Kin thc ph thng

o Sip thuc chu hay chu u?

- Thuc chu . Hn o a Trung Hi ny b Th Nh K v Hy lap chim ng mi bn mt
na (9250 km2 , 735000 dn)
Lc a no c pht hin gn y nht?
- Chu c. Ngui Anh tm ra chu luc ny th k th 17. Ngui c ch yu gc Anh, ho sng
nhng vng ven bin tr ph cn su trong t lin phn ln l sa mac.
Quc gia no nh nht th gii v din tch?
- To thnh Vatican uoc thnh lp nm 1929 chi rng 0,44 km2 v c khong 1000 dn, nm
gia th Roma ca talia.
Thnh ph chu u no c gi I thnh ph vnh cu?
- Thnh ph Roma, th talia, uoc xy dung t 750 tr. CN (cn goi l La m). T mt thnh
ph nh b n tr thnh mt vuong quc La m khng l chim min bc Phi, xung quanh
a Trung Hi, v Nam u lm thuc a.
V tuyn 38 chia bn o no Im i v cho bit tn ca hai quc gia hnh thnh?
- N chia bn o Triu tin nm 1945 thnh Bc Triu tin v Hn quc.
o Korsika (Cooc) thuc nc no?
- Thuc Php, y l qu huong ca Napoleon, ngui hng ngu tr chu u th k 18.
Cng no In nht ng ?
- Cng Thuong hi ca Trung quc.
H ni a no su nht th gii?
- H Bai can, h nuc ngot ca Nga gn bin gii Mng c, su 1700 m.
Ban hy cho bit tn ca ba ai dong!
Thi bnh duong (180 triu km2, ai ty duong (106 triu km2) n duong (75 triu km2)
o St. HeIena nm u?
- Nm gia ai ty duong , khong 3000 km cch b bin pha ty ca Angola. Napoleon b y
v cht y.
Ngi ta gi vng rng vnh ai Siberi I g?
` Rng Taiga. Thuc vt y ch yu l cy l kim. Rng ny c kch thuc rt ln 4800km X
1000 km.
Thnh ph Venedig ca gm bao nhiu o?
- 118 o. l mt thnh ph c bit v ung ph l knh rach sng ngi , phuong tin giao
thng l tu thuyn ch khng phi t.
Nm 79 tr. CN thm hoa ni Ia v ng t ph hu hon ton hai thnh ph La m.
Tn hai thnh ph y I g?
```- Pompeji v Herculaneum.
` Tai sao ngi ta gi dn da I Indianer?
- Columbus dn chin thuyn n n tm chu bu, nhung ng tm ra mt chu luc
khc m khng bit. ng vn inh ninh l n nn ng goi th dn l ndianer (ngui
n).
Tn ca thnh ph KIn thi La m I g?
- Colonia Agippina. Hi Kln v Bonn by gi l thuc a ca La m. Nm 9 sau CN ngui
Germanen ai thng qun La m v Kln uoc gii phng t y.
Hy k tn 4 nc In nht v din tch!
- Lin bang Nga, Trung quc, Canada, Brazil.
BabyIon nm u?
Bn b sng Euphrat pha nam thnh ph Bat a (rak). Babylon c mt thi vn minh vo loai
bc nht th gii , song song vi cc nn vn minh Ai cp c ai.
Chim cnh ct (Pinguin) sng u?
- chu Nam cuc, cn Bc cuc c gu trng.
BraziI ni ting g?
- Ho ni ting B o nha. Phn ln cc nuc khc Nam M ni ting Ty ban nha.
Nc no nm gia Php v Ty ban nha?
- Nuc Andora (DT: 453 km2, 65000 dn)
Sng no di nht chu u?
- Sng Volga ca Nga, di 3700 km, ra bin Kaspie.
Thnh ph IstabuI trc kia c tn I g?
- Konstantinopel v Byzanz thi cn l thuc a ca La m. Thnh ph ny cng l th ca
vuong quc ng La m. La m hi qu rng ln nn phi chi thnh ng v ty La m
chin u chng qun Nguyn t Mng c sang v qun Germanen t phuong bc xung.
Khi mi thnh Ip, thnh ph New York ca M c tn I g?
- New Amsterdam. Lc u ngui H lan chim v t tn theo th ca mu quc. Sau ny b
qun Anh chim lai v i thnh New York.
inh ni cao nht dy An po tn I g?
- l inh Mont Blanc, cao 4007 m , nm gia bin gii Php v .
inh ni cao nht th gii tn I g?
- Everest (Nepal) cao 8840 m trn dy Himalaya. Ngui ta goi vng ny l nc nh th gii.
Kinh tuyn gc (kinh tuyn s 0) i qua Greenwich. a danh ny nm u?
`- N l mt qun ca th Lun n.
Nc no c nhiu ni Ia nht th gii?
- Nuc Ai xo len (sland) gia ai ty duong. Phn ln nhng ngon ni l ni la. Ngoi ra
y cn c nhng mach nuc nng phun ln t lng t (Geysir). Ngui ta tn dung ngun nhit
tu nhin ny trng rau v sui m.
Trc nm 1868, th Nht tn I g?
- Kyoto, t 1868 chuyn v Tokyo.
Bin no mn nht th gii?
- Bin Hng hi (Rotes Meer) vi hm luong mui 4. c bit bin cht (Totes Meer) mn gp
10 ln nuc a Trung Hi nn khng sinh vt no sng ni (bin cht). Ngui khng bit boi
vn ni trn mt nuc. Ngui ta dng bn up mui hng t nm v truc p ln co th,
cha uoc mt s bnh.
Chu Ic no nh nht th gii?
- Chu c (9 triu km2), chu u nh th hai (10 triu km2)
T I t Iin chim bao nhiu phn trm b mt tri t?
- t 30, bin 70
Tn ca con sng di nht th gii I g?
- Sng Nil chu Phi, di 6600 km, bt ngun t Trung phi v ra a trung hi. Con sng ny
l mn qu ca thin nhin tng cho Ai cp.
Cho bit tn sa mac In nht th gii!
`- Sa mac Sahara min bc chu Phi (chim 174 din tch chu Phi). C khong 50 nm, sa
mac ny lai tin chng 200 km xung pha nam.
Bn o no In nht th gii?
- Bn o A rp. Trn bn o ny c cc nuc A rp x t, emen, man, CH A rp thng nht,
C ot)
ng xch ao di bao nhiu?
- ung xch ao di khong 40.000 km chia tri t thnh bc bn cu v nam bn cu.
Bng o c din tch bao nhiu?
- 2175600 km2. o ny thuc an mach, quanh nm tuyt ph. Noi y xut hin ni bng,
truot xung bin gy nguy him cho tu thuyn (Titanic l mt v du)
Thnh ph no nm gia hai Ic a?
- Thnh ph stanbul ca Th nh k nm gia chu v chu u. Hai luc a uoc ni vi nhau
bng nhng chic cu qua eo bin chi rng khong 150m.
Sng no c Ing nc nhiu nht th gii?
- Sng Amazonas Nam M, n cng l con sng rng nht th gii, c nhng ch n 300 km.
Sri Lanka trc kia c tn I g?
- Ceylon. l mt o vnh Bng ga len (n duong).
Mi cc nam ca Argentina tn I g?
- t la. Ngui ta goi noi ny l tn cng ca th gii. Pha ng l qun o alkland (Anh)
noi xy ra chin su tranh chp 1982 gia Anh v Argentina. Trn o c 2000 dn, b Th
tung Anh Thatcher gi 5000 thu qun luc chin ly lai o.
Sa mac Victoria nm u?
- Nm min nam nuc c.
Washington nm bn b sng no?
`- Sng Potomac
Qung trng WenzeI nm thnh ph no?
`- Thnh ph Praha ca Tip khc. y l qung trung biu tuong ca th .
Thnh ph no c Cung in ma ng?
- Thnh ph St. Petersburg ( Leningrad xua kia). Tn St. Petersburg uoc cng nhn sau khi
Lin x sup .
` CapitoI c thnh ph no?
- Roma (talia) v ashington (M)
Thnh ph no In nht nc c?
- Sydney, thnh ph tuyt p bn b bin.
Sng Themse ra bin no?
`- Bin bc (Nordsee), sng ny chy qua Lun n.
Din tch b mt tri t bao nhiu?
- 510 triu km2
H nc ngt In nht th gii c tn I g?
- Lake Superior bc M (bin gii Canada v M)
Tn ca rng ni cao nht Nam M I g?
`- Rng Anden chay doc b bin Thi bnh duong t Trung M n t la.
Hy cho bit tn con sng di nht chu !
- Sng Trung giang Trung quc.
Hy cho bit tn con sng di nht bc M!
`- Sng Mississippi M.
Tn ca sa mac In nht chu I g?
`- Sa mac Go bi Mng c.
Tn ca inh ni ni ting Hy Iap I g?
- inh lymp, Ngui Hy lap c ai coi y l ch ca cc v thn.
Ti sao trn l c Olympic li c nm vng trn?
i hi th dc th thao long trng v c quy m ln nht trn th gii l Th vn hi
!lym"ic# $%i &hi &hai mc Th vn hi !lym"ic' trn hi tr()ng *ao gi) c+ng "h,i &-o
ln l. c) Th vn hi# /0 trn l. c) ny c in n1m c.i v2ng' cho nn n c+ng 3(4c gi l
c) 5n1m v2ng tr2n6#
7. c) n1m v2ng tr2n 38 3(4c thit & n1m 9:9;' th<o = &in c>a ?h> t@ch AB *an
!lym"ic CuDc t' ng ?u*<ctanh# E1m 9:9F' n 38 3(4c GH dng lIn 3Iu tin ti i hi
i *iu !lym"ic cH hnh J KariG' n(c Kh."# 7. c) !lym"ic lm *Lng v,i mu trMng
&hng viNn' thu n1m v2ng tr2n vi *a v2ng *n trn mu Oanh' 3<n' 3P' c2n hai v2ng
*n d(i mu vng v mu lc' lIn l(4t O" tQ tr.i Gang "h,i#
Rng ?u*<ctanh 38 chn n1m mu ny v0 3Sy l mu quDc &T c>a c.c n(c tham gia cuc
vn 3ng !lym"ic th)i *y gi)#
/N Gau ng)i ta li c mt c.ch gi,i thUch &h.c vN mu GMc c>a n1m c.i v2ng' cho rLng
n1m c.i v2ng ny t(4ng tr(ng cho n1m lc 3@a trn th giiV mu Oanh t(4ng tr(ng cho
chSu Wu' mu vng t(4ng tr(ng cho chSu X' mu 3<n t(4ng tr(ng cho chSu Khi' mu lc
t(4ng tr(ng cho chSu i Y(Zng' c2n mu 3P t(4ng tr(ng cho chSu $[#
/0 tUnh rLng ng()i ta c th c nh\ng c.ch gi,i thUch &h.c nhau vN l. c) n1m c.i v2ng'
cho nn n1m 9:]: t) t" chU !lym"ic' AB *an !lym"ic CuDc t 38 chUnh th^c nu r_
rLng d`a th<o hin ch(Zng !lym"ic' = nghaa c>a n1m c.i v2ng ny l t(4ng tr(ng cho G`
3on &t gi\a n1m lc 3@a' 3bng th)i t(4ng tr(ng cho tinh thIn thi 3ua cng *Lng thcng
thMn v h\u ngh@ gi\a c.c vn 3ng vin ton th th gii 3n t" trung ti Th vn hi
!lym"ic#
dMt 3Iu Th vn hi !lym"ic lIn th^ ]' &hi &hai mc Th vn hi !lym"ic' *ao gi) c+ng
cH hnh nghi th^c 3i *iu thnh "hD ch> nh c>a Th vn hi lIn ny 3<m l. c)
!lym"ic trao cho th@ tr(Jng thnh "hD te ch^c Th vn hi !lym"ic lIn Gau# Ti" 3
thnh "hD ny Gf gi\ l. c) ti "h2ng chUnh c>a to th@ chUnh' rbi *Dn n1m Gau Gf li cH
hnh mt nghi th^c nh( th#
n !" Tr#ng Th$nh c %&ng l$ m't vn ()m hay *hng?
Tr()ng Thnh l mt trong nh\ng cng tr0nh va 3i nht trong l@ch GH th gii v c+ng l
niNm t` ho c>a nhSn dSn Trung CuDc# Tr()ng Thnh gi 3Iy 3> l /n 7= Tr()ng
Thnh# /y c tht n di mt vn Ggm &hngh
Tht ra /n 7= Tr()ng Thnh gbm nhiNu 3on Tr()ng Thnh nDi liNn vi nhau do c.c
n(c ch( hIu 38 OSy d`ng hZn hai ngn n1m tr(c 3Sy#
Trong hai th)i ?hin CuDc v iuSn Thu' chin tranh lun lun ne ra' c.c n(c ch( hIu
muDn chDng li ljn nhau 38 OSy d`ng nh\ng 3on Tr()ng Thnh ti c.c nZi c h0nh th
him yu nhLm "h2ng vk c+ng nh( ng1n chgn G^c tn cng tQ c.c n(c &h.c#
n n1m lm9 tr(c ?ng nguyn' TIn ThuB nong thDng nht ton c_i Trung CuDc' mt
mgt ng ra lknh "h. *P c.c *^c t()ng thnh tr(c &ia d`ng ln gi\a c.c n(co mgt &h.c'
nhLm ng1n chgn &p *inh nung E J miNn dMc OSm l(4c OuDng miNn Eam' ng ra lknh
nDi liNn c.c 3on Tr()ng Thnh J "h(Zng dMc c>a *a n(c TIn' Triku' qn# Egoi ra
c2n c>ng cD v &-o di 3 hon thnh *^c Tr()ng Thnh c>a nh TIn' *Mt 3Iu tQ "hUa
TSy tQ 7Sm Thao rnay l huykn $Sn J tsnh ?am Ttcu' "hUa ng &-o di ti 7iu ng'
vi chiNu di hZn mt vn dgm Trung CuDc' vN Gau 3(4c gi l /n 7= Tr()ng Thnh#
?ng tr0nh ny 38 3(4c tin hnh vi quy m c`c &T ln# Th)i *y gi) 38 3iNu 3ng ti
hZn n1m m(Zi vn dSn cng v "h,i mt hZn m()i n1m mi hon thnh' rt nhiNu nhSn
cng 38 chs c 3i m &hng c vN#
TruyNn thuyt vN nng $ch vh(Zng &hc 3e Tr()ng Thnh chUnh l 38 n,y Ginh trong
th)i &T ny# /N Gau nhiNu triNu 3i 38 tu GHa v OSy d`ng thm Tr()ng Thanh' trong 3
hai triNu 3i n.n v $inh tin hnh vi quy m ln nht# Tr()ng Thnh m ngy nay
chtng ta trng thy l Tr()ng Thnh OSy d`ng vo 3)i $inh' n *Mt 3Iu tQ wZn n,i
Cuan thuc tsnh n dMc' chy ngang qua n dMc' dMc vinh' wZn TSy' Ei $ng' Thim
TSy' Einh n' ?am Ttc' teng cng *,y tsnh' &hu t` tr@ v thnh "hD tr`c thuc' &-o di
G.u ngn *,y tr1m &m t^c l hZn m()i *a ngn dgm Trung CuDc
+h, s- .ao /in0 (o %12 m$ c?
Eh\ng ng()i quan tSm 3n th@ tr()ng ce "hiu 3Nu *it ti chs GD ao xinO' gi mt
c.ch 3Iy 3> l chs GD *0nh quSn ce "hiu cng nghik" ao xinO# Ei dung 3(4c cng
*D l chs GD *0nh quSn hZn ;y ce "hiu cng nghik" c>a th@ tr()ng ce "hiu E<z qor&#
/0 c.c ce "hiu ny l nh\ng ce "hiu nng 3(4c mua *.n Gi nei nht trong th@ tr()ng
ce "hiu' "h,n ,nh 3(4c Ou th hikn hnh trn th@ tr()ng ce "hiu c>a n(c $[' cho nn
chs GD ao xinO 38 trJ thnh tin t^c th@ tr()ng m ng()i ta &hng th no &hng quan
tSm#
?hs GD ao xinO l do ?ng ty ao xinO nh Out *,n *.o chU ti chUnh c>a n(c $['
hng ngy tUnh to.n ra v cng *D trn t) Eht *.o "hD {all# ao xinO l hai h c>a hai
ng()i $[ g" li
$t ng()i l Trac3Z ao' Ginh n1m 9|m9' 38 tQng l "hng vin *in t" c>a t) Eht *.o
KhD {all' ng ny vDn c h^ng tht 3Di vi c.c tin t^c &inh t v ti chUnh# Trn cZ GJ
chuyn tSm nghin c^u' ng d8 "h.t *iu rt nhiNu *i vN vn 3N ny v trJ thnh mt
"hng vin nei ting c>a ngnh ti chUnh#
/N Gau ng ta lm qu<n vi mt ng()i c+ng lm vN *.o l }tuDt xinO' rbi Gau 3 hai
ng()i rt = h4" tSm 3Iu# E1m 9||l' hai ng()i h4" t.c thnh l" cng ty chuyn cng *D
c.c tin t^c &inh t' t^c l cng ty ao xinO' chuyn mn G(u tIm c.c tin t^c vN mgt ti
chUnh v mu d@ch 3 cng *D 3@nh &T#
TracdZ ao vN Gau trJ thnh teng *in t" v ng()i "h.t hnh c>a t) Eht *.o KhD {all#
Rng 38 nghin c^u v d` to.n c.c tin t^c &inh t mt c.ch GSu GMc' trJ thnh ng()i 3Iu
tin d~ng c.c con GD thDng & 3 d` 3o.n vN th@ tr()ng ce "hiu E<z qor&#
E1m 9|:]' cng ty ao xinO l`a chn ;y cng ty cng nghik" c tUnh cht 3i *iu J
cZ GJ giao d@ch ce "hiu E<z qor&' tUnh to.n chs GD *0nh quSn tr@ gi. c>a c.c ce "hiu y
v 3<m cng *D trn t) Eht *.o "hD {all# t^c l ngubn gDc chs GD ao xinO' cho
3n nay 38 tbn ti 3(4c hZn 9yy n1m rbi#
Th gi3i c 4ao nhi2 (1n t'c?
Trung CuDc c m dSn tc# ? ng()i cho rLng Trung CuDc c th l quDc gia c nhiNu
dSn tc nht th gii' &T th`c &hng "h,i nh( th# chSu X' nu tUnh c.c quDc gia c hZn
my dSn tc th0 c2n c n ' Khili""in' ndon<Gia# Egh< ni ndon<Gia c 9my dSn tc#
CuDc gia c nhiNu dSn tc nht th gii l Ei<nia' c ti lmy dSn tc ln nhP vi hZn |y
triku ng()i' chim 9| teng GD dSn tc trn th gii#
Ei tm li trn th gii c *ao nhiu dSn tch Th<o nh\ng thDng & ch(a 3Iy 3>' con GD
chQng lyyy#
wD l(4ng nhSn &hu c>a c.c dSn tc trn th gii &h.c nhau rt Oa# YSn tc ln nht ln
ti ngh0n triku' dSn tc nhP nht chs c vi chc ng()i# d,y dSn tc c teng GD nhSn &hu
ln ti qu. 9yy triku ng()i l ng()i n.n' ng()i n3uOtan' ng()i $[ ng()i d1nggan'
ng()i Ega' ng()i Eht' ng()i draOin' y dSn tc c nhSn &hu tQ 9y triku' :l dSn tc c
nhSn &hu tQ m()i vn 3n mt triku# EhSn &hu c.c dSn tc &h.c &hng c 3> m()i
vn#
Teng GD c.c dSn tc J chSu X l trn mt ngh0n' 3i &h.i chim nHa teng dSn GD trn th
gii' chSu X l 3i lc c nhiNu dSn tc nht trn th gii' chSu Wu (c tUnh c 9]y dSn
tc' &ho,ng ly quDc gia cZ *,n chs c mt dSn tc#
5'i ch6 th7p %8 l$ m't t chc nh# th n$o?
ni ch\ th" 3P l te ch^c c^u tr4 t0nh nguykn quDc t# Eg()i G.ng l" c>a n l ng
n<nri Yunant ng()i Thup w[ trong th)i &T chin tranh th gii #
E1m 9|m:' talia v Kh." lin &t "h.t 3ng chin tranh chDng Xo# CuSn *a n(c chin
3u ht G^c .c likt J v~ng ion"h<nrino# Trn 3u chs &-o di 9m gi)' nh(ng GD ng()i cht
v *@ th(Zng ln ti hai m(Zi t( vn ng()i# Rng n<nri Yunant nh0n nhiNu ng()i cht
&hng 3(4c chn ct' ng()i *@ th(Zng &hng 3(4c c^u git" rt 3au l2ng# /0 th ng 38
*n vi xi.o hi te ch^c mt 3i t0nh nguykn nhn tr.ch nhikm ch1m nom nh\ng ng()i
*@ th(Zng# wau &hi chin tranh &t thtc' ti xiZn<vZ' ng n<nri Yunant 38 &u gi c.c
n(c trn th gii thnh l" mt 3i c^u tr4 t0nh nguykn# 7)i &u gi 3 3(4c nguyn th>
c.c n(c ln >ng h nhikt t0nh#
Egy ll th.ng | n1m 9|F' ti xiZn<vZ' 38 triku t" mt hi ngh@ quDc t' chUnh th^c &=
&t cng (c vN ni ch\ th" 3P quDc t# Egy 3 trJ thnh ngy &hai Ginh ni ch\ th"
3P quDc t# tP l2ng tn trng 3Di vi n(c ch> nh Thup w[ v c. nhSn ng n<nri
Yunant' 3i *iu hi ngh@ 38 nht trU ly quDc &T Thup w[ lm *iu t(4ng c>a hi' 3ei
mu nNn thnh trMng' J gi\a c mt ch\ th" 3P# $u 3P *iu th@ vikc "hc v c.c nn
nhSn *@ 3e m.u' c2n mu trMng *iu th@ G` *0nh an#
ni ch\ th" 3P quDc t do ng Yunant G.ng l" 3n nay 38 c hZn 9;y n1m l@ch GH#
Ehikm v c>a hi 38 tQ cng t.c *an 3Iu l c^u git" trong th)i chin tranh' "h.t trin ln
v gbm c, vikc c^u t thin tai trong th)i *0nh' c^u t O8 hi' "htc l4i O8 hi' truyNn m.u
c" c^u v h l=# nikn nay trn th gii 38 c hZn 9ly quDc gia thnh l" ni ch\ th"
3P quDc t# ing c.c n(c th<o 3o nbi ly vIng tr1ng l(i liNm mu 3P thay cho ch\
th" 3P#
9+hin tranh lnh: l$ g;?
wau &hi ?hin tranh th gii &t thtc' trong t0nh h0nh chUnh tr@ th gii 38 O,y ra mt G`
thay 3ei rt lnV "h< t( *,n ch> nghaa "h(Zng TSy do c.c n(c $[' nh' Kh." 3^ng 3Iu
v "h< O8 hi ch> nghaa "h(Zng ng do 7in i c+ 3^ng 3Iu' v0 c niNm tin chUnh tr@
&h.c nhau' cho nn c th.i 3 th~ 3@ch vi nhau# Eh(ng G^c mnh quSn G` c>a c, hai *n
3Nu ht G^c to ln# /i vi triku quSn v vi ngn 3Iu 3n ht nhSn' nu 3<m G^c mnh
quSn G` ny ra GH dng th0 *n no c+ng c th tiu dikt 3(4c 3Di "h(Zng 3n vi lIn' v0
th chcng c ai d.m GH dng G^c mnh quSn G` 3 "h.t 3ng chin tranh# Tuy nhin *n
no c+ng muDn lm cho 3Di "h(Zng *@ Guy yu' 3i ti tan v' cho nn tt c, c.c th> 3on
*n ngoi "hm vi quSn G` 3Nu 3(4c GH dng#
?.c th> 3on ny *ao gbmV "hong to, &inh t' &hng 3 cho c.c ti liku &inh t quan
trng lt vo tay 3Di "h(Zng' c,n trJ G` "h.t trin &inh t c>a 3Di "h(Zngo tn cng vN
chUnh tr@' vn dng mi cng c 3 tuyn truyNn 3 tn cng vo c.c 3im yu c>a 3Di
"h(Zng' 3.nh vo l2ng dSn c>a 3Di "h(Zngo "h. hoi' lt 3e' 3o to gi.n 3ik" tin hnh
c.c hot 3ng "h. hoio chy 3ua trang *@ quSn G`' &hng ngQng t1ng c()ng c.c hot
3ng quSn G`' ra G^c "h.t trin c.c v+ &hU m+i nhn' lun lun muDn lm cho G^c mnh
quSn G` c>a m0nh hZn 3(4c 3Di "h(Zng#
Tuy c, hai "h< 3Nu ch(a tr`c ti" ne Gtng' nh(ng tht ra c, hai "h< 3Nu 3ang nLm trong
mt trng th.i chin tranh' chin tranh c th ne ra *t c^ ltc no# Th(4ng ngh@ G[ $[
d<cna daluc 38 mknh danh trng th.i ny l chin tranh lnh' 3 "hSn *ikt vi chin
tranh nng trong 3 c d~ng "h.o tht v 3n tht#
Iu nh\ng n1m :y c>a th &B ii' 7in i c+ tan r8' do 3 c.c n(c ng Wu tr,i qua
nh\ng *in 3ng to ln' c.i gi l "h< "h(Zng ng &hng c2n tbn ti n\a# TQ 3y trJ 3i
chin tranh lnh c+ng 38 &t thtc#
Ti sao v< t2yn => tr? th$nh %#ng ph1n gi3i gi6a @Ac TriB2 Tin v$ 5$n
C2-c?
?uDi th &B ii' Eht d,n 3<m quSn OSm l(4c chim TriNu Tin# E1m 9:9y' Eht d,n
c(ng *^c TriNu Tin &= 5iNu (c nn Eht6' quy 3@nh ton * ch> quyNn c>a TriNu
Tin vanh vin *@ chuyn nh(4ng cho Eht d,n# TQ 3y TriNu Tin *in thnh thuc 3@a
c>a Eht d,n#
wau &hi chin tranh th gii *~ng ne' Eht d,n &= &t lin minh vi "h.t OUt ^c v
talia' 3bng th)i gSy ra cuc chin tranh J chSu X v Th.i d0nh Y(Zng th.ng 99 n1m
9:F;' nh\ng ng()i 3^ng 3Iu c.c n(c Trung CuDc' $[' nh tuyn *D ?air rLng Gf
3uei Eht d,n ra &hPi tt c, c.c v~ng 3.t m n(c ny OSm chim' trong 3 c vikc lm
cho TriNu Tin 3(4c 3c l" t` do#
Yo G` cD gMng chung c>a c.c l`c l(4ng chDng "h.t OUt J tt c, c.c n(c' th.ng | n1m
9:Fm' Eht d,n tuyn *D 3Iu hng v 3iNu &ikn# ?1n c^ vo hik" 3@nh 38 &= &t' quSn
3i $[ v quSn 3i 7in i c+ c~ng ti" thu G` 3Iu hng c>a quSn 3i Eht d,n J TriNu
Tin# ?2n vN &hu v`c ti" thu G` 3Iu hng th0 hbi *y gi) 38 quyt 3@nh ly va tuyn ;|
3 dMc lm 3()ng "hSn giiV quSn 3i Eht d,n J "hUa Eam va tuyn ny Gf 3Iu hng
quSn 3i $[' c2n quSn 3i Eht d,n J "hUa dMc th0 Gf 3Iu hng quSn 3i c>a 7in i
c+#
nbi *y gi) vikc O.c 3@nh va tuyn ;| 3 dMc lm 3()ng "hSn gii &hng c = nghaa
chUnh tr@ hay quSn G` g0 c,' chcng qua chs v0 va tuyn ny nLm J trung * n(c TriNu
Tin' lm cho hai &hu v`c ti" thu li 3Iu hng c>a quSn 3i Eht d,n 3i &h.i *Lng
nhau m thi# Egoi ra c1n c^ vo hik" ngh@ th0 Gau &hi ti" thu 3Iu hng' $[ v 7in i
"h,i te ch^c mt AB *an 7in h4" git" cho TriNu Tin thnh l" mt chUnh "h> lSm th)i'
nh(ng v0 gi\a hai n(c $[ v 7in i vjn c2n tbn ti nhiNu vn 3N quan trng ch(a nht
trU' cho nn 3n n1m 9:F| vjn ch(a thnh l" 3(4c chUnh "h> lSm th)i c>a TriNu Tin#
Th.ng | n1m 9:F|' ti miNn Eam TriNu Tin thnh l" n(c YSn quDc i nn# Th.ng :
n1m y' J miNn dMc TriNu Tin thnh l" n(c ?ng ho dSn ch> EhSn dSn TriNu Tin#
/0 3Sy l hai chUnh "h> c tUnh cht &hng giDng nhau cho nn &h cH hnh 3(4c cuc
"he thng 3Iu "hiu ton dSn tc#
Th.ng n1m 9:my' cuc ni chin J TriNu Tin *~ng ne' quSn 7in hik" quDc do $[
3^ng 3Iu' 3<m ngn chin tranh 3Dt ln *) Gng ." 7c# CuSn ?hU nguykn nhSn dSn
Trung CuDc v CuSn 3i nhSn dSn TriNu Tin c~ng 3.nh cho * l+ OSm l(4c "h,i lui vN
va tuyn ;|#
n n1m 9:m;' trn va tuyNn ;| 38 &= &t hik" 3@nh 30nh chin v J hai *n va tuyn ;|
l" nn &hu "hi quSn G` rng l &m# Tht &hng ai c th ng) rLng 3()ng "hSn gii ti"
thu G` 3Iu hng n1m 3 c>a quSn 3i Eht d,n li c th trJ thnh gii tuyn chia cMt lSu
di dMc TriNu Tin v Eam TriNu Tin#
Dg#i E0raFn c phGi l$ ng#i Ho Thi *hng?
EhMc 3n Ora<n' ng()i ta th()ng ngha 3n ng()i Yo Th.i hogc c.c mSu thujn v Oung
3t gi\a ng()i Yo Th.i v ng()i "# iu th chung th()ng thDng nht vi ng()i
Ora<n vi ng()i Yo Th.i# iNu ny hon ton &hng 3tng#
Ora<n vDn l mt n(c TSy X# ?+ng nh( tt c, c.c quDc gia &h.c trn th gii' nh\ng
ng()i 3n t t" Ginh GDng trn l8nh the Ora<n &hng thuc vN mt dSn tc hay ch>ng tc
no 3# Ora<n c &ho,ng |y ng()i Yo Th.i v chQng ly ng()i "#
? lf *n Gf hPi ti Gao ng()i Ora<n v ng()i " th()ng 3.nh nhau m n(c Ora<n
li c nh\ng ng()i quDc dSn l ng()i "h
wJ da nh( vy l v0 Ora<n nLm trn v~ng 3t Kal<Otin thuc *.n 3,o "# Tr(c cng
nguyn nZi ny 38 tQng l v(Zng quDc c>a ng()i Yo Th.i' nh(ng *Mt 3Iu tQ th &B i/
Gau ?ng nguyn' li trJ thnh mt * "hn c>a 3 quDc "# Eg()i " trn Gang
v 38 3)i 3)i &i" &i" GDng trn v~ng 3t ny# Th.ng n1m n1m 9:F|' ng()i Yo Th.i
quay vN v thnh l" nh n(c Ora<n# Eg()i Yo Th.i 38 thnh l" quDc gia trn v~ng 3t
c( trt c>a ng()i "' v0 th &hng th &hng gi\ li mt * "hn ng()i "#
7@ch GH 38 dy cho chtng ta *it rLng c.c cuc chin tranh tQ O(a 3n nay 3Nu l th>
3on tranh quyNn 3ot v@ gi\a c.c t" 3on thDng tr@' v0 th hon ton &hng th ni rLng
ng()i Yo Th.i v ng()i " &hng th ti" cn 3(4c vi nhau#
Ti sao 4In C2-c 0J m2-n ti2 (iKt (1n t'c Ho Thi?
Trong cuc chin tranh th gii ' ^c CuDc O8 Sm m(u thDng tr@ ton th gii' mt mgt
GH dng v+ l`c' mt mgt tuyn truyNn ch> nghaa ch>ng tc' t^c l hc thuyt vN dSn tc
Giu 3cng# ?htng cho rLng dSn tc x<rman d2ng d_i chUnh thDng c>a ng()i rian th(4ng
3cng' c2n ng()i Yo Th.i l ch>ng tc h 3cng nht# Yo 3 ^c CuDc O8 coi vikc tiu dikt
ng()i Yo Th.i l mt mc tiu ch> yu#
Ti Gao ng()i Yo Th.i li *@ coi l ch>ng tc h 3cng nhth Trn "h(Zng dikn l@ch GH
ng()i Yo Th.i c+ng nh( tt c, c.c dSn tc &h.c' c nNn v1n ho. r`c r v lSu 3)i# Eh\ng
n1m ; tr(c ?ng nguyn' ng()i Yo Th.i OSm l(4c# TQ 3 "hIn ln ng()i Yo Th.i *@
Oua 3uei' "h,i GDng l(u lc &hM" nZi trn th gii#
Eg()i Yo Th.i c mgt 3ng nht J chSu Wu# EZi 3Sy h *@ coi l nh\ng & v gia c('
lang *t v *@ &hinh r#
vhi GDng lang *t &hM" nZi nh( vy' ng()i Yo Th.i "hIn nhiNu vjn gi\ 3(4c *,n GMc dSn
tc c, vN tUn ng(ng tn gi.o ljn ngn ng\ v "hong tc t" qu.n#
xiai 3on Trung th &B' ng()i Yo Th.i GDng ti c.c quDc gia Thin ?hta gi.o *@ coi l
dSn d@ gi.o' "h,i ch@u nhiNu G` *^c hi rt tn &hDc
wang th)i &T cn 3i' c~ng vi G` tin * c>a &hoa hc &[ thut v G` "h.t trin c>a ch>
nghaa T( *,n' trong dSn tc Yo Th.i 38 Out hikn nh\ng nhSn vt &ikt Out' 3gc *ikt l
trong lanh v`c ti chUnh' cng th(Zng v v1n ho.# /0 th nn m^c 3 nht 3@nh' h 38 c,i
thikn 3(4c hon c,nh GDng c>a m0nh# /i *n CuDc O8 th<o thuyt ch>ng tc th(4ng
3cng th0 3iNu ny l &hng th ch" nhn 3(4c# Th<o chtng' dSn tc Yo Th.i vanh vin l
l+ ng()i h 3cng# Eh\ng n1m ;y c>a th &B ii' c~ng vi G` *nh tr(ng c>a ch> nghaa
3 quDc' vikc ng()i Yo Th.i *@ *^c hi 38 3t ti m^c &h>ng &hi"# Tht ra c.ch ni c>a
*n CuDc O8 vN c.i gi l dSn tc th(4ng 3cng chs l c.i c ht G^c hoang 3()ng ngn ra
3 nhLm tiu dikt ng()i Yo Th.i m thi#
Dg#i ta %J 4At %L2 (Mng vt ngn tay %N ph n tO 4ao gi?
$~a h n1m 9|:l' ti mt th@ trn nhP tn l Eay&hZchia J c&hangh<n 38 O,y ra mt
v git ng()i c`c &T tn .c# $t ng()i 3n * &hng c chbng tn l KhranOiOca 3n *.o
c,nh G.t rLng hai 3^a con c>a ch@ ta' 3^a trai G.u tuei v 3^a g.i *Dn tuei' 38 *@ & no 3
d~ng 3. 3" v 3Iu cht trong nh#
Th<o l)i &hai c>a KhranOiOca' c mt ng()i 3n ng trong th@ trn tn l /<laO&< c lIn
38 hPi c(i ch@ nh(ng *@ ch@ c` tuykt# Eg()i 3n ng ny 38 do git hai 3^a con c>a ch@#
/o hm O,y ra .n mng' &hi 3i vN nh KhranOiOca thy /<laO&< 3ang vi v8 3i tQ trong
nh m0nh ra#
/<laO&< l" t^c *@ c,nh G.t *Mt gi\# Eh(ng anh ta d^t &ho.t &hng thQa nhn 38 "hm ti
v c2n c *Lng ch^ng 3.ng tin cy O.c nhn rLng ltc G` vikc O,y ra 38 &hng c mgt J
hikn tr()ng#
/in c,nh G.t tr(Jng 3bn 7a"ulatha tn l c"halayO c~ng mt c,nh G.t vin &h.c tn l
ochitiOi O<m O-t li hikn tr()ng# n &im tra c1n "h2ng O,y ra .n mng' nh(ng &hng
t0m thy mt 3Iu mDi no c,# ?hUnh ltc hai ng()i tht vng 3@nh ra vN th0 c,nh G.t tr(Jng
nh0n trong d,i .nh nMng chiu trn &hung cHa "h2ng c vt m.u mu nSu in h0nh mt
ngn tay#
vhi 3 c"halayO v ochitiOi 3ang c~ng t0m hiu G` &h.c nhau c>a c.c vt ngn tay
c>a ng()i# n c(a ly ming g% in du ngn tay *Lng m.u mang vN# Cua nghin c^u' h
"h.t hikn thy 3Sy l mt vt ngn tay c>a con ng()i# ?,nh G.t tr(Jng 38 ly vt ngn
tay c>a nghi "hm l /<laO&< 3 Go G.nh' nh(ng &hng 3tng# wau 3' ng ta li gi
KhranOiOca 3 &im tra' th0 O,y ra mt 3iNu ht G^c &hng ng) l vt ngn tay c>a
KhranOiOca li hon ton &h" vi vt ngn tay t0m thy J vt m.u 3ng trn &hung cHa#
KhranOiOca ht G^c ho,ng G4 3nh thQa nhn do muDn &t hn vi ng()i t0nh' m ng()i
t0nh li thy hai 3^a tr ny 3.ng gh-t' nn 38 O,y ra .c tSm t` tay git hai 3^a con chUnh
m0nh 3 ra#
/ .n ny 38 ce v+ ochitiOi' ng 38 3<m c.c &t qu, nghin c^u c>a m0nh vit lun
thnh mt cuDn G.ch 5$n hc nghin c^u c.c vt ngn tay6 3 Out *,n# ?2n c,nh G.t
c&hangh<n c+ng *Mt 3Iu chUnh th^c d~ng vt ngn tay 3 gi.m 3@nh v "hSn *ikt nhSn
thSn nhLm mc 3Uch "h. c.c v .n#
/N Gau nh\ng "h(Zng "h." ny 3(4c c,nh G.t &hM" nZi trn th gii ." dng mt c.ch
"he *in 3 "h. c.c v .n# Egnh nghin c^u du vSn tay "h.t trin hZn' ng()i ta nhn
thy du vSn tay c>a mi ng()i &hng giDng nhau#
nikn nay c,nh G.t nhiNu quDc gia 38 l(u tr\ vSn tay c>a mt GD ti "hm trong mng 3ikn
tH# vhi 3iNu tra "h. .n' chs cIn 3<m nh\ng vt ngn tay ly 3(4c trn hikn tr()ng Go G.nh
vi c.c vt ngn tay l(u tr\ tQ tr(c' th0 c th O.c 3@nh 3(4c c "h,i l & c ti no 38
t.i "hm hay &hngh
Ti sao cc P2an chc ngoi giao phm php ? n#3c ngo$i c thN *hn Qg
4R 0S t'i?
Trong th &B i/' n(c nh nh) c ch> nghaa t( *,n "h.t trin 38 *Mt 3Iu mJ rng thm
ra n(c ngoi# n te ch^c nhiNu chic tu c(" *in' th()ng Ouyn t" &Uch vo c.c 3i
tu c>a TSy dan Eha l c()ng quDc vN hng h,i th)i *y gi)' chim 3ot ti G,n v hng
ho.' 3bng th)i OSm chim nhiNu thuc 3@a c>a TSy dan Eha' lm cho mSu thujn gi\a hai
n(c TSy dan Eha v nh trJ nn GSu GMc#
E1m 9m|F' J n(c nh O,y ra v Sm m(u "h trut c>a n\ hong nh }lia*<t k Eht#
i G^ $andacha c>a TSy dan Eha ti nh c+ng tham gia v vikc ny# wau &hi Sm m(u
*@ 3" tan' nh\ng ng()i nh c lin quan 3Nu *@ trQng tr@ nghim &hMc' Gong 3i G^
$andacha &hng *@ O-t OH m chs *@ trc Out &hPi n(c nh# Sy l mt vU d trong
l@ch GH cho thy c.c quan ch^c ngoi giao J n(c ngoi "hm "h." m &hng *@ tr@ ti#
Khm "h." J n(c ngoi &hng *@ OH ti l mt trong c.c ni dung 3gc quyNn dnh cho
c.c quan ch^c ngoi giao' v0 h l 3i *iu c>a quDc gia hay c>a ng()i 3^ng 3Iu quDc gia
y#
?1n c^ vo nguyn tMc *0nh 3cng gi\a c.c quDc gia th0 quDc gia *,n 3@a &hng c quyNn
qu,n l= ng()i 3i dikn hay G^ gi, c>a quDc gia &h.c' v0 th &hng th OH ti c.c nhSn vt
ny 3(4c# nZn n\a quan ch^c ngoi giao chs c th gi,i quyt tDt c.c cng vikc ngoi
giao &hi no &hng ch@u G` can thik" v ." l`c c>a n(c m0nh 3n c( trt#
?.c l= lf trn 3Sy 38 3(4c c.c n(c trn th gii cng nhn' v0 th c.c quan ch^c ngoi
giao c th 3(4c h(Jng 3gc quyNn ngoi giao v quyNn min *@ OH ti' nh(ng 3iNu ny
&hng c nghaa l h c th &hng tn trng "h." lut c>a n(c &h.c#
Eu nh( quan ch^c ngoi giao "hm ti th0 h c th *@ 3uei ra &hPi n(c c( trt# Y~ cho
vin ch^c ngoi giao y &hng *@ n(c c( trt 3<m ra O-t OH' nh(ng *,n thSn vikc "hm
ti Gf c ,nh h(Jng ti quan hk ngoi giao gi\a hai n(c' v do 3 vjn l mt G` &ikn ht
G^c nghim trng#
D6 ho$ng n#3c Tnh c P2yBn P2yt %Rnh chUnh sch hay *hng?
}lia*<t k Eh@ l quDc v(Zng c>a n(c nh' c+ng l nguyn th> tDi cao c>a n(c nh#
/0 l nguyn th> tDi cao c>a quDc gia nn * "h,i tham d` c.c hot 3ng quDc v trong
n(c' nh(ng G` tht cuc 3)i * rt thanh th,n' t`a hb nh( mi G` v chUnh tr@ c>a quDc
gia 3Nu chcng c g0 lin quan 3n *# /y th0 Guy 3n c~ng "h,i ch1ng l * &hng c
quyNn quyt 3@nh chUnh G.ch#
Trn th gii' n(c nh l nZi c.ch mng t( G,n ne ra 3Iu tin# Trong cuc c.ch mng
n1m 9Fy' lIn 3Iu tin quyNn l`c quSn ch> tDi cao tbn ti hng hng n1m 38 tht G` "h,i
ch@u mt 32n Oung &Uch d\ di c>a nhSn dSn# w` &ikn ny 3(4c c.c nh GH hc coi l mJ
3Iu cho giai 3on l@ch GH ?n 3i#
wau cuc c.ch mng ny' ch 3 chuyn ch "hong &in do quDc v(Zng n(c nh 3^ng
3Iu 3(4c thay th *Lng ch 3 quSn ch> l" hin# ?.i gi l ch 3 quSn ch> l" hin c
nghaa l quDc v(Zng hay hong 3 l nguyn th> quDc gia' nh(ng quyNn l`c li "h,i ch@u
G` quy 3@nh c>a hin "h." v *@ hn ch J nh\ng m^c 3 &h.c nhau#
CuyNn l`c c>a quDc v(Zng n(c nh *ao gbm c.c mgt v hnh chUnh' t( "h."' t` ngoi'
quSn G` Trong nh\ng n1m Gau c.ch mng' quyNn l`c ny dIn dIn *@ thu h" *Ji CuDc
hi do giai c" t( G,n hay tIng l" qu= tc mi 3^ng 3Iu# ?hcng hn vo th.ng m()i
n1m 9|:' CuDc hi chUnh th^c thng qua Tuyn ngn "h." quyNn quy 3@nh rLng nu
ch(a 3(4c CuDc hi 3bng =' quDc v(Zng &hng 3(4c c,n trJ hiku l`c c>a mt 3iNu lut
no c,#
E1m 9]y9' CuDc hi li *an *D 7ut & v@ quy 3@nh mi quyNn quyt 3@nh c>a quDc
v(Zng 3Nu "h,i c ch\ &= "h chun c>a ni 3bng cZ mt# /0 th v@ quSn ch> chuyn
ch t(Jng chQng cao nht thin h 38 trJ thnh mt cng dSn 3gc *ikt' ch@u G` ch (c
c>a "h." lut v c 3@a v@ quyNn hn 3gt *n d(i l4i Uch quDc gia#
}lia*<t k Eh@ ln ngi vo n1m 9:ml' * &hng tr`c ti" qu,n l= chUnh quyNn quDc gia'
m chs l nhSn vt t(4ng tr(ng cho n(c nh m thi
Ti sao T2stralia c tm thV t#3ng?
uGtralia nLm J nam *.n cIu' l mt lc 3@a rng ln gi\a Th.i d0nh Y(Zng v n
Y(Zng# $8i 3n th &B i/' nZi ny mi 3(4c c.c nh th.m him chSu Wu "h.t hikn'
v0 th cho nn 38 c nhiNu dSn di c( tQ c.c n(c chSu Wu lin tc &-o 3n lc 3@a ny#
/0 lc 3i ny c dikn tUch ht G^c rng ln' dSn di c( 38 t" trung vo mt GD 3i "h(Zng
3 &hai "h.# n "h.t trin nng nghik"' mJ hIm mP' mJ mang *un *.n' rbi dIn dIn
h0nh thnh c.c &hu v`c hnh chUnh gi l *ang#
7tc 3Iu c.c *ang tbn ti 3c l"' &hng c lin quan vi nhau v 3Nu c chUnh "h> ring#
Eh(ng vN Gau' th`c dSn nh tuyn *D nMm ch> quyNn uGtralia' 3(a quSn 3i 3n cai tr@
GJ ti' *Mt n" thu v giJ 3> tr2 ." *^c#
$t th)i gian di dSn chtng &hng c2n ch@u 3`ng 3(4c n\a' v0 th c.c *ang quyt 3@nh
lin h4" li 3 3Di "h vi th`c dSn nh v 3i 3n thnh l" mt chUnh "h> trung (Zng
thDng nht#
Eh(ng ng()i uGtralia lo ngi rLng chUnh "h> lin hik" trung (Zng ny c quyNn l`c qu.
ln' c th hn ch quyNn 3c l" c>a c.c *ang' gSy ten hi cho l4i Uch c>a h# /0 th h
li 3gt ra mt GD quy 3@nh rLng chUnh "h> trung (Zng thDng nht chs qu,n nh\ng vikc ln
c>a ton c_i uGtralia' chcng hn nh( te ch^c quSn 3i chDng ngoi OSm' OSy d`ng
3()ng GMt v vi c.c cng vikc ngoi giao c2n chUnh "h> *ang vjn tbn ti 3c l"' G,n
Out nng nghik" v *un *.n hng ho.' mJ tr()ng qu,n l= gi.o dc v qu,n l= y t ti
3@a "h(Zng# ?hUnh "h> *ang 3(4c dSn trong *ang *Iu qua tuyn cH# /ikc OSy d`ng chUnh
quyNn trung (Zng "h,i thng qua = &in c>a chUnh "h> v dSn c.c *ang#
Yo vy' uGtralia c *,y *ang' m%i *ang c mt chUnh "h> v th> t(ng ring c>a m0nh'
cng thm mt th> t(ng trung (Zng nn ton quDc c t.m th> t(ng# gi l th ch
lin *ang# Trn th gii hikn nay c nhiNu quDc gia th<o th ch lin *ang nh( $['
drail' E<z <aland' ?anada
Tng th-ng WX c phGi (o nh1n (1n WX trYc tip 4L2 ra hay *hng?
?htng ta 3c *.o thy c^ *Dn n1m mt lIn' m%i &hi c 34t *Iu cH Teng thDng th0 nh\ng
^ng cH vin thuc ,ng YSn ch> v ,n ?ng ho 3Nu "h,i ti c.c *ang trong ton quDc
3 "h.t *iu vn 3ng tranh cH' v cuDi c~ng c2n "h,i c mt cuc *P "hiu tuyn cH
trong ton quDc# /0 th ng()i ta cho rLng Teng thDng $[ l nhSn dSn $[ tr`c ti" *Iu
ra# Th`c ra t0nh h0nh li &hng "h,i nh( th#
Th<o mt lut tuyn cH' cH tri $[ chs tr`c ti" *Iu ra hai loi ng()i# $t l ngh@ vikn
CuDc hi v hai l nh\ng ng()i 3(4c gi l ng()i tuyn cH#
EhSn dSn $[ *P "hiu tr`c ti" *Iu ra c.c ngh@ vin CuDc hi' t^c l nh\ng ng()i te
ch^c h0nh thnh CuDc hi' CuDc hi ny l mt cZ cu hot 3ng th()ng tr`c# iNu ny
c 3im giDng nh( i hi i *iu EhSn dSn c>a Trung CuDc' nh(ng gi\a hai *n c
mt G` &h.c nhau vN *,n cht# /0 CuDc hi v Teng thDng $[ c mt mDi quan hk quyNn
l`c Gong Gong' ch (c ljn nhau' c2n i hi i *iu EhSn dSn c>a Trung CuDc l cZ
quan quyNn l`c tDi cao c>a nhSn dSn ton quDc' ch> t@ch quDc gia l do i hi i *iu
EhSn dSn c>a Trung CuDc *Iu ra' hai *n c mDi quan hk c" trn c" d(i#
/0 gi\a CuDc hi v Teng thDng $[ c mDi quan hk 3gc th~ nh( vy' cho nn 38 c mt
*ikn "h." &h.c 3 tuyn cH Teng thDng' 3 t^c l ch 3 nh\ng ng()i tuyn cH#
wau &hi ^ng cH vin hai 3,ng 38 tranh cH Oong' c.c *ang d`a th<o tB lk nhSn &hu' te
ch^c c.c cH tri *P "hiu *Iu ra mt GD ng()i tuyn cH# wau 3' nh\ng ng()i tuyn cH ny
rtrong ton quDc c &ho,ng hZn *Dn tr1m ng()iu te ch^c mt 3on tuyn cH t" trung ti
Th> 3 {aGhington 3 *P "hiu Teng thDng#
Tuy nhin' nh\ng ng()i tuyn cH c+ng &hng *P "hiu tuT th<o = nguykn *,n thSn m0nh'
h "h,i d`a th<o = nguykn c>a cH tri trong *ang c>a m0nh' tr(c ht "h,i tr0nh *y vi cH
tri l Gf *P "hiu cho ai' Gau 3 mi 3i {aGhington#
Eu nh( ng()i tuyn cH &hng muDn d`a th<o = muDn c>a cH tri 3 *Iu "hiu th0 h Gf
*@ *8i min' v0 th "h(Zng "h." tuyn cH gi.n ti" ny mang tUnh GSu G.t rt cao' cho nn
n c+ng gIn nh( l tuyn cH tr`c ti"#
Y~ l nh\ng 3i *iu 3(4c dSn tr`c ti" *Iu ra' Gong nh\ng ng()i tuyn cH Gau &hi l`a
chn Oong Teng thDng Gf ht quyNn l`c v &t thtc G^ mknh c>a h
Ti Gao trong quSn 3i $[ &hng c quSn hm nguyn Go.ih Ya"an
Trong quSn 3i $[' quSn hm cao nht l 3i t(ng n1m Gao ch^ &hng c quSn hm
nguyn Go.i# Trong cuc ?hin tranh Th gii ' mt GD t(ng lanh c chin cng cao
nht nh( $arGhal iO<nhao 3n Gau chin tranh c+ng chs 3(4c 3i t(ng n1m Gao# Ti
Gao vyh
/Dn l Gau &hi ?hin tranh Th gii &t thtc' J n(c $[ ng()i ta c~ng 38 tQng d` tUnh
"hong cho mt GD t(ng lanh cao c" nei ting nht quSn hm nguyn Go.i lc quSn' th
nh(ng c.c cZ quan h\u quan li "h.t hikn thy rLng danh tQ nguyn Go.i r$arGhalu li
hon ton giDng nh( tn h c>a tham m(u tr(Jng lc quSn $[ $arGhal# Eu 3(4c "hong
hm nguyn Go.i th0 nguyn Go.i $arGhal gi th<o ting nh Gf l $arGhal $arGhal ngh<
qu. l tai#
?.c cZ quan h\u quan c,m thy vn 3N ny rt &h &h1n 3 gi,i quyt' cho nn Gau &hi
th,o lun nhiNu lIn 38 tr0nh *y vi Teng thDng udZv<n# ?uDi c~ng ng()i ta thy tDt
nht l &hng 3gt hm nguyn Go.i n\a# Yo 3 c" t(ng n1m Gao 38 trJ thnh quSn hm
cao nht trong quSn 3i $[# / nh\ng ng()i nh( $arGhal c+ng chs 3(4c "hong quSn
hm t(ng n1m Gao#
Trong l@ch GH n(c $[' 38 nhiNu ng()i 3(4c "hong hm nguyn Go.i lc quSn' 3 l
Teng thDng 3Iu tin {aGhington v KhanOing# wau &hi KhanOing qua 3)i th0 quSn hm
nguyn Go.i &hng *ao gi) 3(4c GH dng n\a#
Ti sao 5itlFr sS (Zng h;nh ch6 9n: l$m 4iN2 t#[ng cho %Gng C2-c \J?
Trong th)i &T n(c ^c ch@u quyNn thDng tr@ c>a nitl<r' h0nh ch\ 5/n6 J 3Su c+ng c'
n &hng nh\ng t(4ng tr(ng cho nNn thDng tr@ chuyn ch "h.t OUt c>a n(c ^c th<o
3,ng CuDc i8' m c2n to ra nh\ng n%i 3au &he v tn cho nhSn dSn Yo Th.i' c+ng nh(
nhSn dSn tt c, c.c n(c *@ n(c ^c CuDc i8 OSm l(4c#
?h\ 5/n6 c2n 3(4c gi l ch\ th" ngogc# E 38 c l@ch GH rt Oa O(a# Egay tQ hZn *Dn
ngn n1m tr(c ?ng nguyn' h0nh ch\ 5/n6 38 Out hikn# n(c n th)i ce 3i'
n *iu hikn hnh "htc tDi cao# Trung CuDc n 38 3(4c l(u hnh hbi /_ TMc Thin
n1m chUnh quyNn' * 38 3@nh Sm ch\ ny l 5/n6# Tr(c th)i nitl<r' mt GD ng()i ^c
38 tQng GH dng h0nh t(4ng tr(ng cho ch\ 5/n6 ny rbi#
$~a h n1m 9:ly' nitl<r c,m thy rLng ,ng CuDc i8 cIn mt *iu t(4ng t(4ng tr(ng
c th thu "hc 3(4c l2ng ng()i# wau nhiNu Guy ngha' hMn thit & mt l. c) vi mt v2ng
tr2n trMng' J gi\a vf ch\ 5/n6 mu 3<n v hMn 38 c,m thy ht G^c 3Mc = vN l. c) ny#
Th<o c.ch gi,i thUch c>a hMn th0 mIu 3<n t(4ng tr(ng cho = nghaa O8 hi trong cuc vn
3ng c>a *n hMn' mIu trMng t(4ng tr(ng cho t( t(Jng dSn tc ch> nghaa' c2n ch\ /n
th0 t(4ng tr(ng cho G^ mknh chin thMng c>a giDng ng()i rian# Th`c ra th0 nitl<r tuyn
truyNn cho ch> nghaa ch>ng tc c`c 3oan' coi ng()i rian l ch>ng tc cao qu= nht# /N
Gau d(i l c) ch\ 5/n6' 3,ng CuDc i8 38 &hng ngQng &huch tr(Zng th l`c#
n n1m 9:;;' 3,ng CuDc i8 ln ch" chUnh' ch\ 5/n6 li trJ thnh h0nh t(4ng tr(ng
cho n(c ^c CuDc i8' nh(ng d(i con mMt c>a nhSn dSn th gii' n chs t(4ng tr(ng
cho ti .c m thi#
Ti sao cc ho$ng % cVa n#3c Dga %#[c gIi l$ ]a ho$ng?
/N vn 3N ny' 3Iu tin "h,i ni ti nh 3c ti c>a thnh 7a $8 th)i ce 3i ?<Gar# E1m
Fm tr(c ?ng nguyn' /ikn Eguyn 78o 7a $8 38 d`a vo chin cng c>a ?<Gar c+ng
nh( quyNn th v ti G,n c`c ln c>a ng ta 3 tuyn *D ?<Gar l nh 3c ti trn 3)i# Tuy
rLng hbi *y gi)' 7a $8 th<o th ch cng ho ce 3i' nh(ng quyNn l`c c. nhSn c>a
?<Gar 38 ln ti 3snh cao#
wau &hi ng cht 3i' tn c>a ng 38 trJ thnh tQ t(4ng tr(ng cho & 3c ti' cho & quSn
ch> chuyn ch' v0 th nhiNu tay quSn ch> chuyn ch J c.c n(c "h(Zng TSy 38 d~ng
?<Gar lm danh hiku c>a m0nh' 3 ni ln quyNn th v uy l`c tDi cao c>a m0nh#
Egy 9 th.ng ging n1m 9mF]' hong 3 van k T^ c>a n(c Ega rc+ng gi l van
nung dou ln nMm quyNn# T(c hm chUnh th^c c>a ng l i cng t(c $oOcva v
ton c_i Ega# van k T^ 38 &hng tho, m8n vi c.i t(c hiku i cng t(c' v0 th ltc
3i m+ mikn' ng t` O(ng l wa hong# ?h\ wa l chuyn Sm c>a tQ 7a tinh ?<Gar' t^c l
ng ta t` coi m0nh l ?<Gar v tP = rLng m0nh Gf trJ thnh 3c ti c>a ton c_i Ega' OSy
d`ng li mt 3 quDc c()ng th@nh nh( 7a $8 O(a# TQ 3 wa hong trJ thnh danh hikn
c>a c.c quSn v(Zng J Ega# ?2n n(c Ega trJ thnh 5E(c Ega c>a wa hong6#
E1m 9]l9' Kitotr i 3ei danh hiku l nong 3' nh(ng ni chung ng()i ta vjn gi
ng l wa hong v c &hi d~ng c, wa hong ljn nong 3#
Ti sao coi chim 4^ c12 l$ 4iN2 t#[ng cVa ho$ 4;nh?
Trong vinh Th.nh c 3on nh( th nyV 5Th(4ng 3 <hova to ra ng()i nam l dam'
rbi li ly mt c.i O(Zng G()n c>a dam to ra con ng()i n\ }va' nh) 3 con ch.u c>a
h Ginh Gi n,y nJ v lm 1n Ginh GDng rt h(ng th@nh#
Eh(ng trong nhSn loi li G,n Ginh ra nh\ng & tham 3b h(Jng lc' &hng ngha ti
chuykn cIn c~ lao 3ng' v0 th mi n,y Ginh nh\ng ti lQa *@"' h> ho. v *o l`c' "hong
&hU 3o 3^c c>a nhSn loi *Mt 3Iu h> hoi# Th(4ng 3 nei gin' quyt 3@nh d~ng nn hbng
thuB 3 huB dikt th gii ny
Eh(ng ch.u 3)i th^ chUn c>a dam l Eo<' tc tr(Jng c>a tc n<*rZ l mt ng()i ht
G^c trung thnh vi Th(4ng # Rng ch> tr(Zng gi\ trn chUnh nghaa' c1m gh-t GSu GMc
c.c 3iNu .c trong loi ng()i#
$t hm Th(4ng *,o Eo< rLng mgt 3t GM" *@ hbng thuB nhn ch0m# Eo< "h,i l" t^c
lm mt con thuyNn h0nh vung c *a tIng 3 tr.nh nn# Eo< tuSn th<o l)i c1n dgn c>a
Th(4ng ' lm Oong chic thuyNn h0nh vung' 3(a tt c, mi ng()i trong gia 30nh c~ng
vi gia Gtc' gia cIm trong nh 3(a ln thuyNn
nbng thuB &-o di 9my ngy' ng" ch0m tt c, nti cao v nh cHa' lm cht v GD ng)i'
chs ring c gia 30nh Eo< 3(4c an ton v G`# n &hi n(c GM" GHa rtt' Eo< quyt 3@nh
th, con chim *b cSu cho n 3i th.m thUnh' nh(ng con chim chs l(4n ht mt v2ng rbi *ay
vN# Eo< *it rLng &hM" c.c nZi vjn c2n l n(c' cho nn con chim &hng c ch% no 3
3u# /i ngy Gau' Eo< li th, chim *b cSu# 7tc con *b cSu trJ vN' trn mP n ngm
nh.nh tr.m mIu lc' Eo< nh0n thy th ht G^c Gung G(ng' v 3iNu ny ch^ng tP n(c lt
38 rtt 3 l ra nh\ng nh.nh cSy non nh ln &hPi mgt n(c' th l ng 3(a tt c, gia 30nh
trJ vN lc 3@a' *Mt 3Iu OSy d`ng mt cuc GDng mi6#
?huykn con chim *b cSu v nh.nh tr.m *.o tr(c cuc GDng ho *0nh v an ninh 38 th<o
vinh Th.nh m 3(4c "he *in ra ton th gii# n nh\ng n1m ;y th &B i/' J chSu
Wu ne ra mt cuc chin tranh &-o di hZn ;y n1m tr)i' lm cho chSu Wu' 3gc *ikt l
nhSn dSn ^c ch0m trong 3au th(Zng trIm trng# Th)i *y gi)' ti mt GD thnh th@ J
n(c ^c' l(u hnh mt th^ &h1n &B nikm' trn vf h0nh con chim *b cSu ngm mt
nhnh tr.m' "h,n .nh nguykn vng mong ch) ho *0nh c>a nhSn dSn' v0 th con chim *b
cSu v nh.nh tr.m 38 t(4ng tr(ng cho ho *0nh#
wau cuc ?hin tranh th gii ' nh ho G[ ln KicaGGo 38 vf mt con chim *b cSu trMng
3ang *ay' gHi tgng i hi no *0nh ton th gii' ng()i ta gi con chim *b cSu ny l
?him *b cSu ho *0nh#
Ti sao tr7n OatFclo tr? th$nh %iB2 t#[ng tr#ng cho th_t 4i trong c2'c
%i con ng#i?
Egy ly th.ng G.u n1m 9|9m ti ngoi Thnh "hD !at<clo c.ch th> 3o drucO<n n(c
ds l; &m vN "hUa nam' lin quSn chDng Kh." 38 "h.t 3ng mt cuc tin cng m8nh likt
vo quSn 3i Kh." do Ea"ol<on chs huy#
Tht l mt trn chin long tr)i lJ 3t' tr(c G` tn cng b t c>a lin quSn' quSn 3i
Kh." 38 tan v &hng c2n mt m,nh gi."' thDng Go.i Ea"ol<on chs c2n c.ch gijm chSn
thJ di rbi *P quSn 3i m chy thc mng#
Ea"ol<on Out thSn tQ mt gia 30nh qu= tc 38 Ga Gtt trn 3,o ?oc# E1m 9]:;' ng lF
tuei' *Mt 3Iu Out 3Iu l dikn# Trong hZn m()i n1m tr)i' ng 3.nh ng d" dMc' &hng
trn no l &hng chin thMng' &hng nh\ng chs O(ng h~ng trn 3i lc chSu Wu m c2n
chinh "hc 3(4c i ?" c~ng nhiNu v~ng 3t J @a Trung n,i' lm cho v GD v(Zng
cng "h,i cti 3Iu O(ng thIn' v nhiNu quDc gia nhP *in thnh "hin thuc c>a n(c
Kh."#
Y~ cho c.c n(c mnh J chSu Wu &hng can tSm ch@u tht *i' lin tc te ch^c nhiNu
nhm 3bng minh chDng Kh."' nh(ng tr(c mt tay thikn chin nh( Ea"ol<on' h hIu
nh( &hng t0m ra 3(4c mt 32n no 3.ng &#
E1m 9|yF' Ea"ol<on O(ng lm hong 3' 3i v(Zng mikn do chUnh tay gi.o hong 3gt
ln 3Iu# ? th ni rLng mi th^ vinh quang trong cuc 3)i mt con ng()i Ea"ol<on 3Nu
38 3(4c tn h(Jng# Eg()i ta tQng gi Ea"ol<on l 3^a con yu c>a Th(4ng 3' v@ ThIn
?hin tranh#
Eh(ng tQ n1m 9|y| vN Gau' cuc 3)i Ea"ol<on *Mt 3Iu OuDng dDc# Trn chin tr()ng
ng *@ tht *i nhiNu lIn# Y~ cho n1m 9|9F' lin quSn chDng Kh." 38 Ong vo KariG' *Mt
Ea"ol<on "h,i tho.i v@' nh(ng ng vjn c2n G.ng to 3(4c mt &T tUch c>a & tht *i#
Rng *P chy &hPi nZi 3i 3y l 3,o }n*Z v li 3i v(Zng mikn#
wong Ou th tht *i 38 &hng c c.ch no Ooay chuyn 3(4c n\a rbi' cuDi c~ng ng 38
3gt c(4c tt c, vo trn !at<clo# Di vi Ea"ol<on m ni th0 chin d@ch ny c tUnh cht
quyt 3@nh# wau 3 ng ta &hng c2n c cZ hi chsnh 3bn *inh m8 3 c th li ti" tc
lm m(a lm gi' v0 th chin d@ch !at<clo th()ng 3(4c d~ng 3 t(4ng tr(ng cho tht
*i trong cuc 3)i con ng()i#
Trn th gi3i c 4ao nhi2 th ting?
nikn nay trn th gii c &ho,ng G.u ts con ng()i' chia nhau GDng trn n1m lc 3@a v
"hSn ra &ho,ng hai tr1m quDc gia# KhIn ln c.c con ng()i &hng chs &h.c nhau vN "hong
tc t" qu.n m c2n d~ng nh\ng ngn ng\ &h.c nhau#
Th<o *,n 3iNu tra *.o c.o c>a AE}w?! 7in nik" CuDc th0 trn th gii c hai ngh0n
*,y tr1m n1m m(Zi th^ ting# Eh(ng mt GD nh O8 hi hc J Ega v ^c li ni rLng
trn th gii c n1m ngh0n G.u tr1m n1m m(Zi mDt th^ ting# Ei chung trn th gii c
hai ngh0n 3n *a ngh0n th^ ting#
Eh(ng trong c.c th^ ting "hong "ht ny' th0 c trn mt ngh0n *Dn tr1m th^ ting hogc
&hng 3(4c cng nhn l th^ ting 3c l"' hogc GM" *@ tiu vong# ? &ho,ng hai m(Zi
th^ ting hIu nh( ngy nay &hng c2n ai *it ni n\a' *a "hIn t( c.c th^ ting trn th
gii c2n ch(a c ch\ vit# ?hs c &ho,ng myy th^ ting 38 3(4c ng()i ta nghin c^u
t(Zng 3Di 3Iy 3>#
Trn th gii c &ho,ng m()i *a th^ ting m GD ng()i GH dng ln ti trn n1m m(Zi
triku# Trong GD 3 ting nn' ting nh' ting TSy dan Eha' ting Ega 3Nu c trn mt
tr1m triku ng()i trn th gii GH dng# Ting Kh." tuy c GD ng()i GH dng &hng ti mt
tr1m triku nh(ng li c 3n l quDc gia ly ting Kh." lm ngn ng\ chUnh th^c#
?amZrun l mt n(c nhP J miNn TSy chSu Khi' ngh< ni n(c ny c trn mt ngh0n th^
ting# Trn th gii th^ ting c GD ng()i GH dng Ut nht l !at' chs c my ng()i ni#
7i c mt th^ ting nhSn to 3 l CuDc t ng\# CuDc t ng\ l mt th^ ting *e tr4 trn
th gii# ?.c n(c trn th gii 3Nu c ng()i *it GH dng#
Th gi3i c 4Gy *` P2an n$o?
nai th &B tr(c ?ng nguyn' thnh 7a $8 c mt t.c gi, l\ hnh gia tn l ntZ*at#
wau &hi 3i chu du J c.c n(c trn th gii' ng 38 nu ln *,y nZi danh thMng ln "h,n
,nh 3(4c tr0nh 3 &hoa hc v v1n ho. c>a ton th c.c v~ng chung quanh *in @a
Trung n,i# Egy nay ng()i ta gi *,y nZi danh thMng ny l 5d,y &T quan th gii6#
5d,y &T quan th gii6 gbm cV
9# vim t` th." ce i ?"V l cng tr0nh &in trtc ce O(a nht trong l@ch GH c>a *,y &T
quan' 38 3(4c ng()i 3)i O(a OSy d`ng tr(c 3Sy &ho,ng F#yy n1m' cho ti nay vjn c2n
g0n gi\ hon h,o#
l# /()n tr<o J da*ilonV 7 mt 3i 3M" *Lng 3t c *Dn tIng' cao lm m-t' trn m%i tIng
c trbng nh\ng hoa cP &T l' nh0n tQ Oa th0 nom c^ nh( l mt v()n hoa 3" tr<o trn
cao# T(Zng truyNn v()n hoa ny l do CuDc v(Zng da*ilon 38 cho OSy d`ng 3 an >i *
/(Zng "hi GDng Oa cD h(Zng#
;# Nn th) n\ thIn rt<miO J }"hdoV Nn th)i ny cao 9ly m-t' rng m m-t' Oung
quanh c 9l] ct tr *Lng 3.# Trn c.c ct 3. ny mang nh\ng h0nh 3iu &hMc th hikn
c.c chuykn thIn thoi
F# T(4ng ThIn Yt J !lym"ia 3gt trong 3Nn th) ThIn Yt trn nti !lym"ia J miNn Eam
ny 7"V T(4ng cao 9m m-t' thSn *Lng g% 3<n' trang G^c *Lng vng' ng voi v 3. qu=#
Tay "h,i c>a ThIn giZ ra *^c t(4ng n\ thIn ?hin thMng' c2n tay tr.i nMm chic gy
t(4ng tr(ng cho quyNn uy c>a m0nh' thIn th.i rt l trang nghim# Tic rLng trong th
*^c t(4ng ny 38 *@ huB hoi#
m# 71ng m nalicacnaO J The Eha vTV Th &B / tr(c ?ng nguyn' quDc v(Zng ?alia
J tiu Gia 38 OSy d`ng &hu l1ng m ny cho v(Zng hu# 71ng m 3(4c d`ng ln *Lng
3. hoa h0nh ch\ nht' "hUa trn c lF h0nh &im t` th."# Trn 3snh c tc t(4ng vua
nalicacnaO ngbi c~ng vi v(Zng hu trn chin Oa# n th &B i/' l1ng m ny 38 *@
huB hoi#
# T(4ng thIn $gt tr)i trn 3,o t J @a Trung n,iV d^c t(4ng ny 38 3(4c G.ng t.c 3
&B nikm G` &ikn 3,o t tho.t &hPi cuc vSy h8m &-o di# T(4ng 3(4c 3tc *Lng 3bng
thau' cao ti ;: m-t' 3gt J cHa h,i c,ng c>a 3,o ny# E1m llF tr(c ?ng nguyn *^c
t(4ng 38 *@ "h. huB trong mt trn 3ng 3t#
]# ?Sy 3n *in J l<cOandria lm trn 3,o KhalaO *n ngoi cHa h,i c,ng l<cOandria
n(c i ?"V cao 9ll m-t# Trn 3snh th." c *^c t(4ng thIn "olon ln# n 3m trn
3snh th." 3Dt mt ngn nn rt ta' chs djn cho tu * 3i li# T(Zng truyNn & li rLng c.c
tu * J c.ch Oa Fy &m c+ng c th trng thy .nh 3n trn 3snh th."# Egn 3n *in ny
c2n 3(4c gi\ cho ti th &B i Gau ?ng nguyn#
Ti Gao d<<thov<n 3(4c tn vinh l 5Ehc Th.nh6h Ya"an
Trn th gii c mt GD nhc G[ 3t ti thnh t`u cao 3Nu c thm mt danh hiku tn
O(ng 3gt tr(c tn m0nh# Trong GD 3o ring mt m0nh nh Gon nhc Xo nei ting
d<<thov<n c 3(4c c.i danh hiku 5Ehc Th.nh6
d<<thov<n tQ nhP 38 GDng trong c,nh *In c~ng' ng "h,i vQa lm vikc &im tiNn vQa hc
t" v nh) 3 mi c 3(4c tri th^c mi v t( t(Jng mi# ?uc GDng gian &he 38 mi gi+a
= chs c>a ng# /0 th trong c.c t.c "hm c>a ng lun lun thy nei ln ch> 3N 3u tranh
chDng li GD "hn#
d<<thov<n &hng *ao gi) chiNu th<o thi 3)i' &hng *ao gi) a dua vi th)i th# Eh) ti
n1ng Out chtng v vi "hm c.ch *t &hut c>a m0nh' ng 38 3(4c tt c, c.c 3bng
nghik" tn &Unh' 3(4c ng()i 3)i &hSm "hc#
E1m 9|9m' ng Fm tuei' hai tai *%ng nhin 3Nu *@ 3ic' nh(ng ng d`a vo nh\ng cD gMng
&in c()ng' d~ cho tai 3ic vjn Gon ra 3(4c nh\ng t.c "hm &ikt Out' trong GD 3 c
*,n 5xiao h(Jng h4" O(ng6 rc+ng gi l *,n xiao h(Jng GD :u#
Eu nh c.c 5th.nh nhSn6 th()ng c trU tuk v "hm c.ch Giu "hm' tho.t tc' th0 trong
c.i danh hiku 5Ehc Th.nh6 c>a d<<thov<n &hng nh\ng chs *ao hm ni dung ni trn'
m li c2n hm = c, "hong c.ch t( t(Jng v th nghikm 3c 3.o#
?htng ta c th t0m trong *,n xiao h(Jng @nh mknh rc+ng gi l *,n xiao h(Jng GD mu
m ngh< thy c.i tSm thanh nh( mt trit nhSn muDn t0m hiu = nghaa chSn chUnh c>a 3)i
GDng con ng()i' c+ng c th d`a vo *,n xiao h(Jng nh h~ng rc+ng c tn l *,n xiao
h(Jng GD ;u 3 ngh< thy nh\ng g0 d<<thov<n ca ng4i v tP l2ng tn &Unh c.c anh h~ng'
cng c th d`a vo *,n xiao h(Jng iNn vin rc+ng c2n 3(4c gi l *,n xiao h(Jng GD
u 3 ngh< thy nh\ng l)i Su ym h(ng vng ti thin nhin c>a ng#
Trong c.c t.c "hm c>a d<<thov<n 38 3tc h4" c.c &he nn c>a ng' d+ng &hU c>a ng'
niNm hoan lc c>a ng v c, n%i *i ai c>a ng# 78nh v`c nghk thut v l8nh v`c t( t(Jng
m ng 3t ti th0 c, th)i *y gi) ljn cho ti ngy nay ch(a c mt ng()i no &h.c v(Zn
ti 3(4c# ? th ni d<<thov<n &hng he thn vi danh hiku 5Ehc Th.nh6 m ng()i ta
tgng cho ng#
Ti sao ni n#3c ahp l$ P2 h#bng cVa nghK th27t %iKn Gnh?
E(c Kh." l qu h(Zng c>a ngnh 3ikn ,nh# Trong hZn mt tr1m n1m tQ ngy ngnh
3ikn ,nh ra 3)i cho 3n nay' nhiNu t.c "hm 3ikn ,nh (u tt 38 ra 3)i J n(c Kh."# ikn
,nh c>a n(c Kh." chim mt v@ trU quan trng trong l@ch GH 3ikn ,nh th gii#
E1m 9|:;' ng()i $[ 3iOZn 3gt mt cSy 3n Gau m,nh "him nh`a 38 ch"' "hng chiu
h0nh ,nh c trn m,nh "him nh`a ln mt tm mn v,i v trn mn v,i hikn ra h0nh ,nh
38 c trn m,nh "him nh`a# Eh(ng 3 chs l nh\ng h0nh tanh# /N Gau m.y quay "him ra
3)i# ?hs trong mt "htt m.y quay ny c th ch" vi trc &hung h0nh v nh( th 38 c
th ghi li qu. tr0nh *in 3ng c>a nhSn vt v G` &ikn# ?~ng vi G` Out hikn c>a m.y
chiu "him' qu. tr0nh *in 3ng ny 38 3(4c "hng chiu mt c.ch linh hot trn mn
v,i#
Th.ng ; n1m 9|:m hai anh <m nh 7uymi< 38 quay 3(4c mt * "him 3ikn ,nh 3Iu tin
trong l@ch GH J thnh "hD 7yon# Egy l| th.ng 9l c~ng n1m y r" chiu *ng 3Iu tin
trn th gii ra 3)i# nm y ng()i ta 38 cH hnh mt l &hai tr(Zng long trng 3 chtc
mQng ngy Ginh nht c>a r" chiu *ng 3Iu tin ny#
nai anh <m nh 7uymi< 3<m * "him 3Iu tin m h quay 3(4c chiu ln cho mi ng()i
O<m# vhi c.c &h.ch O<m thy Out hikn trn mn *c h0nh ,nh nh\ng nhSn vt 3ang hot
3ng th0 mi ng()i vui G(ng nh( 3in v chy 3i *.o tin cho ng()i &h.c *it# nm y
anh <m nh 7uymi< 38 c 3(4c *,n quyNn "h.t minh 3ikn ,nh# /0 th ngy l| th.ng 9l
n1m 9|:m 38 trJ thnh ngy Ginh c>a ngnh 3ikn ,nh#
E1m Gau' nh &[ thut c>a n(c Kh." $ariai quay mt * "him nhan 3N l 5d qu= tc
mt tUch6' th)i gian chiu "him di ti 9m "htt' li c2n vn dng mt GD &[ O,o h0nh ,nh
3gc *ikt nSng cao 3(4c tr0nh 3 nghk thut c>a * "him# TQ 3y vN Gau' 3ikn ,nh J n(c
Kh." c mt tDc 3 "h.t trin nh( *ay' h0nh thnh 3(4c c, mt hk thDng G,n Out 3ikn
,nh# /0 th nu ni rLng n(c Kh." l qu h(Zng c>a 3ikn ,nh th0 3iu 3 hon ton
3tng#
Ti Gao nh 3iu &hMc 3anh tc *^c t(4ng danac &hng c tayh Ya"an
Eh 3iu &hMc ng()i Kh." nei ting ton th gii l 3anh trong GuDt cuc 3)i c>a ng'
38 c 3(4c &ikt t.c 3iu &hMc qu, tht l huy hong# Rng 38 c nh\ng cDng hin tuykt v)i
cho &ho tng nghk thut c>a nhSn loi#
Th> "h." G.ng t.c c>a 3anh ht G^c "hong "ht' 3a dng v c tUnh nghk thut 3c 3.o#
Rng 38 tc *^c t(4ng danac nei ting Ginh 3ng nh( ng()i GDng' t.c 3ng mnh ti
ng()i O<m 3tng l mt *,o vt 3iu &hMc# Eh(ng *^c t(4ng c>a *c thIy v1n hc ny li
&hng c tay' 3 l v0 Gao vyh
nm tc Oong lIn 3Iu' 3anh ht G^c "hn &hJi' gi ngay vi mn 3k c>a m0nh ti' cho
h chim ng(ng *^c t(4ng &B nikm danac m m0nh vQa hon chsnh#
7tc 3anh &-o tm v,i "h> ln *^c t(4ng ra th0 c.c mn 3k c>a ng 3Nu &u ln v0 &inh
ngc# Tr(c mMt h hikn ra mt danac trong chic .o ng> th~ng th0nh' hai tay *Mt ch-o
tr(c ng`c' mMt nh0n thcng vN "hUa tr(c nom c v nh( vQa qua mt 3m cy *Qa vt v,
trn mgt giy# Trong gi) &hMc ny ng 3ang 3(a mMt nh0n c,nh tr)i *0nh minh *n ngoi
cHa Ge v 3ang Guy ngha " > mt t.c "hm &ikt Out mi# $y ng()i mn Ginh c>a
3anh 3Nu *@ chn 3ng tr(c &ikt t.c c>a ng thIy' nh(ng trong 3 c ng()i chs c.i tay
trn *^c t(4ng v Otc 3ng niV
Th(a thIy ThIy tc c.i tay ny truyNn 3t tinh thIn rt giDng' nom c^ nh( tht vy#
iong l)i &h<n ny chcng hN lm cho 3anh c,m thy vQa =' tr.i li ng nhtn vai' trn
mgt l r_ v tht vng GSu GMc# bi 3t nhin' 3anh cIm ly con dao 3iu &hMc nhLm
thcng vo c.nh tay c>a danac 38 ch-m OuDng hai nh.t# ng t.c ny qu, tht 38 lm
cho my mn Ginh c mgt 3) 3jn c, ng()i# 3anh niV
nai c.nh tay ny tuy l hon m[ nh( th no' nh(ng li &hng nLm trong c.i th hon
chsnh c>a *^c t(4ng 3iu &hMc ny# Thi h8y 3 cho n t` ra 3i# $i ng()i cIn "h,i nh
ly rLng trn mt t.c "hm nghk thut chSn chUnh th0 &hng th c mt * "hn no quan
trng hZn c.i th hon chsnh c>a n 3(4c#
?.ch nh0n GSu GMc ny c>a 3anh 38 lm cho c.c mn Ginh c>a ng hiu r_ thm dng
tSm c>a ng thIy# TQ 3y vN Gau *^c t(4ng danac c>a 3anh 3(4c l(u gi\ m8i m8i
trong &hu rQng nghk thut c>a th gii' *n cnh c.c t.c "hm &h.c c>a 3anh nh(V
Eh t( t(Jng' Th)i &T 3bng thau
Ti Gao t(4ng thIn /k E\ ct tay trJ thnh *,o vt him c trn th giih Ya"an
Th.ng hai n1m 9|ly' trn 3,o $ilo c>a n(c ny 7"' mt nng dSn tn l !occaO 3ang
cy rung th0 3o 3(4c d(i 3t ln mt *^c t(4ng tc h0nh mt ng()i "h n\ *@ ct tay#
Cua G` gi.m 3@nh c>a c.c chuyn gia vN &h,o ce' hikn vt v1n ho. ny l mt t.c "hm
nghk thut thuc th)i &T ce ny 7"' 38 c tQ th &B tr(c ?ng nguyn# l t(4ng
c>a n\ thIn t0nh yu /k E\#
/N Gau *^c t(4ng thIn /k E\ ny 3(4c mt ng()i Kh." mua v mang 3i vN KariG# Eg()i
mua *^c t(4ng ny 38 3<m n hin cho vua n(c Kh." l 7ui i/# nbi *y gi) quDc
v(Zng 7ui i/ nh0n *^c t(4ng mt mt c.nh tay ny' c,m thy rLng n ch(a 3> hon
m[' cho nn quyt 3@nh m)i c.c nh 3iu &hMc ti 3 lm th no cho thIn .i t0nh /k E\
c 3> c, hai tay#
Tuy nhin *t &T nh 3iu &hMc no' d~ Guy ngha n.t c 3n th no' thit & ra nh\ng
c.nh tay c 3> t( th nh( th no' nh(ng vQa lM" hai c.i tay tc thm vo *^c t(4ng th0
cuDi c~ng vjn &hng th no lm cho ng()i ta vQa =# Tr.i li c^ to ra c,m t(Jng nh( vf
thm chSn' gSy ten hi cho m[ c,m nghk thut c>a t.c "hm 3iu &hMc#
wau &hi *^c t(4ng thIn /k E\ ct tay 3(4c trin lm cng &hai J KariG' n t(4ng tht l
chn 3ng' mi ng()i 3Nu &inh ngc' ca ng4i tQng 3()ng n-t tinh O,o v v 3" tuykt
trIn c>a ton *^c t(4ng#
Egy nay *^c t(4ng 3iu &hMc ny 3(4c coi l vt *.u v gi. him c trn 3)i' v 3(4c
3 trong vikn *,o tng 7uvrZ ti th> 3 KariG c>a n(c Kh."#
?.c "hin *,n c>a *^c t(4ng thIn /k E\ c+ng 3(4c "he *in trn &hM" th gii' thSm
nh" vo hng vn gia 30nh v 3(4c coi nh( vt t(4ng tr(ng cho c.i 3"#
Trung CuDc c+ng c mt t.c "hm nghk thut t(Zng t` nh( *^c t(4ng ni trn c>a
ThIn .i t0nh /k E\# Trong vikn *,o tng tsnh Thim TSy c 9 *^c t(4ng db T.t# vhi
&hai qut d(i 3t ln th0 3Iu' tay' chSn 3Nu 38 gjy 3^t' Oong d,i la r> tQ trn vai OuDng
v c.c n" lc c>a chic v.y tun ch,y nom c^ nh( n(c m~a OuSn# ?.c n" da th@t' c.c
3()ng n-t c>a ton thSn 3" 3n n%i ng()i ta ngha rLng *^c t(4ng 3^ng c>a v@ db T.t
ny trn trN c, mt G^c GDng thanh OuSn#
5/ 3" tn &huyt6 trn *^c t(4ng 3iu &hMc ce 3i ny' d~ &hng c hai tay' Gong vjn
lm cho ng()i ta c th thng qua c.c "hIn c2n li c>a cZ th t(Jng t(4ng 3(4c v 3"
tuykt v)i c>a ton thSn nhSn vt 3(4c 3iu &hMc# d^c t(4ng 5thIn /k E\6 Trung CuDc
ny hon ton c th Go G.nh vi *,o vt 3iu &hMc ti /ikn *,o tng 7uvrZ J th> 3 KariG
c>a n(c Kh."#
Ti sao con %#ng thng th#bng c %i %#[c gIi l$ 9+on %#ng tb lZa:?
Y(i triNu nh n.n' Trung CuDc 38 mJ 3(4c mt con 3()ng thng th(Zng *un *.n c
&hJi 3im l Th> 3 Tr()ng n th)i *y gi) rnay l TSy nu v vMt ngang qua 3i lc
chSu X' chy thcng ti @a Trung n,i rbi v(4t *in' 3t ti 3im cuDi c~ng l thnh 7a
$8# Thng qua con 3()ng thng th(Zng &-o di hZn *,y ngn &ilm<t' lin &t *a lc
3@a chSu X' chSu Khi v chSu Wu' dSn tc n.n 38 chuyn ti ton th gii nNn &[ thut
nng nghik"' th> cng nghik" tin tin' *ao gbm c, *Dn "h.t minh ln c>a Trung CuDc#
Eg(4c li nhiNu G,n vt v v1n ho. 3c 3.o c>a "h(Zng TSy nh( G( tH' lc 3' nho' d(a
chut' c, 3n Kht gi.o c>a n ' hi ho c>a ny 7" c+ng 3(4c truyNn nh" vo
Trung CuDc# ENn &inh t v v1n ho. c>a hai miNn ng TSy' nh) c ?on 3()ng thng
th(Zng ny 38 3(4c giao l(u' 3<m li ,nh h(Jng rt ln cho G` "h.t trin c>a nNn v1n
minh th gii#
Trn con 3()ng *un *.n ny' hDi *y gi) th^ hng 3(4c trJ 3i nhiNu nht l tZ la' mt
3gc G,n c>a Trung CuDc# /0 th con 3()ng ny 38 3(4c gi l 5?on 3()ng tZ la6# Egh<
ni &hi mt v@ hong 3 7a $8 lIn 3Iu tin mgc * quIn .o *Lng tZ la do Trung CuDc
G,n Out 3 3i O<m h.t 38 gSy chn 3ng c, &inh thnh 7a $8#
E1m 9;: tr(c ?ng nguyn' Tr(Zng vhin Out "h.t 3i TSy /`c' nh(ng chcng *ao lSu
ng *@ quSn nung E *Mt# wau 99 n1m *@ giam gi\' ng trDn tho.t v 3n n1m 9l tr(c
?ng nguyn th0 trJ vN 3(4c Tr()ng n# Y(i G` chs 3o c>a quSn nung E' &hDng ch
3(4c &hu v`c n TSy thng ti TSy /`c# E1m 99: tr(c ?ng nguyn' mt lIn n\a n.n
/+ li Gai Tr(Zng vhin 3i G^ TSy /`c# Rng ti tr(c R Tn rEay thuc v~ng Gng
q 7 v hb q TMc li Gai "h G^ 3n c.c n(c i Eguykt Th@' n T^c rnay l ranu'
Cuyn c rn th)i ceu# wau 3 3n n1m 99m tr(c ?ng nguyn th0 trJ vN Tr()ng
n#
Yo nh\ng hn ch c>a 3iNu &ikn l@ch GH' G^ thIn n.n ch(a th th<o ?on 3()ng thng
th(Zng ny m ti 3(4c 3 quDc 7a $8 c>a "h(Zng TSy# Eu &hng' th<o l)i c.c GH gia'
l@ch GH c>a th gii Gf "h,i vit li#
Ti sao n !" Tr#ng Th$nh *hng %#[c %#a v$o 9@Gy *` P2an th
gi3i:?
/n 7= Tr()ng Thnh l mt cng tr0nh &in trtc va 3i ce O(a nht trn th gii# Eom
n nh( mt con rbng &heng lb uDn &htc tQ trn OuDng' &-o di lin min ti #]yy &m#
?~ng vi &im t` th." i ?"' /n 7= Tr()ng Thnh 3(4c coi l hai &T tUch c tUnh cht
tiu *iu nht trn Tr.i 3t ny# Tuy nhin tn c>a &im t` th." i ?" th0 3(4c 3gt ln
hng 3Iu c>a 5d,y &T quan th gii6' c2n /n 7= Tr()ng Thnh J Trung CuDc li *@ gt
ra ngoi *,y &T quan y# l Gao vyh
5d,y &T quan th gii6 gbm cV vim t` th." c>a i ?"' v()n tr<o da*ilon' l1ng m
nalicanaO J The Eha vT' t(4ng ThIn YZt trn nti !lym"ia J ny 7"' 3Nn th) thIn
rtmiO J }"h<doz' ngn 3n thIn KhalaO J i ?"' *^c t(4ng tc h0nh thIn "olon J
3,o t#
5d,y &T quan th gii6 ny 38 3(4c nh thZ ntZ*at nu ln trong th &B tr(c ?ng
nguyn# nbi y nh thZ ny GDng ti thnh iidon J Kh<niOi trn *) *in "hUa ng c>a
@a Trung n,i' m trong th)i &T y th0 c2n ch(a &hai thng con 3()ng tZ la tQ Trung
CuDc Gang ti *) *in "hUa ng @a Trung n,i# /0 th nh thZ ni trn c2n ch(a 3(4c
*it rLng J "h(Zng ng c mt to Tr()ng Thnh h~ng va# dJi vy ng 38 &hng 3(a
to Tr()ng Thnh y vo mt trong 5d,y &T quan th gii6 v 3 l 3iNu c th hiu
3(4c#
?ho ti th)i &T cn 3i' c.ch ni vN 5d,y &T quan th gii6 li c nh\ng ni dung &h.c#
nikn nay' 5d,y &T quan th gii6 m ng()i ta ni chs cV u tr()ng ce h0nh tr2n J
thnh 7a $8 n(c talia' 3n *in KhalaO J l<cOandria n(c i ?"' /n 7= Tr()ng
Thnh J Trung CuDc' c.c cng tr0nh &in trtc *Lng 3. O" h0nh v2ng tr2n trn *in i(
vhSn J n(c nh' ngn th." nghing KiOa J talia' Th." 7(u 7y J Eam vinh Trung
CuDc' Eh th) i"hi J Otam*un The Eha vT#
Ti sao trong ting Dh7t li c nhiB2 ch6 5n %n nh# th?
Eht d,n l mt n(c l.ng giNng c>a Trung CuDc' trong th)i ce 3i n(c ny 38 c nhiNu
mDi quan hk trao 3ei vi Trung CuDc#
Y(i triNu nh T~y v nh ()ng' nNn &inh t c>a Trung CuDc "hbn vinh' v1n ho. "h.t
trin h(ng th@nh# Eht d,n tr(c Gau 38 cH 3i m()i *a nhm 5vhin ()ng w^6 rG^ gi,
"h.i 3n nh ()ngu ti triNu 30nh nh ()ng 3 hc t"' nhm 3ng nht ln ti hZn
G.u tr1m ng()i# $t GD & 3c G.ch v ho th(4ng Eht d,n ~n ~n &-o 3n th> 3 nh
()ng v Tr()ng n 3 hc t" c.c loi &in th^c v1n ho. c~ng c.c G.ch &inh 3in c>a
3o Kht# wau &hi hc t" thnh cng' mt GD ng()i c2n J li TriNu 30nh nh ()ng 3
lm quan' nh(ng "hIn ln 38 vN n(c rbi tUch c`c truyNn *. v1n ho. c>a triNu 3i nh
()ng#
?, 3n Thin hong c>a n(c Eht th)i *y gi) c+ng m)i nh\ng danh G( Gang *n y 3
c th hc t" v1n ho. c>a nh ()ng' 3bng th)i Thin hong c+ng *e nhikm mt GD l(u
hc Ginh tQ triNu nh ()ng trJ vN trao cho h tr.ch nhikm m "hPng th<o c.c ch 3
chUnh tr@' &inh t' v1n ho. c>a nh ()ng 3 tin hnh c,i c.ch trong n(c# ?huykn ny
3(4c l@ch GH ghi li vi c.i tn l 5i ho. c.ch tSn6#
Eh\ng ng()i c hc c>a Eht d,n ti l(u hc ti triNu 30nh nh ()ng 38 tinh thng v1n
ho. Trung CuDc' h GH dng th ch\ th,o v nh\ng * c>a ch\ n.n nhLm G.ng to ra
mt th^ v1n t` 3 vit ting Eht gi l 5*inh gi, danh6 rvata&anau v 5"hin gi, danh6
rniraganau# Trong GD c.c ch\ ny c nh\ng ch\ n.n 3(4c hon ton 3 nguyn' chs c
c.ch 3c *@ 3ei &h.c m thi#
Trong th)i &T cn 3i' Eht d,n ti" thu &inh nghikm tin tin c>a c.c quDc gia "h.t trin
J "h(Zng TSy 3 tin hnh c,i c.ch' nh) 3 h "h.t trin rt nhanh vN v1n ho. v 38 v(4t
Trung CuDc#
TQ cuDi th &B ii' mt GD "hIn tH trU th^c J Trung CuDc li &-o nhau Gang Eht 3 hc
t" &inh t' v v1n ho. c>a Eht d,n# /0 trong ngn ng\ Eht d,n c nhiNu ch\ n.n' cho
nn &hi Out d(Zng nh\ng ng()i ny &hng "h,i hc ng\ v1n t` m vjn nhanh chng
thUch nghi 3(4c# ?hcng hn nh( vhang n\u /i' 7(Zng vh,i wiu' hai v@ ny vQa ti 3t
Eht 38 c th 3Di thoi giao l(u ngay vi nh\ng ng()i c hc J Eht d,n' tt c, 3Nu
d`a vo ,nh h(Jng c>a truyNn thDng v1n ho. Trung CuDc vi Eht d,n#
Ti sao m't s- *c lZc cao nh_t trn th gi3i %#[c gIi l$ 9Kc lZc th gi3i
/2inFss:?
xuin<GG vDn l tn mt O(Jng lm r(4u# i(Jng ny 38 c ti hZn lyy n1m l@ch GH# E
vDn G,n Out mt th^ r(4u gi l r(4u xuin<GG# 57m r(4u6 v 5nht th gii6 tt nhin
l hai chuykn hon ton &h.c nhau' nh(ng 38 c mt cZ hi ngju nhin lm cho hai 3iNu
ny c th gMn * vi nhau#
E1m 9:m9 vin qu,n l= O(Jng ny tn l Ki"hSy' trong &hi 3i G1n *%ng nhin n,y ra mt
= ngha mi lV con chim c mu lng ng vng "h,i ch1ng l loi chim *ay nhanh nht
chSu Wuh Rng ta *n t0m hPi tt c, c.c cZ quan t( vn' lc li rt nhiNu t( liku G.ch vJ'
nh(ng cuDi c~ng c+ng chcng c ai tr, l)i 3(4c cho ng ta cSu hPi ny#
/0 th ng ta mi *Mt 3Iu *in Gon mt cuDn G.ch chuyn mn tr, l)i nh\ng cSu hPi 3i
loi nh( th c>a tt c, mi ng()i# Ki"hSy thu th" c.c t( liku vN vn 3N ny' 3bng th)i
c~ng vi mt ng()i anh <m l $aiaot h4" t.c thnh l" mt cZ quan chuyn mn thu
th" ti liku vN nh\ng g0 5nht trn th gii6#
E1m 9:mm 38 Out *,n cuDn G.ch ln vN c.c &B lc th gii xuin<GG# ?hs trong *a th.ng'
G.ch 38 *.n ht &hng c2n cuDn no v trJ thnh mt trong c.c cuDn G.ch 3(4c &h.ch
hng tranh c("#
/N Gau *an *in t" c>a cuDn G.ch ny n1m no c+ng "h,i *P rt nhiNu th)i gian 3 thm
tra' "hSn tUch' GHa ch\a c.c ti liku c lin quan 3 Out *,n mt cuDn G.ch mi# n 3Iu
nh\ng n1m :y th &B ii' cuDn G.ch vN &B lc th gii xuin<GG 38 3(4c d@ch thnh hng
chc th^ ting# Teng GD l(4ng "h.t hnh ln ti vi chc triku *,n#
Tt c, nh\ng c.i g0 5nht th gii6 3Nu 3(4c ghi li trong * G.ch vN &B lc th gii
xuin<GG' *ao qu.t 3> c.c mgt trong th gii t` nhin v th gii con ng()i' ln th0 3n v+
tr v c.c thin th' nhP th0 cho 3n c.c loi cn tr~ng' cP hoa' t,o' nm Eh) c nh\ng
ch> tr(Zng l 5tht v@6 v 5mi l6' n 3(4c 3c gi, J tt c, c.c n(c ht G^c hoan
nghnh' v 3(4c coi l 5th( vikn nh\ng c.i nht th gii6# /0 th tt c, c.c &B lc nht
th gii 3(4c thu th" vo trong G.ch ny 3Nu 3(4c ng()i ta gi l 5&B lc xuin<GG6#
Th# viKn th gi3i l3n nh_t th gi3i ? %12?
Th( vikn CuDc hi $[ l th( vikn ln nht th gii# E 3(4c OSy d`ng J th> 3
{aGhington ti mt nZi tao nh8' "hong c,nh rt 3"# Th( vikn ny 3(4c G.ng l" n1m
9|yy# wau 3 n hai lIn *@ 3Dt ch.y trong chin tranh rbi 3n 9||| li 3(4c OSy d`ng li
v chUn n1m Gau cng tr0nh mi 3(4c hon thnh#
Th( vikn CuDc hi $[ l mt cng tr0nh &in trtc cao n1m tIng J trn mt h0nh vung
dikn tUch ti ; vn ml# Trung tSm c>a h0nh vung y l mt "h2ng 3c c`c to h0nh *.t
gi.c' 3> ch% cho lmy ng()i 3c' *Dn chung quanh chia lm "h2ng 3c cho ngh@ vikn'
"h2ng 3c *.o' "h2ng hi ho v "h2ng 3c cho ng()i m~# Teng GD ch% ngbi l 9myy
ch%#
n n1m 9:;: J "hUa ng th( vikn chUnh li OSy d`ng mt th( vikn "h G.u tIng# Egoi
&ho G.ch c th tng tr\ 9y triku cuDn' c2n c "h2ng 3c' "h2ng mc lc
wD G.ch m Th( vikn CuDc hi $[ l(u tr\ th0 ht G^c "hong "ht' GD l(4ng c trn t.m
m(Zi triku G.ch' h0nh vf v c.c th^ t( liku' hZn ;; triku *,n th,o c>a danh nhSn# Ti 3Sy
c c, *i din v1n nhn th^c c>a {aGhington' v@ Teng thDng th^ nht c>a n(c $[ v
nh\ng *i din thuyt &hi tranh cH c>a Teng thDng $[ qua c.c &ho.#
? nh\ng cuDn G.ch ce Out *,n tr(c th &B i/# 7i c nh\ng t( liku hi ho hikn 3i
3Iy 3> nht c>a n(c $[' nh\ng cun *1ng thu gn nh\ng t( liku ghi Sm' nh\ng *,n
nhc' nh\ng "him 3ikn ,nh v nh\ng G.ch in cho ng()i m~' c+ng nh( nh\ng G.ch c Sm
thanh#
Eu nh( 3<m c.c gi. G.ch trong th( vikn O" lin ti" vi nhau th0 Gf c chiNu di hZn
myy &m# Th( vikn CuDc hi $[ d~ng "h(Zng "h." qu,n l= hikn 3i# xi\a th( vikn chUnh'
th( vikn "h v to nh ln c>a CuDc hi 3Nu c nh\ng "h(Zng tikn cZ gii 3 3(a G.ch
3i' chs cIn Fm giSy l G.ch c th 3(4c 3(a ti tay 3c gi,# TUnh trung *0nh c^ 9y giSy li
c mt cuDn G.ch hay mt *,n t( liku 3(4c 3(a ti to nh ln c>a th( vin v c^ &ho,ng
hai giSy li c mt cuDn G.ch 3(4c nh" vo &ho c>a th( vikn tQ trn th gii#
Ti sao giGi th#?ng Do4Fl tr? th$nh giGi th#?ng cao P2" nh_t trn th
gi3i?
xi,i th(Jng Eo*<l 38 3(4c 3gt ra th<o di chtc v vi di G,n c>a nh ho. hc ng()i Thup
in tn l Eo*<l# TQ &hi gi,i ny 3(4c trao vo 3Iu n1m 9:y9' *ao gi) n c+ng 3(4c
coi l gi,i th(Jng 3<m li vinh d` cao nht cho c.c nh &hoa hc trn th gii# xi,i
Eo*<l c th trJ thnh gi,i th(Jng 3<m li vinh d` cao nht trn th gii ch> yu l do
my nguyn nhSn chUnh Gau 3SyV
Iu tin l mn tiNn c>a gi,i th(Jng ny nLm J m^c cao nht 3(4c c" 3@nh &T' tUnh
trong GD c.c gi,i th(Jng vN hc thut v ho *0nh# ?.c mn tiNn th(Jng ny 3(4c ly ra
trong mt "hIn di G,n c>a Eo*<l# Yi G,n ny gbm &ho,ng chUn triku hai tr1m ngh0n 3 la#
$%i n1m ly ra &ho,ng hai m(Zi vn 3 la tiNn l8i 3 d~ng lm "hIn ln#
nai l c.c gi,i Eo*<l 3(4c chia ra lm n1m hng mc vt l=' ho. hc' Ginh hc hay y
hc' v1n hc v G` nghik" ho *0nh' 3Nu d~ng 3 th(Jng cho c.c nhSn vt c cDng hin
cao nht trong n1m y vN c.c lanh v`c ni trn#
Yanh G.ch c.c nhSn vt 3(4c th(Jng "h,i thng qua c.c chuyn gia vN c.c * mn thuc
vikn &hoa hc nong gia Thup in# /ikn nghin c^u ?alalinOca Thup in' /ikn /1n
hc Thup in v CuDc hi Ea Ay O.c 3@nh' Gau &hi G(u tIm rt nhiNu t( liku v cSn
nhMc nhiNu lIn# Trong gIn mt tr1m n1m nay' Gau &hi gi,i Eo*<l 38 3(4c 3gt ra' mt GD
3(4c gi,i th`c 38 c nh\ng cDng hin va 3i v 3c 3.o 3Di vi nhan loi trong lanh v`c
c>a m0nh#
?hcng hn' n1m 9:y9' Zngh<n l ng()i 3Iu tin 3(4c gi,i vN vt l= 38 "h.t hikn quang
tuyn i l nh\ng tia git" cho c th nh0n Ouyn c.c vt v cho 3n nay vjn c2n 3(4c
^ng dng rng r8i trong c, y hc v &hoa hc#
7i nh( * Cuyri 3(4c gi,i ho *0nh n1m 9:99 38 "h.t hikn nguyn tD ho. hc c tUnh
"hng O a3iom
7i nh( gi,i th(Jng v1n hc n1m 9:F 3(4c dnh cho t.c gi, ng()i Kh." wactrZ# ?.c
G.ng t.c c>a ng c t( t(Jng "hong "ht trn ng" tinh thIn t` do v 3i t0m chSn l=' c
,nh h(Jng rt GSu Oa 3n th)i 3i c>a chtng ta#
Eg()i trn th gii ngy cng thQa nhn uy tUn' tUnh &hoa hc v nghim ttc c>a gi,i
Eo*<l# /0 th gi,i Eo*<l 38 trJ thnh 3iNu t(4ng tr(ng cho vinh d` tDi cao v c+ng l
3iNu &hUch l tDi cao 3Di vi ng()i thnh cng#
Ti sao li nGy sinh c2'c *hVng hoGng tn lSa ? +2d4a?
?u*a l mt 3,o quDc nLm trn v@nh ?ari*' nLm vo &ho,ng gi\a dMc $[ v Eam
$[' c.ch *ang lorida c>a $[ chs vi chc h,i l=# EZi 3Sy rQng v ti nguyn &ho.ng
G,n rt "hong "ht' nei ting nht l ngnh mUa 3()ng#
E1m 9:m: Gau &hi c.ch mng ?u*a thnh cng' ?aOtZr tin hnh OSy d`ng ch> nghaa
O8 hi' giao 3t cho nng dSn' quDc h\u ho. c.c OU nghik" m vDn da tr(c 3Sy l c>a c.c
nh t( *,n $[# Tr(c G` 3< do tr, 3+a vN &inh t c>a $[' $[ tuyn *D cm nh" 3()ng
c>a ?u*a# ?u*a 38 t0m 3n G` git" 3 vN vikn tr4 &inh t c>a 7in i#
wau thMng l4i c>a ?u*a J v@nh ?on 74n# ?u*a lo ngi $[ Gf c hnh 3ng vi quy m
ln hZn nn 38 3N ngh@ 7in i h% tr4 v git" 3 vN quSn G`# 7in i 3bng = git" 3 v
*U mt d~ng hai tIu vn t,i 3(a tn lHa chin l(4c Gang ?u*a#
Egy 9F th.ng 9y n1m 9:l' m.y *ay trinh G.t Al c>a $[ 38 ch" 3(4c h0nh ,nh c.c
c1n c^ tn lHa chin l(4c c>a 7in i ti ?u*a# Eh trMng nhn 3@nhV tn lHa c>a 7in
i 3gt ti ?u*a c th "hng c~ng mt ltc Fy 3Iu 3n ht nhSn# ?hs cIn Gau l ; "htt'
nhiNu mc tiu trn n(c $[ Gf *@ tn cng# wau nhiNu lIn 3Mn 3o cSn nhMc t0m 3Di G.ch
tDt nht' cuDi c~ng v<nnZ3i 38 O.c 3@nh "h(Zng .n &h, thi#
?hiNu ngy ll th.ng 9y' v<nnZ3i tuyn *D trn truyNn h0nh n(c $[ rLngV 5$[ tin
hnh "hong to, ?u*a *Lng 3()ng *in# dt c^ tu thuyNn no 3i qua v2ng "hong to, 3Nu
*@ tiu dikt6# bng th)i $[ cH 9|y chin hm *ao vSy chgt ?u*a' ngoi ra c2n c
lmy#yyy * *inh' :m#yyy quSn lUnh thuB 3.nh * v lUnh d~ Gn Gng tn cng ?u*a#
7in i tuyn *D Gn Gng chin 3u v Gf *Mn ch0m *t c^ chic tu no c>a $[ muDn
ng1n c,n tu c>a 7in i' ti" th<o l lm chic tIu *un hnh quSn 3i vN h(ng ?u*a#
vho,ng tr(a ngy lF' 3i tu *un c>a 7in i 3i ti tuyn "hong to, c>a $[# Eguy cZ
*~ng ne chin tranh c th O,y ra#
Th)i gian tri 3i tQng "htt' tQng "htt mt# 9y gi) G.ng 3tng' c.c tu chin hm v tu
ngIm c>a $[ Gn Gng nh, 3n# n 9y gi) ;l "htt' mt * "hn tu *un c>a 7in i
ch\ng li &hng 3i ti" v quay 3Iu trJ li' c2n my chic Gau &hi quSn $[ ln &im tra
O.c nhn &hng chJ v+ &hU tn cng' cho "h-" qua tuyn "hong to,# Egy hm Gau vhZ
rutO" gHi cho v<nnZ3i mt *^c th( 3N ngh@V 5?hs cIn $[ 3,m *,o &hng tn cng
?u*a' 7in i Gf rtt ht tn lHa ra &hPi l8nh the ?u*a# bng th)i yu cIu $[ rtt ht
tn lHa 3gt ti The Eha vT6#
wau 9; ngy &h>ng hong tn lHa J ?u*a' cuDi c~ng 7in i c+ng 3bng = rtt ht tn lHa
&hPi ?u*a# 7in i 38 3(a tu vo rtt ht tn lHa 3i d(i G` gi.m G.t c>a quSn $[#
Egy ly th.ng 99' $[ tuyn *D gi,i to, ?u*a#
Ti sao li (ien ra c2'c chin tranh Dga d Th?
E(c Ega l mt n(c i lc' 3n th &B i/' mgt "hUa TSy v "hUa Eam mi c
3()ng ra *in# wa hong n(c Ega muDn chim 3(4c lDi ra *in 3 ginh quyNn &im
Go.t trn *in# n 3@nh & hochV mt l TSy tin' ginh lDi ra *in ar' thng *in
n(c Ega vi i TSy Y(Zngo hai l OuDng "hUa Eam' chim ly lDi ra nMc n,i' &im
Go.t <o *in nMc n,i 3 nm 3i Ega c th 3i vN "hU TSy vo @a Trung n,i#
chim lDi ra nMc n,i' n(c Ega 38 tuyn chin vi The Rttman nhiNu lIn# E1m
9];m 9];:' n(c Ega 3.nh chim Out hai *n lin ti" 3.nh nhau' quSn The *@ thua
liNn nhiNu trn "h,i &= vi Ega c.c ho (c ch@u 3 cho Ega chim cHa Gng ng v
c.c v~ng ?a"cadZ v<n *in nMc n,i#
quDc Rttman The Eha vT oai "hong mt th)i trong l@ch GH nh(ng 3n cuDi th &B
i/ lSm vo &h>ng ho,ng nghim trng# quDc Ouyn ; chSu lc Wu' X' Khi ny trJ
thnh cht cQu 3 ng()i ta OSu O-# ?.c n(c mnh J chSu Wu 3Nu *it r_' ai chim 3(4c
5di G,n6 c>a The Eha vT ng()i 3 Gf ginh 3(4c (u th tuykt 3Di# dJi vy Ega' nh'
Kh." 3Nu lao vo cuc 3u quyt likt#
Eh\ng n1m Fy c>a th &B ii' mt trn "hong *a nei ln tQ 5Th.nh 3@a6 xiruOal<m#
thnh <ruGal<m ny c rt nhiNu Th.nh 3ikn' xi.o 3()ng v c.c g.c chung to ln c>a
3o ?Z Dc# EMm 3(4c vt tin ny l nMm 3(4c chic ch0a &ho. vng c2n 3(4c gi l
5ch0a &ho. l1ng tm c>a Th(4ng 36' c nghaa l c quyNn l4i tDi th(4ng 3Di vi c.c tUn
3b ?Z 3Dc gi.o Rttman# /o th &B i/' chic ch0a &ho. ny nLm trong tay gi.o hi
chUnh thDng "h(Zng ng' do 3 n(c Ega c+ng thuc gi.o hi chUnh thDng "h(Zng
ng 38 chim 3(4c (u th# Eh(ng vo n1m 9|my' /ua Kh." l 7uy dna"ac 38 3N
c" 3n chuykn ny' cho rLng "h,i 3 cho gi.o hi Thin chta nMm gi\ chic ch0a &ho.
3' v0 vy 3t *Lng 38 nei "hong *a# /ua The Eha vT "3un $aich<t vjn m ^c v0 *@
Ega chim 3t' ng 3@nh nh) th l`c c>a nh' Kh." 3 ginh li 3t 3ai *@ mt# Yo 3
quyt tSm ng, vN "hUa nh' Kh." v trao ch0a &ho. cho gi.o hi Thin chta#
wa hong Eicla 3(4c tin 38 v c~ng t^c gin# ?hcng *ao lSu' quSn Ega 38 c mgt J
ngay ng(ng cHa The Eha vT' dn m()i l1m vn quSn J t( th tn cng# nai n(c nh'
Kh." c+ng vi 3(a hm 3i vo *in gi# Egy ;]9|m;' quSn Ega 3t nhin v(4t
Gng tn cng n(c The# Th.ng m()i n1m 3 quSn The c+ng tuyn chin vi quSn Ega#
?hin tranh 3bng th)i ne ra trn Gng ng v<n nMc n,i v ?a"cadZ# Th.ng 99' ti *)
Eam nMc n,i thuc "hUa dMc The Eha vT' quSn The thua to# Thy t0nh h0nh nguy ng"'
hm 3i c>a nh' Kh." "h,i lao vo ngay nMc n,i# Th.ng ; n1m 9|mF' nh v Kh."
chUnh th^c tuyn chin vi Ega# ?uc chin tranh Ega The din *in thnh 3i chin
chSu Wu# CuSn Ega *uc "h,i lui &hPi *.n 3,o danc1ng# ?hin tranh Ega The 3.nh
rbi li ngQng' ngQng rbi li 3.nh &-o di hZn 9|y n1m# ?uDi c~ng Ega chim 3(4c lDi ra
nMc n,i' th`c hikn 3(4c = 3b *nh tr(ng#
Ti sao /io ho$ng !a WJ c Th7p tY P21n?
$~a OuSn n1m 9y:m' xi.o hong 7a $8 triku t" mt ni ngh@ xi.o hi' th0 c G^ gi,
c>a ng 7a $8 3n Oin gg" 3(a tin &hn c" c>a nong 3 7a $8 lOiut k nh@'
cIu mong xi.o hong ra quSn c^u vikn' th.nh 3@a xiraOal<m r<ruGal<mu *@ c.c gi.o
3b Olam rOlamu chim mt rbi#
xi.o nong Ayc*anh 3k nh@ vDn 38 muDn "h.t trin th l`c Gang "h(Zng ng tQ lSu'
l" t^c 3bng = ch" nhn 3N ngh@ cH *inh Gang git" ng 7a $8#
n th.ng 99' Ayc*anh triku t" i hi 3ng vin Th" tQ quSn 3ng chinh# xi.o
hong &u gi c.c gi.o 3b tQ mi nZi &-o 3nV 5Th(4ng 3 yu cIu chtng ta gi,i c^u anh
<m ?Z 3Dc c>a chtng ta J "h(Zng ng' ginh li th.nh 3@a xiraOal<m' J "h(Zng
ng c v vn vng *c
Yin v1n c>a Ayn*anh 38 &Uch 3ng t0nh c,m tn gi.o cubng nhikt c>a gi.o dSn#
wau hi ngh@' h tranh nhau ly gi. ch\ th" *Lng v,i 3P &hSu vo trang "hc c>a m0nh
3 *iu tr(ng l Th" t` quSn# xi.o hong 3@nh ngy 9m|9y: l ngy Out chinh' ly
?ngOtangtin" lm nZi t" &t# TQ 3 *Mt 3Iu mt cuc th" t` chinh vN "h(Zng
ng &-o di 3n hai tr1m n1m# /0 3o Olam ly *iu t(4ng l tr1ng l(i liNm nn cuc
chin tranh ny c2n gi l 5?uc chin gi\a th" t` v l(i liNm6#
Trong th" t` quSn vQa c nh\ng gi.o Ga trung thnh' vQa c c, *n l(u manh# ? ng()i
chin 3u v0 ?hta' c & cIu mong G` c(" *c vZ v-t v~ng 3t *@ chinh "hc' c nh\ng
ng()i mong rLng qua cuc ng chinh' Gf rHa Gch 3(4c ti l%i#
$~a OuSn n1m 9y:' mt c.nh Th" t` quSn do c.c nng dSn Kh."' ^c h4" thnh'
&ho,ng mt vn ng()i' do G` &Uch 3ng tn gi.o vi v8 3n Tiu X 3.nh trn 3Iu tin#
Eh\ng con ng()i 3.ng th(Zng ny vQa thiu v+ &hU' li &hng c &in th^c quSn G`' &t
qu, 38 *@ quSn The Eha vT 3.nh cho tan t.c#
7In tht *i ny &hng lm ngui 3i *Iu m.u cubng nhikt chin tranh# $~a OuSn n1m
Gau' mt c.nh quSn Th" t` quSn &ho,ng ; vn ng()i do c.c ?hta "hong &in Kh."'
^c' chs huy 38 chia lm nhiNu 3()ng tin vo ?ngOtantin"# Th.ng n1m 9y::'
Th" t` quSn *ao vSy xiruOal<m#
Egy 9m]' Gau mt hbi h%n chin' thnh xiruOal<m 38 *@ chim v 38 *@ tMm trong
m.u# Th" t` quSn tr, th~' tn G.t &hng th(Zng tic# ThSy ng()i ngen ngang' m.u ch,y
thnh Gng# nZn mt vn ng()i vo t@ nn trong 3Nn th) Rma *@ git ht' h 3Nu l
nh\ng ng()i gi' "h n\ v tr <m#
Th" t` quSn ly xiruOal<m r<ruGal<mu lm th> 3' OSy d`ng nn /(Zng quDc xi
ruOal<m# ?ng t(c x3Zroa 3Z duing rxod<roy d< duoiAonu' ng()i Kh." 3(4c
3(a ln lm vua# Egoi ra' ng()i ta c2n l" nn ?ng quDc ntit' d. quDc 3<tOa v
d. quDc Tri"li' vN danh nghaa *a n(c ny 3Nu "h thuc vo /(Zng quDc xiruOa
l<m# Eh(ng cuc chin gi\a ?h\ th" 3P v 7(i liNm vjn ch(a &t thtc#
xi.o dSn Olam chim li xiruOal<m v c.c th@ thnh &h.c# Th" t` quSn muDn
chim li nh\ng "hIn 3t 38 mt# E1m 9ly;' Th" t` quSn ng chinh mt lIn n\a'
nh(ng lIn ny h 3.nh c(" th> 3 ng 7a $8' ?ngOtantin"' git hi chUnh nh\ng
ng()i anh <m ?Z Dc c>a h# TQ 3 G` cubng nhikt ng chinh c>a Th" t` quSn mi
chm d^t#
Th" t` quSn ng chinh tt c, | l(4t# xi.o hong c+ng muDn te ch^c lIn th^ :' nh(ng
&hng c2n ai ngh< th<o n\a# n1m 9l:9' i ?" thu hbi nDt c>a Th" t` quSn c^ 3im
cuDi c~ng' thnh cco' 3.nh du G` tht *i hon ton c>a Th" t` quSn#
/i_y v$ nghB in %#[c pht minh nh# th n$o?
Th)i ce 3i' tr(c &hi "h.t hikn ra giy v nghN in' te tin chtng ta 38 "h,i d~ng nh\ng
thanh tr<' thanh g% 3 ghi ch-" li v truyNn *. v1n ho. tri th^c cho mi ng()i#
/o th)i TSy n.n' Trung CuDc 38 *Mt 3Iu "h.t minh ra giy# /0 "h(Zng "h." G,n Out
c2n th GZ' giy hbi 3 vjn ch(a 3(4c d~ng 3 vit G.ch#
n th)i ng n.n' nh "h.t minh w.i 7uSn' trn cZ GJ c>a giy TSy n.n' vo n1m 9ym'
38 c,i tin nghN lm giy# Rng d~ng vP cSy' dSy 3ay' v,i r.ch 3 lm nguyn liku G,n
Out giy# 7oi giy ny trong c.c G.ch ce gi l 5xiy wi hIu6#
wau &hi giy 3(4c "h.t minh v GH dng rng r8i' dIn dIn thay th cho c.c thanh tr<'
thanh g% v c.c tm v,i 3 d~ng vit G.ch# Eh(ng th)i 3' vjn ch(a "h.t minh ra nghN in#
$t cuDn G.ch muDn trJ thnh nhiNu cuDn &h.c "h,i tDn rt nhiNu cng G^c' th)i gian'
,nh h(Jng 3n vikc "he c" v truyNn *. v1n ho.# Te tin ta 38 tUch c`c t0m c.ch' my
m2 G.ng to' cuDi c~ng 38 hon thnh cng tr0nh truyNn *. v1n ho. nghN in 38 3(4c
"h.t minh#
vhJi ngubn c>a nghN in' tr(c ht "h,i ni 3n l c.c con du v *ia &hMc# ?on du l
c.c h0nh v ch\ &hMc trn ngc' g% hogc 3.# ?htng Out hikn Gm nht vo th)i iuSn thu
?hin quDc# Th<o 5wH v=6' Gau &hi TIn ThuB nong thDng nht Trung CuDc' muDn
chin cng c>a m0nh 3(4c l(u li mun 3)i' ng 38 cho &hMc vo *ia 3. J nhiNu nZi#
E1m 9]m' th<o 3N ngh@ c>a nh hc gi, w.i Ang' nong 3 38 Gai &hMc 5Eg+ &inh6 c>a
3o Eho vo *ia 3.' 3 c.c hc Ginh vit th<o# nai tr1m n1m Gau' c ng()i 38 "h.t minh
ra "h(Zng "h." 5v%6 vo *ia 3.' to ra n "hm 3Iu tin trn th gii#
/ikc GH dng con du v 3. &hMc lSu di 38 to 3iNu &ikn cho nghN in ra 3)i# Te tin ta
&hi GH dng con du' vjn "h,i *i ln mgt con du mt l" *~n in mPng' gi l 5"hong
n6 r"h> *~nu# TQ G` g4i = c>a con du' ng()i ta &hMc nh\ng trang G.ch ln tm g% giDng
nh( &hMc nh\ng con du' rbi 3<m in# d,n in ce nht th<o c.ch ny c2n l(u li 3n *Sy gi)
l cuDn 5vinh vim ?(Zng6 vo n1m nm Thng th^ : 3)i nh ()ng' t^c n1m ||#
Kh.t minh in *Lng *,n &hMc 38 3(a nghN in tin * thm mt *(c ln' nh(ng vikc in mt
cuDn G.ch vjn mt qu. nhiNu th)i gian' v cIn "h,i c,i tin# Tr,i qua rt nhiNu cD gMng
c>a nhiNu ng()i' 3n 3)i TDng' Tt Th1ng 38 "h.t minh ra lDi in ch\ r)i# Rng 38 ly &<o
3t lm thnh c.c "hi th<o c~ng mt quy c.ch# $%i 3Iu &hMc ch\ ng(4c' *P vo l2 nung
cho c^ng li' th l thnh c.c ch\ r)i r*Lng G^u# ?h\ r)i 3(4c O" thnh *,ng' d~ng mt
&hung v.n *Lng GMt' tr(c ht qu-t ln v.n GMt mt l" G." v nh`a thng' Gau 3 nhgt
mt ch\ r)i O" vo trong &hung# i" 3Iy mt &hung lm thnh mt *,n# wau 3 hZ ln
lHa' G." v nh`a thng Gf ch,y ra' ng()i ta li ly mgt v.n "hcng -" ln' G." v nh`a
thng 3ng c^ng li' ch\ r)i Gf *.m chgt vo v.n GMt' ltc ny chtng ta c th qu-t m`c
3gt giy' l1n -" 3 in# Kh.t minh ny Gau 3 38 3(4c c,i tin ln vi c.c ch\ r)i *Lng
3bng' *Lng ch0
EghN in c>a Trung CuDc "h.t minh 38 g" "hIn 3y mnh G` "h.t trin v1n ho. trn ton
th gii# Egy nay' nghN in cng hon thikn c~ng vi tr0nh 3 &hoa hc hikn 3i#
TLn Th2c 5o$ng %-t sch chn nh$ nho l$ ch2yKn nh# th n$o?
E1m l9; tr(c ?ng nguyn' TIn ThuB nong *an yu trong cung 3ikn c>a thnh nm
Y(Zng cho c.c qun thIn# wau *a tuIn r(4u' vin quan "h O ?hu Thanh ThIn 3^ng dy
ni ln l)i chtc r(4u' ca ng4i TIn ThuB nong 38 3<m c.c n(c ch( hIu vDn da t.ch r)i
nhau chuyn thnh c.c qun huykn' lm cho thin h th.i *0nh' cng lao y c>a TIn ThuB
nong tht l *t h>#
Eh(ng hc G[ ThuIn /u /ikt 3^ng dy cng &Uch ch 3 qun huykn# nZn n\a ng ta
c2n yu cIu d`a vo th ch c>a 3)i O(a cMt 3t "hong hIu cho c.c 3k tH#
7tc *y gi) thQa t(ng 7= T( 3^ng ln *.c *P c.c lun 3im c>a ThuIn /u /ikt' rbi li
m(4n vn 3N ny 3 ni rng ra rLng nh\ng & 3c G.ch chs qu<n lun *n Thi Th(' d~ng
nh\ng chuykn 3)i O(a 3 *i *.c cng vikc ngy nay' gSy m c,m' lm h%n lon l2ng
ng()i' v0 th nht 3@nh "h,i 3<m h ra m trQng tr@ tht nghim mi 3(4c#
TIn ThuB nong ngh< ni nh( th' 38 Out "h.t tQ nhu cIu "h,i t1ng c()ng chuyn ch'
thDng tr@ v 3n ." t( t(Jng' ti" thu &in ngh@ c>a thQa t(ng 7= T(' ra lknh 3Dt ht c.c
G.ch GH &hng thuc vN n(c TIn c~ng tt c, c.c G.ch Thi Th( 3ang tng tr\ trong dSn
gian' & c, c.c tr(c t.c c>a d.ch xia ?h( TH# nong 3 li quyt 3@nh tQ nay vN Gau' h
& no c2n d.m *n lun vN Thi Th( th0 Gf *@ chgt 3Iu' & no d~ng c.c chuykn ce O(a 3
*i *.c vikc 3)i nay th0 Gf *@ ch-m c, nh#
/0 th cho nn v GD c.c 3in tUch v1n ho. 38 *@ 3Dt ra thnh tro# wau &hi 3Dt G.ch 3n
n1m th^ hai' c.c nho Ginh cng thm *t m8n# Gau l(ng hong 3' h mMng chHi TIn
ThuB nong l tham nMm quyNn th' tn *o thnh tUnh# wau &hi nhn 3(4c nh\ng tin c.o
gi.c mt' TIn ThuB nong l" t^c "h.i ng()i 3i 3iNu tra' *Mt gi\ c.c nho Ginh trong thnh
nm Y(Zng 3 thm vn# /0 c.c nho Ginh ny tD c.o ljn nhau' cho nn TIn ThuB nong
ln cZn th@nh n' 38 3<m tt c, Fy nh nho c lin can 3n v ny chn GDng ht#
t^c l G` &ikn 5KhSn th( thanh nho6 r3Dt G.ch v chn nh nhou 38 3(4c ghi trong l@ch
GH#
/ikc TIn ThuB nong 3Dt G.ch v chn nh nho 38 &0m h8m c.c t( t(Jng chDng 3Di'
nh(ng 3bng th)i vikc ny c+ng 38 huB dikt nNn v1n ho. l@ch GH# /N Gau' tuy rLng hong
3 ny c 3(4c ngh< nh\ng l)i ca tng' nh(ng trong m%i l)i ca ng4i 3Nu c hm = *.o
tr(c G` dikt vong cuDi c~ng
Trong lRch sSf .$i !oan %J %#[c P2y vB Tr2ng C2-c nh# th n$o?
?.c h2n 3,o qu= i 7oan tQ ce ti nay 38 l l8nh the c>a Trung CuDc' nh(ng trong l@ch
GH n 38 hai lIn *@ n(c ngoi OSm l(4c v chim c^# Tr,i qua nh\ng cuc chin 3u
chung c>a nhSn dSn hai *n *) *in' i 7oan c+ng 38 3(4c quy vN Trung CuDc#
E1m 9lF' *n th`c dSn n 7an OSm chim i 7oan' nhSn dSn i 7oan 38 &hng
ngQng &hJi nghaa chDng li quyNn thDng tr@ th`c dSn c>a chtng#
E1m 99' anh h~ng dSn tc l Tr@nh Thnh ?ng 38 chs huy nhiNu vn t(ng Ga *Mt 3Iu
thu "hc i 7oan# n 3e * ln c,ng no 7iu rtrong 3@a "hn i 7oanu' do c 3(4c
G` >ng h rt to ln c>a nhSn dSn i 7oan' h tin ti vSy 3.nh thnh iUch vh,m l nZi
c teng 3Dc "h> n 7an# wau t.m th.ng chin 3u' *n th`c dSn n 7an cuDi c~ng c+ng
"h,i 3Iu hng#
Tr@nh Thnh ?ng thu "hc i 7oan &hng 3(4c *ao lSu th0 mMc *knh qua 3)i# ?on trai
ng l Tr@nh vinh ln thay ng cai qu,n i 7oan#
vhi 3 ng()i lm ch> vN chUnh tr@ trn i 7c l hong 3 vhang ny c>a triNu 30nh $8n
Thanh' 3Di vi i 7oan ng ta ." dng "h(Zng chSmV 5d% dnh lm cho quy "hc6 v
38 tQng Gai ng()i v(4t *in Gang i 7oan 3 3m "h.n ho *0nh vi Tr@nh vinh# Eh(ng
hDi Tr@nh Thnh ?ng c2n GDng' ng 38 tQng 3(4c v@ hong 3 l(u vong triNu Eam $inh
*an cho h ?hu &m th<o danh hiku 5CuDc TUnh Ya6' v0 th hai *D con h Tr@nh gi\ th.i
3 chDng 3Di 3n c~ng vi chUnh "h> nh Thanh' v c.c cuc 3m "h.n ho *0nh chcng
3<m li &t qu, g0 c,#
E1m 9|9' Tr@nh vinh qua 3)i' ng()i ln & v@ l con th^ c>a ng ta mi m()i hai tuei
tn l Tr@nh vhMc w,ng#
n th)i &T ny' hong 3 vhang ny quyt 3@nh Out quSn thu "hc i 7oan# Rng ra
lknh cho 3i t(ng Thi 7ang chs huy# Thi 7ang vDn l t(ng c+ c>a quSn Tr@nh quy hng#
Cua *,y ngy 3m &@ch chin' Thi 7ang chim 3(4c ; h2n 3,o dnh nb# Tr@nh vhMc
w,ng thy quyt tSm c>a quSn 3i "hSn t.n *n Gai ng()i 3i cIu ho#
E1m 9|F' Tr@nh vhMc w,ng vSng mknh hong 3 vhang ny vN &inh v 3(4c "hong lm
nht 3cng cng t(c' 3bng th)i vhang ny cD ht G^c ly l2ng c>a quIn chtng' 3gt ra i
7oan "h> J i 7oan thuc vN tsnh Khtc vin#
TQ 3 quan hk c>a i 7oan vi lc 3@a ngy cng thm mt thit' &inh t v v1n ho.
c+ng ngy mt "h.t trin#
E1m 9|:m' i 7oan li *@ 3 quDc Eht OSm chim# $8i 3n n1m 9:Fm' nhSn dSn Trung
CuDc 38 chin 3u rt gian &he v d+ng c,m' mi ginh 3(4c thMng l4i trong cuc chin
tranh &h.ng chin chDng Eht# /0 th i 7oan mi trJ vN vi Trung CuDc nh(ng li *@
chia cMt# Egy nay' nhSn dSn hai *n *) *in c~ng mong ngng Gm c ngy 3(4c 3on
vin#
Trong c2'c cch mng ahpf ti sao phGi (Mng my chgm %N thi h$nh n
tS h;nh?
TQ O(a 3n nay' 3 th`c thi .n tH h0nh' c.c dSn tc' c.c quDc gia d~ng nh\ng "h(Zng
"h." &h.c nhau# Trung CuDc 3)i O(a ngoi chgt 3Iu c2n c nh\ng h0nh th^c &h.c nh(
"hanh thSy' rc th@t 7a $8 ce 3i' ti nhSn *@ tr<o ce' thiu GDng ?2n J Kh." trong
th)i &T c.ch mng n1m 9]|:' ng()i ta 38 ch to ra chic m.y chgt 3Iu#
$.y c hai ct tr cao &ho,ng F'm m-t' trn 3snh *Mc mt O ngang c tr<o mt l(i dao
rt GMc' v *n trn l(i dao ny *uc mt qu, l1n *Lng GMt' "hIn d(i lM" mt gi. h"
*Lng g% 3 &" 3Iu ng()i t~ nhSn# vhi hnh h0nh chs cIn th, G4i dSy 3<o l chic dao rZi
"h" ngay OuDng' nh( chic *ta m.y 3ng cc J c.c cng tr()ng OSy d`ng hikn 3i v
3Iu nn nhSn *@ chgt 3^t "h1ng# Ti Gao ng()i Kh." "h,i ngha ra c.ch thi hnh .n tH h0nh
nh( vyh
Tr(c th)i &T y' J n(c Kh." ng()i ta th()ng chgt 3Iu "hm nhSn *Lng &im hogc r0u#
Eh(ng trong cng vikc ny c+ng c G` "hSn *ikt r_ rng c>a "h." lut# Eghaa l ti nhSn
thuc gii qu= tc *@ tH h0nh th0 d~ng &im' c2n dSn th()ng th0 d~ng r0u# Th nh(ng
trong th)i &T ?.ch mng' ng()i ta 38 nu ra nhiNu &hu hiku 32i *0nh 3cng cho ng()i
*0nh dSn v qu= tc trong 3 c &in ngh@ 5*0nh 3cng trong tH h0nh6 c>a mt vin *.c Ga
tn l ordan' thnh vin c>a ni ngh@ 7" hin#
E1m 9]:9' &in ngh@ ny 3(4c O<m O-t v thng qua ti "hin h" c>a CuDc hi Kh."#
wau 3 chic m.y ch-m 38 ra 3)i 3 th`c hikn G` *0nh 3cng trong c.c .n tH h0nh cho mi
cng dSn d~ l qu= tc hay dSn th()ng# iNu 3.ng ni l vua 7uiG i/' ng()i "h chun
quyt 3@nh ny v tQng GHa l(i dao h0nh *.n nguykt trn *,n thit & 3Iu tin c>a m.y
ch-m thnh l(4i dao v.t GMc *-n hZn' hon thikn cho chic m.y ch-m' c+ng 38 l0a 3Iu *Ji
chUnh n Gau vi n1m#
nikn nay n(c Kh." 38 *P .n tH h0nh v chic m.y ch-m ny 3(4c 3(a vo nh *,o tng#
Ti sao ng#i Ho Thi l#2 lc *hAp nbi trn th gi3i?
Trn th gii' ng()i Yo Th.i l mt dSn tc him c' v0 h GDng t,n m.c trn &hM" th
gii nh(ng vjn c2n l(u gi\ 3(4c c.c 3gc 3im c>a dSn tc m0nh# Trong l@ch GH' ng()i Yo
Th.i 38 "h,i tr,i qua nhiNu &he ,i trIm trng# Trong ?hin tranh Th gii ' h 38 *@
^c CuDc O8 git hi hZn G.u triku ng()i' 3 li mt trang GH 3jm m.u trong l@ch GH nhSn
loi
Eg()i Yo Th.i l con ch.u dSn n<*rZ rn<*r<uOu GDng trn v~ng 3t Kal<Otin ngy nay tQ
;myy n1m tr(c# vho,ng n1m 9yl9 tr(c ?ng nguyn' nZi 3Sy 38 h0nh thnh mt
v(Zng quDc thDng nht' 3@nh 3 ti <ruGal<m# n th &B i tr(c ?ng nguyn' v(Zng
quDc ny chia thnh hai n(c l Oar<n J miNn dMc v uda J miNn Eam# wau 3 r&ho,ng
th &B / tr(c ?ng nguynu hai v(Zng quDc ny *@ ng()i Gyri rJ v~ng ng dMc
rMc ngy nayu OSm chim#
Th &B / tr(c ?ng nguyn' <ruGal<m *@ v(Zng quDc da*ilon rrMc ngy nayu tiu
dikt# YSn chtng *@ *Mt lm t~ *inh 3(a 3n da*ilon v trJ thnh n lk# Sy l th)i &T
h0nh thnh 3o Yo Th.i# /N Gau' nh\ng ng()i Yo Th.i 38 3(4c "hng thUch li quay vN
<ruGal<m v l" nn quDc gia c>a m0nh l quDc gia uda#
Trong th &B tr(c ?ng nguyn' h li *@ ng()i 7a $8 chinh "hc# Eg()i Yo Th.i 38
te ch^c hai cuc &hJi nghaa ln 3 chDng li ng()i 7a $8 nh(ng 3Nu *@ 3n ."# KhIn ln
ng()i Yo Th.i *@ git' c2n tt c, nh\ng ng()i may mMn GDng Gt 3Nu *@ Oua 3uei# TQ 3'
ng()i Yo Th.i "hiu *t &hM" nZi 3t &h.ch qu ng()i#
t nhiNu ng()i Yo Th.i' Gau &hi di c( 3n chSu Wu' *@ nh cIm quyNn th<o ?Z Dc gi.o
coi l & "h,n *i ?hta ?^u th <GuG nn 38 *@ *^c hi' &hng 3(4c quyNn GJ h\u 3t
3ai# /0 th' dSn Yo Th.i ch> yu GDng d`a vo *un *.n# Eh(ng &hi tUch lu[ 3(4c mt GD
ti G,n' h li *@ giai c" thDng tr@ nZi 3n c( trt t0m c.ch c(" 3ot' git hi v Oua 3uei#
/y ng()i Yo Th.i chs c2n c.ch r)i 3n J nZi &h.c# /0 l= do 3' hng ngn n1m nay' dSn
tc Yo Th.i 38 dIn dIn "hiu *t' t,n m.t &hM" nZi trn th gii#
+h12 ahi %J 4R chia cAt nh# th n$o?
?hSu Khi trong con mMt c>a ng()i chSu Wu hng ngh0n n1m nay vjn l m,nh 3t thIn *U#
Egay tQ th &B th^ n1m tr(c ?ng nguyn' trong G.ch c>a nrt3Ztt rn<rodotuGu'
nh GH hc ny 7" ce vjn 3(4c mknh danh l 5?ha 3 c>a l@ch GH6 38 m t, Ga mc' Gng
ln v rQng rm c>a chSu Khi# Eh(ng ng()i chSu Wu hiu *it vN chSu Khi qu. Ut' trong
mt th)i gian di chSu Khi chs 3(4c coi l mt d,i *) *in' ch^ &hng "h,i l mt chSu
lc# vhi 3 ng()i chSu Wu vf trn *,n 3b' "hIn 3t c>a chSu Khi vjn *P trDng# Trn 3
chs vf my con Gng ln# Egoi ra chs c nh\ng con voi#
Iu th &B i/' th`c dSn chSu Wu *Mt 3Iu 3gt chSn ln m,nh 3t thIn &T ny# E1m 9F9m'
ng()i db o Eha 3i qua <o *in xi*Zranta rxi*raltaru chim thnh iZta r?<ntau c>a
$a Dc' OSy d`ng mt c1n c^ 3im th`c dSn 3Iu tin J chSu Khi# Th.ng ; n1m 9F||' i
at rdaratolom<u YiaGu l ng()i db o Eha c~ng vi thuB th> c>a ng 3e * ln c`c
Eam c>a *) *in chSu Khi# EZi 3Sy 3(4c quDc v(Zng db o Eha 3gt tn l m+i n,o
/ng c nghaa l miNn 3t mang li 5nh\ng hy vng tDt 3"6' nh(ng n 38 mang li
cho chSu Khi tai ha hng my tr1m n1m vN Gau# wong Gong vi con 3()ng *in mi &hai
"h.' th`c dSn chSu Wu *Mt 3Iu OSm l(4c chSu Khi#
E1m 9yl n 7an thnh l" cng ty ng n' n1m 9l li thnh l" cng ty TSy n#
?hUnh "h> n 7an quy 3@nh ly Gng va"hu rvau<u lm gianh gii# KhUa ng thuc
vN cng ty ng n' "hUa TSy thuc vN cng ty TSy n# n nHa Gau th &B i/' nh
v Kh." t1ng c()ng OSm l(4c chSu Khi# nIu nh( ton * v~ng v<n *in chSu Khi 3Nu *@
th`c dSn "h(Zng TSy chim lanh#
wau &hi *n th`c dSn c(" Oong v~ng v<n *in' chtng *Mt 3Iu OSm nh" vo ni 3@a vi
quy m ln# n n1m 9|]' nh 38 chim Oong Eam Khi' am*ia' wi<ral<ono' xhana v
v~ng v<n *in Eigi<riao Kh." chim w<n<gal' lg<ria' xuin<a' d) din Eg rvory
?oaGtu' Yaho$< nay l dnanh rd<ninuo db o Eha chim mt "hIn Ga mc wahara#
n cuDi th &B ii' c~ng vi *(c qu. 3 Gang ch> nghaa 3 quDc' c.c n(c "h(Zng
TSy t1ng c()ng OSu O- m,nh 3t chSu Khi# E1m 9|] h triku t" h" 3@a l= quDc t J
drucO<n rdsu' Gau &hi hi ngh@ &t thtc h vi v8 *Mt tay ngay vo hnh 3ng#
Y8 tSm OSm chim v OSu O- lc 3@a chSu Khi c>a *n 3 quDc ch> nghaa 38 gSy nn
nh\ng trn 3u 3. triNn min' &hi th0 3ao *ta Gtng g(Zm' &hi th0 ngoi giao ngt nht' &=
&t hik" (c ny 3n hik" (c &ia 3 chuyn nh(4ng c.c v~ng 3t thuc 3@a#
$8i 3n cuDi th &B ii 3Iu th &B ii c.c n(c "h(Zng TSy mi 1n chia Oong chSu lc
ln th^ nh0 th gii ny# Trong 3 Kh." chim 9y#]:y#yyy &ml' ;m' dikn tUch chSu
Khio nh chim |#|y#yyy &ml' l: chSu Khio ^c chim l#;Fy#yyy &ml' ]'] chSu
Khio ds chim l#;Fy#yyy' ]'] chSu Khio talia chim l#;;;#yyy &ml' ]']mo db o
Eha chim l#yyy#yyy &ml' ]o TSy dan Eha chim ;yy#yyy &ml' 9 dikn tUch chSu
Khi#
wang 3Iu th &B ii' trn lc 3@a chSu Khi chs c2n ti"ia v 7i*ria l c2n 3c l"
vN danh nghaa# ?2n tt c, c.c miNn 3t &h.c 3Nu *@ c.c n(c chSu Wu chia nhau ht#
Th# viKn th gi3i l3n nh_t th gi3i ? %12?
Th( vikn CuDc hi $[ l th( vikn ln nht th gii# E 3(4c OSy d`ng J th> 3
{aGhington ti mt nZi tao nh8' "hong c,nh rt 3"# Th( vikn ny 3(4c G.ng l" n1m
9|yy# wau 3 n hai lIn *@ 3Dt ch.y trong chin tranh rbi 3n 9||| li 3(4c OSy d`ng li
v chUn n1m Gau cng tr0nh mi 3(4c hon thnh#
Th( vikn CuDc hi $[ l mt cng tr0nh &in trtc cao n1m tIng J trn mt h0nh vung
dikn tUch ti ; vn ml# Trung tSm c>a h0nh vung y l mt "h2ng 3c c`c to h0nh *.t
gi.c' 3> ch% cho lmy ng()i 3c' *Dn chung quanh chia lm "h2ng 3c cho ngh@ vikn'
"h2ng 3c *.o' "h2ng hi ho v "h2ng 3c cho ng()i m~# Teng GD ch% ngbi l 9myy
ch%#
n n1m 9:;: J "hUa ng th( vikn chUnh li OSy d`ng mt th( vikn "h G.u tIng# Egoi
&ho G.ch c th tng tr\ 9y triku cuDn' c2n c "h2ng 3c' "h2ng mc lc
wD G.ch m Th( vikn CuDc hi $[ l(u tr\ th0 ht G^c "hong "ht' GD l(4ng c trn t.m
m(Zi triku G.ch' h0nh vf v c.c th^ t( liku' hZn ;; triku *,n th,o c>a danh nhSn# Ti 3Sy
c c, *i din v1n nhn th^c c>a {aGhington' v@ Teng thDng th^ nht c>a n(c $[ v
nh\ng *i din thuyt &hi tranh cH c>a Teng thDng $[ qua c.c &ho.#
? nh\ng cuDn G.ch ce Out *,n tr(c th &B i/# 7i c nh\ng t( liku hi ho hikn 3i
3Iy 3> nht c>a n(c $[' nh\ng cun *1ng thu gn nh\ng t( liku ghi Sm' nh\ng *,n
nhc' nh\ng "him 3ikn ,nh v nh\ng G.ch in cho ng()i m~' c+ng nh( nh\ng G.ch c Sm
thanh#
Eu nh( 3<m c.c gi. G.ch trong th( vikn O" lin ti" vi nhau th0 Gf c chiNu di hZn
myy &m# Th( vikn CuDc hi $[ d~ng "h(Zng "h." qu,n l= hikn 3i# xi\a th( vikn chUnh'
th( vikn "h v to nh ln c>a CuDc hi 3Nu c nh\ng "h(Zng tikn cZ gii 3 3(a G.ch
3i' chs cIn Fm giSy l G.ch c th 3(4c 3(a ti tay 3c gi,# TUnh trung *0nh c^ 9y giSy li
c mt cuDn G.ch hay mt *,n t( liku 3(4c 3(a ti to nh ln c>a th( vin v c^ &ho,ng
hai giSy li c mt cuDn G.ch 3(4c nh" vo &ho c>a th( vikn tQ trn th gii#
!in 5[p C2-c %#[c th$nh l7p nh# th n$o?
Trong 3i chin th gii lIn th^ hai' mt cuc chin tranh quy m ln nht trong l@ch GH
th gii' 9 n(c v &hu v`c *@ cuDn vo cuc chin' c(" 3i Ginh mng hng triku ng()i
dSn v ti' *it *ao thnh "hD *in thnh tro tn# Tr(c nh\ng th,m c,nh do *n "h.t OUt
gSy ra' ng()i ta Guy ngha t0m c.ch lm Gao 3 tr.nh 3(4c tai ho t(Zng t` Gau ny' tQ 3
dIn h0nh thnh = nikmV OSy d`ng mt te ch^c quDc t 3 *,o vk ho *0nh v an ton th
gii#
E1m 9:Fl &hi ngn lHa chin tranh do ch> nghaa "h.t OUt gSy ra 3ang *~ng ch.y J mi
nZi' &h.t vng chUnh nghaa c>a nhiNu dSn tc l 3on &t li c~ng chin 3u chDng ch>
nghaa "h.t OUt# EhSn dSn $[ c+ng mong muDn chUnh "h> thun l2ng dSn' 3i th<o tro l(u
"h.t trin c>a l@ch GH' 3ng g" vo ho *0nh th gii# Th.ng 9 n1m 9:Fl' teng thDng $[
udov<n' 3N O(ng m)i 3i *iu c" cao c>a l n(c 3n h" ti th> 3 !aGinhtZn 3
th,o lun OSy d`ng mt mgt trn thDng nht chDng "h.t OUt# ?.c 3i *iu 38 nht trU cho
rLng cIn huy 3ng ton * l`c l(4ng quSn G` v ti nguyn &inh t c>a n(c m0nh 3
chDng li c.c n(c "h.t OUt ^c' ' Eht# i *iu c.c n(c 38 ra mt *,n tuyn *D
chung# Th<o 3N ngh@ c>a Teng thDng udZv<n 3gt tn cho *,n tuyn ngn lV 5Tuyn
ngn c>a CuDc gia 7in h4"6' c.c 3i *iu c>a l n(c t.n thnh v c~ng &= vo *,n
tuyn ngn#
TQ th.ng | 3n th.ng 9y n1m 9:FF' c.c hi ngh@ gi\a $[' nh' 7in i rbi $[' nh'
Trung CuDc te ch^c ti !aGinhtZn' quyt 3@nh thnh l" mt te ch^c quDc t Gau chin
tranh' nht trU vjn d~ng cm tQ 5CuDc gia 7in n4" CuDc6 m l n(c 38 &= vo *,n
tuyn *D chung' nh(ng GHa li mt chtt thnh 7in n4" CuDc# ni ngh@ c+ng th,o lun
vN tn chs' nguyn tMc v * m.y' h0nh thnh mt * &hung hon chsnh c>a 7in n4"
CuDc#
Th.ng l n1m 9:Fm' hi ngh@ anta J ?r(m' 7in i gi\a th> t(ng nh wZcGin' teng
thDng $[ udZv<n v italin quyt 3@nh c~ng vi Trung CuDc thnh l" 7in n4"
CuDc v 3n ngy m th.ng ; chUnh th^c gHi th( m)i c.c n(c chDng "h.t OUt tham gia#
Egy lm th.ng F' m9 3on 3i *iu c.c n(c gbm |m ng()i 3n h" ti wan"hranOic'
$[# Sy l mt hi ngh@ quDc t ln nht ch(a tQng c trong l@ch GH#
Egy l th.ng ' ni ngh@ thng qua 5nin ch(Zng 7in n4" CuDc6' c 9m; 3i *iu
c>a m9 n(c &= tn#
Egy lF th.ng 9y' 7in n4" CuDc chUnh th^c tuyn *D thnh l"# ?ho 3n nay' 7in n4"
CuDc 38 *ao gbm 9|m n(c v &hu v`c thnh vin# 7in n4" CuDc vjn 3ang "h.t huy t.c
dng to ln c>a n trong c.c cng vikc quDc t#
Th$nh aticng nhm ? %12?
xc TSy dMc thn m n(c c mt ngn 3bi gi l /atic1ng# Trn ngn 3bi c mt
nh th) ln nht th gii' gi l nh th) ianh KitZ' quanh 3 c mt GD cung 3ikn to 3"
3ng hong' ng()i ta gi l cung gi.o hong# Egn 3bi /atic1ng nhP *- 3 li l mt
quDc gia c ch> quyNn 3c l" hcn hoi# Tn chUnh th^c c>a 3t n(c ny l 5Thnh quDc
/atic1ng6# 78nh the chs vn vn c y'FF &ml' chs *Lng cD cung c>a Trung CuDc# YSn
GD c+ng chs hZn 9#yyy ng()i Eh(ng c 3> c, *(u 3ikn' "h.t thanh' truyNn h0nh' ngSn
hng v mt 3i quSn th()ng tr`c gbm 9yy vk G[ ng()i Thup w[' gi." tr nghim chsnh#
E(c ny c+ng thit l" quan hk ngoi giao vi nhiNu n(c trn th gii# $gc d~ vy'
nh vua' t^c gi.o hong 7a $8 c>a thnh /atic1ng vjn than thJV 5Th)i th 3ei thay'
nay &hng c2n nh( O(a n\a6#
Ti Gao vyh E1m ]mF' CuDc v(Zng c>a v(Zng quDc 7ng*ac3i chim c^ "hUa dMc
talia l Otn"hZ rGtol<u 3<m quSn 3.nh OuDng "hUa Eam' tn cng vo 7avini
um' trung tSm thDng tr@ c>a 3 quDc 7a $8 ti ' *ao vSy thnh m' nZi J c>a xi.o
hong# xi.o hong it"han 38 "h,i cIu c^u vua Kh." l K"anh gi,i c^u thnh m#
E1m ]mF' K"anh 3.nh *i ng()i 7ng*ac3i' gi,i vSy cho thnh m# K "anh dSng
tgng ^c xi.o hong miNn Trung n(c dnh 3(4c trong chin tranh' *ao gbm v~ng
7avinium v v~ng "h cn thnh m# TQ 3 xi.o hong l" nn mt n(c c>a xi.o
hong J miNn Trung n(c ' thnh m trJ thnh th> 3 c>a n(c xi.o hong#
TQ n1m :l trJ 3i' n(c xi.o hong trJ thnh mt * "hn c>a 3 quDc 7a $8 thIn
th.nh# E1m 99:| nhnO1ng 31ng quang ln ch^c xi.o hong' ng nu cao quyNn
l`c c>a xi.o hong' -" vua c.c n(c chSu Wu "h,i cti 3Iu ngh< lknh# CuyNn l`c c>a
xi.o hong 3t 3n 3snh cao#
?uDi th &B i/' quSn 3i Ea"lng qu-t ngang chSu Wu' chim m' xi.o hong
Ki< / *@ mt quyNn l`c th tc' ch@u mt l8nh the c>a n(c xi.o hong# E(c xi.o
hong thnh l" n(c ?ng ho m# $gc d~ n(c xi.o hong Gau ny 3(4c "hc hbi'
nh(ng &hng c2n 3(4c nh( O(a n\a#
Khong tro thDng nht n(c Gi nei n1m 9|]y' nhSn dSn tn cng vo n(c xi.o
hong v n(c xi.o hong G." nh" vo v(Zng quDc talia# Tn n(c xi.o hong
&hng c2n n\a#
E1m 9:l:' $utOlini tn 3Iu GP "h.t OUt muDn 3(4c G` >ng h c>a xi.o hong' 38
&= vi xi.o hong mt hik" 3@nhV taly cng nhn /atic1ng l quDc gia c ch> quyNn
c>a xi.o hong# xi.o hong cng nhn G` dikt vong c>a n(c xi.o hong# taly t.ch /a
tic1ng ra &hPi thnh m' 3 xi.o hong l" nn mt trong mt n(c' 3 l 5thnh /a
tic1ng6 rTo th.nh /atic1ngu#
Ti sao cLn phGi c l27t P2-c t?
TQ Oa O(a 3n nay lun lun O,y ra nh\ng mMc m gi\a c.c n(c vN mu d@ch v l8nh
the# gi,i quyt nh\ng mMc m 3' ng()i ta "h,i h" nhau 3 thDng nht vi nhau c.c
hik" (c v c.c "h." qui# nik" (c quDc t ce nht c2n 3n ngy nay l no (c &= gi\a
7acnia v Ama rnai n(c thuc l(u v`c Gng 7(ng n' rMc ngy nayu 3(4c &hMc
vo ct 3. th<o lDi h0nh ch\ nm' c tn gi l 5dia natmu6' hikn c2n l(u gi\ J *,o
tng 7uvZrZ#
Th &B i/' i/ J chSu Wu Out hikn nhiNu quDc gia 3c l"' h c mDi quan hk vi
nhau' dIn dIn nhn thy tUnh quan trng c>a vikc thQa nhn ch> quyNn l8nh the# gi,i
quyt G` thiu r_ rng tr(c &ia vN ranh gii 3t 3ai v nh\ng mMc m trn v~ng *in m
thuyNn c.c n(c th()ng qua li' c.c n(c chSu Wu 32i hPi "h,i c c.c chun tMc hnh vi
gi\a c.c n(c vi nhau# E1m 9lm' cuDn 57ut chin tranh v ho *0nh6 c>a nh lut hc
ng()i n 7an' ngi nug xZrtiut ra 3)i# w.ch 3N c" 3n ; nguyn tMc cZ *,n c>a
lut quDc t l 5?h> quyNn' h4" t.c quDc t v ch> nghaa nhSn 3o6# Eu r_ 3gc 3im c>a
lut quDc t# Rng 3(4c ng()i 3)i Gau gi l 5?ha 3 c>a lut quDc t6#
E1m 9F|' &hi &t thtc cuc chin tranh ;y n1m J chSu Wu ng()i ta 38 &= 5no (c
/<t"hal<n6# no (c ny thQa nhn c.c quDc gia &hng "hSn *ikt tn gi.o' tUn ng(ng
v ch 3 O8 hi' 3Nu *0nh 3cng vi nhau' qui 3@nh c.c *n 3Nu "h,i tuSn th> c.c 3iNu 38
&= trong ho (c' quDc gia no vi "hm Gf *@ c.c n(c &h.c c~ng "h,n 3Di# Tinh thIn ch>
yu c>a ho (c ny 38 c ,nh h(Jng quan trng 3n vikc h0nh thnh c.c lut quDc t cn
3i#
Th &B ii' c.c n(c chSu Wu 38 c nh\ng cuc h" quDc t lg" li *in gii gi\a c.c
n(c' lut quDc t 3(4c thng qua c.c hi ngh@ ngy nay cng hon thikn# Trong 3 c
ni ngh@ /in 9|9F 9|9m' chUnh th^c tuyn *D cm *un *.n n lk v chia c" ngoi
giao thnh i G^' ?ng G^' v i dikn# E1m 9|m' quy tMc trung l" trong 5Tuyn ngn
Kari6 38 3(4c hIu ht c.c n(c ti" thu# E1m 9|:: v 9:y] din ra hai ni ngh@ ho
*0nh 7a nay 38 thng qua 5?ng (c 7a nay6' 38 trJ thnh "h." qui quDc t mi n(c
3Nu tuSn th<o#
7ut quDc t l mt loi "h." qui chs c hiku l`c 3Di vi c.c n(c tham gia &= &t hik"
(c quDc t# Trn th gii &hng c mt cZ quan ch" "h." 3^ng trn chUnh quyNn c.c
n(c' nh(ng nu c mt n(c no vi "hm lut quDc t' Gf c th *@ cMt 3^t quan hk ngoi
giao hogc *@ "hong to, ti G,n c>a n(c 3# Egoi ra' c.c tranh ch" gi\a n(c ny vi
n(c &ia c th yu cIu to .n quDc t lm trng ti gi,i quyt#
To .n quDc t l cZ quan t( "h." ch> yu c>a 7in nik" CuDc OSy d`ng Gau chin tranh
th gii lIn th^ hai# To .n 3(4c 3gt ti 7a nay thuc n 7an gbm c 9m quan to#
Eh\ng quan to ny do *Iu cH' c.c n(c 3N Out# i hi 3bng 7in n4" CuDc v ni
3bng *,o an Gf tin hnh *Iu chn# Cuan to c nhikm &T : n1m' c th 3(4c *Iu nhiNu
nhikm &T# Eg()i 3(4c *Iu lm quan to c>a To .n quDc t Gf 3i dikn cho ton th gii
ch^ &hng 3i dikn cho ring n(c m0nh#
7ut quDc t l c.ch gi chung nh\ng chun tMc 3iNu ho. quan hk c.c n(c vi nhau' cho
nn c+ng 3(4c gi l ?ng "h." quDc t# Eh\ng 3iNu lut gi,i quyt nh\ng mMc m c>a
nhSn dSn trn quDc t 3(4c gi l T( "h." quDc t#
+h12 ahi %J 4R chia cAt nh# th n$o?
?hSu Khi trong con mMt c>a ng()i chSu Wu hng ngh0n n1m nay vjn l m,nh 3t thIn *U#
Egay tQ th &B th^ n1m tr(c ?ng nguyn' trong G.ch c>a nrt3Ztt rn<rodotuGu'
nh GH hc ny 7" ce vjn 3(4c mknh danh l 5?ha 3 c>a l@ch GH6 38 m t, Ga mc' Gng
ln v rQng rm c>a chSu Khi# Eh(ng ng()i chSu Wu hiu *it vN chSu Khi qu. Ut' trong
mt th)i gian di chSu Khi chs 3(4c coi l mt d,i *) *in' ch^ &hng "h,i l mt chSu
lc# vhi 3 ng()i chSu Wu vf trn *,n 3b' "hIn 3t c>a chSu Khi vjn *P trDng# Trn 3
chs vf my con Gng ln# Egoi ra chs c nh\ng con voi#
Iu th &B i/' th`c dSn chSu Wu *Mt 3Iu 3gt chSn ln m,nh 3t thIn &T ny# E1m 9F9m'
ng()i db o Eha 3i qua <o *in xi*Zranta rxi*raltaru chim thnh iZta r?<ntau c>a
$a Dc' OSy d`ng mt c1n c^ 3im th`c dSn 3Iu tin J chSu Khi# Th.ng ; n1m 9F||' i
at rdaratolom<u YiaGu l ng()i db o Eha c~ng vi thuB th> c>a ng 3e * ln c`c
Eam c>a *) *in chSu Khi# EZi 3Sy 3(4c quDc v(Zng db o Eha 3gt tn l m+i n,o
/ng c nghaa l miNn 3t mang li 5nh\ng hy vng tDt 3"6' nh(ng n 38 mang li
cho chSu Khi tai ha hng my tr1m n1m vN Gau# wong Gong vi con 3()ng *in mi &hai
"h.' th`c dSn chSu Wu *Mt 3Iu OSm l(4c chSu Khi#
E1m 9yl n 7an thnh l" cng ty ng n' n1m 9l li thnh l" cng ty TSy n#
?hUnh "h> n 7an quy 3@nh ly Gng va"hu rvau<u lm gianh gii# KhUa ng thuc
vN cng ty ng n' "hUa TSy thuc vN cng ty TSy n# n nHa Gau th &B i/' nh
v Kh." t1ng c()ng OSm l(4c chSu Khi# nIu nh( ton * v~ng v<n *in chSu Khi 3Nu *@
th`c dSn "h(Zng TSy chim lanh#
wau &hi *n th`c dSn c(" Oong v~ng v<n *in' chtng *Mt 3Iu OSm nh" vo ni 3@a vi
quy m ln# n n1m 9|]' nh 38 chim Oong Eam Khi' am*ia' wi<ral<ono' xhana v
v~ng v<n *in Eigi<riao Kh." chim w<n<gal' lg<ria' xuin<a' d) din Eg rvory
?oaGtu' Yaho$< nay l dnanh rd<ninuo db o Eha chim mt "hIn Ga mc wahara#
n cuDi th &B ii' c~ng vi *(c qu. 3 Gang ch> nghaa 3 quDc' c.c n(c "h(Zng
TSy t1ng c()ng OSu O- m,nh 3t chSu Khi# E1m 9|] h triku t" h" 3@a l= quDc t J
drucO<n rdsu' Gau &hi hi ngh@ &t thtc h vi v8 *Mt tay ngay vo hnh 3ng#
Y8 tSm OSm chim v OSu O- lc 3@a chSu Khi c>a *n 3 quDc ch> nghaa 38 gSy nn
nh\ng trn 3u 3. triNn min' &hi th0 3ao *ta Gtng g(Zm' &hi th0 ngoi giao ngt nht' &=
&t hik" (c ny 3n hik" (c &ia 3 chuyn nh(4ng c.c v~ng 3t thuc 3@a#
$8i 3n cuDi th &B ii 3Iu th &B ii c.c n(c "h(Zng TSy mi 1n chia Oong chSu lc
ln th^ nh0 th gii ny# Trong 3 Kh." chim 9y#]:y#yyy &ml' ;m' dikn tUch chSu
Khio nh chim |#|y#yyy &ml' l: chSu Khio ^c chim l#;Fy#yyy &ml' ]'] chSu
Khio ds chim l#;Fy#yyy' ]'] chSu Khio talia chim l#;;;#yyy &ml' ]']mo db o
Eha chim l#yyy#yyy &ml' ]o TSy dan Eha chim ;yy#yyy &ml' 9 dikn tUch chSu
Khi#
wang 3Iu th &B ii' trn lc 3@a chSu Khi chs c2n ti"ia v 7i*ria l c2n 3c l"
vN danh nghaa# ?2n tt c, c.c miNn 3t &h.c 3Nu *@ c.c n(c chSu Wu chia nhau ht#
@2n 4n n lK c tO *hi n$o?
dun *.n n lk l mn &hJi O(ng c>a ng()i db o Eha# vhi 3 *n th`c dSn chSu Wu
OSy d`ng rt nhiNu trang tri v c.c mP vng J chSu $[ 3 &hai th.c ti nguyn nZi 3Sy#
n c(ng -" ng()i da 3P J 3 lao 3ng# Eg()i da 3P *@ *Mt *uc lao 3ng mt c.ch ngng
nhc v *@ 3Di OH mt c.ch tn nhjn' 38 &@ch likt chDng 3Di# vt qu, *@ tn G.t rt th,m
&hDc# ?.c ch> trang tri v ch> mP cIn rt nhiNu lao 3ng# n ngha 3n ng()i da 3<n
chSu Khi# E1m 9myl 34t n lk da 3<n 3Iu tin 3n 3,o iant' mig rthuc naitiu
v *@ n-m vN c.c trang tri# TQ 3 vikc *un *.n n lk ngy cng mJ rng#
7tc 3Iu' *n th`c dSn t` m0nh te ch^c 53i G1n ng()i6 3 3i G1n *Mt n lk# n c(" "h.
dc *) *in TSy Khi' cng &hai c(" *Mt ng()i# Eh(ng 3i G1n ng()i th()ng *@ ng()i da
3<n trQng "ht# dn th`c dSn thay 3ei "h(Zng th^c' chtng d~ng Gtng' 3n' r(4u ngt' v,i
hoa v mt GD 3b chZi' hDi l v cSu &t vi c.c t~ tr(Jng * lc 3 h tin hnh cuc
chin tranh G1n *Mt n lk gi\a c.c * lc da 3<n vi nhau# wau m%i cuc chin tranh' GD n
lk *Mt 3(4c 3(4c 3<m *.n' th l n lk trJ thnh chin l4i "hm c>a t~ tr(Jng#
Eh\ng chin l4i "hm ny 3(4c 3.nh du nung 3P' d(i G` Oua 3uei *Lng roi vt' djn h
ti *) *in# dn th`c dSn mua nh\ng thanh nin nam n\ &ho mnh' 3<m h nhDt vo
nh\ng c1n hIm trong c.c "h.o 3i *un n lk ngay *) *in' 34i tu *un 3n' c.c n lk
chui ra &hPi hIm v *@ l~a OuDng tu# n "h,i GDng th)i gian di trong c.c nh t~ di 3ng
3' ch@u 3`ng mt chuyn 3i *in 3Iy &he ,i#
ThuyNn 3i trn *in nhikt 3i rt di ngy' trong &hoang thuyNn "hSn v n(c tiu th,i ra
*Qa *8i' hi thDi &hng ch@u nei' 3i &hi th<o gi lan 3i 3n my cSy GD trn mgt *in# E
lk "hIn ln *@ *knh' 1n &hng no' &hng 3(4c uDng n(c ngt' hZi chDng 3Di l *@ 3.nh
3"' git hi# nng ngy 3Nu c n lk cht 3i' cht &h.t' cht *knh hogc *@ 3.nh cht' O.c
n lk *@ qu1ng OuDng *in#
ThuyNn *un 3n chSu $[' *n n lk *@ rao *.n cho c.c ch> trang tri' ch> mP' Gau 3
cht 3Iy hng ho. do n lk lm ra chuyn vN chSu Wu# Th)i *y gi)' ng()i ta gi thuyNn
*un cht hng ho. r mt G,n Out J chSu Wu chJ Gang chSu Khi l 5iut chuyn6o 3<m
n lk mua 3(4c J chSu Khi Gang chSu $[ l 5Trung chuyn6o 3<m G,n vt do n lk mang
vN chSu Wu l 5Cuy chuyn6# Trong hnh tr0nh vn chuyn tam gi.c ny' ng()i n lk l
hng ho. tht G` quan trng# ? ng()i d` tUnh' trong hZn ;yy n1m tQ th &B i/ 3n th
&B ii' *n th`c dSn chSu Wu 38 c(" tQ chSu Khi 9m triku ng()i# $%i ng()i 3n chSu
$[' c Fm ng()i da 3<n *@ cht trong &hi G1n 3uei hogc vn chuyn# Eu & c, GD ng()i
da 3<n *@ 3<m 3n chSu Wu' chSu i Y(Zng v c.c 3,o J Th.i d0nh Y(Zng' chSu Khi
ten tht &ho,ng 9yy triku ng()i# dun *.n n lk tn nhjn mang li G` giu c &inh &h>ng
cho *n th`c dSn chSu Wu' 3bng th)i mang 3n cho nhSn dSn chSu Khi tai ho &h>ng
&hi"#
; sao ti n#3c Tnh li n ra c2'c chin tranh 5oa h^ng?
/o th.ng | n1m 9Fm;' J 7uSn n n(c nh' *%ng lan truyNn mt tin git gSnV CuDc
v(Zng n<nri / *@ *knh tSm thIn#
Egh< 3(4c tin ny' gia tc xiooc rqor&u vi chic gia huy l *ng hbng 3P *it 3(4c tin
ny ht G^c vui mQng# n cho rLng gia tc 7ancaOtZ r7ancaGt<ru vi chic gia huy l
*ng hbng 3P' &hDng ch triNu 30nh 38 lSu' 3bi *i ht G^c' cuc chin nh Kh." tr1m
n1m *@ tht *i vN "hUa n(c nh' &hin cho ng()i nh "h,i nhc nh8# dSy gi) CuDc
v(Zng n<nri / *@ *knh' 1n ni lung tung' hnh 3ng *Qa *8i &hng qu,n l= 3(4c cng
vikc nh n(c# Sy chUnh l d@" tDt 3 h ginh li ngi vua# ?ng t(c O^ xiooc l i
GZt tUch c`c hot 3ng ngay# Cu= tc miNn Eam >ng h gia tc xiooc' c.c tr(Jng gi, t(
G,n ho. c+ng rt vui mQng' h hy vng cng t(c xiooc c th thay th n<nri /' OSy
d`ng chUnh quyNn *,o vk quyNn l4i c>a h#
xia tc 7ancaOtZ ch> yu 3i *iu quyNn l4i cho nh\ng qu= tc miNn dMc# /~ng ny l
v~ng "hong &in lc hu# Tr(c t0nh h0nh nh( vy h c+ng rt lo lMng# Tay chSn thSn cn
nht c>a CuDc v(Zng l ?ng t(c iamaiOaithZ ra lknh cho th> h *U mt th<o d_i
hot 3ng c>a gia tc xiooc#
/0 5E(c &hng th mt ngy &hng vua6' ngh@ vikn triku t" cuc h" c~ng nhau cH i
GZt ln lm 5n quDc cng6# iGZt ln nMm quyNn l`c' 3 qu-t Gch mi trJ ngi ng 38
cho *P t~ cng t(c iamaiOaithZ v0 ti danhV 57m tht th> Eoocm1ng3i v tham
c>a cng6# Eh(ng chcng *ao lSu' th.ng 9l n1m 9FmF' n<nri / *%ng nhin &hPi *knh#
Rng nMm li chUnh quyNn v *8i ch^c n quDc cng c>a iGZt# Ti" 3 l "hc ch^c cho
iamaiOaithZo mgt &h.c' th<o = &in c>a hong hu $acgar<t' t0m *ikn "h." 3N "h2ng
G` tho.i v@ c>a ng()i anh h iGZt#
iGZt rt t^c gin vi quay vN "h(Zng Eam# E1m Gau ng 38 3N ngh@ th> tiu ?ng t(c
iamaiOaithZ ti v<nt 3 loi trQ & Ou *n cnh /ua# Eh(ng n<nri / &hng 3bng =
v chs trUch ng vN hnh vi "h,n ngh@ch# Eh( vy l cuc chin tranh ;y n1m 38 3(4c
chSm ng2i# ?uc chin tranh gi\a c.c qu= tc "hong &in ginh ngi *.u ny 3(4c gi l
5?hin tranh hoa hbng6#
Th.ng m n1m 3' iGZt gi(Zng cao ngn c) c gia huy d2ng hc m0nh l dng hbng
trMng' djn 3i quSn tin 3.nh /ua n<nri /# nai *n nghnh chin ti ianh n*<' &t
qu, c>a trn ny l quSn 7ancatOtZ 3i *i' ?ng t(c iamaiOaithZ *@ git' vua n<n
ri / *@ *Mt lm t~ *inh# CuSn xiooc thQa thMng tin vN 7uSn n' iGZt li lm n quDc
cng' &im Go.t triNu chUnh n(c nh#
nong hu $acgar<t l cng chta n(c Kh." 38 c~ng con trai m0nh l8nh 3o quSn 7an
catOtZ ti" tc chin 3u vi quSn xiooc# Th.ng 9l n1m 9Fy' trong trn /<c"h<n3Z
38 3.nh *i quSn xiooc' *Mt GDng iGZt v 3<m OH tH *u 3Iu tr(c cng chtng#
?uc chin hoa hbng vjn ti" tc vi mc 3Uch tr, th~ v chim lanh ngi *.u gi\a c.c
th hk lin ti" c>a hai d2ng h xiooc v 7ancatOtZ# ?uc chin &-o di ;y n1m mi
&t thtc vi thMng l4i thuc vN n<nri Tu"hZn t^c vua n<nri /#
Ti sao 4Knh (Rch hch li tr? th$nh %i ho cVa nh1n loi?
