T.

C stanbul niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Tarih Anabilim Dal Eskia Tarihi Bilim Dal

Yksek Lisans Tezi

ESKADA KARIA BLGESNDE FESTVALLER

Esen Kaya 2501050104

Tez Danman: Prof. Dr. Mustafa H. Sayar

stanbul 2009

ESKADA KARIA BLGESNDE FESTVALLER Esen Kaya Z

Bu almann temel amac, Karia Blgesinde kutland bilinen festivallere ilikin bilgileri bir araya getirmektir. ncelikle festival kavram zerinde durulmu, eskia toplumunda nasl algland irdelenmitir. Festivaller takvim dzenini etkilemi, ay isimlerine kaynaklk etmilerdir. Bu nedenle takvimlere ksaca deinilmi, blgedeki kentlerde grlen ay isimleri listelenmitir. alnmtr. Blge festivalleri; temalar, organizasyonlar, grev alanlar, katlmclar ve programlar erevesinde ele

FESTIVALS OF KARIA REGION IN ANTIQUITY Esen Kaya ABSTRACT

The main purpose of this study is to gather up the information concerning the festivals known that were celebrated in the Karia region. First of all, the notion of festival and how it was perceived by the ancient society are explicated. The festivals have affected the order of calendar and have been the basis for the names of months. Therefore, calendars are shortly discussed and month names sighted in cities of the region are listed. The festivals of the region are received priority consideration within the framework of their themes, their organisations, their officers and participants, and their schedules.

iii

Festivalsiz geen bir mr dinlencesi olmayan uzun bir yoldur. Demokritos

NSZ
Gnmz tatil ve bayramlar iin de geerli olabilecek bu fikir, Demokritos tarafndan yaklak iki bin be yz yl nce, zl bir biimde ifade edilmitir. Bu fikir birlii, eskia insanlaryla paylatmz beklentilerin saysz gstergelerinden biridir. Bu almann amac, uzun bir yolu ekilir klan dinlenceyi Hocam ve tez danmanm Prof. Dr. Mustafa H. Sayara, gerek aratrma gerekse yazm srecinde ynlendirmeleriyle almann anlaml bir btn olarak ilerlemesini salad ve ulaamadm kaynaklarn temininde yardmc olduu; Do. Dr. Bilal Ste, Kariann sayl klt merkezlerinden Lagina Kutsal Alan Kazsnda bulunduum dnemde, verdii bilgiler ve sunduu imknlarla alma konumu boyutlu alglayabilmemi mmkn kld; Yard. Do. Hamdi ahine destei; Dr. Mjde Trkmen, Dr. Dani Baykan ve Ar. Gr. Zeliha Gidere neri ve yardmlar iin ok teekkr ederim. Karia almann getirisi olan ok miktarda Franszca kaynan evirisi iin iek Ataya, Almanca eviriler iin Reyhan ahine; almalarma bulunduklar katk ve yardmlar iin arkadalarm Berkay Glten, Serkan Acar, Gknur Bekta, Selen Ak, Aynur Akdeniz Mula, Ouz Yarlga, Eyp oraklya; son olarak gsterdikleri anlay ve sabr iin aileme ok teekkr ederim. betimlemektir.

iv

NDEKLER
Z .......................................................................................................................... iii ABSTRACT ........................................................................................................... iii NSZ .................................................................................................................. iv NDEKLER.........................................................................................................v LEVHALAR LSTES........................................................................................... vii TABLOLAR LSTES .......................................................................................... viii KISALTMALAR LSTES ..................................................................................... ix GR .......................................................................................................................1 I. FESTVAL KAVRAMINA GENEL BR BAKI .................................................6 A. Festival eitleri ..............................................................................................8 B. Grevliler ve Organizasyon ..............................................................................9 C. Festivalin eleri ...........................................................................................11 II. KARIA KENTLERNDE AY SMLER-FESTVAL LKS ........................14 A. Karia Blgesinde Kullanlan Takvimlere Genel Bir Bak .............................14 B. Festival simlerinden Treyen Ay simleri......................................................16 III. KUTSAL ALANDA KUTLANAN FESTVALLER ........................................24 A. Hekate Kutsal Alannda Kutlanan Festivaller .................................................24 1. Kariada Hekate Klt.................................................................................24 2. Hekate Onuruna Dzenlenen Festivaller......................................................28 a. Hekatesia-Romaia Festivali ....................................................................30 b. Anahtar Tama Festivali ........................................................................30 c. Doum Gn Festivali............................................................................32 B. Panamara Kutsal Alannda Kutlanan Festivaller .............................................33 1. Panamareia..................................................................................................33 2. Heraia .........................................................................................................34 3. Komyria ......................................................................................................34 C. Sinuri Kutsal Alannda Kutlanan Festivaller ...................................................35 IV. GREK DNYASINDA YAYGIN OLARAK KUTLANAN FESTVALLER .37 A. Dionysia.........................................................................................................37 B. Thesmophoria.................................................................................................45 C. Karneia...........................................................................................................50 V. DER FESTVALLER ....................................................................................54 A. Theogamia .....................................................................................................54 B. Kastabeia........................................................................................................55 C. Artemis Kindyas Onuruna Dzenlenen Festival..............................................57 D. Zeus Labraundos Onuruna Kutlanan Festival .................................................59 E. Hiakynthotrophia ............................................................................................60 F. Eumeneia........................................................................................................60 G. Adonia ...........................................................................................................61 v

H. Taurophonia ...................................................................................................62 I. Az Bilinen Festivaller ......................................................................................62 1. Amyzon ......................................................................................................62 2. Halikarnassos ..............................................................................................63 3. Hyllarima ....................................................................................................64 4. Kasossos .....................................................................................................64 5. Kaunos........................................................................................................65 6. Keramos......................................................................................................65 7. Pedasa .........................................................................................................66 8. Stratonikeia .................................................................................................66 9. Syrna (Rodos Peraias) ................................................................................66 10. Tralleis ......................................................................................................67 SONU ..................................................................................................................68 KAYNAKA .........................................................................................................71 A. Antik Kaynaklar.............................................................................................71 B. Modern Kaynaklar..........................................................................................73

vi

LEVHALAR LSTES
Levha 1, Harita 1 Levha 2, Resim 1 Levha 2, Resim 2 Levha 3, Resim 3 Levha 3, Resim 4 Levha 4, Harita 2 Levha 4, Resim 5 Barrington Atlas of the Greek and Roman World, ed. R. J. A. Talbert, Princeton University Press, 2000. Panathenaia Festivalinde peplos takdimi. http://www.aeria.phil.unierlangen.de/photohtml/baupla stik/fries/parthenon/parthenon ost/parth208.jpg Domuz heykeli. C. Bruns-zgan, Knidos: Antik Kent Rehberi, ev: . H. Mert, Konya, 2002. Karneiadan dans sahnesi. http://www.beazley.ox.ac.uk/images/pottery/painters/ke ypieces/tiverios/38-p207-medium.jpg Hadrianus Dnemi sikkesinde Theogamia sahnesi. http://www.asiaminorcoins.com/gallery/displayimage.p hp?album=155&pos=0 Labraunda, kutsal yol. http://www.labraunda.org/Labraunda.org/Sacred_Way_ eng.html Labraunda, kutsal yol. http://www.labraunda.org/Labraunda.org/Sacred_Way_ eng.html

vii

TABLOLAR LSTES

Tablo 1 Tablo 2 Tablo 3 Tablo 4 Tablo 5

Makedon ve Jlyen Takvimleri...19 Ion ve Dor Ay simleri....19 Halikarnassos, Iasos, Mylasa, Stratonikeia, Ay simleri.22 Amyzon, Knidos, Rodos Peraias ve Bargylia Ay simleri.22 Kaunos, Keramos ve Theangela Ay simleri...23

viii

KISALTMALAR LSTES

AJA AJPh ANRW AST BCH CAH CIG DNP EA GRBS I.Iasos I.Keramos I. Knidos I.Labraunda I.Mylasa

I.Rhod.Per. I.Stratonikeia JHS JRS LBW

Liddell-Scott OGIS SEG Syll ZPE

American Journal of Archaeology American Journal of Philology Aufstieg und Niedergang der rmischen Welt Aratrma Sonular Toplants Bulletin de Correspondance Hellnique The Cambridge Ancient History. Corpus Inscriptionum Graecarum (Berlin 1825-1877) Der Neue Pauly. Enzyklopdie der Antike, 1996-. Epigraphica Anatolica Greek, Roman and Byzantine Studies W.Blmel, Die Inschriften von Iasos (IGSK Band 28 1/2; Bonn 1985) E.Varinlioglu, Die Inschriften von Keramos (IGSK Band 30; Bonn 1986) W.Blmel, Die Inschriften von Knidos, I (IGSK Band 41; Bonn 1992) J.Crampa, Labraunda. Swedish Excavations and Researches, III 1/2. Greek Inscriptions, I-II (Lund Stockholm 1969-1972) I.Mylasa = W.Blmel, Die Inschriften von Mylasa, I. Inschriften der Stadt (IGSK Band 34, Bonn 1987); II. Inschriften aus der Umgebung der Stadt (IGSK Band 35; Bonn 1988) W.Blmel, Die Inschriften der rhodischen Peraia (IGSK Band 38; Bonn 1991) M..Sahin, Die Inschriften von Stratonikeia, I-II 1/2 (IGSK Band 21-22 1/2; Bonn 1981-1990) Journal of Hellenic Studies Journal of Roman Studies P.Le Bas, W.H.Waddington, Voyage archologique en Grce et en Asie Mineure, fait pendant les annes 1834 et 1844 (Paris 1847-1877) (Inscriptions grecques et latines; Paris 1870, Rome 1968, Hildesheim 1972) H. G. Liddell R. Scott, A Greek English Lexicon, ilk basm 1843, Clarendon Press, Oxford 1996. W.Dittenberger, Orientis Graeci Inscriptiones Selectae (Leipzig 1903-1905) Supplementum Epigraphicum Graecum (Leiden 1923-) W.Dittenberger, Sylloge Inscriptionum Graecarum, 3rd ed. (Leipzig 1915-1924) Zeitschrift fr Papyrologie und Epigraphik

ix

GR
Eskia festivalleri; eskia tarihi ve arkeolojinin olduu kadar, antropoloji, sosyoloji, psikoloji ve karlatrmal dinler tarihinin de kapsamna giren ok boyutlu bir konudur. Bu ynyle uzun sreli ve ayrntl bir alma gerektirir. Bu almada hedeflenen ise, Karia Blgesinde kutland bilinen festivallere ilikin mevcut bilgilerin bir araya getirilmesidir. erevesinde ele alnmtr. Oyunlar yalnzca festivalin bir paras olduu takdirde almaya dhil edilmi, gizemler kapsam d tutulmutur. zaman snrlandrmas yaplmamtr. Birinci blmde festival tanm zerinde durulmutur. bilgi verilmitir. Takvimin olumasnda etkili olan festivaller, ayrca ay isimlerine kaynaklk etmilerdir. Ay isimleri festivallere ilikin ipular tadndan ksaca takvim sistemine deinilmi ve Karia Blgesinde grlen ay isimlerinin ait olduu takvimler tantlmtr. nc blm ise almann konusunu oluturan Karia festivallerine ayrlmtr. Eldeki verilerden festivalin nerede, kimin onuruna, ne zaman, ne sklkla kutland; nasl organize edildii, kimlerin grev ald ve program renilmeye allmtr. Hakknda ok az bilgi mevcut olan festivaller ise ayn ana balk altnda, yer isimlerine gre ele alnmtr. Festival eitleri ortaya konmu ve ierdii eler aklanmtr. Organizasyon ve grevliler hakknda Veriler younluk gstermediinden, Dolaysyla konu eskia tarihi ve arkeoloji

Festivaller, toplum yaamnn nemli bir paras olduundan zerinde youn olarak allmtr1. Atina festivalleri hakknda dierlerine oranla daha fazla ve net bilgi olmas festival almalarnn arlnn bu kente kaymasyla sonulanmtr. Atina festivalleri hakkndaki en eski almalar A. Mommsene aittir2. Bunu L. Deubnerin temel oluturan kitab Attische Feste3 izlemektedir. Bu almalar nemini korumakla birlikte eski tarihli olmalar nedeniyle daha sonra ortaya kan verilerden yoksundurlar4.
5

H. W. Parkenin Aspects of Greek and Roman Life

serisinden kan kitab festivalleri Atina takvim aylarnn srasna gre incelemitir. E. Simon ise nceki almalarda arkeolojik verilerin yeterince deerlendirilmediini dnerek, bu temelde bir eser kaleme almtr6. Parkera ait Polytheism and Society in Athens, konuyla ilgili kapsaml eserlerden gnmze en yakn (tarihli) olandr7. W. Burkert Cambridge Ancient Historynin beinci cildinde Atina kltleri ve festivallerini ele alan bir blm yazmtr8. J. D. Mikalson, Atina takvimini inceledii almasnda konuyla balantl olan festivallere de yer vermitir9. Belirli bir tanrya ya da festivale younlaan almalar da mevcuttur. Pickard-Cambridgein Dionysos festivallerini konu alan almas olduka kapsamldr10. R. Hamilton Anthesteria festivalini11, A. Brumfield ise Demeter festivallerini almtr12. J. Neilsin

almalar derlenirken dini nitelikleri olmasna karn agonlar ya da sadece sunu ieren trenler kapsam dnda tutulmutur. Festivaller hakknda genel bilgi veren eserler ile Karia festivalleri hakknda veri salayan kaynaklara yer verilmitir. 2 A. Momssen, Heortologie: Antiquarische Untersuchungen ber Die Stdischen Feste Der Athener, Leipzig, 1864; A. Mommsen, Feste der Stadt Athen im Altertum, Leipzig, 1898. 3 L. Deubner, Attische Feste, Berlin, 1932. Festivaller tanrlar bal altnda sralanm, takvimdeki yerlerine gre tablo oluturulmutur. 4 S. Scullion, Festivals, A Companion to Grek Religion, ed. D. Ogden, Blackwell Publishing, UK.2007, s. 203. 5 H. W. Parke, Festivals of the Athenians, Thames and Hudson, London, 1977. 6 E. Simon, Festivals of Attica: An Archaeological Commentary, The University of Wisconsin Press, USA, 1983, s. 3. Simon, Deubner ve Parkenin filolog olmas nedeniyle epigrafik verilere younlatklarn belirtir ve Deubnerin arkeolojik verileri Parkeye oranla daha ok kullandn ekler. 7 R. Parker, Polytheism and Society in Athens, Oxford, 2005. blmden oluan kitabn ikinci blm ile iki ek ksm festivalleri konu alr. Scullion 2007, s. 203de, ok iyi bir eser olduu belirterek, gnmzde Atina festivalleri zerine yaplan standart bir alma olarak deerlendirir. 8 W. Burkert, Athenian Cults and Festivals, CAH, 5. Cilt, ed. D. M. Lewis, J. Boardman, J. K. Davies, M. Ostwald, 2. edisyon, 5. basm, UK, (ilk basm 1992), 2006. 9 J. D. Mikalson, The Sacred and Civil Calender of the Atheniar Year, Princeton, 1975. Mikalsonun Heorte of Heortology adl makalesinde festvial kavramnn tanm yaplmtr (GRBS, 23(1982), 213-22). 10 A. Pickard-Cambridge, The Dramatic Festivals of Athens, Clarendon Press, Oxford, 1953. 11 R. Hamilton, Choes and Anthesteria: Athenian Iconography and Ritual, Ann Arbor, 1992.

editrlnde hazrlanan Worshipping Athenada ise Panathenaia festivali olduka ayrntl incelenmektedir13. W. Burkertin zellikle iki kitab festivaller hakknda verdii bilgilerin yan sra antropolojik zmlemeler de sunmaktadr14. Sz geen eserlerde festivaller Atina ile snrlandrlmamtr. Atina merkezli olmayan en kapsaml festival kitab M. P. Nilssona aittir15. Olduka eski tarihli olmasna karn nemini korumaktadr16. N. Robertson, Festivals and Legends isimli almasnda Attika, Sparta, Argos, Messenia ve Phigaleiadan festivaller zerinde durmutur17. Grek dnyasndan belirli blgelerin kltlerini inceleyen almalarn ieriklerinde de festivallere yer verilmitir. Bunlardan A. Schachterin drt ciltlik eseri Boiotiay18, M. Jostun kitab Arkadiay19, F. Grafn eseri20 ise Kuzey Ionia kentlerini konu eder. S. Widenin 1893 tarihli kitab Lakonia kltlerinden sz ederken festivallere de deinir21. Ayn blgeyi ele alan dier bir alma ise M. Pettersona aittir ve Apollon kltne younlamtr22. Bunlarn dnda Girit festivallerini R. R. Willets,

A. C. Brumfield, The Attic Festivals of Demeter and Their Relation to the Agricultural Year, New York, 1981. 13 Whorsipping Athena: Panathenaia and Parthenon, ed. J. Neils, The University of Wisconsin Press, USA, 1996. Kitap, blm altndaki makalelerden olumutur. Bu blmler mit ve klt, yarmalar ve dller, sanat ve politika olarak sralanmaktadr. 14 W.Burkert, Greek Religion, Cambridge, ev. J. Raffan, 2005 (1977 basmnn evirisi); W. Burkert, Homo Necans: The Anthropolgy of Greek Sacrifical Ritual and Myth, Berkeley, 1983(ilk basm 1972). 15 M. P. Nillson, Griechische Feste Von Religiser Bedeutung: mit Ausschluss Der Attischen, Stuttgart, 1957 (ilk basm 1906). 16 Tanr isimleriyle oluturulan balklar altnda festivaller, corafi blgelere gre incelenmektedir. Her biri hakknda bilgi verilmese de gerekli gndermeler mevcuttur. Olduka sistemli dzenlenmi dizinler kolaylk salamaktadr. 17 N. Robertson, Festivals and Legends: The Formation of Greek Cities in the Light of Public Ritual, Toronto, 1992. Yazarn festivallerle ilgili birok makalesi bulunmaktadr. C. SMITH, Rev: Festivals and the Polis, CR, New Series, Vol.44, No.2, 1994, s. 341; Smith, halk festivallerinin dnyevi tarih hakknda da bilgi verebilecei iddiasnda olan yazarn kitabnn; bir adan okunduunda trensel olaylar dizisi ierdiini, bir baka adan okunduunda ise Arkaik Grek tarihinin kk bir yeni yazm olduunu belirtmitir. 18 A. Schachter, Cults of Boiotia, Bulletin of Institute of Classical Studies, 4 cilt, London, 1981-1994. 19 M. Jost, Sanctuaires et Cultes dArcadie, tudes Ploponnsiennes 9, cole Franaise dAthnes, Paris, 1985. 20 F. Graf, Nordionische Kulte: Religiongesichte und epigraphische Untersuchungen zu den Kulten von Chios, Erythrai, Klazomenai und Phokaia, Bibliotheca Helvetica Romana 21, Rome, 1985. Kentlerin takvimine nem verilmitir. 21 S. Wide, Lakonische Kulte, Leipzig, 1893. 22 M. Petterson, Cults of Apollo at Sparta: The Hyakinthia, The Gymnopaidiai and The Karneia, Acta Instituti Atheniensis Regni Sueciae, 8. ser., 12, Berlin, 1992.

12

Msrdaki

festivalleri

F.

Perpilliou-Thomas23,
24

Roma

Cumhuriyet

Dnemi

festivallerini ise H. H. Scullard incelemitir . Anadoludaki festivallerin tmn konu alan kapsaml bir eser bulunmamakla birlikte, iinde festivallere yer veren kitaplar25 ve ok sayda makale bilgi vermektedir. Karia Blgesi kltleri iin balca kaynamz, Les Cultes Indignes En Cariedir26. A. Laumonier hacimli eserinde, nemli iki Stratonikeia tanrs olan Hekate ve Zeus Panamarosun festivalleri iin ayr balklar am ve bunlar ayrntl olarak incelemitir. Panamareiada kutlanan festivallere yer veren dier bir kaynak ise H. Oppermannn Zeus Panamaros adl kitabdr27. Louis Robertin blge ile ilgili almalar ou konuda olduu gibi festivaller iin de nemli bavuru kaynaklardr28. Birincil kaynaklarn byk ounluunu yaztlar oluturur. SEG (Supplementum Epigraphicum Corpuslar ve IGSK29 (Inschriften griechischer Stdte aus Kleinasien) serisinin ilgili kentleri balca epigrafik kaynaklardr. Graecum); CIG (Corpus Inscriptionum Graecarum) II. cildinin, XIII. blm; SIG/SYLL (Sylloge Inscriptionum Graecarum) III. cilt; OGIS (Orientis Graeci Inscriptiones Selectae), II. cilt veri salamaktadr. Blge ile ilgili balca nmismatik kaynaklar ise u ekilde sralanmaktadr: BMC (A Catalogue of Greek Coins in

F. Perpilliou-Thomas, Ftes dgypte, Louvain, 1993. R. R. Willets, Cretan Cults and Festivals, London, 1962; H. H. Scullard, Festivals and Ceremonies of the Roman Republic, Thames and Hudson, London, 1981. 25 S. R. F. Price, Rituals and Power, Cambridge, 1985; B. Burrell, Neokoroi: Greek Cities and Roman Emperors, Brill, Leiden, 2004; M. Wrrle, Stadt und Fest in Kaiserzeitlichen Kleinasien: Studien zu Einer AgonistischenStiftung aus Oenoanda, Beck, Munich, 1988; R. Ziegler, Stdtisches Prestige und kaiserliche Politik: Studien zum Festwesen in Ostkilikien im 2. und 3. Jahrhundert n. Chr., Schwann, Dsseldorf, 1985. Son iki alma agonlarla ilgili olmakla birlikte rnek oluturmalar nedeniyle nemlidirler. C. Picard, phes et Claros: Recherches sur Les Sanctuaires et Les Cultes de LIonie du Nord, Paris, 1922. Picard, kitabnda bu kentlerin festivallerine de yer vermitir. F. Graf iin bkz. dpn. 20. 26 A. Laumonier, Les Cultes Indignes En Carie, Paris, 1958. 27 H. Oppermann, Zeus Panamaros, Verlag von Alfred Tpelmann, Giessen, 1924. 28 J. Robert,L. Robert, La Carie II: Histoire et Geographie Historique Avec le Recueil des Inscriptions (Le Plateau de tabai et ses environs), Paris, 1954; L. Robert, Le Sanctuaire de Sinuri prs de Mylasa, I. Partie: Le inscriptions grecques, Paris, 1945; J. Robert,L. Robert, Fouilles dAmyzon en Carie I: Exploration, Histoire, Monnaies et Inscriptions, Paris, 1983. Bu kitaplarn yan sra konuya deinen makaleleri de mevcuttur. 29 W. Blmel (Iasos, Mylasa, Knidos, Der Rhodischen Peraia), E. Varinliolu (Keramos) ve M. . ahinin (Stratonikeia) almalar bu seri ierisinde yaynlanmtr. Seride yer almayan ancak, blgedeki yerleimlerin yaztlarn ele alan almalar da vardr. J. Crampann Labraunda; J. Reynolds ve J. Rouechnin Aphrodisias, A. Bressonun Rodos Peraias zerine almalar gibi. P. Le Bas-W. H. Waddigtonn almas (Voyage Archeologique en Grce et en Asie Mineure) 19. yzyla ait olmakla beraber nemini korumaktadr.
24

23

British Museum) serisinin ilgili cildi30; Historia Numorum: A Manual of Greek Numismatics31; Les Monnaies Grecques de Mylasa32; SNG (Sylloge Nummorum Graecorum Deutchland), 7. cilt; SNG Caria (The Royal Collection of Coins and Medals Danish National Museum); The Coinage of Aphrodisias33; Description de Medailles Antiques; Grecques et Romains34. Bunlara ek olarak Aratrma (AST) ve Kaz Sonular Toplants (KST) raporlar; AnatSt (Anatolian Studies), BCH (Bulletin Correspondance Hellenique), BSA (The Annual of British School at Athens), Chiron, EA (Epigraphica Anatolica), JHS (Journal of Hellenic Studies), Kadmos, REA (Revue des Etudes Anciennes), REG (Revue des Etudes Grecques), ve ZPE (Zeitschrift fr Papyrologie und Epigraphik) gibi sreli yaynlardaki makaleler nemli katklar salar.

