trong kin trc thng tng, c nhng yu t thay i chm nh tn gio, ngh thut, v.v. hoc c nhng yu t vn c k tha trong x hi mi. Trong x hi c giai cp, s thay i phi thng qua u tranh giai cp, thng qua cch mng x hi.
156
tng. Tuy nhin, mi yu t khc nhau c vai tr khc nhau, c cch thc tc ng khc nhau. Trong x hi c giai cp, nh nc l yu t c tc ng mnh nht i vi c s h tng v l b my bo lc tp trung ca giai cp thng tr v kinh t. Cc yu t khc ca kin trc thng tng nh trit hc, o c, tn gio, ngh thut, v.v. cng u tc ng n c s h tng, nhng chng u b nh nc, php lut chi phi. Trong mi ch x hi, s tc ng ca cc b phn ca kin trc thng tng khng phi bao gi cng theo mt xu hng. Chc nng x hi c bn ca kin trc thng tng thng tr l xy dng, bo v v pht trin c s h tng sinh ra n, chng li mi nguy c lm suy yu hoc ph hoi ch kinh t . Mt giai cp ch c th gi vng c s thng tr v kinh t chng no xc lp v cng c c s thng tr v chnh tr, t tng. S tc ng ca kin trc thng tng i vi c s h tng din ra theo hai chiu. Nu kin trc thng tng tc ng ph hp vi cc quy lut kinh t khch quan th n l ng lc mnh m thc y kinh t pht trin; nu tc ng ngc li, n s km hm pht trin kinh t, km hm pht trin x hi. Tuy kin trc thng tng c tc ng mnh m i vi s pht trin kinh t, nhng khng lm thay i c tin trnh pht trin khch quan ca x hi. Xt n cng, nhn t kinh t ng vai tr quyt nh i vi kin trc thng tng. Nu kin trc thng tng km hm pht trin kinh t th sm hay mun, bng cch ny hay cch khc, kin trc thng tng c s c thay th bng kin trc thng tng mi tin b thc y kinh t tip tc pht trin.
cc hnh thi kinh t - x hi. Cc quan h s n xu t t o thnh c s h tng ca x hi v quyt nh tt c mi quan h x hi khc1. Mi hnh thi kinh t - x hi c mt kiu quan h sn xut c trng cho n. Quan h sn xut l tiu chun khch quan phn bi t cc ch x h i. . Kin trc thng tng c hnh thnh v pht trin ph hp vi c s h tng, nhng n li l cng c bo v, duy tr v pht trin c s h tng sinh ra n. Ngoi cc mt c bn nu trn, cc hnh thi kinh t - x hi cn c quan h v gia nh, dn tc v cc quan h x hi khc. Cc quan h u gn b cht ch vi quan h sn xut, bin i cng vi s bin i ca quan h sn xut.
2. ngha phng php lun ca phm tr hnh thi kinh t - x hi a) S pht trin ca cc hnh thi kinh t - x hi l qu trnh lch s t nhin
X hi loi ngi pht trin tri qua nhiu hnh thi kinh t - x hi ni tip nhau. Trn c s pht hin ra cc quy lut vn ng pht trin khch quan ca x hi, C.Mc i n kt lun: "S pht trin ca nhng hnh thi kinh t - x hi l mt qu trnh lch s - t nhin"2. Hnh thi kinh t - x hi l mt h thng, trong , cc mt khng ngng tc ng qua li ln nhau to thnh cc quy lut vn ng, pht trin khch quan ca x hi. l quy lut v s ph hp ca quan h sn xut vi trnh pht trin ca lc lng sn xut, quy lut c s h tng quyt nh kin trc thng tng v cc quy lut x hi khc. Chnh s tc ng ca cc quy lut khch quan m cc hnh thi kinh t - x hi vn ng pht trin t thp n cao. Ngun gc su xa ca s vn ng pht trin ca x hi l s pht trin ca lc lng sn xut. Chnh s pht trin ca lc lng sn xut quyt nh, lm thay i quan h sn xut. n lt mnh, quan h sn xut thay i s lm cho kin trc thng tng thay i theo, v do m hnh thi kinh t - x hi c c thay th bng hnh thi kinh t - x hi mi cao hn, tin b hn. Qu trnh din ra mt cch khch quan ch khng phi theo mun ch quan. V.I.Lnin vit: "Ch c em quy nhng quan h x hi vo nhng quan h sn xut, v em quy nhng quan h sn xut vo trnh ca nhng lc lng sn xut th ngi ta mi c c mt c s vng chc quan nim s pht trin ca nhng hnh thi x hi l mt qu trnh lch s - t nhin"1. S tc ng ca cc quy lut khch quan lm cho cc hnh thi kinh t - x hi pht trin thay th nhau t thp n cao - l con ng pht trin chung ca nhn loi. Song, con ng pht trin ca mi dn tc khng ch b chi phi bi cc quy lut
1. Xem V.I.Lnin: Ton tp, Nxb. Tin b, Mtxcva, 1974, t.1, tr. 159. 2. C.Mc v Ph.ngghen: Ton tp, Nxb. Chnh tr quc gia, H Ni, 1993, t.23, tr. 21.
1
. V.I.Lnin: Ton tp, Nxb. Tin b, Mtxcva, 1974, t.1, tr. 163.
158
chung, m cn b tc ng bi cc iu kin v t nhin, v chnh tr, v truyn thng vn ha, v iu kin quc t, v.v.. Chnh v vy, lch s pht trin ca nhn loi ht sc phong ph, a dng. Mi dn tc u c nt c o ring trong lch s pht trin ca mnh. C nhng dn tc ln lt tri qua cc hnh thi kinh t - x hi t thp n cao; nhng cng c nhng dn tc b qua mt hay mt s hnh thi kinh t - x hi no . Tuy nhin, vic b qua cng din ra theo mt qu trnh lch s - t nhin ch khng phi theo mun ch quan. Nh vy, qu trnh lch s - t nhin ca s pht trin x hi chng nhng din ra bng con ng pht trin tun t, m cn bao hm c s b qua, trong nhng iu kin nht nh, mt hoc mt vi hnh thi kinh t - x hi nht nh.
159
l phng php thc s khoa hc nhn thc mt cch ng n v i sng x hi. ng nhin, hc thuyt "khng bao gi c tham vng gii thch tt c, m ch c mun vch ra mt phng php... "duy nht khoa hc" gii thch lch s"2. Gn y, c nhng quan im i n ph nhn hc thuyt hnh thi kinh t - x hi v cho rng phi thay th bng cch tip cn vn minh. Cch tip cn ny phn chia lch s pht trin nhn loi thnh vn minh nng nghip, vn minh cng nghip, vn minh hu cng nghip (hay vn minh tin hc, vn minh tr tu). Thc cht y l phn chia da vo cc trnh pht trin kinh t, da vo trnh khoa hc v cng ngh. R rng, cch tip cn ny khng th thay th c hc thuyt hnh thi kinh t - x hi, n khng vch ra mi quan h gia cc mt trong i sng x hi v cc quy lut vn ng, pht trin ca x hi t thp n cao.
160
c s qun l ca Nh nc theo nh hng x hi ch ngha; chnh l nn kinh t th trng nh hng x hi ch ngha"2. Theo quan im ca ng ta, "kinh t th trng nh hng x hi ch ngha c nhiu hnh thc s hu, nhiu thnh phn kinh t, trong kinh t nh nc gi vai tr ch o; kinh t nh nc cng vi kinh t tp th ngy cng tr thnh nn tng vng chc"2. Xy dng v pht trin nn kinh t th trng nh hng x hi ch ngha va ph hp vi xu hng pht trin chung ca nhn loi, va ph hp vi yu cu pht trin ca lc lng sn xut nc ta; vi yu cu ca qu trnh xy dng nn kinh t c lp, t ch kt hp vi ch ng hi nhp kinh t quc t. Nc ta tin ln ch ngha x hi t mt nn kinh t ph bin l sn xut nh, lao ng th cng l ph bin. Chnh v vy, chng ta phi tin hnh cng nghip ha, hin i ha. Trong thi i ngy nay, cng nghip ha phi gn lin vi hin i ha. Cng nghip ha, hin i ha nc ta l nhm xy dng c s vt cht k thut cho ch ngha x hi. l nhim v trung tm trong sut thi k qu tin ln ch ngha x hi nc ta. Gn lin vi pht trin kinh t, xy dng nn kinh t th trng nh hng x hi ch ngha, y mnh cng nghip ha, hin i ha t nc, phi khng ngng i mi h thng chnh tr, nng cao vai tr lnh o v sc chin u ca ng, xy dng Nh nc php quyn x hi ch ngha, nng cao vai tr ca cc t chc qun chng, pht huy sc mnh i on kt ton dn trong s nghip xy dng v bo v T quc. ng thi vi pht trin kinh t, phi pht trin vn ha, xy dng nn vn ha tin tin m bn sc dn tc nhm khng ngng nng cao i sng tinh thn ca nhn dn; pht trin gio dc v o to nhm nng cao dn tr, o to nhn lc v bi dng nhn ti; gii quyt tt cc vn x hi, thc hin cng bng x hi nhm thc hin mc tiu: "Dn giu, nc mnh, x hi cng bng, dn ch, vn minh". Cu hi n tp 1. Ti sao ni sn xut vt cht l nhn t quyt nh s tn ti v pht trin ca x hi. T rt ra ngha phng php lun g? 2. Phn tch ni dung quy lut quan h sn xut phi ph hp vi trnh ca lc lng sn xut? 3. Phn tch mi quan h gia c s h tng v kin trc thng tng. 4. Hnh thi kinh t - x hi l g? V sao ni s pht trin ca hnh thi kinh t x hi l mt qu trnh lch s t nhin? 5. Vn dng hc thuyt hnh thi kinh t - x hi vo s nghip xy dng ch ngha x hi Vit Nam hin nay?
2 2
161
Chng XI Giai cp v dn tc
I- Nhng hnh thc cng ng ngi trong lch s
1. Nhng hnh thc cng ng ngi trc dn tc
tn ti v pht trin, con ngi phi gn kt vi nhau thnh nhng cng ng. Trong qu trnh pht trin ca x hi, trc khi dn tc ra i, cc hnh thc cng ng ngi cng bin i t th tc n b lc, b tc.
a) Th tc
L cng ng ngi (gm khong vi trm ngi) c cng mt huyt thng. Th tc l mt n v sn xut v l mt hnh thc tn ti c bn ca x hi nguyn thu. Do trnh ca lc lng sn xut cha pht trin, ngun sng ch yu da vo trng trt v chn nui, v vy vai tr ca ngi ph n trong th tc c mt v tr c bit. Ch qun hn thi k u v a v c tn ca ngi ph n trong sn xut chnh l c s hnh thnh hnh thc th tc mu quyn u tin trong lch s. S pht trin ca lc lng sn xut lm thay i v tr ca ngi n ng trong ch th tc. Hnh thc th tc ph quyn ra i thay th hnh thc th tc mu quyn. Th tc l hnh thc cng ng ngi u tin trong lch s. Ngoi c trng chung v huyt thng l ch yu, th tc cn c nhng quan h cng ng v ngn ng, tp qun, tn ngng, vn ha. Mi th tc c khu vc c tr, vng sn bt v tn gi ring. C s tn ti v kinh t ca th tc l quyn s hu chung v t liu sn xut v ti sn. H cng lao ng v mi sn phm c chia u cho tt c cc thnh vin trong th tc. Lnh o th tc l mt hi ng th tc, ng u l tc trng c mi ngi bu ra. Vic qun l iu hnh th tc da trn ngh quyt ca hi ngh th tc gm cc nam n thnh nin trong th tc. Khi tc trng c bu, cc thnh vin trong th tc tn knh v chp hnh s iu khin ca tc trng mt cch t nguyn.
b) B lc
L mt tp hp dn c c to thnh t nhiu th tc do c quan h huyt thng hoc quan h hn nhn lin kt vi nhau, trong c mt th tc gc to thnh b lc gi l bo tc. c trng ca b lc l c cng ngn ng, phong tc tp qun, vn ha, tn
162
ngng v cng chung sng trn mt vng lnh th. Mc d cha tht s n nh nhng vic xc lp ch quyn v mt lnh th l c trng mi ca b lc so vi th tc. B lc c hnh thc s hu cao hn th tc. Ngoi s hu ring ca th tc, b lc cn c nhng s hu khc bao gm vng lnh th, ni trng trt, sn bt v chn nui... Lnh o b lc l mt hi ng cc tc trng. Trong b lc c mt th lnh ti cao nhng mi quyn hnh qun l b lc u do hi ngh ca hi ng cc tc trng v th lnh qun s quyt nh. Hnh thc pht trin cao nht ca b lc l lin minh b lc c hnh thnh t s lin kt nhiu b lc. Trong x hi nguyn thu, b lc l hnh thc tt nht pht trin sn xut. Chnh trong thi k ny, cng c sn xut bng kim loi c hnh thnh to nn hnh thc phn cng lao ng x hi u tin gia trng trt v chn nui, nng nghip vi th cng nghip... l tin khch quan ca s xut hin s hu t nhn. Da trn s hu t nhn, b tc ra i thay th cho hnh thc b lc v lin minh cc b lc.
c) B tc
L mt cng ng dn c c hnh thnh t s lin kt ca nhiu b lc v lin minh cc b lc trn cng mt vng lnh th nht nh. B tc ng o hn b lc. Mi b tc c tn gi v c nhng c im v kinh t, vn ha ring. Khc vi b lc v th tc, b tc c vng lnh th tng i n nh, dn c a dng v an xen, a ngn ng v vn ha, trong ngn ng ca b lc no chim v tr trung tm ca s giao lu v pht trin kinh t s tr thnh ngn ng chung ca c b tc. Thi k hnh thnh b tc l thi k nh du s tan r hon ton ca x hi cng x nguyn thu; s hu t nhn v ch t hu ra i thay th s hu tp th ca th tc, b lc. Nh nc, t chc chnh tr x hi c giai cp u tin c hnh thnh. Phm vi thng tr ca nh nc c th khng trng vi b tc. C nh nc mt b tc, cng c nh nc nhiu b tc, sc tc. S xut hin nh nc gp phn rt quan trng vo qu trnh pht trin kinh t - x hi, thc y s thng nht v kinh t v vn ha, m rng giao lu gia cc b tc... Di tc ng ca cc quan h mi; c bit l quan h giao lu v kinh t, khun kh cht hp ca b tc khng cn thch hp cho s pht tri n. Nh ng nhn t khch quan trn y thc y qu trnh hnh thnh mt cng ng ngi mi thay th b tc, l s xut hin dn tc.