Egy lF th.ng ; n1m 9;Fm' ng()i ta "h.t hikn thy trn *Iu tr)i mt hikn t(4ng &T lV
The tinh' $c tinh' no, tinh gg" nhau' ch" lm mt# chSu Wu trong 3m di trung ce
3Iy m tUn' hikn t(4ng thin v1n l ny &hin cho mi ng()i &inh G4# ?.c nh chim tinh
hDt ho,ng ni rLngV 5Sy l mt triku ch^ng Ou nhSn loi Gf *@ quB thIn trQng "ht6#
Tht &hng may' c.c nh chim tinh li ni 3tng' mt nn ln 38 3n' nhSn loi gg" "h,i
mt 3i ho ch(a tQng c trong l@ch GH#
Egay tQ n1m 9;;;' J chSu X c.ch Oa chSu Wu 38 Ginh ra mt th^ *knh do chut lSy
truyNn' th^ *knh 3.ng G4 ny th<o con 3()ng th(Zng mi truyNn 3n n v mt GD
n(c &h.c' 3bng th)i n c+ng honh hnh J v~ng $do"tamia r7(ng nu v i
?"# n n1m 9;F]' n OSm nh" vo chSu Wu mt c.ch mnh mf &hng c *ikn "h."
no ng1n chgn 3(4c 3n tn 3,o iiOin' taly' v miNn Eam n(c Kh."' n 7an' ^c' da
7an rbi 3e * Gang nh# ?.c n(c &hng *it 3Di "h vi *knh ny ra Gao' c.c thIy thuDc
3Nu * tay' &hng "h(Zng c^u ch\a#
dknh d@ch hch honh hnh J 3i lc chSu Wu &hin cho n(c nh rt &inh G4# n may
mMn 3(4c h2n 3,o ngl l "h2ng tuyn *,o vk# ?hMc tH thIn &hng 3n 3(4c 3Sy# Eo
ng) &hoa hc ch(a "h.t trin' ch(a t0m ra mt *ikn "h." "h2ng ngQa d@ch *nh' cho nn
cuDi c~ng d@ch hch vjn 3e * Gang nh#
Eg()i nhim *knh d@ch hch' ton thSn c,m thy 3au 3n' ti" 3n l *@ GDt cao' trn tay
v mgt Out hikn nh\ng chm 3<n# Eg()i chSu Wu &hi "h.t hikn thy nh ai c ng()i
mMc *knh ny' c, nh Gf *@ 3uei 3i' nh *@ 3Dt Gch# Eh(ng d@ch *knh vjn lan rng' nh
ny 3Dt li 3n nh &ia 3Dt#
dknh d@ch hch tn cng 7uSn n 38 lm cht hZn m()i vn ng()i# w` lan truyNn *knh
d@ch hch ny 38 tn cng mnh mf c.c thnh "hD TSy Wu' nh\ng thnh "hD "hbn vinh
*%ng chDc trJ nn Guy tn' hoang vMng#
Eh\ng thy thuDc c>a c.c n(c 38 "h,i 3u tranh vi c1n *knh ny# n 38 c.ch ly ng()i
*knh' d~ng tt c, c.c loi thuDc ch\a tr@ c.c triku ch^ng *knh# EhiNu *.c Ga 38 "h,i hy
Ginh tUnh mng
dknh d@ch hch 38 git hi nhiNu ng()i' nh(ng qua cuc chin 3u ny' ng()i ta 38 *it
nhiNu "h(Zng "h." "h2ng chDng h\u hiku# ?hUnh "h> c.c n(c 3(a ra c.c "h." lknh
ng1n chgn d@ch hch lan truyNn# Thnh /ZnidZ c>a taly *an *D lknh cm mi nh *un
38 nhim *knh hogc nghi l nhim *knh 3Nu &hng 3(4c vo thnh# ? nh\ng nZi quy
3@nh thuB th> "h,i GDng J nZi tho.ng &hU v 3Iy .nh nMng ;y ngy' rbi mi 3(4c vo
thnh "hD c>a h# ? nZi 3gt trm &im d@ch nh( ngoi c,ng nh( $acOSy chcng hn#
qu,n l= ngubn n(c' ng()i ta 3gt ra mt ch^c quan chuyn trng coi &im Go.t ngubn
n(c# Eg()i ta trao trng tr.ch cho nh(ng ng()i lm cng t.c y t#
Eh) cD gMng 3' *knh d@ch hch 38 3(4c ng1n chgn li# Eh\ng n1m 9;m;' 9;l' 9;F tuy
vjn c d@ch J chSu Wu' nh(ng t.c hi &hng ln lMm#
Y@ch hch J chSu Wu vo th &B i/' 38 &hin chi nhiNu thnh "hD trJ nn hoang vMng'
,nh h(Jng 3n nNn &inh t' lm cht hng triku ng()i# Eh(ng Gau cuc chin 3u vi tH
thIn d@ch hch 38 &hin cho ngnh y t tin * v "h.t trin mnh mf#
. P2-c itdtdman ra %i nh# th n$o?
xi\a th &B i' Tiu X rZi vo t0nh trng h%n lon# quDc ng 7a $8 h~ng *. Tiu
X my th &B ltc ny 3ang ly EiO lm c^ 3im 3u tranh ginh li ?ngOtantin" *@
Th" t` quSn chim# Eg()i TuycO<nguc mt th)i c()ng th@nh 38 *@ quSn $ng ?e
3.nh cho tan t.c &hi h OSm nh" Tiu X# $t nhm th> lanh ng()i Tuyc chim lanh c.c
GZn tri' tranh ginh ljn nhau' Tiu X trJ nn v ch>#
Ti miNn dMc Tiu X gi." ranh vi quDc ng 7a $8' mt GD v_ Ga th<o 3o Olam
&-o * &t 3,ng t` O(ng l c.c 5?a chi6' h gi(Zng ngn c) 5Th.nh chin6 c>a 3o
Olam' nhiNu lIn 3.nh chim l8nh the c>a quDc ng 7a $8# $t ng()i tn l nt
crun' mt th> lanh ng()i Tuyc J th,o nguyn Trung X 38 t" h4" 3(4c &h. nhiNu 5?a
chi6 rt thikn chin' nh) 3 m ng 38 &hng ngQng mJ rng v~ng 3t# E1m 9l|l' n
tcrun t th' con c>a ng l Rman ln & nghik"' 38 3.nh *i quDc ng 7a $8'
chim thm mt v~ng 3t ln#
vho,ng n1m 9;yy' ROman tuyn *D 3c l"' t` O(ng l mia rnguyn th>u# CuSn c>a
ROman 3Nu 3(4c gi l 5Rman Tuyc6# E1m 9;9]' ROman tin cng thnh KuruOa#
Thnh ny l mt nZi him yu c>a ng 7a $8 "hUa dMc Tiu X' 3(4c "h2ng th> rt
chgt# wau &hi chim 3(4c thnh KuruOa' ROman 3ng 3 ti 3Sy' &hDng ch <o *in
ac3an<n' con 3()ng quan trng thng Gang chSu Wu# E(c mi thnh l" ny mang
tn ng' gi l 3 quDc Rttman#
E1m 9:l' ROman l0a 3)i' con c>a ROman l An*an ln & v@# Rng OSy d`ng mt 3i
quSn th()ng tr`c h~ng mnh' lin tc OSm l(4c c.c n(c Oung quanh# Trong 9y n1m' cZ
*,n 38 gt hcn th l`c ng 7a $8 ra &hPi Tiu X# An*an c+ng coi trng c, vN mgt
chUnh tr@' *(c 3Iu OSy d`ng 3(4c c.c th ch c>a mt CuDc gia' th`c hikn ch 3 tuyn
quSn' "hong 3t cho ng()i c cng' coi trng gi.o dc' OSy d`ng tr()ng hc c>a ng()i
Rttman# An*an c2n l4i dng mSu thujn trong ni * c>a ng 7a $8 3 can thik"
vo# E1m 9;mF' An*an chim lanh ?ari"ri' OSy d`ng Kh.o 3i 3Iu tin' 3Iu cIu 3.nh
chim chSu Wu# ?on ng l $urat Gau &hi & v@ &hng gi l mia n\a' t` gi l iun
tan' ti" tc t1ng c()ng tn cng ng 7a $8# E1m 9;9 chim th@ trn quan trng l
Kh.o 3i tZria v d)i 3 vN 3' 3ei tn l tinnSy# dy gi) ng()i The Eha vT
&hng ngQng 3e dbn vN danc1ng# quDc ng 7a $8 chs c2n gi\ li 3(4c thnh
?ngOtantin" 3Zn l# ThQa cZ quDc Rttman thn tUnh lun "hIn 3t miNn Eam
ianva c>a c.c n(c v~ng danc1ng# E1m 9;:' quSn Rttman d(i G` chs huy c>a
iuntan darai 38 chin thMng 3i quSn Th" t` quSn c>a nhiNu n(c chSu Wu rdo xi.o
hong git" 3u ti E&hZ rtrn 3t dungari ngy nayu# n cuDi th &B i/' quDc
Rttman 38 &im Go.t ton v~ng danc1ng#
E1m 9Fyl trong cuc 3i chin vi quDc Timua J Trung X' iuntan da<rai *@ *Mt
GDng# quDc Rttman Guy yu trong mt th)i gian#
E1m 9Fm9' $ham<t 3k nh@ & v@' quyt tSm tiu dikt ng 7a $8# Th.ng F n1m 9Fm;'
$ham<t 3Uch thSn djn 3i quSn 3.nh chim ?ngOtantin"# ch ng 7a $8
tbn ti hZn 9yyy n1m 38 *@ dikt vong# dDn n1m Gau' $ham<t li d)i 3 3n ?ng
Otantin"' 3ei tn l Otan*un#
Th)i &T irimu thDng tr@' quDc ny li chim iiri' i ?"' $aica $aitina# TQ
n1m 9mly 3n n1m 9m' ng()i & v@ irimu l iuliman 3t 3n th)i &T c`c th@nh#
/@ chUnh tr@ gia' quSn G` gia nei ting ny 3(4c tn O(ng l i 3# Rng lin tc chinh
chin J Trung Wu' TSy X v dMc Khi# E1m 9ml9 ng djn quSn chim d<ngZrat# E1m
9ml 3i 3.nh nungari' l:| chim th> 3 du3a' tiu dikt nungari# E1m 9ml: ng li djn
3i quSn 3.nh /in' &hin cho c, chSu Wu rung 3ng# chSu X' h nhiNu lIn 3.nh *i
da T(' chim rMc' ?roatia' TSy cmni# dMc Khi' h lIn l(4t chim 7i*1ng' n
giri' Tuynidi tranh h~ng trn @a Trung n,i# 7tc ny h trJ thnh mt quDc ln
Ouyn qua ; chSu lc Wu' X' Khi
?.i cht c>a iuriman 38 3.nh du G` &t thtc th)i &T c`c th@nh c>a quDc Rtt
man# E1m 9m]l' hm 3i The Eha vT *@ lin quSn /ZnidZ v TSy dan Eha tiu dikt#
TQ 3 3 quDc Rttman Guy yu dIn# n n1m 9:ll' quDc Rttman chm d^t Gau
cuc c.ch mng ?ng ho#
Ti sao li (ien ra c2'c chin tranh Dga d Th?
E(c Ega l mt n(c i lc' 3n th &B i/' mgt "hUa TSy v "hUa Eam mi c
3()ng ra *in# wa hong n(c Ega muDn chim 3(4c lDi ra *in 3 ginh quyNn &im
Go.t trn *in# n 3@nh & hochV mt l TSy tin' ginh lDi ra *in ar' thng *in
n(c Ega vi i TSy Y(Zngo hai l OuDng "hUa Eam' chim ly lDi ra nMc n,i' &im
Go.t <o *in nMc n,i 3 nm 3i Ega c th 3i vN "hU TSy vo @a Trung n,i#
chim lDi ra nMc n,i' n(c Ega 38 tuyn chin vi The Rttman nhiNu lIn# E1m
9];m 9];:' n(c Ega 3.nh chim Out hai *n lin ti" 3.nh nhau' quSn The *@ thua
liNn nhiNu trn "h,i &= vi Ega c.c ho (c ch@u 3 cho Ega chim cHa Gng ng v
c.c v~ng ?a"cadZ v<n *in nMc n,i#
quDc Rttman The Eha vT oai "hong mt th)i trong l@ch GH nh(ng 3n cuDi th &B
i/ lSm vo &h>ng ho,ng nghim trng# quDc Ouyn ; chSu lc Wu' X' Khi ny trJ
thnh cht cQu 3 ng()i ta OSu O-# ?.c n(c mnh J chSu Wu 3Nu *it r_' ai chim 3(4c
5di G,n6 c>a The Eha vT ng()i 3 Gf ginh 3(4c (u th tuykt 3Di# dJi vy Ega' nh'
Kh." 3Nu lao vo cuc 3u quyt likt#
Eh\ng n1m Fy c>a th &B ii' mt trn "hong *a nei ln tQ 5Th.nh 3@a6 xiruOal<m#
thnh <ruGal<m ny c rt nhiNu Th.nh 3ikn' xi.o 3()ng v c.c g.c chung to ln c>a
3o ?Z Dc# EMm 3(4c vt tin ny l nMm 3(4c chic ch0a &ho. vng c2n 3(4c gi l
5ch0a &ho. l1ng tm c>a Th(4ng 36' c nghaa l c quyNn l4i tDi th(4ng 3Di vi c.c tUn
3b ?Z 3Dc gi.o Rttman# /o th &B i/' chic ch0a &ho. ny nLm trong tay gi.o hi
chUnh thDng "h(Zng ng' do 3 n(c Ega c+ng thuc gi.o hi chUnh thDng "h(Zng
ng 38 chim 3(4c (u th# Eh(ng vo n1m 9|my' /ua Kh." l 7uy dna"ac 38 3N
c" 3n chuykn ny' cho rLng "h,i 3 cho gi.o hi Thin chta nMm gi\ chic ch0a &ho.
3' v0 vy 3t *Lng 38 nei "hong *a# /ua The Eha vT "3un $aich<t vjn m ^c v0 *@
Ega chim 3t' ng 3@nh nh) th l`c c>a nh' Kh." 3 ginh li 3t 3ai *@ mt# Yo 3
quyt tSm ng, vN "hUa nh' Kh." v trao ch0a &ho. cho gi.o hi Thin chta#
wa hong Eicla 3(4c tin 38 v c~ng t^c gin# ?hcng *ao lSu' quSn Ega 38 c mgt J
ngay ng(ng cHa The Eha vT' dn m()i l1m vn quSn J t( th tn cng# nai n(c nh'
Kh." c+ng vi 3(a hm 3i vo *in gi# Egy ;]9|m;' quSn Ega 3t nhin v(4t
Gng tn cng n(c The# Th.ng m()i n1m 3 quSn The c+ng tuyn chin vi quSn Ega#
?hin tranh 3bng th)i ne ra trn Gng ng v<n nMc n,i v ?a"cadZ# Th.ng 99' ti *)
Eam nMc n,i thuc "hUa dMc The Eha vT' quSn The thua to# Thy t0nh h0nh nguy ng"'
hm 3i c>a nh' Kh." "h,i lao vo ngay nMc n,i# Th.ng ; n1m 9|mF' nh v Kh."
chUnh th^c tuyn chin vi Ega# ?uc chin tranh Ega The din *in thnh 3i chin
chSu Wu# CuSn Ega *uc "h,i lui &hPi *.n 3,o danc1ng# ?hin tranh Ega The 3.nh
rbi li ngQng' ngQng rbi li 3.nh &-o di hZn 9|y n1m# ?uDi c~ng Ega chim 3(4c lDi ra
nMc n,i' th`c hikn 3(4c = 3b *nh tr(ng#
Ti sao /io ho$ng !a WJ c Th7p tY P21n?
$~a OuSn n1m 9y:m' xi.o hong 7a $8 triku t" mt ni ngh@ xi.o hi' th0 c G^ gi,
c>a ng 7a $8 3n Oin gg" 3(a tin &hn c" c>a nong 3 7a $8 lOiut k nh@'
cIu mong xi.o hong ra quSn c^u vikn' th.nh 3@a xiraOal<m r<ruGal<mu *@ c.c gi.o
3b Olam rOlamu chim mt rbi#
xi.o nong Ayc*anh 3k nh@ vDn 38 muDn "h.t trin th l`c Gang "h(Zng ng tQ lSu'
l" t^c 3bng = ch" nhn 3N ngh@ cH *inh Gang git" ng 7a $8#
n th.ng 99' Ayc*anh triku t" i hi 3ng vin Th" tQ quSn 3ng chinh# xi.o
hong &u gi c.c gi.o 3b tQ mi nZi &-o 3nV 5Th(4ng 3 yu cIu chtng ta gi,i c^u anh
<m ?Z 3Dc c>a chtng ta J "h(Zng ng' ginh li th.nh 3@a xiraOal<m' J "h(Zng
ng c v vn vng *c
Yin v1n c>a Ayn*anh 38 &Uch 3ng t0nh c,m tn gi.o cubng nhikt c>a gi.o dSn#
wau hi ngh@' h tranh nhau ly gi. ch\ th" *Lng v,i 3P &hSu vo trang "hc c>a m0nh
3 *iu tr(ng l Th" t` quSn# xi.o hong 3@nh ngy 9m|9y: l ngy Out chinh' ly
?ngOtangtin" lm nZi t" &t# TQ 3 *Mt 3Iu mt cuc th" t` chinh vN "h(Zng
ng &-o di 3n hai tr1m n1m# /0 3o Olam ly *iu t(4ng l tr1ng l(i liNm nn cuc
chin tranh ny c2n gi l 5?uc chin gi\a th" t` v l(i liNm6#
Trong th" t` quSn vQa c nh\ng gi.o Ga trung thnh' vQa c c, *n l(u manh# ? ng()i
chin 3u v0 ?hta' c & cIu mong G` c(" *c vZ v-t v~ng 3t *@ chinh "hc' c nh\ng
ng()i mong rLng qua cuc ng chinh' Gf rHa Gch 3(4c ti l%i#
$~a OuSn n1m 9y:' mt c.nh Th" t` quSn do c.c nng dSn Kh."' ^c h4" thnh'
&ho,ng mt vn ng()i' do G` &Uch 3ng tn gi.o vi v8 3n Tiu X 3.nh trn 3Iu tin#
Eh\ng con ng()i 3.ng th(Zng ny vQa thiu v+ &hU' li &hng c &in th^c quSn G`' &t
qu, 38 *@ quSn The Eha vT 3.nh cho tan t.c#
7In tht *i ny &hng lm ngui 3i *Iu m.u cubng nhikt chin tranh# $~a OuSn n1m
Gau' mt c.nh quSn Th" t` quSn &ho,ng ; vn ng()i do c.c ?hta "hong &in Kh."'
^c' chs huy 38 chia lm nhiNu 3()ng tin vo ?ngOtantin"# Th.ng n1m 9y::'
Th" t` quSn *ao vSy xiruOal<m#
Egy 9m]' Gau mt hbi h%n chin' thnh xiruOal<m 38 *@ chim v 38 *@ tMm trong
m.u# Th" t` quSn tr, th~' tn G.t &hng th(Zng tic# ThSy ng()i ngen ngang' m.u ch,y
thnh Gng# nZn mt vn ng()i vo t@ nn trong 3Nn th) Rma *@ git ht' h 3Nu l
nh\ng ng()i gi' "h n\ v tr <m#
Th" t` quSn ly xiruOal<m r<ruGal<mu lm th> 3' OSy d`ng nn /(Zng quDc xi
ruOal<m# ?ng t(c x3Zroa 3Z duing rxod<roy d< duoiAonu' ng()i Kh." 3(4c
3(a ln lm vua# Egoi ra' ng()i ta c2n l" nn ?ng quDc ntit' d. quDc 3<tOa v
d. quDc Tri"li' vN danh nghaa *a n(c ny 3Nu "h thuc vo /(Zng quDc xiruOa
l<m# Eh(ng cuc chin gi\a ?h\ th" 3P v 7(i liNm vjn ch(a &t thtc#
xi.o dSn Olam chim li xiruOal<m v c.c th@ thnh &h.c# Th" t` quSn muDn
chim li nh\ng "hIn 3t 38 mt# E1m 9ly;' Th" t` quSn ng chinh mt lIn n\a'
nh(ng lIn ny h 3.nh c(" th> 3 ng 7a $8' ?ngOtantin"' git hi chUnh nh\ng
ng()i anh <m ?Z Dc c>a h# TQ 3 G` cubng nhikt ng chinh c>a Th" t` quSn mi
chm d^t#
Th" t` quSn ng chinh tt c, | l(4t# xi.o hong c+ng muDn te ch^c lIn th^ :' nh(ng
&hng c2n ai ngh< th<o n\a# n1m 9l:9' i ?" thu hbi nDt c>a Th" t` quSn c^ 3im
cuDi c~ng' thnh cco' 3.nh du G` tht *i hon ton c>a Th" t` quSn#
/i_y v$ nghB in %#[c pht minh nh# th n$o?
Th)i ce 3i' tr(c &hi "h.t hikn ra giy v nghN in' te tin chtng ta 38 "h,i d~ng nh\ng
thanh tr<' thanh g% 3 ghi ch-" li v truyNn *. v1n ho. tri th^c cho mi ng()i#
/o th)i TSy n.n' Trung CuDc 38 *Mt 3Iu "h.t minh ra giy# /0 "h(Zng "h." G,n Out
c2n th GZ' giy hbi 3 vjn ch(a 3(4c d~ng 3 vit G.ch#
n th)i ng n.n' nh "h.t minh w.i 7uSn' trn cZ GJ c>a giy TSy n.n' vo n1m 9ym'
38 c,i tin nghN lm giy# Rng d~ng vP cSy' dSy 3ay' v,i r.ch 3 lm nguyn liku G,n
Out giy# 7oi giy ny trong c.c G.ch ce gi l 5xiy wi hIu6#
wau &hi giy 3(4c "h.t minh v GH dng rng r8i' dIn dIn thay th cho c.c thanh tr<'
thanh g% v c.c tm v,i 3 d~ng vit G.ch# Eh(ng th)i 3' vjn ch(a "h.t minh ra nghN in#
$t cuDn G.ch muDn trJ thnh nhiNu cuDn &h.c "h,i tDn rt nhiNu cng G^c' th)i gian'
,nh h(Jng 3n vikc "he c" v truyNn *. v1n ho.# Te tin ta 38 tUch c`c t0m c.ch' my
m2 G.ng to' cuDi c~ng 38 hon thnh cng tr0nh truyNn *. v1n ho. nghN in 38 3(4c
"h.t minh#
vhJi ngubn c>a nghN in' tr(c ht "h,i ni 3n l c.c con du v *ia &hMc# ?on du l
c.c h0nh v ch\ &hMc trn ngc' g% hogc 3.# ?htng Out hikn Gm nht vo th)i iuSn thu
?hin quDc# Th<o 5wH v=6' Gau &hi TIn ThuB nong thDng nht Trung CuDc' muDn
chin cng c>a m0nh 3(4c l(u li mun 3)i' ng 38 cho &hMc vo *ia 3. J nhiNu nZi#
E1m 9]m' th<o 3N ngh@ c>a nh hc gi, w.i Ang' nong 3 38 Gai &hMc 5Eg+ &inh6 c>a
3o Eho vo *ia 3.' 3 c.c hc Ginh vit th<o# nai tr1m n1m Gau' c ng()i 38 "h.t minh
ra "h(Zng "h." 5v%6 vo *ia 3.' to ra n "hm 3Iu tin trn th gii#
/ikc GH dng con du v 3. &hMc lSu di 38 to 3iNu &ikn cho nghN in ra 3)i# Te tin ta
&hi GH dng con du' vjn "h,i *i ln mgt con du mt l" *~n in mPng' gi l 5"hong
n6 r"h> *~nu# TQ G` g4i = c>a con du' ng()i ta &hMc nh\ng trang G.ch ln tm g% giDng
nh( &hMc nh\ng con du' rbi 3<m in# d,n in ce nht th<o c.ch ny c2n l(u li 3n *Sy gi)
l cuDn 5vinh vim ?(Zng6 vo n1m nm Thng th^ : 3)i nh ()ng' t^c n1m ||#
Kh.t minh in *Lng *,n &hMc 38 3(a nghN in tin * thm mt *(c ln' nh(ng vikc in mt
cuDn G.ch vjn mt qu. nhiNu th)i gian' v cIn "h,i c,i tin# Tr,i qua rt nhiNu cD gMng
c>a nhiNu ng()i' 3n 3)i TDng' Tt Th1ng 38 "h.t minh ra lDi in ch\ r)i# Rng 38 ly &<o
3t lm thnh c.c "hi th<o c~ng mt quy c.ch# $%i 3Iu &hMc ch\ ng(4c' *P vo l2 nung
cho c^ng li' th l thnh c.c ch\ r)i r*Lng G^u# ?h\ r)i 3(4c O" thnh *,ng' d~ng mt
&hung v.n *Lng GMt' tr(c ht qu-t ln v.n GMt mt l" G." v nh`a thng' Gau 3 nhgt
mt ch\ r)i O" vo trong &hung# i" 3Iy mt &hung lm thnh mt *,n# wau 3 hZ ln
lHa' G." v nh`a thng Gf ch,y ra' ng()i ta li ly mgt v.n "hcng -" ln' G." v nh`a
thng 3ng c^ng li' ch\ r)i Gf *.m chgt vo v.n GMt' ltc ny chtng ta c th qu-t m`c
3gt giy' l1n -" 3 in# Kh.t minh ny Gau 3 38 3(4c c,i tin ln vi c.c ch\ r)i *Lng
3bng' *Lng ch0
EghN in c>a Trung CuDc "h.t minh 38 g" "hIn 3y mnh G` "h.t trin v1n ho. trn ton
th gii# Egy nay' nghN in cng hon thikn c~ng vi tr0nh 3 &hoa hc hikn 3i#
.o gio %J n$y sinh nh# th n$o?
o gi.o rhay 78o gi.ou' Kht gi.o v nbi gi.o rOlamu l *a tn gi.o ln 38 chim 3@a v@
thDng tr@ lSu 3)i J Trung CuDc# Trong *a tn gi.o ny th0 Kht gi.o v hbi gi.o h0nh
thnh tQ c.c quDc gia &h.c# ?hs ring c o gi.o l tn gi.o 3(4c h0nh thnh v "h.t
trin ngay trn 3t Trung CuDc#
o gi.o *Mt ngubn tQ thut "h~ thuB v "h(Zng thut thIn tin l(u hnh trong th)i ?e
3i J Trung CuDc# Eg()i G.ng l" ra o gi.o l Tr(Zng o 71ng vDn J 3t Khong
thuc n(c d.i rnay l huykn Khong tsnh xiang T' Trung CuDcu th)i ng n.n# Rng 38
tQng l quan huykn J huykn xiang ?hSu d(i triNu Thun rn1m 9l 9FF Gau ?ng
nguynu 3)i ng n.n# Rng 3(a 3k tH ti nc $inh wZn J T^ iuyn 3 tu 3o# /0
nh\ng ng()i nh" 3o "h,i n" n1m 3u go nn 3o ny c tn l 5Eg+ 3u m 3o6
ro n1m 3u gou# o ny th) 78o am t^c l nh trit hc ce 3i 78o TH lm gi.o
ch>' tn O(ng 78o am lm 5Th.i th(4ng l8o quSn6' li ly G.ch 5o 3^c &inh6 c>a
78o TH v 5?hUnh nht &inh6 lm hai &inh 3in ch> yu#
78o TH cho rLng tr(c &hi tr)i 3t 3(4c h0nh thnh 38 c tbn ti mt vt cht nguyn
thuB h%n 3n ch(a "hSn t.ch' m vt cht nguyn thuB chUnh l c1n nguyn h0nh thnh
vn vt trong v+ tr# Rng gi th^ vt &hng *it tn ny l 5o6' m nh\ng ng()i th<o
o gi.o th0 ly 5o6 lm tUn ng(ng cZ *,n v gi.o nghaa# n tin rLng con ng()i ta
tr,i qua mt th)i &T tu luykn nht 3@nh' th0 Gf c th tr()ng Ginh *t tH' v trJ thnh thIn
tin#
wau &hi Tr(Zng o 71ng qua 3)i' con trai ng l Tr(Zng nonh v ch.u ng l Tr(Zng
7% ti" tc truyNn 3o v tn Tr(Zng o 71ng lm 5Thin G(6# /0 th 3o 5E1m 3u
go6 c+ng 3(4c gi l 3o 5Thin G(6
n cuDi 3)i ng n.n' Tr(Zng xi.c chUnh l ng()i Gau ny trJ thnh l8nh t c>a cuc
&hJi nghaa nng dSn nong ?Sn rvh1n vngu' li G.ng l" ring 3o Th.i d0nh' ly &inh
Th.i d0nh lm &inh 3in ch> yu# Rng d`a vo vikc ch\a *knh 3 truyNn 3o# Trong v2ng
m()i n1m tr)i' GD tUn 3b ln ti m()i vn ng()i# E1m 9|F Gau ?ng nguyn' Tr(Zng
xi.c "h.t 3ng &hJi nghaa' &t h4" vi Tr(Zng 7%' trJ thnh ngn c) djn dMt nng dSn
v OSy d`ng nn hai gi.o "h.i ln nht c>a o gi.o trong th)i &T 3Iu tin#
wang 3n 3)i ()ng' 3)i TDng' do G` 3N O(ng c>a c.c hong 3 ()ng ?ao Tng'
TDng nuy Tng' o gi.o dIn dIn 3(4c "h.t trin h(ng th@nh#
n triNu 3i nh Eguyn' "h.i Ton ?hSn do /(Zng Tr~ng Y(Zng G.ng l" trJ thnh
mn "h.i ch> yu c>a o gi.o# TQ 3y vN Gau' o gi.o chUnh th^c "hSn thnh hai gi.o
"h.i ln 3 l ?hUnh Eht v Ton ?hSn#
n 3)i $inh v 3)i Thanh' o gi.o *Mt 3Iu tQ th@nh chuyn Gang Guy#
Ti sao ng#i Ho Thi l#2 lc *hAp nbi trn th gi3i?
Trn th gii' ng()i Yo Th.i l mt dSn tc him c' v0 h GDng t,n m.c trn &hM" th
gii nh(ng vjn c2n l(u gi\ 3(4c c.c 3gc 3im c>a dSn tc m0nh# Trong l@ch GH' ng()i Yo
Th.i 38 "h,i tr,i qua nhiNu &he ,i trIm trng# Trong ?hin tranh Th gii ' h 38 *@
^c CuDc O8 git hi hZn G.u triku ng()i' 3 li mt trang GH 3jm m.u trong l@ch GH nhSn
loi
Eg()i Yo Th.i l con ch.u dSn n<*rZ rn<*r<uOu GDng trn v~ng 3t Kal<Otin ngy nay tQ
;myy n1m tr(c# vho,ng n1m 9yl9 tr(c ?ng nguyn' nZi 3Sy 38 h0nh thnh mt
v(Zng quDc thDng nht' 3@nh 3 ti <ruGal<m# n th &B i tr(c ?ng nguyn' v(Zng
quDc ny chia thnh hai n(c l Oar<n J miNn dMc v uda J miNn Eam# wau 3 r&ho,ng
th &B / tr(c ?ng nguynu hai v(Zng quDc ny *@ ng()i Gyri rJ v~ng ng dMc
rMc ngy nayu OSm chim#
Th &B / tr(c ?ng nguyn' <ruGal<m *@ v(Zng quDc da*ilon rrMc ngy nayu tiu
dikt# YSn chtng *@ *Mt lm t~ *inh 3(a 3n da*ilon v trJ thnh n lk# Sy l th)i &T
h0nh thnh 3o Yo Th.i# /N Gau' nh\ng ng()i Yo Th.i 38 3(4c "hng thUch li quay vN
<ruGal<m v l" nn quDc gia c>a m0nh l quDc gia uda#
Trong th &B tr(c ?ng nguyn' h li *@ ng()i 7a $8 chinh "hc# Eg()i Yo Th.i 38
te ch^c hai cuc &hJi nghaa ln 3 chDng li ng()i 7a $8 nh(ng 3Nu *@ 3n ."# KhIn ln
ng()i Yo Th.i *@ git' c2n tt c, nh\ng ng()i may mMn GDng Gt 3Nu *@ Oua 3uei# TQ 3'
ng()i Yo Th.i "hiu *t &hM" nZi 3t &h.ch qu ng()i#
t nhiNu ng()i Yo Th.i' Gau &hi di c( 3n chSu Wu' *@ nh cIm quyNn th<o ?Z Dc gi.o
coi l & "h,n *i ?hta ?^u th <GuG nn 38 *@ *^c hi' &hng 3(4c quyNn GJ h\u 3t
3ai# /0 th' dSn Yo Th.i ch> yu GDng d`a vo *un *.n# Eh(ng &hi tUch lu[ 3(4c mt GD
ti G,n' h li *@ giai c" thDng tr@ nZi 3n c( trt t0m c.ch c(" 3ot' git hi v Oua 3uei#
/y ng()i Yo Th.i chs c2n c.ch r)i 3n J nZi &h.c# /0 l= do 3' hng ngn n1m nay' dSn
tc Yo Th.i 38 dIn dIn "hiu *t' t,n m.t &hM" nZi trn th gii#
Trong c2'c cch mng ahpf ti sao phGi (Mng my chgm %N thi h$nh n
tS h;nh?
TQ O(a 3n nay' 3 th`c thi .n tH h0nh' c.c dSn tc' c.c quDc gia d~ng nh\ng "h(Zng
"h." &h.c nhau# Trung CuDc 3)i O(a ngoi chgt 3Iu c2n c nh\ng h0nh th^c &h.c nh(
"hanh thSy' rc th@t 7a $8 ce 3i' ti nhSn *@ tr<o ce' thiu GDng ?2n J Kh." trong
th)i &T c.ch mng n1m 9]|:' ng()i ta 38 ch to ra chic m.y chgt 3Iu#
$.y c hai ct tr cao &ho,ng F'm m-t' trn 3snh *Mc mt O ngang c tr<o mt l(i dao
rt GMc' v *n trn l(i dao ny *uc mt qu, l1n *Lng GMt' "hIn d(i lM" mt gi. h"
*Lng g% 3 &" 3Iu ng()i t~ nhSn# vhi hnh h0nh chs cIn th, G4i dSy 3<o l chic dao rZi
"h" ngay OuDng' nh( chic *ta m.y 3ng cc J c.c cng tr()ng OSy d`ng hikn 3i v
3Iu nn nhSn *@ chgt 3^t "h1ng# Ti Gao ng()i Kh." "h,i ngha ra c.ch thi hnh .n tH h0nh
nh( vyh
Tr(c th)i &T y' J n(c Kh." ng()i ta th()ng chgt 3Iu "hm nhSn *Lng &im hogc r0u#
Eh(ng trong cng vikc ny c+ng c G` "hSn *ikt r_ rng c>a "h." lut# Eghaa l ti nhSn
thuc gii qu= tc *@ tH h0nh th0 d~ng &im' c2n dSn th()ng th0 d~ng r0u# Th nh(ng
trong th)i &T ?.ch mng' ng()i ta 38 nu ra nhiNu &hu hiku 32i *0nh 3cng cho ng()i
*0nh dSn v qu= tc trong 3 c &in ngh@ 5*0nh 3cng trong tH h0nh6 c>a mt vin *.c Ga
tn l ordan' thnh vin c>a ni ngh@ 7" hin#
E1m 9]:9' &in ngh@ ny 3(4c O<m O-t v thng qua ti "hin h" c>a CuDc hi Kh."#
wau 3 chic m.y ch-m 38 ra 3)i 3 th`c hikn G` *0nh 3cng trong c.c .n tH h0nh cho mi
cng dSn d~ l qu= tc hay dSn th()ng# iNu 3.ng ni l vua 7uiG i/' ng()i "h chun
quyt 3@nh ny v tQng GHa l(i dao h0nh *.n nguykt trn *,n thit & 3Iu tin c>a m.y
ch-m thnh l(4i dao v.t GMc *-n hZn' hon thikn cho chic m.y ch-m' c+ng 38 l0a 3Iu *Ji
chUnh n Gau vi n1m#
nikn nay n(c Kh." 38 *P .n tH h0nh v chic m.y ch-m ny 3(4c 3(a vo nh *,o tng#
Trong lRch sSf .$i !oan %J %#[c P2y vB Tr2ng C2-c nh# th n$o?
?.c h2n 3,o qu= i 7oan tQ ce ti nay 38 l l8nh the c>a Trung CuDc' nh(ng trong l@ch
GH n 38 hai lIn *@ n(c ngoi OSm l(4c v chim c^# Tr,i qua nh\ng cuc chin 3u
chung c>a nhSn dSn hai *n *) *in' i 7oan c+ng 38 3(4c quy vN Trung CuDc#
E1m 9lF' *n th`c dSn n 7an OSm chim i 7oan' nhSn dSn i 7oan 38 &hng
ngQng &hJi nghaa chDng li quyNn thDng tr@ th`c dSn c>a chtng#
E1m 99' anh h~ng dSn tc l Tr@nh Thnh ?ng 38 chs huy nhiNu vn t(ng Ga *Mt 3Iu
thu "hc i 7oan# n 3e * ln c,ng no 7iu rtrong 3@a "hn i 7oanu' do c 3(4c
G` >ng h rt to ln c>a nhSn dSn i 7oan' h tin ti vSy 3.nh thnh iUch vh,m l nZi
c teng 3Dc "h> n 7an# wau t.m th.ng chin 3u' *n th`c dSn n 7an cuDi c~ng c+ng
"h,i 3Iu hng#
Tr@nh Thnh ?ng thu "hc i 7oan &hng 3(4c *ao lSu th0 mMc *knh qua 3)i# ?on trai
ng l Tr@nh vinh ln thay ng cai qu,n i 7oan#
vhi 3 ng()i lm ch> vN chUnh tr@ trn i 7c l hong 3 vhang ny c>a triNu 30nh $8n
Thanh' 3Di vi i 7oan ng ta ." dng "h(Zng chSmV 5d% dnh lm cho quy "hc6 v
38 tQng Gai ng()i v(4t *in Gang i 7oan 3 3m "h.n ho *0nh vi Tr@nh vinh# Eh(ng
hDi Tr@nh Thnh ?ng c2n GDng' ng 38 tQng 3(4c v@ hong 3 l(u vong triNu Eam $inh
*an cho h ?hu &m th<o danh hiku 5CuDc TUnh Ya6' v0 th hai *D con h Tr@nh gi\ th.i
3 chDng 3Di 3n c~ng vi chUnh "h> nh Thanh' v c.c cuc 3m "h.n ho *0nh chcng
3<m li &t qu, g0 c,#
E1m 9|9' Tr@nh vinh qua 3)i' ng()i ln & v@ l con th^ c>a ng ta mi m()i hai tuei
tn l Tr@nh vhMc w,ng#
n th)i &T ny' hong 3 vhang ny quyt 3@nh Out quSn thu "hc i 7oan# Rng ra
lknh cho 3i t(ng Thi 7ang chs huy# Thi 7ang vDn l t(ng c+ c>a quSn Tr@nh quy hng#
Cua *,y ngy 3m &@ch chin' Thi 7ang chim 3(4c ; h2n 3,o dnh nb# Tr@nh vhMc
w,ng thy quyt tSm c>a quSn 3i "hSn t.n *n Gai ng()i 3i cIu ho#
E1m 9|F' Tr@nh vhMc w,ng vSng mknh hong 3 vhang ny vN &inh v 3(4c "hong lm
nht 3cng cng t(c' 3bng th)i vhang ny cD ht G^c ly l2ng c>a quIn chtng' 3gt ra i
7oan "h> J i 7oan thuc vN tsnh Khtc vin#
TQ 3 quan hk c>a i 7oan vi lc 3@a ngy cng thm mt thit' &inh t v v1n ho.
c+ng ngy mt "h.t trin#
E1m 9|:m' i 7oan li *@ 3 quDc Eht OSm chim# $8i 3n n1m 9:Fm' nhSn dSn Trung
CuDc 38 chin 3u rt gian &he v d+ng c,m' mi ginh 3(4c thMng l4i trong cuc chin
tranh &h.ng chin chDng Eht# /0 th i 7oan mi trJ vN vi Trung CuDc nh(ng li *@
chia cMt# Egy nay' nhSn dSn hai *n *) *in c~ng mong ngng Gm c ngy 3(4c 3on
vin#
TLn Th2c 5o$ng %-t sch chn nh$ nho l$ ch2yKn nh# th n$o?
E1m l9; tr(c ?ng nguyn' TIn ThuB nong *an yu trong cung 3ikn c>a thnh nm
Y(Zng cho c.c qun thIn# wau *a tuIn r(4u' vin quan "h O ?hu Thanh ThIn 3^ng dy
ni ln l)i chtc r(4u' ca ng4i TIn ThuB nong 38 3<m c.c n(c ch( hIu vDn da t.ch r)i
nhau chuyn thnh c.c qun huykn' lm cho thin h th.i *0nh' cng lao y c>a TIn ThuB
nong tht l *t h>#
Eh(ng hc G[ ThuIn /u /ikt 3^ng dy cng &Uch ch 3 qun huykn# nZn n\a ng ta
c2n yu cIu d`a vo th ch c>a 3)i O(a cMt 3t "hong hIu cho c.c 3k tH#
7tc *y gi) thQa t(ng 7= T( 3^ng ln *.c *P c.c lun 3im c>a ThuIn /u /ikt' rbi li
m(4n vn 3N ny 3 ni rng ra rLng nh\ng & 3c G.ch chs qu<n lun *n Thi Th(' d~ng
nh\ng chuykn 3)i O(a 3 *i *.c cng vikc ngy nay' gSy m c,m' lm h%n lon l2ng
ng()i' v0 th nht 3@nh "h,i 3<m h ra m trQng tr@ tht nghim mi 3(4c#
TIn ThuB nong ngh< ni nh( th' 38 Out "h.t tQ nhu cIu "h,i t1ng c()ng chuyn ch'
thDng tr@ v 3n ." t( t(Jng' ti" thu &in ngh@ c>a thQa t(ng 7= T(' ra lknh 3Dt ht c.c
G.ch GH &hng thuc vN n(c TIn c~ng tt c, c.c G.ch Thi Th( 3ang tng tr\ trong dSn
gian' & c, c.c tr(c t.c c>a d.ch xia ?h( TH# nong 3 li quyt 3@nh tQ nay vN Gau' h
& no c2n d.m *n lun vN Thi Th( th0 Gf *@ chgt 3Iu' & no d~ng c.c chuykn ce O(a 3
*i *.c vikc 3)i nay th0 Gf *@ ch-m c, nh#
/0 th cho nn v GD c.c 3in tUch v1n ho. 38 *@ 3Dt ra thnh tro# wau &hi 3Dt G.ch 3n
n1m th^ hai' c.c nho Ginh cng thm *t m8n# Gau l(ng hong 3' h mMng chHi TIn
ThuB nong l tham nMm quyNn th' tn *o thnh tUnh# wau &hi nhn 3(4c nh\ng tin c.o
gi.c mt' TIn ThuB nong l" t^c "h.i ng()i 3i 3iNu tra' *Mt gi\ c.c nho Ginh trong thnh
nm Y(Zng 3 thm vn# /0 c.c nho Ginh ny tD c.o ljn nhau' cho nn TIn ThuB nong
ln cZn th@nh n' 38 3<m tt c, Fy nh nho c lin can 3n v ny chn GDng ht#
t^c l G` &ikn 5KhSn th( thanh nho6 r3Dt G.ch v chn nh nhou 38 3(4c ghi trong l@ch
GH#
/ikc TIn ThuB nong 3Dt G.ch v chn nh nho 38 &0m h8m c.c t( t(Jng chDng 3Di'
nh(ng 3bng th)i vikc ny c+ng 38 huB dikt nNn v1n ho. l@ch GH# /N Gau' tuy rLng hong
3 ny c 3(4c ngh< nh\ng l)i ca tng' nh(ng trong m%i l)i ca ng4i 3Nu c hm = *.o
tr(c G` dikt vong cuDi c~ng
Ti sao TLn Th2c 5o$ng %#[c gIi l$ vR ho$ng % cVa m2n %i?
E1m ll9 tr(c ?ng nguyn' vua n(c TIn l Yoanh ?hUnh thnh cng trong vikc thn
tUnh G.u n(c' l" nn v(Zng triNu thDng nht nh TIn#
Eh(ng TIn ThuB nong 38 &hng *@ chin thMng lm cho m mn 3Iu c' ng ta *it
rLng n(c TIn tuy 38 thDng nht 3(4c ton c_i Trung CuDc' nh(ng vjn c2n ti" thu c.i
t0nh trng r)i rc chia n1m O *,y c2n l(u li tQ th)i &T ?h( nIu c.t c^' &hng nh\ng
v1n t` c.c v~ng &hng nh( nhau' ch 3 cai tr@ &hng thDng nht' ch% no c+ng c nh\ng
cHa quan' 3()ng O. c.ch trJ' m G.u n(c c+ vjn ch(a cam tSm *@ tht *i v vjn c2n
nh\ng th l`c c2n Gt li c>a c.c dSn du mc J v~ng *in gii "hUa TSy dMc th()ng
Ouyn OSm nh" quy nhiu# /0 th vn 3N c" *.ch ltc *y gi) l "h,i lm th no c>ng
cD 3(4c mt quDc gia chs ch@u uy quyNn c>a mt hong 3#
Iu tin TIn ThuB nong 38 O.c l" ch 3 hong 3 c>a m0nh' OSy d`ng quyNn uy tDi
cao c>a *,n thSn# dn d(i hong 3 &hng c ch^c cng' chUn ch^c &hanh nh(ng 38 te
ch^c 3(4c mt chUnh "h> trung (Zng' c.c * "hn chia nhau qu,n l= c.c "h(Zng dikn vN
quSn G` v vN chUnh tr@# /N mgt 3@a "h(Zng th0 TIn ThuB nong cho ." dng ch 3 qun
huykn' ton quDc 3(4c chia ra thnh ; qun' *n d(i qun 3gt huykn' c.c qun v c.c
huykn ch@u G` qu,n l= c>a nh\ng c" quan li nh( qun tht' huykn lknh do trung (Zng *e
nhikm' 3 t^c l chUnh th "hong &in trung (Zng t" quyNn#
nZn hai ngh0n n1m nay' trong l@ch GH Trung CuDc' c.c v(Zng triNu "hong &in lun lun
thay 3ei nhau th<o th)i gian' nh(ng chUnh th "hong &in do TIn ThuB nong G.ng l"
vjn m8i m8i 3(4c &-o di &hng Guy chuyn' v0 th 38 c l)i &h<n ng4i 5ngn 3)i 3Nu
th`c chUnh G` c>a nh TIn6
nai l TIn ThuB nong 38 *an *D rt nhiNu GMc lknh hnh chUnh thDng nht c.c th^ ch
3' ng ta 38 quy 3@nh rLng n(c TIn 38 thDng nht ch 3 cSn 3o' ." dng rng r8i trong
"hm vi ton quDc# bng tiNn h0nh tr2n c l% vung c>a nh TIn 38 trJ thnh 3bng tiNn
thDng nht c>a ton quDc' &iu ch\ tiu trikn qu,n ho. 38 trJ thnh &iu ch\ tiu chun
c>a ton quDc# Tt c, nh\ng G` c,i c.ch c tUnh cht l@ch GH nh( th 38 ,nh h(Jng ti th
l`c t" qu.n c>a hng triku con ng()i v *iu hikn r_ tinh thIn tin * c>a TIn ThuB
nong#
da l TIn ThuB nong muDn c>ng cD cng vikc *in "h2ng' t1ng c()ng G^c &hDng ch
c>a n(c TIn 3Di vi ton l8nh the' cho nn ng ta 38 "h.t 3ng nhSn dSn ton quDc OSy
d`ng /n 7= Tr()ng Thnh J miNn dMc *Mt 3Iu tQ 7Sm Thao J "hUa TSy v ra ti 7iu
ng J "hUa ng' c2n Kh(Zng nam ng ta cho 3o 7inh ?Q 3 nDi liNn d2ng n(c c>a
hai con Gng T(Zng ThuB v 7y ThuB# Egoi ra ng c2n cho lm nh\ng con 3()ng m8 l
ly nm Y(Zng lm trung tSm v tun ra t^ "hUa' nh) 3 t1ng c()ng 3(4c G` giao l(u
&inh t v v1n ho. gi\a c.c dSn tc' lm cho v(Zng triNu nh TIn trJ thnh mt quDc gia
"hong &in 3Iu tin thDng nht v c nhiNu dSn tc#
/(Zng triNu nh TIn do vua TIn Yoanh ?hUnh G.ng l" chs tbn ti vn vn 3(4c 9m n1m
rbi *@ lt 3e' nh(ng ng()i G.ng l" ra n l TIn ThuB nong 38 *it thun th<o tro l(u
l@ch GH' hon thnh G` nghik" thDng nht ln lao' OSy d`ng 3(4c mt quDc gia "hong &in
trung (Zng t" quyNn' th<o h0nh th^c chuyn ch# _ rng 3 l mt v@ hong 3 c cng
lao "hi th()ng# /0 th 38 3(4c ng()i Gau tn O(ng l 5Thin ce nht 36 rnong 3 th^
nht c>a mun 3)iu#
T %i mX nh1n thi c Tr2ng C2-c l$ nh6ng ai?
7@ch GH Trung CuDc c *Dn ng()i 3" lm &huynh 3,o 3)i GDng chUnh tr@ 3(4c ng()i 3)i
truyNn tng c GMc 3" &h.c th()ng gi l T^ 3i m[ nhSn#
Th<o tr0nh t` th)i gian' ng()i 3Iu tin l nng TSy Thi cuDi th)i iuSn Thu# TSy Thi vDn
l mt c g.i gigt la Tr\ 7a r"hUa Eam ?h( v@ tsnh ?hit xiang ngy nayu J n(c /ikt#
E1m F:F tr(c ?ng nguyn' n(c /ikt *@ n(c Eg 3.nh *i' /ikt v(Zng l ?Su Tin
dSng TSy Thi cho Eg v(Zng Kh~ wai# Eng trJ thnh mt "hi tH 3(4c Kh~ wai rt G>ng
.i# E1m F]; tr(c ?ng nguyn' n(c /ikt dikt li n(c Eg' truyNn thuyt & li rLng
TSy Thi 38 th<o quan 3i "hu Khm 78i c>a n(c /ikt *P vo TSy nb#
i m[ nhSn th^ hai l /(Zng ?hiu CuSn th)i TSy n.n' tn T()ng# Eng vDn l mt
cung n\ c>a n.n Eguyn # E1m ;; tr(c ?ng Eguyn' chta ThiNn /u nb n.n T
c>a th@ tc nung E Oin ho thSn vi triNu 30nh nh n.n# ?hiu CuSn t` nguykn Oin 3i Oa
ly chta nung E v 3(4c "hong l Einh nb qn nung# Trong hZn G.u m(Zi n1m
/(Zng ?hiu CuSn 3i ho thSn' nung E v triNu 30nh nh n.n 3Di OH vi nhau rt ho
mc# /(Zng ?hiu CuSn l ng()i 38 cDng hin rt nhiNu cho an ninh quDc gia v quan hk
ho mc gi\a hai dSn tc#
i m[ nhSn th^ *a l iu ThuyNn' mt nhSn vt trong * tiu thuyt ce 3in tr^ danh
Tam CuDc Yin Eghaa# Eng GDng d(i 3)i n.n nin r9:y lly Gau ?ng Eguynu#
iu ThuyNn l ca &[ trong "h> quan t( 3b /(Zng Yo8n rch^c quan qu,n l= rung 3t v
nhSn &hu trong n(cu# /0 th.i G( eng Tr.c chuyn quyNn honh hnh tn *o' iu
ThuyNn muDn g" "hIn dikt trQ eng Tr.c 38 t` nguykn hin thSn git" /(Zng Yo8n'
d~ng & lin hon ly gi.n 3(4c quan hk gi\a eng Tr.c v con nui c>a hMn l 3i t(ng
78 dD# ?uDi c~ng iu ThuyNn 38 m(4n 3(4c tay 78 dD git eng Tr.c#
i m[ nhSn th^ t( l Y(Zng Egc non 3)i ()ng# E1m ]Fm Gau ?ng nguyn' nng
3(4c ()ng nuyNn Tng "hong lm qu= "hi# Y(Zng Egc non th`c ra &hng quan tSm
g0 3n chuykn chUnh tr@ trong triNu 30nh' nh(ng v0 nng 3(4c ()ng nuyNn Tng ht G^c
yu qu=' cho nn &hng nh\ng ch@ v <m g.i nng 3(4c "hong lm "hu nhSn' m 3n
ng()i anh <m con cht con *.c c>a nng l Y(Zng CuDc Trung c+ng c th thao ttng vikc
triNu chUnh# E1m ]]m Gau ?ng nguyn' n 7c wZn dy *inh lm lon vi danh nghaa
dikt trQ Y(Zng CuDc Trung# wau &hi Y(Zng CuDc Trung *@ git' Y(Zng Egc non c+ng
*@ tr<o ce#
H1n t'c 5n %J h;nh th$nh nh# th n$o?
YSn tc n.n l dSn tc c nhSn &hu 3ng nht v dikn tUch "hSn *D rng nht J Trung
CuDc# Egubn gDc c>a dSn tc ny c th truy ng(4c ln 3n th)i ce 3i Oa O(a' nh(ng tn
gi c>a dSn tc th0 m8i 3n th)i &T cn 3i mi O.c 3@nh# Th<o truyNn thuyt & li' trong
th)i ce 3i Oa O(a 38 c nh\ng th@ tc ?Hu 7' Tam $iu' /im Th@' nong Th@
Ginh Gi n,y nJ trong v~ng Trung Eguyn# n 3)i ?hu /+ /(Zng th0 c.c th@ tc ny
trong v~ng Trung Eguyn t` O(ng l noa n# ?hung quanh th0 c c.c dSn tc thiu GD
$an' Yi' Ehung' @ch#
TQ th)i iuSn Thu ?hin CuDc cho 3n &hi TIn ThuB nong thDng nht ton c_i Trung
CuDc' l th)i &T 3Iu tin c.c dSn tc J Trung CuDc t h4" li vi nhau# Yo chin tranh'
c.c cuc di dSn v G` &t hn gi\a nh\ng ng()i thuc nh\ng dSn tc &h.c nhau' *Dn
n(c ln trong th)i &T ny l TIn' wJ' Eg' /ikt c~ng vi mt GD n(c nhP n\a tQ c.c
dSn tc Yi' @ch *in thnh dSn tc noa n v h0nh thnh mt quDc gia Trung (Zng t"
quyNn 3Iu tin ly dSn noa n lm ch> th' 3 chUnh l 3 quDc nh TIn#
n triNu n.n' c.c dSn tc thiu GD nung E' Tin Ti' ' vh(Zng vDn GDng trong hai
miNn dMc v TSy dMc' *Mt 3Iu di c( vi GD l(4ng ln vo ni 3@a#
n hai triNu Egup v TIn th0 c.c dSn tc thiu GD v~ng Cuan Trung 38 chim ti nHa GD
dSn# Yo ,nh h(Jng c>a nNn v1n ho. noa h' "h(Zng th^c G,n Out c+ng nh( "h(Zng th^c
Ginh hot c>a h c+ng 38 thay 3ei ln v h dIn dIn thDng nht vi hai dSn tc *,n 3@a'
&hin th)i &T Egup TIn trJ thnh th)i &T th^ hai c>a qu. tr0nh thDng nht dSn tc#
nai triNu 3i TDng v Eguyn l th)i &T th^ *a c>a qu. tr0nh thDng nht dSn tc# Trong
th)i &T ny c.c dSn tc vhit an' E\ ?hSn' $ng ?e' lIn l(4t OSm nh" Trung Eguyn
v trong &hi c>ng cD quyNn thDng tr@ c>a m0nh' h c+ng *@ nNn v1n ho. Trung Eguyn
3bng ho.#
n th)i &T ny' tn gi ng()i n.n rn.n nhSn' n.n nhiu 38 trJ nn &h. "he *in' nh(ng
vjn ch(a trJ thnh tn gi chUnh th^c c>a dSn tc#
vhi n(c Trung noa CuDc dSn thnh l"' t` O.c 3@nh l mt n(c cng ho c>a n1m dSn
tc n.n' $8n' $ng' nbi' Tng' hai ch\ 5n.n tc6 mi th`c G` trJ thnh tn gi dSn tc
c>a cng 3bng ng()i n.n#
+h2 Dg2yn +h#bng %J tr? th$nh vR ho$ng % *hai P2-c cVa Tr2ng C2-c
nh# th n$o?
E1m 9;| ti &inh 3 ce Eam vinh 38 cH hnh mt 3in l long trng' 3(a mt v@ ho
th(4ng 1n my ln ngi hong 3# chUnh l hong 3 &hai quDc ?hu Eguyn ?h(Zng
c>a triNu $inh#
?hu Eguyn ?h(Zng r9;l| 9;:|u l ng()i Kh(4ng Y(Zng tsnh n nuy# iut thSn tQ
mt gia 30nh ngho &he' hbi nhP ng tQng ch1n trSu cho 3@a ch># /N Gau c, cha v anh
c>a ng 3Nu qua 3)i# ?hu Eguyn ?h(Zng "h,i cMt tc 3i tu v Oin 1n my qua ngy#
da n1m Gau' Cu.ch TH n(ng l8nh 3o nng dSn &hJi nghaa' ?hu Eguyn ?h(Zng *n *P
.o c Ga 3i th<o quSn &hJi nghaa# /0 gan d v c 3Iu c thng minh hZn ng()i' cho nn
chcng *ao lSu Gau ?hu Eguyn ?h(Zng 38 trJ thnh mt nhSn vt Out GMc trn chin
tr()ng c>a quSn &hJi nghaa#
E1m 9;mm l n1m c tUnh cht quyt 3@nh 3Di vi thnh cng c>a ?hu Eguyn ?h(Zng#
Rng 3<m quSn v(4t qua Tr()ng xiang' tin OuDng xiang Eam l mt v~ng &inh t tr~
"ht# /0 c.c t(ng c>a ng "hIn ln l ng()i xiang dMc &hng n r)i Oa cD h(Zng cho
nn th)i gian hnh quSn *@ &-o di# d^t tSm t0nh y c>a h' ?hu Eguyn ?h(Zng *n
Gai cMt 3^t ht dSy n<o thuyNn' 3y tt c, thuyNn ch0m OuDng Gng# ?.c t(ng G[ thy
&hng c2n 3()ng no vN n\a' cho nn 3Nu d+ng c,m lao vN "hUa tr(c' 3.nh mt trn
chim 3(4c Eam vinh# /0 ch> t(ng c>a triNu 30nh nh Eguyn 38 cht trn' cho nn
nh\ng & GDng Gt c>a quSn Eguyn 3Nu 3Iu hng# ?hu Eguyn ?h(Zng *n ly Eam
vinh lm c1n c^ 3@a' 3@nh ra chin l(4c 5M" t()ng cao' tUch tr\ nhiNu l(Zng th`c' ch(a
vi vng O(ng v(Zng6' Gau 3 ng 3i &huch tr(Zng th l`c' c>ng cD *n 3" en 3@nh v
OSy d`ng c1n c^ v\ng chMc#
E1m 9;|' trn quyt chin mJ mn# Iu tin' ?hu Eguyn ?h(Zng tin 3.nh TrIn n\u
7(4ng v~ng noa Eam 3bng th)i cng &hai cng *D cMt 3^t quan hk vi quSn nbng ?Sn#
Rng "h.i ng()i 3i 3n Tiu $inh /(Zng nn 7Sm Ehi' nh(ng th^a ltc nn 7Sm Ehi
&hng "h2ng *@' ?hu Eguyn ?h(Zng 38 d0m hMn cht 3uDi d(i 3.y Gng' Gau 3 li
*0nh 3@nh 3(4c ?h(Zng wa Thnh' 3.nh *i 3(4c Kh(Zng ?tc TrSn c.t c^ miNn 3ng
Trit xiang' rbi "h.i *inh 3.nh OuDng "hUa Eam' tiu dikt TrIn n\u @nh c.t c^ v~ng
Khtc vin' cuDi c~ng thu "hc 3(4c ton * 7(ng Cu,ng rCu,ng ng' Cu,ng TSyu#
wau c.c trn chin & trn' th`c l`c c>a ?hu Eguyn ?h(Zng 38 3<m lm vn 3i quSn
tin ln "hUa dMc tin 3.nh dMc vinh# wau t.m th.ng chin 3u gian &he' dMc vinh tht
th># Thun nh Eguyn *P chy' nh Eguyn *@ dikt vong# Eh( vy ?hu Eguyn
?h(Zng 38 mt lm n1m tr)i mi ln 3(4c ngi hong 3 i $inh#
Tr2ng C2-c c t_t cG 4ao nhi2 ho$ng %?
$i ng()i 3Nu *it rLng nh\ng & thDng tr@ J ngi cao nht trong O8 hi "hong &in
Trung CuDc 3(4c gi l 5hong 36# Yanh hiku ny l do TIn ThuB nong Yoanh ?hUnh
GH dng lIn 3Iu#
E1m ll9 tr(c ?ng nguyn' Yoanh ?hUnh lIn 3Iu tin thDng nht 3(4c ton c_i Trung
CuDc# nu cao thnh tUch' cng lao ny c>a m0nh' ng ta 38 quy 3@nh danh hiku c>a
m0nh l 5ThuB hong 36#
/ danh hiku ny 38 lin ti" d(4c d~ng' *Mt 3Iu tQ Yoanh ?hUnh cho ti v@ hong 3
cuDi c~ng *@ cuc c.ch mng TSn n4i vo n1m 9:99 lt 3e l Khe Eghi thuc triNu 3i
nh Thanh' qua th)i gian l l9;l n1m' teng cng c F:F v@ hong 3' trong GD 3 ];
ng()i &hng tht G` ln ngi m chs 3(4c truy tn l hong 3 Gau &hi 38 qua 3)i#
Trong GD c.c hong 3 ni trn' hong 3 ?n 7ong 3)i Thanh c tuei th cao nht' ng
38 GDng ti |: tuei# Th" hZn ?n 7ong mt *c l n\ hong 3 /_ TMc Thin 3)i
()ng# d GDng ti |l tuei# nong 3 ?n 7ong J ngi y n1m' &-m mt n1m Go vi ng
ni hong 3 l vhang ny l ng()i c th)i gian tr@ v0 di nht' 3 l v0 ?n 7ong muDn
ni ln l2ng tn &Unh 3Di vi vhang ny' *iu th@ *,n thSn m0nh &hng d.m v(4t qua
cng 3^c c>a ng ni' v0 th Gau &hi J ngi y n1m' ?n 7ong 38 nh()ng ngi c>a m0nh
cho con l hong 3 xia vh.nh' c2n m0nh th0 lm Th.i th(4ng hong#
Trong GD c.c hong 3' ng()i c th)i gian ngbi trn ngi ngMn nht l non Ehan ThQa
7Sn' hong 3 cuDi c~ng c>a triNu 3i nh vim' tQ ltc ln ngi cho 3n ltc *@ git &hng
ti nHa ngy#
Tr(c Yoanh ?hUnh' Trung CuDc c2n c rt nhiNu & thDng tr@ tDi cao# ?hcng hn nh(
trong th)i ce 3i Oa O(a c Eg+ ' trong GD 3 c 3 Eghiu v 3 Thun# wau 3 nh
n c 9] & thDng tr@' nh Th(Zng c ;y & thDng tr@' h 3Nu c danh m &hng c hiku#
n 3)i nh ?hu' c.c & thDng tr@ O(ng v(Zng' 3)i TSy ?hu c 9l v(Zng' 3)i ng ?hu
th0 c lF v(Zng' 3n 3)i TIn tr(c TIn ThuB nong c2n c *a v(Zng l ng cha c>a ng
ta#
Egoi ra' qua c.c th)i &T danh hiku hong 3 c+ng &hng nh( nhau' tQ 3)i n.n 3n 3)i
TuT' c.c hong 3 "hIn nhiNu O(ng 3' d(i c.c triNu ()ng' TDng' Eguyn' $inh'
Thanh li "hIn O(ng nhiNu l 5Tng6
Ti sao hiKn nay *hng t;m th_y lng m' cc ho$ng % triB2 Dg2yen ?
Tr2ng C2-c?
Trong th)i ce Trung CuDc' Gau &hi c.c hong 3 cht 3i' hIu nh( *ao gi) c+ng OSy l1ng
m# ?hcng hn nh( l1ng c>a TIn ThuB nong J 7Sm bng tsnh Thim TSy' l1ng c.c
hong 3 nh n.n J thnh "hD nm Y(Zng' $u 71ng J huykn n(Zng d0nh' viNn 71ng
J huykn viNn' Th" Tam 71ng c>a nh $inh J dMc vinh' Thanh ng 71ng J huykn
TuSn no. tsnh n dMc#
?.c l1ng m ny 3(4c OSy d`ng c`c &T tr.ng lk' chcng &h.c g0 nh\ng cung 3ikn nLm GSu
d(i l2ng 3t' tt c, 3Nu c gi. tr@ l@ch GH v gi. tr@ v1n ho. cao' h" djn rt nhiNu nh
nghin c^u v1n ho. v l@ch GH' c+ng nh( c.c du &h.ch trong v ngoi n(c#
Eh(ng cho 3n nay' ng()i ta vjn ch(a "h.t hikn 3(4c l1ng m c>a c.c v@ hong 3 triNu
3i nh Eguyn# l v0 c.c hong 3 3)i nh Eguyn 3Nu l ng()i $ng ?e' m c.c
qu= tc $ng ?e c t" qu.n chn GSu' &hng OSy m#
Th<o l)i Yik" TH vT 3)i nh $inh trong cuDn 5Th,o $c TH6' c.c hong 3 3)i
Eguyn' Gau &hi *1ng h nht lut &hng d~ng quan qu.ch' m chs d~ng hai 3on g% tr2
3c r%ng lm quan ti 3 3gt thi th vo rbi 3o hD tht GSu m chn OuDng# wau &hi hD
3(4c l" 3Iy' h d~ng ng`a djm "hcng' 3gt quSn "hong to,' v ch) &hi c *n trn mc
3Iy' &hng c2n nhn ra du vt thu quSn# Yo 3 ng()i 3)i Gau &h "h.t hikn nZi chn thi
th c>a c.c hong 3 triNu Eguyn#
Tuy nhin c lf ai c+ng thMc mMc# Ti Gao J q vim noMc 7c vT *n $ng ?e li c
mt c.i l1ng Thnh ?.t T( n8n rt huy hong' nguy nga th<o &iu t()ng *ao c>a $ng
?eh Tht ra l1ng ny l do ?hUnh "h> EhSn dSn Trung (Zng c" tiNn OSy d`ng Gau ngy
gi,i "hng' l cng tr0nh c tUnh cht t(Jng nikm' c2n *n trong &hng c thi hi c>a
Thnh ?.t T( n8n
n ho phZc h#ng ? ch12 j2 %#[c 4At ng2^n nh# th n$o?
Th &B i/ v i/' chSu Wu vjn nLm d(i G` &im Go.t nghim nggt c>a xi.o hi Thin
chta 7a $8# dt & ai' chs cIn hoi nghi Th(4ng 3' chs trUch xi.o hong hogc trong t.c
"hm c = tr.i vi 5vinh Th.nh6' 3Nu *@ coi l 5d@ 3oan6' v *@ *Mt v ch@u G` tra &h,o
nhc h0nh v *@ 3(a ra to "h.n OH *@ giam' trc Out' *@ thiu# $t GD ng()i chDng li
ch 3 chuyn ch "hong &in vch trIn nh\ng chuykn 3<n tDi trong xi.o hi & c, mt
GD nh &hoa hc tin * th)i 3' 3Nu *@ to .n d@ 3oan &t ti' "h,i ch@u nh\ng nhc h0nh
tn *o# t nhiNu cuDn G.ch v nh\ng cng tr0nh tin * 38 *@ thiu huB' cm 3o.n# w`
tin * c>a O8 hi *@ trJ ngi nghim trng#
Eh(ng c+ng th)i &T ny' "h(Zng th^c G,n Out t( *,n c+ng 38 *Mt 3Iu h0nh thnh v "h.t
trin' nht l J c.c thnh "hD dMc talia gi." @a Trung n,i nh( /ZnidZ' lor<nOZ' l
nh\ng thnh "hD cng nghik"' th> cng nghik"' th(Zng nghik" v ngSn hng "h.t trin#
xiai c" t( G,n mi nei' 3 *,o vk quyNn l4i chUnh tr@ v &inh t c>a h' 38 tin hnh 3u
tranh vi xi.o hi# ?.c nh t( t(Jng t( G,n chDng thIn hc Thin chta gi.o' giam cIm
l2ng ng()i hng ngn n1m nay' h "ht cao ngn c) 5Khc h(ng6 v1n ho. ce 3in' nu
ln t( t(Jng 5nhSn v1n6 t( G,n#
i tin "hong l "hong tro v1n nghk 5Khc h(ng6 3(4c mt GD v1n nghk G[ th<o ch>
nghaa nhSn v1n 3N O(ng ra# T.c "hm c>a h c 3gc 3im dSn tc chDng "hong &in'
chDng thIn hc# ant' ng()i 3(4c coi l 5i thi ho 3Iu tin c>a th)i 3i mi6# Trong
thi "hm nei ting 5ThIn &htc6' *iu hikn tro l(u t( t(Jng nhSn v1n Gm nht# Rng 38
3N O(ng rLng 5con ng()i6 l gDc c>a th gii' ln .n xi.o hong v c.c thIy tu# ant
38 *@ xi.o hi trc Out' GDng cuc 3)i l(u vong nZi 3t &h.ch# Eh(ng ng vjn &in tr0
3u tranh &hng mkt mPi 3Di vi xi.o hi v xi.o hong# wau ant c2n c rt nhiNu
nh thZ' nh v1n 38 3^ng ln 3, &Uch G` h> *i c>a triNu 30nh xi.o hi v G` Ga 3o c>a
c.c thIy tu# Y(i G` n% l`c c>a nhiNu nh v1n ho.' v1n hc nghk thut cn 3i chSu Wu
38 c mt nNn t,ng v\ng chMc#
Trong th)i &T ny' &hoa hc t` nhin cn 3i c+ng ra 3)i' ch> yu th hikn trong thin
v1n hc' to.n hc v cZ hc' trong 3 thin v1n hc mang mt = nghaa cch th)i 3i#
w,n Out t( *,n ch> nghaa ra 3)i v "h.t trin 38 thtc 3y G` tin * c, &hoa hc t`
nhin# vhoa hc t` nhin "h.t trin li t1ng thm G^c mnh 3 tn cng vo hk thDng thIn
hc c>a 3o Thin chta#
?"<cnUch l nh &hoa hc da 7an' &hi c2n tr ch@u ,nh h(Jng c>a t( t(Jng nhSn v1n#
Trn cZ GJ nghin c^u nhiNu n1m vN thin v1n hc' quan G.t c.c thin th' ng 38 vit
5Thuyt vn hnh c.c thin th6# Trong cuDn G.ch ny' ng nu ra 5Thuyt mgt tr)i trung
tSm6' "h> 3@nh lun 3iku trong 5vinh th.nh6 rLngV 5Th(4ng 38 to ra $gt tr)i' $gt
tr1ng' *Mt chtng chy quanh Tr.i 3t6' "h> 3@nh thuyt Tr.i 3t l trung tSm' lay 3e tn
gDc v+ tr quan thIn hc c>a Thin chta gi.o# TQ 3 *Mt 3Iu cuc c.ch mng trong thin
v1n hc' thay 3ei vN c1n *,n c.ch nh0n c>a loi ng()i 3Di vi v+ tr#
EHa th &B Gau' trit gia ng()i ' drun v0 *,o vk hc thuyt c>a ?"<cnich 38 *@ xi.o
hi giam vo ngc tDi ] n1m tr)i# drun &in 3@nh l2ng tin vo hc thuyt 3' tQ chDi
thQa nhn Gai lIm' ngy |l9yy' ng 38 *@ to .n d@ 3oan tuyn .n tH h0nh v th> tiu
ton * nh\ng t.c "hm c>a ng#
wau &hi druno cht d(4c ;y n1m' th.ng l n1m 9;;' xalilnh &hoa hc ng()i talia
li *@ xi.o hi giam vo ngc tDi# Rng 38 to ra &Unh thin v1n 3 quan G.t v+ tr v c.c
thin th' v mt lIn n\a li "h> 3@nh v+ tr quan thIn hc# Rng c2n c nh\ng "h.t minh
vN to.n hc' vt l= &hin cho nhSn loi c nhn th^c hon ton mi vN v+ tr# Rng 38 *@
xi.o hi &t ti' *Mt giam v tra tn#
Tr,i qua my th hk 3u tranh v "h,i tr, gi. ngng nN' cuDi c~ng &hoa hc t` nhin 38
tho.t ra &hPi thIn hc' mnh *(c trn con 3()ng tin *#
TQ th &B i/ 3n th &B i/ 38 O,y ra "hong tro v1n nghk "hc h(ng J nhiNu n(c
TSy Wu' 3 l "hong tro v1n ho. c>a giai c" t( G,n' h 38 d~ng G^c mnh &hng g0 lay
chuyn nei' "h. v nh\ng rng *uc c>a G` chuyn ch vN v1n ho. th)i &T Trung ce' lm
tan r8 nhanh chng ch 3 "hong &in 3bi *i' mJ ra mt th)i &T mi gi,i "hng t(
t(Jng' "h.t trin v1n nghk v &hoa hc#
Ti sao *h2y o cVa ng#i %$n ng th; ? 4n phGi cn cVa %$n 4$ th; ? 4n
tri?
Eu c hai * quIn .o vi mu GMc v &iu d.ng giDng hkt nhau 3gt c~ng ch%' vy lm
Gao c th "hSn *ikt chic no l c>a nam' chic no l c>a n\h
? lf 3iNu m nhiNu ng()i 3Iu tin ngha 3n l cIn "h,i O<m quIn .o to hay nhP rdi'
ngMn' rng' h"u v nu ngha nh( th th0 chic ln Gf l c>a nam' chic nhP Gf l c>a n\#
Tt nhin c.c c.ch nh( th 3 "hSn *ikt "hc trang c>a 3n ng v 3n * th0 c+ng c lU lf
nht 3@nh' Gong nh\ng ng()i trong nghN Gf d^t &ho.t chs O<m v@ trU c.c &huyt .o# Eu l
.o c>a 3n ng th0 &huyt .o Gf J t .o *n tr.i' c2n &huy .o J t .o *n "h,i# ?2n .o c>a
3n * th0 ng(4c li' &huyt .o Gf J *n "h,i v &huy .o J *n tr.i#
c.c n(c "h(Zng TSy c.c &huy .o 3Iu tin 38 Out hikn nh( nh\ng vt trang G^c# n
&ho,ng th &B i' c.c chi tit trang G^c y mi trJ thnh nh\ng &huy .o th`c G` v c
mgt trn trang "hc c>a nam gii c+ng nh( n\ gii#
Th<o truyNn thuyt th0 c.nh 3n ng trong c.c gia 30nh qu= tc J th)i &T Trung th &B'
*n l(ng h "h,i 3<o &im' &hi &huy .o 3Unh J *n "h,i' c2n t .o J *n tr.i &hng c g0'
nu d~ng tay "h,i th0 c th rtt &im ra J *n tr.i m &hng v(ng vUu g0# Egoi ra' J
chSu Wu m~a 3ng rt lnh' muDn *,o vk *n tay "h,i cIm &im &hng *@ lnh gi.' th0
nu &huyt .o J *n tay tr.i' ltc y tay "h,i Gf c th thc vo trong t .o 3 gi\ 3(4c m
."#
?2n chuykn &huyt .o c>a "h n\ J *n "h,i' 3 l do "h n\ trong O8 hi th(4ng l(u
th)i *y gi)' nh\ng &hi mgc .o h "h,i c 3Iy t g.i git" vikc# thun tikn cho ng()i
3Iy t g.i c th 3^ng 3Di dikn vi ch> m d~ng tay "h,i 3 ci &huy .o' &huy .o tt
nhin "h,i 3Unh trn t .o *n tr.i' c2n &huyt .o *n t .o "h,i#
Egoi ra &hi "h n\ cho con *t' ni chung h th()ng d~ng tay *n "h,i &ho v thun
hZn 3 m con' nu &huy .o J t .o *n tr.i th0 d~ng tay tr.i d cJi .o hZn#
Yo c.c mc 3Uch &h.c nhau trn 38 h0nh thnh &iu *D trU &huy .o J trn .o c>a 3n ng
v 3n * c G` &h.c *ikt mt c.ch mgc 3@nh nh( vy#
Ti sao *hi t$2 4k h th2c phGi l$m le %7p chai r#[2?
vhi c mt chic tu mi' ng()i ta th()ng cH hnh mt nghi th^c h thuB long trngV
ng()i ch> tr0 giZ cao mt chai r(4u GSm *anh' ce chai 3(4c *uc *Lng mt G4i dSy' Gau
3 ng()i y d~ng ht G^c 3 3" chai r(4u vo thnh tu cho v 3 r(4u *Mn ra tung to-#
wau 3 chic tu mi 3(4c tQ tQ tr()n trn 32n tr(4t 3 OuDng n(c v *Mt 3Iu chuyn 3i
*in 3Iu tin c>a n#
T(Zng truyNn nghi th^c ny c tQ th)i Oa O(a J "h(Zng TSy# nbi y hng h,i l mt nghN
c`c &T nguy him' th()ng Ouyn O,y ra nh\ng v 3Mm tu' ng()i cht# /0 ch(a c v
tuyn 3ikn' cho nn m%i &hi gg" tai nn# ng()i trn tu chs c2n c th vit giy *.o nn'
rbi *P vo mt c.i chai' 3y &Un li v n-m OuDng *in' 3 n tri 3i 3Su th0 tri' hy vng
rLng c.i chai Gf tri qua mt chic tu &h.c hay dt vo *) *in' 3(4c ng()i ta nh0n thy
rbi nh) 3 m Gf c tu ti c^u#
Eg()i "h(Zng TSy vDn thUch uDng r(4u GSm *an&' v0 th &hi n-m chai r(4u OuDng
th()ng l r(4u GSm *anh# Trong th)i &T &[ thut hng h,i c2n rt lc hu' m%i &hi gg"
nn trn *in ng()i ta rt &h c^u nhau' v0 th c.c thuyNn vin n-m chai r(4u GSm *anh
OuDng n(c ni rLng m0nh 38 *@ tai nn v c th tH vong# Tt nhin gia 30nh c>a c.c
thuyNn vin c+ng muDn t0m thy c.c chai r(4u nh( th' cho nn h mong muDn gi,i trQ
nh\ng 3iNu *t hnh v n%i lo G4 nh( vy' m%i &hi h thuB mt chic tu mi' ng()i ta
3" chai GSm *anh vo m+i tu vi mong muDn con tu ra 3i Gf 3(4c thun *ubm Oui
gi' vn G` may mMn#
Eh(ng vjn c2n mt c.ch gi,i thUch &h.c n\a# T(Zng truyNn trong th)i ce O(a ng()i ta
cho rLng cng vikc 3i *in l c`c &T nguy him' cho nn 3 tiu trQ c.c mDi nguy him
ny' ng()i ta th()ng tri mt n lk vo *n d(i thSn tu mi' 3 &hi con tu tr(4t qua
thSn th ng()i n lk v m.u c>a ng()i ny Gf thay l)i cIu Th(4ng *,o h# Eh(ng vN
Gau ng()i ny 7" 38 &hng c2n th`c hikn t" tc d8 man ny n\a' v0 th ng()i ta 38
d~ng r(4u 3 thay cho m.u ng()i n lk' nh( vy nghi l h thuB con tu mi vjn c2n gi\
3(4c cho 3n ngy nay vi 3ng t.c 3" chai r(4u vo thnh tu#
Ti sao ng#i Tr2ng C2-c th#ng (Mng s- l v$ s- mn %N ni ln sY vin
mJn?
Trong ting n.n c nhiNu tQ ng\ 3(4c 3gt vi hai ch\ 5ng+6 rn1mu v 5th"6 rm()iu#
?.c tQ ng\ ny th()ng ni ln = nghaa 5ton *6 hogc 5vin m8n6 rtrn vnu# ThU dV
5Eg+ v@6 rn1m m~i v@u
5Eg+ GMc6 rn1m mu GMcu
5Eg+ cDc "hong 38ng6 th0 ni ln mt c.ch &h.i qu.t vikc thu hoch "hong "ht tt c,
c.c th^ l(Zng th`c d~ng cho con ng()i#
?.c d8y nti nei ting nht trong thin h th0 3(4c gi l 5ng+ nhc6
?2n n1m loi vt chtV &im' mc' th>y' ho,' the 3(4c gi l 5ng+ hnh6' t^c chs ngubn
gDc c>a vn vt trn tr)i 3t#
?2n c.c tQ d~ng ch\ 5th"6 3 ni ln G` trn *' ton vn th0 gbm cV
5Th" ton6 rhon ton trn vn6
5Th" m[6 rhon ton tDt 3"u
5Th" "hSn m8n =6 rm()i "hSn vQa =u
5Th" .c *t O.6 rtt c, c.c 3iNu .c 3Nu &hng thau
Tht ra c.c G` vt m c.c tQ ng\ ny *iu th@ trn th`c t c GD l(4ng v(4t Oa hZn 5n1m6
v 5m()i6 nhiNu' th th0 ti Gao ng()i Trung CuDc thUch d~ng hai ch\ 5ng+6 v 5th"6 3
ni ln G` trn vn 3Iy 3>h iNu ny &hng th t.ch r)i &hPi t" qu.n c>a ng()i 3)i O(a
d~ng c.c ngn tay trn hai *n tay c>a m0nh 3 tUnh c.c con GD#
)i O(a con ng()i GDng trong c.c * lc nguyn thuB' O8 hi c2n ch(a c v1n t`' cng
ch(a c G` hiu *it vN c.c con GD# $uDn tUnh GD' ng()i ta chs c th d~ng c.c ngn tay
trn hai *n tay 3 Go G.nh' Gau &hi lIn l(4t Go G.nh ht c.c ngn tay c>a m0nh rbi th0
&hng c c.ch no 3m thm 3(4c n\a' mt *n tay chs c n1m ngn tay' hai *n tay c
tt c, m()i ngn' v0 th Gau &hi 38 3m 3n n1m v 3n m()i rbi th0 coi l 38 trn vn v
3Iy 3> nht# ThU d Gau &hi 3i G1n trJ vN ng()i ta giZ hai *n tay ra 3 ni vi nh\ng
ng()i &h.c rLng m0nh 38 G1n 3(4c v mang vN *ao nhiu vt G1n' mi ng()i trng thy
th rt vui mQng v "hn &hJi# Trn th`c t c.c con vt m nh\ng ng()i 3i G1n mang vN
th()ng c th nhiNu hZn m()i' nh(ng h vjn chs c th d~ng hai *n tay 3 *iu th@ v0 3
l con GD ln nht m ng()i ta c th *iu 3t#
Eh( vy n1m v m()i t` nhin trJ thnh nh\ng con GD trn vn v 3Iy 3>#
/N Gau v1n ho. dIn dIn "h.t trin' ng()i ta 38 c v1n t` v &in th^c vN GD hc' nh(ng
t" qu.n d~ng n1m v m()i 3 *iu 3t G` trn vn th0 vjn c^ 3(4c l(u truyNn tQ 3)i ny
qua 3)i &h.c#
Ti sao m)t tiBn cc *in tr&c c Tr2ng C2-c th#ng c m't %i s# tS %?
Trong GD c.c di vt v1n ho. th)i ce 3i &hai qut 3(4c J Trung CuDc' d~ l ngc' 3b
gDm' 3b 3t nung' 3b 3bng thau' hay c.c *^c vf' c.c *^c 3iu &hMc trn 3.' chtng ta thy
c.c 3ng vt 3(4c th hikn chs c he' d' chim' c.' *2' l4n' hc' h(Zu Tt nhin c2n c
rbng l con vt do con ng()i t(Jng t(4ng ra' nh(ng h0nh nh( &hng c di vt no c h0nh
G( tH#
Eguyn nhSn c>a vikc ny rt 3Zn gi,n# Trung CuDc th)i ce &hng c G( tH' ng()i ta
ch(a *it 3n G( tH' v0 th &hng th &hMc ho h0nh G( tH trong c.c t.c "hm nghk thut#
Cu h(Zng c>a loi G( tH l nh\ng v~ng nhikt 3i J chSu Khi' E w( tH Trung
CuDc chs c tQ &hi n.n /+ Gai Tr(Zng vhin 3i G^ TSy /`c' 3(4c vua TSy /`c tgng
nh( mt l vt qu= *.u 3 3(a vN Trung CuDc#
vho,ng n1m 9lm Gau ?ng nguyn' hong 3 th^ *,y c>a nh ng n.n l Thun
7(u d,o ln ngi# CuDc v(Zng wZ 7gc 3t TSy /`c Gai GH 3<m ti 7c Y(Zng tgng
Thun mt cg" G( tH# /@ hong 3 tr tuei ny rt thUch nn 38 di chiu li rLngV Gau
&hi trjm *1ng h' c.c &hanh h8y d~ng cg" G( tH ny 3 canh l1ng m cho trjm# vhi
Thun 7(u d,o qua 3)i' v0 &hng c G( tH tht nn ng()i ta "h,i ngha c.ch tc G( tH
3. 3gt J tr(c l1ng# /N Gau' c.c quan ln quyNn qu= c+ng *Mt ch(c tc G( tH 3. 3 canh
l1ng m cho ng()i cht#
T(4ng G( tH 3. c th uy nghim' mnh mf v 3Iy G^c GDng' 3gc *ikt &hi 3(4c tc J t(
th quT' hai chSn tr(c 3uei' hai chSn Gau g"' ng`c (n' *ng tht' *)m r>' &hM" m0nh
*M" th@t nei cubn cun tt c, t" trung th hikn v d+ng m8nh v G^c mnh c>a con G(
tH# n0nh t(4ng ny c+ng *iu hikn mt c.ch &h.i qu.t th gii ni tSm v G` t0m &im vN
tinh thIn c>a ng()i th4 tc h0nh G( tH#
Eh\ng ng()i th4 &h-o tay v thng minh th)i ce Trung CuDc' trong nh\ng tr()ng h4"
&h.c nhau 38 to ra nh\ng con G( tH 3. vi rt nhiNu t( th# /N Gau ch^c n1ng c>a G( tH
3. tQ ch% *,o vk ng()i cht J tr(c c.c l1ng m 38 chuyn thnh &h, n1ng Oua 3uei t
ma' tiu trQ tai ho# /0 th G( tH li c2n 3(4c 3gt tr(c c.c cng tr0nh &in trtc tn gi.o
nh( ch~a chiNn' miu mo Egoi ra chtng c2n Out hikn nh( nh\ng h0nh t(4ng nghk
thut trang trU th hikn G` tDt lnh' Ginh 3ng trn c.c cng tr0nh &in trtc nh(V cIu' tQ
3()ng' cung 3ikn trong 3 nei ting nht l c 3i G( tH 3. tr(c Thin n $n dMc
vinh# Th> "h." 3iu &hMc c>a cg" G( tH 3. ny th<o lDi t, th`c t(Zng 3Di' h0nh t(4ng tinh
vi' uy nghim h~ng tr.ng 3(4c nhiNu ng()i (a thUch#
Ti sao ng#i ph#bng T1y *R con s- m=?
Trong vinh Th.nh c ghi mt cSu chuykn nh( GauV <GuG c~ng m()i hai tng 3b h"
nhau trong l /(4t Cua#
n *\a 1n tDi <GuG niV 5Trong GD c.c ng(Zi Gf c mt & *.n r ta6# Cu, nhin trong
GD c.c tng 3b c tn uda tD c.o <GuG vi nh cIm quyNn' v0 th <GuG *@ 3ng 3anh cSu
rtt cht trn th" gi.#
Egbi quanh *n trong *\a 1n 3 3tng l c m()i *a ng()i' v0 th ng()i ta mi cho rLng
con GD 9; Gf 3<m li 3iNu *t hnh#
Trong thIn thoi dMc Wu c+ng c cSu chuykn & rLngV mt hm trong *\a tikc trn thin
3()ng' c m()i hai v@ thIn 3n d`# d%ng nhin hung thIn 7ochi Ong 3n lm cho GD
ng()i d` tikc t1ng ln thnh m()i *a# Yo Sm m(u c>a 7ochi' con trai c>a v@ thIn tDi cao
l otinh 3i dikn cho c.i thikn *@ trtng tn m cht' v0 th ng()i ta cho rLng con GD 9;
3<m li tai ho#
vt qu, l ti c.c n(c Wu $[' ng()i ta rt &p con GD 9;# Trong c.c r" chiu "him J
nh\ng n(c ny &hng c GD gh 9;' Gau c.c GD 9l 3(4c 3(a ln thnh GD 9F hogc l ghi
9ld thay cho GD 9;#
Ti sao *hi 2-ng r#[2 ng#i ta thUch chm c-c?
Trong c.c *\a tikc' yn hi ng()i ta 3Nu thUch chm cDc uDng r(4u 3 t1ng thm &hng
&hU vui mQng' long trng' nh(ng chtng ta c *it nghi th^c c>a t" qu.n ny *Mt ngubn tQ
3Suh
? ng()i cho rLng t" qu.n chm cDc uDng r(4u *Mt 3Iu c tQ th)i 7a $8 ce 3i# vhi 3
3 coi trng G^c mnh' ng()i ta th()ng te ch^c nh\ng cuc 3u v_# Tr(c &hi vo cuc
c.c 3u G[ th()ng uDng r(4u 3 tP l2ng tn trng v &hUch lk ljn nhau# Eh(ng 3 3N
"h2ng nh\ng & c l2ng d *t chUnh cho thuDc 3c vo r(4u c>a 3Di "h(Zng' ng()i ta
ngha ra c.ch l tr(c &hi vo 3u' hai 3u Ga 3Nu 3e Ut r(4u trong cDc c>a m0nh vo cDc
c>a 3Di "h(Zng' 3 cho thy rLng trong vikc uDng r(4u &hng c G` gian tr.# Trong &hi
th`c hikn 3ng t.c ny' hai ch-n r(4u tt nhi<n "h,i chm vo nhau# /N Gau nghi th^c
ny dIn dIn trJ thnh mt nghi l trong c.c *\a tikc#
? quan 3im cho rLng t" qu.n chm cDc &hi uDng r(4u c tQ th)i 3i ce ny 7"#
Eg()i ny 7" th)i ce 3i vDn rt thUch uDng r(4u# Eg()i ta ngha rLng trong &hi uDng
r(4u Gf c rt nhiNu * "hn trong cZ th con ng()i c th c~ng tham gia h(Jng th hot
3ng tht v@ ny# $+i th0 3(4c ngHi m~i thZm c>a r(4u' mMt th0 3(4c ngMm mu GMc c>a
r(4u' l(i c th th(Jng th^c v@ ngon c>a r(4u# Eh(ng chs hai tai l &hng 3(4c th(Jng
th^c g0 c,#
/y cho nn ng()i ta 38 *e Gung 3(4c G` thiu Gt ny *Lng c.chV tr(c &hi uDng r(4u ta
cho cDc chm vo nhau' nh( th tai Gf 3(4c ngh< thy ting nh\ng cDc r(4u vang ln &hi
chm vo nhau v c+ng 3(4c h(Jng c.i lc tht &hi uDng r(4u# wau 3 vikc chm cDc &hi
uDng r(4u 38 trJ thnh "hong tc t" qu.n#
ing gi$ DoFl trong tr2yBn th2yt l$ ai?
Egy lm th.ng $()i nai m%i n1m l ngy l Eo<l# nm y ng gi Eo<l Gf tgng qu cho
c.c ch.u nhP' 3 l G` vikc thUch tht nht 3Di vi c.c ch.u nhP trong l Eo<l#
Rng gi Eo<l trong truyNn thuyt l mt ng gi c d.ng v rt nhSn tQ "htc hu# ?hic
m+ 3P' * rSu di trMng nh( tuyt' trn m0nh mgc mt chic .o &ho.c c ce lng mu
trMng' l(ng thMt chic dSy l(ng *Lng da 3<n' chSn 3i 3i >ng# nng n1m' c^ 3n 3m
tr(c Eo<l' ng gi Eo<l 3i trn mt chic O< tr(4t tuyt c c.c cht h(Zu &-o tQ "h(Zng
dMc ti' rbi vo tQng nh qua c.c Dng &hi 3 3<m qu Eo<l *P vo trong *Ut tt c>a c.c
ch.u nhP#
Eg()i ta cho rLng ng gi Eo<l l ho. thSn c>a th.nh Eicola J thnh $ila' The Eha vT#
vhi c2n tr' th.nh Eicola 38 d~ng nh\ng mn tiNn ln 3(4c *D m 3 li mang 3i git" 3
ng()i ngho &he# qu ng c mt c gi c *a c con g.i' v0 gia c,nh *In hn &hng
c tiNn lm l c(i' cho nn c, *a c 3Nu &hng th 3i ly chbng 3(4c# wau &hi *it
chuykn ny' th.nh Eicola l-n ti nh c gi' l<o ln m.i nh' ti Dng &hi v n-m mt tti
tiNn vng nhP OuDng' tti tiNn rZi ngay vo chic *Ut tt di m c.c c g.i tr<o trn v.ch
*" l2# wau &hi c 3(4c tiNn' *a c g.i 38 c th ly chbng v c cuc GDng hnh "htc#
?Su chuykn ny 38 3(4c l(u truyNn v vN Gau c^ 3n l Eo<l' tr(c &hi 3i ng> c.c ch.u
nhP &hng qun 3gt *Ut tt c>a m0nh *n cnh gi()ng 3 c gi Eo<l *P qu vo 3 cho
m0nh#
Ti sao trong le sinh nh7t ng#i ta phGi thi tAt nn?
n ngy Ginh nht c>a m0nh' c.c *n nhP *ao gi) c+ng thUch ngbi quSy quIn vi *D m'
h hng v *n *' rbi thei tMt mt GD l(4ng nn *Lng GD tuei c>a m0nh cMm trn chic
*.nh gat' 3bng th)i h.t *i h.t mQng Ginh nht hnh "htc# ?uDi c~ng chic *.nh 3(4c
cMt ra v chia cho mi ng()i#
T" tc ny 38 n,y Ginh Gm nht J n(c ny 7" O(a# Trong th)i ce ny 7"' ng()i ta rt
G~ng *.i n\ thIn $gt tr1ng l ct<miO v m%i n1m 3Nu "h,i &B nikm ngy Ginh c>a *#
Eh\ng ngy 3' trn *n th) ng()i ta th()ng *y mt c.i *.nh lm tQ tr^ng' *t mT v
mt ong# Trn mgt *.nh c cMm rt nhiNu nn 3Dt G.ng v ng()i ta cho rLng .nh G.ng c>a
c.c ngn nn ny t(4ng tr(ng cho .nh G.ng lung linh c>a $gt tr1ng v nh( vy ng()i ta
Gf *y tP 3(4c l2ng G~ng &Unh c>a m0nh vi 3Di vi v@ n\ thIn $gt tr1ng#
/N Gau m%i &hi lm l Ginh nht cho con m0nh ng()i ny 7" ce c+ng thUch *y trn *n
mt chic *.nh gat v trn chic *.nh y ng()i ta c+ng thM" nhiNu ngn nn nhP# bi
Gau 3 li c thm 3ng t.c thei tMt c.c ngn nn#
Eg()i ta tin rLng trong c.c ngn nn 3(4c thM" G.ng c mt G^c mnh thIn *U no 3 v
trong &hi ng()i 3(4c 1n mQng Ginh nht m " trong l2ng = nguykn c>a ng()i y Gf 3(4c
th`c hikn#
T" tc ny 3(4c l(u truyNn cho ti ngy nay v 3(4c "he *in J nhiNu n(c#
Ti sao *hi %n *hch P2" phGi 4An om pht pho le?
$%i &hi c v@ nguyn th> quDc gia c>a n(c ngoi 3n th1m th0 n(c ch> nh *ao gi)
c+ng tin hnh *Mn "h.o 3 tP l2ng hoan nghnh' vikc ny trJ thnh mt nghi l thng
dng trong quan hk quDc t# Eu nh( chtng ta 3m GD "h.o 3i *.c *Mn th0 3tng l l9
ting# /y th0 nghi l *Mn 3i *.c cho &h.ch do 3Su m ch
nZn Fyy n1m vN tr(c' J mt GD quDc gia chSu Wu 38 c t" qu.n *Mn 3i *.c 3 3n ti"
&h.ch qu=# Eh(ng hbi y nghi th^c ny chs "he *in trn c.c chin hm#
vhi chin hm c>a mt n(c tin vo c,ng c>a mt n(c &h.c th0 c.c &hu "h.o trn
chin hm "h,i *Mn cho ht 3n 3 tP rLng m0nh 3n &hng c = th~ 3@ch# i(a &ia c.c
chin hm c trng t,i nh' GD c.c &hu "h.o lM" trn tu &hng th nhiNu hZn *,y c%'
hZn n\a chtng 3Nu l loi lM" 3n tQ 3Iu n2ng' v0 th vikc ne "h.o rt tDn G^c' chs c th
ne tQng &hu v *,y &hu "h.o *Mn Oong ht th0 c+ng &hng c2n g0 n\a# ?2n trn c.c
"h.o 3i c>a *n c,ng th0 ch> nh *D trU rt nhiNu c% "h.o' h *Mn *a "h.t 3 tr, l)i v
hoan nghnh# da lIn *,y l hai m(Zi mDt' 3 l ngubn gDc c>a l9 "h.t 3i *.c#
/N Gau t" qu.n ny 38 dIn dIn *in thnh mt thng lk quDc t' hZn n\a n &hng *@
hn ch J c.c tr()ng h4" "h,i c h,i quSn tin nh" c,ng c>a n(c &h.c th0 mi d~ng#
Trong c.c ngy l m\ng v c.c tr()ng h4" 3n ti" &h.ch qu=' nghi l ny c+ng 3(4c ."
dng#
Eh(ng vjn c mt c.ch gi,i thUch &h.c cho rLng nghi th^c ny *Mt 3Iu tQ n(c nh#
Trong hai th &B i/ v i/' v(Zng quDc nh rt h~ng mnh v c nhiNu thuc 3@a
trn th gii# $%i &hi tu chin c>a n(c nh chy qua hay tin vo "h.o 3i hogc *n
c,ng c>a mt n(c thuc 3@a th0 h yu cIu 3Di "h(Zng "h,i ne l9 "h.t 3i *.c 3 *iu
th@ l2ng tn &Unh v thIn "hc' c2n c.c chin hm n(c nh chs *Mn c ] "h.t 3 tr, l)i#
/N Gau nghi th^c ny 3(4c lan rng ra c.c n(c &h.c trn th gii' trJ thnh thng dng
trong nh\ng ngy l hay &hi 3n ti" nguyn th> c.c quDc gia#
Dh6ng ch6 ]ong 5c (Mng trong %m c#3i tO *hi n$o?
Trung CuDc v mt GD n(c chSu X' nu trn cHa ra vo hay trn t()ng nh no c d.n
ch\ nB mu 3P th0 ng()i ta 3Nu *it ngay rLng J nh 3 vQa c chuykn vui# T(Zng
truyNn rLng vikc d.n ch\ nB trong 3.m c(i l do nh chUnh tr@ ln triNu nh TDng'
/(Zng n Thch &hJi O(ng#
nbi ng c2n tr ln &inh thnh 3i thi' 3(4c qua mt nZi gi l xia $8 Trn' ti trn ny
c mt nh ti ch> h $8' tr(c cHa nh tr<o mt cSy 3n &-o quSn' trn chic 3n c
vit my ch\V
Tu m8 31ng' 31ng m8 tu' 31ng t^c m8 30nh *
rn &-o quSn' ng`a 3n chy' 3n tMt ng`a dQng *(cu
?Sy 3n ny 38 lm cho ng()i ta ht G^c cht =' /(Zng n Thch thy th ghi nh trong
l2ng# ?+ng vQa may hm Gau J trong tr()ng thi /(Zng n Thch l ng()i 3Iu tin n"
quyn' quan coi thi thy ng lm *i nhanh nh( th' muDn thH G^c lm cSu 3Di O<m Gao'
*n chs l. c) thu h0nh con he *ay tr<o J tr(c cHa' ra v 3DiV
Khi he &T' &T he "hi' quyn he tng thSn
r?) he *ay' he trn c) *ay' c) cuDn he n.u m0nhu
/(Zng n Thch nh ti nh\ng ch\ vit trn cSy 3n &-o quSn *n ly ngay lm v 3Di
th^ hai' l" t^c 3Di lunV
Tu m8 31ng' 31ng m8 tu' 31ng t^c m8 30nh *
Cuan coi thi thy /(Zng n Thch lm v 3Di th^ hai c>a cSu 3Di c+ng thIn tDc nh( th
cho nn cng &h<n ng4i nhiNu hZn#
wau &hi thi Oong' /(Zng n Thch li qua $8 xia Trn' ng hPi th1m th0 *it rLng ti
ch> h $8 vDn c c con g.i yu ch(a ly chbng# ?Su 3D trn cSy 3n chUnh l ng 3(a
ra 3 &-n r#
wau &hi *it nh( th' /(Zng n Thch li 3<m v 3Di c>a vin quan gi.m &h,o nu ra 3
3Di li v vit ln giy 3(a cho ti ch> h $8 O<m# Ti ch> h $8 vui mQng &hn Oit'
l" t^c h^a g, con g.i cho /(Zng n Thch#
vhng *ao lSu Gau /(Zng n Thch &t hn c~ng c con g.i c>a ti ch> h $8# xi\a
hm c dSu v cht r lm l ly tr)i 3t th0 c.c Gai d@ch 3n *.o tinV 5/(Zng 3i nhSn thi
3% rbi6# /(Zng n Thch ngha rLng *,n thSn m0nh 3(4c 3ng "h2ng hoa chtc l mt
3iNu 5hB6' tn m0nh 3(4c nu tn trn *,ng vng li l mt 3iNu 5hB6 n\a' v0 th ng ly
ngay mt t) giy 3P' vit ln 3 hai ch\ 5hB6 thnh mt ch\ 5nB6 do ng mi G.ng to ra
3 thay cho hai ch\ 5hB6 3Zn d.n ln cHa# /0 ch\ 5nB6 ny *iu hikn 3Iy 3> nht &hng
&hU vui mQng trong 3.m c(i' cho nn trong c.c l c(i ng()i ta 3Nu d.n ch\ 5nB6 3P
thMm#
Ti sao ng#i ph#bng T1y thUch cS h$nh hn le ? nh$ th?
Ti c.c quDc gia chSu Wu v chSu $[' ng()i dSn "hIn nhiNu l tin th<o 3o ?Z Dc' c.c
gi.o quy c>a 3o ?Z Dc 38 c t.c dng c`c &T quan trng 3Di vi 3)i GDng c>a ng()i
dSn#
o ?Z Dc quy 3@nh rLngV 5vhi c.c tUn 3b &t hn' hn l nht 3@nh "h,i 3(4c cH hnh
J nh th) v do mc G( hay cD 3o ch> tr06# ?hs Gau &hi 38 thng qua mt lot c.c nghi
th^c do gi.o hi quy 3@nh th0 c.c 3i trai g.i mi c th chUnh th^c trJ thnh v4 chbng#
Yo nh\ng &h.c nhau vN gi.o "h.i v 3@a "h(Zng' nghi th^c hn l J nh th) c+ng c
"hIn &h.c nhau' nh(ng cZ *,n l nh( nhau#
nai *n nam n\ 3Iu tin "h,i 31ng &= &t hn ti nh th) gIn nZi h J' ngoi ra "h,i c
hai ng()i lm ch^ng# n ngy cH hnh hn l' cht r v "h~ r 3^ng tr(c *n th) ch)
c dSu# ? dSu th0 tin v@n tay *D rnu *D 38 qua 3)i th0 anh hay cht' *.c c th thayu
trong ting nhc c>a *,n nhc hn l tin hnh &htc' "hUa tr(c c "h~ dSu' "hUa Gau c
c.c 3^a tr th<o hIu' tQ tQ tin vo *n th)#
Ti" Gau 3 nghi th^c hn l *Mt 3Iu' mc G( hay cD 3o ch> tr0 hn l "h.t *iu rbi hPi
hai *n nam n\# Trong &hi c dSu' cht r 3c l)i thN' cht r tgng c dSu mt chic nhjn'
Gau 3 mc G( *an "h(c lnh v chtc mQng c dSu cht r' nh\ng ng()i &h.c h.t ln l)i
ca chtc mQng# ?uDi c~ng cht r v c dSu c~ng vi nh\ng ng()i thSn thit nht v ch>
l 3i vo gian "hUa Gau *n th) &= tn vo Ge 31ng &=' Gau 3 c dSu d`a vo tay cht r tQ
tQ 3i ra &hPi nh th) trong ting nhc vui mQng# n ltc 3 *n *' ng()i thSn 3^ng J
cHa nh th) tung hoa giy vo c dSu cht r' chtc cho h 3(4c hnh "htc *Nn lSu v 3n
3Sy th0 hn l &t thtc#
Tuy rLng J "h(Zng TSy c+ng c nh\ng 3.m c(i l" d@ nh( hn l te ch^c trn &hng
trung' hn l trn mgt n(c' nh(ng "hIn ln dSn chtng vjn thUch cH hnh hn l trong
nh th) v c th l(u gi\ trong &= ^c nh\ng th)i &hMc 3" nht trong cuc 3)i c>a m0nh#
Thip ch&c Tt 4At %L2 c tO 4ao gi?
Trung CuDc th)i O(a' thi" chtc Tt c+ng 3(4c gi l thUch' l thi"' c+ng c &hi gi l
mn trng#
Thi" Out hikn Gm nht d(i triNu nh TDng# Th)i 3 rt th@nh hnh vikc hng n1m gHi
thi" chtc Tt# T(Zng truyNn ho G[ c>a triNu 30nh Eam TDng l 7= Tung c vf *^c 5Tu
chiu 3b6 rd^c tranh G.ng 3Iu n1mu' trn 3 vf c, nh ch> nhSn 3ang 3n ti" &h.ch
&h^a trong vikn' &hi 3 c.c gia nhSn trong c1n nh *n cnh nhn nh\ng t) thi" giy 3P
3 mQng n1m mi# Trn c.c t) thi" mu 3P y ng()i ta ghi h tn c>a m0nh gHi ti *n
* 3 tP = chtc mQng# /0 loi thi" ny l nh) ng()i &h.c mang 3i cho nn mi gi l
"hi thi"#
Egy lm th.ng $()i nai l tt Eo<l' t^c l ngy chta <GuG' ng()i G.ng l" ra 3o ?Z
Dc ra 3)i# nhiNu n(c chSu Wu v chSu $[' nZi 3o ?Z Dc 3(4c th@nh hnh' l Eo<l
c+ng nh( l ngy Tt 3Iu n1m c>a c.c n(c chSu X l ngy l quan trng trong c, n1m#
tikn cho vikc chtc mQng' n1m 9|F;' quDc v(Zng nh 38 nh) mt ho G[ thit & tm
thik" mQng Eo<l 3Iu tin' tQ 3 vN Gau *Mt 3Iu tQ mt th.ng tr(c ngy Eo<l ng()i ta 38
gHi cho nhau thi" mQng#
E1m 9:99 Gau c.ch mng TSn n4i' Trung CuDc tUnh n1m th<o ?ng nguyn' *Mt 3Iu coi
trng ngy tt Eguyn 3.n' v0 th cho nn vikc 1n mQng n1m mi c+ng th<o n1m mi
d(Zng l@ch' thi" chtc mQng n1m mi c+ng *Mt 3Iu c tQ ngy y#
Ti sao ng#i l3n th#ng t)ng tiBn mOng t2i cho trp con v$o ng$y Tt
%L2 nm?
Egy Tt' c.c <m nhP th()ng rt vui v v Gung G(ng v0 3(4c an ngon' mgc 3"' li c2n
3(4c ng()i ln cho tiNn mQng tuei rgi l 5." tu tiNn6u#
Egy O(a J Trung CuDc 38 l(u hnh "hong tc ltc giao thQa th0 cho tr con tiNn mQng
tuei rng()i /ikt Eam ta c+ng c "hong tc nyu# Eg()i ta lm nh( th &hng "h,i l cDt
3<m li mt G` vui mQng g0 cho con tr' m chs l git" cho con tr Oua 3uei 3(4c t ma
v nh\ng 3iNu Ou Oa#
Eg()i 3)i O(a cho rLng tr con GDng GuDt mt 3)i th0 &h l2ng tr.nh &hPi "h,i ch@u vi
lIn *knh tt' thm chs c2n c th *@ cht yu# Eh(ng do ng()i ln ch(a nhn th^c 3tng
3Mn vN *knh tt' cho rLng tr con mMc *knh tt l do trtng t# /0 th h cho con tr Ut tiNn
3 chtng hDi l t ma' .c quB' nh) 3 m tho.t &hPi nh\ng ten hi#
Trong 3m giao thQa' Gau *\a cZm 3on t' nh\ng ng()i ln 3<m nh\ng mn 5." tu
tiNn6 gi Gn trong giy 3P "h.t cho tr con 3bng th)i ni vi cSu &huyn &hUch' hy vng
chtng Gf cD gMng hc t"' ch1m ngoan#
?+ng c &hi ng()i ta ch) cho con tr ng> Gay' mi l-n 3gt 5." tu tiNn6 vo d(i gDi c>a
chtng' 3 *n tr Gf c,m thy ngc nhin v niNm vui G(ng c>a chtng Gf t1ng thm vo
G.ng hm Gau# Eh( vy c th thy rLng vikc tgng tr con tiNn c+ng chs nhLm t1ng thm
&hng &hU vui v trong ngy Tt#
Egy nay' vikc cho tiNn rhay c2n gi l mQng tueiu con tr chs &-o l duy tr0 "hong tc
t" qu.n c>a 3)i O(a' nh(ng = nghaa c1n *,n c>a vikc ny &hng c2n nh( tr(c n\a#
Eg()i ta &hng nh\ng chs cho tiNn con tr m c, nh\ng ng()i gi vi quan nikmV ?Iu
chtc G^c &ho cho con ng()i v cIu mong 3(4c may mMn' Gung ttc
.Fo nhqn c phGi ch, v; m2-n l$m %rp?
Trn th gii hikn nay' nhjn l vt trang G^c 3(4c l(u hnh rng r8i nh.t# Eh(ng ngoi
t.c dng trang G^c ra' chic nhjn li c nhiNu = nghaa t(4ng tr(ng &h.c#
Trong th)i ce 3i Trung CuDc' "hi tIn c>a c.c 3 v(Zng ltc *0nh th()ng 3<o nhjn *Lng
*c J tay "h,i' nh(ng 3n &hi c mang th0 li 3<o nhjn *Lng vng J tay tr.i# /0 chic
nhjn = nghaa cm &@' cm gii' cho nn n mi c tn l 5gii chs6#
"h(Zng TSy' ni chung ng()i ta cho rLng c.i nhjn *Mt 3Iu c tQ th)i i ?" ce 3i#
Trong th)i &T ny' trn ngn tay c>a c.c v(Zng tn qu= tc 3Nu c 3<o nhjn d.t ngc qu=
c h0nh mt con * c.nh c^ng# Th<o truyNn thuyt th0 loi nhjn ny c t.c dng trQ t
ma' yu qu.i' *,o vk cho ng()i 3<o n#
wau &hi thi qu<n ny 3(4c truyNn ti chSu Wu th0 = nghaa 3Iu tin c>a vikc 3<o nhjn
c+ng thay 3ei v chic nhjn 3(4c g.n cho nh\ng = nghaa t(4ng tr(ng &h.c#
Y(i th)i ce 7a $8 38 tQng c quy 3@nh chs c c.c nhSn vt qu= tc mi 3(4c 3<o nhjn
*Lng vng' c2n ng()i dSn th()ng chs 3(4c 3<o nhjn *Lng GMt# Trn c.c mgt nhjn th(Zng
c &hMc h tn' thSn "hn' l)i chtc tng' c2n nhn c>a c.c nh qu= tc li th()ng l
nh\ng con du d~ng 3 3ng du' &= tn trn c.c v1n &ikn#
n th)i &T trung ce J chSu Wu' gi.o hi ?Z Dc d~ng nhjn 3 chs r_ c" *c trong tn
gi.o c>a nhSn vin nh th)# ?hcng hnV xi.o hong 3<o nhjn c h0nh th.nh Ki< &-o l(i'
chic nhjn c+ng d~ng lm con du 3 3ng du 3 3ng du trn c.c v1n &in v Gau &hi
xi.o hong cht 3i th0 "h,i tiu huB#
c.c nbng y xi.o ch> th0 ngn gi\a c>a *n tay "h,i t(4ng tr(ng cho 5Th.nh linh6 c
3<o mt chic nhjn *Lng ngc qu=# ?.c gi.o ch>' tu vikn tr(Jng 3<o nhjn *Lng thch
anh mu tUa' c.c linh mc 3<o nhjn *Lng vng trn ngn trP t(4ng tr(ng cho 5^c ?hta
con6#
c.c n(c "h(Zng TSy' ngoi vikc t(4ng tr(ng cho thSn "hn' 3@a v@ c>a ng()i 3<o'
nhjn c2n c t.c dng ch> yu n\a l O.c 3@nh quan hk hn nhSn# ?on trai' con g.i chs cIn
trao 3ei nh\ng chic nhjn c &hMc tn' l)i chtc "htc rbi 3<o trn ngn v danh *n tay
tr.i rngn ." ttu' th l hai *n gMn * tSm linh vi nhau 3n &hi tc *c r1ng long#
Khong tc ny 38 l(u truyNn lSu 3)i J chSu Wu 3n n%i ngn tay v danh rngn ." ttu 38
trJ thnh 5ngn tay hn nhSn6#
dt lun l 3.m c(i c 3(4c cH hnh th<o nghi th^c tn gi.o hay &hng' nh(ng cho 3n
nay trong c.c 3.m c(i' ng()i chSu Wu v chSu $[ vjn trao 3ei nhjn c(i mt c.ch "he
*in coi 3 l 3iNu t(4ng tr(ng cho hn nhSn#
Ti sao ng#i ph#bng T1y *c niKm le DoFl?
Di vi ng()i dSn c.c n(c "h(Zng TSy' th0 l Eo<l c+ng nh( l Tt n1m mi c>a ng()i
/ikt Eam# l mt ngy quan trng nht trong n1m' v0 J c.c n(c "h(Zng TSy ng()i
ta "hIn ln l th<o 3o ?Z Dc do chta <GuG G.ng l"' m ngy l Eo<l l ngy chtc
mQng chta <GuG ra 3)i
Th<o truyNn thuyt th0 vo mt 3m m~a 3ng n1m 3Iu ?ng nguyn' <GuG 38 ra 3)i
trong mt chubng cQu J d<thl<h<m thnh <ruGal<m v <GuG l do th.nh mju $aria ch@u
linh c,m rbi mang thai Ginh ra' cho nn <GuG vDn l con c>a Th(4ng 3 gi.ng lSm OuDng
dSn gian 3 c^u loi ng()i#
/0 <GuG ch> tr(Zng *0nh 3cng' *.c .i' "h,n 3Di nh\ng & thDng tr@ l ch> n lk th)i *y
gi)' cho nn cuDi c~ng ng 38 *@ nh\ng & thDng tr@ &h-" vo ti 5O(ng v(Zng' m hogc
dSn chtng6' 3bng danh cSu rtt v 3 cho cht trn gi. th" t`#
*y tP t0nh c,m' l2ng &Unh trng' hng n1m c.c tUn 3b 3o ?Z Dc J "h(Zng TSy 3Nu
cH hnh nh\ng nghi th^c t(Jng nikm# Eh(ng hbi 3Iu' ngy c.c gi.o 3b t(Jng nikm <GuG
&hng 3(4c nht trU# $8i ti n1m ;mF Gau ?ng nguyn' xi.o hi Thin ?hta gi.o J
ma mi quy 3@nh ly ngy lm th.ng $()i nai 3 &B nikm ngy Ginh c>a <GuG# TQ 3y
c.c tUn 3b 3o ?Z Dc GH dng c~ng mt "h-" lm l@ch mi 38 c 3(4c l Eo<l thDng
nht#
xi.o hi Thin ?hta gi.o quy 3@nh l Eo<l vo ngy y' ngoi vikc *iu th@ <GuG gi.ng
Ginh c+ng l $gt tr)i t.i Ginh# n li c2n muDn d`a vo tUn ng(ng c>a dSn gian 3 lm
t1ng thm G^c h" djn c>a 3o ?Z Dc# /0 th cho nn ngay tQ 3Iu ngy l Eo<l 38 c
quan hk mt thit vi Ginh hot th tc' trJ thnh ngy hi chung cho c.c tUn 3b ?Z Dc
gi.o ljn nh\ng ng()i &hng "h,i l tUn 3b# ?~ng vi G` "h.t trin ,nh h(Jng c>a 3o ?Z
Dc' l Eo<l 38 trJ thnh mt ngy hi vui c>a nhSn dSn "h(Zng TSy#
Ti sao ng$y %L2 nm gIi l$ 9Dg2yn %n:?
nikn nay' J Trung CuDc ngy mbng mt th.ng xing d(Zng l@ch hng n1m 3(4c gi l
ngy 5Eguyn 3.n6 r /ikt Eam' Eguyn 3.n l ngy mbng mt th.ng xing Sm l@chu#
Trong ting n.n' ch\ 5nguyn6 nghaa l *Mt 3Iu' t^c l th^ nht' c2n ch\ 53.n6 nghaa l
mt ngy hogc *uei G.ng# nai ch\ ny 3(4c gh-" li vi nhau th0 d~ng 3 chs ngy 3Iu
tin trong mt n1m#
Th)i gian Tr.i 3t Ooay quanh $gt tr)i 3(4c mt v2ng th<o "h(Zng "h." lm l@ch gi l
mt n1m# wong G` vIn chuyn c>a Tr.i 3t quanh $gt tr)i &hng c 3im 3Iu v 3im
cuDi cD 3@nh' v0 th 3im 3Iu v 3im cuDi c>a mt n1m l do con ng()i quy 3@nh# Yo 3
"h(Zng "h." lm l@ch &hng thDng nht#
Trung CuDc' th<o truyNn thuyt th0 c.i tn gi 5Eguyn 3.n6 c ngubn gDc tQ mt v@
hong 3 trong Tam hong Eg+ 3 c tn l ?huyn ntc# ?huyn ntc ly th.ng xing
nng l@ch l Eguyn v ngy mbng mt l .n#
/N Gau c nh\ng triNu 3i li thay 3ei nht &= c>a ngy Eguyn 3.n# ?hcng hn nh n
v nh Th(Zng ly ngy mbng mt th.ng $()i nai l Eguyn 3.n# Eh ?hu ly ngy
mbng mt th.ng $()i $t lm Eguyn 3.n' nh(ng 3n 3)i n.n /+ li ly ngy
mbng mt th.ng xing l Eguyn 3.n' rbi tQ 3 3n nay tr,i qua c.c th)i 3i' nht &T c>a
ngy Eguyn 3.n &hng c2n thay 3ei n\a#
TQ Gau c.ch mng TSn n4i' ng()i Trung CuDc chuyn Gang d~ng ?ng l@ch v ngy
Eguyn 3.n Sm l@ch 3(4c 3ei tn l iuSn tit rngy Tt OuSnu' c2n ngy mbng mt th.ng
xing c>a l@ch mi th0 3(4c gi l TSn nin rngy n1m miu#
E1m 9:F:' ni ngh@ Ton th &ho. ni ngh@ EhSn dSn ?hUnh tr@ nik" th(Zng Trung
CuDc 38 thng qua vikc GH dng 5c.ch ghi n1m th<o ?ng nguyn6 v chUnh th^c quy
3@nh ngy mbng mt th.ng xing ?ng l@ch l ngy Eguyn 3.n#
Egy nay' nhiNu quDc gia ." dng ?ng l@ch 3Nu ly ngy mbng mt th.ng xing lm
Eguyn 3.n# Eh(ng vjn c mt GD quDc gia v dSn tc' do "h(Zng "h." lm l@ch d`a
th<o tUn ng(ng tn gi.o' "hong tc t" qu.n' &hU hu c.c m~a &hng 3bng nht' cho
nn nht &= ngy Eguyn 3.n c>a m%i n(c 3(4c 3@nh ra &hng nh( nhau# /U d ng()i
i ?" ly ngy n(c Gng Eil *Mt 3Iu dSng ln lm ngy Eguyn 3.n#
+ T#3ng Tr2ng C2-c %J ra %i nh# th n$o?
?) T(ng l mt hot 3ng t(Zng 3Di "he c"# ?) T(ng 38 c mt l@ch GH ht G^c lSu
3)i' 3i &h.i n *Mt ngubn tQ tr(c 3Sy hZn hai ngh0n n1m# ?uDi th)i &T ?hin CuDc'
trong t" thZ ce tr^ danh wJ TQ c vit vN c) T(ng# Th)i *y gi) 38 th@nh hnh mt
c.ch chZi gi l 57c *.c6' m%i *n c th 3i G.u quSn c)# bng th)i J 3)i ?hin CuDc'
c.c n(c ch( hIu t.ch r)i nhau v tranh 3ot 3t 3ai c>a nhau' chin tranh din ra ht
n1m ny qua n1m &h.c# T0nh h0nh O8 hi nh( th c+ng to 3iNu &ikn cho c) T(ng ra 3)i#
$ trn *n c) 5wJ giang6 rGng n(c wJu v 5n.n gii6 r*in gii n(c n.nu 38 c
ngubn gDc tQ th &T th^ tr(c ?ng nguyn# l do 7(u dang v nng /+ chDng li
.ch thDng tr@ c>a nh TIn' 3i ti thnh l" hai n(c wJ v n.n#
)i O(a ?) T(ng 38 3(4c qu,ng 3i nhSn dSn ham thUch# ?.ch *D cc c>a ?) T(ng
c+ng &hng ngQng 3(4c c,i tin# n 3)i nh ()ng' c.ch 3i c.c quSn c) ny c+ng
giDng nh( ngy nay#
?) T(ng ngy nay 38 3(4c 3@nh h0nh vo cuDi th)i &T dMc TDng v 3Iu th)i &T Eam
TDng# Eu Guy 3o.n th<o tr(c t.c c>a nh\ng ng()i nh( T( $8 Cuang' th0 d(i triNu
dMc TDng 38 l(u hnh *a loi c) T(ng' TDt' *n c) chiNu ngang v chiNu dc# n 3)i
Eam TDng th0 thm con Gng ng1n *n c) lm 3Di' v loi c) T(ng ny 3(4c l(u hnh
rng r8i trong dSn gian#
?uDn 5w` lSm qu,ng &=6 c>a 3)i TDng c ghi *,n 5T(4ng &T "he6 rG.ch ghi c.c v.n ?)
T(ngu Gm nht m hikn nay chtng ta c2n c th O<m 3(4c#
wang 3n 3)i nh $inh' con T(ng J mt *n 3(4c 3ei thnh con w(# TQ 3y c) T(ng
Trung CuDc 38 3(4c 3@nh h0nh v &hng thay 3ei n\a#
wau &hi n(c Trung CuDc mi 3(4c thnh l"' c) T(ng 3(4c 3(a vo c.c hng mc thi
3u th dc th thao# "hSn *ikt vi c) /ua quDc t' c) T(ng truyNn thDng 3(4c gi
l 5Trung CuDc t(4ng &T6 r?) /oi Trung CuDcu#
Ti sao t)ng 9c&p: cho ng#i %ot giGi P2n P21n?
TruyNn thuyt & rLngV Egy | th.ng ; n1m :]|' vua n(c nh' }duot 3n vhZ"hu 3
th1m <m l itlaytZ trong mt nghi th^c nghim trang' long trng# Eh vua }duot 3ang
ngbi trn l(ng ng`a th0 c mt ng()i dSng r(4u' ngi 3@nh uDng cn th0 *@ mt tay thUch
&h.ch J Gau l(ng 3Sm cho mt m+i dao# Eh vua 38 cht v0 mt Sm m(u .m mui J tuei
9m#
wau &hi }duot cht 3i' itlaytZ & thQa ngi *.u# Tuy rLng vjn c2n ch(a c ai ch^ng th`c
3(4c rLng itlaytZ c can d` v m(u git anh m0nh hay &hng' Gong tn th,m &@ch ny
38 3 li cho ng()i ta nh\ng = nghaa r1n dy GSu GMc#
TQ 3 vN Gau' m%i &hi ng()i nh te ch^c nh\ng tikc r(4u 38 n,y Ginh mt nghi th^c mi#
?h> nhSn d~ng hai tay cIm mt vi r(4u c hai tai' c2n nh\ng ng()i &h.ch th0 d~ng hai
tay nhn ly mt vi r(4u y v luSn l(u c~ng uDng# Eg()i no 3n l(4t uDng th0 3^ng
vo gi\a' nh\ng ng()i &h.c 3Nu 3^ng vSy quanh chung quanh 3 3N "h2ng c & m(u G.t
tQ Gau l(ng# /i r(4u ln luSn chuyn gi\a c.c tSn &h.c 3^ng thnh nh( th ny' 38 trJ
thnh 5vi r(4u t0nh yu6 t(4ng tr(ng cho t0nh h\u ngh@ v tin t(Jng' v 3(4c coi l mt
l vt qu= *.u m ch> nhSn tgng cho ng()i &h.ch 3(4c tn qu= nht#
Eg()i nh vDn Gay m c.c hot 3ng th dc th thao# wau &hi &t thtc c.c cuc tranh
ti' th0 Gf c mt *\a tikc chtc mQng ng()i thMng cuc# / trong *uei l ng()i ta th()ng
tgng 5vi r(4u t0nh yu6 cho ng()i ginh thMng l4i# /N Gau vikc ny dIn dIn din *in
thnh mt tc lk# dt lun l c. nhSn hay 3on th' chs cIn chin thMng trong thi 3u' th0
Gf 3(4c tgng 5vi r(4u t0nh yu6# ?t" th thao *Mt ngubn tQ chUnh *0nh 5vi r(4u t0nh
yu6 3# E *iu th@ cho G` hoan nghnh' .i m v chtc mQng 3Di vi & chin thMng#
+ 1y (o ai pht minh?
?) /Sy ra 3)i J Trung CuDc l mt c.ch chZi c) cao Giu &hn l()ng' c hng ngn vn
c.ch *in ho.' cho nn 3(4c gi l loi h0nh th thao trU tuk# $n c) ny &hng nh\ng
"h.t trin J *a n(c l.ng giNng c>a Trung CuDc' Eht d,n v nn CuDc' m c2n 3(4c
truyNn ti mt GD n(c chSu Wu#
i 38 "h.t minh ra c) /Syh w.ch th *,n th)i ?hin CuDc vit 5 Eghiu to ra c)
/Sy' Zn ?hu giPi chZi c) /Sy6#
Eghiu l mt trong ng+ 3 c>a th)i ce 3i Oa O(a J Trung CuDc# TruyNn thuyt &
rLng ng 38 G.ng to ra c) /Sy' c2n Zn ?hu giPi chZi c) /Sy# wong c.c chuyn gia
nhn thy rLng' mt hot 3ng th thao c tr0nh 3 trU tuk cao nh( c) /Sy th0 &hng th
do mt ng()i no G.ng to ra vo mt ngy no 3 3(4c# E "h,i tr,i qua mt th)i &T
"h.t trin rt di' "h,i 3(4c nh\ng con ng()i c>a nhiNu th)i 3@a gia cng qua th)i gian
th0 mi dIn dIn 3(4c hon thikn#
Ei chung' c.c chuyn gia nghin c^u cho rLngV c) /Sy l G,n "hm c>a hc thuyt Sm
d(Zng th)i ce 3i' hai m(Zi con c) 3<n v trMng t(4ng tr(ng cho hai c" Wm Y(Zng#
Th)i gian n 3(4c G,n Ginh "h,i l th)i &T th(4ng ce' &hi con ng()i 3)i O(a c2n &t
nh\ng G4i dSy 3 ghi li G` vikc' v0 c.c 3im tuyn v v2ng trn *n c) /Sy 3i *iu cho
vikc tt c.c G4i dSy#
Eghiu chcng qua l ng()i 3Iu tin GHa 3ei c) /Sy' hon thikn c) /Sy J *(c GZ *#
n 3)i dan ?anh nh Th(Zng th0 c) /Sy ce O(a trJ thnh mt cao tro' v0 th)i *y gi)
con ng()i 38 *Mt 3Iu c cuc GDng 3@nh c(' G,n Out nng nghik" v "h.t trin' nNn v1n
minh ce 3i 38 3(4c nSng cao' nh) 3 38 to ra 3(4c c>a c,i vt cht 3 cho hot 3ng
c>a c) /Sy 3(4c "h.t trin#
Eh\ng "h.t hikn &h,o ce li cho thy rLng tQ Oa O(a *n c) /Sy 38 c 9l tuyn dc v
ngang# ?hic *n c) *Lng G^ mu Oanh 3)i nh TuT' &hai qut 3(4c J n Y(Zng tsnh n
Eam Trung CuDc c 9: tuyn djn' c+ng giDng nh( &iu *n c) m chtng ta d~ng ngy
nay# ?.c *n c) nh ()ng 3(4c &hai qut th0 c nhiNu loiV 9m tuyn' 9] tuyn' 9:
tuyn' loi thng dng nht c 9: tuyn# Trong l@ch GH' GD l(4ng nh\ng v1n *,n ce vN c)
/Sy t0m thy m%i ngy mt t1ng thm' ch^ng tP G` "h.t trin c>a hot 3ng c) /Sy
sFs2s c th7t hay *hng?
<GuG l ?hta ?^u th 3(4c tUn 3b Thin ?hta gi.o tn th)# vh.c vi hai v@ G.ng l" hai
tn gi.o &h.c l ThUch ?a $Su Ei v $ohamm<t' <GuG &hng "h,i l ng()i G.ng l" 3o
?Z Dc' m c+ng &hng c ti liku O.c th`c ghi li cuc 3)i c>a ng#
vh.c vi Kht te c>a 3o Kht v th.nh la c>a 3o Olam' <GuG l mt nhSn vt d(Zng
gian trJ thnh thIn t(4ng tn gi.o mt c.ch 3gc *ikt# Trong vinh Th.nh v nh\ng G.ch
Th.nh &h.c c>a 3o ?Z Dc 3Nu c ghi G` tUch c>a <GuG#
Th<o truyNn thuyt th0 <GuG l con Th(4ng ' m l $aria# Rng c m()i hai mn 3b#
/N Gau mn 3b uda "h,n *i ' ng *@ 3ng 3inh cht trn th.nh gi.# Eh(ng *a ngy Gau
&hi cht ng 38 GDng li#
Eh\ng cSu chuykn truyNn thuyt vQa giDng G` tht li vQa giDng thIn thoi# iNu ny
th`c t lm cho ng()i ta &h thy r_ <GuG l mt con ng()i hay l mt v@ thIn# Eh(ng d~
ni th no vjn c mt 3im &hcng 3@nh rLng &hng c ai trong th)i 3i <GuG rth &B
Gau ?ng nguynu ghi li hogc truyNn 3t nh\ng G` vikc vN <GuG#
/N Gau ?Z Dc gi.o ngy cng hon thikn' <GuG 3(4c miu t, thnh mt con ng()i c da
c th@t c~ng ch@u nh\ng G` vui *ubn vi nh\ng ng()i dSn th()ng' hZn n\a c2n l mt
anh h~ng hin thSn m0nh cho vikc c^u vt con ng()i#
wong truyNn thuyt &hng th no ni chMc chMn rLngV Trong l@ch GH O.c th`c c mt
nhSn vt l <GuG#
Ti sao ? n#3c Tnh v$ m't s- n#3c *hc 0F %i 4n tri %#ng?
Trung CuDc v rt nhiNu n(c trn th gii' *t & t' O< 3" hay ng()i 3i * c+ng
"h,i th<o 3tng quy tMc giao thng hikn hnh l 3i th<o *n "h,i 3()ng# Eh(ng J n(c
nh v mt GD n(c &h.c th0 tr.i ng(4c hcn' mi "h(Zng tikn giao thng c+ng nh( ng()i
3i * "h,i 3i *n tr.i 3()ng# /0 Gao vyh
Tht ra t" qu.n ny c>a n(c nh v mt GD n(c &h.c c+ng c nguyn nhSn l@ch GH c>a
n# TQ th &B i/ v i/' hbi n(c nh v mt GD n(c &h.c c2n ch(a c t v O<
3"' ng()i ta 3i li *Lng ng`a hogc 3i *#
?.c hik" G[' c.c nh qu= tc giu c &hi 3i 3()ng th()ng 3<o &im *n m0nh# Thng
th()ng' ng()i ta 3Nu d~ng thun tay "h,i nn &im 3(4c 3<o *n tr.i thSn m0nh 3 &hi
cIn c th tikn tay rtt &im ra 3(4c ngay# ?2n &hi *@ & 3@ch tn cng tQ "hUa tr(c mgt
th0 *n tr.i 3()ng Gf tikn cho vikc 3 32n v tn cng & 3@ch hZn# n8y thH t(Jng t(4ng'
nu *@ mt & thun tay "h,i tn cng tQ tr(c mgt th0 32n tn cng Gf nhLm vo *n tr.i
ng()i *@ tn cng' nn ng()i ta "h,i n- Gang "h,i 3 tr.nh 32n# /0 l= do 3 m J nh v
J mt GD n(c my tr1m n1m nay ng()i ta 3Nu 3i *n tr.i 3()ng#
/N Gau Gtng 3(4c "h.t minh# vhi d~ng Gtng nhLm vo 3Di "h(Zng ng()i ta th()ng ly
tay tr.i 3 Gtng' tay "h,i 3gt vo c2 Gtng# Trong tr()ng h4" ny' 3i *n "h,i 3()ng d
chDng & 3@ch tQ "hUa tr(c tin ti tr(c hZn# /0 l= do ny m J c.c quDc gia "h.t trin
mun hZn nh( $[ c quy 3@nh 3i *n "h,i 3()ng#
Trn th gii "hSn *ikt hai lut giao thng quy 3@nh 3i *n "h,i v 3i *n tr.i 3()ng# a
GD c.c n(c' *Mt 3Iu tQ n(c $[' Trung CuDc 3Nu quy 3@nh 3i *n "h,i 3()ng' c2n li
l c.c n(c 3i *n tr.i 3()ng nh( nh' Eht d,n
Ti sao coi chim 4^ c12 l$ 4iN2 t#[ng cVa ho$ 4;nh?
Trong vinh Th.nh c 3on nh( th nyV 5Th(4ng 3 <hova to ra ng()i nam l dam'
rbi li ly mt c.i O(Zng G()n c>a dam to ra con ng()i n\ }va' nh) 3 con ch.u c>a
h Ginh Gi n,y nJ v lm 1n Ginh GDng rt h(ng th@nh#
Eh(ng trong nhSn loi li G,n Ginh ra nh\ng & tham 3b h(Jng lc' &hng ngha ti
chuykn cIn c~ lao 3ng' v0 th mi n,y Ginh nh\ng ti lQa *@"' h> ho. v *o l`c' "hong
&hU 3o 3^c c>a nhSn loi *Mt 3Iu h> hoi# Th(4ng 3 nei gin' quyt 3@nh d~ng nn hbng
thuB 3 huB dikt th gii ny#
Eh(ng ch.u 3)i th^ chUn c>a dam l Eo<' tc tr(Jng c>a tc n<*rZ l mt ng()i ht
G^c trung thnh vi Th(4ng # Rng ch> tr(Zng gi\ trn chUnh nghaa' c1m gh-t GSu GMc
c.c 3iNu .c trong loi ng()i#
$t hm Th(4ng *,o Eo< rLng mgt 3t GM" *@ hbng thuB nhn ch0m# Eo< "h,i l" t^c
lm mt con thuyNn h0nh vung c *a tIng 3 tr.nh nn# Eo< tuSn th<o l)i c1n dgn c>a
Th(4ng ' lm Oong chic thuyNn h0nh vung' 3(a tt c, mi ng()i trong gia 30nh c~ng
vi gia Gtc' gia cIm trong nh 3(a ln thuyNn#
Trn hbng thuB &-o di 9my ngy' ng" ch0m tt c, nti cao v nh cHa' lm cht v GD
ng()i' chs ring c gia 30nh Eo< l 3(4c an ton' v G`# n &hi n(c GM" GHa rtt' Eo<
quyt 3@nh th, con chim *b cSu cho n 3i th.m thUnh' nh(ng con chim chs l(4n ht mt
v2ng rbi *ay vN# Eo< *it rLng &hM" c.c nZi vjn c2n l n(c' cho nn con chim &hng c
ch% no 3 3u# /i ngy Gau' Eo< li th, chim *b cSu# 7tc con *b cSu trJ vN' trn mP n
ngm nh.nh tr.m mIu lc' Eo< nh0n thy th ht G^c Gung G(ng' v 3iNu ny ch^ng tP
n(c lt 38 rtt 3 l ra nh\ng nh.nh cSy non nh ln &hPi mgt n(c' th l ng 3(a tt c,
gia 30nh trJ vN lc 3@a' *Mt 3Iu OSy d`ng mt cuc GDng mi6#
?huykn con chim *b cSu v nh.nh tr.m *.o tr(c cuc GDng ho *0nh v an ninh 38 th<o
vinh Th.nh m 3(4c "he *in ra ton th gii# n nh\ng n1m ;y th &B i/' J chSu
Wu ne ra mt cuc chin tranh &-o di hZn ;y n1m tr)i' lm cho chSu Wu' 3gc *ikt l
nhSn dSn ^c ch0m trong 3au th(Zng trIm trng# Th)i *y gi)' ti mt GD thnh th@ J
n(c ^c' l(u hnh mt th^ &h1n &B nikm' trn vf h0nh con chim *b cSu ngm mt
nhnh tr.m' "h,n .nh nguykn vng mong ch) ho *0nh c>a nhSn dSn' v0 th con chim *b
cSu v nh.nh tr.m 38 t(4ng tr(ng cho ho *0nh#
wau cuc ?hin tranh th gii th^ hai' nh ho G[ ln KicaGGo 38 vf mt con chim *b cSu
trMng 3ang *ay' gHi tgng i hi no *0nh ton th gii' ng()i ta gi con chim *b cSu
ny l ?him *b cSu ho *0nh#
Ti sao (#3i triB2 nh$ Thanhf %$n ng %B2 %N 4Um tc?
Cua "him ,nh' chtng ta th()ng thy 3n ng d(i triNu nh Thanh &hng 3 mt G4i tc
no tQ tr.n ln ti 3snh 3Iu' nh(ng 3Lng Gau li c *Um tc *kn r> di OuDng d(i l(ng#
?htng ta *it rLng v(Zng triNu nh Thanh l do ng()i $8n G.ng l"# YSn tc $8n vDn c
tn l E\ ?hSn# Egay tQ th &B i' h 38 l" ra nh vim J "h(Zng dMc# n ng 3 *Um
tc l t" qu.n c tQ th)i nh vim#
E1m 9F' ng()i $8n v(4t wZn n,i Cuan' 3.nh chim dMc vinh' *Mt 3Iu OSy d`ng
chUnh quyNn thDng tr@ ton c_i Trung CuDc' t^c l v(Zng triNu nh Thanh# Eh(ng Go vi
dSn tc n.n th0 ng()i $8n chs l mt dSn tc thiu GD GDng trn 3t Trung CuDc' trong
l@ch GH 38 *@ ng()i n.n thDng tr@#
xiai c" thDng tr@ $8n Thanh *it rLng 3 OSy d`ng quyNn thDng tr@ tuykt 3Di c>a dSn tc
ng()i $8n trn ton c_i Trung CuDc mnh mng' lm cho tt c, ng()i n.n 3Nu "h,i
thIn "hc dSn tc $8n' m chs hon ton d`a vo vikc thnh l" mt cZ cu chUnh quyNn
c.c c" th0 ch(a 3># /0 th triNu 30nh nh Thanh 38 *an *D mt lot c.c chUnh G.ch &T th@
dSn tc 3 O.c l" tQ trong tSm l= = th^c vN quyNn uy c>a dSn tc $8n' v trong c.c
chUnh G.ch ny 38 c lknh cMt tc#
7knh cMt tc t^c l c(ng *^c tt c, nh\ng ng()i 3n ng thuc dSn tc n.n "h,i *Mt
ch(c t" qu.n c>a dSn tc $8n' l cMt ht tc tQ tr.n ln 3snh 3Iu' nh(ng 3 cho tc
3Lng Gau 3Iu mc di ra rbi tt thnh *Um# Eu tr.i lknh Gf OH tH# nbi y trong dSn gian
c cSuV
5vhng 3 tc mt 3Iu' 3 3Iu mt tc6#
7tc ." dng chUnh G.ch ny' ng()i n.n "h,n &h.ng d\ di nh(ng 3Nu *@ trn ."# $8i ti
c.ch mng TSn n4i n1m 9:99 Gau &hi nh Thanh G" 3e' lDi 3 tc ny &hng c2n n\a#
Ti sao trong 0J h'i phong *inf ngi vR v#bng % ch, tr2yBn cho con traif
*hng tr2yBn cho con gi?
Trong l@ch GH Trung CuDc c+ng nh( n(c ngoi' ngi v@ 3 v(Zng ni chung l do con
trai tr(Jng & thQa# ?, 3n trong c.c gia 30nh th()ng dSn c+ng chs c nam gii lm gia
tr(Jng v *ao gi) c+ng l ng()i *D chim 3@a v@ ch> 3o trong gia 30nh#
Tht ra trong l@ch GH nhSn loi' J th)i &T th(4ng ce c+ng 38 tQng c mt giai 3on rt di'
trong 3 n\ gii chim 3@a v@ chta t trong O8 hi# l th)i &T O8 hi mju hk# Th)i *y
gi)' nhSn loi chs *it c m m &hng *it c *D' huyt thDng c+ng chs tUnh th<o hk m'
c, 3n ti G,n c+ng & thQa th<o m#
/0 con ng()i th)i *y gi) c nh\ng "h(Zng th^c duy tr0 Ginh hot rt lc hu' 3)i GDng
chs d`a vo h.i l(4m v nng nghik" nguyn thuB' m c.c cng vikc ny "hIn ln l do
"h n\ 3,m 3ang# ?, 3n cng vikc ch *in th`c "hm v c.c vikc trong nh c+ng 3Nu
do "h n\ g.nh v.c' v0 th "h n\ chim mt 3@a v@ ht G^c quan trng trong 3)i GDng O8
hi th)i *y gi)#
n th)i &T cuDi c~ng c>a O8 hi nguyn thuB' loi ng()i tin vo th)i &T 3b GMt' ltc ny
G^c G,n Out 38 "h.t trin ln rt nhiNu# ?on ng()i th)i *y gi) GDng &hng chs c2n d`a
vo vikc h.i l(4m v nng nghik" nguyn thuB n\a' m "hIn quan trng hZn l d`a vo
vikc G1n *Mn' ch1n nui gia Gtc v nng nghik" cy cyo c.c cng vikc ny 32i hPi "h,i c
d+ng &hU v G^c &ho c>a nam gii# E1ng l`c cZ th c>a "h n\ r_ rng &hng th no
*Lng nam gii 3(4c' v0 th dIn dIn nam gii chim 3@a v@ c>a "h n\ trong 3)i GDng O8
hi v nhSn loi c+ng tin vo th)i &T O8 hi th@ tc "h hk#
TQ 3y 3@a v@ chi "hDi c>a nam gii trong O8 hi c^ &-o di m8i' ng()i ta chs c2n *it
huyt thDng "h hk l thuc dSn tc no' v(Zng triNu no' gia tc no# n c+ng ly th<o
*D' c2n con c.i do "h n\ truyNn li th0 3(4c gi l 5*ng chi6' 5*ng hk6' ,nh h(Jng
ny c2n l(u truyNn cho ti O8 hi c giai c"#
Th<o 3 tin * c>a nNn v1n minh nhSn loi' G` &h.c nhau vN gii gi\a nam v n\ ngy
cng Ut 3i# Egy nay c mt GD gia 30nh c2n Out hikn nh\ng ng()i con trai' con g.i ly
h th<o m hogc mang c, hai h cha v m#
Tr$ %o cVa Dh7t @Gn %J 4At ng2^n v$ pht triNn nh# th n$o?
Eg()i Eht d,n rt thUch uDng n(c tr' hZn n\a h c2n 32i hPi "h,i c hon c,nh thUch
3.ng 3 uDng n(c tr' m c+ng li c2n 32i hPi c, vN c.ch "ha tr c+ng nh( m)i tr#
Thng qua vikc uDng n(c tr' con ng()i ta 3t ti c,m gi.c thanh t@nh v th( gi8n#
t^c l tr 3o c>a Eht d,n#
Tht ra t" qu.n uDng n(c tr c>a ng()i Eht d,n 38 3(4c *Mt ngubn tQ Trung CuDc'
tr 3o 38 3(4c du nh" vo Eht d,n *Ji c.c hc Ginh v c.c nh G( 3n tQ Trung CuDc
l(u hc ti 3Sy trong hZn mt ngh0n n1m#
E1m 99:9 Gau ?ng nguyn' mt ho th(4ng Eht d,n l /inh TSy &t thtc th)i &T l(u
hc ti triNu 30nh nh ()ng' 38 trJ vN Eht d,n mang th<o rt nhiNu ht ch# wau &hi vN
ti qu h(Zng' ng tUch c`c &huyn &hUch vikc trbng nh\ng cSy ch' 3bng th)i c2n vit
mt cuDn G.ch nhan 3N l 5Egt tr d(ng Ginh &=6 r*i &= uDng tr d(ng Ginhu' tuyn
truyNn t.c dng tDt 3" c>a n(c tr nh(V lm cho tinh thIn "hn chn' lm G.ng mMt'
git" 1n ngon mikng# /N Gau vikc uDng n(c tr 38 dIn dIn lan rng ra tQ tIng l" qu= tc
OuDng ti 3i chtng *0nh dSn' mt v@ cao t1ng c>a ThiNn Tng l Thn iNn ?hu Cuang
l ng()i 3Iu tin 3(a ra "h(Zng "h." "ha tr c>a ThiNn Tng#
wau &hi Thn iNn qua 3)i' th(Zng nhSn tham thiNn l /+ Y Tr@ Wu c+ng cD ht G^c
&hai qut c.c 3b gDm TUn 7c' l nh\ng 3b "ha tr mc mc c v 3" thuIn "h.c c>a
Eht d,n' 3iNu ny c+ng lm cho tr 3o c 3(4c mt *(c "h.t trin mi#
?uDi c~ng Thin 74i n\u ng()i 3(4c tn vinh l thin ti vN tr 3o 38 hc t" thiNn
G( /inh TSy v thu th" ton * ti liku teng &t *ao qu.t 3(4c tinh thIn tr 3o l
5Thanh t@nh ho ttc6 vi = nghaa l 5&hDc .i ho *0nh' thanh tSm an t@nh6 rht G^c yu
ho *0nh' l2ng thanh th,n yn tanhu' ngoi ra li c2n yu cIu c.c dng c "ha v uDng tr
3o "h,i c v 3" h4" vi nh\ng ng()i uDng tr# Eghk thut tr 3o c>a Thin 74i n\u
38 mJ 3Iu th)i &T c`c th@nh c>a tr 3o trong l@ch GH Eht d,n#
Trong nh\ng n1m gIn 3Sy' tr 3o J Eht d,n 3ang din *in thnh nh\ng hi uDng tr
&iu 3i chtng v trJ thnh mt Ginh hot v1n ho. O8 giao ly m th`c lm trung tSm#
Dg#i Tr2ng C2-c %i 0#a 2-ng tr$ tO 4ao gi?
)i O(a' J Trung CuDc' tr c+ng nh( tZ la v 3b G^ l nh\ng th^ hng ho. quan trng
3(4c Out &hu ra n(c ngoi rt nhiNu# Tr &hng nh\ng 3(4c nhSn dSn c.c n(c ht
G^c (a chung' m c2n c ,nh h(Jng &h. ln ti qu. tr0nh "h.t trin nNn v1n ho. c>a mt
GD quDc gia# ?hcng hn nh( tr 3o c>a Eht d,n chUnh l 38 "h.t trin do ,nh h(Jng c>a
Trung CuDc#
Trung CuDc l 3t n(c "h.t Ginh 3Iu tin c>a n(c tr# ?.c vikc trbng ch' ch *in ch'
&[ thut uDng n(c tr 3Nu *Mt ngubn tQ Trung CuDc# /y th0 ng()i 3)i O(a 38 *Mt 3Iu
uDng n(c tr tQ *ao gi)h
Trong th)i th(4ng ce Oa O(a' ng()i ta cho rLng ch l mt th^ v@ thuDc 3(4c 3gt tn l
5tr6# /N Gau qua th`c tin' ng()i ta "h.t hikn thy rLng v@ v h(Zng c>a n(c tr c th
git" cho con ng()i gi,i &h.t v n(c tr l mt th^ 3b uDng rt tDt# ?ho nn ch 38 3(4c
trbng trn mt dikn tUch rt ln#
Egh< ni ngay tQ Gau &hi ?hu /+ /(Zng dikt vua Tr' c.c n(c nh( da Thc J v~ng
TSy Eam 38 ly ch lm vt triNu cDng 3 dSng ln ?hu /+ /(Zng#
d,n v1n t` ghi ch-" vN ch Gm nht v 3.ng tin nht 38 c trong th)i &T TSy n.n tr(c
3Sy hai ngh0n n1m# n4" 3bng mua *.n mt thLng nhP r3bng nu' O(a gi l 53bng (c6'
38 quy 3@nh ra rLng *- "h,i c tr.ch nhikm nu n(c tr v mua tr#
nbi 3Iu tin mi *Mt 3Iu d~ng ch 3 uDng' ng()i ta nu n(c ch t(Zi ch(a gia cng vP
v@ hZi 3Mng# n 3)i TIn n.n th0 "h(Zng "h." uDng n(c tr 38 c c,i tin# Eg()i ta
3<m l. ch nghiNn vn ra rbi trn thm vi nh\ng th^ nh( *Z' *t go' ngn thnh vin
hay thnh *.nh' rbi &hi no uDng th0 v2 n.t ra cho vo m ch v li ho thm nh\ng 3iNu
chsnh h(Zng v@ nh( hnh' gQng#
n gi\a 3)i ()ng' n(c tr 38 trJ thnh 3b uDng "he thng' ngy th()ng c>a dSn
chtng# bng th)i ch 38 3(4c truyNn *. ra ngoi *in ,i ti c.c nZi J TSy dMc thm chU
ti c, TSy Tng#
TQ Gau 3)i TDng th0 3 ch *in n(c tr' ng()i ta d~ng l. ch Gao &h' &hng thm c.c
th^ 3iNu ho h(Zng v@ n\a m c+ng &hng ch thnh vin' thnh *.nh n\a#
wang 3n 3)i nh $inh th0 cng nghk Gao ch Oanh ra 3)i# ? th 3e n(c Gi tr`c ti"
vo l. ch' 3 cho ngu' vQa tikn l4i vQa c th^ n(c thZm ng.t' c.ch lm ny 3(4c hoan
nghnh rng r8i v c2n 3(4c l(u truyNn ti ngy nay# nikn nay' ch 38 trJ thnh th^ hng
3(4c Out &hu nhiNu' 3<m *.n 3i Oa ti c.c n(c Wu' $[ 3<m li cho 3t n(c nhiNu
ngoi hDi#
Ti sao phZ n6 tn .' thUch %iNm m't n-t r2^i gi6a hai h$ng lng m$y?
ThUch lm cho m0nh 3" thm' 3 l *,n tUnh c>a con ng()i# Kh n\ th0 li cng nh( th#
Eh(ng J nh\ng n(c &h.c nhau th0 c.ch "h n\ th<o 3uei c.i 3" c+ng l &hng giDng
nhau# ?hcng hn nh( J n "h n\ thUch t mt 3im mu 3P to *Lng ht 3u J ngay
gi\a tr.n# Eg()i n cho rLng J gi\a hai hng mi v 3im mt vt nh( th th0 vikc 3
t(4ng tr(ng cho mt niNm vui' c+ng l mt G` may mMn# /0 th h gi nh\ng vt nh( th
l 5nDt rubi may mMn6#
/t to gi\a hai con mMt c2n cho thy r_ thSn "hn c>a nh\ng ng()i "h n\ n # n
' chs nh\ng ng()i "h n\ 38 c chbng mi 3(4c 3im nDt rubi may mMn# /o 3tng
ngy l thnh hn' cht r t` tay d~ng Gu Oa 3im nDt rubi may mMn ln tr.n c dSu 3
*iu th@ c g.i 38 lm l thnh hn#
Eu nh( Gau &hi &t hn rbi m ng()i "h n\ no c2n ch(a 3im nDt rubi may mMn ny
th0 h Gf *@ c.c *c cha m' c cht v h hng thSn thuc chs trUch' cho rLng h cD = lQa
dDi chbng m0nh' thm chU nh\ng ng()i &h.c c2n c th hoi nghi &hng *it chbng c>a
ng()i 3n * ny c c2n GDng &hngh
Tt nhin' nh\ng ng()i v4 ch(a c(i v 3n * go. chbng th0 &hng 3(4c 3im nDt rubi
may mMn#
Tuy nhin' th<o 3 "h.t trin v G` tin * c>a O8 hi ngy nay th0 "hm vi c>a nh\ng
ng()i "h n\ 3(4c 3im nDt rubi may mMn c+ng 38 3(4c mJ rng# $t GD tr nhP v c.c
c g.i ch(a chbng c+ng 3im nDt rubi may mMn#
nZn n\a' ng()i ta li c2n 32i hPi h0nh trng v mu GMc c>a nDt rubi may mMn "h,i "h~
h4" vi tQng &hun mgt' tQng &iu tc v c, "hc trang n\a# Eh( th c th ni rLng
nh\ng &hun mgt' &iu tc v "hc trang &h.c nhau 32i hPi "h,i c nh\ng nDt rubi may
mMn &h.c nhau v loi nDt rubi may mMn ny c t.c dng trang G^c#
7i c2n c mt GD ng()i lm *D lm m J n 3im cho con c.i mt nDt rubi 3<n J
gi\a hai hng mi# iNu ny c nguyn nhSn l g0 vyh /Dn l nh\ng ng()i *D ng()i m
ny lo lMng nu nh( con c.i h &ho mnh v thng minh th0 d dng *@ ma quB 3 = v
c &h, n1ng gg" nh\ng 3iNu *t hnh' thm chU c th *@ cht yu# Eu nh( 3im thm
cho con c.i mt nDt rubi 3<n J gi\a hai con mMt nh( th th0 Gf lm cho chtng n *t v
3.ng yu v nh( th c+ng git" cho chtng 3 gg" "h,i nh\ng 3iNu *t hnh# _ rng c.c
tr()ng h4" 3im nDt rubi ny nhLm mc 3Uch tr.nh v tiu trQ tai ho#
Ti sao phZ n6 u vwa he ra ngo$i l$ phGi (Mng *hn %Fn chF m)t?
Ti mt GD quDc gia K' m%i &hi ra ngoi "h n\ 3Nu "h,i ch< mgt *Lng mt tm
&h1n mu 3<n' m ch< th0 rt &Un' chs chQa mt l% heng 3 c th trng thy 3()ng 3i#
Egoi ra h c2n "h,i mgc mt c.i .o di mu 3<n' lm cho ng()i trng thy &hng c2n
c th nhn ra dung mo th`c c>a h l nh( th no n\a#
KhIn ln c.c n(c K 3Nu nLm trong v~ng Ga mc c nMng nng chiu d\ di v c
m(a c.t# Eu vy th0 "h n\ J c.c v~ng y lf ra "h,i 1n mgc cho tho.ng m.t hZn mt
chtt' c nh( th th0 mi thUch h4" vi &hU hu nng *^c# /y th0 ti Gao h li lm ng()i
li m 1n mgc &Un 3.o nh( thh
/Dn l "h n\ c.c n(c K 3Nu tin th<o 3o Olam# n *@ c.c gi.o l= c>a Olam tri
*uc gh ghm# Th<o c.c 3iNu ng1n cm trong gi.o l= c>a ng()i Olam th0 ton thSn c>a
ng()i "h n\ 3Nu l nh\ng th^ Ou Oa# Eu mt ng()i nam gii trng thy mgt c>a mt
ng()i 3n * l th0 vikc ny *@ coi l mt chuykn chcng lnh# /0 th "h n\ d~ng &h1n
3<n ch< mgt l 3 *,o vk cho 3n ng' m c+ng l c.ch gi\ g0n cho chUnh *,n thSn ng()i
"h n\ 3#
$t GD quDc gia K li c2n c gii quy nghim nggt hZn n\a' con g.i 3n G.u tuei th0
"h,i J GSu trong nh# n m()i tuei th0 ton thSn "h,i *c &Un' h ra &hPi cHa l "h,i c
&h1n ch< mgt# nZn n\a li "h,i 3i trong nh\ng ng_ nhP v "h,i 3i tht nhanh# dao gi) h
c+ng "h,i vN nh tr(c ltc $gt tr)i lgn
KhIn ln "h n\ K th()ng &hng 3i lm# Y~ vjn c mt GD Ut "h n\ lm vikc trong
c.c cZ quan tr`c thuc chUnh "h>' nh(ng &hi ti" Otc vi c.c 3bng G` nam gii h c+ng
"h,i d~ng &h1n ch< mgt# ?2n mt GD cng vikc &hng th &hng do "h n\ 3,m nhikm'
nh( nghN ti" vin hng &hng chcng hn th0 c.c cng vikc ny c.c n(c y "h,i m)i
nh\ng c g.i n(c ngoi lm#
Tt nhin' vikc "h n\ J c.c n(c K d~ng &h1n ch< mgt th0 c+ng c G` &h.c nhau
tuT th<o quy 3@nh c>a tQng n(c# Trong c.c v~ng nng thn hay &hu ch1n nui J mt GD
n(c' "h n\ &hng nh\ng &hng d~ng &h1n ch< mgt m c2n c~ng vi nam gii ra 3bng
hay ra *8i ch1n nui lm vikc# Kh n\ J mt GD 3@a "h(Zng d~ng m+ *kn *Lng cP thay
cho &h1n ch< mgt# 7i c nh\ng nZi "h n\ d~ng &h1n tr~m 3Iu hay &h1n tr~m vai 3
thay cho &h1n ch< mgt#
Egy nay' "h n\ J c.c n(c K c+ng ch@u ,nh h(Jng c>a tro l(u' t( t(Jng gi,i
"hng "h n\ nh( J c.c n(c &h.c trn th gii# Ti nh\ng thnh "hD ln' "h n\ 38 *Mt
3Iu *P &hng d~ng &h1n ch< mgt v .o di 3 1n vn 3tng th)i trang v c~ng vi nam
gii tham gia c.c hot 3ng O8 hi#
Dg#i T1y @an Dha %_2 4 tt nh# th n$o?
u *2 tt l hot 3ng thi 3u mang tUnh 3gc tr(ng truyNn thDng dSn tc nht c>a ng()i
TSy dan Eha# Eu 38 3i du l@ch TSy dan Eha m ch(a 3(4c O<m 3u *2 tt th0 c th *@
coi l mt chuyn 3i ueng cng#
?.c cuc *iu din 3u *2 tt th()ng 3(4c te ch^c vo *uei tDi# wau &hi 3u Ga tin vo
3u tr()ng trong mt nghi th^c long trng th0 mt con *2 &ho,ng n1m tr1m &ilgamo hai
c.i GQng vQa nhn vQa di 3(4c 3(a vo# d,y' t.m 3u Ga mgc nh\ng * quIn .o G.t
ng()i' thu &im tuyn chia nhau 3^ng J *Dn "hUa con *2' 3 t0m hiu tUnh nt v c.c 3ng
t.c qu<n thuc c>a n# Trong &hi 3 h c+ng *iu din c.c &[ O,o c>a m0nh cho cng
chtng O<m
Ti" th<o 3 trn 3u gi\a c.c &@ Ga v con *2 tt *Mt 3Iu# nai &@ Ga mgc nh\ng trang "hc
mu *c' c(i hai con tun m8 mgc .o gi." tin vo 3u tr()ng# Trong &ho,nh &hMc con
*2 Ong thcng ti con ng`a th0 3u Ga Gf mau l cIm ngn m.c di 3Sm vo c.i u chMc
n@ch trn l(ng con *2# Egay Gau 3 vi ng()i cIm lao mgc .o gi."' &hng c(i ng`a m
chs 3^ng vo nh\ng v@ trU v th<o th^ t` 38 quy 3@nh' "hng rt trtng v GSu cSy lao vo
c~ng mt ch% trn thSn con *2#
wau c~ng mi din ra trn 3u chUnh th^c gi\a 3u Ga v con *2 mng# $t 3u Ga mgc *
quIn .o 3" thu &im tuyn v mt con *2 rt to' rt hung d\ 3u mt trn vi nhau# u
Ga &hng ngQng vung tm &h1n mu 3P' nhH cho con *2 lun lun lao ti htc' rbi ch) 3n
&hi l(4ng G^c l`c man r4 c>a con *2 38 hao ten c~ng &ikt' 3u G[ mi chn th)i cZ tDt
nht 3Sm thcng m+i &im GMc vo tim con *2' chs mt nh.t l 3Sm cht# Trong ting hoan
h c>a cng chtng' 3u G[ Gf cMt tai con *2 tt 3 ngay ti ch% 3 lm &B nikm
Tt nhin 3u Ga c~ng c &h, n1ng nht th)i c GZ Gut' trong ltc 3ang ch) 34i thMng l4i
th0 *@ GQng con *2 htc cht# iNu 3.ng G4 ny c lf li chUnh l nguyn nhSn lm cho
mn 3u *2 tt c>a TSy dan Eha nei ting trn ton th gii
!e h'i +arnavan (o %12 m$ c?
?arnavan l l hi truyNn thDng c>a nhSn dSn chSu Wu v chSu $[# mt GD n(c chSu
Wu v chSu $[' ngoi l hi Eo<l ra' l hi ?arnavan l n.o nhikt nht# Th<o truyNn
thuyt th0 l ?arnavan *Mt ngubn tQ l t thIn Eng nghik" trong th)i ce 7a $8
nbi y' m%i n1m tr(c &hi *Mt 3Iu c.c cng vikc 3bng .ng' nng dSn muDn tP r_ niNm
vui G(ng c>a m0nh' *ao gi) c+ng mJ hi vui nhn vi ngy# /N Gau trong c.c v~ng th<o
3o Thin ?hta 38 thy th@nh hnh t" tc mQng ngy ht 1n chay' trong th)i gian 1n
chay nh( th c.c gi.o 3b 3Nu *@ cm &hng 3(4c 1n th@t# /0 th' vi ngy tr(c 34t 1n
chay tt c, c.c nh 3Nu "h,i t0m c.ch chun *@ tht nhiNu r(4u ngon v c.c th^c 1n ngon
3 3(4c 1n uDng tho,i m.i mt 34t# bi dIn dIn t" tc ny 38 din *in thnh nh\ng
ngy hi ?arnavan ngy nay
Eh\ng nZi 3Iu tin hnh cH l ?arnavan l J mt GD thnh th@ J talia' vN Gau hi ny
3(4c truyNn ra ton * chSu Wu' rbi li 3(4c Gang c, n(c draOin J chSu $[
nikn nay' ngy th.ng cH hnh hi ?arnavan J c.c n(c v c.c v~ng &h.c nhau' h0nh th`c
&B nikm c+ng mun h0nh mun v' nh(ng c.c hot 3ng ch> yu th()ng l 3iNu hnh' 1n
uDng' hi h" v v+ hi ho. trang
nikn nay' hi ?arnavan J draOin l nei ting nht# nng n1m c^ 3n h tuIn th.ng hai l
din ra hi ny' &-o di *a ngy# Trong th)i gian y c.c "hD ln' "hD nhP c>a Thnh "hD
3Nu 3(4c trang hong' hai *n 3()ng "hD d`ng ln nh\ng qu.n v nh\ng &h.n 3i tm
cMm rt nhiNu c) v 3n c.c mu# YSn chtng mgc nh\ng quIn lnh .o 3"' trang 3im
lng ljy' nh,y nh\ng 3iku Gam*a cubng nhikt GuDt ngy 3m#
Dg#i Tr2ng C2-c %i 0#a 2-ng tr$ tO 4ao gi?
)i O(a' J Trung CuDc' tr c+ng nh( tZ la v 3b G^ l nh\ng th^ hng ho. quan trng
3(4c Out &hu ra n(c ngoi rt nhiNu# Tr &hng nh\ng 3(4c nhSn dSn c.c n(c ht
G^c (a chung' m c2n c ,nh h(Jng &h. ln ti qu. tr0nh "h.t trin nNn v1n ho. c>a mt
GD quDc gia# ?hcng hn nh( tr 3o c>a Eht d,n chUnh l 38 "h.t trin do ,nh h(Jng c>a
Trung CuDc#
Trung CuDc l 3t n(c "h.t Ginh 3Iu tin c>a n(c tr# ?.c vikc trbng ch' ch *in ch'
&[ thut uDng n(c tr 3Nu *Mt ngubn tQ Trung CuDc# /y th0 ng()i 3)i O(a 38 *Mt 3Iu
uDng n(c tr tQ *ao gi)h
Trong th)i th(4ng ce Oa O(a' ng()i ta cho rLng ch l mt th^ v@ thuDc 3(4c 3gt tn l
5tr6# /N Gau qua th`c tin' ng()i ta "h.t hikn thy rLng v@ v h(Zng c>a n(c tr c th
git" cho con ng()i gi,i &h.t v n(c tr l mt th^ 3b uDng rt tDt# ?ho nn ch 38 3(4c
trbng trn mt dikn tUch rt ln#
Egh< ni ngay tQ Gau &hi ?hu /+ /(Zng dikt vua Tr' c.c n(c nh( da Thc J v~ng
TSy Eam 38 ly ch lm vt triNu cDng 3 dSng ln ?hu /+ /(Zng#
d,n v1n t` ghi ch-" vN ch Gm nht v 3.ng tin nht 38 c trong th)i &T TSy n.n tr(c
3Sy hai ngh0n n1m# n4" 3bng mua *.n mt thLng nhP r3bng nu' O(a gi l 53bng (c6'
38 quy 3@nh ra rLng *- "h,i c tr.ch nhikm nu n(c tr v mua tr#
nbi 3Iu tin mi *Mt 3Iu d~ng ch 3 uDng' ng()i ta nu n(c ch t(Zi ch(a gia cng vP
v@ hZi 3Mng# n 3)i TIn n.n th0 "h(Zng "h." uDng n(c tr 38 c c,i tin# Eg()i ta
3<m l. ch nghiNn vn ra rbi trn thm vi nh\ng th^ nh( *Z' *t go' ngn thnh vin
hay thnh *.nh' rbi &hi no uDng th0 v2 n.t ra cho vo m ch v li ho thm nh\ng 3iNu
chsnh h(Zng v@ nh( hnh' gQng#
n gi\a 3)i ()ng' n(c tr 38 trJ thnh 3b uDng "he thng' ngy th()ng c>a dSn
chtng# bng th)i ch 38 3(4c truyNn *. ra ngoi *in ,i ti c.c nZi J TSy dMc thm chU
ti c, TSy Tng#
TQ Gau 3)i TDng th0 3 ch *in n(c tr' ng()i ta d~ng l. ch Gao &h' &hng thm c.c
th^ 3iNu ho h(Zng v@ n\a m c+ng &hng ch thnh vin' thnh *.nh n\a#
wang 3n 3)i nh $inh th0 cng nghk Gao ch Oanh ra 3)i# ? th 3e n(c Gi tr`c ti"
vo l. ch' 3 cho ngu' vQa tikn l4i vQa c th^ n(c thZm ng.t' c.ch lm ny 3(4c hoan
nghnh rng r8i v c2n 3(4c l(u truyNn ti ngy nay# nikn nay' ch 38 trJ thnh th^ hng
3(4c Out &hu nhiNu' 3<m *.n 3i Oa ti c.c n(c Wu' $[ 3<m li cho 3t n(c nhiNu
ngoi hDi#
Tr$ %o cVa Dh7t @Gn %J 4At ng2^n v$ pht triNn nh# th n$o?
Eg()i Eht d,n rt thUch uDng n(c tr' hZn n\a h c2n 32i hPi "h,i c hon c,nh thUch
3.ng 3 uDng n(c tr' m c+ng li c2n 32i hPi c, vN c.ch "ha tr c+ng nh( m)i tr#
Thng qua vikc uDng n(c tr' con ng()i ta 3t ti c,m gi.c thanh t@nh v th( gi8n#
t^c l tr 3o c>a Eht d,n#
Tht ra t" qu.n uDng n(c tr c>a ng()i Eht d,n 38 3(4c *Mt ngubn tQ Trung CuDc'
tr 3o 38 3(4c du nh" vo Eht d,n *Ji c.c hc Ginh v c.c nh G( 3n tQ Trung CuDc
l(u hc ti 3Sy trong hZn mt ngh0n n1m#
E1m 99:9 Gau ?ng nguyn' mt ho th(4ng Eht d,n l /inh TSy &t thtc th)i &T l(u
hc ti triNu 30nh nh ()ng' 38 trJ vN Eht d,n mang th<o rt nhiNu ht ch# wau &hi vN
ti qu h(Zng' ng tUch c`c &huyn &hUch vikc trbng nh\ng cSy ch' 3bng th)i c2n vit
mt cuDn G.ch nhan 3N l 5Egt tr d(ng Ginh &=6 r*i &= uDng tr d(ng Ginhu' tuyn
truyNn t.c dng tDt 3" c>a n(c tr nh(V lm cho tinh thIn "hn chn' lm G.ng mMt'
git" 1n ngon mikng# /N Gau vikc uDng n(c tr 38 dIn dIn lan rng ra tQ tIng l" qu= tc
OuDng ti 3i chtng *0nh dSn' mt v@ cao t1ng c>a ThiNn Tng l Thn iNn ?hu Cuang
l ng()i 3Iu tin 3(a ra "h(Zng "h." "ha tr c>a ThiNn Tng#
wau &hi Thn iNn qua 3)i' th(Zng nhSn tham thiNn l /+ Y Tr@ Wu c+ng cD ht G^c
&hai qut c.c 3b gDm TUn 7c' l nh\ng 3b "ha tr mc mc c v 3" thuIn "h.c c>a
Eht d,n' 3iNu ny c+ng lm cho tr 3o c 3(4c mt *(c "h.t trin mi#
?uDi c~ng Thin 74i n\u ng()i 3(4c tn vinh l thin ti vN tr 3o 38 hc t" thiNn
G( /inh TSy v thu th" ton * ti liku teng &t *ao qu.t 3(4c tinh thIn tr 3o l
5Thanh t@nh ho ttc6 vi = nghaa l 5&hDc .i ho *0nh' thanh tSm an t@nh6 rht G^c yu
ho *0nh' l2ng thanh th,n yn tanhu' ngoi ra li c2n yu cIu c.c dng c "ha v uDng tr
3o "h,i c v 3" h4" vi nh\ng ng()i uDng tr# Eghk thut tr 3o c>a Thin 74i n\u
38 mJ 3Iu th)i &T c`c th@nh c>a tr 3o trong l@ch GH Eht d,n#
Trong nh\ng n1m gIn 3Sy' tr 3o J Eht d,n 3ang din *in thnh nh\ng hi uDng tr
&iu 3i chtng v trJ thnh mt Ginh hot v1n ho. O8 giao ly m th`c lm trung tSm#
Ti sao ng#i Dh7t thUch m)c Kimono?
no Khc rquIn .o Eht d,nu l trang "hc truyNn thDng c>a ng()i Eht d,n' ng()i
Eht gi n l vimono# Eht d,n' vimono Out hikn cho 3n nay 38 hZn 9yyy n1m
l@ch GH# Egy nay' J Eht d,n nam gii trong &hi nghs ngZi J nh c+ng nh( n\ gii trong
c.c ngy l 3Nu thUch mgc vimono# /0 th vimono 38 trJ thnh vt t(4ng tr(ng cho dSn
tc Eht d,n#
Th`c ra vimono 38 3(4c c,i tin thit & d`a th<o &iu quIn .o J Trung CuDc d(i TriNu
TuT v TriNu Y(Zng#
Tr(c 3Sy hZn mt ngn n1m' &hi m triNu 3i nh ()ng 3(a Trung CuDc J vo mt
th)i &T "hbn th@nh trong l@ch GH th0 nhSn dSn hai n(c Trung CuDc v Eht d,n 38 qua
li giao d@ch vi nhau rt nhiNu' nhiNu G^ gi, c>a Eht d,n 38 ti Trung CuDc 3 hc t"
rbi 3<m c.c tri th^c m h th nhn 3(4c trJ vN Eht d,n#
EhSn dSn Eht d,n 38 c1n c^ vo c.c &iu quIn .o 3)i nh ()ng rbi &t h4" vi c.c
3gc 3im &hU hu c>a n(c m0nh 3 d~ng nguyn c, mt tm v,i lm thnh th^ vimono
c thSn rng mgc &hng G.t m0nh' hai tay ngMn' rng' ce .o to# Eht d,n l mt n(c c
&hU hu n ho' l(4ng m(a dbi do' 3 m t(Zng 3Di cao# /0 th m~a 3ng m mgc
vimono th0 m# ?2n m~a h mgc li vimono tho.ng gi v chDng nng#
Eht d,n' vimono c>a "h n\ c c.c &iu mu hoa v1n git" cho c th "hSn *ikt 3(4c
l^a tuei v c, t0nh trng hn nhSn n\a# ?.c c g.i ch(a c chbng th0 th()ng mgc .o ngoi
c tay rng' c2n c.c "h n\ c chbng th0 mgc .o ngoi tay h"# Eu *n trong vimono
m mgc .o ce mu 3P th0 ng()i mgc c2n con g.i# ?2n &hi .o trong mu trMng th0 ng()i
mgc 38 c gia 30nh#
wau l(ng c.c .o vimono c>a "h n\ Eht d,n li c2n c thm mt c.i tti nhP# ?.i tti
ny *in dng c>a d,i l(ng v c.i ntt c>a d,i l(ng# Y,i l(ng c>a mt chic vimono c>a
"h n\ di ti vi m-t' cht liku c+ng rt cIu &T' li c2n thu thm nh\ng h0nh hoa v1n
rt 3"# vhi mgc .o ng()i ta cuDn c.i d,i dSy l(ng di ny Oung quanh m0nh' "hUa Gau
*uc mt c.i gDi v 3ai l(ng' rbi li c thm mt c.i 3ai nhP cD 3@nh' nom c^ nh( mt c.i
tti vy#
Ti sao hiKn nay *hng t;m th_y lng m' cc ho$ng % triB2 Dg2yen ?
Tr2ng C2-c?