, B. V. Head , Catalogue of the Greek Coins of Caria, Cos and Rhodes, London, 1897. B. V. Headin 1911 tarihli almasdr. 32 A. Akarcann Mylasa ve evresindeki sikkeleri konu alan eseridir. 33 D. J. McDonald, London, 1992. 34 T. E. Mionnet, Graz, 1972-3.
31

30

I FESTVAL KAVRAMINA GENEL BR BAKI

Gnmzde, bir tema erevesinde dzenlenen organizasyon, elence, enlik1 armlar yapan festival szc; Eskiada dinle kaynam, toplumu bir araya getiren ve eitli trenlere sahne olan bir organizasyondur. Bu organizasyonlar gnmz kavramlar ile ifade etmeye alrsak, karmza bayram ve enlikin ll bir karm kacaktr. Eskiada festivaller, halk dininin en nemli gstergelerinden biridir2. Saygnl ve sergilemeye ynelik organizasyonlar olmalar nedeniyle, toplum ve din aratrmalar iin nemli almlar getirmektedirler. Antik kaynaklarda ska anlr, epigrafik, nmismatik ve arkeolojik verilerle saptanabilirler. Ancak oktanrl bir toplumu zmleme abasnn nndeki glkler, festivalin tanmn yapmak ve snrlarn izmek konusunda da kendini gstermektedir. Yaayan ve deien dini uygulamalar snrl verilerle izlemek son derece gtr. Belirli bir dnem iin yaplan saptamalar daha sonra geerliliini yitirebilir. Parker, festival bilgilerinin sabitlenmesini Festival kutlamalar toplumsal faaliyetlerin bir biimidir ve toplum gnden gne deiir; gelenee uygun olarak idealine karn, festivaller de her kutlama ncesi yeniden tasarlanmalydlar, bunlarn daimi deiim yasasndan kurtulmalar ikna edici deildir szleriyle eletirmektedir3. Karia Blgesi, etkileime ak bir noktadadr. Kariallar paral asker olarak Msr iin almlar; Hititlerle yakn bir corafyay paylamlar; Pers, Makedon ve
1

Trke Szlk, ed. Tayyibe U v.d., Dil Dernei, Ankara, 1998, s.452: Festival: 1.Dnemi, yapld evre,katlanlarn says ya da nitelii programla belirtilen ve zel nemi olan sanat gsterisi. 2. Belli bir sanat dalnda oyun ve filmlerin sunulmas ve gsterilmesi sonunda dl ya da derece verilmesi biiminde dzenlenen ulusal ya da uluslararas gsteri dizisi, enlik. 3. Bir blgenin en nl rn iin yaplan gsteri. 4. Dzensiz toplant, curcuna. 2 P. Cartledge, The Greek Religious Festivals urada: Greek Religion and Society, ed. P. E. Easterling-J. V. Muir, 1987, s. 98. Cartledge, festivallerin halk asndan klasik Grek dininin en nemli zellii olduunu sylemenin abartl olmayacan belirtir. 3 Parker, a.g.e., s. 157.

Roma egemenliine tanklk etmilerdir.

Tm bunlarn din ve kltr asndan

kanlmaz bir sentezi beraberinde getirmesi beklenebilir. Blgede yerel festivallerin yan sra Grek dnyasnn belli bal festivalleri de kutlanmtr. Bu etki ak olarak grlebilmektedir. Roma egemenlii dneminde imparatorluk klt tm Anadoluda olduu gibi Kariada yer edinmi, tek bana ya da blgedeki kltlerle birleerek tapm grmtr4. Geni bir bak as yakalayabilmek adna Msr ve Yakndouda festivallerin nasl ele alndna ksaca deinmek yararl olabilir. Msr takviminde birok festivalin varl bilinmektedir5. Byk tapnaklarda olduka grkemli festivaller dzenlenmitir. Ancak eyaletlerdeki kk tapnaklarn destekledii yerel festivaller de mevcuttur. Tanrlarn heykellerinin bir tapnaktan dierine tanmas, yaygn bir uygulamadr. Tanr heykelleri bark ad verilen kayklarla tanr6. Rotaya gre karada da kullanlabilir7. Yllk olarak kutlanan Opet festivalinde merkezi tren, tanr heykellerinin Karnakdan Luksora tand alaydr. ki ile drt hafta arasnda bir zaman kapsayan festivalin amac, Amon ile kraln annesi arasndaki cinsel birlemeyi kutlamaktr. annesinin krali kay dourabilmesini salamaktadr. odadan kral olarak kabilsin9. Yakndouda takvim ve festivaller tarm dngs ile yakndan ilgilidir. Tarmla balants olmayan festivaller ise daha ok ynetimle (ta giyme treni, tapnak ya da saray inas gibi) aklanmaktadr10. Festivalin en nemli katlmcs kraldr. Sosyal dzendeki hiyerari festivallerde de gzetilir. Beckman, Yakndou
8

Bu yolla tanr, kraln Festivalin sonunda kral

kutsal odaya girer. Fiziksel biiminin kann sonsuz biimiyle birlemesini salar ki

Fest, Festkultur, DNP, c.4, ed. H. Cancik, H. Schneider, Verlag J. B. Metzler, Stuttgart, 1998, s. 486: Egemenlii altndaki kentlere katks oyunlar ve imparatorluk kltdr. 5 The British Museum Dictionary of Ancient Egypt, ed. I. Shaw, P. Nicholson, The American University in Cairo Press, Cairo, 2002, 99, 218. 5. Hanedanla (M.. 2494-2345) tarihlenen ve bazalt bir stelin paralarndan oluan Palermo tanda kaydedilen olaylar arasnda dini festivaller de bulunur. Karnakda III. Thutmosisin (M.. 1479-1425) festival salonunda len gnlerinin(bir ylda elli drt tane) listesi bulunur. III. Ramsesin Medinet Habudaki mezar tapnanda ise altm festival listelenmitir. 6 A.e., s. 48. 7 A.e., s. 99. 8 A.e., s. 146. Tam olarak evrilemeyen bu terim, tanr ya da insann yaratc yaam gcn ifade eder. 9 A.e., s. 99. 10 Fest, Festkultur, DNP,s. 483.

dini ve klt uygulamalarn konu alan makalesinde11, arlkl olarak Hitit toplumundan sz eder. Gereke olarak zenginliini ve Hatti kltnn pek ok ekilde Yakndouyu temsil etmesini gsterir12. Hitit resmi takviminde yz altm be festivalin varl ve bakent arivinde festivallere ilikin ok sayda metnin ele gemesi, festivallerin neminin gstergesidir13. nemli festivaller birka hafta ya da daha fazla srebilir14. Kraln katlm nem tar, yle ki II. Murili nemli bir festival olan Purulliyasa15 katlabilmek iin seferi yarda kesmitir16. Zaman zaman bir vekil ile temsil edilebilir17.

A. Festival eitleri
Kat bir snflandrma sz konusu deildir18. Bir festival birden fazla snfa da girebilir. Adandklar tanr, ierisindeki trenler ve katlmclarna gre ayrt edilebilirler. Yeni yl, arnma, verimlilik ve tarm(hasat, tohum ekme) festivalleri yaygn olarak kutlanr. Atinann yeni yl festivali, Hekatombaion (Temmuz civar) aynda kutlanan Panathenaiadr. kurtulma dncesi yatar. Arnma festivallerinin temelinde ktlklerden Toplumun iinden seilen kurbanlar (pharmakoi), bu

ktlkleri simgeler. Bu kiiler bir alay ile tehir edilir, krbalanr ve kovulurlar19. Temas tartmal olan Thesmophoria festivalinin kadnn ve topran verimlilii iin dzenlendii de neriler arasndadr. Festivallerin tarm dngs ile birebir uyum gstermemesi20 dikkat eker. Cartledge, 5. yzylda Atinada tarmsal festivallerin mevsimden ay sapma ile

11

Beckman, G., How Religion Was Done, A Companion to the Ancient Near East, ed. D. Snell, USA, 2005, s. 343-53. 12 A.e., s.343. 13 T. Bryce, Life and Society in the Hittite World, Oxford University Press, New York, 2002, s. 188. ok sayda kaydedilmeyen krsal ve yerel festivalin varl tahmin edilmektedir. 14 Bryce, a.y. 15 O. B.Gurney, Hititler, ev. Pnar Arpaay, Dost Kitabevi Yaynlar, 2001, Ankara, 130. Toprak tanras Lilvaniye adanmtr. 16 Gurney, a.y. 17 Bryce, a.g.e., s. 188. 18 Parker, a.g.e., s. 178. Parker Atina festivallerindeki trenlerin ounun, benzer temalarn bir seri eitlemesi olduunu dnmektedir. 19 A.e., 180. 20 Bu saptamalar Atina takvimi zerinden yaplmtr.

kutlandn belirtir21. Atinallarn doann ritminden kopmalarna sosyolojik bir temel getirmitir. Grek dnyasnn kent devletleri halinde organize olmasn, Kentin krsal ile ban koparmas devletlerin kent merkezinde gelimesi izler. ritmini vurgulad kansndadr23. ou festival mitolojik bir ykye dayanr24. ykler ile festival temas birbirini destekler niteliktedir. motiflerdir. Baz festivaller katlmclar ile de tanmlanabilmektedir. Zira katlm, cinsiyet ya da konum gibi ltlerle snrlandrlabilmektedir. Thesmophoria ve Adonia sadece kadn katlmclara ak festivallerdendir. Giritde kutlanan Kydonia festivalinde ise kent klelere terk edilir, zgr insanlar giremez25. Tm denetim klelerdedir ve zgr insanlar krbalama yetkileri vardr. Bu noktada dikkat eken, gndelik yaamda zgr davranamayan kitlelerin festivallerle nefes almasnn salanmasdr26. rnein Adonis, Hyakinthos gibi kahramanlarn lm iin tutulan yas ve daha sonra dirilmeleriyle simgelenen bahar sevinci yaygn

takvim ve festivallere de yansr22. Burkert de takvimin, toplum yaamnn zerk

B. Grevliler ve Organizasyon
Kutsal alanlarda dzenlenmesi tasarlanan trenlerin sorunsuz ileyebilmesi, grev alanlar arasndaki etkin ibirliine baldr27.
28

Atina modelinde festival

organizasyonunda devletin arl farkedilmektedir . Ancak Anadolu kentlerinde

Cartledge, a.g.e., s. 101. Prichettdan aktardna gre, Skira festivalinde yer alan tarla srme treninin, kyllerin tarla srmesiyle ba yoktur. 22 A.e., s. 102. 23 W. Burkert, Greek Religion, ev. J. Raffan, Harvard University Press, Cambridge, Massachusetts, 1985, s. 226. 24 Parker, a.g.e., s. 376. 25 T. Wiedermann, Greek and Roman Slavery, Routledge, London, 1981, s. 76. 26 Bununla birlikte Dionysiadaki tiyatro gsterimine kadnlarn alnp alnmad ak deildir. Kosda Hera iin dzenlenen trenlerde klelerin tapnaa girmesi, festival iin hazrlanan yemeklerden tatmas yasaktr, b.k.z. Wiedermann, a.g.e., s. 74. 27 S. Guettel Cole, Landscapes, Gender and Ritual Space: The Ancient Greek Experience, University of California Press, London, 2004. Rahipler, ilgili memurlar, kutsal alan grevlileri (bekiler, kleler), festivalin eidi ve temasna gre sorumluluk alan halk arasnda salanan egdm organizasyonun baarsnda etkilidir. 28 J. D. Mikalson, The Heorte of Heortology, GRBS 23, s. 215; Cole, a.g.e., s. 123. Adonia gibi kamusal olarak organize edilmeyen festivaller de mevcuttur, bkz., Parker, , a.g.e., s. 284.
21

festival ve oyunlarn organizasyonu leiturgia olarak kabul edilmitir29.

Yani

finansman ve organizasyon gnlllk temelinde grev alan bir memur tarafndan salanmaktadr. Bu grev, festivaller ile ilikili olan panegyriarkhos, agonothetes, khoregos, gymnasiarkhos gibi memurlarca stlenilebilecei gibi, konuyla dorudan balants olmayan memurlar tarafndan da yrtlebilir. Zira memuriyet snflarnn sorumluluklar kaln izgilerle birbirinden ayrlmamtr30. Klt uygulamalarnn sorumluluu arlkl olarak rahip ve rahibelerin zerine der. Rahiplik, genellikle profesyonel bir sorumluluk deildir. zel bilgi ve deneyim gerektirmez31. Ayn zamanda birden fazla tanrya hizmet edilebilir32. Satn alma, kaltm, atama ya da kura yoluyla alnabilir. Anadoluda genellikle atama ve satn alma yntemleri grlmektedir33. Satn alma yntemi, rahipliin hali vakti yerinde insanlar tarafndan yerine getirilmesiyle sonulanmtr. Bu durum zengin bireyler zrinde bir sorumluluk basks yaratm olabilir. Rahiplik grevi rahibelie oranla daha masrafldr34. Grevin ve getirdii sorumluluklarn35 masrafn stlenen rahip ya da rahibe, hizmetlerinin karln onurlandrma, vergi ve grev muafiyeti, adanan kurbanlardan pay, lm halinde devlet treni ile gmlme gibi ayrcalklarla alrlar36. Grev sresi genellikle bir yl ile snrldr37. mr boyu yrtlen rahiplikler de mevcuttur, ancak mali yknn ar olduu dnlmektedir38. Ekonomik kriz dnemlerinde karlanamayan eponymos grevleri tanrlara verilmitir39. Festivaller kentler aras diplomatik ilikiler iin nemli ipular tamaktadr. Kutlamalara baka kentler davet edilebilir ya da kentler festival kutlayan kente eliler

29

S. Dmitriev, City Government in Hellenistic and Roman Asia Minor, Oxford University Press, New York, 2005, s. 126. 30 A.e., s. 14. 31 Guettel Cole, a.g.e., s. 123. 32 Guettel Cole, a.y. 33 Guettel Cole, a.y. 34 A.e., s. 125. 35 Balca masraflar ara gere, kurban ve lenler, halka yaplan datmlar oluturur. 36 A.e., s.126; Dmitriev, a.g.e., s. 36. 37 Guettel Cole, a.g.e., s. 123. 38 Dmitriev, a.g.e., s. 58-9. 39 A.e., s. 45-6.

10

(theoroi)40 gnderebilirler.

Eliler festivalin etkin katlmclarndandr.

Temsil

etikleri kent adna faaliyetlerde (kurban sunmak gibi) bulunabilirler.

C. Festivalin eleri
Grekede festival kavramn karlayan iki szckten ilki ve en yaygn olan
41

heortedir (ort)42. len anlamna gelen43 eranos (ranow) szc ile

balantl olduu dnlmektedir44. kinci szck panegyris45 (panguriw) ise festivalin yan sra pazaryeri anlamna da gelmektedir46. Festival kapsamndaki elerden bazlar da zamanla bu anlam ifade eder olmutur47. (len), agon ve teletedir (tren, erginleme)48. Bir kutlamann festival olarak tanmlanabilmesi iin gerekli olan eler, zerinde tartlagelen bir konudur49. Festival programlarnn temas ve kutlanma biimleri farkllklar gsterse de birtakm ortak noktalar belirlemek mmkndr. Alay (pompe), sunu (thysia), len (hestiasis) gibi ncelikli elere; yarma (agon), dans, gsteri ve dinletiler de elik edebilir. Pompe (pomp)50, alay anlamna gelir. Festivale ev sahiplii yapan mekna uzanan yol, trenlerin bir paras olarak alglanr51. Sz konusu mekn kent dnda bulunan bir kutsal alan ise, aradaki kutsal yol alayn rotas hakknda fikir verebilir52. Alayda grev alan kiiler, festivalin ieriine gre sorumluluk alrlar. Giysilerinin
40

Bunlar eranos

Anlam zerine deerlendirme iin bkz. B. Kowalzig, Mapping out Communitas: Performances of Theria in their Sacred and Political Context, Pilgrimage in Graeco-Roman&Early Christian Antiquity: Seeing the Gods, ed. J. Elsner, I. Rutherford, Oxford University Press, New York, 2005, s. 43. 41 Cartledge, a.g.e., s. 100. 42 Liddell-Scott, s. 601: len, festival, tatil. 43 A.e., s. 680. Szcn anlamlar u ekilde sralanmtr: 1-Herkesin, pay iin katkda bulunduu yemek, piknik. 2- Genellikle len, festival. 44 Scullion, a.g.e, s. 190. 45 Liddell-Scott, s. 1297de ilk anlamnn genel ya da ulusal toplant olduu belirtilmitir. 46 M. P. Nilsson, A History of Greek Religion, ev. F. J. Fielden, Clarendon Press, Oxford, 1925, s. 259. 47 Cartledge, a.g.e., s. 101. 48 Liddell-Scott, s. 1771. 49 J. D. Mikalson, The Heorte of Heortology, GRBS 23, s.213-22; W. Slater, Deconstructing Festivals urada: The Greek Theatre and Festivals, ed. P. Wilson, Oxford University Press, New York, 2007, s. 21; Parker, a.g.e., s. 159-60. 50 Liddell-Scott, s. 1446. 51 Burkert, a.g.e., s. 99. 52 Miletos-Didyma, Stratonikeia-Lagina rneklerinde olduu gibi.

11

yan sra ellerinde tuttuklar elenkler, yn fileler ve dallar ile alaydaki konumlarn vurgularlar53. Festivalle ilikili nesneler tayanlar buna gre isimler alrlar; tepsi tayan, su tayan, kutu tayan, ate tayan gibi54. Kurbanlk hayvanlar da alay ile birlikte gider55. Tanrnn heykelinin festival alanna getirilmesi ve festival bitiminde tekrar tapnaa gtrlmesi bilinen uygulamalardandr. Festival alayn konu alan balca arkeolojik veri Parthenon Tapnanda bulunmaktadr56. Parthenonun naosunda yer alan 160 m. uzunluundaki friz, Panathenaia tren alaynn ayrntl bir betimini sunmaktadr. Yln banda Athenaya bir peplos sunulur. Peplos gemi biimli bir araba ile tanr. Alay tapnan iki yanndan merkeze ilerler. Sepet tayanlar, kse tayanlar, su tayanlar, mzisyenler, at srtnda silahl genler ve kurbanlk hayvanlar alaydaki figrlerden bazlardr57. Yarmalar festivallerin renkli bir parasdr, hatta Dionysia gibi kimi festivallerde merkez e olabilmektedir. Yarma kavramn (arlkl olarak spor yarlar iin kullanlan) agon (gn) szc karlamaktadr. Mzik, tiyatro, gzellik, resim, kompozisyon ve iir gibi eitli konularda yaplmaktadr. Kkeni cenaze trenlerine dayanan ve byk ilgi gren spor yarmalarnda kou, araba yar58, gre, boks, uzun atlama ve disk atma gibi kategoriler mevcuttur. Spor yarmalarnda ne kan Olympia, Pythia, Nemeia ve Isthmia Oyunlar panhellenik nitelik tarlar59. Gzellik yarmalar her iki cinsiyet iin de dzenlenmitir. lk yarmay kazanan kars Herodikedir. Lesbosda yllk bir festivalde gen Athenaiosun verdii bilgilere60 gre Kypselos, Eleusis Demeterinin festivalinde bir gzellik yarmas dzenlemitir. Athenaios, yaad dnemde61 yarmann srdrldn ve yarmac kadnlarn altn tayan olarak adlandrldn bildirir. kzlarn yart bir gzellik yarmas dzenlenir62. Pausanias, Aigionda erkek ocuklar arasnda gzellik dln kazanann Zeus rahibi olmak zere seildiini
Burkert, a.g.e., s. 99. Burkert, a.y. 55 Burkert, a.y. 56 Burkert, a.g.e., s. 100. 57 Burkert, a.y. 58 A.e., s. 106. Bronz a savalarndan gelien bir spordur. 59 Burkert, a.y. 60 Athenaios, Deipnosphistai XIII.609E610A. Ayrca Theophrastosun Elisde erkeklerin yart ve kazanann silahla dllendirildii bir gzellik yarmasndan sz ettiini belirtir. 61 M.S. 2. yy. sonu 3. yy. ba. 62 Alkaios 130B; Burkert, a.g.e., s. 105.
54 53

12

belirtmitir63.

ocuk, sakal kmaya baladnda gzellik onurunu baka bir Dionysia, yazarlarn tragedya ve komedya eserleri;

ocua devreder. Tiyatro ile balantl yarmalar Dionysosa adanm festivaller kapsamnda dzenlenir. ozanlarn dithyramboslar, aktrlerin ise sahne performanslaryla yartklar nemli bir festivaldir. Gamelion aynda dzenlenen64 Lenaia festivalinde de tiyatro eserleri yarr, ancak komedya daha n plandadr. Spor yarmalarnda ad geen Pythia, mzik yarmalarnda da karmza kmaktadr. Pausanias, Pytiada mzisyenlerin kithara ile ark syleme, kithara alma, aulos65 ile ark syleme ve aulos alma dallarnda yartklarndan sz eder66. Thysia67 (sunu, kurban) ve hestiasis68 (len) festivalin kaynatrc eleridir69. Bir araya gelen insanlar, tanrlara kurbanlar adarlar, onlarn payn ayrr ve kendi paylarna denlerle zengin sofralar donatrlar. Festivalin karakteri, adand tanr ve katlmclar len organizasyonunu etkileyen etmenlerdir. Thesmophoria festivali Demeter onuruna dzenlenir ve kadnlar tarafndan kutlanr. len bir gnlk perhizin ardndan dzenlenir. Spartada kutlanan Karneiada ise dokuz ayr adrn her birinde dokuz kii bir arada yemek yerler. lenlerde tanrlar iin sofra kurulduu da bilinmektedir. dzenlenir70. Belirli dnemlerde kurulan, elence ve pazar ihtiyacn karlayan panayr, panegyrisden gelmektedir. Bu balant, festival-ticaret ilikisini vurgulamaktadr. Zira ok sayda insan bir araya getiren festivaller, bu ynyle ticari frsatlar yaratmaktadr71. Tccarlar tantm, sat ve i balantlar iin bu zel gnlerden yararlanm olmaldr. Uzak mesafeden gelen insanlarn (bata konaklama olmak zere)
63

Delphosda Theoksenia festivali

erevesinde, Apollon bata olmak zere, pek ok tanrnn katld bir len

ihtiyalar,

kk

apl

bir

turizm

ikolu

yaratm

olabilir.

Pausanias, Periegesis tes Hellados vii.24.4. Simon, a.g.e., s. 100. 65 Liddell-Scott, a.g.e., s. 277. 66 Pausanias, Periegesis tes Hellados x.7.2-7. 67 Liddell-Scott, s.812. M. Petropoulou, Animal Sacrifice in Ancient Greek Religion, Judaism and Christianity 100 B.C. to A.D. 200, Oxford University Press, Great Britain, 2008, s. 47. Petropoulou, thysiann tek bana kullanld durumlarda kurban anlamna geldii kansndadr. 68 Liddell-Scott, s. 698. 69 Scullion, a.g.e.,, 190. 70 Burkert, a.g.e., s. 107. 71 Nilsson, a.g.e., s. 259.
64

13

II KARIA KENTLERNDE AY SMLER-FESTVAL LKS A. Karia Blgesinde Kullanlan Takvimlere Genel Bir Bak
Iulius Caesar, M.. 46da gne yln temel alan takvimi yrrle koymutur, ancak bu takvimin Asia Eyaletinde kabul grmesi M.. 9 civarnda gereklemitir1. Daha nceki sistemde ay zaman birimi, Ayn tam bir dngs (yaklak 29 gn) olarak kabul edilmitir. Fakat bu takvimde bir yl yaklak 354 gnden olumaktadr ve bu durum 3652 gn sren gne yl ile rtmez. Doann ritmini yakalamak iin ek aylar koyma yoluna gidilmitir. Aradaki 11 gnlk fark, 3 ylda yaklak bir aylk sreye denk gelir. Standart ay isimlerinden oluan bir takvimden sz etmek mmkn deildir. Burkert, kentten kente deien takvimleri, takvim dzeninin byk lde festivallerin srasna gre belirlenmesiyle aklamaktadr3. Oluturulan takvimler belirli snflar (Dor takvimi, Boiotia takvimi, Thessalia takvimi gibi) altnda incelenmitir. Sonu -in ile biten ay isimleri Ion takviminin en nemli zelliidir4 ve bu grupta ait altm ay ismi bulunmaktadr5. Ay isimleri oluturulurken, tanr isimleri ve epithetoslar ile festival isimlerinden yararlanlmtr6.
1

Dolaysyla bir kentin takvimi, orada kutlanan

E. Bickerman, Chronology of the Ancient World, Thames and Hudson, London, 1968, s. 48. Bu takvimde gne yl 365.25 gn olarak kabul edilmitir. Tam rakam 365.242199dur. Her yl iin 11 dk. 14 sn. fark birikerek, 1545 ylnda 10 gnlk bir sapmaya neden olmutur. Bu sapmann tekrarlanmamas iin Papa XIII. Gregorius 1572de astronom Christopher Claviusu grevlendirir ve on yl sonra (4 Ekim 1582) yeni takvim yrrle girer. Bu takvimde bir yl 365.2422 kabul edilir ve artk yl iin yeni bir dzenleme yaplr. Gnmzde kullanlan, Miladi takvim ya da Gregoryen takvimi olarak adlandrlan sistem bu ekilde gelimitir. Jlyen takvimi ile Gregoryen takvimi arasndaki fark, gnmzde 13 gndr. 2 Tam olarak 365.242199. 3 Burkert, a.g.e., s. 225. 4 C. Trmpy, Untersuchungen zu den altgriechischen Monatsnamen und Monatsfolgen, Heidelberg, 1997, s. 10. 5 A.e., s.12-3. 6 Trmpy, a.y. Dios, Heraios, Athenaios vb. tanr isimleri; Lykeios (Apollon Lykeios), Laphrios (Artemis Laphria) gibi epithetoslar; Karneios, Thargelios, Themophorios gibi festival isimleri.