2. Dn tc
L mt cng ng dn c hnh thnh t mt b tc hoc t s lin kt ca tt c cc b tc sng trn cng mt vng lnh th. C ng nh b t c, dn t c l hnh th c c ng ng ngi gn lin vi x hi c giai cp, c cc th ch chnh tr v nh nc. Nu trong b tc cc cng ng dn c lin kt vi nhau cha da trn nhng nguyn tc php l, cha thc s l mt cng ng dn c n nh v bn vng; th
163
ngc li, dn tc l mt cng ng dn c c tnh thng nht cao, n nh v tng i bn vng da trn nhng nguyn tc php l cao. Do c im pht trin ca nn kinh t th trng, giai cp t sn ngy cng xo b s phn tn v t liu sn xut, v ti sn v v dn c, lin minh ca cc b tc vi nhng li ch, lut l, chnh ph v cc vng ct c lnh th ring khc nhau, phi nhng bc cho s hnh thnh "... mt dn tc thng nht, c mt chnh ph thng nht, mt lut php thng nht, mt li ch dn tc thng nht, c tnh giai cp v mt hng ro thu quan thng nht"1. Nh v y, dn t c l m t c ng ng dn c g m c nhng c im chung thng nht rt cht ch: - Th nht, cng ng v lnh th Lnh th l s biu hin c th v mt ch quyn ca mt dn tc trong quan h vi cc quc gia dn tc khc. Lnh th bao gm ch quyn c v vng t, vng tri, vng bin v cc hi o, thm lc a... Trong mt quc gia nhiu dn tc th lnh th quc gia gm lnh th ca tt c cc dn tc thuc quc gia y hp thnh. Ch quyn quc gia dn tc v lnh th l kt qu lao ng kin to ca c mt dn tc trong sut qu trnh hnh thnh dn tc. N c th ch bng lut php quc gia v quc t. Lnh th l ch quyn khng th chia ct, l ni sinh tn pht trin v l nn tng hnh thnh nn t quc ca mi quc gia dn tc. - Th hai, cng ng v kinh t Cng ng chung v kinh t l nhn t bo m cho s tn ti v thng nht ca mi quc gia dn tc. C.Mc v Ph.ngghen chng minh rng, ng lc gn kt cc dn tc thnh mt nh nc, mt quc gia thng nht chnh l yu t kinh t. Trong mi mt dn tc thng tn ti nhiu giai cp, nhiu tng lp x hi c li ch ring khc nhau, thm ch i lp nhau. Mc d vy, trong s khc bit y vn phi c nhng tng ng nht nh v mt li ch. Lch s cho thy, s tng ng v ph hp v li ch cng ln, tnh thng nht ca dn tc cng cao, s cch bit v i lp v li ch gia cc b tc dn tc cng cao, nguy c tan r dn tc cng ln. Mt quc gia thng nht, mt dn tc thng nht phi c bo m v phi da trn c s cng ng chung v kinh t. Tnh thng nht, tnh tng ng v n nh chung v kinh t lun lun l nhn t bo m cho s thng nht ca mi quc gia dn tc. - Th ba, cng ng v ngn ng Ngn ng l cng c quan trng nht trong giao tip ca cc dn tc. Mi dn tc u c ngn ng ring ca dn tc mnh, nhng trong mt quc gia nhiu dn tc bao gi cng c mt ngn ng chung thng nht. Ngn ng c chn lm ngn ng thng nht thng l sn phm v l kt qu tt yu ca mt qu trnh pht trin lu di v
1. C. Mc v Ph.ngghen: Ton tp, Nxb. Chnh tr quc gia, H Ni, 1995, t.4, tr. 603.
164
kinh t - x hi ca cc dn tc trong mt quc gia. X hi cng pht trin, ngn ng cng phong ph. Mt dn tc c th s dng nhiu loi ngn ng trong quan h v giao tip vi cc quc gia dn tc khc, nhng ting m - ngn ng chung ca mt dn tc, mt quc gia thng nht l c trng bn cht v l nhn t kt ni cc dn tc thnh mt quc gia c ch quyn. Ngn ng l nn tng vn ha, ng thi l di sn tinh thn ca mi dn tc. - Th t, cng ng v vn ha, v tm l Vn ha l yu t c bit trong s gn kt cng ng dn tc thnh mt khi thng nht. Lch s pht trin vn ha ca mi dn tc rt phong ph v a dng. Ngay t thi nguyn thu, mi th tc, b lc, b tc... c nhng iu kin sinh sng ring, nn vn ha cng c nhng sc thi ring. Vn ha ca mt dn tc phn nh khi qut tnh a dng chung ca cc sc tc, cc cng ng dn c trn cng mt vng lnh th. c trng chung ca vn ha dn tc l thng nht trong tnh a dng. N c cht lc tri di trong sut lch s u tranh sinh tn ca mi dn tc. Trong qu trnh pht trin, cc thnh vin ca dn tc thuc cc tng lp x hi khc nhau, mt mt gi gn bo v nhng di sn vn ha ring ca mnh, mt khc tham gia vo s sng to ra nhng gi tr vn ha chung ca c cng ng. X hi cng pht trin nhu cu v vn ha cng cao. Hn th na, vn ha cn l ng lc ca s pht trin, l cng c bo v c lp v ch quyn ca mi quc gia. u tranh bo v ch quyn dn tc phi c th hin thng qua cuc u tranh chng li nguy c ng ha v vn ha. Giao lu vn ha gia cc dn tc va l nhu cu, va l ng lc khng th thiu c ca s pht trin. Thng qua giao lu v vn ha, mi dn tc t nng mnh ln, t hon thin mnh nh hc hi nhng tinh hoa vn ha ca dn tc khc. Trong x hi c giai cp, mi giai cp c nhng iu kin vt cht ring nn vn ha cng khng ng nht. Mc d vy, cc giai cp, cc lc lng x hi y vn phi chu s tc ng v chi phi bi nhng yu t vn ha chung ca cng ng. Mi dn tc cn c tm l li sng v nhng nt tnh cch ring. Tm l v nt tnh cch ring ca mi dn tc trc ht l s phn nh nhng iu kin kinh t, iu kin a l, dn c v nt c th vn ha ring ca dn tc y. Cng ng v lnh th, cng ng v kinh t, cng ng v ngn ng, v vn ha, tm l v tnh cch l bn c trng khng th thiu ca mi dn tc. chnh l nhng yu t c mi quan h ni lc mnh m. N va kt dnh dn tc thnh mt khi va to ra ng lc lin kt v pht trin cho mi quc gia dn tc. Vi nhng c trng trn, dn tc hnh thnh thng gn lin vi qu trnh hnh thnh v pht trin ca giai cp t sn v ch ngha t bn, song cng c nhng dn tc hnh thnh khng gn vi s ra i ca ch ngha t bn. Vit Nam v Triu Tin l mt v d. Cc hnh thc cng ng chung ca dn tc c vai tr rt to ln i vi s pht trin ca con ngi v x hi. Dn tc hnh thnh thc s to ra ng lc cho s pht trin. u tranh chng li s n dch v p bc dn tc chnh l u tranh v s pht
165
166
khc bit y t n khng to ra s i lp v mt x hi. Ch c nhng giai cp xut pht t s khc bit cn bn v li ch mi to ra nhng xung t x hi mang tnh cht i khng. Mc ch ra rng: "S tn ti ca cc giai cp ch gn vi nhng giai on pht trin lch s nht nh ca sn xut"1. S phn chia mt x hi thnh giai cp trc ht l do nguyn nhn kinh t. Trong x hi nguyn thu, lc lng sn xut cha pht trin, nng sut lao ng rt thp, sn phm lm ra cha nui sng ngi nguyn thu. tn ti h phi sng nng ta vo nhau theo by n l thuc nhiu vo t nhin, giai cp cha xut hin. Sn xut ngy cng pht trin vi s pht trin ca lc lng sn xut. Cng c sn xut bng kim loi ra i thay th cng c bng , nng sut lao ng nh tng ln ng k, phn cng lao ng x hi tng bc hnh thnh, ca ci d tha xut hin, nhng ngi c chc quyn trong cc th tc, b lc chim ot ca ci d tha lm ca ring; ch t hu ra i, bt bnh ng v kinh t ny sinh trong ni b cng x, chnh l c s ca s xut hin giai cp. Do c ca ci d tha, t binh bt c trong cc cuc chin tranh khng b git nh trc. H c s dng lm n l phc v nhng ngi giu v c a v trong x hi, ch c giai cp chnh thc hnh thnh k t . Nh vy, s xut hin ch t hu l nguyn nhn quyt nh trc tip s ra i giai cp. S tn ti cc giai cp i khng gn vi ch chim hu n l, ch phong kin v ch t bn ch ngha. Ch ngha t bn pht trin cao li to tin khin cho s th tiu ch t hu, ci c s kinh t ca s i khng giai cp tr thnh xu th khch quan trong s pht trin x hi. l lgc khch quan ca tin trnh pht trin lch s.
c) Kt cu x hi - giai cp
Cc x hi c i khng giai cp ln lt thay th nhau trong lch s. Mi kiu x hi c kt cu x hi - giai cp ring ca n. Mi kt cu x hi - giai cp ca mt x hi nht nh bao gm hai giai cp c bn i lp nhau. l ch n v n l trong ch n l, a ch v nng n trong ch phong kin, t sn v v sn trong ch t bn ch ngha. Hai giai cp c bn ca mi ch kinh t - x hi l sn phm ch thc ca ch kinh t - x hi , ng thi l nhng giai cp quyt nh s tn ti, s pht trin ca h thng sn xut trong x hi . Giai cp thng tr l giai cp tiu biu cho bn cht ca ch kinh t - x hi ang tn ti. Ngoi hai giai cp c bn, mi kt cu x hi - giai cp cn bao gm mt s giai cp khng c bn v tng lp trung gian. Trong nhng tp on x hi ny c tp on l tn d ca phng thc sn xut c (nh n l trong bui u ca x hi t bn), c tp on l mm mng ca phng thc sn xut tng lai (nh giai cp t sn v giai cp cng nhn cng trng th cng trong giai on cui ca x hi phong kin). Ngoi ra bt c x hi c giai cp no cng c mt
1. C. Mc v Ph.ngghen: Ton tp, Nxb. Chnh tr quc gia, H Ni, 1995, t.28, tr. 662.
167
s tng lp trung gian l sn phm ca chnh phng thc sn xut ang thng tr, l kt qu ca qu trnh phn ha x hi khng ngng din ra trong x hi. l tng lp bnh dn trong x hi n l, cc tng lp tiu t sn thnh th v nng thn trong x hi t bn. X hi c giai cp no cng tn ti mt tng lp x hi c vai tr quan trng v kinh t, x hi, chnh tr, vn ha, l tng lp tr thc.
168
cng trong lch s x hi c giai cp. N l cuc u tranh khc v cht so vi cc cuc u tranh trc trong lch s. Bi v mc tiu ca n l thay i v cn bn s hu t nhn bng s hu x hi. Trc khi ginh c chnh quyn, ni dung ca u tranh giai cp gia giai cp v sn v giai cp t sn l u tranh kinh t, u tranh t tng, u tranh chnh tr. Sau khi ginh chnh quyn, thit lp nn chuyn chnh ca giai cp v sn, mc tiu v hnh thc u tranh giai cp cng thay i. V.I.Lnin vit "Trong iu kin chuyn chnh v sn, nhng hnh thc u tranh giai cp ca giai cp v sn khng th ging nh trc c"1. Trong cuc u tranh ny, giai cp v sn phi bit cch s dng tng hp mi ngun lc, vn dng linh hot cc hnh thc u tranh. Mc tiu ca cuc u tranh ny l gi vng thnh qu cch mng, xy dng v cng c chnh quyn ca nhn dn; t chc qun l sn xut, qun l x hi, bo m to ra mt nng sut lao ng x hi cao hn, trn c s th tiu ch ngi bc lt ngi, xy dng mt x hi mi, cng bng, dn ch v vn minh. V vy, trong khi khng nh rng "u tranh giai cp tt yu dn n chuyn chnh v sn", C. Mc cng ch r: "bn thn nn chuyn chnh ny ch l bc qu tin ti th tiu mi giai cp v tin ti x hi khng c giai cp"2. Vit Nam, u tranh giai cp trong giai on qu hin nay cng l mt tt yu. Ni dung ch yu ca u tranh giai cp trong giai on hin nay nc ta l thc hin thng li s nghip cng nghip ha, hin i ha theo nh hng x hi ch ngha, khc phc tnh trng nc ngho, km pht trin, thc hin cng bng x hi, chng p bc, bt cng, u tranh ngn chn, khc phc nhng t tng v hnh ng tiu cc, sai tri, u tranh lm tht bi mi m mu v hnh ng chng ph ca cc th lc th ch; bo v c lp dn tc, xy dng nc ta thnh mt nc x hi ch ngha phn vinh, nhn dn hnh phc. ng thi ng ta cng khng nh: ng lc ch yu pht trin t nc l i on kt ton dn trn c s lin minh gia cng nhn vi nng dn v tr thc do ng lnh o, kt hp hi ho cc li ch c nhn, tp th v x hi, pht huy mi tim nng v ngun lc ca cc thnh phn kinh t, ca ton x hi.