Trong th)i ce Trung CuDc' Gau &hi c.c hong 3 cht 3i' hIu nh( *ao gi) c+ng OSy l1ng
m# ?hcng hn nh( l1ng c>a TIn ThuB nong J 7Sm bng tsnh Thim TSy' l1ng c.c
hong 3 nh n.n J thnh "hD nm Y(Zng' $u 71ng J huykn n(Zng d0nh' viNn 71ng
J huykn viNn' Th" Tam 71ng c>a nh $inh J dMc vinh' Thanh ng 71ng J huykn
TuSn no. tsnh n dMc#
?.c l1ng m ny 3(4c OSy d`ng c`c &T tr.ng lk' chcng &h.c g0 nh\ng cung 3ikn nLm GSu
d(i l2ng 3t' tt c, 3Nu c gi. tr@ l@ch GH v gi. tr@ v1n ho. cao' h" djn rt nhiNu nh
nghin c^u v1n ho. v l@ch GH' c+ng nh( c.c du &h.ch trong v ngoi n(c#
Eh(ng cho 3n nay' ng()i ta vjn ch(a "h.t hikn 3(4c l1ng m c>a c.c v@ hong 3 triNu
3i nh Eguyn# l v0 c.c hong 3 3)i nh Eguyn 3Nu l ng()i $ng ?e' m c.c
qu= tc $ng ?e c t" qu.n chn GSu' &hng OSy m#
Th<o l)i Yik" TH vT 3)i nh $inh trong cuDn 5Th,o $c TH6' c.c hong 3 3)i
Eguyn' Gau &hi *1ng h nht lut &hng d~ng quan qu.ch' m chs d~ng hai 3on g% tr2
3c r%ng lm quan ti 3 3gt thi th vo rbi 3o hD tht GSu m chn OuDng# wau &hi hD
3(4c l" 3Iy' h d~ng ng`a djm "hcng' 3gt quSn "hong to,' v ch) &hi c *n trn mc
3Iy' &hng c2n nhn ra du vt thu quSn# Yo 3 ng()i 3)i Gau &h "h.t hikn nZi chn thi
th c>a c.c hong 3 triNu Eguyn#
Tuy nhin c lf ai c+ng thMc mMc# Ti Gao J q vim noMc 7c vT *n $ng ?e li c
mt c.i l1ng Thnh ?.t T( n8n rt huy hong' nguy nga th<o &iu t()ng *ao c>a $ng
?eh Tht ra l1ng ny l do ?hUnh "h> EhSn dSn Trung (Zng c" tiNn OSy d`ng Gau ngy
gi,i "hng' l cng tr0nh c tUnh cht t(Jng nikm' c2n *n trong &hng c thi hi c>a
Thnh ?.t T( n8n#
Dh6ng lo$i v7t ph vx mIi *c lZc
?htng ta cho rLng loi vt &hng c t( duy' y vy m nh\ng &h, n1ng &T diku do t`
nhin v 3u tranh Ginh tbn *an tgng cho chtng li &hin ta "h,i vMt c Guy ngha 3 t0m
hiu#
vB lc ng>V
nong chs ng> F ting mt ngy 38 3(4c coi l &B lc' vy m gi) 3Sy c.c nh &hoa hc
c2n "h.t hikn ra rLng c. h<o Yall &hng *ao gi) *it ng># Eg(4c li' c mt GD loi Ginh
vt Ginh ra chs 3 ng># Iu tin "h,i & 3n loi mo vi 9F ting m%i ngy# ?2n loi
gu nSu J d8y Kyr<n<<G rKh."u ng> GuDt m~a ng di lnh gi.# vhng ch@u thua' loi
macmDt ng> liNn th.ng# Tuy nhin' &B lc vN ng> li thuc vN mt con lQa v tht tti
3ui qun chSu Khi v0 chtng dnh nh\ng |y th)i gian GDng 3 ng>' t^c l 9: gi) m%i
ngy#
vB lc vN cSn ngng v &Uch c
E(c l mi tr()ng GDng c>a c.c 3ng vt to ln nht# Yi nht l loi G^a &heng lbV ]m
m-t r*Lng 9 chic O< *u=t nDi 3ui nhauu# wau 3 "h,i & 3n c. voi OanhV ;m m-t# ^ng
th^ *a l loi c. nh.m voi &heng lb di 9| m-t tQ 3Iu ti 3ui# xIn g+i vi chtng ta hZn
"h,i & 3n c. Gu' tr1n' c. 3uDi c+ng nLm trong 5to" t<n6 vN chiNu di vi | m-t# wo vi
nh\ng loi & trn' h(Zu cao ce v voi' mgc d~ cng thm c, chic ce v c.i v2i di
ngoLng' c+ng chs thuc hng t-" riuV mt con h(Zu cao ce vi c.i ce di nht c+ng chs
3(4c m-t' c2n voi 3nh ch@u thua vi F m-t c, v2i# Eu O-t vN trng l(4ng' v 3@ch
thuc vN loi c. voi Oanh# ?on ngng nht c th ln ti 9:y#yyy &g' t(Zng 3(Zng vi
trng l(4ng c>a ;y con voi cng li# ^ng th^ hai l c. nh.m voi rFy#yyy &gu# Eh\ng
cht voi &heng lb chs O" hng th^ *a v0 chs ngng c #yyy &g# Egoi ra' t gi.c v h m8
c+ng c cSn ngng 3.ng &' ;#yyy &g m%i con#
vB lc vN tuei th
Y()ng nh( to ho. 38 ly "hIn GDng c>a loi cn tr~ng "h~ du 3 cng thm cho loi
r~a# ?hcng th m trong &hi loi cn tr~ng ny chs GDng 3(4c vPn vn mt ngy th0 l8o
r~a gi li GDng 3(4c nh\ng 9my tuei# ?2n &B lc GDng lSu nht c>a loi chim thuc vN
loi h,i SuV n chs ch@u ch~ng c.nh &hi 38 GDng |y n1m#
ng vt nhiNu cZ nht
i c+ng ngha rLng loi ng`a GDng GuDt cuc 3)i chs *it chy "h,i "h. &B lc vN GD l(4ng
cZ *M"# Trn th`c t' mt con ng`a *0nh th()ng c 9#lyy dSy cZ# Tuy nhin' &B lc thuc
vN loi GSu vi l#yyy cZ t" trung trong c.c 3Dt v2ng# iNu ny gi,i thUch v0 Gao chtng c
th vgn vo hay quay ng()i d dng 3n th#
ng vt nhiNu r1ng nht
5?()i hJ m()i c.i r1ng6' 3iNu ny chs 3tng vi con ng()i# $t con c. Gu chs cIn 5h-
mikng c()i duyn6 c+ng 3 l ra 9ly chic r1ng# Trong GuDt cuc 3)i' mt con c. Gu c
hZn ;#yyy chic r1ng' t^c l r1ng c>a n rng 3i mc li ti lm lIn# Tuy nhin' &B lc
nhiNu r1ng li thuc vN c. m" &hi n c * trang G^c gbm ;#yyy chic r1ng trMng Oo. m
*t &T mt h8ng G,n Out &<m 3.nh r1ng no c+ng "h,i thm muDn# Egay c, &hi mt
chic *@ rng' mt chic &h.c ch) Gn nZi 3tng v@ trU 3 v Gf mc ngay# ?^ nh( vy'
trong GuDt cuc 3)i' c. m" c ly#yyy chic r1ng# vB lc vN chic r1ng to v ngng nht
thuc vN loi voi# Trng l(4ng c>a * r1ng G\a c>a voi c+ng ngng ti F &g# ?2n m%i chic
r1ng hm d(i c>a h m8 c+ng ngng ti F &g# vhng nhiNu' &hng to' &hng ngng nh(
r1ng c. m"' voi hay h m8' nh(ng r1ng c>a loi h,i G( li &hin ng()i ta "h,i nh 3n v0
n di |y c<ntim-t' *Lng chiNu cao c>a mt <m *- m tuei#
ng vt "hm 1n nht
Yjn 3Iu danh G.ch c.c con vt "hm 1n l voi# $%i ngy mt cht voi tr(Jng thnh ngDn
ht lyy &g cP &h' uDng ht lyy lUt n(c# Ti" th<o' "h,i & 3n &Nn &Nn v G( tH' m%i
*\a chtng c th 1n liNn mt mch ht Fy &g th^c 1n# vhs li nei ting v0 1n nhanh'
chtng c th OZi mt mch my qu, chuDi# /N "hIn m0nh' m%i ngy chim ce 3P ngDn ht
F'; m GSu r*Lng chiNu di mt chic tu# ?. Gu c+ng &hng &-m "hIn 3gc *ikt trong
chuykn 1n uDngV &hng & 3n nh\ng con mbi GDng' c. Gu c th 1n c, 3.# i-t vN &h,
n1ng nh@n 1n' h nh rMn "h,i 3(4c gi l vuaV m%i n1m chs cIn 1n | 9y *\a 1n c+ng 3>
cho chtng rbio mt con tr1n c th nhin 3i GuDt 9l th.ng liNn' nh(ng ngay &hi gg" "h,i
mt cht linh d(Zng chSn 3<n' n c th OZi t.i c, y &g ny#
vB lc vN th)i gian mang thai
?on vt chHa 3 ngMn nht l tht c tti J chSu $[V 9l ngy# Ti" th<o l chutV ; tuIn#
Sy c+ng l l= do v0 Gao trn th gii ny c lMm chut 3n th# ?him th^ *a l thPV mt
th.ng v c th 3 m 9l con m%i lIn# ?on vt chHa 3 lSu nht l t gi.cV 9 n1m th.ng
ly ngy v voi chSu XV l n1m 9 th.ng# Eh(ng &B lc li thuc vN loi &T nhng 3<n GDng
J v~ng nti l"<G rKh."uV ; n1m l th.ng v ly ngy#
Th)i gian giao "hDi ngMn nht
Th)i gian giao "hDi ngMn nht thuc vN loi linh d(Zng nhP v voiV mt lIn 5ch1n gDi6
c>a hai loi ny chs vPn vn c 9y v ly giSy# Th)i gian m%i lIn dnh cho 5chuykn y6
c>a &hs ma&i J $adagaGcar l l gi)# Tuy nhin' &B lc li thuc vN loi chut nhMtV 9l
gi)#
?hUnh v0 l= do ny' Gau &hi giao "hDi vi con c.i' mt cht chut 3`c chs GDng thm 3(4c
m 9y ngy# vB lc vN GD lIn giao "hDi thuc vN loi G( tHV n c th lm 5chuykn y6 |
lIn m%i ngy# ?2n * ng`a c.i li &hin ng()i ta "h,i tr2n mMt v0 nng OZi t.i *n t0nh
Gau &hi tho, m8n# ? lf 3y l &inh nghikm O(Zng m.u 3 anh *n nhkn hng Om rtt
&inh nghikm# tr.nh *@ nhkn c.i 1n th@t' nhkn 3`c t0m cho m0nh mt lDi tho.tV dSng cho
ng()i t0nh mt con mbi# / trong &hi ng()i t0nh c2n *n 3.nh ch-n th0 chng ta hot
3ng# / 3n &hi nhkn c.i nhn ra th0 G` 38 rbi# ?h Gi nei ting l hung t4n nh(ng li
l loi vt d@u dng nht trong chuykn 5"h2ng th<6# ?2n loi vt chung thuB nht l GcV
mt cht Gc 3`c O.m c th chung GDng 9| n1m liNn vi mt ng()i t0nh duy nht#
vB lc vN &h^u gi.c
Eu ai ni vi *n rLng ch l loi vt thUnh m+i nht th0 3Qng tin# ?h chs 3^ng hng
th^ *a vN &h, n1ng nhn ra m~i tQ Oa m thi# Kh. &B lc trong lanh v`c ny l *(m
3m# $t con ngi 3`c c th ngHi thy m~i c.ch n 99 &m# wau 3 "h,i & 3n r.i c.
*in' c th nhn ra m~i &hi J c.ch n | &m# ?2n c. m" th0 c th "h.t hikn 3(4c m~i
c>a mt git m.u nhP ho tan trong 99m lUt n(c# ?h th0 3^ng hng th^ *a vN "h.t hikn
m~i J 3 Oa' nh(ng li djn 3Iu danh G.ch vN con vt "hSn *ikt 3(4c nhiNu m~iV 9yy#yyy
m~i &h.c nhau rmt chuyn gia ngHi m~i c+ng chs "hSn *ikt 3(4c ;#yyy m~iu
vB lc vN OSy te
7oi vt OSy te to nht l 3i *ngV c.c nh &hoa hc 38 "h.t hikn ra J }coGG< mt chic
te GSu F'm m-t do chUnh chim 3i *ng lm *Lng mP v mng chSn# vT cng nht l chic
te c>a loi chim -nV 3 OSy Oong mt chic te' chim -n "h,i *ay 3i *ay li 9#yyy lIn'
d~ng mP ly *~n trn vi r8i ln nguyn vt liku# ?2n h,i ly ggm 3^t mt &htc g% Gbi
3()ng &Unh ly c<ntim<t trong ch(a 3Iy 9 3m 3 OSy te#
vB lc vN thUnh gi.c
Ting &u &ho nht thuc vN loi c. voi Oanh# Eg()i ta tUnh 3(4c rLng ging ni c>a n
c th 3t ti c()ng 3 Sm thanh c>a mt tn lHa 3(a tu con thoi vo v+ tr# $gt &h.c#
/0 c mt c.i tai rt thUnh' c. voi Oanh c th giao ti" vi 3bng loi J *n &ia 3i d(Zng#
Ting &u c>a mt cht &hs c th 3(4c ngh< thy trong chu vi 9m &m# ?2n chim dikc Gao
nLm trong G.ch xuin<GG vi ting 5ht6 giDng mt con *2 3ang rDng v "h.t 3i Oa F &m#
Eu muDn yn tanh' tDt nht l nn J gIn 3@a "hn c>a thPV 3 *.o hiku nguy him' loi
vt ny chs d~ng chSn Gau 3" 3" vi c.i OuDng 3t# /N "hIn m0nh' c. h<o vjn &hng
ngQng l 3Di t(4ng c>a nhiNu nghin c^u v0 ngn ng\ c>a chtng rt 3a dng v &0 *U# gc
*ikt' thUnh gi.c c>a chtng "h.t trin hZn chtng ta g" 9y lInV chtng c th ngh< 3(4c
Giu Sm trong &hi con ng()i th0 &hng th#
vB lc vN th@ gi.c
?.c loi chim G1n mbi c c.i nh0n GMc nhtV chim cMt di c( c th nhn ra mt con *b cSu
J &ho,ng c.ch l | &mo 3i *ng c th "h.t hikn ra mt con thP rLng tQ trn 3 cao ;#yyy
m-t# ng vt c mMt to nht l m`c th &heng lbV thuB tinh th c>a n c 3()ng &Unh l
;| c<ntim-t *Lng 3()ng &Unh mt qu, *ng re# 3ng vt c vt' ng`a git &B lc c
mMt to nht r3()ng &Unh l m'm c<ntim-tu v qu, &hng Gai &hi ng()i ta ni rLng ng`a
nh0n thy chtng ta to g" ] lIn &Uch c th`c c>a chtng ta# 7oi vt 3(4c *it 3n vi 3i
mMt 3" nht l giDng G2 wt# acqu<G# Yc trn tm .o &ho.c c>a m0nh' giDng G2 ny c
hai d8y mMt gbm rt nhiNu cg" mMt nhP Oanh mu n(c *ino GD l(4ng mMt c>a chtng
ngy cng t1ng th<o tuei t.c c>a chtng#
ng vt chy nhanh nht
nuy ch(Zng vng O^ng 3.ng 3(4c trao cho loi *.o vi vn tDc 9y9 &mh# nuy ch(Zng
*c thuc vN linh d(Zng vi :|'9 &mh c2n hong chs ginh 3(4c huy ch(Zng 3bng vi
vn tDc :| &mh#
mn lo$i v7t ng2y hiNm nh_t th gi3i
?htng l nh\ng Ginh vt nei danh tQ lSu nh( G( tH' c. m" trMng hay rMn mang *nh' 3n
nh\ng loi qu. qu<n thuc Oung quanh m thm chU *n qun mt 3 nguy hi c>a chtng
nh( mu%i Y(i 3Sy l 9y loi & th~ gh ghm nht c>a loi ng()i#
$u%iV nIu ht c.c ct mu%i 3Dt 3Nu chs &hin *n ng^a# Eh(ng mt GD loi mu%i c th
mang v truyNn &= Ginh tr~ng GDt r-t# nu qu, l' nh\ng con cn tr~ng *- nhP ny 38 gSy
ra hZn l triku ca tH vong trn ng()i m%i n1m#
Mn mang *nh chSu XV $gc d~ loi vt ny &hng 3(4c nhn danh hiku loi rMn 3c
nht' nh(ng n li gSy hi nhiNu nht# Trong GD my#yyy ca tH vong v0 rMn cMn m%i n1m'
rMn mang *nh chSu X 3ng g" 5ce "hIn6 ln nht#
w^a h" uGtraliaV ?2n 3(4c gi l ong *in' nh\ng con G^a to *Lng c.i *.t ny c th c
3n y Otc tu trn m%i F m-t chiNu di# $%i Ot tu c m#yyy t *o ng2i v 3> 3c tD 3
git cht y ng()i#
?. m" trMngV $.u trong n(c c th li &-o nh\ng con vt ny vo *\a 1n 3in lon'
nZi chtng GH dng tt c, ;#yyy c.i r1ng c>a m0nh 3 cMn *t c^ th^ g0 chuyn 3ng#
w( tH chSu KhiV Eh\ng chic r1ng nanh &heng lbh ThH O<m# Ehanh nh( tia ch"h nZn c,
3iNu 3# d vuDt GMc nh( dao coh vhPi "h,i *n# ?htng 3ih TDt hZn ht *n h8y hy
vng l &hng# Eh\ng con mo ln ny gIn nh( l c.c tay 3i G1n hon h,o#
?. Gu n(c mgn uGtraliaV Qng nhIm con vt ny vi mt &htc g% E c th nLm im
trong n(c' ch) 34i ng()i 3i ngang qua# wau 3' trong ch" mMt' n lao vo con mbi' &-o
& Ou GD OuDng n(c 3 d0m cht v cMn n.t#
/oiV vhng "h,i tt c, c.c con voi 3Nu thSn thikn nh( Yum*o# /oi git hZn myy ng()i
m%i n1m trn ton th gii# /oi chSu Khi th()ng ngng &ho,ng | tn 3> 3 giy n.t *n
m ch(a cIn d~ng 3n 3i ng nhn hoMt#
xu trMngV ?hMc chMn trong v()n tht chtng c v ngoi rt d th(Zng' nh(ng trong t`
nhin chtng coi h,i cu voi l *\a G.ng# ThH tham d` m O<m' *n Gf thy chtng d
dng O- toc 3Iu con mbi *Lng mt ct 3.nh vi nh\ng chic mng &heng lb#
H c *2 4hng miKng *hng?
duei tDi m~a thu' trong l~m cP' d(i gc t()ng th()ng "h.t ra ting tu=t tu=t c>a con d#
iNu tht v@ l ting &u ny &hng "h,i 3(4c "h.t ra tQ mikng c>a n' m thng qua G`
ma G.t ljn nhau c>a 3i c.nh c>a chtng#
Y tr(Jng thnh 3Nu c hai 3i c.nh# ?.nh tr(c t(Zng 3Di c^ng' c t.c dng "h.t ra
ting &u v *,o vk cZ th chtng# ?.nh Gau mNm c t.c dng *ay l(4n# ?.nh tr(c c>a
d 3`c thng th()ng c c.c loi gSn c.nh 3an O<n ngang dc hogc Gong Gong' gi\a gSn
c.nh h0nh thnh cHa Ge c.nh trong GuDt# $t 3()ng gSn c>a hai c.nh tr(c rt to' trJ
thnh cZ quan "h.t Sm c>a loi d# ?2n "hUa d(i gSn ngang c>a c.nh "h,i tr(c c mt
lot mu r1ng c(a nei ln' h0nh thnh Sm r1ng#
vhi d 3`c &u' Sm r1ng c>a c.nh "h,i tr(c v gSn ngang c>a c.nh tr.i tr(c &hng
ngQng c G.t vo nhau' li &-o G` cng h(Jng c>a cHa Ge c.nh trong GuDt' lm "h.t ra Sm
thanh rgiDng nh( chic cung c>a 3n violon &hng ngQng ma G.t vo dSy 3nu# vhi d
GDng J trong hang' &h< gch' &f 3.' nh) t.c dng "hng thanh c>a nZi J' ting &u Gf
cng vang hZn#
WAt th& n thRt *hc mAt th& n c8 nh# th n$o?
Eu 3 =' *n Gf nhn thy mt hikn t(4ng rt tht v@# /i c.c loi tht 1n th@t nh( G( tH'
he' *.o' ch Gi' mMt c>a chtng 3Nu nLm "hUa tr(c "hIn mgt' c2n v@ trU mMt c>a c.c
loi tht 1n cP nh( trSu' ng`a' d li J hai *n#
Sy c "h,i l G` trung h4" ngju nhinh vhng "h,i' 3iNu ny c lin quan mt thit vi
"h(Zng th^c Ginh GDng c>a chtng#
?.c loi 1n th@t trong t` nhin 3Nu l nh\ng & tn cng ch> 3ng' v tUch c`c# $t &hi
38 "h.t hikn thy con mbi' chtng Gf nhanh chng truy 3uei# Trong qu. tr0nh ny' chtng
&hng nh\ng cIn cZ 3~i &ho' mt c.i mikng rng vi hm r1ng GMc nhn' m c2n "h,i
d~ng 3n 3i mMt 3 quan G.t ch1m cht mc tiu' (c l(4ng chUnh O.c &ho,ng c.ch#
?hUnh v0 th' mMt J "hUa tr(c mgt Gf to thun l4i cho qu. tr0nh G1n 3uei ny#
?.c loi 3ng vt 1n cP li &hng giDng nh( vy# wD "hn c>a chtng l d trJ thnh mbi
ngon cho c.c loi 1n th@t *t c^ ltc no# /0 th' mMt hai *n Gf to ra tIm nh0n rng r8i
rc con tIm nh0n ti ;y 3u' git" chtng nhanh chng "h.t hikn ra & 3@ch v chy trDn#
/(4n v &hs tuy &hng hung d\ nh( c.c loi tht 1n th@t' nh(ng c+ng c mMt mc J chUnh
tr(c mgt# l v0 cu trtc ny c l4i cho chtng trong vikc O.c 3@nh &ho,ng c.ch gi\a
c.c cnh cSy# TQ 3' chtng c th nhanh chng ln tr.nh & th~#
xu trtc tuy 1n l. tr<' trtc nh(ng li c 3i mMt mc J "hUa tr(c# gc 3im ny l do
chtng thQa & 3(4c tQ te tin nh\ng 3ng vt chuyn 1n th@t#
W2yi c *hG nng ph1n 4iKt m$2 sAc *hng?
vh, n1ng "hSn *ikt mu GMc nLm J 3i mMt c>a mu%i# i mMt ny rt to' n chim ti
dikn tUch "hIn 3Iu' gbm nhiNu mMt nhP gh-" thnh' gi l 5mMt gh-"6# $Mt mu%i &hng
nh\ng "hSn *ikt 3(4c c.c vt &h.c nhau m c2n c th nhn *it mu GMc v c()ng 3
.nh G.ng mnh hay yu#
a GD c.c loi mu%i 3Nu thUch .nh G.ng m)o tDi qu. hogc G.ng qu. 3Nu &hng h4" 5gu6
c>a chtng# vhi chtng ta mgc quIn .o Gjm mu' .nh "h,n quang hZi tDi rt h4" vi t"
tUnh c>a mu%i# Eg(4c li' quIn .o mu trMng "h,n quang mnh Gf Oua 3uei mu%i tr.nh
Oa# /0 th' ng()i mgc quIn .o Gjm mu d *@ 3Dt nhiNu hZn#
(Zng nhin do mu%i c nhiNu loi &h.c nhau nn c()ng 3 .nh G.ng (a thUch c>a m%i
loi &h.c nhau l &hng giDng nhau# /U d nh( "hIn ln loi mu%i vLn thUch hot 3ng
*an ngy' c2n c.c loi mu%i &h.c li thUch hot 3ng vo ltc Gm tDi hogc rng G.ng#
Eh(ng d~ l loi mu%i no' chtng c+ng 3Nu ln tr.nh nZi c c()ng 3 .nh G.ng cao#
Egay c, loi mu%i vLn thUch hot 3ng *an ngy th0 c+ng "h,i Gau ; F gi) chiNu mi
tung honh#
; sao th8 m$2 trAng c mAt %8?
7ng c>a loi thP nh c nhiNu mu GMc# $Mt c>a chtng c+ng vy' c+ng Ggc G 3> &iu v
th()ng l giDng vi mu lng' nh( 3P' Oanh da tr)i' nSu ch' O.m' 3<n' wJ da mMt loi
thP c c.c loi mu nh( vy l do trong cZ th chtng ch^a c.c loi GMc tD# Eh(ng' thP
trMng li l mt ngoi lk#
ThP trMng c mu mMt 3P r`c# /y "h,i ch1ng cZ th chtng ch^a GMc tD mu 3Ph
Th0 ra' giDng thP trMng &hng c GMc tD' cho nn lng c>a n c mu trMng# Egay chUnh
nh8n cIu c>a mMt thP c+ng &hng c mu# ?.i mu 3P trong mMt thP m ta nh0n thy l
mu m.u trong nh8n cIu "h,n .nh ra ngoi' ch^ &hng "h,i l mu GMc c>a nh8n cIu#
; sao thBm miKng cVa ch l&c ph^ng l&c 4rp?
?ht = quan G.t nh\ng 3ng vt l(ng c( ny' *n Gf thy ngay thNm mikng c>a n "h0nh
ra co vo' giDng nh( th n vQa chy mt 3on 3()ng rt di rbi dQng li 3 thJ#
$ikng ch tuy rt rng' nh(ng ngoi vikc 3" mbi ra th0 rt Ut &hi n mJ mikng# 7% m+i
c>a ch thng vi Ooang mikng# vhi ch hUt &hng &hU tQ m+i vo th0 mikng n mUm chgt'
thNm mikng h OuDng' mikng "h0nh to ch^a 3Iy &hng &hU# wau &hi &h-" l% m+i *Lng
van' thNm mikng c>a n 3(4c nSng ln nh) cZ gian hm v cZ gian mng' 3y &hU qua
&h< hng vo "hei' c+ng giDng nh( &hi ta *Zm hZi vo qu, *ng# vhng &hU vo "hei c
ch^a !l rOyu Gf tin hnh trao 3ei vi ?!l rc.c*onUcu trong m.u trong vi huyt qu,n#
wau 3' G` co *" c>a cZ *ng v G` 3n hbi c>a thnh "hei rlm cho "hei mJ rng trJ
li trng th.i *an 3Iuu Gf 3<m l(4ng ln &hU ?!l trong "hei -" vo Ooang mikng' rbi li
qua l% m+i# Eh( vy' thNm mikng c^ &hng ngQng ltc "hbng ltc *"' giDng nh( lbng
ng`c c>a chtng ta ltc nSng ln ltc h OuDng#
ch tuy giDng ng()i c+ng thJ *Lng "hei' Gong "hei c>a ch c2n ch(a "h.t trin' cu to
rt 3Zn gi,n' chs l mt 3i tti &hU c v.ch ng1n J trong thnh nhiNu l% te ong# 7(4ng &hU
trao 3ei J 3Sy c+ng rt Ut# Eu ch chs d`a vo l(4ng &hU m "hei c 3(4c th0 &hng th
no 3." ^ng 3> cho nhu cIu c>a cuc GDng' nn n "h,i *~ 3M" *Lng G` h h" qua da#
Ya c>a ch th()ng tit ra d@ch dUnh' 3 duy tr0 trng th.i m (t git" cho oOy trong
&hng &hU *n ngoi v cac*onic trong m.u trong vi huyt qu,n J da c>a ch tin hnh
trao 3ei' nhLm *e Gung l(4ng h h"# !Oy m ch h h" qua da chim &ho,ng trn d(i
Fy teng l(4ng oOy h h"#
Ti sao c2a li nhG 4It?
?ua l loi 3ng vt gi." O.c GDng trong n(c' n giDng nh( c. c+ng d~ng mang 3 thJ#
Tuy vy' mang c>a cua &hng mc J hai *n 3Iu m l do rt nhiNu ming OD" mNm
giDng nh( h,i min h4" thnh' mc J hai *n "hUa trn c>a cZ th' *N mgt 3(4c *ao "h>
*Ji vP c^ng#
vhi cua GDng trong n(c' tQ "hIn cng cua v "hIn chSn gDc cua htt n(c Gch vo rOy
ho tan trong n(c Gf 3i vo trong m.u c>a mao mch mangu' Gau &hi chy qua mang
3(4c nh, ra *Ji gi.c quan hai *n mikng cua#
Tuy cua th()ng GDng trong n(c nh(ng n li &h.c vi c.' n th()ng Ouyn *2 ln 3t
liNn t0m &im th^c 1n' ngoi ra Gau &hi r)i &hPi n(c n c+ng &hng *@ cht &h# y l
do trong mang c>a cua d` tr\ rt nhiNu n(c' &hi r)i &hPi n(c m vjn nh( c2n J trong
n(c vy# E c+ng c th &hng ngQng thJ' hUt vo mt GD l(4ng ln &hng &hU' nh, ra
*Ji gi.c quan hai *n mikng# dJi v0 &hng &hU m n hUt vo t(Zng 3Di ln' hm l(4ng
n(c v &hng &hU trong mang c ch^a t(Zng 3Di ln' hm l(4ng n(c v &hng &hU
trong mang c ch^a c~ng nh, ra 38 h0nh thnh v GD nh\ng *t &hU' cng ngy cng
nhiNu' do vy "hUa tr(c mikng 3~n thnh rt nhiNu *t mu trMng#
; sao con h$ *hogt thVng %#[c cG %?
Trn c.c *8i *in' c nh\ng t,ng 3. l% ch% nh( te ong do h *.m# ?htng lm th no 3
c th "h. huB 3(4c loi vt cht c^ng rMn ny' trong &hi chtng &hng hN c r1ngh Th0
ra' con h tit ra mt cht d@ch c tUnh aOit cao' lm cho 3. mNm ra#
wau 3' chtng d~ng chSn v vPi lm 3im t`a rbi Ooay Ooay ton thSn 3 cho nh\ng c.i
gai trn vP c^ng c>a chtng c O.t vo 3. v lm 3. v vn# ?htng c^ &in nhjn 3o
&ho-t GuDt 3)i v to ra c.c hang 3ng trn 3.# Eu &hng c 3. 3 3c l%' loi h ny Gf
cht# ?.c nh &hoa hc 38 nui thH chtng trong c.c * n(c &hng c 3.# $gc d~ 3(4c
cung c" 3Iy 3> th^c 1n' h vjn &hng ln 3(4c' vP tr(c *@ &h-" li' chSn co vo v
c2m c_i 3n cht#
n 3. &hng chs 3o hDc trn 3. m c2n 3c &ho-t ngay trn vP ngoi c>a c.c loi trai'
hu# Trn mt GD vP hu c th t0m thy &ho,ng m(Zi con h 3.' trng nh( nh\ng 3iu O0
g nLm gn trong c.c hDc nhP do chtng to ra# n GDng trn 3. li c h0nh dng nh(
nh\ng qu, tr^ng nhn 3Iu# ?htng Ginh Gi n,y nJ rt nhanh v lm c.c cng tr0nh OSy
d`ng J c.c h,i c,ng *@ 3c &ho-t l% ch% nh( te ong#
n 3. chs ch@u thua 3. hoa c(Zng# ?hUnh v0 vy m ng()i ta "h,i "h> 3. hoa c(Zng ln
mgt ngoi c.c cng tr0nh OSy d`ng J h,i c,ng' J c.c v~ng &hai th.c dIu &hU v<n *in#
; sao vrtf yNng hIc %#[c ting ng#i?
5$y gi) rbih6' 5cho *.c6' 51n cZm ch(ah6' 5tm *ikt6 ? ting ai th< th- thDt ln
tQ gc v()n' nh0n ra' *n Gf &inh ngc &hi thy 3 &hng "h,i l ting c>a ch> nh' m l
ting c>a mt cht vt tinh ngh@ch# 7m Gao n ni 3(4c nhsh
Th`c ra' 3i n8o c>a vt &hng "h.t trin nh( 3i n8o c>a con ng()i chtng ta' &hng c
Gn 3iNu &ikn 3 *it ni# Eh\ng cSu "h.t Sm 3Zn gi,n c>a chtng chs l mt &iu *Mt
ch(c v th^c' m "h,i do con ng()i dy mi h0nh thnh 3(4c# Trong trng th.i hoang
d8' him thy c con vt no ni 3(4c#
Egn ng\ l G,n "hm chs c trong qu. tr0nh "h.t trin c>a O8 hi loi ng()i# Egoi G`
cIn thit "h,i nh) ti dSy thanh 3i rthng qua cH 3ng nh@" nhng c>a hng' l(i' r1ng'
v miu 3 "h.t Sm' c2n "h,i cIn ti G` &t h4" gi\a tQ v`ng v quy lut ngn ng\ mi
c th *iu 3t tDt 3(4c nh\ng 3iNu ta ngha ra trong c# ?.c loi vt v yng c th 5ni6
3(4c nh\ng cSu 3Zn gi,n nh( th' chcng qua l do chtng c c.i l(i vQa nhn vQa nhP'
li mNm v 3Iy th@t' nn chs *it lg" li mt chu%i Sm tit m ng()i ta dy cho n thi#
?h(a *ao gi) ng()i ta thy chtng ni 3(4c nh\ng cSu "h^c t" c,#
Eh0n chung' c.c loi chim Ginh ra l c th "h.t Sm# vhi ng()i ta th()ng Ouyn ly vi
Sm tit no 3 3 gSy ,nh h(Jng vi chtng' lSu ngy chtng Gf *Mt ch(c 3(4c th<o# T0nh
huDng ny gi l "h,n O ni v 3iNu &ikn# wau ny' m%i &hi gg" ng()i' do *@ &Uch thUch
m Ginh ra "h,n ^ng' chtng nhMc li my Sm tit 3Zn gi,n 38 hc 3(4c' 3Sy l "h,n O c
3iNu &ikn#
Trong gii 3ng vt' chs c loi chim rnht l nh\ng loi *it htu l c th *Mt ch(c Sm
thanh c>a 3bng loi v ting &u c>a c.c 3ng vt &h.c# ?2n hc ni ting ng()i chs gii
hn J vi loi *it ni' nh( vt' yng' &h(u#
ThYc v7t th2c sinh v; sao *hng th-i r6a?
xi\a 3Im' nh\ng cSy G<n' cSy Gtng ngSm nHa m0nh d(i n(c' &iu h8nh Oo l. v ch0a
hoa ln tr)i# Trong &hi 3' c.nh 3bng ng' *ng chs cIn gg" nh\ng cZn m(a dai dcng vi
ngy' 3t v+ng n(c l 38 ngMc ngo,i rbi cht' lSu dIn thDi r\a# ?Z ch no 38 git" G<nh
cSy htt n(c v cht &ho.ng trong 3t' nh(ng cIn "h,i c 3> &hng &hU n mi "h.t
trin *0nh th()ng# Eu r *@ ngSm lSu trong n(c' thiu &hng &hU n Gf ngQng Ginh
tr(Jng' thm chU cht ngt# vhi r 38 cht th0 thSn cSy c+ng 3e th<o# Eh(ng r c>a loi
cSy thuB Ginh li &h.c# ?htng 38 thUch nghi hon h,o vi mi tr()ng 5&h thJ6 ny# gc
3im r_ nht l chtng 3Nu c th h" th Oy trong n(c' vjn thJ *0nh th()ng trong 3iNu
&ikn Ut Oy#
Trong l" vP r cSy thuB Ginh 3Nu c nh\ng &hoang r%ng t(Zng 3Di ln gi\a c.c t *o'
thng vi nhau thnh mt hk thDng djn &hU# gc *ikt' *iu *0 r cSy l mt l" mng
mPng m) 3c' cho "h-" l(4ng oOy Ut Pi ho tan trong n(c thm qua rthm thuu' vo
trong r# Th<o c.c &hoang r%ng gi\a c.c t *o' oOy 3(4c "hSn t.n 3i &hM" r' cung c"
3Iy 3> d(ng &hU cho * "hn ny h h"#
Egoi ra' 3 thUch nghi vi mi tr()ng n(c' mt GD th`c vt thuB Ginh c2n c cu to
3gc *ikt# /U d nh( loi G<n# Tuy chtng GDng trong *~n' mt mi tr()ng rt ym &hU' h
h" t` nhin gg" &h &h1n' nh(ng trong ng G<n li c rt nhiNu l% to nhP &h.c nhau#
Eh\ng l% ny 1n thng vi c.c l% trn cuDng l.' 3bng th)i trong l. li c nhiNu &hoang
r%ng 1n thng vi &hU &heng c>a l.# /0 vy ng G<n tuy nLm GSu trong *~n nh(ng vjn
GDng *0nh th()ng nh) t` do thJ qua mgt l.#
$t vU d &h.c l c> u' r c>a n c+ng mc trong *~n' nh(ng cuDng l. "h0nh to' h0nh
thnh rt nhiNu tti &hU' ch^a 3> &hU 3 cho r thJ# nay nh( *o ong' d(i l. c rt nhiNu
r c># vT th`c &hng "h,i r tht m l *in dng c>a l.' 3,m nhikm t.c dng c>a r#
7" *iu *0 c>a thSn th`c vt thuB Ginh c+ng c t.c dng nh( r# 7" cutin rvDn gi\ cho
&hPi mt n(c J mgt l.u &hng "h.t trin hogc hon ton &hng c# T *o l" vP ch^a
cht dik" lc c &h, n1ng quang h4"' t` to cht h\u cZ# Eh) c th h h" *0nh th()ng'
li c 5th^c 1n 3 1n6' nn th`c vt thuB Ginh c th GDng lSu di trong n(c m li &hng
*@ thDi r\a#
ThYc v7t c cha hoc mn %'ng v7t *hng?
E1m n' l. dSu mt m~a' tLm lai 3n tuIn tuei th^ n1m' nu nh@n 3i Gf &hng &-o &-n
3(4c# ? ng()i l(4m 3(4c cP O(c 3<m lun ln' ly n(c "hun ln l. dSu cho tLm 1n#
Tht &T l TLm &-o &-n ngay# Th0 ra' thSn cSy c ch^a cht &Uch thUch lt O.c' giDng nh(
cht m cn tr~ng t` tit ra#
?hUnh cht ny lm tLm vi vng 5v^t .o *P gi."6' lt O.c ho. nhng# iNu ny tht &h.c
th()ng' v0 cht &Uch thUch trong 3ng vt v th`c vt hai ngnh ln trong gii Ginh vt
&hng c lin quan g0 vi nhau# ?hcng hn' cht &Uch thUch trong th`c vt c auOin'
gi**<r<lin' cht "hSn *o &hng c t.c dng g0 vi 3ng vt#
nikn t(4ng ny lIn 3Iu tin 3(4c *it 3n vo n1m 9:' mt nh &hoa hc Eht d,n 38
"h.t hikn trong cSy thng la h.n rKodocar"uG chin<GiGu trbng J i 7oan c hot tUnh c>a
cht &Uch thUch lt O.c# TQ 3' ng()i ta mi *it gi\a hai ngnh ny vjn c nh\ng quan
hk l= tht#
/y c.c nh &hoa hc 38 tin hnh chn l`a rng r8i trong hZn lyy h' hZn 9#yyy loi
cSy v t0m ra hZn 9yy loi cht &Uch thUch lt O.c# Egy nay' vikc ^ng dng cht &Uch
thUch ny 3 t1ng G,n l(4ng tZ tLm &hng c2n Oa l n\a#
im l= tht l cht &Uch thUch lt O.c th`c vt c (u 3im hZn hcn cht &Uch thUch do
chUnh cn tr~ng t` tit ra# Egoi vikc "hSn *D rng' d &im' n li c hm l(4ng rt cao'
c loi cSy ch^a 3n hZn 9 &g 9yy &g cht th# Trong &hi tQ myy &g nhng tLm chs ly
3(4c lm gram cht &Uch thUch lt O.c#
Trong th`c vt &hng nh\ng c cht lm cn tr~ng 5chng gi6 m c2n c 5thuDc tr()ng
Ginh *t l8o6 n\a#
Eh\ng n1m ]y' mt nh &hoa hc Tik" vhMc chuyn nghin c^u G` *in th.i c>a cn
tr~ng# Rng 3<m mt giDng GSu gi l hbng OuSn tQ Kragu< 3n i hc narvard J $[' v
"h.t hikn thy con GSu Gau &hi thay 3ei nZi J &hng ho. nhng 3(4c' vjn gi\ nguyn
trng th.i GSu non# /0 Gao vyh Di chiu 3iNu &ikn nui d(ng J hai n(c mi thy'
nguyn nhSn nLm J tm giy lt d~ng 3 nui cy GSu y#
no. ra' trong mt GD loi giy do $[ G,n Out c ch^a cht &-o di trng th.i GSu non
hbng OuSn# 7In vN ngn' th0 thy th^ cSy d~ng lm loi giy ny c ch^a cht chDng l8o
ho. nh( thung dung rxly"toGtro*uG "<nGiliGu' thng' thuB t~ng' thng rng l. r7ariO
gm<liniu# l cht <Gt< m<thy' djn Out c>a aOit *-o# ?hUnh n l cht lm cho cn
tr~ng tr()ng Ginh *t l8o# Tuy nhin' th^ cht ny ch^a trong th`c vt rt Ut' "hSn *D c+ng
&hng rng#
/0 Gao th`c vt li c hoc mn 3ng vt# ? ng()i gi,i thUch rLng 3 l nhu cIu t` vk
c>a th`c vt' *Ji v0 cn tr~ng Gau &hi 1n nh\ng cSy 3 Gf lt O.c Gm hogc djn ti ng
3c' *t l4i cho chtng# Eh(ng c+ng c ng()i cho rLng 3Sy l nhu cIu Ginh G,n c>a *,n
thSn th`c vt# Tuy nhin' 3 c+ng mi chs l c.c Guy lun#
Ti sao th8 thUch n ph1n cVa m;nh?
ThP 1n cP' GDng ch> yu J th,o nguyn# ?htng thUch 1n cP Oanh non v hoa mu' nh(ng
3i &hi c+ng 1n lun c, "hSn c>a m0nh th,i ra trong 3m#
ThP tuy l 3ng vt 1n cP' nh(ng &hng giDng vi *2 v d' d dy c>a chtng rt nhP v
&hng c hikn t(4ng nhai li# dan ngy' Gau &hi chtng 1n mt l(4ng ln cP t(Zi non'
th()ng Out hikn dinh d(ng qu. thQa' 3n tDi liNn h0nh thnh "hSn mNm th,i ra ngoi cZ
th# ?2n *uei tDi do thiu cP' 1n Ut' l(4ng dinh d(ng gi,m t(Zng 3Di' "hSn th,i ra vo
*uei G.ng hm Gau th()ng c^ng#
/0 c.c cht dinh d(ng trong "hSn mNm 38 J trng th.i tin ho. mt nHa' d 3(4c cZ th
h" thu v GH dng' do 3 thP c Ou h(ng t.i GH dng li G,n "hm ny# Cua "hSn tUch'
Gau &hi thP 1n "hSn mNm' vitamin d v vitamin v h4" thnh d 3(4c rut non h" th' 3
cung c" nhu cIu Ginh tr(Jng cho cZ th# bng th)i' nguyn tD &ho.ng vt trong "hSn
mNm c+ng cuc GDng l4i cho cng vikc thtc 3y G` h" thu c>a cZ th thP 3Di vi cht
dinh d(ng#
nikn t(4ng thP 1n "hSn mNm c>a m0nh th,i ra l mt hikn t(4ng l4i dng 3Iy 3> cht
dinh d(ng# Eh(ng thP nh' &hi 3(4c nui d(ng nhSn to' 3> th^c 1n' th()ng &hng
Out hikn thi 1n "hSn c>a m0nh n\a#
; sao thin nga trong v#n th& *hng 4ay m_t?
Trong GJ tht' mgt n(c hb trong GuDt nh( g(Zng' tQng 3i thin nga trMng t` do *Zi mt
c.ch an nhn nhJn nhZ' 3i ltc li v(Zn di ce cao ging ht' hogc vjy c.nh' *(c ln *)
3 tsa tt dung nhan# Ti Gao chtng &hng *ay 3i nhsh
?him *ay l(4n trong &hng trung c lin quan 3n l`c 3y v l`c nSng c>a G` chuyn
vn &hng &hU# ?him c hai &iu *ayV *ay cho v *ay l(t# dt & loi chim no' &hi
chtng ct c.nh 3Nu "h,i d`a vo G` lMc l( c>a c.nh#
Trn c.nh chim mc 3Iy lng Dng' h0nh dng t(Zng 3Di ln' O" ngay ngMn' gi l lng
v+# 7ng Dng mc J ce tay v *n tay l lng v+ GZ c"' c2n lng Dng mc J "hIn tr(c
Dng tay gi l lng v+ th^ c"# $gt trn v mgt d(i c>a lng Dng c2n c lng nkm# ?.c
lng Dng GM" O" nh( GauV "hin ngoi c>a m%i lng Dng "h> mt "hIn "hUa trong c>a
lng & *n# vhi chim nSng c.nh' m%i lng Dng 3Nu Ooay quanh trc thSn' lm &hng &hU
d lt qua &h< hJ c>a c.c "hin lng c>a lng v+# vhi chim 3" c.nh' lng Ooay trJ li'
"h> "hin ln nhau' lm thnh tm rng c,n &hU' G,n Ginh ." l`c 3Di vi c.nh' 3y mnh
thSn chim h(ng ln trn hogc h(ng vN "hUa tr(c# /0 vy' lng v+ J trn c.nh chim l
cng c quan trng trong vikc *ay l(4n c>a chim# 7oi chim &hng c lng v+ nh( chim
&hng c.nh v 3 3iu th0 &hng th *ay 3(4c# $t GD loi &hi thay lng th()ng c &h.
nhiNu lng v+ c+ng rng mt ltc' ltc ny chtng tm th)i mt &h, n1ng *ay l(4n vDn c#
?1n c^ vo nguyn l= ny' thin nga hogc c.c loi chim &h.c' Gau &hi 3(a 3n v()n tht'
tr(c tin "h,i nhe lng v+ 3i' hogc cMt O(Zng ngn tay c>a chim non hogc O(Zng &h"
c>a *n tay' lm cho lng v+ &hng c ch% 3 mc# vhng c lng v+' &hng c G^c 3
vjy mnh c.nh' th l chtng &hng th *ay ln 3(4c n\a#
; sao th1n c1y h;nh trZ?
$n h0nh hc m.ch *,o chtng ta rLng dikn tUch c>a h0nh tr2n ln hZn *t &T mt h0nh
no &h.c# Yo 3' vi c~ng mt l(4ng nhin liku nh( nhau' muDn to thnh loi 3b vt c
dung tUch ln nht hogc l c G^c ch^a nhiNu nht th0 hin nhin "h,i to thnh h0nh tr2n
l thUch h4" hZn c,#
?hcng c g0 l l &hi ng()i ta lm Dng &hi' Dng djn n(c 3Nu l Dng tr2n# Trn th`c t
3 l mt &iu *Mt ch(c hikn t(4ng t` nhin r"h2ng Ginh hcu#
Th^ hai l h0nh tr tr2n ch@u l`c tDt nht# Trng l(4ng c>a t.n cSy to tr2n 3Nu nh) vo G`
chDng gi\ c>a thSn cSy# ? nh\ng loi cSy Gai tr.i' 3n m~a trn cSy c2n tr<o ngng hng
t qu,' nu &hng c cnh thSn &ho chDng gi\' lm Gao c th tbn ti 3(4c#
nZn n\a' vi thSn cSy h0nh tr tr2n c2n c l4i cho vikc "h2ng chDng nhiNu t.c hi tQ *n
ngoi# Eu thSn cSy l h0nh vung hogc h0nh ch\ nht' thSn cSy Mt Gf c c.c gc cnh' d
lm mbi cho c.c loi 3ng vt ggm nhm#
Egoi ra' cSy thSn g% l cSy lSu n1m' trong 3)i n &h tr.nh &hPi *@ gi *8o tn cng# Yo
thSn cSy h0nh tr tr2n' cho nn d~ gi ln 3n tQ "hUa no c+ng d dng l(t qua *N mgt'
chs "h,i ch@u mt l`c nhP c>a gi m thi#
$i Ginh vt 3Nu tin ln "hUa tr(c trn *c thang tin ho. c>a th gii# n0nh tr tr2n c>a
thSn cSy chUnh l &t qu, hon h,o c>a G` thUch nghi 3#
; sao tLm nh;n cVa chim #ng r_t 0a?
TQ trn &hng cao ti l ; ngh0n m-t' chim (ng c th nh0n thy chUnh O.c mt con
chut 3bng hogc mt con ch 3ang chy d(i mgt 3t# Eh\ng con mbi ny &hng th no
trDn tho.t# Eh) 3Su chim (ng c &h, n1ng 3h
?him (ng c th@ l`c tDt nh( vy ch> yu l do trn v_ng mc trong m%i con mMt c>a n
3Nu c hai l% h_m J gi\a' Go vi l% h_m J gi\a mMt ng()i th0 nhiNu hZn mt# $t trong
hai l% h_m ny chuyn nh0n thcng' l% c2n li th0 nh0n nghing# Eh( vy' "hm vi nh0n
c>a chim (ng rng hZn rt nhiNu# Egoi ra' m%i c.i Dng trong l% h_m gi\a mMt c>a chim
(ng c+ng c nhiNu t *o nh0n vt hZn mMt ng()i ] lIn# ?ho nn mMt chim (ng &hng
nh\ng c th nh0n Oa hZn *t c^ 3ng vt no' m c2n nh0n thy rt r_ rng
; sao vRt *hng s[ n#3c mMa %ng?
ng 3n' n(c lnh *uDt' thm chU 3ng *1ng# Th2 chSn OuDng l r u "h,i *Png' nu
ngSm lSu' n tUm t.i nh( mu c# Th m 3n v@t vjn ung dung ngang dc trn hb# ?htng
c th> thut g0 m ti 3n vyh
Cuanh n1m' qu. nHa th)i gian v@t GDng trong n(c# /0 lSu ngy tbn ti trong mi tr()ng
ny nn cZ th v@t 38 tin ho. nhiNu 3im 3 thUch nghi' nh( c nhiNu m trong cZ th v
chtng quanh c.c ni tng' "hao cSu c mt 3i tuyn m rt "h.t trin' *n ngoi cZ th
"h> mt l" lng v+ dy' &h thm n(c#
vhi tQ n(c 3i ln *)' v@t quay 3Iu vN "hUa 3ui rsa ln tuyn m J d(i "hao cSu' rbi rsa
ln lng' &hM" cZ th' ch,i GHa c.c lng tZ *@ (t' r+ ht n(c trn lng' rbi *i ln 3
mt l" m' lm cho lng &hng *@ thm n(c#
/N m~a ng' nhikt 3 &hng &hU ngoi "h2ng nh0n chung th" hZn nhikt 3 n(c hb
mt chtt' hZn n\a v@t hot 3ng *Zi li lin tc' nh) vy thSn nhikt t1ng ln' c+ng c t.c
dng chDng r-t# bng th)i' n1ng l(4ng m cZ th v@t to, ra' 3(4c l" lng &h. dy *ao
*c' c &h, n1ng chDng mt nhikt# /0 vy v@t &hng G4 r-t#
ThSn nhikt *0nh th()ng c>a v@t l trn d(i Fl 3 ?# d,n thSn v@t c+ng c &h, n1ng 3iNu
tit thSn nhikt# $^c 3 trao 3ei cht c>a v@t t(Zng 3Di cao# Thm vo 3' J c.c loi chim
GDng trong n(c rv@t hogc chimu 3im ng 3gc c>a tuB trong O(Zng GDng chSn' O(Zng
ce chSn' O(Zng *n chSn rt th"' v0 vy v@t 3^ng lSu trong n(c 3ng *1ng d@ch th
trong chSn vjn l(u thng' *n chSn &hng *@ cng#
Ti sao mAt mko m't ng$y 4in %i = lLn?
YSn gian Trung CuDc c cSu v vN G` gi8n nJ ngy ; lIn c>a 3bng tH mMt mo nh( GauV
5YIn' m8o' thSn' du nh( ht t.oo Th0n' tp' ng' m~i nh( G4i chso T=' GHu' tut' h4i nh(
tr1ng rLm6# iNu g0 &hin cho mMt mo c n1ng l`c 3h
Th0 ra' con ng(Zi r3bng tHu c>a mMt mo rt to' v n1ng l`c co c>a cZ v2ng J con ng(Zi
rt &ho# ng()i' nu nh0n ch1m cht vo $gt tr)i' con ng(Zi c>a mMt Gf thu nhP li#
Eh(ng chtng ta chs nh0n 3(4c 3n mt m^c 3 nht 3@nh m thi' &hng th thu nhP
thm n\a' v0 lSu Gf c,m thy nh^c mMt# ?2n nu chong mMt lSu lSu mt chtt vo nZi tDi
t1m' ta Gf c,m thy chng mgt#
Eh(ng mo' d(i G` chiu ri c>a .nh G.ng &hng nh( nhau' li c th thUch ^ng rt tDt#
Y(i .nh G.ng rt mnh vo *an ngy' con ng(Zi c>a mo c th thu li c`c nhP' giDng
nh( mt G4i chs# n 3m &huya tr)i tDi 3<n' con ng(Zi c th mJ to nh( tr1ng rLm#
Y(i c()ng 3 chiu G.ng vo ltc G.ng Gm hogc ltc nh. nh<m tDi' con ng(Zi c>a chtng
Gf c h0nh ht t.o#
Eh( vy con ng(Zi c>a mMt mo c &h, n1ng co li rt ln Go vZi con ng(Zi trong mMt
ng()i' do 3 &h, n1ng "h,n ^ng vi .nh G.ng c+ng nhy hZn chtng ta# ?ho nn' d~ .nh
G.ng c qu. nhy hogc qu. yu' mo vjn nh0n r_ rng c.c 3b vt nh( th()ng#
Ti sao %i %a s- c c l#ng %Fnf 4Zng trAng?
Eu nh( "h,i miu t, 3gc tr(ng c>a loi c.' nhiNu ng()i Gf &hng do d` m rLngV c. GDng
J trong n(c' *Zi giPi' trn thSn c v,y' vSy Eh(ng loi c. c2n c mt 3gc 3im quan
trng m Ut 3(4c 3 = ti' 3 chUnh l mu GMc *n ngoi cZ th chtng#
Egoi mt GD loi c. nhikt 3)i c mu GMc Ggc G' 3a GD c. c da J l(ng Gjm hZn rt nhiNu
Go vi "hIn *ng# ?.c loi c. n(c ngt nh( m' ch-"' trMm 3<n' 3Nu c "hIn l(ng
mu O.m 3<n# ?2n l(ng c>a nh\ng loi GDng J *in nh( c. m"' c. thoi th0 thm chU
3<n tuyNn# Egoi ra' *t & l c. n(c ngt hay l c. n(c mgn' "hIn *ng hIu ht l
mu trMng hogc mu O.m nht#
Ti Gao "hIn *ng v "hIn l(ng c>a c. li c G` &h.c *ikt ln 3n nh( vyh vh.c *ikt
ny c = nghaa g0 vi G` Ginh tbn c>a chtngh Eguyn do l c. Ginh GDng J trong n(c' &hi
*Zi th()ng l l(ng h(ng ln trn' *ng t" OuDng d(i# vhi c .nh G.ng $gt tr)i' tQ
d(i n(c nh0n ln th0 mgt n(c l mt m,ng G.ng lo.ng' rt giDng vi mu trMng c>a
*ng c.# Yo 3' nh\ng con c. ln J d(i GSu rt &h "h.t hikn ra con mbi# ?+ng vi quy
lut nh( vy' tQ trn nh0n OuDng' mu GMc c>a n(c rt thjm' gIn giDng vi mu GMc c>a
l(ng c.' c.c loi chim G1n mbi &h c th nh0n thy c. *Zi trn mgt n(c#
Tm li' mu GMc l(ng thjm' *ng nht c>a 3i 3a GD c.c loi c. l &t qu, c>a G` thUch
nghi vi cuc GDng trong n(c' *,o vk *,n thSn &hPi *@ & 3@ch "h.t hikn#
TAc *k hoa %i m$2 nh# th n$o?
TMc & hoa l mt loi *2 G.t nei ting v0 &h, n1ng *in mu# vhi mi tr()ng Ginh tbn c>a
chtng nh( .nh G.ng' nhikt 3' 3 m c G` thay 3ei hay do G4 h8i t *o GMc tD trong da
c>a chtng Gf c G` d@ch chuyn' do 3 djn 3n G` thay 3ei vN mu GMc#
xi\a *iu *0 v chSn *0 c>a tMc & hoa' c t *o GMc tD "hSn t.n' ch@u G` &hDng ch c>a
thIn &inh v hoc mn' th hikn mu GMc 3m nht &h.c nhau#
Trong t *o GMc tD 3<n c ch^a nhSn t *o v nh\ng ht nhP mu nSu 3<n# nt GMc tD c
th di chuyn trong t *o' &hi mJ rng ra th0 da hikn r_ mu GMc &h. Gjm# T *o GMc tD
3<n c+ng c th vn 3ng v(Zn chSn gi, ra nh( cn tr~ng *in h0nh &hi chSn gi, co li'
mu GMc cZ th nht 3i# T *o GMc tD trMng d(i G` chiu ri .nh G.ng vi c()ng 3 &h.c
nhau' trn da .nh ln mu O.m nSu hogc mu Oanh O.m# T *o GMc tD vng c th lm
cho da *in thnh mu vng hay mu Oanh lc# w` gi8n ra v co li c>a t *o GMc tD hbng
c th 3iNu tit 3(4c m^c 3 v G` "hSn *D c>a mu hbng#
? ng()i tQng lm qua hng lot c.c cuc thH nghikm' &hi tMc & hoa *@ chiu d(i .nh
G.ng mnh' mu GMc cZ th c>a n rt nht' &hi n J trong mi tr()ng tDi th0 mu GMc cZ
th c>a n Gjm li# ?+ng c ng()i cho rLng &hi nhikt 3 t1ng cao lm cho c.c GMc tD thu
h" li' mu da trJ *in thnh mu nht# vhi nhikt 3 h th"' GMc tD da mJ rng ra' mu
da thjm li' &hi &h r.o mu da trJ nn trMng *kch# Egoi ra' *@ G` ,nh h(Jng c>a c.c
cht ha hc c+ng c th lm cho 3ng vt 3ei mu#
; sao r2^i 4ay c tingf nh#ng 4#3m li *hng?
vhi rubi mu%i l(4n quanh' tQ Oa' *n 38 ngh< thy ting 53ng cZ6 vo vo c>a chtng#
Eh(ng *(m th0 d~ c gh- G.t tai vo *n c+ng &hng th ngh< 3(4c g0 c,# Kh,i ch1ng
rubi mu%i c cZ quan 5"h.t thanh6 3gc *ikth
Tht ra' ting &u 3 chs l do dao 3ng do c.nh c>a chtng gSy ra m thi# ch^ng
minh vn 3N ny' chtng ra h8y lm thU nghikm GauV ly mt m,nh tr< mPng rbi &hua ln
&hua OuDng trong &hng &hU# Eu &hua nh' *n &hng ngh< thy g0' nh(ng nu &hua
mnh Gf to ra ting v~ v~ rt r_ rkt#
Wm thanh truyNn 3n tai ta l do tai c,m nhn 3(4c c.c dao 3ng trong &hng &hU# Tuy
nhin' ta chs c th ngh< 3(4c nh\ng dao 3ng c tIn GD tQ ly 3n ly#yyy lIn m%i giSy#
Eu th" hogc cao hZn &ho,ng ny chtng ta 3Nu &hng ngh< thy# iNu 3 gi,i thUch v0
Gao &hi m,nh tr< &hua chm th0 im hZi lgng ting' nh(ng &hi &hua nhanh Gf to ra ting
O- gi ngh< v~ v~#
?n tr~ng &hi *ay "h.t ra Sm thanh c+ng giDng nh( nguyn l= & trn# ?.c nh &hoa hc
cho *it' m%i giSy' rubi nhgng v% c.nh tQ 9F] lly lIn' mu%i l m:F lIn' thm chU c loi
c2n v% ti 9#yyy lIn' ong mt v% ly lIn# Eh(ng *(m trMng th0 chs l" l) c lIn'
*(m gai m lIn# ?hUnh v0 th m chtng *ay hon ton yn lgng#
; sao rMa 4iNn ma2 n#3c mAt?
?^ &ho,ng gi\a th.ng ]' r~a *in li *Zi ln *)' 3o mt c.i hD' 3 tr^ng vo 3 rbi
"h> c.t ln trn# Eh(ng ltc 3' ng()i ta th()ng thy c hai hng lk r2ng r2ng tQ mMt n#
? ng()i ni rLng chtng 3au 3 qu.' nh(ng ng()i &h.c th0 cho rLng ra chtng lm th 3
mgt &hPi &h# Th`c t th0 Gaoh
~a *in 1n rong v uDng n(c *in' m nbng 3 muDi trong n(c *in cao hZn rt nhiNu
Go vi nbng 3 muDi trong th d@ch v m.u c>a *t &T loi 3ng vt no# /0 th chtng Mt
"h,i c c.ch 3 *i tit GD muDi qu. ln 3 ra &hPi cZ th ch^h
ThU nghikm cho thy' &hi ng()i ta ly mt Dng djn thng qua th`c qu,n c>a r~a *in'
*Zm vo d dy mt l(4ng n(c *in *Lng mt nHa th trng c>a n' Gau ; F gi)' :y
l(4ng muDi vo cZ th n 3Nu 3(4c th,i ra ngoi nh) n(c mMt#
Tuyn th nLm Gau hDc mMt c>a r~a *in l cZ quan *i tit ra ngoi l(4ng muDi thQa
trong cZ th# ?.c nh 3ng vt hc gi cZ quan ny l 5tuyn muDi6# ~a *in c tuyn
muDi nn n mi c th nuDt nh\ng 3ng vt v th`c vt J *in c hm l(4ng muDi
t(Zng 3Di cao' c+ng nh( uDng n(c *in 3 chDng &h.t#
; sao ch2't th#ng 02yn g)m nh_m?
Trong GD loi vt gSy hi cho ng()i' chut l & ti to nht# vhng nh\ng h2m t>' quIn
.o' l(Zng th`c m c, nh\ng cng tr0nh &in trtc c+ng *@ chtng lm h( hi# Kh,i ch1ng
chtng 38 tiu ho. ht nh\ng g0 m0nh cMn n.th
Th`c t &hng "h,i chtng thUch 1n 3b vt c^ng# n8y nh0n &[ Oung quanh ch% h2m' t>
hogc vt dng &h.c *@ chut ggm hPng th0 Gf thy J cnh 3 lun c mt 3Dng nhP ht
vn# Th0 ra' chtng lm th chs l 3 gi,m *t &h ch@u cho 3i r1ng cHa c>a m0nh#
1ng cHa c>a c.c loi 3ng vt ni chung chs mc 3n mt ltc no 3 th0 ngQng li' c2n
J chut th0 &hng# i r1ng cHa J hm trn v hm d(i c>a n lin tc mc ra' m%i tuIn
c th vi milim-t#
? th *n Gf ngha' nu r1ng cHa c^ mc m8i' mikng chut Gf &hng th ngm li 3(4c
hay Gaoh Trn th`c t' t0nh huDng ny &hng *ao gi) O,y ra' *Ji v0 3 &hMc "hc t0nh
trng 3' chut 38 nh) c.ch ggm nhm vt c^ng 3 mi *t 3 di c>a r1ng# /0 vy' ggm
nhm th`c cht l mt &iu thUch nghi Ginh hc c>a chtng#
Ti Gao r1ng cHa c>a chut mc di ra m8ih ?ht ch> yu 3 h0nh thnh r1ng l cht r1ng
rMn chMc' J trong l2ng cht r1ng c>a m%i c.i r1ng c2n c mt Ooang r%ng' gi l Ooang
tuB r1ng# 7tc 3ng vt c2n non nt' chSn c>a Ooang tuB r1ng hJ 3 cho m.u v thIn &inh
3i vo' cung c" dinh d(ng cho t *o r1ng trong Ooang tuB# Eh0n chtng c.c 3ng vt
&h.c Gau &hi r1ng tr(Jng thnh chSn c>a Ooang tuB r1ng *@t &Un li' t *o cht r1ng
&hng nhn 3(4c cht dinh d(ng th0 ngQng Ginh tr(Jng# ?2n chut v thP c.i th0 Ooang
tuB r1ng &hng *@ *@t &Un' v0 th r1ng cHa c>a chtng mc GuDt 3)i#
@hng cch n$o rAn n2-t con m^i to g_p nhiB2 lLn %L2 n?
3,o n,i Eam' Trung CuDc' ng()i ta *Mt 3(4c con rMn c" nong c2n nguyn c, mt con
d nhP trong *ng# ?on rMn chung c th nuDt chHng mt con tr1n to ngang ngHa' c2n
rMn lao c th tng vo mikng con chim ln g" 9y lIn 3Iu n 5n tham cht nghn6'
vy rMn c cht nghn &hngh
vhng hN# 7oi rMn c th ch-n 3(4c nh\ng con mbi to O.c hZn n nhiNu lIn# vh, n1ng
ny nLm J cu to mikng c>a n#
$ikng c>a ng()i chs c th mJ to 3n ;y 3' c2n rMn th0 mJ 3n 9;y 3# Eguyn do l
3Iu rMn v c.c O(Zng h\u quan mJ &h-" &hng giDng nh( c.c 3ng vt &h.c# ?Lm rMn
rt^c hm d(iu mJ rt rng OuDng "hUa d(i' v0 3Iu rMn nDi vi my c.i O(Zng J cLm c
th cH 3ng 3(4c' &hng giDng vi c.c loi 3ng vt &h.c l gMn chgt vi O(Zng 3Iu' cD
3@nh &hng cH 3ng# nZn n\a' c.c O(Zng c>a * hm 3Nu &h" 3ng vi nhau' &hng
nh\ng O(Zng hm m O(Zng &hu c.i' O(Zng c.nh' O(Zng ngang 3Nu nDi vi nhau
*Lng dSy chLng rt 3n hbi' c th mJ rng ra hai *n' v0 vy mikng rMn &hng nh\ng c
th mJ ra tht to' m c2n mJ 3(4c ra hai *n "h,i tr.i &hng *@ hn ch' do vy rMn c
th nuDt nh\ng con mbi to hZn g" nhiNu lIn mikng n#
Y~ cho &iu mikng c>a rMn rt &h-o' nh(ng tr(c &hi nuDt th^c 1n' loi *2 G.t ny c2n
"h,i 3<m con mbi 38 *Mt gia cng mt "h<n# E *" *"' ngn ngn thnh G4i di' &hi nuDt
nh) r1ng h0nh mc cSu git" 3(a th^c 1n vo hng# Eg`c rMn &hng c O(Zng mP .c
Ouyn ti O(Zng G()n' nn O(Zng G()n c th t` do cH 3ng' v0 vy th^c 1n tQ hIu OuDng
hng' vo thcng nZi da *ng c th "h0nh to' 3bng th)i rMn c2n tit ra rt nhiNu n(c *t'
tht chcng &h.c g0 cho thm l(4ng ln 5dIu nh)n6 git" cho th^c 1n tri vo d dng hZn#
Ti sao %2i cVa rAn ch2ng *2 %#[c?
mt GD v~ng J chSu $[' &hi ngh< thy Sm thanh 5?ala cala6' nh\ng ng()i &hng c
&inh nghikm li c^ ng 3 l ting n(c ch,y tQ nh\ng &h< GuDi' nh(ng Oung quanh li
chcng c mt con GuDi no c,# T- ra' 3 l ting &u do mt loi rMn c 3c tUnh c`c
mnh vjy 3ui "h.t ra#
Sy chUnh l rMn 3ui &u' hay rMn chung# i dikn J /ikt Eam l rMn lc# /0 Gao c.i
3ui c>a n c &h, n1ng nyh
= mt chic c2i' *n Gf thy n c mt c.i vP *Lng 3bng' *n trong l mt l" mng
ng1n c.ch' h0nh thnh hai *ong *ng r%ng# vhi ta d~ng G^c thei' do c G` rung 3ng c>a
&hng &hU nn Sm thanh "h.t ra# ui c>a rMn chung c+ng c cu to t(Zng t`' chs &h.c
l vP ngoi c>a n &hng "h,i l &im loi' m l vnh cht GQng# 7" da chMc chMn ny
vSy thnh mt c.i Ooang r%ng' mng GQng trong Ooang ng1n thnh hai c.i *ong *ng#
Eh) c G` di chuyn qua li c>a lubng &hng &hU' nn *ong *ng r%ng "h.t ra Sm thanh
tQng hbi' tQng hbi mt#
Wm thanh ny c = nghaa g0 nhsh ? ng()i cho rLng' rMn *Mt ch(c Sm thanh c>a ting
n(c ch,y trong &h< GuDi l 3 thu htt nh\ng 3ng vt nhP 3n th1m' 3 c+ng l mt
c.ch *Mt mbi#
+ch n$o ph1n 4iKt rAn %'c?
KhSn *ikt c1n *,n nht gi\a hai nhm rMn 3c v &hng 3c l J ch% r1ng 3c hay &hng#
1ng 3c &hi cMn Gf 3 li vt trn da loi *@ cMn#
1ng 3c gbm hai loi# $t loi l r1ng 3c h0nh mc cSu' trn c mt c.i r8nh thng vi
nc 3c# 7oi r8nh ny mc J "hIn tr(c O(Zng hm trn c>a rMn' vch mikng n ra c
th trng thy#
$t loi r1ng 3c &h.c l r1ng Dng' c+ng mc J "hUa tr(c O(Zng hm trn c>a con rMn#
Sy l mt 3i r1ng nhn hZi cong v di' J gi\a c mt c.i l%# vhi rMn 3c cMn ng()i'
cZ th@t trn tuyn 3c co li lm cho d@ch 3c J trong 3 -" vo 3()ng Dng c>a r1ng 3c'
tim nc 3c vo thSn th ng()i#
vhi *@ rMn cMn c th c1n c^ vo vt r1ng 3 "hSn *ikt 3c hay &hng# Eu l rMn 3c'
nht 3@nh "h,i c mt 3i vt c>a r1ng 3c trn l" da *@ th(Zng c th thy hai c.i l% rt
nhP# ?2n &hi *@ rMn &hng 3c cMn th0 trn da chs c vt hai hng r1ng giDng nhau#
Ti sao ngYa ngV %ng?
Eg`a c 3gc tUnh &hng giDng vi nh\ng gia Gtc &h.c' 3 l trong 3m tDi' *t & ltc no
chtng c+ng 3Nu nhMm mMt ng> 3^ng# Thi qu<n ny l do di truyNn li tQ te tin ng`a
hoang#
Eh\ng con ng`a hoang GDng J trn th,o nguyn Ga mc rng mnh mng' trong th)i Oa
O(a n vQa l 3Di t(4ng G1n *Mt c>a loi ng()i' vQa l mt mn 1n ngon c>a c.c loi tht
d\# Eg`a &hng giDng nh( trSu' d c th d~ng GQng 3 quyt 3u' m *ikn "h." duy
nht chs l *P chy 3 tho.t thSn# ?Z th chtng di' t^ chi &ho' rt thUch nghi vi &h,
n1ng ny# $gt &h.c' nh\ng 3ng vt 1n th@t nh( he' *.o' ch Gi 3a GD 3Nu hot 3ng
vN 3m# /0 vy' nh\ng con ng`a hoang &hng d.m th,nh thZi ng> trong 3m tDi' ngay c,
*an ngy chtng c+ng chs d.m 3^ng ng> gt v lun lun 3N cao c,nh gi.c#
Eg`a nh mgc d~ &hng gg" nguy him *Ji & th~ hogc do con ng()i gSy ra giDng nh(
ng`a hoang' nh(ng n 3(4c thuIn ho. tQ ng`a hoang# /0 vy' thi qu<n ng> 3^ng c>a
ng`a hoang vjn c2n 3(4c gi\ 3n ngy nay#
Egoi ng`a' lQa c+ng c thi qu<n ng> 3^ng' *Ji v0 mi tr()ng GDng c>a tD tin chtng
gIn giDng vi ng`a hoang#
; sao ngyng tri 4ay th$nh h;nh mzi tn?
Eg%ng tr)i l loi chim di c( trt ng# $~a thu hLng n1m' tQ qu h(Zng wi*<ria' chtng
&t thnh 3.m ln' *ay 3n "h(Zng Eam m ."# Trong hnh tr0nh di' chtng te ch^c 3i
h0nh rt chgt chf' O" hng thnh h0nh m+i tn hogc dn hng ngang' vQa *ay' vQa &hng
ngQng &u 5cc' cc6# ?htng lm g0 th nhsh
Th`c ra' 3Sy l mt tUn hiku c>a chtng vi nhau# ?htng d~ng ting &u ny 3 ch1m Gc
ljn nhau' &u gi nhau ct c.nh *ay hay h c.nh nghs ngZi# TDc 3 *ay 3()ng Oa c>a
ng%ng tr)i l rt nhanh' c th tQ : 3n :y &m gi)#
Tuy ng%ng tr)i *ay rt nhanh' nh(ng th)i gian 3i vN "h(Zng Eam cIn &ho,ng 9 l
th.ng# Trong cuc "hi hnh 3()ng di' ngoi vikc vjy c.nh' chtng c2n *it l4i dng
lubng &hng &hU chuyn vn t1ng ln 3 *ay l(4n trong &hng trung' nh( vy Gf tit &ikm
3(4c G^c l`c# vhi con ng%ng *ay J "hUa tr(c v% c.nh to ra lubng &hng &hU yu' con
ng%ng "hUa Gau Gf l4i dng Oung l`c c>a lubng &hng &hU ny m l(4n trn &hng trung#
Eh( vy' tQng con nDi 3ui nhau' O" thnh 3i h0nh m+i tn hogc O" thnh hng ngang
ngay ngMn#
Egoi ra' G` O" hng nh( trn c>a ng%ng tr)i c+ng l mt *iu hikn c>a *,n n1ng h4"
quIn' c l4i cho vikc "h2ng ng` & 3@ch# n ng%ng tr)i ltc no c+ng do con ng%ng gi
c &inh nghikm lm 53i tr(Jng6 *ay J "hUa tr(c hng ng+# Eh\ng con ng%ng non hogc
yu t 3Nu O<n vo gi\a 3i h0nh# vhi nghs ngZi *n v`c n(c t0m 1n cP' ltc no c+ng c
mt con ng%ng gi c &inh nghikm gi\ vai tr2 5lUnh g.c6# Eu nh\ng con ng%ng tr)i *ay
3Zn l vN "h(Zng Eam th0 Gf rt d gg" nguy him do *@ 3@ch hi 1n th@t#
Ti sao c1y trong ch72 cGnh li gi$ v$ c nhiB2 t# th?
d(c vo v()n chu cSy c,nh c>a v()n th`c vt Th(4ng n,i *n c th thy nh\ng cSy
gi trong chu c,nh 38 GDng my chc n1m' thm chU l my tr1m n1m' Gao li c Ginh &hU
*Qng *Qng nh( vy' cnh &ho' l. Oanh' nhiNu t( th 3" mMt# Ti Gao nh\ng cSy nhP
ch(a cao 3n 9 m-t ny li c tuei ln nh( vyh
Th0 ra nh\ng cSy trong chu c,nh l mt loi cSy &hng "h,i Ginh tr(Jng tQ nhP trong
chu c,nh' 3a GD te tin c>a chtng l Ginh tr(Jng J v~ng nti cao hoang d8' hogc do con
ng()i chgt "h.' hogc do gi' rut r%ng' "hIn than c>a "hIn trn cSy *@ chgt 3e hogc mc
n.t m &hng tbn ti 3(4c' nh(ng mIm ng> yn lSu di trn "hIn gDc c>a cnh v "hIn
d(i 3t vjn c2n GDng' nh\ng ng()i lm v()n liNn l4i dng 3gc tUnh ny' 3(a nh\ng cSy
&hng c "hong th.i 3 &t h4" vi "hIn d(i' &hi "hc li v GHa cMt ton * cnh'
d~ng 3t tDt 3 nui d(ng cho thUch h4" v tin hnh nui d(ng ts ms# Eh( vy' nh\ng
mIm 38 ng> lSu gi) li &hi "hc G^c GDng' dIn dIn 3Sm chbi trn cnh v ra l.# wau 3'
d~ng "h(Zng "h." nhSn to 3 uDn v2ng hogc uDn cong nh\ng cnh non mi ra thnh
c.c t( th tuykt 3"' rbi li chuyn vo trong chu c,nh' h0nh thnh nn chu c,nh c
tr1m ngh0n t( th' gi dgn' c^ng c." 3Iy G^c GDng#
$i loi th`c vt tQ nhP 38 3(4c trbng J trong chu' ng()i ta th()ng g2 cnh' cMt tsa 3Nu
&0m ch G` "h.t trin c>a n' 3 n c &iu d.ng 3"#
TQ h0nh d.ng c>a cSy m ni' c nh\ng cSy trbng lSu ngy trong chu qu, th`c l rt
nhP' nh(ng O-t vN h0nh th rMn rPi c>a chtng' c th d dng thy rLng tuei c>a chtng
&hng nhP' thng th()ng Ut nht c+ng GDng 3(4c vi n1m' vi chc n1m' thm chU vi
tr1m n1m# Sy l truyNn thDng c>a Trung CuDc vN nghk thut lm v()n v &[ thut ch1m
Gc 3 &hDng ch G` "h.t trin c>a cSy trong chu#
? mt GD cSy hoa mai 3(4c trbng lSu n1m trong chu' h0nh thnh nn nh\ng cnh cSy
rMn rPi' ra hoa hng n1m' nh(ng &hng cho chtng "h.t trin thnh cSy to' trong nghk
thut trbng v()n 3(4c gi l 5ThSn mai6# Y~ng thSn mai lm cSy c,nh' c2n mt nghk
thut &h.c n\a l cMt dc thSn mai ra lm hai nHa' 3<m mt nHa 3i trbng trong chu' n
vjn c th ra hoa hng n1m nh( th()ng' c v 3" rt ring' trong nghk thut lm v()n
gi l 5de mai6#
? th &hng Ut ng()i hPiV ?Sy 38 *e 3i lm Gao li vjn c th GDng v ra hoah l do
nguyn nhSn g0h
Th`c ra' Dng li*< vn chuyn cht dinh d(ng trong "hIn dSy chLng' Dng djn trong "hIn
cht g% vn chuyn cht dinh d(ng' nu cMt Gch "hIn vP c>a cSy' G` vn chuyn cht
dinh d(ng ngQng li' cSy Gf cht# Eh(ng nu cMt dc cSy lm hai nHa' th0 m%i nHa 3Nu
c 3Iy 3> c.c * "hn r' thSn' cnh' l.# Eh( vy th0 cht dinh d(ng m l. J m%i nHa
thSn cSy to ra vjn c th 3(4c vn chuyn OuDng d(i *Lng hk thDng mao mch trong
"hIn dSy chLng' c2n n(c v muDi v cZ c+ng thng qua c.c Dng djn J "hIn thSn g% vn
chuyn ln trn' do vy nn m%i nHa cSy 3Nu c th t` GDng' ra hoa v Ginh tr(Jng *0nh
th()ng#
Trong c.c loi cSy cDi hoa cP' &hng chs thSn mai c th cMt lm hai' m cSy tH vi' l`u v
nhiNu loi &h.c c+ng c th cMt lm hai nHa' vjn GDng *0nh th()ng# Y`a vo nguyn l=
ny' chtng ta c th to ra nhiNu cSy c,nh l mMt vi nhiNu h0nh d.ng 3c 3.o tQ c.c loi
cSy cDi hoa cP &h.c n\a#
!$m th n$o %N cho hoa cAm trong 4;nh c thN t#bi %#[c l12?
$t cnh hoa t(Zi' chs cMm 3(4c vi ngy th0 cnh hoa *@ r> 3Iu OuDng' mu GMc c+ng
&hng c2n t(Zi n\a' 3iNu ny l do nguyn nhSn noh Eu *n ly cnh hoa ln O<m th0
Gf nh0n thy "hIn cMm trong n(c *@ thDi r\a' c m~i hi# Sy l do vi &hun 3ang gSy
chuykn' vi &hun v vt cht "hSn gi,i &h.c ,nh h(Jng ti G^c &ho c>a "hIn trn c>a
hoao ? ltc &hng nh0n thy cnh thDi r\a nh(ng cnh hoa c+ng r+ 3Iu OuDng' 3 l do
G\a trong cZ th mt GD th`c vt ch,y ra tQ mikng cMt lm tMc Dng djn chUnh ch% mikng
cMt' c,n trJ G` h" th n(c' nh( vy' cnh hoa &hng 3(4c cung c" 3> l(4ng n(c cIn
thit' cho nn n mi *@ h-o r+#
T0m ra *U mt th0 tDt qu. rbi' muDn 3 cho hoa cMm 3(4c lSu' c th cMt Ut cuDng rbi d~ng
lHa hZ qua cnh hoa' lm cho n *@ c.c*on ho. cc *' nh( vy c th 3 "hIn d(i
ngSm trong n(c &hng *@ nhim vi &hun m *@ thDi r\a' li c th lm cho G\a c>a mt
GD th`c vt &hng ch,y ra lm tMc nghfn Dng djn chUnh' lm cho n lun nhn 3(4c
l(4ng n(c cung c"# ? mt GD ng()i mua vN nh\ng *ng hoa 3P t(Zi' rbi d~ng lHa 3Dt
vo "hIn gDc 38 cMt Gau 3 cMm vo *0nh# Cua c.ch lm nh( vy th0 cnh hoa c th cMm
3(4c lSu# Tr(c &ia trong dSn gian 38 tQng l(u truyNn mt "h(Zng "h." l cuDng hoa
th(4c d(4c 3(4c 3Dt trn lHa th0 c th lm cho n hoa nJ v gi\ 3(4c lSu' c lf chUnh l
*ikn "h." ny# Kh(Zng "h." ny "h,i ch(ang 3Nu c t.c dng vi tt c, c.c loi hoa hay
&hng th0 c2n "h,i nghin c^u#
Trn th@ tr()ng hoa hikn nay c2n c mt loi dung d@ch gi\ cho hoa t(Zi' cho mt chtt
vo trong n(c cMm hoa c+ng c th &-o di th)i gian gi\ cho hoa 3(4c lSu#
Ti sao chVng loi thYc v7t trn n&i nhiB2 hbn so v3i %^ng 4hng?
Eh\ng nh th`c vt hc hogc nh\ng ng()i h.i thuDc l. lun thUch 3i ln nti *Ji v0 ch>ng
loi th`c vt trn nti nhiNu hZn Go vi 3bng *Lng# iNu ny l ti Gaoh
Tt c, nh\ng nti cao 3Nu l tr~ng 3ik" liNn nhau' nZi hang 3ng' &h< nti GSu' 3@a h0nh
cao th" &hng *Lng nhau lm cho &hU hu J nh\ng v~ng ny c G` *in 3ei &h. ln# /U
d &hU hu J chSn nti v trn 3snh nti &h.c nhau rt Oa' m(a v G(Zng m~ trn 3snh nti
nhiNu hZn d(i chSn nti' .nh nMng $gt tr)i c+ng nng hZn# Yo 3' "hUa trn v d(i
chSn nti th0 ch>ng loi th`c vt c+ng c G` &h.c nhau' ch>ng loi &h.c nhau "hSn *D J
nZi c 3 cao th" &h.c nhau#
Eu *n c th 3n O<m ngn nti Ega $y J T^ iuyn' ngn nti nLm trn 3 cao myy
3n 9myy m-t Go vi mgt n(c *in th0 c th nh0n thy nhiNu loi cSy g% thuc h long
l8o nh( cSy long n8o' cSy nam' GZn hb' nh\ng cSy ny th()ng l nh\ng cSy Oanh quanh
n1m do nhikt 3 J chSn nti m ."# Trn 3 cao 9]yy 3n lyyy m-t Go vi m`c n(c *in'
*n c th thy nhiNu cSy thUch' nh\ng cSy ny rng l. vo m~a 3ng' 3Sy l *ikn "h."
chDng li c.i lnh gi. r-t *uDt vo m~a 3ng c>a cSy# 3 cao trn lyyy m-t Go vi mgt
n(c *in 3n 3snh nti' ti 3Su c+ng 3Nu c.c loi Gam lnh Oanh thjm' 3Sy l mt loi
cSy c l. h0nh &im' chtng &hng G4 lnh' m~a 3ng chtng c th ch@u 3`ng 3(4c m(a
tuyt v gi lnh trn nti cao# v~ng ny' th.ng m v th.ng hng n1m c rt nhiNu hoa
3% quyn nhiNu h0nh dng nJ' mu 3P tUm nh( r.ng mSy tr,i &hM" nti#
Th<o thDng &' hoa' cP' cSy trn nti Ega $i c trn ;yyy loi' loi cP thuDc c trn 9yyy
loi' m c.c loi th`c vt trn 3bng *Lng J d(i nti chs &hng qu. vi tr1m loi#
dJi v0 3@a h0nh c>a 3bng *Lng *Lng "hcng' &hU hu li nh( nhau' do 3 ch>g loi th`c vt
Ut hZn nhiNu# 8 qu<n vi cuc GDng trn nti cao nn c.c loi Gam lnh v mt GD loi hoa
3% quyn' mt GD loi thuDc nh( hong lin 38 thUch ^ng vi &hU hu lnh nn c+ng &hng
OuDng d(i nti 3 GDng' cho d~ c chuyn OuDng GDng J d(i 3bng *Lng th0 n c+ng "h.t
trin &hng tDt do &hng thUch ^ng 3(4c vi &hU hu#
Egoi ra c2n c mt nguyn nhSn n\a lV ?h>ng loi th`c vt J Trung CuDc nhiNu v &'
do vo &B 3k t^ trong l@ch GH 3@a cht' "hUa *Mc *.n cIu *@ *1ng h *ao "h>' J nh\ng
v~ng &hng c nti hogc Ut nti rnh( chSu Wuu 38 c rt nhiNu th`c vt *@ tuykt ch>ngo ?2n
J Trung CuDc do c nhiNu nti' nti 38 c t.c dng c,n trJ G` 3ng *1ng rt ln' lm cho
nhiNu loi th`c vt qu= 3(4c ti" tc Ginh tbn trong nti nh( thuB Gam' ngSn hnh' Gam
*c' 3% trng' cSy qu, thZm' ngc 3bng nei ting th gii# Yo 3 chs ring c.c loi cSy
trong gii th`c vt J Trung CuDc hikn nay c hZn lyyy loi' m J ton chSu Wu chs c
hZn lyy loi#
Ti sao thYc v7t c thN n cn trMng?
$i ng()i 3Nu *it' 3ng vt d~ng th`c vt hogc 3ng vt &h.c lm th^c 1n cho m0nh#
Eh(ng' ti Gao c mt GD th`c vt c+ng ly 3ng vt *- nhP no 3 lm th^c 1n cho
chtng# $ chtng li lm th no *Mt 3(4c cn nh\ng 3ng vt nhP *- *it *ay' *it tro'
lm th no "hSn huB cn tr~ng thnh th^c 1n c>a m0nhh
Th`c cht loi th`c vt c th 1n cn tr~ng c c,m gi.c c`c &T nhy' 3bng th)i c th h"
th l(4ng ln cht h\u cZ# 7. c>a chtng c th *in h0nh 3 *Mt cn tr~ng' l. c th tit
ra th d@ch 3 ho tan v tiu ho. nh\ng 3ng vt nhP *@ *Mt#
Th`c vt c th 1n cn tr~ng c F h vi &ho,ng hZn Fyy loi# Trung CuDc c ; h vi
&ho,ng hZn ;y loi# ?h> yu c th,m ru' cSy gng v' cP *Mt rubi' cP tr( lung' cP nM"
m' cP *Mt cn tr~ng v loi rong GDng trong n(c# Th`c vt &h.c nhau th0 "h(Zng "h."
&im th^c 1n c+ng &h.c nhau' c loi th`c vt c l. giDng nh( c.i *0nh' vU d nh( cP tr(
lung' l. c>a n c cuDng rt di' gDc c>a cuDng l *in thnh l. gi, rng m c2n *t' "hIn
gi\a *in thnh dng cun tr2n nhP m di' "hIn trn *in thnh h0nh c.i *0nh' *,n thSn
"hin l. li trJ thnh nM" *0nh# Trn mikng c>a vt h0nh c.i *0nh c th tit ra mt d@ch
mt' v.ch trong h" th0 nhn *ng' m J "hIn d(i v "hIn 3.y h" 3Iy c.c tuyn c th
tit ra d@ch tiu ho.# Eh\ng con cn tr~ng *@ htt vo trong d@ch mt y' rZi vo *n cnh
*0nh' nu &hng cn thn' Gf *@ rZi vo *n trong *0nh# $t &hi cn tr~ng rZi vo trong
*0nh th0 nM" *0nh l" t^c 3ng li' do 3 nh\ng loi cn tr~ng *ay c+ng &hng c c.ch
no tho.t ra# Eh\ng cn tr~ng rZi vo 3.y *0nh c ch^a 3Iy d@ch tiu ho. ny liNn *@ tiu
ho. v h" th# ? mt GD l. c>a th`c vt c th t` 3ng O" li' nh( cP *Mt rubi# 7. c>a
cP *Mt rubi c h0nh *Iu dc' gSn l. J trong chia thnh hai m,nh' giDng nh( hai m,nh vP
con trai mJ ra# d0nh th()ng l. mJ ra' trn mgt l. c rt nhiNu tuyn lng nhy' viNn l. c
rt nhiNu lng c^ng h0nh r1ng# vhi cn tr~ng 3u trn mgt l.' chm vo tuyn lng mjn
c,m' l. h0nh vP ngc trai liNn &h-" li' lng c^ng h0nh r1ng J viNn l. 3ng chgt ch% giao
nhau' *c &Un cn tr~ng J "hUa trong' Gau 3 tQ tQ cho cn tr~ng vo tiu ho.#
Trn thSn cSy rong loi th`c vt GDng d(i n(c v rt mNm mi ny c rt nhiNu tti
nhP' m%i tti c mt c.i cHa' quanh tQng mikng tti c lng c^ng 3,o ng(4c' cn tr~ng c
th vo 3(4c m &hng th ra ngoi 3(4c#
?Sy ru lng m@n rt nhP' l. th()ng "h> trn mgt 3t' trn l. mu hbng tUm c>a n Ginh
tr(Jng rt nhiNu tuyn lng di' tuyn lng th()ng c th tit ra mt loi d@ch dUnh c
tUnh &t dUnh rt mnh' hZn n\a c2n c v@ ngt v m~i thZm' loi d@ch dUnh ny cho d~ *@
.nh nMng $gt tr)i chiu vo c+ng &hng *@ &h' &in v rubi ngHi thy m~i h(Zng ny
&hi rZi vo hogc tro ln l. c>a chtng th0 l. c>a cSy l" t^c cong li 3 cho tuyn lng t
li mt ch% *Mt ly cn tr~ng' Gau 9 3n l gi)' cn tr~ng nh( &in liNn *@ l. tiu ho. h"
th ht# 7oi d@ch dUnh tit ra ny c ch^c n1ng tiu ho.' hZn n\a l. c>a n li c &h,
n1ng h" th' do 3 c th tiu ho. v h" th ht cn tr~ng#
dn c tin &hngh u lng m@n c2n c &h, n1ng &h.c# Eu *n *P mt h2n 3. nhP hogc
nh\ng th^ m &hng tiu ho. 3(4c th0 tuyn lng c>a l. &hng hN 3ng 3y#
u lng m@n v cP gng v l c~ng loi' Ginh tr(Jng J nZi m (t' &hng c .nh nMng J
cnh nti hogc trn mgt 3.' nu *P chtng trbng vo trong chu' *n cho chtng Ut th@t vn
th0 chtng ln rt nhanh# Eh(ng ming th@t &hng 3(4c to qu.' nu &hng th0 Gf *@ *knh
5Tiu ho. &hng tDt6 lm l. *@ cht#
Cuan hk gi\a 3ng vt v th`c vt trong t` nhin rt mt thit' nh(ng li mun mu
mun v' 3Sy l &t qu, c>a G` "h.t trin lSu di trong gii t` nhin#
+1y c-i s-ng P2a mMa %ng lnh gi nh# th n$o?
Trong t` nhin c rt nhiNu hikn t(4ng v c~ng &T l ng()i' &hin con ng()i "h,i dy
cng nghin c^u# ?hcng hn nh(' c+ng mt loi th`c vt mc trn mgt 3t' ti Gao c loi
G4 lnh' c loi li &hngh vT l nht l c.c loi cSy nh( cSy thng' cSy nh`a rubi' mgc
d~ vo m~a 3ng 3ng *1ng lnh gi.' n vjn mc thcng v Oanh t(Zi' chDng 3 mi c.i
lnh gi. c>a m~a 3ng#
Th`c ra &hng chs c c.c loi th`c vt &h.c nhau c G^c ch@u lnh &h.c nhau' m &h,
n1ng chDng r-t vo m~a 3ng v m~a h c+ng &h.c nhau# ?Sy l J "h(Zng dMc vjn v(4t
qua m~a 3ng J nhikt 3 ly 3n ;y 3 ? mt c.ch *0nh an' nh(ng vo m~a OuSn li
&hng chDng c` nei c.i r-t nhP# 7. &im c>a cSy thng c th ch@u 3(4c c.i lnh ;y 3
? vo m~a 3ng' nh(ng vo m~a h nu con ng()i h nhikt 3 OuDng | 3 ? n Gf *@
cht lnh#
Eguyn nhSn no 38 &hin cSy cDi vo m~a 3ng li c th &h.ng lnh 3(4c nh( vyh
Sy r_ rng l mt cSu hPi tht v@#
$t GD hc gi, n(c ngoi 3Iu tin 38 ni rLng' 3iNu ny c lf giDng vi nh\ng 3ng vt
m.u nng' *,n thSn cSy cDi c+ng c th G,n Ginh ra nhikt l(4ng' 3bng th)i c2n 3(4c t1ng
thm c.c te ch^c vP cSy c &h, n1ng djn nhikt 3 *,o vk# wau ny' mt GD nh &hoa hc
&h.c li ni rLng' ch> yu do c.c te ch^c c>a cSy cDi vo m~a 3ng ch^a Ut n(c' nn &hi
J nhikt 3 Sm c+ng &hng d g0 lm cho t *o 3ng *1ng v cht# Eh(ng G` gi,i thUch
ny 3Nu &h &hin mi ng()i hi l2ng' *Ji v0 ngy nay con ng()i 38 *it r_ rLng' *,n
thSn cSy &hng th G,n Ginh ra nhikt l(4ng v te ch^c cSy d(i nhikt 3 Sm c+ng &hng
th 3ng *1ng# "h(Zng dMc' cnh cSy liu' l. &im cSy thng vo m~a 3ng c+ng 3ng
*1ng nh( nh\ng ming &Unh *@ v 3 Gaoh /y m n vjn GDng 3(4c#
/y *U mt J 3Sy l g0h
Th`c ra 5*,n lanh6 ny c>a cSy 3(4c to ra tQ rt Gm# thUch ^ng vi nh\ng thay 3ei
c>a mi tr()ng Oung quanh' hng n1m cSy cDi 3Nu d~ng "h(Zng "h." &T diku l 5ch0m
vo gic ng>6 3 3Di "h vi c.i gi. r-t c>a m~a 3ng#
?htng ta *it rLng' cSy cDi muDn Ginh tr(Jng "h,i tiu hao cht dinh d(ng# $~a OuSn
v m~a h' cSy Ginh tr(Jng nhanh' cht dinh d(ng tiu hao nhiNu hZn Go vi tUch lu[' v0
vy G^c &h.ng lnh c+ng gi,m# Eh(ng 3n m~a thu' t0nh h0nh li ng(4c li' ltc ny nhikt
3 *an ngy cao# $gt tr)i chiu mnh' qu. tr0nh quang h4" c>a l. din ra nhanh' c2n *an
3m nhikt 3 th"' cSy cDi Ginh tr(Jng chm' cht dinh d(ng tiu hao Ut' tUch l+y nhiNu
nn cSy ngy cng 5*-o6' cnh non *in thnh cht g%' cSy c+ng dIn dIn c &h, n1ng
ch@u lnh#
wong 3Qng ngha trn *N mgt cSy m~a 3ng J vo trng th.i ngQng hot 3ng' th`c ra G`
*in 3ei *n trong n rt ln# Tinh *t tUch lu[ vo m~a thu ltc ny chuyn ho. thnh
3()ng' thm chU c loi tinh *t li chuyn ho. thnh cht *-o' 3Sy 3Nu l nh\ng vt cht
"h2ng lnh' n c th *,o vk t *o &hng d *@ cht lnh# Eu cMt c.c te ch^c thnh
nh\ng ming mPng rbi 3gt d(i &Unh hin vi quan G.t' *n Gf c2n "h.t hikn nh\ng hikn
t(4ng tht v@# Thng th()ng c.c t *o liNn nhau tQng cg"' ltc ny G4i gMn &t t *o 3Nu
*@ 3^t' hZn n\a v.ch t *o v cht nguyn Ginh c+ng *@ t.ch r)i' giDng nh( tQng chic
Dng# Eh\ng G` thay 3ei nhP *- m mMt th()ng &hng nh0n thy 3(4c ny c t.c dng rt
ln trong vikc nSng cao &h, n1ng &h.ng lnh c>a th`c vt# vhi c.c te ch^c 3ng *1ng' n
c th tr.nh cho c.c * "hn quan trng nht trong t *o# ?ht nguyn Ginh *@ 3ng *1ng
gi\a c.c t *o v gg" "h,i nh\ng nguy him do *@ ten th(Zng#
? th thy' vikc 5ch0m vo gic ng>6 v v(4t qua m~a 3ng c>a cSy cDi t(Zng quan mt
thit vi nhau# $~a 3ng' cSy ng> cng GSu th0 cng ch@u 3(4c nhikt 3 th"' cng c G^c
&h.ng lnh# Eg(4c li' giDng nh( cSy chanh Ginh tr(Jng quanh n1m m &hng 3(4c nghs
ngZi th0 G^c &h.ng lnh Gf &-m' cho d~ l &hU hu J Th(4ng n,i th0 n c+ng &hng th
GDng qua m~a 3ng#
Ti sao t2i thI cVa m't s- loi thYc v7t cYc ngAn?
Eh\ng chuykn tht v@ trong th gii t` nhin nhiNu v &' &hng *it c.c *n 38 cht = 3n
ch(a' *t lun l c.c loi cSy cao 3n 9yy m-t hogc nh\ng cSy chs cao c vi cm' mgc d~
*N ngoi c>a chtng c`c &T d@ th()ng nh(ng c, 3)i chtng l nh( vyV vhi ht 3(4c gi<o
OuDng 3t' gg" "h,i 3iNu &ikn mi tr()ng thUch h4" l n,y mIm' Ginh tr(Jng' ra hoa &t
tr.i' trong ht giDng li " > ht cu, th hk th^ hai' cuDi c~ng l cht 3i#
Eh(ng th)i gian cIn thit 3 chtng hon thnh qu. tr0nh GDng nh( vy "h,i c1n c^ vo
c.c 3gc tUnh &h.c nhau c>a c.c loi th`c vt' 3bng th)i &hng hon ton giDng nhau'
thm chU c.ch nhau my chc lIn 3n my tr1m lIn# ? loi chs cIn mt n1m rtQ m~a
OuSn 3n m~a thuu nh( c.c loi th`c vt nng nghik"V lta' cao l(Zng' ng' &hoai mi
ng()i gi chtng l th`c vt GDng mt n1m# ? loi th`c vt "h,i cIn 3n hai n1m mi c
th hon thnh' trong 3 "h,i nghs qua mt m~a 3ng' 3n n1m Gau mi Ginh tr(Jng hoa
thSn' ra hoa &t qu, nh( rau c,i dIu' tiu mch v 3ng l nh( vy' mi ng()i gi chtng
l th`c vt GDng hai n1m# Eh\ng loi ny 3a GD l nh\ng th`c vt thuc loi cP#
Th`c vt loi g% th0 li &h.c Oa' c loi cIn m()i my n1m' my chc n1m thm chU my
tr1m n1m' my ngn n1m mi hon thnh chu &T GDng c>a chtng# ?ho d~ nh( vy' n
c+ng giDng nh( th`c vt &h.c' quy lut cZ *,n c>a cuc GDng 3Nu l tQ "h.t dc' Ginh
tr(Jng 3n gi yu v cuDi c~ng l cht' trn th gii &hng c loi th`c vt no l c th
GDng m8i &hng gi#
? loi th`c vt no GDng &hng 3n mt n1m &hngh ?+ng c v ch>ng loi c>a chtng
c+ng &hng Ut# Trong gii th`c vt' c loi chs GDng vPn vn vi th.ng' c loi thm chU
chs GDng my chc ngy# Eh( chtng ta th()ng nh0n thy trn m.ng ngi trn m.i nh c
mt loi cP nhiNu th@t c th nJ *ng hoa nhP n1m c.nh mu vng' gi l Ego8 t~ng' Gau
cZn m(a chtng mi mc ln' rt nhanh chng nJ hoa' qua m~a m(a th0 &h m cht# ?2n
c mt loi n &h th,o d~ng lm thuDc trong ng y' m~a OuSn n,y mIm' m~a h vQa
3n th0 n 38 tuyn *D &t thtc mt 3)i# Eu muDn ni loi th`c vt tht G` ngMn th0 trn
v~ng Ga mc c rt nhiNu# /U d nh( ctc 3o,n mknh' yu 3im ln nht c>a nh\ng th`c
vt 3o,n mknh ny l G4 &h hn# Trn Ga mc' l(4ng m(a &hng nh\ng c`c &T Ut m c2n
t" trung c>a G` OuDng th" trong mt th)i gian ngMn' do 3 chtng "h,i hon thnh chu
&T GDng trong th)i gian ngMn &ho,ng ly 3n ;y ngy' hogc trong my tuIn Gau &hi m(a
OuSn rZi OuDng m%i n1m th0 ra hoa' &t qu, v cht' Gau 3 li &hng nh0n thy du vt
c>a chtng 3Su# Tuei th c>a nh\ng loi th`c vt trn Ga mc ngMn nh( vy l do 3iNu
&ikn mi tr()ng &h hn c>a Ga mc to nn' 3Sy l &t qu, c>a G` thUch ^ng vi t` nhin
c>a c.c loi th`c vt#
; sao l trn ngIn rZng c2-i cMng?
miNn n 3i' m%i &hi m~a thu 3n' cSy thay mu l. tQ Oanh Gang vng' cuDi c~ng trtt
nDt chic .o ny' trIn tri 3n m~a ng ti# Eu cht = mt chtt' nm Gf thy l. trn
cnh chUnh 3ei mu tr(c tin' Gau 3 lan dIn 3n ngn cSy' ngn cnh# ng l. c+ng
vy' rng J d(i tr(c' cng ln trn ngn' l. cng rng chm#
? th *n Gf ni' 3 l hikn t(4ng t` nhin c>a gii Ginh vt' gi tr(c cht tr(c# 7.
"hUa d(i ra tr(c l. 3Iu cnh nn rng Gm hZn# Sy c+ng l mt c.ch gi,i thUch' nh(ng
c2n c c.ch hiu GSu hZn#
Trong qu. tr0nh Ginh tr(Jng' mi cSy cDi 3Nu v(Zn ti G` "h.t trin 3Iy 3> nht' cho nn
n lun 3(a nhiNu th^c 1n ln ngn 3 t1ng nhanh G` Ginh tr(Jng# Egn cnh do 3(4c
cung c" nhiNu cht dinh d(ng# vhi ngn cSy ln 3n mt m^c 3 nht 3@nh' Ginh
tr(Jng Gf chm dIn li# 7tc ny cSy rng l. l do hai 3iNu &iknV dn trong' vikc cung c"
dinh d(ng *@ hn ch v *n ngoi' 3iNu &ikn th)i tit thay 3ei th<o chiNu h(ng &hng
c l4i' ch^c n1ng teng h4" th^c 1n c>a l. &-m dIn' l. &hng tbn ti 3(4c n\a' rZi l, t,#
Eh(ng mgc d~ vy' * "hn ngn cSy vjn 3(4c (u tin ch1m Gc' th^c 1n 3(4c cung c"
nhiNu nht' nn d~ cSy ngQng 3(a th^c 1n ln ngn' nh) vo l(4ng d` tr\ n vjn Ginh tbn
thm mt th)i gian# bng th)i trong ltc 3' cht dik" lc trong l. cSy ch(a *@ "h. huB'
vjn teng h4" 3(4c mt GD cht dinh d(ng# Eh( vy' l. trn ngn cSy Gf rng mun hZn
J c.c * "hn &h.c trn cSy#
WMi hi cVa %'ng v7t c tc (Zng g;?
Trong l@ch GH tin ho. di my tB n1m c>a Ginh vt' gii 3ng vt &hng chs "h.t trin
thnh hng vn ch>ng loi &h.c nhau' m c2n h0nh thnh c.c &t cu te ch^c' nh\ng &h,
n1ng &h.c nhau# Th,i m~i hi chUnh l mt trong nh\ng "h(Zng th^c 3c 3.o trong
nh\ng &h, n1ng diku &T ny#
?n tr~ng h0nh g.o l mt vU d 3in h0nh# im mnh c>a chtng l trong cZ th c giu
mt tuyn hi# vhi & th~ Out hikn tuyn hi l" t^c tit ra cht lPng hZi mu vng' c
m~i v c~ng &h ch@u' lm cho & 3@ch ngHi thy "h,i chy mt# Di vi * OUt' 3(4c
mknh danh l 5nong hu hi6' mikng tuyn hi c>a n nLm J *ng *0nh th()ng d~ng 3
"h2ng chDng & 3@ch# vhi chtng Ginh con th0 m~i hi ny c th h0nh thnh mt 5v2ng
hi6 Oung quanh u tr~ng' nh( mt *^c t()ng *,o vk con c.i &hPi G` OSm hi c>a & th~#
?him cho mo rchim 3Iu r0uu c+ng c &h, n1ng tit ra m~i hi# vh, n1ng ny *0nh
th()ng 3(4c gi\ &Un' nh(ng 3n ltc Ginh 3' nhLm git" cho con c.i ra 3)i *0nh an' chim
m 38 thng qua tuyn hi J 3ui tit ra mt d@ch lPng mu nSu 3<n c m~i &h ngHi#
Trong mt &ho,ng th)i gian' te chim c m~i &h thJ# Y~ rLng c mt GD 3ng vt chuyn
1n trm tr^ng chim' nh(ng &hi 3Di mgt vi hon c,nh tbi tk nh( vy c+ng "h,i rtt lui#
mt GD loi 3ng vt nh( chbn hi' chbn Gc' c.o lng 3P' m~i hi &hng nh\ng c t.c
dng t` vk hiku qu,' m c2n l mt *iu hikn c. tUnh# TUnh cht &h.c nhau c>a m~i hi c
th l yu tD quyt 3@nh 3 t0m &im *n 3)i#
Ti sao mzi ch th#ng 02yn #3t?
?h c &h^u gi.c rt nhy c,m# ?u to m+i ch "h^c t" hZn nhiNu Go vi m+i nh\ng
loi 3ng vt &h.c# d "hn 3 "hSn *ikt c.c m~i v@ c>a n c+ng 3gc *ikt ln#
Trong c.c loi 3ng vt c" ca' Ooang m+i c nhiNu n" nh1n' *n trn c mt mng
nhIy' nim mc trn th()ng Ouyn tit ra cht d@ch nhIy lm (t c.c t *o &h^u gi.c
ny# Eh) 3' chtng c th 3(a c.c loi m~i v@ tQ thIn &inh &h^u gi.c ln 3i n8o#
Iu m+i con ch c mt te ch^c nim mc &hng c lng' "hUa trn c rt nhiNu nDt nei
ln# l mt * "hn ch> yu c>a &hU quan &h^u gi.c# Trn te ch^c nim mc 3Iu m+i
ny th()ng Ouyn tit ra rt nhiNu d@ch nh)n 3 lm (t m+i' &hin cho &h^u gi.c c>a
loi ch 3gc *ikt nhy c,m#
; sao hai 4n l#n c th#ng hhn r{ %#ng 4n?
dn d(i nh\ng 34t Gng cubn cun c>a 3i d(Zng c nh\ng mPm 3. ngIm rt nguy
him cho tu *# Eh(ng c. &hng *ao gi) va chm vo 3. ngIm nh( tu * th()ng va
"h,i' 3 l nh) cZ quan 3()ng *n J hai m0nh c.#
Eu quan G.t &[' *n Gf thy hIu ht c.c con c. 3Nu c mt vkt di nh( hoa v1n chy dc
th<o hai l()n c. tQ 3Iu ti 3ui# Thng th()ng' m%i con c. c mt 3i vch nh( vt v
gi l 3()ng *n# ?+ng c loi c. c l hogc ; 3i 3()ng *n rnh( c. l(iuo 3gc *ikt c
loi c. c ti m 3i 3()ng *in rnh( c. lc tuynu# ()ng *n l cZ quan c,m gi.c quan
trng git" c. thUch nghi vi cuc GDng d(i n(c# Eu &hng c cZ quan ny' chtng &h
m GDng 3(4c#
vhi gg" 3. ngIm' Gng *in va 3" vo c.c mPm 3. ngIm lm thay 3ei d2ng ch,y v tIn
GD dao 3ng c>a Gng tr(c' cZ quan 3()ng *n c>a c. Gf &@" th)i "h.t hikn ra thay 3ei
ny v chuyn 3ei h(ng *Zi rt chUnh O.c 3 v(4t qua v~ng *in hung d\ 3#
?Z quan 3()ng *n c>a c. c2n c,m nhn 3(4c nh\ng chn 3ng nhP trong n(c m tai
c. &hng ngh< thy' 3iNu 3 c t.c dng rt quan trng cho c. trong vikc t0m &im mbi#
?. GDng trong n(c th()ng 1n c.c Ginh vt nei trn mgt n(c hogc tm c. con# ?huyn
3ng c>a tm c. con' d~ rt nh nhng' hogc gi thei g4n nh mgt n(c 3Nu 3(4c c. GDng
d(i tIng n(c GSu c,m nhn v *Zi 3n 3tng mc tiu cIn t0m# ?.c nh &hoa hc 38 thU
nghikm lm m~ mMt c>a mt GD loi c. &h.c nhau v thy chtng vjn *Mt 3(4c mbi nh(
*0nh th()ng' nh(ng nu cMt *P 3()ng *n' chtng Gf hon ton mt &h, n1ng t0m th^c 1n#
vhi *Zi' cZ quan 3()ng *n c2n git" c. nhn *it 3(4c 3ng t.c v h(ng *Zi c>a 3bng
loi 3 duy tr0 G` lin lc cIn thit# $%i &hi c.c ng( dSn quSy l(i 3.nh *Mt c.' nu c
mt gc l(i quSy &hng &Un hogc l(i c l% th>ng th0 c, 3n c. trong v2ng vSy l(i Gf
&-o nhau trDn tho.t qua &f hJ 3#
?Z quan 3()ng *n c2n *~ 3M" cho th@ l`c c>a c.# ?. c mMt nh( c.c 3ng vt c O(Zng
GDng &h.c' nh(ng c()ng 3 .nh G.ng mnh hay yu ,nh h(Jng rt ln 3n cu to mMt#
? loi GDng J 3.y *in tDi m2' mMt c. hIu nh( &hng c2n t.c dng' hogc c loi GDng J
v`c GSu' hai mMt tho.i ho. hogc tiu *in hon ton# vhi 3 cZ quan 3()ng *n c>a
chtng li rt "h.t trin v "h.t huy t.c dng ln trong vikc chy trDn & th~ v t0m *Mt
mbi#
wJ da cZ quan 3()ng *n c>a c. c t.c dng nh( vy l v0 n c lin quan ti hk thIn
&inh rt hon h,o c>a c.#
; sao la *hng %p con?
Thng th()ng' &hi cho m ng`a giao "hDi vi *D lQa' 3 ra la# Eu 3<m m lQa giao "hDi
vi *D ng`a' con lai thu 3(4c gi l 5lQa la6' l mt loi tun m8# nIu nh( tt c, chtng
3Nu &hng c &h, n1ng Ginh G,n# Eh(ng h8n h\u' vjn c tr()ng h4" la m to ra th hk
Gau# ?2n la *D th0 &hng#
ng vt c" cao 3Nu do tr^ng th tinh "h.t trin m c th hk con# T *o tr^ng Ginh ra
tQ *ubng tr^ng c>a 3ng vt giDng c.i' tinh tr~ng 3(4c G,n Ginh ra tQ tinh hon c>a 3ng
vt giDng 3`c# ?2n la' *t & l 3`c hay c.i' 3Nu c hk Ginh dc "h.t trin &hng hon
chsnh' v0 th ch^c n1ng Ginh l= c th ch(a *0nh th()ng# ?Z quan Ginh dc c>a nh\ng con
la 3`c &hng th G,n Ginh ra loi hoc mn 3ng dc' 3bng th)i &hng th G,n Ginh ra
tinh tr~ng thnh thc' v0 th &hng th th tinh# l l= do la chs c mt 3)i#
wong c+ng c mt vi tr()ng h4" him hoi la m 3# nZn 9#yyy n1m tr(c' trong G.ch
nng hc ce 3i 5TN dSn yu thut6 c>a Trung CuDc 38 c mt vi ghi ch-" vN tr()ng
h4" ny# E1m 9:m; J thn ng Tanh' ?am Ttc' mt con la m giao "hDi vi mt con
lQa 3`c 3 3(4c mt con lQa con# E1m 9:mF J teng xiao o' huykn n(Zng 7(Zng'
tsnh n dMc rTrung CuDcu' mt con la m giao "hDi vi mt con ng`a 3`c' 3 ra mt con
la c.i#
w` vikc ny tuy him gg"' nh(ng l 3 ni rLng mt GD Ut la m vjn c th G,n Ginh ra c.c
t *o tr^ng thnh thc c &h, n1ng th tinh# iNu 3.ng ni l 3n gi) vjn ch(a thy la
3`c G,n Ginh ra tinh tr~ng thnh thc#
Ti sao tUnh *hng 4Knh cVa thYc v7t hoang (J li r_t mnh?
?htng ta 38 nh0n thy th`c vt hoang d8 J rung hoang v 3t hoang' &hng Ut cSy trn to
d(i nhP' cnh l. yu t' c mt GD qu, rt nhP m chua# Eh0n *n ngoi chtng c+ng
t(Zng 3(Zng vi th`c vt 3(4c trbng# Eh(ng nh\ng ng()i lm cng t.c &hoa hc li c
c,m t0nh GSu GMc vi chtng# n O<m trng 3im no c>a th`c vt hoang d8h Th`c vt
hoang d8 c mt (u 3im v c~ng qu= *.u' (u 3im ny 3(4c c.c nh th`c vt hc gi l
5TUnh &h.ng chi mnh6# ?.i gi l tUnh &h.ng chi l chs &h, n1ng chDng li nh\ng *t
l4i trong mi tr()ng GDng c>a chtng# Trong gii t` nhin' th`c vt 3ang tbn ti &hi gg"
"h,i nh\ng 3iNu c hi cho G` GDng c>a chtng th0 chtng lun muDn t0m c.ch 3 chDng
li# Trong nh\ng th`c vt &h.c loi' 3gc *ikt l gi\a nh\ng loi th`c vt 3(4c trbng v
nh\ng loi th`c vt mc hoang th0 &h, n1ng 3Di &h.ng 3(4c *iu hikn ra &hng giDng
nhau#
? ng()i 38 tQng lm mt GD thH nghikm' trong c~ng mt 3iNu &ikn' &h, n1ng &h.ng
*knh 3u 3<n gi\a nho mc hoang v cSy nho trbng r_ rng l &h.c nhau# vhi l. nho
h(Zng hoa hbng 3(4c trbng 38 3Iy vt *an 3<n c>a *knh 3u 3<n th0 gai nho v lng nho
mc hoang gIn nh( &hng c vt *an 3<n# Sy l do nguyn nhSn noh l v0 th`c vt
mc hoang tQ mt ht mc thnh mt cSy' tQ tr(c ti gi) &hng ai vun trbng v qu,n l=
nh(ng li c rt nhiNu & th~ tn cng' nh( m(a' gi' tuyt lnh' hn h.n l+ lt' *knh tt
v GSu hi lun muDn t0m c.ch *" cht Ginh mng c>a chtng# ti" tc Ginh tbn' *Mt
3Iu tQ th)i te tin' tQ th hk ny 3n th hk &h.c lun lun "h,i 3u tranh vi & th~ v
t0nh' dIn dIn h0nh thnh &h, n1ng &h.ng *knh c`c mnh 3 thUch ^ng vi mi tr()ng
chtng th()ng "h,i 3(a ra nhiNu &iu *in 3ei vN cu to h0nh th.i *n ngoi v cZ n1ng
Ginh l= *n trong c>a chUnh m0nh 3 thUch ^ng# /U d nhiNu loi th`c vt mc hoang hogc
l ton thSn hogc l l. 3Iy lng' c loi th0 3Iy gai' c loi th0 ch^a 3c# Ton * nh\ng
th^ ny 3Nu git" cho chtng c th 3u tranh tDt hZn 3 chDng li & th~# Eh\ng (u 3im
ny c>a th`c vt mc hoang 38 ni r_ G^c GDng v G^c chin 3u c>a chtng 3Nu rt mnh
mf# Eh(ng nh\ng th`c vt trbng th0 li &hng nh( vy' chtng tQ nhP 3n ln 3Nu 3(4c
G` ch1m Gc' quan tSm c>a con ng()i' thiu G` rn luykn cho tUnh 3Di &h.ng' mt &hi
nguy him 3n th0 &hng ch@u 3(4c' thm chU *@ cht#
Eh\ng ng()i lm cng t.c nui trbng th`c vt c`c &T coi trng (u 3im c tUnh &h.ng c`
c`c mnh c>a th`c vt mc hoang# n th()ng thng qua con 3()ng lai gi\a loi 3(4c
nui trbng v loi mc hoang 3 to ra nh\ng ch>ng loi tDt v 3(4c nhiNu ng()i hoan
nghnh' nh\ng th`c vt c tUnh &h.ng c` &-m 3(4c c,i to thnh nh\ng loi mi c cht
l(4ng tDt v tUnh &h.ng c` mnh# Yo 3' tt c, nh\ng loi th`c vt mc hoang trn 3t
cLn c%i trn nti &hng ch@u 3`ng gi m(a' m l chtng 3(4c ln ln trong &hU hu &hMc
nghikt# ?htng ta "h,i 3gc *ikt coi trng vDn qu= *.u c>a ti nguyn "hong "ht' l4i dng
trikt 3 (u 3im l tUnh &h.ng *knh mnh ny c>a chtng' to ra giDng lai 3 3(a ra nhiNu
loi mi' git" Uch cho nhSn loi#
Ti sao nh6ng lo$i thYc v7t sinh tr#?ng ? 4Ji 4iNn v$ %Lm lLy %B2 c re h
h_p?
?htng ta *it rLng cuc GDng v G` Ginh tr(Jng c>a th`c vt &hng t.ch r)i &hPi n(c#
vhng c n(c' th`c vt d ta tn' thm chU l cht# Eh(ng &hi n(c trong 3t qu. nhiNu
hogc ngSm m0nh trong n(c th0 &hng &hU trong l% hJ c>a 3t Gf *@ n(c 3y ra' lm cho
3t trJ thnh thiu oOy' c+ng Gf 3< do 3n cuc GDng c>a th`c vt# ? ng()i 38 3o 3c'
&hi oOy trong 3t gi,m OuDng 9y th0 cZ n1ng * r c>a 3i 3a GD c.c loi th`c vt Gf c
th *@ tho.i ho.# vhi gi,m OuDng l th0 hk r "h,i 3Di dikn vi c.i cht# d8i *in v 3Im
lIy l thuc vN mi tr()ng Ginh th.i thiu oOy' th()ng Ouyn ng" n(c#
Eh(ng th`c vt trong qu. tr0nh tin ho. c+ng to ra 3(4c mt lot ch>ng loi 3 thUch
^ng Ginh tr(Jng trong mi tr()ng thiu oOy' 3(4c gi l th`c vt 3Im lIy hogc th`c vt
*8i *in# Eh\ng th`c vt ny c mt 3gc 3im chung 3 l c * r tin hnh h h" tQ
trong 3t ti &hi l dIn ra trong &hng &hU' 3(4c gi l r h h"# h h" c c.c l%
ngoi to ln' *n trong c c.c &h< hJ t *o rt "h.t trin' c th d` tr\ &hng &hU# Sy l
te ch^c thng &hU rt 3gc *ikt c>a th`c vt *8i *in v th`c vt 3Im lIy' chtng c th lm
cho th`c vt 3Im lIy v th`c vt *8i *in c th Ginh tr(Jng trong mi tr()ng thiu oOy#
(Zng nhin' nh\ng * r h h" c>a c.c th`c vt *8i *in v th`c vt 3Im lIy &h.c
nhau th0 h0nh dng c>a chtng c+ng &h.c nhau' nh( dng quT gDi' dng v2ng' dng ngn
tay v dng gy#
? rt nhiNu th`c vt c r h h" nh( c.c th`c vt Ginh tr(Jng J *8i *in nh( cSy vt
thuc h vt v cSy h,i 3ik" thuc h cP roi ng`a' cSy dSy *in thuc h dSu *in#
Trung CuDc c2n GDng Gt mt loi th`c vt 3 l T~ng n(c' l th`c vt 3Im lIy n(c
ngt c>a v~ng duyn h,i 3ng nam Trung CuDc' "hIn gDc c>a cSy mc ln * r h h"
dng quT gDi cao th" &hng giDng nhau rt 3c 3.o# ?Sy 7c /+ wam c2n Gt li c
ngubn gDc tQ "hUa 3ng nam dMc $[' tQ th &B ly 38 du nh" vo trbng J Trung CuDc
trn v~ng mng l(i hb J "hUa nam' "hIn gDc c>a cSy c+ng giDng nh( t~ng n(c' mc ra
* r h h" c dng quT gDi 3gc *ikt#
v~ng 3Im lIy n(c ngt c>a &hu v`c nhikt 3i c+ng th()ng nh0n thy th`c vt c r h
h"' nh( cSy TH n d~ng lm thuDc J chSu $[' cSy nong Eg(u v nbng xiao J
valimanaro' g% $aomalu J Eigiria' cSy c 3Lng J 3,o lian' cSy 3Lng hong J xuyana#
h h" c>a th`c vt ngoi d~ng 3 h h" ra c2n c th c t.c dng *,o vk 3 v
chDng Gng#
! c1y m$2 %8 P2ang h[p 4hng cch n$o?
/i nhiNu ng()i' h l th`c vt th0 hin nhin l c l. Oanh# /0 l. Oanh t^c l c cht dik"
lc' nh) 3 chtng mi quang h4"' to ra cht h\u cZ 3 GDng ch^ y th m c & li
chZi tri# Eh( rau dNn 3P' g% thUch chcng hn# 7. c>a chtng 3P tUa lai# ?htng GDng
*Lng g0' &hU tr)i chMch
(Zng nhin l chtng c+ng d~ng r htt dinh d(ng v d~ng l. 3 quang h4" rbi# To ho.
mu m chtt thi# dJi v0 nh\ng l. ny tuy mu 3P' nh(ng trong l. vjn c cht dik" lc#
?2n GJ da c mu 3P l v0 n c ch^a cht antocyan mu 3P# TB lk cht ny trong l. Go
vi dik" lc nhiNu 3n n%i n .t c, mu Oanh c>a dik" lc# ch^ng minh hikn t(4ng
ny' ng()i ta chs cIn nhtng nh\ng chic l. 3P vo n(c nng' n Gf *c l chSn t(ng
ngay l" t^c#
vh.c vi cht dik" lc' antocyan rt d *@ ho tan trong n(c nng# /0 vy' &hi *@ luc'
cht antocyan Gf tan dIn v l. cSy chuyn tQ 3P thnh Oanh# /y l' tuy l. cSy c mu 3P'
nh(ng n vjn ch^a cht dik" lc nh( th()ng#
Ti sao c lo$i thYc v7t thUch nh sng W)t trif c loi thYc v7t th; thUch
4ng r1m?
vhng *it c.c *n c cht = 3n &hng' mt mgt h(ng nam v mt mgt h(ng *Mc c>a
nh' G()n "hUa Eam v G()n "hUa dMc c>a nti cao nhn 3(4c l(4ng .nh G.ng $gt tr)i
&h.c nhau# Xnh G.ng $gt tr)i J G()n nam 3(4c chiu tr`c ti"' hZn n\a chiu c, ngy ti
tDi' do 3 th`c vt GDng trn "hIn nti ny Gf nhn 3(4c nhiNu .nh G.ng v nhikt 3 caoo
.nh G.ng $gt tr)i J G()n *Mc 3(4c chiu Oin' nh\ng th`c vt GDng trn "hIn nti ny Gf
nhn 3(4c Ut .nh G.ng v nhikt l(4ng# Egoi ra' l(4ng n(c' 3 m' nhikt 3' h(ng gi'
gi th<o m~a v 3iNu &ikn hon c,nh &h.c c>a hai G()n nam v *Mc c+ng &hng hon
ton giDng nhau#
Yo .nh G.ng' l(4ng n(c' h(ng gi' nhikt 3 &h.c nhau' lm cho G` Ginh tr(Jng lSu dIi
c>a th`c vt J G()n nam v G()n *Mc c+ng c tUnh c.ch &hng giDng nhau# Ei mt c.ch
3Zn gi,n' loi th`c vt Ginh tr(Jng J G()n nam thUch .nh G.ng $gt tr)i' nh th`c vt hc
gi 3 l th`c vt d(Zng Ginh nh( t~ng' Gam' d(Zng' liu' ho# 7oi th`c vt Ginh tr(Jng
lSu di J G()n *Mc th0 thUch *ng rSm' do 3 ng()i ta gi chtng l th`c vt Sm Ginh' nh(
vSn Gam' l8nh Gam' ngc chSm# Sy l &t qu, do th`c vt GDng lSu di trong mi tr()ng
&h.c nhau# TUnh c.ch 3gc th~ thUch d(Zng thUch Sm ny vDn &hng th h0nh thnh 3(4c
trong mt th)i gian ngMn# Eh(ng cho d~ h0nh thnh nn tUnh c.ch nh( th ny hogc nh(
th &ia c+ng &hng th thay 3ei mt c.ch tuT tikn 3(4c# dJi v0 3 chtng cng thUch h4"
hZn vi 3iNu &ikn GDng J G()n nam v G()n *Mc' trong h0nh th.i "hIn ngoi v cu to
Ginh l= *n trong 3Nu c G` *in 3ei# /y th0' h0nh th.i *n ngoi v cu to Ginh l= *n
trong c>a th`c vt thUch d(Zng v th`c vt thUch Sm c G` &h.c *ikt g0h w` &h.c *ikt r_
rng nht l "hIn l.# ?ht l c>a th`c vt thUch .nh G.ng l hZi dy v th r."' trn mgt l.
c l" cht GQng hogc cht G." c th chDng chi vi .nh G.ng $gt tr)i' l% &hU th()ng
nhP v dy' cht dik" lc t(Zng 3Di Ut nh(ng GD l(4ng t(Zng 3Di nhiNu# gc tr(ng cu to
l. c>a th`c vt thUch d(Zng c th 3,m *,o cho l. c th l4i dng tDt n1ng l(4ng $gt tr)i
d(i G^c chiu c>a $gt tr)i' trong tr()ng h4" thiu .nh G.ng $gt tr)i' c+ng c th tin
hnh t.c dng quang h4" nht 3@nh# ?u to l. c>a th`c vt thUch Sm v th`c vt thUch
d(Zng hon ton t(Zng "h,n nhau' l. th()ng to m mPng' cht GQng &hng "h.t trin' t
*o thSn l. v l% &hU t(Zng 3Di Ut' c &h< hJ t *o t(Zng 3Di "h.t trin# wD l(4ng dik" lc
c>a l. Ut hZn mt nHa Go vi th`c vt thUch d(Zng' nh(ng h0nh d.ng c>a l. hZi to# Eh( th
c l4i trong mi tr()ng m (t' tDi t1m c+ng c th h" th v l4i dng .nh G.ng $gt tr)i
yu t#
nh h(Jng c>a .nh G.ng $gt tr)i 3Di vi G` Ginh tr(Jng v "h.t dc c>a th`c vt th`c ra
l rt ln' do t.c dng c>a .nh G.ng' &hng chs h0nh th.i v Ginh l= "hIn l. c>a th`c vt
thUch .nh G.ng v th`c vt thUch *ng rSm c G` &h.c *ikt r_ rng' m chUnh l c~ng mt
loi th`c vt' Ginh tr(Jng trong mi tr()ng 3Iy .nh G.ng $gt tr)i v mi tr()ng rSm m.t
th0 *in ho. Ginh th.i c>a l. c+ng rt ln# /U d' cSy Ginh tr(Jng trn mgt 3t trDng tr,i th0
t.n cSy rng ln v "h.t trino winh tr(Jng trong rQng rm th0 t.n cSy nhP h" v cao cht
vt# Thm chU c ltc l. trn c~ng mt cSy do nhn 3(4c .nh G.ng &h.c nhau m tUnh c.ch
*iu hikn ra c>a chtng c+ng &h.c nhau' nh( l. trn ngn cSy hogc mgt ngoi cSy do nhn
3(4c nhiNu .nh G.ng chiu' "hIn l. ny liNn *iu hikn ra 3gc tr(ng c>a l. thUch .nh G.ng'
c2n l. "hIn d(i t.n hogc J *n trong do thiu G` chiu G.ng c>a .nh G.ng' do 3 chtng
mi *iu hikn ra 3gc tr(ng c>a l. thUch *ng rSm# /U d nh( cSy 3inh h(Zng' ho tSy'
trn c~ng mt cSy c th Out hikn l. thUch .nh G.ng v l. thUch *ng rSm#
Trong th`c vt c loi thUch .nh G.ng' c loi thUch *ng rSm' ch> yu 3(4c to thnh do
G` chiu thcng v chiu Oin c>a .nh G.ng $gt tr)i' do 3iNu &ikn hon c,nh Ginh tr(Jng
&h.c nhau# Eh(ng' c th &hcng 3@nh mt 3im' *t lun th`c vt c h0nh dng nh( th
no' nu &hng c mt tia G.ng th0 d~ cho l th`c vt thUch .nh G.ng hay th`c vt thUch
*ng rSm th0 3Nu &hng GDng 3(4c#
; sao hoa h2K ch, ngt h#bng vB %m?
?hs 3m OuDng hogc nh\ng hm tr)i m(a' hoa huk mi to, h(Zng ngo ngt# l do
3gc tUnh n to, m~i thZm th<o 3 m &hng &hU#
/i c.c loi hoa nJ *an ngy' &hi .nh nMng chiu OuDng' nhikt 3 trn c.nh hoa Gf t1ng
ln' &hin tinh dIu thZm trong c.nh hoa tho.t ra nhiNu#
noa huk th0 &h.c' cu to c.nh hoa c>a n &h. 3gc *iktV nu tr)i cng nMng to v hanh
&h' *n Gf chcng ngHi thy m~i g0 c, trQ "hi gU G.t m+i vo *ng hoa# Eg(4c li' nu
&hng &hU c 3 m cng cao' nh\ng l% trao 3ei &hU trn c.nh hoa t` 3ng mJ to 3 tinh
dIu thZm tho.t ra ngoi# dan 3m' &hng c2n .nh $gt tr)i' 3 m &hng &hU t1ng cao
hZn *an ngy nh) vy hoa huk *Mt 3Iu mJ c.c tti thZm c>a m0nh# m cng vN &huya'
m~i hoa cng 3m#
Eh\ng hm tr)i m(a' 3 m &hng &hU c+ng cao hZn ltc *0nh th()ng' &hi 3 hoa c+ng
rt thZm# ? lf v0 3a "hIn chtng ta c,m nhn 3(4c m~i thZm c>a n vN 3m v ltc tr)i
m(a' nn c2n gi n l d lai h(Zng hogc v+ lai h(Zng#
Ti sao th,nh thoGng m;nh h$ mJ li 9chGy m2:?
n m8 tuy l 3ng vt cn' nh(ng 3i * "hn th)i gian c>a n ngSm m0nh d(i n(c'
chs thsnh tho,ng mi ln cn t0m th^c 1n m thi# iNu &T l l &hi 3' trn l" da nhn
*ng c>a n' 3i &hi Out hikn 5m.u6 3P' thm chU c ltc ton thSn trJ nn 3P thjm#
Th0 ra' da c>a h m8 rt dy' rt G.ng' nh(ng &hng c tuyn mb hi &h.c vi loi
ng()i thng qua vikc to.t mb hi 3 h th" thSn nhikt v lm cho da m (t' m.t m#
vhi h m8 ngSm trong n(c' vikc thiu tuyn mb hi &hng gSy ,nh h(Jng g0 vi n#
Eh(ng &hi ln cn' l" da thiu n(c *@ &h 3i' v c nguy cZ n^t ra# 7tc ny h m8 "h,i
GH dng 3n *ikn "h." t` tit 5m.u6 3 lm (t cZ th#
Th`c t cht mu 3P ny &hng "h,i l m.u m l mt loi th d@ch 3gc *ikt mu 3P'
3(4c da tit ra# T.c dng c>a n giDng nh( GZn *i ln *N mgt dng c trong nh' c th
*,o vk 3(4c da' ng1n chgn G` &h n^t trn cZ th#
; sao ch n2-t m^i li ch3p mAt?
$%i lIn nuDt mbi' Ut nht ch "h,i ch" mMt mt lIn# Eu cn tr~ng m n ch-n t(Zng
3Di ln th0 GD lIn ch" mMt cng nhiNu hZn cho 3n &hi th^c 1n nuDt vo trong mi thi#
Ti Gao vyh vhi *Mt mei' l(i ch th2 ra &hPi mikng v dUnh chgt vo con vt' Gau 3 n
cun ming mbi 3(a vo trong v nuDt chHng# Yo con mbi &hng 3(4c nhai nn &hi vo
3n ce hng rt &h tri OuDng *ng# Kh,i c mt l`c 3y vo trong mi lm ming mbi
tr(4t OuDng 3(4c v l`c 3y 3 l 3ng t.c ch" mMt c>a ch#
KhUa d(i &hoang mMt c>a ch &hng c O(Zng' tr2ng mMt gIn giDng h0nh tr2n' "hUa
ngoi c mU trn v mU d(i c~ng l" mng nh.y c th hot 3ng 3(4c# Tr2ng mMt v ce
hng c>a chtng chs c.ch nhau mt l" mng nn &hi cZ mMt co li' mMt hZi nh vo "hUa
trong hng lm n,y Ginh ." l`c git" ce hng nuDt tri th^c 1n# Yo vy mi Ginh ra hikn
t(4ng ch" mMt &hi nuDt mbi c>a ch#
+n trMng c mzi v$ tai hay *hng?
$~a OuSn l m~a hoa 3o nJ r' tr1m hoa 3ua nJ' chim *(m *ay l(4n' ong htt mt' rt
nhiNu cn tr~ng 3ang t0m mt truyNn "hn trong c.c *i hoa qu, l mt c,nh t(4ng 3Iy
tt *t# !ng mt v *(m c th ngHi thy m~i thZm c>a c.c loi hoa qu,' lf no li ni
l chtng c+ng c 5m+i6h
_ rng l cn tr~ng c 5m+i6# Eu *n *Mt c.c loi cn tr~ng rbi quan G.t ts ms mt chtt'
*n Gf "h.t hikn ra trn 3Iu c>a chtng 3Nu c hai chic rSu# Eh(ng rSu c>a m%i loi cn
tr~ng li &h.c nhauV ? loi rSu nhP v di' c loi rSu li c rt nhiNu nh.nh trng nh(
hai chic *n ch,io ? loi rSu li rt ngMn' *n d(i nhn' *n trn *nh to ra' hai chic
rSu nh( hai chic chuT ngMn# Egoi ra' J "hUa d(i mikng c>a cn tr~ng c2n c F chic
rSu *- v ngMn# Qng thy h0nh dng c>a Otc tua v rSu &h.c hon ton vi m+i c>a 3ng
vt *c cao m coi th()ng chtng' chtng c+ng c t.c dng ngHi m~i v@ nh( chic m+i#
dJi v0 *N mgt c>a Otc tua v nh\ng chic rSy c rt nhiNu l% nhP' *n trong c.c l% nhP c
ch^a c.c t *o c th c,m nhn 3(4c m~i v@# vhi cn tr~ng gg" "h,i &hng &hU c mang
th<o m~i v@' n Gf "hSn *ikt 3(4c m~i v@ nh) vo cu to 3gc *ikt ny#
5?hic m+i6 3gc *ikt ny v c~ng quan trng 3Di vi nhiNu loi cn tr~ng# Egoi ong mt
v *(m ra' c2n c rt nhiNu cn tr~ng 3Nu l4i dng Otc gi.c 3 t0m &im th^c 1n hay t0m
3Di t(4ng giao "hDi nhLm "h.t trin 3)i Gau# 7oi &in m mi ng()i qu<n thuc c th
d`a vo &h^u gi.c 3 "hSn *ikt *n c>a m0nh# Eu 3gt vi con &in J te ny vo trong
mt te &in &h.c' do m~i v@ c>a hai *n &h.c nhau nn nh\ng cht &in ngoi lai ny Gf *@
cMn cht ngay# Yo c cZ quan &h^u gi.c nn cn tr~ng c+ng c th n- tr.nh c.c m~i v@
m n &hng thUch#
Y`a vo 3gc tUnh cn tr~ng c th ngHi thy m~i v@' con ng()i ch to ra rt nhiNu d(4c
"hm c m~i thZm# Trong 3 c mt GD d(4c "hm c th d d% cn tr~ng 3n Gau 3 Gf
*Mt v git chtngo $t GD &h.c c th Oua 3uei cn tr~ng' *,o vk cho con ng()i v vt
&hPi *@ chtng gSy hi' vU d nh( h(Zng 3uei mu%i
vhng chs c th ngHi 3(4c m~i v@' cn tr~ng c2n c th "hSn *ikt Sm thanh# dJi v0 trn
cZ th chtng c mt GD * "hn c t.c dng giDng nh( chic tai vy# 5Tai6 c>a cn tr~ng
rt &T l' hZn n\a chtng li c v@ trU &h.c nhau# Tai chSu chu mc J hai *n tr.i "h,i 3Dt
th^ nht d(i *ng' m%i *n mt chic' mgt ngoi c vt n^t giDng nh( h0nh nHa $gt
tr1ng' c th nh0n thy rt d# 5Tai6 &in mc trn hai chic rSu J "hIn 3Iu' trong 3Dt th^
hai c>a m%i chic rSu 3Nu c cZ quan ti" thu Sm thanh# Tai c>a loi rt li mc J 3Dt th^
hai c>a cg" chi tr(c# ?2n tai c>a con thiu thSn vQa mc J "hIn ng`c vQa mc J "hIn
*ng#
vh, n1ng ngh< c>a cn tr~ng rt 3gc *ikt# vh, n1ng "hSn *ikt tIn Gut Sm thanh c+ng rt
tDt# Eu GD lIn ngQng li c>a Sm thanh trong mt giSy t(Zng 3Di nhiNu th0 tai ng()i Gf
&hng ngh< thy' chs c,m gi.c nh( c mt lubng Sm thanh lin tc# Eh(ng rt nhiNu loi
cn tr~ng li c th "hSn *ikt rt r_ G` thay 3ei tIn Gut vi chc lIn trong mt giSy#
vhng chs vy' c.c nh nghin c^u &hoa hc 38 "h.t hikn ra c rt nhiNu loi cn tr~ng
c th ngh< thy Giu thanh' c loi thm chU c2n c th ngh< thy Giu thanh rung
lyy#yyy lInG
Tai c>a cn tr~ng ch> yu 3(4c d~ng 3 t0m 5*n 3)i6# ?hcng hn nh( mt con cn tr~ng
c.i 3ang c 3Zn Gf d dng t0m thy ch% J c>a mt con 3`c *Lng Sm thanh 3gc *ikt m n
"h.t ra 3 th`c hikn c.c hot 3ng giao "hDi# Tai c+ng c t.c dng rt ln trong vikc *,o
vk *,n thSn# xiDng nh( rt nhiNu con thiu thSn c th ngh< thy Sm thanh c>a loi dZi#
rWm thanh ny gi l Gng Giu Sm' tai ng()i &hng ngh< thy 3(4cu git" cho chtng c
th nhanh chng r)i Oa &hu v`c nguy him v &hPi *@ rZi vo mikng dZi#
+ %'ng v7t n$o m't mAt *hng?
vhng c loi no trong GD c.c 3ng vt c vt' chim' 3ng vt l(ng c( hogc *2 G.t t`
nhin c mt mMt# Eh\ng loi c. dt nh( c. *Zn 3(4c cho l chs c mt *n mMt' &T th`c
c hai# $t mMt nh" vo mMt &ia' *n tr.i hogc *n "h,i#
Tuy vy' vjn c mt vi loi 3c nh8n trong th gii 3ng vt &hng O(Zng GDng# Trong
GD 3 c mt GD loi 5* n(c6 m th`c cht l c.c loi tm cua#
$t loi * n(c mt mMt' 3(4c 3gt mt c.i tn rt "h~ h4" l cyclo"G' l c( dSn qu<n
thuc J l" cgn ao hb nZi n(c t~ 3ng# E c nh\ng c.i mMt &-"' giDng nh( J rubi'
nh(ng m%i con chs c mt con mMt m thi#
.'ng v7t sa mc t^n ti nh# th n$o?
ng vt muDn tbn ti trong Ga mc th0 "h,i c Ut nht hai &h, n1ng# $t l &h, n1ng 3i
li' *Ji v0 3t c.t *t c^ ltc no c+ng c th chn v~i chtngo hai l &h, n1ng tr\ n(c' v0
&hi r)i &hPi n(c th0 *t &T Ginh vt no c+ng chs c2n con 3()ng cht#
/N c, hai "h(Zng dikn trn th0 loi thLn lLn c th coi l mt 3in h0nh GDng m8nh liktV
KhIn tr(c t^ chi c>a chtng mJ ra thnh mng ln' chDng 3 cho cZ th 3i li tho,i m.i
trn c.t# vhi mn 3m *ung OuDng' l" G(Zng m~ *ao "h>' cZ th v mMt c>a thLn lLn
liNn d~ng &h, n1ng tDi 3a 3 t" h4" nh\ng git G(Zng# Egoi ra c.i l(i di c>a n c2n
c th lim G(Zng tr(c mMt rt linh hot v &h-o l-o' giDng nh( c.i gt n(c trn t
vy#
/N "h(Zng th^c vn 3ng' rMn lao 5nh" gia tuT tc6 *Lng mt &iu di chuyn &hng
giDng aiV ng1n chgn *@ c.c ht c.t chn v~i *t c^ ltc no' n cong ng()i Gang tr.i'
"h,i ht m^c 3 t1ng dikn tUch ti" Otc vi 3t c.t' v h0nh thnh nn thi qu<n vn 3ng
nghing#
/N &h, n1ng tr\ n(c' thLn lLn 3ui vnh c nh\ng 3gc 3im 3 thu gom c.c git n(c
tDi 3a# $%i &hi G(Zng OuDng' n li *2 ln 3snh cbn c.t' quay l(ng vN "hUa c G(Zng tQ
*in thei ti' 3ui c>a n vnh ln cao' lm cho thSn c>a n nghing Gang mt *n' &hi
G(Zng m~ gg" cZ th lnh *uDt c>a con vt th0 Gf ng(ng t thnh nh\ng git n(c' chy
m<n th<o l(ng tr(4t vo mikng thLn lLn#
vhng chs dQng li J nh\ng 3gc 3im ny' 3ng vt Ga mc m%i con 3Nu c mt "h(Zng
"h." tbn ti ring' chcng hn c loi chuyn GDng "h thuc vo th`c vt# $t GD th()ng
ngy giu m0nh trong c.c hang c.t' &hi m(a G(Zng OuDng th0 l" t^c *2 ln mgt 3t' GH
dng ton thSn 3 h^ng G(Zng#
.'ng v7t sa mc t^n ti nh# th n$o?
ng vt muDn tbn ti trong Ga mc th0 "h,i c Ut nht hai &h, n1ng# $t l &h, n1ng 3i
li' *Ji v0 3t c.t *t c^ ltc no c+ng c th chn v~i chtngo hai l &h, n1ng tr\ n(c' v0
&hi r)i &hPi n(c th0 *t &T Ginh vt no c+ng chs c2n con 3()ng cht#
/N c, hai "h(Zng dikn trn th0 loi thLn lLn c th coi l mt 3in h0nh GDng m8nh liktV
KhIn tr(c t^ chi c>a chtng mJ ra thnh mng ln' chDng 3 cho cZ th 3i li tho,i m.i
trn c.t# vhi mn 3m *ung OuDng' l" G(Zng m~ *ao "h>' cZ th v mMt c>a thLn lLn
liNn d~ng &h, n1ng tDi 3a 3 t" h4" nh\ng git G(Zng# Egoi ra c.i l(i di c>a n c2n
c th lim G(Zng tr(c mMt rt linh hot v &h-o l-o' giDng nh( c.i gt n(c trn t
vy#
/N "h(Zng th^c vn 3ng' rMn lao 5nh" gia tuT tc6 *Lng mt &iu di chuyn &hng
giDng aiV ng1n chgn *@ c.c ht c.t chn v~i *t c^ ltc no' n cong ng()i Gang tr.i'
"h,i ht m^c 3 t1ng dikn tUch ti" Otc vi 3t c.t' v h0nh thnh nn thi qu<n vn 3ng
nghing#
/N &h, n1ng tr\ n(c' thLn lLn 3ui vnh c nh\ng 3gc 3im 3 thu gom c.c git n(c
tDi 3a# $%i &hi G(Zng OuDng' n li *2 ln 3snh cbn c.t' quay l(ng vN "hUa c G(Zng tQ
*in thei ti' 3ui c>a n vnh ln cao' lm cho thSn c>a n nghing Gang mt *n' &hi
G(Zng m~ gg" cZ th lnh *uDt c>a con vt th0 Gf ng(ng t thnh nh\ng git n(c' chy
m<n th<o l(ng tr(4t vo mikng thLn lLn#
vhng chs dQng li J nh\ng 3gc 3im ny' 3ng vt Ga mc m%i con 3Nu c mt "h(Zng
"h." tbn ti ring' chcng hn c loi chuyn GDng "h thuc vo th`c vt# $t GD th()ng
ngy giu m0nh trong c.c hang c.t' &hi m(a G(Zng OuDng th0 l" t^c *2 ln mgt 3t' GH
dng ton thSn 3 h^ng G(Zng#
!$m th n$o m$ lo$i nhKn c thN ging l#3i gi6a hai c1y c *hoGng cch
*h 0a?
vhi *n nh0n thy gi\a nh\ng cSy hai *n *) GuDi hogc gi\a hai gc nh c.ch nhau rt Oa
c ch1ng 3Iy mng nhkn' *n Gf ngha 3n mt cSu hPi GauV Ehkn &hng *it *Zi' c+ng
&hng *it *ay' vy lm th no m n c th ch1ng chic 5v_ng l(i &hng trung6 ny#
Th`c ra' c.c 3Iu nhP trong *ng nhkn c vi chic 5m.y dkt6' tZ nhkn 3(4c nh, ra tQ
chUnh nh\ng l% nhP c>a chic m.y dkt ny# Thnh "hIn c>a tZ nhkn l "rot<in' giDng vi
tZ tLm' &hi vQa mi nh, ra' tZ ny vjn c2n l 5nh`a cao Gu6 dUnh# vhi n ti" Otc vi
&hng &hU Gf l" t^c trJ nn c^ng hZn v thnh G4i tZ#
?+ng giDng nh( con ng()i "h,i 3i qua cIu 3 Gang *) Gng *n &ia' nu loi nhkn muDn
Gang *) *n &ia' n Gf *Mc mt 5G4i dSy tr)i6 3 *2 qua#
/ikc *Mc dSy tr)i rt tht v@# dMt 3Iu tQ 3im 3gt chSn' nhkn Gf nh, ra rt nhiNu G4i tZ di
3> 3 Gang *) *n &ia' th l nh\ng G4i tZ ny Gf *ay 3i trong gi' d()ng nh( c vi G4i
nhP trong GuDt *ay vo &hng trung' Gau 3 n lin tc d~ng chSn 3 G) vo 3im cD 3@nh
c>a tZ nhkn#
dt ng) n "h.t hikn trong 3 c mt G4i &hng &-o 3(4c' th`c ra mt 3Iu G4i tZ 38 3(4c
gi thei Gang *n &ia' hZn n\a li dUnh vo mt cnh cSy hay c.c vt &h.c' th l dSy tr)i
38 3(4c ch1ng nh( vy#
$t c.ch &h.c 3 ch1ng dSy tr)i lV tr(c tin nhkn cD 3@nh G4i tZ J mt 3im' rbi t`
m0nh 3u th<o G4i tZ OuDng 3t' Gau 3 c.c 3Iu nhP J *ng vQa nh, tZ vQa 3u 3n gc nh
3Di dikn hogc cnh cSy' 34i 3n &hi 38 ti 3Uch' n li d~ng chSn thu c.c G4i tZ li' &hi thu
3n 3 di thUch h4" n Gf cD 3@nh c.c G4i tZ vN mt 3im mi' nh( vy dSy tr)i c+ng c
th 3(4c gi1ng ra#
Eu cDt nh ln hZn mt chtt' nhkn Gf to ra mt dSy chDng trong mng nhkn rbi qun 3i
qun li vi v2ng tZ# Ti" th<o Gf gi1ng thm mt dSy chDng mi' &hi 38 Oong Oui' nhkn
Gf gi1ng mng gi\a hai dSy chDng to ny#
+n trMng c mzi v$ tai hay *hng?
?n tr~ng th`c G` c m+i# Eu *n *Mt 3(4c c.c loi cn tr~ng' quan G.t tB mB mt chtt
th0 Gf "h.t hikn ra trn 3Iu chtng 3Nu c mt 3i Otc tu# Tuy nh\ng 3i Otc tu c>a c.c
loi cn tr~ng &hng giDng nhau' nh(ng 3Nu 3ng vai tr2 lm cZ quan &h^u gi.c#
Egoi ra' "hUa d(i mikng c>a cn tr~ng c2n c hai 3i rSu ngMn nhP# Tuy *N ngoi c>a
Otc tu v rSu hon ton &h.c Go vi m+i c>a 3ng vt *c cao' nh(ng chtng li giDng m+i
J ch% c th ngHi m~i# $gt ngoi c>a Otc tu v rSu c rt nhiNu l% th>ng nhP' trong m%i
l% th>ng 3 c mt GD t *o c th c,m th m~i trong &hng &hU#
Di vi nhiNu cn tr~ng' chic 5m+i6 3gc *ikt ny rt quan trng# Egoi ong v *(m'
c2n c &hng Ut loi cn tr~ng &h.c c+ng l4i dng cZ quan &h^u gi.c 3 3 t0m th^c 1n
hogc t0m *n 3)i' chcng hn loi &in# Eu th, vi con &in J te &in ny vo trong mt
te &in &h.c' do m~i c>a chtng &hng giDng nhau nn nh\ng con &in ngoi lai ny Gf
l" t^c *@ cMn cht#
?n tr~ng &hng nh\ng c th ngHi m~i' m c2n c th "hSn *ikt 3(4c Sm thanh# dJi v0
trn cZ th c>a chtng c mt GD * "hn c t.c dng nh( 3i tai# viu 5tai6 ny rt &T l
v c+ng mc J nh\ng ch% rt &h.c th()ng# Tai c>a mu%i mc J trn hai Otc tu c>a "hIn
3Iu' trong 3on th^ hai c>a m%i Otc tu n giu mt cZ quan ngh< Sm thanh# Tai c>a d li
mc J 3on th^ hai c>a 3i chSn chi tr(c# ?2n tai c>a thiu thSn' con c.i th0 J "hIn
ng`c' c2n vi con 3`c th0 mc J "hIn *ng#
vh, n1ng thUnh gi.c c>a cn tr~ng rt 3gc *ikt# ?htng c th "hSn *ikt 3(4c nh@" 3iku v
quy lut c>a Sm thanh c`c &T hiku qu,# Eu nh( GD lIn 3^t nDi c>a Sm thanh trong m%i
giSy 3bng hb t(Zng 3Di nhiNu' th0 tai ng()i ngh< &hng ra ch% 3^t nDi' chs c,m nhn thy
3(4c l mt v~ng Sm thanh lin tc# Eh(ng vi nhiNu cn tr~ng' chtng c th nhn r_ G`
ngMt qu8ng ny# vhng nh\ng vy' nhiNu loi c2n c th ngh< 3(4c Giu Sm' thm chU l
Giu Sm dao 3ng lyy#yyy lIn m%i giSy#
5Tai6 c>a cn tr~ng ch> yu l d~ng 3 t0m 5*n 3)i6# Tai c+ng "h.t huy t.c dng rt ln
trong vikc *,o vk an ton# ?hcng hn nhiNu con thiu thSn c th ngh< 3(4c Sm thanh c>a
dZi rloi Gng Giu Sm tai ng()i &hng ngh< 3(4cu' nh) 3 m chtng c th nhanh chng
r)i &hPi &hu v`c nguy him m &hng rZi vo mikng c>a & th~#
+b P2an cGm gic cVa h$ mJ mIc ? %12?
Cuan G.t &[ h0nh dng c>a h m8 *n Gf thy mt hikn t(4ng tht v@' 3 chUnh l mMt' m+i
v tai c>a n hIu nh( 3Nu mc trn 3snh 3Iu' &h.c vi d8 tht thng th()ng#
n m8 tuy l 3ng vt cn' nh(ng li rt thUch ngSm m0nh trong n(c' th()ng 34i 3n
3m &huya mi *2 ln *) &im 1n# "h~ h4" vi thi qu<n GDng trong n(c' cZ quan
c,m gi.c c>a n 38 chuyn dIn ln trn 3snh 3Iu# dJi v0 &hi ton * thSn h0nh to ln
ngSm trong n(c' chs cIn hZi nh 3Iu ln' c.c gi.c quan Gf vQa vgn v(4t ra &hPi n(c
mt chtt# Eh( vy' h m8 vQa c th n m0nh rt tDt' vQa c th thng qua mMt' m+i' tai
3 hUt thJ &hng &hU trong lnh' ngh< 3(4c ting 3ng Oung quanh#
?. Gu' c. trMm 3<n GDng J d(i n(c c+ng c 3im t(Zng t` vi h m8 vN "h(Zng dikn
ny
+on mYc 4bi nh# th n$o?
ncn *n Gf v c~ng ngc nhin &hi ngh< niV /i nhiNu Ginh vt th0 "h(Zng "h." hoang
3()ng 5t` ttm tc 3 nSng m0nh ln trn6 li chUnh l c.ch di chuyn thng th()ng c>a
chtng J trong n(c# $`c c+ng th#
?on m`c v ni chung' 3a GD c.c 3ng vt nhuyn th l" 3Iu ttc 3Nu di chuyn trong
n(c th<o c.chV ly n(c vo l% m.ng qua &h< hJ *n v c.i "hu 3gc *ikt J 3Lng tr(c
thSn' Gau 3 chtng d~ng G^c tDng tia n(c qua c.i "hu 3# Eh( th' th<o 3@nh lut "h,n
t.c dng' chtng nhn 3(4c mt G^c 3y ng(4c li 3> 3 thSn chtng *Zi &h. nhanh vN
"hUa tr(c# Egoi ra con m`c c2n c th Ooay Dng "hu vN mt *n hogc vN 3Lng Gau v
&hi -" m0nh 3 3y n(c ra &hPi "hu th0 n c th chuyn 3ng th<o *t &T h(ng no
c+ng 3(4c#
?huyn 3ng c>a con G^a c+ng t(Zng t` nh( thV n co c.c cZ li 3 3y n(c tQ d(i c.i
thSn h0nh chung c>a n ra v nh( th n *@ 3y vN "hUa ng(4c li# ?huyn 3ng c>a *
n(c' c>a c.c u tr~ng chubn chubn v nhiNu loi 3ng vt d(i n(c &h.c c+ng th<o
"h(Zng "h." t(Zng t`#
; sao ch2't chzi s[ nh W)t tri?
?hut ch+i l loi vt 1n cn tr~ng GDng trong 3t# ?htng th()ng 3o hang trong l" 3t
tZi OD"' m (t v 3 con J 3# ?hut ch+i con &hi 38 ln vjn GDng J trong 3()ng hIm
3o d(i 3t
?hut ch+i rt Ut &hi 3o hang' lm te d(i l" 3t G-t hogc 3t c.t# ?hung quanh te c>a
chtng c 3()ng hIm' F *N liNn nhau# Yo trong hang lun m (t nn giun 3t' nhkn' rt'
Gn d dng Ginh Gi' trJ thnh mn 1n Gn Gng cho chut ch+i#
?hut ch+i ltc nhP mMt h8y c2n mJ rt to' 3n &hi cZ th ln dIn ln' mMt *- 3i' cuDi
c~ng th0 lgn GSu vo d(i l" da' th@ l`c tho.i ho. hcn# 7tc 3 n chs c th "hSn *ikt rt
Ut vN G` G.ng tDi# Eh\ng 3gc 3im cu to ny 3(4c h0nh thnh do G` thUch nghi GDng lSu
di vi mi tr()ng thiu .nh G.ng trong l2ng 3t#
/0 chut ch+i qua mt n1m &hng ln mgt 3t' c.i chUnh l &hng ti" Otc vi .nh G.ng'
cho nn &hng qu<n vi G` chiu G.ng c>a $gt tr)i# ThSn nhikt c>a chut ch+i cao hZn
thSn nhikt c>a ng()i l ; 3 ?# Trong cZ th n &hng c cu to thUch nghi vi G` to,
nhikt' nu *@ .nh G.ng $gt tr)i chiu thcng vo cZ th' lm nhikt 3 cZ th *in 3ei ln'
tIn GD h h" c>a n Gf t1ng ln# Eu *@ l G.ng hZi lSu' n Gf rZi vo trng th.i hn m
nng' v c th cht#
+h^n sc 4At nhUm *iN2 g;?
EhUm l 3ng vt c nhP' &hM" m0nh tua t>a dSy gai# vhi *@ G1n 3uei' n rt 3Iu co chSn
li' cun tr2n m0nh vo *ng h0nh thnh mt qu, cIu gai v+ trang' &hin cho c.c 3ng vt
1n th@t &h.c "h,i tic r m *P 3i# ?hs c chbn Gc l ngoi lk#
3Di "h vi nh\ng chic gai nhn trn m0nh nhUm' chbn Gc GH dng 3n tuyn hi
trong hu mn c>a chtng# dt c^ ltc no tuyn ny c+ng c th tit ra mt l(4ng ln d@ch
thDi# 7oi d@ch ny c uy l`c rt ln# vhi gg" & 3@ch truy 3uei' chbn c th "hun d@ch
vo mgt & 3@ch' ng1n chgn 3()ng tin cng c>a n#
xg" G` tn cng c>a chbn Gc' th<o thi qu<n' nhUm Gf thu m0nh li thnh h0nh cIu# vhi
y' chbn Gc Gf t0m mt chtt &h< hJ c>a &hDi cIu gai 3' 3gt hu mn vo v "hun d@ch
thDi# ?hcng *ao lSu' con nhUm *@ d@ch thDi lm cho m man' thSn th du%i thcng li
7tc ny chbn Gc c th ung dung 1n th@t#
+h^n @Ac WX (iKt rAn ch2ng nh# th n$o?
Mn chung rrMn 3ui &uu rt thUch 1n th@t chbn# Tuy nhin' chbn &hng *ao gi) 3 *@ 1n
th@t mt c.ch d dng# Eg(4c li' chtng c2n tn cng v tiu dikt hng lot nh\ng con
rMn 3c di gIn l m-t ny# ?hbn c v+ &hU g0 l4i hi nh( vyh
Ehm nghin c^u thuc i hc ?aliornia 38 *P ra gIn mt n1m 3 quan G.t Ginh hot
c>a loi chbn 5G"<rmi"hiluG vari<gatuG6 J c.c Ga mc dMc $[# ?htng GDng trong nh\ng
hang 3ng GSu d(i l2ng 3t' v0 vy th()ng *@ rMn chung ln o 1n th@t#
t` vk' h hng nh chbn *Mt *uc "h,i te ch^c c.c cuc tn cng tr, 3+a# Th()ng
&ho,ng ; hogc F con chbn quSy li 3.nh rMn# $t con lin tc tn cng vo chic 3ui
&hin & th~ "h,i co li' &hng c 3 3 *e nh\ng chic r1ng c`c 3c vo ng()i chbn#
Trong &hi 3' nh\ng con &h.c cgn trm tQng nh.t vo ng()i rMn#
vhi tn cng' chbn lun tr.nh 3Iu rMn' v0 chs dUnh mt vt 34"' chtng Gf *@ cht ngay Gau
3 vi giSy# Trong nhiNu cuc chin' 3 git cht rMn hogc 3uei n ra &hPi 3@a "hn' nh
chbn "h,i hy Ginh ti vi thnh vin#
tr.nh thikt hi' chbn c2n te ch^c c.c cuc G1n l~ng quy m hZnV ?htng m2 vo tn
hang e c>a rMn chung# Trong &hi con m vMng mgt' chtng git cht hng lot con non'
hogc 3" v tr^ng#
Eh(ng ni chung' chbn vjn rt G4 rMn 3ui &u# Eu rMn Out hikn *t ng)' chbn th()ng
*P chy t.n lon# 7oi rMn 1n th@t chbn ln nht di ti gIn l m-t' c tn l &im c(Zng
rcrotaluG atroOu' v0 chtng c mu da nh( nh\ng vin 3.# ?htng c th nuDt gn mt con
chbn non' rbi nLm nghs &ho,ng l ; ngy 3 tiu ho.#
Ti sao nh6ng nbi m$ lo$i -c sn 4 P2a th#ng %N li m't %#ng ch_t
nhn?
c Gn l mt thnh vin trong 3i gia tc 3ng vt thSn mNm' &hi n *2' n th()ng d~ng
chSn *.m chgt ln c.c vt th &h.c v *2 quLn qui h0nh Gng nh) c.c cZ th@t J "hIn
chSn' v0 th n c th *2 chm r8i vN "hUa tr(c# Trn chSn Dc Gn c mt tuyn gi l
tuyn chSn# Tuyn chSn c th tit ra mt cht d@ch rt dUnh git" Dc Gn *2 3i 3(4c' v0
vy nh\ng nZi m n *2 qua 3Nu 3 li du vt c>a cht d@ch do tuyn chSn tit ra# wau
&hi cht d@ch ny &h 3i' n Gf h0nh thnh nn mt 3()ng "h.t ra .nh G.ng l" l.nh#
vhi ng> 3ng hogc ng> h' d@ch dUnh 3(4c tit ra tQ tuyn chSn ny Gau &hi &h Gf h0nh
thnh mt l" mng mPng J mikng vP' git" cho cZ th 3ng chgt li' 34i 3n &hi mi
tr()ng *n ngoi thUch h4" Gf tho.t ra &hPi l" mng# Tiu *,n Dc Gn 3(4c ct tr\ trong
"h2ng l(u gi\ tiu *,n do 3(4c l" mng ny *,o vk nn Dc Gn c th GDng nhiNu n1m
m &hng cht#
Egoi ra c2n c mt loi Dc Gn t(Zng t` nh(ng &hng c vP v c+ng 3(4c gi l con
Gn# Eh\ng nZi m n *2 qua c+ng 3 li mt 3()ng "h.t ra .nh G.ng mu trMng' chs c
3iNu l d@ch dUnh m Gn &hng vP tit ra c tUnh cht &h.c mt chtt Go vi d@ch dUnh m
Dc Gn *0nh th()ng tit ra# /t *2 m Dc Gn &hng vP 3 li trn giy hogc v,i Gf lm
cho cht giy hogc v,i trJ nn c^ng hZn' c2n vt *2 m Dc Gn thng th()ng 3 li trn
giy hogc v,i li lm cho giy hogc v,i *@ *in cht#
; sao ch ngV gi_2 m{mf mko ngV c$i tai?
T( th ng> c>a ch v mo hon ton &h.c nhau# Eu ch thUch du m_m OuDng d(i
chSn tr(c' th0 mo ta li *n *@u ci tai OuDng chi tr(c# iNu ny c Uch g0 vi chtngh
ng vt d~ng c.c cZ quan c,m gi.c nh( mMt' tai' m+i 3 nhn *it G` thay 3ei c>a mi
tr()ng Oung quanh# Di vi G` thay 3ei &h.c nhau' chtng Ginh ra c.c "h,n ^ng &h.c
nhau#
vh^u gi.c c>a ch v c~ng nhy c,m# Trong cuc GDng hng ngy' ch d~ng m+i 3
"hSn *ikt mt GD 3b vt' "h.n 3o.n t0nh h0nh c>a & 3@ch v "hSn *ikt 3()ng 3i# Di vi
n' c.i m+i hay cZ quan &h^u gi.c l 3gc *ikt qu= gi.' nn ltc ng> n giu m_m v m+i
3 c,nh gii 3ng tanh chung quanh' mt &hi c t0nh huDng g0 3' d~ng ngay m+i 3 "hSn
*ikt hogc G>a d\ di 3 th@ uy#
$o li c thUnh gi.c 3gc *ikt nhy c,m# nng ngy' n d~ng tai 3 nhn *it G` thay 3ei
J mi tr()ng Oung quanh# vhi *Mt chut' mo cIn 3n 3i tai 3 th1m d2 nZi J c>a con
mbi# Di vi n' tai li l vt qu= gi. nht# ?ho nn ltc ng>' n mi gi\ tai nh( 5gi\ n
tUn6 vy# Tai ci vo chSn tr(c' mt mgt g0n gi\ tai' mgt &h.c tai d.n trn mgt 3t' &hi c
Sm thanh g0 3' n c *ikn "h." hnh 3ng ngay#
Tuy nhin' ltc th)i tit nMng m hay trong mi tr()ng qu. qu<n thuc' mo v ch c+ng
chcng c,nh gi.c cho lMm' chtng ng> &hi trong t( th du%i di tho,i m.i nh( th()ng#
; sao chim cnh cZt c thN s-ng ? Dam cYc?
$i tr()ng c`c &T &hMc nghikt J Eam c`c 38 *uc c.c Ginh vt *c cao rtt lui &hPi l8nh
3@a c>a n# Egay c, c.c 3ng vt ln c th ch@u 3(4c c.i r-t |y 3 ? c>a dMc c`c nh(
gu trMng' voi *in c+ng &hng hN c mgt J c`c Eam# /y m chim c.nh ct li c th
lm 3(4c 3iNu 3#
hiu v0 Gao' chtng ta "h,i O<m li 5gia "h,6 c>a chtng# Tr(c ht' c.nh ct l mt
loi chim *Zi J d(i n(c ce O(a nht# ? th n 38 3n 3Sy 3@nh c( tQ tr(c &hi chSu
Eam c`c mgc 5.o gi." *1ng6# Yo dikn tUch 3t liNn h"' mgt *in rng' nn nZi 3Sy c
th coi l &hu v`c "hbn th@nh nht trong c.c thuB v`c' vi ngubn th^c 1n "hong "ht' trJ
thnh v~ng 3t tDt cho c.nh ct trt ng#
wau n\a' do &t qu, ti luykn trong gi v *8o tuyt qua hng ngn vn n1m' lng trn
ton thSn c>a c.nh ct 38 *in thnh l" l" dng v,y gMn chgt# /i loi 5ch1n lng6 3gc
*ikt ny' n(c *in &hng nh\ng &h thm thu' m d~ cho nhikt 3 c OuDng ti 9yy
3 ?' chim c+ng &hng hN hn g0# bng th)i' l" m d(i da c>a n rt dy' nn cng
3,m *,o gi\ nhikt cho cZ th#
Thm n\a' chSu Eam c`c &hng c tht 1n th@t' th l c.nh ct 38 c 3(4c mt m,nh 3t
&h. an ton# ?hcng th m &hi c.c nh nghin c^u 3gt chSn ln m,nh 3t tn c~ng c>a th
gii ny' chim c.nh ct &hng nh\ng &hng *P chy' m c2n 3n ti" h vi th.i 3 rt
thSn mt rv t2 m2u#
Ti sao ni san h l$ %'ng v7t?
$i ng()i th()ng cho rLng Gan h l 3. qu= v h0nh dung n l mt &ho.ng vt# Yo rt
nhiNu Gan h thin nhin ch(a 3(4c gia cng 3Nu c h0nh cnh cSy nn tQ O(a 3n nay rt
nhiNu ng()i li cho rLng Gan h l th`c vt# n th &B i/' c2n c ng()i O<m tua c,m
c>a Gan h l mt loi hoa v t` cho rLng 3 l "h.t hikn ln# Egy nay' nh\ng ng()i 38
tQng hc 3ng vt hc 3Nu *it rLng Gan h l 3ng vt *c th"' n thuc 3ng vt rut
r%ng chs c hai l" "hi trong v ngoi' giDng nh( mt chic tti c hai l"# E c mt
mikng nh(ng &hng c hu mn# Th^c 1n 3(4c 3(a vo tQ 3Sy# iung quanh mikng c
mc nhiNu tua c,m' 3Sy chUnh l th^ m ng()i O(a gi l hoa# Tua c,m c th *Mt th^c 1n
hogc &huy 3ng 3 d2ng n(c ch,y vo mikng v Ooang trng' git" tiu ho. c.c Ginh
vt nhP trong n(c' cho nn n l 3ng vt#
wan h c rt nhiNu loi' chtng 3Nu GDng rt v\ng chMc' hZn n\a li c nh\ng 3gc tUnh
chung l GDng trong *in nng' 3gc *ikt l thUch Ginh tr(Jng J nh\ng v~ng n(c *in m
c d2ng n(c ch,y nhanh' nhikt 3 cao' v trong Gch# Yo "hIn ln Gan h 3Nu c th n,y
mIm Ginh tr(Jng' m nh\ng mIm ny &hng th t.ch &hPi th m# Eh( vy cuDi c~ng Gf
h0nh thnh mt quIn th lin &t v chung GDng vi nhau' 3Sy chUnh l nguyn nhSn ch>
yu m Gan h c h0nh cnh cSy#
$%i 3Zn th c>a Gan h 3(4c gi l 5tr~ng Gan h6# 7oi Gan h m chtng ta th()ng thy
chUnh l * O(Zng c>a quIn th Gt li do th@t c>a tr~ng Gan h ny 38 *@ thDi n.t# ? *
O(Zng rt th r."' c th d~ng lm nguyn liku 3Dt 3. vi' 3. nhSn to' loi tDt hZn c th
d~ng lm nguyn liku OSy d`ng# 7oi 3. Gan h th()ng thy d(i *in "hIn ln 3Nu do
nh\ng * O(Zng ny cht 3Dng thnh# ? mt GD * O(Zng rt c^ng' mu GMc t(Zi G.ng'
3gc *ikt l loi c mu 3P' con ng()i th()ng mi d+a n thnh c.c loi 3b trang G^c#
+him 4ay trong m#a chR2 n#3c m#a nh# th n$o?
?him c mt mU mMt c`c mPng gi l mng nh.y' d~ng 3 *,o vk mMt v *,o vk c, &hi n
*ay trong m(a# $ng nh.y ny &hng hon ton trong GuDt' v0 vy chim c th &hng
nh0n thy r_ nh(ng chtng vjn "hSn *ikt 3(4c G.ng tDi#
xiDng nh( J mo' ch v mt GD loi 3ng vt &h.c' mng ny c th nh.y qua mMt rt
nhanh 3 *,o vk mMt# E git" tr.nh &hPi G` va chm &hi chim *ay qua *i rm# chim
G1n mbi' nh( chim (ng chcng hn' chtng nhMm mMt li ngay l" t^c tr(c &hi va chm
vi nn nhSn' ch< mMt li &hi *Mt con mbi#
+h_t nh3t trn m;nh c c tc (Zng g;?
/i mt con c. tri hay mt cht c. ch-" 3ang trn trN G^c l`c th0 d~ n J trong chu' *n
c+ng "h,i tDn &h. nhiNu calo mi *Mt 3(4c n# 7" .o nh)n *ao quanh m0nh c. 38 "h.t
huy 3(4c "hIn no t.c dng l4i hi c>a m0nh#
vhi c. c2n GDng' trn da c>a n c mt l" t *o h0nh thoi lun lun tit ra mt loi cht
nh)n rt trZn# ?ht nh)n ny *ao "h> &hM" m0nh c. git" chtng *Zi li 3(4c d dng hZn
J trong n(c' 3bng th)i git" c. &hng *@ c.c loi 3ng vt &= Ginh' vi &hun v c.c Ginh
vt nhP d(i n(c OSm nh" qua da# ?ht nh)n c+ng git" cho da c. c &h, n1ng thm
thu *0nh th()ng v ng1n c.c cht *n trong n(c thm vo m0nh' ,nh h(Jng ti G^c
&ho#
Egoi ra' th^ cht trZn nhjy ny c2n c t.c dng &t t v lMng trong cht *~n trong
n(c' lm cho n(c thm trong' &-o di tuei th c>a nh\ng loi th()ng Ouyn "h,i GDng
trong mi tr()ng n(c 3c# 7+ c. GDng J mi tr()ng n(c trong' m%i &hi c n(c l+
hogc m(a to lm 3c n(c' cht nh)n tit tQ da 3 to nn nh\ng *ong *ng nei trn mgt
n(c' tr^ng c. c.i Gf dUnh vo d(i nh\ng *ong *ng 3#
wau &hi c. c.i cht' do da c. vjn c2n l" cht nh)n *ao *c ng1n vi &hun thSm nh" nn
c. &hng thDi r\a ngay# ?hs &hi no vi &hun "hSn huB ht l" cht nh)n trn m0nh c.
r&ho,ng vi gi)u c. mi (Zn v thDi r\a#
Ti sao trong traif s c tr1n ch12 |ngIc}?
?.i ni Ginh ra ht trSn chSu l loi 3ng vt nhuyn th nh( con G2' trai ngc *in v trai
n(c ngt# ? nhiNu ng()i ngha trai' G2 cng ln th0 ht trSn chSu *n trong chtng cng
to# Th`c t th0 &hng "h,i vy# ?hs &hi no c &= Ginh tr~ng GDng &= Ginh hogc c vt *n
ngoi OSm nh" vo trong cZ th nh\ng con G2' con trai th0 mi to ra 3(4c c.c ht trSn
chSu#
ThH t.ch mt vP trai hogc l vP G2 ra th0 thy tIng trong c~ng c>a vP c .nh G.ng r`c r
nht' nh" nh.nh mu GMc nh( ht trSn chSu' 3Sy 3(4c gi l 5tIng trSn chSu6' n l cht
trSn chSu do mng ngoi tit ra cu thnh#
vhi &= Ginh tr~ng chui vo vP G2' vP trai c^ng' 3 *,o vk cZ th' mng ngoi c>a con G2'
con trai Gf nhanh chng tit ra cht trSn chSu *ao quanh &= Ginh tr~ng ny# Eh( vy' th)i
gian lSu dIn Gf h0nh thnh ra ht trSn chSu#
? ltc &hi mt GD ht c.t rZi vo trong con G2' con trai lm cho chtng nht th)i &hng c
c.ch no 3y n ra 3(4c' Gau &hi ch@u nhiNu G` &Uch thUch 3au 3n th0 chtng 38 nhanh
chng tQ mng ngoi tit ra cht trSn chSu 3 dIn dIn *ao vSy ly n# Th)i gian lSu dIn'
*n ngoi ht c.t 3(4c *ao *c *Ji cht trSn chSu rt dy' v c+ng 38 *in thnh mt ht
trSn chSu tr2n vo#
vho,ng ly ;y loi 3ng vt nhuyn th c th G,n Ginh ra ht trSn chSu# nikn nay'
ng()i ta 38 OSy d`ng nZi nui trbng nhSn to' Gau &hi nui ln mt GD 3ng vt nhuyn
th rch> yu l trai ngcu' trong te ch^c &t 3 mng ngoi cMm nhSn vo vP trai' v trn
nhSn "h> mt tm mng ngoi nhP' qua mt th)i gian nht 3@nh th0 Gf Ginh ra ht trSn
chSu nui nhSn to# Trong c.c &hu v`c duyn h,i v hb lc 3@a J Trung CuDc 3Nu d~ng
*ikn "h." ny 3 nui trbng trSn chSu' ngoi ra tQ nui trbng ht trSn chSu *0nh th()ng
38 "h.t trin mJ rng ra nui trbng ht mu v ht h0nh t(4ng#
Ti sao m't c1y %a c thN th$nh rOng?
?Sy 3a l mt loi cSy cao to l. Oanh quanh n1m' to rng' thUch nh\ng v~ng nhikt 3 cao
m(a nhiNu' &hng &hU m (t' n "hSn *D "he *in J nh\ng v~ng nhikt 3i v . nhikt 3i
c>a Trung CuDc' th()ng gg" J nh\ng v~ng th" v m (t nh( trong rQng nhikt 3i' *)
*in duyn h,i v 3bng *Lng th" hZn Go vi mgt n(c *in# Yo qu, c>a cSy 3a c v@
ngt' chim rt thUch 1n' do ht rt c^ng &hng th tiu ho. 3(4c nn th<o "hSn chim gi<o
v8i &hM" nZi' trn 3snh th." ce' trn t()ng thnh ce v trn 3snh nh\ng ngi nh ce &Unh
c>a v~ng nhikt 3i v . nhikt 3i 3Nu c th nh0n thy nh\ng cSy 3a nhP do chim gi<o
ht# Eh\ng cSy 3a nhP 3(4c Ginh tr(Jng trn cSy ln c>a v~ng nhikt 3i c+ng 3a GD l do
chim gi<o ht# nikn t(4ng &T l cSy mc trn cSy 38 trJ thnh mt c,nh quan ln c>a c.c
&hu rQng nhikt 3i#
Eh\ng cSy 3a c tuei th cao' Ginh tr(Jng nhanh' hk thDng cnh v r "h rt "h.t trin#
Trn thSn chUnh v cnh c>a n c rt nhiNu l% vP' ti 3Su c+ng c th Ginh ra nhiNu r &hU
Ginh' r> OuDng d(i giDng nh( nh\ng ch2m rSu di' nh\ng r &hU Ginh ny Gau &hi Ginh
tr(Jng 3n mgt 3t th0 &hng ngQng to ln v trJ thnh r c.i' r c.i &hng "hSn cnh
&hng Ginh l.# ?h^c n1ng c>a c.c r &hU Ginh c>a cSy 3a giDng nh( * r &h.c' c t.c
dng htt n(c v cht dinh d(ng' 3ng th)i c2n chDng 3 nh\ng cnh cSy lin tc v(Zn
rng ra ngoi' lm cho t.n cSy &hng ngQng to ln# Th<o thDng &' mt * r c.i c>a cSy
3a gi c th 3t ti hZn 9#yyy cnh# Thn non thnh huykn TSn n4i tsnh Cu,ng ng
c mt cSy 3a to mc gIn *) hb' t.n c>a cSy 3a rng ti hZn #yyy ml' d(i t.n cSy c
hng ngn r c.i v c.c r "h' giDng nh( mt 5&hu rQng6 rm r"# Yo 5vhu rQng6 ny
c.ch *in &hng Oa nn 38 trJ thnh nZi c( trt Gm tDi c>a c.c loi chim nh( hc v c2
ly c. lm th^c 1n' h0nh thnh 5Thin 3()ng c>a c.c loi chim6 nei ting#
Eh\ng ng()i lm cng t.c v()n rQng ly g4i = tQ 3gc tUnh Ginh tr(Jng c>a cSy 3a' 38 ti
t0nh tin hnh djn' chsnh h0nh r &hU Ginh v t.n c>a cSy 3a lm cho n trJ thnh mt
c,nh GMc 3gc *ikt lm Oanh ho. GSn v()n v l chu c,nh giu 3gc GMc c>a 7anh Eam#
Egoi cSy 3a ra c2n c c.c loi cSy &h.c nh( cSy c thuc h c' cSy qu, trIn' cSy dSu
?ng x thuc h dSu' cSy 3ay g% do wumata thuc h 3ay thSn g% v c.c loi cSy 3o
3ia rn c+ng c th mc 3(4c r c.i#
; sao c1y 0_2 h cZp l *hi c v7t %Zng v$o?
?Sy Ou he c2n 3(4c gi l cSy trinh n\# vhi *@ 3ng nh' n l" t^c th hikn ngay G` 5<
lk6 c>a m0nh *Lng c.ch &h-" nh\ng cnh l. li# Eu *n ngng tay' n Gf "h,n ^ng c`c &T
mau l# ?hQng 9y giSy' tt c, c.c l. 3Nu c" OuDng#
iNu ny c lin quan ti 5t.c dng G^c c1ng6 c>a l. Ou he# cuDi cuDng l. c mt m
t *o mPng gi l *ng l.' *n trong ch^a 3Iy n(c# vhi *n 3ng tay vo' l. *@ chn
3ng' n(c trong t *o *ng l. l" t^c dbn ln hai *n "hUa trn# Th l "hIn d(i *ng
l. O" OuDng nh( qu, *ng O0 hZi' c2n "hUa trn li nh( qu, *ng *Zm c1ng# iNu 3 lm
cho cuDng l. G" OuDng' &h-" li#
vhi mt l. &h-" li' n Gf 3(a tUn hiku &Uch thUch lan rng 3n c.c l. &h.c' &hin chtng
c+ng lIn l(4t &h-" li# Eh(ng chs Ut "htt Gau' * "hn d(i *ng l. li dIn 3Iy n(c' l.
li Oo ra nguyn dng nh( ltc *an 3Iu#
gc tUnh ny rt c l4i cho G` Ginh tr(Jng c>a cSy' thUch nghi vi 3iNu &ikn t` nhin#
"h(Zng Eam th()ng gg" "h,i nh\ng trn m(a *8o ln' &hi 3 cSy Ou he thu l. li &hi
gg" m(a gi Gf git" n c^u 3(4c c.c l. non#
+ hFo v$ cc lo$i th& 4iNn 2-ng g;?