14

festivaller iin nemli bir kaynak sunmaktadr. Ayrca kltrel ve politik etkileri de yanstrlar. Makedon takviminin Anadoluda etkili olmas7, ya da Halikarnassosdaki ay isimlerinin sonekleri zerinden kentteki Ion ve Dor etkisinin tartlabilmesi8 bunun gstergesi olabilir. Bu bilgiler nda, blge zerindeki politik ve kltrel etkiler dikkate alndnda Karia kent takvimleri incelenirken; Makedon, Jlyen, Ion (zellikle iyi bilinen Atina takvimi9) ve Dor takvimleri yol gsterici olacaktr10. Karia Blgesinde varl bilinen ay isimleri Amyzon, Bargylia, Halikarnassos, Iasos, Kaunos, Keramos, Knidos, Mylasa, Rodos Peraias, Stratonikeia ve Theangela yerleimlerinden gelmektedir. Bu merkezlerin takvim dzeni hakknda net bilgiler vermek mmkn deildir. Birou eksiktir ve aylarn dzeni bilinmemektedir. sralanmtr. Amyzon, Iasos ve Halikarnassos11 kentlerinde Ion; Rodos Peraias ve Knidos takvimlerinde ise Dor takviminin arl grlmektedir. Rodos Peraiasnda Mylasa ve Koroballissis dndaki tm aylar Rodos takviminde mevcuttur12. Bunlar ieren listelerde, aylar alfabetik olarak

Stratonikeia kentlerinin takvimindeki ay isimleri karktr. Bu kentlerde Makedon ve Jlyen takvimlerinden aylar da grlmektedir. Bargylia takvimindeki aydan ikisi Ion, ncs ise Bithynia aydr13. Ion, Keramosa ait ay ise Dor takvimindendir. Kaunos, Keramos ve Theangela kentlerinden birer ay ismi bilinmektedir. Kaunos ve Theangeladan gelen ay isimleri

7 8

Burkert, a.g.e., s. 225. Trmpy, a.g.e., s. 114. 9 Burkert, a.g.e., s. 226. Atina takviminin tm aylar ve yln balangc bilinmektedir. 10 Tablolarda yan yana gelen aylar birbirinin karl deildir. Ay isimleri Trk alfabesine gre sralanmtr. 11 Halikarnassos takvimindeki tek Dor ay Herakleiosdur. 12 Rodos takvimindeki aylar, yl iindeki srasna gre; Thesmophorios, Diosthyos, Theudaisios, Pedageitnyos, Badromios, Sminthios, Artamitios, Agrianios, Hyakinthios, Panamos, Karneios, Daliosdur. 13 Strateios Bithynia takviminin sekizinci aydr. Bkz. Zimmermann, Spthellenistische Kultpraxis in einer karischen Kleinstadt. Eine neue lex sacra aus Bargylia, Chiron 30, 2000, s. 460.

15

B. Festival simlerinden Treyen Ay simleri

Blgedeki tm ay isimleri iinde, festival ve oyunlardan tremi olanlar byk bir arlk oluturur14. Bu festival ve oyunlar Adonia, Agriania, Anthesteria, Apaturia, Artemisia, Elaphebolia, Heraia, Herakleia, Hermaia, Laphria, Hyakinthia, Karneia, Ksanthika, Posideia, Skirophoria, Sminthia, Thargelia ve Thesmophoriadr15. Adonia, kadnlar tarafndan her yl belirli bir tarihte kutlanan bir festivaldir16. Adonis iin yas tutan kadnlar kendilerince bir Adonis bahesi yaratrlar. Geni anaklar iine abuk byyen17 bitki kkleri ekilir. Kadnlar bu anaklar atlarna karrlar ve evlerine kapanp yas tutarlar. Tanr, heykelciklerle temsil edilir. Agriania18 festivali, Dionysos Agrianios onuruna kutlanr. Kadnlar tanry ararlar ve bulamaynca Mousalara katn ilan ederler. Efsaneye gre Orkhomenos kral Minyasn kz (Leukippe, Arsippe, Alkithoe) festivale katlmadklar iin Dionysosun fkesini zerlerine ekmilerdir19. ldran kadnlar, Leukippenin olu Hippasosu paralamlar20. Plutarkhos, festivalin insan kurban ierdii, ancak kt alametlerden sonra bu uygulamann brakldndan sz eder21. Apaturia, Pyanopsion aynda gn boyunca kutlanr22. Birinci gn (Dorpia) bir akam yemeinde bir araya gelinir. kinci gn (Anarrhysis23) sunular adanr, kurbanlar kesilir. nc gn ise (Koureotis) kabilenin yeni yelerinin tantld resmi gndr. Babalar oullarn ( yanda ve yetikin yaa geldiinde olmak zere iki kere), erkekler ise yeni evlendikleri elerini tantrlar. Anthesteria, Dionysos onuruna Anthesterion aynn 11i ile 13 arasnda kutlanr24. lk gn (Pithoigia)yeni arap alr ve tanrya sunulur. kinci gn (Khoes)
14 15

Ay isimleriyle balantl festivallerin listesi iin bkz. Trmpy, a.g.e., s. 295. Bu festivallerden bazlar, Karia festivalleri bal altnda ele alnmtr.. 16 Parker, a.g.e., s. 284. 17 Parker, a.y., Marul, rezene gibi. 18 Nillson, Griechische Feste, s. 271-4. 19 A.e., s. 273. 20 P. Grimal, Mitoloji Szl, ev. Sevgi Tamg, stanbul,1997, s. 511. Efsanenin birka versiyonu vardr. 21 Plutarkhos, Quaest. Graec. 38, 299F-300A.; D. D. Hughes, Human Sacrifice in Ancient Greece, Routledge, New York, 2003 (ilk basm 1991), s. 131. 22 Parke, a.g.e., s. 89. 23 Parke, a.y., Bu gn, ismini boazn kesmek iin kurbann boynunu geri ekmek eyleminden alr. 24 Simon, , a.g.e., s. 92.

16

bir iki yarmas ve tanr ile arkhon basileusin karsnn simgesel evlilii yer alr. nc gn (Khytroi) 25 ller anlr ve kt ruhlar kovulur. Ksanthika yllk bir Makedon arnma festivalidir26. Laphria festivali, Artemise adanmtr. Baharda yaplan bir arnma geidi ile orduya giren yeni epheboslarn temsil ettii dnlr. Patraida yaplan kutlamalarda, aralarnda vahi olanlarnda bulunduu pek ok hayvan kurban edilir27. Kurtlar, aylar, yaban domuzlar, kular, geyikler ve ceylanlar bunlar arasndadr. Skirophorion aynda kutlanan Skira festivalinde dzenlenen bir alay, AtinaEleusis arasndaki kutsal yol zerinde bulunan Skiron adl bir yerleime gider28. Alayn son dura Demeter ve Koreye adanan bir tapnaktr. Kadnlar iin nemli bir festivaldir. nzivadan kabildikleri bu nadir gnlerde bir gece kutlamas dzenledikleri bilinmektedir. Thargelia, Thargelion aynda Apollon onuruna kutlanan bir hasat ncesi festivalidir. Festivalin ilk gn (ayn 6s), ktlkleri kentten ve olgulaan rnden uzak tutmak iin bir arnma treni dzenlenir. ki kii29bu ktlkleri simgelemek zere seilir. Boyunlarna erkekleri temsilen siyah, kadnlar temsilen beyaz incir dalndan birer kolye taklr30. Bir alayla kentte dolatrlan bu kiiler, talanr, incir dalyla krbalanr ve kentten kovulurlar. kinci gn yln ilk rnleri kaynatlr ve Apollon Tapnana bir alay dzenlenir. Dithyrambos korolar arasnda yarma yaplr. Hyakinthia Festivali31 en byk Dor festivallerinden biridir ve adn verdii ay iinde kutlanr. Apollon onuruna kutlanan festivalin kkleri, Apollon kltnden eskilere dayanr32. gn srer. lk gn Hyakinthos iin yas tutulur, llere kurbanlar adanr. kinci gn ise yeniden douu elencelerle kutlanr. At yarlar

25 26

A.e., s. 93; Parke, a.g.e., s. 116. F. W. Walbank, Polybius, Rome and the Hellenistic World: Essays and Reflections, Cambridge University Press, New York, 2002, s. 80. 27 Guettel Cole, a.g.e., s. 183. 28 Burkert, a.g.e., s. 230; Guettel Cole, a.g.e., s. 86. 29 Parke, a.g.e., s. 146: Bu kiilerin zellii irkin ve fakir olmalardr. 30 Parke, a.y.; Simon, a.g.e., s. 77-8. 31 Nilsson, a.g.e., s. 129-40. 32 A.e., s. 130.

17

yaplr, koro yarmalar dzenlenir, len verilir. Festivalde kadnlar tanrya bir khiton adarlar33.

33

A.e., s. 136.

18

Tablo 1 Makedon Takvimi34 Dios Apellaios Audynaios Peritios Dystros Ksandikos Artemisios Daisios Panemos Loios Gorpiaios Hyperberetaios Tablo 2 Ion Aylar38 Adonion Alethion Anthesterion Apaturion Apellaion Aphrodision Aresion
34 35

Jlyen Takvimi35 Januarius Februarius Martius Aprilis Maius Junius Julius36 Augustus37 September October November December

Dor Aylar39 Agrianios Agyeios Alseios Amyklaios Arneos Apellaios Apollonios

Trmpy, a.g.e., s. 262. A. E. Samuel, Grek and Roman Chronology: Calenders and Years in Classical Antiquity, Mnchen, 1972, s. 155. 36 Samuel, a.y. : Quintilis adndaki bu ay, M.. 44 ylnda Caesarn onuruna Julius olarak deitirilmitir. 37 Samuel, a.y. : M.. 8 ylnda Sextilisden Augustusa dnmtr. 38 Trmpy, a.g.e., s. 12-3. Bu kaynakta ay isimleri Greke yazm ile verilmitir. 39 Trmpy, a.g.e., s. 122-4. Listeddeki baz aylar Dor takvimi ile Kuzeybat Yunanistan kentlerinde ortaktr. Bunlar, Agyeios, Apellaios, Apollonios, Arte/amit/sios, Boadromios/Badromios, Damatrios, Dios, Dionysios, Elaph(r)ios/Laphrios/La/ophriaios, Heraios/Herasios, Herakleios, Hermaios, Lykeios ve Panamosdur.

19

Artemision Bakkhion Boedromion Boudion Bouphonion Demetrion Diostheon Eiraphion Elaphebolion Eleithyaion Eleutherion Galaksion Gamelion Genesion Gephorion Hagneion Hekatombaion Heraion Herakleion Hermaion Hieros Hilasterion Hippion Homereon Kalamaion Klareon Kollyrion Komaion Kronion

Arte/amit/sios40 Azosios Boadromios/Badromios Dalios Damatrios Datyios Delphinios Diktynnaios Dionysios Dios Diosthyos Dromeios Dyodekateus Elaph(r)ios/Laphrios/La/ophriaios Eleusinios/Eleusynios Elkhanios/Feukhanios Eukleios Gamilios Gamos Geraistios Haliaios Haliotropios Hekatombeus Hellokios Heraios/Herasios Herakleios Hermaios Himalios Hyakinthios

40

Bu ay eitli biimlerde karmza kar. Artemisios, Artemitios, Artamitios gibi.

20

Kureion Kykleion Lenaion Leukatheon Maimakterion Metageitnion Miltophorion Munykhion Olympion Palleon Panemos Pantheon Pelysion Phyllion Pithoigion Plynterion Posideon Pyanopsion Skirophorion Smision Taureon Thargelion Thesmophorion -

Hyperboios Iobakkhios Kaphisios Karneios Karonios Komnokarios Koronios Kyklios Latoios Lykeios Makhaneios/Makhaneius Malophorios Nekysios Panamos Ped/tageini/yos Phloiasios Phoinikaios Phthinop[orios] Posidaios/Poseidanios Potamios Praratios Psydreus Sartiobiarios Sminthios Spermios Teleos Theodaisios Thermolaios Thesmophorios

21

Tablo 3 Halikarnassos41 Anthesterion Apollonion Artemision Eleutherion Herakleios Hermaion Posideon Tablo 4 Amyzon45 Apaturion Heraion Palleon Thesmophorion Knidos46 Artemitios Badromios Elaphrios Rodos Peraias47 Agrianios Artamitios Badromios Koroballissis Panamos Sminthios Thesmophorios
41 42

Iasos42 Adonion Alethion Anthesterion Apaturion Apollonion Aphrodision Elaphebolion Gephorion Kollyrion Phyllion Posideon Skirophorion Thargelion

Mylasa43 Apellaios Artemisios Aydnaios Daisios Dios Dystros Gorpiaios Hyperberetaios Ksandikos Loios Martios Panemos Peritios

Stratonikeia44 Aprilios Artemision Artemisios Dalios Dios Diostheon Herakleon Kaisar Ksandikos Loios Panemos Septembrios Thesmophorion

Bargylia48 Hermaion Strateios Thesmophrion

Hyakinthios Karneios

Samuel, a.g.e., s. 113; Trmpy, a.g.e., s. 113-4. Samuel, a.g.e., s. 114; I.Iasos, s. 231; Trmpy, a.g.e., s. 114-5. 43 I.Mylasa, s. 177; Trmpy, a.g.e., s. 278. 44 I.Stratonikeia, s. 95; Trmpy, a.g.e., s. 279. 45 Trmpy, a.g.e., s. 278. 46 Samuel, a.g.e., s. 111; Trmpy, a.g.e., s. 185. 47 I.Rhod.Per., s. 216. 48 Zimmermann, a.g.e., s. 463.

22

Tablo 5 Kaunos49 Hilasterion Keramos50 Heraios Theangela51 Hermaion

49 50

Trmpy, a.g.e., s. 281. I.Keramos, s. 91. 51 Trmpy, a.g.e., s. 278.

23

III KUTSAL ALANDA KUTLANAN FESTVALLER A. Hekate Kutsal Alannda Kutlanan Festivaller 1. Kariada Hekate Klt
Tanra, Titanlar soyundan gelmektedir, Asterie ve Persesin kzdr1. Hesiodosun Theogoniasnda Hekate iin uzun bir vg yer almaktadr. Aratrmaclar asndan dndrc olan nokta Hesiodosda bu denli geni yer alan ve onurlandrlan tanrann Homerosda hi gememesidir. Geni bir corafyada pek ok epithetos ile anlm ve tapm grmtr2. Theogoniada Zeus tanray yer, gk ve denizde pay sahibi yapmtr. nsan yazgs zerinde sz sahibidir. Diledii lmly baarya gtrr. Savalar, sporcular ve biniciler baar iin ona yakarmaldr. Hekate gl bir ana tanra grnm izmektedir. fkesinden saknlmal, himayesi beklenmelidir. Tanrann kara by ile zdeletirilmesinin Euripidesin Medeasndan sonraya denk geldii dnlmektedir3. Hekatenin, Hesiodosun betimledii byk tanradan, Thessalia yol tanras Eunodia ile zdeleen ve Atinada M.. 5. yzylda gl Thessalia byclk geleneklerini tayan bir by tanrsna dnt dnlmektedir. Yeralt ve ay tanras olarak sayg gren tanrann, yeraltna alan kapnn anahtarlarn elinde tuttuuna inanlmaktayd. arasnda yer alr.
1

Dolaysyla anahtar, simgeleri Kutsal

Dier simgeleri meale, haner, krba ve ylandr.

412-450 dizeleri arasnda. Farkl soyaac yorumlar iin bkz L. R. Farnell, Cults of Greek States, Oxford, 1909, s. 502. 2 T. H. Price, Kourotrophos: Cults and Representations of the Greek Nursing Deities, Brill, 1978. Bu almada Kourotrophos olarak nitelendirilen tanralar ierisinde gsterilir. S. I. Johnston, Hekate Soteira: A Study of Hekate's Role in the Chaldean Oracles and Related Literature, Scholars Press, 1990. 3 P. A., Marquardt, A Portrait of Hecate, AJPh, Vol. 102, No. 3, s. 395. Euripides, Medea, 395397.

24

hayvanlar dii kurt, ksrak ve kpektir4. Tanrann l betimleri mevcuttur5. Yol kavaklarnda hkm sren tanra yolcularn, yolunu kaybedenlerin yardmcsdr. Dolunayda buralara rek, peynir, balk ya da yumurta gibi yiyecekler braklarak tanraya sunu yaplr. eitli epithetoslarla anlm, dolaysyla bunlara gre ilevler yklenmitir. Bazlar dier tanrsal varlklara da verilen niteliklerdir. Kourotrophos, yaygn bir epithetos olup Lagina Hekate Tapnann dou frizinde Zeusun doum sahnesiyle ilikili olmaldr6. Phosphoros ve Pyrphoros sfatlar tanrann meale tayan betimlerini akla getirir. Epipyrgidia (kulelerin zerindeki) sfat savan kaderine mdahale edebileceini, Soteira ise kurtarc niteliini vurgulayan epithetoslardr. ift mzrak tayan olarak evrilebilecek Dilonkhos, Bendis iin de kullanlmtr. Hekatenin pek ok tanra ile zdeletirilmesi beklenmedik bir durum deildir. izdii portre eitli tanralarn izlerini tamaktadr. Bu da tanrann, Yeralt ve bereketlilik motifleri Demeter, ana tanra kalbna uygun den evrensel niteliklerinin daha sonra paralara ayrld savna uygun dmektedir.
7

Persephone ve Thrak tanras Bendis ile yaknlk gsterir. Artemis, Selene gibi ay tanralaryla benzer zellikleri paylar. Klt grevlileri ierisinde hadm rahiplerin bulunmas, ayin ve sunular Kybeleyi artrmaktadr8. Karia Hekatesi Hesiodosun betimledii gl, hkim tanra ile yaznsal kaynaklarda geen gizemli, rktc varln ll bir bileimidir. Tanra zerinde yaplan tartmalar arlkl olarak kkeninde dmlenmektedir. Grek tanras olmad ynndeki savlar arlktadr9. ne srlen grler iinde en ok kabul greni kklerinin Anadoluda, zellikle Kariada aranmas gerektiidir. Bu grn iki temel dayana vardr. lki tapm grd corafya iinde tanraya adanan en byk kutsal alann Karia blgesinde Laginada bulunmasdr. Dieri ise blgede Heka- ile oluturulan isimlerin varldr. Tanrann blgedeki arl

Kpek kurban iin bkz. J. G. Pedley, Carians in Sardis, JHS, Vol. 94, 1974, s. 98-9; Laumonier, a.g.e., s. 420. 5 oklu betimler iin bkz. W. Kirfel, Die Dreikpfige Gottheit, Ferd Dummlers Verlag, Bonn, 1948. 6 Bkz dipnot 2. 7 Demeterin homerik hymnosunda Hekate, kz karlan tanray teselli etmektedir. 8 Farnell, a.g.e.,s. 508. 9 K.g., bkz. W. Berg, Hecate: Greek or Anatolian?, Numen 21:2 (1974: Aug.).

25

epigrafik ve nmismatik verilerle de desteklenmektedir. tanrann Laginadaki kutsal alanndan gelir.

Arkeolojik veriler ise

Lagina Hekate Kutsal Alan gnmzde Mula linin Yataan lesine bal Turgut Kasabas yaknlarnda bulunmaktadr10. Kutsal alanda grlmekte olanlara ek olarak, yaztlardan varl bilinen ancak henz yeri saptanamam yaplar da mevcuttur. Yaplar, propylon, sunak, tapnak, stoa, rahip evleri, naiskoslar, dkknlar ve hayvan pazar, eme, apel ve Bizans yaps olarak sralanmaktadr11. l bir giri kaps bulunan propylonda pek ok yazt ele gemitir12. Tapnan gney batsnda bulunan bu giri yaps trenlerde nem kazanmaktadr. Kuzeybatda bir kapyla stoaya balanarak trenler iin gelen seyircilerin oturacaklar mekna ulamasn salar. Klt grevlileri ise on basamakl merdivenle ta deli zeminden ilerleyerek sunaa ular. ncl bir propylonun varl tahmin edilmektedir. Kalntlar gnmze ulaan propylon ise lento zerindeki yazttan dolay M.. 27 sonrasna tarihlendirilmitir13. Ele geen mimari paralar propylonun stnn kapal olabileceini gstermektedir. Sunak, klt asndan en nemli yaplardan biridir. yan stun sras, bir yan ise parapet ile evrili sunaktaki kalntlar, parapetlerin dnda kk sunaklarn varlna iaret etmektedir. Sunaa kuzeybatsndaki basamaklar ile klmaktadr. Pek ok sunaktan farkl olarak basamaklar sunan dar cephesinde yer almaktadr. Sunak ile tapnan ayn eksende olmay, bu iki yapnn ayn tarihte ina edilmediinin gstergesi olabilir. Ele geen malzeme ncl bir sunan varlna iaret etmektedir. Mevcut sunak mimari bezemeler ve arkeolojik veriler nda Augustus dnemine tarihlenmektedir. zerindeki iki fay atla yapnn bir depremle ykldn gsterir. Yeniden ina edildiine dair bir bulgu yoktur. Doal kayaya ina edilen kuzeybat - gneydou ynl tapnak, 8x11 stunlu, Korinth dzeninde ve pseudodipteros planldr. Drt cephesi de frizlerle bezelidir. Frizlerin konular u ekilde sralanmaktadr: Dou: Zeusun doumu
10

Kutsal alan 1993den bu yana Prof. Dr. Ahmet A. Trpan bakanlnda bir heyet tarafndan kazlmaktadr. nceki almalar iin bkz. A. A. Trpan B. St, Lagina, Mula, 2005, s. 1-2. 11 Trpan St, a.g.e., s. 12-50. 12 Trpan St, a.g.e., s. 17. 13 G. Cousin-C. Diehl, Inscriptions de Lagina, BCH 11 (1887), s. 151-2, no. 56.

26

Kuzey: Amazonlar ve Grekler arasndaki bar ve dostluk sahnesi Bat: Gigantomakhia Gney: Kesin olmamakla birlikte Karial tanrlar ve kentlerin simgelenmesi Yeralt tanras olan Hekatenin tapnanda, naosta gizem ayinleri yapldn dndrecek bulgular ele gemitir. Kuzey frizdeki sunu sahnesinin bu ayinlerle ilikili olabilecei akla gelmektedir14. Tapnan naosunda sikkeler, altn ss eyalar, pimi toprak heykelcikler, cam ve fildii eserlere rastlanmtr. Buradan kan topran analizinde bulunan bol miktarda zm poleni, arap sunusu olasln glendirmektedir. Tapnak M.. 2. yzyln son eyrei ile M.. 1. yzyln balarna tarihlenmektedir. Naos duvarndaki senato kararn ieren yazt, M.. 81 tarihli olup tarihleme iin alt snr oluturmaktadr15. Baz mimari uygulamalar naos, pronaos ve peristasisin farkl dnemlere ait olabileceini gstermektedir16. Dor dzeninde ve tek katl ina edilen stoa daha nce de belirtildii gibi trenleri izlemeye gelen seyircilerin oturabilecekleri bir mekn salamaktadr. Seyirciler propylondan sola, yani kuzeybat ynne dnerek ilerler ve on bir basamakl stoada iklim etkilerinden korunarak trenleri izleyebilirlerdi. etmektedir17. Peribolosun kuzey kesindeki duvar rg teknii M.. 4 yzyl gstermektedir. Hellenistik Dnemde deiiklikler yapld anlalmakta, Augustus Dnemindeki (M.. 27) imar faaliyeti ierisinde byk oranda tamamland dnlmektedir18. Yaztlara gre M.S. 2 yzylda onarlmtr. Varlklar yaztlardan19 bilinen rahip evlerinin olas yeri kutsal alann gneydousudur20. Burada yaplan sondajda bir rahip evine ait olduu dnlen yaztl kap svesi aa karlmtr21.
14 15

Stoann

giriindeki eik tandaki anma izleri kapnn youn olarak kullanldna iaret

Trpan-St, a.g.e., s. 35. G. Cousin- C.Diehl, Senatus Consulte de Lagina de lan 81 avant Notre re, BCH 9, 1885, s. 43774; I.Stratonikeia, s. 49, no. 505508. 16 Trpan-St, a.g.e., s. 36. 17 Trpan-St, a.g.e., s. 39. 18 Trpan-St, a.y. 19 J. Hatzfeld, Inscriptions de Lagina en Carie, BCH 44, 1920, s.75100; I.Stratonikeia, s. 22, no. 524, 5, s. 645, no. 664, 8, s. 73, no. 678, 56, s. 75, no. 682, 9. 20 Trpan-St, a.g.e., s. 39.

27

Sunak ile tapnak arasnda yaplan kaz almalarnda ele geen st yap elemanlar burada beik atl yaplarn mevcut olduunu gstermitir22. kan baz paralar naiskos olarak tanmlanmtr, ancak naiskoslarn says ve kimlere adand henz aklk kazanmamtr. Yaztl bir alnlk parasnn mparator Augustusa ait olduu anlalmtr23. Dier bir naiskos alnlk paras zerinde Serapis kabartmas grlmektedir. Rodos ve Heliosa adanm, M.. 188-167 arasndaki Rodos hkimiyeti dnemine ait bir yapnn varl bilinmektedir24. M.S. 2. yzyla ait bir yaztta kutsal alanda var olan dkknlardan sz edilmektedir25. Yeri henz saptanamamtr. Yine ayn yaztta festivaller iin byk nem tayan hayvan pazarnn varlna iaret eden bir ifade gemektedir26. Kutsal havuz, kutsal alana yaklak 300 km. uzaklkta bulunmaktadr. Yaknnda baka yaplarn olduuna ilikin buluntulara rastlanmtr. Havuz ile ilgili bir yazt Turgutdaki bir evin duvarnda kullanlmtr. Daha nceki aratrmaclar tarafndan grlen bu yazt, gnmzde kayptr27. Orijinali Hellenistik Dneme ait olan havuz, Roma a ve sonrasnda da kullanlmaya devam etmitir.

2. Hekate Onuruna Dzenlenen Festivaller

Karia Blgesinde Hekate onuruna dzenlenen balca festival; HekatesiaRomaia, Anahtar Tama, Doum Gn festivali olarak sralanmaktadr ve de Stratonikeiada kutlanr. Bu kutlamalara dair kaynaklarmzn ounu yaztlar Belirli konularda youn bir ariv gze oluturmaktadr. Ancak yaztlarn festivaller hakknda verdii bilgiler, nicelik bakmndan farkllk gstermektedir. arparken (rahiplerin listesi gibi), festival organizasyonu, tarihi gibi kilit konular hakknda kesin bilgiler verilmemektedir. Stratonikeiann byk kltlerinden biri olan Hekate Tapnana ev sahiplii yapan Lagina kutsal alan, mimari ve heykeltralk yaptlar mekn algmza katkda bulunduu gibi kltn tarihini
21

M. . ahin, New Inscriptions from Lagina, EA 29, 1997, 83-106. Trpan-St a.g.e., s. 44. 23 M. . ahin, New Inscriptions from Lagina, Stratonikeia and Panamara, EA 34, 2002, 4. Naiskosta Augustusun heykeli yer almaktadr. 24 I.Stratonikeia, s. 4, no. 504. 25 Trpan-St, a.g.e., s. 45; Hatzfeld, Inscriptions de Lagina, s. 74, no. 5. 26 I.Stratonikeia, s. 67, no: 668. 27 Trpan-St a.g.e., s. 60.
22

28

izleyebilmemiz asndan da nemlidir.