169
S khng hiu c bn cht ca vn dn tc, mi quan h phc tp gia giai cp v dn tc nu khng nhn r vai tr ca nhn t kinh t - x hi, ca nhn t giai cp. Quan h giai cp - vi t cch l sn phm trc tip ca phng thc sn xut trong x hi c giai cp - l nhn t xt n cng c vai tr quyt nh i vi s hnh thnh dn tc, i vi xu hng pht trin ca dn tc, quy nh tnh cht mi quan h gia cc dn tc. Bn cht x hi ca dn tc c quy nh bi phng thc sn xut thng tr trong dn tc, bi quan h giai cp do phng thc sn xut y sn sinh ra. p bc giai cp l nguyn nhn cn bn, su xa ca p bc dn tc. Hin tng dn tc ny thng tr, p bc dn tc khc trong lch s, v thc cht l giai cp thng tr ca dn tc ny p bc bc lt dn tc khc m b phn b p bc, bc lt nng n nht l nhn dn lao ng. Nhn t giai cp l nhn t c bn trong phong tro gii phng dn tc. Giai cp no lnh o phong tro; nhng giai cp, lin minh giai cp no l lc lng nng ct ca phong tro l nhng vn trng yu ca cch mng gii phng dn tc. Trong khi nhn mnh vai tr ca nhn t giai cp, trit hc Mc - Lnin khng xem nh nhn t dn tc. Vn dn tc l mt trong nhng vn quan trng hng u ca cch mng v sn song n ch c nhn thc v gii quyt ng n trn lp trng ca giai cp cch mng nht - giai cp cng nhn. Cuc u tranh ca giai cp cng nhn v bn cht mang tnh cht quc t v on kt quc t l mt trong nhng nhn t quyt nh thng li cui cng ca s nghip gii phng nhng ngi lao ng. C. Mc - ngghen v V.I. Lnin thng xuyn nhn mnh rng giai cp cng nhn cc nc, trc ht l cc nc t bn ln, phi thot khi nhng thin kin ca ch ngha dn tc t sn. Cc nh sng lp ch ngha Mc - Lnin ch r rng ng ca giai cp cng nhn khng lc no c coi nh vic gio dc ch ngha quc t chn chnh cho qun chng nhn dn, nhng giai cp cng nhn khng c qun rng cuc u tranh gii phng ca h c tnh cht dn tc. Dn tc l a bn trc tip ca cuc u tranh giai cp ca giai cp cng nhn. V vy, "giai cp v sn mi nc trc ht phi ginh ly chnh quyn, phi t vn ln thnh giai cp dn tc, phi t mnh tr thnh dn tc"1. Nu nh p bc giai cp l nguyn nhn su xa ca p bc dn tc th p bc dn tc tc ng mnh m tr li i vi p bc giai cp. N nui dng p bc giai cp v lm su sc thm p bc giai cp. T gia th k XIX, C.Mc phn tch cho thy vic Anh thng tr Ailen khng lm nh bt ch p bc giai cp Anh m tri li cn lm cho n trm trng thm. ng nhn mnh rng: mt dn tc i p bc dn tc khc, dn tc y khng th c t do c. Tc ng tr li ca p bc dn tc i vi p bc giai cp ( "chnh quc") cng th hin r trong thi i quc ch ngha. Ch ngha quc phi ly vic bc lt cc dn tc chm pht trin lm tin tn ti
1. C.Mc v Ph.ngghen: Ton tp, Nxb.Chnh tr quc gia, H Ni, 1995, t.4, tr.623-624.
170
ca n. Mi quan h gia u tranh giai cp v u tranh dn tc khng phi ch c mt chiu l u tranh giai cp tc ng vo u tranh dn tc m cn c chiu ngc li: u tranh dn tc tc ng vo u tranh giai cp. Nu dn tc cha c c lp thng nht th giai cp i biu cho phng thc sn xut mi mun tr thnh "giai cp dn tc" phi i u trong cch mng gii phng dn tc, phi thc hin trc tin nhim v khi phc c lp, thng nht dn tc. V vy, thnh qu u tin ca cch mng t sn gia th k XIX cc nc Italia, c, o, Ba Lan l c lp, thng nht dn tc. Giai cp t sn khi cn l giai cp cch mng nu cao vn dn tc tp hp qun chng u tranh ginh v gi chnh quyn t sn. Khi giai cp t sn tr thnh giai cp thng tr th "li ch dn tc" m giai cp t sn nu ln ngy cng l r thc cht ca n l li ch t sn, ch yu l li ch ca i t sn. Trong thi i quc ch ngha, cc cuc u tranh gii phng dn tc c vai tr ht sc to ln i vi s nghip cch mng ca giai cp cng nhn trn ton th gii. T tng bin chng v gii quyt mi quan h gia u tranh gii phng dn tc v u tranh gii phng giai cp trn phm vi ton cu cng nh trong tng quc gia dn tc trong thi i quc ch ngha l mt b phn quan trng ca ch ngha Lnin. Nm 1920, V.I.Lnin a ra khu hiu ni ting m ngy nay vn gi nguyn gi tr: "V sn tt c cc nc v cc dn tc b p bc on kt li". ng nh gi ng n vai tr cch mng c ngha thi i ca cc dn tc b p bc, ch ra s mnh lch s ca giai cp cng nhn, cc dn tc b p bc l nm ngn c dn tc lnh o qun chng lm cch mng. ng thi ng cn ch r nhim v ca giai cp cng nhn cc nc t bn, quc l v li ch cn bn ca chnh mnh, phi ra sc ng h cch mng gii phng dn tc. Mun a phong tro cch mng tin ln, giai cp cng nhn mi nc v chnh ng ca n phi t mnh chng t l ngi i biu chn chnh ca dn tc, phi kt hp cht ch li ch giai cp v li ch dn tc, u tranh giai cp v u tranh dn tc.
171
ng n, bit pht huy nhn t bn trong v iu kin quc t, nm vng thi c, th cch mng nc thuc a c th thnh cng trc cch mng "chnh quc". Mt trong nhng bi hc ln nht ca cch mng Vit Nam l bi hc v s kt hp cht ch nhun nhuyn u tranh giai cp v u tranh dn tc, gii phng dn tc v gii phng x hi. l im ct li ca t tng H Ch Minh. Quan im ca giai cp cng nhn i vi vn giai cp dn tc cn th hin vic gii quyt ng n mi quan h dn tc v quc t, li ch dn tc v li ch quc t, gia m rng giao lu quc t vi gi gn c lp, bn sc dn tc. Li ch dn tc chn chnh v li ch quc t ca giai cp cng nhn v nhn dn lao ng cc nc khng i lp nhau m thng nht vi nhau. ng cch mng chn chnh ca giai cp cng nhn, ch trng tng cng s hiu bit ln nhau, s on kt cc dn tc trn th gii trong cuc u tranh v ho bnh, c lp dn tc v tin b x hi, kin quyt chng mi biu hin ca ch ngha svanh ch k dn tc, ch ngha b quyn p dt cho cc dn tc ci trt t th gii phc v cho li ch ch k ca mt nc nay mt nhm nc c u th v kinh t, qun s v thng tin. Trong lch s u tranh gii phng dn tc v xy dng x hi mi theo ng li ch ngha Mc - Lnin v t tng H Ch Minh, nhn dn Vit Nam ngy cng thu c nhng thng li to ln c ngha lch s. l thng li ca ng li nm vng ngn c c lp dn tc v ch ngha x hi. Cu hi n tp 1. Phn tch nh ngha giai cp ca Lnin? 2. u tranh giai cp l g? Cc hnh thc c bn ca u tranh giai cp? 3. Ti sao c th ni u tranh giai cp l mt trong nhng ng lc pht trin ca x hi c giai cp? 4. Phn tch mi quan h gia giai cp v dn tc trong thi i ngy nay? 5. Quan im ca ng ta v c im v ni dung ca u tranh giai cp nc ta hin nay? 6. Nu ln ci mi v quan h giai cp - dn tc trong t tng H Ch Minh.
172
I- Nh nc
1. Ngun gc v bn cht ca nh nc a) Ngun gc ca nh nc
Lch s cho thy khng phi khi no x hi cng c nh nc. Trong x hi nguyn thu, do kinh t cn thp km, cha c s phn ha giai cp, cho nn cha c nh nc. ng u cc th tc v b lc l cc tc trng do nhn dn bu ra, quyn lc ca nhng ngi ng u thuc v uy tn v o c, vic iu chnh cc quan h x hi c thc hin bng nhng quy tc chung. Trong tay h khng c v khng cn mt cng c cng bc c bit no. Lc lng sn xut pht trin dn n s ra i ch t hu v t x hi phn chia thnh cc giai cp i khng v cuc u tranh giai cp khng th iu ho c xut hin. iu dn n nguy c cc giai cp chng nhng tiu dit ln nhau m cn tiu dit lun c x hi. thm ho khng din ra, mt c quan quyn lc c bit ra i. l nh nc. Nh nc u tin trong lch s l nh nc chim hu n l, xut hin trong cuc u tranh khng iu ho gia giai cp ch n v giai cp n l. Tip l nh nc phong kin, nh nc t sn. Nguyn nhn trc tip ca s xut hin nh nc l mu thun giai cp khng th iu ho c. ng nh V.I.Lnin nhn nh: "Nh nc l sn phm v biu hin ca nhng mu thun giai cp khng th iu ho c. Bt c u, h lc no v chng no m, v mt khch quan, nhng mu thun giai cp khng th iu ho c, th nh nc xut hin. V ngc li: s tn ti ca nh nc chng t rng nhng mu thun giai cp l khng th iu ho c"1. Nh nc ch ra i, tn ti trong mt giai on nht nh ca s pht trin x hi v s mt i khi nhng c s tn ti ca n khng cn na.
b) Bn cht ca nh nc
Nh nc ra i ta h ng ngoi x hi, lm cho x hi tn ti trong vng trt t nht nh nhng trn thc t, ch giai cp c th lc nht - giai cp thng tr v kinh t mi c iu kin lp ra v s dng b my nh nc. Nh c nh nc, giai cp ny cng tr thnh giai cp thng tr v mt chnh tr, v do c thm nhng
1. V.I.Lnin: Ton tp, Nxb. Tin b, Mtxcva, 1976, t.33, tr. 9.
173
phng tin mi n p v bc lt giai cp khc. V th, v bn cht Nh nc chng qua ch l mt b my ca mt giai cp ny dng trn p mt giai cp khc1, l b my dng duy tr s thng tr ca giai cp ny i vi giai cp khc, l c quan quyn lc ca mt giai cp i vi ton x hi, l cng c chuyn chnh ca mt giai cp. Khng c v khng th c nh nc ng trn cc giai cp hoc nh nc chung cho mi giai cp. Nh nc chnh l mt b my do giai cp thng tr v kinh t thit lp ra nhm hp php ha v cng c s p bc ca chng i vi qun chng lao ng. Giai cp thng tr s dng b my nh nc n p, cng bc cc giai cp khc trong khun kh li ch ca giai cp thng tr. l bn cht ca nh nc theo nguyn ngha, tc nh nc ca giai cp bc lt. Theo bn cht , nh nc khng th l lc lng iu ha s xung t giai cp, m tri li, n cng lm cho mu thun giai cp ngy cng gay gt. Cng theo bn cht , nh nc l b my quan trng nht ca kin trc thng tng trong x hi c giai cp. Tt c nhng hot ng chnh tr, vn ha, x hi do nh nc tin hnh, xt cho cng, u xut pht t li ch ca giai cp thng tr. Thc t lch s chng minh rng, cho d c che giu di hnh thc tinh vi nh th no, cho d c b khc x qua nhng lng knh phc tp ra sao, nh nc trong mi x hi c giai cp i khng cng ch l cng c bo v li ch ca giai cp thng tr. Tuy nhin cng c trng hp, nh nc gi c mt mc c lp no i vi c hai giai cp i ch, khi cuc u tranh gia chng t ti th cn bng nht nh; hoc nh nc cng c th thc hin s tha hip v quyn li tm thi gia nhng giai cp chng li mt giai cp khc. Nhng trng hp trn l c tnh cht ngoi l v tm thi. S pht trin ca nn kinh t - x hi ni chung v ca cuc u tranh giai cp ni ring s ph v th cn bng gia cc giai cp th ch vi nhau, s ph v s tho hip tm thi gia cc giai cp vi nhau v tt yu s tp trung quyn lc vo tay mt giai cp nht nh.
2. c trng c bn ca nh nc
Cc nh nc c t chc mt cch khc nhau. Song, bt k nh nc no cng c ba c trng c bn sau:
C. Mc v ngghen: Ton tp, Nxb. Chnh tr quc gia, H Ni, 1995, t.22, tr. 290 - 291.
174
3. Chc nng c bn ca nh nc
Bn cht giai cp ca nh nc c th hin cc chc nng ca n. Ty theo gc khc nhau, chc nng ca nh nc c phn chia khc nhau. Di gc tnh cht ca quyn lc chnh tr, nh nc c chc nng thng tr chnh tr ca giai cp v chc nng x hi. Di gc phm vi tc ng ca quyn lc, nh nc c chc nng i ni v chc nng i ngoi.
175
nng x hi ca n1.
176
tiu biu l cc hnh thc lch s nh nc ch n Hy Lp v La M c i nh chnh th qun ch v chnh th cng ho, chnh th qu tc v chnh th dn ch. Cc hnh thc ny ch khc nhau v cch thc v c ch hot ng ca t chc b my nh nc, cn bn cht ca chng u l nh nc ca giai cp ch n, nhm thc hin s chuyn chnh i vi n l. Nh nc phong kin. y l nh nc ca giai cp a ch phong kin. Nh nc phong kin cng c t chc di nhiu hnh thc khc nhau. Ni chung, phng Ty, hnh thc qun ch phn quyn l hnh thc nh nc ph bin. Quyn lc nh nc c chia thnh quyn lc c lp, a phng phn tn. Mi cha phong kin l mt ng vua trn lnh th ca mnh. Mi lin h thc s gia cc cha phong kin chu u ch yu c thit lp bng cc hnh thc lin minh ca cc nh nc ct c, trong Thin Cha gio tr thnh mi quan h tinh thn thing ling gia cc tiu vng quc phong kin. phng ng (tiu biu l Trung Quc v n ), hnh thc qun ch tp quyn l hnh thc nh nc ph bin da trn ch s hu nh nc v rung t. Trong nh nc ny, quyn lc ca vua c tng cng rt mnh, hong c uy quyn tuyt i, ch ca vua l php lut. D tn ti di bt k hnh thc no, nh nc phong kin cng ch l chnh quyn ca giai cp a ch, qu tc, l c quan bo v nhng c quyn phong kin, l cng c ca giai cp a ch phong kin dng p bc, thng tr nng n. Nh nc t sn. Nh nc t sn cng c t chc di nhiu hnh thc khc nhau, nhng ni chung, ch c hai hnh thc c bn nht l hnh thc cng ho v hnh thc qun ch lp hin. Hnh thc cng ho li c t chc di nhng hnh thc khc nhau nh cng ho i ngh, cng ho Tng thng trong hnh thc cng ho i ngh l hnh thc in hnh v ph bin nht. Trong thc t, nhm thch ng vi iu kin lch s c th ca mi quc gia, cc hnh thc c th ca nh nc t sn hin i li c s khc nhau kh ln, v ch bu c, ch t chc mt vin hay hai vin, v nhim k tng thng, v s phn chia quyn lc gia tng thng v ni cc. Hnh thc ca nh nc t sn l rt phong ph nhng khng lm thay i bn cht ca n - l cng c ca giai cp t sn dng p bc thng tr giai cp v sn v qun chng lao ng bo v li ch v quyn thng tr ca giai cp t sn. ng nh V.I.Lnin ch ra: Nhng hnh thc ca nh nc t sn th ht sc khc nhau, nhng thc cht ch l mt: chung quy li th tt c nhng nh nc y, v lun th no, cng tt nhin phi l nn chuyn chnh t sn"1. Tuy nhin c th thy trc khi c nn dn ch v sn th nn dn ch t c
