TRKYE'DE "KTLE KLTR" SORUNU* Halk katlarnda bir kltr eksii grp bunu gidermeye almak amzn bir

zellii olarak beliriyor. Bu zelliin altn izmek, tek bana, pek orijinal bir yaklam saylmazsa da, halk kltr sorununu tarihsel erevesi iine yerletirmek, konuyu analitik olarak incelemenin birinci basaman tekil ediyor. Elit kltr-halk kltr farknn bilinci, tarih iinde son ekliyle, sanayi toplumunun kurulmasyla beliriyor. Fakat, bu bilin o zamanlar bugnknden farkl. Bunu izlemek iin 18. yzyl sonu ngiliz ressam Hogarth'n "Gin Lane" (Ayyalarn Geidi) adndaki gravrn hatrlamak yeter. Resimde, aldklar iki paralk creti ailelerine sarfedeceklerine "cin"e yatran iilerin "dehetengiz akbeti" anlatlyor. st ba perian bir gruh, alkoln etkisiyle amurlara uzanm veya sendeleyerek ikisini yudumluyor. Hogarth'n bu tip sosyal tezli resimlerinin zelliklerinden biri, izdii sarholarn yzlerine bu insanlarn ruhsal bunalmlarn deil, deta ruhsal ktlklerini yanstmaya alm olmasdr. Bunun nedeni Hogarth'n yaad devirde fakirlikle ahlkszlk arasnda bir balant kurulmasdr: Bu balantya gre; fakirler ahlksz olduklar iin fakr- zarurete dmlerdir. Dier taraftan, Malthus'un fikirlerinin devrin iktisad dncesine gemi olan eklinde; fakirin fakir kalmas mukadderdir, zira, fakirin creti artrld zaman, daha ok ocuk yapacak ve ocuklarnn hayat seviyesi decektir. Her birinin zdd olmakla birlikte fakirliin nne geilmez bir toplumsal nitelik olduu noktasnda birleen bu grler, zamann baz "ilerici" dnrleri tarafndan da, hi de kt veya yanl bir ey yapld akla gelmeden rahata kullanlmtr. 19 ve 20. yzylda kaydedilen gerek bir gelime varsa o da fakirliin bir ahlkszlk sonucu olduu eklinde deerlendirmeye bir son verilmi olmasdr. Zamanmzda, bunun tam aksine, fakir olanlarn kendilerinden baz olanaklar esirgendii iin fakir kaldklarna inanyoruz. Gene ayn dnce izgisinden hareketle bilgisiz olanlarn bilgisizliklerinin kaynan "tembellik"lerinde deil, sosyoekonomik dzeylerinde aryoruz. Bilgi iin yrttmz bu muhakemeyi de aynen kltr iin yrtyoruz. Elit kltryle halk kltr arasnda bir uurum mevcutsa bunun sebebini toplumsal yapda aramak gerek. ki Kltr Birletirme abalar Burada kullandm "biz" tabiri bir bakma yanltc olabilir. "Biz"den kastedilen Bat'nn ve Trkiye'nin aydnlardr. Oysa konuyu bu ekilde ele alrsak birbirinden ayr iki tarihsel sreci birletirmi oluyoruz. Kendi geleneksel toplumumuzda da, kukusuz, kiinin bulunduu toplum katnn "mukadder" olduuna inanlmtr. Fakat bizde "fakirlerin ahlkszl" tezi hibir zaman Bat'daki kadar sert ve ak bir ekil almamtr. Bunun yannda bizi gene Bat'dan ayran bir zellik, Trkiye'de, 19. yzyl Bat Avrupa proletaryasna benzer bir proletaryann bulunmaydr. Bu olay, Bat'da yaygn bir hal alan, insanlarn "atomlamas" srecini uzun zaman bizde engellemitir. Bu gibi topluma yabanclam kimseler belirdii zaman bile bunlar 19. yzyl proletaryasndan farkl niteliklerle ortaya kmlardr. Geleneksel toplumumuzda alttabaka halkn bir nc zellii eitim srecinin Osmanl mparatorluu'nda Bat'ya nispetle daha az farkllam olmasdr. Sonu olarak lkemizde eskiden beri Bat'dakine gre daha geni bir halk kitlesi "eitilebilirlik" potansiyeline sahip grlmtr. Yakn zamanlara kadar mevki sahibi "alayl" paalar bunun somut bir rneidir. Geleneksel topluluumuzun bu gibi ilkel bir fonksiyonel farkllk zerine kurulmu olmas Osmanl toplumunda "poplizm"e ve beraberinde getirdii kltr anlayna msait bir zemin hazrlamtr. Fakat, bunun yannda Osmanllarn kuvvetli devlet gelenei Cumhuriyet devrinde bile "halk" eitime "Osmanl" bir renk vermitir.