Kazlarn tamamlanmad gz nnde

bulundurulduunda ileriki dnemlerde yeni bilgiler elde edilmesi umulabilir. Festivallerde grev alan kiiler; rahipler28, rahibeler29, tapnak kleleri30, kleidophoros31 (anahtar tayan kii), kosmophoros32 (tanrann sslerini tayan kii), parapompos33 (alayn dzeninden sorumlu kii), epikosmos34 (tapna dzenleyen kii), korodaki ocuklar35, rahiplerin kiraladklar mzisyen ve danslar36 olarak sralanabilir. Rahiplerin nde gelen ailelerin yeleri olduu tahmin edilmektedir, zira bu grev masraflar karlama ykmll getirmektedir37. st tabakadan gelen bu insanlarn masraflara ramen greve talip olmalar, rahipliin toplum iinde nemli bir konum olduunun gstergesidir. Rahiplerin faaliyetleri; tapnak iindeki yap almalarn kendi imknlaryla desteklemeleri38, kutlamalar iin mzisyen tutmalar39 gibi rneklerle yaztlara da yansmtr. Tapnak kleleri, hadm kleler olup tapnan bakm ile ilgilenirler40. ocuklarn oluturduu koro otuz kiiliktir ve her gn bouleuterionda ilahi sylerler41. Sekin ailelerden gelen, salkl ve yasta olmayan bu ocuklar beyaz giyerler, balarnda yapraklardan bir ta olur ve ellerinde bir dal tarlar42. ocuklar ephebos olduklarnda yerlerine yeni biri geer, ephebos olan ocuun portre resmi yaplr43. Bu denli ciddiyetle ynetilen44 koronun, festivallerde normalin stnde bir aba gsterdii varsaylabilir45.

G. Cousin- C.Diehl, Inscriptions de Lagina,BCH 11, 1887, s. 10-4, n. 4-10. Hatzfeld, Inscriptions de Lagina, s. 72, n. 3. 30 A.e., s. 79, n. 11. 31 M. Dubois-A. Hauvette Besnault, Inscriptions de Carie, BCH 5, 1881, s. 186, n. 10. 32 A.y., Bu greve anahtar tama festivali bal altnda deinilmitir. 33 33 Cousin-Diehl, Inscriptions de Lagina, s. 12, n. 6. 34 CIG 2823. 35 Hatzfeld, Inscriptions de Lagina, s. 80-1. 36 Cousin-Diehl, Inscriptions de Lagina, s. 158, n. 63; Hatzfeld, Inscriptions de Lagina, s. 74, n. 5; Laumonier, a.g.e., 402, Stratonikeiada pek ok kentte olduu gibi dini alanlarn etrafnda sanat topluluklarnn bulunmas olasl vurgulanmtr. 37 Cousin-Diehl, Inscriptions de Lagina, s. 37. 38 Cousin-Diehl, Inscriptions de Lagina, s. 158, n. 63; Hatzfeld, Inscriptions de Lagina, s. 74, n. 5. 39 Cousin-Diehl, a.y. 40 Cousin-Diehl, a.y. 41 Laumonier, a.g.e., s. 401. 42 Laumonier, a.y. 43 A.e., s. 402. Laumonier bu resimlerin kutsal ya da halka ak bir mekanda sergilendiini tahmin etmektedir. 44 Ayrntlar bilgi iin bkz. Laumonier, a.g.e., s. 401-2. 45 Laumonier, a.y., Hekatenin yllk rahibi her sene gelenee uygun olarak peribolosta oturan ailelerden ve komu blgelerden tanraya ilahiler syleyecek ocuklar seer.
29

28

29

Kutsal alann iinde dini binalarn yan sra evler, dkknlar ve hayvan pazarnn46 da bulunduu gz nne alnrsa Lagina Hekate Tapna grev duygusuyla gelinen ssz bir dini mekn grnm izmemektedir. bir ortamn hkim olmas beklenebilir. Kutlamalar, gsteriler, sunular, len ve datmlarla ykl festival gnlerinde kalabalk ve renkli

a. Hekatesia-Romaia Festivali
Hekatesia festivali, M.. 81 ylnda Roma klt ile birleerek HekatesiaRomaia adn alr47 ve drt ylda bir kutlanmaya balanr. Roma ile iyi ilikiler kuran kentlerde, bu devletin kltlerine yer vermek yaygn bir eilimdir. Stratonikeiann festivalle ilgili bu dzenlemesi, Rodos egemenliinin kalkmas nedeniyle Romaya duyduu minnetin ifadesi olabilir48. Price, Hekatesia festivalinde datlan paralar ile halkn Hekate ve Romaya kurban adadklarn belirtmektedir49. Kent ile Romann tek balants bu festival deildir. M.. 2. yzyl ortalarnda Romaya adanan bir mzik yarmasnn varl bilinmektedir50. Drt ylda bir kutlanan festivalin adnn getii pek ok yazt bulunmaktadr, ancak bunlar festivale ilikin ayrntl bilgi vermekten uzaktrlar51.

b. Anahtar Tama Festivali52

Seleukoslar tarafndan kurulan Stratonikeia, civardaki yerleimlerin kendisine balanmasyla byk bir kent olmu, Kariann dikkate deer bir merkezi haline

46

Cousin-Diehl, Inscriptions de Lagina, s. 158, n. 63; Hatzfeld, Inscriptions de Lagina, s. 74, n. 5. Yaztta hayvan pazarndan sz edilmektedir. Henz yeri saptanamayan bu mekn, sunular asndan nem tamaktadr. 47 D. Magie, Roman Rule in Asia Minor, 1950, vol. II, s. 1613. 48 A.e., vol. I, s. 131; R. Mellor, Thea Roma: The Worship of the Goddess Roma in the Greek World, Gttingen, 1975, s. 49: Mellora gre M.. 167 ylndan nce Roma kltnn varl iin bir neden bulunmamaktadr ve Roma kltnn bir Rodos kltnn yerini aldn dnmektedir. 49 S. R. F. Price, Ritel ve ktidar, ev. Taylan Esin, mge Kitabevi, stanbul, 2004, s. 197; Strabon, Geographika, II, 1, 662; Laumonier, a.g.e., s. 396-7. 50 P. Foucart, Inscriptions de la Carie, BCH 14, 1890, s. 365. 51 Diehl-Cousin ,Inscriptions de Lagina, 10-26, n. 4- 36 arasndaki yaztlarn ounda mevcuttur.
52

kleidow pomph; kleidow agoge.

30

gelmitir53. evredeki byk kutsal alandan biri olan Lagina Hekate Tapna buraya yaklak 9.5 kilometrelik kutsal bir yol ile balanmaktadr54. Kutsal yol, anahtar tama festivalinin nemli bir parasn oluturmaktadr. Festival, siyasi ve dini merkez balantsn vurgulayan renkli trenlere sahne olur. Bu siyasi ba gz nne alndnda festivalin kutlanmaya baland tarih iin, Stratonikeia kentinin kurulu tarihi terminus post quem kabul edilebilir55. Ylda bir kez kutlanr ve birka gn srer
56

. Tren alay tapnan anahtarn siyasi merkez

olan Stratonikeiaya gtrr ve yine byk bir alay ile birlikte geri getirir. Kutsal alann kente balln vurgulayan anahtar motifi, Hekatenin yeralt balantsna da bir gnderme olarak yorumlanmtr57. Hekate rahiplii byk bir onurdur58 ve bu grevi genellikle kentin nde gelen ailelerinin yeleri stlenir. Soylu ve zengin kesimden gelen bireylerin bu grevi almas klt finansmanyla yakndan ilikilidir. Zira rahipler festival masraflarn karlamakla ykmldr59. Anahtar tama grevi genellikle rahibin yakn olan bir gen kz tarafndan stlenilir ve bu kii kleidoforow olarak adlandrlr. Yllk bir grev olan kleidophoros, unvan olarak yaztlarda ska gemektedir60. Kleidophorosa alayn dzenli bir ekilde ilerlemesinden sorumlu olan parapompos ve tanraya ait ssleri tayan kosmophoros elik edebilir61. Festival program bununla snrl deildir.
62

Hekate onuruna oyunlar

dzenlenir . Kurbanlar adanr, ilahiler sylenir ve tiyatro temsillerine yer verilir63.

Cohen 1978, s. 39. Trpan-St, a.g.e., s. 52. 55 Laumonier, a.g.e., s. 398. Stratonikeiann kurulu tarihi iin bkz. J. Ma, Antiochos III and The Cities of Western Asia Minor, Oxford University Press, New York, 1999, s. 277. 56 Cousin-Diehl, Inscriptions de Lagina, s. 37; Laumonier, a.g.e., s. 398. Laumonier festivalin Panamaradaki rnee benzer bir ekilde on gn srebileceini tahmin etmektedir. Ka gn srdne dair kesin bir rakam verilememektedir. Ancak festival programnn olduka ykl olmas nedeniyle ok ksa srmemi olmas akla yakndr. 57 G. Bean, Turkey Beyond the Maeander: An Archaeological Guide, London, 1971, s. 95. 58 Cousin-Diehl, Inscriptions de Lagina, s. 36. 59 A.e., s. 37. 60 I.Stratonikeia , n. 680, 709, 713 bunlardan birkadr. 61 Laumonier, a.g.e., s. 398. 62 Cousin-Diehl, Inscriptions de Lagina, s. 37. 63 Cousin-Diehl, a.y.
54

53

31

len verilmesinin yan sra halka arap, buday ve ya datm yapld da bilinmektedir64.

c. Doum Gn Festivali
Genethlia, doum gn kutlamalar olarak tanmlayabileceimiz bir festivaldir65. Stratonikeiada Hekate onuruna dzenlenen bu festival hakknda yaztlar bilgi vermektedir66. Ancak yaztlarn kesin yarglara varmaktan alkoyacak kadar az bilgi vermesi, olaslklar zerinde durulmasn zorunlu klmtr. Laumoniere gre iki olaslk arlk kazanmaktadr; birincisi festivalin ylda birka kez kutlanm olmasdr67. kinci ve Laumonierin daha scak yaklat olaslk ise festivalin ylda bir kez kutlanm olmasdr68. Buna gereke olarak, festivali dzenlemeyi stlenen rahiplerin ylda birka kez kutland takdirde, vnmek iin bunu yaztlarda belirtme frsatn karmayacaklarn gsterir69. Yln son aynn bu festival iin uygun bir tarih olduunu da ekler70. Genethlialarn organizasyonunun olduka esnek olduu dnlmektedir. Sunu prosedr ve kutlamalarn grkemi deiiklik gsterebilir71. Rahipler festivalin kutlanaca yer ve tarih konusunda zgr olmaldr72. Buna gre kentte ya da kutsal alanda kutlanabilir. Tarih konusundaki esneklik dndrcdr. Zira ayn otuzunda kutland bilinen festivalin tarihinde ancak ay konusunda oynama yaplabilir gibi grnmektedir. zelliklerindendir .
73

Para datmlar genethliann dikkate deer 3. yzylda

Kentli erkekler, Romallar ve yabanclara be drahmi

datlrken, kadnlar ve klelerin payna drahmi dmektedir74.

64 65

A.y. Ayrca s. 38de festivalde hibir kesim atlanmakszn datm yapld belirtilmitir. Liddell-Scott, s. 343; ta genylia: doum gn (festivali). 66 Bu festivalin Miletosda Apollon iin dzenlendii bilinmektedir. Bu festival iin bkz. LBW, 227; Ephesos Artemisi iin C. Picard, a.g.e., s. 323. 67 Laumonier, a.g.e., s. 394. 68 Laumonier, a.y. 69 A.e., s. 396. 70 A.e., s. 394. 71 A.e.,s. 395. 72 Laumonier, a.y. 73 A.e.,s. 395. 74 A.e.,s. 395.

32

datmn yerini rahiplerin dzenledii, her ya ve toplumsal snftan kiiye ak yemekler almtr75.

B. Panamara Kutsal Alannda Kutlanan Festivaller

Stratonikeiann 11 km. gneydousunda Bayakada yer almaktadr. Kutsal alan Zeus Panamarosa aittir. Panamarosun Grek ncesi bir tanr olduu, daha sonra Zeusun epithetosuna dnt dnlmektedir76. zere festival kutlanmtr. Kltle ilikili drt yzn stnde yazt mevcuttur77. Kutsal alanda Panamareia, Heraia ve Komyria olmak

1. Panamareia
Yllk bir festival olan Panamareiann78 Stratonikeiann kuruluundan itibaren dzenlendii dnlmektedir79. Hangi ayda kutland bilinmeyen festival, on gn srer80. Yaztlara gre rahip, festival iin tanr adna kentleri davet eder81. Davetin amac ephrosyne (efrosnh)82 kavram ile aklanmtr. Kavram, Tanrnn sofrasnda ortak bir mutluluun (efrosnh) paylamn ifade eder83. Festival, Zeus Panamaros klt heykelinin tapnaktan Staratonikeiaya getirildii alay ile balar84. Heykel Stratonikeiada dolatrldktan sonra olaslkla Bouleuteriona konulur85. Festivalde para86, arap87, zeytinya ve kokulu ya88 datm yapld

A.e.,s. 396. A. B. Cook, Zeus: A Study in Ancient Religion, vol. I, New York, 1964, 18. 77 Cook, a.y. 78 Laumonier, a.g.e., s. 292. 79 Oppermann, a.g.e., s. 46; Laumonier a.g.e., s. 292. 80 Laumonier, a.g.e., s. 297: Ayn 20sinden 30una kadar kutlanr. 81 J. Hatzfeld, Inscriptions de Panamara, BCH 51, 1927, s. 71, dn. 3. Davetli kentler arasnda Alinda (?), Nysa, Mylasa, Iasos, Miletos, Rodos ve kesin olmamakla birlikte Smyrna bulunur. 82 Liddell- Scott, s. 737: efrosnh, nee, elence; oul olarak kullanldnda, kutlamalar. 83 Magie, Roman Rule, vol. II, s. 997-8; Roussel, Les mystres de Panamara, BCH 51, 1927, s. 135: Roussel, euphrosyneyi Franszca liesse szcne benzeterek, festivalin gnlk dertlerden uzaklap bir sre mutlu olmak iin vesile olmasyla aklamaktadr83. 84 Laumonier, a.g.e., s. 298. 85 Laumonier, a.y. 86 Laumonier, a.g.e., s. 301. M.. 1. yzylda kii bana iki drahmi olan balar, Hadrianus dneminde drahmiye ykseltilir. 87 Laumonier, a.g.e., s. 275, 301.
76

75

33

bilinmektedir.

Onuncu gnn sonunda klt heykeli at srtnda Stratonikeiadan

tapnaa gtrlr89. Tren, anabasis (nbasiw) ya da anodos (nodow) olarak anlr90. Festival sresince atletizm yarmalar, gsteriler ve dinletiler dzenlenir91. M.S. II. yzyln sonlarna doru olumsuz ekonomik koullar, elence esinin kaybolmasna yol aar92. izlenebilmektedir .
93

Kltn varl M.S. IV. yzyln balarna kadar

2. Heraia
Kadnlara zg bir festivaldir94 ve katlm zgr kadnlarla snrl deildir95. Festival iki ylda bir kutlanr ve drt gn srer96. Katlmclar Heraiaya rahipler tarafndan davet edilirler97. Heraionda kutlanan festivalde bir len dzenlendii bilinmektedir98. Bunun yan sra para ve arap datm yaplr99.

3. Komyria
Heraia ile dnml olarak (iki ylda bir) kutlanan ve iki gn sren100 festivalin katlmclar erkeklerdir. Komyriona yalnzca erkekler girebilir101. Dzenlenen yemekte rahipler konuklara bolca arap ikram ederler102. Kltn en dikkat eken zelliklerinden biri erkeklerin sa adaklardr. Komyrionda adaklarla
Laumonier, a.g.e., s. 299. Laumonier, a.g.e., s. 298. 90 Laumonier, a.y. 91 Laumonier, a.g.e., s. 302-3. Bununla birlikte tiyatro gsterileri, gladyatr ve hayvan dvlerine dair bilgi mevcut deildir. 92 Laumonier, a.g.e., s. 298. 93 Roussel, Les mystres de Panamara, s. 136. 94 Oppermann, a.g.e., s. 76; Laumonier a.g.e., s. 307. 95 Oppermann, a.g.e., s. 76; Laumonier 1958, 307. 96 Cook, a.g.e., s. 21; A. Sina Karia Panamarada Bulunan Sa Adaklar Yaztlar, Ankara niversitesi Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi Tarih Blm Tarih Aratrmalar Dergisi, c. 22, 34, 2003, s. 127. 97 Oppermann, a.g.e., s. 76. 98 . Oppermann, a.y. 99 Oppermann, a.g.e., s. 76; Laumonier, a.g.e., s. 307. 100 Magie Roman Rule, II, s. 997; Hatzfeld, Inscriptions de Panamara, s. 66-7, dn. 2. Hatzfeld, Komyriann kutlanma dzenini tartrken, hibir yerde drt ylda bir kutlandnn yazmadn belirtir. 101 Roussel, Les mystres de Panamara, s. 124. 102 Roussel, a.y.
89 88

34

ilikili steller ele gemitir103. Cook adaklarn evlilikle balantl olduunu dnr ve Komyriay evlilik festivali olarak yorumlar104. Dier bir neriye gre ise adaklar, genlerin silah tama yana gelmesini simgeler105. Ancak adaklarn her ya grubundan erkek tarafndan sunulmas erginleme treni ile aklanmasn gletirir106. Sa adaklarnn gizem trenleri ile ilgili olabilecei ise akla gelen baka bir olaslktr107.

C. Sinuri Kutsal Alannda Kutlanan Festivaller

Sinuri Kutsal Alan, Mylasann 14 km. gneydousunda, Kalnal Kynde dalarla yaltlm bir noktada bulunur108. Nitelikleri karanlkta olan tanr Sinurinin kkeni hakknda da net bir bilgi mevcut deildir109. Persson, Smer ay tanrs Sin ile balantsn sorgulamtr110, fakat Robert bu olasla kukuyla yaklamaktadr111. Yerel bir tanr olduu dnlen Sinurinin, Grek dnyasndan bir tanr ile birletirilmemi olmas dikkat ekicidir112. Tanrnn labrys tutan bir betimi ele gemitir113. Arkeolojik veriler, tapnan ilk olarak M.. 8. yzylda ina edildiini gstermektedir114. Klt ile ilgili bilgiler arlkl olarak epigrafik kaynaklardan salanmaktadr. Yaztlar Hellenistik dnemde zellikle M.. II. ve I. yzyllarda younluk gstermektedir115. Bir syngeneia116 tarafndan ynetilen tapnak, merkez olarak

Cook, a.g.e., s. 23, res. 7. A.e., s. 23-5, dn.1. 105 Roussel, Les mystres de Panamara, s. 126. 106 Sina, Sa Adaklar, s. 130. 107 Sina, a.y. 108 L. Robert, Le Sanctuaire de Sinuri prs de Mylasa, Premiere Partie: Les Inscriptions Grecque. Memoires del lInstitut Francais dArchologie de Stamboul, VII., Paris, 1945, s. 5-7. 109 A.e., s. 14. 110 A. W. Persson, Inscriptions de Carie, BCH 46, 1922, s. 400-1. 111 Robert, Sinuri, s. 13. 112 Robert, Sinuri, s. 14: Bu isim yaygn olann aksine Zeus ile birlikte kullanlarak helenize edilmemi, yerel kalmtr. 113 Robert, a.y. 114 P. Devambez-E. Haspels, Le sanctuaire de Sinuri prs de Mylasa, P. 2, Architecture et cramique 1959, s. 9 vd. Sz konusu tarihlendirme tapnak alannda bulunan iki adet balta, yap mimarisi ve kullanlan keramikler temel alnarak yaplmtr. 115 Robert, Sinuri, s. 11.
104

103

35

kullanlr117. Gelirler ve arazilerin ynetimi, kutsal alann savunulmas bu birliin denetimindedir118. M.. 4. yzylda Pelekos syngeneias anlrken, yzyln sonuna doru Pormunos syngeneiasnn ad grlmeye balanmtr119. Kutsal alan M.. 1. yzylda Mylasaya balanmtr120. Kutsal alanda festivalin kutland bilinmektedir. Loos121 aynda kutlanan Bouthysia122 festivalinde sr kurban edilir123. Festivalde yllk bir toplant yaplr124. Dier bir festival ise ismi tartmal olan Kotamiadr125. Robert, iki ayr yaztta126 geen szckleri birletirerek Kotamia ismini oluturmutur127. Wilhelm, Thukydidesde geen128 Botamia festivalini teklif eder129. Kotamiann yerel bir isim olduunu belirtilir130. Robert, bir yaztta geen toiw suennioiw ifadesinin Syennia adl bir festival olabileceini belirtir131.

Liddell-Scott, s. 1659: suggneia, akrabalk. Robert, Sinuri, s. 25. 118 A.e., s. 25-6. 119 Robert, Hellenica, vol. VII, 1949, s. 63; Laumonier a.g.e., s. 177. 120 Laumonier, a.g.e. , s.177. 121 Robert, Sinuri, s. 76. Artemisios ay ile ayn dneme, yani yln 10. ayna denk gelmektedir. 122 A.e., s. 35, n. 11A, 2. satr; s. 47, n. 25, 3. satr; s. 48, n. 29. 123 A.e., s. 54. 124 Robert, a.y. Robert, Taurophonia (Mylasa) ve Taurothysia (Keramos) festivallerine gnderme yapar. 125 A.e., s. 45; Robert 1949, s. 60-3. 126 A.e., s. 44-5, n. 17, n. 17a. 127 A.e., s. 45; Robert 1949, s. 60. 128 Thukydides, V, 53. 129 Robert 1949,Hellenica, s. 60-3. Robert bu teklife temkinli yaklamaktadr, Botamiann getii bir yazt bulunana dek yargsn koruyacan belirtir. 130 Sinuri, s 45. 131 A.e., s. 98: Robert Kilikia kral ismi Syennesis ile festival ad arasndaki benzerlii vurgular. Herodotos, V, 118de Karia ve Kilikia ynetici aileleri arasndaki (Mausolosun olu Piksodaros ile Kilikia kral Syennesisin kzlarndan biri) evlilik bandan sz eden ifadeye dikkat eker.
117

116

36

IV GREK DNYASINDA YAYGIN OLARAK KUTLANAN FESTVALLER A. Dionysia

Atina kaynakl festival, bilindii kadaryla Kariann drt kentinde kutlanmtr1. ki tr Dionysia sz konusudur: Dierine kaynaklk ettii dnlen2 Krsal Dionysia ve Byk Dionysia (ya da Kent Dionysias). Krsal gerekmez4. Dionysia, Poseideon aynn ikinci haftasnda tm Attika

yerleimlerinde kutlanr3. Kutlanma tarihi esnektir, her yerde ezamanl kutlanmas Takvim frizindeki betiminde, stne talar ve dller ylm bir Masann yannda ayakta duran tal kadn, masada oturan adam, dramatik agondaki jriyi temsil eder. Masada kavga eden horozlar ise yarmay simgeler5. Deubner tarafndan Theoria yani theatronun kiiletirmesi olarak yorumlanrken, Simon bu figrn Pompe (alay) olmasn daha uygun bulmaktadr6. Kanephoros nderliinde yrtlen festival alaynda stilize ahap bir phallos tanr7. Kurban edilecek olan teke de alay ile birlikte gider8. Yaznsal kaynaklar da festivale ilikin bilgi vermektedir. Aristophanes9 ve Plutarkhos10 kendi dnemlerindeki trenleri

Bu kentler Keramos, Stratonikeia, Knidos ve Iasosdur. Parke, a.g.e., s. 100. 3 A.y.; Simon, a.g.e.,, s. 101. 4 Parke, a.g.e., s. 100. 5 Simon, a.g.e., s. 101. 6 A.e., s. 101-2. 7 A.e., s. 102. 8 Simon, a.y. 9 Aristophanes, Akharneis 249 vd. 10 Plutarkhos, Demetrios, 12. 3. 1.
2

37

yanstmlardr11. Krsal Dionysiada askoliasmos adl bir oyun oynanr12. Oyunun amac, iirilip yalanm kei derisinin zerine kp orada durabilmektir13. Festivalin k noktasnn verimlilik olduu dnlmektedir14. Byk Dionysia, Atinaya Attika-Boiotia snrnda kk bir yerleim olan Eleutheriadan gelen Dionysos kltnn rndr15. Elaphebolion aynn 9u ile 13 arasnda kutlanr16. Mart aynn ikinci yarsna denk gelen havalarn snd bu tarihin seiminde, ak hava gsterileri ve seyircilerin katlm iin uygun koullarn aranmas etkili olabilir
17