1. V.I.Lnin: Ton tp, Nxb. Tin b, Mtxcva, 1976, t.33, tr. 44.
177
trong ch ngha t bn l nc thang kh quan trng trong s tin ha ca nn dn ch trong lch s. S ra i ch dn ch t sn l mt bc tin v cht trong s pht trin ca nh nc. , n kt tinh c nhng gi tr dn ch c sng to ra trong thi k trc khi giai cp cng nhn cm quyn, ng thi th hin c nhng nhn t mang tnh nhn loi, mang tnh nhn dn cha ng trong mt s chun mc dn ch ang c thc hin cc nc t bn ch ngha. S pht trin hp quy lut ca cc gi tr l nhng nhn t ni ti dn ti ph nh ch ngha t bn. Nn dn ch v sn vi t cch l nn dn ch cao v cht so vi dn ch t sn cng ch ra i mt khi bit k tha, pht trin ton b nhng gi tr dn ch m loi ngi sng to ra trong lch s, c bit l nhng gi tr dn ch t c trong ch ngha t bn. Nh nc v sn. Nh nc v sn l mt kiu nh nc c bit trong lch s. Tnh cht c bit ca n trc ht l ch n ch tn ti trong thi k qu ln ch ngha cng sn, n l kiu nh nc cui cng trong lch s ca x hi loi ngi. C.Mc khng nh: "Gia x hi t bn ch ngha v x hi cng sn ch ngha l mt thi k ci bin cch mng t x hi n sang x hi kia. Thch ng vi thi k y l mt thi k qu chnh tr, v nh nc ca thi k y khng th l ci g khc hn l nn chuyn chnh cch mng ca giai cp v sn"1. S tn ti ca nh nc v sn trong thi k qu ny l tt yu v trong thi k qu x hi cn tn ti cc giai cp bc lt v cc lc lng x hi, chng chng li s nghip xy dng ch ngha x hi khin giai cp cng nhn v nhn dn lao ng phi trn p chng bng bo lc. Hn na, trong thi k qu cn c cc giai cp v tng lp trung gian khc. Do a v kinh t - x hi ca mnh, h d dao ng gia giai cp v sn v giai cp t sn, h khng th t mnh tin ln ch ngha x hi. Giai cp v sn phi tm mi cch thu ht lc lng ng o v pha mnh. y, chuyn chnh v sn ng vai tr l thit ch cn thit bo m s lnh o ca giai cp cng nhn i vi nhn dn. Tnh cht c bit ca nh nc v sn cn th hin ch chc nng c bn nht, ch yu nht ca n khng phi l chc nng bo lc m l chc nng t chc xy dng kinh t x hi. Khi cp ti vn ny, V.I.Lnin cho rng chuyn chnh v sn khng phi ch l bo lc i vi bn bc lt, v cng khng phi ch yu l bo lc m mt c bn ca n l t chc, xy dng ton din x hi mi - x hi x hi ch ngha v cng sn ch ngha. Cng v nhng tnh cht c bit nh vy ca nh nc v sn m nhng nh kinh in ca ch ngha Mc - Lnin khng nh rng nh nc v sn l mt kiu nh nc c bit trong lch s; l "nh nc khng cn nguyn ngha", l nh nc "na
1. C.Mc v Ph.ngghen: Ton tp, Nxb. Chnh tr quc gia, H Ni, 1995, t.19, tr. 47.
178
nh nc". Sau khi nhng c s kinh t, x hi ca s xut hin v tn ti ca nh nc mt i th nh nc s khng cn. S mt i ca nh nc v sn khng phi bng con ng "th tiu", "xa b" m bng con ng "t tiu vong". S tiu vong ca nh nc v sn l mt qu trnh rt lu di. Tnh cht c bit ca nh nc v sn cn th hin c s quyn lc ca nh nc - l nn tng lin minh cng - nng lm nng ct cho s lin minh vi mi tng lp nhng ngi lao ng khc trong x hi. thc hin s mnh ca mnh, giai cp cng nhn cn c s h tr, cng tc, lin minh, vng chc v ngy cng cng c vi nhng ngi lao ng khc. Do vy, chuyn chnh v sn l mt loi lin minh c bit gia giai cp cng nhn vi qun chng lao ng khng v sn. Nh nc v sn do vy phi l chnh quyn ca nhn dn, l nh nc ca dn, do dn, v dn. Cng do , ch dn ch v sn l ch dn ch theo ngha y nht ca t ny. l nn dn ch bao qut ton din mi lnh vc ca i sng x hi, n ly dn ch trn lnh vc kinh t lm c s. Ch ngha x hi khng th tn ti v pht trin c nu thiu dn ch, thiu s thc hin mt cch y v m rng khng ngng dn ch. "Pht trin dn ch n cng, tm ra nhng hnh thc ca s pht trin y, em th nghim nhng hnh thc y trong thc tin, v.v."1 l mt trong nhng nhim v cu thnh ca cch mng x hi ch ngha, l mt vn c tnh quy lut ca s pht trin v hon thin nh nc v sn. Giai cp cng nhn khng ch c s mnh lch s lnh o cuc u tranh gii phng dn tc mnh, m cn c vai tr lch s ton th gii. Do vy, chuyn chnh v sn cn phi lm ngha v quc t ca mnh, bng vic gip t mi phng din c th c cho cuc u tranh ca cc dn tc v ha bnh, c lp dn tc, dn ch v tin b x hi. Nh nc v sn l t chc, thng qua , ng ca giai cp cng nhn thc hin vai tr lnh o ca mnh i vi ton x hi. Khng c s lnh o ca ng Cng sn, nh nc khng gi c bn cht giai cp cng nhn ca mnh. Do vy, bo m vai tr lnh o ca ng Cng sn i vi nh nc l nguyn tc sng cn ca chuyn chnh v sn. S lnh o ca ng i vi nh nc khng ch l yu t bo m bn cht giai cp v sn ca nh nc, m cn l iu kin gi tnh nhn dn ca nh nc . y cng l mt tnh cht c bit ca nh nc v sn Nh nc v sn c th tn ti di cc hnh thc khc nhau. Cng x Pari nm 1871 sn sinh ra nh nc v sn kiu Cng x. Hnh thc th hai ca chuyn chnh v sn l Xvit. mt s nc, nh nc v sn cn tn ti di hnh thc nh nc dn ch nhn dn v.v.. Thc tin xy dng ch ngha x hi mang li cho nh nc v sn nhiu hnh thc mi. Tnh a dng ca nh nc ty thuc vo iu kin lch s c th ca thi
1. V.I.Lnin: Ton tp, Nxb. Tin b, Mtxcva, 1976, t.33, tr. 97.
179
im xc lp nh nc y, ty thuc vo tng quan lc lng gia cc giai cp v khi lin minh giai cp to thnh c s x hi ca nh nc, ty thuc vo nhim v kinh t chnh tr - x hi m nh nc phi thc hin, ty thuc vo truyn thng chnh tr ca dn tc. Hnh thc c th ca nh nc trong thi k qu c th rt khc nhau, nhng bn cht ca chng ch l mt: chuyn chnh cch mng ca giai cp v sn.
Nguyn nhn su xa ca cch mng x hi l mu thun gia lc lng sn xut v quan h sn xut. Lc lng sn xut pht trin n mt mc nht nh th quan h sn xut c tr nn li thi, km hm s pht trin ca cc lc lng sn xut. T ch l nhng hnh thc pht trin ca cc lc lng sn xut, nhng quan h y tr thnh nhng xing xch ca cc lc lng sn xut. Khi bt u thi i mt cuc cch mng x hi1. Trong x hi c giai cp, mu thun gia lc lng sn xut v quan h sn xut biu hin v mt x hi thnh mu thun gia giai cp cch mng, i biu cho lc lng sn xut mi vi giai cp thng tr dng mi th on, c bit l s dng cng c nh nc c trong tay bo v, duy tr quan h sn xut li thi. thay th quan h sn xut c bng quan h sn xut mi cao hn v lm cho n tr thnh quan h sn xut thng tr nhm gii phng mnh, giai cp cch mng phi tin hnh u tranh chng li giai cp thng tr, phi ginh ly chnh quyn nh nc. Do vy, cch mng x hi l nh cao ca u tranh giai cp v l bc nhy vt tt yu trong s pht trin ca x hi c giai cp; vn chnh quyn l vn c bn ca mi cuc cch mng x hi.
181
Tnh cht ca mt cuc cch mng x hi c xc nh bi nhim v gii quyt mu thun kinh t (mu thun gia lc lng sn xut v quan h sn xut) v mu thun x hi (gia giai cp b bc lt vi giai cp bc lt) tng ng. N phi gii quyt nhng mu thun giai cp no, xo b ch x hi no, xc lp ch x hi no. Chng hn, cuc cch mng 1789 Php l cuc cch mng t sn v giai cp t sn v cc tng lp lao ng do giai cp t sn lnh o thc hin nhim v lt giai cp a ch phong kin, xo b ch phong kin, xy dng ch t bn. Tnh cht v nhim v ca mt cuc cch mng x hi quy nh lc lng v ng lc ca cch mng. Lc lng ca cch mng x hi l nhng giai cp v tng lp nhn dn c li ch t nhiu gn b vi cch mng v thc y cch mng x hi pht trin. Lc lng cch mng do tnh cht ca cch mng quyt nh v cn do c nhng iu kin lch s c th ca mi cuc cch mng x hi quyt nh. C nhng cuc cch mng x hi cng mt kiu, nhng do hon cnh lch s c th trong nc v trn th gii khc nhau, nn c nhng lc lng cch mng khc nhau. ng lc ca cch mng x hi l nhng giai cp c li ch gn b cht ch v lu di i vi cch mng. Ty theo iu kin lch s c th, ng lc ca cch mng x hi cng thay i. Vai tr lnh o trong cch mng x hi thuc v giai cp ng v tr trung tm ca thi i, l giai cp i biu cho phng thc sn xut mi, l giai cp tin b nht trong s cc giai cp ang tn ti. Chng hn, giai cp t sn l giai cp lnh o trong cch mng t sn, giai cp v sn l giai cp lnh o trong cch mng v sn.
2. Quan h gia iu kin khch quan v nhn t ch quan trong cch mng x hi
Cch mng x hi ch c th n ra, vic ginh chnh quyn ch tr thnh nhim v trc tip, khi c nhng iu kin khch quan cn thit chn mui to thnh tnh th cch mng. Tnh th cch mng l s chn mui ca mu thun gia lc lng sn xut v quan h sn xut, ca mu thun giai cp trong x hi dn ti nhng o ln trong nn tng kinh t - x hi, to nn mt cuc khng hong chnh tr su sc khin cho vic thay th th ch chnh tr bng th ch chnh tr khc tin b hn nh l mt thc t khng th o ngc. Kinh nghim lch s chng minh rng nu cha c nhng iu kin khch quan cho mt cuc cch mng x hi th khng c mt n lc no ca ngi cch mng c th a cch mng n thng li. Nhng mt khi iu kin khch quan cho cuc cch mng chn mui, th vn mnh ca mt cuc cch mng li hon ton ty thuc vo nhn t ch quan v lc nhn t ch quan l nhn t ch o. Mun cho cch mng x hi n ra v ginh thng li, ngoi tnh th cch mng, cn phi c s chn mui ca nhn t ch quan v s kt hp ng n nhn t ch quan
182
vi iu kin khch quan. S chn mui ca nhn t ch quan trong cch mng x hi biu hin trnh cao ca tnh t chc, mc quyt tm n nh im ca giai cp cch mng sn sng tin hnh nhng hot ng cch mng mnh m nht, kin quyt nht lt chnh quyn ng thi, xc lp chnh quyn cch mng do giai cp lm ch th. Nhn t ch quan gn lin vi mi kiu cch mng x hi v mc pht trin ca n trong mi kiu cch mng cng rt khc nhau. Cch mng x hi khng th n ra v thng li khi iu kin khch quan khng cho php. Nhng giai cp cch mng khng th th ng ngi ch, m phi chun b lc lng v phi tc ng lm cho iu kin khch quan chn mui. V khi iu kin khch quan chn mui, tnh th cch mng xut hin th giai cp cch mng phi kp thi chp ly thi c, pht ng qun chng ng ln lm cch mng, ginh chnh quyn v tay. V.I.Lnin nhc nh ngi mcxt chn chnh phi bit kt hp tnh sng sut khoa hc hon ton trong vic phn tch tnh hnh khch quan v s tin ha khch quan, vi vic tha nhn mt cch ht sc dt khot tc dng ca ngh lc cch mng, tnh sng to cch mng v tnh ch ng cch mng ca qun chng, - v d nhin l c ca nhng c nhn, nhng tp on, nhng t chc v nhng chnh ng bit pht hin ra v thc hin s lin kt vi nhng giai cp ny hoc giai cp khc1.