Cumhuriyet'in ilk 25 ylnn gizil (latent) eitim yapsn aratrdmz zaman bulduumuz ana ilke yle: Halkn iinden kabiliyetli olanlar statsne bakmadan semek, bunlar eiterek idareci elitin iine sokmak. Bunu yapmak "halk" bir eitim olarak nitelendirilebilir. Fakat bir elit kltryle halk kltr arasndaki uurumu kapatmak faaliyeti olarak yorumlanamaz. Bu iki gr asnn birbiriyle kartrlmas Trkiye'de devaml olarak yaplan bir hatadr. Buradaki deerlendirmemde bu sorunlardan birincisini1 deil, ikincisini zmlemeye alacam. Mesele, "halk ocuk"larn elit tabakann iine sokmak deil, aradaki kesiklii ortadan kaldrmaya almaktr. Aslnda, Trkiye'de, 19. yzyldan beri, bir grup "halk kltr" ile "saray kltr" arasndaki mesafeyi kapatmaya almtr. Bu aba, bir dereceye kadar, bugn Bat leminde "halk"la "elit" arasndaki kltr uurumlarn kapatmaya alanlarn amalarna benzemektedir. Byle bir amac, halk "manev bakmdan ykseltmeye almak" olarak aklamaya almak bir yerde yzeysel kalyor. Osmanl Imparatorluu'nda ve Trkiye'de halk kltryle saray kltr arasndaki farklar kaldrmaya alm olanlar bunu -bilerek veya bilmeyerek- homojen bir milli birlik yaratmak iin istemilerdir. Bat'da da buna benzer bir tutum izlemek mmkndr. Bat aydn, halk kltr-elit kltr farkn kapatmaya ynelmi abalarnda -bilerek veya bilmeyerek- gittike farkllaan bir toplumda meydana gelen toplum "para'larn birbirine kenetleyecek bir "paralarst" norm aramtr. Durkheim'n ok ak olarak grd gibi, ada toplumun merkez sorunlarndan biri bu paralarst "birletiri-ci"yi bulmaktr. Halk-elit kltr kopukluu byle bir adan daha derin sosyolojik bir anlam kazanyor. stelik, modern toplumda doru drst bir halk kltr bile kalmamakta, bu kattaki kltr yozlamakta ve kaybolmaya yz tutmaktadr. Bylece, sorun eski kurumlarn yozlamasyla, toplumda yeni birimlerin belirmesiyle deerlerin nasl yeniden ekilleneceidir. Sorunun bir zm, yk yeni bir toplumsal ideolojiye aktarmak olmutur. Farkllamann yaratt sosyal kopmay kapatma konusu Bat iin nemli olduu kadar, bugn kendi toplumumuzda da nem kazanmaya balamtr. Mesele, bizde de sosyal kurumsal ereveleri, kurumlar gittike byyen ve gayri ahs hale gelen insanlara eskiden geleneksel aile dzeninin, mahallenin ve ustann salad olanaklarn yerine bir yenisini koymaktr. Bu boluk iinde insanlarn son are olarak dine sarlmalarna da amamak gerekir. Kitlelerin "mutlu yarnlara" ynelmeleriyse bu sosyolojik ihtiyacn daha duygusal bir ekilde anlatlmasndan baka bir ey olmad eklinde yorumlanabilir. Ksacas, kltr farklarn kapatma isteinin ada toplumun fonksiyonlara gre paralara ayrlm olmasyla ve bunun yaratt deer bolu-uyla ilgili bir yn vardr. "Birletiricilik" lkesi Halk kltr-elit kltr arasndaki uurumun kapatlmas isteinden ve bu iki alan da kapsayan yeni bir fikri yaptn kurulmas sorunundan bundan sonra "birletiricilik" ilkesi olarak szedeceim. "Birletiricilik"le ilgili sorunlar ele aldmz konunun ana eksenlerinden birini tekil ediyor. Fakat konumuzun tek ekseni paralanm olan bir toplumun daha da ufalmasna engel olmak deildir. Konumuzla ilgili bir dier husus eitim olanaklarndan ancak snrl bir ekilde faydalanabilmi olanlarn, kendi geleneksel kltr aralarnn sulandrlm olmas nedeniyle kltr fakirli-i'ne dmeleridir. Bu zelliin karsnda yeni bir kltr politikasndan istenebilecek olan bir zellik, halkn hayatn "zenginletimek" olacaktr. Halk kltryle elit kltr arasndaki farklar kapayacak olan faaliyetlerin esas itibariyle "birletirici" bir nitelik tamasn istemek, halka yeni bir toplum haritas salamasn arzulamak meru bir amatr. Bu meru amacn yerine getirilmesiyse, kiisel grme gre son derece zordur. 19. yzylda ve sanayi toplumundan nce, topluluklarn fonksiyonel ilikilere gre deil de, yerel boyutlara gre (kabile, din) farkllatklar bir ortamda, birletirici gc, dinler, imparatorluk ideolojileri gibi yaptlar oluturuyordu. Sanayi toplumlarnda bu g ideolojiden karlmak istenmitir.