Takvim frizinde festivalin gerekletii Elaphebolion

aynda, maskeli bir komedi aktr ve kurban edilecek bir teke betimlenmitir18. Dionysiadan birka gn nce tanrnn ahap heykeli, Dionysos kltnn Eleutheraidan Atinaya gelmesini anmak zere bir alay ile yola karlr19. Eleutherai yolu zerindeki Akademinin tapnanda birka gn kald sanlmaktadr20. Burada sunular yaplr, ilahiler sylenir21. Daha sonra heykel,

askerlik yana gelmi epheboslarn nderliinde bir meale alay ile son dura olan Dionysia kutlamalarnn yapld tiyatronun tapnana getirilir22. Simona gre festival, dithyrambos korolarnn gsterileri ile balar23. kinci gn komediler, sonraki gn ise trajediler yer alr24. Pickard-Cambridge ise festival
Parke, a.g.e., s. 101; Simon 1983, s. 102. Aristophanesin yaptnda kahraman Dikaiopolisin kz kanephorosdur, klesi ise phallos tamaktadr. Plutarkhos ise dnemindeki trenleri eski trenlerle karlatrmaktadr. 12 Parke, a.g.e., s. 102; Liddell-Scott, s. 258: skvlizvnun ikinci anlam tek ayak zerinde zplamak olarak aklanmtr. Parke, 102de tek ayak zerinde oynanan oyunlara rnekler vermitir. 13 Parke, a.y. 14 Parke, a.g.e., s. 103. 15 Pickard-Cambridge, a.g.e., s. 55-6; Parke, a.g.e., s. 125-6; Simon, a.g.e., s. 102. Pausanias, Periegesis tes Hellados, 1.38.8. Eleutheraillarn nefret ettikleri komularndan uzaklamak iin gnll olarak Atinaya geldiklerini bildirir. Parke, tam olarak tarihlenemeyen bu olayn M.. 6 yzylda Peisistratos dneminde gerekleme olasl zerinde durur. Pickard-Cambridge, Aristophanes ile Pausaniasn kltn Atinaya girii ile ilgili ifadelerini tartr. 16 Pickard-Cambridge, a.g.e., s. 56; Simon, a.g.e., s. 102. 17 Pickard-Cambridge, a.g.e., s. 56; Simon, a.g.e., s. 102. Kent dndan katlm dikkate alan PickardCambridge, havann deniz yolculuu iin uygun olduunu belirtmitir. 18 Simon, a.g.e., s. 102: Dionysos festivallerinde yarma galipleri dllerini (teke, boa) tanrya sunarlar. 19 Pickard-Cambridge, a.g.e., s. 58; Parke, a.g.e., s. 125; Parker, a.g.e., s. 318. 20 Parke, a.g.e., s. 126. 21 Pickard-Cambridge, a.g.e., s. 58: Heykelin festival bitene kadar burada kalp kalmad ak deildir. Olaslkla ertesi gn yaplan ve alayn sonunda gerekleen sunulara hazrlamak iin tapnaa gtrlm ve tiyatro gsterileri iin her gn buraya tanmtr. 22 Pickard-Cambridge, a.g.e., s. 58; Parke, a.g.e., s. 126; Parker, a.g.e., s. 318. Parke, heykelin tapnaa var iin ayn 8i ya da 9unu uygun bulmaktadr. 23 Simon, a.g.e., s. 102.
11

38

programn antik kaynaklardan derledii bilgilerle ortaya koymutur. Bu bilgilere gre: Klasik dnem boyunca proagonun (n yarma) yapld bir hazrlk gn vardr25. Asklepieia, yani Asklepios onuruna verilen len de hazrlk gnnde yer alr26. Festivalin birinci gnnde ilk olarak alay, daha sonra (be erkek ocuk ve be erkekten oluan) dithyrambos korolarnn gsterileri ve son olarak da komos (len alay) dzenlenir27. Trajedi, komedi ve satyr oyunlarnn hangi gnde hangi srayla gsterildii karmak bir meseledir. Anlald kadaryla be komedi drt gnde (10-13 Elaphebolion aras), trajediler ise gnde gsterilir28. Bu durum Peloponnesos Sava boyunca geerliliini yitirmitir. Bu dnemde birbirini izleyen gnn (10.,11. ve 12. gnler) her birinde trajedi, bir satyr oyunu ve bir komediye yer verilir. Askeri operasyonlar ve gemi yapmnn ncelikli olduu bir dnemde, zaman ve masraftan tasarruf edilmesi doaldr29. Festival takviminin oyun saysna uygun olarak deimi olabilecei de akla yakndr30. Krsal Dionysiada olduu gibi Byk Dionysiada dzenlenen alayda da phallos tanr31. Kutsal alanda yaplacak sunular ile sonlanmas tasarlanm olan alayda, boa ve dier kurbanlar yer alr32. Alayda Atina halk tadklar sunulara gre, farkl gruplar halinde yrrler33. Yabanclar (metoikoi) eflatun manto giyerek sunu tepsileri tarlar ve Skaphephoroi (tepsi tayanlar) olarak adlandrlrlar34. Tadklar nesnelere gre isim alan gruplardan bazlar Obeliphoroi (ekmek somunlar tayanlar), Kanephoroi35 (kutu yayanlar), Hydriaphoroi (su kab

24 25

Simon, a.y. Pickard-Cambridge, a.g.e., s. 63, 66: Proagon hakknda yeterli bilgi mevcut deildir. PickardCambridge, Aiskhinesden alntlanan ifadeye dayanarak proagonun yapld tarihin M.. 346da Elaphebolionun 8. gn olduunu kabul eder. Proagon sadece Dionysiadan bilinen bir uygulama deildir, yaztlar Lenaiada da yer aldn gstermitir. 26 Pickard-Cambridge, a.g.e., s. 64: Aiskhinesin verdii bilgiler hazrln birka gn srdn dndrmektedir. 27 Pickard-Cambridge, a.y. 28 Pickard-Cambridge, a.y. 29 A.e., s. 65. 30 A.e., 64. 31 A.e., s. 60-1; Parke, a.g.e., s. 127; Simon, a.g.e., s. 102; Parker, a.g.e., s. 317. 32 Pickard-Cambridge, a.g.e., s. 59. 33 Parke, a.g.e., s. 127. 34 Pickard-Cambridge, a.g.e., s. 59; Parke, a.g.e., s. 127. 35 Pickard-Cambridge, a.g.e., s. 59: Altn kutuda sunular tayan bu grevliler, soylu genkzlardan seilir.

39

tayanlar) ve Askophoroidur (ie tayanlar)36. Askophoroiun tad ielerde arap olduu sanlmaktadr37. Alayn rotas tam olarak bilinmemektedir, agoraya vardnda durulur ve korolar tanrlar (zellikle de On iki tanr) iin arklar syler38. Alay, tiyatroya varldnda kurban trenleriyle sonlanr39. Komosun (kmow) len alay anlamnda kullanld varsaylarak, alayn
40

olduu

gnn

(Elaphebolionun 9u) akamnda dzenlendii dnlmtr . Dionysia festivalinin en ar sorumluluklarndan birini khoregos ad verilen grevliler yklenir. Olduka masrafl olmasna karn grd sayg nedeniyle zengin vatandalar tarafndan gnll olarak yerine getirilmitir41. Arkhon trajedi iin 42, komedi iin ise be43 varlkl kiiyi khoregos olarak seer. Dithyrambos yarmalarna hazrlanmak iin her kabileden bir khoregos seilir44. Kendi kabilesinden setii kiilerle bir koro oluturan khoregos, bu koronun eitiminden de sorumludur45. Koro elemanlarn seebilecek niteliklere sahip olmayan khoregoslar, yardmcya ihtiya duymu olabilirler46. Oluturulan koronun provalar iin yer ve eitmen (khorodidaskalos) salanmaldr47. Khorodidaskalos48 ve dithyrambos korosunun yeleri vatandalardan seilmelidir49. Mzikal eitimlerinin yan sra grnmleri de nemlidir50. Baarlar byk lde koro liderine (koryphaios) ve khoregosun yatrmlarna baldr51. M.. 4. yzyl ortasnda khoregosun setii profesyonel arkclarn varl bilinmektedir52. Koro yelerinin askeri hizmetten muaf olduklar anlalmaktadr53. Yarmalar iin gerekli olan dier elemanlar ozan
A.e., 59. Parker, a.g.e., s. 127. 38 Pickard-Cambridge, a.g.e., s. 61; Parker, a.g.e., s. 317. 39 Parke, a.g.e., s. 127. 40 Pickard-Cambridge, a.g.e., s. 61-2. Pickard-Cambridge, festivali oluturan olaylarn kesin olarak sralanamayacan ifade eder. 41 A.e., s. 87. 42 Parke, a.g.e., s. 131. 43 A.e., s. 132. 44 Pickard-Cambridge, a.g.e., s. 75. 45 A.e., s. 76. 46 Pickard-Cambridge, a.y. Konu hakknda bilgi yoktur. 47 Pickard-Cambridge, a.y. 48 A.e., s. 91: Bu kuraln istisnalar grlmtr. 49 A.e., s. 77: Koro yeleri iin doutan gelen vatandalk gereklidir. 50 Pickard-Cambridge, a.y. 51 Pickard-Cambridge, a.y. 52 A.e., s. 91. 53 A.e., s. 77.
37 36

40

ve fltlerdir. Flt alanlar arasnda seim yapmak iin arkhonun bakanlk ettii bir kura toplantsnn varl bilinmektedir54. Ozanlar iin de benzer bir uygulama sz konusu olabilir55. Kabilesini temsil eden khoregos, bunun bilincinde olarak masraftan kanmamal, koro iin cmerte para harcamaldr56. Kendisinin ve koro yelerinin kostmleri; eitmen, arkclar ve flt alanlarn cretleri masraflar arasnda geni yer tutar57. Muhtemelen festival bitiminde khoregos, korosuna geleneksel bir yemek verir58. Baarl olan khoregos, bir antn zerine masraflarn kendi karlayaca bir ayak diker59. Phaleronlu Demetrios, ynetimi srasnda (M.. 317-307) khoregiay kaldrr60. Festival, yllk olarak seilen ve grevleri iin fon salanan bir agonothetesin yetkisine verilir61. Bu deiimin nedeni khoregiann ar bir grev olmasna balanr62. Dramatik gsterilerin yaratc gc olan yazarlarn ilevi, korosunun ve oyuncularnn retmeni (didaskalia) olarak terimlemitir63. Yazarlarn trajedi kategorisinde yarmalar M.. 534de Thespisin trajedi dln kazand yarma ile balar64. mparatorluk dnemine kadar srd bilinmektedir65. Komedi yazarlarnn yart en erken tarih M.. 486dr ve yarmann en azndan M.. 120lere kadar srd sanlr66. lk dithyrambos korosu M.. 508de Hypodikos tarafndan kurulur67. Yaztlar M.. 328den sonra dithyrambos gsterileri hakknda bilgi vermez68. Festivalde, beeni toplayan eski eserlerin yeniden oynand bilinmektedir. Eski trajedi gsterimi ilk kez M.. 386da yaplr69. Programn bir

Pickard-Cambridge, a.y. Pickard-Cambridge, a.y. 56 Pickard-Cambridge, a.y. 57 Pickard-Cambridge, a.g.e., s. 89, 91: Oyuncularn kostmlerine harcama yapp yapmadklarna ilikin bilgi yoktur. 58 A.e., s. 91. 59 A.e., s. 78. 60 A.e., s. 92. 61 Pickard-Cambridge, a.y. 62 A.e., s. 93: Demetrios, Panathenaia ve Thargelia festivalleri iin de benzer deiiklikler yapar. 63 A.e., s. 70, 91: Eski kuak yazarlar kendi korolarn eitirler ve uygun danslar tasarlarlar. Phrynikhos ve ve Aiskhylos bu becerileri ile nldr. 64 A.e., s. 70, 73: Bu yarmann hangi organizasyon altnda dzenlendii bilinmemektedir. 65 A.e., s. 73. 66 Pickard-Cambridge, a.y. 67 A.e., s. 70. 68 A.e., s. 74. 69 A.e., s. 73.
55

54

41

paras haline gelmesi M.. 341-339 yllar arasna rastlar70.

lk eski komedi

gsterimi M.. 339 ylnda yaplm, M.. 311de ise programa dhil olmutur71. Balangta oynanan tek satyr oyununa ilikin ilk kayt, M.. 341 ylna aittir72. Yazarlar oyunlarn ynetmek iin bakalarn tutabilirler, zira oyun sahnelemek yazmaktan baka nitelikler gerektirebilir73. Thespis ve Aiskhylos rneklerinde olduu gibi, eski kuak yazarlarn oyunlarnda oyuncu olarak grev almalarna rastlanmtr74. Baarl olsun ya da olmasn devlet yazarlara deme yapar75. Festivalde oyuncular da yarr76. Trajedi oyuncular arasndaki yarma M.. 449da balar. Eldeki son veri M.. 280e aittir, ancak daha ge tarihlere kadar srd kabul edilir77. Komedi dalndaki yarma M.. 329-312 tarihleri arasnda balar ve en azndan M.. 120ye kadar srer. M.. 254 ylnda eski trajedi, komedi ve satyr oyunu yarmalarnn her dalnda baarl olan oyuncuya dl verilmitir78. Yazar, oyunu iin profesyonel oyuncular tutar79. Devlet tarafndan trajediler iin protagonistes (ba oyuncu) seilir, ancak seimin yntemi bilinmemektedir80. Bu oyuncular, yazarlara kura ile datlrlar81. Muhtemelen komedi oyuncular da ayn yntemle seilir82. M.. 5. yzylda ilgi oyun yazar ve yeni rn zerindeyken, M.. 4. yzylda gnn nl oyuncularna younlamtr83. Bu oyuncular klasik rollerde grme eilimi vardr84. Yarma jrisi, kurul tarafndan on kabileden alnan isimlerden oluturulan bir listeden seilir85. Jri olmak iin hangi niteliklerin arand bilinmemektedir86. simler on urne iine konur. Urnelerin her birinde bir kabileden seilmi isimler

Pickard-Cambridge, a.y. Pickard-Cambridge, a.y. 72 Pickard-Cambridge, a.y. 73 A.e., s. 86. 74 A.e., s. 93-4. 75 A.e., s. 91. 76 A.e., s. 99: Oyuncularn nasl dllendirildikleri bilinmemektedir. 77 A.e., s. 73. 78 Pickard-Cambridge, a.y. 79 A.e., s. 94. 80 Pickard-Cambridge, a.y: Arkhonun setii tahmin edilmektedir. 81 Pickard-Cambridge, a.y. 82 A.e., s. 95. 83 A.e., s. 95; Parke, a.g.e., s. 133. 84 Parke, a.g.e., s. 133. 85 Pickard-Cambridge, a.g.e., s. 97. 86 A.e., s. 98. Pickard-Cambridge, khoregoslarn seimde etkili olduklarn dnr.
71

70

42

vardr87. Khoregoi ve kurula bakanlk eden prytanes tarafndan mhrlenen urneler, Akropolisde kamu hazinelerinin yannda saklanrlar88. Yarma banda arkhon, tiyatroya getirilen urnelerin her birinden bir isim seer89. tablete yazarak urnelerin iine atarlar90. kazanan belirler91. Tarafsz karar vereceklerine dair yemin eden on kiilik jri yeleri, yarma sonunda kararlarn bir Arkhon rastgele be tanesini eker ve Son karar, leksikograflar ve dilbilimciler tarafndan

onaylanandr92. Galip yazarn ad ilan edilir. Yazar, tiyatroda arkhon tarafndan sarmak tacyla dllendirilir93. Dionysiada yer bulan faaliyetler, anlatlanlarla snrl deildir. Atina ve Sparta arasndaki ittifak anlamas, festivale gelen Spartal elilerle grlerek yenilenir94. Delos birlii kurulduktan sonra, ye kentler vergilerini bu dnemde getirirler95. Kente hizmette bulunan vatanda ve yabanclarn onurlandrmalar perisiarkhoi ya da periestiarkhoi adl festival vesilesiyle halka duyurulur96.

grevlilerin, emzikli bir domuz yavrusu adayarak tiyatroyu arndrmalar en erken uygulamalar arasnda gsterilir97. Komutanlar tarafndan sv sunu yaplr98. Trajedi oyunlarndan nce tiyatroda, Atina iin savaarak lenlerin askerlik yana gelmi oullarnn geit treni yer alr99. Festival gnleri tatildir100. Trenler tan vaktinde balar101. Dionysiaya katlabilmeleri iin mahkmlar serbest braklr102. Kadnlarn oyunlar izleyebilip izleyemedikleri kesin olarak bilinmemektedir103. Bilet fiyat iki obolosdur104.

Pickard-Cambridge, a.y. Pickard-Cambridge, a.y. 89 Pickard-Cambridge, a.y. 90 Pickard-Cambridge, a.y. 91 Pickard-Cambridge, a.y. 92 A.e., s. 99. 93 Pickard-Cambridge, a.y. 94 A.e., s. 57. 95 Pickard-Cambridge, a.y: Bu gelirler tiyatroda sergilenir. 96 Pickard-Cambridge, a.y: Duyurular trajedi oyunlarndan nce yaplr. 97 Pickard-Cambridge, a.y. 98 Pickard-Cambridge, a.y. 99 A.e., s. 57,65. 100 A.e., s. 57. 101 A.e., s. 65. 102 A.e., s. 57: Bazlarnn katklar bilinmektedir. 103 Parke, a.g.e., 130. 104 Parke, a.y.
88

87

43

Perikles maddi durumu yetersiz olan vatandalarn oyunlar izleyebilmeleri iin bir fon oluturmutur105. Karia Blgesinde, bilindii kadaryla Dionysia festivalini kutlayan kentler; Iasos, Keramos106, Knidos107 ve Stratonikeiadr108. Bunlar arasnda en fazla kaynak sunan kent Iasosdur. Festivale ilikin yaztlar, zellikle festival grevlileri ve Stephanephoros, onlarn yapm olduklar harcamalar konu alan listelerdir109.

agonothetes ve khoregos gibi unvanlar tayan vatandalar, organizasyonun nemli bir paras olan sanatlarn cretlerini stlenirler110. Sz konusu dnemin ya da nceki dnemlerin111 grevlilerinin, bir ya da daha fazla gn iin tuttuklar sanatlara yaptklar demeler, yaztlara standart bir forml ile yansmtr: ka prodow e ren draxmn d ya gneto112. Grnmesi bir drakhmeye geldi, izlemesi bedava anlam tayan bu forml, katklar sayesinde seyircilerin gsterileri sembolik bir cret karlnda izleyebildiini gstermektedir113. Festival, zor dnemlerde bile kutlanmaya devam edilmitir114. Vatandalarn olduu kadar yabanclarn da festivale katks bulunmaktadr. Bir dizi yazttan115 anlald zere Dionysia iin vatandalar iki yz drakhme, yabanclar ise yz drakhme vermitir116. Kentteki kutlamalar iin bir dier nemli bilgiye gre Teosdaki Dionysos sanatlar birlii Iasosa Dionysia kutlamalar iin yardm teklif etmitir117.

105 106

Parke, a.y. I.Keramos, n. 9, 11. satr. 107 I.Knidos, n. 74, 10 ve 16. satr. 108 I.Stratonikeia, n. 309, 14. satr; n. 310, 21 ve 32. satr. 109 C. Crowther, The Dionysia at Iasos: Its artists, patrons and audience, urada. The Greek Theatre and Festivals: Documentary Studies, ed. P. Wilson, Oxford University Press, 2007, s. 294334. Crowther s. 319-32 arasnda katkda bulunan kiilerin listesini, s. 333-4de ise tiyatroda bulunan listelerin kronolojisini vermitir. 110 A.e., s. 303. 111 nceki yllarda grev yapm kiiler, sonraki dnemlerde de festivale katkda bulunabilmektedir. 112 A.e., s. 303-4. 113 A.e., s. 304. 114 Crowther, a.y. 115 I.Iasos, n. 174, 205, 207, 208 bunlardan bazlardr. 116 Crowther, Dionysia , s. 305. 117 I.Iasos, n. 152; Crowther, Dionysia, s. 308.

44

B. Thesmophoria
En yaygn Grek festivali olan Thesmophoria118, Atinada Pyanopsion aynn119 11. ile 13. gnleri arasnda kutlanr ve sadece kadnlar katlabilir. Erkekler, bebek olanlar dnda ocuklar ve gen kzlar katlamazlar120. Herodotos, festivalin Grek dnyasna Danaos kzlar tarafndan Msrdan getirildiini belirtir121. gn sren122 Thesmophoriann ilk gn anodos (nodow), yoku yukar), ikinci gn nesteia (nhstea, oru), nc gn ise Kalligeneia (kalligneia, gzel doum) olarak adlandrlr. Festival boyunca kadnlar Demeter kutsal alannda (Thesmophorion) yaarlar123. Bu nedenle yemek ve konaklama124 ihtiyalar iin malzeme, klt trenleri iin ara gere ve kurbanlar125 ile gitmi olmaldrlar. lk gn kadnlar Thesmophorionda toplanrlar126. Bu gnn anodos olarak adlandrlmas, kutsal alann tepede olmasyla aklanmtr127. kinci gn, gnn adna uygun olarak, kadnlar yemekten uzak dururlar. Perhiz/oru, ana trene hazrlk amacyla yaplan tandk bir uygulamadr128. Tanra ile birlikte inzivaya ekilen kadnlar yerde otururlar ve bunun iin ehvet engelleyici olduklarn dndkleri bitkilerden yataklar yaparlar129. Persephonenin urad tecavzn kederinden dolay kasvetli bir hava hkimdir. Burkerte gre bu ortam eski yaam biiminin, yani uygarln kefine kadarki ilkel durumun bir taklidi de olabilir130. Parke ise eskiye dayanan bir gelenein Klasik ada bir efsaneyle Demetere
118 119

Burkert, a.g.e., s. 242. Simon, a.g.e., s. 18. Boiotia ve dier yerlerde bu ayn karl Demetriosdur. 120 Burkert, a.g.e., 242. Hetairai ve kadn klelerin durumu ak deildir. 121 Herodotos, Historiai, II.171. 122 Burkert, a.g.e., s. 242. Atina, Sparta ve Abderada gn kutlanrken, Syrakusaida 10 gn srerdi. 123 Simon, a.g.e., s. 18. 124 Parke, a.g.e., s. 85. 125 Burkert, a.g.e., s. 242. 126 Parke, a.g.e., s. 85: Parke, kadnlarn bir noktada toplanp alay dzeni ile gitmi olabileceini dnr. 127 Simon, a.g.e., s. 18: Sadece Atinada deil tm Yunanistanda, talya ve Sicilyadaki Grek yerleimlerinde de byledir. Atinadaki Thesmophorionun yeri iin bkz. Simon 1983, s. 18; Parke, a.g.e., s. 84. 128 Simon, a.g.e., s. 18. 129 Burkert, a.g.e., s. 243; Parker, a.g.e., s. 274. 130 Burkert, a.g.e., s. 243

45

balandn dnmektedir131.