?.c loi 3ng vt c vt GDng J *in ch> yu d`a vo l(4ng n(c c trong th`c "hm m
chtng 1n' ch^ &hng "h,i uDng#/U d th^c 1n ch> yu c>a c. h<o l c. v c.c loi tm#
$t tB lk rt ln m cZ th c>a tm v c. l n(c#
?. voi c r1ng th()ng 1n m`c v c.c loi c. ln' trong &hi c. voi GQng tm nuDt mt
l(4ng ln n(c *in' chMt li th^c 1n thng qua cu to tm GQng J mikng' mt * "hn
giDng nh( mt thit *@ lc n(c rt h\u hiku#
Di vi nh\ng loi c. th`c G`' chtng h" th n(c thng qua *N mgt c>a cZ th# $ang v
c.c l" m cho "h-" chuyn n(c vo trong th<o c.ch thm thu# /0 n(c *in c hm
l(4ng muDi cao hZn hm l(4ng muDi trong cZ th c.' nn l" m *.n thm ny Gf cho
"h-" n(c 3i qua m gi\ "hIn ln muDi J li *n ngoi# wau 3 c. "h,i d` tr\ l(4ng
n(c 5ngt6 38 OH l=' v0 vy chtng th,i rt Ut n(c tiu' d~ng rt Ut n(c cho qu. tr0nh d@
ho.#
Ti sao hai mAt c thn 4bn cMng mIc ? m't 4n?
Th)n *Zn c t(ng mo &T qu.i Go vi c.c loi c. thng th()ngV mMt c>a n &hng nLm
3Di O^ng J hai 3Iu' m mc J c~ng mt "hUa c>a cZ th# Thm vo 3 thSn c>a n rt dt'
hai *n c+ng &hng 3Di O^ng' do vy tr(c &ia c ng()i ng nhn rLng 3Sy l hai con
GDng dUnh chgt vo nhau#
Th`c ra' c. th)n *Zn giDng nh( c.c loi c. &h.c 3Nu l GDng mt m0nh# ?2n hikn t(4ng
hai mMt mc c~ng mt *n l &t qu, c>a qu. tr0nh thUch nghi lSu di vi mi tr()ng# vhi
tr^ng th)n *Zn nJ thnh c. nhP' hai mMt vjn mc 3Di O^ng J hai *n 3Iu# 7tc 3 n &h.
5Gi nei6' lun muDn nei ln mgt n(c 3 chZi 3~a# Tuy nhin' Gau &ho,ng ly ngy' thSn
di 3n 9 cm' do c.c * "hn cZ th "h.t trin &hng cSn *Lng' &hi *Zi c+ng dIn nghing
thSn Gang mt *n' vy l n *Mt 3Iu nLm nghing v GDng hcn J 3.y *in# bng th)i' vi
mMt "hUa d(i' do G4i dSy mNm d(i mMt &hng ngQng c1ng ln' lm cho mMt chuyn
3ng vN "hUa trn' qua GDng l(ng ti v@ trU Gong Gong vi con mMt vDn c J 3# vhi 38 3n
ch% thUch h4"' mMt &hng di chuyn n\a m cD 3@nh li#
Yo th)n *Zn GDng th)i gian di d(i 3.y *in' hai mMt hon ton J "hUa trn' rt c l4i
cho n "h.t hikn ra & 3@ch v 3 *Mt mbi# Egoi 3i mMt l l~ng' mu GMc da th)n *Zn
c+ng thay 3ei rt 3gc *ikt# "hIn thSn d(i' do h(ng OuDng 3.y *in trong th)i gian di
nn GMc tD c+ng t(Zng 3Di nht' c2n "hIn trn c mu nSu' gIn vi mu c>a 3t d(i 3.y
*in' nn vQa tr.nh 3(4c tIm mMt c>a & 3@ch' vQa c th &im 3(4c th^c 1n mt c.ch
thun tikn#
?. th)n *Zn c rt nhiNu loi' trong 3 c F loi ln# nai loi c 3ui' nu hai mMt nLm
*n tr.i cZ th gi l 5c. *0nh6' nLm *n "h,i gi l c. *Zn#
nai loi &h.c c2n li &hng c 3ui# /Sy 3ui v vSy l(ng liNn thnh mt m,ng' *N ngoi
giDng nh( c.i l(i# nhm ny' nu mMt 3Nu nLm J *n tr.i thSn gi l 5c. th." h0nh
l(i6' nLm J *n "h,i gi l 5c. th."6#
Ti sao c r c thN tr#n trn c8 ho)c lFo c1y 4At m^i?
KhIn ln c. GDng d(i n(c h h" 3(4c l nh) * mang# T.ch &hPi mi tr()ng n(c'
mang &hng hot 3ng th0 c. cht ngt# Th nh(ng' c+ng c mt GD loi c. nh( l(Zn'
chch hogc c. lc' thsnh tho,ng rtc GSu d(i l" *~n 3gc qu.nh# ing c. r thm chU
c th "hng 3(4c ln cSy#
y l t" tUnh 3(4c h0nh thnh t` *ao 3)i nhLm thUch nghi vi mi tr()ng GDng# Eh\ng
loi vQa & ngoi * mang 3 thJ d(i n(c' c2n c thm cZ quan h h" "h 3 thJ
d(i *~n GSu hogc thJ trn cn# TuT tQng loi' cZ quan h h" "h c cu trtc &h.c nhau
v tt nhin &hng Go G.nh 3(4c vi cZ quan h h" chUnh l mang# l(Zn' * "hn ny
nLm J thnh &hoang mikng v hng' J chch l rut v l" da *c ngoi cZ th# Eh)
"hIn h h" "h ny' l(Zn ljn chch c th GDng d(i *~n GSu hng th.ng# ?Z quan h
h" "h c>a c. lc v c. r nLm trong &hoang mang# Trong * mang c>a chtng c nh\ng
m,nh Gn nhP ch^a nhiNu mch m.u li ti h" th 3(4c oOy tQ &hng &hU# Eh) vy' chtng
c th l<o 3(4c c, ln cSy m &hng hN hn g0#
+ nc ph;nh hbi l$m g;?
vhi *Mt c. nc ln &hoang thuyNn' *n Gf thy chtng dIn "h0nh to nh( qu, *ng c1ng
hZi' nh\ng con c gai Gf ch0a ht gai ra ngoi giDng nh( con nhUm cun tr2n#
/0 Gao chtng li lm nh( vyh l do cZ th c>a c. nc c mt cu to &h. 3gc *ikt#
on rut "hUa trn c>a c. nc c mt &htc "h0nh rng 3 ch^a &hng &hU# vhi *@ & 3@ch
tn cng' c. nc Gf *Zi vt ln mgt n(c h. mikng hUt 3Iy &hng &hU vo tti &hU trong
rut# /0 v@ trU tti &hU nLm J 3on rut "hUa trn v da *ng ch~ng hZn da l(ng' nn "hIn
3Iu c. v *ng c. "h0nh to hZn "hIn l(ng c.# ?+ng do "hIn *ng ch^a nhiNu &hng &hU
nn *ng c. nei ln mgt n(c' "hIn l(ng ch0m OuDng# Tti &hU c+ng c th htt v ch^a
n(c' nh(ng &hi gg" & 3@ch' c. nc th()ng htt &hU vo tti ny# wau &hi & 3@ch 3i Oa' n
Gf tQ tQ nh, &hU 3 ly li th1ng *Lng rbi *Zi 3i#
nikn t(4ng "h0nh hZi chUnh l mt gi,i "h." t` vk c>a c. nc 3 tr.nh *@ & 3@ch nuDt
chHng hay cMn n.t#
+ c 4R sgt %nh?
vhi *@ G-t 3.nh' c. n(c ngt &hng gg" nguy him nhiNu v0 n(c ngt &hng "h,i l
cht djn 3ikn tDt# Eh(ng n(c *in th0 3.ng ngi hZn nhiNu v0 3 l mt *in c.c ion#
Tuy vy' c. 3i d(Zng vjn an ton#
vhi G-t 3.nh vo mgt n(c' Gf Out hikn mt d2ng 3ikn cao th ngay ti 3im G-t 3.nh'
nh(ng d2ng 3ikn ny li t` do di chuyn th<o mi h(ng v n lan to, nhanh chng do
th tUch &heng lb c>a cht djn 3ikn *in c,# Yo vy' tuT thuc vo quy m c>a G-t'
c()ng 3 d2ng 3ikn J mt 3im *t &T 3Nu &hng cao#
Eu mt con c. hon ton J d(i mgt n(c' d2ng 3ikn c th chy quanh v J c.ch Oa
3im G-t 3.nh OuDng vi m-t' con vt c th hon ton *0nh yn v G`# Eh(ng nu n J
qu. gIn hogc 3ang nh ln mgt n(c' tt nhin n Gf *@ G-t 3.nh#
Ti sao hoa trn cMng m't c1y 4ng c m$2 *hc nha2?
Ei chung hoa cSy *ng th()ng nJ vo *uei G.ng' Gau &hi hoa nJ' chtng Gf thay 3ei
thnh my loi mu GMc# noa vQa mi nJ th0 mu trMng' Ut lSu Gau *in thnh mu vng
nht' *uei chiNu c mu hbng "hIn hogc hbng' c &hi thnh mu hoa hbng#
n ngy th^ hai th0 thnh mu hbng Gjm' c &hi thnh mu tUm' cuDi c~ng tt c, c.c
*ng hoa *in thnh mu nSu rbi rZi &hPi *Iu nhup# 7tc 3 nhup *Mt 3Iu "h.t dc' dIn
dIn nJ to ra' rbi *in thnh nh\ng qu, *ng#
nikn t(4ng nh\ng c.nh hoa *ng 3ei mu l do t" tUnh 3gc h\u c>a cSy *ng# dJi v0
trong c.nh hoa c>a chtng c rt nhiNu GMc tD' tuT th<o nhikt 3 thay 3ei v chiu O c>a
$gt tr)i' GMc tD c+ng "h.t Ginh *in ho.#
Trn c~ng mt cSy *ng' c.c * "hn c>a hoa nJ ra c tr(c c Gau' *ng hoa ny mu
trMng' *ng &ia mu vng hogc mu hbng rbi# ?ho nn nh0n vo mt cSy *ng m li thy
h0nh nh( c my loi hoa &h.c nhau#
Ti sao m't s- thYc v7t c thN pht sng?
$~a h' trong rQng cSy hogc trong *i cP' nh\ng con 3om 3m *ay l" lo "h.t ra .nh
G.ng 3" v tn ln .nh Gao' 3Sy l hikn t(4ng Ginh vt "h.t G.ng m mi ng()i 3Nu *it#
Eh(ng' th`c vt c+ng c th "h.t G.ng' *n 38 thy hikn t(4ng 3 ch(ah
Eh( n1m tr(c' J huykn an b c>a tsnh xiang T c nhiNu ng()i 38 nh0n thy my cSy
liu c th "h.t G.ng# dan ngy' nh\ng cSy ny 3^ng > r+ *n *) rung' &hng hN thu htt
G` cht = c>a mi ng()i' nh(ng 3n 3m n li to, ra .nh G.ng l< li thIn *U v c mu
Oanh nht' cho d~ m(a to gi ln hay nh\ng ngy nMng gay gMt c+ng &-o di &hng nghs#
Eh\ng cSy liu thng th()ng ny Gao li c th "h.t G.ng 3(4ch Cua nghin c^u' cuDi
c~ng c+ng gi,i 3." 3(4c hoi nghi# no. ra' c.i "h.t G.ng &hng "h,i l *,n thSn cSy liu
m l mt loi nm GDng &= Ginh trn thSn cSy liu' *,n thSn c.c G4i nm c>a nm
iamihuan "h.t ra .nh G.ng' do 3 loi nm ny c th "h.t G.ng' mi ng()i gi n l
5Em G.ng6# 7oi nm ny "hSn *D "he *in J mt d,i T ?hSu' Trit xiang' n nuy'
n chuyn 3i t0m v GDng &= Ginh J mt GD cSy' ln ln thnh th G4i nm c mIu trMng
giDng nh( G4i *ng' htt cht dinh d(ng c>a th`c vt' 1n no rbi th0 li "h.t G.ng' chs v0
*an ngy nh0n &hng ra' chtng ta lun lun nh0n chtng m &hng nhn ra m thi# nm
nay' *n nh0n thy 5$ing nm G.ng6 v 5Zn thuDc nm G.ng6 J trong "h2ng thuDc
chUnh l loi thuDc 3(4c lm tQ loi nm "h.t G.ng ny' l "h(Zng thuDc ch\a tr@ t(Zng
3Di hiku qu, 3Di vi *knh vim tti mt v vim gan#
Eu *n l mt ng()i GDng gIn *in' trong nh\ng 3m tDi nh( m`c' c ltc c th nh0n
thy trn mgt *in nh\ng lubng .nh G.ng mu trMng nh( G\a hogc mu Oanh lam' thng
th()ng 3(4c gi l lHa *in' th4 lgn d(i 3.y *in c th gg" nh\ng luDng G.ng m ng()i
nh( .nh G.ng c.c v0 Gao trn *Iu tr)i J d(i 3.y *in' tht chcng &h.c no 3ng tin no.
ra 3Sy l mt GD loi Ginh vt "h.t G.ng thuc loi t,o' t *o nm v nh\ng 3ng vt nhP
t" h4" thnh 3.m "h.t G.ng#
Egh< ni' trong mt trin l8m quDc t J Kari Kh." n1m 9:yy' "h2ng quang hc c mt
gian trin l8m G.ng to ra mt h0nh th^c mi' trong 3 &hng c mt *ng 3n no nh(ng
li rt G.ng' th0 ra l trong mt *0nh thuB tinh c nui t *o nm "h.t G.ng' lm cho mi
ng()i &hng ngt &inh ngc#
Th`c vt ti Gao li "h.t G.ng 3(4ch l *Ji v0 trong thSn c>a nh\ng th`c vt ny c
mt loi vt cht "h.t G.ng 3gc *ikt cht huTnh quang v cht Otc t.c huTnh quang#
Trong qu. tr0nh hot 3ng GDng cIn "h,i tin hnh oOy ho. Ginh vt' cht huTnh quang
ny *@ oOy ho. d(i t.c dng c>a cht Otc t.c' 3bng th)i gi,i "hng ra n1ng l(4ng' loi
n1ng l(4ng ny 3(4c *iu hikn ra d(i h0nh th^c "h.t G.ng' 3 l nh\ng .nh G.ng c>a
Ginh vt m chtng ta nh0n thy#
Xnh G.ng c>a Ginh vt l mt loi .nh G.ng lnh' hiku Gut "h.t G.ng c>a n rt cao' c ti
:m c &h, n1ng chuyn thnh .nh G.ng' hZn n\a .nh G.ng mu GMc m d@u v thUch h4"#
?.c nh &hoa hc c 3(4c g4i = c>a .nh G.ng lnh' m "hPng nguyn l= "h.t G.ng c>a
Ginh vt 3 ch to ra rt nhiNu ngubn .nh G.ng c hiku qu, cao v mi#
@U P2yt lFo gi$n cVa c1y 0anh
dU' m("' d(a chut' dSy tr()ng OuSn' nho rt c ti l<o tro# ?hs cIn mc 3(4c vo
mt thSn cSy' qu< c>i hay thm chU ct 3ikn' chtng Gf tho1n thoMt 5*2 ln6# Eh(ng nu
&hng c 3im t`a no' chtng ng, ra rbi 3ui dIn v cht# ?htng l<o &iu g0h
Yarzin tQ lSu 38 cht = 3n mt loi cSy l<o gi l hu*lon hay hoa *ia# Rng 3gt n trong
nh' GuDt ngy 3m &hng ng> th<o d_i n# 7tc 3Iu' mt 3on dSy cuDn c>a ngn hu*lon
v(Zn ra &ho,ng &hng# Yarzin *uc dSy cuDn vo mt cnh cSy' chs 3 mt 3on ngMn
3Iu c~ng &hng *uc# on ngMn &hng *uc 3 vDn 3ang thcng 3^ng' mt l.t Gau *%ng
thay 3ei' ch% uDn vbng ln t` nhin cong OuDng' Gau 3 *Mt 3Iu chuyn 3ng Ooay tr2n#
Th0 ra' trong cZ th c>a th`c vt c mt loi cht &Uch thUch Ginh tr(Jng c th lm t1ng
nhanh G` "h.t trin c>a c.c t *o' nh(ng mt &hi nbng 3 qu. cao' n li &0m h8m th`c
vt Ginh tr(Jng# /0 vy' G` "hSn *D nhiNu hay Ut c>a cht &Uch thUch Gf quyt 3@nh tDc 3
"h.t trin c>a thSn nhanh hay chm# ? ltc *n tr.i Ginh tr(Jng nhanh hZn *n "h,i' c
ltc *n "h,i nhanh hZn' th l *Mt 3Iu G` "h.t trin Ooay tr2n' &h, n1ng *2 l<o c+ng Out
hikn#
Kh(Zng th^c l<o c>a m("' d(a chut &h.c vi *0m *0m' hu*lon# ?htng mc rt nhiNu
tay cuDn# Tay cuDn ht G^c nhy ch,m' h gg" nh\ng th^ nh( cnh tr< hogc G4i dSy l l"
t^c cuDn chgt# Y(a chut 38 l<o ln gin *Lng tay cuDn nh( th' chcng &h.c g0 ng()i l<o
ct *Lng hai tay vy#
Yarzin 38 tQng 3~a vi loi cSy l<o ny# Rng c O.t vo tay cuDn' n t(Jng 3ng vo
mt vt nh( cnh cSy hogc G4i dSy' liNn cun cong li# wau my "htt dSy cuDn "h.t hikn
m0nh *@ lQa' trn th`c t &hng c g0 *.m' n li v(Zn thcng ra# Tay cuDn c>a dSy l<o
&hng ti" Otc 3(4c vi ct chDng hogc cnh cSy' n Gf c h0nh Oo.y Dc' cuDi c~ng th0
cht &h' chs &hi no cuDn vo vt g0 nh) cy 3(4c th0 ltc y n mi *.m chMc &hng r)i#
~nh sng %om %m c tO %12?
ThH di n.t trn 3t mt con 3om 3m "h.t G.ng' *n Gf thy 3 li trn mgt 3t l mt vkt
di' vjn ti" tc nh" nh.y' Gau 3 mi m) dIn rbi mt hcn# Eh( vy' .nh G.ng do 3om
3m "h.t ra l G,n "hm c>a mt qu. tr0nh ho. hc' ch^ &hng "h,i l mt qu. tr0nh Ginh
hc nh( *an 3Iu chtng ta ngha#
dJi v0' Gau &hi con cn tr~ng 38 cht m .nh G.ng vjn c2n' th0 r_ rng l con vt chs lm
nhikm v lin tc Ginh ra loi cht "h.t G.ng m thi#
om 3m c hai nhm l 3om 3m *ay v 3om 3m *2 d(i 3t# ?, hai nhm ny 3Nu
c th "h.t ra c~ng mt th^ .nh G.ng lnh &h. 3gc *ikt' &hng to, nhikt nh( .nh G.ng
nhSn to# l v0 trong qu. tr0nh "h.t G.ng' hIu nh( ton * n1ng l(4ng 3(4c Ginh vt
chuyn thnh quang n1ng' ch^ &hng tiu hao thnh nhikt n1ng nh( J nh\ng ngubn G.ng
nhSn to &h.c#
Xnh G.ng c>a 3om 3m 3(4c "h.t ra tQ mt vi 3Dt cuDi *ng# dan ngy' c.c 3Dt ny chs
c mu trMng O.m' vN 3m mi "h.t ra .nh G.ng huyNn ,o qua l" da trong GuDt# dn
trong l" da *ng l d8y c.c t *o "h.t quang' trong c~ng l l" t *o "h,n quang' c
ch^c n1ng nh( mgt g(Zng git" "h,n chiu .nh G.ng ra ngoi#
?.c t *o "h.t quang c ch^a hai loi cht l luci<rin v luci<raa# vhi t.ch r)i nhau'
chtng chs l nh\ng ho. cht *0nh th()ng' &hng c &h, n1ng "h.t G.ng# Eh(ng &hi J
cnh nhau' m<n luci<raa Gf Otc t.c' thtc 3y qu. tr0nh oOy ho. luci<rin rqu. tr0nh d~ng
oOy 3Dt ch.yluci<rinu# Cu. tr0nh oOy ho. ny to ra quang n1ng#
om 3m chs c th "h.t G.ng l" lo m &hng lin tc' *Ji v0 chtng t` &hDng ch vikc
cung c" oOy' Gao cho "h,n ^ng "h.t G.ng th`c hikn 3(4c lSu di#
@U m7t sY h^i sinh cVa vF sL2
Eg()i Trung CuDc ce cho rLng v< GIu l con vt *iu t(4ng c>a G` hbi Ginh do chu &T
GDng c mt &hng hai c>a chtngV nLm lgng lf d(i mgt 3t trong nhiNu n1m liNn' Gau 3
trbi ln &hPi mgt 3t 3i t0m *n 3)i giao "hDi' 3 tr^ng rbi cht Egy nay' ng()i ta
vjn t` hPi vN &h, n1ng &T l c>a v< GIu &hi chtng lun Out hikn trong thin nhin vo
mt th)i 3im chUnh O.c trong n1m#
Eg()i ta 3o nh\ng con nhng thuc loi v< GIu $agicicada 38 th d(i mgt 3t 9m
n1m# 7oi v< GIu ny th()ng chs ngoi ln &hPi mgt 3t Gau 9] n1m 5tu luykn6# vhi 3(a
nh\ng con nhng v< GIu vo mt c1n "h2ng 3(4c 3iNu &hin &hU hu nhSn to# Ti 3Sy
nh\ng con nhng 3(4c gMn vo * r c>a nh\ng cSy 3o r"<achu 38 3(4c 53iNu chsnh6 3
c th ra hoa hai lIn m%i n1m# vt qu, nh\ng con v< GIu tho.t &i" nhng Gm hZn mt
n1m# 7oi cn tr~ng ny 38 53m6 th)i gian *Lng c.ch th<o d_i nh\ng tin hiku Ginh l=
c>a cSy#
?^ vo m~a OuSn' &hi nhiNu loi cSy *Mt 3Iu ra hoa' nh\ng git mt v "rot<in tQ hoa Gf
ch,y ra' rZi OuDng v thm vo * r c>a cSy# /< GIu J trong l2ng 3t htt ly th^c 1n tQ
r cSy v 3 chUnh l ltc chic 3bng hb Ginh hc c>a loi cn tr~ng ny 3(4c 5&Uch hot6#
7tc ny v< GIu Gf hbi Ginh' *2 ln &hPi l2ng 3t v *Mt 3Iu mt chu &T GDng mi
.12 l$ 4U P2yt si2 (Unh cVa traif h$2?
Thnh "hIn quyt 3@nh trong cht nht c>a c.c loi trai' hu git" chtng *.m 3(4c vo
3.' thuyNn v c.c cIu tu l GMt' c.c nh &hoa hc $[ vQa cho *it# Kh.t hikn 38 mJ ra
mt h(ng GH dng Ginh hc mi cho th^ &im loi ny#
onathan {il&<r thuc i hc Kurdu< *Mt 3Iu 3iNu tra cht nht c>a nh\ng con trai v
hu Gau mt chuyn lgn th.m him# n nhn 3@nh trai n(c mgn *.m ly c.c vt th *Lng
nh\ng G4i &<o tU hon# Trong mt cng tr0nh mi 3Sy' {il&<r v cng G` 38 O.c 3@nh GMt l
thnh "hIn thit yu trong cht dUnh ny#
5Th^ h%n h4" chtng ti thu 3(4c tQ nh\ng con trai c 3 *Nn chMc &hng &-m g0 g<latin6
{il&<r ni# 5vhi *e Gung GMt' c.c "rot<in c>a trai lin &t ch-" vi nhau' hay c2n gi l
5*@ l(u ho.6 v vt liku trJ nn rMn chMc6# ?.c ion &im loi c 3gc tUnh Ginh hc &h.c
d()ng nh( &hng c &h, n1ng lin &t ch-o ny#
?ho ti nay' c.c nh &hoa hc vjn *it rLng ion &im loi th()ng c vai tr2 gMn &t c.c
"rot<in v to ra G` en 3@nh cho "h^c h4" 3' nh(ng 3Sy l lIn 3Iu tin h t0m thy mt
ion &im loi tham gia tr`c ti" vo thnh "hIn c>a mt loi vt liku Ginh hc#
v<o c>a trai dUnh 3(4c vi hIu ht c.c loi vt liku' & c, vi T<lon T$ th()ng 3(4c
GH dng nh( cht chDng dUnh# KhSn tUch &h, n1ng 3gc *ikt ny Gf cho "h-" c.c nh
nghin c^u to ra nh\ng cht &<o Giu dUnh &h.c' c+ng nh( git" h t0m ra *ikn "h." *,o
vk c.c con tu &hPi nh\ng v@ &h.ch &hng m)i m 3n#
+ 5$ !an nhr hbn c 0Uch %o?
?huykn & rLng c mt nh *un mua m#yyy tn c. ch-" tQ n 7an' 3<m O" ln tu rbi
chJ ti th> 3 $ogadiGu c>a n(c womali gIn OUch 3o# n 3 d~ng cSn l2 Oo cSn li'
nh *un n tr4n mMt ln v0 thy thiu mt ;y tn c.# 7 tht' chtng chy 3i 3Suh
vhng c &h, n1ng mt trm v0 trn 3()ng 3i tu &hng 3% J 3Su c,#
n( hao trong &hi *Dc O" c+ng &hng th ln ln 3n nh( vy# $i ng()i *n lun On
Oao nh(ng chcng ai gi,i thUch 3(4c 3iNu *U mt 3# $8i 3n Gau ny ng()i ta mi hiu r_
3(4c vn 3N# ?. chcng hN *@ mt trm m c+ng &hng "h,i *Dc O" gSy ten hao' 3 chs l
tr2 3~a c>a G` t` quay c>a Tr.i 3t v l`c htt c>a n#
Trng l(4ng c th thay 3ei
Ta *it trng l(4ng c>a mt vt l trng l`c t.c dng ln 3' t^c l G^c htt c>a Tr.i 3t
3Di vi vt 3# Eh(ng Tr.i 3t t` quay &hng ngQng G,n Ginh ra mt loi l`c ly tSm do
quay# /0 th trng l`c t.c dng ln vt *Lng h4" l`c c>a l`c htt c>a Tr.i 3t rl`c 3@a tSmu
v l`c ly tSm 3# 7i v0 Tr.i 3t l mt h0nh <li" hZi dt' cng gIn OUch 3o' &ho,ng c.ch
gi\a mgt 3t v tSm Tr.i 3t cng ln' nn G^c htt c>a 3@a tSm c+ng nhP 3i mt chtt# /0
th trng l`c th`c t c>a vt th "h,i l l`c htt 3@a tSm trQ 3i l`c ly tSm do quay th<o
"h(Zng thcng 3^ng# vhi m#yyy tn c. ch-" 3<n' tQ n 7an J va 3 trung *0nh c>a Tr.i 3t
vn chuyn 3n womali J gIn OUch 3o tt nhin l trng l(4ng gi,m dIn' &hng l g0 &hi
cSn li gi,m mt nh\ng hZn ;y tn c.#
Eu nh( c.c vn 3ng vin l<o nti mang mt h2n 3. tQ 3snh nti ?humunglay vN 3n dMc
vinh th0 ltc 3 n Gf trJ nn ngng hZn mt chtt' c2n nu nh) c.c nh du hnh v+ tr
mang n ln &hng trung nZi l`c htt c>a Tr.i 3t &hng c2n n\a th0 n Gf trJ thnh
&hng trng l(4ng# 3Sy nguyn tMc 3Nu giDng nhau#
Eh(ng &hDi l(4ng th0 &hng
Th nh(ng' *t & trng l(4ng c>a vt thay 3ei nh( th no th0 &hDi l(4ng c>a chtng vjn
&hng thay 3ei# ?htng ta nn cht = rLng G` thay 3ei trng l(4ng c>a vt th chs c th
d~ng cSn l2 Oo mi thy 3(4c' nu d~ng cSn thin *0nh hogc cSn 32n g.nh th0 Gf &hng
th thy 3(4c 3iNu 3#
Ti sao c hFo li c thN 4bi nhanh?
?.c nh vt l= 38 &h.m "h. ra c.ch th^c git" c. h<o lao 3i nhanh hZnV lin tc lt da#
Kh.t hikn ny 38 *e Gung vo danh mc nh\ng 3gc 3im tin ho. &T diku h% tr4 vikc *Zi
trong n(c' nh( thun nhn cZ th th<o dng &hU 3ng hc' nhLm gi,m ." l`c c>a n(c
ln da v gi,m ma G.t#
Eu ta quan G.t &[ Gf thy l" da c. h<o trc v,y lin tc' v c^ Gau &ho,ng l gi) con vt
li &ho.c mt * da hon ton mi# Cu. tr0nh ny lm gi,m 3.ng & hai loi l`c c,n ni
trn v git" chtng lao 3i nhanh hZn# w` g4n Gng c>a l" da lm gi,m l`c ma G.t# Egoi
ra' nh\ng m,ng da &hi *@ lt OuDng Gf "h. huB c.c Oo.y n(c vDn Out hikn Oung quanh
*N mgt c. h<o v c,n 3()ng *Zi c>a n#
Eghin c^u &h, n1ng ny c>a c. h<o Gf mJ ra hy vng Gf git" ch to c.c con thuyNn'
tu *in v tu ngIm c tDc 3 cao hZn' GH dng cng nghk d`a trn c.c gi,i "h." t`
nhin#
+ ngV th n$o?
xiDng nh( c.c loi 3ng vt &h.c' c. c+ng cIn "h,i ng>' nh(ng li &hng hN nhMm mMt'
3a GD chtng chs ch4" mMt chDc l.t m thi# ?hUnh v0 vy chtng ta c c,m gi.c rLng c.
&hng *ao gi) ng>#
@a Trung n,i c nhiNu loi c. v~i m0nh trong c.t &hi ng># .ng n nht l loi c. vt'
*an 3m tit cht nhIy thnh c.i 5tti ng>6 3 ch< mMt & th~# E "h,i mt ;y "htt 3 to
ra c.i 5tti ng>6 ny v ngIn y th)i gian 3 ra &hPi 5gi()ng6#
?.c loi c. trUch' c. *c m. hay c. ch,y ng> th()ng thnh tQng 3n c lUnh canh d(i
3.y *in# EhiNu loi ng> trong 3.m rong ru "hUa trn mgt n(c' GD &h.c li nLm im trn
c.t nh) ti ho. trang ljn vo mi tr()ng Oung quanh nh( c. 3uDi# ?2n loi c. G2ng ng>
gi\a nh\ng h2n cui nhP#
; sao chim ch_p nh7n trng c&c c2 gSi nh?
$t GD loi chim th 3 li nh\ng qu, tr^ng m ctc cu 3 nh) vo te c>a chtng' c2n hZn
l l v^t 3i tr^ng c>a chUnh m0nh# ?.c nh nghin c^u 38 &im tra hnh vi v^t tr^ng c>a
9| loi chim uGtralia v l; loi J chSu Wu# Trong "hIn nghin c^u ti O^ GJ chut tti'
h 3gt nh\ng qu, tr^ng nh`a mu Oanh d(Zng vo te v quan G.t O<m l+ chim ch> nh Gf
ht *P hay 3" v qu, tr^ng c mu &T l ny
Xnh G.ng v tIm nh0n trong te d()ng nh( l nh\ng nhSn tD chUnh 3 n quyt 3@nh c ht
*P qu, tr^ng ngoi 3o hay &hng# Eh\ng loi chim OSy te nhP' tDi' h0nh m.i v2m hogc
h0nh c.i ch-n' th0 3Nu ch" nhn qu, tr^ng l' nh(ng c.c con ch> nh c te trn 3Iy .nh
G.ng th0 c th "hSn *ikt gi\a c.c qu, tr^ng' v tB lk v^t *P cao hZn#
$t GD loi chim ch> nh ch" nhn tr^ng c>a ctc cu thay v0 h^ng ch@u nguy cZ v^t con
c>a m0nh#
Eh\ng loi chim nhP hZn OSy te nhP &h-" &Un hZn Gf c l4i th *,o vk' v0 nh\ng con ctc
cu to ln &hng th chui vo te c>a chtng 3 3(4c# wong 3iNu 3 3bng th)i c+ng &hin
chtng &h nhn ra tr^ng ctc cu hZn v0 te tDi hZn v chtng &hng muDn mMc Gai lIm nu
v^t *P con c>a chUnh m0nh#
$t GD loi chim ch> nh ch" nhn 3^a con rZi c>a ctc cu v0 chi "hU 3 nui d(ng n
l th"# wong' nh\ng g0 chtng ti t0m thy l 3iNu 3 &hng quan trng chtt no#
7oi chim hbng t(c *,n 3@a tuykt 3" J uGtralia l mt vU d tDt vN mt loi chim
&hng th "hSn *ikt 3(4c 3Su l tr^ng c>a m0nh' 3Su l tr^ng ctc cu' v0 th chtng &hng
ht tr^ng l &hPi te# wong' n c+ng l loi vt ch> duy nht trn th gii c th "hSn *ikt
nh\ng 3(a con gi, trong te v loi *P chtng# 5Y()ng nh( chtng thua thikt trong cuc
chy 3ua tin ho. J giai 3on tr^ng' Gong *~ li' chtng li tin ho. 3 c th nhn ra
nh\ng 3^a con rZi c>a ctc cu trong te c>a m0nh6#
Ti sao c m't s- thYc v7t li c %'c?
Th`c vt &h.c loi' do &t qu, hot 3ng Ginh l= c>a chtng &hng giDng nhau' to thnh
vt cht c tUnh cht &h.c nhau tUch lu[ trong thSn c>a chtng# /U d nh( l. c>a rau cIn'
rau chSn v@t v rau thZm c m~i v@ &h.c nhau chUnh l nguyn nhSn ny# Eh\ng tUch lu[
c>a mt GD th`c vt l vt cht 3c' 3i vo *n trong cZ th con ng()i v gia Gtc th0 c
th "h.t Ginh t.c dng c>a 3c tUnh' lm ten hi 3n te ch^c t *o' djn 3n trJ ngi vN cZ
n1ng' *knh tt hogc tH vong' do 3 chtng 3(4c gi l th`c vt c 3c#
?h>ng loi v tUnh cht c>a vt cht c 3c trong th`c vt rt "h^c t"' J 3Sy chs ni 3n
mt GD loi quan trng # Ei tQ tUnh cht ho. hc' vt cht c 3c c>a th`c vt ch> yu
c V viNm th`c vt' glucoOit' Ga"onin' "rot<in v nh\ng 3c tD &h.c vjn ch(a r_# viNm
th`c vt l c h4" cht h\u cZ c ch^a nitZ trong thSn th`c vt' nh( &iNm cSy thuDc l.
ch^a trong l. v ht giDng c>a cSy thuDc l.' 3c tD c>a cSy nm 3c ch(a trong cSy nm#
xlucoOit l G,n vt c>a G` &t h4" gi\ 3()ng v gDc hi3roOit r!nu' nh( glucoOit &he
hnh nhSn ch^a trong ht *ch qu, v &he hnh nhSn# wa"onin l h4" cht rt "h^c t"'
Gau &hi ho tan trong n(c' lMc mt chtt l c th to thnh *t' nh( Ga"onin c~ mch
ch^a trong ht c~ mch# Krot<in l chs vt cht c 3c c tUnh cht "rot<in' nh( "rot<in
thIu dIu trong ht giDng c>a thIu dIu' cht *a 3u trong ht giDng *a 3u# /t cht c
3c &hng chs tUnh cht &h.c nhau trong c.c thSn th`c vt m v@ trU "hSn *D c+ng &h.c
nhau' c loi J nh\ng * "hn &h.c nhau c>a cSy 3Nu c 3c' c loi J nh\ng * "hn
&h.c nhau J c~ng mt cSy th`c vt c nh\ng vt cht c 3c J nh\ng m^c 3 &h.c nhau#
Yo G` &h.c nhau vN &[ thut trbng trt# t trbng v G` thay 3ei vN n1m' giai 3on "h.t
dc' v@ trU v th)i tit nn hm l(4ng 3c tUnh c>a th`c vt c 3c c+ng &h.c nhau#
xluOit hnh nhSn ch^a trong ht giDng c>a *ch qu, v hnh nhSn ho tan trong n(c c
th Ginh aOit cyanog<n c 3c tUnh rt cao' tr <m nuDt mt l(4ng nhP th0 Gf mt 3i tri
gi.c' trtng 3c m cht# vhoai tSy Gau &hi 3(a ra .nh G.ng chuyn Gang mIu Oanh hogc
n,y mIm' J "hIn ny Ginh ra mt loi 3c tD c tn l 5 7ong quT tinh6# Eg()i 1n vo Gf
djn 3n *@ trtng 3c' Ginh ra c.c triku ch^ng nh( nn' sa ch,y# ?.c loi ht &h.c nh( 3o
nhSn' thIu dIu Gau &hi 1n Gf *@ trtng 3c# niu 3(4c nh\ng quy tMc ny th0 c th "h2ng
chDng trtng 3c v ." dng c.c *ikn "h." c^u ch\a &@" th)i# ? mt GD th`c vt c 3c
Gau &hi *P 3c tD th0 c th ti" tc d~ng 3(4c' ni mt c.ch thng th()ng' rau di Gau
&hi ngSm v rHa qua n(c hogc nu chUn rbi li ngSm' lm cho ht v@ ch.t v 3Mng th0 c
th &hH ht 3c tUnho (Zng nhin c+ng c mt GD th`c vt nh( nm 3c th0 cho d~ c
ngSm rHa' nu chUn nh( th no 3Nu &hng th &hH 3(4c 3c tUnh# Yo vy' nh\ng th^c
vt &hng *it th0 cIn "h,i t0m hiu Oong mi c th GH dng' 3 tr.nh Gau &hi 1n nhIm
rbi *@ trtng 3c#
$t GD th`c vt c ch^a vt cht c 3c' 3gc *ikt l thuc nh\ng th`c vt c tUnh &iNm
th`c vt' c th d~ng 3 ch to ra thuDc# /U d' nh( l. v r c>a cSy c d(4c v c 3c
d(4c c ch^a &iNm l(Zng 3ang v atro"in' c 3c' c th lm cho con ng()i h(ng "hn'
hn m' nh(ng &hi d~ng mt l(4ng nhP trong y hc li trJ thnh *i thuc tr@ *knh "hong
th"' thJ dDc' *ng 3au qugno noa c>a c 3c d(4c l hoa d(Zng &im m ng y ce 3i
d~ng 3 lm thuDc gSy mo vhi *@ trtng 3c moc"hin trong qu, thuDc "hikn c th djn
ti likt h h"' nh(ng trong y hc &hi GH dng vi liNu l(4ng thUch h4" th0 li trJ thnh
*i thuDc dQng 3au nhanh# Yo 3 hiu 3(4c loi th`c vt no c 3c v trong chtng c
ch^a loi 3c tD no c = nghaa rt quan trng#
Ti sao chim r2^i li c thN 4ay lb lSng?
vhng ln hZn con ong mt' Gong cht chim rubi tU hon c th lZ lHng trn mt *ng hoa
trong nhiNu "htt liNn' nh) vo &h, n1ng v% c.nh nHa giDng cn tr~ng' nHa giDng c.c loi
chim &h.c#
?him rubi c th O<m l d,i "hSn c.ch gi\a mt *n l c.c loi chim rthu 3(4c l`c nSng
tQ vikc 3" c.nh OuDngu vi c.c loi cn tr~ng r*ay ln nh) mt nHa qu. tr0nh 3" c.nh
OuDng v nHa c2n li tQ qu. tr0nh v% c.nh ln#
?.c nh nghin c^u 38 GH dng cng nghk "h^c t" 3 "hSn tUch chuyn 3ng c>a &hng
&hU Oung quang c.nh c>a chim rubi v cung c" thng tin chi tit vN hikn t(4ng *ay c>a
n' tQng *@ gii hn J vikc "hPng 3o.n trong GuDt nhiNu th" &B qua#
Th<o 3' chim rubi nhn ]m l`c nSng tQ hikn t(4ng v% c.nh OuDng' lm c2n li cung
c" tQ qu. tr0nh v% c.nh ln#
tt c, c.c loi chim' l`c nSng c 3(4c 9yy nh) v% c.nh OuDng' trong &hi tB lk ny J
cn tr~ng l my my#
Sy l *Lng ch^ng mnh mf vN hikn t(4ng hi t Ginh hc nh\ng loi &hng c h hng
vi nhau tin ho. nh\ng 3gc 3im giDng nhau 3 &hai th.c l4i th c>a chtng#
?.c nh &hoa hc 38 3gt nh\ng con chim h.u 1n vo mt &nh gi 3(4c thit & 3gc *ikt'
trang *@ mt thit *@ laG<r &t nDi vi m.y tUnh' lm nhikm v 3o G` chuyn 3ng c>a c.c
ht dIu tU hon Oo.y tUt trong &hng &hU# Thit *@ ny cho "h-" ch" 3(4c nh\ng &ho,nh
&hMc rt ngMn trong cH 3ng c.nh c>a chim rubi' &ho,ng lmy micro giSy rmt micro giSy
*Lng mt "hIn triku giSyu#
+h&a tN cVa cc lo$i hoa
$t ngy no 3' lang thang trong rQng m(a nhikt 3i c>a $alayGia v ndon<Gia' *n c
th Gf GHng GDt &hi 3" vo mMt *n l mt *ng hoa chi li' &heng lb vi 3()ng &Unh
ti gIn 9 m-t# l al<Gia' mt dng hoa loa &n ln nht th gii# Thy &T l' tQ
5*.u vt c>a to ho.6 ny' c th^ m~i &inh &h>ng &hng ngQng *Dc ra m~i th@t thDi#
YSn 3@a "h(Zng do vy gi n l hoa O.c cht# Tuy vy' th^ m~i 3 li c vai tr2 GDng
c2n 3Di vi hoa ral<Gia' chtng h" djn rubi nhgng 3n lm ch^c n1ng th "hn#
Tn 3Iy 3> c>a loi hoa ny l al<Gia arnoldi# noa mc ngay trn mgt 3t' 3()ng &Unh
ti 9 m-t' mu 3P chi li# ?Sy al<Gia l mt loi cSy &= Ginh' dng G4i' 3()ng &Unh
thSn *- nh( G4i chs# Tht ng(4c 3)i' hoa c>a cSy to *ao nhiu th0 thSn cSy l *- *y
nhiu#
al<Gia chui vo c.c m r c>a mt cSy ch> c dng thSn l<o v htt cht dinh d(ng tQ
3# E &hng c l.' &hng c cuDng' &hng c r# ?uDi c~ng' c.i vi th 1n *.m nhP *- 3
Gf to ra mt c.i n(u' to dIn ln thnh h0nh mt chic *M" c,i# ?hUnh c.i 5*M" c,i6 ny
vN Gau Gf nJ ra *ng hoa &heng lb al<Gia arnoldi' mc ngay trn mgt 3t#
?.c ht c>a cSy al<Gia rt nhP' 3(4c *c trong mt l" vP c^ng# ?.c nh &hoa hc cho
rLng chUnh c.c 3ng vt 38 truyNn ht ny 3i Oa &hi 3i lang thang trong rQng# nt giMt vo
mng chSn c>a chtng v th l 3(4c tha 3i &hM" nZi#
7oi al<Gia 3Iu tin v ln nht 3(4c "h.t hikn J 3,o wumatra# ?.c nh &hoa hc 38
ly tn ng()i "h.t hikn ra n' mt ng()i chSu Wu c tn l ThomaG wtamord al<Gia'
c+ng l ng()i 38 thnh l" n(c winga"or< ngy nay' 3gt cho cSy# TQ 3 3n nay' ng()i
ta 38 3gt tn cho hZn 9l loi al<Gia &h.c#
vhng "h,i mi loi al<Gia 3Nu c m~i thDi r\a c>a th@t thDi# ndon<Gia c+ng c loi
cSy ny' ng()i dSn gi l *unga "atma' c nghaa l hoa G<n#
@U m7t cVa vp %rp cng %Yc l$ g;?
?.c nh &hoa hc tQ lSu 38 *it mu GMc r`c r huyNn ,o trn 3ui c.c chng cng l &t
qu, c>a hikn t(4ng "ha mu cu trtc G` t(Zng t.c gi\a .nh G.ng vi cu trtc lng 3ui
ch^ &hng "h,i *Ji chUnh c.c GMc tD c>a n# wong' m8i 3n nay' cZ ch chUnh O.c c>a vikc
to mu ny mi 3(4c &hoa hc lm G.ng tP#
?.c nh nghin c^u 38 &im tra nh\ng chic lng 3ui cng 3`c *Lng c, &Unh hin vi
quang hc v &Unh hin vi 3ikn tH qu-t# n O.c nhn rLng m%i chic lng c mt gSn
trung tSm vi c.c gSn nh.nh nLm vN hai *n# n l(4t m0nh' c.c gSn ny li "hSn chia
nhP hZn thnh nh\ng cu trtc "hcng gi l lng tZ# nh ch" d(i d(i &Unh hin vi cho
thy' *t & lng c mu g0' tt c, lng tZ 3Nu c nh\ng tm rm "hcng cu to tQ nhiNu
G4i GMc tD rm<laninu # Tuy nhin' GD l(4ng c.c G4i m<lanin v &ho,ng c.ch gi\a chtng
&hng 3bng nht# ?hUnh G` &h.c *ikt ny l nguyn nhSn gSy nn mu GMc &T ,o c>a 3ui
cng#
vhi .nh G.ng Ouyn qua lng cng' nh\ng &iu GM" O" &h.c nhau trn tm rm G4i GMc tD
38 lm "hSn t.n .nh G.ng' to ra 3> GMc mu r`c r nh( Oanh d(Zng' Oanh lc' vng v
nSu# $ h0nh GD c+ng cho ra &t qu, t(Zng t`# Ehm nghin c^u 38 3(a ra &t lun'
5chic l(4c to mu nLm J trong nh\ng chic 3ui lng v+ c>a cng' rt ti t0nh v &h. l
3Zn gi,n6#
/i3i tUnh cVa l#bn 95ai trong m't:
loi l(Zn' ng()i ta nhn thy hikn t(4ng nh\ng con l(Zn to' di 3Nu &hng c tr^ng'
trong &hi 3 *ubng tr^ng li chs c mgt trong nh\ng con l(Zn nhP hZn' v0 Gao li c
chuykn ng(4c 3)i vy nhs
l v0 tUnh 3`c v c.i c>a giDng l(Zn hon ton &h.c vi c.c loi c.#
a GD c.c loi c. &hi me ra nu &hng c *ubng tr^ng rc.iu th0 "h,i c tinh hon r3`cu'
d~ l c. nhP hay c. ln# w` &h.c *ikt gi\a giDng c.i v giDng 3`c J c.c loi c. rt r_ rng
v vanh cHu#
Di vi l(Zn th0 &h.c hcn# TQ &hi tr^ng l(Zn nJ thnh l(Zn con' con no c+ng c *ubng
tr^ng# Ei mt c.ch &h.c' tt c, l(Zn con l l(Zn c.i# Eh(ng &hi c.c con l(Zn con ln ln
"h.t dc v 3 tr^ng Oong' *ubng tr^ng l(Zn *Mt 3Iu c thay 3ei# ?.c m tr(c 3Sy G,n
Ginh ra t *o tr^ng Gf chuyn ho. thnh tti Ginh tinh tr~ng# nikn t(4ng ny trong &hoa
hc gi l 5chuyn ng(4c gii tUnh6# /0 nguyn nhSn 3 nn nh\ng con l(Zn ln 3Nu l
l(Zn 3`c#
7(Zn c.i 3Nu *in thnh l(Zn 3`c' vy ly g0 3 duy tr0 n2i giDng c>a chtngh
iin tr, l)iV 7(Zn nhP &hi mi nJ r3Nu l l(Zn c.iu Gau &hi tr(Jng thnh chs 3 tr^ng mt
lIn rbi *in thnh l(Zn 3`c# wD l(Zn 3`c ny Gf gia "hDi vi GD luZn c.i ra 3)i Gau mt
th hk# i-t c, h nh l(Zn th0 n1m no c+ng c mt l^a l(Zn 3 tr^ng v m%i n1m 3Nu c
mt th hk l(Zn c.i nJ tQ tr^ng ra# Eh) 3 n2i giDng l(Zn mi 3(4c duy tr0#
nim c nh(ng &hng "h,i l duy nht
c.c 3ng vt &h.c' hikn t(4ng thay 3ei gii tUnh rt him O,y ra# Trong gii 3ng vt
tuy c+ng c hikn t(4ng ny' nh(ng chs O,y ra J c. *ikt mt vi con vt#
Trong c.c loi c.' ngoi l(Zn c hikn t(4ng 5chuyn ng(4c gii tUnh6 c2n c mt vi loi
c. tbn ti c, hai gii tUnh 3`c' c.i trong mt cZ th nh( c. thu' c. *(m# ?Z th chtng c
hai cZ quan Ginh dc 3`c v c.i# 7oi c. ny c th t` th tinh v 3 tr^ng# Egay c, c.
m' 3i &hi ng()i ta c+ng thy c hikn t(4ng trong mt con c. c c, mt *ubng tr^ng
nLm trong tti tinh tr~ng# nikn t(4ng l(ng tUnh &iu ny rt "he *in trong c.c loi 3ng
vt *c th"#
Ti sao nhiB2 lo$i hoa %rp li c %'c?
noa c>a rt nhiNu th`c vt c mu GMc t(Zi 3"' 3(4c mi ng()i yu thUch nh(ng li c
3c# /U d nh( hoa trtc 3o c mu 3P t(Zi' d()ng nh( quanh n1m 3Nu thy hoa nJ'
nh(ng l.' vP' r c>a n 3Nu c 3c' chs c 3iNu 3c tUnh hZi nh m thi# ?hs cIn con
ng()i 1n mt chtt vP cSy trtc 3o Gf *@ trtng 3c ngayo dan 3Iu c c,m gi.c t^c ng`c'
*ubn nn' 3au *ng' rbi tim 3" mnh' mch 3" nhiNuo Eg()i *@ ngng th0 con ng(Zi mJ
ln' 3i tiu tikn ra m.u' thm chU c ng()i c2n *@ co git rbi cht# l v0 trong cSy trtc
3o c ch^a nhiNu loi cht tr4 tim c 3c tUnh mnh 3Di vi tim ng()i#
?htng ta th()ng nh0n thy trong c.c v()n hoa hay trn c.c *an cng c mt *bn hoa
mu 3P tUm' 3 l hoa th()ng OuSn' c+ng thuc vo nhm trtc 3o# 7. v r c>a n c
ch^a cht &iNm Ginh vt ?|n]E nh( &iNm trong cSy th()ng OuSn' c th ^c ch &h, n1ng
to m.u c>a con ng()i' 3gc *ikt l m^c 3 ^c ch 3Di vi O(Zng tuB l rt ln' lm gi,m
c.c t *o *ch cIu# Eh(ng nu ." dng *ikn "h." ly 3c tr@ 3c' &iNm th()ng OuSn
c+ng c hiku qu, ch\a tr@ nht 3@nh trong vikc ch\a *knh m.u trMng' ung th( vt
noa thuB tin l loi hoa 3(4c mi ng()i yu thUch nht c>a m~a 3ng' n c th nJ hoa
3" trong m~a 3ng lnh' 3gc *ikt l l. th0 c mIu Oanh *ic G.ng *ng' lm cho trong
"h2ng trn 3Iy = nghaa c>a m~a OuSn# Eh(ng thuB tin c+ng c 3c' 3c J cSy' 3gc *ikt
l J thSn c> giDng nh( c> tPi c>a n th0 3c tUnh cng nhiNu# Eu 1n nhIm thSn c> th0 c
th Out hikn triku ch^ng nn' 3au *ng' mch 3" yu' &it l@' thJ g"' nhikt 3 cZ th
t1ng v *@ cho.ng v.ng' thm chU c th c2n djn 3n co git' t likt m cht# Thnh "hIn
c 3c c>a thuB tin l tUnh &iNm Ginh vt' hm l(4ng trong thSn c> l 9#
noa c>a Thch to.n mgc d~ c mu 3P t(Zi rt 3"' nh(ng c, cSy c 3c' 3c tUnh c>a
hoa cng nhiNu# Eu 1n nhIm hoa Thch to.n th0 c th Out hikn triku ch^ng nh( ni
n1ng &h &h1n' nh\ng ng()i *@ ngng th0 c th cht# Thch to.n c+ng *ao hm nhiNu loi
&iNm Ginh vt' nh( &iNm thch to.n' &iNm c>a nhiNu hoa thuB tin# Egoi ra' c.c loi th`c
vt c>a nhm thch to.n nh( nDt 3@a tiu v /1n tn lan' thSn c> c>a chtng &h. to v
ch^a nhiNu tinh *t' nh(ng c 3c' "h,i tr.nh &hng 3(4c 1n nhIm "h,i chtng#
?Sy nhi tUa l mt loi hoa th()ng gg"' th()ng 3(4c trbng trong chu hoa hogc trn c.c
&ho,ng trDng J c.c &hu cao tIng# nt v r c>a loi th`c vt ny 3Nu c 3c# Yo r c>a
cSy nhi tUa to' giDng nh( cSy Thin $a trong v@ thuDc ng y c>a Trung CuDc' th l
mt GD th(Zng nhSn *t chUnh liNn d~ng r cSy nhi tUa 3 ch thnh Thin $a gi,# Eu ai
1n "h,i loi 5Thin $a6 gi, ny c th *@ trtng 3c' triku ch^ng c>a n l mi *@ t likt'
da th0 t di' v 3i &m th<o l c.c triku ch^ng 3au 3Iu' ~ tai# c>a loi cSy nhi tUa ny
c c.c thnh "hIn ho. hc nh( nh`a cSy' aOit h\u cZ' aOit amin#
?2n mt GD th`c vt &h.c' nh( hoa *0m *0m' ng()i 1n "h,i ht v gDc cSy c>a n th0 c
th *@ sa ch,y' 3au *ng' 3i ngoi ra m.u' c2n c tr()ng h4" c th 3i tiu ra m.u' thm
chU c2n c &h, n1ng gSy ten hi thIn &inh n8o * v thIn &inh d(i l(i' lm cho ng()i
&hng th ni 3(4c v *@ rZi vo trng th.i hn m# t nhiNu loi hoa trong h hoa 3%
quyn c+ng c 3c nh( hoa Y(Zng tr@ch trc rc2n gi l Eao d(Zng hoau &hi nJ c mu
vng th0 c, cSy c 3c' 3c tUnh c>a hoa v qu, cng nhiNu# Egh< ni' trong 5$ng h8n
d(4c6 th)i ce c *ao hm c, thnh "hIn c>a loi hoa ny' c th lm t likt thIn &inh c>a
con ng()i' lm cho con ng()i c th mt 3i tri gi.c#
Teng h4" nh\ng 3iNu 38 ni J trn' rt nhiNu loi hoa' mgc d~ rt 3" nh(ng chs c th
th(Jng th^c *Lng mMt' tr.nh &hng 3(4c 1n# vhng chs c vy' c loi "hn hoa c+ng c
hi cho con ng()i' nu hUt vo trong m+i rd~ng m+i 3 ngHi h(Zng c>a hoau th0 Gf Ginh ra
d@ ^ng' 3Sy chUnh l mt loi "h,n ^ng vi 3c tUnh#
; sao *h %7p r2^i?
dMt mt con rubi 3ang *ay c lf l mt trong nh\ng vikc &hin *n n,n l2ng nht# ?.c
nh &hoa hc 38 *it v0 Gao n ln tr.nh *n d dng nh( vy#
dU mt c>a rubi l V E nh,y ch^ &hng chs l *ay
Trong mt nghin c^u mi' c.c nh &hoa hc 38 t" trung t0m hiu *Lng c.ch no n8o *
c>a rubi thi hnh nh\ng cH 3ng tho.t cht l lng 3n vy' xzyn<th ?ard tQ /ikn ?ng
nghk ?aliornia 38 lIn l(4t th, nh\ng c.i 3aa 3<n tQ c.c gc &h.c nhau' 3 3 *" mt
cht rubi# d quay "him li h0nh ,nh ny#
d1ng vid<o cho thy con rubi nh,y ra Oa vt th 3ang rZi OuDng' *Lng c, cSn v c.nh#
iNu ny ch^ng tP n8o * c>a n th`c hin mt c.ch tr0nh t` ct c.nh lin quan 3n &t
nDi thIn &inh gi\a c.nh v chSn#
5 viu ra quyt 3@nh n1ng l(4ng th" ny c th l = t(Jng hay 3ei vi nh\ng ng()i 3ang
thit & c.c ro*ot 3@nh vk t` 3ng6' ?ard ni#
Eghin c^u Gf 3(4c tr0nh *y ti cuc h" th()ng nin c>a nik" hi Ginh hc th`c
nghikm J darc<lona' TSy dan Eha#
!o$i hoa nhanh nh_t trong tY nhin
Yanh hiku loi th`c vt nhanh nht Tr.i 3t gi) thuc vN cSy GZn th~ du J ?anada
rdunch*<rry Yogzood u' c. nh th`c vt hc tuyn *D#
Eh\ng *ng hoa GZn th~ du nhP OUu c th)i gian' mJ ra ch(a ti y'm "hIn ngh0n giSy'
"hng 3i cZ quan Ginh G,n 3`c r"hn hoau d(i mt ." l`c gIn |yy lIn l`c m c.c nh du
hnh 38 "h,i ch@u &hi tn lHa 3(4c "hng#
5/id<o tDc 3 cao 38 cho thy *ng hoa nJ ra trong v2ng ch(a ti y'm "hIn ngh0n giSy'
nhanh nht tQng 3(4c ghi nhn J mt loi th`c vt6' oan }dzardG ti i hc {illiamG
J {illiamGtozn' $[' cho *it#
?Sy GZn th~ du r?ornuG canad<nGiGu 38 v(4t qua c.c loi th`c vt nei ting nhanh nh(
ch" &h.c' nh( qu, m"ati<nG "allida ne tung trong l'| m'| "hIn ngh0n giSy' v ct &h-"
chgt c>a hoa *jy mbi /<nuG trong 9yy "hIn ngh0n giSy#
7oi cSy ny thm chU c2n nhanh hZn c, * ch-t c ct nh,y vi tDc 3 y'm 9'y "hIn
ngh0n giSy v tm * ng`a vi "ha tn cng ch" nho.ng trong l'] "hIn ngh0n giSy#
5 Eh@ hoa GZn th~ du 3(4c cu to giDng nh( m.y *Mn 3. th)i trung ce thu nhP6' }dzardG
cho *it # ?% m.y ny cho "h-" *ng hoa *Mn "hn 3i Oa hZn c, mt chic m.y l1ng 3.
3Zn gi,n#
Thng th()ng' & &hJi 3ng cho chic m.y *Mn 3. ny th()ng l nh\ng con cn tr~ng
ln nh( ong *M" cy' hogc 3i &hi chcng c g0 c,# vhi mt con cn tr~ng 3u vo *ng
hoa' "hn hoa dUnh ln thSn th chtng v 3(4c truyNn Gang nh\ng *ng hoa &h.c# ?+ng
c &hi *ng hoa t` nJ ra' "hn hoa 3(4c mang 3i trong gi v hi ng vi cZ quan Ginh
G,n c.i c>a nh\ng *ng hoa &h.c#
Tuy vy' nh\ng "hn hoa 3> dUnh 3 *.m li trn thSn th cn tr~ng th()ng &hng c 3>
*t 3 mang 3i trong gi# /0 vy' c th cSy GZn "h~ du 38 "h.t trin m.y *Mn 3n nhP
Oiu lm "h(Zng .n d` "h2ng' &hi m nh\ng & th "hn &hng Out hikn' c.c nh &hoa
hc "hPng 3o.n#
?Sy GZn th~ du l loi th`c vt "he *in to nn nh\ng th,m cP d(i rQng taiga v vSn
Gam ?anada#
Ti sao gIi c1y 0#bng r^ng ]ag2aros l$ 9 ng#i *hng l^: cVa sa mc
/i chiNu cao trung *0nh :'9 3n 9;'; m-t' c cSy cao vt ln ti 9m'm m-t' O(Zng rbng
waguaroG nei *t trn Ga mc hoang vMng vi nh\ng thSn cSy cao dng ct' 3i &hi 3()ng
&Unh thSn 3t ti ] cm# Trn thSn n chs c vi nh.nh ln' c2n gi l tay' uDn cong ln
tr)i
waguaroG "hSn *D J riona' ng Eam ?aliornia v wonora J $<Oico# Kh,i mt ti ;y
n1m loi cSy ny mi 3t chiNu cao 9 m-t' nh(ng tuei th c>a chtng c th &-o di hZn
lyy n1m#
xiDng nh( c.c loi O(Zng rbng &h.c' waguaroG GDng trong Ga mc nh) nh\ng cZn m(a
ODi O, th()ng chs O,y ra &ho,ng mt lIn trong n1m# ?htng htt n(c nhiNu ht m^c c
th v d` tr\# waguaroG c th GH dng mt tn n(c m%i ngy *Lng c.ch nJ rng ht c
&Uch th(c thSn cSy# 7(4ng n(c ny Gau 3 dIn dIn 3(4c GH dng 3 OSy d`ng nn c.c
m mi' nh(ng vi mt tDc 3 chm 3n m^c qu. tr0nh ny &-o di cho 3n cZn m(a
Gau#
T` *,o vk
7oi waguaroG 3(4c *ao *c *Lng v GD nh\ng chic gai nhP rdng *in 3ei c>a l.u#
Eh\ng chic gai ny lm chkch h(ng c.c d2ng &hU *ao quanh thSn cSy' hn ch tDi 3a
G` tho.t hZi n(c *N mgt# Eh\ng chic gai nhn c+ng git" Oua 3uei nh\ng con tht
chuyn 3i &im O(Zng rbng waguaroG lm th^c 1n# ?ht 3c trong nh`a O(Zng rbng g"
"hIn ng1n c,n G` "h. hoi c>a c.c loi 3ng vt &h.c#
Cu, chUn ngay tr(c &hi m~a m(a ti
EhiNu loi 3ng vt' trong 3 c con ng()i' GH dng qu, c>a cSy waguaroG lm th^ 1n#
?him g_ &in lm te trn cSy *Lng c.ch &ho-t c.c hDc vo trong chic thSn 3b G 3# noa
c>a cSy' nh\ng *ng hoa Gang trng c>a v~ng riona' mu trMng ng v c 3()ng &Unh
ti 9l'm cm# ?htng to, ra m~i thZm nbng nn' thu htt nhiNu loi cn tr~ng c+ng nh(
nh\ng con chim *b cSu c.nh trMng v dZi m+i di# Eh\ng loi 3ng vt ny Gf v t0nh thu
gom v "hSn t.n "hn hoa dUnh v c.nh v ng()i chtng &hi chtng t0m ti c.c *Iu mt
thZm ngon#
@U n cVa c1y tLm gSi
/o nh\ng ngy m~a ny trong n1m' nh\ng ch~m cSy tIm gHi vi qu, trMng mng v l.
Oanh m(t th()ng 3(4c tr<o ln cHa ra vo c.c ngi nh' g4i c,m h^ng cho nh\ng 3i
*n tr trao nhau nh\ng n hn# Eh(ng &hng "h,i ai c+ng *it rLng 3 l mt trong
nh\ng loi cP di 3c hi nht#
? &ho,ng hZn 9#;yy loi tIm gHi' *ao gbm hai loi "he *in nht lun 3(4c tr<o trn
cHa nh trong ngy l m~a ng' nh( mt *iu hikn c>a G` thikn chU v t0nh *Lng h\u#
Eh(ng th`c t' tt c, *n chtng li l nh\ng & 1n *.m trn c.c cnh cSy v cSy *i' 1n
cM" th^c 1n v n(c c>a 5 ch> nh6#
5Cua th)i gian' chtng lm ten hi ti G` "h.t trin c>a cSy v thm chU git cht cSy 36#
nIu ht c.c loi tIm gHi c l. Oanh git" chtng t` to n1ng l(4ng nh) qu. tr0nh quang
h4"# /0 th c.c nh &hoa hc gi n l loi *.n &= Ginh#
TQ $iGtl<to< rcSy tIm gHiu *Mt ngubn tQ th`c t rLng loi cSy ny th()ng Out hikn J
nh\ng nZi chim mung 3 li cht th,i c>a m0nh# Th<o ting nglo waOon' miGt<l c
nghaa l "hSn' v tan c nghaa l cnh cSy# /0 vy tn thng th()ng c>a n c nghaa l
5"hSn trn cnh cSy6# Tn &hoa hc c>a tIm gHi c+ng &hng hay ho g0 hZn# Trong ting
ny 7"' "horad<ndron c nghaa l 5 & trm trn cnh cSy6#
nt c>a tIm gHi 3(4c "h.t t.n qua mP' chSn v cZ quan tiu ho. c>a loi chim# l mDi
quan hk 3i *n c~ng c l4iV EhiNu loi chim GH dng tIm gHi 3 lm te#
Trong c.c loi tIm gHi' tIm gHi l~n l mt & nguy him cho ngnh lSm nghik"# ?hs
ring J ?olorado r$[u' n c th lm gi,m mt n\a G,n "hm g% hng n1m# 7oi th`c
vt ny *.m r vo nh\ng cSy to tr(Jng thnh' lm Guy yu chtng *Lng c.ch htt cht
dinh d(ng v n(c# vhi qu, c>a tIm gHi l~n chUn' chtng Gf ne tung v *Mn c.c ht 3i Oa
ti 9mm# Eh\ng ht 3 li 3ng trn cnh cSy non v Gau &hi n,y mIm li ti" tc 3.nh
cM" cht dinh d(ng tQ nh\ng nn nhSn mi#
?.c nh lSm nghik" v c.c cng ty ly g% 38 "h,i vt ln nhiNu n1m 3 ng1n chgn G` "h.t
t.n c>a loi cSy *- nhP m nguy him ny# 5/ikc ng1n c,n n &h hZn c, ng1n cn
tr~ng6#
dt ch" n%i &inh hong do tIm gHi gSy ra' loi th`c vt ny 38 3(a con ng()i OUch li
gIn nhau hZn th<o truyNn thDng lSu 3)i# Yo cSy tIm gHi ra qu, vo m~a ng' c.c nNn
v1n ho. th()ng coi n l *iu hikn c>a G` "h0 nhiu' mu m# /ikc trao nhau n hn d(i
cSy tIm gHi c ngubn gDc tQ th)i ce 3i c>a ng()i Yruid# vhi & th~ chm tr.n nhau d(i
cSy tIm gHi trong rQng' h "h,i h v+ &hU v ngQng *Mn cho ti ngy hm Gau# TQ truyNn
thDng ny m djn ti vikc cho cSy tIm gHi ln cHa nh v hn nhau d(i t.n l. Oanh6#
?Sy tIm gHi 38 Out hikn tQ ngh0n n1m nay' chtng l mt "hIn &hng th thiu c>a &hu
rQng#
Ti sao c loi hoa thbmf c loi hoa *hng thbm?
Thng th()ng' hoa c>a 3a GD c.c loi th`c vt 3Nu c m~i thZm nh(ng &hng "h,i tt c,
c.c loi hoa 3Nu c# Ti Gao c mt GD hoa c m~i thZm' mt GD li &hng ch Tr(c tin
chtng ta h8y O<m O-t ngubn gDc c>a m~i thZm ny#
noa c m~i thZm l *Ji v0 *n trong hoa c mt nh m.y ch to h(Zng thZm t *o
dIu# w,n "hm c>a nh m.y ny chUnh l dIu h(Zng thZm c m~i thZm' n c th tit ra
lin tc thng qua Dng djn dIu' hZn n\a c2n c th *Dc hZi c~ng vi n(c J nhikt 3
thng th()ng' tQ 3 *in thnh th &hU to, ra h(Zng thZm m hogc ng()i' cho nn c2n
gi n l dIu *Dc hZi# dJi v0 dIu *Dc hZi c ch^a trong c.c loi hoa &h.c nhau nn m~i
thZm n to, ra c+ng &h.c nhau# ?htng ta vDn c th ngHi 3(4c h(Zng hoa l do c.c "hSn
tH &hU trong dIu *Dc hZi tho.t ra rbi *ay 3n l% m+i chtng ta# Eu dIu thZm *@ $gt tr)i
chiu vo' n Gf *ay hZi rt nhanh' v0 vy m &hi c nhiNu .nh G.ng $gt tr)i' h(Zng hoa
cng 3m hZn' hoa to, ra m~i thZm Oa hZn# Egoi ra trong mt GD loi hoa tuy c c.c t
*o dIu nh(ng t *o c>a n trong qu. tr0nh 3ei mi c+ng li Gf ti" tc G,n Ginh ra mt
GD dIu thZm &h.c# dn trong t *o c>a mt GD hoa c2n c th to ra dIu thZm v ch^a
mt loi d@ch th ch^a 3()ng' *,n thSn th ch^a 3()ng ny tuy &hng c h(Zng thZm
nh(ng &hi n *@ cht ln m<n "hSn gi,i' n c+ng c th to, ra h(Zng thZm#
Ti Gao c mt GD loi hoa li &hng thZmh Ei mt c.ch 3Zn gi,n nh( Gau' trong nh\ng
loi hoa ny &hng c t *o dIu v c+ng &hng c th ch^a 3()ng# $t nh m.y &hng
c nguyn liku thZm chMc chMn Gf &hng th G,n Out ra 3(4c nh\ng G,n "hm c m~i
thZm# /0 vy m c mt GD loi hoa &hng thZm#
T *o dIu trong hoa &hng "h,i 3Nu c m~i thZm' c+ng c mt GD loi c m~i thDi' hZn
n\a hoa c>a mt GD th`c vt rt thDi nh( i c' $8 3Su linh' hoa 3i v(Zng &hi nJ 3Nu
to, ra m~i thDi rt &h ngHi# Di vi nh\ng loi hoa ny' &hng chs con ng()i gh-t chtng
m ngay c, ong mt v *(m c+ng 3Nu "h,i tr.nh Oa# ?2n loi nhgng li thy m~i thDi
m G 3n ch^ &hng muDn *P 3i#
Ei tm li' hoa thZm v &hng thZm quan trng l J ch% trong t *o c dIu *Dc hZi hay
&hng# ?2n m~i thZm v thDi li do c.c cht &h.c nhau ch^a trong dIu *Dc hZi c>a c.c
loi th`c vt &h.c nhau nn m~i to, ra c+ng &h.c nhau#
/y th0 dIu *Dc hZi 3(4c h0nh thnh trong cZ th th`c vt nh( th noh nghaa Ginh l=
3Di vi th th`c vt nh( th noh Eh\ng cSu hPi ny hikn nay gii &hoa hc vjn ch(a t0m
ra 3." .n hon chsnh# Thng th()ng' mi ng()i 3Nu cho rLng dIu *Dc hZi ch^ trong cZ
th th`c vt l G,n "hm cuDi c~ng do t.c dng trao 3ei c>a *,n thSn th th`c vt# ?+ng
c ng()i ni rLng 3 l G,n "hm 3(4c *i tit ra trong th th`c vt' l cht th,i cng
nghik" c>a qu. tr0nh Ginh l=# a GD c.c nh &hoa hc 3Nu cho rLng' dIu *Dc hZi 3(4c G,n
Ginh ra &hi cht dik" lc 3ang tin hnh qu. tr0nh quang h4"# vhi mi Ginh ra' chtng "hSn
*D trn &hM" cZ th th`c vt rbi ln ln c~ng th th`c vt d`a vo 3gc tUnh Ginh l= c>a c.c
loi th`c vt' c loi t" trung trong thSn cSy v l. nh( dc h' au cIn' n(Zng th,o'
c loi li ch^a trong thSn cSy' c loi ch^a trong vP cSy nh( Eguykt qu' nu "hMc'
c loi ch^a J * "hn d(i 3t nh( xiang t(Zio ? loi ch^a trong qu, nh( Cu=t' nbi
h(Zng' ?hanh Thng th()ng' "hIn ln dIu *ay hZi 3Nu ch^a trong hoa c>a th`c vt#
w` tbn ti c>a dIu th`c vt trong th th`c vt trn th`c t c+ng c nh\ng t.c dng nht
3@nh c>a n# T.c dng r_ rng nht l n l cht h" djn c.c loi cn tr~ng' git" truyNn
"hn hoa 3 Ginh Gi 3)i Gau tDt hZn# $gt &h.c' dIu *Dc hZi c th lm gi,m G` *Dc hZi
c>a n(c hogc d~ng h(Zng thZm 3 gSy 3c cho c.c th`c vt gIn n nhLm mc 3Uch *,o
vk m0nh#
TO *hi n$o v$ v; sao c1y mIc l?
?.c nghin c^u vN ho. thch 38 chs ra rLng cSy cDi tQ 3Iu &B Y<von trJ vN tr(c rc.ch
3Sy &ho,ng ;y triku n1mu &hng 3(4c Gum Gu l. nh( *Sy gi)# a GD th`c vt 3Nu trZ
tri trong mt &ho,ng th)i gian &-o di 3n Fy triku n1m#
Ti Gao cSy cDi li c l. v ti Gao qu. tr0nh 5trin &hai6 l. ny li &-o di 3n nh( thh
?Su tr, l)i tQ rt lSu 38 l ch> 3N c>a nhiNu cuc tranh lun &hoa hc# $i 3Sy' c.c nh
nghin c^u thuc hai tr()ng 3i hc J nh 38 3(a ra mt gi, thuyt' th<o 3' l. chs 3(4c
h0nh thnh &hi c G` thay 3ei mnh mf vN l(4ng ?!l trong &hU quyn#
?!l l &hU m cSy cDi GH dng 3 quang h4"# /o 3Iu &B Y<von' Tr.i 3t c qu. nhiNu
&hU ny' nhiNu 3n m^c cSy chcng cIn hogc chs cIn rt Ut l% &hU rnZi chtng htt ?!l vo
v nh, oOy rau# /0 th' hIu ht cSy cDi 3Nu &hng c l.# ?. *ikt' mt GD th`c vt mc
nh\ng * "hn giDng nh( gai vy#
vhng c l% &hU' nn nu cSy c l.' nht l l. rng' chtng Gf "h,i ch@u nhikt 3 rt cao
c>a mi tr()ng th)i 3#
Eh(ng rbi Gau 3' l(4ng nbng 3 c>a &hU ?!l trong *Iu &hU quyn c>a Tr.i 3t *Mt 3Iu
gi,m dIn th<o th)i gian' cuDi c~ng chs c2n li &ho,ng 9y Go vi l(4ng *an 3Iu# Yo vy'
cSy cDi *uc "h,i tin ho. Gao cho c nhiNu l% &hU hZn 3 htt 3> ?!l' 3 gi\ m.t thSn#
w` h0nh thnh l. J th`c vt l mt c.ch th^c 3 thUch nghi vi mi tr()ng# Eh) c nh\ng
chic l. chi chUt l% &hU' cSy quang h4" 3(4c nhiNu hZn v &hng *@ nhikt 3 qu. cao lm
hi#
; sao c voi mAc cn?
nikn t(4ng c, 3n c. ln git vo *) 38 &hng c2n l qu. *U n' Ut nht l 3Di vi c.c *8i
*in thuc v~ng ng Eam uGtralia# $t "hSn tUch mi 3Sy d`a trn nh\ng GD liku
trong hZn ;y n1m 38 "h.t hikn thy GD loi 3ng vt *in c vt *@ git ln *) t1ng 3t
*in c^ Gau 9y 9l n1m#
Y()ng nh( nh\ng 34t 5t` tH6 hng lot ny l hu qu, c>a mt hikn t(4ng th)i tit c tn
gi l gi TSy v~ng# nikn t(4ng c.c loi tht *in mMc cn hng lot tQng 3(4c O<m l
chuykn ngju nhin hogc nghi ng) c lin quan 3n nh\ng *in 3ng th)i tit ln nh( }l
Eino# TaGmania l mt trong nh\ng 3im nng trn th gii th()ng Ouyn *Mt gg" hikn
t(4ng ny# ?. h<o' c. nh t.ng v c. voi hoa tiu l *a loi hay *@ mMc cn nht trn c.c
*8i c.t J 3Sy#
?.c nh &hoa hc 38 "hSn tUch d\ liku vN nh\ng 34t mMc cn J TaGmania tQ n1m 9:ly
3n n1m lyyl# Trong nh\ng th)i &T cao 3im nht' m%i n1m v~ng *in ny 3n &ho,ng
9y lIn c.c loi tht *in git vo# ?2n giai 3on 3snh 3im gIn 3Sy nht vo n1m 9::l
c ti l: lIn# T0m hiu d\ liku J *ang /ictoria' thuc v~ng "hUa nam 3,o ln uGtralia'
c.c nh nghin c^u c+ng t0m thy quy lut t(Zng t`#
n nhn thy nh\ng 34t mMc cn ny c lin quan ti G` thay 3ei nhikt 3 n(c *in *N
mgt trong m~a h v ." Gut &hng &hU ti mgt *in ngoi &hZi TaGmania hai du hiku
chs th@ cho G` 3ei chiNu di chuyn c>a c.c 34t gi TSy v~ng *1ng qua lc 3@a uGtralia#
?^ &ho,ng 9y n1m' nh\ng 34t gi trn Gf gSy ra nh\ng trn *8o ln v lm mJ rng
d2ng n(c lnh J v~ng cn c`c 3ang di chuyn vN "hUa dMc ti *) *in TaGmania# EhiNu
loi c. h<o 38 n(Zng th<o d2ng n(c ny m 3i ti 3 *Ji J 3 rt giu dinh d(ng# vhi
d2ng h,i l(u lnh tin 3n gIn *)' c. h<o v c. voi c+ng &hng tr.nh &hPi git vo *) v
*@ mMc li ti 3#
dn cnh 3 J chtng c2n c mt * "hn c tUnh cht nh( nam chSm trong n8o' &0nh ng(
c th "h.t hikn nh\ng 3()ng tQ v h0nh v GH dng chtng nh( nh\ng 3()ng ray djn lDi
trong 3i d(Zng *ao la# d0nh th()ng' nh\ng 3()ng tQ y Gong Gong vi *in# Eh(ng rDi
lon trong tai' giDng nh( mt vsa GMt &heng lb' &hin 3()ng ray djn lDi y trJ thnh
3()ng thcng gc vi *) *in# Eu mt con c. h<o *t hnh *Zi th<o 3()ng ray lc h(ng
ny' c. Gf tin vo *) *in# Tht vy' c.c nh &hoa hc 38 ch^ng minh rLng 3a GD nh\ng
*8i *in nZi c. mMc cn th()ng c c.c 3()ng tQ *1ng qua#
; sao c2a %i ngang?
n8y t" G" *n tay c>a *n OuDng mgt *n v t(Jng t(4ng rLng 3 l mt nHa con cua#
$u *n tay l mai cua' c.c ngn tay c>a *n l chSn cua# Yi chuyn tay vN "hUa tr(c#
dSy gi) hcn *n 38 h0nh dung ra c.ch cua 3i ngang#
7oi cua 3(4c *c trong mt * O(Zng ngoi c t.c dng *,o vk chtng tr(c & th~# Tuy
nhin' c.i gi. "h,i tr, l c.c chSn trn c>a chtng *@ hn ch cH 3ng# ?ng tin ho.
nhiNu' O(Zng ngoi c>a cua cng c t.c dng *,o vk hZn v chSn cH 3ng cng Ut hZn#
Trng th0 *ubn c()i tht' nh(ng c th cua mi GDng 3(4c#
? th' chSn cua gMn vo m0nh n' c+ng giDng nh( J con ng()i chtng ta vy# wong tht
&hng may cho anh chng 5| ccng l cng6 ny l trong &hi tay ng()i c rt nhiNu &h"
rvai' &huBu tay' ce tay v ngn tayu cho "h-" chtng ta cH 3ng 3(4c tho,i m.i th0 cua li
c rt Ut &h"# / c.c &h" chSn y c+ng &hng 3(4c linh hot lMm# ?htng chs hZi g"
li th<o h(ng tr(c Gau#
d hiu' *n c^ h0nh dung nh( th nyV ?hSn cua c+ng t(Zng t` nh( ngn tay ng()i'
chs c th di chuyn dc m rt hn ch th<o chiNu ngang# Eh( vy' cua 3i ngang l do n
38 ch" nhn hy Ginh G` linh hot c>a chSn' 3ei li 3(4c *,o vk &hPi & th~#
; sao lo$i (&i c hai rng cSa v7n %'ng %'c l7p nha2?
vhng hy vng ginh ngi v@ trong c.c cuc thi GMc 3"' nh(ng dti &hng lng c 3> 3gc
3im 3 3^ng trong hng ng+ c.c loi tht &T l nht trn th gii# 7oi ggm nhm ny c
nh\ng chic r1ng cHa rt ln' vi hai chic J hm d(i c th vn 3ng 3c l" vi nhauV
w` &h.c *ikt nLm J trong n8o c>a chtng#
Trong &hi nh\ng ng()i * con c lng mao c>a dti &hng lng GDng th<o &iu cng 3bng
rnh( J ong v c.c loi cn tr~ng O8 hi &h.cu' th0 loi vt ny li GDng rt 3Zn 3c# /
ngoi trIn tri vi vi c.i lng th c,m th(a tht c2n Gt li' 3i tai v mMt nhP' 3Iy n"
nh1n' dti &hng lng GDng chui l>i trong nh\ng chic hang GSu d(i l2ng 3t# Eh\ng 3gc
3im ny git" chtng thUch nghi vi cuc GDng 3o *i v tDi t1m# Eh(ng ch(a ht' 3im
&T l nht c>a chtng l nh\ng chic r1ng cHa c`c ln' hai chic J hm d(i c th vn
3ng 3c l" vi nhau' git" chtng 3o hang v di chuyn c.c vt#
Trong mt nghin c^u mi' c.c nh &hoa hc $[ 38 chs ra rLng' c.c v~ng n8o c>a dti
&hng lng c G` *ikt ho. t(Zng t`' quyt 3@nh 3n hot 3ng c>a cg" r1ng &T d@ ny#
v<nn<th ?atania v c.c cng G` ti i hc /and<r*ilt 38 GH dng c.c thit *@ 3ikn tH tU
hon 3 ghi li hot 3ng thIn &inh trong n8o dti# n nhn thy gIn 9; v~ng vP n8o chi
"hDi c,m gi.c Otc gi.c rGomatoG<nGory cort<Ou' l dnh cho vikc thu v "h.t thng tin ti
nh\ng chic r1ng cHa ngoi c# Trong &hi 3' hai chSn tr(c c>a d+i &hng lng chs nhn
3(4c &ho,ng 9y &hng gian t(Zng ^ng trn vP n8o c>a n#
?atania c+ng thng *.o rLng v~ng vP n8o chi "hDi c,m gi.c Otc gi.c c>a dti &hng lng
d()ng nh( 38 ln .t ht v~ng vP n8o mi rthng th()ng c vai tr2 chi "hDi th@ gi.cu# ?
lf v0 th m tIm nh0n c>a dti rt dJ' trong &hi chtng li lm vikc &h. nhanh nhn trong
*ng tDi# vt qu, ny c+ng chs ra rLng' 538 c G` GM" O" li n8o * J loi dti &hng
lng' Gong Gong vi vikc chuyn ho. c.c cu trtc n8o v nh\ng hnh vi c lin quan 3n
3)i GDng 3o *i6#
; sao ng#i v$ %'ng v7t vMng nhiKt %3i li nh8 4g?
Yo ti" thu ngubn th^c 1n ngho nn vN "rot<in v vi cht' c.c nhm ng()i v 3ng vt
GDng trong v~ng nhikt 3i m v OUch 3o 38 thUch nghi th<o h(ng thu nhP tIm vc li
3 tbn ti 3(4c trong mi tr()ng *t thun l4i ny#
Th<o c.c nh 3@a ho.' trong 3iNu &ikn .nh G.ng $gt tr)i dbi do nh( J v~ng OUch 3o'
cng thm l(4ng m(a "hong "ht nh( trn nh\ng v~ng nhikt 3i m' 3t 3ai hai miNn ny
c G` "hong ho. mnh mf v trJ nn &-m "h0 nhiu' ngho vN 3m v lSn d tiu# ?ht
&iNm' nht l canOi v magi< thiu trIm trng do m(a nhiNu' 3t *@ rHa tri nhanh# Eh\ng
nguyn tD vi l(4ng rt cIn cho G` GDng nh( iot' co*an c+ng thiu' nht l J miNn nti#
TQ c.c yu tD ny' G` &-m "h.t trin c>a &Uch thUch cZ th ng()i v 3ng vt c th 3(4c
l= gi,i nh( GauV
Thiu canOi v magi< Gf gSy ra c.c *knh vN O(Zng# i(Zng &hng "h.t trin &hin chiNu
cao hn ch#
Thiu ht GMt &hin con ng()i mMc *knh thiu m.u v gIy# Th`c vt nhikt 3i m giu
GMt' Gong con ng()i &hng h" th GMt qua vikc 1n th`c vt m ngubn GMt ch> yu l 3(4c
cung c" thng qua 3ng vt rth@t' c.' tr^ng' G\au# Tuy nhin trong th`c t' th^c 1n c>a
ng()i v 3ng vt GDng J v~ng ny ch> yu l th`c vt' 3ng vt chs chim &ho,ng tQ m
3n 9y#
Trong 3iNu &ikn m(a nhiNu' c.c cht &iNm cIn thit cho cuc GDng c>a c.c Ginh vt *@
rHa tri trong &hi li c G` tUch lu[ c>a c.c nguyn tD &h.c nh( GMt' nhm' Gilic wilic l
nguyn tD lm cho l. cSy c>a hai v~ng ny c mu Oanh Gjm v c^ng' GMc' c nhiNu OZ v
&-m gi. tr@ dinh d(ng m 3in h0nh l cP tranh# wilic nhiNu 3n n%i *n trong c.c Dng
tr<' n^a ta c th gg" c.c tinh th Gilic ngm n(c &t 3ng li nh( nh\ng cc 3()ng#
Sy l nguyn nhSn gi,i thUch v0 Gao nh\ng 3ng vt nui J v~ng nhikt 3i m v OUch
3o cho G,n l(4ng th@t v G\a thua Oa Go vi c.c loi 3ng vt J O^ n 3i#
w` &t h4" nh\ng yu tD trn 38 &hin c.c c( dSn c>a v~ng nhikt 3i m nh( /ikt Eam'
$alayGia' Th.i 7an' Khili""in<G' ndon<Gia' ngola' xhin< 3Nu c vc d.ng nhP *-#
Thm chU J v~ng rQng OUch 3o chSu Khi c * lc ng()i Kich m c2n 3(4c gi l * lc
c>a nh\ng ng()i 5tU hon6# Eam gii J 3Sy cao &hng qu. 9'; m-t' c2n "h n\ chs cao
trung *0nh &ho,ng 9 m-t#
T0nh trng t(Zng t` nh( vy c+ng din ra 3Di vi 3ng vt# Th<o tUnh to.n c>a c.c nh
&hoa hc' c.c loi 3ng vt J v~ng nhikt 3)i m v OUch 3o c &Uch th(c thua thikt Go
vi 3bng loi c>a chtng J v~ng n 3i ti 9'm m-t# /U d' li h(Zu cao ce GDng J c.c
3bng cP n 3i c chiNu cao trung *0nh l m-t trong &hi J v~ng OUch 3o chtng chs cao
c l'm m-t m thi#
; sao ong m7t cht sa2 *hi %-t?
?+ng t` vk nh( c.c Ginh vt &h.c' ong mt tn cng nh\ng & l mgt OSm "hm l8nh the
c>a chtng# Tuy vy' chs trong tr()ng h4" *t 3Mc da ong mt mi chDng tr, 3Di "h(Zng
*Lng "h(Zng "h.t 3Dt' v0 &hi 3' chtng 3bng th)i 5&=6 vo 5*,n .n tH h0nh6 c>a chUnh
m0nh#
!ng mt 3Dt ng()i *Lng chic ng2i J cuDi "hIn *ng# Eg2i ong mt gbm mt &im J "hUa
cuDi l(ng v hai &im J cuDi *ng# ?.c &im 3 thng vi tuyn nc 3c v c.c cZ quan
ni tng trong *ng ong mt# KhIn nhn c>a &im cuDi *ng c my chic ngnh cong#
vhi ng2i ong cMm vo da ng()i rbi rtt ra' nh\ng chic ngnh cong mMc trong da th@t
ng()i &-o c, ng2i v mt "hIn rut ong tut ra th<o' Gau 3 &hng lSu ong Gf cht# dJi
th' trong tr()ng h4" *t 3Mc da' ong mi 3Dt ng()i# Eh(ng nu ong mt 3Dt vo cn
tr~ng c vP c^ng' ng2i ong Gf rtt ra 3(4c rqua l% th>ng trn vP cn tr~ngu' n Gf tho.t
cht#
!ng mt &hng thUch mu 3<n v m~i r(4u' hnh' tPi# dJi vy *n muDn an ton &hi 3n
gIn te ong' nh &im tra O<m m0nh c vQa 5m th`c6 c.c mn &h. ngng m~i trn &hng
v 3Qng qun mgc quIn .o G.ng mu#
; sao r2^i m2yi m_t tUch trong mMa .ng?
$~a ng' gi. r-t c1m c1m 38 &hin cho rubi mu%i "h,i 3i t0m nZi trt n' &hng c2n
thy *ng d.ng con no n\a# ?htng 5l.nh nn6 3i 3Su vy nhsh Tht ra' chtng &hng 3i
3Su Oa' m chs *t 3ng J gc nh hay O *" 3 *,o tbn n1ng l(4ng#
?.c loi rubi Ginh GDng J c.c miNn &h.c nhau GDng qua m~a ng vi "h(Zng th^c &h.c
nhau# "h(Zng dMc gi. r-t' 3a GD rubi GDng qua m~a ng d(i h0nh th^c nhng' nh(ng
J "h(Zng Eam 3 r-t hZn' mt GD rubi GDng qua m~a ng d(i dng u tr~ng 38 tr(Jng
thnh#
Trong m~a ng' u tr~ng rubi 38 tr(Jng thnh th()ng 3u yn J nh\ng nZi &Un gi c
.nh nMng $gt tr)i nh( d(i m.i hin' &h< t()ng' chubng Gtc vt' nh OUchtng &hng
*ay v c+ng &hng 1n uDng g0# Eh(ng chtng &hng cht *Ji lf tr(c m~a ng chtng 38
d` tr\ cht dinh d(ng d(i dng m trong cZ th# 7" m ny 3(4c cZ th rubi GH dng
dIn cho 3n m~a OuSn m ." chtng mi *ay ra v hot 3ng *0nh th()ng#
ThUch nghi vi gi. lnh
Ehng do u tr~ng rubi rd2i u *in thnh# "h(Zng dMc tr)i rt gi. r-t nh(ng nhng vjn
GDng an ton v0 chtng c l" vP dy giDng nh( mt ngi nh gi\ nhikt# $gt &h.c nhng
&hng GDng ngoi tr)i m chui rtc trong c.c 3Dng "hSn' 3Dng r.c hogc d(i 3t c nhikt
3 m hZn ngoi tr)i# 4i 3n m~a OuSn m ."' nhng mi "h.t trin thnh rubi 3i 3t
chui ln m *ay 3i# Ti v~ng ny rt Ut &hi rubi GDng qua m~a ng d(i dng u tr~ng v0
&hU hu rt lnh m cZ th u tr~ng rubi li &hng c lng' chs c mt l" vP mPng &hng
chDng 3 3(4c nhikt 3 lnh d(i &hng 3 ?#
"h(Zng Eam' &hU hu m ." hZn nn rubi th()ng GDng qua m~a ng d(i dng u
tr~ng# ?htng chui rtc trong c.c 3Dng "hSn' r.c 34i 3n m~a OuSn mi ho. thnh
nhng v Gau 3 *in thnh rubi#
$u%i c+ng c nhiNu loi' m%i loi c "h(Zng th^c GDng qua m~a ng &h.c nhau# ?
loi tbn ti trong m~a ng d(i dng tr^ng' 3n m~a OuSn mi nJ thnh u tr~ng# ?
loi GDng qua m~a ng *Lng c.ch ln trDn vo nh\ng nZi &Un gi nh( gc nh' gm
gi()ng' hDc cSy 3n m~a OuSn mi *ay ra 3 tr^ng# ?+ng c loi mu%i GDng qua m~a
ng d(i dng * gy' chtng c th GDng d(i 3.y hb 3ng *1ng' 34i m~a OuSn 3n
mi "h.t trin v lt O.c thnh mu%i#
; sao nhKn n#3c *hng ch;m?
Tht d hiu v0 Gao nhkn n(c c th tri nei v l(t 3i trn *N mgt ao hb v c.c con GuDi#
Eh(ng 3n tn gi)' ng()i ta vjn ch(a r_ *Lng c.ch no loi cn tr~ng ny &hng *@
ch0m' ngay c, trong m(a *8o qu1ng qut hogc &hi n(c cuDn#
vhi nghin c^u d(i &Unh hin vi c`c mnh' c.c nh &hoa hc Trung CuDc 38 "h.t hikn
thy quanh chSn c>a chtng l hng ngh0n G4i lng tU hon' m%i G4i chs di &ho,ng my
microm<t# ?.c G4i lng ny O~ ra thnh nh\ng ch~m tZ c`c nhP' 5 *jy6 &hng &hU vo
*n trong v to ra l" 3km ng1n c.ch chSn c>a nhkn vi mgt n(c' 3Dng th)i lm t1ng
G^c nei c>a con vt#
5TUnh &p n(c c>a l" *t &hU ny c th 38 h% tr4 chtng 3^ng v\ng trn mgt n(c6' 7<i
iang' thuc /ikn hn lSm &hoa hc Trung CuDc J dMc vinh' 3bng t.c gi, c>a nghin
c^u ' nhn 3@nh#
5?.c 3ng chm nh hogc nhiu lon c th "h. v cSn *Lng ny# wong' l" 3km &hU J
chSn c>a nhkn n(c c th git" chtng di chuyn nhanh chng v ly li th1ng *Lng trn
mgt n(c' ngay c, trong m(a *8o hogc c.c *in 3ng &h.c6#
iang l(u = rLng nh\ng 3gc 3im t(Zng t` m c.c 3ng vt &h.c c+ng c' nh( * lng
trZn trn cZ th v@t' 3Nu hot 3ng th<o c~ng mt c.ch# Tuy nhin' hIu ht chtng &-m
hiku qu, hZn#
Ehkn n(c rx<rriG r<migiGu GDng ch> yu trong c.c ao' hb' Gng ' ng2i' l loi tin *
nht trong t` nhin vN &h, n1ng c( ng trn mgt n(c# nai cg" chSn di m,nh &h,nh git"
chtng nei v 3i li trn 3 d dng nh( ta 3i trn cn# ?htng c2n c mt 3i chSn tr(c
nhP hZn' GH dng trong vikc *Mt mbi#
i chSn c>a chtng c th to ra ch% tr+ng ti F milim-t m vjn &hng "h. v mgt n(c'
v mang ti 9m lIn trng l(4ng cZ th m &hng ch0m# vh, n1ng nei "hi th()ng ny cho
"h-" con vt nh,y t(ng t(ng trn mgt n(c' giDng nh( qu, *ng cao Gu trn 3()ng' git"
n d dng ti" cn vi con mbi c`c nhanh# Ehkn n(c c th lao vo *\a 1n vi tDc 3
*Lng c, tr1m lIn chiNu di cZ th chs trong mt giSy# n8y h0nh dung 3 c th lm 3(4c
nh( th' mt ng()i cao 9'| m-t Gf "h,i *Zi vi tDc 3 FF &ilom-t m%i gi)
@U P2yt 4m (Unh cVa cn trMng l$ g;?
Th gii t` nhin lun tiNm n nh\ng *U quyt 3i &hi rt gi,n 3Zn nh(ng li rt hiku qu,
c>a c.c loi Ginh vt nhLm thUch nghi vi c.c 3iNu &ikn c>a mi tr()ng GDng# Di vi mt
GD loi &hng th t` 3,m *,o cho m0nh mt cuc GDng 3c l" hon ton' chtng lun *it
t0m c.ch 5n(Zng nh)6 vo mt 3Di t(4ng &h.c mt c.ch ht G^c 3c 3.o# Trong qu. tr0nh
nghin c^u t" tUnh c>a mt GD loi *(m J ?oGta ica v mt loi giun *in GDng &=
Ginh' ndr<z Kar&<r v *igail ngram thuc vhoa ng vt hc' i hc !Oord rnhu
38 t0m thy c.ch th^c mi c`c &T hiku qu, 3 chtng *.m dUnh vo con mbi#
Di t(4ng 3Iu tin l loi *(m vi 3i c.nh gIn nh( trong GuDt J ?oGta ica c tn
&hoa hc l xr<ta oto# KhIn ln th)i gian trong chu &T Ginh tr(Jng' loi *(m ny GDng
trong mt c.i &-n tr<o lZ lHng *n d(i c.c "hin l.# Egay tQ giai 3on c2n l GSu' xr<ta
oto lun t0m mt "hin l. rng rbi tin hnh dkt mt c.i te &-n dUnh J mgt d(i l. 3 lm
nZi trt ng# n th)i 3im lt O.c' l" da c>a n t.ch lm hai rbi n chui ra &hPi &-n v
"h.t trin thnh *(m# Eghin c^u cu trtc te &-n' Kar&<r v ngram nhn thy J "hIn
3Iu c>a c.i &-n ny c v GD nh\ng c.i mc nhP OUu c &h, n1ng *.m chgt vo "hin l.#
*.m dUnh c>a nh\ng c.i mc chMc 3n m^c c.c nh &hoa hc &hng th t.ch 3(4c c.i
&-n ra &hPi "hin l. trQ tr()ng h4" O- r.ch "hIn "hin l. c 3Unh te &-n
t0m hiu *U quyt c>a xr<ta oto' nhm &hoa hc 38 d~ng mt m.y ,nh &[ thut GD ghi
li tQng hot 3ng c>a con GSu trong giai 3on *Mt 3Iu to ra nh\ng c.i mc J 3Iu &-n 3
tr<o ln nh\ng "hin l.# vhi "hng to tQng chi tit trong m%i *^c ,nh' h nhn ra "hIn
ch" "hUa trn c>a c.c &-n &hng "h,i c dng thon nhn m l h0nh *.n cIu v nh\ng
c.i mc nhP OUu "h> *n trn "hIn ch" 3 chaa ra nhiNu h(ng &h.c nhau# KhIn gDc c>a
nh\ng c.i mc ny Gau &hi Ouyn qua l" vP &-n li 3an O<n vi nhau to thnh mt cu
trtc v\ng chMc m th<o tUnh to.n c>a c.c nh &hoa hc th0 c th 3,m *,o 3 3(4c mt
trng l(4ng ngng g" Fy lIn c.i &-n# Sy c th l mt *U quyt git" l= gi,i ti Gao nh\ng
c.i &-n c>a loi *(m ny chs tr<o lZ lHng trn "hin l. m c th ch@u 3(4c nh\ng trn
*8o c`c mnh c>a v~ng Trung $[#
vh.m "h. ny c>a Kar&<r v ngram ngay l" t^c 38 3(4c mt 3Zn v@ nghin c^u c>a d
CuDc Kh2ng nh cht = ti vi mong muDn t0m ra mt dng vt liku c 3 *.m dUnh cao
v c th GH dng 3(4c d(i n(c# 7oi vt liku 3 Gf 3(4c d~ng 3 gMn nhiNu loi thit
*@ nghin c^u h,i d(Zng hc J d(i gIm nh\ng con tu v ch@u 3(4c t.c 3ng c>a nh\ng
d2ng h,i l(u#
mn lo$i v7t ng2y hiNm nh_t th gi3i
?htng l nh\ng Ginh vt nei danh tQ lSu nh( G( tH' c. m" trMng hay rMn mang *nh' 3n
nh\ng loi qu. qu<n thuc Oung quanh m thm chU *n qun mt 3 nguy hi c>a chtng
nh( mu%i Y(i 3Sy l 9y loi & th~ gh ghm nht c>a loi ng()i#
$u%iV nIu ht c.c ct mu%i 3Dt 3Nu chs &hin *n ng^a# Eh(ng mt GD loi mu%i c th
mang v truyNn &= Ginh tr~ng GDt r-t# nu qu, l' nh\ng con cn tr~ng *- nhP ny 38 gSy
ra hZn l triku ca tH vong trn ng()i m%i n1m#
Mn mang *nh chSu XV $gc d~ loi vt ny &hng 3(4c nhn danh hiku loi rMn 3c
nht' nh(ng n li gSy hi nhiNu nht# Trong GD my#yyy ca tH vong v0 rMn cMn m%i n1m'
rMn mang *nh chSu X 3ng g" 5ce "hIn6 ln nht#
w^a h" uGtraliaV ?2n 3(4c gi l ong *in' nh\ng con G^a to *Lng c.i *.t ny c th c
3n y Otc tu trn m%i F m-t chiNu di# $%i Ot tu c m#yyy t *o ng2i v 3> 3c tD 3
git cht y ng()i#
?. m" trMngV $.u trong n(c c th li &-o nh\ng con vt ny vo *\a 1n 3in lon'
nZi chtng GH dng tt c, ;#yyy c.i r1ng c>a m0nh 3 cMn *t c^ th^ g0 chuyn 3ng#
w( tH chSu KhiV Eh\ng chic r1ng nanh &heng lbh ThH O<m# Ehanh nh( tia ch"h nZn c,
3iNu 3# d vuDt GMc nh( dao coh vhPi "h,i *n# ?htng 3ih TDt hZn ht *n h8y hy
vng l &hng# Eh\ng con mo ln ny gIn nh( l c.c tay 3i G1n hon h,o#
?. Gu n(c mgn uGtraliaV Qng nhIm con vt ny vi mt &htc g% E c th nLm im
trong n(c' ch) 34i ng()i 3i ngang qua# wau 3' trong ch" mMt' n lao vo con mbi' &-o
& Ou GD OuDng n(c 3 d0m cht v cMn n.t#
/oiV vhng "h,i tt c, c.c con voi 3Nu thSn thikn nh( Yum*o# /oi git hZn myy ng()i
m%i n1m trn ton th gii# /oi chSu Khi th()ng ngng &ho,ng | tn 3> 3 giy n.t *n
m ch(a cIn d~ng 3n 3i ng nhn hoMt#
xu trMngV ?hMc chMn trong v()n tht chtng c v ngoi rt d th(Zng' nh(ng trong t`
nhin chtng coi h,i cu voi l *\a G.ng# ThH tham d` m O<m' *n Gf thy chtng d
dng O- toc 3Iu con mbi *Lng mt ct 3.nh vi nh\ng chic mng &heng lb#
Ti sao voi con li *hng (Mng vi %N 4& s6a?
7oi voi 38 GDng trn Tr.i 3t tQ rt lSu# Tr(c &ia' chtng GDng J mi nZi trn c.c chSu
lc' nh(ng ngy nay' chtng chs GDng J chSu Khi v chSu X# ? th ni' loi voi l loi
3ng vt to ln nht J trn cn# 7oi voi chSu Khi to ln hZn loi voi chSu X vN mi mgt#
?.i v2i l m+i c>a voi trong qu. tr0nh tin ho.' mt * "hn n1ng 3ng v git" Uch rt
nhiNu cho voi# ?.i v2i git" cho voi ngHi thy m~i tQ rt Oa v tQ mi h(ng# E d~ng v2i
3(a th^c 1n vo mikng mt c.ch d dng# /2i voi rt nhy c,m vi mi tr()ng Oung
quanh# E d~ng v2i 3 g8i v vuDt v< n`ng con c.i# Y~ng v2i 3 "hun n(c lm m.t cZ
th v Gch *i#
Eh\ng con voi con *it 3i ngay Gau &hi lt l2ng m v "h,i mt F m th.ng nh\ng cht
voi con mi GH dng thnh tho chic v2i c>a m0nh# Tuy n1ng 3ng nh( vy' nh(ng voi
con &hng d~ng v2i c>a m0nh 3 *t G\a v0 chtng &hng th *t G\a *Lng m+i c>a m0nh#
Eh\ng con voi d~ng v2i 3 3.nh hZi t0m &im hZi n(c tht Oa' thm chU ngay c, trong
l2ng 3t# Eh) vo &h, n1ng t0m n(c tuykt v)i 3 m loi voi c th GDng Gt qua nh\ng
cZn hn h.n# /oi c &h^u gi.c rt nhy 3 nhn *it mi th^# 7oi voi c mt trU nh
tuykt v)i v 3iNu 3 rt h\u dng &hi 3 l mt con 3Iu 3n# ?on voi 3Iu 3n rt tinh
&hn v tUch lu[ nhiNu &inh nghikm 3 c th 3iNu &hin *Iy 3n c>a m0nh# E "h,i *it
l8nh 3@a c>a chtng l J 3Su' nZi no c th^c 1n th<o tQng m~a trong n1m' c.ch tr.nh
nguy him /oi 3Iu 3n chs c th l mt con voi c.i v0 voi 3`c &hi tr(Jng thnh l"
t^c GDng ring *Iy v *Iy voi chs c2n li nh\ng con c.i v voi con# vhi mt con voi c.i
qua 3)i' con c>a n Gf 3(4c nh\ng con voi c.i &h.c ch1m Gc nh( con rut#
Ti Gao h(Zu cao ce c th 3(a m.u ln trn 3Iuh Ya"an
n(Zu cao ce mang d.ng v l@ch l8m' duyn d.ng vi mt c.i ce di' chic .o &ho.c ngoi
3" 3f lDm 3Dm c~ng vi nh\ng hng lng mi di# $gc d~ vy n-t 3c 3.o c>a mt con
h(Zu cao ce li l qu, tim c>a n# E hon thnh nhikm v *Zm m.u ti * n8o c>a h(Zu
nLm J 3Iu chic ce di l'm m-t d~ rLng chs c ] 3Dt GDng ce nh( c.c loi 3ng vt c vt
&h.c# ?uDi th chin lIn th^ hai c.c nh y hc $[ trong lanh v`c hng &hng 38 nghin
c^u qu, tim c>a h(Zu cao ce nhLm t0m ra nh\ng gi,i "h." tr(c nh\ng vn 3N vN tuIn
hon m.u m G` gia t1ng gia tDc 38 djn ti "h,n ^ng c>a c.c "hi cng#
Cu, tim c>a mt con h(Zu cao ce di ycm v ngng ti 9l&g l mt chic *Zm rt
&ho' c &h, n1ng duy tr0 ." l`c c>a m.u &hng hN thay 3ei &hi m.u dbn ln n8o cho d~
3Iu c>a h(Zu J *t c^ t( th no# l chuykn *0nh th()ng' &hng c g0 quan trng#
tng vy' &hi h(Zu cti OuDng uDng n(c th0 n "h,i h th" 3Iu OuDng gIn ti m m-t rbi
li ngng 3Iu ln m &hng &-o th<o *t c^ mt G` rDi lon no# ?2n con ng()i chtng ta
th0 Gao' nu chs cIn mt thay 3ei nhP thi chtng ta c+ng Gf ng8 OuDng v ngt Osu# Eh(ng
3Di vi con h(Zu cao ce th0 n vjn ch@u 3`ng 3(4c tDt#
Ti sao lo$i c gp %#[c gIi l$ c P2c?
TQ nhiNu th &B nay' ti c.c v~ng *in m O(a &ia nh 3i *in wim*at th()ng Oui ng(4c
vjn tbn ti mt "h(Zng "h." 3.nh c. v c~ng 3c 3.o c>a ng()i KaGhrum l G1n c. *Lng
c. -"# ?. -" 3(4c con ng()i yu mn v tn vinh nh( mt v@ thIn th`c G`' truyNn thuyt
& rLng nh\ng con c. -" lun *.m th<o nh\ng con c. ln nh( c. m" 3 htt m.u v lm
&ikt G^c nh\ng con c. 3' chUnh v0 vy m c. -" c2n c mt *ikt danh l ?. CuB#
wDng J *) *in "hUa dMc 3t n(c vnya' trn mt h2n 3,o nhP hoang vu vioau nLm
*n *) *in n Y(Zng l mt * tc chuyn GDng *Lng nghN 3.nh *Mt c.# nikn nay'
nh\ng thnh vin c>a * tc ny vjn gi\ n" GDng v nh\ng t" qu.n m cha ng h tQng
GDng J 3Sy hng ngn n1m tr(c' &hi m nh\ng ng()i " v da T( 3gt chSn 3n 3Sy'
trong 3 c nghN 3i *in 3.nh *Mt c. v *un *.n#
Trong nh\ng m l(i' nh\ng ng( dSn J 3Sy th()ng hy vng Gf *Mt 3(4c c. 3uDi hay c.
m" v nu nh( *Mt 3(4c c. &im th0 cng tDt# Tr(c &ia ng()i KaGhrum chs 3.nh *Mt c.
*Lng c. -" hay c2n gi l c. quB' c2n ngy nay' h c+ng *it d~ng 3n l(i 3 3.nh *Mt
3(4c nhiNu hZn# Trn thSn nh\ng con c. m" *@ 3.nh *Mt *Lng l(i th()ng c nh\ng con
c. -" *.m vo v nh\ng ng()i ng( dSn ny gi\ ly chtng 3 3.nh *Mt c. mt c.ch 3c
3.o nh( cha ng h c+ng 38 tQng lm tr(c 3Sy' vikc 3.nh *Mt *Lng c. -" hay c. quB rt
3Zn gi,n' chs cIn GP mt G4i chs c(c vo "hIn Gn J 3ui c. -" l c th &im Go.t 3(4c
con vt m &hng lm chtng *@ 3au# Eh\ng ng()i ng( dSn rt qu= c. quB v huyNn thoi
vN loi c. ny 3(4c l(u truyNn tQ *ao 3)i nay# ?. quB th<o ting 3@a "h(Zng l Kaa' n
3(4c O<m l mt thnh vin trong gia 30nh ng()i KaGhrum v h th()ng 3gt chtng J
nh\ng nZi rSm m.t trong *bn n(c# Tr con trn 3,o vioau 3~a gin vi nh\ng con c.
quB chcng &h.c g0 vi nh\ng con vt nui trong nh# vhng chs l mt con vt mang li
G` tDt lnh m c. quB c2n l mt con vt rt c = nghaa' tt c, mi ng()i dSn trn 3,o 3Nu
mong (c rLng mt ngy no 3 h Gf c~ng c. quB 3.nh *Mt 3(4c mt con c. 3uDi tht
ln 3 ly th@t vN nui gia 30nh#
th`c hikn vikc 3.nh *Mt c. *Lng c. -"' nh\ng ng()i ng( dSn mang con c. th<o v n<o
thuyNn ti mt v~ng *in c nhiNu c. ln' nht l v~ng c nhiNu c. 3uDi v c. m"#
Thng th()ng trong nh\ng lIn 3.nh *Mt nh( th' ng()i ta d~ng hai con c. quB 3 chtng
"h.t hikn con mbi# n th, &ho,ng ;yy m-t dSy th<o c. quB v & tQ 3 G4i dSy l mDi
lin hk duy nht c>a h vi con c. quB# n rt cht = 3 &hng *@ 3^t dSy lm mt con c.
quB qu= *.u# ?uc t0m &im Gf &-o di cho 3n &hi no nh\ng con c. quB t0m thy con
mbi# Eh\ng ng( dSn cho thuyNn *.m th<o h(ng di chuyn c>a con c. quB 3 cho n 3
mkt v0 "h,i &-o c1ng G4i dSy# Eh\ng con c. quB c cu to rt 3gc *ikt' trn 3Iu c>a n l
mt mng giDng nh( mt c.i 3aa dt nhP nn n c th *.m chgt vo nh\ng con c. 3uDi'
c. m" v htt m.u c>a chtng nh( nh\ng con 3sa# Th<o l)i & c>a nh\ng ng()i ng( dSn
th0 3i &hi nh\ng con c. quB ny li *.m vo mn thuyNn 3 &hPi "h,i *Zi cho mkt G^c#
vhi G4i dSy rung ln *.o hiku con c. quB 38 *.m vo con mbi th0 nh\ng ng()i ng( dSn
lgn OuDng 3 O<m 3 l c. 3uDi hay c. m"# Tay h cIm nh\ng cSy lao nhn v Gn Gng
3Sm vo con c. to ln' h c+ng cn thn tr.nh 3Sm "h,i nh\ng con c. quB c>a h 3ang
*.m chgt con mbi v hIu ht nh\ng cuc G1n *Mt *Lng c. quB 3Nu thnh cng nh( h
mong 34i#
Ti sao ni rMa l$ lo$i v7t gi$ nh_t th gi3i?
Eh\ng con vt gi nht trn th gii GDng trn mt vi h2n 3,o c>a Th.i d0nh Y(Zng v
n Y(Zng# l nh\ng con r~a 3t &heng lb m gi) 3Sy chs c2n tbn ti c hai loi'
mt loi J xala"agoG c2n loi &ia J lda*ra nLm c.ch Oa vN "hUa TSy c>a *) *in
Tandani &ho,ng Fy cSy GD rthuc ng Khiu# ?.ch 3Sy hai tr1m n1m c nh\ng loi r~a
t(Zng t` nh( vy 38 3(4c t0m thy J v~ng $andagaGcar' odriqu< v nh\ng v~ng &h.c
n\a nh(ng gi) 3Sy chtng 38 *@ tiu dikt# Eh\ng con gi nht trong GD r~a ny di ti hZn
9'l m-t# Eg()i ta cho l tuei th O" Os c>a chtng l 9my n1m# $t con r~a tn l $arion
*@ *Mt vo n1m 9] 3(4c 3(a ln 3,o $auric< c~ng vi *Dn con &h.c# E1m 9:9y
$arion *@ m~ rbi ngju nhin *@ git cht vo n1m 9:9|# /y l n 38 GDng trn 3,o
$auric< 3(4c 9ml n1m' nh(ng th`c t tuei 3)i c>a n "h,i l 9|y n1m *Ji v0 tr(c &hi
$arion 3(4c 3(a ti 3,o th0 n 38 c mt thSn th to ln# $t con &h.c 3(4c 3(a 3n
3,o wri 7anca v ?<ylan vo n1m 9]:] v n GDng m8i cho ti n1m 9:9y' mai c>a n 3o
3(4c 9'; m-t# EhiNu &B lc &h.c vN tuei th 38 3(4c ghi ch-" cho c.c loi r~a &h.c#
$t con r~a gDc tQ nh\ng 3,o TongaG J c.ch Oa hZn ;yy &m vN "hUa ng c>a uGtralia
c+ng 38 trao cho mt nh th.m him ng()i nh # ?oo& n1m 9]]]# E 38 cht J tuei 9|:
vo n1m 9:#
Eh(ng con r~a qu.i d@ qu, tht l loi vt GDng lSu nht# Th<o c.c chuyn gia nhn 3@nh
th0 nh\ng 3Di th> tr`c ti" nht c>a chtng l nh\ng cht c. voi ln c th GDng 3(4c mt
tr1m n1m# Eg()i ta c+ng &hcng 3@nh voi chSu Khi c+ng c th GDng 3(4c mt th &B
nh(ng cho 3n nay nh\ng &hcng 3@nh ny vjn ch(a 3(4c ch^ng th`c# Eh\ng con r~a 3t
&heng lb ch(a "h,i l loi ln nht v0 loi r~a lu=t' mt loi r~a *in di ti l'F m-t' c.ch
3Sy hng triku n1m 38 c con di ti F m-t GDng J chSu $[ v mt con &h.c 3o 3(4c
m-t c+ng 38 tbn ti J n #
n,i Su *in c+ng l mt loi GDng rt th Gau &hi 3(4c th<o d_i *Lng "h(Zng "h." 3<o
v2ng cho n# ?on h,i Su 7<yGan lm te trn mt h2n 3,o nhP *ikt t1m J Th.i d0nh
Y(Zng trn th`c t 38 GDng 3(4c ti Fl n1m#
Ti sao con ng#i li sn 4At c voi?
?. voi l loi 3ng vt &heng lb to ln nht trn Tr.i 3t' nh(ng chtng li l loi 3ng
vt hiNn tQ c>a *in c,# Trng l(4ng c>a nh\ng con c. voi c th 3t ti 9my tn# Eh(ng
hikn nay mt GD loi c. voi 3ang 3^ng tr(c ng(ng cHa c>a G` tuykt ch>ng *Ji G` G1n
*Mt c quy m ln c>a con ng()i# Tr()ng h4" c>a nh\ng con c. voi *(u hay c. voi
Oanh 38 "h,n .nh rt r_ nh\ng hu qu, c>a G` G1n *Mt r.o ritV J chSu Eam ?`c c rt
nhiNu loi c. voi ln Ginh GDng# ?.c nh &hoa hc nhn 3@nh rLng vo n1m 9:my GD l(4ng
c. voi J 3Sy l 9yy#yyy con# Eg()i ta d~ng mi c.ch 3 G1n *Mt c. voi 3n n%i m chs
m()i l1m n1m Gau J 3Sy chs c2n c &ho,ng *a ngn con#
wD l(4ng c. voi hikn nay chs c2n &ho,ng chQng 9l#yyy con# ing c. voi Oanh chs c2n
ch^ng ]yy con' mt con GD &h. Ut Pi
Eg()i ta & rLng' c.ch 3Sy vi th &B nh\ng ng()i *,n O^ J 3,o $<Oiqu< c>a *ang
?aliornia 38 tin hnh G1n *Mt c. voi mt c.ch tn nhjn v rt ly &T# /o th.ng ging &hi
3n c. voi ti 3(4c *) *in *Mc th0 h ti" cn c. voi trn nh\ng chic Oubng' mt ng()i
can 3,m nht trong GD ny liNn nhy ln l(ng c>a mt con trong 3n v cMm hai m,nh g%
vo hai l% m+i &hin cho con vt "h,i cht ngt#
TQ &hi con ng()i "h.t minh ra nh\ng &hu Gtng *Mn nh\ng chic lao mc d~ng 3 G1n c.
voi th0 &[ nghk ch *in n c~ng trJ nn "h.t trin# wau &hi *Mt 3(4c c. voi ng()i ta *Zm
&hng &hU vo gi\a &ho,ng da v th@t c. voi 3 tr.nh cho c. voi *@ ch0m v *@ tri# Eh\ng
tIu G1n c. voi Gf mc con c. v &-o vN O(Jng ch *in# Th@t v m c. voi l ngubn
nguyn liku ch> yu 3Iu tin m c. voi cung c"# $t th)i gian di m c. voi 3(4c d~ng
lm dIu thM" G.ng v d~ng 3 G,n Out ra O "h2ng# Tr(c &hi cht do 31ng quang 38 c
mt th)i tbn ti mt th@ tr()ng rt GIm ut &inh doanh nh\ng chic ym' nh\ng tm GQng
uDn do tr<o nh\ng * hm trn c>a c. voi# Eh\ng tn gi 3Zn gi,n 5c. voi6 l nh\ng
th^ d~ng 3 gi\ cho c.c .o n@t ng`c v .o lt c>a c.c * 3(4c chMc chMn# Egy nay chtng
chs 3 lm chei qu-t m thi#
nikn nay 38 c nh\ng lut cm G1n *Mt loi vt 3ang c nguy cZ tuykt ch>ng# Eh\ng
ng()i tr(c &ia GDng *Lng nghN 3.nh *Mt c. voi nay 38 chuyn Gang nghN h(ng djn vin
du l@ch' tham quan c. voi trn 3i d(Zng# nhiNu n(c chSu X' ng( dSn gi c. voi l c.
Rng v h tin rLng c. Rng 38 git" h rt nhiNu &hi hnh nghN trn *in' nht l git" h
tr.nh 3(4c nh\ng tai nn tu thuyNn tr(c nh\ng con Gng ln# /0 vy &hi "h.t hikn O.c
c. voi ng()i dSn t" trung &-o c. voi ln *) v chn ct c. voi rt chu 3.o# EhiNu nZi
ng()i ta c2n l" 3Nn th) v te ch^c ctng l cho chtng#
Ti sao ni c voi l$ m't %'ng v7t th2'c l3p th&?
?. voi Oanh l loi c. voi to ln nht c>a 3i d(Zng vi chiNu di l ;y m-t v ngng ti
&ho,ng 9my tn# n hng c>a c. voi Oanh l c.c loi c. voi O.m' c. voi trMng' c. voi l(ng
g~ hay c. nh t.ng' c. h<o
Th`c ra c. voi l mt 3ng vt thuc l" tht# ?htng c 3Iy 3> 3gc tUnh c>a l" tht J trn
cn nh( h h" *Lng "hei' 3 con v nui con *Lng G\a# ?.ch 3Sy m triku n1m' &hi loi
&h>ng long tuykt ch>ng th0 nh\ng Ginh vt &h.c trn hnh tinh mi Ginh Gi n,y nJ v
chUnh G` "h.t trin nhanh chng ny 38 djn 3n t0nh trng &han him th^c 1n# Trong 3iNu
&ikn GDng nh( th' te tin c>a loi c. voi 38 "h,i di chuyn 3n v~ng v<n *in 3 &im 1n
v tr,i qua mt th)i gian di tin ho. loi c. voi 38 thUch nghi 3(4c vi mi tr()ng n(c
cho 3n tn ngy nay# vhi chuyn tQ cuc GDng trn cn Gang GDng mi tr()ng n(c' c.
voi chia thnh hai nhmV nhm c r1ng v nhm &hng c r1ng# Ehm c. voi &hng r1ng
chuyn 1n c.c Ginh vt "h~ du th0 r1ng c>a chtng *in ho. hon ton# ?2n nhm c. voi
c r1ng th0 chuyn 1n c.c loi c. hay nhuyn th th0 r1ng c>a chtng rt "h.t trin# ?. voi
c thSn h0nh thon di' da l.ng trZn v c &h, n1ng ch@u lnh rt cao# vh, n1ng *Zi c>a c.
voi c+ng rt tuykt vi' O(Zng GDng c. voi rt mNm do' uDn l(4n d dng trong n(c'
3ui c. voi nLm ngang# Khei c>a loi c. voi tuy *- nh(ng li hot 3ng rt hiku qu,' chs
cIn vi giSy ngoi ln trn mgt n(c' c. voi 38 c th thay 3ei :y &hng &hU trong "hei
c>a chtng# vh, n1ng lgn GSu &ho,ng l gi) c>a c. voi l 3gc 3im &T diku c>a loi Ginh
vt &heng lb ny#
Tr(c 3Sy ng()i ta 38 3.nh *Mt 3(4c mt con c. voi Oanh c &Uch th(c chiNu di l
;;'9] m-t v ngng ti 9:y tn' chs ring * O(Zng c>a con c. voi 38 ngng ti l: tn' tr.i
tim ngng ]yy &g' gan ngng :|y &g v l(i c>a n ngng F'; tn# Trng l(4ng c>a l(i
&hng thi 38 *Lng trng l(4ng c>a mt con voi trn cn#
?. voi Oanh c+ng di c( nh( nh\ng loi c. &h.c# d0nh th()ng chtng Ginh GDng J v~ng c`c
dMc lnh gi.' nh(ng &hi Ginh G,n chtng li di c( vN "h(Zng Eam 3 Ginh G,n trong nh\ng
v~ng n(c m hZn# Eh) l" da dy ti y cm m c. voi c &h, n1ng ch@u lnh rt cao
c+ng nh( tr.nh 3(4c ten th(Zng &hi va chm#
Th)i gian mang thai c>a c. voi rt di' &ho,ng 99 th.ng# vhi mi Ginh ra c. voi con 38
di ] | m-t' ngng ; F tn# wau mt th.ng th0 trng l(4ng c>a chtng 38 t1ng g" 3i#
$%i cht c. voi con cIn 3n lyy lUt G\a m%i ngy# w\a c. voi c rt nhiNu dinh d(ng'
trong thnh "hIn G\a c. voi c ti my l Krot<in v cht *-o#
?.c nh &hoa hc cho rLng tuei th c>a loi c. voi trong thin nhin di &ho,ng my n1m
hogc c th l lSu hZn n\a# Eh\ng con c. voi c &h, n1ng "h.t ra nh\ng Sm thanh trIm
*eng m ng()i ta th()ng *,o l c. voi 3ang h.t# Eh\ng Sm thanh ny c = nghaa rt quan
trng trong 3)i GDng c>a loi c. voi# Ting &u git" chtng t0m *n' git" chtng t0m
3()ng hogc thng *.o nh\ng nguy him cho 3bng loi &hi cIn thit# ?. voi l loi c.
thng minh# E c th *Mt ch(c 3(4c mt GD hnh vi c>a con ng()i#
Ti sao ni c hFo l$ lo$i c thng minh?
Th.ng $()i n1m 9:|] cuc chin tranh ran rMc 3ang din ra rt gay go# tng ltc 3
n1m con c. h<o' gi l n1m con c. h<o m_m di 38 3(4c mt 3Zn v@ h,i quSn $[ th, J
<o *in !rmu 3 tham gia vo mt chin d@ch g m0n# ?on c. h<o ln rTurGio"G
trucatuGu l con c. h<o 38 "h.t hikn 3(4c rt nhiNu c.c loi m0n# Eh( vy n1m con c. h<o
3 38 3(4c hun luykn 3 lm nhikm v "h.t hikn nh\ng qu, m0n m ng()i ran 38 th,
OuDng nhLm gSy trJ ngi cho nh\ng tu chJ dIu hot 3ng J v~ng v@nh K<rGiqu<#
Sy &hng "h,i l lIn 3Iu tin nh\ng con c. h<o 3(4c GH dng vo nh\ng mc 3Uch quSn
G` v0 trong cuc chin tranh /ikt Eam' 5con c. h<o hng h,i6 38 3(4c GH dng rbi#
Eh(ng c.c nhikm v c>a chtng 3Nu 5tDi mt6 cho nn ng()i ta &hng th *it 3(4c 3Uch
O.c 3 l nh\ng nhikm v g0 3(4c#
Tr.i li' mt 3iNu chMc chMn m ai c+ng *it l G` thng minh c>a nh\ng con vt *in c
vt ny# xiDng nh( nh\ng con dZi' chtng 3(4c tr)i "ht cho mt cZ quan 3@nh v@ *Lng
Gng Sm' c. h<o Gf "h.t ra c.c Sm thanh' &hi gg" mt vt c,n nh\ng Sm thanh 3 Gf "h,n
hbi li' ltc ny * nh c>a chtng 538 vf6 ln 3(4c tm *,n 3b ghi li nh\ng g0 m chtng
"h.t hikn J Oung quanh 3y' 3bng th)i c+ng *.o cho chtng *it t0nh h0nh chuyn 3ng
c>a 3Di t(4ng#
t0m 3(4c &ho,ng c.chV Eh( tr()ng h4" t0m ra nh\ng qu, m0n th, J <o *in !rmu
ng()i ta cho rLng con c. h<o 38 GH dng ti mt c.i m.y thu "h.t tUn hiku nLm J 3.y *
n8o v n Gf ghi li nh\ng Gng Sm thanh "h.t 3i v Go G.nh vi Gng "h,n hbi#
Eh(ng c. h<o c th "h.t 3i c.c &iu Sm thanh &h.c n\aV 3 l nh\ng Sm thanh chtng
d~ng 3 thng tin cho nhau *it# Th<o 3.nh gi. c>a c.c chuyn gia th0 &ho tQ v`ng c>a c.
h<o c &ho,ng Fyy tUn hiku "h.t ra &h.c nhau#
?. h<o l mt loi vt rt thng minh chtng c th *Mt ch(c v hiu 3(4c nh\ng 3ng
t.c c>a con ng()i# ?on ng()i 38 *it 3(4c 3gc 3im v &h, n1ng c>a c. h<o nn 38 hun
luykn v GH dng c. h<o vo nh\ng mc 3Uch &h.c nhau nh( mc 3Uch quSn G`' hun
luykn c. h<o lm Oic
Ti sao m8 chim li cong?
?.nh chim chs d~ng 3 *ay c2n 3i ccng chSn c+ng Ut &hi 3(4c d~ng 3 cM" th^c 1n# /y
mP chim l mt * "hn 3 *Mt' gi\ th^c 1n# $P chim &h. c^ng chMc 3 lm tr2n 3(4c
nhikm v ny v l v+ &hU 3 t` vk' chin 3u 3y lui nh\ng con vt &h.c 3n OSm l(4c'
3bng th)i n c+ng "h,i tinh t 3 3.nh *ng * lng hay OSy d`ng mt c.i te# $P chim
th`c ra l mt c.i O(Zng 3(4c *c *Ji nhiNu l" &<ratin mt cht to ra c, lng v
mng nh( tc v mng tay c>a con ng()i# v<ratin l mt cht GDng "h.t trin lin tc m
mP chim &hng d~ng 3n# nm trn c>a mP chim 3(4c gMn cD 3@nh vo O(Zng G c>a
3Iu chim' hm d(i c>a n th0 chuyn 3ng 3(4c#
n0nh d.ng mP chim cho chtng ta *it vN c.ch GDng c>a n# EhiNu loi chim 1n th@t c mP
ngMn v dy' trong &hi nh\ng loi chim nui GDng *Lng c.c loi GSu * c mP di v
m,nh giDng nh( h0nh c.i &"# Th()ng c.c loi chim 1n th@t 3(4c tr)i "ht cho c.i mP
cong cong 3 O- 3(4c th@t con mbi#
$P c>a loi chim hbng hc mu hbng li c h0nh dng &h. l th()ng' mP chim 3(4c "h>
mt l" diNm 3 lc c.c th^c 1n# ?him hbng hc 1n th^c 1n *Lng c.ch dDc ng(4c mP c>a
m0nh ln' "hIn th^c 1n 3(4c 3(a ln cao' 3y n(c ra ngoi mP# YiNm hm trn c t.c
dng 3 lc t,o v tm' c.
$P c>a chim tu c1ng rt to v cbng &Nnh l cSu 3D &h hiu 3Di vi c.c nh chuyn gia#
$t c.i mP nhP hZn th 3Di vi n c+ng 3> 3 *c 3(4c vP nh\ng hoa qu, 3 nui GDng
n rbi# $P con 3`c ln hZn c>a con c.i rt nhiNu' c lf n d~ng mP 3 quyn r+ con chim
c.i# ? nh\ng loi chim c mP nh( h0nh c.i &-o vi nh\ng hm di &hng 3Nu nhau# wau
&hi chim tQ trn &hng trung lao OuDng n *ay G.t mgt n(c' &hi mP mJ ra hm d(i c>a
n Gf rf n(c# xg" con c. no mP c>a n l" t^c &h-" li nh( mt chic *n &"#
?on chim ce th0a hng Trung $[ v Eam $[ li GH dng chic mP di h0nh c.i th0a 3
d2 t0m th^c 1n 3`ng trong *0nh# Trong ltc n lMc c.i *0nh 3 tQ "h,i Gang tr.i' Otc gi.c
nhy c>a n Gf d2 t0m con mbi tr(c &hi 3"#
Di vi loi h,i Su unma th0 c.i mP cong c>a n tht l l= t(Jng 3 ch" ly nh\ng con
c. da trZn# n,i Su unma thuc d2ng nh\ng loi h,i Su nhP' mP c>a n c nh\ng l% m+i
h0nh Dng# 7% m+i c>a nh\ng con chim &h.c li mJ J 3Lng Gau mP#
Ti sao chim 4ay %#[c?
?on ng()i chtng ta lun lun mZ (c 3(4c *ay trong &hng trung# Trong nhiNu th &B
qua' nhiNu "h.t minh 38 "hDi h4" ch to ra nh\ng m.y mc m "hPng th<o G` quan G.t
c>a con ng()i vN c.c loi chim# Eh(ng tt c, c.c c% m.y ny 3Nu tht *i v0 &hng c
3(4c c.c c.nh nh( chim 3 r)i &hPi mgt 3t# ThSn chim hon ton "h~ h4" vi &h, n1ng
*ay 3(4c c>a n' O(Zng chim li nh nhng c2n 3Iu chim c mt cu to &hoang ch^a
3Iy &hng &hU to cho chim gi,m 3(4c trng l(4ng# w` h h" nhanh 3,m *,o cung c"
mt l(4ng Oy cho nh\ng cZ *M" J lbng ng`c chim t.c 3ng 3n hot 3ng c>a 3i c.nh'
c 3(4c nh( vy th0 chtng mi c th cung c" 3(4c nhiNu n1ng l(4ng hZn# Eu c.c cZ
*M" v c.c l. "hei c>a chtng ta c+ng hot 3ng nh( vy th0 chtng ta Gf mnh ln hng
chc lIn#
Eh\ng lng c.nh GZ 3cngV l nh\ng chic lng ln J 3Iu c.nh chim' J chim *b cSu
l nh\ng chic lng di nht' chtng *,o 3,m to ra 3(4c G^c 3y v h(ng *ay cho chim#
Eh\ng chic lng c.nh th^ yuV KhIn Gau c.nh chim to nn *Ji nh\ng chic lng ny#
Eh\ng lng c.nh th^ yu li 3(4c *ao "h> *Ji nh\ng lng m0nh#
Eh\ng chic lng lm *.nh l.iV ?him GH dng lng d(i 3 3iNu &hin 3()ng *ay c>a
chtng c+ng nh( 3 h8m li# vhi mt con chim *b cSu *ay qua *ay ngang qua mt v~ng
nhiNu cSy cDi n Gf Oo lng 3ui ra 3 *ay ngoLn ngho gi\a nh\ng cSy cDi 3# Trn
v~ng cSy th(a' chtng Gf g" nh\ng chic lng 3ui li#
7ng chim v O(Zng chimV Ei cho 3tng' m%i chic lng chim l mt chic Dng trung
tSm vi hng tr1m nh\ng G4i tZ# Eh\ng G4i tZ ny lin &t li vi nhau trn c.c lng c.nh
nh) nh\ng chic mc to nn mt mgt nhn# Trn m0nh chim l lng chim v nh\ng G4i
tZ r)i mc li vi nhau trng *~ O~ c t.c dng chDng r-t cho chim#
Eh\ng loi chim *ay Oa nht c+ng l nh\ng con c trng l(4ng c>a cZ th nh nht#
i(Zng c>a c.nh mt con chim rt nh nn c+ng gi,m 3(4c trng l(4ng cZ th# Eh\ng
O(Zng ny li 3(4c t1ng c()ng *Ji mt mng O(Zng ngang &hin cho 3 c^ng chMc c>a
chim cng 3(4c t1ng c()ng# Eh\ng loi chim lgn chSn viNn v nh\ng loi chim lgn &h.c
3Nu c * O(Zng 3gc nn chtng c th ch0m GSu d(i n(c mt c.ch d dng' nh\ng con
&hng c &h, n1ng *ay c+ng v0 th m &hng th ct c.nh 3(4c#
; sao c %'ng v7t ngV %ngf c %'ng v7t *hng ngV %ng?
nng n1m c^ vo 3Iu m~a 3ng rt nhiNu con vt *in mt &hPi mMt chtng ta# $t GD
con di c(' mt GD con &h.c th0 ch0m vo gic ng> GSu# ?.c nh &hoa hc 3gt tn cho gic
ng> m~a 3ng l 5G` ng> 3ng6# Th nh(ng vjn c mt GD loi nh(V chut 3bng' chim
G li 3i &im 1n &hM" nZi nh( &hng hN hay *it m~a 3ngh
Eg()i ta chia 3ng vt lm hai loiV m.u lnh v m.u nng# 7oi m.u lnh l 3ng vt c
nhikt 3 thay 3ei' l c.c 3ng vt ng> 3ng# Th<o nh( tn gi' loi 3ng vt c nhikt 3
thay 3ei c 3gc tUnh l thSn nhikt c>a chtng thay 3ei th<o nhikt 3 *n ngoi# vhi nhikt
3 *n ngoi cao' nhikt 3 cZ th c>a chtng c+ng cao' c.c hot 3ng Ginh l= do 3 c+ng
mnh v *iu hikn &h. Gi 3ng# /o m~a thu &hi nhikt 3 h th"' c.c hot 3ng Ginh l=
c>a chtng yu dIn' thm chU &hng cIn hot 3ng# Yo vy chtng trDn 3i ng># Di vi
loi gu th0 mt G` nghs ngZi &-o di &hng t(Zng 3(Zng nh( mt trng th.i th`c G` c>a
mt gic ng> l@m m ni 3tng hZn 3 chs l G` nghs ngZi l()i *ing trong m~a 3ng m
thi# wuDt trong th)i gian ny ni 3tng hZn l con vt 38 thiu thiu ng> nh(ng &hng hN
gi,m *t *t c^ mt ch^c n1ng trng yu no v n c+ng chcng tQ *P vikc &huy 3ng
3i chSn' 3i tay c>a n 3 &hPi *@ cht cng hogc th`c hikn c, nh\ng vikc lm c2n quan
trng hZn 3 l 3 con# ?, con macmot c+ng vy' trong tr()ng h4" n 3ang ng> th`c G`'
vjn thsnh tho,ng 3ng 3y cZ th# Eg(4c li con Gc "h,i ng> lin tc &hng ngQng tQ
*,y 3n t.m th.ng# Kh,i ni &B lc ng> th gii thuc vN loi Gc *- nhP J chSu X n l
con Gc tti m. ng> trong *,y th.ng m~a 3ng cng vi hai th.ng h 3 GDng qua nh\ng
m~a hn h.n#
Di vi loi vt c nhikt 3 cZ th &hng thay 3ei' 3 gi\ nhikt 3 cZ th &hng 3ei'
chtng "h,i hot 3ng lin tc trong m~a 3ng hogc di c( 3n nh\ng v~ng c nhikt 3 m
." 3 trt qua m~a 3ng' 3 gi,m G` ten tht nhikt l(4ng do G` lnh lfo c>a m~a 3ng# /0
vy c nh\ng con vt nh( ch chcng hn' mt giDng J v~ng 3bng cP dMc $[ chs ng> mt
tuIn l#
!o$i v7t c thN nhRn n 4ao l12?
Trong nh\ng tr()ng h4" 3gc *ikt loi vt &hng th t0m 3(4c th^c 1n cho chtng# /y
chtng Gf nh@n 3i 3(4c *ao lSuh
Ta 38 *it 3n loi rk" gi()ng v h,i quT# 7oi rk" gi()ng nhiNu &hi 3 c.i *ng r%ng
c>a chtng ti nHa n1m hogc hZn th n\a# Eh(ng c.c con c>a n' nh\ng u tr~ng rk" r&hi
GDng trong nh th()ng gSy cho con ng()i ta &h ch@u c+ng &hng &-m g0 rk" tr(Jng
thnhu &hi cIn thit' t^c l nh &hng c ai J' c th nh@n 1n ti mt n1m r(i#
n,i quT &hng giDng rk" nh(ng c+ng c th nh@n 3i lSu 3(4c ti *a n1m# Eg()i ta 38
nhiNu lIn thy 3(4c 3iNu 3 trong c.c * nui# Trong tr()ng h4" nh( vy h,i quT 5gIy
3i6 rt nhanho trng l(4ng gi,m OuDng ti m()i lIn# Eh(ng chs cIn cho n 1n l l" t^c
n tham lam nuDt vi vng ngay# ?hs Gau my ngy l h,i quT *-o ln rt nhanh' 3n m^c
c th trng thy 3(4c# Ta &h c th tin 3(4c l n c th nh@n 1n lSu 3n nh( vy 3(4c#
vhi h,i quT thm 1n' n nuDt *t &T th^ g0' thm chU c, nh\ng th^ &hng 1n 3(4c hogc Gf
hi 3Di vi n# $t con h,i quT *@ 3i c lIn 38 nuDt c, mt c.i vP chai ln# ?.i vP chai
*@ nuDt vo *ng nLm ngang chia d dy thnh hai "hIn trn v d(i# Th^c 1n J mikng
vo &hng OuDng 3(4c "hIn d(i d dy# Eg()i ta ngha rLng h,i quT Gf cht# Eh(ng n
38 t0m ra lDi tho.tV J c.i 3 3tng ch% 5*ng hoa6 *in *.m trn 3. mJ ra mt c.i hng
&hng r1ng' mt c.i mbm mi mt c.i l% J *n hng con h,i quT# Eh(ng chcng *ao lSu
Gau chung quanh c.i l% 3 38 mc ln c.c Otc tu# Th l con h,i quT 3 c hai mbm' hai
d dy#
vh c loi 3ng vt "hm 1n no G.nh &@" 3(4c vi loi *-t# ?htng htt m.u 3> c.c loi
3ng vt &h.c nhau' htt nhiNu 3n n%i to "h0nh ra &hng *it *ao nhiu m &#
?on *-t ch Gau &hi htt m.u no ngng hZn ltc n c2n 3i ti hai tr1m hai m(Zi lIn# ?2n
con *-t *2 trong *a tuIn' & tQ &hi "h.t trin tQ u tr~ng 3n *-t tr(Jng thnh 38 t1ng 3n
mt vn lIn#
Eh(ng c+ng rt l l Gau &hi 1n uDng "hm "hu 3n m^c 3 nh( vy m c.c con *-t c
th nh@n 3i ti hng n1m tr)i# &im tra O<m chtng c th &hng 1n 3(4c *ao nhiu
lSuV c.c nh *.c hc 38 3<m cMt c.c v2i mikng c>a n 3io trikt 3iNu &ikn htt m.u# Eh(ng
con *-t *2 Gau &hi qua "hju thut 38 GDng ti "h2ng thU nghikm mt n1m' hai n1m' *a
n1m Eg()i ta qun mt 3i &hng *ubn ch) thm *ao gi) chtng mi cht# Eh(ng
chtng vjn ch(a ch@u cht# /jn GDng Gang n1m th^ n1m' rbi n1m th^ G.u v th^ *,y
Thm chU c2n hZn th n\a
/y l ng()i ta *it 3n te tin nhP *- c>a c.c cht *-t nhP "h. &B lc th gii#
!o$i KhVng long c th7t hay *hng?
Eh\ng con vh>ng long GDng trn Tr.i 3t c.ch 3Sy ti hai tr1m triku n1m v 38 *in mt
&hPi Tr.i 3t c>a chtng ta &ho,ng chQng G.u m(Zi l1m triku n1m#
?on ng()i chs Out hikn Gau 3 mt vi ngh0n th &B cho nn c+ng ch(a *ao gi) c th
tn mMt nh0n thy mt con &h>ng long GDng# Tuy vy nh\ng con thLn lLn to ln &h>ng
&hi" vjn lun lun l mt "hIn c>a trU t(Jng t(4ng c>a chtng ta nu nh( O-t 3o.n qua
hng ngh0n loi Ginh vt bng Ginh GDng J nh\ng miNn &hU hu &h.c nhau v c+ng l th
gii vN nh\ng cSu truykn thIn thoi' truyNn thuyt#
/y ti Gao loi &h>ng long ny &hng c2n tbn ti n\ah ? rt nhiNu gi, thuyt# $t GD
ng()i cho rLng ngy O(a trn Tr.i 3t 38 O,y ra G` lnh lfo gh ghm' ng(4c li mt GD
&h.c li cho rLng G` *in mt c>a loi &h>ng long l hu qu, c>a G` va chm gi\a Tr.i
3t vi mt tiu hnh tinh ln gSy ra mt 3.m ch.y &heng lb trn mgt 3t#
Tuy vy c+ng c nhiNu thng tin c gi. tr@ c>a c.c nh &hoa hc cho chtng ta nh\ng hiu
*it nht 3@nh vN chtng# Eh( "h.t hikn vN mt m,nh O(Zng G c>a mt con &h>ng long
&heng lb 1n th@t J "hUa TSy Eam $aroc c>a nh ce Ginh vt hc Kaul w<r<no thuc tr()ng
i hc ?hicago# Sy l mt ho. thch c>a loi &h>ng long ln nht GDng J chSu Khi
c.ch 3Sy chUn m(Zi triku n1m &hi J miNn ny nLm r,i t.c nh\ng cSy t~ng *.ch v *@ chia
cMt *Ji nhiNu d2ng Gng# Rng 38 thng *.o vN &Uch th(c * O(Zng G l 9ml'F cm' chiNu
di 9y9' cm vN con ?archaro dontoGauruG GaharicuG' loi &h>ng long c cu to * r1ng
1n th@t J Ga mc wahara# ?on ny c 3Iu to *Lng hogc to hZn 3Iu con TyranoGauruG gIn
3Sy 3(4c cng nhn l con &h>ng long chta t 1n th@t trn Tr.i 3t thuc h thLn lLn rt
to ln v nguy him GDng J @a Trung n,i gi\a i TSy Y(Zng v Th.i d0nh Y(Zng#
rvh>ng long ?archaro dontoGauruG GaharicuG ngng chQng | tn' di 9;']9 mu#
?.c nh &hoa hc ce Ginh vt hc TSy dan Eha v Kh." thuc /ikn vhoa hc tin ho.
$ont<lli<r 3bng th)i c+ng t0m thy ;yy qu, tr^ng J tsnh 7<rida c>a TSy dan Eha# Sy
l nZi thLn lLn c.i th()ng t0m 3n 3 tr^ng' mt trong nh\ng "h.t hikn quan trng nht
t0m thy trn th gii nLm trn *) *in &N liNn vi 3i d(Zng# Trn mt l" Gnh rt nng
mu 3P c 9: te tr^ng' m%i te c.ch nhau &ho,ng l'm m c.ch 3Sy &ho,ng ]y triku n1m#
Trong m%i te c tQ 9 3n ] qu, tr^ng chs c mt qu, c2n nguyn vn' nh\ng qu, &h.c 38
v thnh nhiNu m,nh# $t GD qu, c dng h0nh cIu &Uch th(c ly cm# Trong t0nh trng *@
v thnh nhiNu m,nh nhP th0 &hng c2n qu, tr^ng no c2n gi\ 3(4c "hi n\a' th<o d2ng
th)i gian "hIn *n trong 38 *@ tiu tan#
Ting *2 cVa lo$i cn trMng c 4Gn t;nh ca v$ chin ca *hng?
Th()ng th0 vo m~a thu' ting &u c>a cn tr~ng 3`c c hai mc 3Uch &h.c nhauV mt l
O.c 3@nh "hm vi th l`c' hai l djn d con c.i# TuT tQng ltc m ting &u c>a chtng c
&h.c nhau# ^ng vN "h(Zng dikn ny d tr+i l ht G^c 3in h0nh# Y tr+i c *a loi ting
&u' chs cIn cht = ngh< l c th "hSn *ikt 3(4c#
7oi ting &u th^c nht c>a d tr+i lV 5ri' ri' ri' tUch' tUch' tUch6 lin tc *iu hikn G` lo
lMng# $t GD ng()i cho rLng loi ting &u ny c nghaa chim c^ 3@a *n# 7oi ting &u
th^ hai l loi t0nh ca 3 quyn r+ con c.i# vhi con c.i ngh< ting &u v 3n th0 con 3`c
l" t^c 3ei ging thnh 5tUch' tUch' tUch6' ting &u *in thnh m .i v quyn r+# 7oi
ting &u th^ *a c tUnh chin 3u' 3 l loi chin ca# vhi con trDng vo trn' c~ng ltc
chtng vQa 3.nh vQa "h.t ra ting &u g"' chi tai' *iu hikn G` nei gin &hng n-n
3(4c#
Egoi ra ting &u c>a d tr+i' di' ngMn' cao' th" &h.c nhau tuT thuc nhikt 3# vhi
nhikt 3 th" hZn ly 3 ?' chtng "h.t ra ting 5ririri6 g" g."# vhi nhikt 3 cao hZn
lm 3 ? ting &u c>a chtng Gf l 5ritUch6# vhi nhikt 3 cao hZn ;y 3 ? chtng &u
5ritUch' ritUch6 &hng ngQng# Y mn v mt GD loi cn tr~ng &h.c &hi nhikt 3
OuDng th" th0 tIn GD ting &u c>a con 3(4c dIn dIn th" dIn#
!$m th n$o %N DhKn c thN ging l#3i gi6a cc v7t cch 0a nha2?
Ehkn l loi 3ng vt chSn c 3Dt' v hu mn c>a chtng c th tit ra mt loi &<o dUnh'
trong &hng &hU &<o dUnh *@ 3ng c^ng li thnh G4i tZ m,nh#
? ltc nhkn d`a vo l(i gi1ng Gn 3 *Mt cn tr~ng lm mbi' c ltc nhkn li d`a vo G`
chm tr.n *t ng) 3 G1n mbi# Ehkn t` m0nh gi1ng l(i th<o nhiNu &iu &h.c nhau' th
nh(ng 3ng t.c 3Iu tin c>a vikc gi1ng l(i 3Nu giDng nhau#
Iu tin nhkn nh, tZ tQ hu mn' 3 cho G4i tZ *ay "ht "hZ trong gi' 3n &hi G4i tZ nh)
gi 3(a *.m vo mt cnh cSy' nhkn mi c1ng G4i tZ' Gau 3 *2 qua *2 li trn G4i tZ 3
nhiNu lIn' Gau 3 li dkt thm c.c G4i tZ &h.c 3 t1ng 3 *Nn# l cZ GJ cho mt tm
l(i nhkn# Ehkn ly G4i tZ to ny lm ch> v &t thnh mt tm l(i 3gc GMc#
Egoi ra ng()i ta c2n cht = 3n vikc O<m O-t nhkn dkt mt tm l(i d~ng ht *ao nhiu
th)i gian# ? con nhkn dkt l(i rt nhanh' chs cIn 9 3n l "htt# Eh(ng c+ng c con dkt
mt tm l(i "h^c t" th0 cIn 3n vi gi) 3bng hb# Ei chung mt con nhkn c th dkt
3(4c mt tm l(i trong v2ng mt gi)#
?on ng()i 38 d~ng tZ nhkn 3 dkt v,i' 3in h0nh nht l vo n1m 9:yy' trong cuc trin
l8m quDc t te ch^c ti Kh."' c tr0nh *y 3i g1ng tay' *Ut tt' .o m dkt *Lng tZ nhkn#
c 3(4c myy gam tZ nhkn cIn "h,i nui l]#yyy con nhkn#
wo vi tZ tLm' tZ nhkn &hng chs *Nn hZn m c2n 3" hZn# Eh(ng &hng th G,n Out tZ
nhkn vi quy m cng nghik"# Eguyn nhSn l nhkn th0 1n th@t 3ng vt nn rt &h nui
d(ng v "h,i nui ring tQng con# Egoi ra vN "h(Zng dikn thuIn &[ thut ng()i ta
&hng th nui d(ng c.c con nhkn c~ng nh, tZ trong c~ng mt th)i gian nh( nui tLm
3(4c#
Ti sao c& mko nh;n r{ %#[c mIi v7t trong %m?
Ei chung loi chim &hng nh0n r_ 3(4c trong 3m tDi' nn O(a nay ng()i ta cho rLng
chim l loi 3ng vt 5m~ vo *an 3m6# iNu cIn *it l &hng "h,i loi chim no c+ng
m~ vo *an 3m# ?~ no' vc' nhan' v@t tr)i' c2 3m l c.c con vt c th nh0n r_ trong
3m# Th ti Gao c.c loi chim ny li c th nh0n r_ mi vt vo *an 3mh
KhIn GSu nht *n trong nh8n cIu c>a loi chim v c.c 3ng vt cao c" &h.c l v_ng
mc' 3 l nZi ti" nhn G` &Uch thUch c>a .nh G.ng# /_ng mc nhn .nh G.ng chiu vo'
Gau 3 thng qua hk thIn &inh 3 truyNn vo 3i n8o# Trong v_ng mc c>a c.c loi vt
ny c loi t *o h0nh &im ti" nhn th^ .nh G.ng yu# Ei chung' loi chim m~ vo *an
3m nh( g' trong v_ng mc c nhiNu t *o h0nh &im hZn' c2n t *o h0nh qu< th0 li Ut
hZn# ?ho nn chtng &hng nh0n r_ 3(4c vo *an 3m# ?.c loi chim c th nh0n r_ trong
3m th0 trong v_ng mc c>a mMt c rt nhiNu t *o h0nh qu<# /o m~a thu' mt GD loi
chim nhP *ay tQ wi*<ri nh) vo .nh G.ng yu c>a c.c ngi Gao m 3@nh h(ng *ay qua
*in 3 3n Eht d,n# ? nghaa l c.c con chim *ay vo *an 3m hogc nhiNu hogc Ut 3Nu
c t *o h0nh &im nn chtng c th ti" tc *ay vo *an ngy 3(4c#
Trong mMt loi chim cuDc' loi t *o h0nh &im hZi nhiNu hZn loi t *o h0nh qu< mt
chtt' v0 vy loi chim quDc c th hot 3ng vo c.c 3m c tr1ng G.ng#
5Ac tinh tinh v$ lo$i *h,f lo$i n$o thng minh hbn?
nMc tinh tinh thuc * 3ng vt linh tr(Jng m * linh tr(Jng thuc loi 3ng vt c vt
"h.t trin cao# Trong * linh tr(Jng li chia thnh * &hs c.o r*ao gbm &hs c.o' con l()i'
&hs 3<o &Unhuo * &hs dng ng()i r*ao gbm v(4n' tinh tinh' ng()iu Trong 3 c hMc
tinh tinh' tinh tinh l~n' 3i tinh tinh thuc * &hs dng ng()i' chtng c 3gc tUnh ch> yu
l &hng c 3ui v &hng c *0u ce# Trong 3ng vt hc chtng thuc loi v(4n tay di#
/N d.ng v' G` thng minh v 3gc tUnh th0 nh\ng con nMc tinh tinh l 3ng vt giDng
ng()i hZn c,# Eh\ng con &hs to ln ny GDng trong c.c &hu rQng chSu Khi' J 3Sy ngubn
th^c 1n ch> yu c>a chtng hIu ht l hoa qu, v l. cSy# Eh(ng chtng c+ng 1n c, GSu *
v 38 c ltc c, 3n c~ng 3i G1n 38 git cht c, nh\ng con linh d(Zng non hogc nh\ng con
&hs 3Iu ch nhP# Trn mgt 3t' tinh tinh c &h, n1ng 3i li *Lng hai chSn nh( ng()i# ?
nh\ng con tinh tinh 38 *it d~ng gy 3" v nh\ng qu, ht d 3 ly ht 1n#
nMc tinh tinh 3tng l nh\ng con vt thng minh' chtng c &h, n1ng GH dng nh\ng dng
c &h. 3Zn gi,n# vhi chtng muDn *Mt mbi *Lng mt chic gy chcng hn' tinh tinh chn
nh\ng cnh cSy' tuDt ht l.' * thnh mt 3on c chiNu di thUch h4" rbi nhn GSu vo te
mDi hogc &hi n muDn 3y lui G` tn cng c>a mt con *.o' G( tH th0 tinh tinh nhgt 3. 3
n-m chtng#
Eh( vy vN trU n1ng' 3ng vt &hs dng ng()i c trU n1ng tin gIn loi ng()i' th`c tin
ch^ng minh trU l`c c>a nMc tinh tinh rt "h.t trin# 7 3ng vt ti" cn vi loi ng()i#
nikn nay c &hng Ut chuyn gia' hc gi, ra G^c nghin c^u vN Ginh th.i hc c>a &hs dng
ng()i# ?.c chuyn gia Eht d,n c2n 3n chSu Khi nghin c^u &hs dng ng()i# nikn nay'
trn th gii c2n nhiNu nMc tinh tinh' ch> yu J chSu Khi "hSn *D J c.c n(c xhin'
Aganda' ?ng v Tanania# ?2n GD l(4ng tinh tinh l~n c2n rt Ut' chs thy J miNn Eam
?ng# nMc tinh tinh v tinh tinh l~n l 3ng vt trng 3im cIn *,o vk#
Egoi ra tinh tinh c2n G,n Ginh J c.c miNn rQng GSu c.c v~ng xariandan v wumandala'
c2n 3i tinh tinh th0 J v~ng ?ng v Eigria#
+ phGi lo$i 4 4R *Uch thUch *hi nh;n th_y m$2 %8?
TSy dan Eha l 3t n(c nei ting trn th gii vN mn 3u *2 tt# Ta *it 3u *2 tt l
ng()i ta th, *2 vo 3u tr()ng' ltc v_ Ga 3u *2 gi(Zng tm v,i 3P vN "hUa tr(c' trong
3u tr()ng vang dy ting r<o h2# d@ &Uch thUch' c.c cht *2 hung h8n lao vo htc c.c 3u
Ga# Eg()i v_ Ga vQa tr.nh vQa vjy tm v,i 3P' con *2 cng t^c gin v hung h8n lao vo
3u Ga#
$t nh 3ng vt hc &hi O<m trn 3u *2 Gf c cSu hPi gi, GH ng()i 3u Ga &hng cIm
tm v,i 3P th0 t0nh h0nh Gf ra Gaoh /0 vy ng 3N ngh@ ng()i 3u Ga thay tm v,i 3P *Lng
tm v,i mu lam hogc mu Oanh 3 vjy tr(c mgt con *2# dy gi) con *2 c+ng vjn ti"
tc gin d\ htc vN ng()i v_ Ga nh( tr(c# /0 vy ta c th thy rLng *t &T tm v,i c
mu g0' chs cIn vjy tr(c con *2' *2 c+ng O<m 3 l vt uy hi" n# Th`c ra &hi thy tm
v,i mu 3P th0 &hng "h,i l con *2 m l chUnh ng()i O<m *@ &Uch 3ng#
$i ng()i 3Nu *it' J l" GSu nht c>a nh8n cIu c v_ng mc' trn 3 c l" t *o h0nh
&im ti" nhn .nh G.ng mnh# 7oi t *o h0nh qu< c nhiNu Gf lm cho con vt *@ m~
mu' ni chung J loi *2 th0 loi t *o h0nh qu< c nhiNu hZn t *o h0nh &im#
; sao rAn *hng c tai li nghF %#[c ting so?
Cua 3ikn ,nh v truyNn h0nh ta 3(4c *it rLngV J n th()ng Out hikn nh\ng con rMn
ngc 3Iu' 3ung 3(a th<o ting G.o c>a ng()i ch>#
Cua qu. tr0nh nghin c^u' ng()i ta 38 "h.t hikn ra rLng th@ gi.c c>a rMn rt &-m nh(ng li
rt nhy c,m vi nh\ng rung 3ng# $+i rMn c nDi vi mt &hU quan rt 3gc th~' nn rMn
c &h^u gi.c ht G^c nhy# Iu l(i rMn chf ra' rMn c th nhanh chng co gi8n 3Iu l(i
3(a m~i v@ chuyn 3n cZ quan c,m gi.c 3gc th~# /0 vy' m+i rMn ht G^c nhy c,m vi
c.c chn 3ng# ?2n tai c>a rMn 38 *@ tho.i ho. v tai ngoi th0 hon ton *in mt' tai
trong chs c2n l mt mu O(Zng' v0 vy c th ni l loi rMn &hng c tai#
Th ti Gao rMn &hng c thUnh gi.c li c th ngh< 3(4c v mta th<o ting G.oh w` tht
ng()i lm Oic rMn' &hi thei G.o th0 chSn c>a h c+ng 3" nh@" trn mgt 3t# /0 3Di vi
chn 3ng c>a nh@" 3" c>a chSn ng()i lm Oic rMn' rMn ht G^c nhy c,m nn rMn Gf
mta th<o tit tu c>a nh@" 3" chSn# /0 vy c th cho rLng vikc thei G.o c>a ng()i lm
Oic rMn chcng qua chs l 3ng t.c *N ngoi nhLm lo tai mMt mi ng()i' c2n nh@" chSn
mi chUnh l tUn hiku ngIm m ng()i lm Oic 38 truyNn cho con rMn 3 mta#
? nhiNu loi 3ng vt c th tin hnh nh\ng tit mc ht G^c 3gc th~ l do gi\a ng()i
dy tht v tht c mt tUn hiku ngIm ring *ikt no 3#
; sao rAn *hng c tai li nghF %#[c ting so?
Cua 3ikn ,nh v truyNn h0nh ta 3(4c *it rLngV J n th()ng Out hikn nh\ng con rMn
ngc 3Iu' 3ung 3(a th<o ting G.o c>a ng()i ch>#
Cua qu. tr0nh nghin c^u' ng()i ta 38 "h.t hikn ra rLng th@ gi.c c>a rMn rt &-m nh(ng li
rt nhy c,m vi nh\ng rung 3ng# $+i rMn c nDi vi mt &hU quan rt 3gc th~' nn rMn
c &h^u gi.c ht G^c nhy# Iu l(i rMn chf ra' rMn c th nhanh chng co gi8n 3Iu l(i
3(a m~i v@ chuyn 3n cZ quan c,m gi.c 3gc th~# /0 vy' m+i rMn ht G^c nhy c,m vi
c.c chn 3ng# ?2n tai c>a rMn 38 *@ tho.i ho. v tai ngoi th0 hon ton *in mt' tai
trong chs c2n l mt mu O(Zng' v0 vy c th ni l loi rMn &hng c tai#
Th ti Gao rMn &hng c thUnh gi.c li c th ngh< 3(4c v mta th<o ting G.oh w` tht
ng()i lm Oic rMn' &hi thei G.o th0 chSn c>a h c+ng 3" nh@" trn mgt 3t# /0 3Di vi
chn 3ng c>a nh@" 3" c>a chSn ng()i lm Oic rMn' rMn ht G^c nhy c,m nn rMn Gf
mta th<o tit tu c>a nh@" 3" chSn# /0 vy c th cho rLng vikc thei G.o c>a ng()i lm
Oic rMn chcng qua chs l 3ng t.c *N ngoi nhLm lo tai mMt mi ng()i' c2n nh@" chSn
mi chUnh l tUn hiku ngIm m ng()i lm Oic 38 truyNn cho con rMn 3 mta#
? nhiNu loi 3ng vt c th tin hnh nh\ng tit mc ht G^c 3gc th~ l do gi\a ng()i
dy tht v tht c mt tUn hiku ngIm ring *ikt no 3#
Ti sao mko thUch thRt hbn?
?htng ta' 3gc *ikt l nh\ng ng()i nui mo 3Nu *it' nh\ng cht mo *- nhP chs thUch
G1n *Mt chut v 1n th@t chut GDng hZn l nh\ng 3b 1n ngt nh( Gcla chcng hn# /
c.c nh &hoa hc 38 git" chtng ta hiu r_ nguyn nhSn c>a hnh vi 1n uDng ny c>a loi
mo#
$t cuc &im tra g<n< c>a c.c loi tht thuc h mo cho thy mt &him &huyt 3.ng
& c>a mt trong nh\ng g<n< c ch^c n1ng m8 ho. mt "hIn cZ quan nhn c,m v@ ngt J
mo# /ikc 5loi *P6 ti lF] gg" g<n< cZ GJ trong g<n< c ch^c n1ng m8 ho. "rot<in
T9Kl mt trong hai cZ GJ "rot<in to thnh cZ quan c,m nhn v@ ngt J 3ng vt c vt
38 &hin loi mo &hng th nhn ra c.c cht c v@ ngt nh( 3()ng v car*ohydrat<G#
iNu 3 gi,i thUch G` th) Z m mo' G( tH' he' *.o v *.o 3Dm $[ 3Di vi 3b ngt# /
"h.t hikn ny c+ng gi,i thUch ti Gao loi mo 3 ht tSm trU vo vikc 3i G1n' oG<"h
drand' xi.o G( &hoa l= Ginh ti $on<ll ?h<mical w<nG<G ?<nt<r' Khilad<l"hia' Aw' mt
trong nh\ng t.c gi, c>a nghin c^u cho *it#
Eh0n vo GZ 3b gia hk c>a loi mo c+ng c th cung c" nh\ng manh mDi# drand c+ng
38 "h.t hikn g<n< 3t *in J loi *.o g"a' he v mt ng()i * con h Oa vi mo linh
cu# Yo 3' mgc d~ r_ rng te tin c>a loi tht h mo v linh cu GJ h\u g<n< l%i' drand
&hng *it ti nh.nh no trong cSy tin ho. c>a loi tht h mo' g<n< &him &huyt ny
Out hikn#
5$t cZ quan c,m nhn 3b ngt li &hin cho c.c 3ng vt thuc h mo c mt &h,
n1ng t0m mbi m c.c 3ng vt &h.c &hng c hIu ht c.c 3ng vt &h.c' &hi 3i G1n "h,i
3i th<o 3n' nh(ng loi mo hoang c &h, n1ng G1n mbi mt m0nh6 drand ni vi E<z
wci<ntiGt#
$bm &hng "h,i l nZi duy nht 3 loi mo nm c.c v@' chtng c2n c &h, n1ng mm
m~i v@ qua * m.y tiu ho. v tuyn tup' nh(ng ti hai * "hn ny' cZ quan c,m nhn v@
ngt c+ng *@ &him &huyt#
Eh(ng *~ li vikc &hng c,m nhn 3(4c v@ ngt' loi mo li c rt nhiNu cZ quan c,m
nhn aOit amin "h^c t"# ?htng c nh\ng cZn quan c,m nhn m~i v@ tinh vi *Ji nh\ng
&Uch thUch v@ gi.c m chtng ta &hng *it 3(4c drand cho *it
; sao mMa 021n v$ mMa th2 li thUch h[p v3i viKc c12 c?
c.c thuB v`c gIn *) *in Eht d,n c rt nhiNu loi c. thUch GDng J v~ng n(c m 9
lm 3 ?
/o m~a OuSn n(c J gIn *) *in m dIn' c.c loi c. (a n(c m thUch 3iNu 3' trong
&ho,ng tQ m~a h 3n m~a thu 3Di vi c.c loi c. ny r_ rng l th)i gian GDng l= t(Jng#
wau &hi tr)i chuyn lnh' c.c loi c. nh( c. 3c' c. *Zn' c. hot' c. hm t0m 3n v~ng
*in GSu 3 tr.nh lnh# wau &hi *in m trJ li chtng li t0m quay vN v~ng *in cn# vhi
m~a 3ng lnh lfo 3n' c. lIn hbi 3i &im 1n J &hM" mi nZi' vQa 3i vQa t0m &im v~ng
*in m thUch h4" vi cuc GDng c>a chtng hZn#
/0 c.c l= do vQa & trn' 3i 3a GD c.c loi c. tQ m~a OuSn 3n m~a thu hay *Zi gIn *)'
v0 3 l ltc 3i 3a GD c.c loi c. 3ang 3i &im 1n nn 3i cSu th0 Gf 3(4c nhiNu c.# ?2n nu
muDn cSu 3(4c nhiNu c. 3c vo m~a 3ng' nn 3i thuyNn cSu J v~ng *in n(c GSu# ?2n
vo ltc tr)i m' tDt nht nn 3i cSu gIn *)' v0 th()ng ltc ny' c. th()ng quay vN v~ng *)
*in cn 3 &im 1n v Ginh 3# ?ho nn &hi 3i cSu th0 "h,i tuT t0nh h0nh m d~ng c.c
"h(Zng "h." &h.c nhau#
; sao *hi *go c mAc c12 ln 4Zng n li l7t ngSa?
vhi chtng ta lgn OuDng *in hogc hb n(c' nu lgn hZi GSu th0 tai c,m thy 3au nh^c
hogc ~ tai# l do chtng ta qu<n GDng trong &hng &hU c ." Gut *Lng 9 a"mt"h<# wau
&hi lgn OuDng n(c' ta "h,i ch@u 3`ng mt ." Gut ln hZn' 3 l ." l`c c>a n(c nn ta
c,m thy rt &h ch@u# vhi chtng ta lgn OuDng *in J 3 GSu 9y m th0 Gf ch@u mt ." Gut
*Lng l a"mt"h<' c2n &hi 3n 3 GSu 9yym' ." l`c "h,i ch@u Gf ln ti 99 a"mt"h<#
7oi c. thuc vN 3ng vt *in chia nhau GDng ti nh\ng tIng n(c &h.c nhau# ? loi J
tIng trn gIn mgt *in' c loi J 3 GSu vi tr1m m-t' li c+ng c loi GDng J ch% GSu nht
c>a *in c,# Eh\ng loi c. ny' trong th gii 3.y *in c ." l`c rt cao vjn GDng cuc
GDng nhn nh@" 3Iy Ginh &hU# Egbi thuyNn 3i cSu trn *in l chuykn v c~ng tht v@# Th,
dSy cSu OuDng m^c 3 my m' ti 3 Ginh GDng loi c. ch@u 3(4c ." l`c a"mt"h<# vhi
chtng ta c,m thy dSy cSu rung 3ng' c. 38 mMc vo l(i cSu rbi' tQ tQ &-o dSy# Th<o 3
thay 3ei dIn dIn c>a ." l`c &hng ngQng 3iNu chsnh' nh(ng cZ th rt &h gi\ th1ng
*Lng' *ng c. c nhiNu &hng &hU gi,m ." Gut v lm t1ng th)i tit nn *ng c. lt
ng(4c ln mt c.ch &hng c(ng 3(4c#
+ ra %i nh# th n$o v$ tO 4ao gi?
&in cho rLng Ginh vt Ginh ra tQ trong l2ng *in# Tr(c 3Sy vi tB n1m' nti lHa trn
Tr.i 3t "hun vt cht ln' trong 3 c n(c' v~ng tr)i *n trn nti lHa v0 vy m h0nh
thnh mt l" dy 3gc hZi n(c#/N Gau hZi n(c 3 tQ tQ *in thnh mSy' ch< &Un *Iu
tr)i# / &hng *ao lSu Gau m(a nh( trtt n(c OuDng mgt 3t# ?.c v~ng tr+ng ch^a n(c
ny' qua n1m th.ng dIn dIn h0nh thnh *in ln# E(c *in ho tan &ho.ng cht trn mgt
3t v trJ nn mgn#
Th)i Oa O(a c.ch 3Sy ;'m tB n1m trong *in Ginh ra "rtin' chtng l mt GD Ginh vt nhP#
l loi t,o nh) c ho. thch m 3(4c *it 3n# TQ 3 vN Gau liNn G,n Ginh ra Ginh vt t
*o' Out hikn ra c.c 3ng vt nhP dng amU"' tr~ng roi
l chuykn c>a mt tB n1m tr(c# n &ho,ng Fmy triku n1m tr(c 3Sy' Out hikn loi
3ng vt ln hZn' Fyy triku n1m tr(c 3Sy' GSu *a l. Ginh Gi trn lan# iut hikn loi m`c
n n.u trong l" vP di#
Cua ho. thch m chtng ta t0m hiu 3(4c' trong th)i &T &B wulua r&B th^ *a c>a 3i ?e
Ginhu trong con 3i tin' Gan h' c" *.ch h4" *in' 3ng vt OD" nhiNu l%' Out hikn loi
Dc# din dIn dIn trJ nn Gi 3ng &h.c tr(c# Ti" 3n Out hikn *2 c" *in di l cm'
*Mt 3Iu Out hikn te tin c>a loi c. c vy v te tin c>a c. c O(Zng GDng#
+ phGi s12 rm l$m (a ng#i 4R vim?
wSu rm l u tr~ng c nhiNu lng c>a c.c loi ngi hogc *(m c,nh vy# Eu &hng cn
thn chm vo u tr~ng c>a ngi 3c rnh( ngi GSu chu ch% da *@ chm Gf vim 3P rt
&h ch@u# Th`c ra lm da ng()i *@ vim ch> yu &hng "h,i do c.c lng di c>a con GSu
rm chSm "h,i l chUnh l mt loi lng mc J gDc c>a c.c G4i lng' c.c G4i lng 3c ny
mMt th()ng &hng nh0n thy 3(4c#
7oi lng 3c di &ho,ng y'9 mm' u tr~ng hai tuei *Mt 3Iu mc lng 3c' Gau &hi thnh
nhng' J tuei nLm trong &-n trn thSn u tr~ng vjn c2n nhiNu lng 3c# wau &hi nJ thnh
GSu tr(Jng thnh vjn c2n nhiNu lng 3c' da ng()i *@ chm vo c.c con ngi 3c Gf *@
vim ty# Trong GSu 3c c ch^a dung d@ch "rtin 3c# vhi ng()i *@ lng 3c chUch vo
da' Gf 3(a cht 3c vo cZ th#
Egoi ra' c.c &im *c J *ng c>a con ngi 3`c c+ng c nhiNu lng 3c ch< "h> ln mgt
ngoi c>a 3.m tr^ng# vhi ta chm vo 3.m tr^ng' da Gf *@ vim ty' u tr~ng Gau &hi nJ
mt tuei 38 c mc lng 3c' c th ni vi c.c loi ngi 3c lun c lng 3c#
/i 3i 3a GD c.c loi GSu rm' chtng &hng hN ch> 3ng chUch ng()i# Eh(ng vi loi
GSu rm c>a ngi ong vng c &im 3c' &hi *n chm vo n' n Gf chUch *n' m chUch
rt 3au# Egoi ra trn thSn loi GSu rm c>a ngi l. &h c &im 3c' &hi cm "h,i n c+ng
lm cho *n &hDn &he#
Ti sao ni @I ch l$ nh$ v %Rch vB nhGy cao?
?hSn Gau c>a * ch v c~ng "h.t trin' &ho,ng c.ch nh,y vt c th 3t ti lyy lIn 3
di c>a thSn n# ?htng ta h8y nghin c^u vN *U mt c>a G^c nh,y *t &inh ng()i c>a n
nh-#
nikn nay * ch &hng c c.nh' nh(ng te tin rt lSu 3)i c>a chtng th0 li c c.nh# Te
tin c>a * ch l cn tr~ng c c.nh nguyn thuB# ?htng vDn 1n c.c loi 3ng vt thDi
r\a J cnh c.c chubng Gtc vt v te chim# nikn nay' * ch 38 h0nh thnh cn tr~ng htt
m.u trn cZ th nhiNu Gtc vt' chim chc# Eh(ng &hi c2n l u tr~n th0 chtng li &im 1n
trong r.c r(Ji' J trong hogc *n cnh nh( te tin c>a chtng ngy tr(c# b 1n c>a u
tr~ng l ch% *n' vt thDi r\a hogc "hSn *D m c>a chtng#
Th)i Oa O(a' loi * ch c c.nh 38 tr(Jng thnh' &hi nh,y vt' cZ 3iNu &hin c>a c.nh
chtng rt v\ng mnh' c th tQ trn l(ng con ch chuyn Gang ch% mgt *n' nh) 3 m
n1ng l`c nh,y *t 3(4c t1ng c()ng# ?Z quan nLm J ng`c c tn gi l 5c.i cung mgt
*n6 c "rtin 3n tUnh rt mnh giDng hkt nh( dSy cao Gu &-o c1ng rbi li co li# Eh)
3' n c th "hng ra :] n1ng l(4ng dnh dm 3(4c' Ginh ra G^c nh,y *t cao ;; cm'
Oa ;y cm' ni chung c th coi nh\ng con * ch l qu.n quSn vN nh,y cao nh,y Oa#
@#bm 4#3m c ci tn gIi l$ s hn?
d(Zm *(m c rt nhiNu giDng loi# Trn th gii c &ho,ng ;yyy loi# dt & loi no
c+ng 3Nu nhP *-# Ei chung' &hi c.nh gi(Zng ra rbi' 3 di c>a thSn m0nh &ho,ng chQng
; cm' mu GMc c>a c.nh 3" 3f' 3gc *ikt l trn c.nh c>a n' l" l.nh c.c mu r`c rV tUm'
Oanh' lc' da cam trng nh( nh\ng vin 3. qu=' trong 3 hay gg" nht l mu lam "ha
tUm#
wJ da loi ny c tn l G2 hn v0 n ht G^c t(Zng t` vN &Uch th(c' mu GMc mgt trong
c>a vP G2 hn# ? &hi 3ng vt c+ng c tn gi giDng nhau' nh( 53% quyn6' l tn gi
c>a mt loi hoa 3" v c+ng l tn c>a mt loi chim c ging ht rt hay#
]a2 *hi m2yi h&t m2f m2 *hng 4R %ng ? *hoang miKng cVa m2yi?
vhoang mikng c>a mu%i trng nh( c.i &im chSm# Trn th`c t' &t cu c>a n v c~ng
"h^c t"# $i d(i &hoang mikng con mu%i h0nh thnh c.i vP *c *ao ly "hIn ngoi c>a
&im' *n trong c mi trn' m,ng d(i mikng' v2m hng ln' v2m hng nhP# vhi mu%i
htt m.u' tr(c ht n d~ng v2m hng nhP c>a 3Iu &hoang mikng chUch vo da mt c.i l%
nhP' rbi htt m.u ln nh( mt &iu m.y *Zm n(c# Y~ cho htt Oong m.u' Dng htt c>a
&hoang mikng con mu%i c+ng &hng *@ tMc nghfn# l v0 &hi n htt m.y' trong cht
lPng tit ra tQ nguyn n(c *t c ch^a mt loi cht ngQa 3ng m.u#
Th()ng c ng()i cho rLng &hi htt m.u trn ng()i c nhm m.u rbi mu%i li htt ti"
m.u c>a ng()i c nhm m.u d' m.u c>a hai nhm &h.c nhau trn ljn c *@ 3ng hay
&hngh Eh(ng &hng Gao c,# Eguyn do l tr(c ht v0 m%i lIn htt m.u mu%i 3Nu htt
3n no c1ng ra' ni chung' n &hng 3Dt ng()i c nhm m.u rbi l" t^c Gang 3Dt ng()i
c nhm m.u d# nai l &hi con ng()i truyNn m.u th0 m.u truyNn vo trong huyt qu,n'
c2n mu%i 3Dt m.u th0 m.u 3i vo cZ quan tiu ho. v tiu ht dIn ti 3# $u%i htt m.u
c+ng giDng nh( &iu ng()i 1n cZm vy# ?ho d~ vN Gau mu%i c htt m.u c>a ng()i c
nhm m.u &h.c th0 m.u n htt lIn tr(c c+ng 38 tiu ho. ht rbi# ?ho nn chcng vikc g0
"h,i lo lMng c,#
+h2^n ch2^n thi 0a 0#a r_t l3n phGi *hng?