1. V.I.Lnin: Ton tp, Nxb. Tin b, Mtxcva, 1976, t.16, tr. 29.
183
m ch c th, theo quy lut chung, bng mt cuc cch mng bo lc thi1. Trong lch s nhn loi, cha c giai cp cch mng no ginh c chnh quyn nh nc bng con ng t b bo lc. Ngay c khi cch mng c thc hin di hnh thc tng i ho bnh, do giai cp thng tr li thi khng cn kh nng s dng sc mnh gi nh nc ca n, th giai cp cch mng vn phi dng bo lc lm hu thun, lm iu kin sn sng p tan s phn khng ca giai cp thng tr, nu n dng bo lc chng li. Trong khi khng nh cch mng bo lc, nhng ngi mcxt khng ph nhn kh nng a cch mng x hi tin ln bng phng php ho bnh, k c vic s dng con ng ngh trng"; song n ch c th c bo m khi c sc mnh ca phong tro qun chng - bo lc cch mng - lm hu thun. Xu th t i u chuyn sang i thoi hin nay khng bc b quan im mcxt v bo lc cch mng. Xu th c to ra bi chnh s ln mnh ca cc phong tro cch mng v ho bnh, bi tng quan lc lng gia cch mng v phn cch mng. Trong khi khng ngt ru rao v s cn thit phi gii quyt xung t bng con ng i thoi, nhng lc lng quc vn lun sn sng s dng bo lc ht sc tn nhn nhiu khu vc trn th gii p t quan im ho bnh, dn ch, nhn quyn ca h. Trong thi i hin nay, trc s tc ng ca cuc cch mng khoa hc cng ngh, s bin i phc tp ca cc tro lu cch mng, c bit l tnh trng tm thi khng hong ca ch ngha x hi, cc nh l lun t sn ln ting bc b l lun cch mng x hi ca ch ngha Mc - Lnin. Tuy nhin, d cc l lun gia t sn c bc b th no i vi l lun cch mng x hi th cng khng th bc b c tnh quy lut vn ng, pht trin ca cc hnh thi kinh t x hi l phi thng qua cc cuc cch mng x hi. Hnh thi kinh t-x hi t bn ch ngha khng th l hnh thi kinh t x hi vnh vin ca lch s, n tt yu s b ph nh bi s ra i ca mt hnh thi kinh t - x hi cao hn l hnh thi kinh t - x hi cng sn ch ngha v iu ch c c nh vo cuc cch mng v sn. Nhng bin i to ln trong thi i ngy nay, mt mt ngy cng chng minh tnh tt yu ca cc cuc cch mng x hi, mt khc cng cho thy cuc cch mng v sn trong thi i ngy nay ch c th thnh cng nu giai cp cch mng tm c nhng hnh thc v phng thc mi thch hp vi nhng bin i ln lao ca thi i ngy nay. cng l mt nhim v kh khn v phc tp ca khoa hc v ch ngha x hi.
184
cu hi n tp 1. Hy phn tch ngun gc, bn cht ca nh nc, nu cc kiu v hnh thc nh nc? 2. Nhng c trng v chc nng c bn ca nh n c v s n khc v i cc nh n c trong l ch s nh th no? 3. Ti sao ni cch mng x hi l phng thc thay th hnh thi kinh t - x hi ny bng hnh thi kinh t - x hi khc cao hn, tin b hn?
Tn ti x hi l ton b sinh hot vt cht v nhng iu kin sinh hot vt cht ca x hi. V.I.Lnin khi nghin cu tn ti x hi vi tnh cch va l i sng vt cht va l nhng quan h vt cht gia ngi v ngi cho rng: vic anh sng, anh hot ng kinh t, anh sinh con ci v anh ch to ra cc sn phm, anh trao i sn phm, lm ny sinh ra mt chui tt yu khch quan gm nhng bin c, nhng s pht trin, khng ph thuc vo thc x hi ca anh v thc ny khng bao gi bao qut c ton vn ci chui . Cc yu t chnh to thnh tn ti x hi l phng thc sn xut vt cht, iu kin t nhin - hon cnh a l, dn s v mt dn s... trong phng thc sn xut vt cht l yu t c bn nht.
thc l lun l nhng t tng, quan im c h thng ha, khi qut ha thnh cc hc thuyt x hi, c trnh by di dng nhng khi nim, phm tr, quy lut. thc l lun (l lun khoa hc) c kh nng phn nh hin thc khch quan mt cch khi qut, su sc v chnh xc, vch ra cc mi lin h bn cht ca cc s vt v hin tng. thc l lun t trnh cao v mang tnh h thng to thnh cc h t tng. Quan h gia tm l x hi v h t tng. Tm l x hi bao gm ton b tnh cm, c mun, tm trng, tp qun... ca con ngi, ca mt b phn x hi hoc ca ton x hi hnh thnh di nh hng trc tip ca i sng hng ngy ca h v phn nh i sng . c im ca tm l x hi l phn nh mt cch trc tip iu kin sinh sng hng ngy ca con ngi, l s phn nh c tnh cht t pht, thng ghi li nhng mt b ngoi ca tn ti x hi. N khng c kh nng vch ra y , r rng, su sc bn cht cc mi quan h x hi ca con ngi. Nhng quan nim ca con ngi trnh tm l x hi cn mang tnh kinh nghim, cha c th hin v mt l lun, yu t tr tu an xem vi yu t tnh cm. Tuy nhin, khng th ph nhn vai tr quan trng ca tm l x hi trong s pht trin ca thc x hi. C.Mc, Ph.ngghen, V.I.Lnin v H Ch Minh rt coi trng vic nghin cu trng thi tm l x hi ca nhn dn hiu nhn dn, gio dc nhn dn, a nhn dn tham gia tch cc, t gic vo cuc u tranh cho mt x hi tt p. H t tng l trnh nhn thc l lun v tn ti x hi, l h thng nhng quan im, t tng (chnh tr, trit hc, o c, ngh thut, tn gio), kt qu ca s khi qut ha nhng kinh nghim x hi. H t tng c hnh thnh mt cch t gic ngha l to ra bi cc nh t tng ca nhng giai cp nht nh v c truyn b trong x hi. Cn phi phn bit h t tng khoa hc v h t tng khng khoa hc. H t tng khoa hc phn nh chnh xc, khch quan cc mi quan h vt cht ca x hi. H t tng khng khoa hc tuy cng phn nh cc mi quan h vt cht ca x hi, nhng di mt hnh thc sai lm, h o hoc xuyn tc. Vi tnh cch l mt b phn ca thc x hi, h t tng nh hng ln n s pht trin ca khoa hc. Lch s cc khoa hc t nhin cho thy tc dng quan trng ca h t tng, c bit l t tng trit hc i vi qu trnh khi qut nhng ti liu khoa hc. Tm l x hi v h t tng x hi tuy l hai trnh , hai phng thc phn nh khc nhau ca thc x hi, nhng c mi quan h tc ng qua li vi nhau, chng c cng mt ngun gc l tn ti x hi, u phn nh tn ti x hi. Tm l x hi to iu kin thun li cho cc thnh vin giai cp tip thu h t tng ca giai cp. Mi lin h cht ch gia h t tng (c bit l t tng khoa hc tin b) vi tm l x
187
hi, vi thc tin cuc sng sinh ng v phong ph s gip cho h t tng x hi, cho l lun bt x cng, bt sai lm. Tri li h t tng, l lun x hi, gia tng yu t tr tu cho tm l x hi. H t tng khoa hc thc y tm l x hi pht trin theo chiu hng ng n, lnh mnh c li cho tin b x hi. H t tng phn khoa hc, phn ng kch thch nhng yu t tiu cc ca tm l x hi pht trin. Tuy nhin, h t tng khng ra i trc tip t tm l x hi, khng phi l s biu hin trc tip ca tm l x hi. Bt k t tng no khi phn nh cc mi quan h ng thi th ng thi cng k tha nhng hc thuyt x hi, nhng t tng v quan im tn ti trc . Th d, h t tng tn gio thi trung c Ty u th hin li ch ca giai cp phong kin, nhng li ra i trc tip t nhng t tng trit hc duy tm c t thi c i v nhng t tng ca o C c thi k u Cng nguyn. H t tng Mc - Lnin cng khng trc tip ra i t tm l x hi ca giai cp cng nhn lc ang t pht u tranh chng giai cp t sn, m l s khi qut l lun t tng s nhng tri thc ca nhn loi, t nhng kinh nghim ca cuc u tranh giai cp ca giai cp cng nhn, ng thi k tha trc tip cc hc thuyt kinh t - x hi v trit hc vo cui th k XVIII, u th k XIX... Nh vy, h t tng x hi lin h hu c vi tm l x hi, chu s tc ng ca tm l x hi, nhng n khng phi n gin l s "c c" ca tm l x hi.
sn - h t tng bo v li ch ca giai cp t sn, bo v ch ngi bc lt ngi. Cuc u tranh giai cp gia giai cp t sn v giai cp v sn hng th k nay din ra gay gt trn tt c cc lnh vc, trong c lnh vc h t tng. Trong iu kin x hi ngy nay, cuc u tranh giai cp trn lnh vc thc h vn ang tip tc din ra. Trc nhng kh khn v th thch trn con ng pht trin ca ch ngha x hi, cc th lc th ch ang ra sc tin cng vo ch ngha Mc Lnin, mun ph nhn, xo b n. Do vy bo v v pht trin ch ngha Mc - Lnin trong iu kin th gii ngy nay, l mt nhim v quan trng ca cuc u tranh v mc tiu c lp dn tc, dn ch v ch ngha x hi ca nhn dn ta v nhn dn tin b trn th gii ni chung. Khi khng nh tnh giai cp ca thc x hi, ch ngha duy vt lch s ng thi cn cho rng, thc ca cc giai cp trong x hi c s tc ng qua li vi nhau. Trong x hi c p bc giai cp, cc giai cp b tr do b tc ot t liu sn xut, phi chu s p bc v vt cht nn khng trnh khi b p bc v tinh thn, khng trnh khi chu nh hng t tng ca giai cp thng tr, bc lt. C.Mc v Ph.ngghen vit: "Giai cp no chi phi nhng t liu sn xut vt cht th cng chi phi lun c nhng t liu sn xut tinh thn, thnh th ni chung t tng ca nhng ngi khng c t liu sn xut tinh thn cng ng thi b giai cp thng tr chi phi"1. Tuy nhin, mc nh hng ca t tng giai cp thng tr i vi x hi ty thuc vo trnh pht trin thc cch mng ca giai cp b tr. Khng nhng giai cp b tr chu nh hng t tng ca giai cp thng tr, m tri li giai cp thng tr cng chu nh hng t tng ca giai cp b tr. c bit thi k u tranh cch mng pht trin mnh, thng thy mt s ngi trong giai cp thng tr, nht l nhng tr thc tin b t b giai cp xut thn ca mnh chuyn sang hng ng giai cp cch mng, chu nh hng t tng ca giai cp . Mt s ngi cn tr thnh nh t tng ca giai cp cch mng. thc c nhn trong x hi c phn chia giai cp, v bn cht, l biu hin mc ny hay mc khc thc giai cp, do a v v nhng iu kin sinh hot vt cht chung ca giai cp quyt nh. Nhng mi c nhn li c nhng hon cnh sinh sng ring nh hon cnh gio dc, trng i m h tri qua, nh hng t tng chnh tr v t tng khc do h tip thu c khi sng trong mi trng thn cn (gia nh, bn b, ng nghip), v.v.. Tt c nhng ci lm cho thc ca mi ngi va biu hin thc giai cp va mang nhng c im c nhn, to thnh nhng c tnh v nhn cch ring ca c nhn, lm cho th gii tinh thn ca c nhn ny khc vi th gii tinh thn ca nhng c nhn khc cng giai cp. Tuy nhin, qu nhn mnh nhng iu kin sinh hot ca c nhn, thi phng mt c nhn trong thc ca con ngi s dn ti hiu sai bn cht ca thc c nhn. V
1. C.Mc v Ph.ngghen: Ton tp, Nxb. Chnh tr quc gia, H Ni, 1995, t.3, tr. 66.
189
vy, khi nh gi cc hin tng thc trong x hi c giai cp phi nm vng mi quan h bin chng gia thc giai cp v thc c nhn. Trong x hi c giai cp, thc x hi khng ch mang du n ca nhng iu kin sinh hot vt cht ca giai cp, m cn phn nh nhng iu kin sinh hot chung ca dn tc; nhng iu kin lch s, kinh t, chnh tr, vn ha, x hi, iu kin t nhin hnh thnh trong qu trnh pht trin lu di ca dn tc. V vy, trong thc x hi, ngoi tm l v h t tng x hi ca giai cp, cn bao gm tm l dn tc, tnh cm, c mun, tp qun, thi quen, tnh cch, v.v. ca dn tc, phn nh nhng iu kin sinh hot chung ca dn tc, thm su vo mi lnh vc i sng tinh thn ca dn tc, truyn t th h ny qua th h khc to thnh truyn thng dn tc. Tm l dn tc tuy phn nh nhng iu kin sinh hot chung ca dn tc v mang tnh cht ton dn tc, nhng c mi lin h hu c vi thc giai cp. Giai cp cch mng tin b pht huy nhng gi tr tinh thn ca dn tc, ngc li nhng t tng giai cp phn ng mu thun su sc vi cc gi tr . Giai cp cng nhn c v trang bng h t tng Mc - Lnin lun lun quan tm su sc n vic bo v v pht tri n nh ng truy n th ng v n ha t t p c a dn tc.
190
v chnh tr, php quyn, trit hc, o c, vn ha, ngh thut, v.v. sm mun s bin i theo. Cho nn nhng thi k lch s khc nhau nu chng ta thy c nhng l lun, quan im, t tng x hi khc nhau th l do nhng iu kin khc nhau ca i sng vt cht quyt nh. Quan im duy vt lch s v ngun gc ca thc x hi khng phi dng li ch xc nh s ph thuc ca thc x hi vo tn ti x hi, m cn ch ra rng, tn ti x hi quyt nh thc x hi khng phi mt cch gin n trc tip m thng thng qua cc khu trung gian. Khng phi bt c t tng, quan nim, l lun hnh thi thc x hi no cng phn nh r rng v trc tip nhng quan h kinh t ca thi i, m ch khi no xt n cng th chng ta mi thy r nhng mi quan h kinh t c phn nh bng cch ny hay cch khc trong cc t tng y. Nh vy, trit hc Mc - Lnin i hi phi c thi bin chng khi xem xt s phn nh tn ti x hi ca thc x hi.