Kz Persephonenin yokluunda Demeter,

Eleusisdeki saraynda sandalyede oturmay reddetmi, yerde oturmutur132. Festivalin nc ve son gn Kalligeneiadr. Ayn zamanda Demetere refakat eden133 ve Thesmophoriada anlan bir tanradr134. Kalligeneia, nesteiay izleyen gn olduundan lenlere sahne olur135. Festivale katlan kadnlar, krmz suyu kanla zdeletirilen nar yerler, ancak tanelerden yere den olursa almazlar136. Zira yere den taneler llerin payna der. Thesmophoria festivalinin odandaki tren, daha nce klt maarasna atlm olan domuz yavrular ve rek kalntlarnn Thesmophoriondaki Demeter ve Persephoneye ait sunaklara tanmasdr137. Bununla grevli kadnlar Antletriai olarak adlandrlr138. Trene ilikin bilgiler, Lukianosdan ve takvim frizinde Thesmophoriay temsil eden figrden yola klarak elde edilmitir139. Trenle ilgili anlalmas g noktalar, bu sunularn ne zaman atld ve geri alndklardr. Zira Lukianos bu bilgiyi vermez140. Bu sunularn maaralara brakld tarih iin Deubner ve Parke yaz ayndaki Skira festivalini nermektedir141. Bu sava gre 3.5 ay sonra Thesmophoria festivalinde Antletriai, kalntlar sz edildii gibi Thesmophoriona ulatrr. Ancak Simon bu teklife kukuyla yaklamaktadr. Zira iklim artlar ve le yiyen hayvanlar nedeniyle sunu kalntlarnn o kadar zaman dayanamayacan varsayar142. Daha uygun bulduu zaman ise Themophoriadan iki gn nce (Pyanepsionun 9. gnnde) kutlanan Stenia festivalidir143. Yine Demeter onuruna dzenlenen Steniann, kadnlarn birbiriyle kfrletii bir gece festivali

Parke, a.g.e., s. 86. Parke, a.y. 133 A.e., s. 87. 134 Simon, a.g.e., s. 18. Burkert, a.g.e., s. 244: Sadece trende grlen bir tanradr, Olympos tanrlarna denk deildir. 135 Burkert, a.g.e., s. 244. 136 A.y.; Parker, a.g.e., s. 274. 137 Parke, a.g.e., s. 83; Simon, a.g.e., s. 19. 138 Parke, a.g.e., s. 83; Simon, a.g.e., s. 19. Sunular tayan bu kadnlar gn cinsellikle ban koparr. 139 Parke, a.g.e., s. 84; Simon, a.g.e., s. 19; Burkert, a.g.e., s. 242-3. Takvim frizinde bir kadn kafasnda geni, yuvarlak bir sepetle (kiste) Pyanepsion aynda durmaktadr. Bu da Thesmophoriay temsil ettiini dndrr. 140 Parker, a.g.e., s. 272. 141 Parke, a.g.e., s. 83; Simon, a.g.e., s. 19. 142 Simon, a.g.e., s. 19. 143 A.e., 20.
132

131

46

olduu bilinmektedir144. Demeter klt elerinden biri olan aiskhrologiann (kaba konumalar) festivalin ana treni olamayacan dnen Simon, sunularn Stenia gecesi atldn ve birka gn sonra Kalligeneia gecesi sunaklara tandn ne srmektedir145. karrlar147. kartrlr
149

Maaradaki sunular ylanlarn yedii dnldnden146, Kadnlar ve topran verimliliini vurgulamak iin kutlanan sunaklardaki kalntlar, verimlilik bys olarak topraa Festivale adn veren thesmoiu

Antletriai sunular almak iin maaraya girdiklerinde ellerini rparak ylanlar Kalligeneiada148

. Bereket iin seilen maddelerin rk olmasn dikkat ekici bulan

Simon, bunu gbre yapm ile ilikilendirir.

gbre bekleri olarak aklayarak tarmn geliimi ile ban kurar150. Daha nce de belirtildii gibi kadnlarn birbiriyle ak sak konuup, kfr etmeleri aiskhrologia olarak adlandrlyordu. Bu gelenein mitolojik figr, kz iin yas tutan Demeterin kederinden syrlmas iin Onu gldrmeye alan kle Iambedir151. Adn yergi lsnden alan Iambe, kadnlarn sarf ettii kfrlerin kiiletirmesi olabilir152. Thesmophoria festivali hakknda fazla bilgi yoktur153, gizemlerde olduu gibi gizli bir nitelik tamaktadr. Thesmophoroi adnn ne ifade ettiinin ak olmamas eitli yorumlarn domas ile sonulanmtr. Thesmos, yasa, dzen154 anlamna gelir. Szcn soyut anlam dikkate alnarak yaplan yorumlar ok kabul grmemektedir155. Bu yoruma gre tanra yasa getiren Demeter Themophoros olarak aklanmaktadr156. Ancak thesmosun soyut anlam, tanan bir nesne

Simon, a.y. A.e., s. 19: kinci gn oru ve ana trene hazrlk nedeniyle sunularn tanmas iin uygun deildir. 146 Burkert, a.g.e., s. 243. 147 Parke, a.g.e., s. 84. 148 A.e., s. 83; Simon, a.g.e., s. 21. 149 Simon, a.g.e., s. 21. 150 A.e., 22. 151 Parke, a.g.e., s. 86; Simon, a.g.e., s. 20; Burkert, a.g.e., s. 244. 152 Parke, a.g.e., s. 86. 153 Simon, a.g.e., s. 18:Aristophanes Thesmophoriazusai (Thesmophoriada Kadnlar) adl komedisinde klt uygulamalarna ilikin bilgi vermez. 154 Liddell-Scott, s. 795. 155 M. P. Nilsson, Greek Folk Religion, Harper Torchbook, 1961, s. 25; Simon, a.g.e., s. 19. 156 Parker, a.g.e., s. 280. Demeter ve tarm bu biimde uygarlkla ilikilendirilmitir. Ekmek, uygar beslenmenin simgesidir.
145

144

47

olmas ile badamamaktadr157. Tanan bir nesne olduunda birleenler ise, ne olduu ve bu somut
158

anlam

nasl

kazand

sorununu

zmlemeye

younlamlardr

Simon Kalligeneia konusunda deinildii gibi, soyut

anlamndan sonra gelen somut anlam, yani gbre bekleri olarak kullanlma olasl zerinde durmutur159. Festivalin k noktas hakkndaki yorumlar, Parker tarafndan balk altnda zetlenmitir160. Bunlarn ilkine gre Thesmophoria tarlalarn verimlilii ile ilgilidir. Sonbaharda tohum serpme zamannda dzenlenir. Lukianosun bildirdii sunu treninin, bereketi salama alacak kutsal bir gbre yarattna inanlr. kinci neriye gre festival kadn dourganl ile ilgilidir. Gzel doum (Kalligeneia) tanras nc gne adn verir. Demeter ve kadnlarn ilikisi kadn dourganl zerine kuruludur ve bu da tarlalarn verimliliini simgelemektedir. Kaynaklardan aka yararlanmayan ve yoruma dayal olan son sava gre161, Thesmophoria kadn vatandalarn statsn tanmlar. Festivalde ideal kadn imgesinin izildiini dndren eler mevcuttur. Nesteia gnnde perhiz yapp yerde oturan kadnlarn, cinsel temizlii vurgulayan ve ehveti nleyen bitkilerden yataklar yapmalar nemli bir noktadr. Bunlarn yan sra mcevherlerini ve alml kyafetlerini evde brakrlar162. Tm bu davranlar, kadnlarn gelecein vatandalarn tayacak olan iffetli, saygdeer ev kadn portresi oluturma abalar olarak yorumlanmtr163. kadnlar olmas, bu yoruma dayanak oluturmaktadr164. Thesmophoria verimlilik trenlerinin n planda olduu, kadnlarn zerindeki basknn kalkt sra d bir zaman dilimidir. festivalin sadece toplumun kadn gelmemektedir.
157

Katlmclarn sadece evli

Erkeklerin festivale alnmamas, sayg grd anlamna

yelerinden

Zira erkekler elerini festivale gndermek ve masraflarn

Nilsson, Folk Religion, s. 25; Parke, a.g.e., s. 83; Simon, a.g.e., s. 21. Nilsson szcn bu biimde aklamasn hatal bulmaktadr. 158 Parke, a.g.e., s. 83. 159 Simon, a.g.e., s. 22. 160 Parker, a.g.e., s. 275. 161 Parker, a.y. 162 A.e., s. 277. 163 Parker, a.y. Burada kadnlarn dl olarak, dnemin insanlarnca aseksel bir hayvan olarak grlen arlar unvann ald belirtilmektedir. 164 A.e., s. 279: Kadnlar festivalde cinsellik hakknda aka yapabilirler, ancak hala simgesel olarak asekseldirler. Giri bileti saygdeer bir e olmalarna dayanr.

48

karlamakla ykmldrler165. Burkerte gre efsanelerde geen erkek dmanl abartldr166. Tm bunlar Thesmophoriann sadece kadnlar tarafndan nemsenen bir trenler dizisi deil, toplumun selameti iin kadnlar araclyla kutlanan bir festival olduunu gstermektedir167. Demeter kutsal alanlar genellikle kent dnda bulunur ve domuz ada tanrann arkeolojik iareti olarak yorumlanmaktadr168. Domuzun dourganl bereket ile ilikilendirilir169. Ayrca mitolojik bir ba da kurulmutur. Persephone yeraltna karldnda toprak, civardaki domuz oban Eubouleus ve domuzlarn da yutmutur170. Demeter, Persephone ve Zeus Eubouleus Thesmophoria ile balantl olarak birlikte tapm grmtr171. Bu veriler nda Kariada Thesmophoriann kutlanabilecei iki olas kent bulunmaktadr: Knidos ve Kaunos. Knidosdaki Demeter kutsal alan, kent merkezinin dnda Akropoln altnda, bir kaya teras zerinde yer alr172. Thesmophoriann burada kutlanm olduunu dndrecek arkeolojik veriler; elips biimli bir kurban ukuru, domuz yavrusu heykelleri ve en alt tabakada ele geen domuz kemikleridir173. Kaunos Demeter kutsal alannda da benzer veriler sz konusudur. Kutsal alan, kenti yukardan gren hkim bir yamata bulunmaktadr174. Alann kuzeybat duvar nnde bir adak yna ele gemitir175. ok eitli adaklar arasnda kk domuzlar tutan Demeter heykelcikleri, kk domuzlar, kafalarnda hydria ya da kernoi tayan kadnlar, ellerinde dallar tutan ya da tapm halinde gsterilen erkek figrinler dikkat ekicidir. Tapnak ve adaklarn tarihi M.. 4. yzyldan geriye gitmez ve byk olaslkla bu yzyla aittir176.
165 166

Burkert, a.g.e., s. 242. A.e., s. 244: Dmanlk sadece festivalin mahremiyetini tehdit eden erkekler iin geerlidir. rnekler iin Bkz. Burkert, 244. Herodotosun festivali getiren Danaos kzlarndan sz etmesinin de bu olumsuz kanya katks olabilir. Efsaneye gre Danaos kzlar dn gecesi kocalarn ldrmlerdir. 167 Nilsson, Folk Religion, s. 25-6: Nilsson, festivalin kadnlarca kutlanmasn onlarn verim bysne daha uygun olmasyla aklar. 168 Burkert, a.g.e., s. 242. 169 Parke, a.g.e., s. 83. 170 Burkert, a.g.e., s. 243. 171 Burkert, a.y. 172 C. Bruns zgan, Knidos: Antik Kent Rehberi, ev: . H. Mert, Konya. 2002, 95. 173 Nilsson, Feste, s. 319-20; Burkert, a.g.e., s. 243; Bruns zgan, Knidos, s. 96. 174 B. n-C. Ik, Kaunos: Kbid, Mopak Papers, 2003, s. 160. 175 A.e., s. 159. 176 n-Ik, a.y.

49

C. Karneia
Karneia Dor dnyasnda yaygn olarak kutlanan yllk bir festivaldir177. Yaz sonuna denk gelen bir aya da ismini vermitir178. deildir179. Festivalin ieriine dair bilgilerimiz arlkl olarak antik kaynaklar ve yaztlara dayanmaktadr. Skepsisli Demetrios Karneiay Sparta askeri yaamnn yansmas olarak betimlemitir180. Spartadaki kutlamalarda dokuz adr dikilir, adrlarn her birinde dokuz seilmi kii bir arada yemek yerler. Her adrda phratria temsil edilir. Her phyleden kura ile seilen be bekr erkek Karneiann masraflarn yklenir, sunular ve koro dzenini organize eder.
181

eitli merkezlerden veriler

salanm olsa da Karneiann kutland standart bir tarih vermek mmkn

Bu grevliler

Karneatai olarak anlmaktadr . Festivalde mzik ve dansn nemli yeri olduu sanlmaktadr. M. . 676dan itibaren Spartadaki Karneiada byk bir mzik agonu gelimitir182. Bu agonun Grek mzii ve iirinin geliiminde nemli bir rol olduu belirtilmektedir. Hymnoslarda, beklendii gibi Apollona geni yer verilmektedir183. Kzl erkekli gruplarn danslarnn bir betimi, M. . 5. yzyla tarihlenen ve gnmzde Tarantodaki Museo Nazionale Archeologicoda bulunan krmz figrl bir Lucania vazosunda grlmektedir184. Yetmi iki cm. boyundaki iyi korunmu voltl kraterin her iki yz de ilenmitir. A yznde Gen Dionysos ve menadlar bulunmaktadr185. B yznde sahne enlemesine ikiye blnmtr. st ksmda Perseus, Medusa ve satyrler yer alrken, alt ksmda konumuzu oluturan Karneia festivalinde dans eden kz ve erkekler ilenmitir. Merkezde banda sepet
177

Burkert, a.g.e., s. 234. Sparta, Kyrene, Thera ve Knidos festivalin kutlandn bildiimiz merkezlerdendir. 178 Burkert, a.y. 179 Burkert, a.y. Kyrenede ay iinde yedinci gn, Therada yirminci gn, Spartada ise dolunayda kutland bilinmektedir. Burkert bu tarihleri birletirerek festivalin ayn yedisi ile on bei arasnda gereklemesi, dolunay ile son bulmasn olas grmektedir. Bu sav, ancak festival tm merkezlerde ayn gnlerde kutland takdirde geerli olabilir. 180 Athenaios, Deipnosphistai, IV.141 e-f. 181 Burkert, a.g.e., s. 234. 182 Burkert, a.y: Agonun bir gnden fazla srdn belirtmekle birlikte tam olarak ka gn srd ifade edilmemitir. 183 Burkert, a.y. 184 P. E. Arias, A History of Greek Vase Painting, Thames and Hudson, London, 1962, 161-2. 185 A.e., s. 161.

50

biimli bir balk (kalathiskos) giymi bir kz ve ona elik eden bir gen dikkat ekmektedir186. Sahnenin sol tarafndaki stunun zerindeki Karneios yazs, kutlamalarn Karneiada getiini kantlamaktadr187. Festivalde yer alan trenlerin en dikkat ekici olan staphylodromoi188 ad verilen bir kou yardr. Yartan nce kentin iyilii iin tanrlara dua edilir189. Vcudu ynden filelerle donatlan bir koucu koar, ardndan koanlar ise onu yakalamakla ykmldr. Koucunun yakalanmas kent iin iyi, yakalanamamas ise kt bir iaret olarak yorumlanmaktadr190. Dolaysyla kovalanan kiinin kendisi de dhil olmak zere herkes yakalanmasn umuyor olmaldr191. Koucunun ynlerle donatlmasnn sebebi, festivalin kkeni sorununu da beraberinde getirmektedir. Zira Karneiann verimlilik ya da kefaret festivali olduu dnlmektedir192. Verimlilik festivali olmas halinde bu koucunun babozumu trenine ait bir figr olduu, kefaret festivali olduu takdirde ise koucunun bir koa benzetilmesinin mmkn olduu ne srlmektedir193. Kefaret festivali olasl birtakm mitlere dayandrlmaktadr. seferleriyle balantl olmalardr dnemde gerekleen ykde
195 194

Bu mitlerin ortak zellii Dorlarn askeri

. Heraklesoullar Peloponnesosu istila ettii

Heraklesoullarndan Hippotas, Karnos adl bir

biliciyle karlar ve dman olmamasna ramen onu ldrr. Suu orduya veba getirmitir. Bunun zerine kefareti iin Karneia festivali kurulur. Pausaniasn196 aktard dier bir ykye gre Krios adl bilici Heraklesoullarna Spartay ele geirmeleri iin yol gstermitir. Karneios Oiketas adl tanrnn Kriosun evinde

186

A.e., s. 162. Karneiay babozumu, hasat ve kefaret trenleriyle birletirilmi bir festival olarak tanmlayan Arias, B yzndeki iki sahneyi birbiriyle ilikilendirmektedir. Yukardaki satyrlerin ve aadaki danslarn festivalde yer alabileceini ifade etmitir. 187 Arias, a.y. 188 Liddell-Scott, s. 450 ve 1635de, drmow kou, yar, staful zm salkm olarak aklanmtr. Burkert a.g.e., 234de zm koucular; Scullion a.g.e., s. 193de zmsalkm koucular olarak evirmitir. 189 Burkert a.g.e., s. 234. 190 A.e. s. 235; Scullion a.g.e., s. 193. 191 Burkert a.g.e., s. 235. Burkert, stapylodromoi ile eitli mitler arasndaki benzerlikleri vurgulamtr. 192 Karneia zerine yaplan tartmalar iin bkz. Scullion a.g.e., s. 194. 193 Burkert a.g.e., s. 235. Burkert, Karneia aynn zm hasad iin erken olduunu belirtir. 194 A.e., s. 235-6. Burkert bir yandan ilenen su anlatlrken dier yandan askeri baarlarn vurgulandna dikkat eker. 195 A.e., s. 236. 196 Pausanias, Periegesis tes Hellados, 3.XIII.2-5.

51

klt bulunmaktadr.

Krios ko anlamna gelir197.

Burkert Kriosun Karnosu

artrdn belirtmektedir ve Karneios Oiketas iin ko adanm olabilecei olasl zerinde durur198. Pausanias199 air Praksillann Karneiosun Europa ve Apollonun olu olduunu, ona Letonun baktn belirttiini aktarr. Pausaniasdan rendiimiz baka bir yk Troia Savanda gemektedir200. Tahta at yapmak iin Ida Danda Apollona ait koruda yetien kzlck aalarn (Kraneiai) kesen Grekler tanrnn fkesini zerlerine ekmitir. Bunu telafi edebilmek iin tanrya sunularda bulunmu ve onu Apollon Karneios olarak anmlardr. Bu bilgiler nda tartan aratrmaclardan Wide201, Skepsisli Demetriosun yorumunu gz ard ederek festivalin tarmla ilikili olduunu belirtir. Staphylodromoiu hasat erevesinde yorumlar. Koucuyu kovalayanlar zm Nilsson Karneiay salkmlarna dokunarak verimliliinden yararlanmaktadrlar.

ncelikle verimlilik festivali olarak deerlendirmekle birlikte Karnos mitini gz ard etmez202. Burkert kefaret festivali olarak yorumlamaya eilimlidir ve Dor ncesi bir tanryla synkretizm olasln da deerlendirmitir203. Festival sresince savamann yasak olmas bu sav iin gl bir dayanaktr204. Karneia festivalinin Knidosda kutlandn dndren ipular arkeolojik ve epigrafik bulgulara dayanmaktadr. Kentte Apollon Karneiosa ait kutsal bir alan mevcuttur205. Bu kutsal alann kuzeyinde tanrya ait bir tapnak ve sunak Sunaa ait yazt blounda Apollon Karneiosun ad bulunmaktadr206.

gemektedir207. Stoada ise Apollon Karneios yazl plakalar ele gemitir208. Sz

197 198

Burkert a.g.e, s. 236. Burkert, a.y. 199 Pausanias, Periegesis tes Hellados, 3.XIII.2-5. 200 Pausanias, a.y. 201 Wide, a.g.e., s. 73-85. 202 Nilsson, Feste , s. 118-24. 203 Burkert a.g.e., s. 236. Burkert, pek ok olasl sralam ancak, festival elerini tek bana aklamaya yeterli olmadn belirtmitir. 204 Herodotos, Historiai, VII.206; Thukydides V.75. 205 Bruns-zgan, Knidos, s. 66-71;I.Knidos, n. 57, n. 701. 206 Bruns-zgan, Knidos, s. 66-9. Templum in antis planl tapnak 19x11 m. boyutlarndadr. Brunszgann belirttiine gre birden fazla yap faaliyeti sz konusu olduundan plann tanmlamak gtr. Terasn dousuna bulunan sunak ise 11.20x6.70 m. boyutlarnda olup, friz bloklarndan bazlar ele gemitir. 207 A.e., 70, Bu yazt(lar) tapnak ve sunan Apollon Karneiosa ait olduunu belgelemektedir. 208 R. zgan, 2005 Yl Knidos Kazlar, KST, 28, 2. Cilt, Ankara, 2007, s. 654. zgan, 2005 yl kaz almalarnda bulunan bu plakalara dek sadece Dionysosa ait grlen stoann ksmen de olsa Apollon klt iin kullanldnn ortaya ktn ifade etmitir.

52

edilen yazt ile birlikte yine tanrnn adnn getii iki yazt daha vardr. Her ikisi de Apollon Karneiosa adanm olup festivale dair bilgi vermezler209.

209

I.Knidos, n. 57; I.Knidos, n. 701. yaztlarn her ikisinde de kentin hayrsever vatandalar Theopompos ve olu Artemidorosun isimleri gemektedir.

53

V DER FESTVALLER A. Theogamia

Nysa kentinde Hades ve Persephone tapm, Strabonun verdii bilgiler ve bunlara ek olarak epigrafik, nmismatik, arkeolojik veriler ile ortaya konmutur1. 1990 ylndan beri yrtlen kaz almalarnn bir parasn oluturan ve Akharakada bulunan tapnak, Korinth dzeninde ina edilmitir. Mimari elemanlar nda M.S. 2. yzyln ikinci eyreine (mparator Hadrianus Dnemi) tarihlenmektedir. Kentte bu tanrlar onuruna kutlanan Theogamia (tanrlarn evlilii) festivali, yazt ve sikkelerde gemektedir2. Kosda bulunmu olan yaztta3 Theogamia, bir dizi festival ile birlikte anlmaktadr. Nilsson, festivalin Hadesin Persephoneyi karmasn ifade ettiini belirtir4. Strabon Akharakaya yakn bir kyde bu tanrlara adanan ve bir salk merkezi olan Kharonion maarasndan sz etmektedir5. Kyde yaayan rahipler, maarada uyuyan hastalarn grdkleri ryalara gre tedavi saptayarak iyiletirirler. Akharakadaki yllk bir festivalde, ilgin bir tren yer almaktadr 6. Genler plak ve yalanm olarak, bir boay maaraya srkler ve orada serbest brakrlar. leri geri ksa bir mesafe giden boa, der ve lr. Nilsson, bu bilgilerden maarann o ksmnda ldrc dumanlarn ykseldiini karmtr7. Buras Hadesin gelinini

1 2

Strabon, Geographika, XIV.1.44. M. Dubois- A. Hauvette Besnault, Inscriptions de Lile de Cos, BCH 5, 1881, s. 232, n. 20, 10. satr. 3 A.e., s. 231-2. 233-6 arasnda festivallerin aklamalar yer almaktadr. 4 Nilsson, Feste, s. 361. 5 Strabon, Geographika, XIV.1.44. Buna benzer bir merkez Hierapolisde bulunmaktadr (Strabon XIII.4.14); Dier rnekler iin bkz. Nilsson, Feste, s. 361, n. 1. 6 Strabon, Geographika, XIV.1.44. Nilsson, Strabonun anlatt yllk festival ile Theogamiay ayn balk altnda incelemitir. Burada da ayn yol izlenecektir. 7 Nilsson, Feste, s. 361.

54

kard, ller dnyasnn kaps olmaldr8.

Maximus dnemine ait bir Nysa

sikkesinin arka yznde Strabonun betimine benzer figrler grlmektedir9. Alt tane plak gen, nde yryen plak bir flt algcs eliinde bir boa tamaktadrlar. Hades ve Persephone onuruna kutlanan festivale ilikin bilgiler olduka snrldr. Strabonun szn ettii festivalin Theogamia ile balants ise tam olarak ortaya konulamamtr.

B. Kastabeia
Rodos Peraiasnda dalk bir alanda bulunan Kastabos (gnmzde Pazarlk), Hemithea Kutsal Alanna ev sahiplii yapmaktadr. Hemithea, Diodorosdan (V. 62-63) rendiimize gre sonradan tanrlaan efsanevi bir kiiliktir. Asl ad Molpadiadr. Kastabosa gelmesi ve kutsal bir kimlik kazanmas Diodorosun anlatmndan10 zetlediimize gre u ekilde gelimitir: Staphylos ve Khrysothemisin Molpadia, Rhoio ve Parthenos adl kz vardr. Rhoio, Apollon ile birlikteliinden hamile kalmtr. Hamile olduunu renen babas, onu bir sanda koyarak denize brakr. Sandk Delosa varr ve kz orada doum yaparak oluna Anios adn verir. Rhoio ocuu Apollon sunana yatrr ve tanrya onun ocuu olduunu gstermesi iin dua eder. Apollon, ocua byk onurlar balar. Molpadia ve Parthenos, insanolu tarafndan yeni kefedilen ve babalarna ait olan arap iin nbet tutarken uyuyakalrlar. Serbest braklan birka domuz testiyi devirmi ve arap dklmtr. Olanlar renen ve babalarnn fkesinden korkan kzlar, deniz kysna gider ve kendilerini yksek kayalklardan atarlar. Fakat kzkardeleriyle ba olan Apollon, kzlar kurtarr ve Khersonesosdaki kentlere getirir. Parthenos onurlandrlarak Bubastosda kutsallarken, Molpadia Hemithea adn alarak onurlar alr ve Kastabosdakilerce kutsal kabul edilir. Adaklarda tanra

8 9

Nilsson, a.y. BMC 1901, 181, n. 56, XX:10; B. V. Head 1911, 654. 10 Diodoros, Bibliotheka Historika, V.62

55

onuruna st ve bal karm sunulur. arapla ilgili olay yznden, domuza dokunan ya da etini yiyen kimselerin kutsal alanda bulunmalar yasaktr. Hemithea, insanlar uykusunda tedavi eden, ifa veren bir tanradr11. zellikle ocuksuz kadnlarn derdine are olur12. Diodoros, tapnan duvarlarla evrili olmamasna ramen yamalanmamasn, Hemitheaya duyulan saygnn bir ifadesi olarak yorumlamtr13. Held, kutsal alann blgesel Khersonesos birliinin dini ve politik toplant merkezi olduunu ifade eder14. Hemithea Kutsal Alan bat-dou ynnde 350 m., kuzey-gney ynnde ise 250 metrelik bir alan kaplamaktadr15. Burada, M.. 4. yzyln ikinci yarsna tarihlenen Ion dzeninde 6x11 stunlu bir tapnak, olduka kt korunmu olan bir tiyatro16 ve ilevleri tam olarak tanmlanamayan yaplar mevcuttur17. Held, kutsal alann tapnan batsnda bulunan kaya evresinde, muhtemelen M.. 7. yzylda olumaya baladn dnmektedir18. Ele geen keramiklerden en eskileri M.. 6. yzyla aittir19. Gnmze ulaan yaplarn ou, M. . 3. yzyldaki byk bir yap faaliyetinin sonucudur20. Bean, kaz almalarndan yola karak M. . 2. yzyldan sonra tapnan nemini yitirdiini belirtir21. Hemithea onuruna dzenlenen Kastabeia festivaline ilikin ok az bilgi mevcuttur. Olduka nemsenen ve n sadece civar yerleimlerle snrl olmayan22 tanrann festivaline katlmn youn olduu varsaylmaktadr23. Tiyatronun varl;

Diodoros, Bibliotheka Historika, V.63 Diodoros, a.y. 13 Diodoros, a.y. 14 W. Held, - G. Cankarde enol A. K. enol, 2006 Yl Bybassos Aratrmas, AST, 25, 1. Cilt, 2008, s. 374. 15 A.e., s. 366. 16 Bean a.g.e., s. 164. Rodos Peraiasndaki tiyatrodan biridir. 17 J. M. Cook W. H. Plommer , The Sanctuary of Hemithea at Kastabos, 1966, s. 17; Held, Cankarde enol enol, a.g.e., s. 366. Held yaplarn ounun 1-2 meknl olduunu belirtir ve bunlarn idari iler ve hastalar iin kullanldn dnr. Tiyatronun gneybatsnda bulunan 4 meknl bir yapnn ise idari bir yap olabileceini vurgular. 18 Held, - Cankarde enol -enol a.g.e., s. 366-7. 19 A.e., s. 371. 20 A.e., s. 367. 21 Bean, a.g.e.,1971, s. 164. Bean Rodosun knn bu durumu belli lde etkilediini dnmektedir. 22 Diodoros Bibliotheka Historika, V. 63, Sonraki dnemlerde Hemithea Tapna sadece yerliler ve komu blgelerden deil, uzaktaki insanlarca da ziyaret edilmi, byk sunular ve adaklar almtr. 23 Cook Plommer, a.g.e., s. 61.
12

11

56

gsteriler, mzikal ve dramatik yarmalar dzenlenmesi ihtimalini dndrr24. Cooka gre, tiyatro ina edilirken festival gz nne alnarak 10.000 kiilik tasarlanm olabilir25. Tapnak ve tiyatro arasnda izleri grlebilen yolun, alay yolu olma ihtimali mevcuttur26. Glenyede ele geen bir yazt, festival ile ilgili snrl da olsa bilgi vermektedir27. Kutsal alanda, gelen insan saysn karlayacak kadar yer yoktur ve yaztta bu soruna zm aranmaktadr28. Yine yazttaki bir ifadeye gre, festivale gelen ziyaretilerin, temenosa tanraya layk bir biimde girmeleri esastr29. Kutsal Yazt olduka eksiktir ve festivale ilikin bilgiler bunlarla snrldr. alann
30

topografyas

nedeniyle

atletik

yarmalarn

yaplmad

dnlmektedir . Bean, kutsal alandaki koullarn yetersizlii nedeniyle festivalin dzlk bir yere tanm olabileceini ne srmtr31. Sonu olarak mimari, yaznsal ve epigrafik veriler, festivalin biimsel olarak ortaya konmas iin bile yeterli deildir. erik, yntem, finans ve grevliler ile ilgili bilgiler ise tamamen karanlktadr.