TQ nh\ng &h,o ch^ng ho. thch chtng ta 3(4c *it' J 3i ?e Ginh c.ch 3Sy ;yy triku
n1m' trong giai 3on T^ &B thch nham 3n &B Eh@ ik" r&B cuDi c~ng c>a 3i ?e Ginhu'
trn Tr.i 3t c mt loi chubn chubn rt ln Ginh GDng# ?.nh chubn chubn' th<o "h.t
hikn ho. thch c>a &B Thch nham J Kh." v ho. thch J &B Eh@ ik" J chSu $[' 3Nu c
3 di trn ;y cm# vhi hai c.nh gi(Zng ra' chiNu rng ln ti m ]y cm' l mt loi
chubn chubn c ln#
Trn Tr.i 3t trong th)i 3i &B Thch nham vjn ch(a c th`c vt nJ hoa# 7tc *Sy gi) 3Su
3Su c+ng l rQng rm do th`c vt d(Zng Os to ln mc thnh cm rm r" h0nh thnh nn#
dn cnh 3Im lIy' loi chubn chubn to ln *ay l(4n' c,nh t(4ng y rt h~ng tr.ng' r`c
r# ?n tr~ng trong th)i &T y c mt GD loi c.nh dc rchSu chuu con "h~ du' te tin
c>a loi GSu &in v con gi.n' v#v vjn ch(a Out hikn cn tr~ng c.nh c^ng' *(Zm *(m
v ong mt htt nhup hoa# /, li' & th~ *n ngoi c>a cn tr~ng c+ng rt Ut' chs c cn
tr~ng *ay l(4n trn &hng ch(a c chim chc' ch(a c 3ng vt *2 G.t *it *ay# ?ho nn
3t tr)i ltc *y gi) l th gii c>a loi chubn chubn to ln# Eh(ng do chubn chubn ln
qu. m^c' 3n c, thSn th c>a m0nh c+ng &hng Gao &ham nei# 7i thm l(4ng 3b 1n "h,i
rt nhiNu' cho nn chtng dIn dIn *@ tuykt ch>ng#
Ong *" sinh l$ g;?
!ng &= Ginh thuc * c.nh mPng' v2i tr^ng c>a chtng rt di' chtng th()ng 3 tr^ng vo
u tr~ng c>a c.c cn tr~ng' c hi nh( u tr~ng c>a *(m trMng' *(m ng+ GMc' GSu &<o'
GSu *ng /0 th ong &= Ginh l & th~ t` nhin c>a c.c cn tr~ng c hi#
?n tr~ng c hi c nhiNu & th~ t` nhin# Egoi ong &= Ginh c2n c chim' chubn chubn'
* ng`a' c~ng c.c loi *Mt cn tr~ng lm mbi c+ng nh( mt GD vi Ginh vt' vi &hun gSy
*knh# Eh(ng 3Di vi chtng ta' chs c loi ong &= Ginh l ht G^c cIn thit#
? ng()i *Mt my con u tr~ng c>a ngi v *(m vN nui cho ln' chun *@ O<m c.ch cn
tr~ng nJ# Eh(ng ng()i ta thy lm l l tQ c.c u tr~ng nJ ra &hng "h,i l ngi m l
ong# Eguyn l do ong &= Ginh 38 3 tr^ng vo c.c u tr~ng c>a *(m v ngi# !ng con
nJ ra l do c.c tr^ng 38 tr(Jng thnh Gf "h. vP nhng v chui ra#
Egoi ra c ng()i c2n *Mt my con u tr~ng c>a GSu *ng hogc u tr~ng c>a GSu rm'
3<m nui 3 quan G.t GSu nJ' th0 li thy 3iNu rt l l chtng 3 tr^ng# Th`c ra &hng "h,i
l tr^ng GSu *ng m l ong non c>a loi ong &= Ginh *2 ln trn *N mgt ch> th l u
tr~ng c>a GSu *ng' chtng &t thnh 3.m' v0 c.c ong non c>a loi ong &= Ginh ny &hng
ln hZn 9 mm#
? &hng Ut loi ong &= Ginh 3 tr^ng vo u tr~ng c>a cn tr~ng v trJ nn l & th~ t`
nhin c>a cn tr~ng c hi v0 38 hn ch G` Ginh 3 c>a cn tr~ngo c t.c dng hZn hcn
c.c thuDc dikt tr~ng#
?.c loi ong &= Ginh c th git" hn ch G` Ginh G,n c>a nh\ng loi cn tr~ng c hi
nghaa l chtng c2n c hiku qu, hZn c.c thuDc dikt tr~ng nn c = nghaa ln trong vikc
"h2ng chDng c.c loi cn tr~ng c hi#
; sao myi t ong ch, c m't ong ch&a?
vhi m~a 3ng lnh lfo 38 qua' m~a OuSn 38 3n' ong chta c>a c.c loi ong v2 vf' ong
vLn t` m0nh OSy mt te con rbi J trong 3 3 tr^ng' nui mt GD ong con# Ti giai 3on
ny' &hng & l vikc lm te hogc nui d(ng th hk Gau' mi vikc 3Nu do mt m0nh ong
chta hon thnh#
?ho d~ c.c con ong m ong chta Ginh ra v nui d(ng c c, ong c.i' nh(ng ong chta 38
tit ra mt cht 3gc *ikt 3 nhLm ch ng` G` "h.t dc' vN giDng c.i c>a c.c con ong ny'
3 *in chtng thnh ong th4# wau &hi 3)i ong non th^ nht 38 tr(Jng thnh' chtng c th
ti" nhn 3(4c cng vikc mJ rng te' ch1m Gc ong non' ong chta li chuyn Gang giai
3on 3 tr^ng# 7Su dIn te ong ngy cng ln' ong th4 ngy cng nhiNu#
En ni rLng te ong chs c mt ong chta v0 c, *Iy ong l 3)i Gau c>a ong chta# Eh(ng
c+ng c mt GD loi ong' trong te 3bng th)i tbn ti vi ong chta# ?.c ong chta l mt
nhm 5n\ v(Zng6' to thnh mt 3i 5gia 30nh6 trong mt te ong# Eh(ng gia tc loi ong
&hng cho "h-" c G` nhIm ljn' nn ong chta c tit ra mt cht 3gc *ikt 3 "hSn *ikt
vi d2ng h &h.c' c2n cht 3gc *ikt 3 l g0 th0 cho 3n nay ng()i ta vjn ch(a &h.m "h.
"h.t hikn 3(4c#
; sao ch2^n ch2^n ch_m cht %2i ln m)t n#3c?
?hubn chubn th()ng hay chm nh cht 3ui ln mgt n(c hb' ao' rch n(c' c ng()i
cho 3 l chubn chubn uDng n(c# ?In *it rLng J ch% 3Iu nhn c>a 3ui chubn chubn
&hng c v2i htt th0 lm thN no chtng uDng n(c 3(4c# Eguyn do l chubn chubn vQa
*ay vQa d~ng 3Iu nhn J 3ui "hng tr^ng c>a chtng vo trong n(c# l c.ch 3
tr^ng ht G^c 3in h0nh J chubn chubn' ng()i ta th()ng gi 3 l c.ch 5chm n(c 3
tr^ng6#
Ei chung chubn chubn lin tc chm n(c 3 tr^ng' nh(ng c+ng c loi chubn chubn
vQa di 3ng vQa dQng tQng ch% 3 3 tr^ng' li c chubn chubn c, con 3`c v con c.i 3Nu
3bng th)i chm n(c 3 tr^ng# $gt ngoi c>a tr^ng chubn chubn c mt l" mng dUnh'
&hi tr^ng ch0m vo n(c' tr^ng Gf *.m vo mgt 3t hay cSy cPh
Egoi ra c2n c loi chubn chubn vQa *ay vQa 3 tr^ng# 7tc ny chubn chubn giDng nh(
chic m.y *ay ln thcng dQng li mt ch% trong &hng trung v 3 tr^ng# ?+ng c loi
3u trn 3t 3 tr^ng vo 3t *~n hogc 3 tr^ng vo c.c * "hn c>a cP cSy# ? loi
chubn chubn chui hcn vo n(c 3 3 tr^ng ln cSy cP trong n(c# 7oi chubn chubn c
th chui vo n(c GSu 3n 9 m J lSu trong n(c 3n F: "htt
Ti sao ni 521n ThGo l$ th h#bng liK2 P2" gi?
nuSn q Th,o l loi th,o mc GDng lSu n1m' thSn thcng' "hIn nhiNu cnh' cao Fy |y
cm' ton thSn "h> nhung mao dng Gao' mu Oanh O.m' l. 3Di Ginh#
Egubn gDc c>a nuSn q Th,o l J G()n nti "hUa Eam nti n"Z v *) *in dMc @a
Trung n,i# vhU hu J 3Sy thUch h4" nht cho G` tr(Jng thnh c>a nuSn q Th,o# nuSn q
Th,o 3(4c trng J *t c^ 3Su' 3t hoang' v()n' trong chu hoa 3Nu tr(Jng thnh rt tDt#
nuSn q Th,o Gau *a n1m trbng' l th)i &T hoa nJ r' &ho,ng *Dn tuei' mt cSy c th
v(Zn Oa hZn 9yyy hoa t`# noa t` h0nh *ng lta mc 3Iy nZi 3Iu cnh' O" hng dng
*.nh O<' do m 9y v2ng to thnh# noa mu tUm nht hogc tUm# n0nh hoa nei dng di
Dng# ?.nh hoa c 9; 3()ng gSn' m%i n1m nJ hoa hai lIn# Trong th)i &T nJ r' l(4ng tinh
dIu trong nuSn q Th,o trong nh\ng ngy G.ng G>a' trong &ho,ng *a ting gi\a tr(a' hm
l(4ng tinh dIu cao nht# En vikc h.i hoa 3 ct tinh dIu "h,i l`a chn gi) cho thUch
h4"#
YIu nuSn q Th,o l loi h(Zng liku c gi. tr@ &inh t t(Zng 3Di cao# ?htng c m~i
h(Zng ngan ng.t v *Nn lSu' &hin cho tinh thIn con ng()i c,m thy G,ng &ho.i# nikn
nay n 3(4c GH dng rng r8i trong c.c G,n "hm n(c hoa' O "h2ng thZm' dIu Ooa *"'
cht lm Gch mi tr()ng#
Tinh dIu nuSn q Th,o c hZn ;y loi vt cht ho. hc h\u cZ' trong chtng c+ng c 3>
c.c h(Zng thZm 3gc GMc# ?ho nn h(Zng thZm to, ra 3Nu rt ring *ikt' d nhn *it#
nikn nay trn th gii trbng *a loi nuSn q Th,o trong 3 c nuSn q Th,o' dng nuSn
q Th,o v T" nuSn q Th,o# /0 tUnh thUch nghi c>a T" nuSn q Th,o rt tDt cho nn
3(4c trbng nhiNu nht# E(c Kh." l n(c G,n Out l(4ng tinh dIu nhiNu nht th gii#
w,n l(4ng hng n1m l trn 9yyy tn' chim :y teng G,n l(4ng th gii' tr@ gi. 9'm tB
3la $[' Gau 3 3n Ega' dungari v db o Eha#
Trong y d(4c' tinh dIu nuSn q Th,o c t.c dng ch\a nhiNu *knh nh(V *knh hbi h"
thIn &inh do yu tim' 3Iy hZi ch(ng &hU' 3au ung th(#
Ti sao hoa Dg2 WX Dh1n %#[c coi l$ t2yKt sAc giai nh1n?
Egu $[ EhSn l th,o mc GDng 9 l n1m' thSn thcng' "hSn cnh tZ nhP' thSn cao ;y
:y cm# 7. h% Ginh' m~a h nJ hoa' hoa *ao h0nh v.t tr2n' mc 3Zn J ngn cnh# Tr(c
ltc ch(a nJ' n hoa gc OuDng' thSn cSy gIy yu nh( &hng ch@u nei G^c ngng nn uDn
cong' 3n &hi hoa nJ' thSn hoa vtt 3^ng thcng' ltc ny hai nh.nh l. di mNm nh( lng t`
3ng rng OuDng#
?.nh hoa Egu $[ EhSn th()ng c *Dn c.nh' hai ln hai nhP to nn mt G` 3~m *c
&h-o l-o v &h1ng &hUt' c.nh hoa mPng nh( Ga' dng nHa trong GuDt' mIu GMc dim lkV
hbng' tUm 3P' tUm Gjm' trMng ch" cnh hoa mu trMng l" l.nh .nh *c# TrQ c.nh hoa
3Zn ra c2n c giDng hoa c.nh chbng v c rt nhiNu c.c mu GMc *in ho. "ha trn' nh(
hoa 3P viNn trMng' hoa trMng viNn 3P
ThSn hoa rt mNm yu' *ng hoa li hZi to# ?hs mt ln gi nh n 38 3u 3(a nh( nh\ng
c.nh *(m ch" ch)n# $%i cnh chs c mt hoa v hoa chs r`c r c hai ngy nh(ng v0
cSy c>a n c rt nhiNu cnh cho nn c rt nhiNu hoa# E hoa Egu $[ EhSn cti 3Iu
trng nh( thiu n\ cti 3Iu trIm t(# $%i 3 hoa nJ th0 3tng l tr1m hoa 3ua GMc 3" nh(
tin n\ gi.ng trIn vy#
noa Egu $[ EhSn c2n mang c.c tn &h.c nh(V 7k iuSn noa' 7k iuSn Th,o' Tin E\
noa Eg()i ta 38 3<m n 3 Go G.nh vi Egu ?Z' ng()i 3" tuykt GMc giai nhSn th)i ce
vi $ju Zn quDc GMc thin h(Zng# /0 vy n mang tn l Egu $[ EhSn#
Egubn gDc c>a loi hoa Egu $[ EhSn ny l J v~ng *Mc n 3i chSu Wu' l cSy h nh
Ttc' h0nh th.i t" tUnh v qu, th`c c+ng giDng vi hoa nh Ttc# Trong cZ th chtng
c+ng c 5cht G\a6# Eh(ng cht G\a c>a hoa Egu $[ EhSn v cht G\a c>a hoa nh Ttc
&h.c nhau' &h.c nhau J ch% l n &hng c cht thuDc "hikn# Ton * thSn cSy c th lm
thuDc' ly hoa tr(ng ct hogc "ha tr uDng c th tr@ ho' qu, c>a n c th d~ng 3 ch
thuDc tr@ t,#
Ti sao hoa T2lip c tn gIi l$ _t Kim 5#bng?
noa Tuli" c v 3" Gang trng v l@ch G`' hoa nei h0nh &im hogc h0nh ch-n' *ng to v
rt 3"' hoa *c G.u c.nh' chia lm ra hai hng trong ngoio hoa c nhiNu mu GMc &h.c
nhau v h(Zng thZm ngo ngt' *n ngoi hoa giDng nh( hoa G<n' li giDng hoa $ju 3Zn#
Trong th gii c.c loi hoa chMc &hng c loi hoa no Go *0 3(4c vi mu GMc &T diku
c>a hoa Tuli"#
noa Tuli" l h0nh ,nh t(4ng tr(ng cho 3t n(c n 7an# Egoi ra n c2n 3(4c trbng
nhiNu J The Eha vT' nungari v ran#
Tht ra qu h(Zng c>a hoa Tuli" l J cao nguyn TSy Tng c>a Trung CuDc' n 3(4c gi
l hoa At vim n(Zng' J 3 3n nay vjn Ginh tr(Jng &hng Ut loi hoa At vim n(Zng
hoang d8# nZn lyyy n1m vN tr(c' At vim n(Zng 3(4c truyNn 3n tQ v~ng Trung X v
3(4c trbng J The Eha vT# T(Zng truyNn' vo th &B i/' mt v@ G^ gi, ng()i Xo ti The
Eha vT nh0n thy hoa At vim n(Zng c GMc mu dim lk' *n ly mt GD cSy mang vN
/irana v tQ trong cung 30nh /irana mt ng()i th4 v()n n 7an li ly mang vN n 7an#
noa At vim n(Zng 3" v c mu GMc dim lk' tao nh8 v qu= "h.i# wau &hi ng()i n
7an "h.t hikn v Gay m tr(c v 3" c>a chtng' hoa At vim n(Zng 38 rt 3(4c yu
thUch v (a chung v n 3(4c nei ting trn &hM" 3t n(c n 7an vi tn gi Tuli"#
noa Tuli" trJ thnh loi hoa c gi. tr@ rt cao# ? chuykn J mt 3()ng "hD mutGtan'
vo th)i hoa 3Mt nht' gi. *a cSy hoa Tuli" *Lng mt c1n "h2ng 3"
nikn nay' 3t n(c n 7am 38 trJ thnh n(c Out &hu hoa Tuli" ln nht trn th gii'
n 3(4c Out ti nh\ng 9lm quDc gia trn th gii#
Ti sao ni h#bng hoa c thN trR 4Knh?
Y~ng hoa v cP 3 "h2ng *knh v ch\a *knh' 38 ghi nhn vo G.ch ce y hc' hoa cP 3(4c
3N c" 3n c my chc loi nh(ng "h(Zng "h." ly hoa lm thuDc th)i 3 ch> yu l
uDng trong v *i ngoi# nikn nay 38 "h.t trin 3n *(c d~ng h(Zng hoa 3 3n 3(4c
hiku qu, nSng cao G^c &ho v tr@ *knh#
Th<o nghin c^u' h(Zng c>a hoa c th nSng cao G` t" trung = t(Jng con ng()i' thtc
3y hiku l`c cng t.c# Eh( hoa Ehi c t.c dng th( gi8n' hoa ?tc li c c,m gi.c m.t
m# Trong "h2ng 1n nu 3(4c *Iy thm nh\ng *ng hoa t(Zi r`c r' th0 Gf git" cho G`
tit d@ch v@' tQ 3 m ta 1n ngon mikng hZn#
Ti 7in i rc+u' c mt cng vin 5vho6 tr^ danh' 3y l &hu 3iNu d(ng 3Iu tin trn
th gii d~ng h(Zng hoa t(Zi 3 ch\a *knh# dknh nhSn chs cIn t,n * c 3@nh l(4ng
tr(c 3.m hoa thZm cP di' hogc t" th dc nh nhng trn c.c dng c chuyn dng
*y tr(c hoa# n8y ngHi hoa thZm nhiNu lIn' c th gi,m nh hogc ch\a &hPi c.c *knh
tt' *ao gbm nh\ng *knh nh(V tSm "h' ch^ng h<n Ouyn' cao huyt ."' gan rMn ho.' thIn
&inh Guy nh(4c v#v ?ng vin 5vho6 ny 38 ti" nhn hng tr1m vn l(4t ng()i 3n
th1m v 38 3(4c c.c 3on 3i *iu *.c Ga' nh &hoa hc c>a nhiNu quDc gia &h<n ng4i#
Eg()i $[ th0 c *knh vikn tinh thIn t( nhSn' "h(Zng "h." GH dng ti *knh vikn ny l
"h(Zng "h." GH dng l 57iku "h." nghN v()n6' 3 ng()i *knh trbng cSy' trbng cP' ngHi
h(Zng hoa' ngMm nghUa cSy Oanh# E c th th^c tsnh 3(4c nh\ng ng()i c *knh thIn
&inh &-o di 3n trng th.i m mui#
E(c Kh."' hng my tr1m n1m nay 38 ly *ng hoa nuSn y th,o lm mt v@ thuDc qu=
trong gia 30nh# /0 n c th ch\a *knh hbi h"' tr(ng &hU v *knh 3au mt nHa 3Iu th<o
chu &T#
Eguyn l= ch\a 3(4c *knh c>a h(Zng hoa l J ch%V n(Zng hoa c th git cht mIm gSy
*knh rvi &hunu c th *in 3ei "h,n ^ng Ginh l= v t1ng c()ng &h, n1ng min d@ch c>a
cZ th' 3 cuDi c~ng 3t 3(4c hiku qu, ch\a *knh v t1ng c()ng th l`c#
Ti sao TrLm 5#bng l$ loi c1y (anh gi?
TrIm n(Zng l cSy &iNu mc Oanh quanh n1m d2ng Thup h(Zng' c+ng c tn l 5xi
nam h(Zng6' 5vT nam h(Zng6' l. da thuc' dng tr^ng h0nh &im tf ra' nhn *ng' hoa
mIu trMng' hoa O" h0nh d~
Egubn gDc c>a TrIm n(Zng l J n ' Th.i 7an' /ikt Eam v#v v mt GD v~ng &h.c
n\a' rut g% l mt trong nh\ng h(Zng liku 3m 3 rt nei ting# nc thut ng y d~ng
dIu r cSy c mu c 3<n hogc cnh Gau &hi gia cng thnh v@ thuDc' tUnh m' v@ 3Mng' c
cng hiku tr@ gi.ng &hU chs 3au' ch> tr@ h<n Ouyn' *ubn nn' 3ay d dy v#v v nhiNu
ch^ng *knh &h.c#
i(a TrIm n(Zng c nh) nh" &hu' gi. tr@ rt 3Mt# wau th)i TDng' Eguyn' J ng Cu,n
tsnh Cu,ng ng 38 Out hikn mt giDng TrIm n(Zng &h.c gi l The TrIm n(Zng' v0
n ch> yu G,n Out J ng Cu,n' nn c+ng c tn l 5Cu,n h(Zng6# Eg()i ta trbng cSy
ny d~ng 3 ly trIm' "h(Zng "h." ly trIm l c(a 3i mt 3on cSy thUch h4"' chs c2n 3
li mgt cMt c>a "hIn r' 3 cho vi n1m *Mt 3Iu &hai th.c trIm# vhi 3c trIm d~ng cSy
3c g% di' chs 3c thnh hoa v1n nh( r1ng ng`a' Gau 3 d~ng 3t "h> ln' 3 cSy ti" tc
ln# $%i n1m vo &T thu 3ng li 3c trIm mt lIn' cSy cng gi' h(Zng cng tDt' h(Zng
tDt nht l J c.c m,nh vn &hi 3c# Cu,n h(Zng tQ Cu,ng ?hSu Out &hu ra n(c ngoi
qua c,ng ?Hu 7ong rnbng vngu nn c,ng ny c tn l n(Zng ?,ng#
TrIm n(Zng l giDng cSy nhikt 3i' chs c J mt GD v~ng nht 3@nh# TrIm n(Zng G,n
Out J 3,o n,i Eam c cht l(4ng tDt nht#
Tn TrIm n(Zng v0 3Su m ch Eu *P TrIm n(Zng OuDng n(c th0 *@ ch0m ngay' &hi
3Dt ch.y c m~i thZm nbng nn' nn c tn ny# w." g% thZm ct thnh cao' mIu 3<n'
thZm ng.t' cho vo n(c *@ ch0m' nn gi l TrIm n(Zng' c loi nHa nei nHa ch0m th0
gi l n(Zng#
TrIm n(Zng c2n c mt tn &h.c l 5ng mc6 do hoa c>a n c h0nh giDng chim (ng#
Ti sao *hi myi %' th2 vB th; l c1y 0anh li ngG m$2 v$ng v$ rbi rZng?
i(a nay vjn cho rLng v0 m~a thu &h r.o djn 3n l. *@ mt n(c# Eh(ng c.c nh &hoa
hc mi 3Sy "h.t hikn ra rLngV G` *in mu c>a c.c l. cSy c quan hk 3n G` *in ho. c>a
c.c &Uch thUch tD no 3 c~ng vi G` thay 3ei vN vt cht ho. hc# /o 3Iu m~a thu' &Uch
thUch tD t.ch r)i cht OUt v c.c cht &h.c tUch t vo l. cSy' l. *Mt 3Iu *in mu vng'
l. cSy mang dik" lc tD' n(c' 3m' "rtit v c.c h4" cht h\u dng vN cho cnh' cho r
3 rbi t` m0nh nhn G` &h h-o v dikt vong# ?+ng nh( vy' t *o 3gc th~ c>a cuDng l.
c+ng dIn dIn Guy yu' th l m%i &hi c m(a' gi' chtng d dng *@ 3^t l0a#
?.c nh th`c vt hc cho *itV mu GMc l. m~a thu c ltc nht' ltc 3m' n "h thuc vo
l(4ng m(a v tuyt rZi# Eu nh( gg" n1m hn h.n' th0 G` thay 3ei c>a l. &hng ln lMm'
l. Gf rng Gm hZn' 3 l do chtng muDn gi\ n(c cho cSy' tUch tr\ cht dinh d(ng cho
cSy' rng l. c th l n(c c) 5thU tDt gi\ O<6 c>a loi cSy# y l mt trong nh\ng th>
3on gi\ m0nh c>a c.c loi th`c vt v 3y c+ng l mt trong nh\ng 3gc 3im c>a to
ho.#
? mt GD l. Oanh li *in thnh mu 3P Gau &hi tr)i lnh dIn# Eg()i dMc vinh rTrung
CuDcu chs ch) nh\ng ngy thu ti 3 3n n(Zng wZn ngMm l. 3P' ton * mt v~ng nti
non tr,i mt mu vng 3P r`c r#
$o mMa %'ng *hi rZng lf c1y c tng h[p cc ch_t h62 cb *hng?
Egoi chim' tht' ng()i' c.' c.c loi Ginh vt &h.c &hi GDng trong 3iNu &ikn t` nhin
&hng thUch h4"' chtng d~ng h0nh th^c ng> hogc nghs 3 ch) 34i v hn ch tiu th
n1ng l(4ng# Trong &hi ng> chtng thJ rt yu# 7tc *y gi)' chtng chs cIn mt l(4ng rt Ut
cht dinh d(ng 3 duy tr0 G` GDng# vhi 3n m~a 3ng' 3Di vi loi cSy l. rng' trong
3iNu &ikn t` nhin &hMc nghikt th0 cSy chs cIn mt Ut cht h\u cZ 3 ti" tc tbn ti v
Ginh tr(Jng# /0 vy' cSy &hng cIn teng h4" nhiNu cht h\u cZ vo m~a 3ng#
iNu 3 &hng c nghaa l cSy cIn rt Ut cht h\u cZ vo m~a 3ng v chs cIn mt l(4ng
nhP 3 3." ^ng cho G` Ginh tr(Jng hng ngy# ?Sy &hng chs chun *@ 3 ch@u 3`ng qua
th)i &T rng l. vo m~a 3ng m c2n chun *@ cho vikc n,y lc 3Sm chbi vo m~a OuSn#
Di vi loi cSy rng l.' nhu cIu c.c cht h\u cZ trong mt ngy OuSn v(4t Oa nhu cIu
cho c, m~a 3ng#
Eg()i &h.c vi Ginh vt' ltc no c+ng cIn tiu th nhiNu cht dinh d(ng' nu &hng nh(
vy th0 Gf &hng th ti" tc tbn ti 3(4c# vhi ng> ng()i ta cIn h h" mnh nh( &hi
th^c' hikn t(4ng ny him thy trong gii Ginh vt#
!$m th n$o %N 0c %Rnh t2i cVa c1y?
Ti nh\ng v~ng c &hU hu c tUnh *in ho. r_ rng vN m~a v' J trong * mc cht th^
Ginh trong cSy th`c vt h mc *,n GDng lSu n1m' m%i n1m 3Nu h0nh thnh 3()ng viNn
hoa v1n c *in gii r_ rng' gi l v2ng 3)i' c+ng c tn l v2ng Ginh tr(Jng hay tIng
Ginh tr(Jng' l c1n c^ 3 O.c 3@nh tuei c>a cSy#
w` h0nh thnh c>a * th^ Ginh mc cht' l &t qu, c>a hot 3ng h0nh thnh tIng m
hot 3ng c>a tIng h0nh thnh li ch@u ,nh h(Jng c>a &hU hu c tUnh m~a v' 3gc *ikt l
J nh\ng v~ng n 3i v nhikt 3i c th)i tit &h' m# /U d nh( J v~ng n 3i' tQ m~a
OuSn 3n m~a h' &hU hu ltc ny rt thUch nghi cho G` "h.t trin c>a cSy cDi' t *o c>a
tIng h0nh thnh "hSn *ikt rt nhanh chng' Ginh tr(Jng mau chng' h0nh thnh t *o *
mc cht' r%ng OD" v.ch mPng' G4i tZ Ut' Dng djn chuyn chJ thuB "hSn rt nhiNu' gi l
g% m~a OuSn# n m~a thu' hot 3ng c>a t *o * mc cht' chgt chf v.ch dy' tZ G4i
nhiNu' Dng djn Ut' gi l g% m~a thu hogc l g% mun#
?ht g% m~a OuSn OD" mNm' mu hZi nht' cht g% m~a thu chMc chMn' mu GMc 3m hZn#
x% OuSn v g% thu' m nhau thnh mt v2ng tr2n' 3y chUnh l 5v2ng 3)i6 v2ng c>a mt
n1m tuei c>a cSy g%# ?^ m%i mt n1m l mt v2ng' 3m *ao nhiu v2ng l *it ngay tuei
c>a chtng l *ao nhiu#
vhng "h,i tt c, c.c cSy g% 3Nu c v2ng 3)i' nh( th`c vt l. 3Zn chcng hn' v0 &hng
h0nh thnh tIng' nn &hng c v2ng 3)i# c.c v~ng nhikt 3i do m~a v &hng 3> nn t
*o G,n Ginh c>a tIng h0nh thnh rt nhP' nn v2ng 3)i th()ng &hng r_ rng' c ltc c
nZi do 3@a tIng hot 3ng d\ di# TIng h0nh thnh &h.c 3i' m%i n1m c th Ginh ra my
v2ng 3)i' 3Sy gi l v2ng 3)i gi,' nh( cam qu=t' m%i n1m c th Ginh ra *a v2ng 3)i' c
nh\ng &hi do &hU hu 3t *in' ch@u ,nh h(Jng c>a GSu hi' c+ng c thm c.c v2ng 3)i
gi,# /y th0 nu c^ tUnh v2ng 3)i m ra tuei c>a cSy th0 "h,i trQ 3i c.c v2ng 3)i gi, v
th l chtng ta chs c 3(4c mt con GD gIn 3tng vN tuei c>a cSy#
Ti sao ni 9+1y to re s12:?
Di vi loi th`c vt' r cSy c GSu th0 l. mi dy' l. dy th0 hoa mi nJ r# c>a loi
th`c vt viNu mc c th cMm GSu d(i l2ng 3t tQ 9 l mo cSy db ?ng nh GDng nZi
hoang d8' &hi thSn cao ti ly cm th0 r cSy 38 cMm GSu OuDng hZn 9 m 3t rbi# cSy ce
7inh l1ng GDng J Ga mc th0 GSu nh\ng 9l m# cSy db Ka.c*a J chSu Khi chu OuDng
3t 3@a tIng GSu nh\ng ;y m#
c>a th`c vt &hng nh\ng cMm rt GSu m c2n rt rng n\a# rt nhiNu 3bng th)i
dikn tUch *ao "h> c+ng t(Zng 3Di ln# 7oi cSy $ch 3<n GDng J ii*ri c nh\ng 9F#yyy
r nhP' chim llm ml 3t# Trn c.c r nhP c2n c mc hng 9m tB r tu' tUnh G` ti" Otc
c>a dikn tUch r tu vi 3t th0 "h,i 3n Fyy ml#
nk thDng r c>a cSy g% c+ng rt va 3i# Teng dikn tUch c>a chtng v(4t Oa Go vi dikn tUch
ch< "h> c>a l. v cnh# Th()ng l g" m 3n 9m lIn dikn tUch ch< "h>#
Tt c, nh\ng r to' r con' r tu 3Nu giDng nh( triku triku *n tay nhP' nMm chgt ly 3t'
gi\ cho thSn cSy 3^ng v\ng chMc trn mgt 3t' 3bng th)i gi\ cho 3t &hPi *@ n(c cuDn
tri# Egoi t.c dng gi\ v\ng cSy' chtng c2n c nhikm v t0m &im' h" th cht dinh
d(ng 3 nui cSy#
c>a th`c vt *@ thu htt *Ji G^c htt c>a qu, 3t nn Ginh tr(Jng trong 3t gi l tUnh
h(ng 3@a' r c 3gc tUnh mc th<o h(ng n(c m gi l tUnh h(ng thuB# Th`c vt htt
3(4c thuB "hIn v dinh d(ng l hon ton nh) vo c.c r tu rmaou# ?htng &hng ngQng
mJ rng' cMm GSu OuDng l2ng 3t t0m &im th^c 1n' n(c uDng cho cSy#
tu rt *-' di nht c+ng chs ] | mm' nh(ng chtng li rt nhiNu' ng()i ta tUnh trn 9
mml r' 3u n 7an c hZn lly r tu# Eh\ng chic r tu ny nh( nh\ng chic 5m.y
*Zm6 nhP' &hng ngQng htt n(c v dinh d(ng tQ trong l2ng 3t' cung c" G` GDng cho
cSy' cnh' l.' cho hoa v qu,#
T tin cVa thYc v7t m$2 0anh l$ g;?
Th`c vt mu Oanh Out hikn Gm nht trn Tr.i 3t l aih ?.c nh 3@a cht hc tr, l)iV l
T,o 7am# Trong l" nham thch TrIm tUch ce J Eam Khi' ng()i ta 38 "h.t hikn ho.
thch c>a mt loi T,o 7am' qua trMc 3@a 38 c c.ch 3Sy ; F tB n1m# n0nh d.ng c>a T,o
7am ce gIn giDng vi T,o 7am th)i nay' vy ch^ng minh rLngV ngay tQ th)i 3 trn hnh
tinh chtng ta 38 c mIm mDng c>a G` GDng#
w` Out hikn c>a T,o 7am' l mt *(c nh,y vt va 3i trong l@ch GH tin ho. c>a th`c
vt# /0 trong T,o 7am c ch^a Yik" lc tD' vQa c th to ra dinh d(ng vQa c th tin
hnh Ginh G,n mt c.ch 3c l"# Th gii Ginh vt trn Tr.i 3t chtng ta ngy nay "hong
"ht v 3a dng 3Nu nh) vo G` tin ho. "h.t trin &hng ngQng tQ hng ngn triku n1m
c>a loi T,o *c th" mi c 3(4c#
T,o 7am "hSn *D rng r8i trong th gii t` nhin' l loi th`c vt thuB Ginh c G^c Ginh
G,n mnh mf trong n(c ngt hay trong *in c,# Trn nham thch v thSn c.c loi th`c
vt 3Su 3Su c+ng c du vt c>a loi T,o' ngay c, nZi c tuyt *1ng gi.' trong GuDi n(c
nng Gi G~ng Gc' chtng 3Nu c th Ginh tbn#
E1m 9||9' J *) *in 3,o wctl<n c mt thuB th> nh0n thy trn mt 3.m tuyt 3ng
thnh ming' chs trong my gi) 3bng hb 38 *in thnh nhiNu chm tuyt nhP mu 3P dy
3gc' th0 ra 3 l 5Tr2 chZi6 c>a T,o 7am# /0 trong T,o 7am c hbng GMc tD n c th tuT
th<o 3iNu &ikn quang tuyn &h.c nhau m c tn l nbng n,i' v0 chtng *ao hm mt
l(4ng ln hbng GMc tD' nn n 38 5nhum6 mu 3P c, n(c *in#
T,o 7am l loi th`c vt ch@u 3(4c nhikt 3 cao' c giDng T,o 7am c th Ginh Gi n,y
nJ trong nh\ng GuDi n(c &ho.ng c nhikt 3 ln 3n |: 3 ?# /0 loi T,o 7am c &t
cu 3gc th~' c.c vt cht trong t *o c>a chtng c 3im ng(ng 3ng c th cao hZn |:
3 ?#
?h>ng loi loi T,o 7am c rt nhiNu' (c tUnh c chQng lyyy loi' l(4ng 3m rEitZu c
3ng trong T,o 7am c th l4i dng c.c 3m tD tri nei trong &hng trung h4" thnh c.c
ho. h4" vt 3m tD v &hng ngQng gi,i "hng ra cng nhiNu hZn#
Eu nh( 3 3m c 3ng c>a T,o 7am vo trong rung lta 3 chtng mgc G^c Ginh Gi
n,y nJ' thng qua t.c dng ng(ng 3ng 3m tD' l c th &hin cho cSy lta tQ ch% &hng
th h" th 3(4c tr`c ti" 3m trong &hng &hU 3n ch% c th h" thu 3(4c ngubn "hSn
3m' vy l trong rung lta 38 Out hikn mt 5nh m.y "hSn 3m thin nhin6#
+h&ng ta phGi l$m sao %N 4Go vK mi tr#ng?
vhU hu nng ln' tIng oon *@ th>ng' nh\ng cZn m(a aOit' c.c cht th,i c hi' nh\ng
Ginh vt GDng hoang d8 38 *@ huB dikt c+ng nh( *Iu &hU quyn' ngubn n(c' 3t 3ai *@
nhim Eh\ng vn 3N & trn 3Nu l hng lot nh\ng vn 3N vN nhim mi tr()ng
ton cIu m hikn nay chtng ta 3ang "h,i 3Di mgt# ^ng tr(c nh\ng vn 3N trn' chtng
ta "h,i lm g0h
d,o vk mi tr()ng' mi ng()i 3Nu c tr.ch nhikm' m%i mt ng()i 3Nu c rt nhiNu vikc
3 lm' chcng hn nh(V tn trng mi quy 3@nh vN vikc nghim cm v^t lung tung c.c
loi cht th,i' 3e cht th,i vo nZi chs 3@nh hogc th~ng ch^a' trong hc t" v lm vikc
ht G^c tit &ikm 3b d~ng v1n "h2ng v c.c loi v1n "h2ng "hm' chDng GH dng l8ng
"hUo "h,i nMm *Mt 3(4c c.ch GH dng v nh\ng vikc cIn cht = c>a c.c loi G,n "hm
nguy him v c.c cht ho. hc' &hng 3(4c t` = di chuyno cIn hn ch &hng d~ng c.c
loi cht "hun nh( cht "hun dikt tr~ng' cht "hun &hH m~i' "hun GZn' "hun &<o *Ji v0
vikc GH dng c.c th^ ny Gf th,i vo trong &hng &hU nh\ng cht cac*uahydro lo cloo
tr.nh GH dng cDc uDng n(c' h" cZm' tti nilon' *sm d~ng mt lIn' d~ng cDc G^' h"
giy tti v,i 3 thay th# Eh( vy mi c th lm gi,m l(4ng r.c' gi,m nh ." l`c c>a
cng vikc OH l= r.c' l`a chn mua nh\ng trang "hc &hng "h,i gigt &h *Ji v0 gigt &h
cIn 3n nh\ng cht c hi' &hng 3(4c t` = *Mt git c.c loi 3ng vt GDng hoang d8'
&hng t` = *Mt v git nh\ng loi cn tr~ng' c.' chim c Uch' nht l ch v0 mt con ch
trung *0nh mt n1m c th 1n 9m#yyy con cn tr~ng' trong 3 ch> yu l cn tr~ng c hio
yu cSy cP' thng qua l *n tay c>a chtng ta t 3im cho thnh "hD mu Oanh lm cho
thnh "hD trJ thnh mt v()n hoa ln#
Eh\ng vU d trn 3Sy tuy chs l chuykn nhP nh(ng chs cIn mi ng()i *Mt tay vo' c~ng cD
gMng th0 nh\ng chuykn nhP &hng 3.ng & ny c+ng Gf c t.c dng 3Di vi vikc c,i thikn
nhim mi tr()ng# ?hs cIn chtng ta *Mt tay tQ vikc tit &ikm ngubn ti nguyn v gi,m
nhim' 3iNu chsnh "h~ h4" vi c.ch GDng c>a m0nh th0 chtng ta 38 c th cDng hin mt
"hIn cho vikc *,o vk Tr.i 3t#
; sao trong sa mc c n_m %?
Trong Ga mc' thsnh tho,ng *n Gf *Mt gg" tQng h2n nham thch c 3c nh ln nh(
nh\ng cSy nm 3.' c h2n cao 3n 9y m-t# EgMm c.i 5*ng6 thon v c.i 53Iu6 ngng nN
c>a chtng tht l tht v@# ?htng l &ikt t.c c>a nh 3iu &hMc no vyh ?>a nh 3iu &hMc
v danh gi trong Ga mc#
Eh\ng &hDi nham thch &T l ny l do *@ gi c.t c G.t' mi m2n ngy ny qua ngy
&h.c m nn# Eh\ng ht c.t nhP *@ gi cuDn ln rt cao' trong &hi nh\ng ht c.t t(Zng
3Di th ngng th0 chs *ay l l gIn mgt 3t# Trong 3iNu &ikn tDc 3 gi *0nh th()ng' hIu
nh( ton * GPi 3Nu t" trung J tIm cao ch(a ti l m-t# ? ng()i 38 lm mt th`c
nghikm tht v@ J "hIn nam i Ga mc Ta&la $a&an' th0 thy &hi tDc 3 gi l m'] mgiSy
th0 c ti ;: GPi chs *ay ti 3 cao d(i 9y c<ntm-t' trong 3 "hIn c`c ln hIu nh( *ay
G.t mgt 3t#
/0 vy &hi nh\ng cZn gi cuDn GPi c.t *ay qua' "hIn d(i c>a t,ng nham thch c l"
gi\a Ga mc *@ rt nhiNu ht GPi c.t &hng ngQng mi m2n' "h. huB t(Zng 3Di nhanh# ?2n
"hIn trn' v0 gi mang th<o t(Zng 3Di Ut GPi c.t nn G` mi m2n Gf din ra chm hZn#
Egy qua th.ng li' qu. tr0nh ny dIn dIn h0nh thnh nn 5nm 3.6 c "hIn trn th ln'
"hIn d(i nhP#
Eu "hIn d(i c>a nham thch mNm' "hIn trn c^ng chMc th0 thm chU J nh\ng ch%
&hng *@ gi c.t mi m2n' chs d(i t.c dng "h. hoi c>a c.c l`c trong t` nhin &h.c'
t,ng nham thch c+ng Gf *@ tc thnh nm 3.#
Ting ht tO sa mc (o %12?
?.ch 3Sy 9#lyy n1m' nhiNu v1n *,n c>a Trung CuDc 38 t()ng thut vN nh\ng Sm thanh
qu.i l 3(4c "h.t ra tQ Ga mc xo*i hoang vMng mnh mng c>a O^ $ng ?e# wa mc
Zn nong c>a Trung CuDc c+ng c nh\ng Sm thanh l l~ng' &hi th0 giDng ting nhc'
ting h.t' c ltc li giDng ting trDng' ting Gm
n nay' th<o c.c nh nghin c^u' trn th gii c &ho,ng ;y Ga mc *it 5h.t6 J chSu
$[' chSu Khi v chSu X# Eh\ng ting vng ny c nhiNu Sm 3iku &h.c nhau' ch(a thDng
& 3(4c loi Sm 3iku no c nhiNu hZn' v0 vy c.c nh nghin c^u &hi th0 gi l ting h.t'
&hi th0 gi l Sm vang' ting rNn Eh(ng ni chung' gi l ting 5h.t6 th0 nhiNu hZn#
Eh(ng 3iNu g0 38 to nn nh\ng ting 5h.t6 nyh
TQ mt th &B nay' c.c nh &hoa hc 38 cD gMng 3(a ra nhiNu l)i gi,i thUch vN hikn t(4ng
5Ga mc "h.t Sm6 ny# Cua nhiNu Go G.nh nghin c^u tUnh cht nh\ng loi c.t ti Ga mc
"h.t Sm v loi c.t ti Ga mc &hng "h.t Sm' c.c nh &hoa hc 38 3(a ra gi, thit rLng
ht c.t l nguyn nhSn to nn Sm thanh# Egay &hi djm chSn 3i trn *8i *in' *n c th
ngh< 3(4c nh\ng Sm thanh nho nhP#
gc 3im c>a nh\ng ht c.t Ga mc "h.t SmV
vUch th(c c>a chtng 3Nu nhau' *0nh quSn mt ht c.t c y'; mm 3()ng &Unh
dN mgt c>a nh\ng ht c.t ny &hng hon ton tr2n tr@a' trZn l.ng#
m c>a c.t rt th"# Eu 3 m ln cao 3n mt m^c no 3' c.t Gf &hng 5h.t6
3(4c n\a#
?ung *c Sm thanh c tIn GD tQ my 3n ;yy n# /0 vy' ng()i ta c th ngh< 3(4c nhiNu
loi Sm thanh &h.c nhau nh( ting nhc' ting h.t' ting trDng' ting Gm rNn' c &hi li
giDng nh( ting nh\ng *inh &hU va chm#
?.c loi c.t *it h.t c tB lk Gilic ln 3n :m# ?.c loi c.t 5cSm6 c tB lk my Gilic ljn
vo c.c cht &ho.ng &h.c#
EhiNu t.c 3ng to nn Sm thanh c>a Ga mc
mV dan 3m c.t gi\ 3 m' &t dUnh ht c.t ny vi ht c.t &h.c# w` &t dUnh ny chs
l tm th)i# xi nng thei Ouyn qua c.c l" c.t "h> lm &h chtng 3i v rung 3ng
3bng lot# w` &t h4" c.c dao 3ng trong &hng &hU v trong c.t to thnh nh\ng Sm
thanh &T l# TuT loi c.t' tuT G^c gi m c nh\ng loi Sm thanh &h.c nhau#
w^c giV /ai tr2 c>a gi c+ng &hng &-m "hIn quan trng# /n tDc gi "h,i tQ ll &m
gi) trJ ln# vn tDc chun ny' nh\ng ht c.t trong 3n c.t *Mt 3Iu *@ rung 3ng v n,y
ln hng lot# n &hi gi t1ng vn tDc' c.c ht c.t va chm vo nhau mnh hZn lm thay
3ei h0nh dng c>a 3n c.t# vhi 3n c.t c 3 dDc lm 3 th<o h(ng ngh@ch vi h(ng gi
thei' m%i &hi rung 3ng Gf gSy nn hikn t(4ng c.t lJ' to ra nh\ng Sm thanh vang di#
Trong &hi c.t lJ' tuT th<o G^c gi v &Uch th(c c>a ht c.t' &hDi &hng &hU O<n &f c th
t1ng gi,m to nn nh\ng Sm thanh cao th" trIm *eng &h.c nhau#
$gt 3t rung 3ngV Eu &hDi c.t Gt lJ l rt ln' mgt 3t Gf *@ rung 3ng' lm cho Sm
thanh tQ Ga mc thm vang 3ng' ngh< 3(4c rt Oa v lSu# ? tr()ng h4" Sm thanh vang
trong *.n &Unh 9y &m v lSu 3n m "htt#
; sao trong sa mc c -c %Go?
xi\a Ga mc mnh mng c.t trMng' &hng mt git n(c' thsnh tho,ng li thy Out hikn
nh\ng Dc 3,o Oanh t(Zi vi nhiNu loi 3ng th`c vt rt 3a dng# Ti Gao J 3Sy li c
nhiNu n(c 3n nh( vy' d~ rt Ut m(ah
a GD c.c Dc 3,o 3Nu d`a vo nti cao' h(ng ra Ga mc# /o m~a ng' *1ng tuyt
th()ng 3ng li trn c.c 3snh nti# n m~a h' *1ng tan ra thnh n(c' ch,y thnh Gng#
Yo 3@a th dDc nn n(c ch,y Oit' mang th<o *~n 3t' thm chU c c, c.c t,ng 3. ln tQ
trn nti# Eh(ng &hi 3n cHa Gng' 3@a th 3t nhin *Lng "hcng' *~n 3t lMng 3ng li hai
*n *)' tUch t dIn thnh nh\ng &hu v`c 3t 3ai mu m#
a GD c.c d2ng n(c y &hng 3> mnh 3 ch,y ra *in' m chs ch,y mt 3on rbi thm
vo 3t c.t thnh c.c mch n(c ngIm# hai v~ng *) Gng' gIn c.c mch n(c ngIm'
cSy cDi mc ln Oanh t(Zi# chUnh l c.c Dc 3,o#
]#bng m2-i h;nh th$nh nh# th n$o?
Eh\ng 3m gi. r-t' *Iu tr)i 3Iy tr1ng Gao' &hng hN c gi lay 3ng nh\ng ngn l.# w.ng
dy ra ngoi cHa thy &hM" trn c.c ngn cP' m.i nh' thm chU l c, J d(i mgt vin
ngi "h> 3Iy G(Zng muDi trMng muDt# Eg()i ta gi tit 3 l 5G(Zng gi.ng6' nghaa l
5G(Zng muDi rZi6# Eh(ng tht ra' ch(a ai thy G(Zng muDi 5rZi6 *ao gi)
xiJ quyn l@ch ra O<m thy hng n1m' vo tIm h tuIn th.ng 9y lun c mt tit gi l
5G(Zng gi.ng6#
dan ngy' mgt 3t nhn 3(4c .nh G.ng $gt tr)i' nhikt 3 t1ng cao hZn' lm cho n(c J
3 &hng ngQng *Dc hZi' &hin l" &hng &hU G.t mgt 3t ltc no c+ng c l(4ng hZi n(c
nht 3@nh#
wang cuDi thu' trong m~a ng v 3Iu m~a iuSn' vo nh\ng 3m tit tr)i rt gi. r-t'
nht l vo nh\ng 3m &hng c mSy' gi# vhU lnh 3ng li G.t mgt 3t' &hi ti" Otc vi
nh\ng vt th c nhikt 3 lnh d(i y 3 ? th0 mt "hIn hZi n(c Gf *.m vo *N mgt vt
3 m ng(ng &t thnh tinh th *1ng nhP# chUnh l G(Zng muDi#
/0 G(Zng muDi l hZi n(c J G.t mgt 3t ng(ng &t thnh nh\ng tinh th *1ng nhP nn n
&hng th l tQ trn tr)i rZi OuDng 3(4c# vhi y *Mt gg" *t c^ nZi no' chs cIn 3> 3iNu
&ikn l n ng(ng &t li 3# Yo vy 3i &hi chtng ta c th "h.t hikn G(Zng muDi 3ng J
c, mgt d(i vin ngi hogc h2n gch ? lf c.i tQ 5G(Zng gi.ng6 c+ng cIn "h,i GHa li
cho chUnh O.c# Eh(ng v0 c.i tn ny 38 3(4c d~ng qu<n' truyNn tQ *ao 3)i nay' nn 3
nguyn c+ng chcng Gao' min l *n hiu chUnh O.c nguyn l= to ra n#
vhng "h,i ch% no c+ng c
Di vi c.c vt th 3 ngoi tr)i *an 3m gi. r-t' m%i vt li c 3iNu &ikn ng(ng &t
G(Zng muDi &h.c nhau# Eh( 3b GMt chcng hn' do ti nhikt th"' Gau &hi &huych t.n nhikt
l(4ng rt d trJ nn lnh gi.' nn d dng Out hikn G(Zng muDi#
xch ngi do c nhiNu l% OD" nhP' G` c.ch nhikt gi\a c.c * "hn c>a chtng l rt tDt nn
mt &hi 38 *@ lnh rbi chtng Gf &h nng ln *Ji nhikt 3 tQ ch% &h.c truyNn ti# Trong
th)i tit gi. r-t' 3 c+ng l vt 3 3ng G(Zng muDi# 7. cP cSy v0 mPng li c c, hai mgt
c~ng t,n nhikt nn c+ng d lm lnh' c 3> 3iNu &ikn 3 Out hikn G(Zng muDi# t rung
ch% 38 cy tZi Go vi ch% ch(a 3(4c cy c+ng v0 3 djn nhikt &h.c nhau m 3iNu &ikn
ng(ng &t G(Zng muDi c+ng &h.c nhau' v0 th G(Zng muDi th()ng Out hikn J nh\ng ch%
38 3(4c cy tr(c rbi Gau 3 mi c J nh\ng ch% ch(a 3(4c cy#
; sao 4ng ? Dam +Yc nhiB2 hbn ? @Ac +Yc?
Eam c`c v dMc c`c 3Nu l hai mPm tn c~ng c>a Tr.i 3t' J c~ng mt va 3 giDng nhau'
th)i gian chiu v gc 3 chiu c>a $gt tr)i c+ng giDng nhau' vy m chtng li &h.c
nhau 3n &T l# Eu nh( l" .o *1ng Eam c`c dIy trung *0nh &ho,ng 9#]yy m-t' th0 J
c`c dMc' l" vP lnh gi. ny chs dy tQ l 3n F m-t m thi#
/Dn l v~ng Eam c`c c mt mng lc 3@a rt ln gi l 53i lc th^ *,y6 c>a th gii'
c dikn tUch &ho,ng 9F triku &ml# E1ng l(4ng gi\ nhikt c>a lc 3@a rt &-m' v0 th ' nhikt
l(4ng thu 3(4c trong m~a h *^c O ht rt nhanh &hin *1ng tUch li nhiNu# wng *1ng
trn lc 3@a tQ trn cao di 3ng OuDng *Dn "hUa *@ v thnh nhiNu t,ng *1ng rt ln J trn
*) *in' tri nei trn 3i d(Zng *ao quanh lc 3@a' to nn nh\ng vt c,n l nh\ng nti
*1ng cao ln#
Eg(4c li' dMc *1ng d(Zng J v~ng dMc c`c c dikn tUch rt ln &ho,ng 9;'9 triku &ml'
nh(ng chs ton l n(c# Ehikt dung c>a n(c ln' c th h" th t(Zng 3Di nhiNu nhikt
l(4ng nh(ng rbi tQ tQ to, ra' nn *1ng J 3Sy Ut hZn J Eam c`c# nZn n\a' tuykt 3i *
"hn *1ng li tUch t J trn 3,o xr<<nland#
Eg()i ta 38 tUnh 3(4c rLng dikn tUch *1ng ch< "h> trn ton Tr.i 3t l &ho,ng gIn 9
triku &ml' m Eam c`c chim ti Fm# Teng th tUch *1ng J Eam c`c (c &ho,ng l triku
&m;' c2n J dMc c`c chs *Lng gIn 99y m thi# Eu ton * *1ng J Eam c`c tan ht th0
m`c n(c *in trn th gii Gf dSng cao &ho,ng ]y m-t#
Ti l$ thLn 4Go h' cho cc (i tUch c?
Th)i gian tn "h. tt c,' & c, nh\ng th^ t(Jng nh( vanh cHu nht 3.# Eh\ng *^c t(4ng
3.' "h~ 3iu' *ia 3. trong c.c cng tr0nh &in trtc ce h~ng va c+ng c~ng chung GD
"hn# E1m ny qua n1m &h.c' m(a aOit 3ang dIn *o m2n' lm cho chtng trJ nn Ou OU
v *in dng hon ton
dikn "h." tDt nht 3 *,o vk c.c di tUch loi ny l "h> ln chtng mt mng mPng trong
GuDt lm thnh mt l" .o "h2ng h' nh(ng cht liku no c th 3,m nhikm vai tr2 3h
7" 5.o gi."6 Gilic
qu cIu 3Iu tin c>a loi h4" cht ny "h,i c 3 en 3@nh rt cao' c tUnh &p n(c# d,n
thSn c.c cht ny c+ng "h,i &hng *@ ngm n(c mi gi\ 3(4c cho c.c "h~ 3iu' c.c
cng tr0nh &in trtc &hng *@ n(c gSy ten tht' "hong ho.#
?.c nh ho. hc "h.t hikn ra c.c h4" cht h\u cZ ch^a Gilic c 3> c.c (u 3im 3#
Eh\ng h4" cht ny c tUnh en 3@nh "hi th()ng# ThU nghikm cho thy chtng ch@u 3(4c G`
l8o ho. *Ji cht &hU' &hng hN *in 3ei Gau 9| th.ng *@ .nh G.ng $gt tr)i chiu vo'
&hng *@ dIu m.y' dIu th`c vt' aOit c+ng nh( &iNm 1n m2n# Egoi ra' chtng c2n c t.c
dng ng1n n(c v ch@u 3`ng n(c rt tDt#
Eu 3<m h4" cht h\u cZ ch^a Gilic GZn ln c.c "h~ 3iu' c.c t(4ng 3. hay c.c cng
tr0nh &in trtc mt l" mPng' c.c git n(c rZi trn *N mgt Gf giDng nh( git n(c rZi
OuDng m0nh v@t vy' &hng hN ngm vo *n trong# 7" GZn *Lng h4" cht ny Gf "hSn
c.ch *Iu &hng &hU Oung quanh vi cng tr0nh mt c.ch h\u hiku' tr.nh t.c dng *o
m2n c.c di tUch c>a thin nhin# $t 3iNu rt quan trng l c.c h4" cht h\u cZ ch^a Gilic
hon ton trong GuDt' cho "h-" gi\ nguyn dikn mo c>a di tUch' vQa c t.c dng *,o h
di tUch' vQa c t.c dng git" cho du &h.ch chim ng(ng 3(4c c.c ce vt 3#
5?hSn dung6 & "h. hoi
Trong t` nhin lun tbn ti mt l(4ng nhP aOit v c.c t.c nhSn c hi nh( l(u huTnh
dioOid<' nitZ oOit ?htng tn "h. c.c cng tr0nh &in trtc ce' nh(ng vi mt tDc 3 rt
chm' c th tUnh ti hng th &B' hng thin nin &B# Eh(ng c~ng vi G` "h.t trin c>a
nNn G,n Out 3i cng nghik" ngy nay' G` t1ng tr(Jng &hng ngQng c.c hot 3ng giao
thng vn t,i' c.c loi &hU 3c hi ny 3(4c th,i ra ngy cng nhiNu# ?htng &t h4" vi
hZi n(c trong &hng &hU to thnh c.c cZn m(a aOit c tUnh 1n m2n c`c ln# Sy chUnh
l mDi 3< do nghim trng t c.c cng tr0nh &in trtc ce *Lng 3.#
@Ji % *hng l^ hay *h2 v#n %^ chbi cVa +h&a?
v~ng cn vaG"ir c>a vaa&hGtan' trn hoang mc rng ln thuc &hu v`c h<o htt c>a
tsnh TuryGh' ng()i ta mi "h.t hikn hng ngh0n h2n 3. tr2n nh( nh\ng h2n *i &heng lb
nLm r,i r.c trn mt dikn tUch &h. ln' c nin 3i &ho,ng | : triku n1m# vhng ai *it
v0 Gao chtng Out hikn J 3#
wSn chZi c+ng ng()i &heng lbh
dt c^ ai lIn 3Iu tin 3gt chSn 3n *8i 3. &heng lb ny 3Nu c c,m gi.c nh( lc vo mt
&hung c,nh &hng c th`c# nng ngh0n h2n 3. nh( nh\ng h2n *i' ln nht th0 c 3()ng
&Unh hZn l m' nhP nht c vin 3n Gtng thIn cng' c^ nh( th 3(4c *n tay &heng lb
no 3D r,i OuDng &hu v`c rng &ho,ng vi &ml# d8i 3. l l~ng 3(4c ng()i dSn 3@a
"h(Zng *it 3n tQ ngn 3)i nay' gi 3 l 5mgt GSn c>a nh\ng ng()i &heng lb6 v coi 3
l nZi linh thing nn chcng ai d.m 3n canh t.c hogc Ginh GDng# Th)i i /it
vaa&hGtan l v~ng trng tSm c>a "hong tro h4" t.c ho. nng nghik"' nh(ng v~ng 3.t
c *8i 3. &T l do nLm J nZi qu. ho l.nh nn 38 &hng lt vo dikn tUch quy hoch' v0
vy' ngoi dSn chtng GJ ti' chcng ai *it ti &hu v`c 3gc *ikt ny# $8i 3n gIn 3Sy' nh)
mt t) *.o 3@a "h(Zng g4i chuykn' th gii *n ngoi mi *it 3n 5mgt GSn c>a nh\ng
ng()i &heng lb6#
Eh(ng G` &T *U &hng chs c th
EhiNu h2n 3. ln trong *8i 3. c2n *@ *e lm 3i 3Nu chLn chgn nh( th *@ chia cMt *Lng
l(i c(a m 3()ng c(a lun nLm 3tng h(ng dMc Eam# iNu ny &hin ng()i ta lin
t(Jng 3n vikc Tr.i 3t *@ *e lm 3i *Ji mt mgt "hcng tr~ng &h" vi 3()ng G^c c>a
3@a tQ tr()ng# ?+ng cIn ni thm' GD l(4ng vin 5*i6 J *8i 3. &hng chs c vi ngh0n nh(
hikn thy' v0 J mt vi nZi' ng()i ta c2n thy nh\ng ch2m *i nh ln &hng cao lMm' vy
c th c2n c nh\ng vin nh( vy 3ang v~i m0nh trong l2ng 3t#
Egoi ra' nu J vaa&hGtan c.c vin *i 3. 3(4c "hSn *D r,i r.c' &hng 3bng 3Nu' th0 J
?oGta ica' chtng li 3(4c GM" O" mt c.ch rt c = th^c' to thnh nh\ng dng h0nh
hc nh( tr2n' vung' ch\ nht' tam gi.c' lc gi.c 3Nu' h0nh thang cSn ?~ng mt hikn
t(4ng nh(ng c.ch l= gi,i li &h.c Oa nhau# Trong nh\ng tr()ng h4" nh( th ny' rt c
th nh\ng g0 hikn nay 3(4c gi l chSn l=' th0 mai 3Sy li *@ coi l truyNn thuyt#
vhng "h,i do con ng()i ch t.c
Tr(c ht cIn ni rLng 3. h0nh cIu l mt hikn t(4ng him' nh(ng c+ng c mgt J mt GD
nZi trn th gii nh( J ?oGta ica' J $<Oico' J drail v J umani# i r,i chtng OuDng
nh\ng nZi 3h ?ho 3n nay 38 c rt nhiNu gi, thuyt vN hikn t(4ng ny' nh(ng ch(a c
gi, thuyt no 3> G^c thuyt "hc# Th)i i /it' c.c nh &hoa hc hng huykn 38 tQng 5
tr6 dSn chtng GJ ti rLng Oung quanh c.c h2n 3. tr2n n tbn ti mt 5 tr()ng d@ th()ng6'
c th lm Gai lc c.c loi m.y mc v &hin cho cZ th mi Ginh vt hot 3ng &hng
*0nh th()ng' v0 th ng()i dSn cng Ut d.m 3n gIn &hu v`c ny# ?2n J th)i 3im tiNn i
/it v hu i /it th0 3> &iu l= gi,i git gSn' 3i loi nh\ng vin 3. tr2n chUnh l
nh\ng con mMt v+ tr' c ch^c n1ng O.c 3@nh' thu "h.t Gng' gHi thng tin 3n 53ng ti
cao tDi th(4ng6
Y~ l= gi,i th no 3i n\a' ng()i ta c+ng chs *it chMc rLng V nh\ng vin *i &hbng lb ny
&hng th l 5 t.c "hm c>a con ng()i6# nng triku n1m tr(c' &hi GD l(4ng ng()i r hay
ng()i v(4nu trn hnh tinh c2n qu. Ut Pi v "h(Zng tikn lao 3ng c2n qu. th GZ' &hng
ai c th ch t.c v vn chuyn mt &hDi l(4ng 3. &heng lb nh( th tQ 3Su 3 3<m 3n
3Sy 3 r,i mt c.ch hIu nh( &hng c mc 3Uch#
mn hn %Go l3n nh_t th gi3i
9# xr<<nland' dMc i TSy Y(Zng ran $chu l#9]m#yy &ml
l# E<z xuin<a' TSy Eam Th.i d0nh Y(Zng rndon<Gia' Ka"ua E<z xuin<au |y|#m9y
&ml
;# dorn<o' TSy Th.i d0nh Y(Zng rndon<Gia' drun<i v $alayGiau ]m9#9yy &ml
F# E(c cng ho $adagaGcar' n Y(Zng m|]#yF9 &ml
m# dain' dMc i TSy Y(Zng' r?anadau my]#Fm9 &ml
# wumatra' ng dMc n Y(Zng' rndon<Giau F];#ym &ml
]# nonGhu' Th.i d0nh Y(Zng' rEht d,nu l;y#Fmm &ml
|# nh quDc ll:#|]y &ml
:# }ll<Gm<r<' dMc d1ng Y(Zng' r?anadau l9l#|| &ml
9y# /ictoria' dMc d1ng Y(Zng' r?anadau l9l#9::&ml#
Ti sao /rFFnlan( l$ hn %Go *hng l^?
i-t vN 3@a l=' 3im &h.c nhau duy nht gi\a 3,o v lc 3@a l &Uch th(c# 7c 3@a nhP
nht uGtralia' c teng dikn tUch &ho,ng ]' triku &ml' vjn rng h(n nhiNu Go vi h2n
3,o ln nht# y th m h2n 3,o ln nht li c2n rng g" &ho,ng Fy lIn dikn tUch n(c
ta# l 3,o g0 vyh
vB lc vN &Uch th(c thuc vN 3,o xr<<nland' l8nh the t` tr@ c>a an $ch l#9]m#yy
&ml# KhUa dMc' xr<<nland gi." vi dMc d1ng Y(Zngo "hUa ng' vi *in xr<<nlando
"hUa Eam' vi i TSy Y(Zng v "hUa TSy' gi." vi <o *in YaviG v v@nh dain# Th>
"h> c>a 3,o l Euu&#
xIn nh( nLm trn trong dMc d1ng Y(Zng' xr<<nland c 3@a h0nh v &hU hu rt &hMc
nghikt# Egoi trQ v~ng duyn h,i rng &ho,ng F9y#Fmy &ml' *N mgt ton 3,o "h> mt
l" *1ng' &h. nhiNu nZi l *1ng vanh cHu v Gng *1ng# mt GD nZi' l" *1ng ny dy
ti F#;yy m-t# Th)i tit trn 3,o &hng en 3@nh' nhiNu G(Zng m~# Y2ng h,i l(u chy dc
G()n ng c>a 3,o OuDng "hUa nam cuDn th<o nh\ng t,ng *1ng lQng l\ng tri' &hin cho
vikc 3i li trn v~ng *in quanh 3,o rt nguy him#
xr<<nland &hng c rQng# Th`c vt trn 3,o 3Nu l nh\ng loi 5l~n t@t6 nh( ru' 3@a y' cP
v l.ch# ng vt ch> yu l gu trMng' *2 O' Gi dMc c`c' thP rQng' tuIn lc#
i" OU |m GD dSn c( trn 3,o l ng()i nuit' GD c2n li ng()i an $ch v ng()i gDc
vav*a r?a"*aG<u# Egnh &inh t quan trng nht l nghN 3.nh *Mt c.# Trong v2ng lF
n1m' tQ n1m 9:m;' xr<<nland l thuc 3@a c>a an $ch# n2n 3,o ny 38 ginh 3(4c
quyNn t` tr@ vo n1m 9:]:#
.Go h;nh th$nh nh# th n$o?
ELm Oa lMc ngoi &hZi' mt h2n 3,o Oinh 3" vi cSy cDi Oanh r)n nh(ng c 3c gi\a
*Dn *N n(c mnh mng# ?.ch n hng tr1m &m' mt v2ng tr2n Gan h trMng muDt lLn
trn nNn 3i d(Zng Oanh ngMt c+ng 3ang mt m0nh chDng chi vi Gng gi 3i d(Zng# /0
Gao chtng l loi vy nhsh
$t GD 3,o vDn l * "hn c>a lc 3@a# Yo vP Tr.i 3t vn 3ng' gi\a chtng v lc 3@a
Out hikn d,i 3t 3^t g8y ch0m OuDng do 3 m thnh 3,o ng1n c.ch vi lc 3@a *Lng
*in# ?.c 3,o i 7oan' n,i Eam J Trung CuDc 3Nu 3(4c h0nh thnh nh( vy# ?+ng c
&hi do Gng *1ng tan' m`c n(c *in dSng ln lm nhn ch0n c.c "hIn l_m J *n *) 3i
lc' chs c2n li mt GD v~ng 3t cao' 3snh nti *in thnh 3,o#
Egy nay' ng()i ta c2n "h.t hikn 3(4c do ch@u t.c dng c>a l`c tr()ng' lc 3@a O,y ra
nh\ng vt 3^t g8y rt GSu' rt ln v c.c vt cht trong l2ng 3t trn ra th<o vt n^t h0nh
thnh 3.y *in mi' c mt GD m,nh v tQ lc 3@a "hSn t.ch to ra 3,o J c.ch Oa lc 3@a#
Th<o nghin c^u' h2n 3,o ln nht th gii xr<<nland 38 "hSn t.ch tQ lc 3@a chSu Wu#
TQ nti lHa
Trong *in c+ng c2n rt nhiNu h2n 3,o vDn &hng "h,i l lc 3@a' m l do c.c dung
nham v vt cht vn &h.c tQ nti lHa "hun ra tUch t d(i 3.y *in to nn# CuIn 3,o
nazaii J gi\a Th.i d0nh Y(Zng l mt minh ch^ng 3in h0nh# ?htng l mt d8y nti lHa
nh ln &hPi mgt n(c#
Eh\ng 3,o h0nh thnh th<o c.ch ny nu &hng c dung nham v c.c vt cht nti lHa
ti" tc *bi 3M" th0 c th *@ Gng *in va 3" m Gt lJ cho 3n &hi mt hcn du vt trn
mgt *in# Tuei th c>a chtng chs &-o di vi n1m thm chU chs my th.ng# Eh(ng nu vt
cht &hng ngQng "hun ra v tUch t li lm cho c.c 3,o c th tUch t(Zng 3Di ln th0
chtng c th tbn ti lSu di#
n Gan h
wan h c+ng l nh\ng ng()i 5th4 OSy6 3,o tUch c`c# ?htng t h4" li vi nhau' tit ra
cht 3. vi' to nn nh\ng 5cSy6 Gan h &hng ngQng Ginh Gi n,y nJ# wng gi c th
lm v mt * "hn c>a chtng' nh(ng nh\ng m,nh vn 3 li l" 3Iy &ho,ng trDng trong
5rQng Gan h6 lm cho chtng cng thm chMc chMn# ?~ng vi O(Zng c>a c.c Ginh vt
&h.c' chtng tUch t li thnh nh\ng t,ng 3. ngIm v h2n 3,o mc 3^ng thcng trong *in#
$gc d~ dikn tUch c>a c.c 3,o Gan h &hng ln' 3 cao nh ln mgt *in c+ng c hn'
th()ng chs tQ vi 3n vi chc m-t' nh(ng chtng vjn c th tbn ti v\ng vng gi\a 3i
d(Zng#
wan h c( trt J v~ng n(c *in m' trong v c hm l(4ng muDi thUch h4"# ?htng chs c
th GDng J nh\ng v~ng n(c nng' 3 GSu vi chc m-t# ?htng cIn *.m vo 3.y *in c
3. 3 mc ln' v0 th rt nhiNu 3,o Gan h 3(4c "hSn *D ti 3()ng gi." gii vi lc 3@a'
nh( nh\ng 3,o Gan h J *n *) ng dMc uGtralia &-o di ti hZn l#yyy &m# nh\ng
nZi *in GSu' Gan h &hng th Ginh tr(Jng' nh(ng J nh\ng nZi tbn ti nti lHa th0 chtng
c th ly nti lHa lm cZ GJ' Ooay quanh nti lHa 3 Ginh Gi# Eu "hIn gi\a c>a nti lHa
ch0m OuDng n(c m Gan h vjn ti" tc Ginh Gi h(ng ln trn' mt 3,o Gan h c h0nh
v2ng tr2n m J gi\a l n(c# chUnh l c.c v2ng tr2n trMng 3gc *ikt trn *in#
i nhiem mMi l$ g;?
$~i hi l m~i m ai ngHi c+ng c,m thy &h ch@u' m~i hi tQ Gng ng2i' ngubn n(c
d(i 3t to, ra' m~i "h.t ra tQ c.c nh vk Ginh cng cng trong thnh "hD v c.c 3Dng r.c
J ngoi ' 3Nu l m~i hi &h ngHi &h ch@u# w` nhim do m~i hi ny djn 3n 3(4c
gi l nhim m~i#
$~i hi J dng &hU c rt nhiNu' nh(ng th()ng gg" nht l Gf "h.t ra &hi ni3roGunua c>a
tr^ng g thDi' h4" cht c>a m~i hnh tPi thDi v rau hPng' cng thm m~i nh`a 3()ng'
c2n c Out hikn h4" cht ndolZ# t nhiNu &hU hi 3Nu c hi cho G^c &ho c>a con
ng()i' c.c &hU 3c nh( hZi nh`a 3()ng' hy3rocac*on' &hU <thalin' acrol<in c tUnh 3c rt
ln# ?.c cht ny Gau &hi OSm nh" vo &hU quyn' cho d~ nbng 3 th" c+ng lm cho
ng()i ta c,m thy *ubn nn#
$~i hi rt c hi cho G^c &ho# Eu con ng()i ngHi thy m~i ny Gf Out hikn nh\ng
hikn t(4ng nh( 3au 3Iu' *ubn nn' ch.n 1n' w` nhim m~i c2n ,nh h(Jng nghim
trng 3n hk h h"' hk tuIn hon' hk tiu ho. v hk thIn &inh c>a con ng()i# Eu con
ng()i GDng mt th)i gian di trong mi tr()ng *@ nhikm' Gf ,nh h(Jng 3n * "hn
&h^u gi.c c>a con ng()i#
7tc ny' &h^u gi.c c>a con ng()i 38 "h,i thUch ^ng vi mi tr()ng nhim' tuy m~i hi
vjn tbn ti nh(ng li &hng ngHi thy rdo &h^u gi.c &hng c2n 3 nhanh nhyu# nk thIn
&inh n8o *@ &Uch thUch *Ji m~i hi ny' nu trong th)i gian di th0 Gf *@ ten th(Zng' ,nh
h(Jng 3n ch^c n1ng 3iNu tit h(ng "hn v ^c ch c>a vP 3i n8o#
n(c ngoi' m~i hi 38 djn 3n nhim mi Ginh# thnh "hD woanOi c>a Eht d,n
n1m 9:9 38 tQng O,y ra ; lIn nhim mi Ginh do m~i hi# Trong 3 mt lIn O,y ra vo
*an 3m' &hi 3 ng()i dSn J 3Sy 3ang ng> rt Gay' mt nh m.y nhSn cZ hi tr)i tDi 38
3e dIu "h th,i c ch^a l(u huTnh v cbn' &hi gg" gi' th<o gi thei ti n c th lan
rng trong "hm vi ly &m# $~i hZi nbng ngc 38 lm rt nhiNu ng()i tsnh gic' h c,m
thy gh v *Mt 3Iu nn' &hng Ut ng()i 38 c,m thy 3au mMt' 3au 3Iu' G^c &ho cZ th *@
ten hi rt ln#
nikn nay' mi ng()i 38 nhn th^c 3(4c m~i hi l mt G` nhim mi tr()ng nghim
trng# ?.c nh &hoa hc 38 *Mt 3Iu nghin c^u lm th no 3 ng1n ngQa t0nh trng
nhim ny# Di vi G` nhim m~i c>a ngnh cng nghik" hikn nay c th tin hnh OH
l= ." dng &[ thut nh( oOy ho.' trung ho' htt thm' nh( vy th0 c th hon ton OH
l= 3(4c m~i hi# ?.c cSy th`c vt 3Nu c th h" thu l(4ng ln cht &hU ch^a m~i hi
ny' do 3 tin hnh trbng cSy Oanh vi quy m ln c th lm cho mi tr()ng trong Gch
hZn v ng1n chgn G` nhim m~i#
.ng tr#3c t;nh trng nhiKt %' to$n cL2 tng lnf ch&ng ta phGi c 4iKn
php g;?
?.c nh &hoa hc 38 3(a ra hai *ikn "h." 5thUch ^ng6 v 5hn ch6# ThUch ^ng chUnh l
." dng mi *ikn "h." 3 thUch ^ng vi G` thay 3ei c>a &hU hu' vU d nh( OSy 3" J
nh\ng v~ng *@ ng" n(c *in 3 3N "h2ng thin tai do m`c n(c *in dSng cao' thay 3ei
giDng nng nghik" 3 thUch ^ng vi G` thay 3ei c>a &hU hu# 5nn ch6 chUnh l ." dng
mi *ikn "h." 3 hn ch G` "h. hoi c>a con ng()i 3Di vi &hU quyn nh(V hn ch GD
l(4ng th,i cac*onic' thay 3ei cht 3Dt nh( than v dIu' ra G^c "h.t trin ngubn n1ng
l(4ng nh( n1ng l(4ng $gt tr)i' n1ng l(4ng ht nhSn' n1ng l(4ng gi' dn cnh 3 cIn
"h,i ra G^c trbng cSy to rQng' t1ng thm th,m cSy 3 htt &hU cac*on 3ioOit' c+ng c th
lm gi,m hm l(4ng cac*on 3ioOit trong &hU quyn# TQ 3 c th "h2ng ngQa nhikt 3
ti" tc t1ng ln trn Tr.i 3t#
DhiKt %' to$n cL2 nng ln c Gnh h#?ng g; t3i mi tr#ng nh1n loi?
w` thay 3ei &hU hu trn Tr.i 3t c lin quan rt mt thit ti cuc GDng c>a con ng()i#
Thng qua G` quan G.t v nghin c^u &hU hu ton cIu c.c nh &hoa hc 38 "h.t hikn ra
hZn 9yy n1m trJ li 3Sy' nhikt 3 *0nh quSn ton cIu t1ng cao y'm 3n y' 3 ? v c Ou
th ti" tc t1ng# w` "h.t hikn ny gSy cht = rng r8i cho con ng()i# E1m 9:|: ?h(Zng
tr0nh & hoch mi tr()ng 7in n4" CuDc c2n 3(a ra vn 3N 5Ehikt 3 ton cIu t1ng ln6
likt vo ch> 3N chUnh trong ngy 5$i tr()ng th gii n1m 36#
Ti Gao &hU hu ton cIu li nng lnh EhSn tD lm thay 3ei &hU hu rt "h^c t"' nh(ng
c th chia lm l nhSn tD con ng()i v nhSn tD t` nhin#
EhSn tD t` nhin cV
not 3ng c>a $gt tr)i *ao gbmV vt 3<n $gt tr)i' tia lHa $gt tr)i' vkt G.ng
?>a d,i *1ng h v G` thay 3ei c>a lubng &hU lnh' lubng &hU m' nti lHa
Eguyn nhSn c>a v+ tr nh( G` thay 3ei tDc 3 Ooay chuyn c>a Tr.i 3t#
EhSn tD con ng()iV
?hs c.c hot 3ng &hng h4" lU c>a nhSn loi
/U dV Th<o 3 "h.t trin c>a cng nghik" c.c nhin liku 3Dt nh(V than' dIu' &hU thin
nhin trong nh m.y 38 lm cho hm l(4ng cac*onic trong &hng &hU t1ng nhanh# w` tn
"h. rQng v th,o nguyn c>a con ng()i lm cho &hU cac*onic t1ng cao v l(4ng oOy m
rQng v th,o nguyn to ra Ut 3i rt nhiNu# vhU cac*onic cng ngy cng t1ng l trJ ngi
ng1n &hng cho nhikt 3 gi,m OuDng#
nm l(4ng cac*onic trong tIng &hU quyn t1ng mnh Gf gSy ra hiku ^ng nh &Unh# vt
qu, .nh $gt tr)i c th chiu OuDng Tr.i 3t trong &hi nhikt 3 gi,m OuDng v nhikt 3
trn Tr.i 3t cng ngy cng nng ln#
nikn nay' m%i n1m l(4ng &hU cac*onic trn Tr.i 3t t1ng vi tDc 3 y'] ""m# TQ 3Sy
chtng ta c th tUnh 3(4c 3n th" &B ;y c>a th &B ii' nhikt 3 *0nh quSn trn Tr.i 3t
Gf t1ng tQ 9'm 3n F'm 3 ? Go vi hikn nay# 7tc 3 n(c *in Gf trJ nn rt nng' mgt
n(c *in Gf t1ng y'l 3n y'F m-t cng thm d,i *1ng h tan ra' m`c n(c *in Gf cng
t1ng cao' c &h, n1ng c.c v~ng v<n *in Gf *@ lt' lm cho mi tr()ng t` nhin v hk Ginh
th.i *@ "h. hoi' mi thin tai nh( *8o' m(a ro' Gng thIn' G^c nng' Gf lin ti" O,y
ra v 3<m li ten tht &hng th l()ng tr(c 3(4c cho c.c ngnh G,n Out nh( nng
nghik"' lSm nghik"' ch1n nui v 3.nh *Mt c+ng nh( cuc GDng c>a ton nhSn loi# ?
ng()i coi 3 l 5Thin tai c>a chin tranh ht nhSn6#
5iK2 ng nh$ *Unh l$ g;?
$~a 3ng J "hUa dMc tr)i *uDt gi.' cSy cP &h cLn# Eh(ng trong nh &Unh li m ." nh(
m~a OuSn' &hM" nZi cSy cP Oanh t(Zi c,nh GMc rt Ginh 3ng# Sy l nguyn nhSn g0 vyh
Th0 ra &Unh c mt 3gc 3im 3gc th~' n c th cho *^c O $gt tr)i chiu vo trong
"h2ng &Unh' li c th ng1n ngQa *^c O nng trong nh &Unh lt ra ngoi to ra *Iu
&hng &hU trong nh &Unh cng ngy cng m ."#
Trn th`c t' Tr.i 3t ngy nay c+ng 3ang trJ thnh 5mt nh &Unh ln6#
Trong &hng &hU *ao quanh Tr.i 3t ngoi &hU EitZ' !Oi c2n c rt nhiNu &hU &h.c nh(
?ac*onic' $tan' ?lorua' lorua' hy3rocac*on' v#v Eh\ng &hU ny c t.c dng t(Zng
t` nh( &Unh' n c th lm cho *^c O Gng ngMn c>a $gt tr)i chiu qua# Eh( vy .nh
$gt tr)i Gf tr`c ti" chiu OuDng mgt 3t lm cho nhikt 3 Tr.i 3t t1ng cao# bng th)i
nh\ng &hU ny li c th htt *^c O nng to, ra tQ mgt 3t# iNu ny ni ln n1ng l(4ng
*^c O vo th0 d m to, ra th0 &h# nikn t(4ng ny rt giDng hikn t(4ng trong nh &Unh#
?on ng()i 38 gi hikn t(4ng ny l hiku ^ng nh &Unh' &hU ?!l 3ng vai tr2 ch> yu' vai
tr2 c>a c.c &hU &h.c chs chim &ho,ng 9|#
niku ^ng nh &Unh djn 3n nhikt 3 Tr.i 3t t1ng cao# Tring th)i gian tQ n1m 9|my 3n
n1m 9:||' nbng 3 ?ac*onic trong &hng &hU 38 t1ng lm# Th" &B |y c>a th &B ii'
nhikt 3 *0nh quSn c>a Tr.i 3t cao hZn y' 3 ? Go vi th &B tr(c# Eu nhikt 3 Tr.i
3t ti" tc t1ng cao nh( hikn nay th0 hk Ginh th.i c>a Tr.i 3t Gf mt th1ng *Lng v gSy
ra thin tai#
i r^ng +bn thRnh n' cVa thin nhin
$t v~ng mSy Oo.y &heng lb trn *Iu tr)i O.m O@t v(Zn di chic v2i htt ngoLn ngoo
OuDng mgt 3t# E c th O- toang chic t t,i 9y tn' * mt to nh m tIng tQ chSn ln
3n 3snh nti' v chs trong nh.y mMt 38 n-m v1ng mt toa tu ho, 3i Oa &ho,ng l cSy GD
5nung thIn6 3 chUnh l v2i rbng#
/2i rbng l hikn t(4ng mt lubng &hng &hU ln Oo.y tr2n mJ rng ra tQ mt 3.m mSy
dng OuDng ti mgt 3t# ()ng &Unh c>a v2i rbng c th thay 3ei tQ mt vi chc m-t 3n
l cSy GD' trung *0nh l vo &ho,ng my m-t#
/2i rbng h0nh thnh J *.n cIu *Mc th()ng to ra gi Oo.y ng(4c chiNu &im 3bng hb'
Oung quanh mt tSm c ." Gut &hng &hU c`c &T th"# *.n cIu nam' gi h0nh thnh
v2i rbng 3i th<o chiNu &im 3bng hb# /n tDc gi tDi 3a c th ti 9ly 9my &m h#
KhIn ln v2i rbng 3(4c h0nh thnh tQ mt dng mSy dng 3gc *ikt gi l mSy dng tUch
3ikn# $t 3.m mSy dng tUch 3ikn c th &-o di trong vi gi)' Oo.y tr2n trong v~ng c
3()ng &Unh tQ 9y 9 &m' chu du hng tr1m dgm v Ginh ra mt GD 5Dng htt6 &heng lb
nh( vy#
?.c nh &hoa hc cho rLng v2i rbng 3(4c h0nh thnh gi\a mt v~ng c lubng &hU nng 3i
ln v mt v~ng c lubng &hU lnh 3i OuDng# d(c 3Iu tin l qu. tr0nh t(Zng t.c gi\a
nh\ng cZn dng h(ng ln trn v gi# ?Zn dng ny l mt lubng &hU nng m' 3(4c
nSng ln &hPi mgt 3t trong qu. tr0nh h0nh thnh *8o# w` t(Zng t.c &hin cho tIng &hU
nng 3i ln Ooay tr2n trong &hng trung# xiai 3on hai l G` "h.t trin c>a d2ng &hU lnh
di chuyn th<o h(ng 3i OuDng mgt 3t J "hUa *n &ia c>a cZn *8o# TDc 3 d2ng &hU 3i
OuDng c th v(4t qu. 9y &m h# /2i rbng loi yu hZn c th 3(4c to ra ngoi *in#
?htng th()ng Out hikn trong c.c v~ng n(c nhikt 3i#
/ikc 3o tDc 3 gi c>a v2i rbng mt c.ch tr`c ti" l v c~ng &h &h1n' *Ji n c th "h.
huB nhiNu th^ Out hikn trn 3()ng 3i# E1m 9:]9' ng Th<odor< uita' mt nh &hU
t(4ng thuc i hc ?hicago 38 ch to ra mt hk thDng "hSn *ikt c" 3 c>a v2i rbng
d`a trn vikc 3o t.c hi c>a n 3Di vi nh\ng cng tr0nh nhSn to# Thit *@ 3(4c gi l
cSn # mnh c>a v2i rbng t1ng dIn tQ y m# /2i rbng yu nht ryu c th "h. huB
Dng &hi v c.c *in hiku' trong &hi J c" mnh nht rmu chtng c th thei *ay nh\ng
c1n nh &hPi mng#
$[ l nZi c GD l(4ng v2i rbng trung *0nh m%i n1m cao nht th gii' &ho,ng |yy cZn#
uGtralia O" th^ hai# /2i rbng c+ng O,y ra J nhiNu n(c nh( Trung CuDc' Ega' n '
nh v ^c#
Trn lDc Oo.y v2i rbng tbi tk nht J $[ O,y ra ngy 9|y;9:lm# ?~ng mt ltc ] v2i rbng
Out hikn J ; *ang llinoiG' $iGrouGi' ndiana lm ]Fy ng()i thikt mng v "h. huB nhiNu
cu trtc h tIng# $t th,m ho v2i rbng &h.c c+ng 3.ng nh &hng &-m O,y ra vo ngy
y;yF9:]F' n l t" h4" c>a 9F| v2i rbng nhP' git cht ;9m ng()i tQ *Mc la*ama 3n
*ang !chio#
Trong th)i gian din ra v2i rbng' mi ng()i "h,i ngay l" t^c t0m nZi trt n trong mt
tng hIm hay nZi &Un 3.o c>a to nh nh( "h2ng h"' "h2ng tMm Tuykt 3Di tr.nh trt n
trong O< hZi v nh di 3ng *Ji chtng c th *@ thei *ay *t c^ ltc no# vhng nn J
trong nh\ng nh ln c m.i rng nh( thUnh "h2ng hay Giu th0 l nh\ng nZi d *@ G" 3e#
Eu 3ang J ngoi 3()ng' *n nn chui OuDng mt c.i r8nh hay m(Zng GSu v ch< 3Iu
cn thn 3 &hPi *@ th(Zng do 3t 3. rZi OuDng#
; sao *hi % 4' v$o %_t liBn th; c#ng %' cVa 4Jo giGm 02-ng nh#ng m#a
l3n *hng ngOng?
d8o l v2ng tr2n &hU ln nhikt 3i Ooay tr2n d\ di J trung tSm &hU ." th" *ao quanh#
wau &hi 3i vo 3t liNn' cZn *8o ch@u ,nh h(Jng c>a ma G.t mgt 3t &hng *Lng "hcng'
G^c gi dIn dIn gi,m OuDng' vn tDc &hU ." nhanh chng t1ng ln# Eh(ng J trn cao' *8o
vjn thei *ao quanh trung tSm &hU ." th"' lubng &hng &hU c 3 m cao' nhikt 3 cao
thei tQ *in vjn 3ang ln cao v ng(ng &t li' &hng ngQng to ra c.c git m(a# Eu
lubng &hng &hU m (t gg" "h,i nti cao' G()n nti 3n gi &hin cho *8o cng t1ng thm
tDc 3 v G` ng(ng &t' m(a ln nZi 3Sy cng thm d\ di hZn# ? ltc Gau &hi *8o 3e *
vo 3t liNn' 5mkt6 3n th`c G` &hng c2n muDn hot 3ng g0 n\a' &hng nh\ng G^c gi
gi,m 3i' ngay c, trung tSm &hU ." c+ng chuyn 3ng chm dIn thm chU l th()ng chs
dQng li qun quanh mt ch%' m(a ln chs trtt OuDng J c~ng mt nZi trong my ngy
my 3m liNn# T0nh trng lt li 3(Zng nhin l cng thm trIm trng# nikn t(4ng m(a
3gc *ikt ln J tsnh n Eam "h,i h^ng ch@u nh( 38 tQng ni J trn chUnh l hikn t(4ng
3(4c to thnh *Ji trung tSm &hU ." th" Gau &hi cZn *8o 3e vo 3t liNn chs qun quanh
J mt ch% trong my ngy liNn#
; sao %#ng (i ch2yNn cVa 4Jo li t21n thFo m't P2y l27t nh_t %Rnh?
wau m%i lIn lin tc ngh< *.o c.o v@ trU trung tSm *8o' *n h8y 3.nh du v@ trU c>a cZn
*8o trn *,n 3b' *n Gf "h.t hikn ra rLng' tt c, mi tuyn 3()ng 3i c>a trung tSm cZn
*8o' tuy c+ng c mt GD thay 3ei' nh(ng trn cZ *,n vjn l tuyn 3()ng c h0nh "ara*ol
v tuyn 3()ng thcng' *8o di chuyn rt c quy lut trn Tr.i 3t#
Y` *.o c>a 3i &hU t(4ng thuB v1n trn cZ *,n l d`a vo quy lut di chuyn c>a *8o 3
3(a ra d` *.o#
? hai loi l`c &hin cho *8o chuyn 3ng' 3 l ni l`c v ngoi l`c# Ei l`c l l`c Ginh
ra trong *,n thSn *8o# /0 *,n thSn *8o l lubng &hng &hU Oo.y tr2n ng(4c vi h(ng c>a
&im 3bng hb' "h(Zng h(ng chuyn 3ng c>a tQng cht 3im trong lubng &hng &hU 38
ch@u ,nh h(Jng c>a hikn t(4ng Tr.i 3t t` quay quanh v "h.t Ginh ra "h(Zng h(ng
lkch# T.c dng c>a "h(Zng h(ng lkch ny J *.n cIu dMc' lm cho c.c cht 3im trong
lubng &hng &hU c Ou h(ng chuyn 3ng lkch vN "hUa *n "h,i' hZn n\a' va 3 ngy
cng cao' t.c dng c>a h(ng lkch ngy cng l4i hi' 3iNu ny &hin cho gi *8o tQ
h(ng dMc thei Gang h(ng TSy vDn c nhiNu cht 3im trong &hng &hU 38 d@ch chuyn
mt l(4ng Gang "hUa dMco gi *8o tQ h(ng Eam thei Gang h(ng ng vDn c Ut cht
3im trong &hng &hU 38 d@ch chuyn mt l(4ng Gang "hUa Eam# Eh( th' cht l(4ng c>a
&hng &hU J "hUa Eam cZn *8o ln hZn J "hUa dMc' *8o c trng l(4ng t@nh d@ch chuyn
h(ng dMc# Trng l(4ng t@nh ny c th quy vo ni l`c ch> yu trong 3()ng di chuyn
c>a cZn *8o# Ti" th<o' &hng &hU trong &hu v`c *8o l &hng &hU *ay ln cao# vhng &hU
trn cao d(i t.c dng c>a l`c ?oriorit rt.c dng chuyn 3ng th<o "h(Zng lkch c>a Tr.i
3tu' c Ou h(ng chuyn 3ng Gang h(ng TSy' 3Sy c+ng c th quy vo ni l`c c>a
*8o# T.c dng teng h4" c>a hai loi ni l`c ny &hin cho *8o c Ou h(ng chuyn 3ng
h(ng dMc lkch TSy#
Egoi l^c l 3ng l`c thtc 3y cZn *8o &hi lubng &hng &hU *ao quanh cZn *8o vn 3ng
trn mt qui m ln# /o m~a h v m~a thu' trn *in Th.i d0nh Y(Zng th()ng c mt
lubng &hng &hU ." cao 3c l" rth()ng 3(4c gi l &hU ." cao "h nhikt 3iu' h(ng gi
J *Dn *N &hU ." cao ny c mDi quan hk vi con 3()ng di chuyn c>a *8o# d8o Ginh ra J
v~ng "h cn "hUa Eam c>a &hU ." cao Th.i d0nh Y(Zng' J 3 c gi ng thei th l
cZn *8o th@nh hnh h(ng vN "hUa TSy#
Ei l`c v ngoi l`c &t h4" li vi nhau &hin cho "h(Zng h(ng di chuyn c>a cZn *8o
th()ng th<o mt quy lut nht 3@nh# Eh(ng trong qu. tr0nh di chuyn c>a n ch@u ,nh
h(Jng rt ln cu, ." cao "h nhikt 3i J *in Th.i d0nh Y(Zng# Trong th)i &T 3Iu' *8o J
mgt Eam c>a cao ." "h nhikt 3i' n th()ng di chuyn th<o h(ng TSy dMc' mt &hi
3n v~ng v<n "hUa TSy c>a d,i &hU ." cao "h nhikt 3i' Gf tin vo "hUa TSy dMc c>a
trung tSm ." cao "h nhikt 3i' ltc ny' ngoi l`c m n thu 3(4c Gf thay 3ei' thtc 3y
n chuyn Gang h(ng ng' c~ng &t h4" vi ni l`c' &hin cho "h(Zng h(ng c>a *8o
chuyn Gang h(ng TSy dMc# Yo c()ng 3 c>a ." cao "h nhikt 3i' &-o di vN "hUa TSy
v thu h" J "hUa ng' c~ng vi t0nh trng ngMt qu8ng &h.c nhau nn tuyn 3()ng 3i
c>a *8o c+ng &hng giDng nhau# Eu d,i ." cao "h nhikt 3i di ra J "hUa TSy 3bng th)i
3(4c t1ng c()ng' 3()ng 3i c>a *8o c+ng lkch Gang h(ng Eam' tin thcng Gang "hUa TSyo
nu d,i ." cao "h nhikt 3i J "hUa dMc c>a *8o lui Gang "hUa ng hogc 3^t 3on' *8o
c th di chuyn Gang "hUa dMc nZi c ch% 3^t g8y hogc J "hUa TSy v~ng ." cao' Gau 3
chuyn 3ng v2ng Gang "hUa ng dMc# Ei tm li' 3()ng 3i c>a *8o 3(4c h0nh thnh
th<o 3()ng Kara*ol#
Trong qu. tr0nh di chuyn' *8o vQa Ooay chuyn vQa 3i' m &hu v`c gi ln c>a n cng
di chuyn cng ln' &hi 3(4c h0nh thnh trn v~ng *in nhikt 3i' 3()ng &Unh c>a n rt
ln' 3t &ho,ng 9yy#yyy m-t' Gau 3 dIn dIn 3(4c "h.t trin' &hi di chuyn nZi "h cn
;y 3 va dMc' 3()ng &Unh t1ng g" 9y lIn Go vi 3()ng &Unh *an 3Iu' Gau 3 li ti" tc
di chuyn ln "hUa tr(c' l`c c>a *8o v0 th gi,m dIn' "hm vi c>a gi c+ng gi,m OuDng'
cuDi c~ng l mt hcn#
d0nh th()ng *8o chs 3i qua v~ng G.t *in gii Trung CuDc' Gau 3 di chuyn Gang Eht
d,n' cho nn n chs ,nh h(Jng 3n c.c tsnh Cu,ng ng' n,i Eam' Cu,ng TSy' i
7oan' Khtc vin' Trit xiang' xiang T v thnh "hD Th(4ng n,i# v~ng duyn h,i
wZn ng v *.n 3,o 7iu ng c+ng c ltc ch@u mt GD ,nh h(Jng' nh(ng *8o rt Ut &hi
,nh h(Jng 3n c.c tsnh "hi. dMc v c.c tsnh trong ni 3@a# ?hs c &hi v~ng "h cn "hUa
TSy c>a d,i cao ." "h nhikt 3i Th.i d0nh Y(Zng 3e vo &hu v`c xiang Eam Trung
CuDc th0 *8o mi 3e vo v~ng duyn h,i ng Eam v tin vo v~ng ni 3@a#
/0 Gao Gau &hi 3e * vo 3t liNn' c()ng 3 nhanh chng yu 3i c2n m(a ln th0 &hng
gi,mh Ya"an
d8o 3(4c Ginh ra trn *in' mt cZn *8o tr(Jng thnh c G^c gi v c~ng ln' G^c gi tQ
c" 9l trJ ln c th *Dc 3Iu ngn Gng ln my chc m-t' thei *ay *t c^ chic O< ln
no c t,i trng ln ti c, vn tn#
wau &hi 3e * vo 3t liNn' *8o vjn m1c G^c "h. hoi J c.c &hu v`c v<n *in' 3.nh *t
gDc cSy' lm 3e nh' thei *ay hoa mu# Eh(ng mt &hi 38 tin GSu vo trong lc 3@a' ch@u
,nh h(Jng c>a l`c ma G.t vi mgt 3t' tDc 3 gi dIn dIn *@ gi,m nhP OuDng' c()ng 3
c+ng yu dIn# 7tc ny n mi trtt mt cZn m(a ln OuDng mgt 3t &hin cho nti lJ'
&hM" nZi 3Iy n(c' "h. hoi 3 &' 3bng rung ng" 3Iy n(c# ? lIn Gau &hi *8o 3e *
vo 3t liNn' mt tsnh c.ch Oa *in nh( n Eam' trong v2ng my ngy liNn tsnh 3 "h,i
h^ng mt l(4ng m(a nh( trtt OuDng hZn 9yyy mm &hin cho c, my huykn gg" t0nh
c,nh nh cHa ng" n(c 3n 3snh#
WAt 4Jo l)ng gi
d8o th`c cht l mt &hDi &hng &hU quay tr2n c "hm vi rt ln' n vQa Ooay vQa di
chuyn# Ti trung tSm c>a *8o' ." Gut &hU rt th"' trong &hi &hng &hU J Oung quanh
Oo.y rt nhanh quanh tSm' ng(4c chiNu &im 3bng hb
vhng &hU J tIng th" vQa quay vQa 3e vN trung tSm ." Gut th"' to ra mt tSm *8o
h0nh tr2n c 3()ng &Unh &ho,ng Fy &ilom-t' th()ng 3(4c gi l mMt *8o# Yo c.c d2ng
&hU *n ngoi mMt *8o quay tr2n rt g" to ra l`c ly tSm' &hin &hng &hU &h m lt vo
3(4c v~ng *n trong# ?hUnh v0 th mMt *8o nom nh( mt chic Dng 3Zn 3c do mt v2ng
t()ng *Lng mSy *ao *c' *n trong n &hng &hU d()ng nh( &hng quay v gi c+ng rt
yu t#
Tr)i quang mSy tnh
vhng &hU *n ngoi mMt *8o vQa quay vQa tin vN trung tSm c ." Gut th"' mang th<o
rt nhiNu hZi n(c# Yo &hng thSm nh" 3(4c vo mMt *8o' n "h,i *Dc ln Oung quanh
v~ng ny' h0nh thnh nn mt 3.m mSy cao ngt "h0nh to mu O.m O@t v tQ 3 3e OuDng
nh\ng cZn m(a nh( trtt# Trong &hi 3 ti mMt *8o li Out hikn d2ng &hU 3i OuDng' nh)
th J 3Sy tr)i quang' m(a tnh' thm chU *an 3m c2n nh0n thy c, nh\ng ch~m Gao l"
l.nh trn &hng#
$Mt *8o th()ng &hng c mSy hogc rt Ut mSy nn trn nh\ng ,nh ch" tQ vk tinh OuDng'
n 3(4c ghi li nh( mt 3im tr2n nhP mu 3<n# wau &hi mMt *8o di chuyn qua rbi' th)i
tit rt Ou lg" li v "h.t Ginh ra m(a to' gi ln#
trong mMt *8o' th()ng hay c nh\ng 3n chim rt ng *ay l(4n# Eh\ng con chim
*in ny 38 *@ nh\ng d2ng &hU cuDn dt vo *8o v v t0nh nh) vy m t0m 3(4c mt nZi
tr.nh gi tuykt vi# ? nh\ng tr()ng h4" cZn *8o di chuyn 38 3<m th<o nh\ng 3n
chim nh( vy ti nh\ng miNn rt Oa#
Eh(ng *in li Gi Gc
Trong mMt *8o tuy tr)i quang gi lgng nh(ng Gng *in J 3 th0 li 3gc *ikt hung d\#
l v0 &hU ." ti tSm *8o rt th" Go vi Oung quanh n# Eh\ng thU nghikm cho thy' &hi
3gt mt cDc n(c vo trong chic chung thuB tinh rbi htt dIn &hng &hU trong chung
ra' ltc &hng &hU 38 trJ nn rt lo8ng' ." Gut gi,m ti mt m^c nht 3@nh th0 n(c trong
cDc Gi Gc nei *t ln t`a chQng 3gt ln *" m 3un vy# ?ho nn J nh\ng nZi tSm *8o
3ei * ln *)' Gng *in th()ng dSng ln rt cao v gSy ra nh\ng thikt hi to ln#
; sao v7n %'ng vin lFo n&i *hng %#[c g$o to?
vhi chinh "hc c.c 3snh nti th"' *n c th h2 r<o hay thm chU la ' c.i 3 chcng ,nh
h(Jng g0# Eh(ng 3Di vi nh\ng ngn nti cao "h> tuyt' h8y coi chQng v0 3iNu ny c`c &T
nguy him# / nu ch@u &h quan G.t' *n Gf thy ni chung c.c vn 3ng vin 3Nu chs
im lgng' cMm cti l<o ln
Trn nti cao' quanh n1m tuyt &hng ngQng rZi v "h> trMng 3snh nti# ?^ Gau m%i lIn
tuyt rZi' tIng tuyt J 3Sy li dy thm mt chtt# TIng tuyt cng dy' ." l`c m tIng
d(i "h,i ch@u cng ln' tuyt J tIng d(i do vy *@ n-n chgt li thnh nh\ng t,ng *1ng
dng tuyt#
bng th)i tIng tuyt ny c+ng giDng nh( mt c.i ch1n "h> ln nti lm cho nhikt l(4ng J
tIng 3.y &hng tho.t 3i 3(4c' v0 th nhikt 3 J tIng 3.y th()ng cao hZn nhikt 3 J tIng
trn c~ng tQ 9y ly 3 ?# Yo vy' mt "hIn *1ng tuyt J tIng 3.y 38 *in thnh n(c#
7" n(c ny c tUnh cht nh( l" dIu nh)n' v tIng tuyt dy trJ thnh 5mt 3Dng GMt
th-" 3(4c *i trZn6 nLm nghing trn G()n nti' ltc no c+ng c th tr(4t OuDng# Eu
mt t,ng 3. ln l1n qua hogc mt loi chn 3ng tQ 3Su truyNn ti' tIng tuyt ny Gf 3~ng
3~ng Gt lJ ton * OuDng v v~i GSu tt c, c.c vt m n gg" trn 3()ng# nikn t(4ng ny
gi l tuyt lJ#
vhi ng()i ta go to Gf "h.t ra Sm thanh c nhiNu loi tIn GD &h.c nhau' rbi thng qua
&hng gian truyNn ti tIng tuyt lm cho tIng tuyt *@ chn 3ng# Eu nh( c tIn GD no
3 c>a Sm thanh gIn *Lng vi tIn GD dao 3ng ring c>a tIng tuyt th0 Gf h0nh thnh cng
h(Jng' tIng tuyt c th v0 th Gf dao 3ng d\ di m Gt lJ OuDng# iNu ny rt nguy
him 3Di vi c.c vn 3ng vin l<o nti# /0 vy cm go th-t to 38 trJ thnh lut c>a c.c
3i l<o nti#
; sao n&i ah& ]< v#bn cao *hc th#ng?
diu t(4ng c>a 3t n(c $gt tr)i mc ngn nti Kht wa tuykt m[ lSu nay vjn &hin c.c
nh &hoa hc thMc mMc# ? c.i g0 3 hZi *U n J nZi 3SyV Egn nti ny qu. to v hot
3ng qu. mnh Go vi v@ trU c>a n#
Kht wa nLm trn mt 3i htt ch0m' l ranh gii gi\a hai m,ng thch quyn# Ti 3Sy' m,ng
thch quyn Khili""in< ch0m OuDng *n d(i Eht d,n# Cu. tr0nh ny lm nng ch,y 3.'
to ra rt nhiNu tti dung nham nhP#
Thng th()ng' c.c nti lHa h0nh thnh trong nh\ng &hu v`c nh( vy c Ou h(ng yn tanh
rUt &hi "hun trou v th()ng *- nhP' 3Zn gi,n *Ji chtng &hng nhn 3(4c 3> l(4ng
magma cIn thit 3 to ra v hot 3ng mnh hZn#
Eh(ng ngn nti Kht wa li cao *t th()ng' v to ra vt liku vi tDc 3 &ho,ng 9y#yyy
&ilom-t &hDi Gau 9yy#yyy n1m' ln hZn c.c nti lHa &h.c J 3iNu &ikn t(Zng t`# Thm n\a'
dung nham c>a n li hZi giDng vi loi 3(4c to ra J c.c d8y nti gi\a 3i d(Zng rnZi
hai m,ng thch quyn t.ch r)i nhau' 3 magma J d(i GSu "hun tro lnu#
Eg()i ta 38 &h.m "h. ra mt vt 5r.ch6 trong m,ng thch quyn *in Khili""in< J ngay
*n d(i chSn nti Kht wa# TQ vt r.ch ny' mt l(4ng ln manti 38 dSng ln' l" 3Iy
&hoang ch^a dung nham c>a ngn nti' &hin cho nti lHa cao thm v hot 3ng m8nh
likt hZn c.c anh ch@ <m c>a n# /t r.ch ny 3(4c to ra &hi hai m,ng lc 3@a J gIn 3 va
vo &ho,ng l triku n1m tr(c 3Sy#
%12 ra %,nh n&i 4hng?
Y~ l &h.ch du l@ch hay thuB th> c &inh nghikm' m%i &hi ngbi trn tu thuB 3i qua m+i
n,o /ng J "hUa Eam chSu Khi' th()ng *@ 5htt hbn6 *Ji mt ngn nti c 3snh "hcng lT
nh( mgt *n' thuc loi nti c`c him trn th gii#
v~ng T^ iuyn' Trung CuDc c+ng c loi nti ny# /0 Gao chtng li *Lng nh( c ai gt
3fo vyh
l do tIng nham thch *Lng "hcng "h.t trin m h0nh thnh# Trn 3.y *in' 3.y hb v
v~ng 3bng *Lng rng tQ th)i 3i Th.i vin ce' n(c ch,y 38 lm lMng 3ng nhiNu tIng 3t
c.t' *~n v 3. cui# Cua *ao nhiu n1m th.ng' nh\ng tIng 3t tZi vn 3 dIn dIn tUch t
li' ngy mt dy' chMc' 3 rbi tQng *(c ho. thnh tIng thch quyn c^ng rMn nh( ngy
nay#
wau 3 vP Tr.i 3t O,y ra nh\ng vn 3ng nh ln mt c.ch chm ch"# ?.c tIng thch
quyn ny tQ 3.y n(c nSng ln t(Zng 3Di en 3@nh' nn gi\ 3(4c trng th.i *Lng "hcng#
bi trn tIng thch quyn *Lng "hcng 3 Out hikn nh\ng con Gng' con GuDi ln nhP#
?.c d2ng n(c ny Oi m2n dIn th<o c.c r8nh' h0nh thnh nh\ng v~ng nti hogc g2 3bi
nh" nh# Eu 3snh c>a chtng l mt tIng thch quyn c^ng rMn' &h *@ OSm th`c "h.
hoi th0 Gf gi\ 3(4c trng th.i *Lng "hcng lSu di' c2n hai *n dDc 3^ng nh( *^c t()ng#
Tuy vy' mt GD ngn nti &hng c c.c 3iNu &ikn trn' nh(ng 3snh c>a chtng c+ng *Lng
"hcng' Oa trng nh( mt c.i *n vung# ? c.i l do 3. *aan nng ch,y tQ nti lHa "hun
ra ch< "h> m thnh' c c.i li l do nham thch &t tinh tQ Oa O(a' Gau *@ OSm th`c
"hong ho. lSu di m thnh#
; sao gi thi ln th#ng c tr7n to tr7n nh8? .iB2 n$y phGi 4At %L2 4$n
tO sY v7n %'ng hyn lon cVa *hng *hU
dn nht 3@nh tQng cht = &hi *i *ay tPa tQ Dng &hi th()ng *ay cubn cun ln "hUa
trn' git G(Zng trong mn G(Zng th()ng *@ thei *ay t^ "hUa' l. rZi ngoi gc t()ng th0
th()ng rZi OuDng Ooay tr2n th<o chiNu gi# Tt c, nh\ng 3iNu ny ni ln G` d@ch chuyn
c>a &hng &hU &hng "h,i d`a vo "h(Zng tuyn thcng' m l G` vn 3ng &hng th<o
qui tMc c>a v2ng Oo.y ln nhP# w` vn 3ng &hng th<o qui tMc ny l G` vn 3ng h%n
lon c>a &hng &hU#
vhi *Mt 3Iu' G` vn 3ng ny h0nh thnh 3Iu tin J nZi ti" Otc vi c.c vt trn mgt 3t#
Yo *N mgt Tr.i 3t gb ghN' &hng *Lng "hcng' tDc 3 di chuyn c>a c.c lubng &hng &hU
nhP &hi ti" Otc vi *N mgt Tr.i 3t &hng nh\ng *@ gi,m t.c dng ma G.t vi *N mgt
Tr.i 3t djn 3n tDc 3 gi gi,m' m c2n c th "h.t Ginh nh\ng &h.c *ikt djn 3n G,n
Ginh ra c.c Oo.y tr2n &hng &hU ln nhP# ?hic l. rZi OuDng Oo.y tr2n J "hUa gc t()ng
chUnh l do lubng &hng &hU trong qu. tr0nh chuyn 3ng *@ *^c t()ng &ia ng1n li' 3nh
"h,i h(ng 3n "hUa r0a *^c t()ng' to thnh v2ng Oo.y h0nh trn Dc# ?+ng giDng nh(
th' gi &hi gg" vt trJ ngi nh( nh cao tIng' nti 3bi' c+ng c th h0nh thnh nn c.c
v2ng Oo.y &hng &hU ln nhP# /2ng Oo.y &hng &hU c2n th()ng h0nh thnh J nh\ng &hu
v`c m mgt 3t h" th 3(4c nhikt l(4ng &hng 3bng 3Nu' G,n Ginh ra 3Di l(u cc *'
hogc gi\a hai lubng &hng &hU c vn tDc di chuyn &hng giDng nhau hogc "h(Zng
h(ng tr.i ng(4c nhau# ?ho d~ v2ng Oo.y 3(4c Ginh ra tQ nguyn nhSn no th0 chtng
vQa tin ln "hUa tr(c vQa Oo.y tr2n c~ng vi "h(Zng h(ng chUnh c>a lubng &hng &hU'
trong qu. tr0nh tin ln "hUa tr(c vQa quy nhiu vQa thay 3ei h0nh dng' &t h4" hogc
&huch t.n# 7tc ny' 3Di vi chsnh th &hng &hU m ni' tuy n vjn vn 3ng d@ch
chuyn th<o c~ng mt h(ng' nh(ng 3Di vi lubng &hng &hU nhP m ni' th0 G` chuyn
3ng c>a chtng l G` chuyn 3ng th<o tuyn g" &htc ltc nhanh' ltc chm &hng th<o
mt qui tMc no# Di vi mt 3@a 3im nht 3@nh' th<o G` di chuyn &hng ngQng c>a G`
qua li nn rt nhiNu v2ng Oo.y to nhP &hng giDng nhau' h0nh dng &h.c *ikt' *iu hikn
rt r_ trn th0 mnh trn th0 nh#
nh\ng nZi c *N mgt Tr.i 3t gb ghN' l`c ma G.t ln' G` vn 3ng d@ch chuyn mnh'
trn tUnh c>a gi c+ng ln# /0 th' trn tUnh c>a gi J trong 3t liNn th()ng mnh hZn
v~ng *in' J &hu v`c nti mnh hZn J *0nh nguyn# Egoi ra' trn tUnh c>a gi c2n nh\ng
mDi lin hk ln nhP vi *,n thSn tDc 3 c>a gi' tDc 3 *0nh quSn cng ln' trn tUnh gi
cng mnh' G` Gai &h.c gi\a tDc 3 gi ch" mMt vi tDc 3 gi *0nh quSn ngy cng ln#
; sao gi thi l&c mnh l&c nhr?
xi thei th()ng c trn mnh trn yu' rt Ut &hi gi tin ln "hUa tr(c c~ng mt tDc 3#
Trong *,n tin &hU t(4ng' *.o c.o G^c gi to nhP th()ng c" m c" 'gi c" ] ' chUnh l
ni r_ 3gc tUnh c>a gi# ?" m' c" chs G^c gi *0nh th()ng' t(Zng 3(Zng vi tDc 3 gi
*0nh quSn tQ | 9y'] m G hogc 9y'| 9;'| m G' trn gi c" ] t(Zng 3(Zng vi tDc 3
gi trong nh.y mMt tQ 9;': 9]'9 m G# Th<o qui 3@nh c>a 3i &hU t(4ng Trung CuDc' &hi
3o 3c tDc 3 gi' thDng nht GH dng tDc 3 gi *0nh quSn l l "htt# ? ltc c+ng c1n c^
vo nh\ng yu cIu &hng giDng nhau 3 tUnh to.n tDc 3 gi *0nh quSn l 9 "htt hogc 9y
"htt# ?2n nh\ng trn gi c tDc 3 gi ln nht trong mt &hng gian ngMn th0 3(4c gi
l tDc 3 gi ch" mMt#
; sao gi ? trn cao thi mnh hbn ? (#3i th_p?
?htng ta th()ng 3^ng trn lIu cao hogc trn th." cao Gf c,m thy gi mnh hZn trn mgt
3t' c th thy rLng tDc 3 gi mnh th<o 3 cao# 7y thnh "hD dMc vinh lm vU d' &hi
tDc 3 gi J 3 cao 9y m-t l 9'9 m G' J 3 cao my m-t l ;' m G' J 3 cao 9yy m-t l
F'F m G' J 3 cao 9my m-t l F': m G' nu nh( 3 cao cng t1ng th0 gi cng mnh hZn'
c^ nh( vy 3n mt 3 cao nht 3@nh th0 dQng' 3 cao ny 3(4c quyt 3@nh *Ji 3iNu &ikn
&hU hu ltc 3#
xi J nZi cao th()ng thei mnh hZn gi J nZi th"' th nh(ng G` chnh lkch vN tDc 3
gi J nZi cao v tDc 3 gi J nZi th" "h thuc vo t0nh h0nh th)i tit# /o nh\ng ngy
nMng d(i .nh G.ng $gt tr)i chiu mnh' 3Di l(u trong &hng &hU c+ng mnh' ltc ny G`
chnh lkch vN tDc 3 gi J nZi cao v nZi th" l &hng 3.ng &' chUnh l tDc 3 gi J nZi
cao tuy ln th0 tDc 3 gi J nZi th" c+ng &hng hN nhP# /o nh\ng ngy tit tr)i Sm u'
.nh G.ng $gt tr)i chiu OuDng t(Zng 3Di yu' 3Di l(u &hng &hU yu ' ltc ny G` chnh
lkch tDc 3 gi J nZi cao v nZi th" t(Zng 3Di ln' chUnh l tDc 3 gi J nZi th" t(Zng
3Di nhP thm chU &hng c gi nh(ng J nZi cao gi vjn t(Zng 3Di ln#
/0 Gao gi J nZi cao li mnh hZn gi J nZi th"h dJi v0 &hng &hU vn 3ng lun ch@u
,nh h(Jng c>a l`c ma G.t' lubng &hng &hU trn mgt 3t ch@u t.c dng rt ln c>a l`c ma
G.t' 3gc *ikt l nh\ng v~ng 3bi nti &hng *Lng "hcng' &hng &hU rt d h0nh thnh
chuyn 3ng Oo.y# ?~ng vi 3 cao t1ng ln' t.c dng l`c ma G.t gi,m' tDc 3 gi c+ng
t1ng# ?~ng J mt &hu v`c' nhikt 3 &hng &hU gIn mgt 3t c+ng &hng giDng nhau' c
ch% cao ch% th"# Eh( vy' mgt n(c trn c~ng 3 cao th0 nhikt 3 &hng 3bng 3Nu' djn
3n &hU ." &hng 3bng 3Nu r gi l &hU ." nc thangu' lm cho tDc 3 gi mnh ln#
/i thi nh# th n$o?
?) *ay trong gi' thuyNn *ubm chy *1ng *1ng' mgt n(c d" dNnh' Gng v% Im Im'
Eh\ng 3iNu ny 3Nu do gi gSy ra# vhi vui v' n 3i chm r8i tQng *(c' nh nhng 3u
3(a cnh liu' &hi nei gin' n chy nh,y lung tung' lm 3e cSy lt nh#
/y gi th()ng thei nh( th noh
Tc ng\ c cSu 5nhikt c`c Ginh "hong6r &hi nng qua Gf nei giu' cSu ni ny rt c =
nghaa# $gt tr)i chiu OuDng Tr.i 3t' do tUnh cht *N mgt Tr.i 3t &h.c nhau cho nn m^c
3 ch@u nhikt c+ng &h.c nhau' nhikt 3 &hng &hU c.c v~ng c nZi cao nZi th"# Eh\ng
v~ng nhikt 3 cao' &hng &hU "h0nh ra' mt 3 &hng &hU thu h"' &hU ." th"o ng(4c
li'nh\ng v~ng nhikt 3 th"' &hng &hU co li' mt 3 &hng &hU dIy 3gc' &hU ." t1ng
cao# Yo &hU ." gi\a hai v~ng chnh lkch nhau nn 38 G,n Ginh ra mt l`c tQ nZi c &hU ."
cao 3n nZi c &hU ." th"' th()ng 3(4c gi l l`c &hU ." nc thang# Y(i t.c dng c>a
l`c &hU ." nc thang' &hng &hU di chuyn tQ nZi c &hU ." cao OuDng nZi c &hU ." th"'
c+ng giDng nh( n(c J Gng th()ng ch,y tQ ch% cao 3n ch% th"' v gi c+ng thei th<o
qui lut nh( vy# w` chnh lkch &hU ." gi\a hai v~ng cng ln th0 lubng &hng &hU di
chuyn cng nhanh' gi c+ng thei mnh hZn# vhi &hU ." chnh lkch &hng 3.ng & th0
&hng &hU di chuyn chm' G^c gi thei cng &hng c l`c# Eu nh( &hU ." gi\a hai v~ng
t(Zng 3(Zng' &hng c G` chnh lkch &hU ." th0 &hng &hU Gf &hng chuyn 3ng' tr)i
lgng gi#
w` "hSn *D &hU ." J c.c v~ng trn Tr.i 3t &hng nh\ng &h.c *ikt nhau m c2n thay 3ei
th<o th)i &hMc# 7ubng &hU ." cao v &hU ." th" nht &hi th0 &hDng ch v~ng 3t liNn' &hi
th0 di chuyn ra ngoi nh\ng 3i d(Zng# vhU ." cao hn lnh th()ng nDi ti" vi lubng
&hng &hU lnh di chuyn tQ &hu v`c c va 3 cao OuDng &hu v`c c va 3 th"# vhU ."
th" J &hu v`c n 3i di chuyn tQ TSy Gang ng# Eh( vy' "h(Zng hung' 3 ln
mnh c>a l`c &hU ." nc thang gi\a c.c v~ng thay 3ei th<o tQng th)i &hMc' gi gi\a c.c
v~ng c+ng &hi mnh &hi yu 3bng th)i &hng ngQng thay 3ei h(ng gi#
/o m~a 3ng' do J 3t liNn "h.t t.n nhikt nhanh hZn v~ng *in nn nhikt 3 &hng &hU
th" hZn J v~ng *in' nh(ng &hU ." li cao hZn J v~ng *in' &hU ." cao th()ng c( ng J
v~ng 3t liNn' v0 th m~a 3ng J Trung CuDc th()ng c gi TSy dMc vQa &h vQa lnh
thei tQ 3t liNn ra *in# /o m~a h th0 ng(4c li' d(i .nh G.ng $gt tr)i c`c mnh' J
v~ng 3t liNn nhikt 3 gia t1ng nhanh hZn v~ng *in' nhikt 3 t1ng cao &hU ." li th" hZn
v~ng *in rt nhiNu' v0 th m~a h J Trung CuDc th()ng c gi m~a ng Ea nng m
thei tQ *in Th.i d0nh Y(Zng vo "hUa ng Trung CuDc# vhu v`c TSy Eam Trung
CuDc c2n c gi m~a TSy Eam nng hei tQ n Y(Zng#
vhu v`c duyn h,i' *an ngy tit tr)i trong lnh' v~ng 3t liNn ch@u nhikt nhanh hZn v~ng
*in' nhikt 3 cao' &hU ." th" hZn v~ng *in' gi *in m.t m &hng ngQng thei tQ *in
vo trong 3t liNn# dan 3m' 3t liNn t,n nhikt nhanh hZn v~ng *in' G` "hSn *D nhikt 3
&hng &hU v &hU ." ng(4c hcn Go vi *an ngy' gi thei tQ 3t liNn ra ngoi *in# Sy
chUnh l nguyn nhSn ti Gao v~ng duyn h,i th()ng Out hikn gi J thNm lc 3@a#
dan ngy v~ng nti tr)i nMng' &hng &hU trong &h< nti ch@u nhikt nn nJ "h0nh ra' t"
trung dy 3gc J "hUa trn' trn 3 cao giDng nhau nh(ng &hU ." trong &h< nti th()ng cao
hZn trn G()n nti ' v0 th gi tQ trong &h< nti thei ln 3snh ntio nh(ng vo *an 3m th0
ng(4c li' gi tQ trn nti thei OuDng &h< nti# Sy l gi nti v gi &h< nti#
TQ 3 c th thy rLng' *t & gi m~a' gi thNm lc 3@a hay gi nti' 3Nu cho thy *^c O
.nh G.ng $gt tr)i c th l 3ng l`c cZ *,n 3 gi thei' c2n nguyn nhSn cZ *,n chUnh l
G` chnh lkch &hU ." gi\a hai v~ng#
]#bng mM %#[c h;nh th$nh nh# th n$o?
/o nh\ng ngy mta 3ng gi. lnh' thsnh tho,ng gi thei nh' tr1ng Gao G.ng vLng vgc'
gIn vN G.ng mJ cHa Ge nh0n ra ngoi' m.i nh' 3bng cP ton l mu tuyt trMng' nu nh(
*n ts ms lt tm ngi ln' c th "h.t hikn thy d(i tm ngi l G(Zng trMng#
7t li cuDn l@ch' th0 m%i n1m vo h tuIn th.ng 9y lun c tit 5G(Zng gi.ng6# Ta nh0n
thy tuyt rZi' c+ng nh0n thy m(a rZi' c th l c ai 3 nh0n thy G(Zng rZi ch(ah
w(Zng l tQ trn tr)i rZi OuDng c "h,i &hngh dan ngy' trn mgt 3t ch@u G` chiu O
c>a .nh G.ng $gt tr)i' nhikt 3 lun cao hZn mt chtt' thnh "hIn n(c J trn mgt 3t
&hng ngQng *Dc hZi' nh( vy lm cho &hng &hU ti" gi." gIn vi mgt 3t lun c hZi
n(c nht 3@nh# /o nh\ng 3m cuDi thu' 3m 3ng v 3m 3Iu m~a OuSn &hng &hU rt
lnh' 3gc *ikt l nh\ng 3m &hng c mSy' &hng c gi' &hng &hU lnh gIn vi mgt 3t
hZn' &hi n ti" Otc vi vt th lnh J mt m^c 3 nht 3@nh l d(i y 3 ?' trong 3 mt
"hIn hZi n(c Gf ng(ng 3ng li thnh ht *1ng trn vt th' 3Sy chUnh l G(Zng# w(Zng
l G` ng(ng 3ng c>a hZi n(c gIn mgt 3t' &hng "h,i l tQ trn tr)i rZi OuDng' do vy'
&hng & *t &T nZi 3Su' chs cIn c 3iNu &ikn ng(ng &t l n liNn ng(ng &t li' 3i &hi
chtng ta c th t0m thy du tUch c>a ht G(Zng J *n d(i tm ngi hogc d(i t,ng 3.#
w(Zng chMc chMn l &hng "h,i l tQ trn tr)i rZi OuDng' vy l c.ch ni 5G(Zng gi.ng6
c+ng nn c,i chUnh 3i chtt Th nh(ng tn gi c>a tit m~a ny 3(4c truyNn li tQ hng
ngn n1m 38 trJ thnh thi qu<n' chs cIn chtng ta hiu 3(4c = nghaa 3Uch th`c th0 &hng
c,i chUnh c+ng &hng vn 3N g0#
?.c loi vt th J ngoi tr)i m~a lnh 3iNu &ikn ng(ng t &hng giDng nhauV c.c loi 3b
GMt do Ut nhikt hZn' nn Gau &hi &huch t.n nhikt l(4ng d lm lnh' do vy d h0nh thnh
G(Zngo J cSy cIu g%' do trn d(i hai *n c th &huch t.n nhikt l(4ng m gi. 3 trn
mgt n(c cung c" 3> hZi n(c nn c cSu thZ rLng 5nhSn tUch *,n &iu G(Zng6o trong
m.i ngi c &h< hJ' tUnh n1ng &hng c.ch nhikt c>a c.c * "hn tDt' trong chDc l.t liNn
lm lnh' nhikt l(4ng nZi &h.c &h m cng h(Jng vi n do vy G(Zng c th dIn dIn
ng(ng 3ng li trn mgt ngio trn mgt 3t' hai mgt l. cP c th &huch t.n 3(4c nhikt
l(4ng' l. cP vQa mPng' d lm lnh' do vy c th Out hikn G(Zngo trn *N mgt nh\ng
rung cSy' do n &hng d nhn 3(4c G` cng h(Jng c>a nhikt l(4ng d(i mgt 3t nn
3 to G(Zng hZn Go vi *N mgt 3t# iNu &ikn ng(ng &t c>a chtng l &hng giDng nhau#
Yo vy' G(Zng Out hikn tr(c Gau c+ng l &hng giDng nhau#
; sao m$ nh6ng ng$y m#a th; *hng c s#bng?
dan 3m c mSy' trn mgt 3t d()ng nh( l "h> mt l" ch1n *ng dy' nhikt l(4ng
muDn chy 3n vi &hng gian ny c+ng &h m qua cHa ,i ln ny' Gau &hi gg" "h,i
tIng mSy' mt * "hn *@ quay trJ li mgt 3t' * "hn &h.c *@ mSy htt 3i' "hIn nhikt
l(4ng *@ mSy htt 3i Gau 3 dIn dIn "hng OuDng mgt 3t# Yo vy' tIng mSy nh( l mt
nh &Unh c t.c dng duy tr0 nhikt# Eh( vy' vN 3m' c, *Iu tr)i ton l mSy' nhikt 3 gIn
mgt 3t &hng d g0 h OuDng' G(Zng &h m Out hikn#
dan 3m c gi c th lm cho &hng &hU O.o trn' t1ng ln nhikt 3 tIng &hng &hU J
gIn mgt 3t' li lm cho hZi n(c &huch t.n' th l &h c th h0nh thnh G(Zng#
nng thn' G(Zng rt c l4i 3Di vi m~a mng' v0 G(Zng c+ng nh( m(a' c th lm m
3t' c t.c dng git" cho th`c vt Ginh tr(Jng v "h.t trin#
; sao *hi c s#bng th; tri nAng?
dDn m~a 3Nu c G(Zng' chs c 3iNu vo m~a thu th()ng nhiNu G(Zng hZn# /o *uei G.ng
Gm' *n chs cIn l(u = mt chtt J rung lta' cP di J *n vk 3()ng v trn mng nhkn'
Gf "h.t hikn thy n(c G(Zng m (t' 3gc *ikt l nh\ng git G(Zng 3ng trn mng nhkn
nh( nh\ng ht trSn chSu l" l.nh#
Th)i ce O(a' ng()i ta coi G(Zng l ngc *Di' cho rLng G(Zng &hng chs rZi tQ trn tr)i
OuDng' m c2n l rZi tQ trn nh\ng ch2m Gao &h.c nhau' c.c nh luykn 3an ce 3i rt cht
= 3n vikc thu nh" ht G(Zng' h cho rLng n git" nhiNu trong vikc ch to &im thch v
thuDc tr()ng th# ? ng()i d~ng G(Zng lm thuDc' cho rLng uDng nhiNu G(Zng c th
ch\a 3(4c *knh v &-o di tuei th#
wau ny' *,n cht c>a G(Zng mi 3(4c hiu r_' G(Zng &hng "h,i l rZi OuDng tQ trn *Iu
tr)i' cng &hng "h,i l rZi tQ c.c ch2m Gao &h.c nhau' chtng 3(4c h0nh thnh tQ hZi
n(c J tIng &hng &hU th" &hi gg" "h,i vt th lnh# Trong cuc GDng hng ngy' chtng
ta th()ng gg" hikn t(4ng nyV vo m~a 3ng' &hi *n thJ vo mt cHa Ge *Lng thuB
tinh' *n Gf "h.t hikn trn cHa Ge Out hikn nh\ng ht n(c nhPo vo m~a h nu nh( *n
3 qu< &<m vo thuB tinh mt ltc liNn nh0n thy *n ngoi cDc thuB tinh c ht n(c nhP#
Sy l &t qu, hZi n(c trong &hng &hU gg" nh\ng vt th lnh ng(ng t m thnh#
/o *an 3m nh\ng ngy nMng &hng c mSy' nhikt l(4ng mgt 3t "h.t t.n rt nhanh'
nhikt 3 trn c.nh 3bng nhanh chng gi,m OuDng# Ehikt 3 &hi 38 h th" OuDng th0 &h,
n1ng ch^a hZi n(c trong &hng &hU c+ng gi,m th<o' hZi n(c J tIng th" trong &hng
&hU rZi OuDng ngn cP' rZi trn l. cSy' 3bng th)i &t thnh nh\ng ht n(c nhP' 3 chUnh
l qu. tr0nh h0nh thnh ht G(Zng#
/0 Gao &hi c G(Zng th0 th)i tit th()ng nMngh
w` h0nh thnh nh\ng ht G(Zng cIn c nh\ng 3iNu &ikn &hU hu nht 3@nh' 3 l do G`
&hDng ch c>a ." &hU cao' Ut gi' tr)i quang mSy tnh' nhikt l(4ng trn mgt 3t t.n rt
nhanh' nhikt 3 gi,m OuDng' &hi hZi n(c gg" "h,i mgt 3t hogc nh\ng vt th t(Zng 3Di
lnh th0 Gf h0nh thnh G(Zng#
; sao *hi t2yt rbi *hng lnh nh#ng *hi t2yt tan li lnh?
/o m~a 3ng' nhiNu v~ng J Trung CuDc th()ng ch@u G` chim lanh c>a lubng &hng &hU
lnh# 7ubng &hng &hU vQa lnh vQa &h *Mt ngubn tQ "h(Zng dMc di chuyn OuDng "hUa
Eam vi c()ng 3 mnh' &hi n ti" Otc lubng &hng &hU nng m J "h(Zng Eam' do
&hng &hU lnh ngng hZn &hng &hU nng' liNn 3y &hng &hU nng m *ay ln cao' &hin
cho hZi n(c trong lubng &hng &hU nng nhanh chng &t t>a to thnh ht *1ng' c.c ht
*1ng to dIn ln trJ thnh hoa tuyt rbi Gau 3 rZi OuDng 3t#
Tr(c &hi lubng &hng &hU lnh 3n' thng th()ng th0 lubng &hng &hU nng m J
"h(Zng Eam rt mnh' v0 th' th)i tit c "hIn m ."# $ hZi n(c &t t thnh hoa
tuyt c+ng gi,i "hng ra mt nhikt l(4ng nht 3@nh' 3iNu ny &hin cho th)i tit tr(c &hi
tuyt rZi v &hi tuyt rZi th()ng &hng lnh#
wau &hi trung tSm lubng &hng &hU lnh qua 3i' mSy tan tuyt tnh' th)i tit trJ nn trong
Oanh' do trn *Iu tr)i 38 mt 3i tIng mSy c,n trJ' trn mgt 3t liNn "hng ra mt nhikt
l(4ng rt ln' nhikt 3 ltc ny gi,m OuDng 3.ng &# nZn n\a' nh\ng nZi tuyt rZi &hi *@
.nh G.ng $gt tr)i chiu O OuDng Gf *@ tan ch,y' &hi tan ch,y Gf h" thu mt nhikt l(4ng
ln# Th<o thU nghikm th`c t' 9 gam *1ng J y 3 ?' tan ch,y thnh n(c y 3 ? cIn h"
thu l ;;F'F micron r|y&calu nhikt l(4ng' cho nn &hi mt v~ng ln tuyt tan th0 nhikt
l(4ng cIn h" thu c+ng "h,i t(Zng 3(Zng# /0 th ng()i ta c c,m gi.c th)i tit lnh hZn#
; sao t2yt trAng?
tr, l)i cSu hPi ny' &hng nht thit *n "h,i l nh &hoa hc# dn c muDn thH t0m
hiu &hngh
vhi tia G.ng $gt tr)i OSm nh" vo mt ht tuyt' n Gf nhanh chng *@ t.n O *Ji v GD
nh\ng tinh th *1ng v tti &hU *n trong# xIn nh( ton * tia G.ng *@ *t ng(4c trJ li v
ra &hPi ht tuyt# /0 th tuyt gi\ nguyn mu GMc c>a .nh G.ng $gt tr)i mu trMng#
/y' .nh G.ng l g0 v th no l hikn t(4ng t.n O .nh G.ngh
Xnh G.ng l t" h4" c>a v GD c.c ht "hoton# Khoton 3n mMt chtng ta d(i h0nh th^c
mt 5d,i cIu vbng6 m c.c nh vt l= gi l quang "he# Cuang "he c rt nhiNu mu GMc'
nh(ng vN cZ *,n c ] mu l 3P' da cam' vng' lc' lam' chm' tUm truyNn trong &hng
gian vi *(c Gng ngMn' c2n c.c "hoton c>a c.c d,i mu 5nng6 hZn th0 truyNn 3n mMt
chtng ta vi *(c Gng di# Xnh G.ng $gt tr)i l teng h4" c>a tt c, nh\ng mu GMc y'
nh(ng n &hng r`c r nh( *n ngha 3Su m chs c mt mu thi mu trMng#
vhi c.c ht "hoton va chm vi *t &T mt vt th no 3' chtng Gf c nh\ng "h,n ^ng
rt 3a dng# ?htng c th *t trJ li rthut ng\ vt l= l "h,n Ou' c th *Mn ra c.c "hUa
rt.n Ou' hogc thm chU chtng c th 3i th<o mt 3()ng thcng rG` truyNn .nh G.ngu# ?
mt &h, n1ng n\a l c.c ht "hoton Gf 53Sm GIm6 vo mt "hSn tH c>a cht to thnh vt
th' truyNn n1ng l(4ng cho "hSn tH ny v 5cht6 rh" thu# ?.c ht "hoton thuc nh\ng
d,i mu &h.c nhau c "h,n ^ng &h.c nhau tuB th<o vt th m n va chm# Eh( vy' c.c
*n c th hiu 3Zn gi,n th nyV Cu, t.o TSy c mu 3P hbng *Ji v0 n h" th "hIn ln
.nh G.ng 5nng6' ch> yu l .nh G.ng 3P' trong quang "he# Xnh G.ng mu lc' lam'
chm' tUm 5yu6 hZn *@ *t ng(4c trJ li rcho nn &hng th c qu, t.o mu Oanh n(c
*in' trQ "hi c ai nhum nu#
/y l mi chuykn trJ nn 3Zn gi,n
Tia ch3p v; sao c h;nh (ng gi-ng nh# 9c1y *h trFo ng#[c:?
vhi mSy m(a Out hikn' tIng mSy mang 3ikn Sm' c,m ^ng mgt 3t mang 3ikn d(Zng' tia
ch" 3Iu tin Out hikn mang 3ikn Sm tQ trn 3.m mSy h(ng OuDng mgt 3t gi l 5tia
ch" tin djn6' n "h.t huy t.c dng Ginh ra tia ch"# Tia ch" djn 3ikn ny &hi "h.t ra
tia ch" &hng hN thun *ubm Oui gi# Tr(c tin' n tin th<o h(ng &hu v`c mang
3ikn tUch d(Zng m "hSn *D h%n lon trong &hng gian "hUa d(i c>a tIng mSy# Eh\ng
3ikn tUch d(Zng trong &hng gian ny l loi 3ikn tUch c,m ^ng c>a mgt 3t tUch t vi
mt 3 t(Zng 3Di dIy 3gc trn vt th nhn' chtng tin vo *Iu &hU quyn do t` *i trQ
ljn nhau' mang vo tIng &hng &hU th" nh\ng d2ng &hU h%n lon do ch@u ." l`c tIng
mSy dng v "hSn *D &hng 3bng 3Nu# Tia ch" tin djn th()ng tin vo &hu v`c 3ikn
tUch d(Zng J &hng gian "h cn# Eu nh( J &hu v`c "h cn c hai hay nhiNu v~ng
&hng gian mang 3ikn tUch d(Zng th0 tia ch" tin djn liNn Out hikn hikn t(4ng "hSn
nh.nh# Ei chung tia ch" tin djn rt d thng qua tIng &hng &hU m (t m &hng d
thng qua tIng &hng &hU &h hanh# Yo vy' con 3()ng 3i c>a n tr.nh ch% &h gg" (t'
n 3i qua &hu 3ikn tUch d(Zng *Lng con 3()ng &htc &huBu' rbi li 3i 3n &hu 3ikn tUch
d(Zng &h.c J "hUa d(i# mt vi v@ trU "hSn nh.nh' n tin 3n nh\ng &hu v`c no th0
mang 3ikn tUch Sm 3n &hu v`c 3' nh( vy' Out hikn tia ch" tin djn trng giDng nh(
l 5cSy &h tr<o ng(4c6# iNu 3 cho thy tia ch" tin djn l tia ch" m "h,i 53"
*Lng chng gai' nm mun vn &h &h1n6 mi h0nh thnh# Eh(ng loi tia ch" nh( vy
&hng "h,i l tia G.ng mnh# im 3Iu tin c>a tia ch" dIn dIn v(Zn thcng OuDng cho
3n gIn mgt 3t' 3ikn tUch d(Zng c>a vt th nhn J "hUa d(i mgt 3t nhn l`c htt c>a
3ikn tUch Sm J 3Iu nhn c>a tia ch" tin djn' m<n th<o tia ch" tin djn m tin vN "hUa
d(i c>a 3.m mSy' n gg" 3ikn tUch Sm vDn c c>a tia ch" v "h.t ra .nh G.ng rt mnh#
l tia ch" m chtng ta nh0n thy# Yo 3()ng c>a n l con 3()ng c+ c>a tia ch" tin
djn nn tia ch" "h.t ra .nh G.ng c+ng lun hikn ra h0nh dng c>a cSy &h tr<o ng(4c'
loi tia ch" ny c2n gi l tia ch" "h,n hbi#
vhi tia ch" tin djn "h.t OuDng mgt 3t' 3im m n 3.nh OuDng th()ng Out hikn tia
ch" dng h0nh cIu# l qu, cIu mang 3ikn tUch vi 3()ng &Unh &ho,ng 9y ly
c<ntim<t' n rt nh' c th di chuyn th<o gi' c th Gau &hi co li Ouyn vo &h< cHa'
rbi li "hc hbi h0nh d.ng *an 3Iu l h0nh cIu# E rt thUch di chuyn c~ng d2ng 3ikn'
Dng n(c' &hng &hU nng' &hi di chuyn th()ng to ra Sm thanh v~ v~# 7tc *0nh th()ng
n c mu hbng hogc mu hZi vng' c+ng c ltc mang mu lam trMng hogc mu 3P nht#
"hUa dMc c>a tsnh xiang T c mt n1m mi ng()i 38 tQng nh0n thy' mt lIn &hi tia
ch" "h.t ra c mt tia ch" "h.t rt nhanh' &hut Gau *i cP' Gau G` vikc 3' "h.t hikn J
3 c mt 3.m cP *@ thiu ch.y# v~ng Th(4ng n,i' trong mt lIn ting Gm ne vang
tr)i "h.t hikn c mt qu, cIu lHa tQ cHa Ge "hUa dMc tIng hai c>a "h2ng mi OSy vo
trong nh &Unh' m<n th<o *^c t()ng *@ ch.y O-m' "h.t ra ting ne to' v l" t^c mt 3i J
gc *n tr.i c>a cHa Ge 3 li mt l% th>ng &ho,ng ly c<ntim<t' qu, cIu lHa ny chs l
mt tia ch" h0nh cIu#
nikn nay con ng()i vjn ch(a O.c 3@nh 3(4c nguyn nhSn Out hikn tia ch" h0nh cIu' c
my chc quan 3im' chcng hn nh( c ng()i cho rLng n Out hikn J nh\ng ch% g"
&htc c>a tia ch"' c ng()i cho rLng Out hikn J ch% m tia ch" 3.nh vo# w` h0nh
thnh c>a n c lin quan ti nhikt 3 cao hng vn 3 trong tia ch"# E c th chuyn
3ng' thnh "hIn c>a n chs l mt vi loi ion d(Zng' ion Sm' c+ng c ng()i tQng thH
nghikm *Lng qu, cIu t` to' nh(ng 3Di vi vn 3N ny c2n cIn "h,i nghin c^u GSu thm#
; sao 02_t hiKn ch3p (ng h;nh c1y v$ h;nh cL2?
/o ltc chng vng tDi c>a m~a h' 3.m mSy hbng 3i qua lm nng mgt 3t' cng thm
t.c dng tiNm nhikt c>a hZi n(c 3ng *1ng lan rng rt cao v dIy' mSy uDn nh( cSy ce
th gi mun h0nh mun v Out hikn nhiNu J nh\ng * "hn lbi c>a vt th# &hu v`c
m .nh G.ng $gt tr)i chiu 3n th0 c mu hbng Gjm' nh\ng *ng rSm m $gt tr)i
&hng chiu 3n 3(4c th0 c,nh GMc mu Sm u v O.m O@t# Trn *in c.c 3.m mSy' c
nh\ng vkt m(a nDi ti" chSn tr)i# Trn 3snh nh\ng 3.m mSy c &hi mSy nhP mu vng
3P tr,i ra trn *Iu tr)i# Trong 3.m mSy c tia ch" Out hikn r_ rkt' tia ch" Ouyn qua
3.m mSy nh( l con rMn *c' &hi .nh G.ng tia ch" "h.t quang' 3.m mSy 3<n 3t nhin
hbng ln nh( l thanh GMt vQa mi ly ra &hPi l2 luykn#
; sao sgt hay %nh v$o v7t thN cao cht vt %ng %bn %'c?
TIng mSy th" trong c.c 3.m mSy ging th()ng mang 3ikn# 7oi 3ikn n1ng ny th()ng
gSy c,m ^ng cho mgt 3t' 3bng th)i lm cho mgt 3t G,n Ginh ra loi 3ikn tUch &h.c vi
tUnh cht c>a d2ng 3ikn trong tIng mSy th"# iNu 3 c nghaa' tIng mSy th" nu tUch
3ikn d(Zng th0 mgt 3t li mang 3ikn Smo ng(4c li nu tIng mSy th" mang 3ikn Sm th0
mgt 3t mang 3ikn d(Zng# $gt 3t mang loi 3ikn tUch ny gi l 53ikn tUch c,m ^ng6#
7oi 3ikn tUch c,m ^ng ny trn mt "hm vi nhP th()ng mang tUnh cht giDng nhau'
chcng hn 3Nu mang 3ikn d(Zng' hogc 3Nu l 3ikn Sm# Y2ng 3ikn c~ng mt tUnh cht
th()ng *i OUch nhau# vt qu, c>a G` *i OUch nhau &hin cho 3ikn tUch trn mgt 3t "hSn
*D li tQ 3Iu# 7`c *i OUch ny v<n th<o G` "hSn l`c c>a "h(Zng h(ng mgt 3t' J nh\ng
nZi mgt 3t ghb ghN th0 G` "hSn l`c th()ng nhP hZn J nh\ng v~ng 3t *Lng "hcng' v0 th
3ikn tUch th()ng d@ch chuyn 3n nh\ng nZi mgt 3t ghb ghN g" &htc# TQ 3 Guy ra' J
nh\ng v~ng 3t ghb ghN g" &htc' mt 3 3ikn tUch nhiNu hZn v dIy 3gc hZn#
Eh\ng vt th cao cht vt mang 3ikn tUch c,m ^ng nhiNu hZn mgt 3t' c &h, n1ng htt
Gng 3ikn mnh hZn' v0 th n htt tia 3ikn mt c.ch d dng#
?hUnh v0 nh( vy' &hi tr)i m(a' chtng ta &hng nn 3^ng trt m(a d(i nh\ng vt th cao
nh( ct c)' cSy cao' th." nhn' ct 3ikn v#v *Ji v0 tia G-t rt thUch nh\ng nZi 3#
Th nh(ng ng()i ta c+ng th()ng l4i dng 3gc tUnh c>a nh\ng vt th cao cht vt' 3 *,o
vk c.c to nh tr.nh 3(4c G-t 3.nh' chUnh l lM" 3gt ct chDng G-t#
?t chDng G-t chUnh l c.c thanh &im loi nLm trn 3snh c.c to nh cao' "hIn d(i nDi
ti" vi mgt 3t# E Gf htt tt c, tia G-t mang 3ikn' coi l 3()ng djn 3ikn' cho d2ng 3ikn
chy qua n v truyNn OuDng d(i l2ng 3t# Eh( vy' tia G-t 3.nh vo to nh cao th()ng
*@ chgn li v &hng th 3.nh trtng mc tiu#
; sao l2n nh;n th_y ch3p tr#3c r^i m3i nghF th_y ting s_m?
/o m~a h th()ng Out hikn ch" v Gm' trong cZn dng' 3ikn tr()ng gi\a hai &hu v`c
mang 3ikn tUch d(Zng v 3ikn tUch Sm trong nh\ng 3.m mSy ln 3n mt m^c 3 nht
3@nh' hai loi 3ikn tUch trong qu. tr0nh "h.t trin Gf "h.t ra tia lHa' hikn t(4ng ny gi l
hikn t(4ng tia lHa "hng 3ikn# vhi tia lHa "hng 3ikn "h.t ra tia G.ng c`c mnh' m trn
3()ng tia G.ng ny Ginh ra nhikt 3 cao' lm cho &hng &hU Oung quanh ch@u nhikt ln v
"h0nh ra' ht mSy c+ng nJ "h0nh ra do nhikt 3 qu. nng' to ra Sm thanh vang mnh'
.nh G.ng mnh nh( vy chUnh l ch"' v Sm thanh vang di chUnh l ting Gm#
?h" v Gm "h.t Ginh ra vo c~ng mt ltc' nh(ng ti Gao chtng ta th()ng nh0n thy
ch" tr(c Gau 3 mi ngh< thy ting Gmh l *Ji v0 tDc 3 truyNn c>a .nh G.ng
nhanh hZn nhiNu Go vi tDc 3 truyNn c>a Sm thanh# Trong &hng &hU' m%i giSy .nh G.ng
3i 3(4c ;y vn &m' t(Zng 3(Zng chy ]'m v2ng quanh OUch 3o trn Tr.i 3t# TDc 3 c>a
Sm thanh trong &hng &hU chs 3i 3(4c ;Fy m G' *Lng 9 :yy#yyy lIn Go vi tDc 3 c>a
.nh G.ng# Th)i gian tia G.ng "h.t Ginh tQ ch" truyNn 3n mgt 3t &hng 3n mt "hIn
vi chc vn giSyo th nh(ng Sm thanh c~ng chy vi c` ly nh( vy cIn "h,i c th)i gian
di hZn# Th<o nh\ng hiu *it thng th()ng' chtng ta c th l4i dng &ho,ng c.ch th)i
gian tQ &hi nh0n thy ch" 3n &hi ngh< thy ting Gm 3 c th tUnh ra nZi "hng 3ikn
c.ch chtng ta *ao Oa#
i &hi chtng ta chs nh0n thy ch" m &hng ngh< thy ting Gm' chUnh l v0 tIng mSy
"hng 3ikn c.ch chtng ta qu. Oa' hogc do Sm thanh "h.t ra &hng 3> 3 vang# ?hUnh v0
&hi Sm thanh truyNn trong &hng &hU th0 n1ng l(4ng c>a n 38 gi,m 3i nhiNu' 3n cuDi
c~ng &hng c2n ngh< thy ting Gm n\a#
$gc d~ trong &hng trung c^ mt lIn c ch" l mt lIn c Gm &m th<o nh(ng ti Gao
thsnh tho,ng chtng ta vjn chs nh0n thy mt tia ch" nh(ng li ngh< thy ting Gm Im
Im &hng d^t' vang hbi lSu mi ngQngh
Eguyn l do tia ch" trong &hng trung th()ng rt di' c nh\ng tia ch" di 3n l ;
&m' thm chU c tia c2n di 3n 9y &m# Yo &ho,ng c.ch tQ c.c "hIn trn tia ch" Go vi
chtng ta hon ton &hng giDng nhau' cho nn th)i gian ting Gm truyNn Sm thanh 3n
tai chtng ta c+ng vang ting tr(c ting Gau# $gt &h.c' tia ch" &hng chs "h.t Ginh mt
lIn rbi dQng li m hIu nh( trong mt th)i gian ngMn lin ti" hng chu%i tia ch" Out
hikn' vy th0 ting Gm c>a 34t ch" "hng 3ikn 3Iu tin ch(a d^t th0 li 3n l(4t ting
Gm c>a 34t ch" "hng 3ikn th^ hai' th^ *a' nh\ng Sm thanh 3 lin ti" ljn vo nhau
to nn chu%i Sm thanh Gm vang m chtng ta vjn thi tho,ng ngh< thy#
Egoi ra' &hi ting Gm gg" "h,i mgt 3t' nh cao tIng' nti cao hogc tIng mSy trn *Iu
tr)i' 3Nu "h.t Ginh hikn t(4ng "h,n O' to ra Sm thanh "h,n hbi# Th)i gian nh\ng Sm
thanh "h,n hbi ny truyNn 3n tai chtng ta c+ng &hng 3bng nht' chUnh v0 th h0nh thnh
nn chu%i ting Gm# Thsnh tho,ng do vi nguyn nhSn &t h4" li to nn nh\ng chu%i
Sm thanh Im Im &hng d^t' thm chU 3i &hi c th &-o di 3n mt "htt mi ngQng#
Ti sao tri P2Lng th; gif trng tn th; m#a?
$%i &hi quanh $gt tr)i hogc $gt tr1ng Out hikn nh\ng v2ng .nh G.ng &h. ln mu
trMng hogc .nh G.ng c nhiNu mu' ng * chtng ta O(a li nhMc con ch.u thu thc 3ang
"hZi' ct quIn .o' 3ng cHa Ge n *,o nhau m(a gi GM" 3n 3y# /Ing G.ng y 3(4c
gi l t.n hay quIng#
CuIng .nh G.ng Out hikn Oung quanh $gt tr)i "hIn ln l c mu GMc th<o th^ t` tQ
trong ra ngoi l hbng' da cam' vng' lc' lam' chm' tUm# CuIng Out hikn quanh $gt
tr1ng "hIn ln l mu trMng#
5CuIng6 Out hikn &hi *Iu tr)i c mSy ti tIng# 7" mSy ny l nh\ng mSy J tIng cao do
v vn tinh th *1ng li ti to thnh' 3.y l" mSy c.ch mgt 3t &ho,ng hZn &m# vhng
&hU J 3Sy ltc ny vjn c2n lnh' th)i tit vjn tDt# Tuy nhin' J nZi Oa rc.ch 3 &ho,ng
my tr1m &mu' lubng &hng &hU nng m 3ang giao tranh vi lubng &hng &hU lnh#
vhng &hU dIn m nng v *ay ln th<o mgt nghing c>a &hDi &hng &hU lnh# Trong qu.
tr0nh &hng &hU nng ln cao' nhikt 3 c>a &hDi &hU *@ gi,m dIn' hZi n(c ng(ng 3ng
thnh tIng mSy#
YIn dIn Out hikn mSy v+ tIng dy' loi mSy ny th()ng cho m(a th)i gian &-o di v
dikn rng ti &ho,ng ;yy &m# ?ng ln cao' do mgt ront nng rmgt "hSn c.ch &hDi &hU
nng lnhu cng c.ch Oa mgt 3t' 3 cao ng(ng &t hZi n(c c+ng dIn dIn t1ng ln' do 3
3 cao c>a chSn mSy c+ng dIn cao hZn' thnh mSy cao tIng v mSy ti tIng' ln cao hZn
n\a l mSy ti#
/0 mSy ti h0nh thnh J 3 cao trn &m' nhikt 3 &hng &hU ltc ny 38 h OuDng &ho,ng
ly 3 ?' do 3 c th to thnh nh\ng tinh th *1ng h0nh tr hogc h0nh lc l1ng#
5vhi tia nMng $gt tr)i v .nh tr1ng chiu qua tinh th *1ng ny Gf to ra quIng $gt tr)i
hogc quIng $gt tr1ng6#
vhi chtng ta nh0n thy quIng $gt tr)i hogc quIng $gt tr1ng ch^ng tP mgt 3t nZi ta
3^ng tuy vjn c &hng &hU lnh &hDng ch' th)i tit vjn *0nh th()ng' nh(ng J trn cao 38
Out hikn &hng &hU nng' v &hi hZi nng tQ d(i mgt 3t *Dc ln ngy cng lan 3n gIn
nZi ta 3^ng hZn' th0 ,nh h(Jng ti" th<o Gf l mSy ngy cng th"' gi mnh dIn ln#
?uDi c~ng l nh\ng git m(a rZi# /0 vy' quIng l du hiku 3Iu tin cho thy Gf c m(a
gi#
Egoi ra' ti &hu v`c ngoi vi c>a *8o c+ng th()ng c l" mSy cuDn v quIng' Gau quIng
c.c 3.m mSy dIn dIn dy ln v 3<n 3gc' ti" 3 Gf c m(a to gi ln#
Tuy nhin' &hng c nghaa l h $gt tr)i c quIng' vIng tr1ng c t.n th0 nht 3@nh c
m(a gi Gf O,y ra# ?h> yu J 3Sy l th)i tit Gf Ou 3i' c2n m(a gi hay &hng li c2n
"h,i "h thuc vo nhiNu yu tD &h.c n\a#
5 hon hay ni thLm
TUnh c.ch 3 c>a Sm thanh c th to nn nh\ng hikn t(4ng rt tht v@# trn Ga mc
nng *^c' nhikt 3 trn mgt 3t rt cao' c.ch Oa my y m-t c ng()i 3ang h ho.n rt to
nh(ng *n chs thy mi ng()i 3 3ng 3y ch^ &hng ngh< thy g0 c,m 3 l v0 Gau &hi
ting h "h.t ra n 38 nhanh chng 3i v2ng ln trn cao# Eg(4c li J nh\ng v~ng *1ng
tuyt "h(Zng *Mc' nhikt 3 mgt 3t th" hZn nhiNu Go vi J trn cao nn ton * Sm thanh
3Nu truyNn th<o mgt 3t# /0 th &hi ng()i ta h-t to c th truyNn 3i rt Oa' thm chU ngoi
9 l &m c+ng ngh< thy 3(4c ting c>a ng()i 3#
Eu nh( c mt v~ng no 3 m nhikt 3 &hng &hU J gIn mgt 3t thay 3ei rt gh ghmV
ch% ny cao' ch% &ia th" th0 Sm thanh Gau &hi v2ng ln trn Gf li v2ng OuDng d(i' to
nn hikn t(4ng rt &T l# E1m 9:l; mt &ho v+ &hU c>a n 7an *@ ne' trong "hm vi 9yy
9y &m quanh 3 &hng ngh< thy g0# Eh(ng c.ch Oa 9#;yy &m' ng()i ta li ngh< thy'
3 l hikn t(4ng 3(4c to nn do Sm thanh 3i v2ng nhiNu lIn trong &hng &hU#
; sao %m v$ sng s3m nghF ting ch2ng ? 0a r{ hbn 4an ng$y?
? ng()i Gf niV 5 l v0 *an 3m v *uei G.ng Gm mi tr()ng yn tanh' c2n *an ngy
th0 c nhiNu ting bn6# iNu 3 3tng' nh(ng chs l "hIn nhP v c+ng &hng hon chsnh#
dn c *it nguyn nhSn ch> yu &hngh l v0 Sm thanh *it 53i v2ng6#
Wm thanh truyNn 3i 3(4c l nh) &hng &hU' nh(ng n li c tUnh c.ch lT l nh( GauV
Trong &hng &hU c nhikt 3 &hng 3ei' n truyNn thcng' nh(ng mt &hi gg" "h,i &hng
&hU c nhikt 3 ch% cao ch% th"' n Gf chn nZi c nhikt 3 th" 3 3i' v0 th Sm thanh 3i
v2ng#
dan ngy' $gt tr)i hun nng mgt 3t' nhikt 3 &hng &hU J gIn mgt 3t cao hZn nhiNu Go
vi J trn cao# Yo nhikt 3 "hSn t.n &hng 3bng 3Nu nn Gau &hi ting chung "h.t ra'
ch(a 3i 3(4c *ao Oa' n 38 3i v2ng ln trn cao nZi c nhikt 3 th"# /0 vy trn mgt 3t'
ngoi mt &ho,ng c.ch nht 3@nh ra *n Gf ngh< &hng r_' nu c.ch Oa hZn n\a *n Gf
hon ton &hng ngh< thy Sm thanh#
dan 3m v *uei G.ng Gm th0 ng(4c li' nhikt 3 &hng &hU J gIn mgt 3t th" hZn Go
vi J trn cao' Gau &hi ting chung truyNn 3i n Gf tin vN "hUa mgt 3t nZi c nhikt 3
th"' v0 vy J nZi rt Oa ng()i ta vjn c th ngh< r_ ting chung
; sao gi 4an ng$y mnh hbn 4an %m?
Egy h nng n`c v oi ,' *n mong cho 3m mau OuDng v ch) 34i nh\ng ln gi m.t#
*n c th cho rLng *uei tDi gi mnh hZn# Eh(ng th`c ra' 3 chs l c,m gi.c c>a chtng
ta m thi# /0 3m tanh m@ch hZn ngy' ng()i ta c th ngh< thy ting gi thei r_ hZn'
vang hZn vo *an ngy
Thng th()ng' gi trn &hng trung *ao gi) c+ng c tDc 3 ln hZn gi d(i mgt 3t#
dan ngy' &hi c G` trao 3ei &hng &hU th<o chiNu thcng 3^ng' &hng &hU trn &hng
trung di chuyn OuDng "hUa d(i Gf thtc 3y gi d(i mgt 3t thei nhanh hZn# /0 th tDc
3 gi mgt 3t vo *an ngy t(Zng 3Di ln#
Eg(4c li' Gau &hi $gt tr)i lgn' nhikt 3 mgt 3t gi,m 3i' G` trao 3ei &hng &hU gi\a trn
v d(i *@ yu dIn# vhng &hU tIng d(i mt 3i G` thtc 3y c>a d2ng &hU c tDc 3 ln J
tIng cao' v0 th gi J 3Sy c+ng yu 3i#
?Z ch trao 3ei &hU trn d(i
Eguyn l= di chuyn chung c>a c.c tIng &hU lV &hU nng' nh Gf *Dc ln cao' &hU lnh'
ngng Gf ch0m OuDng d(i#
dan ngy' .nh nMng $gt tr)i chiu OuDng lm c.c v~ng trn mgt 3t nng ln# Eh(ng do
nhikt l(4ng m m%i v~ng nhn 3(4c &hng 3Nu nhau nn nhikt 3 l" &hng &hU G.t mgt
3t c+ng c G` chnh lkch# EZi c nhikt 3 cao' &hng &hU Gf *Dc ln trn' nZi c nhikt 3
th"' &hng &hU Gf lMng OuDng d(i# iNu 3 djn ti G` trao 3ei &hng &hU th<o chiNu ln
OuDng#
/o *uei tDi' $gt tr)i lgn' mgt 3t ngui dIn 3i Ginh ra hikn t(4ng nhikt 3 trn &hng
cao hZn nhikt 3 d(i th"' ng1n c,n G` trao 3ei ln OuDng c>a c.c d2ng &hU#
; sao %m mMa hk c nhiB2 sao hbn %m mMa .ng?
Eh\ng 3m h tr)i quang' nh0n ln *Iu tr)i chtng ta Gf thy chi chUt c.c v0 Gao v rnh
rnh l nhiNu hZn hcn Go vi 3m m~a ng# Ti Gao vyh 7= do l m~a h chtng ta
3^ng J gIn trung tSm ngSn h' nZi c nhiNu Gao nht' c2n m~a ng' Tr.i 3t c>a chtng
ta 3^ng J r0a ngSn h' nZi c Ut Gao hZn#
Trong hk ngSn h c>a chtng ta r$il&y {ayu c &ho,ng 9yy tB Gao v ch> yu "hSn *D
trong mt chic 5*.nh tr2n6# KhIn gi\a chic *.nh ny hZi dIy hZn chung quanh# Xnh
G.ng 3i tQ "hUa m-" 5*.nh6 *n ny 3n "hUa *n &ia "h,i mt 9y vn n1m .nh G.ng' 3i tQ
mgt trn OuDng mgt d(i *.nh c+ng "h,i mt 9 vn n1m .nh G.ng#
$gt tr)i v nh\ng hnh tinh l.ng giNng c>a hk $gt tr)i 3Nu nLm trong hk ngSn h# nIu
ht nh\ng Gao m chtng ta nh0n thy *Lng mMt th()ng c+ng 3Nu nLm trong 3# Eu $gt
tr)i nLm gi\a hk th0 d~ chtng ta nh0n tQ "hUa no c+ng thy GD l(4ng Gao trn tr)i nhiNu
nh( nhau# Th nh(ng hk $gt tr)i c.ch trung tSm hk ngSn h &ho,ng ; vn n1m .nh G.ng#
vhi chtng ta nh0n vN "hUa trung tSm ngSn h Gf thy J &hu v`c 3 dy 3gc c.c v0 Gao#
Eg(4c li' nu nh0n vN "hUa 3Di dikn trung tSm ngSn h Gf chs nh0n thy mt GD Ut Gao
trong mt "hIn c>a hk#
Tr.i 3t &hng ngQng quay quanh $gt tr)i# /N m~a h Tr.i 3t chuyn 3ng 3n &hu v`c
gi\a $gt tr)i v hk ngSn h gi l i ngSn h# i ngSn h l &hu v`c ch> yu c>a hk
ngSn h' t" trung nhiNu Gao c>a hk# dIu tr)i 3m h chtng ta nh0n thy chUnh l i
ngSn h dy 3gc c.c v0 Gao# /N m~a ng v c.c m~a &h.c' &hu v`c i ngSn h nLm vN
"hUa Tr.i 3t 3ang J *an ngy' nn rt &h nh0n thy# ?2n J mgt &ia c>a Tr.i 3t rv~ng
3ang l 3mu Gf &hng th nh0n thy n# Yo vy' 3m m~a h chtng ta nh0n thy nhiNu
Gao hZn 3m m~a ng#
Ti sao thng o th#ng ch, c o> ng$y?
Th.ng trong l@ch d(Zng 3(4c "hSn thnh hai loiV th.ng 3> v th.ng thiu' th.ng 3> c ;9
ngy' th.ng thiu chs c ;y ngy# Eh(ng duy nht th.ng l l chs c l| ngy' c n1m li
c l: ngy' ti Gao li nh( vyh
Ei ra th0 tht *ubn c()i' quy 3@nh ny rt hoang 3()ng
E1m F tr(c ?ng nguyn' thDng Go.i 7a $8 uliuG ?-Gar &hi 3@nh ra l@ch d(Zng' quy
3@nh *an 3Iu l m%i n1m c 9l th.ng' th.ng l l th.ng 3>' c ;9 ngyo Th.ng chn l
th.ng thiu' c ;y ngy# Th.ng l l th.ng chn lf ra c+ng "h,i c ;y ngy# Eh(ng nu
tUnh nh( vy th0 mt n1m &hng "h,i c ;m ngy m l ; ngy# Yo 3 "h,i t0m c.ch
*t 3i mt ngy trong mt n1m#
/y th0 *t 3i mt ngy trong th.ng noh
7tc 3' th<o t" tc c>a 7a $8' rt nhiNu "hm nhSn 38 *@ OH tH h0nh' 3Nu *@ ch" hnh
h0nh "ht vo th.ng l' cho nn mi ng()i cho rLng th.ng 3 l th.ng &hng may mMn#
Trong mt n1m 38 "h,i *t 3i mt ngy' vy th0 *t 3i mt ngy trong th.ng l ' lm cho
th.ng &hng may mMn ny *t 3i mt ngy l tDt hZn# Yo 3 th.ng l c2n li l: ngy' 3
chUnh l l@ch uliuG#
wau ny' &hi uguGtuG & tc uliuG ?-Gar ln lm nong 3 7a $8# uguGtuG 38 "h.t
hikn ra uliuG ?-Gar Ginh vo th.ng ]' th<o l@ch uliuG th0 th.ng ] l th.ng 3>' c ;9 ngy'
uguGtuG Ginh vo th.ng |' th.ng | li lun l th.ng thiu' chs c ;y ngy# *iu th@ G`
tn nghim nh( uliuG ?-Gar' uguGtuG 38 quyt 3@nh GHa th.ng | thnh ;9 ngy# bng
th)i c+ng GHa li c.c th.ng &h.c c>a nHa n1m Gau# Th.ng : v th.ng 99 *an 3Iu l th.ng
3> th0 GHa thnh th.ng thiu# Th.ng 9y v th.ng 9l *an 3Iu l th.ng thiu GHa thnh th.ng
3># Eh( vy li nhiNu thm mt ngy' lm th no 3Syh 7i ly *t 3i mt ngy trong
th.ng l &hng may mMn n\a' th l th.ng l chs c2n l| ngy#
nZn l#yyy n1m trJ li 3Sy' GJ da mi ng()i vjn ti" tc d~ng c.i quy 3@nh &hng h4" l=
ny chs v0 n l mt thi qu<n# Eh\ng ng()i nghin c^u l@ch GH trn th gii 38 3(a ra rt
nhiNu "h(Zng .n c,i tin c.ch lm l@ch' h muDn lm cho l@ch 3(4c h4" l= hZn#
; sao 4-n mMa trong nm *hng ($i nh# nha2
$%i m~a trong n1m &hng "h,i tr2n tr@a *Lng GD ngy mt n1m chia cho F' m 3(4c c1n
th<o th)i tit "hc v nh nng# /0 th' n chcng lin quan g0 3n "h-" chia 3Nu#
$~a OuSn *Mt 3Iu tQ ngy iuSn "hSn rl;9u 3n ngy n chU rl9u t^c l &ho,ng :l
ngy 9: gi)# $~a h *Mt 3Iu tQ ngy n chU 3n ngy Thu "hSn rl;:u di &ho,ng :;
ngy 9mgi)# $~a thu &-o di tQ ngy Thu "hSn 3n ngy ng chU rll9lu di &ho,ng |:
ngy 9: gi)# $~a 3ng tQ ngy ng chU ti ngy iuSn "hSn chs &-o di c |: ngy#
Eh( vy m~a h di hZn m~a 3ng nh\ng F ngy 9m ting#
/n 3N ngMn di ny hon ton lin quan 3n &ho,ng c.ch gi\a Tr.i 3t vi $gt tr)i J
m%i th)i 3im Oa hay gIn# Ta *it rLng Tr.i 3t quay Oung quanh $gt tr)i th<o qu[ 3o
h0nh *Iu dc' m $gt tr)i &hng "h,i l tSm 3im c>a h0nh *Iu dc 3' m chs l mt
tiu 3im trong h0nh *Iu dc thi# Eh( vy' &hi Tr.i 3t quay trn qu[ 3o' Gf c ltc n
gIn $gt tr)i hZn' c ltc c.ch Oa hZn#
$~a h' &hi Tr.i 3t J Oa $gt tr)i nht' G^c htt c>a $gt tr)i 3Di vi n l yu nht' do 3
Tr.i 3t quay chm nht' v th)i gian c>a m~a h di nht trong mt n1m# Eg(4c li'
m~a ng' &hi Tr.i 3t J gIn $gt tr)i nht' G^c htt c>a $gt tr)i t.c 3ng ln n mnh
nht' do 3 Tr.i 3t quay nhanh hZn ltc no ht' v 3 l m~a ngMn nht trong n1m#
T(Zng t` nh( vy c th O-t cho m~a OuSn v m~a thu' l hai m~a trung gian trong m%i
n1m#
D#3c l$m c1n 4;nh nhiKt
$gt *in OUch 3o mnh mng c tUnh cht &h.c hcn lc 3@a# E c &h, n1ng truyNn djn
nhikt l(4ng c>a $gt tr)i OuDng tn d(i 3.y GSu# bng th)i n(c *in &hi *Dc hZi c+ng
lm tiu hao &h. nhiNu nhikt l(4ng $gt tr)i# $gt &h.c' n(c *in c nhikt 3 ring rt
ln' nhikt 3 n(c t1ng chm hZn rt nhiNu Go vi 3t liNn# 9cm; n(c nhn 3(4c F'9|
un nhikt l(4ng ' t^c 9 calo' th0 chs lm cho n(c t1ng thm 9 3 ?' trong &hi 9cm; 3t
h" thu *Lng tQng y nhikt l(4ng th0 nhikt 3 c th t1ng thm l l'm 3 ?# /0 lf 3 vo
m~a h' nhikt 3 mgt *in ti OUch 3o &hng *ao gi) t1ng ln 3t ngt
T0nh h0nh J c.c Ga mc th0 hon ton ng(4c li# Ga mc rt him c.c loi th`c vt' n(c
cng 5c`c qu=6' chs c c.t trMng m thi# Yo nhikt dung c>a c.t nhP' n Gf nng ln
nhanh chng &hi h" th nhikt' nh(ng li &hng truyNn nhikt ny OuDng d(i GSu 3(4c
r do &h, n1ng truyNn nhikt rt &-mu# /0 th' tuy l" c.t *N mgt 38 nng r8y rbi m l" c.t
*n d(i vjn lnh nh( *1ng#
$gt &h.c' 3t Ga mc li thiu hcn t.c dng *Dc hZi n(c lm tiu hao nhikt nh( J *in#
?ho nn' &hi $gt tr)i Out hikn trn 3()ng chSn tr)i' nhikt 3 trn Ga mc lun t1ng ln'
3n gi\a tr(a mgt 3t hIu nh( 38 *@ nung nng nh( lHa thiu vy#
$t nguyn nhSn &h.c n\a l c.c 3.m mSy v cZn m(a J v~ng OUch 3o c+ng nhiNu hZn
hcn v~ng Ga mc# /~ng OUch 3o th()ng chiNu no c+ng c m(a' nh( vy nhikt 3 *uei
chiNu &hng th cao qu. 3(4c# ?2n Ga mc' th()ng l tr)i nMng' rt him &hi c ngy
m(a# TQ G.ng Gm 3n chiNu tDi $gt tr)i vjn to, hZi nng OuDng Ga mc' vN chiNu nhikt
3 v~ng Ga mc c+ng t1ng ln rt cao# l l= do v0 Gao v~ng OUch 3o &hng "h,i l nZi
nng nht Tr.i 3t#
; sao %iNm nng nh_t *hng phGi l$ 0Uch %o?
iUch 3o th()ng 3(4c coi l nZi nng nht l v0 J v~ng ny quanh n1m c $gt tr)i trn
3snh 3Iu# Eh(ng h8y O<m li ti liku thDng & t0nh h0nh th)i tit trn ton th giiV Ti
v~ng OUch 3o' nhikt 3 cao nht rt Ut &hi v(4t qu. ;m 3 ?# /y m ti Ga mc wahara J
chSu Khi' nhikt 3 *an ngy ln ti mm 3 ?' trong &hi wahara c.ch Oa OUch 3o ti hng
ngn dgm#
Ti c.c v~ng Ga mc "' nhikt 3 *an ngy cao nht c+ng ln ti Fm my 3 ?# Ti
v~ng Ga mc Trung X' nhikt 3 cao nht *an ngy c+ng ln 3n F| 3# wa mc xo*i
r$ng ?eu &ho,ng Fm 3 ?#
/~ng OUch 3o 3(4c h" th nhiNu nhikt l(4ng $gt tr)i nht' vy ti Gao li &hng "h,i l
nZi nng nhth Eh0n vo *,n 3b th gii ta thy' nh\ng v~ng thuc OUch 3o "hIn ln 3Nu
c *in c, nh( Th.i d0nh Y(Zng' n Y(Zng#
Ti sao ni 9vOng l$ l phi cVa Tri %_t:?
Qng l 5vk Ga6 c>a gii t` nhin' l tr ct 3,m *,o cSn *Lng Ginh th.i# E c th duy tr0
G` cSn *Lng l(4ng oOy v cac*onnic trong &hng &hU' gi,m nh ,nh h(Jng c>a c.c cht
th,i' &hU 3c gSy nn nhim' lm trong Gch mi tr()ng' v0 vy nn n 3(4c O<m l 57.