hu, bo th ca mt s hnh thi thc x hi. Ba l, thc x hi lun gn vi li ch ca nhng nhm, nhng tp on ngi, nhng giai cp nht nh trong x hi. V vy, nhng t tng c, lc hu thng c cc lc lng x hi phn tin b lu gi v truyn b nhm chng li cc lc lng x hi tin b. Nhng thc lc hu, tiu cc khng mt i mt cch d dng. V vy, trong s nghip xy dng x hi mi phi thng xuyn tng cng cng tc t tng, u tranh chng li nhng m mu v hnh ng ph hoi ca nhng lc lng th ch v mt t tng, kin tr xo b nhng tn d thc c, ng thi ra sc pht huy nhng truyn thng t tng tt p. - thc x hi c th vt trc tn ti x hi Khi khng nh tnh thng lc hu hn ca thc x hi so vi tn ti x hi, trit hc mcxt ng thi tha nhn rng, trong nhng iu kin nht nh, t tng ca con ngi, c bit nhng t tng khoa hc tin tin c th vt trc s pht trin ca tn ti x hi, d bo c tng lai v c tc dng t chc, ch o hot ng thc tin ca con ngi, hng hot ng vo vic gii quyt nhng nhim v mi do s pht trin chn mui ca i sng vt cht ca x hi t ra. Khi ni t tng tin tin c th i trc tn ti x hi, d kin c qu trnh khch quan ca s pht trin x hi th khng c ngha ni rng trong trng hp ny thc x hi khng cn b tn ti x hi quyt nh na. T tng khoa hc tin tin khng thot ly tn ti x hi, m phn nh chnh xc, su sc tn ti x hi. - thc x hi c tnh k tha trong s pht trin ca mnh Lch s pht trin i sng tinh thn ca x hi cho thy rng, nhng quan im l lun ca mi thi i khng xut hin trn mnh t trng khng m c to ra trn c s k tha nhng ti liu l lun ca cc thi i trc. Do thc c tnh k tha trong s pht trin, nn khng th gii thch c mt t tng no nu ch da vo nhng quan h kinh t hin c, khng ch n cc giai on pht trin t tng trc . Lch s pht trin ca t tng cho thy nhng giai on hng thnh hoc suy tn ca trit hc, vn hc, ngh thut, v.v. nhiu khi khng ph hp hon ton vi nhng giai on hng thnh hoc suy tn ca kinh t. Tnh cht k tha trong s pht trin ca t tng l mt trong nhng nguyn nhn ni r v sao mt nc c trnh pht trin tng i km v kinh t nhng t tng li trnh pht trin cao. Th d, nc Php th k XVIII c nn kinh t pht trin km nc Anh, nhng t tng th li tin tin hn nc Anh; so vi Anh, Php th nc c na u th k XIX lc h u v kinh t, nhng ng trnh cao hn v trit hc. Trong x hi c giai cp, tnh cht k tha ca thc x hi gn vi tnh cht giai cp ca n. Nhng giai cp khc nhau k tha nhng ni dung thc khc nhau ca cc thi i trc. Cc giai cp tin tin tip nhn nhng di sn t tng tin b ca x hi
192
c li. Th d, khi lm cch mng t sn chng phong kin, cc nh t tng tin tin ca giai cp t sn khi phc nhng t tng duy vt v nhn bn ca thi c i. Ngc li, nhng giai cp li thi v cc nh t tng ca n th tip thu, khi phc nhng t tng, nhng l thuyt x hi phn tin b ca nhng thi k lch s trc. Giai cp phong kin cc nc Ty u trung c thi k suy thoi ra sc khai thc trit hc ca Platn v nhng yu t duy tm trong h thng trit hc ca Arixtt thi k c i Hy Lp, bin chng thnh c s trit hc ca cc gio l o Thin cha; hoc vo na sau th k XIX v u th k XX cc th lc t sn phn ng phc hi v pht trin nhng tro lu trit hc duy tm, tn gio di nhng ci tn mi nh ch ngha Cant mi, ch ngha Tmt mi, v.v. chng li phong tro cch mng ca giai cp cng nhn v h t tng ca n l ch ngha Mc. Quan im ca trit hc Mc - Lnin v tnh k tha ca thc x hi c ngha to ln i vi s nghip xy dng nn vn ho tinh thn ca x hi x hi ch ngha. V.I. Lnin nhn mnh rng, vn ho x hi ch ngha cn phi pht huy nhng thnh tu v truyn thng tt p nht ca nn vn ho nhn loi t c ch kim trn c s th gii quan mcxt. Ngi vit: "Vn ho v sn phi l s pht trin hp quy lut ca tng s nhng kin thc m loi ngi tch lu c di ch thng tr ca x hi t bn, x hi ca bn a ch v x hi ca bn quan liu"1. Nm vng quan im trn y ca trit hc Mc - Lnin v tnh k tha ca thc x hi c ngha quan trng i vi cng cuc i mi nc ta hin nay trn lnh vc vn ho, t tng, ng ta khng nh, trong iu kin kinh t th trng v m rng giao lu quc t, phi c bit quan tm gi gn v nng cao bn sc vn ho dn tc, k tha v pht huy truyn thng o c, tp qun tt p v lng t ho dn tc. Tip thu tinh hoa cc dn tc trn th gii, lm giu p thm nn vn ho Vit Nam. - S tc ng qua li gia cc hnh thi thc x hi trong s pht trin ca chng S tc ng qua li gia cc hnh thi thc x hi lm cho mi hnh thi thc c nhng mt, nhng tnh cht khng th gii thch c mt cch trc tip bng tn ti x hi hay bng cc iu kin vt cht. Lch s pht trin ca thc x hi cho thy, thng thng mi thi i, ty theo nhng hon cnh lch s c th c nhng hnh thi thc no ni ln hng u v tc ng mnh n cc hnh thi thc khc. Hy Lp c i, trit hc v ngh thut ng vai tr c bit to ln; cn Ty u trung c th tn gio nh hng mnh m n mi mt tinh thn x hi nh trit hc, o c, ngh thut, chnh tr, php quyn. giai on lch s sau ny th thc chnh tr li ng vai tr to ln tc ng n cc hnh thi thc x hi khc. Php na sau th k XVIII v c cui th k XIX, trit hc v
1
. V.I. Lnin: Ton tp, Nxb. Tin b, Mtxcva 1977, t.41, tr. 361.
193
vn hc l cng c quan trng nht tuyn truyn nhng t tng chnh tr, l v i ca cuc u tranh chnh tr ca cc lc lng x hi tin tin. Trong s tc ng ln nhau gia cc hnh thi thc, thc chnh tr c vai tr c bit quan trng, thc chnh tr ca giai cp cch mng nh hng cho s pht trin theo chiu hng tin b ca cc hnh thi thc khc. Trong iu kin ca nc ta hin nay, nhng hot ng t tng nh trit hc, vn hc ngh thut, v.v. m tch ri ng li chnh tr ng n ca ng s khng trnh khi ri vo nhng quan im sai lm, khng th ng gp tch cc vo s nghip cch mng ca nhn dn. - thc x hi tc ng tr li tn ti x hi Ch ngha duy vt lch s khng nhng chng li quan im duy tm tuyt i ha vai tr ca thc x hi, m cn bc b quan im duy vt tm thng, hay ch ngha duy vt kinh t ph nhn tc dng tch cc ca thc x hi trong i sng x hi. Ph.ngghen vit: "S pht trin ca chnh tr, php lut, trit hc, tn gio, vn hc, ngh thut v.v. u da trn c s s pht trin kinh t. Nhng tt c chng cng c nh hng ln nhau v nh hng n c s kinh t"1. Mc nh hng ca t tng i vi s pht trin x hi ph thuc vo nhng iu kin lch s c th; vo tnh cht ca cc mi quan h kinh t m trn t tng ny sinh; vai tr lch s ca giai cp mang ngn c t tng; vo mc phn nh ng n ca t tng i vi cc nhu cu pht trin x hi; vo mc m rng ca t tng trong qun chng. Cng do , y cn phn bit vai tr ca thc t tng tin b v thc t tng phn tin b i vi s pht trin x hi. Nh vy, nguyn l ca ch ngha duy vt lch s v tnh c lp tng i ca thc x hi ch ra bc tranh phc tp ca lch s pht trin ca thc x hi v ca i sng tinh thn x hi ni chung; n bc b mi quan im siu hnh, my mc, tm thng v mi quan h gia tn ti x hi v thc x hi.
194
cng nghip ho, hin i ho t nc; mt khc phi trnh ti phm sai lm ch quan duy ch trong vic xy dng vn ho, xy dng con ngi mi. Cn thy rng ch c th thc s to dng c i sng tinh thn ca x hi x hi ch ngha trn c s ci to trit phng thc sinh hot vt cht tiu nng truyn thng v xc lp, pht trin c mt phng thc sn xut mi trn c s thc hin thnh cng s nghip cng nghip ho, hin i ho.
1. thc chnh tr
Hnh thi thc chnh tr l hnh thi thc ch xut hin v tn ti trong cc x hi c giai cp v nh nc, n phn nh cc quan h chnh tr, kinh t, x hi gia cc giai cp, cc dn tc v cc quc gia, cng nh thi ca cc giai cp i vi quyn lc nh nc. thc chnh tr thc tin - thng thng hnh thnh trc tip t hot ng thc tin trong mi trng chnh tr ca x hi. trng thi tm l x hi, nhng cm xc v tm trng v chnh tr ca qun chng thng thiu bn vng v khng n nh. Song, nhng trng thi tm l x hi nh vy li c vai tr to ln v trc tip i vi hnh vi chnh tr ca qun chng ng o; thng qua h t tng chnh tr tc ng vo i sng chnh tr ca x hi. H t tng chnh tr ca mt giai cp nht nh phn nh trc tip tp trung li ch giai cp ca giai cp y. H t tng chnh tr c th hin trong ng li, cng lnh chnh tr ca cc chnh ng ca cc giai cp khc nhau cng nh trong lut php, chnh sch nh nc, cng c ca giai cp thng tr. H t tng chnh tr c hnh thnh mt cch t gic. N c cc nh t tng ca giai cp xy dng v truyn b. H t tng chnh tr gn vi cc t chc chnh tr. Thng qua cc t chc chnh tr m mt giai cp no tin hnh cuc u tranh v thc h v li ch ca giai cp ca mnh. thc chnh tr (c bit h t tng chnh tr) c vai tr rt quan trng i vi s pht trin x hi. Thng qua t chc nh nc n tc ng tr li c s kinh t v "c th, trong nhng gii hn nht nh thay i c s kinh t". H t tng chnh tr cng gi vai tr ch o trong i sng tinh thn ca x hi. N thm nhp vo cc hnh thi thc x hi khc. Tc ng tch cc hoc tiu cc ca h t tng chnh tr (cng nh thc chnh tr ni chung) ph thuc vo tnh cht tin b, cch mng hoc phn tin b, phn cch
195
mng ca giai cp mang h t tng . Khi giai cp cn tin b, cch mng - tiu biu cho xu th pht trin i ln ca lch s th h t tng chnh tr ca n c tc dng tch cc n s pht trin x hi. Khi giai cp tr thnh lc hu, phn ng, th h t tng chnh tr ca n tc ng tiu cc, km hm pht trin x hi.
3. thc o c
thc o c l ton b nhng quan nim, tri thc v cc trng thi xc cm tm l chung ca cc cng ng ngi v cc gi tr thin, c, lng tm, trch nhim, hnh phc, cng bng... v v nhng quy tc nh gi, iu chnh hnh vi ng x gia c nhn vi x hi, gia c nhn vi c nhn trong x hi. Hnh thi thc o c l mt trong nhng hnh thi thc ra i t rt sm trong lch s, ngay t x hi nguyn thu. S thc v lng tm, danh d v lng t trng, v.v. phn nh kh nng t ch ca con ngi l sc mnh c bit ca o c, l nt c bn quy nh gng mt o c ca con ngi, cng l biu hin bn cht x hi ca con ngi. Vi ngha , s pht trin thc o c l nhn t biu hin tin b x hi. Trong thc o c, yu t tnh cm o c l yu t c bit quan trng, nu thiu n th nhng khi nim, phm tr o c v mi tri thc o c thu nhn c bng con ng l tnh khng th chuyn ha thnh hnh vi o c. Trong tin trnh pht trin ca x hi hnh thnh nhng gi tr o c mang tnh ton nhn loi, tn ti trong mi x hi v cc h thng o c khc nhau. l nhng quy tc n gin nhm iu chnh hnh vi ca con ngi, cn thit cho vic gi
196
gn trt t x hi chung v sinh hot thng ngy ca mi ngi. Tuy nhin, trong x hi c giai cp v u tranh giai cp th ni dung ch yu ca o c phn nh quan h giai cp, n c tnh giai cp. Trong cc phm tr o c lun lun phn nh a v v li ch ca giai cp. Mi giai cp trong nhng giai on pht trin nht nh ca lch s x hi u c nhng quan nim o c ring ca mnh. Giai cp tiu biu cho xu th pht trin i ln ca x hi th i din cho mt nn o c tin b, cn cc giai cp phn ng th i din cho mt nn o c suy thoi. Ph.ngghen vit: "Xt cho n cng, mi hc thuyt v o c c t trc n nay u l sn phm ca tnh hnh kinh t ca x hi lc by gi. V v cho ti nay x hi vn ng trong nhng s i lp giai cp, cho nn o c cng lun lun l o c ca giai cp: hoc l n bin h cho s thng tr v li ch ca giai cp thng tr, hoc l, khi giai cp b tr tr nn kh mnh th n tiu biu cho s ni dy chng li s thng tr ni trn v tiu biu cho li ch tng lai ca nhng ngi b p bc"1.
4. thc khoa hc
thc khoa hc va l mt hnh thi thc x hi, va l mt hin tng x hi c bit. Xem xt khoa hc nh mt hnh thi thc x hi khng th tch ri xem xt n nh mt hin tng x hi. thc khoa hc - vi tnh cch l mt hnh thi thc x hi - l h thng tri thc phn nh chn thc di dng lgic tru tng v th gii c kim nghim qua thc tin. i tng phn nh ca thc khoa hc bao qut mi lnh vc ca t nhin, x hi v t duy. l mt trong nhng s khc bit gia thc khoa hc vi cc hnh thi thc x hi khc. Hnh thc biu hin ch yu ca tri thc khoa hc l phm tr, nh lut, quy lut. Tri thc khoa hc thm nhp vo cc hnh thi thc x hi khc, hnh thnh cc khoa hc tng ng vi tng hnh thi thc . Th d: thc chnh tr v chnh tr hc, thc o c v o c hc, thc ngh thut v ngh thut hc, thc tn gio v tn gio hc. Nh tri thc khoa hc, con ngi khng ngng vn ti ci mi "sng to ra mt th gii mi" v ngy cng lm ch t nhin, lm ch x hi v lm ch bn thn mnh. Xt v i tng, cc khoa hc chia thnh nhng khoa hc t nhin - k thut, nghin cu cc quy lut ca t nhin, cc phng thc chinh phc v ci to t nhin; v nhng khoa hc x hi nghin cu nhng hin tng x hi khc nhau, cc quy lut vn ng, pht trin ca chng v c bn thn con ngi nh l mt thc th x hi. Cng c khoa h c nghin c u nh ng v n chung, quy lu t chung, l trit hc. Trong mi khoa hc ngi ta phn thnh cc cp : kinh nghim, tc l nhng t liu hin thc tch lu c - s tng kt cc quan st v th nghim; l lun l s
1. C.Mc v Ph.ngghen: Ton tp, Nxb. Chnh tr quc gia, H Ni, 1994, t.20, tr. 137.
197
khi qut kinh nghim th hin trong nhng l thuyt v quy lut v nguyn l tng ng, cp l lun ca cc khoa hc c th hp lc vi nhau trong s gii thch cc nguyn l v quy lut pht hin trn bnh din l lun chung - bnh din trit hc, hnh thnh mt th gii quan v phng php lun ca ton b nhn thc khoa hc. Ngun gc su xa ca s hnh thnh khoa hc l do nhu cu pht trin sn xut. Cng vi s pht trin ca sn xut v thc tin x hi, khoa hc cng khng ngng pht trin. Trong qu trnh , vai tr ca khoa hc trong i sng x hi ngy cng tng ln. Ngy nay, trong s t ng ha sn xut, tri thc khoa hc c kt tinh trong mi nhn t ca lc lng sn xut - trong i tng lao ng, k thut, qu trnh cng ngh v c trong nhng hnh thc t chc tng ng ca sn xut; ngi lao ng khng cn l nhn t thao tc trc tip trong h thng k thut m ch yu l vn dng tri thc khoa hc iu khin qu trnh sn xut; khoa hc cho php hon thin cc phng php sn xut, hon thin vic qun l kinh t. Hn na khoa hc cn tr thnh mt ngnh hot ng sn xut vi quy m ngy cng ln, bao hm hng lot cc vin, phng th nghim, trm, tri, x nghip vi s cn b khoa hc ngy cng tng, vn u t ngy cng ln, hiu qu u t ngy cng cao. Do nhng bin i cn bn v vai tr ca khoa hc i vi sn xut m khoa hc tr thnh lc lng sn xut trc tip.