C. Artemis Kindyas Onuruna Dzenlenen Festival

Bargyliaya ait kararnamelerden32, kentin batanrs olan Artemis Kindyas onuruna festival dzenlendii anlalmaktadr. Ge Hellenistik dneme tarihlenen bu kararnameler, Artemis Kindyas klt uygulamalarna ynelik dzenlemeleri konu edinir. Klt ynetmelii nitelii tar; trenler, finansman ve grevliler hakknda

Bean 1971, a.g.e., s. 164. Cook Plommer, a.g.e., s. 16. 26 A.e., s. 16-7. 27 P. M. Fraser G. E. Bean, The Rhodian Peraea, Oxford University Press, London, 1954, s. 24, no. 15; Cook Plommer, a.g.e.,, s. 60; I.Rhod.Per., no. 401; A. Bresson, Recueil Des Inscriptions De La Pre Rhodienne, 1991, n. 44.; Cook Plommer a.g.e., s. 61. Bu kitapta yaztlar G. E. Bean tarafndan The Inscriptions bal altnda incelenmitir. Buluntu yeri soru iareti yaratmtr, ancak Bean yaztn Glenyede bulunmasna karn tapnaa ait olduunu dnmektedir. Ayrca bkz. s. 64. 28 Fraser-Bean, a.y. 29 A.e., s. 62. 30 A.e. s. 64. 31 Fraser-Bean, a.y. Festival iin yaztn bulunduu Glenye gibi dzlk bir arazi nermektedir. 32 W. R. Paton-J. L. Myres, Karian Sites and Inscriptions, JHS 16, 1896, s. 218, n. 8; W. Blmel, Inschriften aus Karien, EA 25, 1995, s. 35-9; W. Blmel, Ein Weiteres Fragment des Kultgesetzes aus Bargylia, EA 28, 1997, s. 153-6; W. Blmel, Ein Dritten Teil des Kultgesetzes aus Bargylia, EA 32, s. 89-93.
25

24

57

ayrntl bilgiler ierirler. Fakat bu kararlar, halkn mevcut bilgilerine eklenmek zere tasarlandndan, modern aratrmaclar iin yeterince ak deildir. Festival, mcadele ve ayrlklk durumunda Tanrann yardmn alabilmek amacyla dzenlenmitir33. almlardr35. Hangi dnemde dzenlendii belirsizdir34. Demos btesinden Vatandalarn yan sra yabanclar (metoikoi) da katlm, hatta organizasyonda grev Tanraya adaklar ve kurbanlar sunulur. karlanan, 1200 drakhme deerinde gm dii geyik betimi sunulduu bilinmektedir36. Sunulacak olan srlar arasndan gzellerinin seilmesi iin bir yarma yaplr37. Sslenen hayvanlarla alay dzenlenir. Kurban kesildikten sonra, rahip onur payn alr. Ertesi gn, neopoiai38 geri kalan eti phylelere gre dizilen vatandalara datr. Kurban derileri satlr ve gelir olarak ayrlr. Bu gelirlerin nerede topland bilinmemektedir39. Metinde kurban (thysia) szc getii halde, lenin (hestiasis) anlmamas artcdr40. karn farkl meknlarda tketilmesidir. len yaplm, fakat metinde yer almam olabilir41. Dier olaslk ise kurban etinin kutsal meknda kesilmesine Zimmermann bu durumun; Hellenistik dnemde dinin ticarilemesi, euergetizmin parlamas, bireysel dinde art ve ok sayda klt birliinin varl gz nne alnarak aklanabileceini belirtmitir42. Karar ve uygulama ileyiinde ska ad geen grevliler prytanis, tamias, neopoies ve arkhitekton olarak sralanabilir. sorumludur44. Prytanis, kararlarn alnmasnda etkilidir43. Tamias, gerek kamusal gerekse tapnak btesinde yaplan demelerden Grev dalmnn yaplmas45, Tanraya sunulan hediyelerin verilmesi, halkn paras da dhil olmak zere demelerin toplanmas yine tamiasn grev snrlar ierisindedir. Neopoies, festival hazrlklarnda ve alnan kararlarn
33

Zimmermann, a.g.e., s. 483. Tanra, daha nce bir kriz durumunda yardmn esirgememitir, bkz, a.e., s. 452. 34 A.e., s. 483. 35 A.e., s. 456-8. 36 A.e., s. 455. 37 A.e., s. 454. 38 Liddell-Scott, a.g.e., s. 1172: nevpoew,resmi tapnak grevlisi. 39 A.e., s. 479. 40 A.e., s. 472-3. 41 A.e., s. 474. Zimmermann bunun istisnai bir durum olduunu belirtir. 42 A.e., s. 484. 43 A.e., s. 452. 44 A.e., s. 478. 45 A.e., s. 455.

58

ilannda grev almaktadr46. Arkhitekton ise sunularn dzenlenmesini ieren bir defter tutmakla ykmldr47. Zimmermann, festival programnn tek bir kiinin elinden kmadn, her bir memur kuann fikirlerin gelimesi ve gzellemesine katkda bulunduunu dnmektedir48.

D. Zeus Labraundos Onuruna Kutlanan Festival

Zeus Labraundos, Kariann bata gelen kltlerinden biridir. Epithetosunun ift azl balta anlamna gelen labrysden tredii dnlmektedir49. Kutsal alan Mylasann 13 km. kuzeydousunda bulunur50. Varl M.. 7. yzyla kadar uzanr51, M. . 4. yzylda byk yap faaliyetlerine sahne olmutur52. Kutsal alanda Tanr onuruna, yllk bir festival dzenlendii bilinmektedir53. nceleri ylda bir gn kutlanan festivalin sresi, Maussollos (hd. M.. 377-352) tarafndan be gne karlmtr54. Mylasa55, Alinda ve Alabandadan gelen ok sayda katlmc, festival boyunca gerekecek malzemeleri yanlarnda getiriyor olmaldrlar56. Festival program, alay57, spor yarmalar58, kurban ve lenden Byk ounluk ise kutsal alanda kurduklar adrlarda olumaktadr. lende topluluun nde gelen yelerinin, andronlarda arland dnlmektedir59. bulunmaktadr. Cassius Dionun bildirdiine gre Mylasa ve Alabanda ortak bir gereke ile birleerek Labienusa isyan ederler ve bir festival zaman garnizonunu
46 47

A.e., s. 481-2. A.e., s. 455. 48 A.e., s. 484. 49 A. B. Cook, Zeus.,s. 558-99. Cook, Zeus Labraundos ve labrys ilikisini karlatrmalar yaparak, ayrntl olarak incelemitir. 50 A. Baran, Labraunda Zeus Tapnann Arkaik Evresi, Anadolu 30, 2006, s. 1. 51 P. Hellstrm, Labraunda: Karya Zeus Labraundos Kutsal Alan Gezi Rehberi, Ege Yaynlar, stanbul, 2007, s. 17. 52 A.e., s. 19-21. 53 A.e., s. 13; I.Labraunda, III:2, s. 81. 54 I.Labraunda, III:2, s. 85. 55 Kent ile kutsal alan balayan ta deli yol kullanlmtr. 56 Hellstrm, a.g.e., s. 22: Kamp malzemeleri, kurbanlk hayvanlar, yiyecekler ve ikiler. 57 I.Labraunda, III:2, s. 85. 58 Hellstrm, a.g.e., s. 22. Kutsal alann birka yz metre batsnda bulunan stadion bu kany glendirmektedir. 59 A.e., s. 22-5.

59

mahvederler60. Crampa sz konusu festivalin Labraundadaki olduu kansndadr61. nk kutsal alan, Mylasa ve Alabanda vadileri arasndaki geitte bulunmaktadr. Sava sonras dnem ve finansal skntlarn, festivalin nemini geni lde yitirmesiyle sonulanacan dnmektedir.

E. Hiakynthotrophia
Knidosda Artemis Hiakynthotrophos onuruna kutlanan festival, Knidos ve Kosa ait iki yazttan bilinmektedir62. Her iki yazt da Kosda, farkl noktalarda bulunmutur63. Knidos, tanrann kendisini gstermesi zerine dzenledii festivale dost kentler ve mttefikleri davet etmektedir64. Tanrlarn grnmesi (epiphani) genellikle kent iin bir tehdit sz konusu olduunda gerekleir. Epiphaninin V. Philipposun M.. 201de kenti kuatmas ile balantl olduu dnlmektedir65. Bu teklif, Hiakynthotrophiann kutlanma tarihini de yaklak olarak vermektedir. Festival drt ylda bir kutlanr, programnda sunular ve agonlar yer alr66. Kos bu davete, kutlamalara kurbanlarla gelecekleri ve yarmalara katlacaklarn bildirerek cevap vermitir67.

F. Eumeneia
Pergamon kral II. Eumenes (Soter), Romallarn destek vermemesine karn M.. 167 ylnda Synnada yaknlarnda Galatlara kar zafer kazand68. kurtarclarn eitli yollarla onurlandrdlar69. Galat tehdidinden bunalm olan kentler ise gnl borlarnn gstergesi olarak Kral iin kutsal alan ina

Cassius Dio, XLVIII, 26. I.Labraunda, III:2, s. 87. 62 Knidoslularn daveti: SEG 38, 812A; I.Knidos, s. 133, n. 202. 63 C. Habicht, Gesandte der Knidier im hellenistischen Kos, ZPE 77, 1989, s. 92. 64 A.e., s. 92; I.Knidos, s. 134. 65 Habicht a.g.e., s. 92; I.Knidos, s. 134. 66 Habicht a.g.e., s. 92. 67 Habicht, a.y. 68 Diodoros, Bibliotheka Historika, XXXI.14. 69 Robert 1934, 285-6; E. V. Hansen, The Attalids of Pergamon, 1947, s. 415.
61

60

60

edilmesi70, altn yaldzl bir heykelinin dikilmesi, doum gn kutlamalar ve festivaller dzenlenmesi bunlar arasnda gsterilebilir71. Tralleis de Eumenesi onurlandran kentler arasndadr. yazttan, festivalde mzik yarmas dzenlendii anlalmaktadr. nemli konular karanlkta brakr. Eumeneia adl Bilgilerin bu festivale ilikin snrl bilgilerimiz bir dekrete dayanmaktadr72. Olduka eksik olan yaztla snrl olmas klt grevlileri, trenler, festival tarihi, ka gn srd gibi

G. Adonia
Lorymaya ait olduu dnlen ve M. S. 3. yzyla tarihlenen bir onurlandrma yaztnda73 Adonia festivalinden sz edilmektedir. Yazt, Kaisareial Teleson olu Telestasn Adonise tapanlarn oluturduu bir dernek tarafndan onurlandrlmasn konu alr74. talandrlan ve euergetes
76 75

Btn Adonia festivallerinde yaprak tac ile

olarak nitelendirilen Telestas, vergiler ile aidattan muaf

tutulmutur . Yazttan edinilen snrl bilgilere gre festival, kadnlar tarafndan kutlanan ve Adonis iin yas tutulan Adonia ile balantl grnmemektedir. Bresson, dernein Rodosda olduunu dnmektedir77. Bu varsaymdan hareketle yerli ve yabanclarn yeliine ak olan dernek tarafndan onurlandrlan Telestasn, kendisine bahedilen ayrcalklar Lorymada bir yazta ilettiini ne srer78. Klt Karia snrlar iinde ele alan Durrbach ve Radet, Aphrodite ile ortak tapm olasl zerinde durmulardr79.

OGIS n. 753 . Hansen , a.g.e., s. 415; Magie, Roman Rule, vol. II, 766 vd. 72 Hansen a.g.e., s. 415; R.E.Allen, The Attalid Kingdom: A Constitutional History, Oxford, 1983, 157, 211, n. 6. 73 F. Durrbach-A. G. Radet, Inscriptions de la Pre rhodienne, BCH 10, 1886, s. 259, n.6; Bresson a.g.e., 174, n. 202 . Bressonun aktardna gre yazt Symede bulunmu, ancak Lorymann batsndaki Karamakkadan gelmitir. 74 Bresson, a.g.e., 174. 75 Liddell-Scott, s. 712: eergthw, hayrsever. 76 Bresson, a.g.e., s. 174. 77 Bresson a.g.e., s. 175. Rodosda Adonise tapanlar derneinin varl bilinmektedir. 78 a.y. 79 Durrbach-Radet, a.g.e., s. 261.
71

70

61

H. Taurophonia
Festival, Mylasann koruyucusu ve velinimeti80 olarak nitelenen Zeus Osogoa onuruna dzenlenir. nceleri bir phyle tanrs olan Zeus Osogoa, Roma Dneminde tm Mylasaya ait bir klt haline gelmitir81. Festivalde boa kurban yaplr. Kurbandan sonra dzenlenen yarma gibi faaliyetler Roma Dnemi uygulamalardr82. biligileri u ekilde sralamtr : taurophetes seilir.
83

Laumonier bir dekretten edindii

Taurophoniada hayrsever bir vatanda

Bu kii masraflarn phylenin ve kendisinin yklendii

boalar denize dmeleri iin kovalar. Denizden son kan boa, yakalanr ve hemen kesilir. Daha nce kan boalar ile ilgili bir ifade gemez. Festivalde dzenlenen yarma srasnda, kabile tarafndan onurlandrlan vatandalar ilan edilir84.

I. Az Bilinen Festivaller
Ad bilinmeyen ya da hakknda ok az bilgi bulunan festivaller, yerleimlere gre snflandrlarak tek balk altnda toplanmtr.

1. Amyzon
Amyzonda ele geen ve M.. 273e tarihlenen85 yaztta Margos adl bir komutan onurlandrlmaktadr. gndeme gelmitir .
86

ki elinin nerisiyle ayrcalklar salanmas ayrcalklar kendisine ve soyundan gelenlere

Bu

bahedilecektir.

Sz konusu ayrcalklar arasnda Artemis ve Apollona adanan

kurbanlarn bir ksmnn onur pay olarak verilmesi, panegyris ve adaklarda

Laumonier, a.g.e., s. 110. A.e., s. 109. 82 A.e., s. 113. 83 A.e., s. 114. 84 A.e., s. 115. 85 J. Robert-L. Robert, Fouilles dAmyzon en Carie I: Exploration, Histoire, Monnaies et Inscriptions, Paris, 1983, s. 120. Yaztta tarih, Ptolemaios olu Ptolemaiosun 9. hkm yl olarak ifade edilmitir. Robert-Robert ifadeyi Ptolemaios Soterin olu Ptolemaios Philadelphos olarak yorumlam ve yazt M.. 273 ylna tarihlemilerdir. 86 Robert-Robert, a.y.
81 80

62

proedraya87 haberci tarafndan arlmas bulunmaktadr.

Panegyris szc

gemekle birlikte, nitelii ve ierii hakknda herhangi bir bilgi verilmemektedir88.

2. Halikarnassos
Nilsson, Artemis Pergaia festivalini deerlendirirken Halikarnassosa ait bir yazt da dikkate almtr89. Pergenin koruyucu tanras olan Artemis Pergaiann Anadolu kkenli bir tanra olduu, daha sonra Artemis ile tanmland dnlmektedir90. Tanra tm Pamphyliada olduu gibi91, blge dndaki kentlerde de sayg grr92. Artemis Pergaia tapnann yerini betimleyen Strabon, burada ylda bir kez festival (panegyris) kutlandn dile getirir ancak ayrntlara deinmez93. Tapnan yeri hala belirsiz olduu iin bu bilgi arkeolojik verilerle desteklenememitir94. zerinde PERGAIN lejand bulunan baz sikkeler vardr fakat festival ile balantlar olup olmad ak deildir95. Festivalin yarmalar, alaylar ve hymnoslar ierdii varsaylmaktadr96. Mackay, katlmclarn adak listesinden saptanabileceinden hareket eder ve komu kentlerin isimlerine rastlar97. simlerin ou Aspendosdan, bir ksm Sideden, dierleri Olympos (Lykia), muhtemelen Trysa (Lykia) ya da Tyateiradandr98. M.. 3. yzylda Halikarnassosda kurulan Artemis Pergaia kltn ieren99 yaztta100, tanrann rahiplik grevinin alnmas, sunular ve tanra adna para

Liddell-Scott, s. 1476: prodra: tiyatroda n koltuk. Robert-Robert, Amyzon, s. 120. 89 Nilsson, Feste , s. 256-7. 90 Th. S. MacKay, "The Major Sanctuaries of Pamphylia and Cilicia," ANRW II.18.3, 1990, s. 2049: Pergenin erken sikkelerinde (M.. 3. yy.) avc Artemis olarak grlen tanra, M.. 2. ya da 1. yy. sikkelerinin bazlarnda meale tar. Avc Artemis olarak betimlense de M.. 3. ya da 2. yy. sikkelerinde Pamphylia diyalekti kullanlmtr: Wanassa Preiiaw (Pergenin hkimi). 91 A.e., s. 2048. 92 A.e., s. 2059-61: Artemis Pergaia kltne ait izler tayan kentler; Rodos, Lindos, Peraia, Halikarnassos, Oinoanda, Attaleia, Andeda, Ariassos, Olbasa, Pednelissos, Pogla ve Selgedir. 93 Strabon, Geographika, XIV.4.2. 94 Mackay, a.g.e., s. 2052; A. zdizbay, Pergenin M.S. 1.-2. Yzyllardaki Geliimi, stanbul niversitesi, Yaymlanmam Doktora Tezi.2008, s. 21. 95 A.e., s. 2053. 96 A.e., s. 2052. 97 Mackay, a.y. 98 Mackay, a.y. 99 A.e., s. 2078. 100 CIG 2656; F. Sokolowski, Lois Sacrees de LAsie Mineure, Paris, 1955, s. 170, n. 73.
88

87

63

toplanmasndan sz edilmektedir101. Rahiplik grevi ve para toplama koullarnn Pergeye yakn olduu dnlmektedir102.

3. Hyllarima
Hyllarimada bulunmu olan bir yazt, epithetonu bilinmeyen Zeusa adanm bir festivalin varlna iaret eder103. Laumonier yaztn sekizinci satrndaki szc pentethrik104 olarak tamamlamtr105. Zew Am... biiminde gemektedir106. Tanrnn ad ise bir sonraki satrda

4. Kasossos
Mylasann gneyindeki Kasossos kentinde Zeus Kasosseon kltnn varl bilinmektedir107. Yaztlardan bazlar, olaslkla Zeus rahipleriyle ilgili nemli Rahiplik unvan satlmaktadr, ancak bu unvann elde Dios, bilgiler vermektedir108.

edilmesinden sonra kii kentte birtakm ayrcalklara kavumaktadr109.

Ksandikos ve Hyperberetaios aylarnda para vermekle ykml olan rahip, sunulardan pay alr ve kentle ilgili dier grevlerden muaf tutulur110. Ele geen bir yazt, burada Zeus onuruna bir festival kutlandn dndrmektedir111. Yaztn on drdnc satrnda geen kanhfron szc bu kany dorular niteliktedir112. Zira kanephoros ad verilen grevliler, festival alaynda bir kutu tamakla ykmldrler113.

Nilsson, Feste, s. 257; Mackay, a.g.e., s. 2078. Mackay, a.g.e., s. 2052. 103 Laumonier 1934, 376-7, n. 40. 104 Liddell-Scott, s. 1362: Drt ylda bir kutlanan festival. 105 A. Laumonier, Inscriptions de Carie, BCH 58, 1934, s. 377. 106 Laumonier, a.y. 107 Laumonier, Carie, s. 184. 108 Laumonier, a.y. 109 Laumonier, a.y. 110 A.e., s. 185. 111 Nilsson, Feste, s. 33. 112 Nilsson , a.y. 113 Liddell-Scott , s. 874.
102

101

64

5. Kaunos
Kaunosdan iki yaztta festivallere deinilmektedir. Sz konusu festivaller tanedir, ancak sadece birinin ad bilinmektedir. Bunlardan ikisi ayn yaztta yer almaktadr114. Yazta gre en az aa diken ve be yl salkl olarak bymesini salayan kiiler, sonraki be yl boyunca yllk Katasporia festivalinde zeytin tac takacaktr115. Festivalin ismi tohum sama ilemi ile ilgisini aa vurmaktadr116. Bu festival ad, baka kaynaklardan bilinmemektedir117. olaslkla hasat ile ilgilidir, ancak ta ok Yazttaki dier festival olduundan ismi hasarl

okunamamaktadr118. Ad okunamayan dier bir festival ise, bir arada bulunmu birka bloktan biri zerinde yer almaktadr119. Bean bir panegyrisden sz edilen bu yazt, tccarlarla ilgili dier bir yaztla birlikte ele almtr120. Festival kutlamalar iin tccarlara zel bir izin verildiini varsayar ve olas bir vergi muafiyetinden sz eder121.

6. Keramos
Keramosdan iki onurlandrma yaztnda, Taurothysia (tauroyusa) adl bir festival geer122. Varinliolu, Taurothysiann Keramosun en byk festivali olduunu tahmin etmektedir123. smi taurow124 (boa) ve yusa125 (kurban, sunu) szcklerinin birlemesiyle oluturulmutur. benzer festivaller bulunmaktadr126. Blgede boa kurbanna dayanan

G. E. Bean, Notes and Inscriptions from Caunus, JHS 1954, s. 87-8, n. 24. A.e., s. 88. 116 Liddell-Scott, s. 913: kataspor, tohum sama. 117 Bean, Caunus, s. 88. 118 Bean, a.y. 119 A.e., s. 98, n. 38D. 120 A.e., s. 103. 121 Bean, a.y. Bean, d.n 44de vergi muafiyetine ilikin rnekleri sralamtr. 122 I.Keramos, s. 19, n. 7, 6. satr; 20-1, n. 9, 10. satr. 123 I.Keramos, s. 21. 124 Liddell-Scott, s. 1761. 125 A.e., s. 812. 126 I.Mylasa, s. 73-4.
115

114

65

7. Pedasa
Aristoteles, De Mirabilibus Auscultationibus adl eserinde Pedasadan Halikarnossosa giden bir festival alayndan sz etmitir127. festival ad vermemitir. Dii bir keinin nderliinde ilerleyen alay betimleyen Aristoteles, alayn balantl olduu bir

8. Stratonikeia
Tauropolia adl festival, M. . ahinin bir yaztta szc tamamlamasyla ortaya konmutur128. Tauropolia festivali Artemis Tauropolis onuruna kutlanr129. Festival ad varsayma dayand ve yazttan fazlaca bilgi salanamad iin, karlatrma yapmak mmkn grnmemektedir.

9. Syrna (Rodos Peraias)

Syrna kenti,
130

gnmzde

Bayr

olarak

bilinen

yerleime

konumlandrlmtr

. Efsaneye gre Podaleirios, Karia kral Damaithosun kz Kentte bir Asklepieonun varl

Syrna ile evlenir ve armaan olarak Khersonesosu alr131. Burada kurduu iki kentten birine karsnn ismini verir. bilinmektedir132. Bayrdan krk be dakika uzaklkta ele geen bir yaztta, Asklepios ve dier tanrlara sunulan adaklardan sz edilmektedir133. On beinci satrda geen Kleuynei szcnn bir festival ya da agon ad olduu tahmin edilmektedir134.

127 128

Aristoteles, De Mirabilibus Auscultationibus, 137; Nilsson, Feste, 17. I.Stratonikeia, s. 25, n. 529, 5. satr: Taurop]oloiw t detero[n. Farkl bir tamamlama iin bkz. Laumonier 1938, s. 282. 129 Liddell-Scott, s. 1761. 130 Fraser-Bean, a.g.e., 29. 131 Fraser-Bean, a.y. 132 Fraser-Bean, a.y. 133 Fraser-Bean, a.g.e., s. 28-9; SEG 14, 691;I.Rhod.Per., 90, n. 303; Bresson, a.g.e., s. 90-1, n. 59. 134 Fraser-Bean, a.g.e., s. 29.