"hei c>a Tr.i 3t6#
7(4ng oOy trong &hng &hU c vai tr2 rt ln 3Di vi 3)i GDng c>a mi Ginh vt trn Tr.i
3t# ?htng ta c th nh@n 1n' nh@n uDng nh(ng &hng th ngQng h h"# nIu ht l(4ng
oOy trn Tr.i 3t ny 3(4c Ginh ra nh) vo th`c vt Oanh trong rQng# Trong qu. tr0nh
quang h4"' nh\ng th`c vt ny 38 htt &hU cac*onic v th,i ra &hU oOy# Tuy nhin' nh\ng
th`c vt c+ng cIn "h,i h h"' nh(ng d(i G` chiu O c>a .nh nMng' t.c dng quang h4"
c>a chtng "h,i ln g" ly lIn Go vi t.c dng h h"# /0 vy mi ng()i gi th`c vt
Oanh l 5Eh m.y G,n Out thin nhin6 c>a oOy#
?Sy cDi thng qua qu. tr0nh quang h4" 38 htt l(4ng &hU cac*onic v th,i ra mi tr()ng
l(4ng &hU oOy# Eh) 3 m con ng()i v Ginh vt mi c th duy tr0 3(4c G` GDng c>a
m0nh' &hU hu mi 3(4c en 3@nh# ? ng()i lm mt "h-" tUnh' cSy d cao ;; m-t c
&ho,ng 99y ngh0n l.# Yikn tUch l ;Fyml# $t &hu rQng c &ho,ng hZn 9y triku cSy th0
dikn tUch l. cSy ch< "h> l rt ln' &h, n1ng quang h4" cao# $%i mt n1m' hk th`c vt
trn Tr.i 3t nhn Fyy tB tn cac*onic v th,i ra lyy tB tn oOy# Eh( vy cho thy nu
&hng c rQng' con ng()i c+ng nh( hk Ginh vt Gf chcng th tbn ti 3(4c#
Qng gi\ vai tr2 ln trong vikc lm Gch ho. *Iu &hng &hU# Eh\ng th`c vt rQng c &h,
n1ng loi trQ ton * nh\ng &hU th,i 3c hi nh(V w!l' n' ?l w!l l loi &hU rt 3c'
c mgt J nhiNu nZi# vhi nbng 3 w!l trong &hng &hU ln ti 9y ""m Gf djn 3n mt GD
ch^ng *knh nh( tim 3" mnh' lon nh@" &h thJ Qng c th h" th &hU w!l 3 v
chuyn chtng thnh nh\ng thnh "hIn cu to nn c.c aOit gDc amin trong c.c thSn cSy
v#v c+ng l mt loi &hU c hi vi cZ th con ng()i# Eu chtng ta 1n "h,i hoa qu,'
th`c "hm' rau c hm l(4ng cao Gf *@ nhim 3c' Ginh *knh# Trong rQng c rt nhiNu
loi cSy c th h" th th &hU ny# Trung *0nh c^ mt 9 ha cSy ngSn hoa c th h" th
99'| &g ' 9 ha cSy dSu tSy l F'; &g v 9 ha cSy liu th0 h" th ;': &g #
Qng c+ng l m.y htt *i &heng lb c>a con ng()i# Yo trn m%i "hin l. c mt l" lng
dy nn n c th chgn li nh\ng cht gSy nhim' lc v h" th li chtng lm trong
Gch mi tr()ng# ?.c nh &hoa hc 3(a ra GD likuV trung *0nh 9 n1m' c^ 9m mju 3t trbng
cSy t~ng c th loi trQ 3(4c ; tn &hi *i trong &hng &hU' 9 ml cSy "h~ du c th
ng1n 3(4c ;';: tn *i th,i# Trong rQng cnh v l. cSy t(Zng 3Di rm r" um t~m nn
lm gi,m G^c gi# Yo vy nn GD *i th,i cng nghik" trong &hng &hU 38 *@ gi\ li gIn
ht' Gau mt trn m(a ln' GD *i c2n li 3(4c trJ vN vi 3t' nh) vy m &hng &hU 3(4c
trong lnh v m.t m hZn# 7. cSy Gau &hi 3(4c Gch *i li ti" tc qu. tr0nh gi\ *i v
chu tr0nh lm Gch &hng &hU mi 3(4c *Mt 3Iu#
Qng qu, tht l 57. "hei c>a Tr.i 3t6' &hng c rQng' tt c, mi Ginh vt trn Tr.i 3t
ny & c, con ng()i Gf &hng th h h"' &h c th Ginh tbn v "h.t trin#
+ thN (Mng n#3c %i (#bng (7p tAt n&i lSa *hng?
/o n1m 9:];' tQng c = t(Jng nhLm d" tMt mt ngn nti lHa 3ang "hun tro 3< do
*n c,ng 3,o n<ima<y ngoi &hZi c<land# E(c *in Gf 3(4c *Zm th<o 3()ng Dng ti
3 lm ng nham thch ch,y ra ngay ti ch%
Eg()i ta c2n tUnh c, ti vikc GH dng cht ne 3 "h. v l" ngoi 38 t(Zng 3Di ngui c>a
d2ng nham thch ch,y vo *n c,ng c>a h2n 3,o' cho "h-" n(c *in lm ngui l"
nham thch nng 3P *n trong v tQ 3 &im Go.t G` tin trin c>a n#
Tuy nhin' c.c chuyn gia tUnh to.n rLng nu n(c *in ti" Otc vi nham thch nng
ch,y trong t0nh huDng 3' mt v ne hZi n(c c th Gf "h. v cho nhiNu nham thch
trn ra hZn' nhiNu n(c trn vo hZn v to nn "h,n ^ng dSy chuyNn# ?.c chuyn gia lo
ngi "h,n ^ng ny c th &-o th<o ton * nham thch d(i n(c' djn ti mt v ne
t(Zng 3(Zng vi mt qu, *on nydro c cng Gut vi m<gaton' gSy th,m ho cho c.c
h2n 3,o v c.c con Gng &heng lb c>a 3i d(Zng Gf nhn ch0m c.c *n c,ng Oung quanh
vnh 3ai dMc i TSy Y(Zng# v hoch ny do 3 38 *@ ho8n li v d2ng ch,y c>a nham
thch cuDi c~ng 38 ch\ng li' 3 li *n c,ng vjn h\u dng#
Trn th`c t' vjn c nh\ng ngn nti lHa ngIm nLm d(i *in GSu# . nng ch,y c>a c.c
ngn nti ny ch,y trn ra trn 3.y c>a c.c 3i d(Zng nh(ng li 3(4c n(c *in lm
ngui' to ra nham thch gDi# 3 GSu lyyy m-t' ." Gut cao ng1n c,n vikc h0nh thnh
c.c v ne hZi n(c# Eh(ng ln cao hZn' &hi ." Gut gi,m 3i' c.c v ne ny lin ti" O,y
ra# Eg()i ta 38 3o 3(4c ltc nti lHa "hun J wurtG<y' mt h2n 3,o ngoi &hZi c<land' c^ ;
"htt li c mt v ne t(Zng 3(Zng vi G^c cng "h. tQ ly 3n Fy &iloton#
; sao ng#i ngJ 02-ng @iNn +ht *hng ch;m?
dZi li trong din ?ht *n 3Qng *ao gi) lo cht 3uDi' *Ji v0 hm l(4ng muDi trong n(c
*in J 3Sy cao ti l]y "hIn ngh0n# TB trng n(c *in c2n ln hZn c, tB trng ng()i *n#
/0 th ta c th nei trn *in nh( mt tm g%#
Eh(ng ti Gao trong &hi hm l(4ng muDi trung *0nh c>a n(c *in trn tIng mgt c.c 3i
d(Zng chs c &ho,ng ;m "hIn ngh0n' c2n hm l(4ng muDi trong din ?ht li cao 3n
vyh
xiJ *,n 3b ra chtng ta Gf thy din ?ht nLm J v~ng *in gii "hUa TSy c>a ordan' l
chic hb th" nht th gii' lt thPm trong v~ng c 3@a h0nh Oung quanh t(Zng 3Di cao#
Th`c ra' din ?ht &hng "h,i l *in th`c G` m chs l mt c.i hb &hng c 3()ng ra'
vi mt GD con Gng &hng ln mang n(c 3e vo# ?hUnh 3gc 3im ny 38 quyt 3@nh
tUnh cht c>a n#
?hung quanh c.c con Gng ch,y vo din ?ht "hIn ln l Ga mc v nham thch 3. vi#
?.c tIng nham thch 3 c ch^a rt nhiNu muDi &ho.ng# /0 th' n(c Gng ch,y vo din
?ht 3Nu c hm l(4ng muDi rt cao# Yo *in &hng c 3()ng ra nn ton * nh\ng
&ho.ng cht ny 3Nu *@ gi\ li ton *# bng th)i ordan li l v~ng hanh &h' Ut m(a#
$gt tr)i gay gMt &hng ngQng lm cho n(c trong c.i 5v+ng6 &Un ny *Dc hZi rt mnh#
Trong &hi 3' mt ngubn n(c chUnh c>a din ?ht 3 l Gng ordan li *@ rtt *t 3.ng
& 3 "hc v cng vikc t(i tiu# Th.ng n1m qua' hm l(4ng muDi trong *in ngy cng
nhiNu' ngy cng 3m 3gc# vt qu, l trong thuB v`c ny' trQ mt vi vi &hun' &hng c
Ginh vt no tbn ti 3(4c' v0 th n mi 3(4c mang c.i tn &hng ly g0 lm 3" 3f din
?ht#
Ti sao n#3c 4iNn m)n?
? ng()i ni rLng n(c *in mgn v0 n ho tan rt nhiNu muDi# Eh(ng 3 li &hng "h,i
l cSu tr, l)i' *Ji muDi J 3Su m rah vhng lf n(c Gng' n(c hb &hng c muDi ho
tan m chs c n(c *in mi ch
n nay' c.c nh &hoa hc vjn ch(a t0m ra cSu tr, l)i tho, 3.ng# ? hai gi, thuytV
xi, thuyt th^ nht cho rLng *an 3Iu n(c *in c+ng ngt y hkt nh( n(c Gng' n(c
hb# wau 3' muDi tQ trong nham thch v c.c l" 3t Oi m2n' th<o m(a ch,y ra c.c d2ng
Gng# bi c.c d2ng Gng 3e vN *in c,# E(c *in *Dc hZi' trtt OuDng thnh nh\ng cZn
m(a# $(a li 3e ra c.c d2ng Gng ?^ nh( vy' th<o th)i gian' muDi 38 3ng dIn
OuDng *in' &hin *in ngy cng mgn hZn# Th<o 3' d`a vo hm l(4ng muDi trong
n(c *in' ng()i ta c th tUnh ra tuei c>a n#
xi, thuyt th^ hai cho rLng' ngay tQ 3Iu n(c *in 38 mgn nh( vy# 7= do l c.c nh
&hoa hc thy rLng' hm l(4ng muDi trong n(c *in &hng t1ng ln 3Nu 3gn th<o tuei
c>a Tr.i 3t# vhi nghin c^u nh\ng l" 3t 3. trong c.c hang 3ng *@ n(c *in trn vo'
ng()i ta thy rLng' hm l(4ng muDi trong n(c *in lun thay 3ei' &hi ln &hi OuDng ch^
&hng cD 3@nh J mt m^c no 3# n nay' ng()i ta vjn ch(a *it l= do ti Gao li nh(
vy#
; sao %'ng %_t li c sng thLn?
vhi c 3ng 3t' n(c *in Oao 3ng h0nh thnh nn Gng ln v 3e o o vo 3t liNn' 3
chUnh l Gng thIn# vhi Gng ln 3e vo 3t liNn tuT th<o t0nh h0nh c>a v@nh *in m c
th c *in 3ei# /U d' v~ng v@nh c *a "hUa l 3t liNn h0nh ch\ 5/6 th0 chiNu cao c>a
Gng Gf cao g" ; F lIn#
/o n1m 9:;;' J miNn Ai< c>a Eht d,n trong cZn 3ng 3t 38 c Gng thIn' Gng *in
38 dSng ln 3n lm m-t# Trong &hi 3' J v~ng v@nh To&yo Gng chs cao *Lng mt nHa# _
rng J tr()ng h4" Gau v@nh *in t(Zng 3Di an ton#
vhng chs 3ng 3t gSy nn Gng thIn m nti lHa J 3.y *in c+ng c th gSy ra Gng
thIn# Egoi ra' &hi tin hnh c.c thU nghikm gSy ne ln J *in c+ng 3(a 3n c.c chn
3ng rthay 3ei &hU ."u mnh h0nh thnh Gng thIn#
TO %12 c sng lOng?
xi to nn Gng v chiNu cao c>a Gng "h thuc vo G^c gi' th)i gian thei c>a gi v
dikn tUch c>a mgt n(c m gi thei qua# xi, GH mt cZn *8o c gi c" 9l r&h. himu
l(t qua tQ <o *in Trung $[' *1ng qua *N mgt Th.i d0nh Y(Zng' 3n v~ng *in ng
c>a /ikt Eam' v(4t qu8ng 3()ng O" Os 9|#yyy &m' th0 Gau mt gi) di chuyn' n to
3(4c nh\ng con Gng c 3 cao trung *0nh l F'l m-t# Th<o c.c tUnh to.n' Gau mt ngy
3m' Gng do cZn *8o ny to ra Gf cao trung *0nh 9F'9 m-t' Gau hZn mt tuIn' Gng 3t
ly'] m-t nh(ng rbi dQng J 3' &hng th cao hZn 3(4c n\a do nhiNu yu tD c,n trJ' trong
3 quan trng nht l trng l`c#
/y th0 tQ 3Su Ginh ra nh\ng con Gng lQng cao hZn lm m-th 7i cng &h hiu hZn &hi
Gng lQng cao trn ;y m-t th()ng Out hikn vo nh\ng ltc *in tDt' hon ton &hng c
gi ln# Egy l]yllyy;' tu K<rm c>a h,i quSn Ega 38 3o 3(4c chiNu cao c>a mt con
Gng lQng thuc vo hng &B lcV ;F m-t *Lng chiNu cao c>a mt to nh 9l tIng ?.c
nh &hoa hc c2n cho rLng c th c nh\ng con Gng lQng cao trn my m-t' d~ cho 3n
nay ch(a ai *Mt gg"# /N l= thuyt' nh\ng con Gng lQng c th Out hikn trong ltc *in
3ng v nu mt con Gng lQng cao trn ;y m-t 53i6 trn 3Iu m0nh mt con Gng ly m-t
do gi to ra th0 chiNu cao teng cng r_ rng l trn my m-t#
i.c Gut O,y ra 3iNu ny l rt th"' Gong &hng "h,i l *Lng &hng# E1m 9::m' trn
v~ng *in dMc c>a Ega' trong mt cZn *in 3ng' Gng 38 qu-t Gch mi th^ trn mt
gin &hoan dIu c>a h8ng wtaoil m ltc *0nh th()ng dn &hoan ny l cao F9 m-t Go vi
mgt *in# Eg()i ta nghi 3Sy l loi Gng m con ni J trn#
Trong &hun &he ch(Zng tr0nh ln $aO{av< c>a ?Z quan v+ tr chSu Wu' c mt d` .n
mang tn l {av<tlaG rd,n 3b Gngu# Y` .n ny c nhikm v "h.t hikn hogc d` *.o vN
Gng lQng nhLm c,nh *.o cho nh\ng tu thuyNn trn c.c h,i tr0nh quan trng# ?.c nh
&hoa hc th`c hikn d` .n ny &hng th no l= gi,i nei hikn t(4ng Gng lQng Out hikn
3Zn l nh(ng c+ng c th Out hikn thnh cg"' thm chU nh.nh * *a' * *Dn' * n1m
Gong Gong nhau# 7i n\a' Gng lQng c th *t ng) nh ln' 3^ng nghu nghkn vi "htt
rbi 3e G" OuDng' tan *in &hng 3 li du vt' nh(ng c+ng c th lQng l\ng tin *(c
v(4t hng ngh0n &ilom-t nh( *^c t()ng n(c di 3ng' thm chU c, trong tr()ng h4" Out
hikn thnh * *a' * *Dn# Tt nhin cIn c mt l`c t.c dng t^c th)i dSng n(c ln cao
thnh Gng lQng' nh(ng l`c no gi\ cho Gng chMc chSn trn 3()ng 5hnh quSn6 ngh0n
dgm nh( vyh
wng lQng qu, l mt th^ 5ht d6 &h nhLn 3Di vi c.c nh nghin c^u v0 5chtng &hng
"h thuc *t c^ quy lut t` nhin hay nguyn tMc vt l= no c,6# Trn quan 3im to.n
hc' mt GD ng()i cho rLng Gng lQng l tUch h4" c>a nhiNu con Gng nhP' Gong O<m ra l=
thuyt ny &hng v\ng' v0 &hi c Gng lQng Out hikn ngay trong 3iNu &ikn tr)i yn *in
lgng# Trn quan 3im h,i d(Zng hc' GD &h.c li cho rLng J nh\ng nZi m gi 3ang thei
ng(4c chiNu c,n trJ d2ng h,i l(u *%ng yu 3i' d2ng ch,y 3t ngt t1ng tDc' "hIn n(c
ch,y nhanh J 3Lng Gau va chm vi &hDi n(c ch,y chm J "hUa tr(c gSy ra hikn t(4ng
Gng lQng# Thuyt ny tuy c v c l=' Gong li &hng th ." dng 3 l= gi,i Gng lQng
v~ng *in dMc' nZi &hng hk c d2ng h,i l(u no c,#
$t GD &h.c n\a vn dng &in th^c vt l= 3@a cIu' cho rLng J mt GD nZi trn Tr.i 3t'
3gc *ikt trn c.c 3i d(Zng' c nh\ng 3im m trng l`c c nh\ng *in thin nht 3@nho
nu J 3 l`c htt c>a Tr.i 3t cao hZn m^c *0nh th()ng th0 Gf to ra v~ng l_m trn mgt
*in' tr()ng h4" ng(4c li to v~ng lbi rtrn th`c t' c.c nh du hnh v+ tr qu, c
quan G.t 3(4c nh\ng v~ng lbi hogc l_m nh( th trn *N mgt c.c 3i d(Zngu# Y(i t.c
3ng c>a l`c quay Tr.i 3t' &t h4" vi nhiNu yu tD &h.c n\a' v<n r0a c.c v~ng lbi hogc
l_m ny rt c th Out hikn Gng lQng# Eh(ng 3iNu l l Gng lQng vjn th()ng Out hikn
ngay c, J nh\ng nZi m l`c htt Tr.i 3t tP ra *0nh th()ng v trn mgt *in chcng c
v~ng lbi hay l_m no c,# $i chuykn li rZi vo * tMc#
Cua hot 3ng th`c tin' c.c chuyn gia thuc d` .n {av<tlaG &hcng 3@nhV &hng th
d` *.o Gng lQng' c, vN th)i gian ljn 3@a 3im# n chs c th 3(a ra nh\ng l)i &huynV
c.c nh &hai th.c dIu nn nSng chiNu cao gin &hoan ln tDi thiu ly' c.c ch> tu *in'
ngoi vikc ch qun mua *,o him' nn gia cD mn v *oong tu' t1ng &h, n1ng chDng
ch@u nu chcng may *@ Gng lQng " OuDng' c2n &h.ch du l@ch 3()ng *in th0 chs c2n
c.ch "h mgc cho G` may r>i m thi#
Th n$o gIi l$ ]ng lOng?
? hai loi Gng c`c &T 3.ng G4 3Di vi nh\ng ng()i 3i *inV Gng thIn v Gng lQng#
wng thn l hk qu, c>a hot 3ng &in to vP Tr.i 3t v 38 3(4c nghin c^u &h. &['
nh(ng Gng lQng cho 3n nay vjn l hikn t(4ng gSy nhiNu tranh c8i#
TQ gi\a mgt *in "hcng lgng' *t ng) d`ng ln mt *^c t()ng n(c &heng lb' 3e G"
OuDng v tan *in l chSn dung GZ * nht vN mt cZn Gng lQng#
nai thuB th> c>a chic tu chJ dIu &heng lb tn l }GGo 7ang<doc mang quDc t@ch
Kanama 38 *P mng v0 Gng lQng J v~ng *in thuc n Y(Zng' gIn Eam Khi# Th<o
l)i & c>a thuyNn "h Khilli" 7<ag<our' ltc *t gi) th)i tit tuy &hng tDt Gong ch(a th
gi l *in 3ng # dt ng)i tQ mgt *in c.ch mn tu *n "h,i vi chc m-t' mt *^c
t()ng *Lng n(c di hng ngh0n m-t 3t ngt d`ng ln' chbm ti vi c.i l(i OoMn cun
trn 3Iu' cn *1ng qua con tu' chy ti" rbi 3e " OuDng c.ch mn tr.i tu vi tr1m m-t#
dubng chs huy cao ngt nghu' c, ngn 1ng t<n l &ho,ng ;y m-t tUnh tQ mgt n(c' vy
m tt c, 3Nu ch0m ng" trong n(c &hi con Gng l(t qua# wau "htt &inh hong y'
ng()i ta thy thiu hai trong GD c.c thuB th> *y gi) 3ang lm vikc trn *oong# n 38 *@
lu[ n(c cuDn th<o v nhn ch0m OuDng 3.y *in &hi n 3e G" OuDng#
Tu }GGo 7ang<doc vjn c2n may mMn v0 Gng lQng chs l(t qua# E1m 9:|y' trong v~ng
*in Eht d,n' chic tu chJ hng Y<r*<aGhir c>a nh 38 *@ mt con Gng lQng 3e " ln
3Iu v nhn ch0m ngay t^c &hMc# Ton * thuB th> 3on FF ng()i *P O.c 3.y *in#
Th<o GD liku thDng & mi 3Sy c>a ?Z quan v+ tr chSu Wu r}wu' trong hai th" nin
gIn 3Sy nht' c &ho,ng lyy chic tu *in *@ Gng lQng lm 3Mm' trong 3 c ll con tu
&heng lb 3(4c mknh danh l 5&hng th 3.nh ch0m6# Teng cng hZn yy ng()i *@ thikt
mng# ?2n th<o tUnh to.n c>a trung tSm nghin c^u tai nn hng h,i ^c th0 trn &hM"
c.c 3i d(Zng' m%i tuIn Ut nht c hai con tu *@ Gng lQng lm h( hi hogc gSy thikt hi
vN ng()i#
Ti sao gIi l$ v< %' ngYa?
/a 3 ng`a c tbn ti &hngh Eu c th0 n J 3Su' v v0 Gao n li mang c.i tn &0 l yh
$t lot cSu hPi c th n,y Ginh trong 3Iu *n m%i &hi ngh< nhMc 3n &h.i nikm ny#
l c.c v~ng va tuyn ;y ;m 3 trn hai *.n cIu' nZi gi lgng v &hU hu &h nng# /a
3 ng`a J *.n cIu *Mc 3i &hi c2n 3(4c gi l 5v~ng lgng Eam chU tuyn6#
Tn gi va 3 ng`a c lf h0nh thnh tQ th)i ng()i TSy dan Eha chJ ng`a 3n TSy n
*Lng tu *ubm# vhi 3n 3Sy' tu th()ng rZi vo t0nh trng 50 ch6 v0 &hng c gi' &hin
chuyn 3i *@ &-o di ngoi = muDn# TQ 3 li n,y Ginh vn 3N thiu n(c# Th l c.c thuB
th> 3nh "h,i qucng ng`a OuDng *in v0 hai mc 3UchV dnh n(c uDng cho ng()i v mau
chng r)i &hPi v~ng lgng gi#
? gi, thuyt &h.c cho rLng nZi ny mang tn gi nh( vy v0 n l 5to 3 cht6 c>a
ng`a# $%i &hi c.c l.i *un TSy dan Eha 3i qua 3Sy' ng`a c>a h 3Nu *@ cht hng lot v0
nng v &h.t#
Ti sao li c 4Jo %Ra tO?
Trong th)i gian gIn 3Sy' c.c 34t "hun tro mSy &hU v ht nhim 3ikn tQ $gt tr)i lin tc
din ra' gSy nn 34t *8o 3@a tQ c`c ln trong l@ch GH Tr.i 3t# /y 3Su l nguyn nhSn GSu
Oa c>a hikn t(4ng nyh
Tr(c 3Sy' gii &hoa hc tin rLng tSm $gt tr)i 3(4c cu to *Lng hydro' v 3Sy chUnh l
nguyn nhSn gSy nn c.c 34t "hun tro' 3gc *ikt l trong 3snh cao chu &T 99 n1m c>a
$gt tr)i# ?hUnh v0 vy' chtng ta 38 hiu Gai vN *,n cht c>a c.c 34t thay 3ei &hU hu trn
Tr.i 3t# Th<o !liv<r $anu<l' xi.o G( ho. hc ht nhSn $[' &hi chuyn 3ng ti *N mgt
$gt tr)i' hydro *@ nng ch,y v "hIn no to nn 3 nng c>a $gt tr)i# Tuy nhin' "hIn
ln nhikt 3 &h>ng &hi" c>a 5ng gi cau c6 ny li to, ra tQ l_i c>a mt v ne Giu tSn
tinh ngay ti "hIn tSm giu GMt' ch^ &hng "h,i l hydro c>a $gt tr)i#
$anu<l gi,i thUchV 5Th<o chtng ti' th.i d(Zng hk 3(4c Ginh ra tQ mt ngi Gao' v $gt
tr)i h0nh thnh tQ l_i c>a mt Giu tSn tinh 38 ne# nIu ht c.c hnh tinh *n trong 3(4c
cu to *Lng vt cht ti l_i ngi Gao 3y' c2n c.c hnh tinh *n ngoi th0 *Lng vt cht
ti l" ngoi# ?hUnh v0 vy' chtng ta hiu Gai vN qu. tr0nh to nn tQ tr()ng J tSm $gt
tr)i nguyn nhSn gSy "hun tro v *8o 3@a tQ# ?htng ta c^ t(Jng rLng chUnh d2ng
"laGma J *N mgt mi tr()ng to nn tQ tr()ng nh(ng th`c t &hng "h,i l nh( vy6#
KhIn ln gii vt l= thin v1n 3Nu >ng h quan 3im l c.ch 3Sy F'm tB n1m' $gt tr)i
3(4c h0nh thnh tQ mt 3.m mSy Gao# Eg(4c li' $anu<l &hcng 3@nh rLng th.i d(Zng hk
c ngubn gDc tQ mt v ne Gao tSn tinh# ?hUnh v0 vy' hogc l tQ tr()ng c>a ngi Gao
n<utron J tSm $gt tr)i' hogc l "h,n ^ng *in l" GMt quanh ngi Gao 3 thnh mt cht
Giu djn r"h,n ^ng ng(ng t doG< }inGt<inu' 38 gSy nn c.c 34t "hun tro trong chu &T
hot 3ng $gt tr)i#
Trong &hi thuyt c>a $anu<l c2n 3ang gSy tranh c8i trong gii &hoa hc th0 nhiNu nh
nghin c^u &h.c 38 &hcng 3@nh' c.c hnh tinh thuc qu[ 3o th.i d(Zng hk 3Nu giu cht
GMt v &im loi# $anu<l tin rLng' 3iNu ny Gf git" thay 3ei quan 3im c>a mi ng()i vN
ngubn gDc c>a th.i d(Zng hk# nZn Fy n1m nay' ng 38 cDng hin cuc 3)i m0nh cho vikc
3i t0m 5giy &hai Ginh6 c>a hk $gt tr)i#
@$i ton v2i vB trIng l#[ng cVa m1y
8 *ao gi) *n t` hPi O<m mt 3Dng tuyt OD" lZ lHng trn *Iu tr)i ngng *ao nhiuh nay
mt cZn *8o th0 3 my tnh $t nh &hU t(4ng hc $[ 38 th`c hikn "h-" (c l(4ng 3
v &t qu, c th lm *n &inh ngc#
n8y *Mt 3Iu vi mt 3.m mSy trMng OD" trMng 3Zn gi,n mt 3.m mSy tUch# E c th
ch^a *ao nhiu n(c trong m0nhh K<ggy 7<$on<' nh &hoa hc cao c" ti Trung tSm
nghin c^u vhU quyn CuDc gia J dould<r' ?olorado' cho *itV 5E(c trong mt 3.m
mSy nhP c th ngng &ho,ng mmy tn# nay 3 d h0nh dung hZn' *n h8y lin t(Jng n
vi nh\ng con voi# $t con voi trung *0nh c &hDi l(4ng &ho,ng tn' 3iNu 3 c
nghaa l 3.m mSy tUch ngng t(Zng 3(Zng gIn 9yy con voi6#
n0nh ,nh l(4ng n(c &heng lb *Lng 9yy con tht ln nht trn 3t liNn tr<o lZ lHng trn
*Iu tr)i li g4i nn mt cSu hPi &h.cV ?.i g0 gi\ chtng J 3#
5Tr(c tin' n(c &hng tbn ti J dng git c &Uch c to nh( con voi' m *ao gbm v
vn c.c ht rt rt nhP6' 7<$on< gi,i thUch# / nh\ng ht *i n(c ny lZ lHng trong
tIng &hng &hU m 3ang dSng ln J *n d(i# Tuy nhin' = nikm vN mt l(4ng n(c ln
nh()ng y tr<o trn *Iu tr)i lm GHng GDt ngay c, 3Di vi mt nh &hU t(4ng hc nh(
7<$on<# 5Ti &hng hN c chtt = th^c no vN trng l(4ng c>a mt 3.m mSy' cho ti &hi
ti *Mt 3Iu tUnh to.n6' * ni#
/y *ao nhiu 5cht voi6 mSy c mgt trong mt cZn dng lnh x" m()i my lIn 3.m
mSy tUch ch1ngh ?on GD th`c Gf &hin *n &inh ngcV &ho,ng lyy#yyy ?2n trong mt
cZn *8o ln' &t qu, c2n cho.ng v.ng hZnV F triku con voi c+ng chs ngng nh( th# iNu
3 c nghaa rLng n(c trong mt cZn cubng "hong c &hDi l(4ng ln hZn tt c, c.c con
voi trn Tr.i 3t cng li# ? lf' c2n nhiNu hZn tt c, GD voi tQng tbn ti trn hnh tinh
c>a chtng ta#
Dgo$i Tri %_t cc h$nh tinh *hc c m1y *hng?
$Sy m chtng ta nh0n thy l nh\ng ht *1ng hogc ht n(c dy 3gc do hZi n(c trong
&hU quyn Ginh ra# /0 vy' nZi &hng c &hU quyn nh( $gt tr1ng v nZi mt 3 &hU
quyn chs *Lng mt "hIn ly c>a Tr.i 3t nh( Gao ThuB 3Nu &hng th nh0n thy mSy#
gc 3im c>a mSy trn nh\ng hnh tinh c ln nh( Gao $c' Gao The v#v l l" &hU
quyn c 3 dy trn 9#yyy &m v nhikt 3 OuDng th"' tQ trn OuDng d(i h0nh thnh nn
amnium' tIng n(c 3ng *1ng' do 3Di l(u m hikn ra dng hoa v1n#
?.c hnh tinh nh( Tr.i 3t trQ Gao ThuB & trn ra 3Nu c mSy#
Trn Gao no,' do *8o c.t h0nh thnh mSy c.t rt nei ting# Th<o quan trMc c>a tu $ani<r
F' trn Gao no, c &hU quyn lo8ng t(Zng 3(Zng 9m &hU quyn trn Tr.i 3t' c+ng c
mt Ut hZi n(c' cho nn c th h0nh thnh mSy *1ng giDng nh( c>a Tr.i 3t#
Eh(ng :m trong mSy Gao no, l Oit cac*on# Th<o quan trMc trn cao c>a "hi thuyNn
Kirat< 9 th0 nhikt 3 th" nht l 9;: 3 ?# /0 nhikt 3 th" 3n th ny nn mSy Ginh ra
3Nu l *1ng &h#
/N Gao vim' trong &hU quyn th0 c ti :m l 3iOit cac*on' 3 dy c>a mSy ti my &m
*n trn c>a mSy l Sm ly 3 ?' &hng th h0nh thnh *1ng &h# $Sy th1m d2 Gao vim
quan trMc 3(4c mSy J th ht cht lPng' th<o nhn 3@nh th0 loi mSy ny J trn cao Ut ra l
mSy aOit Gun"huric#
; sao 4;nh minh v$ ho$ng hnf W)t tri trng to hbn?
$gt tr1ng quay quanh qu[ 3o c>a Tr.i 3t' Tr.i 3t quay quanh $gt tr)i# vho,ng c.ch
gi\a Tr.i 3t v hai thin th ny tQ G.ng 3n tDi hIu nh( &hng thay 3ei# Th m c ltc
ta thy $gt tr)i hogc $gt tr1ng to nh( c.i nia' c ltc &h.c li chs *- nh( qu, *(Ji# Ti
Gao vyh
7= do l trong nh\ng 3iNu &ikn nht 3@nh' mMt c>a con ng()i nh0n mi vt d Ginh ,o
gi.c# ?htng ta h8y O-t hai vU dV
r9u vhi ta 3 mt vt vo gi\a c.c vt &h.c nhP hZn' ta Gf thy n to hZn *0nh th()ng#
Eg(4c li' nu 3 n gi\a c.c vt &h.c to hZn' ta li thy n nh( nhP li# n0nh 9V /2ng
tr2n nhP J gi\a *n "h,i nh0n c v ln hZn J *n tr.i' mgc d~ chtng to nh( nhau#
rlu nikn t(4ng ,o gi.c quang hc' hay c2n gi l t.c dng thu quang# n0nh lV n0nh tr2n
mu trMng nh0n c v to hZn h0nh tr2n mu 3<n' mgc d~ chtng *Lng nhau#
vt h4" hai vU d trn' chtng ta c th gi,i thUch hikn t(4ng thay 3ei 3 ln c>a $gt tr)i
v $gt tr1ng nh( GauV
vhi $gt tr)i v $gt tr1ng mi mc hogc GM" lgn' "hUa 3()ng chSn tr)i chs c mt gc
&ho,ng &hng# xIn 3 li l nti 3bi' cSy cDi' nh cHa hogc c.c vt &h.c# $Mt chtng ta t`
nhin Gf Go G.nh $gt tr)i hogc $gt tr1ng vi c.c vt & trn' v0 vy ta c c,m gi.c chtng
to hcn ra# Eh(ng &hi ln ti 3snh 3Iu' *Iu tr)i *ao la &hng c vt g0 &h.c' chtng ta thy
chtng nhP hcn li#
$gt &h.c' &hi $gt tr)i hogc $gt tr1ng mi mc hogc GM" lgn' *Dn "hUa 3Nu m) tDi &hin
chtng ta c c,m gi.c l chtng G.ng hZn rnh( J vU d l' v2ng tr2n trMng gi\a nNn 3<nu#
vhi 3' mMt ta Gf thy chtng to hZn#
; sao c thN (Y %on thi tit P2a h;nh (ng W)t trng?
YSn gian Trung CuDc c &hng Ut cSu ngn ng\ ni vN th)i tit l d`a vo h0nh dng $gt
tr1ng 3 d` *.o G` thay 3ei th)i tit# /U d nh( 5&hng G4 mbng mt Sm u' th0 G4 mbng
hai mbng *a m(a OuDngo &hng G4 m()i l1m' m()i G.u Sm u' th0 G4 m()i *,y m()i t.m
m(a rZi6' 5Tr(c O<m mbng hai mbng *a' Gau O<m m()i *,y m()i t.m6# ?Su ngn ng\
th^ nht vo ngy mbng mt v m()i l1m m()i G.u Sm l@ch m tr)i Sm u mt chtt c+ng
&hng 3.ng G4' nh(ng nu ngy mbng hai mbng *a hogc m()i *,y m()i t.m m c m(a
rZi th0 my ngy & ti" Gau 3 m(a c th cng to v &-o di hZn# ?Su ngn ng\ th^ hai
c nghaa l G` thay 3ei th)i tit c>a nHa th.ng 3Iu ch> yu nn th<o d_i th)i tit ngy
mbng hai mbng *a' G` thay 3ei th)i tit c>a nHa th.ng Gau ch> yu nn th<o d_i th)i tit
ngy m()i *,y m()i t.m# vT th`c th0 = nghaa c>a hai cSu ngn ng\ vN th)i tit ny c+ng
t(Zng t` nhau# nay nh( v~ng l(u v`c Gng Tr()ng xiang Trung CuDc c cSuV 5d.n *^c
Ega $i nguykt rchs .nh tr1ng ngy Sm l@ch 3Iu th.ngu' vikt t t *t lc' vikt 3on 3on
*t tr6' 5minh nguykt chiu th" 3@a' *t lc chSn hi &06' 3Nu l nh\ng cSu ngn ng\ vN
th)i tit c lin quan ti h0nh dng tr1ng#
$uDn gi,i 3." v0 Gao c th d`a vo h0nh dng tr1ng 3 d` *.o th)i tit' 3Iu tin "h,i
hiu h0nh dng tr1ng l g0h
n0nh dng tr1ng chUnh l G` thay 3ei tr2n &huyt c>a $gt tr1ng# Trong mt th.ng Sm l@ch'
v@ trU c>a $gt tr1ng $gt tr)i v Tr.i 3t 3Nu thay 3ei# /o ltc $gt tr1ng J vo v@ trU chUnh
gi\a $gt tr)i v Tr.i 3t' tQ Tr.i 3t &hng th nh0n thy G` "h,n chiu tia G.ng $gt tr)i
c>a $gt tr)i' do 3 ltc ny ta nh0n thy $gt tr1ng c mu 3<n' ngy hm 3 chUnh l
mbng mt Sm l@ch' trong thin v1n hc gi l wc# /o ltc $gt tr)i v $gt tr1ng J hai
nHa Tr.i 3t v c~ng vi Tr.i 3t to thnh mt 3()ng thcng' ltc ny nh0n tH Tr.i 3t
thy $gt tr1ng tr2n nht v G.ng nht' ngy 3 3(4c gi l /ng' chUnh l ngy m()i
l1m' m()i G.u Sm l@ch# 7tc $gt tr1ng' $gt tr)i v Tr.i 3t to thnh gc vung :y 3'
nh0n tQ Tr.i 3t thy nHa *n "h,i G.ng' ngy hm 3 gi l Th(4ng huyNn' chUnh l
mbng t.m hogc mbng chUn Sm l@ch# 7tc $gt tr1ng' $gt tr)i v Tr.i 3t to thnh gc l]y
3' nh0n tQ Tr.i 3t thy $gt tr1ng G.ng nHa *n tr.i' ngy hm 3 gi l n huyNn'
chUnh l hai hai hogc hai *a Sm l@ch# Yo 3 chu &T *in 3ei tr2n &huyt c>a $gt tr1ng
rt^c l chu &T dng tr1ngu chUnh l mt th.ng Sm l@ch' li c+ng 3tng l mt th.ng Gc
vng trong thin v1n hc#
?htng ta *it rLng $gt tr)i v $gt tr1ng c l`c djn triNu 3Di vi Tr.i 3t' c th lm cho
n(c *in dSng ln h OuDng' c+ng c th &hin l" vP Tr.i 3t chuyn 3ng ln OuDng#
chUnh l thuB triNu v triNu 3gc# Tr(c 3Sy nhiNu ng()i t(Jng rLng ,nh h(Jng c>a l`c
djn triNu 3Di vi &hU quyn &hng ln# Eh(ng gIn ly n1m trJ li 3Sy' c.c nh &hoa hc
Trung CuDc nghin c^u v "h.t hikn ra rLng l`c djn triNu c>a $gt tr1ng v $gt tr)i c
t.c 3ng rt ln ti G` vn 3ng c>a &hU quyn v G` thay 3ei th)i tit' 3gc *ikt nh\ng
thay 3ei th)i tit 3t ngt v nh\ng "h.t Ginh nguy hi c>a th)i tit th()ng c lin quan
ti G` thay 3ei c>a l`c djn triNu# Trong mt th.ng Sm l@ch' ngy wc v ngy /ng l ltc
l`c djn triNu c>a $gt tr1ng v $gt tr)i h4" li J m^c cao nht' Gau 3 h4" l`c c>a l`c
djn triNu dIn dIn gi,m 3i# Eu vo mbng mt Sm l@ch rwcu v m()i l1m m()i G.u Sm
l@ch r/ngu th)i tit &hng chuyn tQ G.ng G>a Gang Sm u' th0 vo mbng hai mbng *a Sm
l@ch hogc m()i *,y m()i t.m Sm l@ch th)i tit Gf chuyn Ou' cho thy rLng l`c djn triNu
c th c nh\ng thay 3ei &h.c th()ng' hogc c th c qu. tr0nh th)i tit &h. ln ,nh
h(Jng ti nZi 3' *.o tr(c rLng trong &ho,ng th)i gian GM" ti th)i tit c th Gf ti" tc
Ou 3i' "h,i 3N "h2ng tr(c G` chuyn *in Ou c>a th)i tit# chUnh l = nghaa c>a cSu
5&hng G4 mbng mt Sm u th0 G4 mbng hai mbng *a m(a OuDng6#
Y`a vo dng tr1ng 3 d` *.o th)i tit l c cZ GJ &hoa hc nht 3@nh# Eh( ngy nay c.c
nh &hU t(4ng 38 vN cZ *,n lm r_ 3(4c ,nh h(Jng c th c>a l`c djn triNu 3Di vi th)i
tit' 3bng th)i c th tr`c ti" d`a vo G` thay 3ei c>a l`c djn triNu' &t h4" vi nh\ng
*in 3ei c>a t0nh h0nh th)i tit nh( ." Gut cao' ." Gut th" 3 d` 3o.n G` thay 3ei c>a
th)i tit GM" ti#
Ti sao c thN th_y W)t trng gi6a 4an ng$y?
$gt tr1ng Out hikn vo *an ngy c+ng nhiNu nh( vo *an 3m# ?hs c 3iNu *an ngy
$gt tr)i G.ng hZn tt c, mi th^' G.ng 3n n%i chtng ta &hng th nhn ra $gt tr1ng ngay
c, &hi n 3ang Out hikn# Tuy vy' vo *an 3m ch@ nLng l th^ G.ng nht trn *Iu tr)i#
Yo $gt tr1ng di chuyn quanh Tr.i 3t trong mt th.ng' nn n c mgt J mi v@ trU trn
*Iu tr)i trong GuDt lF gi)# Yikn tUch *N mgt $gt tr1ng 3(4c nh0n thy "h thuc vo tuIn
tr1ng' hay vo dikn tUch m n 3(4c .nh $gt tr)i chiNu ti ti mt th)i 3im nht 3@nh#
dan ngy tr)i G.ng v0 *Iu &hU quyn t.n O .nh $gt tr)i' nh(ng $gt tr1ng 3> gIn v 3>
to 3 "h,n chiu 3> .nh $gt tr)i nn n G.ng hZn *Iu tr)i Oung quanh# /0 th ta vjn thy
$gt tr1ng# wong 3iNu ny &hng 3tng vi c.c v0 Gao#
Tuy vy' mt nh du hnh trn $gt tr1ng thm chU vjn c th nh0n thy c.c v0 Gao &hi m
$gt tr)i 3ang mc' *Ji v0 trn th`c t $gt tr1ng &hng c *Iu &hU quyn 3 "hSn t.n .nh
$gt tr)i v lm G.ng lo. *Iu tr)i *an ngy#
!$m th n$o %N 4Go vK m;nh gi6a cbn (ng?
Trong cZn dng' 3.ng G4 nht &hng "h,i l *Iu tr)i 3<n &@t' gi rUt o o' Gm git hay
mn n(c t." Oin vo mgt' m l nh\ng ct G-t cht ng()i 3.nh OuDng 3t# Y(i 3Sy l
l)i &huyn c>a c.c chuyn gia nu *n chs c mt m0nh trong cZn dng#
Trn c.c c.nh 3bng
Tr(c tin' 3 &hng *@ 3< do *Ji nguy cZ c.i cSy 3e OuDng 3^ng 3Iu' *n h8y tr.nh Oa
c.c gDc cSy' 3gc *ikt l nh\ng cSy 3^ng ring l# Th`c t l nh\ng ngn gi mnh trong
GuDt cZn m(a &hin cho &h, n1ng ch< m(a c>a cSy &hng c2n' nht l &hi tr)i m(a nh(
trtt n(c# wau n\a' vi 3 cao c>a n' cSy thu htt G-t# / v0 &hung O(Zng c>a ng()i c
3ikn trJ nhP hZn g%' nn chtng ta Gf l mt "h(Zng tikn tDt hZn cho G-t ti" 3t# vhi *n
3^ng c.ch Oa cSy' thm chU &hi 3^ng thcng' c+ng gi,m nguy cZ thu htt G-t hZn my lIn#
Th nh(ng nguy him vjn c2n# Eg()i nng dSn' vi c.c dng c *Lng GMt trn tay' c+ng
v t0nh *in m0nh thnh mc tiu c>a G-t# /0 vy' c.ch tDt nht &hi gg" dng tD J nZi
trDng tr,i nh( c.nh 3bng l quT OuDng 3t# Y~ c hZi *n' nh(ng *n Ut c nguy cZ chm
tr.n Thin 7i#
?2n nu 3ang *Zi
$t t0nh huDng nguy him w-t &hng cIn 3.nh tr`c ti" ln mt ng()i 3ang *Zi vjn c
th *in anh ta trJ thnh nn nhSn# /0 th`c t d2ng 3ikn tQ trn tr)i &hng *in mt ngay
&hi n 3.nh OuDng 3t' m chs yu dIn trong mi tr()ng 3t# dJi v0 n(c l mt cht djn
3ikn rt tDt# Yo vy' &hi 3.nh OuDng n(c' hogc OuDng mgt 3t J gIn 3' d2ng 3ikn Gf rt
d dng chy ti ng()i# /0 vy' &hng nn *Zi &hi tr)i nei dng#
Trong O< hZi
?hic O< l mt nZi n n" an ton trong cZn dng# 3Sy' n 3ng vai tr2 t(Zng t` nh(
mt 5chic lbng araday6 rtn c>a nh &hoa hc 3Iu tin ch^ng minh rLng vikc n m0nh
"hUa trong mt cu trtc *Lng &im loi l *ikn "h." tDt nht 3 tr.nh G-tu# Eu G-t 3.nh
trtng O< th0 3ikn Gf djn truyNn trn vP O< m &hng Ouyn vo "hUa trong tr(c &hi ti"
Otc vi mgt 3t# Yo vP O< *Lng &im loi djn 3ikn tDt hZn nhiNu Go vi &hng &hU trong
O<' nn d2ng 3ikn c`c mnh c>a G-t Gf 3(4c truyNn nhanh chng OuDng mgt 3t# Tuy
nhin' trong t0nh huDng ny' nh\ng ng()i ngbi trong O< tuykt 3Di &hng 3(4c G) vo m.y
thu thanh hay *t &T mt * "hn &im loi no &h.c c>a O<# / nht l &hng 3(4c *P
mui#
Trn m.y *ay
Tr(c tin' cIn "h,i *it rLng m.y *ay th()ng Ouyn *@ G-t 3.nh# Trung *0nh c^ Gau
m#yyy hay 9y#yyy gi) *ay' mt chic m.y *ay Gf *@ G-t 3.nh mt lIn# Eh(ng 3 l hikn
t(4ng *0nh th()ng' &hng 3 li hu qu,# Eh) vo l" vP &im loi' m.y *ay truyNn 3ikn
c>a G-t m &hng gg" trJ ngi g0' v0 ltc 3' n chs trJ thnh vt th chSn trong mt vi
giSy 3()ng truyNn t` nhin c>a G-t trong &hng &hU# Yo vy' &hi "hi cng t0m c.ch 3i
tr.nh cZn dng' 3 &hng "h,i l v0 anh ta G4 G-t' m l v0 c.c d2ng &hU mnh do hikn
t(4ng th)i tit ny mi th`c G` nguy him' 3gc *ikt &hi ti" 3t v ct c.nh#
; sao tr#3c cbn m#a r$o tri r_t oi 4c?
duei G.ng' $gt tr)i vQa mi mc m &hng &hU 38 rt nng n`c' qut quay tUt nh(ng mb
hi mb & *n rt nh nhi# Tr)i &hng chs nng *^c m c2n ngt ngt n\aV chUnh l
du hiku *Mt 3Iu c>a mt cZn m(a ro#
$(a ro th()ng O,y ra vo m~a h# $uDn c m(a ro cIn "h,i c hai 3iNu &ikn# $t l
nhikt 3 mgt 3t cao' hai l &hng &hU "h,i c 3 m cao# $gt 3t nng lm l" &hng
&hU G.t mgt 3t c+ng m ln' trJ nn nh hZn v *ay ln &hng trung# Eh(ng nu nng m
&hng &hU li &h r.o th0 m(a ro &hng th O,y ra# ?hs &hi 3 m cao' hZi n(c *Dc ln
trn tr)i h0nh thnh mSy v+ tUch th0 mi c &h, n1ng cho m(a 3(4c#
vhng &hU 38 nng li m' &hin cho n(c J *N mgt Tr.i 3t &hng th *Dc hZi 3(4c# $b
hi trn cZ th ng()i c+ng &h &h 3i# vhi y ta c,m thy oi *^c ngt ngt &h ch@u#
?,m gi.c 3 t(Zng t` nh( &hi ta J trong *ubng tMm &Un m~a h' vi 3 m ln 3bng th)i
nhikt 3 cao#
/0 th' &hi *n c,m thy oi *^c t^c l &hng &hU Oung quanh vQa c 3 m ln' vQa c
nhikt 3 cao' 3> 3iNu &ikn 3 cho mt cZn m(a ro O,y ra#
Eh(ng 3i &hi hikn t(4ng &hng &hU oi *^c O,y ra m vjn &hng hN c m(a# l v0
"hm vi c>a nh\ng cZn m(a m~a h t(Zng 3Di nhP# ? th J 3Su 3 3ang m(a ro nh(ng
J ch% chtng ta li &hng#
.iB2 g; P2yt %Rnh sY to nh8 cVa ht m#a %?
vhng "h,i c^ *Iu tr)i cng nhiNu n(c th0 ht m(a 3. cng to# ?.c nh nghin c^u cho
*it G^c mnh c>a c.c d2ng &hng &hU chuyn 3ng ln "hUa trn trong cZn *8o Gm mi
l yu tD quyt 3@nh &Uch c c>a chtng#
Ti nZi cZn *8o Out hikn' &hng &hU chuyn 3ng ln trn rt nhanh# vhi 3t 3n 3 cao
nht 3@nh' lubng &hng &hU ny lnh 3i' hZi n(c trong c.c ht n(c *Dc hZi ng(ng t li
thnh mt 3.m mSy *8o# ?uDi c~ng' G` &t t>a 3(4c to thnh trong c.c 3.m mSy' 3Iu
tin giDng nh( c.c vy tuyt' Gau 3 giDng nh( c.c ht m(a#
Eu c.c ht m(a ny li *@ *Mt li vo lubng &hng &hU chuyn 3ng ln trn mt lIn n\a'
n Gf ti" tc di chuyn v(4t ln trn m^c 3ng *1ng' v trJ thnh mt qu, *ng nhP
*Lng n(c 3.# nt n(c 3. ny ti" nhn thm c.c ht 3. nhP li ti trong mi tr()ng Oung
quanh' v cuDi c~ng' &hi 38 3> ngng' n rZi OuDng' v rbi li *@ gi\ li trong G` hot 3ng
h%n lon c>a &hng &hU#
/i m%i chuyn 3i ln v 3i OuDng nh( vy' ht m(a 3. li 3(4c *e Gung thm c.c cht
mi# vhi cMt ngang qua mt ht m(a nh( vy' ta Gf thy c.c l" giDng nh( v2ng tuei c>a
cSy' cho *it n 38 th`c hikn *ao nhiu chuyn 3i 5&h^ hbi6#
Eh\ng v~ng &hng &hU hot 3ng h%n lon l nh\ng nZi Ginh ra c.c ht m(a 3. ln nht#
c tUnh lubng &hng &hU chuyn 3ng ln "hUa trn vi vn tDc &ho,ng 9y &m h c
th to ra c.c ht m(a 3. c 3()ng &Unh 9l c.ch mng hogc hZn# $t ht m(a 3. nei
ting rZi OuDng ?o<yvill<' vanGaG n1m 9:]: cSn ngng ]my gram' c 3()ng &Unh &ho,ng
ly c<ntim<t#
; sao m#a % ch, 02_t hiKn v$o mMa nng?
/o cuDi m~a ng v trong m~a h' &hi nhikt 3 &hng &hU ln cao' nh\ng cZn m(a
th()ng qu1ng OuDng mgt 3t v GD ht *1ng h0nh cIu' h0nh cn v c.c h0nh dng &h.c#
Eg()i ta gi chtng l m(a 53.6# Trong &hi m~a ng' & c, nh\ng hm gi. r-t nht
c+ng &hng *ao gi) c m(a 3.# Ti Gao li 5ng(4c 3)i6 th nhsh
$uDn hiu r_ vn 3N ny' tr(c tin cIn t0m hiu m(a 3. 3(4c h0nh thnh nh( th no#
$(a 3. v m(a ro vDn l anh <m vi nhau' 3Nu do v+ tUch Ginh ra# ?hs &h.c nhau J ch%
m(a 38 h0nh thnh trong 3iNu &ikn c.c d2ng &hng &hU ln OuDng r3Di l(uu rt m8nh likt#
$ 3iNu &ikn ny chs c 3(4c vo m~a nng' ch^ rt Ut &hi Out hikn trong m~a lnh#
/o m~a nng m' nMng gay gMt' hm l(4ng hZi n(c trong &hng &hU rt cao# vhU quyn
J tIng th" nhn 3(4c nhiNu nhikt n1ng Gf nng ln' h0nh thnh ct &hng &hU d(i nng
trn lnh' rt &hng en 3@nh# 7tc ny hikn t(4ng 3Di l(u m8nh likt "h.t Ginh' to ra nh\ng
3.m mSy v+ tUch c &h, n1ng gSy m(a 3.#
bng th)i d2ng &hU 3i ln trong 3.m mSy c+ng rt mnh' 3> 3 nSng 3 nh\ng ht *1ng
ln h0nh thnh v ln dIn ln trong mSy' &hin chtng ti" tc &t h4" vi *ng tuyt hay
git n(c nhP trn 3()ng 3i' cuDi c~ng trJ thnh cc *1ng c cu to nhiNu l" trong v
3c O<n &f nhau# vhi cc *1ng ln ti mt m^c 3 m d2ng &hU 3i ln &hng c2n 3> G^c
nSng 3 n\a th0 Gf rZi OuDng 3t' gSy ra trn m(a 3.#
$~a ng' 3Di l(u yu &hng to *1ng
wang ng' do .nh nMng $gt tr)i chiu Oin OuDng mgt 3t nn nhikt l(4ng thu 3(4c J
3Sy rt yu' &hng gSy ra G` 3Di l(u mnh mf# Trong &hi 3 &hng &hU li &h hanh' nn
d~ c 3Di l(u ch1ng n\a c+ng &hng d dng to ra nh\ng 3.m mSy c v+ tUch ln# Thm
chU nu mSy v+ tUch 3(4c to ra' nh(ng d2ng 3Di l(u 3i ln trong n &hng 3> mnh c+ng
&hng duy tr0 3(4c quan trng h0nh thnh v ln ln c>a ht *1ng' v0 th m~a gi. lnh
&hng c m(a 3.#
? ng()i Gf hPiV 5iNu &ikn h0nh thnh ht *1ng 32i hPi nhikt 3 rt th"' trong &hi m~a
h li rt nng' lm Gao c *1ng 3(4ch6
/n 3N l trong m~a h nng n`c' nhikt 3 J d(i 3t c th ln ti ;y 3 ?' nh(ng
&hng &hU cng ln cao li cng lnh dIn 3i# Eu J d(i 3.y 3.m mSy' nhikt 3 c2n ly 3
? th0 J trong 3.m mSy' ch% c 3 cao F &m' nhikt 3 38 OuDng d(i y 3 ?# $t 3.m
mSy m(a 3. c th v(Zn ti 3 cao trn 9y &m# /0 vy' trn &hng trung c nh\ng v~ng
nhikt 3 OuDng th" hZn 3im 3ng *1ng' to 3iNu &ikn cho nh\ng ht *1ng h0nh thnh#
Ti sao *hi tri sAp m#a m1y ch2yNn m$2 0m?
?hUnh 3 dy hay chiNu cao c>a 3.m mSy l nguyn nhSn &hin cho mSy c mu O.m#
vhi mSy mPng' chtng Gf 3 cho "hIn ln .nh G.ng Ouyn qua v c mu trMng# Eh(ng
c+ng nh( nh\ng vt th truyNn .nh G.ng &h.c' mSy Gf tuSn th<o quy lut cng dy cng Ut
.nh G.ng c th Ouyn qua#
Tr(c ht chtng ta cIn t0m hiu qua vN *,n cht c>a mSy# $Sy l t" h4" c>a rt nhiNu
ht n(c hogc tinh th 3. nhP li ti' 3(4c to thnh &hi hZi n(c ng(ng t li trong nh\ng
tti &hng &hU 3ang *Dc ln# Trong 3iNu &ikn th)i tit *0nh th()ng' &hng &hU ti" tc
3(4c 3y ln &hin cho 3.m mSy 3(4c *bi 3M" thm#
Eh\ng ht n(c v tinh th 3. nhP OUu ny c &Uch c nhP vQa 3> 3 c th "hSn t.n tt
c, c.c mu GMc c>a .nh G.ng# vhi .nh G.ng 3(4c h4" thnh tQ tt c, c.c mu' n Gf 3(4c
mMt chtng ta c,m nhn l mu trMng#
vhi mSy mPng' chtng Gf 3 cho "hIn ln .nh G.ng Ouyn qua v ltc 3 mSy c mu
trMng# vhi 3 dy c>a 3.m mSy t1ng ln' "hIn 3.y c>a 3.m mSy Gf c mu tDi hZn do Ut
.nh G.ng Ouyn qua' nh(ng vjn c th "hSn t.n 3(4c tt c, c.c mu# dLng mMt th()ng
chtng ta Gf nh0n thy 3.m mSy c mu O.m v nu 3 = ta Gf thy "hIn 3.y "hcng c>a
3.m mSy lun c mu Gjm hZn Go vi mgt *n#
Ti sao cL2 v^ng li trn v$ th#ng *gp?
Eh\ng cIu v2ng thng th()ng nht 3(4c h0nh thnh &hi .nh G.ng $gt tr)i chiu qua c.c
ht m(a# ?.c git m(a ny c t.c dng giDng nh( l1ng &Unh v t.n O .nh G.ng $gt tr)i
thnh quang "he mu GMc qu<n thucV 3P' cam' vng' Oanh lc' Oanh lam' chm' tUm#
?Iu vbng c h0nh tr2n do c lin quan 3n 3gc tUnh h0nh hc &hi nh0n chtng# dn thy
mt c.i cIu vbng &hi $gt tr)i J "hUa Gau l(ng *n v c.c ht m(a th0 J trong c.c 3.m
mSy "hUa tr(c mgt *n# ?.c tia G.ng 3i qua trn 3Iu *n tQ "hUa Gau' chiu vo c.c ht
m(a' *@ t.n O thnh mu GMc' "h,n O ra "hUa Gau c.c ht m(a rbi 3i vo mMt *n#
$Mt "h,i ti" nhn c.c tia G.ng chiu ti tQ ht m(a th<o mt gc c th 3 c th nhn
3(4c mu GMc# $t cIu vbng nh0n 3(4c chs 3(4c h0nh thnh nu c.c ht m(a nLm 3tng
v@ trU' nh) 3 Gf c mt gc nht 3@nh gi\a $gt tr)i' git m(a v mMt *n# ?.c gc ny
"h,i l gc cD 3@nh v c.c 3gc tUnh h0nh hc gi\ cho gc ny &hng 3ei c lin quan ti
mt 3()ng tr2n#
dn chs c th nh0n thy mt "hIn c>a 3()ng tr2n ny nLm "hUa trn c>a 3()ng chSn
tr)i# Eu *n t(Jng t(4ng "hIn c2n li c>a 3()ng tr2n nLm J 3Su' *n Gf thy l *n c
th vf mt 3()ng thcng tQ $gt tr)i Ouyn qua 3Iu *n 3n 3im gi\a c>a h0nh tr2n' m
mt "hIn c>a n chUnh l cIu vbng#
iNu ny ngh< c v thi v@' nh(ng vN mgt &hoa hc' &hng c hai ng()i no nh0n thy
c~ng mt cIu vbng# Eu *a ng()i c~ng nh0n vo cIu vbng' m%i ng()i 3Nu J mt gc
3tng 3 nh0n thy cIu vbng 3# i &hi ng()i ta c2n nh0n thy mt cIu vbng th^ hai *n
ngoi cIu vbng th^ nht' mt v2ng tr2n ln hZn# $u GMc J cIu vbng th^ hai ny GM" O"
ng(4c li' rt m) ,o mt c.ch &h. 3gc tr(ng#
iNu ny O,y ra chUnh l .nh G.ng 3i c~ng th<o mt con 3()ng' nh(ng tia G.ng 3(4c "h,n
O li hai lIn trong git m(a# nai lIn "h,n O 3<m li hai hiku qu,V trt t` mu GMc *@ lt
ng(4c v trong m%i lIn "h,n O .nh G.ng *@ yu 3i' "hSn t.n ra &hPi ht m(a' lm cho
cIu vbng th^ hai m) ,o v Ut &hi 3(4c nh0n thy#
t` &im ch^ng' vo ltc th)i tit m' *n c th t` to ra mt cIu vbng *Lng Dng t(i
n(c 3 Gao cho n(c "hun ra tht 3" v $gt tr)i nLm 3tng J "hUa Gau l(ng *n#
; sao 4L2 tri 0anh m$ *hng tUa?
$u Oanh lZ c>a *Iu tr)i' c.c nh vt l= gi,i thUch' l do c.c tia G.ng Oanh *@ * cong 3i
nhiNu hZn tia G.ng 3P# Eh(ng G` cong thm ny c2n gi l hikn t(4ng t.n O c+ng
mnh &hng &-m J c.c tia tUm' vy ti Gao *Iu tr)i &hng "h,i l mu tUa
?Su tr, l)i' 3(4c gi,i thUch 3 l do mMt c>a ng()i quan G.t#
Xnh G.ng trMng 3(4c to thnh tQ tt c, c.c mu trong cIu vbng# vhi .nh G.ng $gt tr)i 3i
vo *Iu tr)i &hU quyn Tr.i 3t' gg" "h,i c.c "hSn tH nhP nitZ v Oy trn *Iu tr)i' n *@
t.n O' hogc &htc O# ?.c tia G.ng c *(c Gng ngMn nht rOanh v tUmu *@ t.n O mnh
hZn c.c tia G.ng c *(c Gng di r3P v vngu# /0 th' &hi chtng ta nh0n th<o mt h(ng
trn *Iu tr)i' chtng ta nh0n thy nh\ng *(c Gng *@ * cong nhiNu nht' th()ng l cuDi
d,i mu Oanh#
?.ch l= gi,i truyNn thDng vN *Iu tr)i Oanh l .nh G.ng $gt tr)i *@ t.n O c.c *(c Gng
ngMn hZn th0 t.n O mnh hZn c.c tia Gng di# wong th`c t' mt nHa l)i gi,i thUch
th()ng *@ *P quaV 3 l *Lng c.ch no m1t chtng ta nhn 3(4c "he ny#
$Mt ng()i nh0n 3(4c mu GMc l nh) vo ; loi t *o h0nh nn trn v_ng mc# $%i loi
c,m nhn t(Zng ^ng vi mt loi .nh G.ng c *(c Gng &h.c nhauV di' vQa v ngMn#
5dn Gf cIn c, *a loi t *o ny mi nh0n mu chUnh O.c 3(4c6#
vhi mt *(c Gng .nh G.ng 3i 3n mMt' t *o h0nh nn Gf gHi mt tUn hiku ti n8o# Eu
.nh G.ng Oanh d(Zng vi c.c g4n Gng ngMn' t *o nn Gf "h.t tUn hiku 3 n8o nh0n ra
mu Oanh# Eu l Gng 3P vi c.c *(c Gng di' n8o Gf nh0n thy mu 53P6#
Tuy nhin c, *a loi t *o nn trn 3u nhy c,m trn mt &ho,ng rng' c ch% chbng
ch" ln nhau' 3iNu 3 c nghaa l hai "he &h.c nhau c th gSy ra c~ng mt "h,n ^ng J
mt nhm c.c t *o nn# ?hcng hn nu mt Gng 3P v Gng Oanh lc 3i vo mMt c~ng
ltc' c.c t *o nn &h.c nhau Gf gHi mt tUn hiku m n8o d@ch ra l mu vng#
$u cIu vbng 3a GMc c>a *Iu tr)i &hi 3i vo mMt ng()i Gf 3(4c c,m nhn t(Zng t` nh(
G` chbng ch" c>a .nh G.ng Oanh d(Zng 5nguyn cht6 vi .nh G.ng trMng# / 3 l l= do
v0 Gao *Iu tr)i Oanh lZ hogc gIn nh( vy#
$Mt c>a *n &hng th "hSn *ikt G` &h.c nhau gi\a "he teng h4" Oanh d(Zng tUm vi
h%n h4" c>a .nh G.ng Oanh d(Zng nguyn cht v .nh G.ng trMng#
Trong mMt c.c loi 3ng vt &h.c' mu c>a *Iu tr)i li &h.c hcn# TrQ ng()i v mt GD
loi linh tr(Jng' hIu ht 3ng vt chs c hai loi t *o h0nh nn thay v0 *a# !ng mt v
mt GD loi chim nh0n J *(c Gng c`c tUm loi *(c Gng v h0nh tr(c con ng()i#
Ti sao con ng#i *hng 4R vng ra *h8i Tri %_tf *hi Tri %_t P2ay?
vhi Oo.y nhanh c.i ch< m(a' nh\ng git n(c m(a Gf tQ Oung quanh v1ng ra# Tr.i
3t quay nn ti n Ei mi vt c+ng quay vi vn tDc 9#myy &m gi) hay F;y &m giSy#
Eh(ng chcng nh\ng mi vt &hng *@ v1ng ra m cho d~ c nh,y ln cao vjn *@ rZi
OuDng mgt 3t ngay# w^c htt c>a Tr.i 3t l nguyn nhSn lm cho ng()i v c.c vt Oung
quanh &hng th v1ng ra &hPi Tr.i 3t# /t th muDn tho.t &hPi G^c htt c>a Tr.i 3t 3
*ay 3i th0 cIn "h,i 3t 3(4c tDc 3 | &m giSy# Kh,i "hng tn lHa vi tDc 3 gIn | &m
giSy th0 tn lHa &hng *@ rZi ti mgt 3St m chuyn 3ng th<o qu[ 3o v2ng tr2n quanh
Tr.i 3t# /0 vy muDn "hng vk tinh nhSn to hay con tIu v+ tr "h,i c tn lHa 3y 3t
3(4c tDc 3 tDi thiu | &m giSy th0 vk tinh con tu mi chuyn 3ng quanh Tr.i 3t#
?ho nn ng()i ta gi tDc 3 gIn | &m giSu l tDc 3 v+ tr c" 9#
!$m th n$o %N 4ay *h8i Tri %_t?
vhi *n 3. qu, *ng hay *Mn vin 3n ln tr)i' d~ cao 3n 3Su' rbi chtng c+ng rZi OuDng
3t# Ti Gao chtng &hng ln cao m8i v 53i lun6 nhsh Zn gi,n l tt c, c.c vt th
quanh Tr.i 3t 3Nu &hng th 5chy trDn6 &hPi G^c htt c>a nh
/y m c.c vk tinh nhSn to v "hi thuyNn &hng gian vjn c th *ay quanh Tr.i 3t rt
nhiNu ngy m &hng *@ rZih
$uDn gi,i thUch 3iNu ny' tr(c tin chtng ta h8y lm mt thU nghikm 3Zn gi,nV duc
mt vt ngng vo 3Iu dSy' cIm chMc 3Iu &ia G4i dSy v quay mnh# Tay *n Gf c,m thy
c mt l`c &-o c1ng ra c.c "hUa# TDc 3 quay cng nhanh' l`c &-o 3i ra cng mnh# 7`c
&-o 3 gi l l`c ly tSm# $t l`c &h.c c>a G4i dSy gi\ chgt vt ngng v *Mt n quay tr2n'
gi l l`c h(ng tSm# 7`c ly tSm v l`c h(ng tSm tuy ng(4c nhau nh(ng cSn *Lng v
t.c 3ng vo hai vt th rG4i dSy v vt ngngu# $i vt &hi chuyn 3ng tr2n 3Nu *@ t.c
3ng c>a l`c h(ng tSm#
99'l &m giSy mi thMng G^c htt Tr.i 3t
vhi *ay' vk tinh nhSn to c+ng ch@u t.c dng c>a l`c h(ng tSm cIn thit &hng 3> ln'
th0 G^c htt ny &hng nh\ng *uc vk tinh nhSn to "h,i *ay quanh m c2n &-o n trJ li
Tr.i 3t#
?hs &hi vk tinh nhSn to *ay vi tDc 3 c`c ln' 3n m^c l`c h(ng tSm hon ton d~ng
vo chuyn 3ng tr2n c>a vk tinh th0 n mi &hng *@ rZi# Th<o tUnh to.n &hoa hc' 3
&h, n1ng ny &hng O,y ra' vk tinh nhSn to "h,i 3t tDc 3 ]'| &m giSy v "h,i *ay
th<o h(ng n-m v1ng ra &hPi mgt n(c# TDc 3 ny 3(4c gi l 5tDc 3 v+ tr 96#
Tuy vy' ngay c, J tDc 3 ny' do gg" "h,i l" &hng &hU mPng ngoi Tr.i 3t' vk tinh Gf
chuyn 3ng chm dIn v cuDi c~ng rZi vo tIng &hU quyn 3m 3gc' c G.t nng ln v
*Dc ch.y#
&hMc "hc hikn t(4ng 3 v 5tho.t ly6 &hPi Tr.i 3t' vk tinh "h,i 3t tDc 3 99'l &m
giSy' &hi 3 n Gf trJ thnh vk tinh nhSn to# TDc 3 ny c2n gi l 5tDc 3 tho.t ly6 hogc
5tDc 3 v+ tr l6#
Eu muDn *ay ti c.c hnh tinh &h.c' vk tinh cIn 3t tDc 3 9'] &mgiSy# TDc 3 ny l
5tDc 3 v+ tr ;6#
%12 cc v7t n)ng hbn?
?ng ln cao' l`c Tr.i 3t htt c.c vt cng gi,m' v0 th' chtng cng nh 3i# Eu v(4t ra
&hPi *Iu &hU quyn c>a Tr.i 3t' trng l(4ng c>a vt Gf *Lng y# wuy ng(4c ra' *n c th
cho rLng cng vo GSu trong l2ng 3t' vt cng ngng hZn# ?ht = nh-' 3iNu ny hon ton
l ng nhn
Tr.i 3t htt nh\ng vt th *n ngoi y nh( ton * &hDi l(4ng c>a n t" trung J tSm#
Th<o 3@nh lut vn vt h" djn' l`c htt gi,m tB lk ngh@ch vi *0nh "h(Zng &ho,ng c.ch'
cng ln cao' l`c htt c>a Tr.i 3t ln c.c vt cng yu 3i#
Eu 3(a qu, cSn 9 &g ln 3 cao #Fyy &m' t^c l d)i n ra Oa tSm Tr.i 3t g" hai lIn
*.n &Unh Tr.i 3t' th0 l`c htt Gf gi,m 3i l m+ l lIn' t^c l F lIn' v qu, cSn tr<o vo cSn
l2 Oo Gf chs ngng c, th,y lmy gram' ch^ &hng "h,i 9 &g# Eu 3<m qu, cSn 3i Oa mgt 3t
9l#|yy &m' t^c l Oa tSm Tr.i 3t g" ; lIn' th0 l`c htt gi,m 3i : lIn' qu, cSn 9&g ltc ny
chs c2n ngng 999 g
TQ tUnh to.n trn' tt *n Gf n,y ra = &in cho rLng &hi 3(a qu, cSn vo GSu trong l2ng
Tr.i 3t' t^c l &hi 3(a vt tin vN tSm' th0 ta "h,i thy G^c htt t1ng hZn' hay &hi 3 qu,
cSn ngng hZn# wong' th`c t' vt th &hng t1ng trng l(4ng &hi 3(a vo GSu trong l2ng
Tr.i 3t' m ng(4c li' nh 3i#
wJ da nh( th l v0 *Sy gi) vt th &hng c2n ch@u G^c htt tQ mt "hUa n\a' m l tQ nhiNu
"hUa trong l2ng 3t rd(i' tr.i' "h,iu# tt cc' c.c l`c htt c>a qu, cIu c *.n &Unh *Lng
&ho,ng c.ch tQ tSm Tr.i 3t 3n ch% 3gt 3b vt l c gi. tr@# /0 vy' cng 3i GSu vo l2ng
Tr.i 3t th0 trng l(4ng c>a vt cng gi,m nhanh# vhi ti tSm Tr.i 3t' vt trJ thnh
&hng trng l(4ng#
Eh( th' J trn mgt 3t' vt Gf ngng hZn c, r9u
r9u T0nh h0nh O,y ra 3tng nh( th nu Tr.i 3t hon ton 3bng nht vN &hDi l(4ng ring#
Eh(ng trn th`c t' &hDi l(4ng ring c>a Tr.i 3t t1ng ln &hi vo gIn tSmV /0 vy' &hi
vo GSu trong l2ng Tr.i 3t th0 thot 3Iu trng l`c t1ng ln mt &ho,ng no 3' rbi Gau 3
mi *Mt 3Iu gi,m#
; sao ch&ng ta *hng cGm th_y Tri %_t ch2yNn %'ng?
$%i giSy' Tr.i 3t v(4t 3(4c chgng 3()ng ti ;y &m quanh $gt tr)i# l ch(a & ti
vikc Tr.i 3t t` quay quanh m0nh vi tDc 3 J 3()ng OUch 3o l Fm m-t giSy# /y m
c v nh( Tr.i 3t 3ang 3^ng yn' trong &hi chs cIn ngbi trn O<' *n Gf thy O< lao 3i
nhanh chng mgt#
TrJ li vi mt t0nh huDng th()ng gg"V vhi 3i thuyNn trn Gng' *n Gf thy thuyNn l(t
rt nhanh' cSy cDi v mi vt hai *n *) c^ tri qua v~n vt# Eh(ng &hi *n 3i tu thuB
trn *in rng' tr(c mMt *n l tr)i *in Oanh *ic mt mu' nh\ng con chim h,i Su
trng Oa nh( mt 3Dm trMng lZ lHng trn &hng trung' ltc 3' *n Gf c,m thy tu thuB 3i
qu. chm' mgc d~ tDc 3 c>a n hZn hcn tDc 3 c>a thuyNn trn Gng# /n 3N chUnh l J
ch% 3#
vhi 3i thuyNn' cSy cDi hai *n *) Gng &hng di chuyn m chUnh l thuyNn di chuyn#
Eu cSy cDi v<n *) lao 3i cng nhanh' ch^ng tP tDc 3 c>a thuyNn cng ln# Eh(ng trn
*in rng &hng c g0 lm mDc 3 ta thy tu 3ang 3i nhanh# dJi th *n thy n l(t 3i
rt chm' thm chU c ltc 3^ng yn#
Tr.i 3t nh( mt chic tu &heng lb trong &hng gian# Eu *n cnh qu[ 3o c>a n c+ng
c nh\ng vt mDc nh( cSy cDi *n *) Gng' chtng ta Gf d dng nhn thy Tr.i 3t 3ang
chuyn 3ng# Eh(ng J gIn Tr.i 3t' tic thay' li &hng c vt g0 lm chun# ?hs c
nh\ng v0 Gao Oa tUt tM" git" ta thy 3(4c Tr.i 3t thay 3ei v@ trU th<o ngy' th.ng m thi#
?.c v0 Gao ny J qu. Oa' nn trong mt th)i gian ngMn my "htt' my giSy' chtng ta rt
&h c,m nhn thy Tr.i 3t 3ang chuyn d@ch#
?2n vN vikc Tr.i 3t t` quay quanh n vi tDc 3 &h. nhanh' chtng ta v mi vt J trn
3 c+ng 3ang quay vi c~ng mt tDc 3' *Ji vy chtng ta &hng c,m nhn 3(4c chuyn
3ng ny# Eh(ng c.c *n ch qun rLng' hng ngy' chtng ta nh0n thy $gt tr)i' $gt
tr1ng v c.c v0 Gao mc 3Lng ng v lgn 3Lng TSy' 3 chUnh l &t qu, c>a vikc Tr.i 3t
t` quay quanh m0nh n#
Tri %_t c thN phng nhiKt ra ngo$i %#[c *hng?
Eg()i ta th()ng d`a vo 3o nhikt 3 J ging GSu 3 3o nhikt 3 d(i mgt 3t' c^ ging
GSu thm 9yy m th0 nhikt 3 t1ng thm ; 3 ?# Eg()i ta gi 3 l thang 3@a nhikt# Eu
tUnh th<o cng th^c o? 9yym hogc o? 9ym th0 ta Gf tUnh 3(4c nhikt 3 trung tSm Tr.i
3t "h,i gIn lyy#yyy 3 ?# Th nh(ng nhikt 3 th`c t J trung tSm Tr.i 3t chs &ho,ng
;yy 3n F#myy 3 ?#
Ehikt 3 Tr.i 3t l do c.c nguyn tD "hng O cu to nn Tr.i 3t gSy nn' nhikt 3
Tr.i 3t do c.c tIng nham thch nng ch,y mang ln Tr.i 3t#
Ehikt 3 Tr.i 3t t.n O ra ngoi mgt tUnh th<o 9 cml 3Zn v@ KKm rltrikuu trn 9 cm; gy
v nhikt l(4ng t.n O *0nh quSn trn ton *N mgt Tr.i 3t l 9'F# nh\ng nZi c nti lHa
hogc GuDi n(c nng J 3.y *in c+ng chs trn d(i ;#
Eh(ng do Tr.i 3t h" th nhikt tQ $gt tr)i nn nhikt 3 Oung quanh *N mgt Tr.i 3t
3(4c duy tr0# Eu tUnh l(4ng nhikt cSn *Lng m *N mgt Tr.i 3t h" th tQ $gt tr)i v
l(4ng nhikt m Tr.i 3t *^c O ra ngoi *iu th@ th<o 3Zn v@ vQa nn trn ta Gf c con GD
*0nh quSn v(4t qu. |#yyy# TQ 3 c th thy 3(4c nhikt l(4ng do Tr.i 3t *^c O Go vi
l(4ng nhikt m Tr.i 3t h" th tQ $gt tr)i l v c~ng *-#
D&i lSa l$ thV phm g1y nn hiKn t#[ng l Dino?
Trong my n1m vQa qua' hikn t(4ng }l Eino 38 gSy ra O.o trn nghim trng 3Di vi &hU
ht Tr.i 3t# $i 3Sy' gii &hoa hc $[ 38 t0m ra th> "hm chUnh gSy nn }l EinoV nti
lHa#
?.c nh &hoa hc 38 quan G.t c.c 5chs GD 3@a cht6 *i trn l_i *1ng c>a l c`c' v2ng cSy
v G` "h.t trin c>a Gan h rbi 3<m Go G.nh vi c.c 34t "hun tro nti lHa ln tQ n1m
9F: trJ li 3Sy# n nhn thy rLng' hot 3ng nti lHa d\ di J c.c v~ng nhikt 3i Gf &-o
th<o nh\ng 34t *in 3ei &hU hu ln' giDng nh( }l Eino' trong nhiNu n1m liNn# $%i &hi
nti lHa "hun tro' c nhiNu &h, n1ng l }l Eino Gf Out hikn vo m~a ng n1m 3y#
}l Eino O,y ra th<o chu &T tQ ; 3n 99 n1m' &hi nhikt 3 mgt n(c *in ti &hu v`c "hUa
TSy Th.i d0nh Y(Zng trJ nn m hZn Go vi *0nh th()ng# xi my d@ch thei tQ ng
Gang TSy tMt hMn' &hin cho d2ng n(c J &hu v`c ny m ln# nu qu, c>a }l Eino tht
&inh &h>ng' ,nh h(Jng 3n ton * nam *.n cIuV lJ tuyt v lJ 3t J Eam $[' hn h.n J
Eam Khi' lDc Oo.y nh J i TSy Y(Zng v ch.y rQng J ndon<Gia# Egoi ra' n c2n lm
cho m~a mng tht *.t' c,n trJ 3()ng di c( c>a c.' gSy thikt hi nghim trng 3n 3)i
GDng con ng()i#
Eti lHa "hun tro Gf thei mt l" *i mPng ln tIng *0nh l(uV chtng Gf lZ lHng J 3y' ch<
*t .nh n1ng $gt tr)i' &hin cho nhikt 3 Tr.i 3t gi,m OuDng mt chtt# Tuy vy' &hu
v`c Th.i d0nh Y(Zng li m ln do d2ng n(c m tQ c.c nZi 3e vN# w` *in 3ei vN nhikt
3 ni trn 3> 3 gSy nn mt 34t }l Eino# }l Eino th()ng &-o di GuDt ; n1m liNn Gau
&hi nti lHa "hun tro d\ di#
Tuy nhin' c.c nh &hoa hc c+ng 3(a ra l)i c,nh *.oV nti lHa &hng "h,i l th> "hm
duy nht gSy nn hikn t(4ng }l Eino# vhU hu ton cIu m ln c2n do chUnh *n tay con
ng()i# ?htng ta 3Dt ch.y nhin liku &ho.ng v th,i ra &hU nh &Unh# /0 vy' chtng ta cIn
"h,i gi\ cho mi tr()ng trong Gch' 3 &hng 53e thm dIu vo lHa6 &hi ch(a c c.ch
no &im Go.t 3(4c nti lHa "hun tro#
Tri %_t tY P2ay m't vng c %&ng m't ng$y *hng?
Th)i gian Tr.i 3t t` quay mt v2ng l l; gi) m "htt' nh(ng mt ngy trn Tr.i 3t li
c ti lF gi)# Sy chcng "h,i l mSu thujn Gaoh
$t ngy trong cuc GDng th()ng nht c>a chtng ta' chUnh l th)i gian luSn chuyn ngy
3m mt lIn# Y~ng tiu chn g0 3 tUnh mt c.ch chUnh O.c nht G` di ngMn c>a mt
ngyh
?.c nh thin v1n hc l`a chn $gt tr)i qua tuyNn TU Eg r3()ng nam *Mcu' c+ng chUnh
l &hi $gt tr)i 3t 3n v@ trU cao nht Go vi mgt 3t lm tiu chun tUnh th)i gian# Th)i
gian gi\a lIn ny $gt tr)i 3i qua tuyn tU ng v lIn ti" th<o 3i qua c+ng mt 3im trn
tuyn TU Eg chUnh l mt ngy' th)i gian trung gian cIn thit l lF gi)#
Eu Tr.i 3t chs t` quay m &hng quay Oung quanh c.c thin th' nh( vy' do G` t`
quay c>a Tr.i 3t' th)i gian $gt tr)i 3i qua tuyn TU Eg hai lIn' chUnh l th)i gian Tr.i
3t t` quay mt v2ng#
Trn th`c t' &hi Tr.i 3t t` quay c+ng 3bng th)i quay Oung quanh $gt tr)i# wau &hi Tr.i
3t t` quay mt v2ng' do nguyn nhSn c>a vikc quay Oung quanh thin th' Tr.i 3t Gf
&hng J ch% c+ n\a' m di chuyn tQ 3im th^ nht 3 3im th^ hai trn *,n 3b# im
m lIn 3Iu tin h(ng vN "hUa $gt tr)i' Gau &hi Tr.i 3t t` quay mt v2ng vjn ch(a
h(ng vN "hUa $gt tr)i lIn ti" th<o rm+i tn mu 3<n trn *,n 3b 3 chs h(ngu' cIn
"h,i 34i Tr.i 3t quay thm mt gc 3 nhP n\a mi h(ng vN "hUa $gt tr)i# r$+i tn
mu O.m trn *,n 3b chs "h(Zng h(ngu# Th)i gian Tr.i 3t t` quay quanh gc 3 ny'
cIn &ho,ng F "htt#
Trong th)i gian hai lIn $gt tr)i 3i qua tuyn TU Eg' th`c t Tr.i 3t chs quay 3(4c hZn
mt v2ng mt chtt# Cu8ng th)i gian ny mi l mt ngy lF gi)' trong cuc GDng c>a
chtng ta#
Eh( vy' Gau &hi Tr.i 3t quay mt v2ng Oung quanh $gt tr)i' th0 th`c t GD v2ng Tr.i
3t t` quay nhiNu hZn GD ngy trong mt n1m l mt lIn#
Ti sao Tri %_t c thN tY P2ay 02ng P2anh trZc?
Tr.i 3t c+ng giDng nh( | hnh tinh ln &h.c trong hk $gt tr)i' 3bng th)i vi vikc quay
Oung quanh $gt tr)i' n c+ng chuyn 3ng &hng ngQng quanh trc quay gi, t(Jng#
nikn t(4ng luSn chuyn ngy 3m l do Tr.i 3t t` quay to nn#
$y tr1m n1m tr(c' con ng()i 38 3(a ra rt nhiNu "h(Zng "h." ch^ng minh Tr.i 3t t`
quay' 5qu, lMc Khucn6 nei ting 38 cho chtng ta nh0n thy mt c.ch chUnh O.c G` t`
quay c>a Tr.i 3t# Eh(ng ti Gao Tr.i 3t c th t` quay Oung quanh trch / ti Gao Tr.i
3t c th quay Oung quanh $gt tr)ih Sy l mt vn 3N lm cho c.c nh &hoa hc c,m
thy rt h^ng tht trong nhiNu n1m liNn# i<m O-t GZ l(4c th0 G` quay l mt h0nh th^c vn
3ng cZ *,n c>a nhiNu thin th trong v+ tr' nh(ng 3 tr, l)i vn 3N ny mt c.ch chUnh
O.c' tr(c tin c2n cIn "h,i lm r_ Tr.i 3t v hk $gt tr)i h0nh thnh nh( th no# w`
&h.m "h. ra hikn t(4ng t` quay v hikn t(4ng quay Oung quanh c>a Tr.i 3t c mDi
t(Zng quan mt thit 3n G` h0nh thnh hk $gt tr)i#
Eh\ng lU lun vN thin v1n hc hikn 3i cho rLng' hk $gt tr)i 3(4c h0nh thnh tQ c.i gi
l Tinh vSn nguyn thuB# Tinh vSn nguyn thuB l mt m,ng mSy &hU ln v rt lo8ng' m
ts n1m tr(c 38 ch@u ,nh h(Jng rDi lon v co li "hUa trung tSm d(i t.c 3ng c>a l`c
h" djn# Tr,i qua th)i gian *in 3ei di 3Lng 3ng' mt 3 vt cht c>a * "hn trung tSm
ngy cng ln' nhikt 3 c+ng cao hZn' cuDi c~ng 3t 3n m^c 3 c th djn 3n "h,n ^ng
nhikt hch v chuyn ho. thnh $gt tr)i# Th &hU c2n Gt li Oung quanh $gt tr)i dIn dIn
h0nh thnh mt l" th &hU Ooay tr2n h0nh c.i chu' tr,i qua qu. tr0nh co li' li va 3"'
tUch t' l" th &hU ny tQng *(c tUch t thnh c.c h2n cht rMn' hnh tinh nhP' hnh tinh
nguyn thuB' cuDi c~ng h0nh thnh c.c thin th trong hk $gt tr)i nh( c.c tiu hnh tinh
v 3i hnh tinh 3c l"#
?htng ta *it rLng' cIn 3o 3 chuyn 3ng nhanh chm c>a vt th th<o 3()ng thcng' c
th d~ng tDc 3 3 *iu th@' vy th0 d~ng c.i g0 3 3o l()ng trng th.i quay tr2n c>a vt
thh ? mt c.ch l d~ng 5l(4ng chuyn 3ng gc6# Di vi mt vt th chuyn 3ng
Oung quanh mt 3im cD 3@nh th0 l(4ng chuyn 3ng gc c>a n *Lng cht l(4ng nhSn
vi tDc 3 v nhSn ti" vi &ho,ng c.ch gi\a vt th ny v 3im cD 3@nh# Trong vt l=
hc c 3@nh lut *,o tbn l(4ng chuyn 3ng gc rt quan trng' 3 lV $t vt th chuyn
3ng' nu &hng ch@u t.c 3ng c>a ngoi l`c th0 l(4ng chuyn 3ng c>a gc c>a n Gf
&hng *in 3ei th<o G` *in 3ei h0nh dng c>a vt th# /U dV mt din vin mta dal'
&hi 3ang quay 3t nhin thu c.nh tay li r&ho,ng c.ch gi\a tSm v 3im cD 3@nh nhP 3iu
th0 tDc 3 quay c>a ng()i 3 Gf nhanh hZn' *Ji v0 chs c vy mi c th *,o 3,m vai tr2
quan trng trong vikc n,y Ginh tDc 3 t` quay c>a Tr.i 3t#
Th0 ra vikc h0nh thnh tinh vSn nguyn thuB c>a hk $gt tr)i 38 c &m th<o l(4ng chuyn
3ng gc# wau &hi h0nh thnh hk thDng $gt tr)i v hnh tinh' l(4ng chuyn 3ng gc c>a
n &hng *@ gi,m 3i' nh(ng Gf c G` "hSn *e li' trong quan trng tUch t vt cht lSu di'
c.c thin th lIn l(4t 3t 3n l(4ng chuyn 3ng gc nht 3@nh tQ trong c.c tinh vSn
nguyn thuB# Yo l(4ng chuyn 3ng gc 3(4c gi\ cD 3@nh' trong quan trng co li' tDc
3 quay c>a c.c hnh tinh c+ng Gf t1ng ln ngy cng nhanh# Tr.i 3t c+ng &hng l
ngoi lk' l(4ng chuyn 3ng gc m n 3t 3(4c "hSn *D ch> yu trong vikc Tr.i 3t
quay quanh $gt tr)i' Tr.i 3t quay quanh $gt tr1ng v Tr.i 3t t` chuyn 3ng' nh(ng
cIn "hSn tUch chUnh O.c G` chuyn 3ng c>a Tr.i 3t Oung quanh c.c hnh tinh ln v G`
t` vn 3ng c>a Tr.i 3t' c+ng cIn G` cD gMng trong cng t.c nghin c^u c>a c.c nh
&hoa hc ngy nay#
; sao Tri %_t li nng ln?
Trong cuc GDng c>a loi ng()i' 3gc *ikt l trong G,n Out cng nghik"' dIu v than 3.
3(4c d~ng rt nhiNu' do 3 38 th,i vo &hng &hU trn cao mt l(4ng 3ioOit cac*on rt
ln' t1ng ly Go vi l(4ng 38 c c.ch 3Sy Fy my n1m tr(c#
ioOit cac*on c~ng vi hZi n(c h0nh thnh nn mt l" mPng *ao "h> Tr.i 3t' n cho
nhikt l(4ng tQ $gt tr)i "h.t ta 3i ti mgt 3t mt c.ch d dng' nh(ng li h" th nhikt
l(4ng tQ mgt 3t t.n O vo &hng gian rbi li "h.t 3i 3i * "hn nhikt l(4ng 3 OuDng
li mgt 3t# iNu 3 c hiku qu, giDng nh( c.i nh *Lng &Unh hogc tm cht do mPng#
En hikn t(4ng ny 3(4c gi l hiku ^ng nh &Unh#
Eu nbng 3 3ioOit cac*on t1ng g" 3i' nhikt 3 &hng &hU trung *0nh ti mgt 3t liNn
tIng l ; 3 ?# Trong giai 3on 9:Fy 3n 9:m' nhikt 3 &hng &hU trung *0nh J vo
trng th.i gi,m Gau 9:|y c Ou th t1ng ln#
Tri %_t n)ng 4ao nhi2?
Trng l(4ng c>a c~ng mt vt th' 3gt J $gt tr1ng Gf nh hZn Go vi Tr.i 3t ti lIn#
?.c vt c trng l(4ng l do l`c htt Tr.i 3t m Ginh ra#
Tr.i 3t c &hDi l(4ng *Lng m':| O 9yl] gam' O" Os triku triku triku &ilgam# Trng
l(4ng c>a mt vt th ngng tB lk thun &hDi l(4ng Tr.i 3t v tB lk ngh@ch vi *.n &Unh
Tr.i 3t r#;]y &mu# Eu O.c 3@nh 3(4c hLng GD tB lk rhLng GD vn vt h" djnu trong mDi
quan hk 3 th0 c th tUnh ra trng l(4ng c>a Tr.i 3t# xi\a th &B i/' nh &hoa hc
nh ?av<ndiG thng qua thH nghikm 38 rtt ra 3(4c tr@ GD chUnh O.c c>a hLng GD 3# ?ho
nn &hDi l(4ng c>a Tr.i 3t c+ng tUnh ra 3(4c#
dit *.n &Unh Tr.i 3t c th tUnh 3(4c th tUch c>a Tr.i 3t *Lng 9'y| O 9yl] cml &hDi
l(4ng ring trung *0nh c>a Tr.i 3t *Lng &hDi l(4ng chia cho th tUch *Lng m'ml gcm;'
&hDi nham thch trn *N mgt Tr.i 3t ln g" 3i# ?ho nn qua 3 c th 3o.n ht' trong
l2ng 3t c th c c.c cht thuc &im loi ngng nh( GMt' ni&<n
Tri %_t P2ay 02ng P2anh W)t tri nh# th n$o?
E1m 9mF; cng nguyn' nh thin v1n hc ng()i da 7an Eicola vo"<rni& trong t.c
"hm va 3i c>a m0nhV 5Thuyt thin th vn hnh6 38 ch^ng minh rLng &hng "h,i $gt
tr)i chuyn 3ng quanh Tr.i 3t m l Tr.i 3t chuyn 3ng Oung quanh $gt tr)i# Sy l
G` Ooay quanh c>a Tr.i 3t' th)i gian Tr.i 3t quay Oung quanh $gt tr)i mt v2ng chUnh
l mt n1m#
TUnh th<o cng th^c 3@nh lut vn vt h" djn c>a GGac EiutZn' l`c h" djn gi\a Tr.i 3t
v $gt tr)i &ho,ng ;'m tB EiutZn# TDc 3 chuyn 3ng th<o chu vi h0nh tr2n c>a Tr.i 3t
quanh $gt tr)i 3t ;y &mG# Yo c l`c li tSm qu.n tUnh G,n Ginh ra v l`c h" djn c>a $gt
tr)i vi Tr.i 3t l ngang nhau' lm cho Tr.i 3t &hng *@ lkch m tr.i li' lun quay
Oung quanh $gt tr)i#
w` th`c l' qu[ 3o c>a Tr.i 3t &hng "h,i l h0nh tr2n m l h0nh *Iu dc# Iu th.ng
mt hng n1m' Tr.i 3t 3i qua mt 3im gIn nht vi $gt tr)i J trn qu[ 3o' trn
"h(Zng dikn thin v1n hc gi 3 l 3im cn nht' ltc ny' Tr.i 3t c.ch $gt tr)i
9F]'9yy triku &m# ?2n vo 3Iu th.ng ]' Tr.i 3t 3i qua mt 3im Oa vi $gt tr)i nht' 3
3(4c gi l 3im vin nhto ltc ny' Tr.i 3t c.ch $gt tr)i 9ml'9triku &m# ?1n c^ vo GD
liku ny' $gt tr)i m chtng ta nh0n thy vo th.ng 9 to hZn mt chtt Go vi $gt tr)i m
chtng ta nh0n thy vo th.ng ] hng n1m# Eh(ng qu[ 3o c>a t l mt h0nh *Iu dc gIn
*Lng h0nh tr2n' v0 th G` &h.c *ikt ny trn th`c t &hng r_ rng' mMt th()ng &hng th
no nh0n thy 3(4c' chs c thng qua vikc 3o 3c tB ms mi c th "h.t hikn ra 3(4c#
Cuan trMc chUnh O.c hZn n\a Gf cho chtng ta *it rLng qu[ 3o c>a Tr.i 3t v h0nh *Iu
dc vjn c G` &h.c *ikt nho nhP' 3 l v0 $gt tr1ng v Gao no,' Gao vim v c.c hnh tinh
&h.c 3Nu d~ng l`c h" djn c>a chtng t.c 3ng 3n G` chuyn 3ng c>a Tr.i 3t# Eh(ng
chtng rt nhP Go vi $gt tr)i' t.c dng c>a l`c h" djn 3Di vi Tr.i 3t l rt nhP' &h
m Go 3(4c vi $gt tr)i' cho nn qu[ 3o c>a Tr.i 3t vjn rt giDng vi h0nh *Iu dc#
Ei mt c.ch nghim ttc' qu[ 3o quay c>a Tr.i 3t l mt 3()ng cong "h^c t"' 3()ng
cong ny gIn nh( mt h0nh *Iu dc vi 3 chnh lkch rt nhP# ?.c nh thin v1n hc 38
hon ton nMm *Mt 3(4c quy lut chuyn 3ng "h^c t" ny c>a Tr.i 3t#
Tri %_t c tO 4ao gi?
nk $gt tr)i 3(4c h0nh thnh tQ 3.m 5tinh vSn nguyn thuB6 c dng h0nh 3aa tr2n Ooay
v2ng vi nhikt 3 cao ti l#yyy 3 ? trn v@ trU c>a Tr.i 3t# Tinh vSn ny do c.c nguyn
tH' "hSn tH' ht cht rMn r*i v+ tru' cht &hU dng ion h4" thnh# Th<o 3 ngui lnh 3i
c>a tinh vSn' *i v+ tr J Oung quanh# $gt tr)i nguyn thuB ng(ng t thnh c.c &hDi cht
rMn' lMng 3ng trn mgt "hcng c>a 3aa rOUch 3ou#
di v+ tr ch> yu do vSn thch Gilicat c.c h4" cht c ch^a GMt v#v to thnh# Thnh
"hIn c>a vSn thch v c>a $gt tr)i giDng nhau# iNu 3 ch^ng tP *i v+ tr v $gt tr)i
vDn l tQ c~ng 5tinh vSn6 h0nh thnh m ra#
wau &hi c.c ht cht rMn lMng 3ng vo trong &ho,ng th)i gian 9y triku 9yy triku n1m'
do G` cSn *Lng gi\a G^c htt c>a $gt tr)i v l`c ly tSm m h0nh thnh c.c hnh tinh loi
Tr.i 3t ch> yy do vSn thch t t" li J v~ng gIn $gt tr)i# v~ng Oa $gt tr)i th0 h0nh
thnh c.c hnh tinh &iu Gao $c do &hi v+ tr v c.c ht *1ng t t" li# /N tuei t.c c>a
vSn thch v c>a $gt tr1ng' d`a vo &t qu, c.c nguyn tD c tUnh "hng O m chtng
ch^a nh( urani' thori cho l F' ty tuei# c+ng l tuei t.c c>a hk Tr.i 3t v hk $gt
tr)i#
; sao %$n ng l_y v[?
Ti Gao v 3iNu g0 &hin cho mt anh chng t` do lng *ng v vui tht' *%ng nhin chui
tt 5vo lbng6h Ti Gao' ti Gao thh
Th<o G` l= gi,i c>a c.c nh tSm l= hikn 3i' t" chU 5{oman6 38 tm tMt thnh *a 3im
GauV
9# /0 3bng hb Ginh hc c>a anh ta 38 g_
Th<o c.c nh tSm l= hc th0 trong m%i ng()i chtng ta c mt nh@" GDng 3i th<o vi trt t`
thin nhin gi l 3bng hb Ginh hc# Eu 3 t` do' &hng g2 -" g0 c, th0 t` nhin 3n mt
ltc no 3 c.i 3bng hb Ginh hc y g_ nh@" lin tc *.o cho anh chng 3c thSn &ia rLng
38 3n ltc anh ta "h,i c v4' mt ng()i 3n *' &t h4" vi anh ta 3 gi\ th1ng *Lng tSm
Ginh l= cho anh' nu &hng thIn &inh anh rt d *@ 5ch" mch6#
Ting g_ *.o hiku ny rt mnh' n thi thtc triNn min &hin cho anh thanh nin &ia 1n
&hng ngon' ng> &hng yn' tSm trU trJ nn ngZ ngn' cho 3n &hi anh ta gg" 3(4c mt
ng()i "h n\' v &t hZ" vi ng()i y to nn mt l^a 3i thun h4" thin nhin# /y l
anh ta c mt gia 30nh hnh "htc#
dJi th' trH nh\ng ng()i qu. 3gc *ikt' qu. &him &huyt' c2n ng()i 3n ng no th0 c+ng
Gf c v4' ng()i 3n * no rbi c+ng Gf c chbng# 7tc y chic 3bng hb Ginh hc nZi m%i
ng()i mi lun thi thtc ng()i y "h,i l" gia 30nh &hi 3n gi) 38 3@nh
?hic 3bng hb ny J m%i ng()i m%i &h.c nn c & Gm l" gia 30nh' c ng()i th0 mun
mng chm tr Eh(ng tr(c Gau rbi c+ng c gia 30nh#
l# /0 anh ta c,m thy *0nh yn vi ng()i "h n\ yh
n &hi *n Gf hPiV ti Gao anh thanh nin y chn c ny m &hng chn c &iah iNu g0
chi "hDi anh tah
Tr(c nay mi ng()i qu<n *,oV /0 duyn "hn# Th`c ra' m%i chic 3bng hb Ginh hc J
m%i ng()i 3Nu c tIn GD dao 3ng nht 3@nh# vhi gg" mt tIn GD giao thoa thUch h4" ho
nh@" vi n' chic 3bng hb y Gf ln ting ho Sm' to cho hai ng()i v nht l anh chng
thanh nin &ia c mt c,m gi.c *0nh an hnh "htc# Th l anh ta chn ng()i "h n\
mang chic 3bng hb Ginh hc &ia c+ng g_ nh@" trn 3)i vi anh
vhi ta 3Di dikn vi mt ng()i m ta c c,m gi.c an l2ng' tin t(Jng th0 c2n g0 ng1n c,n ta
ng8 vo v2ng tay ng()i y 3ang dang rng v 3n ch) ta dJi th' &hi mt anh thanh
nin *Mt gg" hai' *a hay nhiNu chic 3bng hb Ginh hc h4" vi anh ta' nh(ng anh ta ng8
ngay vo ng()i no may mMn dang tay 3n anh ta tr(c v anh ta c,m thy *0nh an#
;# /0 anh ta t0m thy J ng()i "h n\ 3iNu m anh ta thiuh
vhng "h,i vn 3N tiNn *c' c>a c,i m vN tSm l=' tUnh t0nh hay c, trU tuk n\a#
? anh yu mt "h n\ v0 thy ng()i y t nh@' hiu m0nh' tP ra rt Gnh tSm l= c>a m0nh'
c2n t` thy *,n thSn m0nh th0 cc m@ch' vung vN#
? anh yu mt "h n\ v0 thy ng()i "h n\ y tUnh t0nh d@u dng trong &hi m0nh nng
nh( lHa' hogc c y vui v hot *.t trong &hi m0nh mJ mikng &hng ra hZi
? anh yu ng()i *n g.i v0 thy c y rt &hn ngoan' tUnh to.n mi vikc rt &h-o l-o
trong &hi m0nh th0 ngu ngZ d *@ thin h gt gjm nhiNu chuykn#
Ei chung l &hi mt anh chng thanh nin ly v4 nh( 3i t0m mt G` *~ trQ cho G` thiu
ht tSm l=' t0nh c,m hay trU tuk nZi anh ta#
?+ng c anh 3i t0m G` *~ trQ vN ti chUnh' c>a c,i nh(ng nh\ng anh ch,ng ny tr(c
Gau g0 c+ng chuDc ly *t hnh
/ thanh nin ngy nay "hIn ln ly v4 mun v0 mt trong *a l= do GauV
?hic 3bng hb Ginh hc J h ch(a ln ting g_ nh@" thi thtc#
n thy &hng an ton tr(c mt GD ng()i "h n\ m h gg"#
n &hng t0m thy J "h n\ c.i *~ trQ cho nh\ng g0 m h 3ang thiu#
Th thi' th)i *uei c>a t` do vN chUnh tr@' O8 hi' tUn ng(ng' 3o 3^c i -" 3(4c mt
thanh nin ly v4h TrQ &hi' chUnh anh ta mong muDn m thi#
Khi ch3p mAtf th gi3i ngOng tri?
Th`c t l &hi ch" mMt' con ng()i *@ t.ch ra &hPi th gii Oung quanh trong &ho,nh
&hMc# wong him &hi ta nhn th^c 3(4c 3iNu ny *Ji v0 nh\ng "hIn n8o 3iNu &hin th@
gi.c c>a chtng ta &hi 3 tm th)i *@ 53ng6#
5?on ng()i Gf nhn ra ngay l" t^c &hi th gii Oung quanh 3t nhin tDi om' 3gc *ikt l
&hi n chs O,y ra trong vi giSy# wong 3Di vi c.i ch" mMt th0 rt him &hi nhn ra' mgc
d~ cH 3ng ny c+ng lm gi,m c()ng 3 .nh G.ng t(Zng 3(Zng ti mMt6' tin Ga Yavina
driGtoz' i hc ?oll<g< 7ondon rnhu cho *it# ? th v0 vikc ch" mMt lm cho 5c.i
nh0n vo th gii *@ gi.n 3on6#
Thng th()ng' mt c.i ch" mMt &-o di tQ 9yy ti 9my milli giSy v con ng()i th()ng
ch" tQ 9y ti 9m lIn trong mt "htt 3 lm m v cung c" oOi cho gi.c mc# Trong th)i
gian ch" mMt' th@ gi.c Gf &hng ghi h0nh v Gf &hng thu nhn .nh G.ng' &hi 3 mi th^
trong giSy l.t 3i vo *ng tDi#
driGtoz v c.c cng G` 38 "h.t hikn ra v0 Gao con ng()i him &hi nhn th^c 3(4c nh\ng
5&ho,nh &hMc tMt 3n6 3# Ehm 38 GH dng mt thit *@ chuyn dng 3 3.nh gi. ,nh
h(Jng c>a cH 3ng ch" mMt ln * n8o# Thit *@ ny gbm c.c 3n "h.t quang' 3(4c 3gt
vo mikng c>a mt GD ng()i t0nh nguykn# Trong &hi 3' h "h,i 3<o &Unh *,o h chDng
chi mMt v nLm trong mt m.y qu-t cng h(Jng tQ r$u#
Xnh G.ng tQ 3n quanh chiNu ln v_ng mc v n &hng thay 3ei & c, &hi 3Di t(4ng
ch" mMt#
Cuan G.t qua m.y ch" n8o cho thy' cH 3ng ch" mMt 38 &0m n-n hot 3ng c>a vP n8o
th@ gi.c v nh\ng v~ng J 3snh 3Iu v tr(c tr.n# Sy l nh\ng "hIn n8o th()ng 3(4c
&Uch hot &hi con ng()i d~ng mMt 3 nhn *it G` &ikn hogc vt th J th gii *n ngoi#
5Trong &ho,nh &hMc ch" mMt' nh\ng v~ng n8o lin quan 3n th@ gi.c *@ v hiku ho.' 3Sy
c th chUnh l cZ ch thIn &inh ng1n c,n * n8o nhn th^c rLng mU mMt 38 *ao tr~m
3bng tH trong th)i gian ch" mMt v rLng th gii *n ngoi 38 tDi om6' driGtoz &t lun#
; sao 0#bng %L2 li c cc %#ng np?
tng l trn O(Zng 3Iu ng()i c c.c vt n^t ngoLn ngho# Yo mt G` va chm mnh no
3 &hin cho O(Zng G v ra' nh\ng m,nh v *@ t.ch ra th<o h0nh dng nht 3@nh' chtng
v th<o mt 3()ng ngoLn ngho# Th`c ra &hng chs c O(Zng 3Iu ng()i mi nh( vy#
$o' ch' trSu' ng`a m O(Zng 3Iu c>a c.c loi 3ng vt 3Nu c 3()ng n^t n#
Trong chuyn mn' ng()i ta gi 3()ng n^t n ny l c.c &h< nDi v c.c m,nh O(Zng 3Iu
l * &hung ch> yu 3 *,o vk 3i n8o# Tr con tQ &hi J trong *ng m cho 3n &hi ra
3)i' c.c 3()ng n^t n trn O(Zng 3Iu c>a n &hng ngQng thay 3ei' co d8n mt c.ch linh
hot 3 c th d dng ra &hPi Ginh 3o c>a ng()i m#
wau 3' tuT th<o G` "h.t trin tQng ngy c>a 3i n8o' O(Zng 3Iu tQng ltc to dIn# Eh) c.c
3()ng n^t n J O(Zng 3Iu m vikc 3 Gf 3(4c tin trin rt thun l4i# ?ho nn' c.c
3()ng n^t n J trn 3Iu &hng "h,i l do vt th(Zng gSy nn m chUnh l hikn t(4ng t`
nhin# ?hs c 3iNu l trn 3Iu *n c l" th@t dy *ao *c' li c 3Iu tc 3<n ch< "h> nn
&hng nh0n thy' G) thy c.c 3()ng n^t n y
3i nhiKt %' cao 4ao nhi2 th; g1y 48ng?
$i ng()i 3Nu *it' *Png chs l loi vt th(Zng cc * trn cZ th con ng()i do nhikt 3
gSy ra# ? nhiNu loi vt *Png' m^c 3 c>a c.c vt th(Zng c+ng &hng giDng nhau# ? *a
loi nguyn nhSn gSy ra *PngV mt l vt *Png do c.c cht &hU *Dc ch.y gSy rao hai l vt
*Png do lHa than ch.yo *a l vt *Png do n(c Gi hogc mt cht lPng nng no 3 gSy
nn#
Trong Ginh hot hng ngy ng()i ta hay gg" vt *Png do n(c Gi gSy nn# ?+ng l *@
th(Zng do *Png' nh(ng c nh\ngvt *Png &hi lnh th0 &hng 3 li du v' nh(ng c+ng
c loi vt *Png &hi lnh li 3 li du vt# iNu 3 "h thuc vo nhikt 3 c>a n(c v
c.ch ch\a chy Gau &hi *@ *Png#
/i nhikt 3 n(c nhP hZn y 3 ? Gau &hi *@ nhim da chs hZi *@ 3P m &hng gSy nn
vt "hbng# d@ *Png vi n(c Gi 3n 99y 3 ?' ch% vt th(Zng giDng nh( th@t &hi *@ 3Dt#
vhi *Png J nhikt 3 cao hZn 9ly 3 ? th0 ch% *@ *Png Gf *@ vt ch.y 3<n# Ei chung' &hi
*@ "hbng da hogc &hi *@ *Png ngng Gf c th 3 li nh\ng vt Go trn da# /0 vy' c.c *n
"h,i ht G^c cn thn vi n(c Gi hogc c.c loi dIu m &hi 3ang nu J *"#
Dn rkn l2yKn tay tri ra sao?
Th`c t' hai *.n cIu n8o vQa c G` "hSn cng' h4" t.c' *e Gung' vQa hn ch v *~ 3M"
cho nhau# Thng th()ng' hai *.n cIu n8o h4" t.c vi nhau c~ng hot 3ng# Eh) vy' *n
mi c c.c cH 3ng chUnh O.c# dn luykn t" tay tr.i' &hng c nghaa l 3 *in m0nh
thnh ng()i thun tay tr.i' m chs l 3 t1ng c()ng hot 3ng "hUa *n tr.i' &Uch thUch G`
"h.t trin 3bng 3Nu c>a n8o *#
d(c th^ nht' *n c th co du%i ngn tay tr.i' lIn l(4t tQng ngn mt# 7m 3i lm li
cho 3n &hi thnh tho# d(c th^ hai' lm mt GD vikc &h-o l-o *Lng tay tr.i' nh( OSu
&im' vf tranh d(c th^ *a' h8y lm *Lng tay tr.i nh\ng vikc tr(c &ia chs c tay "h,i
mi lm 3(4c cho 3n &hi thnh tho# n8y &in tr0' *n Gf dIn thy rLng &hng nh\ng
*n c 3i tay &h-o l-o' m cZ th c+ng Gf nhanh nhn hZn' ngha 3(4c nhanh hZn# TrU
thng minh "h.t trin r_ rkt
wau c~ng' thun tay "h,i hay thun tay tr.i 3Nu do *m Ginh# ? ng()i coi thun tay tr.i
l mt tt Ou' ra G^c GHa ch\a# iNu ny l rt Gai lIm# ?.c nh &hoa hc 38 lm cuc
"hPng vn J hai nhm tr <mV Ehm th^ nht gbm c.c <m thun tay tr.i 3(4c 5GHa ch\a6
thnh thun tay "h,i' v nhm th^ hai gbm c.c <m thun tay tr.i t` nhin# vt qu,' nhiNu
<m J nhm th^ nht ni n1ng &hng l(u lo.t' trU l`c "h.t trin chm# Ehm th^ hai th0
ng(4c liV ?.c <m tr, l)i l(u lo.t nh( mi 3^a tr *0nh th()ng &h.c# Eh( vy' vikc cD
cng GHa ch\a cho ng()i thun tay tr.i chs c hi m thi#
T7p l2yKn tay tri s thng minh hbn?
Eg()i thun tay tr.i nhanh nhn hZn hcn ng()i thun tay "h,i# Th<o thDng &' 9m <m
trong 3i 3u &im Kh." th0 c | <m thun tay tr.i# $t th)i gian' gi nHa c.c thnh vin
trong 3i tuyn *ng *n Trung CuDc &hng thun tay "h,i vhng nh\ng hot *.t
hZn' nu ch@u &h luykn t" tay tr.i' *n Gf thng minh hZn 3y
E8o * chia thnh l *.n cIuV *.n cIu n8o tr.i v *.n cIu n8o "h,i# $%i *n n8o * c
ch^c n1ng thin vN c.c hot 3ng J "hUa *n &ia c>a cZ th# d.n cIu n8o tr.i chi "hDi
"hIn ln hot 3ng c>a nHa "h,i cZ th' c quan hk 3gc *ikt vi G` "h.t trin ngn ng\'
gi l 5*.n cIu (u th ngn ng\6# 3Sy' c.c Oung c,m gi.c t" h4" J m^c cao nht 3
h0nh thnh tUn hiku ngn ng\ v &h.i nikm trQu t(4ng# Yo 3' ch^c n1ng c,u *.n cIu n8o
tr.i thin vN giai 3on nhn th^c l= tUnh' v h0nh thnh t( duy trQu t(4ng c>a con ng()i#
d.n cIu n8o "h,i chi "hDi nHa *n tr.i cZ th# Thng qua G` chsnh h4"' c.c Oung c,m
gi.c to ra h0nh ,nh c th vN vn vt' con ng()i' &hng gian v th)i gian# Yo 3' *.n cIu
n8o "h,i thin vN giai 3on nhn th^c c,m tUnh' gi l 5*.n cIu (u th &hng l)i6#
d.n cIu n8o tr.i 3iNu &hin tay "h,i' *.n cIu n8o "h,i 3iNu &hin tay tr.i# Eu ta vn
3ng tay rnht l c.c ngn tayu' ta c th &Uch thUch t *o n8o J &hu v`c nht 3@nh' lm
cho n8o "h.t trin# iNu 3 c nghaa l' nu ng()i no th()ng d~ng tay "h,i' n8o tr.i Gf
"h.t trin hZn v ng(4c li#
Cu. tr0nh tQ th@ gi.c ti "h,n ^ng J ng()i thun tay "h,i v tay tr.i c &h.c nhau#
ng()i thun tay "h,i' 3()ng nDi thIn &inh c dngV 5*.n cIu n8o "h,i *.n cIu n8o tr.i
tay "h,i6# ng()i thun tay tr.iV 5*.n cIu n8o "h,i tay tr.i6# _ rng' thng tin tQ th@
gi.c 3n 3ng t.c J ng()i thun tay tr.i *t 3(4c mt &hSu' do 3 anh ta "h,n ^ng nhanh
hZn ng()i thun tay "h,i#
Eg()i thun tay "h,i' m%i lIn d~ng tay tr.i 3Nu c,m thy ng(4ng ng@u' thm chU c2n
&hng lm nei mt vikc nhP nh( cIm 3i 3+a chcng hn#
Ti sao thi2 nin c tUnh *hU th_t th#ng?
Eu c.c c' c.c cu c 3 tuei 9m 9 hay c.u gMt hogc hay gSy hn vi ng()i ln' th0 3
c+ng l chuykn *0nh th()ng m thi' *Ji v0 J 3 tuei 3' n8o * c>a chtng c nh\ng thay
3ei 3gc *ikt# Ti thuT th.i d(Zng' c.c t *o n8o mc ra nhanh chng' lm thay 3ei tUnh
&hU c>a con ng()i#
l &t lun c>a Tin Ga o*<rt $cxiv<r v cng G` thuc i hc CuDc gia wan Yi<go
r$[u#
Ehm nghin c^u c>a $cxiv<r 38 lm mt thH nghikm nh( GauV n cho m)i mt nhm
gbm ly 3^a tr trong 3 tuei 99 9| v ly ng()i ln ti mt "h2ng rng' rbi cho nh\ng
ng()i ny O<m c.c *^c chSn dung &h.c nhau# l c.c *^c ,nh miu t, nhiNu trng th.i
c,m Otc c>a con ng()iV gin d\' hnh "htc' v c,m# wau 3' nh\ng ng()i tham gia thU
nghikm 3(4c yu cIu miu t, c.c &hun mgt trong ,nh#
vt qu, l' nh\ng 3^a tr v@ thnh nin th()ng mMc Gai lIm &hi 3(a ra &t lun vN c,m
Otc c>a c.c &hun mgt' trong &hi ng()i ln li nhn O-t &h. chUnh O.c# Th<o c.c nh
nghin c^u' chUnh G` tht th()ng vN tUnh &hU c>a tr v@ thnh nin &hin chtng &h c th
(c 3on 3(4c c,m Otc c>a ng()i &h.c#
$cxiv<r cho rLng' ton * G` tht th()ng ny c>a tr v@ thnh nin c lin quan 3n G`
"h.t trin c>a c.c t *o n8o J thuT th.i d(Zng rmt GD nh nghin c^u cho rLng' thuT
th.i d(Zng chi "hDi c.c hnh vi O8 hi v = th^c 3o 3^c c>a con ng()iu# vhu v`c n8o
ny *Mt 3Iu "h0nh to ra &hi tr *(c vo l^a tuei thiu nin' tQ n1m 99 3n n1m 9| tuei#
wau 3' n8o * Gf 3(4c 3@nh h0nh' djn ti G` 3@nh h0nh vN tUnh c.ch c>a con ng()i chtng
ta#
+ phGi trp con n c s tr? nn ng-c nghch?
? mt GD ng()i gi nh0n thy tr con 1n c. th0 ng1n c,n v ni rLngV 51n c. Gf trJ nn
ngDc nghch6# vT th`c c.ch ni ny &hng c &hoa hc#
TQ O(a 3n nay' c. chUnh l mt loi th^c 1n quan trng c>a con ng()i# ?.c loi th^c 1n
d~ng c. &hng nh\ng c v@ t(Zi ngon' dinh d(ng "hong "ht' cung c" hm l(4ng dinh
d(ng nhiNu# Eh0n tQ teng th m ni' hm l(4ng "rot<in trong c. c th 3t tQ &ho,ng
9m 3n ly# wau &hi 1n vo trong *ng d 3(4c cZ th ng()i h" th v nh\ng thnh
"hIn ho. hc c>a cZ *M" con ng()i cho nn c l4i 3Di vi cZ th &ho mnh#
Trong c. c2n c tQ m 3n 9y l(4ng m c th cung c" n1ng l(4ng cho cZ th# Egoi ra
c. c2n ch^a c.c vt chtV 3()ng vitamin' canOo' "hot"ho 7y vU d trong myyg c. hoa
vng' c ch^a |9'm gam "rot<in' FF'm gam m' 9m gam 3()ng' m mg canOi' 9m'; mg
"hot"ho' gIn 9y mg c.c loi vitamin# Yo vy c th thy rLngV thnh "hIn dinh d(ng
c>a c. l rt cao#
Tr nhP 3ang J vo th)i &T Ginh tr(Jng "h.t trin' trong th^c 1n cIn cht = *e Gung dinh
d(ng 3Iy 3> l v c~ng quan trng' 1n mt chtt c. l c l4i 3Di vi cZ th' &hng nh\ng
&hng lm cho ng()i ta ngDc 3i ng(4c li c2n c th nSng cao G` "h.t trin c>a * n8o#
dJi v0 "rot<in' canOi' "hot"ho' vitamin c.c loi 3Nu l vt cht cIn thit cho G` "h.t trin
c>a * n8o#
?. 3(4c nu chUn rt ngon' nh(ng &hi 1n nht 3@nh cIn nhai &[' hZn n\a &hng nn 1n
qu. nhiNu nu &hng Gf &hng tDt cho vikc tiu ho.#
WAt cVa trp sb sinh c nh;n th_y %#[c g;?
?ho 3n tn *Sy gi) h8y c2n nhiNu vn 3N ch(a lm r_ 3(4c vN tr GZ Ginh mi cho 3)i#
$Mt tr GZ Ginh c th nh0n 3(4c *ao Oa c+ng l mt trong nh\ng vn 3N 3# Kh,i ch1ng
3^a tr vQa lt l2ng c th thy r_ ngay nh\ng vt tU OUu nh( c.c *n# Eh(ng n-u thH lm
thU nghikm vi c.c loi thit *@ th0 c th *it nhiNu 3iNu rt tht v@# Tr(c ht' 3 GDng
3(4c' tr GZ Ginh cIn "h,i *t G\a m# n8y t(Jng t(4ng O<m d.ng v c>a mt tr GZ Ginh
3(4c m * trong l2ng 3ang ngng 3Iu ln nh0n vo mgt m' mMt c>a con v mMt c>a m
c.ch nhau rt gIn c v nh( &ho,ng c.ch 3 vQa 3tng l &ho,ng c.ch m tr GZ Ginh c
th nh0n thy 3(4c# l &ho,ng c.ch quan trng nht#
Eu ni l quan trng th0 &hun mgt c>a m c+ng quan trng v0 3 l c.i m tr GZ Ginh
nhn *it tr(c ht# Eg()i ta ni rLng &hi ng()i m tQ gi()ng c>a *- *(c ra ngoi
"h2ng v &hi trJ li gian "h2ng' da c>a tr GZ Ginh liNn Out hikn G` &h.c *ikt vN nhikt 3#
Cua 3 c th thy rLng' con mMt c>a tr GZ Ginh c th nhn ra m th0 c+ng c th thy
3(4c c.c 3b vt#
Ti sao phZ n6 l2n m con 4hng tay tri?
?.c nh tSm l= hc 38 c 3(4c l)i gi,i cho hikn t(4ng &T l ny# $t nghin c^u mi
cho thy' n8o "h,i c>a "h\ rquyt 3@nh hot 3ng c>a nHa ng()i *n tr.iu &im Go.t
thng tin vN &hun mgt# /0 th' &hi * con *n tr.i' h Gf th<o d_i 3(4c t0nh trng c>a tr
tDt hZn#
dr<nda Todd v /ictoria dourn<' hai nh tSm l= hc ti i hc wuGG<O rnhu' 38 t0m
hiu thi qu<n m tr c>a ;l ng()i thun tay "h,i r9l ng()i trong GD 3 l 3n ngu#
Eh\ng ng()i ny c+ng 3(4c &im tra O<m h-d v~ng n8o no trong vikc 3.nh gi. c.c
&hun mgt# vhi 3(4c yu cIu gi\ mt 3^a tr hay mt con *t" *' trong hai "hIn *a GD
tr()ng h4"' ng()i "h n\ 3Nu m n J *n tr.i# GD 3n ng th0 li &hng cho thy G`
chnh lkch ny#
?.c nh nghin c^u "h.t hikn thy' nh\ng ng()i "h n\ m tr *Lng tay tr.i 38 GH dng
n8o "h,i trong vikc OH l= thng tin vN &hun mgt# Trong &hi 3 J nam gii &hng hN tbn
ti mDi lin hk ny#
?.c nh &hoa hc cho rLng n8o "h,i c>a "h n\ 38 chuyn ho. 3 nhn *it chs nh\ng
thay 3ei trn &hun mgt v t0nh c,m vi tr nhP# iNu 3 c nghaa l' thng tin trong tIm
nh0n *n tr.i c>a h rchcng hn nh( &hi "h n\ m tr J *n tr.iu Gf 3i thcng vo *.n cIu
n8o "h,i# Eh( vy' * tr *n tay tr.i l v@ trU tDi (u git" ng()i m 3.nh gi. 3(4c t0nh
trng c>a con m0nh#
Ti sao nhiB2 ng#i th27n tay phGi?
a GD nhSn loi thun tay "h,i# ?h, tr.ch c cSu vU nh\ng ng()i thSn thit nht nh(
5c.nh tay "h,i6' c ai thy vU nh( 5c.nh tay tr.i6 *ao gi) Eh(ng "h,i c l= do v0 Gao m
con ng()i mi Ut d~ng tay tr.i 3n th ch^h
EhSn loi c cQng :m :| ng()i thun tay "h,i# winh l= hc gi 3Sy l hikn t(4ng 5h\u
l4i6 v gi,i thUchV do ,nh h(Jng tQ qu. tr0nh lao 3ng' chin 3u c>a te tin tQ rt Oa O(a
truyNn li#
Trong th)i 3i 3b 3.' con ng()i GDng thnh *Iy 3n' &hi 3.nh nhau vi tht d\ th0 tay
"h,i h cIm lao hogc r0u' c2n tay tr.i h co g" li th<o *,n n1ng c>a m0nh 3 *,o vk
mt * "hn quan trng nht c>a cZ th l qu, tim J lbng ng`c tr.i# EhiNu *^c tranh ce
trn v.ch 3. trong c.c hang 3ng ce O(a l(u li tQ hng ngh0n n1m tr(c 38 minh ho
3iNu ny# /N Gau' &hi m con ng()i Oung 3t vi con ng()i' c.c chin *inh c+ng GH
dng v+ &hU *Lng tay "h,i' c2n tay tr.i li cIm &hin hogc thujn 3 ch< chMn# Cu. tr0nh
chn lc t` nhin din ra' c~ng vi "hIn 3o to' hun luykn &hin hikn t(4ng 5h\u l4i6
dIn trJ nn "he *in#
i(a nay' hIu ht dng c c>a nhSn loi 3Nu 3(4c thit & cho ng()i thun tay "h,i GH
dng# Yo 3' ng()i thun tay tr.i c th gg" vi trJ ngi trong Ginh hot# Tuy nhin' do
thUch nghi tQ *- nn 3i 3a GD tr()ng h4" ng()i thun tay tr.i vjn thy *0nh th()ng#
ing trU thng minh' ch(a c ti liku &hoa hc no qu, quyt ng()i thun tay "h,i (u
vikt hZn v ng(4c li#
Ti sao *hng 4it %a2 l$ %ng s[?
d- g.i vinch<n Gau &hi 3(4c th.ng tuei *%ng mt c,m gi.c 3au# vhi tim' <m &hng hN
&hc# d@ *Png' <m c+ng chcng &u# $t lIn *@ g8y tay' "h,i * *t ' vinch<n thy v(ng
38 t` th.o *1ng ra' 3~a ngh@ch vi c.nh tay' lm ch% g8y &hng &h" li 3(4c n\a
au l mt loi c,m gi.c git" con ng()i "hSn *ikt 3(4c nh\ng &Uch thUch c th gSy hi
cho cZ th m0nh# /U d chm tay vo lHa' c,m gi.c 3au r.t J da lm ng()i ta rt tay li'
3au *ng *.o cho ng()i ta *it d dy c vn 3N' 3au ng`c cho thy tim "hei hogc *
"hn g0 3 c>a cZ th &hng en# dJi th c,m gi.c 3au c = nghaa tSm Ginh l= 3gc *ikt'
git" con ng()i Ginh tbn# E c = nghaa *.o 3ng' git" cZ th Gm nhn *it v 3N "h2ng
him nguy# Eu &hng c c,m gi.c y' chtng ta c th gg" nh\ng hon c,nh cht ng()i
m &hng nhn ra 3(4c#
nikn t(4ng mt c,m gi.c 3au th()ng chs O,y ra do mt *in 3ng tSm Ginh l= 3t ngt
no 3# t him &hi c tr()ng h4" mt c,m gi.c 3au &-o di# Tuy vy' trn th`c t' nu
t" trung vo mt vikc nht 3@nh' ng()i ta c th 5qun6 c,m gi.c 3au# 7tc y' c.c tUn
hiku c,nh *.o G` nguy him trong n8o * tm th)i nh()ng ch% cho c.c hot 3ng &h.c#
/U d' Cuan /+ 38 d~ng = chU t" trung vo vikc 3.nh c) 3 noa co O(Zng tay m
&hng hN &u ca g0# Eh(ng th()ng chs Gau &hi ht t" trung' c,m gi.c 3au li Out hikn#
Ti sao *hi c gi li th_y lnh hbn?
?hMc hcn ai c+ng *it rLng tr)i r-t m im gi th0 d ch@u hZn Go vi ltc c gi# Eh(ng'
&hng "h,i tt c, mi ng()i 3Nu *it nguyn nhSn c>a hikn t(4ng y# 5?hs c.c Ginh vt
mi c,m thy gi. *uDt &hi c gi6' c2n c.c vt v Ginh th0 &hng#
?hcng hn' nhikt & Gf &hng hN tt OuDng &hi 3 n ra ngoi tr)i 3ang c lDc# Tr(c ht'
GJ da ta c,m thy r-t *uDt trong nh\ng ngy ng c gi l v0 nhikt tQ mgt ta rv ni
chung l tQ ton thSn tau to, ra ltc y nhiNu hZn hcn ltc tr)i im gi# vhi 3^ng gi' l"
&hng &hU *@ thSn th ta lm nng ln &hng 3(4c thay th nhanh *Ji l" &hng &hU mi'
c2n lnh# ?2n &hi gi mnh' th0 trong mt "htt' cng c nhiNu &hng &hU 3n ti" Otc vi
da th@t ta v do 3 thSn th ta cng *@ ly 3i nhiNu nhikt# ?hs mt 3iNu 3 thi c+ng 3> gSy
ra c,m gi.c lnh#
Eh(ng' h8y c2n mt nguyn nhSn &h.c n\a# Ya chtng ta lun lun *Dc hZi m' ngay c,
trong &hng &hU lnh c+ng vy# *Dc hZi cIn "h,i c nhikt l(4ng' nhikt y ly tQ cZ th
chtng ta v tQ l" &hng &hU dUnh G.t vo cZ th c>a chtng ta# Eu &hng &hU &hng l(u
thng th0 G` *Dc hZi tin hnh rt chm' *Ji v0 l" &hng &hU ti" Otc vi da Gf rt chng
no hZi n(c r*8o hou# Eh(ng nu &hng &hU l(u thng v l" &hU ti" Otc vi da lun
lun 3ei mi' th0 G` *Dc hZi ltc no c+ng tin hnh mt c.ch mnh mf' m nh( vy cZ
th Gf tiu hao rt nhiNu nhikt#
/y t.c dng lm lnh c>a gi ln 3n m^c noh iNu ny "h thuc vo vn tDc c>a gi
v nhikt 3 c>a &hng &hU ltc 3# Ei chung' t.c dng y v(4t Oa m^c m mi ng()i vjn
t(Jng# dn h8y O<m mt vU d Gau 3 c th h0nh dung 3(4c nV xi, GH nhikt 3 c>a
&hng &hU l F 3 ?' nh(ng &hng hN c gi# Trong 3iNu &ikn y' nhikt 3 c>a da chtng
ta l ;9 3 ?# Eu *Sy gi) c mt lubng gi nh thei qua' vQa 3> lay 3ng l. c) nh(ng
ch(a 3> lm rung chuyn l. cSy r&ho,ng l mgiSyu' th0 nhikt 3 da chtng ta gi,m 3i ] 3
?# ?2n &hi gi lm ngn c) "h" "hi *ay rvn tDc mgiSyu th0 da chtng ta lnh mt ll
3 ' nhikt 3 c>a da chs OuDng c2n : 3 ?#
Thi P2Fn ngoy tai t-t hay 0_2?
t nhiNu *n nhP c thi qu<n ngo.y tai' c *n thm chU c2n d~ng qu< dim hogc c.c
3b vy vQa nhP vQa c^ng &h.c' th2 vo trong tai' ngo.y ly ngo.y 3' mc cho *Lng ht
r.y tai ra mi c,m thy tho,i m.i 3(4c# Th`c ra' r.y tai &hng c hi g0 3Di vi G^c &ho
c>a con ng()i' c ltc c2n c t.c dng *,o vk tai n\a 3y#
Ei 3n r.y tai' th0 nn hiu n 3(4c Ginh ra nh( th no# i c+ng *it' trong da c>a
ng()i c rt nhiNu tuyn *8 nh)n' th()ng tit ra cht c tUnh dIu' cho nn trong 3()ng tai
c+ng c tuyn *8 nh)n' c+ng Gf tit ra cht c tUnh dIu# 7oi cht ny c th 3<m nh\ng
th^ *n lt vo trong tai hogc l nh\ng m,nh t *o cht J trong tai *@ rZi ra dUnh li vi
nhau' &t thnh tQng cc tQng cc' to thnh r.y tai#
Eh\ng gh-t *n trn ng()i c th *@ &@ *P ht thng qua vikc tMm rHa' nh(ng l% tai con
ng()i vQa nhP li vQa GSu' &hng d g0 m rHa 3(4c' dIn dIn ngy cng tUch cng nhiNu#
Ei nh( vy' ngo.y r.y tai c+ng giDng nh( tMm rHa' mt vikc &hng th thiu' th`c ra li
&hng "h,i nh( vy# /0 nh\ng &hi *0nh th()ng' r.y tai tUch li nhiNu rbi Gf t` rZi ra' vU d
nh( th()ng ngy chtng ta 1n cZm hogc ni chuykn' mikng c>a chtng ta Gf 3ng mJ lin
tc' O(Zng cLm &-o th<o tai chuyn 3ng lin tc' Gf tQ tQ gi+ ht r.y tai J trong tai ra#
wD l(4ng vQa "h,i r.y tai J trong tai' c &hi c2n 3<m 3n nh\ng 3iNu tDt &hng ng)# /U
d' ngju nhin c mt con * chui vo tai' nu nh( 3 cho n tin nhanh vo 3n tai gi\a'
c th lm ten hi 3n mng nha' mt &hi mng nha *@ r.ch' c2n c th djn 3n vim tai
gi\a' lm cho thUnh l`c gi,m Gtt# Eh(ng trong tai c r.y tai li c th "h2ng ngQa 3(4c
t0nh huDng ngoi = muDn ny# /0 r.y tai vDn c v@ 3Mng 3gc *ikt' con * gg" "h,i Gf t`
3ng chui ra &hPi tai#
w` nguy hi ln nht m vikc ngo.y tai gSy ra l n rt d lm ten th(Zng tai c>a chtng
ta# /0 da J trong tai con ng()i rt mNm' h GZ Gut mt chtt l Gf chm vo lm r.ch' d
lm cho tai nhim c.c loi vi &hun gSy *knh' G(ng ty ch,y m># Tuy nhin' nu nh( 3Sm
th>ng mng nha th0 vn 3N li cng nghim trng hZn#
Yo 3 c.c chuyn gia ni rLng' ngo.y tai &hng "h,i l mt thi qu<n tDt# ? ltc' r.y tai
th`c G` tUch li qu. nhiNu Gf gSy cho *n c,m gi.c ng^a ngy &h ch@u' tDt nht l *n
nn d~ng *ng ngo.y tai' tuykt 3Di &hng 3(4c d~ng qu< nhn v c^ng 3 ngo.y tai#
/0 Gao tuei cng cao cng G4 lnhh Ya"an
/o m~a thu' trong &hi thanh nin vjn mgc .o mPng' th0 nh\ng ng()i c tuei li Gm
"h,i mgc .o l<n' .o m rbi# n m~a 3ng' ng()i c tuei cng G4 lnh hZn' m trn th`c
t' con ng()i tuei cng cao th0 li cng G4 lnh#
/0 Gao tuei cng cao li cng G4 lnhh ?on ng()i 3n &hi vN gi' &h, n1ng trao 3ei cht
Go vi thanh nin trung nin c G` h th" r_ rkt' &h, n1ng Ginh G,n nhikt c>a cZ th c+ng
gi,m Gtt# Egoi ra' hot 3ng thSn th c>a ng()i gi c+ng chm' c~ng vi G` Gtt &-m c>a
vikc te ch^c cng n1ng c>a c.c &hU quan c>a trung &hu 3iNu tit nhikt 3 c>a n8o c+ng
gi,m Gtt' &hi gg" ltc th)i tit thay 3ei &hng &@" th)i c "h,n ^ng 3iNu chsnh nhikt 3'
nn nhikt 3 c>a ng()i gi t(Zng 3Di th"# ? ng()i tQng tin hnh trMc nghikm vN G` h
th" nhikt 3 c>a 9ylm ng()i gi tuei tQ y 3n :y tuei' &t qu, thy nhikt 3 J ng()i gi
hZn nh\ng ng()i thnh nin y'; 3 ?# ?hUnh l v0 G` trao 3ei cht c>a cZ th ng()i gi
Guy yu 3i' nhikt l(4ng Ginh ra Ut 3i v cng n1ng c>a trung &hu 3iNu chsnh nhikt 3 Guy
gi,m' nn &hi th)i tit hZi thay 3ei mt chtt l cZ th &h c th thUch nghi 3(4c' cho nn
h c,m thy G4 lnh# Tuei cng cao' &h, n1ng thUch nghi cng gi,m' th0 cng G4 lnh#
/0 th' vikc "h2ng lnh gi\ m c>a ng()i gi l rt quan trng# vhi th)i tit c lubng
&hng &hU lnh GM" 3n' th0 nh\ng ng()i gi nn &@" th)i mgc thm quIn .o m#
; sao ting m$ my ghi 1m pht ra *hng gi-ng nh# ting cVa m;nh?
?htng ta th()ng hay gg" "h,i t0nh huDng l= tht nh( th nyV Thu ting ni hogc ting h.t
c>a m0nh vo trong *1ng' d~ cht l(4ng c>a chic m.y ghi Sm tDt 3n nh( th no' nh(ng
&hi "h.t li' ngh< &hng giDng vi ting c>a m0nh' h0nh nh( l 38 thay 3ei ging# ?ng
&T l hZn' Gau &hi ng()i &h.c ngh< Oong' th0 h li c,m thy 3Sy chUnh l ting c>a *n'
Go vi ting ni v ting h.t c>a chUnh *n hng ngy th0 &hng c g0 &h.c nhau c,#
/0 Gao li nh( vyh /n 3N mu chDt l J ch% con 3()ng ti" nhn Sm thanh &hng giDng
nhau#
i c+ng *it' con ng()i chtng ta d~ng tai 3 ti" nhn Sm thanh *n ngoi# Eh(ng nu t`
m0nh ni' Sm thanh "h.t ra ngoi thng qua con 3()ng rung 3ng &hng &hU truyNn 3n
tai ra' c2n c mt con 3()ng &h.c m rt Ut ng()i *it 3n' 3 chUnh l thng qua O(Zng
G c>a m0nh' d~ng tUn hiku Sm thanh truyNn 3n thIn &inh thUnh gi.c# Trn th`c t' Sm
thanh t` m0nh ngh< thy' chUnh l Sm thanh h%n h4" 3(4c 3bng th)i truyNn 3n *Ji hai
con 3()ngV truyNn qua &hng &hU v truyNn qua O(Zng# vhi *n d~ng m.y ghi Sm "h.t ra
ting c>a m0nh th0 ting ni c>a *n &hi 3 chs thng qua &hng &hU truyNn vo tai *n'
m &hng c truyNn qua O(Zng# Yo 3' d~ ting c>a chtng ta &hng thay 3ei' nh(ng *n
ngh< th0 c,m thy &hng giDng lMm#
Ti sao tai 4it ting %'ng tO %12 ('i t3i?
$t ng()i tQ nhP 38 3ic mt tai# vhi *n gi ' ng()i 3 "h,i ng quanh ng qun t^
"hUa O<m *n J 3Su gi ti# Ti Gao ng()i ny li mt &h, n1ng O.c 3@nh v@ trUh y l v0
muDn O.c 3@nh h(ng c>a ting 3ng' *n cIn "h,i 5thng6 c, hai tai#
ThU nghikm tSm l= hc cho thy' nu chs c mt tai nhn 3(4c G` &Uch thUch c>a hai nhm
Gng Sm nDi ti" nhau' tQ hai "hUa c c()ng 3 nh( nhau' &ho,ng c.ch *Lng nhau' nh(ng
&h.c h(ng' th0 hiku ^ng Gng Sm c>a hai nhm 3 vi tai l nh( nhau# Eh( vy' ng()i
ta &hng th no "hSn *ikt 3(4c h(ng c>a ngubn Sm#
Eu c, hai tai 3Nu nhn 3(4c tUn hiku' t0nh h0nh li &h.c# $t trong nh\ng c1n c^ 3 ta
nhn ra h(ng ting 3ng l chnh lkch th)i gian gi\a hai tai#
Eu ngubn Sm J *n "h,i ng()i ngh<' Gng Sm 3n tai "h,i nhanh hZn 3n tai tr.i mt
&ho,nh &hMc# Y~ng 3bng hb 3o chUnh O.c Gf thy' cho d~ chnh lkch th)i gian chs l ;y
giSy' ng()i ta vjn nhn ra 3(4c h(ng ting 3ng#
?1n c^ th^ hai l chnh lkch vN c()ng 3 Sm thanh# Egubn Sm c th 3" vo tai J gIn
mnh hZn tai &ia mt chtt# ?()ng 3 d~ nhP c+ng 3> 3 chtng ta O.c 3@nh 3(4c chUnh
O.c v@ trU c>a ting 3ng J *n tr.i hay *n "h,i#
?2n mt vn 3N n\aV Eu ngubn Sm J *t &T nZi no trn mgt "hcng dc gi\a mgt' Gng
Sm 3n c~ng mt ltc' 3" vo mng nha vi c()ng 3 nh( nhau' &hi 3 liku chtng ta c
th ni chUnh O.c v@ trU c>a ngubn Sm &hngh E J 3Lng tr(c' 3Lng Gau' J *n trn hay J
*n d(ih t 3Zn gi,n' ta chs cIn ngo,nh 3Iu 3i l Oong# d0nh th()ng ta th`c hikn 3ng
t.c ny rt nh nhng nn hIu nh( &hng 3 = ti# Trong th`c t' *ao gi) ta c+ng ngo,nh
3Iu' 3bng th)i d~ng mMt 3 git" t0m h(ng c ting 3ng#
Ti sao %ng trn cao nh;n 02-ng li th_y chng m)t?
Di vi cZ th' 3^ng tQ trn nc nh cao tIng nh0n OuDng chUnh l mt loi &Uch thUch *t
th()ng vi c()ng 3 mnh# E gSy ra "h,n ^ng th<o nhiNu 3()ng &h.c nhau# Eg()i ta
c,m thy chng mgt l do nh\ng "h,n ^ng 3#
9# ?,nh t(4ng tQ trn cao &hin chtng ta c1ng thcngV w` c1ng thcng ny to ra hng lot
"h,n O thIn &inh' nht l thIn &inh giao c,m *%ng h(ng "hn lm cho tim 3" nhanh'
chSn lng d`ng ln' l% 3bng tH gi8n ra' chSn tay 3e mb hi' thJ g"' quan trng hZn c, l
n lm co mch m.u' huyt ." t1ng 3t ngt# nikn t(4ng ny lm cho con ng()i ta *@
chng mgt#
l# 7n cao Gf *@ &Uch thUch *Ji ." l`c &hng &hU v ting gi' c~ng vi &Uch thUch c>a th@
gi.c &hi nh0n OuDngV Eh\ng nhSn tD ny Gf ,nh h(Jng 3n cu trtc cSn *Lng trong tai#
iNu ny lm ta nht th)i mt 3i c,m gi.c th1ng *Lng' gSy chng mgt' thm chU c2n c
th nn mHa' giDng nh( Gay tu O< vy#
;# Tiu n8o c+ng "h tr.ch 3ng t.c cSn *LngV ?.c &Uch thUch &hi t.c 3ng mnh vo l"
vP 3i n8o' 5* t( lknh6 thIn &inh cao c" nht c>a cZ th ng()i' Gf thng qua th@ gi.c'
thUnh gi.c 3 t.c 3ng vo tiu n8o' gSy ra hng lot hot 3ng 3ikn Ginh hc' lm nhiu
ch^c n1ng tiu n8o trong th)i gian ngMn' &hin ta chng mgt#
/y ti Gao ln tIng cao mi c hikn t(4ng ny' c2n ln nti cao li &hngh /n 3N rt
3Zn gi,n# /0 tIng cao l ln thcng' to ra G` t(Zng "h,n 3 cao r_ rkt vi c,nh vt Oung
quanh' do 3 &Uch thUch mnh mf hZn# 7n nti' d~ cho nti cao g" nhiNu lIn to nh'
nh(ng do 3 cao c>a n thoai tho,i' t1ng dIn' &h.c *ikt vi chung quanh &hng r_ rkt'
3^ng J ngn nti ny vjn thy nhiNu ngn nti &h.c nh" nh' cho nn &hng to ra &Uch
thUch mnh' Ut ,nh h(Jng 3n thIn &inh con ng()i#
Di vi nh\ng ng()i Ut &hi ln tIng cao' tr(c &hi 3i ln cIn chun *@ Gn Gng t( t(Jng'
tDt nht nn ngMm nh0n "hong c,nh J Oa tr(c' lm cho th@ gi.c' thUnh gi.c v tinh thIn
qu<n dIn' rbi mi thu gIn li v nh0n thcng OuDng# Eh( vy' ta Gf &hng *@ chng mgt#
+h&ng ta c thN chR2 %#[c nng %n mc n$o?
vh, n1ng ch@u nng c>a con ng()i &h. hZn nhiNu Go vi chtng ta vjn t(Jng# Ti miNn
trung uGtralia' nhikt 3 m~a h J ch% rSm th()ng l F 3 ?' cao 3im ti m 3 ?# ?2n
nu t1ng tht tQ tQ' cZ th ng()i thm chU c2n ch@u 3(4c nhikt 3 Gi c>a n(c#
vhi tu * 3i tQ nbng n,i 3n v@nh da T(' mgc d~ trong c.c "h2ng c>a tu lun lun c
qut thng gi' nhikt 3 J 3Sy vjn ti my 3 ? hogc hZn# $^c nng nht quan G.t trong
gii t` nhin J trn mgt 3 &hng qu. m] 3 ?# Ehikt 3 ny 3(4c O.c 3@nh ti 5thung
l+ng cht6 thuc ?aliornia rdMc $[u#
Tuy nhin' nh\ng nhikt 3 & trn 3Nu 3(4c 3o trong *ng rSm# Ti Gao c.c nh &hU
t(4ng li "h,i chn v@ trU nh( vyh l v0' chs &hi nhikt & 3gt trong *ng rSm mi 3o
3(4c nhikt 3 c>a &hng &hU# Eu 3 nhikt & ngoi nMng' $gt tr)i Gf hun n nhiNu hZn
hcn Go vi &hng &hU Oung quanh' thnh ra 3 chs c>a n &hng cho ta *it chtt g0 vN
trng th.i nhikt c>a mi tr()ng#
8 c ng()i tin hnh thU nghikm 3 O.c 3@nh nhikt 3 cao nht m cZ th ng()i c th
ch@u 3`ng 3(4c# n nhn thy trong &hng &hU &h r.o' nu t1ng nhikt 3 tht tQ tQ th0 cZ
th c>a chtng ta chcng nh\ng c th ch@u 3`ng 3(4c nhikt 3 Gi c>a n(c r9yy 3 ?u'
m 3i &hi c2n ch@u 3(4c nhikt 3 cao hZn n\a' 3n 9y 3 ?# nai nh vt l= ng()i nh
l dlagZd<n v TG<ntZri 38 ch^ng minh 3iNu ny *Lng c.ch 3^ng hng gi) trong l2
n(ng *.nh m0 nng *Png#
Ti Gao con ng()i c n1ng l`c ch@u nng cao 3n vyh l v0 trn th`c t' cZ th ng()i
&hng ti" nhn nhikt l(4ng 3' m vjn gi\ thSn nhikt gIn vi nhikt 3 tiu chun# ?Z
th chtng ta chDng c` li l(4ng nhikt 3 3 *Lng c.ch 3e mb hi# vhi mb hi *ay hZi' n
Gf htt rt nhiNu nhikt J l" &hng &hU dUnh G.t vi da' v lm cho nhikt 3 c>a l" &hng
&hU y gi,m 3i rt nhiNu#
iNu &ikn cIn thit duy nht git" cho cZ th ng()i c th ch@u 3`ng 3(4c nhikt 3 cao l
cZ th ng()i &hng ti" Otc tr`c ti" vi ngubn nhikt v &hng &hU "h,i &h r.o#
Trung X' tr)i nng ;] 3 m vjn t(Zng 3Di d ch@u# Eh(ng nu J waint K<t<r*urg nng
lF 3 th0 chtng ta 38 c,m thy &h ch@u# Eguyn nhSn J 3Sy l do 3 m &hng &hU J
waint K<t<r*urg cao' c2n 3 m J Trung X th0 th" hZn do J 3Sy rt Ut m(a' &hU hu &h
r.o hZn#
+h, s- EC *hng phGi l$ th#3c %o trU thng minh
EhiNu thin ti to.n hc c th nhanh chng t0m ra mDi lin hk logic gi\a c.c d8y GD di
dLng dgc chs trong v2ng vi giSy nh(ng li loay hoay c, gi) 3bng hb tr(c mt c.i v2i
n(c 38 vgn chgt m vjn rs n(c
nh ta c+ng &hng th c,m nhn 3(4c = nghaa th`c th c>a mt cSu thZ thm chU c+ng
&hng th t0m ra 3(4c mt l)i no 3 an >i mt ng()i *n trong cZn hon nn# Eh(ng
anh ta vjn l mt thin ti vi trU thng minh &h.c th()ng#
Yo 3' trU thng minh l mt &h.i nikm v c~ng "h^c t"' n &hng th chs 3(4c &im
ch^ng thng qua mt vi * cSu hPi "h^c t"# Trn th`c t' nh\ng *i trMc nghikm chs GD
C chs c t.c dng &im tra &h, n1ng t( duy logic v c "hSn tUch c>a m%i ng()i ch^
&hng th cho "h-" 3.nh gi. mt c.ch 3Iy 3> m^c 3 thng minh c>a ng()i 3 3(4c#
$%i mt con ng()i l mt th`c th &t h4" nhiNu dng *iu hikn &h.c nhau c>a trU thng
minh m tuT tQng c. nhSn Gf c &h, n1ng vN mgt ny nei tri hZn mgt &h.c# Ei c.ch
&h.c' trU thng minh c>a con ng()i &hng chs l &h, n1ng t( duy logic m c2n c th l
&h, n1ng th hikn nh\ng cH chs' 3ng t.c 3iu luykn c>a mt v+ cng' &h, n1ng din 3t
ngn ng\ Out thIn c>a mt nh v1n' nh thZ hay &h, n1ng hiu thu 3(4c tSm t( hogc
n%i l2ng c>a mt ng()i no 3# T(Zng t` nh( vy' mt nhc cng 3iu luykn c+ng l mt
ng()i rt thng minh trong vikc c,m th Sm nhc hay mt nh hng h,i c+ng 3(4c coi l
mt ng()i c trU thng minh tuykt vi trong vikc O.c 3@nh "h(Zng h(ng#
?+ng giDng nh( cZ *M"' trU c c+ng cIn 3(4c nui d(ng v rn luykn th()ng Ouyn 3
nSng cao hiku qu,# Tuy nhin' rn luykn v nSng cao trU thng minh &hng c nghaa l cD
gMng nh" tSm hng m c.c d8y GD hay &= t` "h^c t" nh( c.c danh * 3ikn thoi hay GD
*in 31ng &= c>a c.c O< qua li trn 3()ng# c th 3Zn gi,n l vikc 3c mt cuDn
G.ch' chZi mt v.n c) hay thm chU tham gia mt GD hot 3ng chSn tay c 32i hPi c
quan G.t# Eh(ng tDt hZn ht l nn thH hc c.ch chZi mt th^ g0 3 hon ton mi m'
chcng hn t" chZi mt mn th thao' hc mt ngoi ng\' hc vf hay t" chZi c)# Eh\ng
thH th.ch mi nh( vy 3Di vi * n8o Gf git" cht O.m to ra nh\ng mDi lin &t mi
gi\a c.c nZron v tr.nh 3(4c hikn t(4ng OZ c^ng#
/iGi mJ hiKn t#[ng Go Gnh vB thc n#3c
l mt ,o gi.c 38 lm rDi trU nhiNu ng()i tQ &hi riGtotl< min t, n &ho,ng l#yyy
n1m tr(c 3Sy# Eu *n nh0n vo th.c n(c trong mt th)i gian ngMn rbi nh0n Gang mt
*n' h0nh ,nh *n *) 3 Gf ch,y ng(4c ln# $t thH nghikm trn n8o &hs 38 gi,i thUch
5hiku ^ng th.c n(c6 ny#
vhi th<o d_i mt th.c n(c' c.c t *o n8o nhLm vo G` chuyn 3ng 3i OuDng Gf trJ nn
mkt mPi# vhi mMt chuyn h(ng &h.c' t *o h(ng vo hnh 3ng 3i ln Gf hot 3ng
tUch c`c hZn' v do vy lm vt th tanh d()ng nh( ch,y ng(4c ln#
?.c nh &hoa hc thIn &inh 38 GH dng mt m h0nh t(Zng t` 3 ch^ng minh 3iNu ny#
n chiu mt lot h0nh ,nh chuyn 3ng cho &hs O<m' v thu li hot 3ng c>a hk thIn
&inh n8o' trong trung tSm OH l= chuyn 3ng#
vhi &hs 3(4c O<m h0nh ,nh c.c 3()ng thcng chy dc OuDng' c.c t *o n8o t" trung
vo chuyn 3ng 3i OuDng trJ nn "h,n ^ng chm dIn hZn' trong &hi t *o nhLm vo
hot 3ng 3i ln li &hng *@ ,nh h(Jng#
wau 3' c.c nh nghin c^u cho &hs O<m thm hai h0nh ,nh chuyn 3ng n\a mt gbm
c.c 3()ng thcng 3i ln v mt gbm c.c 3()ng thcng 3i OuDng# nk thIn &inh "h,n ^ng
vi G` 3i ln hot 3ng tUch c`c hZn' Go vi nh\ng t *o h(ng vo hot 3ng 3i OuDng'
do *Sy gi) 38 *@ mPi mkt# w` mt cSn *Lng "h,n ^ng ny to ra ,o gi.c vN G` chuyn
3ng ng(4c ln#
nikn t(4ng ,o ,nh ny 38 minh ch^ng 5hiku ^ng th.c n(c6# Eu *n nh0n vo mt h0nh
,nh &h.c Gau &hi nh0n vo h0nh ,nh chuyn 3ng 3i OuDng' nh\ng 3()ng 3i OuDng *in
mt v h0nh ,nh mi d()ng nh( tri ng(4c ln#
vt qu, t0m &im ny c+ng &hcng 3@nh mt gi, thuyt 38 3(4c nh tSm l= hc ng()i ^c
wigmund }On<r 3(a ra vo th &B ii# Rng cho rLng ,o ,nh th.c n(c l do hk thIn &inh
n8o *@ ,nh h(Jng *Ji c.c h(ng 3Di l" c>a chuyn 3ng#
Ti sao %$n ng l2n 4R c2-n h&t 4?i cMng m't mq2 phZ n6?
Trn th`c t' 3iNu ny &hng "h,i l do ngju nhin# dn Gf *@ cuDn htt *Ji nh\ng mju
ng()i c tUnh t(Zng 3bng vN di truyNn vi chUnh *n# Trong Ginh hot hLng ngy' trong
giao ti"' * n8o c>a *n lun lun Gn Gng ti" nhn rt nhiNu thng tin "h.t ra tQ nhiNu
ng()i "h n\ &h.c nhau 3 "hSn tUch v 5thm tra6 vN tUnh t0nh' c.ch GDng' t0nh trng G^c
&ho v c, vN nh\ng 3gc 3im di truyNn c>a h / trong GD c.c "h n\ 3' nu may
mMn c mt ng()i t(Zng 3bng vi *n th0 *n Gf *@ cuDn htt ngay#
Ei r_ hZn l n8o Gf "hSn tUch mt chu%i c.c d\ &ikn' trong 3 mt GD do c.c "h<romon<
cung c"# Kh<romon< l cht ho. hc th()ng 3(4c t0m thy trn *N mgt da &hi chtng ta
*i tit mb hi# ?htng c ch^c n1ng "h.t ra c.c thng tin *.o hiku 3 truy t0m mt 3Di
t(4ng t(Zng h4"# Eh(ng 3 n8o c>a *n c th nhn 3(4c c.c tUn hiku t(Zng h4"' *,n
thSn ng()i "h n\ 3 c+ng "h,i ti" nhn 3(4c c.c tUn hikn tQ "h<romon< trn cZ th c>a
*n# Yo 3' G` thu htt mang tUnh cht hai chiNu# Eu &hng' mt trong hai ng()i Gf vjn
dHng d(ng#
Egoi ra' c.c "h<romon< c+ng g" "hIn lm thay 3ei th.i 3 c>a *n# ?htng Gf &Uch
thUch c.c v~ng n8o * c ch^c n1ng 3iNu &hin hnh vi *,n n1ng v &hZi dy c.c "h,n O
c lin quan 3n vikc Ginh G,n v duy tr0 n2i giDng# / quan trng hZn c, l chs = ngha v
th^c c>a *n mi ti" nhn 3(4c c.c tUn hiku ny# ?htng Gf *.o cho *n *it rLngV 5?
y h4" vi *n 3y6' hogc 5vhng c g0 quan trng c,6# Ei tm li' *n 5*it6 c y'
*Ji v0 *n 38 tr,i qua nhiNu 3gc 3im Ginh l= v tSm l= c>a c y' nh(ng chs *Lng v th^c
m thi#
ThUch vF vJn d 4Gn nng cVa phi mnh
$t ngy n' &hi *n 3ang do "hD' *%ng *n trng thy mt 5*ng hbng6 l(t quaV h"
djn qu. $t c,m gi.c &h t, m *n &hng Gao c th gi,i thUch 3(4c# /y l ti Gaoh
7tc 3 *n 3Su c = 3@nh t.n tsnh aih
?htng ta th()ng ngha rLng m0nh 3ang &hng t0m &im g0 c,# Eh(ng tht ra *t c^ ltc no
trong cuc GDng' con ng()i c+ng 3ang "h.t ra nhiNu tUn hiku &h.c nhau v Gn Gng 3n
nhn li nh\ng tUn hiku tQ ng()i &h.c#
Y~ "h,i mt mt th)i gian rt di 3 te tin chtng ta c th tin ho. thnh ng()i hikn 3i
nh( ngT nay' c.c g<n< v * n8o c>a chtng ta r_ rng vjn hot 3ng v vjn c,m nhn
giDng hkt nh( ltc c2n GZ &hai' &hi con ng()i 3ang J vo *uei *0nh minh c>a nhSn loi#
nikn' &hoa hc 38 tin * rt nhiNu v "hIn no gi,i m8 3(4c nhiNu *U n c>a t0nh yu'
lm tho, m8n nhiNu cSu hPi m con ng()i lun t` 3gt ra cho m0nh trong GuDt cuc 3)i#
; sao m2 ? miKng cc vt th#bng li %ng?
vhi ng()i ta *@ th(Zng' m.u J c.c vt th(Zng nhanh chng 3ng c^ng li# ThH ngha nu
nh( m.u &hng 3ng th0 t0nh h0nh Gf ra Gaoh $.u chim ts lk | trng l(4ng cZ th c>a
con ng()i# Eu nh( *n cSn ngng ;y &g th0 c l'F &g m.u# /0 vy nu m.u &hng ngQng
ch,y th0 Gf nguy him 3n tUnh mng c>a chtng ta# vhi ng()i ta *@ trng th(Zng hogc tr,i
qua mt cuc "hju thut ln' nu mt qu. nhiNu m.u th0 nht 3@nh "h,i truyNn *e Gung
thm m.u#
Trong cZ th ng()i c mt loi te ch^c lm ngQng ch,y m.u mt c.ch t` nhin# l
mt te ch^c lm 3ng m.u' c.ch lm 3ng m.u t` nhin ny nh( GauV vhi m.u ch,y ra
ngoi huyt qu,n th0 te ch^c lm cho 3ng m.u *Mt 3Iu hot 3ng' lm cho m.u J dng
dung d@ch chuyn Gang dng &<o' G4i rG4i huytu# Yng &<o G4i ny l nhSn tD l" li ch%
*@ th>ng c>a mch m.u lm cho m.u &hng ch,y ra n\a# Cu. tr0nh 3ng m.u rt "h^c
t"# ?htng ta cIn l(u = mt 3iNu J 3Sy l nu chs thiu mt cht trong 9; loi cht tham
gia qu. tr0nh 3ng m.u t` nhin ny l |r<u th0 m.u c+ng &hng 3ng hay l *knh 5m.u
&hng 3ng6 l *knh rt nguy him cho tUnh mng con ng()i#
? mt 3iNu cIn l(u = lV qu. tr0nh 3ng m.u t` nhin ny cIn "h,i c mt yu tD ht G^c
quan trng 3 l G` va chm c>a d2ng m.u vo c.c vt#
Ti sao mzi li c thN ngSi %#[c cc loi mMi vR?
$+i c>a con ng()i c hai ch^c n1ng chUnh' th^ nht l d~ng 3 hUt thJ &hng &hU' hai l
cZ quan &h^u gi.c c>a cZ th# Trong cuc GDng hng ngy' t.c dng c>a &h^u gi.c l
&hng th thiu 3(4c 3Di vi con ng()i' vU nh( mMt v tai ch(a nh0n v ngh< thy G` vt
hikn t(4ng nh(ng m+i 38 c th ngHi thy# /0 vy "hi "h.t hikn ra c ho, hon th0 l" t^c
c th ch\a ch.y &@" th)i# ? mt GD 3b vt mgc d~ chtng ta 3gt trn tay' G) vo n' nh0n
thy n' ngh< 3(4c Sm thanh c>a n nh(ng vjn &hng th nhn ra vt 3 l vt g0' 3iNu
ny ch^ng tP &h^u gi.c c th git" "hSn *ikt' nhn *it 3(4c c.c loi vt cht# $t GD
ng()i 38 qua nh\ng l" hun luykn 3gc *ikt vN &h^u gi.c v0 vy h c mt &h, n1ng
"hSn *ikt m~i v@ 3gc *ikt' vU d nh( nh\ng &a G( lm vikc trong ngnh ch *in n(c hoa'
c th ni h chUnh l nh\ng chuyn gia vN m~i v@' h chs cIn d~ng m+i c+ng c th "hSn
*ikt 3(4c c.c loi m~i h(Zng 3bng th)i 3(a ra 3.nh gi. loi n(c hoa 3 tDt hay dJ
nay nh\ng &[ G( 3.nh gi. c.c G,n "hm ch' c "h' r(4u ngoi vikc cIn c mt v@ gi.c
tDt ra th0 c+ng cIn "h,i c mt &h^u gi.c mjn c,m' c nh( vy h mi c th "hSn *ikt
3(4c cht l(4ng tDt Ou' c th "hSn chia ch>ng loi c>a tQng G,n "hm 3(4c# Egoi ra
&h^u gi.c c2n c th t1ng c,m gi.c muDn 1n' &hi chtng ta ngHi thy m~i thZm c>a mt
loi th^c 1n no 3 th0 l" t^c Gf c,m thy thm 1n# ? lf ai c+ng 38 tQng tr,i qua nh\ng
lIn c,m ctm' *@ ngt m+i nn d~ 1n th^c 1n ngon 3n my chtng ta c+ng &hng muDn 1n
v 1n c+ng &hng c,m thy ngon 3(4c# Th`c ra m~i v@ th^c 1n vjn rt ngon nh(ng do
m+i c>a chtng ta *@ ngt nn &hng ngHi thy 3(4c m~i v@ thZm ngon c>a th^c 1n v0 vy
c,m gi.c thm 1n &hng 3(4c &Uch thUch#
$+i c th ngHi 3(4c c.c loi m~i v@ l trong thnh &hoang m+i c mt l" nim mc
dIy &ho,ng m mml' trn 3 "hSn *D &ho,ng hZn 9y#yyy#yyy t *o &h^u gi.c' nh\ng t
*o ny c lin hk rt mt thit vi 3i n8o# Eh( chtng ta 3Nu 38 *it &hU l do t.c dng
c>a c.c "hSn tH &hU to thnh# vhi con ng()i hUt thJ &hng &hU' nh\ng "hSn tH &hU "h.t
t.n trong &hng trung Gf dUnh vo nim mc &hoang m+i' &t h4" vi c.c t *o &h^u
gi.c trong &hoang m+i# 7tc ny c.c t *o &h^u gi.c trong &hoang m+i l" t^c Gf h(ng
"hn ln' chuyn nh\ng &Uch thUch ny thnh nh\ng tUn hiku 3gc *ikt v truyNn 3n 3i
n8o thng qua c.c dSy thIn &inh &h^u gi.c' v0 vy to ra &h^u gi.c git" cho chtng ta c
th ngHi thy c.c loi m~i v@ *Lng m+i#
+on ng#i m_t *hG nng %nh hbi nh# th n$o?
?h c th 3(4c hun luykn 3 t0m ra 3(4c thuDc "hikn v c.c cht ne' hogc lIn th<o du
vt c>a nh\ng & t0nh nghi l ti "hm chs nh) vikc ngHi m~i# /y ti Gao chtng ta &hng
lm 3(4c 3iNu 3h ?.c nh &hoa hc c>a /ikn {<imann v /ikn nhSn ch>ng hc tin
ho. $aO Klanc& r^cu 38 c l)i gi,i thUch cho hikn t(4ng ny#
Tt c, c.c loi tht' trong 3 c c, con ng()i' 3Nu c &ho,ng 9#yyy g<n< chi "hDi nh\ng
"rtin "h.t hikn m~i' hay c2n gi l c.c th quan &h^u gi.c# Eh\ng th quan ny &hu
trt trong l" mng nhIy c>a m+i' v nhn ra mt m~i h(Zng no 3 *Lng vikc dUnh *.m
vi c.c "hSn tH cht m~i y# Tuy nhin' c.c g<n< &h^u gi.c &hng "h.t huy hiku qu, trn
tt c, c.c loi' m chs J mt GD thi# KhIn tr1m GD g<n< ny hot 3ng Gf quyt 3@nh 3
nhy *-n vi m~i c>a 3ng vt hogc ng()i 3#
Trong c.c nghin c^u tr(c &ia' gi.o G( Yoron 7anc<t c>a /ikn {<imann 38 &h.m "h.
ra rLng hZn mt nHa GD g<n< &h^u gi.c J ng()i ch^a 3t *in' &hin chtng &hng th
hot 3ng *0nh th()ng nh( J c.c loi &h.c 3(4c#
Trong mt nghin c^u mi 3Sy' c.c nh nghin c^u 38 gi,i 3." 3(4c cSu hPi th^ haiV liku
hikn t(4ng mt ch^c n1ng g<n< &h^u gi.c c ,nh h(Jng ti tt c, c.c loi linh tr(Jng'
hay chs ,nh h(Jng trn ng()i m thih
Ehm nghin c^u 38 Go G.nh YE c>a my g<n< &h^u gi.c chung cho c, ng()i' &hs h0nh
ng()i v &hs# n "h.t hikn thy J ng()i' mF GD g<n< 3 *@ Guy yu' Go vi l| ;
trn c.c loi c2n li# Cu. tr0nh Guy gi,m ny &-o di tQ ; 3n m triku n1m' v din ra trn
ng()i vi tDc 3 nhanh g" F lIn trn c.c nh.nh linh tr(Jng &h.c' &hin con ng()i trJ
nn thiu nhy c,m vi m~i v@ hZn#
Tuy nhin' G` Guy gi,m ch^c n1ng &h^u gi.c l mt 3Mc 3im tin ho. c>a homo Ga"i<nG#
E c th 38 n,y Ginh do G` "h.t trin &h, n1ng th@ gi.c c>a n8o ng()i &h, n1ng cho
"h-" chtng ta "hSn *ikt mu GMc v c.c thnh vin &h.c c~ng loi qua nh\ng 3gc 3im
ngoi h0nh' ch^ &hng chs *Lng m~i v@#
+on ng#i c mAt th 4a?
/o th" nin |y' c.c nh &hoa hc nh v ^c 38 3(a ra gi, thuyt vN G` tbn ti c>a
nh\ng ng()i c con mMt th^ *a' t(Zng t` nh( J *2 G.t nguyn thuB# Tuy nhin' J ng()i'
con mMt ny dIn dIn chui GSu vo *n trong l" O(Zng G v th 38 thu nhP li' trJ
thnh tuyn qu, thng r<"i"hiGiGu' nLm tr(c tiu n8o#
?.c = &in nhn 3@nh vN vn 3N ny &h. &h.c *ikt# $t lun 3im cho rLng nh\ng 3ng
vt c con mMt th^ *a c+ng &hng "h,i l him' th()ng Ouyn gg" hZn c, l nh\ng loi
*2 G.t' 3gc *ikt l rMn v thLn lLn# ?htng c mt con mMt th" 3gc *ikt' nLm ngay d(i
mt l% nhP trn "hIn O(Zng G# loi *2 G.t' l% ny 3(4c "h> mt l" da mPng *.n trong
GuDt &hin c.c nh &hoa hc nhn 3@nh n &hng chs lm vikc trong d,i .nh G.ng nh0n
thy# Y` 3o.n trn 38 3(4c &hcng 3@nh' Gau &hi ng()i ta "h.t hikn cZ quan ny 3gc *ikt
nhy c,m vi d,i Gng milim-t c+ng nh( 3Di vi tQ tr()ng# n c2n 3gt gi, thuyt' n c
th thu nhn 3(4c c.c loi Gng Giu Sm v h Sm# ?hUnh nh) 3' loi *2 G.t th()ng c
&h, n1ng c,m nhn tr(c nh\ng th,m ho thin nhin nh( 3ng 3t' nti lHa "hun tro
hay thm chU c, *8o tQ#
?2n 3Di vi mt GD ng()i' chtng ta c+ng c *Lng ch^ng &h. thuyt "hc vN 5con mMt th^
*a6V ?Z quan &T l ny 3i &hi nLm trn th" hay g.y c>a mt GD ng()i vjn 3ang GDng
*n cnh chtng ta# l tr()ng h4" c>a }mi nanGon' mt c gi.o lm tuei ti thnh "hD
?olum*uG r$[u# }mi qu, tht c ti ; con mMt' trong &hi mMt th^ *a nLm Gau g.y li nh0n
r_ hZn hai con mMt th()ng vDn *@ cn th@ c>a c# u 3im c>a con mMt ny &h. r_ rng'
}mi c th O<m truyNn h0nh *Lng g.y hay quan G.t 3(4c 3Lng Gau O< hZi c>a m0nh m
&hng cIn &Unh chiu hu#
Eh\ng huyNn thoi c>a n vN 5con mMt th^ *a6 con mMt c>a G` t(Jng t(4ng v mZ
(c 38 thuyt "hc 3(4c c.c nh &hoa hc nh v ^c# /o th" nin |y' h 3(a ra gi,
thuyt vN G` tbn ti c>a nh\ng ng()i c con mMt th^ *a' t(Zng t` nh( J c.c loi *2 G.t
nguyn thuB# Tuy nhin J con ng()i' con mMt ny dIn dIn chui GSu vo *n trong l"
O(Zng G# Th<o Ou h(ng ny' hikn c nhiNu = &in cho rLng cZ quan *U n trn &hng c
g0 &h.c m chUnh l tuyn qu, thng r<"i"hiGiGu mt * "hn chs nhP c ht 3u' c
dng h0nh giDng h0nh qu, l v mu 3P nSu' nLm ngay "hUa tr(c tiu n8o#
Eh\ng nghin c^u &hoa hc gIn 3Sy c+ng ni nhiNu vN cZ quan thIn *U ny# Eg()i ta
"h.t hikn trong <"i"hiGiG c ch^a c.c thnh "hIn gi l 5c.t n8o6 rac<rvuluG c<r<*raliGu
nh\ng mu &ho.ng cht h0nh cIu c &Uch th(c &ho,ng y'm mm# ?ho d~ chtng c J mi
ng()i ngay tQ ltc Ginh ra' nh(ng c.c nh &hoa hc vjn ch(a *it n c t.c dng g0# iung
quanh 3 c &h. nhiNu gi, thuyt# KhSn tUch *Lng tia i ghi nhn trong nh\ng 5ht c.t6 c
nh\ng cu trtc dng tinh th Gilic# Y()ng nh( nh\ng vi tinh th ny l nZi ch^a 3`ng
thng tin dng *a chiNu vN ton * cZ th c>a con ng()i chtng ta#
Trong &hi t0m hiu t.c dng c>a <"i"hiGiG' mt GD ng()i 38 cht = ti mt chuyn 3ng &T
l c>a cZ quan ny# E c &h, n1ng t` Ooay t(Zng t` nh( J mMt ng()i# Eg()i ta c2n *n
vN nh\ng 3im giDng nhau &h.c n\a gi\a <"i"hiGiG vi nh8n cIu mMt do n c+ng c thu
&Unh v c.c thnh "hIn c,m th mu GMc# $t 3im cht = n\a l hot 3ng c>a tuyNn qu,
thng 3(4c thtc 3y 3.ng & *Ji tUn hiku G.ng 3n tQ mMt# ?+ng c = &in nhn 3@nh' do
&t qu, c>a qu. tr0nh hng ngh0n n1m &hng hot 3ng' <"i"hiGiG 38 thu nhP &Uch th(c
3.ng & rtrong qu. &h^' n ln c vin *i c>a tr <mu#
nikn vjn ch(a th &hcng 3@nh chMc chMn rLng <"i"hiGiG c "h,i l con mMt th^ *a tQng c
th)i nLm trn n8o' hay l mt cZ quan 3c l" no 3 c nh\ng &h, n1ng 3gc *ikt# Tuy
nhin' ng()i ta vjn c 3(4c mt *Lng ch^ng' d~ chs l gi.n ti"' cho thy <"i"hiGiG c
lin quan 3n th@ gi.c v nh\ng &h, n1ng thng tin 3gc *ikt c>a con ng()i# ?.c nh &hoa
hc c2n nhn thy mt quy lut &h. tht v@ V nh\ng ng()i th()ng Ouyn rn luykn vN
tinh thIn v c 3(4c nh\ng &h, n1ng thng tin tSm l= 3gc *ikt' "hIn O(Zng trn ch"
li mPng 3i 3n m^c chs c2n nh( l mt l" da t(Zng t` nh( con mMt c>a rMn#
Th n$o l$ hiKn t#[ng ng#i tY 4-c hoG?