5. thc thm m
thc thm m l s phn nh hin thc vo thc con ngi trong quan h vi nhu cu thng thc v sng to Ci p. Trong cc hnh thc hot ng thng thc v sng to Ci p th ngh thut l hnh thc biu hin cao nht ca thc thm m. Ngh thut ra i t rt sm ngay t khi x hi cha phn chia thnh giai cp. Qu trnh hnh thnh ngh thut gn lin vi lao ng ca con ngi, vi thc tin x hi. Nhng du vt u tin ca ngh thut u thuc v thi k con ngi bit sn xut ra nhng cng c bng , bng xng, bng sng, v.v.. Cng nh cc hnh thi thc x hi khc, ngh thut bt ngun t tn ti x hi. Khc vi khoa hc v trit hc, phn nh th gii hin thc bng khi nim, phm tr, quy lut, ngh thut phn nh th gii mt cch sinh ng, c th bng hnh tng ngh thut. Hnh tng ngh thut tuy cng phn nh ci bn cht ca i sng hin thc nhng phn nh thng qua ci c bit, c th - cm tnh, sinh ng. Hnh tng ngh thut cng nhn thc ci chung trong ci ring, nhn thc ci bn cht trong ci hin tng, nhn thc ci ph bin trong ci c bit, song ci c bit trong ngh thut phi l ci c bit c tnh in hnh v nu nh ngh thut to ra ci in hnh th phi l ci in hnh c c bit ha. S pht trin ca ngh thut, c ni dung v hnh thc, khng th tch khi s pht trin ca tn ti x hi. Nhng ngh thut c tnh c lp tng i rt r nt trong s pht trin ca mnh. N khng phi bao gi cng phn nh tn ti x hi mt cch
198
trc tip, d thy. C.Mc vit: "i vi ngh thut, ngi ta bit rng nhng thi k hng thnh nht ca n hon ton khng tng ng vi s pht trin chung ca x hi, do cng khng tng ng vi s pht trin ca c s vt cht ca x hi, c s ny dng nh cu thnh ci xng sng ca t chc x hi"1. Ngh thut chn chnh gn b vi i sng hin thc ca nhn dn; l nhn t thc y mnh m tin b x hi thng qua vic p ng nhng nhu cu thm m ca con ngi. Khi phn nh th gii hin thc trong cc hnh tng ngh thut chn thc v c gi tr thm m cao, ngh thut tc ng n l tr v tnh cm ca con ngi, kch thch tnh tch cc ca con ngi, xy dng con ngi nhng hnh vi o c tt p. Trong x hi c giai cp, ngh thut bao gi cng mang tnh giai cp. Tnh giai cp ca ngh thut biu hin trc ht ch n khng th khng chu s tc ng ca th gii quan, cc quan im chnh tr ca mt giai cp, khng th ng ngoi chnh tr v cc quan h kinh t. Trong x hi chia thnh cc giai cp m ph nhn mi lin h ca ngh thut vi chnh tr th hon ton sai lm. Khi nhn mnh tnh giai cp ca ngh thut trong x hi c giai cp, quan im ca ch ngha Mc - Lnin khng ph nhn tnh nhn loi chung ca n. Khng t tc phm ngh thut m gi tr ca chng c lu truyn khp th gii qua cc thi i, mc d tc gi l i biu ca mt giai cp nht nh. C nhng nn ngh thut ca mt dn tc nht nh nhng tr thnh nhng gi tr vn ha tiu biu ca c nhn loi. Tnh giai cp ca ngh thut cch mng v tin b khng nhng khng mu thun vi tnh nhn loi, m ngc li cn lm su sc nhng gi tr ton nhn loi.
6. thc tn gio
thc tn gio vi tnh cch l hnh thi thc x hi bao gm tm l tn gio v h t tng tn gio. Tm l tn gio l ton b nhng biu tng, tnh cm, tm trng thi quen ca qun chng v tn ngng tn gio. H t tng tn gio l h thng gio l do cc gio s, cc nh thn hc to ra v truyn b trong x hi. ng v mt lch s, tm l tn gio v h t tng tn gio l hai giai on pht trin ca thc tn gio, nhng chng lin h tc ng qua li v b sung nhau. Tm l tn gio em li cho h t tng tn gio mt tnh cht c trng, mt sc thi tnh cm ring. H t tng tn gio "thuyt minh" nhng hin tng tm l tn gio, khi qut chng, lm cho chng bin i theo nhng chiu hng nht nh. thc tn gio l mt hnh thi thc x hi thc hin chc nng ch yu ca mnh l chc nng n b - h o trong mt x hi cn n s n b - h o. Chc nng
1. C.Mc v Ph.ngghen: Ton tp, Nxb. Chnh tr quc gia, H Ni, 1993, t.12, tr. 889.
199
lm cho tn gio c mt i sng lu di, mt v tr c bit trong x hi. Chc nng n b - h o ni ln kh nng ca tn gio c th b p, b sung mt cch h o ci hin thc m trong con ngi cn bt lc trc nhng sc mnh t nhin v nhng iu kin khch quan ca i sng x hi. Nhng mu thun ca i sng hin thc, nhng bt lc thc tin ca con ngi c gii quyt mt cch h o trong thc h. V vy, tn gio lun c cc giai cp thng tr s dng nh mt cng c p bc tinh thn, mt phng tin cng c a v thng tr ca h. Ch ngha Mc - Lnin cho rng iu kin tin quyt khc phc tn gio nh mt hnh thi thc c tnh cht tiu cc l phi xo b ngun gc x hi ca n, ngha l phi tin hnh mt cuc cch mng x hi trit nhm ci to c tn ti x hi ln thc x hi. Bng hot ng tch cc cch mng ca mnh, qun chng khng nhng ci to x hi m cn ci to bn thn, gii phng thc mnh khi nhng quan nim sai lm, k c nhng o tng tn gio. Cu hi n tp
1. Tn ti x hi v thc x hi l g? Phn tch tnh cht giai cp ca thc x hi? 2. Mi lin h bin chng gia tn ti x hi v thc x hi v ngha phng php lun? 3. Phn tch ni dung cc hnh thi thc x hi: thc chnh tr, thc php quyn, thc o c, thc khoa hc, thc ngh thut, thc tn gio?
200
c o ca trit hc o Pht.
2. Nhng quan nim c bn ca trit hc Mc-Lnin v con ngi a) Con ngi l mt thc th thng nht gia mt sinh vt vi mt x h i
Trit hc Mc k tha quan nim v con ngi trong lch s trit hc, ng thi khng nh con ngi hin thc l s thng nht gia yu t sinh hc v yu t x hi.
202
Tin vt cht u tin quy s tn ti ca con ngi l gii t nhin. Cng do , bn tnh t nhin ca con ngi bao hm trong n tt c bn tnh sinh hc, tnh loi ca n. Yu t sinh hc trong con ngi l iu kin u tin quy nh s tn ti ca con ngi. V vy, c th ni: Gii t nhin l "thn th v c ca con ngi"; con ngi l mt b phn ca t nhin; l kt qu ca qu trnh pht trin v tin ho lu di ca mi trng t nhin. Tuy nhin, iu cn khng nh rng, mt t nhin khng phi l yu t duy nht quy nh bn cht con ngi. c trng quy nh s khc bit gia con ngi vi th gii loi vt l phng din x hi ca n. Trong lch s c nhng quan nim khc nhau phn bit con ngi vi loi vt, nh con ngi l ng vt s dng cng c lao ng, l "mt ng vt c tnh x hi", hoc con ngi ng vt c t duy... Nhng quan nim trn u phin din ch v nhn mnh mt kha cnh no trong bn cht x hi ca con ngi m cha nu ln c ngun gc ca bn cht x hi y. Vi phng php bin chng duy vt, trit hc Mc nhn thc vn con ngi mt cch ton din, c th, trong ton b tnh hin thc x hi ca n, m trc ht l lao ng sn xut ra ca ci vt cht. "C th phn bit con ngi vi sc vt, bng thc, bng tn gio, ni chung bng bt c ci g cng c. Bn thn con ngi bt u bng s t phn bit vi sc vt ngay khi con ngi bt u sn xut ra nhng t liu sinh hot ca mnh - l mt bc tin do t chc c th ca con ngi quy nh. Sn xut ra nhng t liu sinh hot ca mnh, nh th con ngi gin tip sn xut ra chnh i sng vt cht ca mnh"1. Thng qua hot ng sn xut vt cht; con ngi lm thay i, ci bin gii t nhin: "Con vt ch sn xut ra bn thn n, cn con ngi th ti sn xut ra ton b gii t nhin"2. Tnh x hi ca con ngi biu hin trong hot ng sn xut vt cht; hot ng sn xut vt cht biu hin mt cch cn bn tnh x hi ca con ngi. Thng qua hot ng lao ng sn xut, con ngi sn xut ra ca ci vt cht v tinh thn, phc v i sng ca mnh; hnh thnh v pht trin ngn ng v t duy; xc lp quan h x hi. Bi vy, lao ng l yu t quyt nh hnh thnh bn cht x hi ca con ngi, ng thi hnh thnh nhn cch c nhn trong cng ng x hi. L sn phm ca t nhin v x hi nn qu trnh hnh thnh v pht trin ca con ngi lun lun b quyt nh bi ba h thng quy lut khc nhau, nhng thng nht vi nhau. H thng cc quy lut t nhin nh quy lut v s ph hp c th vi mi trng, quy lut v s trao i cht, v di truyn, bin d, tin ha... quy nh phng din sinh hc ca con ngi. H thng cc quy lut tm l thc hnh thnh v vn ng trn nn tng sinh hc ca con ngi nh hnh thnh tnh cm, kht vng, nim tin, ch. H thng cc quy lut x hi quy nh quan h x hi gia ngi vi ngi. Ba h thng quy lut trn cng tc ng, to nn th thng nht hon chnh trong i sng con ngi bao gm c mt sinh hc v mt x hi. Mi quan h sinh hc v x
1. C.Mc v Ph.ngghen: Ton tp, Nxb. Chnh tr quc gia, H Ni, 1995, t.3, tr. 29. 2. Sd, t.42, tr. 137.
203
hi l c s hnh thnh h thng cc nhu cu sinh hc v nhu cu x hi trong i sng con ngi nh nhu cu n, mc, ; nhu cu ti sn xut x hi; nhu cu tnh cm; nhu cu thm m v hng th cc gi tr tinh thn. Vi phng php lun duy vt bin chng, chng ta thy rng quan h gia mt sinh hc v mt x hi, cng nh nhu cu sinh hc v nhu cu x hi trong mi con ngi l thng nht. Mt sinh hc l c s tt yu t nhin ca con ngi, cn mt x hi l c trng bn cht phn bit con ngi vi loi vt. Nhu cu sinh hc phi c "nhn ha" mang gi tr vn minh con ngi, v n lt n, nhu cu x hi khng th thot ly khi tin ca nhu cu sinh hc. Hai mt trn thng nht vi nhau, ho quyn vo nhau to thnh con ngi vit hoa, con ngi t nhin - x hi.
b) Trong tnh hin thc ca n, bn cht con ngi l tng ho nhng quan h x hi
T nhng quan nim trnh by trn, chng ta thy rng, con ngi vt ln th gii loi vt trn c ba phng din khc nhau: quan h vi t nhin, quan h vi x hi v quan h vi chnh bn thn con ngi. C ba mi quan h , suy n cng, u mang tnh x hi, trong quan h x hi gia ngi vi ngi l quan h bn cht, bao trm tt c cc mi quan h khc v mi hot ng trong chng mc lin quan n con ngi. Bi vy, nhn mnh bn cht x hi ca con ngi, C.Mc nu ln lun ni ting trong tc phm Lun cng v Phoibc: "Bn cht con ngi khng phi l mt ci tru tng c hu ca c nhn ring bit. Trong tnh hin thc ca n, bn cht con ngi l tng ho nhng quan h x hi"1. Lun trn khng nh rng, khng c con ngi tru tng, thot ly mi iu kin, hon cnh lch s x hi. Con ngi lun lun c th, xc nh, sng trong mt iu kin lch s c th nht nh, mt thi i nht nh. Trong iu kin lch s , bng hot ng thc tin ca mnh, con ngi to ra nhng gi tr vt cht v tinh thn tn ti v pht trin c th lc v t duy tr tu. Ch trong ton b cc mi quan h x hi (nh quan h giai cp, dn tc, thi i; quan h chnh tr, kinh t; quan h c nhn, gia nh, x hi...) con ngi mi bc l ton b bn cht x hi ca mnh. iu cn lu l lun trn khng nh bn cht x hi khng c ngha l ph nhn mt t nhin trong i sng con ngi. Song, con ngi, mt t nhin tn ti trong s thng nht vi mt x hi; ngay c vic thc hin nhng nhu cu sinh vt con ngi cng mang tnh x hi. Quan nim bn cht con ngi l tng ho nhng quan h x hi mi gip cho chng ta nhn thc ng n, trnh khi cch hiu th thin v mt t nhin, ci sinh vt con ngi.