66

10. Tralleis
Zeus Larasios Tapnana kehanet zerine yaplan bir adakta, tapnakta kutsal fahielik yapldndan sz edilmektedir135. Yaztta ad geen Aurelia Aimilia ve kz kutsal fahielik yapmlardr136. Yine Zeus Tapnana ait olan dier bir yaztta da bu faaliyet konu edilmitir137. Kutsal fahielik yapan bir ana kzdan138 sz eden yazta gre, bu grev sadece drt ylda bir dzenlenen Zeus Larasios festivalinde yaplmaktadr. Paulina adl kadn, bu grevi birbirini izleyen iki festival boyunca yerine getirmitir139. Festivaller hakknda her ikisinin de drt ylda bir dzenlendiinden baka herhangi bir bilgi mevcut deildir.

L. Robert, tudes Anatoliennes, Paris, 1937, s. 406. Benzer rneklere rastlanmaktadr, bkz. a.e. s. 406, dn. 2. Strabon, Geographika, XII.3.36da Komanada tapnakta fahielik yapan kadnlardan sz edilmektedir. 137 Robert, tudes Anatoliennes, s. 407. 138 Robert, a.y. Roberte gre yaztta pallakhnin (kutsal fahieliin) saygnlnn kaltmsal karakteri zerinde srarla durulmutur. 139 Robert, a.y.
136

135

67

SONU
Eldeki bilgiler nda, Karia Blgesinde kutlanan otuz drt festival saptanmtr. Farkl kentlerde kutlanan Dionysia ve Thesmophoria festivallerini tek sayacak olursak, bu say yirmi sekize dmektedir. Sadece on alt kentten gelen snrl bilgilerden edinilen izlenimleri, blge festivallerinin tmne mal etmek yanl olacaktr. Blgede yrtlen aratrmalarn, sayy artraca umulabilir. Mevcut festivallerin yaklak te ikisi tanmlanabilir, ancak bilgiler eksiktir. Daha nce de belirtildii gibi festivali tanmlamak adna belirli sorulara ncelik verilmitir1. ou festivalde bu sorularn yantlarn tam olarak alabilmek mmkn olmamtr. rnein, Panamara kutsal alannda drt yz aan yaztn varlna ramen, Panamareia festivalinin hangi ayda kutland bilinmemektedir. Ele alnan festivallerin birou tanrlar onuruna kutlanmtr. temalar bilinmektedir. evliliinden alr. Bazlarnn Theogamia festivali, adn Hades ve Persephonenin

Baz festivaller ise tanrnn himayesini kazanmak ya da

yardmlarn kutlamak iin dzenlenmitir. Hiakynthotrophia festivali, Artemisin tehlike annda kenti korumak iin grnmesi zerine dzenlenmitir. Benzer ekilde Bargyliaya yardm eden Artemis Kindyas onuruna da bir festival kutlanmtr. Yine bir gnl borcunun ifadesi olan Eumeneia festivali ise, bu defa bir tanry deil, hkmdar onurlandrr. smini boa ya da sr kurbanndan2 veya tarmsal faaliyetlerden3 alarak ieriine dair ipular veren festivaller de vardr. Grek dnyasnda yaygn olarak kutlanan baz festivallere blgede de rastlanmaktadr. En yaygn festival olarak bilinen Thesmophoria, Atinann en nemli festivallerinden Dionysia ve Dor dnyasnn byk festivalinden biri olan Karneia blgede yer edinmitir.
1

Bkz., yuk. s. 1: Nerede, kimin onuruna, ne zaman, ne sklkla kutland; nasl organize edildii, kimlerin grev ald ve program. 2 Taurothysia, Bouthysia gibi. 3 Katasporia.

68

Katlmclar belli bir cinsiyetle snrlandran festivallere Karia Blgesinde de rastlamak mmkndr. Panamara kutsal alannda kutlanan Heraia festivaline yalnzca kadnlar katlabilir. Yine ayn meknda kutlanan Komyria festivali ise erkeklere zeldir. Klelerin baz festivallere katlabildikleri, arap ve para datmlarndan pay aldklar bilinmektedir. Hekate ve Panamara kutsal alanlarnda dzenlenen festivallerin finansman rahipler tarafndan salanmtr. Rahiplerin faaliyetlerini ieren yaztlar bu konuda kukuya yer brakmaz. Organizasyon ve sunular gibi zorunlu masraflara, datmlar da eklenmektedir. Halka para, arap, kokulu ya, zeytinya ve buday datmlar yaplr. Dzenlenen elenceler iin sanatlar tutulur. Kasossos kentinde rahiplik para ile satlmaktadr. Dzenli olarak deme yapan rahip, kurbanlardan pay alr ve dier grevlerden muaf tutulur. katkda bulunurlar. Iasosdaki Dionysia festivalinde masraflar Yabanclar da stephanephoros, agonothetes ve khoregos tarafndan karlanr.

Adonise tapanlarn oluturduu bir dernek, hayrsever bir

vatanda Adonia festivalinde onurlandrm, vergi ve aidatlardan muaf tutmutur. Bargylia klt ynetmeliinde ad ska geen grevliler, prytanis, tamias, neopoies ve arkhitektondur. Iasosda olduu gibi bu kentte de yabanclar festival organizasyonunda grev almlardr. almtr. Anahtar tama ve Panamareia festivallerinde pompe ne kmaktadr. Anahtar tamada festivalin merkezi esidir. Panamareiada ise festivalin balang ve bitimini belirler. anlmaktadr. Festivallerin temel zelliklerinden thysia ve hestiasis ska Thysia ile oluturulan festival isimleri, uygulamalara dair ipucu Hekate onuruna kutlanan Anahtar Tama festivalinde kleidophorosun yan sra parapompos ve kosmophoros da grev

vermektedir. Heraia festivalinde hestiasisin nemi vurgulanmtr. Blge festivallerinde mzik, tiyatro ve spor dalnda yarmalarn yapld bilinmektedir. Hiakyntotrophiada spor yarmalar dzenlenmitir. Eumeneia ve olaslkla Kastabeiada mzikal performanslar, Dionysiada ise tiyatro eserlerinin rekabeti sz konusudur.

69

Katasporia ve Adonia festivallerinde onurlandrma amal ta armaan edildii grlmektedir. Komyriadaki sa ada ve Trelleisdeki kutsal fahielik gibi benzerine nadir rastlanan uygulamalar da saptanmtr.

70

KAYNAKA A. Antik Kaynaklar

ATHENAIOS, Deipnosphistai The Deipnosophists, ev: C. B. Gulick, Loeb Classical Library Harvard University Press, 1967. DIODOROS, Bibliotheka Historika Library Oldfather, Library, of History, Loeb Harvard ev.

Classical University

Press, Cambridge, MA, 1947. CASSIUS DIO, Rhomaika Dio's Roman History, vol. V., ev. H. B. Foster, Harvard University Press, Loeb Classical Library, 1940. Ion; Hippolytus; Medea;

EURIPIDES

Alkestis., vol IV: ev.:A.S. Way, Loeb Classical Library, Harvard University Press, 1912. HERODOTOS, Historiai Histories, ev. G.P. Goold, Loeb Classiscal University Library, Press, Harvard William

Heinemann Ltd., 1975.

71

HESIODOS, Theogonia

Theogony:

edited

with

prolegomena and commentary, ev: M. West, Oxford, 1976. HESIODOS, Theogonia Hesiodos Eseri ve Kaynaklar, ev: A. Erhat-S. Eybolu, Trk Tarih Kurumu Kaynaklar, XX, Ankara 1977. OVIDIUS, Fasti Fasti, ev: J. G. Frazer, Loeb Classical Library Harvard University Press, 1989. PAUSANIAS, Periegesis tes Hellados Description of Greece, II, Books 3-5 (Laconia, Messenia, Elis), ev: W. H. S. Jones- H. A. Ormerod, Loeb Classical Library, Harvard University Press, 1918. STRABON, Geographika Geography, ev: H. L. Jones, Loeb Classical Library, Harvard University Press. STRABON, Geographika Geographika: Antik Anadolu Corafyas ve Sanat Kitap Yaynlar, XII-XIIIstanbul XIV, ev: A. Pekman, Arkeoloji 2000. THUKYDIDES History of the Peloponnesian War, ev.: C.F.Smith, Loeb

72

Classiscal

Library,

Harvard

University Press, 1958.

B. Modern Kaynaklar
ADRADOS, F. R.: 1975 Festival, Comedy and Tragedy: The Greek Origins of Theatre, E. J. Brill, Leiden. AKYREK-AHN, N. E.: 2006 Anadolu Hekate Korpusu ve eitli Mzelerde Hekate Eserleri zerinde almalar, Arkeoloji ve Sanat 121, 59-67. ANDERSON, J. G. C.: 1913 Festival of Men Askaenos in the Roman Colonia at Antioch of Pisidia, JRS, III, 267-300. ARIAS, P.E.: 1962 A History of Vase Painting, Thames and Hudson, London. BARR, L. B.: 1995 Honors for Late Hellenistic Civic Benefactors in Western Asia Minor, Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi, University of Cincinnati. BEAN, G. E.: 1971 Turkey beyond the Meander: An Archaeological Guide London. BECKMAN, G.: 2005 How Religion Was Done,

ACompanion to Ancient Near East, 73

Ed: D. Snell, Blackwell Publishing, UK, 343-353. (Festivaller Yakn Dou) BERG, W.: 1974 Hecate: Greek or Anatolian ,

Numen, 21:2, 128-140. BICKERMAN, E. J.: 1968 Chronology of the Ancient World, Thames and Hudson, London. BOEDEKER, D.: 1983 Hekate: A Transfunctional Goddess in the Theogony, TAPhA 113, 79-93. BRODY, L. R.: 1999 The Iconography of and Cult of

Aphrodite York. BRUMFIELD, A. C.: 1981

Aphrodisias,

Yaymlanmam Doktora Tezi, New

The Attic Festivals of Demeter and Their Relation to the Agricultural, Arno Press, New York.

BRUNS-ZGAN, C.: 2002

Knidos: Antik Kent Rehberi, ev: . H. Mert, Konya.

BRYCE, T.: 2002

Life and Society in the Hittite World, Oxford University Press, New York.

BURKERT, W.: 1983

Homo Necans: The Anthropology of Ancient Greek Sacrifical Ritual and Myth, Berkeley.

74

BURKERT, W.: 1985

Greek

Religion,

ev.

J.

Raffan,

Cambridge. CARTLEDGE, P.: 1985 The Greek Religious Festivals, Greek Religion and Society, Ed: E. P. Wilson, 128-155. CLAY, J. S.: 1984 The Hekate of the Theogony, GRBS 25, 27-38. COHEN, G. M.: 1978 The Seleucid Colonies, Franz Steiner Verlag GMBH, Wiesbaden. CONNOR, W. R.: 1987 Tribes, Festivals and Processions; Civic Ceremonial and Political Manipulation in Archaic Greece, JHS 107, 40-50. COOK, A. B.: 1964 Zeus: A Study in Ancient Religion, vol. I, Biblo and Tanen, New York. COOK, J. M.PLOMMER, W. H.: 1966 The Sanctuary of Hemithea at Kastabos, Cambridge University Press. COUSIN, G.: 1904 Inscriptions du sanctuaire de Zeus Panamaros, BCH 28, 54-92. COUSIN, G.: 1904 Inscriptions du sanctuaire de Zeus Panamaros, BCH 28, 238-261. COUSIN, G.: 1904 Inscriptions du sanctuaire de Zeus Panamaros, BCH 28, 345-352. 75

COUSIN,G-DIEHL, C.: 1885

Senatus-Consulte de Lagina de lan 81 avant notre re, BCH 9, 437-474.

COUSIN,G-DIEHL, C.: 1887 COUSIN,G-DIEHL, C.: 1887

Inscriptions de Lagina, BCH 11, 5-39. Inscriptions de Lagina, BCH 11, 145163.

COUSIN, GDESCHAMPS, G.: 1887 Le snatus-consulte de Panamara, BCH 11, 225-239. COUSIN, GDESCHAMPS, G.: 1887 Inscriptions du temple de Zeus Panamaros. Une famille sacerdotale: Tibrius Flavius Aeneas et ses enfants, BCH 11, 373-391. COUSIN,G-DIEHL, C.: 1888 Inscriptions de Mylasa, BCH 12, 8-37.

COUSIN, GDESCHAMPS, G.: 1888 Inscriptions du temple de Zeus Panamaros, BCH 12, 82-104. COUSIN, GDESCHAMPS, G.: 1888 Inscriptions du temple de Zeus Panamaros, BCH 12, 249-273. COUSIN, G-

76

DESCHAMPS, G.: 1888

Inscriptions

du

temple

de

Zeus

Panamaros, BCH 12, 479-490. COUSIN, GDESCHAMPS, G.: 1891 Inscriptions du temple de Zeus Panamaros, BCH 15, 169-209. CRAMPA, J.: 1969 The Greek Inscriptions, Vol. III, part 1, Lund. CRAMPA, J.: 1972 The Greek Inscriptions, Vol. III, part 2, Stockholm. CROWTHER, C., 2007: The Dionysia at Iasos: Its Artists, Patrons, and Audience., The Greek Theatre and Festivals, ed.. P. Wilson, Oxford University Press, 294-335. DEBORD, P.: 1982 Aspect Sociaux et conomiques de la Vie Religieuse dans LAnatolie GrcoRomaine, E. J. Brill, Leiden. DEUBNER, L.: 1932 DEVAMBEZ, P. HASPELS, E., 1959: Le sanctuaire de Sinuri prs de Mylasa, P. 2, Architecture et cramique. DIGNAS, B.: 2002 Economy of the Sacred in Hellenistic and Roman Asia Minor, Oxford University Press, New York. Attische Feste, Berlin.

77

DMITRIEV, S.: 2005

City Government in Hellenistic and Roman Asia Minor, Oxford University Press, New York.

DUBOIS, M.- HAUVETTEBESNAULT, A: 1881 Inscriptions de Carie, BCH 5, 179194. DUBOIS, M.- HAUVETTEBESNAULT, A: 1881 Inscriptions de Lile de Cos, BCH 5, 201-240. DURRBACH, F.RADET A. G.: 1886 Inscriptions de la Pre rhodienne, BCH 10, 245-269. EDWARDS, C. M.: 1986 The Running Maiden from Eleusis and the Early Classical Image of Hekate, AJA 90, 307-318. EL-SABBAN, S.: 2000 Temple Festival Calenders of Ancient Egypt, Liverpool University Press, Liverpool. ERRINGTON, R. M.,: 1993 Inschriften von Euromos, EA 21, 1531, yazt no. 4. FARNELL, L. R.: 1896-1909 Cults of the Grek States, 5 Vols., Oxford. FONTENROSE, J. E.: 1944 The Festival Called Boegia at Didyma, University of California University Press, Berkeley. 78

FOUCART, P.:

Inscriptions de la Carie, BCH 14, 363376.

FRASER, P. M.-G. E. BEAN: 1954

The Rhodian Peraia, Oxford University Press, London.

GUETTEL COLE, S., 2004:

Landscapes, Space:

Gender The

and

Ritual Greek

Ancient

Experience, University of California Press, London. GURNEY, O. B, 2001: Hititler, ev. Pnar Arpaay, Dost Kitabevi Yaynlar, Ankara. HAMILTON, R.: 1992 Choes and Anthesteria: Athenian

Iconography and Ritual, Ann Arbor, University of Michigan Press. HATZFELD, J.: 1920 HATZFELD, J.: 1927 Inscriptions de Lagina en Carie, BCH 44, 70-100. Inscriptions de Panamara, BCH 51, 57-122. HEAD, B. V.: 1897 Catalogue of the Greek Coins of Caria, Cos and Rhodes, London. HELD, W.- CANKARDE ENOL G.- ENOL, A. K.: 2008 2006 Yl Bybassos Aratrmas, AST, 25, 1. Cilt, 365-80. HICKS, E. L.: 1887 Iasos, JHS, Vol. 8, 83-118. 79

HICKS, E. L.: 1888

Inscriptions from Iasos, JHS, 9, 338342.

HICKS, E. L.: 1890

Ceramus and Its Inscriptions, JHS, Vol.11, 109-128.

HOLLEAUX, M.: 1904

Remarques sur les decrts trouvs dans le sanctuaire de Zeus Panamaros, BCH 28, 353-363.

HUGHES, D. D., 2003:

Human Sacrifice in Ancient Greece, Routledge, New York, , s.131. (ilk basm 1991)

JOHNSTON, S. I.: 1990

Hekate Soteira: A Study of Hekates Roles in the Chaldean Oracles and Related Literature, Atlanta: Scholars.

JOHNSTON, S. I.: 1991 JUCKER, I.: 1967

Crossroads, ZPE 88, 217-224. Artemis 145. Kindyas, Gestalt und

Geschichte. Festschrift Schefold, 133-

KERENYI, C.: 1962

The Religion of the Greeks and Romans, ev. C. Holme, Thames and Hudson, New York.

KOWALZIG, B.: 2005

Mapping

out

Communitas:

Performances of Theria in their Sacred and Political Context, Pilgrimage in 80

Graeco-Roman&Early

Christian

Antiquity: Seeing the Gods, ed. J. Elsner, I. Rutherford, Oxford University Press, New York. LAUMONIER, A.: 1934 Inscriptions de Carie, BCH 58, 291380. LAUMONIER, A.: 1938 Recherches sur la chronolgie des

prtres de Lagina, BCH 62, 251-284. LAUMONIER, A.: 1958 LOVE, I. C.: 1978 Les Cultes Indignes en Carie, Paris. A Brief Summary of Excavations at Knidos 1967-1973, The Proceedings of the Xth International Congress of Classical Archaeology, Vol. II, Ankara. MA, J.: 1999 Antiochos III and The Cities of Western Asia Minor, Oxford University Press, New York. Roman Rule in Asia Minor, vol. I-II, Princeton. MAGIE, D.: 1953 Egyptian Deities in Asia Minor in Inscriptions and on Coins, AJA, Vol. 57, No. 3, 163-187. MARQUARDT, P. A.: 1981 A Portrait of Hecate, AJPh, Vol. 120, No. 3, 243-260.

MAGIE, D.: 1950

81

MELLOR, R.: 1975

Thea Roma: Gttingen.

The Worship of the

Goddess Roma in the Greek World,

MIKALSON, J. D.: 1982

The Heorte of Heortology, GRBS 23, 213-22.

NEILS, J.: 1996

Worshipping and Wisconsin

Athena:

Panathenaia of

Parthenon,

University

University,Madison,

1996.Society for the Promotion of Roman Studies. (Journal of Roman Studies Monographs No. 1.). NILSSON, M. P.: 1925 A History of Greek Religion, ev: F. J. Fielden, Clarendon Press, Oxford. NILSSON, M. P.: 1955 Geschichte der griechischen Religion, Mnchen. NILSSON, M. P.: 1957 Griechische Feste von Religiser

Bedeutung, Stuttgart. NILSSON, M. P.: 1961 Greek Folk Religion, Harper

Torchbook. OPPERMANN, H.: 1924 N, B.- IIK, C., 2003: Zeus Panamaros. Kaunos: Kbid, Mopak Papers.

82

ZDZBAY, A.: 2008

Pergenin M.S. 1.-2. Yzyllardaki Geliimi, stanbul niversitesi, Yaymlanmam Doktora Tezi.

ZGAN, R.: 2007

2005 Yl Knidos Kazlar, KST, 28, 2. Cilt, 649-668.

PARKE, H. W.: 1977

Festivals of the Athenians, Thames and Hudson, London.

PATON, W. R.- MYRES, J.L.:1896

Karian Sites and Inscription, JHS 16, 188-271.

PEDLEY, J. G.: 1974

Carians in Sardis, JHS, Vol. 94, 9699.

PERRSON, W.: 1922

Inscriptions de Carie, BCH 46, 394426.

PETROPOULOU, M.: 2008

Animal Sacrifice in Ancient Greek Religion, Judaism and Christianity 100 B.C. to A.D. 200, Oxford University Press, Great Britain.

PICKARD-CAMBRIDGE, A: 1953

The Dramatic Festivals of Athens, Clarendon Press, Oxford.

PRICE, S. R. F.: 2004

Rituals and Power, ev. Taylan Esin, mge Kitabevi, stanbul, 2004.

83

PRICE, T. H.: 1978

Kourotrophos: Deities, Brill.

Cults

and

Representations of the Greek Nursing

PUHVEL, M.: 1976

The Mystery of the Cross-Roads, Folklore 87, 167-177.

RADET, G.: 1890

Inscriptions de la rgion du Mandre, BCH 14, 224-239.

REITZAMMER, L. B.: 2006

Centering Cultural Berkeley.

the Margins,

Adonia: Yaymlanmam

Representations of a Festival on the Doktora Tezi, University of California,

REYNOLDS, J.: 1982 REYNOLDS, J.: 1982

Aphrodisias and Rome. Aphrodisias and Rome. Documents from the Excavations of the Theatre at Aphrodisias conducted by Professor Kenan T. Erim, together with some related texts. London.

RINGWOOD ARNOLD, I: 1972

Festivals of Ephesus, AJA, Vol. 76, No. 1, 17-22.

ROBERT, L.: 1935

Rapport Sommaire sur un Premier Voyage en Carie, AJA, Vol. 39, No. 3, 331-340.

ROBERT, L.: 1937

tudes Anatoliennes, Paris. 84

ROBERT, L.: 1945

Le Sanctuaire de Sinuri prs de Mylasa, lInstitut Premiere Francais Partie: dArchologie Les de Inscriptions Grecque. Memoires del Stamboul, VII., Paris.

ROBERT, L.: 1949 ROBERT, J & L: 1954

Hellenica, vol. VII, Paris. La Carie. Histoire et Gographie Historique avec le recueil des inscriptions antiques. Tome II. Le Plateau de Tabai et ses environs. Paris: Libraire d' Amrique et d' Orient.

ROBERT, J.- ROBERT, L.: 1983

Fouilles

dAmyzon

en

Carie

I:

Exploration, Histoire, Monnaies et Inscriptions, Paris. ROUSSEL, P.: 1927 Les mystres de Panamara, BCH 51, 123-137. ROUSSEL, P.: 1927 Note sur une inscription de Panamara, BCH 51, 344. SAMUEL, A. E.: 1972 Greek and Roman Chronology: der

Calenders and Years in Classical Antiquity (Handbuch Altertumswissenschaft 1.7), Munich.

85

SCULLION, S.: 2007

Festivals, A Companion to Grek Religion, Ed: D. Ogden, Blackwell Publishing, UK.

SIMON, E.: 1983

Festivals of Attica: An Archaeological Commentary, University of Wisconsin University,Madison.

SNA, A.: 2003

Karia Adaklar Fakltesi 34.

Panamarada

Bulunan

Sa

Yaztlar, Tarih Blm

Ankara Tarih

niversitesi Dil ve Tarih-Corafya Aratrmalar Dergisi, c. 22, 34, s. 125-

SOKOLOWSKI, F.: 1955 SOKOLOWSKI, F: 1972

Lois Sacrees de LAsie Mineure, Paris. Divine Honors for Antiochos and Laodike at Teos and Iasos, GRBS 13, 171-176.

STRUBBE, J. H. M.: 2004

Cultic Honors for Benefactors in the Cities of Asia Minor, Roman Rule and Civic Life: Local and Regional Perspectives, Ed: L. De Ligt A. Hemelrijk H. W. Sngor, Amsterdam.

AHN, M. .: 1997

New Inscriptions from Lagina, EA 29, 83-106.

AHN, M. .: 1999

The Place Name Korazis: A New Inscription from Lagina, EA 31, 35-36. 86

AHN, M. .: 2002

New 21.

Inscriptions

from

Lagina,

Stratonikeia and Panamara, EA 34, 1-

AHN, N.: 2001

Zeusun Anadolu Kltleri, Suna-nan Kra Akdeniz medeniyetleri Aratrma Enstits, stanbul.

TIRPAN, A. A. ST, B.: 2005 TRMPY, C.: 1997 Lagina, Lagina Aratrmalar I, Mula. Untersuchungen altgriechischen zu Monatsnamen den und

Monatsfolgen, Heidelberg. van BREMEN, R.: 2000 The Demes and Phylai of Stratonikeia in Karia, Chiron, 30, 389-401. van BREMEN, R.: 2003 Notes on Some New Inscriptions from Lagina, EA 35, 15-19. WALBANK, F. W.: 1942 Alcaeus of Messense, Philip V and Rome, CQ, Vol. 36, No: 3/4, 134-145. WALBANK, F. W.: 2002 Polybius, Rome and the Hellenistic World: Essays and Reflections, Cambridge University Press, New York. WIDE, S.: 1893 Lakonische Kulte, Leipzig.

87

WIEDERMANN, T.: 1981

Greek and Roman Slavery, Routledge, London.

WILAMOWITZMOELLENDORFF, U.: 1959 Der Glaube der Hellenen I und II, 3. bask, Darmstadt. WILLETTS, R. R.: 1962 ZIEGLER,R.: 1985 Cretan Cults and Festivals, London. Stdtisches Prestige und kaiserliche Politik: Studien zum Festwesen in Ostkilikien im 2. und 3. Jahrhundert n. Chr., Schwann, Duesseldorf. ZIMMERMANN, K.: 2000 Spthellenistische Kultpraxis in einer karischen Kleinstadt. 485. Eine neue lex sacra aus Bargylia, Chiron 30, 451-

88

Levha 1

Harita 1: Karia Haritas

Levha 2

Resim 1: Panathenaia Festivalinde peplos takdimi

Resim 2: Knidosdan domuz heykeli

Levha 3

Resim 3: Karneia Festivalinden dans sahnesi

Resim 4: Hadrianus Dnemi sikkesi zerinde Theogamia sahnesi

Levha 4

Harita 2: Labraunda, kutsal yol

Resim 5:

Labraunda, kutsal yol