Bu ideolojilerin ounda da "birletirici" bir kltrel politika ierii olmutur. Fakat ideolojilerin "tuttuu" yerlerde bile kltr politikasyla ilgili ksmlar geni lde baarsz olmutur. Rusya ve in'deki Deneyler Teknokratik elit ve parti eliti ile basit halk arasndaki kltr mesafesinin gittike ald Sovyet Rusya'da bu a kapatmak iin her trl denemeye bavurulmutur. Fakat parti elitinin ocuklarnn yaz kamplarna gnderilip kyllere sndrlmalarna allmas tam bir baarszlkla sonulanmtr. Toplumun uzmanlaarak verimliliini artrmaya alrken ve bu uzmanlk dallarndan bazlarna prim verilirken, ayn zamanda, bu uzmanlamann yaratt farklar ideolojiyle ve kltr politikasyla reddetmeye almak kolay yrtlen bir sistem olmuyor. Toplumunun fonksiyonel farkllamasyla "birletirici" kltr politikasnn birlikte baaryla yrtld tek lke -imdilik- in Halk Cumhuriyeti'dir. Fakat in'deki sistemin beraberinde getirdii kiilik fedakrl bizim demek istemeyeceimiz bir bedeldir. Trkiye'de bir bakma "birletirici" bir rol oynamas istenen Ky Enstits mezunlarnn bir zamanlar ehirlere ak modern toplumda fonksiyonel farklarn bklmezlii-ni bir daha doruluyor. Her ne kadar kltr farkllklarn "birletirici" bir kltr politikasyla kapatmaya almann baarszlk ans ok bykse de fark kapatmann bir dier yolu olduuna inanyorum. O da "kltr zenginlemesi" adn verebileceimiz birlik etrafnda toplanyor. Modern toplumun uzmanlk eksenleri evresinde kmelemesi bir tarafa, bu kmeler arasndaki eitim ve gelir farklar kapatlmaya allmaktadr. Bu gibi olanaklarn gelitirildii bir ortamda -ky gibi- belirli bir kltr ekolojisi kmesinde bulunan kimsenin, kendi z kltrnn deitirilmesi iin gerek yoktur. Baka bir ifadeyle kye aydnn kltrn gtrme isteinin savunulur bir taraf yoktur. Ky kltryle aydnlarn kltr e dzeyde mutlak deerde e iki yapt saylabilir ve saylmaldr. Bat'da aydnlarn kltrn alttabakalara gtmeye almann, aslnda, ok kesin bir aydn stnl fikri saklad artk anlalm ve bu tr giriimlerin yerine aydnlarn mevcut kltr kmelerinden neler kazanabilecekleri dnlmeye balanmtr. Asl Sorun Halka Olanak Salamaktr Asl sorun halk katnn yitirilmek zere olan kltrn yeniden canlandrabilmek iin yeni olanaklar salamaktr. nerim, -biraz abartacam- kye tiyatro klasikleri getirmeye almak eklinde Osmanl aydnlarnn kendilerini beenmelerinden artakalan davranlara son vermektir. "Sentetik" folklor gsterileri de bunun bir paras saylabilir. Bu gibi faaliyetlerin zentili havas yannda nemli bir sakncas halk kltr iinde olan kiiyi pasif bir tketici haline getirmesidir. Sorun; kylnn, kasabalnn, mahallelinin kltr yaratclna yardm etmek, onu bu yolda tevik etmektir. Bunun balang kademesi de halk katlarndaki yaratcln bugnk elverisiz koullar altnda bile nasl ekillendiini aratrmaktr. Bu yaratcln son ekli bugn ivit mavisi boyanan bir gecekondu duvardr. Yarn, ayn g, gecekondu kendi sanat ve kltr yaptlarn yaratma olanana kavuunca ok baka ekiller alabilir. Fakat bunu yapmak iin nce bu yaratc gcn nasl ekillendiini anlamak gerek. Halk yaantsn bu adan izlemek, anlamaya almak ve ancak ondan sonra olanak sunmak Trkiye'de halk kltrne yaklamda yeni bir yntem tekil edebilir. Bu yaklamn halk-elit kltrleri farkn bir rpda ortadan sildiini iddia eden bir taraf yok. Ancak, kltrn farkl katlarda farkl ekiller almasnn tevik edilmesi zengin bir etkileim ve kltr a ortaya karacaktr. Bugn Bat'daki aydn da homojenlemi kitle kltrnn darlndan yaknmaktadr. Bundan bir buuk asr nce Bat'nn byk mzik statlar temalarn halk danslarnda aryordu. Bugn Bat aydn iin byle bir olanak yoktur. Toplumda kltr yaratlan noktalarn artmasyla kaybettiimiz bu zenginlie tekrar kavuacaz. Bylece, elit kltr-halk kltr arasndaki mesafe homojen bir "kitle kltr"yle doldurulduu iin deil, herkesin eitli katlarndan yararlanmak isteyecei zengin bir "haberleme ve etkileim a" kurulduu iin kapatlm olacaktr. (*) zgr nsan, say 16 (Nisan 1974), s. 58-61. erif MARDN