204
Song, iu quan trng hn c l, con ngi lun lun l ch th ca lch s - x hi. C.Mc khng nh: "Ci hc thuyt duy vt ch ngha cho rng con ngi l sn phm ca nhng hon cnh v ca gio dc... ci hc thuyt y qun rng chnh nhng con ngi lm thay i hon cnh v bn thn nh gio dc cng cn phi c gio dc"1. Trong tc phm Bin chng ca t nhin, Ph.ngghen cng cho rng: "Th vt cng c mt lch s, chnh l lch s ngun gc ca chng v lch s pht trin dn dn ca chng cho ti trng thi hin nay ca chng. Nhng lch s y khng phi do chng lm ra v trong chng mc m chng tham d vo vic lm ra lch s y th iu din ra m chng khng h bit v khng phi do mun ca chng. Ngc li, con ngi cng cch xa con vt, hiu theo ngha hp ca t ny bao nhiu th con ngi li cng t mnh lm ra lch s ca mnh mt cch c thc by nhiu"2. Nh vy, vi t cch l thc th x hi, con ngi hot ng thc tin, tc ng vo t nhin, ci bin gii t nhin, ng thi thc y s vn ng pht trin ca lch s x hi. Th gii loi vt da vo nhng iu kin c sn ca t nhin. Con ngi th tri li, thng qua hot ng thc tin ca mnh lm phong ph thm th gii t nhin, ti to li mt t nhin th hai theo mc ch ca mnh. Trong qu trnh ci bin t nhin, con ngi cng lm ra lch s ca mnh. Con ngi l sn phm ca lch s, ng thi l ch th sng to ra lch s ca chnh bn thn con ngi. Hot ng lao ng sn xut va l iu kin cho s tn ti ca con ngi, va l phng thc lm bin i i sng v b mt x hi. Trn c s nm bt quy lut ca lch s x hi, con ngi thng qua hot ng vt cht v tinh thn, thc y x hi pht trin t thp n cao, ph hp vi mc tiu v nhu cu do con ngi t ra. Khng c hot ng ca con ngi th cng khng tn ti quy lut x hi, v do , khng c s tn ti ca ton b lch s x hi loi ngi. Khng c con ngi tru tng, ch c con ngi c th trong mi giai on pht trin nht nh ca x hi. Do vy, bn cht con ngi, trong mi quan h vi iu kin lch s x hi lun lun vn ng bin i, cng phi thay i cho ph hp. Bn cht con ngi khng phi l mt h thng ng kn, m l h thng m, tng ng vi iu kin tn ti ca con ngi. Mc d l "tng ho cc quan h x hi", con ngi c vai tr tch cc trong tin trnh lch s vi t cch l ch th sng to. Thng qua , bn cht con ngi cng vn ng bin i cho ph hp. C th ni rng, mi s vn ng v tin ln ca lch s s quy nh tng ng (mc d khng trng khp) vi s vn ng v bin i ca bn cht con ngi. V vy, pht trin bn cht con ngi theo hng tch cc, cn phi lm cho hon cnh ngy cng mang tnh ngi nhiu hn. Hon cnh chnh l ton b mi trng t nhin v x hi tc ng n con ngi theo khuynh hng pht trin nhm t ti cc gi tr c tnh mc ch, t gic, c ngha nh hng gio dc. Thng qua
1. Sd, t.3, tr. 10.
2
205
, con ngi tip nhn hon cnh mt cch tch cc v tc ng tr li hon cnh trn nhiu phng din khc nhau: hot ng thc tin, quan h ng x, hnh vi con ngi, s pht trin ca phm cht tr tu v nng lc t duy, cc quy lut nhn thc hng con ngi ti hot ng vt cht. l bin chng ca mi quan h gia con ngi v hon cnh trong bt k giai on no ca lch s x hi loi ngi.
ng n quan h c nhn - x hi, cn phi trnh hai thi cc oan. Mt l, ch thy c nhn m khng thy x hi, em c nhn i lp vi x hi, nhu cu c nhn cha ph hp vi iu kin pht trin ca x hi. Khuynh hng ny c th dn n ch ngha c nhn. Hai l, ch thy x hi m khng thy c nhn, quan nim sai lm v li ch x hi, v ch ngha tp th, thc cht l ch ngha bnh qun, coi nh vai tr c nhn, li ch c nhn. X hi cng pht trin th nhu cu, li ch c nhn cng a dng. Nu khng quan tm n vn c nhn, s dn n mt x hi ngho nn, chm pht trin, khng ph hp vi bn cht ca ch ngha x hi. nc ta hin nay, nn kinh t th trng ang thc y s pht trin ca lc lng sn xut, nng cao nng sut lao ng, to ra c s vt cht v vn ha tinh thn ngy cng a dng v phong ph. Li ch c nhn ngy cng c ch , to ra c hi mi pht trin c nhn. Tuy nhin, c ch ny c th dn ti tuyt i ha li ch kinh t, dn ti phn ha giu ngho trong x hi, cha ng nhng kh nng i lp gia c nhn v x hi. Do , chng ta cn khc phc mt tri ca c ch th trng, pht huy vai tr nhn t con ngi, thc hin chin lc con ngi ca ng ta l mt mc tiu c ngha quyt nh gii quyt tt mi quan h gia c nhn v x hi, theo tinh thn Ngh quyt i hi i biu ton quc ln th IX ca ng ch ra: Xy dng con ngi Vit Nam c tinh thn yu nc v yu ch ngha x hi, c thc t cng dn tc, trch nhim cao trong lao ng, c lng tm ngh nghip, c tc phong cng nghip, c thc cng ng, tn trng ngha tnh, c li sng vn ha, quan h hi ho trong gia nh, cng ng v x hi.
1. Khi nim qun chng nhn dn v c nhn trong lch s a) Khi nim qun chng nhn dn
Qu trnh vn ng, pht trin ca lch s din ra thng qua hot ng ca khi ng o con ngi c gi l qun chng nhn dn, di s lnh o ca mt c nhn hay mt t chc, nhm thc hin mc ch v li ch ca mnh. Cn c vo iu kin lch s x hi v nhng nhim v t ra ca mi thi i m qun chng nhn dn bao hm nhng thnh phn, tng lp x hi v giai cp khc nhau. Nh vy, qun chng nhn dn l b phn c cng chung li ch cn bn, bao gm nhng thnh phn, nhng tng lp v nhng giai cp, lin kt li thnh tp th di s lnh o ca mt c nhn, t chc hay ng phi nhm gii quyt nhng vn kinh t, chnh tr, x hi ca mt thi i nht nh. Khi nim qun chng nhn dn c xc nh bi cc ni dung sau y: Th
208
nht, nhng ngi lao ng sn xut ra ca ci vt cht v cc gi tr tinh thn, ng vai tr l ht nhn c bn ca qun chng nhn dn. Th hai, nhng b phn dn c chng li giai cp thng tr p bc, bc lt, i khng vi nhn dn. Th ba, nhng giai cp, nhng tng lp x hi thc y s tin b x hi thng qua hot ng ca mnh, trc tip hoc gin tip trn cc lnh vc ca i sng x hi. Do , qun chng nhn dn l mt phm tr lch s, vn ng bin i theo s pht trin ca lch s x hi.
vn ng pht trin ty thuc vo thi i, vo a v lch s ca giai cp cm quyn m lnh t l i biu, ph thuc vo kh nng nhn thc v vn dng gii quyt mi quan h gia cc c nhn, cc giai cp v tng lp x hi. T , c th thy rng, mc thng nht v li ch l c s quy nh s thng nht v nhn thc v hnh ng gia qun chng nhn dn v lnh t trong lch s. Th ba, s khc bit gia qun chng nhn dn v lnh t biu hin trong vai tr khc nhau ca s tc ng n lch s. Tuy cng ng vai tr quan trng i vi tin trnh pht trin ca lch s x hi, nhng qun chng nhn dn l lc lng quyt nh s pht trin, cn lnh t l ngi nh hng, dn dt phong tro, thc y s pht trin ca lch s. Bi vy, quan h gia qun chng nhn dn v v nhn lnh t l bin chng, va thng nht va khc bit. Ch ngha Mc - Lnin khng nh vai tr quyt nh ca qun chng nhn dn, ng thi nh gi cao vai tr ca lnh t.
Lch s chng minh rng, khng c cuc chuyn bin cch mng no m khng l hot ng ng o ca qun chng nhn dn. H l lc lng c bn ca cch mng, ng vai tr quyt nh thng li ca mi cuc cch mng. Trong cc cuc cch mng lm chuyn bin x hi t hnh thi kinh t - x hi ny sang hnh thi kinh t - x hi khc, nhn dn lao ng l lc lng tham gia ng o. Cch mng l ngy hi ca qun chng, l s nghip ca qun chng. Tt nhin, suy n cng, nguyn nhn ca mi cuc cch mng l bt u t s pht trin ca lc lng sn xut, dn n mu thun vi quan h sn xut, ngha l bt u t hot ng sn xut vt cht ca qun chng nhn dn. Bi vy, nhn dn lao ng l ch th ca cc qu trnh kinh t, chnh tr, x hi, ng vai tr l ng lc c bn ca mi cuc cch mng x hi. Th ba, qun chng nhn dn l ngi sng to ra nhng gi tr vn ha tinh thn. Qun chng nhn dn ng vai tr to ln trong s pht trin ca khoa hc, ngh thut, vn hc, ng thi, p dng nhng thnh tu vo hot ng thc tin. Nhng sng to v vn hc, ngh thut, khoa hc, y hc, qun s, kinh t, chnh tr, o c... ca nhn dn va l ci ngun, va l iu kin thc y s pht trin nn vn ha tinh thn ca cc dn tc trong mi thi i. Hot ng ca qun chng nhn dn t trong thc tin l ngun cm hng v tn cho mi sng to tinh thn trong i sng x hi. Mt khc, cc gi tr vn ha tinh thn ch c th trng tn khi c ng o qun chng nhn dn chp nhn v truyn b su rng, tr thnh gi tr ph bin. Tm li, xt t kinh t n chnh tr, t hot ng vt cht n hot ng tinh thn, qun chng nhn dn lun ng vai tr quyt nh trong lch s. Tuy nhin, ty vo iu kin lch s m vai tr ch th ca qun chng nhn dn cng biu hin khc nhau. Ch c trong ch ngha x hi, qun chng nhn dn mi c iu kin pht huy ti nng v tr sng to ca mnh. Lch s dn tc Vit Nam chng minh vai tr, sc mnh ca qun chng nhn dn, nh Nguyn Tri ni: "Ch thuyn cng l dn, lt thuyn cng l dn, thun lng dn th sng, nghch lng dn th cht". ng Cng sn Vit Nam cng khng nh rng, cch mng l s nghip ca qun chng, v quan im "ly dn lm gc" tr thnh t tng thng trc ni ln vai tr sng to ra lch s ca nhn dn Vit Nam.
b) Vai tr ca lnh t
Trong mi quan h vi qun chng nhn dn, lnh t c nhim v ch yu sau: Th nht, nm bt xu th ca dn tc, quc t v thi i trn c s hiu bit nhng quy lut khch quan ca cc qu trnh kinh t, chnh tr, x hi. Th hai, nh hng chin lc v hoch nh chng trnh hnh ng cch mng. Th ba, t chc lc lng, gio dc thuyt phc qun chng, thng nht ch v hnh ng ca qun chng nhm hng vo gii quyt nhng mc tiu cch mng ra. T nhim v trn ta thy lnh t c vai tr to ln i vi phong tro qun chng Lnin vit: "Trong lch s, cha h c mt giai cp no ginh c quyn thng tr, nu
211
n khng o to c trong hng ng ca mnh nhng lnh t chnh tr, nhng i biu tin phong c kh nng t chc v lnh o phong tro"1. ng thi, ch ngha Mc - Lnin i hi phi bi tr t sng bi c nhn. T sng bi c nhn, thn thnh ha c nhn ngi lnh o, s dn n tuyt i ha c nhn kit xut, vai tr ngi lnh o m xem nh vai tr ca tp th lnh o v ca qun chng nhn dn. Cn bnh trn dn n hn ch hoc tc b quyn lm ch ca nhn dn, lm cho nhn dn thiu tin tng vo chnh bn thn h, dn n thi phc tng tiu cc, m qung, khng pht huy c tnh nng ng sng to ch quan ca mnh. Ngi mc cn bnh sng bi c nhn thng t mnh cao hn tp th, ng ngoi ng li chnh sch, php lut ca ng v Nh nc. H khng thc hin ng chnh sch cn b ca ng, vi phm nguyn tc sinh hot ng, chia r, b phi, mt on kt, to ra nhiu hin tng tiu cc, nh mt lng tin trong cn b v nhn dn, ph hoi s nghip cch mng ca ng v nhn dn ta. V th, cc nh kinh in ca ch ngha Mc - Lnin lun lun coi sng bi c nhn l mt hin tng hon ton xa l vi bn cht, mc ch, l tng ca giai cp v sn. Nhng lnh t v i ca giai cp v sn nh C.Mc, Ph.ngghen, V.I.Lnin, H Ch Minh u ht sc khim tn, gn gi vi nhn dn, cao vai tr v sc mnh ca qun chng nhn dn, xng ng l nhng v nhn kit xut m ton th loi ngi tn knh v ngng m. Cu hi n tp 1. Trnh by quan nim v con ngi trong trit hc trc Mc? 2. Phn tch vn bn cht con ngi theo quan im ca trit hc Mc - Lnin? 3. Phn tch mi quan h gia c nhn v x hi. ngha ca vn ny nc ta hin nay? 4. Trnh by vai tr qun chng nhn dn v lnh t trong lch s. ngha ca vn ny trong vic qun trit bi hc "ly dn lm gc"?
1. V.I.Lnin: Ton tp. Nxb. Tin b, Mtxcva, 1978, t.4, tr. 473.
212
Mc lc
Phn I Khi lc v trit hc v lch s trit hc Chng I: Khi lc v trit hc Chng II: Khi lc v lch s trit hc trc Mc Chng III: S ra i v pht trin ca trit hc Mc - Lnin Chng IV: Mt s tro lu trit hc phng Ty hin i Phn II Nhng nguyn l c bn ca trit hc Mc - Lnin Chng V: Vt cht v thc Chng VI: Hai nguyn l ca php bin chng duy vt Chng VII: Nhng cp phm tr c bn ca php bin chng duy vt Chng VIII: Nhng quy lut c bn ca php bin chng duy vt Chng IX: L lun nhn thc Chng X: Hnh thi kinh t - x hi Chng XI: Giai cp v dn tc Chng XII: Nh nc v cch mng x hi Chng XIII: thc x hi Ch ng XIV: Quan i m tri t h c Mc - Lnin v con ng i
213