/@ &h.ch 3n g_ cHa nh * <<G<r' mt "h n\ luDng tuei 38 vN h(u GDng ti *ang
lorida' $[# $8i &hng thy ai ra' * gi thm ng()i "h. cHa# Trong nh' trn chic gh
*nh' ch> nhSn 38 ch.y thnh than' chs c2n li mt *n chSn 3i giy v,i' Oung quanh' 3b
3c hIu nh( vjn nguyn vn
w` vikc ny O,y ra vo n1m 9:m9# d <<G<r chs l mt trong nhiNu tr()ng h4" 3(4c l@ch
GH ghi nhn l nn nhSn c>a c.i cht rt &T lV t` *Dc ho, thnh than# /o n1m 9y' d(
lun KariG tQng rn ln vi v ch.y 5t` nhin6 c>a mt "h n\ nghikn r(4u ngng' chs c2n
li vi 3Dt ngn tay v chic G#
iNu l l trong mi v ch.y' c.c nn nhSn 3Nu 3 li c.c du hiku giDng nhauV thSn th
ho. than nh(ng *ao gi) c+ng Gt li mt * "hn &hng ch.y tri' th()ng 3 l ccng chSn
hay *n chSn v li c2n nguyn vn 3n &T l#
Eg()i ta &hng hiu lHa tQ 3Su ra' v0 Oung quanh nn nhSn' th()ng 3(4c t0m thy trong
t( th ngbi trn gh' lHa hIu nh( &hng gSy h( hi# ?hUnh v0 vy' c.c nh quan G.t th)i
d &hng chtt nghi ng)' mt m`c cho rLng lHa nht thit "h,i &hJi "h.t tQ "h> tn c>a
nn nhSn# vhJi "h.t tQ mt l= do &hng r_ v *t ng)# /0 th' tn gi l *y lSu nay
ng()i ta vjn g.n cho hikn t(4ng *U n trn l 5/ ch.y ng()i t` "h.t6#
/0 Gao ng()i c th t` *Dc ho,h Ya"an
?.c nh &hoa hc 38 nghin c^u v 38 3(a ra 3(4c mt 3." .n h4" l= hZn c,# l hikn
t(4ng 5hiku ^ng 3n cIy6' &hng c chtt g0 l Giu nhin# Th<o gi, thuyt ny' ngn lHa
d(4c truyNn lan Gang thSn th c>a nn nhSn qua mt ngubn *n ngoi' c^ th thiu ch.y
dIn dIn thSn th ng()i 3 nh( mt ngn G." ch.y vy#
i th' &@ch *,n *ao gi) c+ng nh( nhauV d@ mt G` cD g0 vN tim hay ng8' mt ng()i tMt
thJ# 7Ha' tQ mt vt trung gian l thuDc l.' tu hay mt cSy 3n cIy' ch.y lan ra quIn .o'
rbi ch.y 3n da v l" m nLm ngay d(i da# Ti" Otc vi lHa' m ny tan ra n(c' ch,y
ra *n ngoi thSn th' thm vo c.c lIn v,i ti" Otc vi nn nhSn# Trong "hIn ln c.c
tr()ng h4" th0 3y l qun .o 3ang *n trn ng()i' 3b "h> gh t`a trn 3 nn nhSn 3ang
ngbi# b v,i thm (t m Gf ch.y tQ tQ trong nhiNu gi)# w` ch.y ny to ra v duy tr0 mt
ngn lHa ch.y 3(4m c nhikt 3 O" Os yy 3 ?' n &hng lm h( hi 3(4c ton * c1n
"h2ng m chs thiu huB 3(4c O.c cht trn 3 n 3(4c "h.t Ginh ra#
w` ch.y chm &-o di c th lm h( hi mt GD * "hn c>a thSn th' nh(ng vjn &hng
lm chtng ch.y thnh tro v 3 li mt GD * "hn hon ton lnh lgn# $ar& d<n<c&<'
*.c Ga "h." y ti i hc ?ologn< r^cu gi,i thUchV lHa chs thiu huB c.c m c>a cZ th
ng()i cht nLm "hUa *n trn ngn lHa# nai *n chSn v ccng chSn th()ng c2n nguyn
vn l do chtng nLm *n d(i ngn lHa#
7Ha th()ng ch.y tQ hai 3~i c>a mt ng()i ngbi' hIu ht l nh\ng ng()i gi. hay 3^ng
tuei l" ng()i d gg" tai *in vN tim &hin h "h,i ngbi l0 mt ch% hogc nh\ng ng()i
3ang cZn Gay r(4u &hi th,m c,nh O,y 3n# ?hUnh r(4u to thun l4i cho loi tai nn 3#
Tr(c ht' mt ai 3 &hi Gay th0 Ut cht = 3n loi lHa m h 3ang cIm trong tay' Gau n\a
r(4u g" "hIn lm h0nh thnh m *-o' c nghaa m l cht 3Dt chUnh trong c.c v ch.y
chm ny#
_ rng' hikn t(4ng ng()i ch.y 5t` nhin6 hay 5t` "h.t6 lSu nay chs l huyNn thoi hogc
huyn hogc' 3(4c nui d(ng *Ji tro l(u v1n hc &inh d@ th &B ii v 3gc *ikt l J
trong c.c cuDn truykn tranh vui c>a n(c $[ Gau ny#
; sao cc nh$ (2 h$nh hay m_t ngV?
$t ng> v ng> &hng GSu l 5chuykn th()ng ngy6 c>a c.c nh du hnh' nht l &hi h
J trn v+ tr di hn trong 3iNu &ikn &hng trn l(4ng# /ikc thiu 3i c.c tUn hiku ngy
3m c+ng lm cho 3bng hb Ginh hc trong ng()i h *in mt#
nikn t(4ng ny &hin c.c nh du hnh &-m tsnh t.o v gi,m hiku qu, hot 3ng# Trong
c.c ,nh h(Jng ti 3bng hb Ginh h' c.c nh nghin c^u tin rLng chUnh .nh G.ng 3" vo
v_ng mc c>a mMt d8 git" cZ th nhn *it 3(4c th)i gian trong ngy# $gt &h.c' t0nh
trng &hng trng l(4ng trong v+ tr c+ng 3bng nghaa vi vikc c.c nh du hnh tiu tDn Ut
n1ng l(4ng hZn Go vi J trn Tr.i 3t v v0 th' h c+ng thy Ut mkt mPi hZn rmkt mPi l
c,m gi.c d &hin con ng()i *ubn ng>u#
5Eghin c^u c>a chtng ti cho thy con ng()i cIn t0m c.ch &Uch hot 3bng hb Ginh hc
trong cZ th' duy tr0 chu &T hai t( gi) m%i ngy' nu chtng ta muDn thnh cng vi c.c
chuyn *ay di hn6' Timothy $on&' xi.o G( i hc KittG*urgh &im Tr(Jng nhm
nghin c^u' cho *it# n tQng th<o d_i gic ng> c>a <rry 7in<ng<r' mt nh du hnh v+
tr hikn 38 nghs h(u' trong gIn n1m th.ng ng J trn trm v+ tr $ir c>a Ega vo n1m
9::]#
Trong *a &T rm%i &T gbm hai tuInu' lIn l(4t J nh\ng ngy 3Iu tin' J gi\a v cuDi cuc
hnh tr0nh' c.c nh nghin c^u d(i mgt 3t 38 ghi ch-" li l@ch ng> c>a 7in<ng<r nh(
gi) J trn gi()ng' th)i gian th^c v th)i gian ng># Trong &hi 3 J trn trm' 7in<ng<r
c+ng t` ghi li nhikt 3 cZ th' l@ch ng> c>a *,n thSn' 3.nh gi. 3 tsnh t.o n1m lIn m%i
ngy v th`c hikn &im tra mt lIn vo gi\a ngy#
vt qu, cho thy' trong nh\ng ngy 3Iu tin ln trm' 7in<ng<r tuSn th> th)i gian 3i ng>
v dy 3Nu 3gn' nh(ng Gau F th.ng' vi vikc m%i ngy 3Nu c 9m lIn $gt tr)i mc v 9m
lIn $gt tr)i lgn' &hng 38 5mt c,m gi.c vN ngy v 3m6# ?^ Fm "htt mt lIn tr)i li
tDi' v v0 th' nh@" Ginh hc &hng c2n n\a#
?.c nghin c^u tr(c 3Sy c+ng chs ra rLng nh\ng ng()i *@ mt chu &T G.ng tDi thng
th()ng' trong 3 c ng()i m~' 3Nu ch@u ,nh h(Jng c>a ch^ng mt ng>' v th)i gian ng>
*an ngy nhiNu hZn hogc vikc th^c gic *an 3m din ra th()ng Ouyn hZn#
Ehm c>a $on& 38 thH nghikm mt lot "h(Zng "h." &h.c nhau 3 3iNu tr@ ch^ng mt
ng> trong v+ tr' trong 3 c vikc d~ng thuDc ng>' d~ng m<latonin rmt loi hoc mn
do tuyn yn tit ra 3 3iNu &hin chu &T ng>u v GH dng .nh G.ng nhSn to 3 m "hPng
.nh G.ng $gt tr)i# n c+ng 3N ngh@ 3iNu chsnh vikc GH dng .nh G.ng trong tu &hng
gian v GH dng c.c *i t" 3 chDng li ,nh h(Jng c>a t0nh trng &hng trng l(4ng#
; sao ch&ng ta c thN s-ng st?
$t ngy' *n c th 3t ngt *in mt &hPi c_i 3)i ny m ch(a &@" hiu g0 c,# Eguyn
nhSn l *n 38 gg" "h,i 5"h,n vt cht6 c>a m0nh# wau ;] n1m nghin c^u' c.c nh &hoa
hc vQa t0m ra mt *Lng ch^ng c`c &T quan trng gi,i thUch &h, n1ng GDng Gt c>a *nV
vt cht c tUnh en 3@nh cao hZn "h,n vt cht#
Sy l &t qu, nghin c^u c>a hZn yy nh &hoa hc thuc ]m hc vikn &h.c nhau trn
th gii r?anada' Trung CuDc' Kh."' ^c' nh' talia' Ea Ay' Ega v $[u# /i G` git"
3 c>a mt m.y d2 ht rd<t<toru tn l da*ar' ngng 9#lyy tn J wtanord' ?aliornia' h
38 ch^ng minh 3(4c rLng V ht 5d m<Gon6 rgbm mt cg" quar& v antiquar&u c tUnh en
3@nh cao hZn "h,n ht c>a n#
/t cht v "h,n vt cht
Tr(c v ne dig dang' v+ tr c>a chtng ta chs l mt 3im v c~ng nhP vi mt ngubn
n1ng l(4ng v c~ng ln# ?h(a c &hng gian' th)i gian' vt cht# wau v ne' n1ng l(4ng
*ung ra' h0nh thnh c.c ht rto nn vt chtu v c.c "h,n ht rto n<n "h,n vt chtu
Th<o l= thuyt th0V
7(4ng vt cht v "h,n vt cht *Lng nhau#
/t cht v "h,n vt cht rd(i dng c.c htu *in 3ng &hng ngQng# ?htng c th Out
hikn hogc *in mt lin tc# i.c Gut 3 mt ht hay "h,n ht tbn ti trong mt th)i gian
nht 3@nh gi l 5tUnh en 3@nh6 c>a ht hay "h,n ht 3#
Eu mt ht vt cht gg" "h,i "h,n ht vt cht c>a n' m c, hai c~ng c tUnh en 3@nh
ngang nhau' chtng Gf *in mt#
/0 *a l= do trn nn vt cht "h,i c tUnh en 3@nh cao hZn "h,n vt cht mt chtt' nu
&hng ton * v+ tr Gf *in mt# E1m 9:F' lIn 3Iu tin nh vt l= thin ti ng()i Ega
ndr<i wa&hrov ch^ng minh 3(4c G` tbn ti c>a mt ht m "h,n ht c>a n &-m *Nn
v\ng hZnV 3 l ht 5v m<Gon6# wau 3 ng 38 3(a vo ngnh vt l= mt &h.i nikm mi
3 miu t, hikn t(4ng nyV 5hikn t(4ng vi "hm ?K6rcharg<"arity violationV vi "hm
trng th.i cSn *Lng gi\a vt cht v "h,n vt chtu
;] n1m liNn' c.c nh &hoa hc 38 t0m mi c.ch 3 ch^ng minh rLng hikn t(4ng vi "hm
?K c+ng Out hikn J c.c ht &h.c n\a' m tr(c tin l J ht 5d m<Gon6' Gong 3Nu &hng
thu 3(4c &t qu,#
?.c vn 3N c2n li
/i vikc t0m ra *Lng ch^ng 5vi "hm ?K6 J ht 5d m<Gon6' c.c nh vt l= 38 t0m ra hai
loi ht c 3 en 3@nh ln hZn "h,n ht' g" "hIn ch^ng minh r_ hZn qu. tr0nh h0nh
thnh vt cht Gau v ne dig dang# Tuy nhin' l(4ng vt cht tbn ti trong v+ tr hikn nay
vjn ln hZn l(4ng "h,n vt cht rt nhiNu# ? th' 5trong v+ tr c2n tbn ti mt th^ g0
3y m chtng ta ch^ *it6' wt<zard wmith' "h.t ngn vin c>a nhm &hoa hc nghin
c^u cho *it#
5nogc l trong v+ tr c2n tbn ti mt GD loi ht &h.c' c th qu. ngng nn c.c m.y gia
tDc rd~ng 3 G,n Out c.c htu &hng to ra 3(4c' hogc trong v+ tr 3ang ng` tr@ nh\ng
hikn t(4ng vt l= m chtng ta c2n ch(a *it 3n#
/0 Gao n c()i c>a $ona 7iGa *U nh Ya"an
Trong nhiNu th &B' c.c ho Ga' GH gia v nh\ng &h.ch du l@ch *@ htt hbn *Ji n c()i msm
h( .o c>a nng $ona 7iGa# xi) 3Sy' d()ng nh( G^c mnh thi min trong &ikt t.c c>a
7<onardo da /inci li nLm J mt 3iNu m &hng ai ng) tiV nh\ng rDi ngju nhin trong
hk thDng th@ gi.c c>a con ng()i#
?.c nh nghin c^u 38 3iNu chsnh mt *^c ,nh &[ thut GD 3(4c ch" li tQ *^c tranh
ny' *Lng c.ch *e Gung vo 3 c.c nhiu lon th@ gi.c giDng nh( nh\ng vt nhiu trn
mt &nh tivi &-m# wau 3' h yu cIu 9l ng()i quan G.t 3.nh gi. c,m Otc c>a nhSn vt
trn tranh' "hSn th<o F *c' tQ *ubn rIu ti hnh "htc#
?.c vt nhiu lm r0a mi c>a $ona 7iGa nhch ln &hin nng trng hnh "htc hZn' c2n
nh\ng vt nhiu &-o "hcng 3i mi li to cho nng mt v *ubn *8#
n cho *it' hk thDng th@ gi.c c>a con ng()i chtng ta *@ nhiu *Ji nhiNu ngubn' nh(V GD
l(4ng "hoton Ut nhiNu 3" vo c.c t *o c,m nhn .nh G.ng trong mMt' hot 3ng Gai
lkch ngju nhin c>a c.c GMc tD h" th "hoton' v G` lo- G.ng ngju nhin c>a c.c nZtron
c nhikm v mang tUn hiku th@ gi.c ti n8o#
Eh\ng ngubn nhiu t` nhin ny &hin cho ng()i quan G.t tin rLng GMc th.i t0nh c,m c>a
nhSn vt trn tranh 3ang thay 3ei "h,ng "ht' m &hng ngha rLng th`c G` c.i m h nh0n
thy chs l mt dng *iu l Gong mZ hb#
; sao th_y th2-c hay tip 0&c v3i 4Knh nh1n m$ Ut *hi 4R l1y 4Knh?
?.c thIy thuDc th()ng &h.m *knh cho c.c *knh nhSn' c.c h l= th0 th()ng Ouyn ch1m
Gc *knh nhSn nh(ng h Ut &hi *@ lSy *knh# vhi *n *@ *knh th0 c.c *c cha m th()ng
Ouyn J *n gi()ng *knh nh(ng h c+ng &hng hN g0#
Th`c t' c rt nhiNu loi *knh m con ng()i c th gg" "h,i trong cuc GDng# Eg()i *@
nhim viruG gSy *knh 3u m~a' thuB 3u' Gau &hi &hPi *knh h Gf 3(4c min d@ch 3Di vi
c.c *knh 3# vhi ch(a *@ nhim c.c *knh trn' nu d~ng *ikn "h." tim "h2ng l 3(a
viruG vo ng()i' c+ng c th Ginh ra &h, n1ng min d@ch vi *knh ny#
?on ng()i ta tQ ltc mi Ginh ra cho 3n ltc tr(Jng thnh' nhiNu ng()i nht 3@nh 38 "h,i
tr,i qua nhiNu lIn tim "h2ng' c+ng nh( c nhiNu lIn *@ c,m nhim viruG' v0 th c th
3(4c t.c dng min d@ch vi mt GD *knh truyNn nhim no 3# ?.c thy thuDc' c.c h l=
th()ng Ouyn ti" Otc vi c.c *knh nhSn ni chung Ut *@ lSy *knh v0 cZ th c>a h 38 c
t.c dng min d@ch *,o vk h# TUnh min d@ch c+ng l mt 3gc 3im Ginh l= c>a cZ th
ng()i' git" cZ th tiu dikt' loi *P c.c cht &h.ng nguyn OSm nh" vo hogc c.c cht l
do chUnh cZ th m0nh ra# vhi c th 38 c G^c 3N &h.ng th0 &h *@ lSy *knho nu mt G^c
3N &h.ng th0 cZ th d dng *@ c,m' ctm' GDt' sa ch,y v c.c *knh &h.c#
Egoi G` min d@ch ni J trn' mt 3iNu cIn cht = n\a l c.c *.c G[ v c.c h l= &hi lm
vikc lun lun c = th^c "h2ng *knh tDt &hi ti" Otc vi ng()i *knh nh(V 3<o &hu trang'
rHa tay Gch Gf *Lng O "h2ng' *Lng cbn G.t tr~ng' v, li c rt nhiNu *knh &hng lSy qua
ti" Otc thng th()ng#
Ti sao mng tay ch, 4R t#3c thFo m't chiB2?
?.c nh &hoa hc 38 "h.t hikn thy &hi *n cMn mng tay' n chs *@ O(c th<o chiNu
ngang' ch^ &hng *ao gi) O(c th<o chiNu dc# l do l" gi\a c>a mng tay ng()i
3(4c t" *Ji nh\ng t *o mPng' di &hDng ch h(ng O-' cho d~ *n c cD gMng t(c
th<o &iu no#
Eghin c^u do c.c nh &hoa hc th`c hikn# n 38 thu th" nh\ng mu mng tay di ;
mm' cD gMng t(c chtng tQ 3inh dc OuDng# Tuy vy' h &hng th no lm 3(4c 3iNu
ny# wau 3' h GH dng mt thit *@ cMt mng tay th<o chiNu dc v th<o chiNu ngang' 3
&im tra 3 dai c>a n# vt qu, cho thy cMt th<o chiNu dc &h g" 3i cMt th<o chiNu
ngang# vhi 3' n gIn nh( &h *Lng cMt mng ng`a#
vhi Goi thH mng tay ng()i d(i &Unh hin vi' nhm &hoa hc nhn thy rLng mng tay
3(4c to *Ji *a l" GQng c th gi l &<ratin# 7" trn c~ng v l" trong c~ng c>a mng
tay gbm nh\ng tm mPng chbng ln nhau' c th O- th<o chiNu no c+ng 3(4c# Eh(ng
l" J gi\a li 3(4c to thnh tQ nh\ng t *o &<ratin mPng' di' O" Gong Gong ti nHa
d(i c>a m%i mng tay#
?.ch GM" O" ny &hin cho l" gi\a Gf dai g" F lIn th<o chiNu dc Go vi chiNu ngang#
E 3gc *ikt chMc 3 ng1n &hng th O- hogc cMt OuDng tn 3.y mng tay#
?hUnh cu trtc ny 38 lm cho mng tay c>a chtng ta chMc v &ho' v0 vy m *n c th
d~ng n 3 t.ch' cy' co' nh(ng vjn 3,m *,o &hng *@ gjy mng ti tn 3.y ' nu &hng
Gf rt 3au# Th`c t' vikc mng tay *@ O- th<o chiNu ngang c+ng l mt c.ch 3 tsa tt m
&hng cIn ti dng c#
Ti sao ch&ng ta tin v$o linh h^n?
Eh\ng cuc ni chuykn vi linh hbn ng()i 38 &hut c th chs l &t qu, c>a G` G4 h8i
hay .m ,nh' ch^ ch, "h,i l cuc gg" g tSm linh no ht# ?.c nh &hoa hc cho *it' gi
hbn chs l c.ch m chtng ta gi,i to, mong (c c>a m0nh m thi#
xi.o G( tSm l= ng()i nh' ichard {iG<man 38 t0m hiu nh\ng thU nghikm 5gi hbn6 c
&im Go.t# TQ 3 ng nhn thy rLng c rt nhiNu c.ch 3 con ng()i c th gi,i m8 3(4c
nh\ng l)i "h.n c>a c.c * 3bng v g.n gh-" cho *,n thSn m0nh' *t ch" t0nh tit 3 c
3tng G` th`c hay &hng#
{iG<man cho rLng c th c mt vi chin l(4c 3Lng Gau nh\ng l)i 3o.n mng vDn 3(4c
O<m l 5chUnh O.c6 c>a c.c * 3bng#
Tr(c ht' con ng()i lun lun c Ou h(ng tin vo nh\ng l)i *0nh lun' nh\ng tin 3o.n
chung chung m h c th vn vo m0nh *t c^ &hi no h muDn# 5Ti cho rLng c.c *
3bng &h. thnh tht' nh(ng con ng()i li 3c 3(4c rt nhiNu thng tin tQ nh\ng l)i *0nh
lun &h. mZ hb 3 c>a h6#
Eg()i ta c+ng th()ng 3n vi * 3bng l 3 t0m &im G` yn l2ng hogc G` tr4 git" cho
mt giai 3on c1ng thcng trong cuc 3)i m0nh' nh( vikc mi *@ mt ng()i thSn# 5?htng
ta muDn tin rLng nh\ng 3iNu "h.n l G` th`c' v n 3tng vi chtng ta' v0 th chtng ta Gf
c Ou h(ng Gn l2ng tr, tiNn cho nh\ng l)i ni 3tng = 36#
$t vU d l nu * 3bng *,o rLngV 5c.c linh hbn 3ang ni chuykn vN mt "h n\ tr 38
qua 3)i6' th0 3 c th l mt *- g.i' mt thiu n\ hogc mt ai 3 38 cht J 3 tuei Fy'
tuT th<o nhSn vt m *n muDn ngha 3n#
Egoi ra' ng()i ta th()ng c Ou h(ng nh 5nh\ng 3iNu may mMn6 nh\ng l)i "h.n c>a
* 3bng h4" vi mong muDn c>a *n v *P qua nh\ng 3iNu 5&hng trtng 3Uch6#
vhng chs c tSm l= &h.ch hng ,nh h(Jng 3n &t qu, c>a cuc ln 3bng# ?.c * 3bng
c+ng ti" nhn v "h,n ^ng mt c.ch mt c.ch v th^c vi nh\ng thng tin tQ hon c,nh
Oung quanh# ?hcng hn' * ta c th 3o.n m2 nhu cIu c>a *n *Lng c.ch 3 = ti nh\ng
chi tit tinh t nh( * 3b m *n 3ang mgc' hay c.ch m *n "h,n ^ng vi nh\ng cSu hPi
c>a *# Tt c, nh\ng 3iNu 3 &hin cho cuc ln 3bng hIu nh( ltc no c+ng 5thnh cng6
xi.o G( {iG<man 38 cho th`c hikn mt cuc gi hbn c &im Go.t vi n1m 3Di t(4ng v
c.c * 3bng' nh(ng &hng hN t0m thy *Lng ch^ng vN &h, n1ng tSm linh tht G`#
{iG<man cho *it &hng ngha rLng hIu ht c.c ng 3bng * cDt 3Nu l nh\ng & lQa 3,o'
nh(ng v0 con ng()i t0m &im J h G` tr4 git" vN tinh thIn 3 v(4t qua t0nh trng mt
ng()i thSn' nn 3iNu ny c th l tDt c+ng c th l Ou#
vhi mt ng()i thSn' ng()i ta th()ng c,m thy rt c 3Zn' *Z vZ' v nghi ng)' do 3 h
Gf t0m mi c.ch 3 3n 3(4c nZi m h ngha rLng Gf t0m ra cSu tr, l)i cho m0nh# iNu
quan trng 3Di vi nh\ng ng()i c tang l h8y cn trng &hi t0m &im G` git" 3' *Ji c
th 3 chs l ct lQa ngon mc m thi#
Ti c thN %i trn than h^ng?
dn c th vo "h2ng tMm hZi J nhikt 3 :y 3 trong v2ng m()i "htt nh(ng li &hng
ch@u 3(4c &hi nhtng tay vo n(c nng hay &im loi J nhikt 3 y# Eh\ng ng()i 3i trn
than hbng chcng c *U quyt' &[ thut no c, m chs d`a vo vn tDc truyNn nhikt tQ vt
ny Gang vt &h.c m thi#
$t vt 3(4c coi l nng hay &hng nng &hng chs "h thuc vo nhikt 3 c>a n# Than
hbng c th 3t 3n ]yy 3 ? nh(ng vjn &hng n(ng chUn gan *n chSn ng()i v0 n djn
nhikt rt &-m# Kh,i mt hai giSy ti" Otc n mi truyNn Gang *n chSn *n y 3 ? v *Mt
3Iu nng ln# Yo 3 nu *n *(c nhanh chSn trn than c>i 3P r`c' Gf chcng c g0 nguy
him c,#
Eh(ng *n h8y nh' &hi 3i trn than hbng "h,i ht G^c *0nh tanh' &hng th0 nguy him
lMm v 3gc *ikt &hng nn thi gan *n chSn vi than 3. v0 n djn nhikt rt tDt#
Ti sao cb thN con ng#i c thN thYc hiKn %#[c nh6ng %'ng tc 2-n (po
*h %n mc *hng thN tin %#[c?
t0m cSu tr, l)i cho vn 3N ny' c.c *.c G[ J nh 38 tin hnh ch" cMt l" O(Zng GDng
c>a Y<lia' mt nghk G[ uDn do trn GSn &hu#
Y<lia nhn l)i m)i c>a Tin G[ ichard {iG<man' "h tr.ch nhm nghin c^u' v *iu
din trong mt chic m.y ch" cMt l" cng h(Jng tQ r$u# ?.c nh nghin c^u &hng
t0m thy *t c^ du hiku &h.c th()ng no trong cu trtc O(Zng c>a Y<lia# im 3gc *ikt
duy nht trong cZ th c chUnh l c.c dSy chLng c &h, n1ng co d8n c`c tDt#
Eh\ng h0nh ,nh thu 3(4c cho "h-" nhm &hoa hc quan G.t r_ O(Zng GDng c>a Y<lia' tQ
3y t0m ra nh\ng 3im &h.c *ikt gi\a c v ng()i *0nh th()ng# Tin Ga {iG<man cho
*itV 5vhi O<m mt nghk Ga uDn do *iu din' mi ng()i lun muDn *it ti Gao mt
ng()i *0nh th()ng li th`c hikn 3(4c nh\ng vikc 5"hi th()ng6 3n th# ?htng ti c+ng
&hng hiu r_ nguyn nhSn ti Gao' v0 th chtng ti quyt 3@nh t0m hiu *Lng c.ch quan
G.t * O(Zng v c.c dSy chLng6#
Tr(c &hi ch" cMt l"' mt chuyn gia vN O(Zng "hPng 3o.n rLng' c th mt GD O(Zng
c>a Y<lia c cu trtc 3gc *ikt nn c mi c th uDn 3(4c ng()i do nh( th# Eh(ng
th`c t &hng "h,i nh( vy# Tin Ga "hju thut chsnh h0nh ?arol Khilli"G' thnh vin c>a
nhm nghin c^u niV 5? y rY<liau c th th`c hikn 3(4c nh\ng t( th m :: dSn GD
&hng *ao gi) th`c hikn nei# Y()ng nh( c y c 5&h" &-"6 nn mi mNm do 3(4c
3n vy# Tuy nhin' &t qu, nghin c^u 38 cho chtng ta thy rLng' c c &h, n1ng nh(
vy mt "hIn l nh) g<n<' v mt "hIn l nh) vikc &he luykn6#
Trong cZ th con ng()i' m c ch^c n1ng nDi c.c &h" li vi nhau 3(4c gi l dSy
chLng# Thng th()ng' c.c dSy chLng ny co gi8n nh' git" cho c.c &h" vn 3ng *0nh
th()ng# Eh(ng J mt GD Ut ng()i nh( Y<lia' dSy chLng c>a c c &h, n1ng co gi8n rt tDt'
nh) th cZ th c rt mNm do# Eh) l4i th t` nhin ny' c t" luykn thm v 3t 3(4c
&t qu, nh( ngy hm nay# Sy c+ng chUnh l *U quyt 3 3i 3n thnh cngV E1ng &hiu
vhe luykn Ti n1ng
; sao thi gian tri nhanh hbn *hi ng#i ta v2i?
?.c nh &hoa hc 38 gi,i thUch 3(4c hikn t(4ng th)i gian tri mau &hi tSm trng con
ng()i 3ang h(ng "hn' v &-o di l th nh\ng ltc *n u GIu#
/ikc ch" ,nh n8o 38 cho thy nh\ng h0nh th.i hot 3ng &h.c nhau c>a n8o' "h thuc
vo m^c 3 t" trung cho cng vikc# Eu c^ cht = m8i vo vikc th)i gian Gf tri 3i nh(
th no nh( chtng ta vjn lm &hi *ubn rIu n8o Gf &Uch hot mt dng hot 3ng
&hin ta t(Jng nh( chic &im 3bng hb tUch tMc chm hZn#
vt qu, cho thy mt mng l(i c.c v~ng trn n8o 3(4c gi l v~ng vSn vP n8o rcortico
Gtriatal loo"u hot 3ng mnh hZn &hi ng()i tham gia t" trung G` cht = vo th)i gian#
Th<o c.c nh nghin c^u' nu n8o *n quan tSm ti nhiNu &hUa cnh &h.c nhau c>a cng
vikc' n Gf "h,i dn tr,i ngubn ti nguyn Ut Pi c>a m0nh' v dnh G` cht = &him tDn cho
th)i gian# /0 th nh\ng gi) "htt qua 3i m chtng ta gIn nh( &hng nhn thy' v c,m
gi.c d()ng nh( n tri nhanh hZn#
Tuy nhin' nu n8o &hng *@ &Uch thUch th<o c.ch ny' n Gf t" trung ton * tinh l`c
vo vikc th<o d_i din tin c>a th)i gian# iNu 3 &hin ta c,m thy nh( th)i gian l
chm ch"' trong &hi c th 3Sy mi chUnh l G` nhn th^c chUnh O.c#
w` giDng nhau c>a nhiNu v~ng trn n8o c~ng tham gia (c l(4ng th)i gian l J ch%'
chtng 3Nu 3ng vai tr2 quan trng trong vikc &im Go.t chuyn 3ng' v chun *@ cho
nh\ng hot 3ng mi' giDng nh( &hi mt nhc G[ gim chSn' hogc mt vn 3ng vin
3o.n 34i ting c2i c>a trng ti#
; sao c$ng th2a 4cf ng#i ta c$ng cay c&?
Cuan G.t c.c 5con *c6' ng()i ta thy rLng cng thua' h cng liNu lanh hZn' 3gt nhiNu
tiNn hZn' v lin tc mMc Gai lIm iNu ny c lin quan mt thit 3n hot 3ng c>a
mt &hu v`c nhP trong thuT th.i d(Zng c>a n8o * m%i &hi ng()i 3.nh *c#
?.c nh nghin c^u 38 thuyt "hc 3(4c nh\ng ng()i 3.nh *i c^ vikc chZi *0nh th()ng'
trong &hi hai ng d~ng &[ thut cng h(Jng tQ r$u 3 ch" n8o * c>a h# wD ng()i
ny chZi mt &iu *i &h. "he *inV *i dlac& ac& riid.chu# gc th~ c>a n l ng()i
chZi c th *it &t qu, thMng thua ngay Gau &hi ly *i# / chs Gau 3 vi giSy' ng()i
chZi "h,i quyt 3@nh 3gt GD tiNn cho v2ng chZi mi# $%i v2ng th()ng &-o di &hng qu.
mt "htt#
Th<o quan G.t c>a c.c nh &hoa hc' vikc thMng thua t.c 3ng c`c mnh 3n tSm Ginh
l= c>a ng()i chZi# Th`c t' c^ &hi thua vi lIn lin tc' c.c 5con *c6 liNn t1ng tiNn 3gt
ln g" nhiNu lIn 3 g li# ?ng thua h cng mo him#
?.c *^c ,nh $ cho thy c nh\ng ch" G.ng Out hikn J mt &hu v`c nhP trong thuT
th.i d(Zng' giSy Gau &hi con *c *it &t qu,# iNu &T l l ch" G.ng cng mnh hZn
&hi con *c thua' nh(ng &hi thMng th0 hIu nh( &hng thy g0#
? lf n8o * c>a con ng()i c chiNu h(ng thUch mo him ln Gau c.c 34t thua lin tc#
/0 th' &hi ngbi vo G2ng *c' tay chZi lun c ,o t(Jng rLng Gau mt 5dSy 3<n6 Gf 3n
5vn 3P6' v ngy cng 5dDc tti6 mnh hZn# ? 3iNu' nh\ng ct mo him y th()ng
&hin c.c tay chZi ch.y tti nhiNu hZn l thMng l4i' v0 vDn c>a h chs c hn' c2n c.c ng
ch> G2ng *c li 5tiNn nhiNu nh( n(c6
+b thN ng#i ta c ln m-c *hng?
/i cSu hPi trn c th tr, l)i l c# Trn th`c t cZ th ng()i ta c th nei mDc# TQ tr
<m cho 3n ng()i gi' J c.c loi tuei 3Nu c Out hikn vn 3N ny' Oin *Mt 3Iu tQ 3i
chSn#
dknh nm &f chSn' hay c2n gi l n(c 1n chSn l mt *knh ngoi da hay gg"# E th()ng
"h.t Ginh J &f ngn chSn hay *n chSn# dknh *Mt 3Iu *Lng vikc Ginh ra c.c nDt "hbng
n(c' ng^a' *ong da' Gau &hi g8i r.ch da Gf ch,y ra n(c vng# E(c 1n chSn l do nm
tc gSy nn' nm tc l mt loi nm mDc# 7oi nm mDc ny th()ng Ginh ra trong c.c
cht "rtin J l" cht GQng trn mgt da' nht l J l" da dy' m OSm nh" qua tc
ng()i' mng tay' mng chSn l loi cht GQng trn mgt da' vi &hun nm tc th()ng gSy
*knh trn tc v mng tay chSn# ? mt GD tr()ng h4" 3gc th~' &hi da *@ *knh c th djn
3n *knh ni tng' thm chU gSy nguy him cho tUnh mng# /0 vy tuy nm chSn &hng
"h,i l loi *knh ngng nh(ng ch c coi th()ng n# Yo 3 chtng ta "h,i th()ng Ouyn
tMm rHa Gch Gf#
; sao giIng n6 (e 9v$o: hbn?
E8o ng()i OH l= ging nam v n\ &h.c nhau' 3 l l= do v0 Gao hIu ht chtng ta ngh<
ging n\ r_ rng hZn# Kh.t hikn c+ng gi,i thUch v0 Gao c.nh my rSu mkt mPi &hi ngh<
"h.i 3" niV TUnh 5rDi rMm6 trong ging n\ &hin n8o "h,i hot 3ng vt v, hZn#
5Kh.i 3" GH dng nhiNu vIn 3iku hZn' &hin cho ging ni c>a h trJ nn "h^c t"6'
$icha<l nunt<r' thuc Kh2ng thU nghikm ,nh h(Jng thIn &inh v Ehn th^c' i hc
wh<i<ld' 3bng t.c gi, c>a nghin c^u cho *it#
Trong thH nghikm' nunt<r v c.c cng G` "h.t *1ng ghi Sm ging nam v ging n\ cho
9l ng()i 3n ng ngh<' 3bng th)i ch" ,nh cng h(Jng tQ n8o c>a h# Eg()i tham gia Gf
gMn gii tUnh cho ging ni m h ngh< thy' v vikc "hSn *ikt ny chUnh O.c ti :|::#
Ehm nghin c^u nhn thy ging n\ lm &Uch hot v~ng thUnh gi.c trn n8o# Trong &hi
3 ging nam lm lo- G.ng v~ng l(ng n8o' c2n 3(4c gi l 5con mMt tinh thIn6 nZi
chtng ta Go G.nh ng()i v vt &h.c vi chUnh m0nh#
/0 con ng()i OH l= ging n\ trong v~ng n8o chuyn 3,m tr.ch vN Sm thanh' nn chtng ta
c Ou h(ng ngh< "h.i 3" ni r_ rng hZn# / d~ ging n\ l "h^c t"' nunt<r cho *it
mt &hi chtng 3(4c OH l= trong v~ng thUnh gi.c' chtng Gf 3(4c gi,i m8 3Iy 3> v d
dng hZn#
Eghin c^u c+ng mJ ra .nh G.ng mi vN hikn t(4ng ,o gi.c thUnh gi.c# nikn t(4ng ny
O,y ra &hi no hot 3ng v th^c' &hin ta th()ng Ouyn c c,m gi.c nh( ngh< thy ai
3ang ni# nunt<r v c.c cng G` cho rLng nh\ng ng()i *@ ,o gi.c thUnh gi.c th()ng ngh<
thy ging 3n ng' v0 n8o d to ra ging ni ,o trong 5con mMt tinh thIn6 hZn l trong
v~ng thUnh gi.c "h^c t"#
vhi chtng ta &hng th "hSn *ikt 3(4c gii tUnh c>a ng()i ni' chtng ta c Ou h(ng
"hSn loi ging' v t(Zng ^ng vi ng()i' l mt dng 5*t th()ng6# E8o Gau 3 Gf ti"
tc lm vikc 3 gi,i m8 *U n ny' v0 ging ni cho "h-" chtng ta O.c 3@nh 3(4c &hng
chs gii tUnh' m c2n c, &Uch th(c' tuei t.c v nh\ng yu tD &h.c n\a c>a ng()i ni#
; sao con ng#i *hng c vGy?
tng l trn m0nh c. c v,y mc' m cZ th ng()i li &hng c# /0 Gao vyh
Tr(c ht chtng ta "h,i thy rLng mi tr()ng GDng c>a c. v c>a con ng()i l &h.c nhauo
c. GDng J trong n(c' c2n ng()i GDng trong &hng &hU# /,y c. mc trn *N mgt c>a thSn
c.# /0 *N mgt 3 lun ti" Otc vi n(c' v,y c th *,o vk cho chtng ngSm m0nh lSu di
trong n(c m &hng *@ th(Zng ten# ? 3(4c l" v,y' c. c th *Zi l(4n trong n(c mt
c.ch t` do#
/y th0' th^ *,o vk *N mgt cZ th con ng()i nh( &iu v,y c. l g0h tn c~ng *n ngoi
l" da c>a con ng()i c mt l" cht GQng rt mPng' 3 l mt loi "rtin 3gc *ikt 3(4c
gi l an*umin GQng' l mt th^ vt cht giDng tc' mng tay# Yo n v c~ng *Nn chMc'
nn chtng ta d~ GDng trong &hng &hU &h r.o c+ng Gf &hng *@ &h nh( &iu O.c ("#
Tuy c+ng c nh\ng ng()i gi mt loi *knh G~i l" cht GQng J mt GD ng()i l 5v,y
nn6' nh(ng 3 li l hai &h.i nikm &h.c nhau hon ton#
+ phGi l$ ng#i c 0oy tc tri l$ %Ln %'n *hng?
3Sy &hng "h,i ni vN gi Oo.y trong *,n tin *.o c.o c>a cZ quan &hU t(4ng thuB v1n'
m l ni 3n c.c Oo.y tc J trn 3snh 3Iu c>a *n# Eg()i c Oo.y tc tr.i l chiNu Oo.y
ng(4c chiNu &im 3bng hb' c2n ng()i c tc Oo.y "h,i l chiNu Ooay th<o chiNu &im 3bng
hb#
dn h8y nh) ng()i &h.c O<m h Oo.y tc trn 3snh 3Iu m0nh thuc loi g0h xi, GH m lai
&hng t0m thy Oo.y th0 &hng Gao# Th()ng th0 c^ 9yy ;yy ng()i th0 c mt ng()i
&hng c Oo.y trn 3snh 3Iu# a GD ng()i c mt Oo.y' nh(ng c+ng c ng()i c l 3n ;
Oo.y# Eg()i c nhiNu Oo.y c th c 3n ] Oo.y# Eg()i m trn 3Iu c ] Oo.y tc &hin
ng()i ta nh0n vo hoa c, mMt# Ei chung ng()i c Oo.y thun nhiNu hZn c Oo.y tr.i#
Eu c ng()i trn 3Iu vQa c Oo.y tc tr.i li vQa c Oo.y tc "h,i th0 th<o *n h l
ng()i thng minh hay 3In 3nh iNu ny &hng th ni tr(c 3(4c# /0 vy' ni ng()i J
trn 3Iu c Oo.y tc tr.i l 3Iu c &hng "h.t trin l ni &hng c c1n c^ &hoa hc#
Eg()i Trung CuDc c cSu 5c mt Oo.y th0 tDt lnh' l Oo.y th0 (Zng *(ng' ; Oo.y th0
hay 3.nh nhau' F Oo.y th0 3.nh nhau 3in cubng6# Th`c ra cSu ni 3 &hng c chtt cZ
GJ &hoa hc no c,# ?2n hIu ht nh\ng ng()i *@ *nh 3ao l nh\ng ng()i c Oo.y tc
*0nh th()ng v 3In 3n#
; sao ch&ng ta s[?
nna7i qaron Gf &hng *ao gi) qun 3(4c lIn 3Iu tin c ngh< ting *om ne# E O,y ra
vo 3Iu th.ng 9 n1m lyy; &hi c 3ang ngbi hc J tr()ng trung hc ?harl<G wmith ti
<ruGal<m# xi.o vin 38 *.o tr(c cho c, l" *it cuc din t" nh(ng &hi ting c2i ht
&-o di' c *- qaron 9 tuei vjn run ln v0 G4#
?, l" c()i ch nho c# ?hUnh c c+ng thy *ubn c()i v0 G` nhtt nh.t c>a m0nh# l
mt "hIn tSm l= c>a qaron v c, th gii Oung quanh# xia 30nh c 38 chun *@ mi th^
cIn thit 3 3N "h2ng chin tranh raq# Eh tr()ng c+ng din t" GZ t.n c.c hc Ginh 3n
nZi trt n# n lun c1ng thcng vN nh\ng din *in O,y ra trn th gii# Eht d,n'
ng()i ta lo G4 &h>ng *D &iu 99:# / J 3Su c+ng c nh\ng n%i lo G4
Eh\ng n%i G4 nh( th lm Guy gi,m tUnh min d@ch' &hin ta &-m 1n' mt ng>' nei mn
hogc c &hDi u T0nh trng tSm l= ,nh h(Jng ti Ginh hc c>a con ng()i# Eh\ng ng()i
lo lMng d gg" tai nn' d c,m lnh hogc d *@ *knh tim vT l l cng G4 ng()i ta li
cng 1n nhiNu# l ngh@ch l= c>a n%i G4# l "h,n ^ng cZ *,n vi G` Ginh tbn c>a con
ng()i# ?htng c hi 3Di vi chtng ta' lm gi,m tuei th' thm chU c th l git cht con
ng()i#
Tr(c 3Sy &hng ai *it n8o n,y Ginh c,m gi.c G4 h8i hogc lo lMng *Lng c.ch no# ?uDi
th" nin 9:]y' nh &hoa hc gia vN thIn &inh oG<"h 7<YouO thuc i hc E<z qor&'
$[' 38 nghin c^u vN n%i G4# / rbi n 3(4c lm G.ng tP hZn *t &T lanh v`c no c>a tSm
l=#
?,m gi.c G4 h8i mZ hb &h.c vi c,m gi.c G4 h8i &hi J trong ngi nh 3ang ch.y hogc J
trn m.y *ay *@ c("# Eh(ng chtng li &hng t.ch *ikt vi nhau# E%i G4 v n%i lo Out
hikn th<o dSy chuyNn *Mt ngubn tQ Ginh l= v c hk qu, t(4ng t`#
E8o * &hng chs l mt 5c% m.y Guy ngha6' n c2n l G` "hPng to Ginh hc' 3(4c thit
& 3 thtc 3y G` Ginh tbn trong mi tr()ng# ?u trtc n8o OH l= cng vikc tr(c hot
3ng nhn th^c# 7<YouO gi 5n8o c,m Otc6 l 5mng l(i mch6 3(4c 3iNu chsnh th<o
c.c tUn hiku c>a G` nguy him c`c 3#
E%i G4 cng &-o di th0 cng nguy him cho G^c &ho c>a con ng()i# E &hJi ngubn tQ
v~ng "h,n ^ng ti gIn v~ng h 3bi trong &hi G,n Ginh ra cht ? rcorticotro"in
r<l<aGing actoru# E luSn "hin "h.t tUn hiku cho c.c tuyn nh)n v tuyn th(4ng thn 3
3(a c.c cht <"in<"hrin< radr<nalin<u' nor<"in<"hrin< v cortiGol vo mch m.u# ?.c
hormon< gSy c1ng thcng ny 53ng6 c.c hot 3ng 5&hng &hn c"6 nh( tiu ho. v
min d@ch 3 5tr`c chin6 hogc 5trDn chy6# Tim 3"' "hei *Zm v cZ *M" nhn glucoG<#
Eor<"in<"hrin< 3c hi 3Di vi c.c m' nht l tim# Gra<l thDng & 3(4c gIn 9yy ca tH
vong trong cuc tn cng *Lng tn lHa wcud c>a raq trong cuc chin tranh v~ng /@nh
lIn ' h &hng cht v0 *om m l v0 3au tim' do qu. G4 h8i v qu. c1ng thcng# wau v
99y:' GD *knh nhSn tim quanh v~ng E<z qor& 38 t1ng g" 3i# ?ht adr<nalin< lm hi
tim' v cht cortiGol lm hi hk min nhim' do vy m ng()i ta d *@ nhim tr~ng' d *@
*knh truyNn nhim v ung th(# ?.c hormon< gSy c1ng thcng lm ten th(Zng n8o' lm Guy
yu lin &t n<uron# ?, J ng()i ljn 3ng vt' cng c1ng thcng th0 n8o cng Guy yu#
Tr <m rt nhy *-n vi n%i G4 v n%i lo' v0 n8o c>a chtng 3ang "h.t trin' ,nh h(Jng
3n tUnh &hU# nng triku ng()i *@ .m ,nh' nht l "h n\# t nht c &ho,ng hZn ;yy
ch^ng G4 h8i# ?ng ngy con ng()i cng c thm nhiNu n%i lo G4 &h.c
; sao ch, c con ng#i 4it ni?
Trong &hi &hs c th hiu 3(4c nh\ng quy lut cZ *,n vN tQ' chtng li &hng th nMm
3(4c c.c quy lut "h^c t" hZn trong c.c cu trtc ng\ "h."# ?hs c loi ng()i l v(4t
qua 3(4c c.i 5ntt ce chai &in th^c6 ny trn con 3()ng OSy d`ng v GH dng nh\ng
ngn ng\ m thi#
?hcng hn' &hi c th nMm v\ng nh\ng cu trtc tQ 3Zn gi,n t(Zng t` nh( vikc nhn ra
5th<6 v 5a6 lun 3(4c th<o Gau *Ji nh\ng tQ &h.c# Eh(ng chtng &hng th hiu 3(4c
c.c cu trtc 3iNu &ikn "h^c t" hZn nh(V 5ith<n6 rnu th0u# Ec thang ng\ "h."
ny' m tt c, c.c ngn ng\ c>a loi ng()i 3Nu "h thuc' c th l 5ntt ce chai &in
th^c quyt 3@nh m chtng ta "h,i 3i qua trong qu. tr0nh "h.t trin v GH dng ngn ng\6#
?.c nh nghin c^u 38 th`c hikn hai thH nghikm *Lng tai trn nh\ng con &hs tamarin 3Iu
trMng' trong 3 ng()i ta Gf 3c ln mt chu%i c.c tQ mt Sm tit#
Trong thH nghikm 3Iu tin' c.c tQ ngju nhin 3(4c gi ra th<o mt chu%i GM" O" nghim
nggtV ging nam tr(c' ging n\ Gau# Eh\ng con &hs 3." ^ng vi G` thay 3ei 3t ngt
trong quy lut nam n\ ny *Lng c.ch nh0n vo mikng ng()i 3c# iNu ny cho thy
chtng c th nhn ra nh\ng quy lut 3Zn gi,n#
Trong thH nghikm ti" th<o' quy lut ng\ "h." 3(4c thit l" th<o &iu ging nam c th
3c ra mt' hai hogc *a tQ' rbi 3n ging n\ c+ng t(Zng t` nh( vy# 7oi thH nghikm ny
"h^c t" hZn mt chtt' 3(4c gi l G` lbng din' v0 n lin quan ti vikc tbn ti mt quy
lut trong mt quy lut &h.c#
7tc ny' nh\ng con &hs &hng th nhn ra *t &T G` thay 3ei no trong chu%i tQ# Tuy
nhin' &hi con ng()i 3(4c thH nghikm t(Zng t` li &hng gg" &h &h1n nh( vy' mgc d~
hIu ht h &hng th gi,i thUch th`c G` quy lut 3 l g0#
5vh, n1ng nhn *it G` lbng din l 3c nht J ng()i v ,nh h(Jng &hng chs ti ngn
ng\ m c2n ti hIu ht c.c hnh vi c>a chtng ta6' c.c chuyn gia ngn ng\ linh tr(Jng
cho *it# 5?hcng hn' trong l" hc' chtng ta th()ng nh0n thy <m nh0n <m d' <m d
nh0n <m ?' v <m ? nh0n thIy gi.o# Eh(ng trong h nh tinh tinh' chtng ta thy &hs
nh0n m n' &hs d nh0n m n' &hs ? nh0n m n6
vh, n1ng lbng din &hng hon ton cIn thit cho ngn ng\ *Ji v0 chtng ta c2n ni c,
nh\ng cSu 3Zn nghaa nh(ng &h, n1ng hiu 3(4c nh\ng cSu ni n = c th l mt trJ
ngi &hin cho &hs &hng th "h.t trin 3(4c ting ni#
5vhs &hng nh\ng &hng th ni 3(4c' chtng c2n &hng th *Mt ch(c 3tng c.c hnh
3ng v &hng th dy li l nh\ng &[ n1ng cIn thit cho ngn ng\6#
vh, n1ng nMm v\ng c.c quy lut n ng\ l ch0a &ho. cho G` linh 3ng c>a loi ng()i'
cho "h-" con ng()i t( duy trQu t(4ng' GH dng "h-" n d v nh\ng &h.i nikm *ao hm
nh( th)i gian#
+ phGi lo$i ng#i v$ lo$i *h, c cMng 9(ng hI:?
i-t vN h0nh d.ng *n ngoi th0 loi &hs c rt nhiNu n-t giDng vi con ng()i# ?hs cIn O-t
3i *n tay c>a &hs c+ng 3> thy r_ n chcng &h.c tay ng()i chtt no# ?+ng n1m ngn'
trn c.c ngn tay c+ng c 3Iy 3> mng# /N &hun mgt c+ng c nhiNu n-t t(Zng 3bngV
c+ng *it *ubn vui nh( con ng()i#
?2n vN &hDi c v trU tuk c>a &hs n\a# ? lf 3Sy mi l nh\ng *Lng ch^ng cZ *,n vN vikc
n c "h,i l h hng' * con vi loi ng()i# Th`c ra th0 * c c>a loi nMc tinh tinh nhP
hZn c c>a con ng()i ti *a lIn r* c to nht c>a chtng l ]yy cmlu' nh(ng c.c r8nh v
c.c n" nh1n trong 3 th0 li &hng "h,i l Ut# ?hcng c 3iNu g0 3.ng ngc nhin htV &hs
c+ng c trU tuk# E c+ng "h,i 53ng n8o6 lun# ThH hPi c loi vt no 3o.n ra 3(4c l
muDn vi 3(4c qu, chuDi trn cao th0 "h,i ly my c.i h" OSy thnh *c m tro ln#
wong ni cho c~ng th0 tt c, mi 3iNu 3o mi chs l nh\ng *Lng ch^ng 5gi.n ti"6 vN
quan hk h hng c>a loi ng()i v loi &hs m thi# ?htng ta 3ang c2n c nh\ng 3im
tr`c ti" &h.c n\a# ? lIn ng()i ta 38 3<m m.u c>a con ng()i thH ti" cho con chim *b
cSu# ?on chim *b cSu cht# Ti" cho thP' thP l1n ra Dm# Eh(ng &hi 3<m m.u c>a con
ng()i ti" cho nMc tinh tinh th0 thy n &hng vikc g0 c,# Eh( vy c.c nh &hoa hc 38
3tng &hi likt con ng()i v nh\ng con v(4n h0nh ng()i vo nhm 3ng vt thuc h 7inh
tr(Jng# dJi vikc ti" m.u chs c &t qu, tDt 3" chi ng()i hin m.u v ng()i 3(4c ti"
m.u c c~ng nhm m.u#
?.ch 3Sy ch(a lSu ng()i ta 38 mo him 3<m m.u v(4n ti" cho ng()i n\a# nng chc
cuc ti" m.u nh( vy 38 3(4c tin hnh v 3Nu thnh cng c,#
Egay c, 3n &= Ginh tr~ng c>a c, hai giDng c+ng nh( nhau# ?, *knh tt c+ng giDng nhauV
ho lao' ung th(' t huyt' lp' t1ng huyt ."' OZ 3ng mch tt c, 3Nu l nh\ng c1n *knh
chung v "he *ino v J ng()i ljn &hs 3Nu c
Eh(ng Gf l Gai lIm nu ta cho rLng nh\ng con v(4n h0nh ng()i hikn nay chUnh l te tin
c>a chtng ta#
vhng "h,i nh( vy 3Su# /n 3N te tin nhSn loi hikn nay 3ang c2n nhiNu 3im ch(a
G.ng tP# Tuy vy c mt 3im m hIu ht c.c nh &hoa hc 3Nu nht trU l &hng nn t0m
te tin c>a chtng ta trong nh\ng con &hs hikn th)i# ?htng ta v loi v(4n h0nh ng()i chs
c~ng chung mt GD te tin ce lai hy m thi#
ir2t my tUnh c thN %B phng %#[c *hng?
dknh c>a ng()i c th 3N "h2ng 3(4c' virut m.y tUnh c+ng c th 3N "h2ng 3(4c# dikn
"h." tDt nht 3 3N "h2ng m.y tUnh nhim virut chUnh l cMt 3^t mDi lin hk gi\a virut v
ngubn truyNn nhim# w` OSm nh" c>a virut m.y tUnh ch> yu thng qua ch(Zng tr0nh c
mang virut c>a mt 3aa tQ hogc thng qua ch(Zng tr0nh c mang virut c>a mng l(i
thng tin' trao 3ei# /0 vy' &h.ch hng GH dng m.y tUnh "h,i t1ng c()ng c,nh gi.c &hi
d~ng chung "hIn mNm hogc GH dng nh\ng 3a mNm &hng r_ ngubn gDc' 3bng th)i "h,i
." dng c.c *ikn "h." 3N "h2ng mt c.ch nghim chsnh#
Tr(c &hi GH dng mt 3aa mNm 5ngoi lai6' 3Iu tin cIn "h,i &im tra ts ms mt chtt
O<m n c mang virut &hng' nu thy c tuykt 3Di &hng 3(4c GH dng vo m.y mc
c>a m0nh' nu &hng hu qu, Gf rt &h l()ng#
Egy nay' 53aa mNm "hc ch6 &h. th@nh hnh' virut m.y tUnh th()ng lan truyNn trong
qu. tr0nh "hc ch ?ho nn nht 3@nh &hng ham r m mua nh\ng loi 3aa mNm "hc
ch m &hng r_ Out O^' nh( vy d chuDc v vo thSn# aa mNm t` ch hogc 3aa mNm
mua tQ nh\ng cHa hng 3i l= 3(4c uB quyNn th()ng an ton hZn v &hng c virut' c2n
3aa mNm c 3(4c th<o con 3()ng &h.ch th()ng &hng 3,m *,o# /0 vy tr(c &hi GH
dng 3aa mNm' chtng ta cIn cht = nh\ng 3iNu GauV
9# ?m &hng 3(4c d~ng 3aa mNm 3 &hJi 3ng hk thDng' 3gc *ikt &hng 3(4c d~ng 3aa
mNm &hng r_ ngubn gDc Out O^ 3 &hJi 3ng# Eu th`c G` cIn' nn ." dng 3aa hk
thDng 3Iu tin hogc 3aa 38 3(4c ch^ng minh l &hng c virut 3 &hJi 3ng#
l# ?n thn &hi GH dng "hIn mNm cng cng v c.c "hIn mNm d~ng chung#
;# ?m chZi *t &T tr2 chZi no &hng r_ rng' &hng chUnh 3.ng trn hk thDng m.y tUnh
v c.c ch(Zng tr0nh &hng r_ rng#
F# ?.c GD liku quan trng trong hk thDng "h,i 3(4c 3N "h2ng th<o 3@nh &T 3 "h2ng *t
trMc#
m# Di vi c.c ch(Zng tr0nh quan trng' "h,i th`c hikn c.c 5ch 3 chuyn dng6 nh(
m.y ring' 3aa ring Th()ng Ouyn tin hnh 5*,o hnh6 3aa mNm rt^c l chs c th
3c ra c.c GD liku ch^ &hng th nh" c.c GD liku vou#
# Di vi c.c hk thDng v "hIn mNm mi nh" &hu 3Nu "h,i tin hnh 5&im tra virut6
tr(c &hi GH dng 3 tr.nh mi Gai Gt#
Ti sao li 02_t hiKn vir2t my tUnh?
/irut m.y tUnh &hng giDng nh( virut trong cZ th ng()i' trn th`c t n l mt GD c.c
tr0nh t` c th "h. hoi hot 3ng c>a m.y tUnh# E do mt GD ng()i no 3 rt hiu vN
c.c &in th^c m.y tUnh nh(ng thiu 3o 3^c nghN nghik" thit l" ra# Eh\ng ng()i ny
hogc l 53~a ngh@ch6 3 th hikn 5ti hoa6 c>a m0nh' hogc l Out "h.t tQ nh\ng 3ng cZ
no 3 38 to ra c.c ch(Zng tr0nh c virut rbi truyNn Gang m.y tUnh hogc l(u gi\ trong 3aa
mNm# vhi m.y tUnh vn hnh c.c ch(Zng tr0nh ny' trn mn h0nh m.y tUnh Gf Out hikn
c.c h0nh ,nh hay ch\ vit &hng *0nh th()ng' thm chU c th lm m.y tUnh ngQng hot
3ng hogc mt 3i nhiNu GD liku quan trng' gSy ra nh\ng ten tht &hng th (c tUnh
3(4c#
EZi *Mt ngubn c>a virut m.y tUnh l n(c $[# Eh\ng n1m y c>a th &B ly' mt GD nhSn
vin nghin c^u &hoa hc c>a mt cng ty no 3 c>a $[ th()ng chZi 5nh\ng tr2 chZi6
do h t` G.ng to ra ngoi gi) lm vikco m%i ng()i to ra mt ch(Zng tr0nh nhP rbi truyNn
vo v vn hnh trong m.y tUnh 3 chtng 3.nh ljn nhau nhLm huB hoi ch(Zng tr0nh c>a
nh\ng ng()i &h.c# Eh\ng ch(Zng tr0nh ny trn th`c t chUnh l 5h0nh mju *(c 3Iu6
c>a virut m.y tUnh#
/irut m.y tUnh 3ang lan ra &hM" ton cIu vi tDc 3 truyNn rt nhanh v(4t ra ngoi d`
tUnh c>a con ng()i' 3n nay 38 "h.t hikn ra vi tr1m loi virut' Trung CuDc c+ng &hng
ngoi lk# wau &hi "h.t hikn ra virut m.y tUnh &hng lSu vo th.ng yF n1m 9:|F' n 38 lan
truyNn nhanh chng v lgng lf ra mi nZi J Trung CuDco c.c loi virut &h. l(u hnh c
ti &hng d(i 9y loi' nh(V virut tiu cIu' virut 3i ma' virut th^ mu 3<n' virut
Ka&iGtan' viruG l chm' virut G.t th> 3aa tQ' virut Ginh Gi 3in cubng' virut ?n
/irut m.y tUnh th()ng c nh\ng 3gc 3im d(i 3SyV
9# TUnh "h. hoiV E c th GHa 3ei ch(Zng tr0nh *0nh th()ng' &h, n1ng "h. hoi ch(Zng
tr0nh thng th()ng vDn c' thm chU lm cho m.y tUnh 3(a ra nh\ng chn 3o.n Gai' ten
tht to ra th()ng v(4t Oa d` tUnh c>a con ng()i# /U d' ngy y;999:||' hk thDng mng
nt<rn<t trong mng l(i m.y tUnh ln nht n(c $[ 38 *@ c.c virut tn cng &hin cho
'lyy m.y loi nhP' trm lm vikc 3Nu nhim virut' ten tht vN &inh t ln ti :l triku
AwY#
l# TUnh truyNn nhimV ?.c ch(Zng tr0nh c virut Gf &hi "hc li trng th.i *0nh th()ng'
&hin cho chtng c+ng *@ nhim virut v &hng th hot 3ng *0nh th()ng# Eu *n d~ng
3aa mNm c nhim virut' m.y tUnh c>a *n Gf *@ c.c virut OSm hi# Eu mt 3aa mNm
&hng c virut m GH dng vo m.y tUnh c virut th0 3aa mNm ny c+ng Gf *@ nhim virut#
Eu mt GD m.y tUnh lin &t vi mng' vy chs cIn mt chic c virut Gf truyNn Gang c.c
m.y &h.c thng qua mng#
;# TUnh n n.uV E c th n trDn trong c.c ch(Zng tr0nh vi ngy' vi tuIn' thm chU l
vi th.ng' vi n1m# vhi c 53iNu &ikn ti" Otc6' nh( 3n mt th)i gian d` 3@nh no 3'
mt ti liku 3gc *ikt Gf Out hikn' n giDng nh( 5qu, *om hn gi)6 gSy ra nhiNu &h &h1n
v uy hi" hZn 3Di vi m.y tUnh#
/0 vy c th d dng nhn thy rLng' virut m.y tUnh l mt ch(Zng tr0nh c tUnh "h.
hoi' n truyNn v lan ra trong m.y tUnh v gi\a c.c m.y tUnh vi nhau# ?on ng()i 38
m(4n danh tQ 5virut6 trong vi Ginh vt 3 gi tn n mt c.ch h0nh t(4ng' nh(ng n
&hng truyNn nhim Gang cho con ng()i#
5K %iB2 h$nh mng l$ g;?
E!w cung c" c.c d@ch v "hc v vN mng nh( d~ng chung tk"' m.y in' qu,n l= ti
&ho,n ng()i d~ng Eu m.y trm d`a vo c.c d@ch v 3(4c cung c" *Ji m.y ch>' mt
E!w 3(4c thit & tDt Gf cung c" cZ ch *,o vk c+ng nh( &h, n1ng 3a nhikm# iNu ny
git" tr.nh 3(4c c.c l%i 3.ng tic O,y ra# i-t vN mgt &[ thut th0 G` &h.c nhau gi\a m.y
trm v m.y ch> "h thuc vo "hIn mNm 3(4c ci 3gt trn 3#
$t mng yu cIu hai loi "hIn mNm GauV
KhIn mNm trm r?li<nt wotzav<uV $c 3Uch c>a "hIn mNm loi ny l lm cho c.c "hc
v trJ nn &h, dng 3Di vi ng()i GH dng &hng & "hc v 3 l "hc v 3(4c cung
c" *Ji mng hay 3(4c cung c" *Ji chUnh m.y trm 3' 3iNu ny cho "h-" c.c "hIn
mNm ^ng dng c th 3(4c vit 3c l" vi mi tr()ng v &hng "h thuc vo c.c yu
tD vt l=# ?li<nt wotzav< nhn c.c yu cIu tQ ng()i GH dng' nu yu cIu 3 3(4c cung
c" *Ji c.c "hIn mNm hk thDng trn m.y trm 3 th0 n Gf gHi yu cIu 3 cho hk 3iNu
hnh trn m.y trm th`c hikn' nu c.c yu cIu 3(4c cung c" *Ji mng n Gf gHi yu
cIu cho m.y ch> 3 yu cIu d@ch v# ?li<nt wotzav< c2n 3(4c gi l <qu<Gt<r rv0 n
yu cIu d@ch v tQ m.y ch> hogc m.y trmu hogc <dir<ctor rv0 n 3@nh h(ng li yu
cIu trn mngu#
KhIn mNm cho m.y ch> rw<rv<r wotzav<uV $.y ch> tbn ti chs 3Zn gi,n l 3 nhLm tho,
m8n c.c yu cIu c>a c.c m.y trm' do m.y ch> th`c G` l(u tr\ "hIn ln d\ liku c>a ton
mng n th()ng cung c" c.c v@ trU thun l4i 3 th`c hikn c.c nhikm v nh(V
Cu,n l= ti &ho,n ng()i d~ngV E!w yu cIu m%i ng()i GH dng &hi 31ng nh" vo
mng "h,i c ti &ho,n 3tng r*ao gbm tn v mt &hu truy nh"u# wau &hi 38 31ng nh"
vo mng ng()i d~ng c quyNn GH dng c.c ti nguyn c>a mng tuT thuc vo quyNn
truy nh" c>a m0nh cho 3n &hi r)i &hPi mng# ?.c ti &ho,n ng()i d~ng 3(4c te ch^c
thnh cZ GJ d\ liku v 3(4c qu,n l= *Ji ng()i qu,n tr@ mng rl ng()i c quyNn thm'
*t' GHa 3ei c.c ti &ho,n ng()i d~ngu
d,o vk an ninh trn mngV Yo m.y ch> *it 3(4c nh\ng ng()i 38 31ng nh" vo mng
n c th qu,n l= c.c ti nguyn m m%i ng()i GH dng 3(4c quyNn truy nh"# Eg()i
qu,n tr@ mng c th g.n c.c quyNn truy nh" 3Di vi c.c ti nguyn &h.c nhau cho
nh\ng ng()i GH dng &h.c nhau' 3iNu ny cho "h-" nh\ng ng()i GH dng l(u tr\ c.c
thng tin c. nhSn c>a *,n thSn c+ng nh( c.c thng tin nhy c,m trn mng tr.nh G`
nh2m ng c>a ng()i &h.c#
?<ntral lic<nGingV Th<o lut *,n quyNn th0 m%i *,n 31ng &= chs 3(4c GH dng cho mt
ng()i GH dng' 3iNu ny Gf gSy &h &h1n c, vN mgt ti chUnh c+ng nh( qu. tr0nh ci 3gt
cho nhiNu ng()i trong c~ng mt te ch^c hogc cng ty c~ng GH dng mt "hIn mNm no
3# Tuy nhin vi c<ntraliing lic<nGing "hIn mNm 3(4c ci 3gt ln m.y ch> cho "h-"
mi ng()i c~ng GH dng mt c.ch nht qu.n#
d,o vk d\ likuV Yo nh\ng d\ liku quan trng nht th()ng 3(4c l(u tr\ trn m.y ch>
nn n th()ng 3(4c ci 3gt cZ ch *,o vk d\ liku rt chgt chf' *,o vk d\ liku 3N c" 3n
c.c "h(Zng tikn *,o vk G` ton vn c>a thng tin 3(4c l(u tr\ trn m.y ch>#
?.c hk 3iNu hnh mng 3(4c thit & d~ng 3 h% tr4 c.c tUnh n1ng 3a nhikm v 3a OH l=
c>a m.y tUnh r$ultitaG&ing and $ulti"roc<GGinguV /0 m.y ch> th()ng "h,i 3." ^ng mt
&hDi l(4ng rt ln c.c yu cIu tQ c.c m.y trm nn n cIn c tDc 3 rt nhanh v c th
th`c hikn nhiNu nhikm v c~ng mt ltc#
$ultitaG&ingV 7 &[ thut th`c thi nhiNu nhikm v c~ng ltc chs GH dng mt ?KA' th`c t
th0 ?KA &hng th OH l= nhiNu hZn mt tin tr0nh c~ng ltc' tuy nhin ?KA 3(4c te ch^c
"hSn chia th)i gian 3 th`c hikn nhiNu tin tr0nh' qu. tr0nh chuyn 3ei gi\a c.c tin tr0nh
rt nhanh to c,m gi.c c.c tin tr0nh 3(4c OH l= 3bng th)i#
$ulti"roc<GGingV 7 &[ thut GH dng nhiNu ?KA 3 OH l= mt hogc nhiNu tin tr0nh' E!w
Gf th`c hikn vikc "hSn chia nhikm v cho tQng ?KA c+ng nh( qu,n l= qu. tr0nh th`c hikn
c>a tQng ?KA#
$ultiuG<rV 7 &[ thut c th cho nhiNu ng()i GH dng c~ng truy c" vo mt th)i 3im#
?.c hk 3iNu hnh mng "he *in hikn nay *ao gbmV
$icroGot {indozGV {indozG ET ;#m9' ET F#y' lyyy' iK' lyy; v #E}T#
Eov<ll E<t{ar<V E<t{ar< ;#9l' ntraE<t{ar< F#99' E<t{ar< m#y v m#9
7inuOV <d nat' ?ald<ra' wuw}' Y<*ian v wlac&zar<
AEiV nK Ai' wun wolariG' dwY' w?!' v i
Khi my tUnh %ang l$m viKc c thN ngAt %iKn *hng?
Eh( mi ng()i 3Nu *it m.y tUnh "h,i c 3ikn th0 mi hot 3ng 3(4c' nu &hng c
3ikn tt nhin l m.y tUnh &hng th vn hnh# Eh(ng thsnh tho,ng O,y ra t0nh trng mt
3ikn# /0 vy m.y tUnh &hi *@ ngMt 3ikn th0 Gf *@ ,nh h(Jng g0h
vhi 3ang GH dng m.y tUnh m *@ mt 3ikn th0 ton * d\ liku trong m.y Gf *@ mt nu
ch(a co"y v Gf "h,i lm li Gau &hi c 3ikn trJ li# ? nh\ng tr()ng h4" &hng cho
"h-" m.y tUnh *@ ngMt 3ikn vn 3NV 3Di vi nh\ng thit *@ m.y mc y t 3ang d~ng &h.m
v 3iNu tr@ cho *knh nhSn m d~ng m.y tUnh 3iNu &hin nu *@ ngMt 3ikn c th djn 3n
3iNu tr@ Gai thm chU djn 3n tH vong cho ng()i *knho chtng ta Gf c nh\ng ten tht &inh
t nghim trng nu ngQng 3ikn c>a mng l(i m.y tUnh trong hk thDng hot 3ng tiNn tk'
nh\ng G` cD ln Gf O,y ra nu ngQng 3ikn m.y tUnh J c1n c^ quSn G` quDc "h2ng v
trung tSm "hng vk tinh# /y th0 lm th no 3 m.y tUnh &hng *@ ngMt 3iknh wH dng
ngubn 3ikn &hng gi.n 3on AKw l mt *ikn "h." tDt#
AKw l mt loi thit *@ ngubn 3ikn 3ikn tH# vhi O,y ra t0nh trng mt 3ikn hogc 3ikn
ngubn &hng en 3@nh v(4t qu. "hm vi quy 3@nh' th0 thit *@ AKw c th cung c" n1ng
l(4ng en 3@nh lin tc &hin cho c.c m.y vjn duy tr0 hot 3ng *0nh th()ng trong mt
th)i gian#
Thit *@ 3ikn ngubn &hng gi.n 3on AKw ch> yu gbm c.c * "hn ho.n n1ng tr\ n1ng'
truyNn t,i cu thnh# nikn nay AKw dng *in ho.n tanh ti l thng dng nht' t~y thuc
vo &hun th^c cng vikc m c th "hSn thnh c.c dng th^c d` *@' dng th^c ti tuyn
v dng h%n h4" d` *@ v ti tuyn#
/i c.c ch>ng loi r&h.c nhauu' cng Gut &h.c nhau th0 dung l(4ng tr\ n1ng AKw rc+ng
&h.c nhauu v th)i gian c th duy tr0 cung c" 3ikn &hng giDng nhau' do 3 nn c1n c^
vo t0nh h0nh th`c t 3 chn l`c 3ikn ngubn AKw thUch h4"# nikn nay J thnh "hD c
t0nh trng cung c" 3ikn &h. en 3@nh nn thit *@ 3ikn ngubn AKw 3(4c GH dng rt Ut
trong c.c h gia 30nh c GH dng m.y tUnh#
Ti sao my tUnh nh_t %Rnh phGi c phLn mBm m3i c thN hot %'ng %#[c?
$i ng()i 3Nu *it rLng m.y tUnh l mt cng c lm vikc cao c" vi mi ch^c n1ng'
nh) 3 c th gi,i quyt 3(4c nhiNu vn 3N "h^c t" qua m.y tUnh# vhi m *n gg"
nh\ng vn 3N &h &h1n' cIn G` tr4 git" c>a m.y tUnho tr(c tin *n "h,i chuyn 3ei
nh\ng vn 3N 3 thnh mt lot trt tQ c.c mknh lknh c th vn hnh trn m.y tUnh#
hon thnh cng vikc ny th0 cIn d~ng 3n c.c "hIn mNm' c.c loi "hIn mNm ny 3(4c
gi l "hIn mNm ^ng dng# $.y tUnh 3 m hot 3ng tDt' c hiku qu, cao c2n cIn 3n
loi "hIn mNm qu,n l=' hay th()ng 3(4c gi l "hIn mNm hk thDng#
Thnh "hIn ch> yu cu thnh nn mt chic m.y tUnh 3 l cc ?KA * nh r*ao gbm
* nh trong v * nh ngoiu' thit *@ nh" Out KhIn mNm qu,n l= nh\ng thit *@
ny 3(4c gi l hk 3iNu hnh' n thuc "hIn mNm hk thDng' n l * "hn ch> yu nht
c>a "hIn mNm hk thDng# Trong qu. tr0nh chuyn 3ei nh\ng vn 3N &h thnh c.c lknh
trn m.y tUnh' 3Iu tin ng()i l" tr0nh d~ng ngn ng\ l" tr0nh 3 vit ch(Zng tr0nh' do
?KA &h c th vn hnh 3(4c ch(Zng tr0nh ny mt c.ch tr`c ti" nn "h,i thng qua
ch(Zng tr0nh *in d@ch rhogc gi,i thUchu 3 c th chuyn ho. thnh ch(Zng tr0nh c.c
lknh m.y tUnh# Yo vy' ngoi "hIn mNm hk thDng ra c2n *ao gbm c, hk thDng *in d@ch
hogc gi,i thUch v hk thDng gi,i nghaa ngn ng\ l" tr0nh v c.c ngn ng\ &h.c' c.c
ch(Zng tr0nh c tUnh "hc v &h.c n\a#
?~ng vi G` "h.t trin c>a m.y tUnh v c.c ^ng dng c>a n' nhu cIu GH dng m.y tUnh
3 gi,i quyt c.c cng vikc ngy mt nhiNu v "h^c t" hZn# Yo 3' nh\ng "hIn mNm GH
dng trong m.y tUnh ngy cng 3b G vi nhiNu ch^c n1ng' v(4t qua c.c &h.i nikm vN
5tUnh to.n6 truyNn thDng thng th()ng# ?hUnh v0 th' cng nghk "hIn mNm 38 trJ thnh
mt trong nh\ng ngnh "h.t trin c tiNm l`c nht trong th)i 3i cng nghk thng tin
hikn nay#
Wy tUnh v$ my vi tUnh c g; *hc 4iKt?
$i ng()i th()ng &hng gi m.y tUnh l m.y vi tUnh' ti Gao li nh( vyh
Tr(c tin' O-t tQ &t cu' m.y tUnh v m.y vi tUnh c G` &h.c *ikt rt ln#
Ti" th<o' O-t vN ch^c n1ng' m.y tUnh c1n *,n chs hn ch J vikc tUnh to.n# Egoi ch^c
n1ng lm F "h-" tUnh ra' m.y tUnh th()ng 3(4c d~ng trong tUnh to.n &hoa hc nh( c th
d~ng 3 tUnh to.n hm GD l(4ng gi.c v hm GD l(4ng gi.c ngh@ch 3,o' logarit v logarit
ngh@ch 3,o' *0nh "h(Zng v c1n GD *c l $.y tUnh d~ng trong thDng & v & to.n ti
chUnh c2n c th tUnh ' gi. tr@ thDng & *0nh quSn v Gai lkch *0nh quSn ?2n ch^c
n1ng c>a m.y vi tUnh' ngoi vikc tUnh to.n gi. tr@ c.c con GD ra' c2n c th OH l= c.c thng
tin nh( OH l= ch\ vit' qu,n l= &ho GD liku v trU n1ng con ng()i Eu O-t vN ch^c n1ng
tUnh to.n c>a m.y vi tUnh th0 c.c "h-" tUnh m n tin hnh c th *ao gbm nhiNu hZn c.c
ni dung vN hm GD v &ho tUnh to.n GD hc#
Ti" th<o n\a' tDc 3 tUnh to.n c>a m.y vi tUnh l c`c nhanh' hZn n\a n c th ch^a GD
l(4ng ln c.c GD liku' th()ng c th l(u gi\ trn vi tB con GD# ?2n m.y tUnh th()ng chs
c &h, n1ng l(u gi\ J m^c c hn' c loi m.y tUnh tuy c+ng c vi "hUm ch^c n1ng c
th l(u gi\ mt GD 38 tUnh ra hogc cng' trQ c.c GD l(u gi\ vi GD 3(4c tUnh ra hay 3iNu
chsnh c.c GD 38 l(u gi\ nh(ng chs c th l(u gi\ mt GD trong mt 3Zn nguyn# $.y tUnh
th()ng d~ng mt "hUm 3 l(u gi\ mt GD' c.c "hUm trn m.y tUnh th()ng chs cIn ly ;y
"hUm' cho nn nhiNu nht c+ng m.y vi tUnh c2n c &h, n1ng l" tr0nh' &h.ch hng c th
t` l" tr0nh c.c vn 3N 3gc *ikt 3 tin hnh tUnh to.n trn m.y vi tUnh hogc OH l= l(4ng
ln c.c tin t^c &h.c# ?2n c.c m.y tUnh thng th()ng &hng c &h, n1ng l" tr0nh' nh\ng
m.y tUnh t(Zng 3Di cao c" ngoi c.c ch(Zng tr0nh c &h, n1ng thDng & "hSn tUch ra th0
nhiNu nht c+ng chs l(u gi\ c.c ch(Zng tr0nh rt gi,n 3Zn#
?uDi c~ng' m.y tUnh th()ng &hng c c.c thit *@ *n ngoi nh( mn h0nh' m.y in' &t
qu, tUnh to.n hin th@ trn mn h0nh tinh th cht lPng' &hng th in ra v c+ng &hng th
truyNn 3t c.c tin t^c#
Trn 3Sy l nh\ng 3im &h.c nhau gi\a m.y tUnh thng th()ng v m.y vi tUnh# wong
c~ng vi G` tin * c>a &hoa hc &[ thut' * vi OH l= 3(4c ch to ngy cng nhP' ch^c
n1ng c+ng ngy cng nhiNu' v0 vy m gii hn gi\a m.y tUnh v m.y vi tUnh c+ng trJ nn
ngy cng mZ hb# ?hs c th l(u gi\ ly ;y GD# /0 vy &h, n1ng l(u gi\ c>a m.y tUnh
th`c G` &-m hZn nhiNu Go vi m.y vi tUnh#
; sao my tUnh %J c 4' ph7n ghi nh3 4n trong li cLn c cG 4' ph7n ghi
nh3 4n ngo$i?
TDc 3 c>a * "hn ghi nh *n trong rt nhanh' nh(ng dung l(4ng ghi nh li Ut' Gau &hi
tMt ngubn l Gf *@ mt ht# ?2n * "hn ghi nh *n ngoi tuy tDc 3 ghi nh chm hZn'
nh(ng dung l(4ng ghi nh ln hZn' Gau &hi tMt ngubn vjn c th ti" tc l(u gi\# Yo 3'
ngoi * "hn ghi nh *n trong c2n c thm * "hn ghi nh *n ngoi# vhi * "hn
ghi nh *n ngoi cung c" d\ liku cho * "hn OH l= trung (Zng' "h,i 3(a con GD vo *
"hn ghi nh *n trong tr(c' Gau 3 3(4c GH dng th<o lknh c>a * vi OH l= trung (Zng'
nh( vy mi c th &hin m.y tUnh th`c hikn 3(4c ch^c n1ng tD 3 cao v dung l(4ng
hai mgt c>a m0nh#
d "hn ghi nh *n ngoi c2n gi l * "hn ghi nh *e tr4# d "hn ghi nh *n ngoi
th()ng d~ng 3aa tQ r*ao gbm 3aa c^ng v 3aa mNmu' 3aa ?Y v *1ng tQ
7(u thng tin *Lng 3aa l mt "h(Zng "h." l(u nhanh nht c>a * "hn ghi nh *n
ngoi' n l thit *@ l(u tr\ ch> yu c>a * "hn l(u tr\ *n ngoi#
aa vi tUnh l mt loi 3aa mang tUnh tQ' 3(4c tQ ho. th<o mt quy c.ch nht 3@nh# Yung
l(4ng c>a 3aa ny ln' dung l(4ng c>a 3aa c^ng 3(4c th()ng Ouyn GH dng n1m 9::| l
vo &ho,ng |xd r9xd 9ylF $du#
aa ?Y l c.ch l(u tr\ thng tin d`a vo "h(Zng "h." quang hc' c2n 3(4c gi l
"h(Zng "h." l(u tr\ &Uch quang# Yung l(4ng l(u tr\ ln' tDc 3 ti" nhn 3aa tQ nhanh'
nh(ng li &hng d nh" c.c GD liku# Yo 3' hikn nay chs th@nh hnh GH dng 3aa ?Y 3c
r?Y!$u# Yung l(4ng c>a n vo &ho,ng my $d' dung l(4ng c>a 3aa ?Y c dung
l(4ng ln c+ng chs ln hZn loi ny vi xd# 7oi ?Y c th 3c v vit do gi. thnh cao
nn hikn nay vjn ch(a 3(4c GH dng rng r8i#
Yung l(4ng ghi nh c>a *1ng tQ nhP hZn Go vi 3aa tQ' ly v l(u thng tin c+ng chm
hZn# Eh(ng *1ng tQ c th *,o qu,n 3(4c *n ngoi m.y' c th thay 3ei m.y GH dng#
E th()ng 3(4c d~ng 3 l(u gi\ nh\ng thng tin cIn l(u tr\ lSu di#
Th n$o l$ hK s- ph1n giGi cVa m$n h;nh ?
nk GD "hSn gi,i c>a mn h0nh l chs trn mn h0nh c th hin th@ 3(4c *ao nhiu 3im
,nh# nk GD "hSn gi,i 3(4c cu to *Ji 3 "hSn gi,i hin th@ ngang v 3 "hSn gi,i hin th@
3^ng# ?hcng hn 3 "hSn gi,i l Fy O F|y c nghaa l 3 "hSn gi,i ngang l Fy 3im'
3 "hSn gi,i 3^ng F|y 3im# "hSn gi,i c>a mn h0nh mu th()ng d~ng l |yy O yyy'
9ylF O ]|' 9l|y O 9ylF# "hSn gi,i cng cao th0 3im ,nh trn mn h0nh cng nhiNu#
v= t` v h0nh ,nh cng hon chsnh' r_ n-t hZn# (Zng nhin 3 "hSn gi,i c2n ch@u ,nh
h(Jng c>a c` ly gi\ c.c 3im G.ng nhP nht trn mn h0nh rc` ly 3imu# ?` ly 3im cng
nhP th0 3im ,nh hin th@ cng nhiNu# Thng th()ng &hi *it 3(4c &Uch th(c ln nhP c>a
c` ly 3im c>a mn h0nh l c th *it 3(4c l(4ng 3im ,nh v 3 "hSn gi,i mn h0nh#
; sao ni +a l$ 4' ph7n c-t l{i cVa my tUnh?
?u to c>a m.y vi tUnh gbm m * "hn ch> yu V d vi OH l= trung tSm r?KAu gi tMt l
* vi OH l=' * nh trong re 3aa c^ngu' * nh ngi r3aa mNm' 3aa ?Y !$u' thit *@ n"
tUn hiku r*n "hUm' chutu' thit *@ hin th@ thng tin rmn h0nhu
?KA c v@ trU ht G^c quan trng trong m.y tUnh' n c nhiNu ch^c n1ng# Tr(c ht' ?KA
c &h, n1ng th`c hikn tUnh to.n vi tDc 3 nhanh# Th^ hai' ?KA c &h, n1ng l(u gi\ v
ly ra nh\ng thng tin tQ * nh trong# Th^ *a' ?KA c &h, n1ng nhn *it v ch" hnh
lknh c>a m.y tUnh# ?uDi c~ng ?KA c &h, n1ng chs huy cng vikc c>a c.c * "hn hot
3ng nh@" nhng#
Yo ?KA l * "hn ht nhSn c>a m.y tUnh# /ikc O" hng m.y vi tUnh th()ng c1n c^ vo
tDc 3' &h, n1ng OH l= c>a ?KA#
H$n my tUnh %iKn tS %L2 tin trn th gi3i %#[c ra %i nh# th n$o ?
E1m 9:F; trong th)i &T chin tranh th gii th^ hai# d lc quSn $[ yu cIu tr()ng 3i
hc K<nnGylvania v "h2ng nghin c^u 3n 3o d<rd<<n m%i ngy "h,i cung c" G.u
*iu ho, l`c# /i tDc 3 m.y tUnh th)i 3 qu, l &h c th hon thnh nhikm v# Eg()i
"h tr.ch cng vikc 3 l xodiGt<in 38 3N Out = &in chs c ch to ra m.y tUnh 3ikn tH
mi c th gi,i quyt 3(4c vn 3N ny#
Cua gIn *a n1m nghin c^u ch to' chic m.y tUnh 3ikn tH 3Iu tin 38 ra 3)i mang tn
E? ti tr()ng 3i hc K<nnGylvania# Yikn tUch gian "h2ng 3gt m.y tUnh l 9]yml'
*n trong m.y gbm 9|#|yy *ng 3ikn tH' ]y#yyy 3ikn trJ' 9y#yyy t 3ikn' 9#myy * rZ l<'
teng trng l(4ng m.y ngng ;y tn' l(4ng 3ikn tiu hao 9]yv{ vi gi. thnh F|y#yyy
AwY#
$.y tUnh }E m%i giSy c th gi,i 3(4c myyy "h-" tUnh cng trQ' ;Fy "h-" tUnh nhSn#
TDc 3 tUnh to.n nh( vy l mt 3iNu tuykt v)i J th)i y# }E chUnh l cZ GJ' nNn t,ng
cho loi m.y tUnh 3ikn tH hikn 3i Gau ny#
Dh6ng thU nghiKm 9%rp nh_t: trong lRch sS
Eh\ng thU nghikm &hoa hc hikn nay th()ng "h^c t"' chs c th th`c hikn *Ji mt nhm
nghin c^u' vi chi "hU ln ti hng triku AwY# Tuy nhin' &hi 3(4c hPi vN thU nghikm
53" nht6 trong l@ch GH &hoa hc' ng()i ta li tn G~ng c.c = t(Jng 3Zn gi,n#
$i 3Sy' tin Ga o*<rt ?r<aG<' thuc &hoa trit c>a i hc E<z qor& r$[u' 38 lm mt
cuc th1m d2 = &in c>a c.c nh &hoa hc vN 5thU nghikm 3" nht trong l@ch GH6# vt
qu,' &hng "h,i nh\ng thU nghikm hikn 3i v "h^c t" rvN "hSn tUch g<n<' vN ht h
nguyn tH hay 3o .nh G.ng c>a c.c ngi Gao Oau 3(4c chn l 53" nht6' m chUnh l
nh\ng thU nghikm 3Zn gi,n nh( 3o chu vi Tr.i 3t' t.n O .nh G.ng' vt rZi t` do' 3(4c
ng()i ta yu thUch hZn c,# / 3" ny c mt = nghaa rt ce 3inV m h0nh thU nghikm
3Zn gi,n' logic 3Zn gi,n' nh(ng &t qu, 3t 3(4c li rt ln#
Y(i 3Sy l th^ t` c.c thU nghikm 3(4c O<m l 53" nht6 rO" th<o th^ t` th)i gianu#
ThU nghikm 3o 3()ng &Unh Tr.i 3t c>a }raGth<n<G
/o mt ngy h chU c.ch 3Sy &ho,ng l;yy n1m' ti thnh "hD zan c>a i ?"'
}raGth<n<G 38 O.c 3@nh 3(4c th)i 3im m .nh G.ng $gt tr)i chiu thcng 3^ng OuDng *N
mgt 3t# ? nghaa l *ng c>a mt chic cc thcng 3^ng tr~ng &h" vi thSn cc#
?~ng th)i 3im 3 n1m Gau' ng 38 3o *ng c>a mt chic cc 3gt J l<Oandria rny
7"u' v "h.t hikn ra rLng' .nh G.ng $gt tr)i nghing ] 3 Go vi "h(Zng thcng 3^ng#
xi, 3@nh rLng Tr.i 3t l h0nh cIu' th0 chu vi c>a n t(Zng ^ng vi mt gc ;y 3# Eu
hai thnh "hD rzan v l<Oandriau c.ch nhau mt gc ] 3' th0 gc 3 "h,i t(Zng ^ng
vi &ho,ng c.ch gi\a hai thnh "hD y rvi gi, 3@nh rLng c, hai thnh "hD c~ng nLm trn
3()ng OUch 3ou# Y`a vo mDi lin hk ny' }raGth<n<G 38 tUnh ra chu vi Tr.i 3t l
lmy#yyy Gtadia#
n nay' ng()i ta vjn ch(a *it chUnh O.c 9 Gtadia th<o chun ny 7" l *ao nhiu m-t
rc th l chiNu di c>a mt GSn vn 3nghu' nn ch(a th c &t lun vN 3 chUnh O.c
trong thU nghikm c>a }raGth<n<G# Tuy nhin' "h(Zng "h." c>a ng hon ton h4" l= vN
mgt logic# E cho thy' }raGth<n<G &hng nh\ng 38 *it Tr.i 3t h0nh cIu' m c2n hiu
vN chuyn 3ng c>a n quanh $gt tr)i#
ThU nghikm vN vt rZi t` do c>a xalil<i
?uDi th &B i/' ng()i ta 3Nu tin rLng' vt th ngng 3Nu rZi nhanh hZn vt th nh# 7= do
l riGtotl< 38 ni nh( vy' v quan 3im 3 3(4c Eh th) cng nhn
Tuy nhin xalil<o xalil<i' mt thIy gi.o dy to.n J i hc KiGa rtalyu li tin vo 3iNu
&h.c hcn# ThU nghikm vN vt rZi t` do c>a ng 38 trJ thnh cSu chuykn &inh 3in trong
&hoa hcV Rng 38 l<o ln th." nghing KiGa 3 th, c.c vt c &hDi l(4ng &h.c nhau
OuDng 3t' v rtt ra &t lun l chtng rZi vi tDc 3 nh( nhau rtt nhin "h,i *P qua G^c
c,n c>a &hng &hUu# /0 &t lun ny m ng 38 *@ 3uei vikc# Rng trJ thnh tm g(Zng
G.ng cho c.c nh nghin c^u Gau ny' v0 38 chs ra rLngV Eg()i ta chs c th rtt ra &in
th^c &hoa hc tQ c.c quy lut &h.ch quan c>a thin nhin' ch^ &hng "h,i tQ niNm tin#
ThU nghikm vN c.c vin *i l1n trn mgt dDc c>a xalil<i
$t lIn n\a' xalil<o xalil<i li c mt thU nghikm 3(4c lt vo 5To" 9y thU nghikm 3"
nht6# &im ch^ng mt 3i l(4ng gi l gia tDc' xalil<i 38 thit & mt tm v.n di m'm
m-t' rng y'll m-t# wau 3' ng cho O mt r8nh J gi\a tm v.n
xalil<i d`ng tm v.n dDc OuDng' rbi th, c.c vin *i 3bng th<o r8nh# wau 3' ng d~ng
mt chic 3bng hb n(c 3 3o th)i gian m vin *i di chuyn trn mt qu8ng 3()ng nht
3@nh rxalil<i 38 3o 3()ng 3i c>a vin *i v cSn GD n(c do 3bng hb nhP ra 3 Guy ra tB lk
gi\a 3()ng 3i v th)i gian di chuyn c>a vt thu#
xalil<i &h.m "h. ra rLng' cng OuDng chSn dDc' vin *i chy cng nhanhV Cu8ng 3()ng
3i tB lk thun vi *0nh "h(Zng c>a th)i gian di chuyn# 7= do l vin *i lun ch@u t.c
dng c>a mt gia tDc rgSy ra *Ji l`c htt c>a Tr.i 3tu# chUnh l gia tDc t` do rg :'|
mGlu#
E<zton 38 ch^ng minh rLng' .nh G.ng trMng *@ "hSn t.n thnh nhiNu mu &hi 3i qua l1ng
&Unh#
Tr(c E<zton' ng()i ta vjn cho rLng .nh G.ng l mt th tinh &hit' &hng th "hSn t.ch
rli riGtotl<u# Tuy nhin' E<zton 38 chs ra Gai lIm ny' &hi ng d~ng l1ng &Unh 3 t.ch
.nh G.ng $gt tr)i ra c.c mu &h.c nhau rbi chiu ln t()ng#
ThU nghikm c>a E<zton cho thy' .nh G.ng trMng &hng hN 5nguyn cht6 m n l teng
h4" c>a mt d,i quang "he ] mu cZ *,nV 3P' da cam' vng' Oanh l. cSy' Oanh n(c *in'
chm' tUm#
ThU nghikm vN 5G4i dSy OoMn6 c>a ?av<ndiGh
?htng ta 3Nu *it rLng E<zton l ng()i t0m ra l`c h" djn# Rng 38 chs ra rLng' hai vt
lun htt nhau *Lng mt l`c tB lk thun vi &hDi l(4ng v tB lk ngh@ch vi *0nh "h(Zng
&ho,ng c.ch gi\a chtng# Tuy nhin' lm Gao 3 chs cho ng()i &h.c thy l`c h" djn
*Lng thU nghikm r*Ji v0 n qu. yuuh
?uDi th &B 9|' nh &hoa hc ng()i nh n<nry ?anvadiGh 38 lm mt thU nghikm tinh
O,o nh( GauV Rng cho gMn hai vin *i &im loi vo hai 3Iu c>a mt thanh g%' rbi d~ng
mt G4i dSy m,nh tr<o c, hk thDng ln' Gao cho thanh g% nLm ngang# wau 3' ?av<ndiGh
38 d~ng hai qu, cIu ch0' m%i qu, ngng 9]y &g' t@nh tin li gIn hai vin *i J hai 3Iu gy#
Th<o gi, thuyt' l`c h" djn do hai qu, cIu chs t.c dng vo hai vin *i Gf lm cho cSy
gy quay mt gc nhP' v G4i dSy Gf *@ OoMn mt vi 3on#
vt qu,' thU nghikm c>a ?anvadiGh 3(4c OSy d`ng tinh vi 3n m^c' n "h,n .nh gIn nh(
chUnh O.c gi. tr@ c>a l`c h" djn# Rng c+ng tUnh ra 3(4c mt hLng GD h" djn gIn 3tng
vi hLng GD m chtng ta *it hikn nay# Thm chU ?anvadiGh c2n GH dng nguyn l= thU
nghikm ny 3 tUnh ra 3(4c &hDi l(4ng c>a Tr.i 3t l y O 9yly &g#
ThU nghikm vN G` giao thoa .nh G.ng c>a qoung
EhiNu n1m liNn' E<zton 38 djn c.c nh &hoa hc vo mt con 3()ng Gai lIm &hi ng cho
rLng .nh G.ng 3(4c cu thnh tQ ht ch^ &hng "h,i l Gng# Tuy nhin' n1m 9|y;' nh
vt l= ng()i nh ThomaG qoung 38 "h,n *.c 3(4c quan 3im c>a E<zton *Lng thU
nghikm GauV
qoung &ho-t mt l% J cHa &Unh' rbi ch< li *Lng mt ming giy dy' c chSm mt l% nhP
nh( 3Iu &im# wau 3' qoung d~ng mt tm g(Zng 3 lm chkch h(Jng 3i c>a tia G.ng
m,nh ri qua l% nhP c>a ming giy# Ti" th<o' ng d~ng mt m,nh *0a c`c m,nh rc y'9
milim<tu 3gt vo gi\a tia G.ng 3 t.ch n ra lm hai# vhi hai tia G.ng ny chiu ln t()ng'
qoung nhn thy c c.c 3im G.ng v 3im tDi 3an O<n vi nhau# Sy r_ rng l hikn
t(4ng giao thoa c>a .nh G.ng r3im G.ng l nZi hai 3snh Gng giao nhau' c2n 3im tDi l
nZi mt 3snh Gng giao thoa vi mt l+ng Gng 3 trikt tiu nhauu# Eh( vy' .nh G.ng
"h,i c tUnh Gng#
Th2-c n %#[c pht minh nh# th n$o?
ThuDc ne 3<n l loi thuDc ne m con ng()i GH dng Gm nht' n 3(4c ng()i Trung
CuDc "h.t minh tQ hZn 9yyy n1m tr(c# Tn c>a thuDc ne 3<n c tQ 3Su h Eu c1n c^
vo tn 3 Guy ngha th0 thuDc ne 3<n c lf l mt loi nguyn liku thuDc mu 3<n c th
ne "h.t ra lHa# Eh(ng' thuDc ne Gao li lin quan 3n nguyn liku thuDc# iNu ny "h,i
*Mt 3Iu tQ nh\ng nhn th^c *an 3Iu c>a con ng()i 3Di vi thuDc ne#
Trong th)i &T ce 3i' ngay tQ rt Gm con ng()i 38 ly qugng nitrat&ali rdim tiuu v l(u
huTnh 3 lm nh\ng nguyn liku thuDc quan trng rbi# /U d nh( trong 5ThIn nng *,n
th,o &inh6 th)i n.n qugng nitorat&ali 3(4c likt vo v@ trU GD G.u trong c.c loi thuDc
th(Zng "hm' ngh< ni n c th ch\a 3(4c hZn ly loi *knh' l(u huTnh 3(4c likt vo v@
trU GD ; trong GD c.c loi thuDc trung "hm' c+ng c th tr@ 3(4c hZn 9y loi *knh# nai
loi nguyn liku thuDc ny chUnh l nh\ng loi nguyn liku chUnh 3 ch to thuDc ne 3<n#
Th<o &h,o ch^ng th0 loi thuDc ne Gm nht 3(4c ra 3)i tQ tay mt nh luykn 3Zn# th)i
ce 3i ' 3 tho, m8n ham muDn tr()ng th *t l8o c>a m0nh' c.c *c 3 v(Zng "hong
&in 38 chs 3@nh mt nhm thut Ga 3Dt l2 3 nghin c^u v 3iNu ch 3Zn d(4c# ?.c thut
Ga luykn 3Zn 38 tin hnh c.c thU nghikm nh( "hSn li' ho tan' ch(ng ct' th1ng hoa' 3Dt
nhiNu loi vt cht# Sy c lf l h0nh th^c thU nghikm ho. hc Gm nht m con ng()i 38
lm# Thut luykn 3Zn tuy *Mt ngubn tQ mZ (c c>a c.c *c 3 v(Zng nh(ng hot 3ng
th`c tin c>a n li c t.c dng thtc 3y 3Di vi G` "h.t trin c>a &hoa hc# $t GD t.c
"hm nei ting c>a c.c nh luykn 3Zn 3`oc l(u truyNn hu th 38 th hikn nh\ng nhn
th^c to nn vt cht c>a ng()i O(a# ThuDc ne 3<n chUnh l mt trong nh\ng vU d 3in
h0nh#
Eh\ng nh luykn 3Zn Trung CuDc 38 ti" Otc vi c.c vt cht nh( qugng nitZrat&ali' l(u
huTnh v than g% tQ rt Gm v nhn th^c 3(4c rLng &hi chtng trn ljn c O.t hogc va
3" vi nhau th0 th()ng Gf O,y ra ch.y c tUnh ne# Eh luykn 3Zn th)i n.n l Egy d.
Y(Zng 38 d~ng l(u huTnh 3 &im nghikm qugng nitZrat&ali l tht hay gi,# Cua c O.t
mnh' nu 3tng l qugng nitZrat&ali th0 gg" l(u huTnh n Gf ch.y rt nhanh# Eh luykn
3Zn th)i Eam dMc triNu o noLng ?,nh c+ng chs ra chUnh O.c rLng' qugng nitZrat&ali
gg" than g% 3P v nng Gf O,y ra ch.y mang tUnh ne# Trong nh\ng n1m 3Iu c>a triNu
()ng trong cuDn G.ch 5an &inh6 nh luykn 3Zn Tn T( $o 38 vit vN c.ch ly *a th^
l qugng nitorat&ali' l(u huTnh v *t than trn th<o tB lk nht 3@nh thnh thuDc ne
3<n#TQ 3 c th thy rLng' ltc 3 mi ng()i 38 nMm 3(4c 3Iy 3> vN c.ch ch to v tUnh
cht c>a thuDc ne 3<n#
Trong nh\ng n1m cuDi triNu ()ng thuDc ne 3<n *Mt 3Iu 3(4c d~ng vo lanh v`c quSn
G`' thnh "hIn v tB lk thuDc ne c+ng chUnh O.c hZn' qugng nitorat&ali ]m' *t than
9m' l(u huTnh 9y# n triNu TDng' quy m G,n Out thuDc ne lin tc 3(4c mJ rng'
3t n(c c2n thnh l" c.c 5cng thnh t.c6 rO(Jng cng *inhu trong 3 c O(Jng
chuyn G,n Out thuDc ne 3<n l2 luykn thuDc ne' quy m tQ my tn 3n my chc tn
mt ngy# E1m th^ t( 3)i dMc TDng rE1m 9yFy ?ng nguynu trong 5v_ &inh teng yu6
do T1ng ?ng 7(4ng *in Gon 38 vit vN c.i tn 5thuDc ne6 v tB lk 3iNu ch c lin
quan# Trong tB lk 3iNu ch' ngoi qugng nitorat&ali' l(u huTnh ' than ra c2n c thm c.c
vt d ch.y nh( aOit Gunuric' nh`a thng' G." ong' GZn &h
vho,ng 3Iu th)i &T Eam TDng' vikc ch to thuDc ne 3<n 3(4c 3(a vo trong dSn gian #
vhi 1n Tt ng()i dSn 38 d~ng thuDc ne 3<n 3 ch to "h.o v "h.o hoa 3 3Dt# Khong
tc ny c2n 3(4c gi\ cho 3n ngy nay#
ThuDc ne 3<n l mt loi cht h%n h4"V Cugng nitZrat&ali l cht oOy ho. Ginh ra oOy
&Uch thUch ch.y' l(u huTnh v than l nh\ng cht c th ch.y' &hi ch.y &t h4" vi oOy
ho. Ginh ra c.c th &hU nh( wyl ' ?!l# Ehikt 3 *Dc ch.y c>a l(u huTnh th" hZn than
lm cho thuDc ne d ch.y hZn' 3bng th)i l(u huTnh c2n &im lun vai tr2 lm cht &t
dUnh n\a# ThuDc ne 3<n &hi ch.y c th Ginh ra mt l(4ng ln nhikt v &hU ln' lm cho
&hng &hU Oung quanh d8n nJ nhanh mnh' 3t ngt to ra hikn t(4ng ne#
ThuDc ne l mt trong nh\ng "h.t minh ln c>a Trung CuDc' Gau 3 truyNn tQ Trung
CuDc qua E ' rbi OSm nh" vo v~ng "' rbi li tQ r" qua c.c n(c nh( TSy
dan Eha 3 OSm nh" vo ?hSu Wu# Yo 3 ?hSu Wu Out hikn thuDc ne chm hZn Trung
CuDc vi tr1m n1m# /ikc "h.t minh ra thuDc ne &hng nh\ng chm d^t th)i &T chin
tranh lnh vN mgt quSn G` m c2n "h.t huy 3(4c uy l`c to ln trong vikc OSy d`ng c.c
cng tr0nh v trong G,n Out cng nghik"# Yo 3' thuDc ne 3<n 3`Zc coi l mDc quan
trng trong l@ch GH ho. hc #
!$m th n$o %N 0c %Rnh %#[c nin %i cVa %^ g-m %J %#[c *hai P27t?
c.c nZi &hai qut 3(4c 3b gDm th()ng c mt Ut m,nh g% *@ than ha hogc mt Ut tro
than g%# Egoi ra trong c.c ngi m OSy *Lng vP G2 th()ng c vP G2' &hi &hai qut 3b
gDm 3bng th)i c+ng &hai qut 3(4c mt GD O(Zng 3ng vt# ?.c nh &h,o ce c &inh
nghikm &hng chs 3o v "h.t hikn l(4ng cac*on trong tro v c.c m,nh g% c trong "hIn
m m c2n 3o hm l(4ng c.c *on J dng h4" cht canOi c.c*on trong O(Zng 3ng vt v
vP G2#
Trong hm l(4ng c.c*on c c.c nguyn tH c.c *on c nguyn tH l(4ng &h.c nhau rc.c
3bng v@ c.c *on 9l' 9;' 9Fu# Eguyn tH cac*on c &hDi l(4ng nguyn tH *Lng 9F 3(4c
gi l 3bng v@ "hng O ?9F # ?.c *on "hng O tr,i qua th)i gian Gf dIn dIn *in thnh
nguyn tH nitZ# Th)i gian 3 l(4ng nguyn tH c.c *on ?9F c2n mt nHa l(4ng *an 3Iu l
m];yFy n1m rc2n gi l chu &T *.n r8 hay chu &T t.n huBu# Yo vy chs cIn 3o tUnh
"hng O c>a ?9F c trong g%' trong vP G2 &hai qut 3(4c' ng()i ta c th *it 3(4c nin
3i c th c>a chtng#
/U d J Eht d,n ' 3b gDm 3o 3(4c J huykn ?atagaza c nin 3i Gm nht :FmyFy
n1m vN tr(c' tr(c 3Sy' ng()i ta cho rLng d( chs J huykn whi*a c nin 3i m9yyFy
n1m nh(ng tUnh th<o "h(Zng "h." 3o cac*on "hng Oa nin 3i c>a d( chs ny l &ho,ng
9:my n1m#
]c mnh *` l trong P2G cL2 Wag(F42rg
Egy |m9mF' ng()i dSn thnh "hD <g<nG*urg' nh vua v c.c qu= tc ^c' 38 3(4c
mc &Uch mt G` vikc &T lV 9 con ng`a' chia lm hai nhm' ra G^c &-o *t hai *.n cIu
*Lng 3bng gMn chgt vi nhau vN hai "hUa# Eh(ng' hai *.n cIu vjn trZ ra
dLng thU nghikm ny' th@ tr(Jng thnh "hD' ng !tto von xu<ric&<' 38 ch^ng minh rLng
&hng &hU hon ton &hng "h,i l 5&hng c g0 c,6 nh( mi ng()i vjn ngha' rLng n c
trng l(4ng v n-n vi mt l`c rt ln trn tt c, mi vt trn Tr.i 3t# / 3Sy l mt
trUch d@ch mt 3on vN thU nghikm ny c>a xu<ric&<V 5ThU nghikm ch^ng minh rLng ."
Gut c>a &hng &hU gMn hai *.n cIu vo vi nhau chMc 3n n%i 9 con ng`a c+ng &hng
t.ch nei chtng ta6#
5Ti 3gt lm hai *.n cIu *Lng 3bng 3()ng &Unh l *a "hIn t( &hHu $agd<*urg r&ho,ng
Fy cmu# Eh(ng th`c t 3()ng &Unh chs *Lng &ho,ng ;] cm' *Ji v0 ng()i th4 th()ng
&hng th lm tht 3tng nh( yu cSu# nai *.n cIu hon ton 1n &hUt vi nhau# mt *.n
cIu c lM" mt v2i hZi' qua v2i ny ng()i ta c th htt ht &hng &hU J trong ra' v &hng
cho &hng &hU J ngoi lt vo# Egoi ra trn hai *.n cIu c2n c F c.i v2ng' d~ng lm ch%
lubn thQng *uc nDi vi yn ng`a# Ti li Gai hai ng()i &hSu mt c.i v2ng dao rbi 3<m
ngSm v2ng da vo trong h%n h4" G." vi dIu thng# wau &hi 38 &" v2ng da ny vo gi\a
hai *.n cIu th0 &hng &hU &hng th lt vo trong n\a# EDi v2i hZi vi mt *Zm 3 rtt ht
&hng &hU trong qu, cIu ra# 7tc y' ng()i ta 38 thy' qua v2ng da' hai *.n cIu -" chgt
vo nhau mnh 3n m^c no# X" Gut c>a &hng &hU *n ngoi Git chgt chtng 3n n%i'
9 con ng`a &-o ct l`c c+ng &hng t.ch nei chtng ra 3(4c' hogc nu 3(4c th0 c+ng rt
tDn G^c l`c# vhi ng`a &-o 3(4c hai *.n cIu ra th0 c2n thy chtng "h.t ra ting ne nh(
Gtng vy#
Eh(ng chs cIn vgn v2i hZi 3 cho &hng &hU t` do 3i vo l l" t^c c th ly tay t.ch hai
*.n cIu y ra 3(4c d dng6#
$t vi "h-" tUnh 3Zn gi,n c+ng c th lm cho chtng ta hiu r_' ti Gao li "h,i d~ng
mt l`c ln 3n th 3 t.ch hai *.n cIu ra#
vhng &hU n-n O" Os 9y E trn m%i c<ntim-t vung# Yikn tUch c>a v2ng tr2n c 3()ng
&Unh ;] cm l &ho,ng 9#yy c<ntim-t vung rJ 3Sy ta tUnh dikn tUch c>a v2ng tr2n ch^
&hng "h,i *N mgt c>a *.n cIu' *Ji v0 ." Gut &hU quyn chs c 3 ln nh( 38 ni &hi t.c
dng vung gc vi mt *N mgt' c2n &hi t.c dng nh\ng *N mgt nLm nghing th0 ." Gut
3 nhP hZn# Trong tr()ng h4" ny ta "h,i ly h0nh chiu thcng gc c>a mgt cIu ln mgt
"hcng' nghaa l ly dikn tUch c>a v2ng tr2n lnu# Eh( th nghaa l l`c -" c>a &hU quyn
trn m%i *.n cIu "h,i hZn 9y#yyy E#
/y m%i nhm | con ng`a "h,i &-o vi mt l`c *Lng 9y#yyy E mi thMng nei ." Gut c>a
&hng &hU *n ngoi# Eh0n qua th0 t(Jng chQng con GD 3 &hng ly g0 lm qu. ngng Go
vi t.m con ng`a rm%i *nu# Eh(ng *n ch qun rLng' &hi "h,i &-o mt tn hng ha'
ng`a "h,i *P ra mt l`c rt nhP hZn 9y#yyy E rt nhiNu' t^c l n chs "h,i thMng c.c l`c
ma G.t gi\a c.c *.nh O< vi trc' v gi\a *.nh O< vi 3()ng nh`a m thi# $ l`c ma G.t
ny' trn 3()ng nh`a' *Lng &ho,ng myyE rJ 3Sy chtng ta c+ng c+ng *P qua hikn t(4ng
&hi t.m con ng`a c~ng &-o mt vt ngng th0 chtng *@ mt 3i my l`c &-ou# Yo 3 l`c &-o
9y#yyy E c>a ng`a c th &-o 3(4c mt O< ly tn# / nh( vy' &hi &-o *.n cIu ra' t.m
con ng`a y 3tng l "h,i &-o mt vt t(Zng 3(Zng vi mt 3Iu m.y O< lHa c nhP &hng
J trn 3()ng ray vy
Eg()i ta 38 3o 3(4c l mt con tun m8 &-o O< vi mt l`c c, th,y l |yyE# ?ho nn
muDn &-o lt 3(4c c.c *.n cIu $agd<*urg ra rtrong tr()ng h4" l`c &-o c>a c.c con
ng`a *Lng nhauu th0 m%i *n "h,i d~ng 9y#yyy|yy 9; con ng`a#
?hMc hcn *n 3c Gf v c~ng &inh ngc nu *it rLng mt GD &h" OuZng trong cZ th
chtng ta GJ da &hng r)i nhau ra' c+ng l do mt nguyn nhSn nh( J c.c *.n cIu
$agd<gurg# X" Gut &hU quyn 38 Git chgt c.c O(Zng li vi nhau' *Ji v0 &ho,ng trDng
gi\a c.c &h" O(Zng &hng c &hng &hU#
; sao ng#i trong Gnh nh;n thFo ch&ng ta ?
?hMc hcn mi ng()i 3Nu tQng thy nh\ng *^c chSn dung *it d_i mMt th<o &hi chtng ta
3i ra Oa# ?.i 3gc tUnh &0 l y 38 3(4c ng()i ta cht = tQ lSu' v tht &h gi,i 3."# Eh\ng
ng()i yu *ng vUa thm chU c2n *@ n lm cho G4 3n ht hbn #
Eh(ng th`c ra *U mt ny chs l mt loi ,o gi.c c>a th@ gi.c m thi# Ton * l= do lV
5con ng(Zi trn nh\ng *^c chSn dung 3 3(4c 3gt chUnh gi\a mMt6# vhi mt ng()i nh0n
thcng vo *n' *n Gf nh0n thy mgt anh ta chUnh l nh( vy' nh(ng &hi ng()i 3 nh0n 3i
ch% &h.c th0 *n Gf thy con ng(Zi v tt c, l2ng 3<n c>a anh ta &hng J gi\a mMt m
chuyn r)i 3i chtt vN *n trn#
vhi *n 3i vN "hUa Oa *^c chSn dung th0 hai con mMt c>a *^c chSn dung &hng hN thay
3ei v@ trU c>a chtng' nghaa l vjn J nguyn chUnh gi\a mMt# / ngoi l= do trn ra' ton
* * mgt m *n ti" tc trng thy vjn J nguyn v@ trU c+' cho nn t` nhin *n c c,m
t(Jng rLng h0nh nh( *^c chSn dung quay 3Iu v th<o d_i m0nh #
?+ng c th d`a vo c.ch y 3 gi,i thUch nh\ng 3gc 3im t(ong t` trn mt *^c tranhV
con ng`a lao thcng vN "hUa chtng ta' mgc d~ chtng ta r)i Oa *^c tranh vN "hUa noo mt
ng()i *ao gi) c+ng chs tay vN "hUa chtng ta v0 *n tay 3(a vN "hUa tr(c c>a hMn lun
lun h(ng thcng vN "hUa chtng ta
rh0nh vfu
n0nh trn l mt vU d vN tr()ng h4" 3# nh\ng loi tranh ny th()ng 3(4c d~ng lm ."
"hUch tuyn truyNn ce 3ng v qu,ng c.o#
jm thanh trong phUch n#3c tO %12 ra?
xh- G.t tai vo "hUch n(c r%ng' *n Gf thy Sm thanh o o nh( l ting gi l~a# KhUch &Un
nh( vy th0 gi J 3Su ra nhs# Th`c t' 3Sy chs l hikn t(4ng cng h(Jng Sm thanh *0nh
th()ng' O,y ra vi tt c, c.c dng c ch^a m thi#
Tr(c ht' ta h8y t0m hiu hikn t(4ng cng h(Jng SmV
wng Sm l G` thay 3ei mt 3 ltc 3gc ltc lo8ng c>a &hng &hU' 3(4c truyNn 3i tQ ngubn
Sm ti mi h(ng vi tDc 3 nht 3@nh# wD lIn *in 3ei lo8ng 3gc trong mt giSy gi l
tIn GD# vho,ng c.ch gi\a hai "hIn 3gc hogc hai "hIn lo8ng &N nhau gi l *(c Gng#
TIn GD c>a Sm thanh cng cao' hogc l *(c Gng cng ngMn th0 Sm thanh ngh< 3(4c cng
cao#
Ei chung' Sm thanh l do vt dao 3ng gSy ra# /U nh( &hi 3.nh trDng' do mgt trDng dao
3ng ln OuDng nn "h.t ra Sm thanh trong &hng &hU# Eh\ng vt th &h.c nhau &hi dao
3ng Gf "h.t ra nh\ng Sm thanh &hng c~ng tIn GD#
Eu hai vt th "h.t ra Sm thanh c c~ng tIn GD v nLm J gIn nhau' th0 &hi 3 cho mt
vt "h.t Sm' vt &ia c+ng c th "h.t Sm th<o# nikn t(4ng ny gi l cng h(Jng#
iNu tht v@ l hIu nh( &hng &hU rhay ct &hng &hUu trong *t &0 vt ch^a no c+ng 3Nu
c th cng h(Jng vi c.c vt "h.t Sm# (a mt vt "h.t Sm ti gIn mikng mt dng c
ch^a' nu tIn GD hogc *(c Gng c>a ngubn Sm "h~ h4" vi tIn GD hogc *(c Gng ring
c>a ct &hng &hU' th0 ct &hng &hU Gf cng h(Jng ngay rt^c l n dao 3ngu v lm Sm
thanh ln ln rt nhiNu#
Th<o c.c nh nghin c^u' chs cIn *(c Gng *Lng *Dn lIn' hogc ' Fm 3 di ct
&hng &hU' th0 Gau &hi truyNn vo dng c ch^a' n Gf gSy ra cng h(Jng# ?hiNu cao *n
trong c>a "hUch th()ng &ho,ng ;y cm# TQ 3 c th tUnh 3(4c rLng' &hi nh\ng Sm thanh
c *(c Gng l 9ly cm' hogc Fy' lF cm' # truyNn vo "hUch th0 3Nu c th gSy ra cng
h(Jng#
iung quanh chung ta c 3> loi Sm thanh to nhP# ?htng c th 3bng th)i cng h(Jng vi
ct &hong &hU trong "hUch to thnh ting o o m &hi gh- tai vo ta Gf ngh< thy# Yo ct
&hng &hU ngMn' nn *(c Gng nh\ng Sm thanh 3(4c cng h(Jng c+ng ngMn# /0 vy'
nh\ng Sm o o "h.t ra tQ mt chai nhP Gf nhn v GMc hZn tQ "hUch "h.t ra#
Eu *0nh ch^a c ch% h( hPng &hin cho ct &hng &hU &hng hon chsnh th0 Sm thanh
cng h(Jng c+ng *@ thay 3ei# ?hUnh v0 th m ng()i ta th()ng thng qua vikc ngh< c.c
ting o o 3 &im tra O<m "hUch n(c c *@ hPng hay &hng#
Th n$o l$ 9@ng t2yt *h:?
Trong mt tr2 ,o thut' nh ha hc "h> tti v,i vo mikng mt *0nh th-" ln v mJ van#
TQ mikng *0nh *Dc ra lubng tuyt mu trMng' ltc Gau c, tti v,i ch^a 3Iy loi tuyt ny#
Eh ha hc 3m tti tuyt 3e ln mgt 3t' chcng my chDc tuyt trMng *in mt# Tuyt y
3i 3Suh
?ht ch^a trong *0nh &hng "h,i l tuyt m l ?!l lPng# vhi ch^a ?!l vo *0nh n-n
v t1ng ." l`c' n Gf ho. lPng# th)i 3im nh ho. hc mJ ntt' ." Gut trong *inh gi,m
nhanh &hin ?!l lPng *in thnh &hU# Trong qu. tr0nh ny' ?!l thu nhiNu nhikt l(4ng
lm gi,m nhikt 3' mt * "hn &hU ?!l Gf lnh 3n m^c ho. rMn' trng *N ngoi giDng
nh( tuyt' c+ng OD" v trMng#
d1ng v tuyt tht l do n(c to thnh' v0 vy chtng ta c c,m gi.c m# ?!l rMn &hng
"h,i l n(c nn &hi G) chtng ta c c,m gi.c &h' v0 vy c.c nh &hoa hc gi n l
5*1ng &h6#
Ehikt 3 c>a *1ng &h l ]| 3 ?' v0 vy gSy cho ta c,m gi.c rt lnh' chtng ta c th
nh nhng ti" Otc vi n# ?In cht = 3Qng *ao gi) Gc tay vo *1ng &h v0 3iNu 3 c
th gSy ten th(Zng v0 3ng lnh# nhikt 3 cao hZn ]| 3 ?' *1ng &h tr`c ti" *in
thnh &hU ?!l &hng "h,i qua giai 3on ho. lPng# Eg()i ta gi 3 l hikn t(4ng th1ng
hoa# l lU do ti Gao &hi 3e *1ng &h ln mgt 3t' n Gf hon ton *in mt &hng 3
li du vt g0#
nhikt 3 th()ng' *1ng &h *@ th1ng hoa &hng ngQng gSy nn G` gi,m nhikt 3# /0
vy' c th d~ng *1ng &h lm t.c nhSn lm lnh# Eu 3<m *1ng &h chn vi
"ro"yO<nton Gf to ra mt h%n h4" lnh c th h 3(4c 3n nhikt 3 9yy 3 ?# ?.c &ho
3ng lnh hogc O< lnh th()ng d~ng *1ng &h 3 *e tr4 cho t.c dng lm lnh# Eg()i ta
c2n d~ng *1ng &h 3 lm cht d" lHa hogc lm m(a nhSn to# Tuy nhin' trong vikc
lm m(a nhSn to ngy nay' ng()i ta th()ng d~ng *c io 3ua 3 thay *1ng &h#
Ti sao nn 0p h^ng v3i l *hi gi_m?
vinh nghikm dSn gian cho thy' &hi ngMt nh\ng tr.i hbng Oanh vN gim th()ng rt lSu
chUn# Eh(ng nu ng()i ta 3 my qu, ln hay vi qu, hbng chUn th0 nh\ng qu, Oanh c+ng
mau chUn hZn hcn#
Trong m%i qu, Oanh 3Nu c mt loi aOit gSy chua' ch.t# /U d trong hbng c aOit tanin'
t.o c aOit malic' qu=t' chanh c aOit Oitric vhi qu, chUn' c.c aOit ny *@ "hSn huB dIn
v v@ chua' ch.t Gf mt 3i# $u qu, c+ng chuyn tQ Oanh qua vng#
d0nh th()ng' chs cIn ch) 34i th0 qu, Oanh no rbi c+ng chUn' nh(ng &hng "h,i ai c+ng
&in nhjn 3(4c nh( vy# $gt &h.c' 3n v ng()i ta muDn thu hoch mt lIn nhiNu qu,
chUn # /0 th cIn c c.ch lm cho chtng chUn nhanh hZn' 3 l nghk thut gim hoa qu,#
Tr(c th &B ii' ng()i ta &hng hiu v0 Gao &hi 3(a mt vi qu, chUn vo 3.m qu, Oanh
th0 qu. tr0nh chUn din ra nhanh hZn#
$i *U mt 3(4c h- mJ &hi nh ha hc wv<t t0m ra "h(Zng "h." GMc &= t^c l "h(Zng
"h." O.c 3@nh thnh "hIn c.c cht &hU# o 3c cho thy qu, chUn th()ng tho.t ra &hU
<thyl<n<# $t GD qu, nh( l' t.o chUn nhanh hZn c.c qu, hbng' mn# ?htng c+ng gi,i
"hng nhiNu <thyl<n< hZn# 7oi &hi ny c cu trtc "hSn tH gbm mt nguyn tH car*on
v F nguyn tH hy3ro' E c tUnh hot 3ng ha hc t(Zng 3Di mnh' Otc tin hot 3ng
h h" c>a cSy' &hin oOy d lt qua l" vP vo qu, hZn' v qu, c+ng chUn nhanh nhanh
hZn# ?hUnh v0 vy' &hi O" my qu, ln hogc vi qu, hbng chUn vo mt re hbng Oanh th0
c th tit &ikm 3(4c th)i gian gim#
.Ang v$ ngIt c cMng ch2ng 9m't nh$:?
vh, n1ng "hSn *ikt v@ ngt v 3Mng do mt loi t *o gai v@ gi.c 3,m nhn# w` &h.c *ikt
nLm J loi ho. cht do t *o ny tit ra#
?.c t *o trn l(i c &h, n1ng c,m nhn *Dn v@ cZ *,n l ngt' mgn' chua v 3Mng'
cng vi muDi c>a mt GD aOit# ?.c nh &hoa hc 38 nghin c^u vN cZ ch m nh\ng t
*o ny chuyn 3ei G` &Uch thUch thnh m~i v@#
Eghin c^u trn chut cho thy' c hai 5hiku lknh6 ha hc 3gc *ikt' mt dnh cho v@
ngt v mt cho v@ 3Mng' tit ra tQ c~ng mt gai nLm J gDc l(i# na cht 5thng *.o6 v@
3Mng gi l ??v 38 3(4c *it 3n tQ vi n1m nay' ha cht thng *.o v@ ngt l
n<uro"<"tid< q rEKqu c+ng nLm chung J c.c gai v@ gi.c trn l(i#
xai v@ gi.c l mt ch~m gbm my 3n 9yy t *o' trong 3 c mt GD t *o 3(4c &t nDi
vi dSy thIn &inh nDi 3 gHi tUn hiku v@ vN n8o# Yo 3' nh\ng t *o &hng nDi vi dSy
thIn &inh "h,i c mt c.ch ring no 3 3 gHi thng 3ik" # 7)i gi,i thUch chUnh l c.c
ha cht 5G^ gi,6 ??v v EKq# ??v c th 5*,o6 nh\ng t *o 5hng Om6 nDi vi dSy
thIn &inh rLng c v@ 3Mng trn l(i ' c2n EKq th0 *.o c v@ ngt#
Trong nghin c^u' ng()i ta 38 "hSn l" c.c t *o gai v@ gi.c tQ l(i c>a chut v gMn
vo chtng c.c 3in c`c Giu nhP# wau 3' h Go G.nh tUn hiku 3ikn thu 3(4c &hi EKq v
??v hot 3ng# vt qu, cho thy'' EKq &Uch hot loi tUn hiku hon ton &h.c vi ??v'
ch^ng tP chtng &Uch thUch nh\ng "h,n ^ng v@ gi.c hon ton &h.c#
Tht ngc nhin &hi EKq c "h,n ^ng 3Di l" vi ??v v 3iNu ny *,o 3,m rLng * n8o
nhn 3(4c tUn hiku r_ rng c>a tQng v@ trn l(i#
Egoi ra' &hi nhum mu c.c t *o gai v@ gi.c 3 O<m chtng ch^a EKq hay ??v'
ng()i ta nhn thy mt GD t *o ch(a c, hai# vhi 3 5nh\ng t *o ny c th gi,i "hng
c, hai "<"tid< trn &hi trn l(i c v@ ngt hogc 3Mng6# Eu 3 l 3Mng th0 ??v Gf 5c,m
nhn6 v@ 3Mng' 3bng th)i &iNm ch v@ ngt' do 3 chs c 5thng 3ik" 3Mng6 3(4c ti n8o#
Ti sao P2Ln o 4R co r&t?
Thng th()ng' tr(c &hi dkt v,i' ng()i ta &-o thcng G4i v,i ra *Lng c.c qu. tr0nh giDng
nh( ch,i l<n# Yo vy' c.c G4i v,i lun t0m c.ch trJ li trng th.i t` nhin c>a chtng
/,i *@ co rtt c ngubn gDc tQ c.c loi G4i t` nhin' 3gc *ikt l *ng' l<n v lanh# w4i c>a
chtng l nh\ng chu%i "olym<r di hogc G` &t h4" c>a c.c "hSn tH &heng lb# trng th.i
t` nhin' c.c chu%i ny 3(4c cun li hogc O" n"# vhi chun *@ 3 dkt v,i' *(c 3Iu
tin ng()i ta th()ng &-o thcng G4i v,i ra# Tuy vy' c.c G4i v,i lun t0m c.ch trJ li trng
th.i t` nhin#
wong' &hi chuyn tQ trng th.i ny Gang trng th.i &ia 3Pi hPi "h,i v(4t qua mt ro chMn
n1ng l(4ng# Ehikt 3 cao trong m.y gigt Gf cung c" cho G4i v,i n1ng l(4ng cho "h-"
chtng *in 3ei trng th.i' &hin c.c chu%i "olim<r di cun ng(4c trJ li#
w4i teng h4" rt Ut *@ co rtt v0 "olym<r c>a chtng c th 3(4c thit & th<o = muDn c>a
nh\ng ng()i G,n Out v chtng J trng th.i du%i thcng#
@U m7t cVa *Unh %i m$2
vhng cIn &h( &h( thm mt cg" &Unh rSm &hi ra tr)i nMng' chs cIn *Lng mt chic &Unh
c &h, n1ng *in mu' mi vikc vi *n Gf d dng hZn nhiNu#
Eguyn do c.c mMt &Unh 3(4c ch to tQ loi th>y tinh c 3gc 3im c th thay 3ei mu#
Trong &hi ch to loi thuB tinh ny' ng()i ta thm vo nhin liku natri ca*onat' canOi
cac*onat v Giclic oOit mt muDi *c clorua lm thnh "hIn c,m quang' mt l(4ng nhP
3bng lm cht t1ng nhy' Gau 3 3<m nung ch,y# nt clorua &hi gg" .nh G.ng *@ "hSn gi,i
thnh *c &im loi J dng ht rt *-' lm c mMt &Unh *@ Gjm mu' 3 trong GuDt c>a mMt
&Unh thay 3ei t(Zng 3Di nhiNu#
Eh(ng ti Gao &Unh 3ei mu li trJ thnh *0nh th()ngh ?+ng l J &hSu ch to mMt &Unh#
Eg()i ta cho thm vo vt liku to mMt &Unh mt cht &<o lm G.ng' c t.c dng &hi
&hng c .nh G.ng $gt tr)i Gf &hin cho *c v clo t.c dng trJ li thnh *c clorua' lm
cho mu mMt &Unh *@ m) v trJ li *0nh th()ng#
7oi &Unh *in mu ny c th lm &Unh *,o vN cho cng nhSn hn 3ikn# vhi 3<o loi
&Unh ny *,o vk' tr(c &hi c lHa hn' ng()i cng nhSn c th nh0n r_ vt liku hn v ch%
cIn hn# vhi tia lHa hn *t ch.y' do .nh G.ng mnh c>a tia lHa hn' &Unh *,o vk 3ei mu
tr.nh cho mMt *@ tia lHa &Uch thUch#
vUnh chMn gi t' c.c cHa Ge c>a c.c cng tr0nh ln nu 3(4c lm *Lng &Unh 3ei mu
3Nu c t.c dng rt tDt trong 3,m *,o an ton' &hng hi mMt v h% tr4 cho 3iNu h2a
&hng &hU #
no. m[ "hm gbm nh\ng loi noh Ya"an
na m[ "hm l chs nh\ng vt dng trong cuc GDng hng ngy vi nh\ng ch^c n1ng
nh( lm Gch' lm 3" da' lm 3" lng v tc n th()ng c m~i thZm' git" da &hP<
v 3"# ?~ng vi yu cIu &hng ngQng thay 3ei c>a con ng()i vN cht l(4ng cuc GDng'
ho. m[ "hm 38 trJ thnh G,n "hm cIn thit cho cuc GDng con ng()i' c.c loi ha m[
"hm vi 3> th loi lIn l(4t *(c vo mi nh#
Thnh "hIn ch> yu c>a ho. m[ "hm th()ng *ao gbm c.c nguyn liku dng dIu m v
dng G." rnh( dIu dQa' dIu 3u thIuuo c.c nguyn liku dng *t rnh( *t thch cao' *t
trMng titanu v mt "hIn dung mi rnh( cbn' aO<ton' glyO<rinu' thm vo 3 l mt GD
nguyn liku c t.c dng *e tr4 git" to h0nh ho. m[ "hm hogc c mu GMc' m~i thZm
3gc *ikt#
T.c dng c>a c.c loi ha m[ "hm rt &h.c nhau' "hIn ln c th chia thnh c.c loi
nh( "hn trMng lm Gch da mgt' &<m 3.nh r1ng lm Gch &hoang mikng o &<m d(ng da'
&<m chDng n' *,o vk da v lng tc' n(c hoa' Gon mi' thuDc nhum tc' *tt &
mi 3 lm 3"' "hn trMng tIy tn nhang' n(c O^c tc 3 gi\ vk Ginh#
na m[ "hm c th lm Gch c.c vt c.u *n trn da' trong lng v tc' c,i thikn t0nh
trng dinh d(ng cho da' gi,m *t c.c vt nh1n' gi\ tuei thanh OuSn' git" da v lng tc
gi\ 3(4c 3 mNm mi m(4t m' 3N &h.ng G` 1n m2n c>a mi tr()ng &hDc likt# Eh(ng
mt GD ho. m[ "hm c+ng c t.c dng tiu c`c J m^c 3 &h.c nhau nh( nu th()ng
d~ng &<m 3M" mgt Gf &Uch thUch c.c t *o "hSn *o nhanh &hin da d *@ l8o ha o trong
mt GD loi thuDc nhum tc hogc Ut hogc nhiNu 3Nu ch^a c.c h4" cht ha hc h\u cZ
dng anilin d lm da *@ ng^a hogc d@ ^ngo th()ng Ouyn d~ng "hn thZm Gf h" thu cht
nh)n v n(c' d~ng lSu Gf lm cho c.c vt nh1n GSu hZn# /0 vy tr(c &hi GH dng ha
m[ "hm cIn "h,i hiu *it c.c ch^c n1ng chUnh c>a chtng#
Egoi t.c dng lm 3" ra' ha m[ "hm *,o vk G^c &hP< c2n c2n c t.c dng *,o vk G^c
&hP<# /U d trong "hn trMng *,o vk tay c thm l(4ng vQa 3> l2ng trMng tr^ng c tUnh
3n hbi 3 gSy "hi' c th git" c.c t *o l" cutin J *iu *0 tay 3(4c GM" O" th<o mt
trt t`' c hiku qu, lm mNm l" cutin' git" hai tay 3(4c *,o vN v m@n mng' mt vU d
&h.c l trong ha m[ "hm w!Y c thm loi m<n hot tUnh' n c th &hH c.c cht oOit
do cZ th ng()i *i tit ra ng1n cho da &hPi *@ tho.i ha#
$[ "hm *,o vk da c th &hi "hc tUnh 3n hbi c>a da' c,i thikn dinh d(ng cho c.c t
*o l" GSu c~ng c>a da# /U d trong m[ "hm c thm vo cht "rtin c.c loi c. d(i
*in GSu c &h, n1ng tUch tr\ c.c "hSn tH n(c rt ln' n c th thtc 3y &h, n1ng t.i
Ginh c.c G4i J l" d(i c~ng c>a da' t1ng tUnh 3n hbi v &h, n1ng gi\ m cho da#
$[ "hm *,o vk tc th()ng lm cho tc gi\ 3(4c v ngoi &hP< mnh v t` nhin' tc
G.ng *ng v &hng m v ch,i d dng# /U d trong m[ "hm gi 3Iu c thm mt GD
thuDc hot tUnh *N ngoi ' n c th &hH rt hiku qu, c.c vt c.u *n v gIu trn tc' git"
tc *ng m(4t' d ch,i#
gc 3im ch> yu c>a m[ "hm lm 3" l c mu GMc t(Zi G.ng v m~i thZm' c t.c
dng trang 3im v lm 3" dung mo# Eu *i "hn thZm ln mgt Gf git" da trng rt
&hP< mnh v 3"' tPa ra m~i thZm d ch@u m ai c+ng thUch' c2n loi n(c hoa rMc git
li c th gi\ 3(4c h(Zng thZm lSu hogc nbng ngc hogc thoang tho,ng ' v lun mang li
n t(4ng tDt cho con ng()i#
7oi m[ "hm 3gc *ikt c c.c t.c dng 3gc *ikt# /U d thuDc nhum tc c th nhum
tc' thuDc uDn tc c th uDn tc qu1n' G4i vuDt git" tc c th gi\ 3(4c &iu mju nht
3@nh' "hn trMng chDng tn nhang li c th &hH c.c vt tn nhang# /0 vy' chs cIn GH
dng h4" l= c.c loi m[ "hm t~y th<o tQng ng()i l c th 3t 3(4c hiku qu, lm 3"
rt tDt#
Ti sao t ong %B2 l$ h;nh lZc gic %B2?
Eu quan G.t &[ cng te ong' *n chMc chMn Gf rt &inh ngc &hi "h.t hikn ra rLng' &t cu
c>a te ong tht l mt &T tUch c>a t` nhin' te ong l do rt nhiNu l% vi h0nh dng to nhP
&hng giDng nhau to thnh' nh0n qua tQ *n trn' chtng l h0nh lc gi.c 3Nu' nh(ng GM"
O" rt c trt t`# Eh(ng nu nh0n tQ *n tr.i' chtng li do rt nhiNu h0nh l1ng tr lc gi.c
3Nu gh-" li vi nhau# $ 3.y c>a m%i h0nh l1ng tr lc gi.c 3Nu li cng lm cho con
ng()i ta &inh ngc# E &hng "hcng' c+ng &hng "h,i tr2n# $ l nhn' l do *a l1ng tr
3.y nhn hon ton giDng nhau h4" thnh#
n0nh lc gi.c 3Nu &T diku J te ong tQ rt lSu 38 thu htt 3(4c G` cht = c>a con ng()i' ti
Gao nh\ng cht ong nhP *- li lm te m0nh *Lng nh\ng h0nh lc gi.c 3Nu nhs' m &hng
"h,i l h0nh tam gi.c 3Nu' t^ gi.c 3Nu hay l ng+ gi.c 3Nuh
nIu ht c.c vt th c h0nh Dng tr2n' &hi mgt tr(c' mgt Gau' *n "h,i' *n tr.i ch@u ."
l`c' *N mgt ch@u l`c c>a n Gf *in thnh h0nh lc gi.c# /0 th nh0n tQ gc 3 l`c hc'
h0nh lc gi.c l en 3@nh nht# /y th0' nh\ng cht ong nhP &hi lm te c "h,i l 3 tr.nh
." l`c tQ *n ngoi v gi\a c.c te vi nhau &hngh (Zng nhin l &hng "h,i rbi' *Ji v0
te ong ngay tQ *an 3Iu 38 l mt &hDi gMn liNn vi nhau rbi#
Iu th &B th^ i/' nh &hoa hc ng()i Kh." $ala<rqi 38 tQng 3o 3(4c gc c>a te
ong' "h.t hikn ra mt quy lut tht v@' 3 l m%i gc c>a h0nh l1ng tr l 9y: 3 l "htt'
m gc nhn l ]y 3 ;l "htt# nikn t(4ng ny 38 g4i ln trong 3Iu nh vt l= hc ng()i
Kh." 7<omiul< mt g4i =V h0nh d.ng cD 3@nh v 3gc *ikt ny' "h,i c tDn Ut nhin liku
nht &hng' m dikn tUch GH dng li l ln nhth /0 th' ng Oin = &in nh to.n hc
ng()i Thy wa v<nig<' Gau &hi nghin c^u tB mB' v<nig< 38 ch^ng th`c cho "hPng 3o.n
c>a ng# Eh(ng gc c>a te ong tUnh ra lIn ny l 9y: 3 l "htt v ]y 3 ;F "htt Gai hai
"hSn Go vi gc m 7<omiul< tUnh ra#
E1m 9];F' nh to.n hc nh li tin hnh tUnh to.n tQ 3Iu' &t qu, hon ton "h~ h4"
vi gc c>a te ong# Th0 ra' GD liku m v<nig< GH dng trn *iu *,ng 3Nu 38 *@ in Gai#
Cua vi th &B nghin c^u &t cu c>a te ong' con ng()i "h.t hikn ra &t cu ny c l4i
nht cho vikc tit &ikm nhin liku v tn dng &hng gian# ?on ng()i c2n t0m ra &hng Ut
nh\ng vn dng diku &T c>a n# nikn nay con ng()i 3ang ^ng dng rng r8i trong c.c
lanh v`c nh( &in trtc' hng &hng' v tuyn 3ikn TQ &in trtc 5TIng hIm &iu te
ong6 c.ch Sm c.ch 3iku 3n thit & con tu con thoi "hng vo v+ tr' 3Nu quan hk mt
thit vi &t cu c>a te ong#
; sao 4ng 4ay 4bm *hU hFli chng 0rp?
nai qu, *ng *ay giDng hkt nhau' mt *Zm *Lng &hng &hU th()ng' mt *Zm *Lng &hU
h<li# (4c mt ltc' *ng *Zm &hU h<li 38 t<o li' dtm d dIn' trong &hi qu, &ia hIu nh(
vjn tr2n c1ng cho 3n vi ngy Gau# dng &Un nh( th ' h<li tho.t 3i 3Suh
n<li l loi &hU rt nh# ?.c "hSn tH c>a n 3(4c cu to tQ c.c 3Zn nguyn tH' nn c
&Uch th(c rt nhP *-' 3()ng &Unh chs *Lng y'9 nanom-t# Eh) thSn h0nh 5c`c mini6 ny'
h<li rt d dng &huych t.n qua mng &im loi nh) 5vi hnh6 th<o c.c &h< heng' l%
r%ng' do vy ng()i ta th()ng GH dng n 3 &im tra cht l(4ng c.c hk thng htt *i
trong "h2ng thU nghikm v trong cng nghik"' O<m chtng c *@ c.c &h< n^t hay &hng#
vhi *Zm h<li vo *ng' &hU ny Gf nhanh chng tho.t ra ngoi th<o c.c &h<' Dng nhP OUu
trn vP *ng *ay' lm *ng O" 3i nhanh chng#
Trong &hi 3' "hSn tB nitZ v oOy rhai &hU chUnh trong &hU quynu c 3()ng &Unh ln hZn
nhiNu nguyn tH h<li' nn chtng Ut *@ &huych t.n qua vP *ng *ay#
$t nguyn nhSn &h.c c+ng &hin hZi nhanh chng tho.t ra l do cu to c>a vP *ng#
dng *ay 3(4c lm tQ cht do' l mt t" h4" c.c G4i "olym< 3an vo nhau# ?.c G4i ny
&hng th GUt chgt vi nhau' m c2n 3 chQa c.c l% heng' hay c.c &h<' r8nh# /0 th' ngay
J ." Gut th"' h<li vjn c th &huych t.n ra ngoi nh( th()ng#
vhi *ng 3(4c *Zm c1ng' c.c G4i "olym< gi8n ra' vP *ng trJ nn mPng hZn' l% r%ng mJ
rng ra' ." l`c t1ng ln 3y c.c "hSn tH &hU chui ra ngoi nhanh hZn' 3i qua 5qu8ng
3()ng6 ngMn hZn# l c.c l= do ti Gao &hi *ng c1ng' qu. tr0nh O" hZi din ra rt
nhanh v chm dIn &hi &Uch c qu, *ng *ng thu nhP li#
dng c th t` "hbng lnh
Tuy nhin' *n c+ng Gf nhn thy qu, *ng &hng hon ton O@t hcn# l do ngoi d2ng
&hU 3i ra' c2n c d2ng &hi 3i tQ *n ngoi 3i vo c+ng chui qua c.c &h< r%ng ny# Eu
qu, *ng 3(4c *Zm 3Iy &hi Gul"hur h<Oalourid rc &Uch th(c "hSn tH rt ln' rt &h
&huych t.n ra ngoiu th0 chtng Gf &hng *@ O" 3i# bng th)i' &hng &hU tQ ngoi li 3i
vo trong qu, *ng' &hin n dIn dIn t1ng ln vN &Uch c#
nikn nay' ng()i 38 ch to ra nh\ng loi *ng *ay lm tQ vt liku &hng 3n hbi' &hng
c l% r%ng v 3(4c "h> mng 3 gi,m G` tho.t &hU# $gc d~ vjn c hikn t(4ng O" hZi'
nh(ng chMc chMn' th)i gian c1ng tr2n c>a *ng 3> cho tr <m chZi 3n &hi chtng ch.n tr2
ny#
Ti sao trong m't gi lcf nh6ng ht to th#ng nhm ? trn?
$gc d~ nh\ng ht lc to th()ng ngng hZn nh\ng ht &h.c' nh(ng chtng lun nLm J trn'
trong &hi c.c ht nh hZn li nLm J d(i# iNu ny &hng chs "h thuc vo &hDi l(4ng
ring m c2n vo ." Gut &hng &hU gi\a c.c ht lc#
TQ lSu ng()i ta 38 *it rLng &hi *@ lMc hogc quay' c.c ht c 3 ln hogc trng l(4ng
&h.c nhau Gf t.ch ra ring rf rGo G.nhV nng thn' ng()i ta th()ng d~ng mt 3 G.ng
go' t.ch thc v go g8y ring rau' tuy nhin 3n nay c.c nh &hoa hc vjn ch(a c l)i
gi,i thUch thPa 3.ng cho hikn t(4ng ny#
Tin Ga n<inrich a<g<r' i hc ?hicago r$[u &hi nghin c^u G` "hSn *D c>a c.c ht J
nh\ng 3iNu &ikn &h.c nhau 38 "h.t hikn ra rLng' ." Gut &hng &hU gi\a c.c ht c t.c
3ng 3.ng & ti G` "hSn t.ch# vhi ." Gut cng ln th0 c.c ht to cng d *@ 3y ln trn'
nh(ng &hi ." Gut gi,m th0 c.c ht to v ngng li ch0m OuDng d(i# 3iNu &ikn ." Gut
*0nh th()ng' &hi *@ Gng hogc lMc' c.c ht va chm' dbn n-n li' &hin ." Gut &hng &hU
gi\a chtng t1ng ln' 3y c.c ht c th tUch ln ln trn#
Ti" th<o' a<g<r c+ng "h.t hikn ra rLng' trong mi tr()ng h4" c.c ht to th()ng nLm J
trung tSm c>a mt ch^ &hng *ao gi) nLm J r0a# Eh( vy' &t h4" c, hai tr()ng h4"'
a<g<r Guy ra rLng' trong mt gi lc' c.c ht to nht th()ng nLm "hUa trn v J trung tSm
c>a gi# iNu ny c+ng hon ton "h~ h4" vi th`c t#
Kh.t hikn c>a a<g<r Gf 3(4c ^ng dng trong cng nghik"' *Ji vikc t.ch c.c t" ht ra
&hPi h%n h4" rt quan trng# /U d trong OSy d`ng' ng()i ta cIn t.ch c.c mu g%' 3t *n
ra &hPi GPi' c.t# ?2n trong nng nghik"' ng()i ta lun cIn t.ch go ra &hPi thc v c.c
t" ht &h.c#
@ng trn mi nh$ h;nh th$nh nh# th n$o?
8 *ao gi) *n t` hPi' nh\ng ct n(c 3. *ung th_ng tQ m.i nh OuDng h0nh thnh
trong giai 3on *1ng tan hay *1ng gi.# Eu trong ngy *1ng tan' th0 chcng lf n(c c th
3ng *1ng J nhikt 3 trn GD &hngh ?2n nu trong ngy *1ng gi.' th0 ly 3Su ra n(c
trn m.i nhh
/n 3N &hng 3Zn gi,n nh( chtng ta t(Jng# $uDn h0nh thnh nh\ng ct *1ng th0 trong
c~ng mt ltc "h,i c hai nhikt 3V nhikt 3 3 lm tan *1ng trn GD &hng ' v nhikt 3
3 lm 3ng *1ng d(i GD &hng#
Trong th`c t 3tng nh( vyV Tuyt trn m.i nh dDc tan ra v0 .nh G.ng $gt tr)i G(Ji
nng ti nhikt 3 trn GD &hng' nh(ng &hi ch,y 3n r0a m.i gianh th0 n ng li' v0
nhikt 3 J 3Sy d(i GD &hng#
dn h8y h0nh dung mt c,nh th ny# /o mt ngy quang mSy' tr)i vjn *1ng gi. vjn l
9 l 3 d(i &hng# $gt tr)i to, .nh G.ng' Gong nh\ng tia nMng Oin y &hng G(Ji m
Tr.i 3t 3> lm cho tuyt c th tan# Eh(ng trn m.i dDc h(ng vN "hUa $gt tr)i' tia nMng
chiu OuDng &hng Oin nh( trn mgt 3t' m d`ng 3^ng hZn' nghing mt gc gIn vi
gc vung hZn# $ ta *it gc h4" *Ji tia G.ng v mgt "hcng chiu n chiu ti cng ln
th0 tia G.ng cng mnh v G(Ji nng nhiNu hZn rt.c dng c>a tia G.ng tB lk vi Gin c>a gc
3' nh( tr()ng h4" h0nh trn' tuyt trn nc nh nhn 3(4c nhikt nhiNu g" l'm lIn Go vi
tuyt trn mgt 3t nLm ngang' *Ji v0 Gin y 3 ln g" l'm lIn Gin ly 3u# l l= do ti
Gao mgt dDc c>a nc nh 3(4c G(Ji nng mnh hZn v tuyt trn 3 c th tan ra#
E(c tuyt vQa tan chy thnh tQng git' tQng git OuDng r0a m.i gianh# Eh(ng J *n
d(i r0a m.i gianh' nhikt 3 th" hZn GD &hng v git n(c rdo c2n *@ *Dc hZi n\au nn
3ng *1ng li# Ti" tc 3 git n(c tuyt th^ hai ch,y 3n c+ng ng li c^ th ti"
tc m8i' dIn dIn h0nh thnh mt mPm *cng nho nhP# bi mt lIn &h.c' th)i tit c+ng
t(Zng t` nh( th' v nh\ng mPm *1ng ny 3(4c di thm ra' cuDi c~ng trJ thnh nh\ng
ct *1ng giDng nh( nh\ng thch nh+ 3. vi trong c.c hang 3ng vy# Ei chung trn c.c
c1n nh &hng 3(4c G(Ji m' c.c ct *1ng c+ng h0nh thnh t(Zng t` nh( trn
HMng 4ng l_y lSa nh# th n$o ?
xi, GH *n *@ lc ln mt *1ng 3,o v qun mang th<o dim hogc *t lHa# iung quanh
chs c *1ng tuyt v nh\ng cnh c>i &h# 7tc y' c th *n Gf "h,i d~ng *1ng ly lHa#
Th nh(ng *1ng l n(c ho. 3gc J nhikt 3 rt th"' lm Gao c th Ginh lHa 3(4ch
3Sy *n "h,i GH dng mt nguyn l= trong quang hc' 3 l &Unh lbi 3 hi t .nh G.ng#
Eg()i ta c th 3M" *1ng thnh nh\ng chic &Unh lbi ln' trong GuDt' rbi 3gt nghing h^ng
.nh nMng $gt tr)i# vhi .nh G.ng 3i qua chic 5&Unh *1ng6 ny' n Gf &hng hSm nng
*1ng' m n1ng l(4ng 3(4c t li thnh mt 3im nhP#
Eu chic &Unh *1ng rng 9 m-t v dy &ho,ng ;y c<ntim-t' th0 n1ng l(4ng .nh G.ng $gt
tr)i m n hi t c th 3> ln 3 3Dt ch.y mt 3.m c>i &h# Eh v1n vin t(Jng ul<
/<rn< 38 d`a trn nguyn l= ny 3 vit ra cuDn truykn "hiu liu 5?uc du l@ch c>a vin
thuyNn tr(Jng natt<rat6 m trong 3' c.c nhSn vt trong truykn 38 d~ng thy &Unh *1ng
ly lHa J nhikt 3 F| 3 ?
Ti sao *hng nn 2-ng n#3c %2n %i %2n li nhiB2 lLn?
l do trong n(c thng th()ng c ch^a c.c hm l(4ng nhP nitrat v mt GD &im loi
ngng nh( ch0' cadimium wau &hi n(c 3un nng trong th)i gian di' do qu. tr0nh thuB
"hSn &hng ngQng *Dc hZi' nbng 3 nitrat v c.c &im loi ngng trong n(c Gf t1ng ln#
E(c 3un Gi c ch^a nhiNu nitrat &hi uDng vo trong cZ th Gf *@ &hH trJ li l muDi
nitric# $ muDi nitric Gf lm hPng cng n1ng vn chuyn d(ng &hU trong m.u' lm cho
tim 3" nhanh' h h" &h &h1n' ngng hZn c th ,nh h(Jng' nguy him 3n tUnh mng#
bng th)i' c.c &im loi c trong n(c 3 c+ng c hi 3Di vi G^c &ho con ng()i#
vhng nn uDng n(c l8' c+ng &hng nn uDng n(c n(c 3un li nhiNu lIn' vy uDng
n(c tinh &hit hogc n(c ct liku c vk Ginh &hngh Th`c ra' trong n(c *0nh th()ng c
ch^a c.c nguyn tD nh( canOi' magi 3Nu l nh\ng nguyn tD m cZ th chtng ta cIn'
canOi chim &ho,ng 9';| trng l(4ng c>a cZ th chtng ta' n l thnh "hIn ch> yu
cu to nn O(Zng v r1ng' ngoi ra n c2n c t.c dng duy tr0 G` co *" c>a cZ tim v
thtc 3y qu. tr0nh 3ng m.u $agi chim &ho,ng y'yF trng l(4ng cZ th' trong 3
]y c trong O(Zng' m%i ng()i mt ngy cIn &ho,ng y'; y'm gram magi# nai loi
nguyn tD ny mt "hIn 3(4c h" th &hi ta uDng n(c# ? th thy' chs uDng n(c tinh
&hit v n(c ct ch(a chMc 38 tDt nht#
Eh( vy' uDng n(c nh( th no l thUch h4"h vhi 3un n(c' &hi n(c trong m 3un *Mt
3Iu Gi' nh( vy nhikt 3 n(c trong m 38 3t ti 9yy 3 ?' c.c loi vi &hun trong
n(c 38 *@ tiu dikt# Eu nh( m~i clo trong n(c m.y hZi ngng c th 3un thm 9 l
"htt n\a# E(c 3(4c 3un th<o c.ch nh( vy d~ng 3 "ha tr hay nu cZm c th coi l
thUch h4"#
Ti sao n#3c *hng thN chy %#[c?
/n 3N ny O<m ra c v hZi thQa# E(c &hng th ch.y 3(4c' 3Sy l 3iNu m ai c+ng
*it# Eh(ng' ti Gao n(c li &hng th ch.y 3(4ch
ni r_ vn 3N ny' tr(c tin chtng ta "h,i lm r_' ch.y l nh( th noh
?h.y th()ng l mt qu. tr0nh chs G` ho. h4" mng gi\a vt cht v &hU oOy# ? mt GD
vt cht mgc d~ l J nhikt 3 th()ng nh(ng chs cIn c cZ hi 5gg" mgt6 vi &hU oOy l n
l" t^c 5&t h4"6 vi oOy v t` 3ng ch.y# Khot"ho trMng chUnh l nh( vy# Egoi ra' c
mt GD cht nh( than rthnh "hIn ch> yu l cac*onu' &hU hydro' l(u huTnh mgc d~ J
nhikt 3 th()ng &hi ti" Otc vi oOy l *n &hng hN c "h,n ^ng g0' nh(ng &hi nhikt 3
t1ng' chtng Gf ch.y mnh#
Eh0n *n ngoi th0 h0nh d.ng c>a cbn' O1ng' dIu v n(c gIn giDng nhau' 3Nu l th lPng
&hng trong GuDt# Eh(ng cbn l do ; nguyn tD ?ac*om' nydro' !Oy to nn' c2n O1ng
v dIu chs ch^a ?ac*on v nydro# Trn th`c t' 3a GD c.c h4" cht ho. hc ch^a ?ac*on
3Nu c th t` ch.y# ?bn' O1ng' dIu Gau &hi ch.y' m%i mt nguyn tH cac*on &t h4" vi
hai nguyn tH oOy *in thnh ?yl' c2n &hU hydro &t h4" vi oOi thnh n(c' chtng 38
ch.y Gch rbi#
c 3n 3y c lf *n 38 *it rbi' n(c ti Gao &hng th ch.y 3(4c# E(c l do hai
nguyn tD hydro v oOy to nn# ?+ng t^c l' n(c l G,n "hm Gau &hi &hU hydro ch.y#
8 l G,n "hm c>a G` ch.y th0 3(Zng nhin n &hng c2n &h, n1ng &t h4" vi &hU oOy
n\a' c+ng t^c l n &hng ch.y n\a# ?+ng nh( vy' ?yl l G,n "hm cuDi c~ng c>a G`
ch.y' cho nn n c+ng &hng th ch.y n\a# Yo ?yl &hng th &Uch thUch ch.y' hZn n\a
c2n ngng hZn &hng &hU cho nn con ng()i c th Ooay ng(4c li' l4i dng n 3 c^u
ho,#
Tuy nhin' c+ng c &hng Ut c.c vt cht &hng 5h4"6 vi &hU oOy' cho d~ *n c hSm
nng n nh( th no th0 n c+ng &hng muDn 5&t *n6 vi &hU oOy' nh\ng vt cht nh(
vy 3(Zng nhin &hng th ch.y 3(4c#
; sao (L2 v$ n#3c *hng thN ho$ tan?
EhP my git dIu vo n(c trong' *n Gf thy chtng l" t^c loang ra thnh mt mng
mPng nei ln mgt n(c# ?ho d~ *n c &huy n(c mnh 3n 3Su' chtng c+ng &hng th
ho tan lm mt# /0 Gao vyh
?htng ta 38 *it n(c GuDi c th nh cao hZn mikng cDc m &hng trn ra ngoi l v0
G^c c1ng *N mgt &-o chgt c.c "hIn tH trn mgt cht lPng li#
w^c c1ng *N mgt c>a c.c loi cht lPng &hng giDng nhauV c>a dIu nhP hZn c>a n(c#
vhi dIu rZi vo mgt n(c' n(c co li ht m^c nn 38 &-o dIu d8n ra thnh mt mng
mPng nei *n trn# nZn n\a' tB trng dIu li nhP hZn n(c rt nhiNu' nn d~ c d~ng G^c
&huy th no' th0 mng dIu vjn nei ln trn mgt n(c v &hng ho tan 3(4c#
Eh\ng cht chim th()ng Ouyn "h,i nho ng" OuDng n(c 3 *Mt c. c+ng d`a vo 3gc
tUnh c>a dIu 3 *,o vk m0nh# d lng v+ trn cZ th chtng th()ng Ouyn 3(4c 5tr.ng6
mt l" dIu m 3gc *ikt tit ra tQ c.c l% chSn lng# Eu &hng c l" dIu 3 *,o vk' lng
v+ Gf *@ (t v &hU 3 chim Gf cht ch0m ngay# ? th thy vo ltc tr)i m(a' nh\ng con
v@t h1ng h.i chy 3i chy li m lng &hng hN *@ (t' c2n c.c cht g do trn lng &hng
c l" dIu ch< "h>' nn *@ n(c m(a thm (t v trJ thnh g 5r~6#
; sao c thN (Mng %L2 %x %#[c ci ang tO trn cao rbi 02-ng?
Eu mt chic l. rZi OuDng 3Iu' *n chs c,m thy c c.i g0 rt nh# Eu l mt vin GPi'
c lf *n c+ng chs hZi O(c da# Eh(ng nu l mt c.i ang ngng 9y &gh vhng &h-o *n
chn th(Zng G n8o mt /y c.c din vin Oic lm th no nhsh
vhi 3 mt vt tQ trn cao rZi OuDng' &hng nh\ng ta "h,i ch@u t.c dng trng l`c c>a
vt 3 m c2n "h,i ch@u mt Oung l`c# ln c>a Oung l`c ny tB lk thun vi trng
l(4ng v tDc 3 rZi c>a vt' 3bng th)i c+ng "h thuc vo vikc ta 3 n nhanh hay chm#
/t ngng' tDc 3 rZi ln' m ta dQng nhanh th0 Oung l`c cng ln# Eh(ng nu ta c c.ch
&-o di th)i gian 3 n li mt chtt th0 Gf gi,m 3(4c Oung l`c#
dn thH tung mt ch~m ch0a &ho. ln cao ; m m-t' 34i &hi n rZi OuDng rbi d~ng nh\ng
"h(Zng "h." &h.c nhau 3 3n ly# Eu d(a ngang *n tay ra v &hng 3ng 3y g0' ch0a
&ho. Gf rZi vo 3au 3ing# Eh(ng nu *n cht = ti ch~m ch0a &ho. 3ang rZi' &hi n
ch(a chm vo tay' *n h8y h tay OuDng mt 3on' 34i &hi tDc 3 t(Zng 3Di gi,m mi
nMm ly n# 7m nh( vy' ch~m ch0a &ho. dQng li t(Zng 3Di chm' Oung l`c nhP hZn
nhiNu' *n &hng thy 3au 3n g0#
dSy gi) chtng ta O<m din vin Oic d~ng 3Iu 3 c.i ang nh( th noh
n th()ng d~ng ang ngng &hng qu. 9y &g# Cuan G.t &[ *n Gf thy h &hng 3^ng yn'
m th()ng Ooc hai chSn ra nh( ngbi trn yn ng`a# vhi c.i ang vQa chm 3Iu' h l"
t^c nhtn ng()i OuDng th<o chiNu rZi c>a ang' c+ng giDng nh( &hi *n h *n tay OuDng
d(i 3 ly ch~m ch0a &ho.# Eh( vy Oung l`c m 3Iu "h,i ch@u &hng qu. ly &g# Eu
c.i ang rZi tQ 3 cao 9 m-t v th)i gian &-o di chuyn 3ng 3(4c &ho,ng 9 giSy th0 teng
l`c m 3Iu "h,i ch@u &hng qu. ly &g#Eh\ng ng()i 38 qua rn luykn Gf &hng gg" vn
3N g0# Eh(ng *n ch nn vi vng thH &hi ch(a qua luykn t"' 3iNu ny rt nguy him#
+ (e ($ng 4p vx %#[c v8 trng *hng?
dn c th ngha rLng vikc y qu, l tr2 tr con y ch' mgc d~ mPng l th nh(ng vP
c>a mt qu, tr^ng thng th()ng c+ng &hng "h,i l qu. m,nh d# $uDn *" v *Lng
c.ch -" hai 3Iu nhn c>a n vo l2ng *n tay' *n "h,i 5vn cng6 t(Zng 3Di 3y#
?hUnh h0nh d.ng lbi c>a vP tr^ng 38 &hin cho n v\ng *Nn mt c.ch l th()ng nh( th#
Eguyn nhSn c>a hikn t(4ng c+ng giDng nh( tUnh v\ng *Nn c>a c.c loi cHa cuDn h0nh
v2m d(i 3SyV
rh0nh vfu
Trong h0nh l mt c.i cHa Ge *Lng 3. OSy cuDn nh( th# w^c ngng w rt^c l trng l(4ng
c>a c.c "hIn nLm *n trn c>a *^c t()ngu tT ln vin 3. h0nh c.i nm chn J gi\a v2m
cuDn Gf 3 OuDng d(i mt l`c' *iu din *Lng m+i tn trn h0nh vf# Eh(ng h0nh dng
c.i nm c>a vin 3. lm cho n &hng th tt OuDng d(i 3(4c m chs c th 3 ln
nh\ng vin 3. *n cnh m thi# 3Sy l`c c th "hSn tUch thnh hai l`c d v ?' th<o
quy tMc h0nh *0nh hnh# ?.c l`c ny cSn *Lng vi G^c c,n c>a c.c vin 3. nLm dUnh G.t
nhau' rbi 3n l(4t chtng m%i vin 3. li ch@u G` n-n chgt c>a c.c vin 3. Oung quanh#
Eh( vy l`c tQ *n ngoi 3 ln c.i cHa OSy cuDn Gf &hng th lm cHa *@ hPng 3(4c#
Th nh(ng' l`c t.c dng tQ *n trong ra li c th lm 3e c.i cHa ny t(Zng 3Di d dng#
7= do c+ng d hiuV h0nh dng c.i nm c>a c.c vin 3. chs gi\ &hng cho chtng tt
OuDng' ch^ chcng hN ng1n chtng 3i ln chtt no#
/P qu, tr^ng chcng qua c+ng l mt c.i v2m cHa ni trn' chs c 3iNu n 3(4c cu to
*Ji mt l" liNn nhau# vhi c G^c -" tQ *n ngoi vo th0 n &hng d *@ v tan ra nh( ta
t(Jng# ? th 3gt mt chic gh &h. ngng d`a chSn ln F qu, tr^ng GDng m chtng vjn
&hng *@ v# dSy gi) chMc *n 38 hiu ti Gao thSn g m c+ng &h. ngng' m &hi O-o ln
e &hng lm v tr^ng' trong &hi cht g con yu t ltc nJ ra li c th d~ng mP "h. tung
d dng l" vP *ao *c *n ngoi#
TUnh *Nn v\ng &T l c>a c.c loi *ng 3n 3ikn nh\ng th^ thot nh0n nh( rt m,nh d
v gi2n c+ng 3(4c cMt nghaa nh( tUnh *Nn v\ng c>a nh\ng vP tr^ng# w` *Nn v\ng c>a
chtng c2n lm ta ngc nhin hZn n\a' nu *n nh rLng c loi *ng 3n *n trong l
&ho,ng chSn &hng tuykt 3Di' &hng mt tU g0 c th chDng li ." Gut c>a &hng &hU *n
ngoi# Th m 3 ln c>a ." Gut &hng &hU trn mt *ng 3n 3ikn li chcng "h,i l nhPV
$t *ng 3n c 3()ng &Unh 9y cm "h,i ch@u mt l`c trn ]yy E r*Lng trng l(4ng c>a
mt ng()iu -" vo tQ mi "hUa# dng 3n chSn &hng c2n 5cao th>6 hZn' n c th ch@u
3(4c mt ." Gut ln hZn ." Gut trn l'm lIn#
Ti sao 9s$n nh$ % m^ hi:?
gt mt Dng n(c 3. ngoi &hng &hU' *n Gf thy thnh cDc lm tm n(c# ?hcng nhf
n(c rs ra ngoih vhng "h,i' 3Sy chs l mt hikn t(4ng vt l= 3Zn gi,n m chtng ta c
th vn dng 3 gi,i thUch v0 Gao Gn nh th()ng m (t trong th)i tit nbm#
vhi ta 3 cDc n(c ngoi &hng &hU' nhikt 3 trn thnh cDc th" hZn nhiNu nhikt 3 mi
tr()ng# Yo 3' hZi n(c trong &hng &hU Gf ng(ng t li' 3ng thnh git trn 3#
miNn dMc n(c ta' vo m~a OuSn' Gn nh\ng ngoi nh OSy G.t 3t th()ng *@ m (t'
dUnh d" rt &h ch@u# YSn gian gi 3 l hikn t(4ng 5nbm6# ?Z ch c>a n c+ng t(Zng t`
nh( hikn t(4ng cDc n(c ni trn# Eghaa l Gn nh m (t do c l 3iNu &iknV
9# vhng &hU c nhiNu hZi n(c
l# Ehikt 3 Gn nh th" hZn nhikt 3 &hng &hU#
wn nh &hng c &h, n1ng htt m' li djn nhikt &-m# Th nn n Gf lm cho l" &hng
&hU ch^a hZi n(c G.t *N mgt *@ lnh 3i' ti 3im G(Zng rnhikt 3 m to 3 hZi n(c
ng(ng t thnh G(Zngu' 3ng li thnh git' lm tm trn Gn#
Tuy nhin' hikn t(4ng 3e mb hi th()ng chs O,y ra J nh\ng ngi nh OSy G.t 3t rtIng
mt' mt tIngu# ?2n J nh\ng ngi nh trn cao rtIng hai' tIng *au' Gn li &hng *@ m#
l do &hng &hU ti nh\ng nZi 3 Ut hZi n(c hZn#
?htng ta c th tr.nh hikn t(4ng ny vi mt nguyn tMc chung l t1ng nhikt 3 c>a Gn
nh ln Gao cho t(Zng 3(Zng vi nhikt 3 c>a mi tr()ng# ?.c *n c th tham &h,o =
&in c>a c.c &in trtc G( vN c.ch thit & Gn nh' chn loi gch htt m' OSy nh cao ln
v c.ch ly vi mgt 3t
Ti sao trng g$ c %L2 to %L2 nh8?
Tr^ng g c h0nh *Iu dc hai 3Iu &hng cSn *Lng' mt to mt nhP# $uDn hiu 3iNu ny'
tr(c ht *n cIn *it vN qu. tr0nh h0nh thnh c>a tr^ng g trong cZ th g m.i#
?u to c>a tr^ng' vN cZ *,n 3(4c chia lm F * "hnV l2ng 3P' l2ng trMng' mng vP v
vP tr^ng#
72ng 3P 3(4c h0nh thnh trong *ubng tr^ng# wau &hi l2ng 3P 5tr(Jng thnh6' n Gf r)i
&hPi *ubng tr^ng' rbi tQ trong mikng "hu J "hIn trn c>a Dng djn tr^ng 3i vo trong
Dng djn tr^ng# 3Sy c th tit ra mt l(4ng ln an*umin' *c *n ngoi l2ng 3P' h0nh
thnh mt l" l2ng trMng dy trong GuDt#
wau &ho,ng l ; ting' n tQ ch% "h0nh to c>a Dng djn tr^ng -" vo "hIn Dng h"' v ti
3Sy h0nh thnh mng vP# wau &hi tr,i qua hZn 9 ting' n li *@ -" vo tH cung rv.ch dy'
c cu to cZ "h.t trinu' vP tr^ng 3(4c h0nh thnh trong tH cung v c, qu. tr0nh hon
chsnh 38 3(4c h0nh thnh# Trong qu. tr0nh h0nh thnh qu, tr^ng ny "h,i nLm li trong tH
cung 9| ly gi)' rbi Gau 3 cZ tH cung co *" 3y tr^ng qua Ooang *i tit Ginh dc rbi
ra ngoi cZ th#
Tr^ng g GJ da c mt 3Iu to mt 3Iu nhP l do trong qu. tr0nh h0nh thnh *@ 3Iu trn c>a
Dng djn tr^ng dbn -" tQng 3on mt 3i OuDng d(i# Iu tr^ng ny *@ dbn -"' l2ng trMng
v mng vP *@ 3y Gang "h,i rbi li Gang tr.i' v0 th m 3Iu trMng ny "h0nh to' Gau &hi vP
h0nh thnh Oong th0 3(4c cD 3@nh li# Eg(4c li' 3Iu &ia c>a qu, tr^ng h(ng OuDng 3on
d(i c>a Dng djn' do 3 vQa 3i n vQa chn vo Dng djn tr^ng' lm cho Dng ny mJ rng
3 tr^ng d di chuyn OuDng tH cung# 7`c dbn -" c>a Dng djn vo qu, tr^ng lm cho 3Iu
nhP h0nh thnh rbi 3@nh h0nh dIn# vhi tr^ng vo 3n tH cung' 3Iu nhP h(ng vN "hUa 3ui
g' c2n 3Iu to th0 h(ng ng(4c li#
; sao trng l2'c P2ay trn %L2 nh8?
Egy nay &hi ng()i ta chinh "hc Gao no,' &h.m "h. c.c ht cZ *,n' gi,i m8 3(4c *
g<n< ng()i' th0 vjn c2n nh\ng hikn t(4ng 3)i th()ng lm 3au 3Iu c.c nh &hoa hc#
Ti Gao mt qu, tr^ng luc c th quay trn 3Iu nhn c>a nh nai nhm &hoa hc 38 cIn
th.ng 3 nghin c^u tr, l)i cSu hPi ny#
dn h8y quan G.t hikn t(4ng GauV vhi *n quay mt qu, tr^ng luc vi tDc 3 nht 3@nh'
thot tin *n thy n chuyn 3ng nghing ng,' rbi n quay chm dIn' v cuDi c~ng th0
3^ng thcng trn chic 3Iu nhn# Y()ng nh( 3Sy l mt ngh@ch l=' v0 trng tSm c>a qu,
tr^ng nLm J "hUa 3Iu t~' v th<o lf th()ng' &hi tr^ng quay trng tSm "h,i h(ng OuDng
d(i# Th m tr^ng li 3(4c nSng ln trn 3Iu nhn mi l# Tr(c nay' ch(a ai gi,i thUch
3(4c hikn t(4ng ny#
tng d@" l Khc Ginh n1m nay' nhm &hoa hc c>a v<ith $oatt' i hc ?am*ridg<
rnhu v quta&a whimomura' i hc v<o rEht d,nu 38 cng *D c.c "h(Zng tr0nh to.n
hc 3 gi,i thUch hikn t(4ng trn' Gau th.ng nghin c^u#
5wJ da qu, tr^ng luc quay 3^ng trn 3Iu nhn l nh) G` "hDi h4" gi\a l`c quay v l`c
ma G.t6# Th<o tUnh to.n' &hi qu, tr^ng quay vi tDc 3 trn 9y v2nggiSy' mt "hIn c>a
n1ng l(4ng quay 3(4c chuyn ho. thnh l`c th<o "h(Zng ngang# ?hUnh l`c ny 38 nSng
trng tSm c>a tr^ng ln' &hin n quay trn m+i nhn' nh(ng vi tDc 3 chm dIn# 5Cu,
tr^ng hy Ginh n1ng l(4ng quay 3 3^ng thcng6' $oatt ni#
nikn t(4ng tr^ng luc quay 3^ng trn 3Iu nhn chs O,y ra &hi mgt *n &hng qu. nhn
c+ng &hng qu. GIn G~i# E cIn mt l`c ma G.t 3 cSn *Lng vi l`c th<o "h(Zng ngang
do n1ng l(4ng quay Ginh ra# Eu *n qu. nhn' l`c ma G.t &hng 3> ln' qu, tr^ng Gf ng8
&Nnh# Eg(4c li' nu ma G.t qu. ln th0 tr^ng &hng quay 3(4c#
Tr^ng GDng &hng th quay 3^ng trn m+i nhn' v0 "hIn ln n1ng l(4ng quay truyNn cho
vP tr^ng *@ "hIn lPng *n trong ho. gi,i v &hng c2n 3> l`c cho n 3^ng thcng ln 3(4c
n\a#
Ti sao *im c#bng li rAn v$ cng %n nh# v7y?
dn c th ch(a tQng ngha 3n chuykn than ch0 3<n G0 G0 v 3. &im c(Zng G.ng l" l.nh l
anh <m rut' 3Nu l cac*on nguyn cht tbn ti trong gii t` nhin' chs c 3iNu l t(ng
mo v tUnh c.ch c>a chtng &h.c nhau m thi#
Than ch0 rt mNm' chs cIn gch nh trn giy da 38 3 li vt mu 3<n O.m trn 3 rbi'
rut *tt ch0 d~ng than ch0 3 ch to ra# vim c(Zng l 5nh v 3@ch6 vN 3 c^ng trong GD
c.c &ho,ng vtV nhSn vin *.n hng trong cHa hng &Unh d~ng dao nm &im c(Zng 3 cMt
&Unh' &hng c vt no m &hng 5rc th<o dao6 c,# Trn m+i &hoan c>a m.y &hoan
th1m d2 qugng c nm &im c(Zng' 3iNu ny c th t1ng nhanh tDc 3 &hoan OuDng 3t
c>a no dao &im c(Zng c2n c th d~ng 3 gia cng c.c &im loi c^ng rMn &h.c n\a#
Than ch0 v &im c(Zng 3Nu l thnh vin c>a gia tc cac*on' ti Gao 3 c^ng c>a n li
&h.c Oa nhau nh( vyh
Th0 ra' nguyn tH cac*on trong "hSn tH than ch0 O" th<o dng tIng' 3 lin &t gi\a c.c
tIng nguyn tH l rt nhP' c+ng giDng nh( mt * tt lZ &hZ O" li vy' chtng rt d *@
tr(4t v tung ra# ?2n nguyn tH cac*on c>a &im c(Zng li l &t cu h0nh &hDi 3(4c O"
gn gng' m%i nguyn tH cac*on 3Nu lin &t tr`c ti" v chgt chf vi nguyn tH cac*on
&h.c' to thnh mt th &t tinh chgt chf' do 3 n rt c^ng#
w,n l(4ng c>a &im c(Zng thin nhin l rt nhP' th()ng n c( J nh\ng v~ng GSu c>a Tr.i
3t# ?hs c J nhikt 3 rt cao v ." l`c ln th0 cac*on trong l2 luykn d(i 3t mi c &h,
n1ng thng qua qu. tr0nh &t tinh thin nhin 3 h0nh thnh 3. &im c(Zng qu= gi.# Yo G,n
l(4ng &im c(Zng thin nhin Ut' gi. li 3Mt cho nn' mi ng()i th()ng l4i dng nhikt 3
cao v ." Gut cao 3 ch to 3. &im c(Zng#
Eh\ng tUnh to.n 38 ch^ng minh rLngV Th en 3@nh J ." l`c *0nh th()ng c>a cac*on l
than ch0' c2n 3. &im c(Zng th0 "h,i J nhikt 3 cao lyyy 3 ? v ." Gut cao m#ym O 9y
"mDt"h< mi 3t 3(4c trng th.i en 3@nh# Trong my n1m gIn 3Sy' con ng()i 38 *in
than ch0 thnh &im c(Zng trong nh\ng 3iNu &ikn t(Zng t`#
W2-n l$m lnh v7tf %)t trn hay (#3i n#3c %?
$uDn 3un n(c' chtng ta 3gt m n(c ln trn ngn lHa' ch^ &hng 3gt cnh ngn lHa#
/y muDn lm lnh mt vt *Lng n(c 3. th0 nn lm th noh Yo thi qu<n' nhiNu ng()i
c^ 3gt vt ln trn n(c 3.# 7m nh( th' chs l cng cDc m thi
vhi 3un nng n(c' chtng ta 3gt m n(c ln trn ngn lHa l hon ton 3tng' *Ji v0
&hng &hU 3(4c ngn lHa 3un nng Gf nh hZn' *Dc ln &hM" Oung quanh m n(c# Thnh
ra' th<o c.ch ny chtng ta 38 GH dng nhikt l(4ng mt c.ch c l4i nht#
?2n &hi lm lnh vt *Lng n(c 3.' do thi qu<n' nhiNu ng()i c^ 3gt vt ln trn' chcng
hn 3gt *0nh G\a ln trn n(c 3.# 7m nh( th &hng h4" c.ch' *Ji v0 &hng &hU J *n
trn n(c 3.' Gau &hi lnh' Gf ch0m OuDng v 3(4c thay th *Lng &hng &hU nng Oung
quanh# TQ 3 ta Guy ra mt &t lun lV nu muDn lm lnh th^c 1n hogc 3b uDng th0
&hng nn 3gt n J trn n(c 3. m 3gt J d(i n(c 3.#
/0 nu 3gt nbi n(c ln trn' th0 chs c l" n(c th" nht lnh 3i thi' c2n nh\ng "hIn
trn th0 vjn 3(4c *ao *c *Ji &hng &hU &hng lnh# Eg(4c li' nu 3gt cc n(c 3. ln
trn vung nbi' th0 n(c trong nbi Gf lnh 3i rt nhanh' *Ji v0' l" n(c J trn *@ lnh' Gf
ch0m OuDng v n(c nng hZn J d(i Gf ln thay th' c^ nh( vy cho 3n &hi ton *
n(c trong nbi Gf lnh ht mi thi r&hi 3' n(c nguyn cht &hng lnh OuDng 3n y 3
m chs lnh 3n F 3 ?' J nhikt 3 ny n(c c tB &hDi ln nhtu# $gt &h.c' &hng &hU
lnh J Oung quanh cc n(c 3. c+ng Gf 3i OuDng v *ao vSy ly nbi n(c#
Ti sao *hi %)t hai chic %^ng h^ P2G lAc cnh nha2f cc P2G lAc l2n %2
%#a ng#[c chiB2?
dU n m mt nh thin v1n v "h.t minh ng()i n 7an ?hriGtiaan nuyg<nG gg" "h,i
tQ th &B i/# vhi 3gt hai chic 3bng hb qu, lMc cnh nhau' nuyg<nG "h.t hikn c.c qu,
lMc lun 3u 3(a ng(4c chiNu# vT th`c' ng 38 gg" may &hi ch to chic 3bng hb ny#
nuyg<nG 38 "h.t minh ra 3bng hb qu, lMc vo n1m 9m]' &hi n% l`c gi,i quyt vn 3N O.c
3@nh &inh 3 trn *in# Trong thit & c>a ng lun c mt cg" 3bng hb' "h2ng &hi nu
mt chic *@ cht hogc cIn "h,i 3<m 3i lau rHa' chic c2n li vjn chs 3tng gi)#
nuyg<nG 38 thH nghikm cg" 3bng hb ny trn *in' vi hai chic 3(4c tr<o cnh nhau
trong c~ng mt &hung' nh(ng J trong hai h" ring *ikt# vhi qu, lMc c>a hai chic 3bng
hb *Mt 3Iu dao 3ng' nuyg<nG nhn thy c mt hikn t(4ng &T l' m ng gi l 5G` hi
ho &T qugc6V dt & hai qu, lMc 3(4c *Mt 3Iu chuyn 3ng J v@ trU no' th0 cuDi c~ng'
chtng vjn lun lun 3u 3(a th<o c.c h(ng ng(4c chiNu nhau rnh( th chic ny l ,nh
g(Zng c>a chic &ia vyu#
7= gi,i cho hikn t(4ng ny' v0 chic &hung ngng nN 38 &h.ng li tt c, c.c l`c v1ng Gang
hai *n m c.c qu, lMc Ginh ra &hi chtng 3u 3(a# /0 th' cuDi c~ng hai qu, lMc 3(4c gi\
trong trng th.i en 3@nh m nh\ng dao 3ng 3Di O^ng c>a chtng &hH l`c v1ng ljn nhau#
Eu tB lk &hDi l(4ng c>a m%i qu, lMc Go vi teng &hDi l(4ng c>a 3bng hb nhP hZn 9 V
9ly' hai qu, lMc c Ou h(ng 3u 3(a ng(4c chiNu nhau# Eh(ng nu tB lk ny ln hZn 9 V
|y' th0 mt hogc c, hai qu, lMc dIn dIn Gf dQng li' v0 l`c v1ng c>a nh\ng qu, lMc lm
chic h" *ao ngoi &h. nh ny dao 3ng th<o' gIn giDng nh( &hi chtng ta lMc chic
h" 3bng hb vy#
nikn t(4ng ny *@ *P qun *ao n1m nay' chs l v0 m8i gIn 3Sy' ng()i ta mi quan tSm
3n nh\ng vn 3N &hng chUnh thDng nh( th# / nuyg<nG 38 rt may nMm v0 chic 3bng
hb c>a ng 3(4c to ra J 3tng vi tB lk 3 hikn t(4ng 5&T l6 trn c th O,y ra#
Wy pht hiKn tiBn giG l$m viKc nh# th n$o?
t nhiNu &[ thut c th 3(4c ." dng 3 ch to m.y "h.t hikn tiNn gi,# Tuy nhin'
chtng 3(4c gi\ rt *U mt *Ji nu l ra' & lm tiNn gi, Gf t0m c.ch lm m.y *@ t likt#
Eh0n chung' c hai c.ch th()ng d~ng 3 "hSn *ikt tiNn tht hay gi, 3 l d`a vo c,m
^ng tQ v c,m ^ng quang hc#
$`c d~ng 3 in tiNn giy c mt GD 3gc 3im tQ tUnh nht 3@nh' v0 th- chtng c th 3(4c
c,m nhn *Lng 3Iu tQ trong m.y 3ei tiNn# $t m.y tUnh c th nhn ra du O.c nhn 3ikn
tH c>a nh\ng du vt c th trn t) tiNn v Gf ch" nhn hogc tQ chDi t) tiNn 3#
Trong c,m ^ng quang hc' .nh G.ng 3(4c truyNn qua hay *@ "h,n hbi trJ li tQ mt t)
tiNn# $t GD loi m`c h" th .nh G.ng v mt GD loi &h.c th0 "h,n hbi# $.y tUnh c th
"hSn tUch c.c &hun mju ny v quyt 3@nh O<m c th ch" nhn t) tiNn 3(4c &hng#
Trong c, hai tr()ng h4"' vikc qu-t tiNn chs din ra trong &ho,ng mt giSy#
Thi gian sS (Zng cVa pin l$ 4ao nhi2?
nai loi "in c c~ng trng l(4ng nh(ng l(4ng "hng 3ikn v tuei th c>a chtng li &h.c
nhau# Eh( l(4ng 3ikn "hng ra c>a "in &h thng th()ng &hng ln hZn n\a tuei th c>a
chtng c+ng rt ngMn# $ua mt cc "in &h vN nu &hng GH dng 3n th0 c~ng lMm l tQ 9
l n1m "in &h c+ng *@ r2 gs ht 3ikn do hikn t(4ng t` "hng 3ikn c>a n' c^ th cho
3n &hi "in &hng c2n d~ng 3(4c n\a#
Eh(ng trong mt vi tr()ng h4"' con ng()i "h,i dung th^ "in c tuei th cao# /U d nh('
m.y chy tim l mt "h.t minh quan trng c>a gii y hc' nh(ng &hi GH dng loi m.y
ny cho nh\ng *knh nhSn GDng th`c vt th0 "h,i c yu cIu 3gc *ikt 3Di vi ngubn n1ng
l(4ng tQ "in# Kin "h,i &hng 3(4c ngQng hot 3ng' "h,i en 3@nh &hng r2 gs' th tUch
nhP' &hDi l(4ng nh' &hng 3c 3(Zng nhin th)i gian GH dng c>a "in "h,i 3gc *ikt
di' nu chs l hai n1m th0 c nghaa l c^ hai n1m *knh nhSn li "h,i lm "hju thut mt
lIn' thay "in 3@nh &T Gf gSy ." l`c tinh thIn v nguy him 3n tUnh mng c>a *knh nhSn#
Cua nhiNu n1m nghin c^u' con ng()i 38 3 mMt 3n "in 7iti r7iu c tUnh n1ng cao# Trung
CuDc 38 Gm *Mt tay vo nghin c^u "in 7iti tQ n1m 9:]' thit & ra G,n "hm 3@nh h0nh
3)i th^ nht' G,n "hm ny thH nghikm thnh cng Fl ca *knh GDng th`c vt# nikn nay'
"in 7iti 3)i mi 38 3(4c d~ng rng r8i cho c.c ca chy tim 3gc *ikt' n c th d~ng trn
9y n1m#
Ti Gao tuei th "in 7iti li di nh( vyh l do "in 7iti c tB lk n1ng l(4ng cao' tB lk
n1ng l(4ng l 3 chs "in c mt trng l(4ng nht 3@nh c th Out mt l(4ng 3ikn l *ao
nhiuh
7iti l &im loi c trng l(4ng nguyn tH nhP nht *Lng 9;9 nguyn tH *c' *Lng 9;y
c>a nguyn tH &fm# Eguyn tH 7iti v *c trong "h,n ^ng 3ikn ho. hc 3Nu "hng mt
3ikn tH' v0 vy trong ltc G,n Ginh ra mt l(4ng 3ikn t(Zng 3bng' trng l(4ng tiu hao c>a
*c g" 7iti 9m'm lIn# Thm vo 3 nguyn tH 7iti "hng ra mt n1ng l(4ng 3ikn rt
mnh' Gau &hi ." dng &[ thut mang mPng c th gi,m 3.ng & 3ikn trJ c>a "in 7iti' v0
vy "in 7iti d~ng 3(4c trong mt th)i gian 3gc *ikt di# Kin &h thng th()ng thuc loi
"in d~ng mt lIn# Thy tn ngha 3n nghaa' "in d~ng mt lIn l "in &hng th n" 3ikn'
&hng th t.i GH dng# t1ng tuei th c>a "in' ng()i ta li "h.t minh ra "in d~ng hai
lIn' c+ng c th t.i GH dng nhiNu lIn Gau &hi n" 3ikn rth()ng gi l Mc quyu# c quy chs
l loi "in d~ng hai lIn 3(4c GH dng rng r8i# wD lIn n" ch^a 3ikn c>a n c th 3t ti
;yy myy lIn# Yo 3 3(4c GH dng nhiNu trong c.c "h(Zng tikn giao thng' do 3 n c2n
c tn 5"in t6# /i n1m gIn 3Sy' nh\ng loi "in d~ng hai lIn mi c tUnh n1ng cao' tuei
th cao &hng ngQng 3(4c "h.t minh ra' vU d nh( hikn nay' trong cuc GDng th()ng
ngy chtng ta hay d~ng "in ni&<n cadini# u 3im ch> yu c>a "in ni&<n cadini l GD
lIn t.i GH dng nhiNu# wD lIn n" ch^a 3ikn 3t 3n lyyy Fyyy lIn' do vy th)i gian GH
dng c th 3(4c 9m n1m# 7oi "in ni&<n cadini nhP' 3ng &Un 3(4c d~ng rng r8i J c.c
loi thit *@ 3ikn tH O.ch tay tikn l4i# Egy nay' "in ni&<n cadini c2n c th &t h4" vi
n1ng l(4ng "in $gt tr)i' lm ngubn 3ikn lSu di cho c.c vk tinh lin lc#
Tuei th c>a "in t.i GH dng 38 3(4c t1ng ln rt nhiNu# /y th0 c c2n loi "in no c
tuei th ln hZn &hngh Thm chU l loi "in 5d~ng m8i &hng ht6h ?.c nh &hoa hc
38 l4i dng nh\ng nguyn l= v &[ thut mi m c>a 3ikn tH' ho. hc' Ginh vt hc' l`a
chn GH dng c.c loi c`c 3ikn Ginh vt nh( 3ikn c`c <nim' 3ikn c`c vi &hun 3 lm
ra c.c loi "in c tuei th cao# N ti nghin c^u ny 38 c nh\ng thnh qu, *(c 3Iu#
Eguyn l= c>a loi "in c tuei th cao ny l J hikn t(4ng "hng 3ikn c>a Ginh vt# dJi
v0 *,n thSn c.c t *o 38 l mt "in nhin liku c nhP rbi# Eh\ng "h,n ^ng ho. hc "h.t
Ginh J Oung quanh mng t *o Gf Ginh ra 3ikn ."# Y@ch mng ni c 3()ng glucoa' lm
nhin liku cho c`c Sm' d@ch mang ngoi ly oOy lm cht ho. hc c>a c`c d(Zng# wau 3
d`a vo "hIn ln c.c aOit amin nDi liNn gi\a hai c`c# Yo vy' chs cIn &hng ngQng *e
Gung c.c cht dinh d(ng' 3()ng gluco th0 d2ng 3ikn &hng ngQng Ginh ra# Egoi ra
nh( "in n1ng l(4ng $gt tr)i' chtng Gf &hng ngQng Ginh ra d2ng 3ikn v c^ th GH dng#
?~ng vi G` "h.t trin nh,y vt c>a &hoa hc &[ thut' c.c loi "in mi Gf ngy cng
nhiNu' tuei th c>a chtng Gf cng ngy cng cao' "hc v cho nhu cIu c>a con ng()i#
+ hay *hng %'ng cb v<nh cS2?
$t GD nh "h.t minh nghik" d( th()ng cD cng 3i t0m th^ 3ng cZ vanh cHu' v 3b .n
c>a h quy vN mt 3iNu nh( GauV nDi 3ng cZ 3ikn vi dyamo *Lng dSy cua roa' rbi ly
dSy 3ikn nDi tQ dyamo ti 3ng cZ
Eu lm cho dyamo chuyn 3ng tr(c th0 3ikn do n G,n Out ra Gf truyNn ti 3ng cZ
3ikn v lm cho 3ng cZ 3ikn chuyn 3ng' th nh(ng n1ng l(4ng do 3ng cZ 3ikn G,n
Out ra Gf qua dSy cua roa truyNn ti trc dyamo lm cho dyamo chuyn 3ng# Th l'
nh "h.t minh cho rLng hai c.i m.y 3 Gf vn chuyn ljn nhau' v chuyn 3ng c^ ti"
tc m8i m8i' cho 3n &hi c, hai m.y 3Nu m2n mi thi#
/i c.c nh "h.t minh th0 = nghaa 3 qu, l rt h" djn' nh(ng trn th`c t cho thy r_
rng trong 3iNu &ikn y' c, hai m.y 3Nu &hng lm vikc 3(4c#
n8y c^ cho rLng hiku Gut c>a m%i m.y 3Nu l 9yy 3i n\a' chtng ta c+ng chs c th lm
cho chtng chuyn 3ng vanh vin th<o "h(Zng "h." ni trn trong 3iNu &ikn hon ton
&hng c ma G.t# nai c.i m.y nDi vi nhau nh( trn rth<o ngn ng\ c>a c.c &[ G( th0 gi
l 5m.y lin h4"6u vN th`c cht l mt c.i m.y' "h,i t` m0nh lm cho m0nh chuyn 3ng#
Trong tr()ng h4" &hng c ma G.t' m.y lin h4" mi c th chuyn 3ng vanh vin 3(4c
giDng nh( *t &T mt r2ng rc no 3' nh(ng G` chuyn 3ng ny hcng c Uch l4i g0 htV
*Ji v0' h *n *Mt loi 53ng cZ6 ny th`c hikn mt cng *n ngoi l l" t^c n dQng li
ngay# ?ho nn' J 3Sy chs c th ni 3n 5chuyn 3ng vanh cHu6 ch^ &hng c 53ng cZ
vanh cHu6# ?2n &hi c ma G.t th0 m.y lin h4" hon ton &hng chuyn 3ng 3(4c#
iNu &T l l' nh\ng ng()i *@ li cuDn vo = ngha 3 li &hng ngha ti vikc th`c hikn =
ngha th<o mt c.ch 3Zn gi,n hZnV nDi hai r2ng rc no 3 vi nhau *Lng dSy cua roa rbi
quay mt r2ng rc# Y`a th<o logic c>a vikc nDi c.c m.y mc vQa ni J trn' chtng ta
c+ng cIn hy vng rLng r2ng rc th^ nht lm quay r2ng rc th^ hai' rbi c.i th^ hai Gf li
lm quay c.i th^ nht# ?+ng c th d~ng mt r2ng rc thiV &hi ta quay n th0 "hIn *n
"h,i Gf lm quay "hIn *n tr,i c>a n' rbi G` chuyn 3ng c>a "hIn *n tr.i Gf duy tr0
chuyn 3ng c>a "hIn *n "h,i w` v nghaa trong hai tr()ng h4" Gau ny qu. r_ rkt'
nn chcng ai thUch nh\ng 3b .n t(Zng t` nh( th n\a# i-t cho c~ng' c, *a 53ng cZ vanh
cHu6 J trn 3Nu Out "h.t tQ c~ng mt = ngha Gai lIm#
; sao *hi t$2 %i vB phUa T1yf m't ng$y ($i hbn o gi?
Egy lyy:9m9:' n1m chic tu c>a TSy dan Eha do nh th.m him $ag<llan djn 3Iu
r)i c,ng wanlucar 3i vN "hUa TSy' *Mt 3Iu cuc hnh tr0nh v2ng quanh Tr.i 3t# wau gIn ;
n1m' chs c2n li mt chic tu vN ti quIn 3,o $+i ianh' c`c TSy ?hSu Khi# Eht &= trn
tu ghi li 5Egy y:y]9mll' ti quIn 3,o 5$+i ianh6# Eh(ng J trn 3,o' hm 3 li l
m~ng 9y#
?.c thuB th> trn tu ngy no c+ng ghi nht &= nn h &hng tin l)i dSn 3@a "h(Zng#
/y rDt cc hm 3 l m~ng : hay m~ng 9yh Trn th`c t' hm 3 l m~ng 9y# ?.c thuB
th> 3Su *it rLng' h 38 3.nh mt mt ngy trn 3()ng 3i' v0 h 38 *Mt 3Iu 3i vN "hUa TSy
3 3i v2ng quanh Tr.i 3t#
Tr.i 3t quay tQ TSy Gang ng# on tu c>a $ag<llan 3i vN "hUa TSy' v h0nh dung h
38 chZi tr2 53uei *Mt $gt tr)i6# dan ngy' h &hng ngQng 3uei th<o $gt tr)i 3ang lgn vN
"hUa TSy' *an 3m h li tr.nh Oa $gt tr)i mc J "hUa ng' v nh( vy ngy v 3m
trn tu 3(4c &-o di ra# Th<o tUnh to.n c>a c.c nh &hoa hc' m%i ngy 3m trn tu di
hZn 9'm "htt Go vi mt ngy *0nh th()ng c lF gi)# /0 mt "htt r(i qu. ngMn v trn
tu &hng c 3bng hb chun nn c.c thuB th> &hng "h.t hikn ra# on tu 3i gIn ; n1m'
m%i ngy di thm 9'm "htt' cng li trong ; n1m 3tng *Lng 9 ngy# $t ngy &T l 3
38 lgng lf *in mt trong chuyn 3i c>a 3on tu#
Tt nhin' nu nh( 3on tu 3i vN "hUa ng' Gau ; n1m h Gf di ra 9 ngy#
TDc 3 c>a tu thuyNn my tr1m n1m tr(c chm hZn nhiNu Go vi tu vin d(Zng v
m.y *ay "h,n l`c ngy nay# vhi c.c tu vin d(Zng v m.y *ay 3i vN "hUa TSy' m%i ngy
&hng di ra 9'm "htt m di thm my chc "htt' thm chU my gi)' *Ji lf chtng 53uei
th<o6 $gt tr)i vi tDc 3 rt nhanh# /0 vy c.c nh hng h,i v hng &hng &hi tUnh th)i
gian hnh tr0nh *uc "h,i trQ *t hogc cng thm &ho,ng th)i gian t1ng thm hogc mt 3i
3#
Ti sao th2yBn 42^m c thN chy ng#[c gi?
/i ng()i &hng c &inh nghikm 3i *in hogc &hng hc vt l= th0 vikc thuyNn *ubm c
th *Zi ng(4c gi tht &h t(Jng t(4ng# Th`c ra' thuyNn &hng th 3i ng(4c h(ng gi
hon ton' nh(ng chkch mt gc nhP th0 c th#
$uDn hiu vn 3N' chtng ta h8y t0m hiu l`c gi t.c dng ln *ubm nh( th noh EhiNu
ng()i ngha rLng' c.nh *ubm 3(4c 3y th<o chiNu gi thei' nh(ng th`c t &hng "h,i vyV
Y~ gi c thei th<o h(ng no th0 n c+ng chs 3y *ubm th<o "h(Zng thcng gc vi mgt
"hcng c>a *ubm m thi
rh0nh 9u
Trong h0nh 9' 3()ng thcng d *iu din c.nh *ubm# l l`c 3y c>a gi t.c dng vo
c.nh *ubm# Ta "hSn tUch l`c thnh hai "hIn' gbm l`c C vung gc vi c.nh *ubm v
l`c K h(ng dc th<o n# /0 G` ma G.t c>a gi vi c.nh *ubm l &hng 3.ng &' nn l`c
K chs tr(4t qua ch^ &hng t.c dng g0 ti *ubm# ?hs c l`c C 3y c.nh *ubm th<o h(ng
vung gc vi mgt *ubm#
Eu hiu 3(4c vn 3N trn' *n c+ng c th hiu ti Gao thuyNn c *ubm c th 3i ng(4c
mt gc nhn vi chiNu gi#
rh0nh lu
xi, GH 3on thcng vv *iu din chiNu di c>a thuyNn# ()ng thcng d *iu din c.nh
*ubm# Eg()i ta h(ng c.nh *ubm Gao cho mgt "hcng c>a n chia 3i gc gi\a "h(Zng
c>a l2ng thuyNn v "h(Zng c>a gi# dSy gi) *n h8y th<o d_i *iu 3b "hSn tUch l`c J
h0nh l' trong 3 C l ." l`c c>a gi t.c dng ln c.nh *ubm#
Eh( 38 "hSn tUch J h0nh 9' l`c C "h,i vung gc vi c.nh *ubm# 7`c C li c th 3(4c
chia thnh hai l`cV l`c w dc th<o m+i thuyNn v l`c vung gc vi chiNu di thuyNn#
/0 chuyn 3ng c>a thuyNn th<o h(ng *@ n(c c,n li rt mnh rthuyNn *ubm th()ng
c l2ng rt GSuu' nn l`c hon ton *@ l`c c,n c>a n(c cSn *Lng# Yo 3' chs c w l l`c
h(ng ti "hUa tr(c' git" thuyNn c th chuyn 3ng ng(4c mt gc nhP vi chiNu gi#
rh0nh ;u
Th`c t rh0nh ;u' 3 3(a thuyNn tQ 3im 3n 3im d' ng(4c chiNu gi' ng()i ta "h,i
h(ng thuyNn *ubm 3i th<o 3()ng ic ac#
\F %p t#bng lai s pht triNn nh# th n$o?
i< 3" l mt "h(Zng tikn giao thng c` ly ngMn rt h\u dng v tikn l4i' n 38 c l@ch
GH hZn hai tr1m n1m# TQ nh\ng n1m 9|:y' n 7an 38 thit & con 3()ng chuyn dng
cho O< 3" 3Iu tin trn th gii v 3(4c th gii cng nhn l v(Zng quDc c>a O< 3"#
Trung CuDc dSn GD 3ng' c 3n hZn 9yy#yyy#yyy chic O< 3"' (c chim GD l(4ng O<
3" trn ton th gii# Trong t0nh h0nh tr(c mMt' O< t vjn ch(a "he c" trn "hm vi
ln' O< 3" vjn l mt "h(Zng tikn 3i li c>a 3i 3a GD ng()i dSn#
?~ng vi G` "h.t trin c>a th)i 3i v nhu cIu cao hZn c>a con ng()i' trong t(Zng lai O<
3" Gf c nh\ng *in 3ei g0h
xi,m trng l(4ng v t1ng 3 *Nn c th l &T vng ln nht c>a con ng()i 3Di vi O<
3"# Eguyn liku G4i than c cht l(4ng nh' 3 *Nn cao' &t cu "h tr4 3(4c thit &
th<o &t cu h0nh te ong c th lm cho trng l(4ng c>a c, O< 3(4c gi,m nh' do 3 trong
t(Zng lai 3Sy l nguyn liku tDt nht 3(4c l`a chn 3 ch to O< 3"# $ mt GD loi h4"
&im Giu nh v &im loi nh do cht l(4ng tDt m gi. r rnguyn liku G4i than t(Zng 3Di
3Mtu c+ng 3(4c c.c nh G,n Out thUch tht# Eu d~ng nhm 3 ch to ra mt loi O< 3"
&iu mi trng l(4ng chs c :'9 &g' &hi 3" hogc dMt 3Nu rt nh nhng#
?ht l(4ng lD" O< c+ng l mt mgt rt quan trng' GM" ti ng()i ta Gf 3(a ra nh\ng loi
lD" &h.c nhau "h~ h4" vi tQng 3iNu &ikn hon c,nh &h.c nhau' vU nh( d~ng lD" &hng
c vSn trn mgt 3()ng nhn *ng' 3 tikn cho vikc 3i trn 3()ng trZn hogc 3()ng c
*1ng tuyt th0 d~ng loi lD" c 3inh hogc cao Gu# Egoi ra' ng()i ta 3gc ch mt loi lD"
3gc 3 tr.nh cho ng()i GH dng &hPi "hiNn "h^c &hi *@ th>ng G1m' ht hZi m lD" 3(4c
ch to *Lng loi nguyn liku mi c cht l(4ng cao nh( vy Gf &hng G4 *@ 3inh hogc 3.
Ouyn th>ng#
?.c nh ch to O< 3" Gf c2n c,i tin nh\ng *t tikn c>a *in tDc nhiNu tIng hikn nay
c>a O< 3"# TruyNn 3ng gi\a *.nh 3" v *.nh &-o c>a &iu O< mi c th thay 3ei tDc
3 v c"# Thm chU ng()i ta c2n nghin c^u ch to loi O< m *.nh tr(c v *.nh Gau
c~ng ltc chuyn 3ng' lm cho O< &hi 3i trn nh\ng 3on 3()ng 3t trZn' 3()ng c.t hogc
3()ng *1ng tuyt vjn 3i mt c.ch nh nhng m tDc 3 &hng gi,m# dn cnh 3' loi O<
mi ny J *.nh tr(c v *.nh Gau c2n lM" thm * "hn gi,m Gc' lm cho O< mgc d~ 3i
trn mgt 3()ng m" m vjn rt en 3@nh#
Thit & h0nh d.ng c>a O< c+ng l mt h(ng "h.t trin quan trng c>a O< 3" trong
t(Zng lai# iNu ny &hng chs l 3." ^ng GJ thUch c>a ng()i tiu d~ng m quan trng hZn
l gi,m 3n m^c tDi 3a l`c c,n c>a &hng &hU' nSng cao tDc 3' m c2n lm cho ng()i GH
dng c,m thy nh nhng v tho,i m.i hZn &hi 3" O<# Eu c loi O< 3" 3(4c lM" thm
chMn *Lng cht liku nh c th ch< 3(4c ng()i v "hIn ln O<' c, O< Gf c h0nh giDng nh(
git n(c rt "h~ h4" cho vikc 3i du l@ch Oa# ?.c * "hn &h.c nh( lD" O<' &hung O<' ghi
3ng' "hanh c+ng Gf Out hikn nh\ng thay 3ei cho "h~ h4" vi yu cIu c>a con ng()i#
? th thy O< 3" l "h(Zng tikn giao thng v cng c rn luykn G^c &ho nh nhng'
thun tikn' &hng nhim Gf nhn 3(4c G` qu= trng c,u nhiNu ng()i hZn#
; sao ray trn %#ng sAt phGi l$m th$nh h;nh ch6 9i:?
TIu ho, "h,i chy trn hai thanh ray GMt 3gt Gong Gong vi nhau' d(i nh\ng thanh ray
ny' c.ch mt &ho,ng nht 3@nh 3Nu 3gt mt tm g% dIy to vung v^c# E Gf lm cho nNn
3()ng c th ch@u 3(4c ." l`c ngng c>a tIu#
vhng *it *n c cht = &hng' thanh ray trn 3()ng GMt &hng "h,i l h0nh 5vung gc6
3Zn gi,n m l h0nh ch\ vi &iu thit & trn h" d(i rng# iNu ny l ti Gaoh
$i ng()i 3Nu *it trng t,i c>a O< lHa rt ln# c th ch@u 3(4c ." l`c c>a O< c
trng t,i ln' mgt trn c>a 3()ng ray cIn c 3 rng v 3 dy nht 3@nho ?+ng nh( vy'
3 nSng cao tUnh en 3@nh c>a 3()ng ray' mgt 3.y c>a 3()ng ray c+ng cIn c 3 rng nht
3@nho nZn n\a' 3 1n &h" vi *.nh O<' 3()ng ray li "h,i c 3 cao nht 3@nh# ()ng
ray h0nh ch\ 56 vQa 3> 3." ^ng 3Iy 3> *a yu cIu trn' m O-t tQ quan 3im c>a vt liku
cZ hc th0 3()ng ray &iu ny c c()ng 3 cao nht' c th tn dng nguyn liku mt
c.ch h4" l=# Yo vy mgt cMt ch\ 56 3(4c chn l mgt cMt 3()ng ray tDt nht#
()ng ray h0nh ch\ 56 38 3(4c GH dng trn 3()ng GMt trn 3()ng GMt trn mt tr1m
n1m# Egoi vikc 3 thUch ^ng vi G` t1ng trng t,i c>a 3Iu m.y v nSng cao tDc 3 c>a
tu th0 ngoi vikc thit & t1ng mgt cMt c>a 3()ng ray v c,i tin c.c chi tit nhP c>a c.c
* "hn' h0nh dng c>a 3()ng ray hIu nh( &hng c g0 thay 3ei# Eh(ng 3Sy c+ng &hng
"h,i l ni h0nh d.ng c>a 3()ng ray vanh vin Gf &hng thay 3ei# ?.c &[ G( 3()ng GMt
vjn 3ang nghin c^u vn 3N ny' hy vng c th t0m ra h0nh d.ng c>a 3()ng ray h4" l=
hZn v &inh t hZn#
.' r'ng cVa %#ng sAt %B2 gi-ng nha2 phGi *hng?
?htng ta *it rLng O< lHa lun chy th<o hai 3()ng ray 3gt Gong Gong# Yo hai *n tr.i v
"h,i c>a tIu ho, t(Zng 3Di cD 3@nh vi &ho,ng c.ch gi\a *.nh O<' do vy &ho,ng c.ch
thcng gi\a hai thanh ray &ho,ng c.ch ray c+ng "h,i cD 3@nh &hng 3ei' n v &ho,ng
c.ch c>a hai *.nh tIu ho, "h,i vQa vgn' 1n &h" vi nhau' chs J ch% ngogt c>a 3()ng GMt
th0 &ho,ng c.ch ray mi hZi rng v 3 tr.nh lm trt *.nh#
vho,ng c.ch ray tiu chun c>a 3()ng GMt l 9F;m mm# Egubn gDc c>a n c2n l mt cSu
chuykn nZn lmyy n1m tr(c' v(Zng quDc 7a $8 ce "h.i mt 3i quSn Gang OSm l(4c
n(c nh# / GD chin Oa 38 trn qua mt v~ng 3t rng ln c>a nh CuDc' 3 li nh\ng
vt *.nh O< rt GSu trn 3()ng# 7tc 3' loi *.nh O< hai *.nh ny 38 3 li vkt *.nh O< c
&ho,ng c.ch gi\a hai *.nh &ho,ng 9F;m mm lm cho O< ng`a *Dn *.nh c>a nh rt d *@
Ga lIy OuDng# nh\ng O< c>a m0nh c th di chuyn thun l4i ln "hUa tr(c th<o c.c
vt *.nh O< tr+ng OuDng rt GSu ny' ng()i nh 38 quyt 3@nh c,i to &ho,ng c.ch c>a tt
c, c.c *.nh O< ng`a thnh c~ng mt 3 rng 9F;m mm# vt qu,' truyNn thDng ny li
3(4c lm ti" nh( c+# n n1m 9|lm' tuyn 3()ng GMt 3Iu tin trn th gii 3(4c &h.nh
thnh ti n(c nh# vho,ng c.ch ray c>a 3()ng GMt c+ng 3(4c 3@nh r_ rng l 9F;m mm#
wau 3' c~ng vi G` "h.t trin c>a c.ch mng cng nghik"' rt nhiNu quDc gia c+ng ti"
tc OSy d`ng 3()ng GMt' m li ti t" mang &ho,ng c.ch 3()ng ray c>a 3()ng GMt nh
vN n(c# E1m 9:;]' nik" hi 3()ng GMt CuDc t qui 3@nhV vho,ng c.ch 3()ng ray tiu
chun c>a 3()ng GMt l 9F;m mm#
/y th0 c "h,i tt c, c.c 3()ng GMt trn th gii 3Nu d~ng &ho,ng c.ch ray tiu chun
ny "h,i &hngh Th`c ra' do tUnh 3gc th~ c>a t0nh h0nh "h.t trin 3()ng ray tQng th)i &T
c>a tQng n(c' &hng Ut n(c GH dng 3()ng ray h" hogc 3()ng ray rng nhP hZn hogc
v(4t qu. 9F;m mm# /U d' &ho,ng c.ch ray 3()ng GMt c>a 7in i c+ *in thnh 9mlF
mm' 3()ng ray rng c>a TSy dan Eha 3t 3n 9] mmo ?2n tr(c 3Sy' &ho,ng c.ch ray
3()ng GMt Eht d,n li t(Zng 3Di h"' chs c 9y] mm#
nIu ht 3()ng GMt trong mng l(i 3()ng GMt c>a Trung CuDc 3Nu GH dng &ho,ng c.ch
ray tiu chun quDc t l 9F;m mm# Eh(ng J mt GD v~ng nh( *in gii Trung $in'
Trung /ikt tr(c 3Sy 38 tQng tr,i 3()ng GMt &ho,ng c.ch ray h"' d~ng cho tIu ho, nhP
c>a 3@a "h(Zng vn hnh' 3Sy l t0nh h0nh cc * trong th)i &T l@ch GH 3gc th~# Egoi ra'
v~ng ng dMc c>a Trung CuDc 38 OSy d`ng mt vi tuyn 3()ng GMt trong rQng GSu' do
chuyn d~ng 3 vn chuyn g%' l`c &-o djn t(Zng 3Di nhP' tIu 3(4c thit & 3 rng
t(Zng 3Di h"' do 3 "he *in GH dng 3()ng GMt ray h" ]l mm#
Ti sao 0F lSa cLn chy trn %#ng ray?
$t t t,i nu 3% trn mgt 3()ng 3. vn' 9m ng()i mi 3y n 3i 3(4c# Eh(ng nu mt
toa O< lHa c c~ng trng l(4ng 3% trn 3()ng ray th-"' chs l ng()i l 3> 3y n tin ln#
/n 3N mu chDt J 3Sy l G^c c,n l1n# i l(4ng ny chnh nhau ti ]'m lIn J hai loi O<#
vhi 3i O< 3" trn 3()ng r,i nh`a "hcng l0 *n Gf c,m thy rt d ch@u' c2n &hi 3i O< trn
3()ng 3. vn gb ghN &h" &hnh *n Gf c,m thy tDn G^c# T(Zng t`' &hi lD" O< 3" *Zm
c1ng' ngbi ln O< c,m thy d ch@u# vhi lD" non hZi' 3" O< Gf tDn G^c#
/n 3N c+ng vjn l G^c c,n l1n# ()ng nh`a "hcng l0 v lD" O< 3" *Zm c1ng th0 G^c c,n
l1n nhP' ng()i ngbi trn O< 3" c,m thy d ch@u# /0 vy gi,m G^c c,n l1n l mt &hSu
ch> yu trong vikc nSng cao hiku qu, vn chuyn#
Eh\ng O< lHa 3Iu tin l nh\ng O< *.nh g% chy trn 3()ng ray g% do ng`a &-o' G^c c,n
l1n rt ln# wau 3' tQng *(c c,i tin' cho 3n c.ch 3Sy hZn 9yy n1m' &hi "h.t minh ra
m.y hZi n(c th0 *.nh O< v 3()ng ray mi 3(4c ch to *Lng th-"' do vy G^c c,n l1n
gi,m 3i rt nhiNu#
$gt &h.c' do *,n thSn O< lHa rt ngng' nu O< lHa tr`c ti" chy trn 3()ng 3. hogc
3()ng Oi m1ng th0 mgt 3()ng Gf O,y ra hikn t(4ng l_m OuDng d(i# Y~ng ray th-" v t
vt' trng l`c c>a O< lHa 3(4c dn 3Nu nn c th tr.nh 3(4c t0nh trng 3#
Egoi ra' gi\a hai thanh ray c>a 3()ng GMt c &ho,ng c.ch nht 3@nh' gi l chiNu rng
3()ng ray' n "h~ h4" vi &hu v`c c>a hai *.nh O< c~ng trc hai *n c g)# Eh( vy'
thng qua quan hk gi\a *.nh O< v 3()ng ray' O< lHa c th chy th<o h(ng c>a hai
3()ng ray#
+ thN (Mng ph1n tS 9EsoprFn: %bn giGn l$m cao s2 tng h[p %#[c *hng?
/n 3N ny "h,i 3n n1m 9|]: mi 3(4c gi,i quyt# Eh ho. hc ng()i Kh." douGalt 38
ly 5Go"r<n6 3(4c "hSn gi,i ra Gau &hi Gy &h cao Gu' gia nhikt c~ng muDi aOit 3m 3gc'
thu 3(4c mt loi gIn giDng vi cao Gu t` nhin# n" &h loi G,n "hm mi ny li thu
3(4c 5Go"r<n6#
Sy l mt "h.t hikn quan trng# Eu nh( ni cao Gu l mt c1n nh th0 5Go"r<n6 chUnh
l vin gch OSy nn c1n nh y# KhSn tH to thnh cao Gu' chUnh l tQng "hSn tH nhP
Go"r<n lin &t to thnh#
Yo "hSn tH chuyn 3ng' c.c "hSn tH trong &hi chuyn 3ng lun lun ch<n nhau# Yo
vy chu%i cao "hSn tH h0nh thnh cao Gu &hng th J dng 3()ng thcng m "h,i J dng
cong' hZn n\a rt nhiNu "hSn tH li v(ng vo nhau' d()ng nh( l mt t" h4" G4i l<n
&hng th<o quy tMc# vhi d~ng G^c &-o n' c.c "hSn tH cong loi ny c th *@ &-o di ra
mt chtt# wau &hi l`c &-o mt 3i' c.c "hSn tH co trJ li trng th.i cong c+# ?+ng giDng
nh( vt 3(4c *kn thnh G4i' &hi *n &-o n' n liNn du%i ra' &hng &-o th0 n li thu vN
trng th.i c+' 3Sy c+ng chUnh l nguyn nhSn ti Gao cao Gu li giu tUnh 3n hbi nh( vy#
?ao Gu c tUnh 3n hbi rt tDt' ngoi vikc c th lm c.c loi G1m lD" O<' c2n th()ng d~ng
nguyn liku chDng rung' trong c.c lanh v`c nh( O< hZi' 3()ng GMt' tu thuyNn v cIu
3()ng 3Nu d~ng 3n n# Trn th gii hikn nay 38 c vi ngh0n chic cIu GH dng cao Gu
3 lm 3km nSng trng t,i
Ti sao cao s2 c tUnh %$n h^i?
n hbi l mt tUnh cht qu= *.u c>a cao Gu# Th<o th`c nghikm' cao Gu t` nhin c th
3(4c &-o di g" : lIn Gau 3 li &hi "hc h0nh dng c+' 3i 3a GD vt cht 3Nu &hng Go
*0 3(4c vi n trong vikc &-o di ny' c th rMn m c+ng c th mNm#
?ao Gu t` nhin 3(4c ly tQ d@ch th trong nh`a cSy# nZn 9yy n1m tr(c 3Sy' c.c nh
ho. hc *Mt 3Iu nghin c^u thnh "hIn c>a cao Gu t` nhin# n cho cao Gu vo trong
*0nh' t1ng nhikt' c.ch ly &hng &hU' c.ch ny 3(4c gi l h" &h# wau &hi h" &h cao Gu
thu 3(4c mt loi d@ch th' qua nghin c^u loi d@ch th ny' h *it rLng trong m%i "hSn
tH c>a n 3Nu c m nguyn tH cac*on v | nguyn tH hy3r' vN mgt ho. hc gi l
5Go"r<n6
Ti sao % hoa li c nhiB2 m$2?
dn 38 tQng 3n dMc vinh ch(ah vhi *n 3i do quanh i l 3()ng nhSn dSn trn qu,ng
tr()ng Thin n $n' 3" vo mMt tr(c tin l mt d8y ct mu trMng O.m to ln v
tr2n# dn c *it chtng 3(4c lm *Lng g0 &hngh vhi *n 3i gIn 3n *ia t(Jng nikm c.c
anh h~ng nhSn dSn' *n thy ct *ia trMng nh( ngc' Oung quanh &hMc "h~ 3iu &ia tht
h~ng va v trang nghim *it *ao# Th *n c *it chtng 3(4c lm *Lng g0 &hngh
Th0 ra' nh\ng th^ 3. 3" &ia 3Nu l 3. hoa# ?h>ng loi 3. hoa rt nhiNu' nh\ng ct 3.
hnh lang mu trMng O.m &ia gi l 5ng,i dik" thanh6o 3. *ia mu trMng tinh &hit &hng
t" cht &ia gi l 5h.n *ch ngc6 # Eh\ng *^c *iu ng\' cIu 3. trMng tr(c ceng Thin
n $n c+ng 3(4c &hMc *Lng h.n *ch ngc#
. hoa l mt loi vt liku OSy d`ng rt qu= v nei ting# Thnh "hD i 7= c>a tsnh /Sn
Eam G,n Out nhiNu loi 3. ny nn c tn l 3. i 7= r3. hoau# ? 3iNu' 3. hoa &hng
nht thit "h,i 3(4c chuyn tQ i 7= 3n' nh\ng nZi &h.c c+ng c 3. hoa#
Thnh "hIn ho. hc c>a 3. hoa l ?anOi cac*onat# ?anOi cac*onat nguyn cht c mu
trMng' 5h.n *ch ngc6 chUnh l ?anOi cac*onat nguyn cht# ?anOi cac*onat &h tan
trong n(c cho nn nh\ng *iu ng\ tr(c Thin n $n *@ n(c m(a hMt trong nhiNu
n1m vjn 3^ng GQng G\ng m &hng Gao# ? 3iNu' canOi cac*onat mt &hi gg" muDi aOit
l Gf l" t^c G~i *t &hU v th,i ra c.c*onic' chs l.t Gau l *@ tan ra ngay# $i ng()i
th()ng d~ng c.ch ny 3 "hSn *ikt vi 3. hoa#
. hoa thin nhin th()ng &hng "h,i l ?anOi aOit cac*on nguyn cht' *n trong c
nhiNu t" cht# Yo t" cht trong 3 &h.c nhau nn mu GMc c>a 3. hoa c(Zng c+ng &h.c
nhau# ?hUnh v0 nh( vy nn ch>ng loi c>a 3. hoa rt nhiNu' mu GMc 3a dng' "hong "ht'
vU d nh( 5ng dMc hbng6 mu 3P' 5TH 3u *ikn6 mu tUm' 5n,i 3o6 rGng *inu mu
3<n O.m Ei chung' mu 3P l do *n trong ch^a ?o*an' mu Oanh l do c ch^a
3bng' c2n mu 3<n v mu O.m l do ch^a GMt#
. hoa m@n' 3Nu' mu GMc t(Zi tMn' hoa v1n 3"' l vt liku OSy d`ng rt tDt# dSy gi)' rt
nhiNu ng()i c2n thUch d~ng 3. hoa 3 trang trU ni tht' vU d nh( l.t nNn' lm mgt *n'
3iu &hMc nghk thut v d~ng lm 3b trang G^c# ?ho d~ l d~ng nh( th no th0 3. hoa
3Nu tP ra v c~ng Gang trng v 3" 3f#
.iB2 g; l$m th2c tinh trong s2-t?
?htng ta c th nh0n qua hIu ht c.c cht th &hU v th lPng nh( &hng &hU' n(c' r(4u'
O1ng dIu nh(ng &h nh0n thu qua nh\ng cht rMn nh( GMt' 3bng' g% y vy m thuB
tinh tuy c+ng l cht rMn' nh(ng li trong GuDt' c th nh0n qua 3(4c#
wJ da chtng ta nh0n 3(4c qua cht &hU v cht lPng v0 c.c "hSn tH c>a chtng GM" O" rt
lPng lo' Gng .nh G.ng c th d dng lt qua# Eg(4c li' "hSn tH cht rMn lin &t vi
nhau th<o trt t` dy 3gc' nh( c.c vin gch O" OUt li vi nhau thnh c.c *^c t()ng
chMn .nh G.ng#
nhikt 3 cao' thuB tinh tan ch,y thnh cht lPng# vhi 3' c.c "hSn tH GM" O" rt ngju
nhin' &hng th<o mt trt t` no# Eh(ng v0 thuB tinh ng 3gc rt nhanh' c.c "hSn tH
vjn gi\ nguyn J trng th.i h%n lon' nn &hi 38 J th rMn' .nh G.ng vjn d dng lt qua#
Ti sao nam ch1m m_t (Ln tO tUnh?
?.c nam chSm th hk mi 3(4c lm tQ nh\ng vt liku hIu nh( &hng lm mt tQ tUnh
th<o th)i gian nh( c.c loi nam chSm h0nh ch\ A tr(c &ia#
Eam chSm gbm rt nhiNu v~ng tQ tUnh nhP gi l miNn# TQ tr()ng c>a nam chSm 3i th<o
h(ng ng(4c chiNu vi c.c miNn to ra tQ tr()ng 3# iNu ny c Ou h(ng lm c.c miNn
quay ng(4c chiNu tQ tr()ng c>a chtng li#
/i nam chSm hikn 3i' c.c miNn J m^c 3 no 3 *@ t likt vN mgt n1ng l(4ng' lm
chtng &hng d *@ t.c 3ng *Ji hiku ^ng trn# ?c nam chSm chs mt tQ tUnh &hi *@ 3un
nng J nhikt 3 cao hogc *@ rung 3ng mnh#
?.c nam chSm &iu mi GH dng nh\ng cht liku nh( alnico rh4" cht gbm nhm
nic&<l co*altu v co*alt Gamarium c cu trtc ni ti ng1n chgn G` tho.i ho. c>a c.c
mch tQ# ?htng 3(4c chia thnh nhiNu m,nh vn nhP' m%i m,nh l mt miNn# Eg(4c li'
nam chSm h0nh ch\ A &iu c+ c miNn ln hZn rt nhiNu' l nh\ng mu GMt c^ng vi miNn
3(4c *ao *c *Ji c.c t" cht car*ua GMt# $t 3iNu t(Jng nh( ngh@ch l= J 3Sy l nh\ng
m,nh vn nhP vi &Uch th(c tDi (u li c tUnh n1ng en 3@nh hZn nh\ng m,nh ln trong
c.c cht tQ tUnh# Yo vy' loi nam chSm ch\ A &-m *Nn v\ng hZn nhiNu Go vi nam chSm
&iu mi#
; sao *hi %ng %iKnf %kn h2`nh P2ang *hng sng ngay?
Eguyn l= lm vikc c>a 3n huTnh quang nh( GauV
n huTnh quang l Dng thuB tinh &Un' c 3 chSn &hng cao' *n trong c mt Ut thuB
ngSn# nai 3Iu Dng c G4i 3Dt lm 3ikn c`c# dn trong 3n Dng c "h> mt l" *t tinh th
"h.t quang' "h.t G.ng# Eh) vy m 3n huTnh quang chiu G.ng 3(4c#
? nhiNu loi *t "h.t quang' &hi 3(4c chiu tia tH ngoi 3> 3 Gf "h.t G.ng' nu &hng
Gf &hng "h.t G.ng 3(4c# ?.c loi cht "h.t quang &h.c nhau th0 th)i gian "h.t G.ng di
ngMn c+ng &h.c nhau# ? &hi' cht "h.t quang 3(4c chiu c.c tia &hng 3> 3 th0 chs
nh" nh.y G.ng tQng ltc# vhi ta 3ng 3ikn ' 3n huTnh quang nh" nh.y c+ng v0 l= do 3#
vhi ta chiu G.ng tQng ltc' cht "h.t quang *Lng tia tH ngoi' 3 G.ng d( c2n li di hay
ngMn tuT thuc loi cht "h.t quang# /0 c nhiNu loi cht "h.t quang &h.c nhau nn "h,i
chn cht "h.t quang "h~ h4" cho tQng loi cng vikc#
$n huTnh quang trong m.y thu h0nh c+ng 3(4c "h> mt l" *t "h.t quang# /0 th nu
l" huTnh quang c 3 "h.t G.ng &-o di th0 h0nh ,nh trn m.y Gf &hng tDt nn trn mn
h0nh c>a m.y thu h0nh ng()i ta "h> mt l" *t "h.t quang c th)i gian "h.t G.ng ngMn#
Tr.i li trn mn h0nh c>a m.y ra3a li cIn "h,i c 3 "h.t G.ng ngMn# Tr.i li trn mn
h0nh c>a m.y ra3a li cIn "h,i c 3 "h.t G.ng d( &-o di# /0 vy' chtng ta "h,i d`a vo
yu cIu th`c t c>a cng vikc m chn c.c loi cht "h.t quang &h.c nhau cho "h~ h4"#
Ti sao cc %kn trang trU li nh_p nhy?
$%i &hi vo nh\ng ngy l ln ng()i ta 3Nu thUch trang trU c.c ch~m 3n nhP nhiNu mu
trn c.c cng tr0nh &in trtc' nh J' cSy cDi' trong m%i gia 30nh c+ng th()ng trang trU *n
trong hogc *n ngoi nh c>a m0nh#
vhi 3m 3n c.c ch~m 3n nhP nhiNu mu nh" nh.y lm cho &hng gian r`c r v
huyNn ,o# hiu 3(4c ti Gao c.c 3n mu c th nh" nh.y' chtng ta Gf t0m hiu vN
cu to c>a chtng#
?.c 3n trang trU mu 3Nu 3(4c ch to tQ hai dSy &im loi# Eg()i ta d~ng hai dSy &im
loi c 3 gi8n nJ nhikt &h.c nhau cho ti" Otc vi nhau# vhi c d2ng 3ikn chy qua lm
cho nhikt 3 trn c.c dSy &im loi t1ng ln t1ng ln' c.c dSy &im loi *@ thay 3ei h0nh
d.ng' &Uch th(c v do hk GD gi8n nJ c>a hai dSy &im loi &h.c nhau nn hai dSy &hng
ti" Otc' do 3 d2ng 3ikn *@ ngMt mch' 3n &hng G.ng#
n trang trU thng th()ng gbm nhiNu *ng 3n nhP nhiNu mu GMc 3(4c mMc nDi ti"
nhau' nh(ng trong 3 chs c mt *ng ch to *Lng hai dSy &im loi J nhikt 3 th" th0
ti" Otc vi nhau' d2ng 3ikn 3(4c nDi mch' &hi dSy &im loi nng ln d2ng 3ikn Gf *@
ngMt mch lm cho c, d8y 3n nh" nh.y# Eu muDn c nhiNu c.ch nh" nh.y' ng()i ta
c th nDi vo trong d8y nhiNu *ng 3n c hai dSy &im loi &h.c nhau#
Eguyn l= ny c2n 3(4c ng()i ta ." dng trong ch to c.c *ng 3n E<on' c.c *
&hDng ch 3ikn rZl<u trong c.c vt dng 3ikn nh(V l2 3ikn' *n l 3ikn' nbi 3ikn v#v
+Yc P2ang l$ hiKn t#[ng nh# th n$o?
/o nh\ng 3m tr)i quang mSy tnh' trn v~ng tr)i J hai c`c Tr.i 3t th()ng lin ti"
Out hikn nh\ng d,i .nh G.ng mu hbng' lam' vng' tUm r`c r v *in ,o &hn l()ng#
Tia ny vQa tMt 3i' tia &h.c li Out hikn' nh,y mta' lung tinh 3> mu GMc
? ltc chtng chs l mt tia G.ng mong manh' c &hi mang h0nh d qut' h0nh ngn lHa'
rbi li ho. thnh nh\ng v2ng cung mu l. cSy vMt trn nNn tr)i# chUnh l c`c quang#
?`c quang l mt hikn t(4ng him thy J nhiNu nZi trn Tr.i 3t# Eh(ng J laG&a r$[u'
"hIn ln l8nh the ?anada' hay v~ng nLm tQ va 3 y trJ ln' 3Sy li l mt chuykn *0nh
th()ng# ?`c quang th()ng Out hikn vo *uei 3m# ? ng()i yu *ng vUa' nh0n thy
hikn t(4ng ny liNn cho l ngy tn th GM" 3n#
/o nh\ng n1m |y c>a th &B ii' ng()i ta &h.m "h. ra rLng tQ tr()ng c>a Tr.i 3t c
lin quan 3n hikn t(4ng &T ,o ny# vhi <l<ctron va vo mt vt th no 3' n c th to
ra .nh G.ng r3iNu ny c+ng t(Zng t` nh( nguyn l= hot 3ng c>a mn h0nh tivi v m.y
tUnhu# Eh( vy' c.c nh &hoa hc cho rLng c`c quang c th Ginh ra &hi c.c d2ng ht
mang 3ikn tUch trong v+ tr va chm vi *Iu &hU quyn#
vt qu, nghin c^u &hoa hc vo c.c n1m 9:m] 9:m| cho rLng &hi trn $gt tr)i Out
hikn c.c vt 3<n' gi $gt tr)i tt vo Tr.i 3t' mang th<o mt d2ng ht n1ng l(4ng cao
gSy ra hikn t(4ng c`c quang# ?.c <l<ctron v "roton trong d2ng ht ny 3i vo *Iu &hU
quyn# Y(i ,nh h(Jng c>a 3@a tQ' chtng *@ htt vN hai c`c Tr.i 3t# Ti 3Sy' chtng va
chm v &Uch thUch c.c "hIn tH &hU' lm c.c "hSn tH ny "h.t ra *^c O 3ikn tQ d(i dng
.nh G.ng nh0n thy# dIu &hU quyn c rt nhiNu cht nh( oOy' nito' h<li' hydro' n<on
Y(i t.c 3ng c>a d2ng ht mang 3ikn' .nh G.ng do c.c cht &hU &h.c nhau to ra c+ng
&h.c nhau' v0 th c`c quang c mun mu ngn GMc#
?`c quang &hi Gf Out hikn mnh th()ng 3i &m vi nh\ng thay 3ei trong 3@a tQ v &-o
th<o G` giao thoa vi Gng v tuyn' Gng 3ikn thoi Th)i &T mnh' yu c>a c`c quang
c mDi lin quan chgt chf ti chu &T hot 3ng c>a $gt tr)i# vhi $gt tr)i J 3snh chu &T'
rhot 3ng mnh nhtu' n Gf *^c O nhiNu hZn m^c *0nh th()ng# 7tc ny d2ng ht mang
3ikn va chm nhiNu hZn vi &hU quyn' do 3' c`c quang Gf Out hikn rt nhiNu v &T va#
Th n$o l$ h[p *im nhYa?
n4" &im l mt loi nguyn liku dng ln c Uch' n l do c.c nguyn tH &im loi &h.c
nhau c+ng thSm nh" vo trong c.c &h< hJ c>a c.c nguyn tH c>a nhau h0nh thnh# wau
&hi &im loi h4" thnh h4" &im' c rt nhiNu tUnh n1ng (u vikt hZn Go vi &im loi thuIn
tu=# Yo vy' nguyn nhin liku &im loi trong ^ng dng th`c t 3a GD l h4" &im# Th
nh(ng' nh`a ti Gao li c th h0nh thnh h4" &im 3(4ch
?.i gi l h4" &im nh`a' li &hng "h,i l chs G` &t h4" nh`a vi &im loi' m l trn
ljn hai loi nh`a trJ ln li vi nhau# /U d' vo n1m y c>a th &B ly' c mt loi nh`a
gi l KK!' c 3 c^ng nht 3@nh' nh(ng "h,i t1ng ti l9y 3 ? mi c th tin hnh gia
cng thnh h0nh' v "olyGtir<n c th gia cng thnh h0nh J 9yy 3 ? nh(ng G,n "hm li
c nh(4c 3im l d v# Yo vy' nhSn vin &[ thut 38 trn l loi nh`a ny vi nhau
thnh 5h4" &im6# vt qu,' loi 5h4" &im6 ny &hng chs nSng cao &h, n1ng chDng va
3"' &hng *@ n^t' m c2n c th gia cng thnh h0nh J nhikt 3 9Fy 3 ?#
/i n1m gIn 3Sy' h4" &im nh`a 38 trJ thnh mt loi G,n "hm nh`a tUnh n1ng cao mi
Out hikn trong loi nh`a cng tr0nh' ngy cng 3(4c ng()i ta coi trng# /U d nh( nh`a
dw' n l do wtrir<n' *<n<n <tyl<n' 3i*uti<n th<o mt tB lk nht 3@nh to thnh' Gau &hi
*a h4" li thnh mt' n c 3gc tUnh c>a ; loi thnh "hIn' t^c l vQa c tUnh quang *ng
c>a Gtrir<n' gia cng thnh h0nh tDt' li c tUnh rMn c>a *<n<n <tyl<n' ch@u 3(4c tUnh 1n
m2n ho. hc' ch@u 3(4c tUnh dIu v tUnh gia cng m.y mc tDt' c2n c tUnh do nh( cao
Gu v tUnh va 3" c>a 3i*uti<n# Yo vy' nh`a dw 3(4c GH dng rng r8i lm 3b 3ikn gia
dng' m.y mc quang hc' 3b d~ng gia 30nh v vt liku &in trtc
xIn 3Sy' &hng Ut G,n "hm h4" &im nh`a &hng ngQng c *(c 3t "h. trong rt nhiNu
tUnh n1ng#
Kim loi c thN tY 4-c chy?
Eu r,i loi *t ch0 3<n m@n ln mt t) giy 3gt trong *ng tDi' *n Gf thy nh\ng chm
lHa lDm 3Dm# Eu gg" th)i tit &h hanh' 3.m *t ch0 3 Gf c th *~ng ch.y vim loi
m c+ng ch.y (' Gao li th nhsh
Eh( chtng ta 38 *it' &im loi "h,n ^ng vi oOy J &hng &hU# Thng th()ng' "h,n ^ng
oOy ho. O,y ra t(Zng 3Di chm# Sy l "h,n ^ng Ginh nhikt# Ehikt l(4ng Ginh ra tUch t
dIn dIn J *N mgt &im loi &hin nhikt 3 t1ng ln# vhi ta gom c.c ht &im loi c`c m@n
li thnh mt 3Dng' dikn tUch ti" Otc c>a c.c ht vi oOy trong &hng &hU Gf rt ln' v
tDc 3 oOy ho. rt cao# vhi 3' nhikt l(4ng tho.t ra 3> ln 3 c.c ht *t m@n 3t 3n
3im *Mt lHa' v &im loi Gf t` *Dc ch.y#
Eh\ng &im loi no c &h, n1ng t` *Dc ch.yh Khe *in nht l GMt v ch0' hai &im loi m
ng()i ta vjn ngha l rt en 3@nh# Tr(c 3Sy c ng()i 38 tQng d~ng *t GMt &hH m@n lm
vt liku djn ho.' v0 n c th t` *Dc ch.y trong &hng &hU# ?h0 c+ng c th t` *Dc ch.y#
Eh(ng tt nhin' 3 &hng "h,i l c.c m,nh ch0 v chU l. th()ng gg"' m l loi ch0 m@n'
3iNu ch tQ *t ch0 tractrat &han#
Kim loi c *hG nng nh3?
xhi nh l &h, n1ng 3gc *ikt c>a 3i n8o 3ng vt# Eh(ng c h4" &im *it 5nh6 &hng
thua g0 3ng vt# iNu ny mi ngh< c v &h tin' nh(ng 3 li l G` tht#
E1m 9:9' ti mt vikn nghin c^u J $[' mt nghin c^u vin cIn h4" &im ni&<n titan
*- cong qu<o# nh *n tUm c.ch &-o thcng tQng G4i rbi tin hnh lm thU nghikm# ? mt
lIn &hi t1ng nhikt 3 c>a G4i dSy 38 &-o c1ng ln Fy 3' nghin c^u vin ny thy mt
hikn t(4ng lV w4i dSy 38 &hi "hc nguyn dng cong qu<o ltc 3Iu# Th l th noh
Eg()i ta *n ly nhiNu G4i h4" &im 38 &-o thcng' 3<m gia nhikt v thy chtng 3Nu &hi
"hc li dng cong *an 3Iu# Y()ng nh( c.c dSy h4" &im c &h, n1ng nh nh( n8o ng()i
vy# nhikt 3 cao' chtng vjn nh 3(4c 3(4c dng cong vDn c ltc *an 3Iu#
Ti Gao h4" &im ny li c &h, n1ng nhh iNu 3 lin quan 3n cu trtc tinh th c>a h4"
&im# Ei chung J c.c 3iNu &ikn &h.c nhau' c.c tinh th c cu trtc v tUnh en 3@nh &h.c
nhau# nhikt 3 t(Zng 3Di th"' cu trtc c.c tinh th c>a h4" &im &hng en 3@nh# vhi
nhikt 3 t1ng qu. mt m^c O.c 3@nh# vhi nhikt 3 t1ng qu. mt m^c O.c 3@nh no 3' cu
trtc tinh th Gf *in thnh dng en 3@nh# Ehikt 3 ny 3(4c gi l nhikt 3 chuyn *in
cu trtc# l l= do ti Gao c.c G4i h4" &im ni&< titan li ly li dng cong *an 3Iu &hi
t1ng nhikt 3#
ng dng "h.t hikn
7oi h4" &im ny 38 3(4c 3<m vo "hc v cho mc 3Uch th.m &hng# thu th" c.c
t( liku vN $gt tr1ng' cIn "h,i "h,n hbi c.c t( liku tQ $gt tr1ng vN Tr.i 3t' muDn vy'
"h,i 3gt trn *N mgt 5?h@ nLng6 mt ant<nma c &Uch th(c &heng lb# Eh(ng lm Gao 3
3(a ant<nma ln nh( th ln $gt tr1ngh
Tr(c ht' c.c nh &hoa hc Gf ch to mt 5c.i 6 mt ant<nma ln lm *Lng h4" &im
ni&<n titan J nhikt 3 trn Fy 3 ?# wau 3' g" 5c.i 6 ny li thnh mt th tUch rt *-
3 c th cho vo trong tu v+ tr# vhi ant<nma 38 ln ti $gt tr1ng' *ao 3`ng ant<nma
mJ ra' c.c G4i h4" &im Gf nhn 3(4c n1ng l(4ng $gt tr)i# Yo J trn $gt tr1ng' &hng
&hU rt lo8ng' nn .nh G.ng $gt tr)i &hng *@ t.n O v hIu nh( ton * n1ng l(4ng .nh
G.ng Gf chiu vo ant<nma' lm nhikt 3 c>a ant<nma ln cao qu. Fy 3 ?' 3t 3n nhikt
3 c t.c dng lm h4" &im 5"hc hbi trU nh6 v Gf c cu trtc en 3@nh# Eh) 3'
ant<nma 3(4c mJ ra' ly li dng c+ v c th lm nhikm v chuyn c.c thng tin vN Tr.i
3t' "hc v yu cIu nghin c^u#
Kim loi n$o nhr nh_t?
Eu c ng()i ni' c th d dng d~ng dao cMt &im loi ra thnh l.t mPng' *n c th Gf
&hng tin# Eh(ng' qu, th`c l c mt GD &im loi nh( vy' 7iti chUnh l mt loi trong GD
3#
7iti l mt loi nh nht trong GD c.c &im loi' mt 3 c>a n chs c y'm;F gcm; rly 3
?u' nn c th nei trn O1ng# 7iti c mu trMng *c l" l.nh' nh(ng mt &hi gg" &hng
&hU' *N mgt 3" 3f &ia c>a n Gf 3t ngt mt 3i 3 *ng' J trong n(c' n "h,n ^ng vi
n(c gi,i "hng &hU hydro' n c2n c th ch.y giDng nh( thuDc ne#
7iti 38 &hng ch@u 3(4c t.c dng c>a &hng &hU' li &hng ch@u 3(4c t.c dng c>a n(c
th0 n c2n c t.c dng g0h ?ho nn' ng()i O(a lun cho rLng n chcng c t.c dng g0 c,'
nh(ng nh "h.t minh nei ting }diGon li &hng *P qua n# Rng 38 d~ng h4" cht ho.
hc oOyt c>a 7iti 3 d~ng vo dung d@ch 3ikn gi,i c>a "in' acquy lm cho tUnh n1ng c>a
"in 3(4c nSng cao ln rt nhiNu# 7oi "in ny 38 trJ thnh 3b d~ng &hng th thiu 3(4c
trong tu ngIm trong chin tranh th gii th^ nht# Egy nay' "in 7iti 38 3(4c ^ng dng
rng r8i vo trong c.c lanh v`c nh(V $.y tr4 tim' 3ikn thoi di 3ng
7iti c vi nguyn tD 3bng v@' tUnh cht ho. hc c>a 7iti v 7iti ] gIn giDng nhau'
nh(ng cng dng li hon ton &h.c nhau# 7iti d~ng trong ngnh &[ thut cng nghik"
m+i nhn' c2n 7iti ] li d~ng trong c.c ngnh G,n Out cng nng nghik" thng th()ng#
Eg2i ne nguyn tH trong *om hydro hogc *om nguyn tH "h,i *c mt l" 7iti dIy 3
&hDng ch qu. tr0nh "h,n ^ng#
$.y mc &hi vn hnh "h,i th()ng Ouyn cho thm dIu *i trZn' 3 mt mgt c th duy
tr0 G` linh hot trong vn chuyn c>a m.y mc' mgt &h.c c th lm gi,m G` mi m2n v
hao ten c>a c.c linh &ikn m.y# Eh(ng c.c loi dIu *i trZn thng th()ng J nhikt 3 cao'
nhikt 3 th" hogc &hi *@ ngSm n(c 3Nu Gf *@ ,nh h(Jng# Eu GH dng nguyn liku *i
trZn do 7iti ] to nn th0 c th ch@u 3(4c nh\ng ,nh h(Jng *n ngoi m c.c loi dIu
*i trZn thng th()ng &hng ch@u 3(4c#
Trong cuc GDng' l" m<n G.ng *ng trn *.t' l" m<n trn 3b gDm G^ G.ng *ng nh(
thuB tinh# Trong nh\ng nguyn liku c>a chtng 3Nu cho ch^a 7iti' v0 7iti c th lm gi,m
3 nng ch,y c>a m<n' rtt ngMn th)i gian nung' hZn n\a c2n lm cho *N mgt vt 3(4c
trZn *ng v 3Nu# Egoi ra trong mn h0nh c>a tivi c+ng c 7iti#
Trong nng nghik"' 7iti nSng cao &h, n1ng &h.ng *knh c>a mt GD loi th`c vt' vU d
lta mch d *@ mMc *knh 3Dm l. nht' c chua d *@ thDi' nu &@" th)i d~ng muDi 7iti lm
"hSn *n th0 c th ng1n &hng cho th`c vt mMc nh\ng *knh ny#
W't t_n gy v$ m't t_n thgpf th n$o n)ng hbn?
Eu c ng()i tr, l)i 59 tn g% ngng hZn6' mi ng()i Gf c()i Im ln# Th`c ra' ni mt
c.ch nghim ttc' cSu tr, l)i 3 l chUnh O.c# Trng l(4ng th`c c>a mt tn g% ngng hZn
trng l(4ng th`c c>a mDt tn th-" vo &ho,ng l'; &g#
d0nh th()ng &hi chtng ta ni 9 tn th-" l chs mt 3Dng th-" trong &hng &hU vQa 3tng
ngng 9 tn# xi, d c mt c.i cSn 3aa rt ln' chtng ta lIn l(4t 3gt 3Dng th-" v 3Dng g%
ln hai 3aa cSn c>a n th0 &t qu, cSn 3(4c c>a chtng trong &hng &hU l vQa *Lng nhau#
Tuy nhin trong &hng &hU' g% v th-" c+ng ch@u t.c dng c>a l`c 3y cGim<t# 7`c ny
lm mt 3i mt "hIn trng l(4ng c>a chtng# Th<o nguyn l=' trng l(4ng m vt th mt
3i *Lng trng l(4ng c>a &hng &hU m vt th chim ch%' hay *Lng trng l(4ng &hng
&hU c c~ng th tUch vi n# $uDn tUnh trng l(4ng th`c c>a g% v th-" th0 "h,i cng
thm "hIn trng l(4ng mt 3i 3#
Trong *i to.n ny' trng l(4ng th`c c>a g% "h,i *Lng 9 tn cng thm trng l(4ng
&hng &hU c th tUch *Lng th tUch tn g% 3 v trng l(4ng th`c c>a th-" *Lng 9 tn
cng thm trng l(4ng &hng &hU c th tUch *Lng th tUch tn th-" 3#
9 tn th-" c th tUch vo &ho,ng 9| m-t &hDi' 9 tn g% vo &ho,ng l m-t &hDi# nhikt
3 *0nh th()ng rly 3 ?u' trng l(4ng &hng &hU m chtng cho.n ch% chnh lkch nhau
gIn l'; &g# /0 th trng l(4ng th`c c>a mt tn g% ngng hZn trng l(4ng th`c c>a 9 tn
th-" vo &ho,ng l'; &g#
W't mgt ($i 4ao nhi2?
$t m-t *Lng n1m vin gch l.t Gn $t <m nhP c+ng c th d dng th`c hikn "h-"
tUnh 5hin nhin6 ny# ?2n *n' c th *n Gf ngc nhin m tr, l)i rLng 59 m-t th0 *Lng
9 m-t ch^ Gaoh6# Eh(ng 3 vjn ch(a "h,i l l)i gi,i 3." chUnh O.c
vhi nghin c^u *,n cht c>a .nh G.ng' c.c nh vt l= "h.t hikn 3(4c rLng .nh G.ng l
mt dng chuyn 3ng Gng# Xnh G.ng c mu GMc &h.c nhau th0 *(c Gng c+ng &h.c
nhau' hZn n\a *(c Gng l c`c &T en 3@nh# Y~ng *(c Gng lm chun 3 di c nh\ng
(u vikt &hng g0 G.nh nei# /0 vy ti ni ngh@ ?Sn 3o CuDc t &ho. 99 th.ng 9y n1m
9:y' ng()i ta chUnh th^c quy 3@nh 3b di tiu chun c>a mt m-t *Lng 9#my#];']; lIn
*(c Gng c>a Gng mu da cam do vri"ton | "h.t ra trong mi tr()ng chSn &hng#
Zn v@ m-t qua c.c th)i &T
Th)i ce 3i c.c n(c 3Nu c 3Zn v@ 3 di ring c>a m0nh m c.c triNu 3i th0 li th()ng
thay 3ei# Eh\ng c.i th(c thay 3ei nhiNu 38 gSy &hng Ut &h &h1n cho vikc ch to m.y
mc chUnh O.c#
wau cuc c.ch mng cng nghk th &B i/' &hoa hc &[ thut "h.t trin nhanh chng
38 *uc c.c nh &hoa hc "h,i t0m *Lng 3(4c mt tiu chun 3 di thDng nht quDc t'
c th duy tr0 3(4c trong mt th)i gian di &hng thay 3ei# ?.c nh &hoa hc th)i 3 cho
rLng 3 ln c>a Tr.i 3t l &hng thay 3ei# E1m 9:]y' gii &hoa hc Kh." 38 3o 3()ng
&inh tuyn tQ OUch 3o c>a Tr.i 3t' nu ra chun 3 di l mt "hIn m()i triku 3on
3()ng &inh tuyn tQ OUch 3o qua KariG 3n dMc ?`c v gi 3 l 59 m-t6# ?1n c^ vo 3
di 3 ng()i ta d~ng "latin ch to ra chic th(c di 9 m-t chun 3Iu tin#
E1m 9||:' ni ngh@ ?Sn 3o CuDc t 38 chUnh th^c thng qua 5chun gDc quDc t6 c>a
m-t# l thanh h4" &im "latin iridi tit dikn h0nh ch\ i' c 3 di *Lng mt "hIn *Dn
m(Zi triku 3()ng &inh tuyn c>a Tr.i 3t# d,n 5gDc6 ny 3(4c ct gi\ ti /ikn ?Sn 3o
CuDc t J KariG# ?.c *,n Gao m-t tiu chun do c.c n(c lm li "h,i 3(4c 3@nh &T 3(a
3n KariG 3 3Di chiu th(c m-t tiu chun#
?h(a hon h,o
wH dng mt th)i gian' c.c nh &hoa hc li nhn thy chic th(c m-t J KariG vjn c2n
nhiNu nh(4c 3imV
Th^ nht' n &hng cD 3@nh# gi\ 3(4c 3 chUnh O.c GuDt n1m "h,i 3 n J trong
"h2ng c nhikt 3 &hng 3ei' &hng cho .nh G.ng $gt tr)i tr`c ti" chiu vo# Eu ."
Gut *n ngoi thay 3ei 9y9; *ar th0 n c th co gi8n l "hIn vn milim<t#
Th^ hai' h4" &im "latin iridi c+ng &hng tr.nh &hPi hikn t(4ng nng gi8n' lnh co# Yo
vy' th(c &hng 3." ^ng 3(4c vikc 3o l()ng rt nhiNu chi tit 32i hPi chUnh O.c cao nh(
hikn nay# ?hcng hn linh &ikn c>a m.y djn 3()ng tu v+ tr' nu chs Gai mt milim<t
c+ng 3> lm cho hnh tr0nh 5Gai ngn dgm6# ?uDi c~ng' th(c d~ ch to *Lng &im loi
nh(ng dIn dIn c+ng &hng tr.nh &hPi *@ 1n m2n' h( hPng# Eu chun gDc quDc t *@ h(
hPng th0 &hng th ch to *Lng &im loi nh(ng dIn dIn c+ng &hng tr.nh &hPi *@ 1n
m2n' h( hPng# Eu chun gDc quDc t *@ h( hPng th0 &hng th ch to 3(4c nh\ng
th(c &h.c hon ton giDng nh( c+# Yo vy' c.c nh &hoa hc 38 chuyn Gang mt dng
3Zn v@ c th 5*t *in6 hZn# l *(c Gng .nh G.ng#
/0 Gao "h,i c 3Zn v@ 3 di chgt chf v thDng nht nh( vyh iin ly mt vU d' trong
nh m.y' mt chic m.y "h^c t" c &hng d(i my ngn chi tit' muDn 3<m hng ngn
chi tit 3 lM" thnh mt chic m.y 3 n hot 3ng *0nh th()ng th0 &hi ch to v &im
nghikm "h,i GH dng c.c dng c 3o 3,m *,o 3 chUnh O.c c>a c.c chi tit# Eu nh(
&hng c mt 3Zn v@ 3o 3 di mt c.ch thDng nht' th0 &hng c c.ch g0 hon thnh
3(4c cng vikc 3#
Tin * c>a &hoa hc &hng *ao gi) c gii hn' vikc nSng cao 3 chUnh O.c c>a 3Zn v@
3o 3 di Gf c2n ti" tc#
DhGy 02-ng tO m't toa 0F %ang chyf phGi l$m th n$o?
Eu ta nh,y vN "hUa 3Lng tr(c &hi O< 3ang chy' da nhin l &hng nh\ng &hng trQ
3(4c vn tDc m ng(4c li' lm n t1ng ln# 7" lun nh( vy' ta Gf Guy ra rLng "h,i
nh,y vN "hUa Gau# dJi v0 &hi 3' vn tDc nh,y trQ vo vn tDc c>a O<' nn &hi chm 3t'
thSn ta Gf "h,i ch@u l`c Ut hZn# Eh(ng trn th`c t' nh,y nh( vy li rt nguy him# Ti
Gao li nh( thh
?Su tr, l)i l' d~ nh,y vN 3Lng tr(c hay 3Lng Gau' ta c+ng 3Nu c nguy cZ *@ ng8' v0 &hi
chSn chm 3t dQng li rbi th0 "hIn trn c>a thSn ng()i vjn chuyn 3ng# /n tDc c>a
chuyn 3ng ny &hi nh,y vN "hUa tr(c qu, l c ln hZn nh,y vN "hUa Gau' nh(ng 3iNu
quan trng J 3Sy l 5ng8 vN 3Lng tr(c Ut nguy him hZn ng8 vN 3Lng Gau6#
vhi ng8 vN "hUa tr(c' do chuyn 3ng 38 thnh thi qu<n' ta th()ng *(c chSn ln "hUa
tr(c rnu O< chuyn 3ng nhanh ta Gf chy th<o vi *(cu' v nh) th m &hng ng8#
?huyn 3ng 3 38 thnh thi qu<n' v0 c, 3)i ta 38 th`c hikn n trong ltc 3i rth<o quan
3im cZ hc' 3i chcng qua l mt lot c.c 3ng t.c ng8 thSn ng()i vN 3Lng tr(c v 3(4c
3 li nh) vikc *(c chSn ln "hUa tr(cu# ?2n &hi ng8 vN 3Lng Gau' do &hng c chuyn
3ng c^u nguy nh( vy c>a chSn' nn nguy him hZn nhiNu# $gt &h.c' c2n mt 3iNu
quan trng n\a l' d~ *@ ng8 th0 ng8 vN 3Lng tr(c' nh) c tay chDng' c+ng 3 nguy him
hZn ng8 vN 3Lng Gau#
Tm li' nh,y ra &hPi O< vN 3Lng tr(c Ut nguy him hZn l do cu to cZ th chtng ta
ch^ &hng "h,i l do qu.n tUnh# _ rng l 3Di vi nh\ng vt v tri th0 quy lut 3 &hng
." dng 3(4cV $t c.i chai n-m ra &hPi O< vN 3Lng tr(c d *@ v hZn &hi n-m vN "hUa
Gau# /0 vy' nu "h,i nh,y &hPi toa O< th0 "h,i nh,y vN "hUa tr(c#
Eu c &inh nghikm v *0nh tanh hZn' *n h8y nh,y l~iV Eh,y vN "hUa Gau nh(ng vjn
quay mgt vN "hUa tr(c#
Ti sao v7t %)t trn thGm li n)ng hbn?
Trng l(4ng c>a *n Gf t1ng ln nu *n cSn GH dng 3(4c 3gt trn mt tm th,m dy' Go
vi *n cSn 3gt trn mt mgt "hcng c^ng# niku ^ng &T l ny vjn &hin ng()i ta thMc
mMc tQ lSu# / nay' c.c nh vt l= 38 c cSu tr, l)i v0 Gao#
Yavid $ac&ay' mt nh vt l= ti i hc ?am*ridg< r$[u v cng G` on K<nd<rgaGt 38
th`c hikn "h-" cSn *Lng nh\ng chic cSn *n tiu chun trn c.c *N mgt &h.c nhau# n
"h.t hikn thy trng l(4ng c>a m0nh t1ng thm &ho,ng 9y trn th,m dy Go vi trn
nNn nh c^ng#
t0m hiu l= do v0 Gao' K<nd<rgaGt 38 th.o r)i mt GD * "hn c>a chic cSn v th<o d_i
c.c chuyn 3ng c>a cu trtc *n trong &hi 3(4c 3gt trn c.c *N mgt &h.c nhau# dn
trong chic cSn c F 3im t`a hay 532n *y6' nLm ti F gc' m%i 32n *y 3Nu h(ng vo
trong# ?.c 32n *y ny c nhikm v truyNn trng l(4ng c>a ng()i ti mt 3aa &im loi
3(4c gMn trn l2 Oo# ?huyn 3ng c>a 3aa &im loi Gau 3 Gf 3(4c chuyn ti mt c.i cIn
3 lm quay GD trn mgt cSn#
Trn *N mgt c^ng' K<nd<rgaGt "h.t hikn thy 3 c>a cSn hZi cong# Y.ng cong ny &hin
cho m%i 32n *y J mt gc cSn nghing vo trong mt chtt' lm thu h" &ho,ng c.ch
gi\a 32n *y v 3im 3gt c>a trng l(4ng rc.nh tay 32nu#
Eh(ng &hi cSn 3(4c & ln mt tm th,m dy' v *@ ltn hcn vo 3' chic th,m Gf 3 3
cSn' ng1n &hng cho n cong 3i# Eh) vy' &ho,ng c.ch gi\a 32n *y v 3im 3gt c>a
trng l(4ng di ra rc.nh tay 32n c>a cSn di hZnu#
Th<o nguyn l= c.nh tay 32n' l`c t.c dng ln mgt 3aa &im loi tB lk thun vi chiNu di
c>a c.nh tay 32n# /0 th' &hi c.nh tay 32n di hZn' l`c t.c dng ln mgt 3aa &im loi cng
ln' t^c l GD chs c>a chic cSn cng ln' *n Gf trJ nn 5ngng6 hZn# Thm chU' 3 di
c.nh tay 32n chs cIn t1ng chtt OUu c+ng lm chs GD c>a cSn t1ng ln vi &g#
?.c nh ch to cSn 38 lm ra dng c 3o ny vi = 3@nh & n ln mgt "hcng c^ng' ch^
&hng "h,i l trn th,m' v0 th' h 38 &hng tUnh 3n hiku ^ng &T l trn# Ehm nghin
c^u c+ng "h.t hikn ra rLng' cSn GD Ut ch@u ,nh h(Jng c>a "h-" Gai lkch ny l do c G`
&h.c *ikt J cZ cu *n trong#
D#3c r&t tO 4^n tAm chy nh# th n$o?
"hUa trn 3()ng OUch 3o' n(c rtt tQ *bn tMm Ooay tr2n th<o chiNu ng(4c chiNu &im
3bng hb# ?2n J d(i 3()ng OUch 3o' n rtt th<o chiNu ng(4c li#
/N mgt l= thuyt' n(c rtt ra tQ *bn tMm *@ ,nh h(Jng c>a l`c ?orioliG' l`c qu.n tUnh gSy
ra *Ji G` quay c>a Tr.i 3t# E c th c &huynh h(ng 3i thcng OuDng d(i#
"hUa dMc hay Eam c>a 3()ng OUch 3o' n(c c Ou h(ng 3i th<o h(ng (a thUch c>a
m0nh' trQ &hi *@ rDi lon do c G` can thik" *n ngoi' vU d nh( &huy *Lng mng tay'
hay thm chU do nh\ng 3gc tUnh ring *ikt c>a hk thDng Dng n(c# Trong mt c.i *bn tMm
nhP' G` can thik" Gf thMng th#
Tuy vy' chUnh O.c ngay trn 3()ng OUch 3o' Gf &hng c c,m gi.c vN G` quay 3(4c (a
thUch# E c nhiNu &h, n1ng ch,y thcng OuDng nhiNu hZn v trn th`c t *@ ng1n &hng
cho ch,y v2ng quanh#
DgIn lSa nghing vB phUa n$o?
dn chSm mt ngn nn v 3gt n trn 3Iu chic O< hZi rbi ne m.y' cho O< t1ng tDc#
Egn lHa Gf nghing vN "hUa no' ti Gaoh ."V Egn lHa nghing vN "hUa tr(c' *Ji
v0
Trng l(4ng ring c>a ngn lHa nhP hZn c>a 3.m &hng &hU lnh vSy quanh# d0nh
th()ng c hai l`c t.c dng vo ngn nnV trng l`c v l`c 3y cGim<t# 7`c ny chUnh l
trng l(4ng c>a 3.m &hng &hU lnh m ngn lHa chim ch%# wJ da ngn lHa lun h(ng
ln cao l v0 trng l`c c>a n nhP hZn l`c 3y c>a &hU lnh r?+ng t(Zng t` nh( &hi ta v^t
mt vt nh hZn n(c OuDng n(c' n Gf neiu#
vhi *n gMn ngn nn ln mui O< v nhn ga' t^c l 3(a vo O< mt gia tDc# vhi 3 ngoi
hai l`c ni trn' t.c dng vo ngn lHa c2n c l`c th^ *a th<o "h(Zng ngang# 7`c ny l
th noh
vhi ngn lHa di chuyn vN "hUa tr(c' n Gf ch@u t.c dng c>a l`c gia tDc 3y vN "hUa Gau
r9 m#a' trong 3 m l &hDi l(4ng ngn lHa v a l gia tDc c>a O<u# Egoi ra' &hi ngn
lHa tin vN "hUa tr(c' n Gf chim ch% v 3Dt nng &hng &hU lnh J 3# iNu ny lm
chnh lkch ." Gut vi &hng &hU lnh "hUa Gau' to ra mt l`c 3y vN "hUa tr(c# 7`c ny
ln hZn 9' v0 vy ngn lHa *@ nghing vN "hUa tr(c# Th<o tUnh to.n c>a c.c nh &hoa
hc' gc nghing al"ha c>a ngn lHa rth<o "h(Zng thcng 3^ngu 3(4c tUnh th<o cng th^c
GauV
tang ral"hau ag
rtrong 3 a l gia tDc c>a O<' g l gia tDc t` dou
Ti sao ngIn lSa *hng tY tAt?
7f th()ng' qu. tr0nh ch.y to ra &hU cac*onic v hZi n(c' 3Nu l nh\ng cht &hng c
&h, n1ng duy tr0 G` ch.y# Eh\ng cht ny Gf *ao *c ly ngn lHa' ng1n &hng cho n
ti" Otc vi &hng &hU# Eh( vy' ngn lHa "h,i tMt ngay tQ ltc n mi *Mt 3Iu h0nh thnh
ch^h
Eh(ng ti Gao vikc 3 li &hng O,y rah Ti Gao &hi d` tr\ nhin liku ch(a ch.y ht th0
qu. tr0nh ch.y vjn &-o di &hng ngQngh Eguyn nhSn duy nht l' cht &hU Gau &hi nng
ln th0 Gf nJ ra v 5trJ nn nh hZn6# ?hUnh v0 th' c.c G,n "hm nng c>a G` ch.y &hng
J li nZi chtng 3(4c h0nh thnh rnZi tr`c ti" gIn ngn lHau' m *@ &hng &hU mi lnh
hZn v ngng hZn' 3y ln "hUa trn mt c.ch nhanh chng#
3Sy' nu nh( 3@nh lut cGim<t &hng 3(4c ." dng cho cht &hU rhogc' nu nh(
&hng c trng l`cu' th0 *t &T ngn lHa no c+ng chs ch.y 3(4c trong chDc l.t rbi Gf t`
tMt ngay# ?2n trong mi tr()ng h" djn yu' ngn lHa Gf c h0nh th~ rt &T qugc#
?htng ta d dng thy r_ t.c dng tai hi c>a nh\ng G,n "hm ch.y 3Di vi ngn lHa#
?hUnh *n c+ng th()ng v t0nh l4i dng n 3 lm tMt ngn lHa trong 3n# dn th()ng
thei tMt ngn 3n dIu ho, nh( th noh dn thei tQ "hUa trn OuDng' t^c l 38 dbn OuDng
d(i' vN "hUa ngn lHa' nh\ng G,n "hm &hng ch.y 3(4c rdo G` ch.y Ginh rau' v ngn
lHa tMt v0 &hng c 3> &hng &hUu#
Dg2yn l" hot %'ng cVa (im nh# th n$o?
Cu< dim nho nhP tht c Uch' nh(ng c *ao gi) *n t` hPi v0 Gao n li ch.y 3(4c &hng
nhs' chs cIn 5rot6 mt c.i thih 5i,o thut6 c>a dim l &huych 3i mt l(4ng hZi
nng rt nhP Ginh ra tQ ma G.t gi\a dim v vP h" thnh mt ngn lHa#
Eguyn l= hot 3ng
dN mgt vP h"' nZi ta 5qut6 qu< dim vo 3' c mt l" h%n h4" *t ma G.t' "hDt "ho
3P v &<o d.n# nZi nng "h.t ra do ma G.t Gf *in 3ei "hDt "ho 3P thnh "ht "ho trMng#
?ht ny &hng *Nn trong 3iNu &ikn nhikt 3 "h2ng v t` *Dc ch.y &hi ti" Otc vi &hng
&hU# Tia lHa lo- ln Gf lm 3Iu qu< dim ch.y th<o#
Iu dim ch^a h%n h4" antimony triGul"hid< v "otaGGium chlorat< r&ali cloratu' gMn chgt
vi nhau *Lng &<o dUnh# ntimony triGul"hid< c th *Dc ch.y J mt nhikt 3 t(Zng 3Di
th" v tia lHa *- nhP vQa lo- ln &ia c+ng 3> nng 3 3Dt ch.y n# KotaGGium chlorat<
ch^a nhiNu oOy' nui ngn lHa cho 3n &hi n lan vo "hIn thSn lm *Lng g% c>a qu<
dim# Th l chtng ta c lHa#
KhSn loi
? hai loiV dim ma G.t v dim an ton# Yim ma G.t do nh ho. hc ng()i nh' ohn
{al&<r' G.ng ch n1m 9|l]# Iu qu< *i mt h%n h4" gbm l(u huTnh' "hDt "ho trMng'
oOit ch0' oOit m1ng gan# nhm lHa *Lng loi dim ny' *n c th 3.nh qu< dim vo
*t &T mt *N mgt th r." no r3 to ma G.tu' nh( gch' giy c.t' thm chU c, ria m-"#
EhSn vt 5g8 lang thang6 w.cl trong "him hi c>a ?harli< ?ha"lin 38 5qut6 dim vo
c, 3+ng quIn# $a G.t Ginh ra nhikt' J Fy 3 ? th0 qu< dim *Mt lHa# nn ch ln c>a
loi dim ny l "ht "ho trMng rt 3c' ngoi ra c^ h va chm l qu< dim "h.t ho,' lMm
"h<n gSy ho, hon
Yim an ton do mt ng()i Thup in tn l ohan 7undGtrom "h.t minh ra n1m 9|mm'
&hMc "hc 3(4c hn ch trn# Kht "ho trMng 3<m 3un trong chSn &hng 3n ;yy 3 ?'
trJ thnh "ht "ho 3P' &hng ch.y do ma G.t' nh(ng trn vi "otaGGium chlorat< th0 thnh
cht d ch.y ne# Eg()i G,n Out t.ch ring hai thnh "hIn ny' 3 mt nLm trn 3Iu
dim' mt nLm trn vP h" 3i &m# vhi d~ng' *n "h,i 5qut6 qu< dim vo vP th0 mi
c lHa' an ton hZn#
? th ni' nh) G` ra 3)i c>a ngnh ho. nhikt' vikc to ra lHa 38 d dng hZn rt nhiNu#
+ar4on c tUnh si2 (qn ? nhiKt %' th#ng?
?.c nh vt l= $[ d()ng nh( 38 quan G.t 3(4c &h, n1ng Giu djn c>a Dng nano car*on J
nhikt 3 th()ng# Tuy rLng 3ikn trJ c>a dSy djn &hng th`c G` *Lng y' nh(ng nh\ng hiku
^ng &h.c li cho thy 38 Out hikn tUnh Giu djn
xuom<ng hao v qong wh<ng {ang' thuc i hc doGton r$[u' 38 lm thU nghikm
trn mt dSy djn gh-" tQ c.c Dng nano car*on r3()ng &Unh vi "hIn triku milim<tu# vhi
3(a 3on dSy djn ny vo mt tQ tr()ng' ng()i ta thy Out hikn mt tQ tr()ng yu trong
dSy djn th<o h(ng ng(4c li#
/ tQ tr()ng ny vjn &hng thay 3ei' ngay c, &hi tQ tr()ng m *n ngoi *@ ngMt# hao
v {ang tin rLng' tQ tr()ng *n ngoi 38 to ra mt d2ng 3ikn Ooay chiNu trong dSy djn#
Y2ng 3ikn 3 &hng hN gg" mt c,n trJ no' nn 38 duy tr0 3(4c c()ng 3' to ra tQ
tr()ng &hng 3ei *n trong# niku ^ng ny cho thy rLng' d(i t.c 3ng c>a tQ tr()ng'
dSy nano car*on 38 c &h, n1ng Giu djn J nhikt 3 th()ng rdSy Giu djn c 3ikn trJ
*Lng yu#
Tuy nhin' &hi &hng c tQ tr()ng *n ngoi' ng()i ta li 3o 3(4c 3ikn trJ nhP c>a dSy
djn# Th<o hao v {ang' 3iNu ny c th gi,i thUch lV im nDi gi\a c.c Dng nano
car*on &hng c tUnh Giu djn' nn gSy ra 3ikn trJ# vhi loi *P 3(4c 3ikn trJ J c.c 3im
nDi' ng()i ta Gf to ra 3(4c mt dSy Giu djn th`c G` J nhikt 3 th()ng# Sy l mt tin
* v(4t *c' mJ ra &h, n1ng ^ng dng c`c ln cho cht Giu djn' *Ji cho 3n nay' ch(a
c vt liku no c th Giu djn J nhikt 3 trn y 3 ?#
E1m 9:99' lIn 3Iu tin nh &hoa hc ng()i n 7an n<i&< vam<rling !nn<G "h.t hikn ra
&h, n1ng Giu djn J mt GD &im loiV vhi nhikt 3 h th" 3n m^c nht 3@nh th0 c.c 3ikn
tH c th chuyn 3ng m &hng gg" *t &T c,n trJ no# ?ht Giu djn 3Iu tin
vam<rling t0m 3(4c l thuB ngSn J F 3 v r l: 3 ?u#
Tuy nhin' "h,i 3n n1m 9:|' vt liku Giu djn mi &hcng 3@nh 3(4c v@ trU c>a n trong
cng nghik" &hi ng()i ta t0m ra vt liku 5Giu djn nng6 J trn ;y 3 v' trong 3 c h4"
&im c>a oOit 3bng v *arium r]] 3 vu' h4" &im c>a oOit nhm r9lm 3 vu wMt l vt
liku Giu djn J nhikt 3 th" nht rl]9 3 ?u#
xIn 3Sy ng()i ta mi ch^ng minh 3(4c rLng &h, n1ng Giu djn c>a c.c tinh th car*on
?]y' tuy nhin chs J nhikt 3 l 3 ?# Tr(c 3' mt 3bng v@ &h.c c>a car*on l ?y
c th Giu djn J nhikt 3 l;; 3 ?#
W2 giG l$m tO g;?
?ho 3n nay' vjn c nhiNu ng()i cho rLng' &hi cIn quay nh\ng c,nh c m.u' ng()i ta
th()ng d~ng m.u *2' thm chU l tit l4n 3 thay th# Eh(ng trn th`c t' vikc GH dng
m.u c>a nh\ng loi 3ng vt ny &hng "h~ h4" *Ji nhiNu nguyn nhSn
Th^ nht' d~ l m.u *2 hay m.u l4n 3Nu rt d ng nn &hng th GH dng thun tikn
trong GuDt qu. tr0nh quay' nht l vi nh\ng c,nh 3i &hi "h,i quay 3i quay li nhiNu lIn
mi 3t# Th^ hai' mu c>a nh\ng loi m.u ny &hng "h,i 3P thjm nh( m.u ng()i m c
gam mu 3P nSu nn nh\ng &h.n gi, tinh = d nhn ra# Th^ *a' ring m.u *2 rt &h *,o
qu,n 3(4c lSu v hay c m~i &h ch@u# Yo vy' 3 c 3(4c mt ngubn m.u dbi do' c.c
chuyn gia &[ O,o th()ng ch ra m.u gi,#
7oi m.u gi, 3Zn gi,n nht l mt h%n h4" cht lPng c thnh "hIn chUnh l Oiro l`u# /N
*,n cht' loi Oiro ny ch(a 3> 3 lPng v gam mu 3P ch(a 3(4c nh( m.u tht# /0 vy'
ng()i ta th()ng ho thm vo mt l(4ng n(c mu 3(4c to thnh *Lng nhiNu c.ch &h.c
nhau# Eu trong c.c c,nh quay din vin &hng cIn ngm hogc "hun m.u tQ trong mikng
ra' ng()i ta Gf d~ng loi *t mu th()ng 3(4c c.c ho Ga d~ng 3 vf tranho c2n nu din
vin "h,i ngm th0 &hi 3 *t mu Gf 3(4c thay th *Lng nh\ng loi mu th`c "hm#
Eh\ng loi n(c mu ny Gau 3 3(4c ho 3Nu vi Oiro l`u cho 3n &hi to thnh mt
dung d@ch 3bng nht# Thng th()ng &hng *ao gi) c.c nh lm "him GH dng "hm mu
ha cht' *Ji 3 th()ng l nh\ng cht 3c hi v rt &h ty nu 3 li du vt trn da
hay quIn .o# ?2n vi nh\ng c,nh quay th hikn vt m.u 38 ng' ltc ny c.c chuyn gia
Gf thm vo dung d@ch 3 mt Ut c "h ho tan 3 to ra nh\ng 3Dm Gjm mu th hikn
m.u &hi 3ng ng *ao gi) c+ng Gjm li v c nh\ng cc vn nhP li ti#
5;nh (ng tY nhin cVa ch_t l8ng l$ g;?
?htng ta th()ng qu<n ngha rLng c.c cht lPng &hng c h0nh th~ g0 c,# Th`c t li &h.c'
mi cht lPng 3Nu c v ngoi t` nhin l h0nh cIu#
Thng th()ng' trng l`c ng1n c,n &hng cho cht lPng ly h0nh dng y# /0 th' cht
lPng hogc ch,y tan thnh l" mPng rnu &hng 3e vo *0nhu' hogc ly h0nh dng c>a *0nh
rnu 3e vo *0nhu# Eh(ng &hi J *n trong l2ng mt cht lPng &h.c c+ng c trng l(4ng
ring nh( n' th<o 3@nh lut rchim<d<' cht lPng 5mt6 trng l(4ng rn 3tng l &hng
ngng chtt no' hay ni c.ch &h.c' trng l`c &hng t.c dng ln nu v *Sy gi) cht lPng
ly h0nh dng t` nhin c>a n l h0nh cIu#
YIu oliu nei trong n(c nh(ng ch0m trong r(4u# /0 th c th ho ly mt h%n h4" n(c
v r(4u nh( th no cho dIu oliu &hng ch0m OuDng 3.y v c+ng &hng nei ln mgt#
Y~ng Oilanh *Zm mt Ut dIu oliu vo trong h%n h4" ny' *n Gf thy mt G` &T lV dIu t
li thnh mt git tr2n ln' tr<o lZ lHng#
Ta h8y Ouyn qua tSm c>a &hDi cIu *Lng 3 mt qu< g% di hogc mt G4i dSy th-" di rbi
quay qua# vhDi cIu *Lng dIu c+ng quay th<o rthU nghikm Gf hay hZn nu gMn vo trc
quay mt vnh *0a c^ng nhP tm dIuo c, vnh giy ny "h,i nLm gn *n trong &hDi
cIuu# /0 ,nh h(Jng c>a G` quay' &hDi cIu 3Iu tin O" OuDng' rbi Gau my giSy th0 c mt
vnh 3ai dIu t.ch ra &hPi &hDi 3# /nh 3ai ny *@ "hSn ra thnh nhiNu "hIn' l nh\ng
git h0nh cIu ti" tc quay tr2n quanh &hDi cIu trung tSm#
Dh$ cao tLng phng chy nh# th n$o?
Eh cao tIng ltc *@ ch.y Gf gSy nn th(Zng vong v ten tht rt ln' 38 trJ thnh vn 3N
m mi ng()i quan tSm# ?hUnh "h> c.c quDc gia 38 3gt ra c.c quy 3@nh lin quan 3n
"h2ng ch.y cho cng tr0nh' trong giai 3on 3Iu c>a "h(Zng .n ny' c.c thit & nh cao
tIng nht thit "h,i 3(4c c.c cZ quan h\u quan vN an ton "hng ch.y "h chun#
nikn nay' gi,i "h." "h2ng ch.y c>a nh cao tIng ch> yu c nh\ng c.ch GauV
$%i tIng "hSn chia nh\ng &hu v`c "h2ng ch.y' chtng t(Zng 3Di 3c l" nh(ng c th
d~ng t()ng ng1n "h2ng ch.y "hSn t.ch ra' gi\a c.c &hu v`c th0 d~ng cHa "h2ng ch.y#
vhi ho, hon O,y ra c th 3ng cHa li 3 ngn lHa &hng lan hay c th)i gian lan rng
3 tikn cho vikc GZ t.n mi ng()i#
nnh lang ni * "h,i *D trU thnh 3()ng v2ng lin ti" v thng vi nhau 3 ltc O,y ra
ho, hon nh\ng nhm ng()i ho,ng lon d dng t0m 3(4c lDi tho.t# nnh lang v2ng th0
t(Zng 3Di d thit & thnh h0nh vung' h0nh tr2n' h0nh *Iu dc trong c.c ton nh
chc tr)i t(Zng 3Di 5dy6# Eu nh( to nh chc tr)i t(Zng 3Di 5dt6' h0nh m.ng' h0nh
m.y d~ng G^c gi th0 rt &h lm 3(4c' &hng th tr.nh &hPi hnh lang &iu 3Iu mtt'
nht thit "h,i thit & hnh lang tho.t him d` "h2ng J "hIn cuDi hnh lang#
Kh2ng l2 hZi n(c c>a tIng d(i l tIng hIm' nh 3 O<' "h2ng m.y *in ." &iu ngSm
dIu' "h2ng GHa ch\a hZi' nh *" l nh\ng "h2ng djn 3n ho, hon cIn "h,i lm t()ng
c.ch lHa# ()ng Dng djn gaG nn *Mt tr`c ti" tQ *n ngoi vo nh *" m &hng nn
*Mt qua "h2ng &h.c' hn ch hogc tr.nh GH dng than 3.' dIu &hU ho. lPng lm nhin liku
3Dt c.c thit *@ 3ikn &hU t(Zng 3Di an ton "h~ h4" vi nh\ng yu cIu *,o vk mi tr()ng#
d "hn &t cu cng tr0nh nn nghim ttc d`a vo nh\ng quy 3@nh vN m^c ch@u lHa'
chn d~ng nh\ng nguyn liku &hng ch.y nh( * tng cDt th-" hogc th-"' ltc cIn c2n
cIn "h> mt l" GZn *,o h "h2ng ch.y lm cho n 3t 3(4c 3 ch@u ch.y th<o yu cIu'
3." ^ng yu cIu ltc GZ t.n# Eh\ng vt liku c tUnh cht trang trU c+ng tr.nh tDi 3a d~ng
vt liku *Lng g%' nh`a# Trong to nh nn OSy d`ng thit *@ "h2ng ch.y c hiku qu,' vU
d nh( m.y *.o 3ng *Lng &hi' v2i "hun n(c ch\a ch.y' ltc c ho, hon c th t` *.o
3ng' t` 3ng "hun n(c d" lHa' 3N "h2ng c.c tr()ng h4" lHa lan#
?Iu thang m.y m lUnh c^u ho, GH dng nht thit "h,i t.ch *ikt vi cIu thang v thang
m.y GZ t.n' 3 trong ltc d" lHa h(ng c>a &Unh c^u ho, v 3on ng()i GZ t.n ng(4c
nhau' djn 3n ch<n chtc' ,nh h(Jng 3n vikc d" lHa v GZ t.n#
Egoi &h, n1ng "h2ng ch.t c>a *,n thSn to nh chc tr)i' n(c ngoi 38 c 3iNu &k 3iNu
"hDi tr`c th1ng c^u ho, trn &hng trung' n vQa c th d" lHa trn cao' li vQa c th
c^u nh\ng ng()i J trn tIng th(4ng' 3N *~ 3gt cho 3im hn ch c>a thang m.y ch\a
ch.y#
? th thy' Gau &hi chn d~ng mt loi c.c *ikn "h." c^u vikn v "h2ng *@' ho, hon J
to nh chc tr)i vjn c th &hDng ch v gi,m thiu ten hi#
+ng tr;nh cao tLng ch-ng gi nh# th n$o?
Tc ng\ c cSuV 5?Sy to gi gi6# ?ng tr0nh cao tIng giDng nh( mt c.i cSy v c~ng cao
ln' ,nh h(Jng c>a ." l`c gi vi n rt ln' 3Di vi nh\ng cng tr0nh cao my tIng trJ
ln' &h, n1ng chDng gi c>a n trJ thnh mt trong nh\ng vn 3N nan gi,i ch> yu trong
qu. tr0nh thit &# Th<o thDng &' &hoa hc GH dng &t cu th-" 3 chDng li G^c gi th0
vt &in trtc "h,i d~ng nhiNu nguyn liku' &ho,ng mt nHa teng l(4ng th-" tiu hao# ?
th thy' trn cng tr0nh' l`a chn "h(Zng th^c &t cy v to h0nh chDng gi h4" l= c =
nghaa &inh t quan trng' vikc chDng 3 G^c gi c>a nh cao tIng chUnh l gi,i quyt vn
3N ny#
To h0nh c>a cng tr0nh cao tIng rt "hong "ht' th()ng c h0nh ch\ nht' h0nh tr vung'
h0nh tr tr2n' h0nh tam gi.c' h0nh thoi' h0nh *a l. th()ng thy nht l &in trtc h0nh
ch\ nht' 3(4c gi l &in trtc tm' n giDng nh( mt tm g% h0nh ch\ nht' mgt ch@u gi
t(Zng 3Di rng' &hng c l4i cho chDng gi' do 3 &hng nn OSy qu. cao# c,i thikn
tUnh n1ng chDng gi cho cng tr0nh &in trtc tm' c th 3 dy "hIn gi\a c>a n Gf t1ng
ln trJ thnh h0nh thoi' c+ng c th lm cho mgt "hcng uDn l(4n thnh h0nh cung' nh(
vy c th t1ng &h, n1ng chDng gi ln rt nhiNu# /U d nei ting nh( to th@ chUnh
Torronto J ?anada chUnh l hai cng tr0nh &in trtc h0nh cung#
wo vi &iu h0nh tr vung th0 &iu h0nh tr tr2n c &h, n1ng chDng gi tDt hZn' n c th
gi,m ." l`c c>a gi OuDng &ho,ng Fy' &h.ch Gn qu,ng tr()ng trung tSm cSy 3o nei
ting J tlanta' $[ chn d~ng h0nh tr' n l &h.ch Gn cao nht th gii' c2n c to nh
mi l vh.ch Gn ?m giang J Th(4ng n,i# Egoi ra' to thnh h0nh l. cSy' h0nh ch\
th"' h0nh O< gi 3Nu "hPng th<o "h(Zng th^c Oo ra cHa *a chSn c>a m.y ch" ,nh'
r_ rng c th lm cho &h, n1ng chDng gi c>a c.c cng tr0nh t1ng ln rt nhiNu#
TUnh n1ng chDng gi trong to h0nh cng tr0nh tDt nht l h0nh nn' c+ng giDng nh( &im
t` th."# n0nh nn ct 3(Zng nhin l tDt nht' nh(ng thi cng t(Zng 3Di "h^c t"' v0 th
3a GD d~ng h0nh th." nhn' nh( to nh anm<i J wan ranciGco chUnh l h0nh &im t`
th." cao v mPng' to nh nanvao&< J ?hicago th0 &hng c h0nh ch" nhn J 3snh h0nh
th^c *in ho. c>a n chUnh l to nh w<atl< tQng l to nh cao nht th gii# wau ny li
chn d~ng te h4" : ct tr vung cng ln 3n mgt trn th0 cng Ut' cuDi c~ng to thnh l
Dng vung ln 3n 3snh' vQa tr.nh 3(4c &h &h1n ltc thi cng h0nh ch" nhn' li c2n
3t 3(4c mc 3Uch c l4i 3Di vi vikc chDng gi c>a h0nh ch" nhn#
?.c cng tr0nh ngoi vikc chn d~ng c.c to h0nh ch" nhn c l4i cho vikc chDng gi
c2n c th chn d~ng "h(Zng th^c &t cu chDng gi thUch h4"# ?ng tr0nh tQ ly 3n ;y
tIng' d~ng te h4" c>a cc v O ngang to thnh &t cu &hung 3 tin hnh chDng gi#
?ng tr0nh Fy my tIng th()ng chn &t cu 5&hung t()ng cMt6# /U d ni mt mgt c>a
tm g% rng h^ng gi' rt d *@ gi thei 3e' nh(ng Gau &hi quay :y 3' d~ng mgt mPng 3
h^ng gi th0 n Gf &hng th *@ 3e n\a# ?~ng nguyn l= nh( vy' J gi\a * tng cDt th-"
hogc ct th-" lm mt mgt t()ng tQ trn OuDng d(i' d~ng mgt mPng h^ng gi' th0 Gf c
th t1ng c()ng &h, n1ng chDng gi c>a c, cng tr0nh# /N &t cu th0 loi t()ng ny ch>
yu ch@u l`c cMt' cho nn gi l 5T()ng cMt l`c6#
To nh chc tr)i trn my tIng th0 th()ng "h,i d~ng &t cu 5viu Dng6# viu Dng giDng
nh( mt c.i Dng 3y &Un' hogc giDng nh( mt Dng &hi "hng 3i' n c &h, n1ng chDng
gi rt (u vikt# Trn th`c t' n chUnh l te h4" c>a *Dn *^c t()ng ct l`c' trong nh cao
tIng c nhiNu thang m.y 3^ng' &t h4" chtng li th0 Gf trJ thnh mt &iu Dng chDng gi
rt tDt# 7tc cng tr0nh cao ]y |y tIng thm chU l 9yy tIng' 9 Dng &hng 3>' "h,i lm l
Dng' 9 c.i J gi\a gi l 5Dng trung tSm6' 9 c.i J "hUa ngoi# Kh(Zng th^c ny gi l &t
cu 5Dng trong Dng6# Eu &hng d~ng "h(Zng "h." ny c+ng c th lin h4" nhiNu Dng
li vi nhau' giDng nh( mt *i tr<' gi l 5d Dng6# To nh w<atl< nei ting c+ng d~ng
"h(Zng th^c &t cu ny' &h, n1ng chDng gi l rt tDt#
Trong t#bng lai con ng#i s sS (Zng v7t liK2 g; %N 01y nh$?
Trong t(Zng lai' chtng ta Gf GH dng loi vt liku g0 3 OSy nhh ?on ng()i ngy cng
&h.m "h. ra nhiNu c.c &[ thut v vt liku mi# $t loi &[ thut thi cng mi c th
&hin cho trong * tng 3Iy M" ?ac*on ioOit Giu lnh# 7oi * tng mi ny &in cD
hZn loi * tng *0nh th()ng' hZn n\a li c th "h2ng chDng 3(4c ho, hon' chDng m
v c.ch nhikt# 7oi ?ac*on ioOit lnh ny c &h, n1ng &t *.m rt chMc vi c.c loi vt
liku O.c 3@nh &h.c# /0 vy n c th GH dng &t h4" vi c.c loi vt liku O.c 3@nh &h.c#
/t liku O.c 3@nh tr(c 3Sy th()ng gSy ra nh\ng ,nh h(Jng &hng tDt 3Di vi G^c &ho
c>a con ng()i' vU d mt GD vt liku O.c 3@nh c tUnh "hng O' vt liku GZn t()ng c th
G,n Ginh ra c.c &hU c hi' lm nhim &hng &hU trong "h2ng# nikn nay mi ng()i ngy
cng coi trng vikc &hai th.c vt liku O.c 3@nh 5mu Oanh6# ?.c nh &hoa hc 38 Gm 3(a
cSy Oanh vo ngnh &in trtc' vU nh( GH dng G4i 3(4c lm tQ th`c vt nh( 3ay' gai cSy
Oian rc2n gi l cSy tZ d^au' cSy lanh v cSy *ng to loi nh`a v cao Gu c 3 dai ln
hZn# uGtralia' mt cng ty hikn 3ang G,n Out loi t()ng *,o vk 3(4c lm tQ mt loi
cao Gu c trn thm lng cQu# wau ny' ngy cng c nhiNu G4i thin nhin 3(4c GH dng
lm vt liku O.c 3@nh teng h4"# Eh\ng loi vt liku ny c nh\ng 3gc 3im nh( nh v
chMc chMn' 3bng th)i c th lm thnh h0nh dng 3gc *ikt#
Trong t(Zng lai' 3 qu-t GZn cho t()ng c>a c.c ngi nh' ng()i ta Gf &hng GH dng loi
GZn 3(4c ch to tQ G,n "hm c>a cng nghik" ho. dIu m Gf GH dng mt GD loi GZn
&iu mi ch tQ cht d@ch c>a cSy# T()ng ngoi c>a ngi nh trong t(Zng lai 3(4c lm tQ
mt loi vt liku 3gc *ikt giDng nh( "in $gt tr)i' c th chuyn ho. n1ng l(4ng $gt tr)i
thnh n1ng l(4ng 3ikn' nh( th c th cung c" 3ikn d~ng trong Ginh hot cho ngi nh#
$t GD cht do cng tr0nh c+ng 3(4c d~ng 3 OSy d`ng nh J' loi cht do ny vQa
nh' gi. c, li r' &h, n1ng ch@u l`c &hng hN thua &-m GMt th-"# ?ht do c2n c th ch
to thnh * "hn c>a ngi nh' ng()i ta chs cIn gh-" c.c ming giDng nh( ming g% th0
c th to thnh mt ngi nh#
d tng *0nh th()ng l loi vt liku 5c^ng6 &h * cong' nh(ng &hi O,y ra 3ng 3t ln'
nh\ng cng tr0nh &in trtc GH dng nh\ng loi * tng 5&hng th * cong6 ny li d
dng *@ 3e# Eu c th nghin c^u 3(4c loi * tng c &h, n1ng chDng li 3ng 3t th0
Gf git" cho c.c to nh cao tIng 3^ng v\ng 3(4c &hi O,y ra 3ng 3t# wau &hi tin hnh
nghin c^u 3Di vi * tng' ng()i ta c2n "h.t hikn ra' *0nh th()ng ta thy * tng giDng
nh( c.c G4i &t h4" chgt chf vi nhau' Gong d(i &Unh hin vi' th0 "hIn *n trong c>a *
tng 3Su 3Su c+ng l nh\ng l% heng nhP hZn G4i tc rt nhiNu' 3iNu 3 gi,i thUch ti Gao
* tng rt d rn v#
?.c nh &hoa hc 38 nghin c^u ra mt c.ch 3 gi,i quyt vn 3N c.c l% heng nhP ny#
n cho vo trong Oi m1ng tQ 9y 3n 9m G4i Koly"ro"yl<n<' *t th-"' *t thuB tinh'
Gau 3 tin hnh trn 3Nu' cuDi c~ng mi 3<m 3i 3e thnh * tng# Trong qu. tr0nh ny
"h,i loi *P ht GD l% heng nhP trong * tng' htt ht l(4ng &hU d( thQa trong c.c l% heng
nhP 3 to ra mi tr()ng chSn &hng' 3bng th)i c+ng "h,i loi *P c.c *c &hU' nh( th
mi m to ra 3(4c loi * tng mi chDng 3(4c G` chn 3ng c>a c.c trn 3ng 3t#
7oi * tng mi ny c tUnh n1ng chDng *@ uDn cong cao hZn 9yy lIn Go vi loi * tng
*0nh th()ng' &h, n1ng ch@u l`c c>a c.c tm * tng c 3 dy l 9'l] cm 3(4c ch to tQ
loi * tng ny t(Zng 3(Zng vi &h, n1ng ch@u l`c c>a mt tm * tng *0nh th()ng c
3 dy 9m cm# Th0 ra' *n trong * tng Gau &hi 3(4c cho thm G4i Koly"ro"yl<n<' c.c G4i
Gf &-o c.c &f n^t li vi nhau' t^c l 5*uc chgt6# Egoi ra' 9 m chiNu di * tng ny c
th &-o di thm 9 cm' 3Di vi loi * tng *0nh th()ng th0 tUnh n1ng chDng &-o di l
3iNu &hng t(Jng#
?~ng vi G` "h.t trin c>a &hoa hc &[ thut' nh\ng vt liku OSy d`ng trong t(Zng lai Gf
ngy cng nhiNu' v ngi nh trong t(Zng lai Gf lm cho cuc GDng c>a con ng()i ngy
cng d ch@u hZn' thun tikn hZn n\a#
Th n$o l$ 7t liK2 si2 (qn?
/t liku Giu djn chUnh l vt liku c tUnh Giu djn 3ikn# E1m 9:99' nh vt l= hc ng()i
n 7an $aon<GiG 38 "h.t hikn ra' J nhikt 3 l:y?' 3ikn trJ c>a thuB ngSn Gf trJ vN y'
ng gi hikn t(4ng ny l tUnh Giu djn 3ikn# Kh.t hikn mi l ny 38 thu htt G` quan tSm
cht = c>a gii &hoa hc &[ thut th gii# ?on ng()i hi vng c th d~ng vt liku Giu
djn 3 Gao ch thnh th tQ mnh' v d~ng th tQ Giu djn ny vo vikc nghin c^u v c.c
lanh v`c c>a &[ thut G.c Out#
Th nh(ng' c.c loi vt liku Giu djn &im loi Gm 3(4c GH dng nh( ch0' thic' d2ng
3ikn gii hn v tQ tr()ng gii hn rt nhP# vhi thm d2ng 3ikn mnh' vt liku Gf mt 3i
tUnh Giu djn# ?ho 3n nh\ng n1m ;y c>a th &B ii' c.c nh &hoa hc 38 "h.t hikn ra'
Gau &hi cho mt nguyn tD &h.c vo &im loi thuIn &hit v h0nh thnh h4" &im' d2ng
3ikn gii hn v tQ tr()ng gii hn c>a n liNn 3(4c nSng cao# /U d nh( loi h4" &im tQ
ch0 *itmut 3(4c to ra tQ n1m 9:;y' tQ tr()ng gii hn c>a n 3t ti l t<cla#
?.c nh &hoa hc 7in i c+ 38 c nh\ng 3ng g" to ln 3Di vi vikc nghin c^u vt
liku h4" &im Giu djn# n 38 3gt tn cho loi vt liku Giu djn c gi. tr@ th`c tin ny l
th Giu djn loi l' trong 3 *ao gbm h4" &im Giu djn' vU d nh( h4" &im nio*i
iriconi' h4" &im vanadi galium' vt cht ho. hc oOyt &im loi nh( &t cu 9m' c.c
&im loi him' nh( nio*i vanadi v t<chn<ti Y~ng loi vt liku Giu djn ny cuDn thnh
th tQ mnh' do &hng c 3ikn trJ nn c (u 3im l tit &ikm 3ikn' &hng mt nhikt' th
tUch nhP v cng Gut ln# /o 3Iu nh\ng n1m y c>a th &B ii' c.c nh &hoa hc 38
nghin c^u ch to thnh cng th tQ tr()ng Giu djn vi GD l(4ng tQ tr()ng 3t ti 9y
t<cla' v 3(4c GH dng rng r8i trong m.y "h.t 3ikn tQ l(u "h2ng *t &hU' m.y gia tDc
tuIn hon' cng chn tQ nguyn tH v c.c m.y mc c to thuyNn nei tQ tr()ng# Th
nh(ng' th tQ Giu djn th0 chs J 3iNu &ikn nhikt 3 th" mi c th hot 3ng 3(4c' v nu
nh( to ra 3(4c loi cng nghk "h^c t" l mi tr()ng nhikt 3 th" nh( th ny' ngubn
nguyn liku tiu hao c+ng rt ln# Yo 3' &[ thut Giu djn ny vjn lun trong giai 3on
thH nghikm' &h ^ng dng v mJ rng rng r8i 3(4c#
E1m 9:m]' l= lun d?w gi,i thUch tUnh djn 3ikn 38 3(4c thit l"# 7= lun d?w cho rLng
nguyn nhSn G,n Ginh ra tUnh djn 3ikn l v0 trong 3iNu &ikn nhikt 3 th" c`c ngMn' 3ikn
tH t do trong th djn c th &t h4" thnh 3i chgt chf# vhi c.c 3ikn tH ln GD l(4ng
3ng 3@nh h(ng hot 3ng t" th' c.ch tinh trong th djn &h dQng' tQ 3 h0nh thnh
d2ng 3ikn l(u Giu djn &hng vt ,n# 7= lun d?w c2n qu, quyt cho rLng' nhikt 3 G,n
Out tUnh Giu djn &hng th v(4t qua lF; 3 ?' 3iNu ny 38 "h> *ng 3<n ln vikc
nghin c^u vt liku Giu djn#
E1m 9:|' hai nh &hoa hc $ul<r v dainoG J "h2ng nghin c^u Thup wa c>a cng ty
d$ c>a $[ 38 "h.t hikn ra oOit c.c &im loi 3bng *ari lantan' c th th`c hikn tUnh Giu
djn d(i nhikt 3 t(Zng 3Di cao' 38 "h. v v~ng cm c>a l= lun d?w' tQ 3 38 nh<n ln
ngn lHa hy vng mi cho vin c,nh ^ng dng c>a vt liku Giu djn# nZn n\a' yu cIu
3iNu &ikn th`c nghikm nghin c^u ch to vt liku Giu djn rt th" v c+ng d th`c hikn'
do vy rt nhanh chng dy ln "hong tro nghin c^u Giu djn trn "hm vi ton cIu#
t nhiNu nh &hoa hc c>a nhiNu quDc gia 3 tham gia cnh tranh nSng cao nhikt 3 gii
hn c>a vt liku Giu djn vt oOy ho.' nh &hoa hc ng()i noa quDc t@ch $[ ?hu vinh
/+ v nh &hoa hc Trung CuDc Triku Trung vin 38 thu 3(4c nh\ng thnh cng lm
th gii "h,i &inh ngc trong lanh v`c ny# "hSn *ikt vi vt liku Giu djn J nhikt 3
th" truyNn thDng' c.c nh &hoa hc 38 3gt cho vt liku Giu djn oOyt mt c.i tn l vt
liku Giu djn nhikt 3 cao#
nikn nay' c.c vt liku Giu djn J nhikt 3 cao 3(4c to thnh nh( oOyt 3bng *arium
lantan' oOyt 3bng' ytri *arium' 38 3(4c gia cng thnh dng G4i v dng mng mPng' lm
m.y truyNn c,m' thit *@ 3ikn tH v linh &ikn m.y vi Gng v ngubn#
7t liK2 compositF l$ g;?
TUnh cht cZ *,n v cIn thit c>a vt liku m "hIn ln c.c G,n "hm cZ &hU' ch to m.y
32i hPi l tUnh ch@u n-n' &-o' ch@u 1n m2n v nh# Cua nghin c^u' ng()i ta 38 t0m 3(4c
"h^c h4" vt liku gbm G4i c.c *on ch@u &-o v &<o Gilicat ch@u n-n c th *e tr4 cho
nhau' c, hai c~ng nh v &hng *@ 1n m2n ho. hc#
Trn hai vt liku ny vi nhau th<o mt tB lk nht 3@nh' gia nhikt rbi -" vo &hun d(i
." Gut cao l ta c 3(4c vt liku com"oGit< vi h0nh dng th<o = muDn' &hng cIn "h,i
luykn' ti' "hay' tikn nh( vi c.c G,n "hm &im loi &h.c#
?om"oGit< rt nh' chs *Lng Fy Go vi nhm nu c~ng th tUch# Eh) (u 3im ny' gIn
3Sy' vt liku com"oGit< 38 3(4c GH dng 3 thay th &im loi trong c.c G,n "hm c>a
ngnh cZ &hU' ch to m.y' 3ng Oubng Eg()i ta c th "h> ln mgt com"oGit< mt l"
nh+ c .nh &im 3 to c,m gi.c giDng &im loi#
Tn lSa nh sng l$ g;?
nSng cao tDc 3 *ay c>a tn lHa trong v+ tr' c.c nh &hoa hc 38 &hng ngQng t0m
t2i ra nh\ng ngubn n1ng l(4ng mi# E1m 9:m;' mt nh &hoa hc ng()i ^c 38 3(a ra
t( t(Jng tn lHa .nh G.ng# Xnh G.ng chUnh l c.c ht cZ *,n cu thnh .nh G.ng' &hi n
"ht ra tQ "hIn 3ui c>a tn lHa' n liNn c tDc 3 nh( tDc 3 c>a .nh G.ng' m%i giSy c
th 3t ti ;yy#yyy &m# Eu d~ng .nh G.ng 3 lm l`c 3y cho tn lHa' chtng ta Gf 3n
3(4c c.c l.ng giNng trong hk $gt tr)i nh( c.c hnh tinh lSn cn chs cIn ti F m ting'
nh( vy th0 tht tuykt v)i#
Eh(ng gi, t(Jng vN tn lHa .nh G.ng vjn chs dQng trn l= lun' &h &h1n trong vikc ch
to n vjn nLm J &t cu#
?htng ta 38 *it' nguyn tH l vi ht nhP nht trong *in ho. ho. hc c>a vt cht'
nguyn tH l do nh\ng 3ikn tH mang 3ikn tUch Sm vn 3ng Oung quanh ht nguyn tH v
c.c ht nguyn tH mang 3ikn tUch d(Zng to thnh# nt nguyn tH 3(4c h0nh thnh *Ji
c.c ht nhSn nguyn tH mang 3ikn tUch d(Zng v c.c ht nZtron &hng mang 3ikn tUch#
?.c ht nhSn nguyn tH' c.c nZtron v 3ikn tH c2n c th "hSn thnh rt nhiNu c.c ht cZ
*,n v c~ng nhP *-' vU d nh( gii tH' Giu ht
?.c nh &hoa hc c2n "h.t hikn ra' trong v+ tr c2n tbn ti c.c ht cZ *,n m 3Di ^ng' c
3ikn tUch t(Zng 3(Zng m &= hiku t(Zng "h,n' vU d nh( c.c ht 5"h,n 3ikn tH6 c 3ikn
tUch d(Zng v 5"h,n 3ikn tH6 c 3ikn tUch Sm' nh\ng ht ny 3(4c gi l 5"h,n ht6# ?.c
nh &hoa hc 38 d` 3o.n rLng' &hi trong &hng gian v+ tr c2n tbn ti c.c ht vt cht do
c.c "h,n ht te thnh' &hi m "h,n ht v ht cZ *,n' vt cht v "h,n vt cht gg" nhauV
myy gam ht cZ *,n v myy gam "h,n ht Gf *@ tiu dikt' n1ng l(4ng Ginh ra ltc ny t(Zng
3(Zng vi n1ng l(4ng "h,n ^ng do 9yyy &g ht urani "hng ra#
Eu nh( chtng ta thu th" &hU hidro "hong "ht c trong v+ tr li' 3 cho n v "h,n vt
cht c~ng *@ tiu dikt trong 3ng cZ c>a tn lHa' G,n Ginh ra quang tH l(u' tQ Dng "ht
"ht ra' tQ 3 m &hJi 3ng 3(4c tn lHa' loi tn lHa nh( th ny 3(4c gi l tn lHa .nh
G.ng' n Gf 3t 3(4c tDc 3 c>a .nh G.ng' *ay ln vi vn tDc ;yy#yyy &mG#
$gc d~ n1ng l(4ng thu 3(4c do "h,n ^ng &hin chtng ta rt &inh ngc' c.c nh &hoa hc
trong "h2ng thU nghikm c+ng 38 thu 3(4c c.c "h,n ht nh( "h,n ht hidro' "h,n ht
TZriti rTu' "h,n ht n<li rn<u# Eh(ng chtng vQa nh0n thy 38 *in mt ngay chcng c2n
du vt no ht# Th<o tr0nh 3 &hoa hc &[ thut c>a c.c nh &hoa hc hikn nay' &hng
th no ct gi\ nh\ng "h,n ht ny 3(4c' cng &h c th d~ng 3 &hJi 3ng tn lHa *ay
ln#
Eh(ng c.c nh &hoa hc vjn rt lc quan cho rLng' l= t(Jng vN tn lHa .nh G.ng nht
3@nh Gf thnh hikn th`c# n gi, (Jng rLng trong tn lHa .nh G.ng t(Zng lai' "hUa tr(c
chUnh l &hoang lm vikc v Ginh hot c>a c.c nh du hnh' J gi\a l &hoang ct gi\ c.c
ht cZ *,n v c.c 5"h,n ht6' cuDi c~ng l g(Zng l_m "h,n O ln# ?.c ht cZ *,n v
5"h,n ht6 &hi gg" nhau J tiu 3im c>a g(Zng l_m Gf *@ huB dikt v chuyn ton *
n1ng l(4ng thnh quang n1ng' Ginh ra d2ng quang tH# x(Zng l_m Gf "h,n O d2ng quang
tH' tQ 3 Gf lm cho tn lHa .nh G.ng &hJi 3ng 3(4c v "hng ln#
(Zng nhin' trong tn lHa .nh G.ng nh( th ny' &hoang lm vikc c>a c.c nh du hnh
"h,i c hk thDng "h2ng h tia *^c O# Eu &hng tUnh mng c>a h Gf *@ ten hi#
+ch ph1n 4iKt m't s- loi tn lSa
Th<o thDng &' hikn trn th gii c gIn yy loi tn lHa c tUnh n1ng' cng dng &h.c
nhau# Y`a trn G` &h.c nhau c>a c1n c^ "hng tn lHa v v@ trU mc tiu tn cng' c th
chia tn lHa thnh my loi nh( GauV
9# Tn lHa &hng 3Di &hngV l loi tn lHa 3(4c gMn trn m.y *ay tim &Uch' tim &Uch
n-m *om v m.y *ay tr`c th1ng v+ trang' d~ng 3 tn cng c.c mc tiu *ay# Eg()i ta
"hSn loi tn lHa th<o tIm *Mn gbm tn lHa ng1n chgn J c` ly Oa r9yy lyy &mu ' tn lHa
ng1n chgn J c` ly trung *0nh rFy 9yy &mu' tn lHa 3.nh chgn J c` ly gIn r| ;y &mu'
tn lHa tn cng hng nh rm 9y &mu Kh(Zng th^c djn 3()ng c>a c.c loi tn lHa ny
th()ng l GH dng tia hbng ngoi' radar *.n t` 3ng' radar t` 3ng hon ton' O.c Gut
*Mn trtng th()ng 3t trn |y#
l#Tn lHa &hng 3Di 3t v tn lHa &hng 3Di hmV 7 loi v+ &hU trang *@ cho m.y *ay'
3(4c trang *@ trn c.c m.y *ay t.c chin hikn 3i' nh( m.y *ay n-m *om' m.y *ay tim
&Uch n-m *om' m.y *ay c()ng &Uch' m.y *ay tr`c th1ng v+ trang v m.y *ay tuIn tra
chDng ngIm# 7oi ny 3(4c d~ng 3 tn cng c.c mc tiu trn mgt 3t' trn mgt *in
hogc tu ngIm chy d(i n(c#
d "hn 3Iu ne c>a c.c loi tn lHa ny 3a "hIn GH dng thuDc ne th()ng' mt GD Ut c+ng
GH dng 3Iu 3n ht nhSn c nhP' tIm *Mn tQ 3n y &m' ln nht c th 3t ti Fmy &m#
Kh(Zng th^c djn 3()ng c>a tn lHa &hng 3Di 3t &h. "hong "ht' vU d nh(V GH dng tia
hbng ngoi' tia lad<' G4i quang' v tuyn truyNn h0nh' radar Gng milim-t v ,nh hbng
ngoi#
;# Tn lHa 3t 3Di dt' tn lHa 3t 3Di hm' tn lHa hm 3Di hmV Tn lHa 3t 3Di 3t 3(4c
"hng 3i tQ 3t liNn' nh( nZi 3ng quSn' 3on O< *c th-"' GJ chs huy mgt 3t' trn 3@a
"h2ng &hng' GSn *ay' &ho tng' nht l O< t1ng ?1n c^ th<o tIm *Mn' tn lHa 3(4c
"hSn loi thnh loi tIm Oa rtQ 9yy &m trJ lnu' tIm trung r;y 9yy&mu' tIm gIn rF ;y
&mu' GH dng nhiNu "h(Zng th^c djn h(ng nh( *Lng tia hbng ngoi' tia lad<' G4i quang
v radar *.n t` 3ng
Tn lHa hm 3Di hm 3(4c "hSn loi th<o tIm *Mn gbm tIm Oa rlyy myy &mu' tIm trung
rFy lyy &mu' tIm gIn rd(i Fy &mu# Tn lHa hm 3Di hm ." dng hai "h(Zng th^c l
djn *Lng radar t` 3ng v radar *.n t` 3ng# ?htng th()ng *ay vi tDc 3 d(i Sm
thanh' mt GD Ut c tDc 3 Giu Sm#
F# Tn lHa 3Di &hng r*ao gbm tn lHa 3t 3Di &hng v tn lHa hm 3Di &hngu c th
3.nh chgn m.y *ay v 3@ch t" &Uch' tn lHa hnh tr0nh' tn lHa &hng 3Di 3t' tn lHa 3t
3Di 3t trn 3()ng *ay# TIm *Mn c>a chtng c+ng 3(4c chia thnh ; loi *ao gbmV tIm Oa
rtQ 9yy &m trJ lnu' tIm trung r;y 9yy &mu' tIm th"' rt th" rF ;y &mu# Kh(Zng
th^c djn c>a loi tn lHa ny "hIn ln l GH dng radar *.n t` 3ng' v tuyn 3ikn' tia
hbng ngoi v tia lad<
Eh0n chung' tn lHa loi no c (u 3im c>a loi 3' "h.t huy 3(4c *,n lanh ring trn
c.c chin tr()ng &h.c nhau#
Dg#i nhGy (M rbi nh# th n$o?
EhiNu ng()i th()ng ngha rLng' &hi 5rZi nh( h2n 3.6 m &hng mJ d~' th0 ng()i Gf *ay
OuDng d(i vi vn tDc t1ng ln m8i' v th)i gian c>a ct nh,y 3()ng di Gf ngMn hZn
nhiNu# wong' th`c t th0 &hng "h,i nh( vy#
w^c c,n c>a &hng &hU 38 &hng cho vn tDc t1ng m8i ln# /n tDc c>a ng()i nh,y d~ chs
t1ng ln trong v2ng 9y giSy 3Iu tin' trn qu8ng 3()ng my tr1m m-t 3Iu tin# w^c c,n
&hng &hU t1ng &hi vn tDc t1ng' m li t1ng nhanh 3n n%i chcng my chDc vn tDc 38
&hng th t1ng hZn 3(4c n\a# ?huyn 3ng nhanh dIn trJ thnh chuyn 3ng 3Nu#
TUnh to.n cho thy' G` rZi nhanh dIn c>a ng()i nh,y d~ r&hi &hng mJ d~u chs &-o di
trong 9l giSy 3Iu tin hay Ut hZn mt chtt' tuT th<o trng l(4ng c>a h# Trong &ho,ng 9y
giSy 3' h rZi 3(4c chQng Fyy myy m-t v 3t 3(4c vn tDc &ho,ng my m-t giSy# /
vn tDc ny duy tr0 cho ti &hi d~ 3(4c mJ#
Eh\ng git n(c m(a c+ng rZi t(Zng t` nh( th# ?hs c &h.c l th)i &T rZi 3Iu tin c>a
git n(c m(a rt^c l th)i &T vn tDc c2n t1ngu &-o di chQng mt "htt' thm chU Ut hZn
n\a#
; sao %n s&ng thLn cng 4-c chy *hi %#a ln m)t 4iNn?
nai nh ho. hc nh tin rLng h 38 gi,i m8 3(4c mt hikn t(4ng *U n tQ l n1m nay' tr,
l)i cSu hPi V Ti Gao nh\ng vin 3n GMt li *~ng G.ng thnh nh\ng qu, cIu lHa ln' &hi
3(4c vt ln tQ mt con tu 3Mmh
5?htng *Mt 3Iu r`c 3P ln v *n c th c,m thy hZi nng to, &hi chic *n & *Mt 3Iu
*Dc &hi6' dod ?hild' nay l nh ho. hc ti ?.c d,o Tng v Kh2ng tr(ng *y t` nhin
c>a O^ {al<G J ?ardi' & li#
nikn t(4ng &T l O,y ra n1m 9:]' &hi ?hild 3ang *,o qu,n nh\ng 3b vt trc vt 3(4c
tQ con tu n$w ?oronation' *@ 3Mm n1m 9:9# Trong m l(i &-o ln l vi chc vin
3n Gtng thIn cng *Lng GMt' *@ mt l" vP c.t c^ng nh( * tng *ao "h> Gau ; th &B
ng> yn d(i 3.y *in# vhi d~ng *ta 3" v l" .o ngoi ny' ?hild GHng GDt &hi thy
mt vin *i GMt 3t nhin nng ln d\ di' 3n m^c hIu nh( 38 *-n lHa Gang chic *n g%
& *n d(i# Th<o "hPng 3o.n c>a ng' nhikt 3 c>a nh\ng qu, cIu GMt "h,i ln ti ;yy
Fyy 3 ?#
Eay' &hi 5hSm nng6 li hikn t(4ng ny' ?hild v mt nh ho. hc &h.c' Yavid
oGGinG&y' cho hay h 38 *it l= do v0 Gao# Rng gi,i thUch nh( GauV
vhi chic ?oronation ch0m nghsm OuDng 3.y *in' do *@ *ao *c *Ji n(c *in mgn v
giu oOy' nh\ng qu, cIu GMt *@ ho<n gs m8nh likt# Cu. tr0nh ny &hin th tUch &hDi cIu
t1ng ln' chtng nJ ra' v tB trng gi,m OuDng rth`c t' nh\ng qu, *i GMt 3(4c li ln mgt
n(c nh hZn nhiNu Go vi ng()i ta t(Jngu# ?~ng ltc 3' nh\ng qu, cIu tQ tQ ch0m vo
c.t' t(Zng t.c vi tIng c.t 3.y *in to nn mt l" .o c^ng chMc nh( Oi# Cua nhiNu th
&B' nh\ng vt cht h\u cZ thDi r\a J 3 gIn nh( 38 &hH c.c &im loi *@ oOy ho. ny'
chuyn chtng trJ li thnh GMt nguyn cht# Tuy nhin' 3iNu cIn l(u = J 3Sy l th tUch
&hDi cIu vjn gi\ &hng 3ei' nghaa l nh\ng l% r%ng rm tr(c 3 l v@ trU c>a c.c ion GMt u
vjn 3(4c gi\ nguyn# vhi 3(a qu, cIu ln mgt *in v 3" v l" .o Oi' &hng &hU trn
vo c.c l% r%ng ny' v "h,n ^ng oOy ho. O,y ra t^c th0' d\ di *~ng ln thnh ngn lHa#
Eh nghin c^u vN qu. tr0nh 1n m2n wt<"h<n l<tch<r thuc i hc 7ough*orough' $['
cho rLng hikn t(4ng ny &hng c g0 l *t th()ng# vhi GMt *@ oOy ho.' n gi,i "hng ra
n1ng l(4ng# / v0 qu, cIu GMt c v GD c.c l% r%ng' nn dikn tUch ti" Otc c>a GMt vi oOy
l c`c &T ln' v qu. tr0nh oOy ho. O,y ra c`c nhanh' 3n m^c c th O,y ra hikn t(4ng
*Dc ch.y#
Ti sao 0F tng c thN 0ng v$o h$ng r$o %iKn cao th?
7(i 3ikn cao th l cng G` "h2ng ng` mgt 3t rt h\u hiku' chgn 3^ng 32n tin cng
c>a * *inh# Eh(ng O< t1ng &hDi th-" 3b G' vt djn 3ikn rt tDt li c th ung dung
htc 3e' d^t tung v l(t qua mng hng ro cao th' mJ 3()ng cho * *inh tin vo# i<
t1ng c g0 3gc *ikt vyh
Th`c ra' 5*,n lanh6 &h.c th()ng c>a O< t1ng quyt 3@nh *Ji 3gc tUnh 3ikn hc c>a vt
djn# /P v OUch O< t1ng 3Nu ch to *Lng th-"' hai d,i OUch vQa rng vQa di tr) thnh
3im ti" 3t rt tDt' nh( vy thSn O< t1ng trJ thnh &hDi vt liku djn 3ikn r%ng rut# Th<o
nguyn l=' 5lbng &im loi6 tanh 3ikn trong vt l= hc' th0 vi mt vt th djn 3ikn dng
r%ng c ti" 3t' 3ikn tr()ng *n ngoi Gf &hng gSy ,nh h(Jng 3Di vi c.c vt th trong
&hoang# dJi vy' &hi O< t1ng ti" cn hng ro 3ikn cao th' vP th-" c>a O< t1ng Gf "h.t
huy t.c dng 5lbng &im loi6 rt tDt' lm cho 3ikn tr()ng trong &hoang O< gi,m thiu#
ikn tr()ng ny yu ti m^c cZ th ng()i c th ch@u 3`ng 3(4c' v0 vy m "h.o th> vjn
*0nh yn#
vhi O< t1ng O vo hng ro 3ikn cao th' *Ji 3ikn trJ c>a *,n thSn O< t1ng rt nhP' d2ng
3ikn c`c mnh truyNn qua vP O< t1ng' to nn nh\ng tia lHa 3ikn chi mMt' nh(ng d2ng
3ikn ny nhanh chng truyNn qua d,i OUch O< t1ng chy tut OuDng 3t# ?2n 3ikn trJ c>a
cZ th ng()i nu Go vi 3ikn trJ c>a O< t1ng th0 ln hZn nhiNu' nn d2ng 3ikn chy qua cZ
th ng()i ngbi *n trong l rt nhP# ?()ng 3 d2ng 3ikn ny yu 3n m^c cZ th ng()i
&hng c,m thy 3iNu g0#
iNu ny t(Zng t` nh( hai mch 3ikn 3u Gong Gong rthSn O< t1ng v thSn ng()iu m mt
mch trong 3 rthSn O< t1ngu *@ 3o,n mnh' c d2ng 3ikn chy qua &h. ln' c2n mch &ia
rcZ th ng()iu c tr@ GD d2ng 3ikn chy qua l rt nhP#
Tuy nhin' nu O< thit gi." *.nh hZi chJ quSn m *Mt ch(c O< t1ng *.nh OUch lao vo
hng ro 3ikn cao th th0 nguy to#
T$2 %Km *hng *hU chy trn m)t n#3c nh# th n$o?
/i n1m trJ li 3Sy' mt loi tu thuB 53.nh *6 c c.nh *ay trn mgt n(c 38 Out hikn
ti nhiNu quDc gia trn th gii# vhi chy' thSn tu hon ton r)i &hPi mgt n(c v chs
c2n ch@u G^c c,n c>a &hng &hU# E c th chJ 3(4c my tr1m hnh &h.ch v chy 3(4c
hZn 9yy &m m%i gi)#
7`c no 38 nSng con tu my tr1m tn ln &hPi mgt n(ch Th`c ra con tu ny 38 3gt
my chic qut gi rt ln' &hng &hU n-n do nh\ng chic qut ny Ginh ra th<o 3()ng
djn h0nh tr2n J *Dn Oung quanh 3.y tu "hun ra v "hun OuDng d(i mgt n(c vi ." l`c
rt ln# Th<o nguyn l= ." dng v "h,n t.c dng' thSn tu nhn 3(4c mt "h,n l`c th<o
h(ng ln trn# vhi "h,n l`c ny 3t 3(4c 3 ln 3> G^c 3y trng l(4ng thSn tu ln th0
thSn tu 3(4c nSng ln &hPi mgt n(c# 7tc y J gi\a thSn tu v mgt n(c Gf h0nh thnh
mt l" 3km &hng &hU' do vy m loi tu ny 3(4c gi l tu 3km &hng &hU# wau 3
l4i dng G^c 3y c>a chSn v@t cMm th<o h(ng nghing vo trong n(c hogc chong chng
&hng &hU 3 3y thuyNn chy ln "hUa tr(c#
TDn &-m n1ng l(4ng nh(ng 3a n1ng
vhng &hU n-n trong 3km &hng &hU &hng ngQng tan 3i' v0 th' 3 duy tr0 3km &hng &hU
cIn "h,i tiu hao cng Gut rt ln# nZn n\a' &hi tu di chuyn trn mgt n(c c2n gSy ra
nh\ng 34t Gng t(Zng 3Di ln 3bng th)i lm tung to- rt nhiNu hoa Gng# Eh\ng hot
3ng ny 3Nu tiu hao &hng Ut n1ng l(4ng' v0 vy tu 3km &hng &hU tuy c th nSng cao
tDc 3 chy' nh(ng 32i hPi "h,i c cng Gut ln#
Tuy vy' loi tu ny c mt (u 3im rt ln l vQa chy trn n(c' vQa chy 3(4c trn
cn# vhi chy trn mgt 3t' gi\a tu v mgt 3t c+ng h0nh thnh mt l" 3km &hng &hU
3 nSng tu ln# Yo l" 3km ny dy ti my m-t' tu c th chy mt c.ch *0nh yn trn
c.c con 3()ng gb ghN' *~n lIy' trn th,o nguyn' Ga mc' 3Im lIy hogc trn mgt *in
3ng *1ng m &hng gg" trJ ngi g0# Egoi m.y *ay ln thcng ra' 3Sy l loi tu c th 3i
3n 3(4c nhiNu nZi nht#
T$2 ph 4ng hot %'ng nh# th n$o?
$~a ng r-t *uDt &-o di th()ng lm c.c <o *in' mgt *in J "h(Zng *Mc *@ *1ng 3ng
&Un' 3()ng hng h,i .ch tMc# tu thuyNn c th ra vo c,ng' ng()i ta "h,i d~ng 3n
G^c ngng c>a c.c con tu &heng lb v &h. th &kchV tu "h. *1ng#
EhLm 3,m 3(Zng nhikm v ngng nhc ny' tu "h. *1ng "h,i c cu trtc 3gc *iktV Iu
tu 3(4c lm th<o h0nh v.t' to thnh gc ly;my Go vi mgt n(c' git" n 5*26 ln mgt
*1ng d dng# nai mgt *n c>a 3Iu tu' 3ui tu v *ng tu 3Nu c nh\ng &hoang n(c
rt ln 3(4c d~ng nh( l thit *@ "h. *1ng#
vhi gg" *1ng' 3Iu tu nSng ln v *2 trn mgt *1ng th()ng l~i vN "hUa Gau mt 3on' Gau
3 mi mJ ht cng Gut m.y lao vo n# Yo cng Gut 3ng cZ ln' tDc 3 cao nn ct va
chm ny Gf to l`c Oung &Uch mnh lm "h. v *1ng# ng t.c ny 3(4c lg" li nhiNu
lIn cho 3n &hi thnh cng#
xg" l" *1ng rt dy' mt ltc &hng "h. 3(4c ngay' nh\ng m.y *Zm n(c c cng Gut
ln 3gt trn tu Gf hot 3ng' *Zm 3Iy n(c vo c.c &hoang ch^a J 3ui tu' do 3 trng
tSm c>a tu chuyn vN "hUa Gau' 3Iu tu t` nhin ngc ln cao# 7tc ny cho thSn tu tin
ln mt chtt 3 cho 3Iu tu g.c ln tIng *1ng dy' ti" 3 th.o ht n(c J &hoang ch^a
n(c J 3ui tu ra' 3bng th)i *Zm 3Iy n(c vo &hoang ch^a J 3Iu tu# Eh( vy 3Iu tu
vDn c trng l(4ng rt ln nay li thm trng l(4ng c>a my tr1m tn n(c J &hoang
ch^a nn d~ l" *1ng rt dy c+ng *@ "h. v# ?^ nh( vy tu "h. *1ng &hng ngQng tin
ln' mJ 3()ng 3i trn l" *1ng#
?.c tu "h. *1ng c>a mt GD n(c chSu Wu &hi "h. *1ng J dMc d1ng Y(Zng c ltc 38
gg" nh\ng tIng *1ng vQa dy vQa &in cD v 38 O,y ra G` vikc GauV Tu "h. *1ng *@ &t
trong nh\ng tIng *1ng ln# ?hs c2n *ikn "h." lMc 3i lMc li mi gi,i tho.i 3(4c n# $uDn
tu c th lMc 3(4c' J hai G()n thuc "hIn gi\a c>a tu "h,i thit & c.c &hoang n(c#
dZm 3Iy rt nhanh &hoang ch^a n(c mt *n G()n' tu Gf nghing vN mt *n' htt
n(c J G()n ny ra v *Zm 3Iy vo &hoang ch^a J G()n *n &ia' tu Gf nghing vN "hUa
ng(4c li# ?^ *Zm v htt nh( vy' tu "h. *1ng Gf lMc 3i lMc li vN hai "hUa "h,i tr.i' 3n
mt ltc no 3 cho tu chy ht cng Gut' tu Gf l~i &hPi mgt *1ng &hng &h &h1n g0#
Tu "h. *1ng c &t cu 3gc *ikt v\ng chMc# /P *Lng th-" v th()ng dy hZn c.c loi vP
tu &h.c rt nhiNu# ThSn tu to rng nh(ng "hIn trn thon li "h~ h4" vi vikc mJ 3()ng
cho 3i cho tu thuyNn t(Zng 3Di rng trong l" *1ng# d dng tin' lui' thay 3ei
"h(Zng h(ng v d l.i' thSn tu 3(4c thit & ngMn rts lk gi\a chiNu di v chiNu rng
c>a c.c tu ni chung l vo &ho,ng ] :9' c2n tu "h. *1ng l F9u# Yo mn n(c GSu
nn tu c th "h. nh\ng tIng *1ng t(Zng 3Di dy#
+c thit 4R pht hiKn mZc ti2 cVa t$2 ngLm
wJ da chtng ta nh0n thy c.c vt trn mgt 3t l nh) c 3i mMt quan G.t mi vt# Tu
ngIm J GSu d(i n(c muDn "h.t hikn mc tiu trn mgt n(c c+ng "h,i c 5con mMt 5
c>a m0nh# chUnh l c.c thit *@ quan G.t gbm &Unh tiNm vng' ra3a' Gonar
vUnh tiNm vng l &hi ti tIu ngIm J 3 GSu tiNm vng rc.ch mgt n(c &ho,ng | 9y
m-tu' gbm mt Dng &Unh quang hc c th &-o di hogc rtt ngMn li' 3(a ln &hPi mgt
n(c 3 quan G.t mc tiu# ng &Unh quang hc 3(4c cu to *Ji l1ng &Unh J hai 3Iu
c~ng thu &Unh 3@nh h0nh v thu &Unh 3ei h0nh J gi\a# vhi l1ng &Unh J mt 3Iu "h.t hikn
mc tiu' truyNn qua thu &Unh 3@nh h0nh v thu &Unh 3bi h0nh trung gian' "h,n .nh vN
trong tu# nikn nay' &Unh tiNm vng 3(4c lM" thm c.c thit *@ mi nh( ,nh hbng ngoi
tuyn' thit *@ nh0n 3m' laG<r v m.y trinh G.t nhLm t1ng c()ng &h, n1ng "h.t hikn
mc tiu trn mgt n(c#
adar c>a tu ngIm l thit *@ l4i dng Gng radar do n "h.t ra 3 d2 t0m mc tiu# wau
&hi radar "h.t Gng' 1ng t<n ti" nhn Gng "h,n O tQ mc tiu quay vN' tQ 3 *it 3(4c
v@ trU' tham GD chuyn 3ng' 3 to nhP' h0nh d.ng v c.c thng tin &h.c c>a mc tiu#
adar c>a tu ngIm gbm c.c loi chUnh nh( radar t0m &im' radar trinh G.t' radar tn cng
v radar "hSn *ikt l`c l(4ng ta' 3@ch $c tiu th1m d2 l tu thuyNn trn mgt n(c'
m.y *ay v tn lHa trn &hng# ?` ly th1m d2 c>a radar c+ng t(Zng 3Di gIn#
wonar c>a tu ngIm d`a vo 3gc tUnh lan truyNn trong n(c c>a Gng Sm' d~ng chuyn
3ei Gng 3ikn v OH l= thng tin 3 th`c hikn vikc d2 t0m tu thuyNn trn mgt n(c# ?1n
c^ vo "h(Zng th^c lm vikc m chia ra Gonar ch> 3ng v Gonar *@ 3ng# wonar ch>
3ng l tUn hiku Sm thanh do m.y "h.t ra lan truyNn trong n(c' Gau &hi gg" mc tiu
"h,n O trJ li' loi Gng hbi Sm ny 3(4c m.y thu ti" nhn# ?1n c^ vo tDc 3 ln
truyNn trong n(c v &ho,ng c.ch th)i gian tQ &hi "h.t tUn hiku 3n &hi thu nhn 3`Zc
c~ng vi h(ng c>a Gng Sm "h,n hbi' ng()i ta O.c 3@nh ngay 3(4c c` ly v "h(Zng v@
c>a mc tiu# wonar *@ 3ng &hng t` "h.t ra m chs thu nhn tUn hiku Sm thanh tQ mc
tiu "h.t ra#
7in lc tQ tu ngIm vi mgt 3t 3(4c th`c hikn *Lng hk thDng thng tin v tuyn' ch>
yu l Gng ngMn' Gng c`c di v Gng Giu di# gi\ *U mt cho tu ngIm' hikn nay
ng()i ta th()ng d~ng "h(Zng "h." lin lc Gng c`c di' vi *(c Gng tQ 9yy#yyy 3n
9y#yyy#yyy m-t' c &h, n1ng Ouyn qua n(c *in rt mnh# Tuy nhin 1ng t<n trn mgt
3t v 1ng t<n trn tu ngIm rt cbng &Nnh' trong &hi GD ch\ thu nhn 3ikn tUn li c hn#
/0 th' lin lc Gng c`c di chs thUch h4" cho tu ngIm J c` ly Oa v 3 GSu ln#
Ti sao t$2 ngLm c thN l)n 02-ngf ni ln?
Eh\ng con tu *0nh th()ng chs c th l(t trn mgt *in# Eh(ng tu ngIm vQa c th 3i
trn mgt n(c li vQa c th lgn GSu OuDng *in 3i ngIm d(i n(c# o thut g0 J 3Sy
vyh dU mt nLm trong hai l" vP c>a n#
dt &T vt th no J trong n(c' ngoi vikc "h,i ch@u t.c dng th<o h(ng thcng 3^ng
OuDng d(i' c2n "h,i ch@u l`c nSng ln c>a n(c# 7`c nSng 3 chUnh l G^c 3y# vhi G^c
3y ln hZn trng l`c' vt th Gf nei ln mgt n(c' &hi G^c 3y nhP hZn trng l`c' vt th
ch0m OuDng# vhi l`c 3y *Lng hogc chnh lkch rt Ut Go vi trng l`c' vt th Gf lZ lHng J
*t &T v@ trU no trong n(c# Eh( vy' nu 3iNu chsnh 3(4c 3 chnh lkch gi\a trng l`c
v G^c 3y c>a tu ngIm' ta c th 3iNu &hin n ch0m OuDng hay nei ln d dng#
Eh(ng thSn tu ngIm l cD 3@nh &o thay 3ei' nn G^c 3y m n ch@u trong n(c l &hng
thay 3ei# /0 vy' muDn 3iNu chsnh 3 chnh lkch ny' chs c th thay 3ei trng l(4ng *,n
thSn tu ngIm#
5dU mt6 trong hai l" vP
ThSn tu ngIm 3(4c thit & gbm hai l" vP trong v ngoi# Trong &ho,ng &hng gi\a
hai l" vP ny chia thnh mt GD &hoang n(c# $%i &hoang n(c 3Nu lM" van djn n(c
vo v van O, n(c ra#
Tu ngIm 3ang nei trn mgt n(c' muDn lgn OuDng chs cIn mJ van djn n(c 3 n(c
*in nhanh chng trn 3Iy vo c.c &hoang' ltc 3 trng l(4ng tu ngIm Gf t1ng ln# /
&hi trng l(4ng v(4t qu. G^c 3y th0 tu Gf ch0m#
Tu ngIm 3ang lgn d(i n(c' &hi muDn nei ln th0 chs cIn d~ng van djn n(c vo rbi
Gau 3 d~ng &hng &hU n-n c ." l`c c`c ln "hun n(c J trong c.c &hoang ch^a n(c
qua van O, ch,y ra ngoi' ltc 3 trng l(4ng gi,m' G^c 3y c>a tu ngIm ln hZn trng
l`c nn tu nei ln &hPi mgt n(c#
Eu tu ngIm muDn chy trong &ho,ng n(c gi\a mgt *in v 3.y *in th0 c th cho
n(c vo mt "hIn &hoang ch^a n(c hogc O, mt "hIn n(c J &hoang ch^a ra nhLm
3iNu tit trng l(4ng tu ngIm' &hin cho trng l(4ng *Lng hogc ln hZn G^c 3y mt
chtt' ltc 3 tu ngIm c th 3i trong &hu v`c n(c 3 nng GSu &h.c nhau#
z *hU lasFr hot %'ng nh# th n$o?
/+ &hU laG<r &hi 3(4c *Mn ra' tuy &hng c 3n nh( Gtng "h.o th()ng nh(ng li "h.t ra
ch~m tia laG<r n1ng l(4ng cao vi tDc 3 ;yy#yyy &mgiSy# E1ng l(4ng ny t" trung rt
mnh' &hi chiu vo vt th &im loi' trong nh.y mMt Gf lm cho &im loi nng ch,y' *Dc
hZi' thm chU *in thnh ion#
T.c dng 3 gi l 5hiku ^ng lan ch,y nhikt6# /+ &hU laG<r "h. hoi mc tiu ch> yu nh)
vo hiku ^ng 3# ?h~m tia laG<r gSy t.c dng lan ch,y cng ln hZn 3Di vi cZ th GDng'
thm chU gSy tH vong# ?ho nn tia laG<r tQng 3(4c mknh danh l tia cht chc#
Eu *n 3(a &Unh hi t ra tr(c .nh nMng 3 ly tiu 3im G.ng# Tiu 3im ny c th
lm ch.y giy# /y m 3 G.ng c>a tia laG<r c2n cao g" vi tr1m triku' thm chU vi tB
lIn Go vi .nh nMng $gt tr)i# E1ng l(4ng c>a n da nhin l rt ln# Yo 3' ng()i ta 38 GH
dng v+ &hU tia laG<r 3 *Mn m.y *ay' tn lHa c>a 3Di "h(Zng# Egoi ra' &hi *Mn vo mc
tiu dng &im loi' tia laG<r c2n Ginh ra t.c dng "h. hoi "h# l dng ion h0nh thnh
d(i nhikt 3 cao c>a tia laG<r &hi "h.t ra &hPi *N mgt &im loi' l`c "h,n t.c dng Gf gSy
"h t,i Oung &Uch trn *N mgt &im loi' lm *in dng' "h. huB nhanh chng vt th#
bng th)i dng ion c2n "h.t ra *^c O i' lm cho c.c linh &ikn 3ikn tH gIn mc tiu *@
v hiku ho.#
$t 3iNu cIn "h,i ni thm l' ch~m tia laG<r c2n lm cho ng()i ta *@ m~ mMt hogc tm
th)i &hng nh0n thy g0# l v0 mMt ng()i giDng nh( mt thu &Unh hi t' &hi *@ ch~m
laG<r chiu vo qua hi t c>a thuB tinh th Gf h0nh thnh tiu 3im trong v_ng mc' lm
cho n1ng l(4ng laG<r cng t" trung hZn# Te ch^c v_ng mc c`c mPng *@ h" th n1ng
l(4ng ln c>a tiu 3im .nh G.ng' Gf nhanh chng chuyn thnh nhikt n1ng lm ch.y
*Png v_ng mc' djn 3n m~ mMt
Ti sao my 4ay t$ng h;nh c thN t$ng h;nh?
$.y *ay tng h0nh l loi m.y *ay chin 3u quSn G` 3(4c thit & d`a trn &[ thut tng
h0nh# ?hs c 3iNu' G` 5Tng h0nh6 c>a m.y *ay tng h0nh chs l c.ch ni vU von m &hng
c nghaa l mMt th()ng &hng th nh0n thy n' m chs l tng h0nh 3Di vi Gng c>a ra3a#
?h~m Gng 3ikn tQ do ra3a "h.t ra c mt 3gc 3imV ?hs &hi ch~m "h,n O m n Ginh ra
m<n th<o h(ng chiu c>a ch~m Gong nn *@ 1ngt<n c>a ra3a thu 3(4c' 3bng th)i trn
mn huTnh quang c>a ra3a hikn ln mt 3im G.ng# $gt cMt t.n O c>a ra3a trn m.y *ay
cng nhP th0 ts lk thu 3(4c h0nh ,nh c>a n trn ra3a cng nhP# $gt cMt t.n O ra3a c>a
m.y *ay n-m *om tng h0nh 99] do $[ ch to chs tQ y'y9 ml' chs l y'y9 y'9'
do vy n giDng nh( tng h0nh th`c G`' c th v(4t qua &im Go.t c>a mi ra 3a#
$.y *ay tng h0nh c th tng h0nh 3(4c l do ." dng mt lot c.c &[ thut tng h0nh
cao c" v hikn 3i nht' trong 3 *ao gbm tng h0nh "hIn &hung v vP ngoi m.y *ay'
vt liku GZn ngoi lm tng h0nh *N mgt' ngoi h0nh c &t cu tng h0nh' &[ thut lm
gi,m *^c O hbng ngoi' &[ thut gi,m thanh' &[ thut nhiu 3ikn tH# /t liku ch to lm
tng h0nh vP ngoi v &hung m.y *ay c nhiNu loi' trong 3 3(4c d~ng nhiNu nht l
nguyn liku "h^c h4" *Lng vt liku cac*on trn nh`a cSy' nguyn liku "h^c h4" cac*ua
Gilic t1ng thm nh`a cSy# Eh\ng loi vt liku "h^c h4" ny c tUnh cht c^ng' trng
l(4ng nh' c th h" th 3(4c Gng ra3a# $.y *ay n-m *om tng h0nh d l c>a $[ J
l" vP ngoi c2n GH dng vt liku &iu te ong lm l" v,i vt 3 nSng cao hZn &h, n1ng
h" th Gng ra3a# thu 3(4c hiku qu, tng h0nh cao nht' ton * *N mgt ngoi m.y
*ay c2n GZn mt l" GZn tng h0nh *Lng *t m@n Ei&<n ?o*an hogc &im loi v &im loi
38 oOy ho.# 7" GZn ny c th lm ten hao Gng ra3a chiu O ln lm n *@ h" th' c
t.c dng lm trong Gngo ?2n c mt cht liku muDi &iNm c th nhanh chng chuyn
Gng ra3a chiu ti thnh nhikt n1ng m &hng Ginh ra Gng "h,n O#
Egoi vn dng c.c cht liku tng h0nh' m.y *ay tng h0nh c2n c mt mu chDt quan
trng lV vt cu ngoi h0nh 3gc *ikt c>a n c+ng c th tng h0nh# Thng th()ng' thSn
m.y *ay c h0nh tr tr2n v thSn' c.nh' 3ui to thnh mt &t cu lin ti"' 3Nu c th
lm cho Gng ra3a Ginh ra quay trJ li ra3a v thu Gng "h,n O c>a 1ngt<n# ?.c nh thit
& m.y *ay tng h0nh 38 "h.t hikn ra rLng nu *in 3ei h0nh tr tr2n c>a thSn m.y *ay
thnh h0nh mgt cMt' h0nh ch"' ch" nhn' hogc *in "hIn ti" nDi gi\a c.nh v thSn
thnh h0nh Dng tr2n' to thnh h0nh m.y *ay 3gc th~ c G` ho h4" gi\a thSn v c.nh' *P
3i "hIn 3ui c.nh' thay 3ei GH dng "hIn 3ui ch\ / lkch' thSn v c.nh &hng *D trU gi.
tr<o 3n 3o th0 3Nu c th "h. v t.c dng c>a Gng "h,n hbi do ra3a Ginh ra' lm cho
Gng "h,n hbi 3 yu 3i' thm chU hIu nh( &hng c# $.y *ay tng h0nh 99] v d
l l G` tDng h4" thit & c>a nh\ng 3gc 3im trn# $.y *ay n-m *on tng h0nh d l c
c.nh di ml'F; m' thSn di l9 m' loi m.y *ay ln nh( th m mgt cMt t.n O chs c
y'ymml' hiku qu, tng h0nh rt cao#
Yo thit *@ t0m &im m.y *ay ngoi ra3a c2n c m.y t0m &im hbng ngoi' nn m.y *ay
tng h0nh ngoi nhikm v tng h0nh vi ra3a c2n "h,i tng h0nh vi m.y th1m d2 hbng
ngoi# Kh(Zng "h." l *D trU mikng nhn v tho.t &hU c>a 3ng cZ m.y *ay J "hIn 3snh
c>a m.y *ay v ti l% tho.t &hU li lM" 3gt m.y th,i &hU v thit *@ htt nhikt 3 th,i ngubn
nhikt J mikng 3ng cZ' &hng 3 m.y th1m d2 hbng ngoi trn mgt 3t d2 3(4c *^c O
hbng ngoi c>a m.y *ay# ?2n vN ting bn do m.y *ay Ginh ra trong qu. tr0nh *ay' c th
gi,i quyt thng qua thit *@ htt Sm hogc thit & mt loi 3ng cZ c Sm thanh rt nhP#
Ti sao my 4ay trYc thng li c thN l$m %#[c %iB2 %?
$.y *ay tr`c th1ng cIn mt l`c *ay 3 thLng 3(4c trng l`c c>a chUnh n th0 m)i c th
*ay vo *Iu tr)i 3(4c# 7`c *ay c>a m.y *ay tr`c th1ng 3(4c Ginh ra *Ji c.nh qut quay
trn nc m.y *ay# vhi m.y *ay dQng li' c.nh qut vjn &hng ngQng chuyn 3ng v
Ginh ra l`c *ay t(Zng "h,n cSn *Lng vi trng l`c m n nhn 3(4c# /0 th' m.y *ay tr`c
th1ng &hng tin m c+ng chcng l~i' &hng ln cao m c+ng &hng h OuDng' dQng li
mt c.ch v\ng vng gi\a *Iu tr)i#
Kh,i ch1ng chs c m.y *ay tr`c th1ng mi c th h c.nh thcng 3th
u 3im ln nht c>a m.y *ay tr`c th1ng l &hng cIn 3()ng *1ng 3 ct c.nh hay h
c.nh' chs cIn thng qua chuyn 3ng tr`c ti" ct c.nh hay h c.nh' 3iNu ny c.c m.y
*ay &h.c &hng th c 3(4c# Tuy nhin' trong gia 30nh 3ng 3tc c.c loi m.y *ay "h,n
l`c ny vjn c mt loi m.y *ay c th tr`c ti" ct c.nh v h c.nh' 3 l loi m.y *ay
chin 3u *Mt ch(c c.ch th^c c>a loi diNu hSu trong vikc nhanh chng ct c.nh v h
c.nh#
ng cZ &hJi 3ng c>a loi m.y *ay ny rt 3gc *ikt' n c F l% "h,n l`c' c v giDng
nh( mt chic quIn liNn .o# dDn l% c>a 3ng cZ "h,n l`c 3(4c *D trU hai *n thSn m.y
*ay' c th chuyn 3ng linh hot# vhi m.y *ay GM" ct c.nh' l% "h,n l`c chuyn 3ng
ng(4c h(ng vi mgt 3t' "hun &hU ra vi tDc 3 cao' giDng nh( *Dn c.i ct c l`c rt
mnh' git" m.y *ay tho.t vo &hng trungo vhi m.y *ay ti mt 3 cao nht 3@nh' l%
"h,n l`c c th chuyn h(ng vN "hUa Gau' "h,n l`c Ginh ra git" m.y *ay *ay cao vi tDc
3 lno vhi m.y *ay GM" "h,i h c.nh' "hi cng c th 3iNu &hin l% "h,n l`c h(ng vN
mgt 3t' ltc ny m.y *ay mt 3i l`c tin 3bng th)i h c.nh' trng l`c li ti" tc 3(4c
duy tr0 *Ji "h,n l`c vung gc vi mgt 3t#
?~ng vi G` gi,m OuDng c>a trng l`c' m.y *ay tQ tQ h c.nh vung gc OuDng mgt 3t#
Trong qu. tr0nh *ay' ng()i "hi cng chs cIn 3iNu chsnh gc 3 c>a l% &hU "h,n l`c l c
th 3iNu chsnh 3(4c trng th.i c>a m.y *ay#
$.y *ay &iu 5YiNu hSu6 c+ng c th chs cIn mt 3on rt ngMn l ct c.nh 3(4c' rt
thUch h4" cho nh\ng v~ng 3,o h" v trn hng &hng mju hm' *0nh th()ng &hng cIn
3()ng *1ng' chs cIn mt &ho,ng trDng vi &Uch th(c ;m m O ;m m l c th ct c.nh
hogc h c.nh' do vy n 3(4c GH dng nhiNu trong quSn G`#
$.y *ay &iu 5YiNu hSu6 ra 3)i vo nh\ng n1m ]y c>a th &B ii' vN Gau &hng ngQng
3(4c c,i tin' ch to ra nhiNu loi mi# nikn nay 38 3(4c trang *@ cho hm 3i h,i quSn'
l loi m.y *ay (u tt 3(4c GH dng nhiNu trong chin 3u#
Ti sao my 4ay trYc thng %ng im %#[c trn *hng?
R t chy trn mgt 3t muDn dQng th0 dQng' muDn 3i th0 3i' rt tikn l4i' nh(ng m.y *ay
*ay trn tr)i th0 &hng th tuT tikn nh( t 3(4c# vh m h0nh dung nei mt chic m.y
*ay 3ang *ay m 3t nhin dQng li *t 3ng trn tr)i# t nht th0 3Di vi nh\ng chic
m.y *ay *0nh th()ng m ni' 3 l 3iNu &hng th#
?htng ta 3Nu *it rLng' *t &T vt th no muDn r)i &hPi mgt 3t 3 *ay vo *Iu tr)i 3Nu
"h,i thMng 3(4c t.c dng c>a trng l`c# Trng l`c chUnh l l`c h" djn c>a Tr.i 3t 3Di
vi c.c vt th Oung quanh' h(ng c>a n lun h(ng vN "hUa d(i n ra G^c &-o tt c,
c.c vt 3^ng li trn *N mgt Tr.i 3t# E lm cho chtng ta ltc nh,y ln cao c+ng Gf t`
quay trJ li mgt 3t m &hng th *ay vtt ln cao# Yo vy' m.y *ay muDn *ay vo &hng
trung th0 "h,i c mt l`c h(ng ln chDng li t.c dng c>a trng l`c' 3 chUnh l l`c *ay
3(4c to ra *Ji c.nh m.y *ay# Tuy nhin' 3iNu &ikn t(Zng t.c vi &hng &hU c G` vn
3ng mi c l`c *ay ln' &hng c G` vn 3ng th0 &hng c l`c ct c.nh# Yo vy' m.y
*ay "h,i *ay th0 mi Ginh ra l`c *ay' nu dQng li th0 &hng c G` vn 3ng t(Zng t.c
gi\a &hng &hU v c.nh m.y *ay' l`c *ay Gf *in mt# $.y *ay m mt 3i G` duy tr0 c>a
l`c ny th0 chs nh( mt h2n 3. rZi tQ trn &hng OuDng#
Tuy nhin' c mt loi m.y *ay li c &h, n1ng dQng li gi\a &hng trung' 3 chUnh l
m.y *ay tr`c th1ng#
+himf nyi *inh ho$ng cVa my 4ay phGn lYc
Egy yF9y9:y' chic m.y *ay tua *in "h,n l`c chJ &h.ch c>a $[ Gau &hi ct c.nh tQ
doGton &hng lSu th0 3t nhin ; trong GD F 3ng cZ *@ hPng' "hi cZ mt th1ng *Lng' 3Sm
3Iu OuDng mt hb n(c gIn GSn *ay' l ng()i tH nn# Tai nn th,m &hDc ny *Mt 3Iu tQ
mt 3n chim G.o#
Th0 ra' chtng 38 va vo m.y *ay v vi con trong GD 3 38 lt vo cHa htt c>a ; 3ng cZ
tua *in# l G` cD nghim trng nht trong l@ch GH m.y *ay *@ rZi do loi chim gSy ra#
Th<o thDng & c>a $[' tQ n1m m cho 3n nay' trung *0nh c trn ;my v 5va chm vo
chim c tUnh "h. hoi6' &hin nhSn vin trn m.y *ay *@ th(Zng hogc m.y *ay *@ h(
hPng#
vhng "h,i chs ti chim
/0 Gao chim *ay li 5gSy &h d6 cho m.y *ay "h,n l`c nh( vy# i<m ra &hng chs nn
tr.ch ring loi chim# nikn nay c.c 3ng cZ d~ng trn m.y *ay "h,n l`c ch> yu c hai
loiV $t l 3ng cZ tua *in "h,n l`c v mt loi l 3ng cZ tua *in c.nh qut# dt & l
loi no c+ng 3Nu "h,i htt mt l(4ng ln &hng &hU J Oung quanh vo th0 mi lm vikc
3(4c' do vy' cHa htt &hng &hU vo c>a c.c 3ng cZ ny "h,i mJ rt rng' &hi *ay giDng
nh( mt c.i mikng h. c`c to' tham lam nuDt nh\ng lubng &hng &hU vo# Eu 3n chim
li vQa 3tng tIm *ay gIn 3ng cZ th0 chtng Gf &hng lm ch> 3(4c n\a m c~ng vi
&hng &hU *@ htt vo 3ng cZ#
TDc 3 c>a m.y *ay "h,n l`c vDn rt ln# ?.c loi chim tuy O(Zng th@t rt mNm nh(ng
&hi va chm J tDc 3 cao Gf to ra l`c "h. hoi rt gh ghm# nZn n\a' cu &t *n trong
c>a 3ng cZ "h,n l`c rt tinh vi' &hi chim va 3" vo' d~ cho c.c chi tit c>a 3ng cZ
&hng *@ h( hPng nghim trng nh(ng qu. tr0nh lm vikc c>a 3ng cZ Gf *@ ,nh h(Jng
ngng' thm chU *uc "h,i ngQng lm vikc &hin &hi cZ mt 3ng l`c 3 *ay' &t qu, l c
th rZi#
5Kh. cHa m vo6
w` uy hi" c>a chim vi m.y *ay c2n th hikn J G` va 3" tr`c ti" c>a chtng vi vP
ngoi *ay# Yo "hi cZ "h,n l`c c tDc 3 cao# w` va 3" 3 l rt nguy him# 8 c G`
vikc &T qugc GauV mt m.y *ay tim &Uch 3ang *ay vi tDc 3 yy &mgi)' va vo mt
con chim (ng J trn tr)i' &t qu, l con chim (ng 53t nh"6 *t 3Mc da vo &hoang m.y
*ay' lm cho nhSn vin 3i *ay hn m' my giSy Gau mi tsnh li# Tuy nhin' nh\ng va
chm nghim trng nh( th rt Ut O,y ra#
wD liku thDng & cho thy vikc m.y *ay "h,n l`c va chm v htt chim vo 3ng cZ O,y ra
nhiNu nht J chSu X' rbi 3n chSu $[' Ut nht l J chSu Wu# nZn n\a c.c G` &ikn trn 3Nu
din ra J 3 cao d(i :yy m-t' 3gc *ikt d(i yy m-t l &ho,ng &hng gSy nguy him
nht# iNu 3 c nghaa l vn 3N ch> yu O,y ra &hi m.y *ay ct v h c.nh#
nikn nay' ng()i ta gi,i quyt vn 3N ny *Lng hai "h(Zng "h."# $t mgt l 3uei chim 3i'
nh( lm *~ nh0n chuyn 3ng' hogc trong qu. tr0nh m.y *ay ct c.nh hay h c.nh th0 *Mn
Gtng 3 3uei chim J gIn GSn *ay# ?2n c th d~ng loi loa "h.t Sm 3gc *ikt tr(c &hi
m.y *ay ct' h c.nh hogc 3gt trn GSn *ay mt GD tiu *,n chim 38 cht 3 chtng G4 h8i
m *ay 3i#
/ikc ny c2n 3 nhMc nhJ c.c "hi cng l.i v2ng qua nZi chim t" trung' nh( l4i dng &[
thut 3ikn tH hikn 3i v radar' 3gt nh\ng radar gi.m G.t tIm Oa' nhMc nhP m.y *ay 3ang
trn 3()ng *ay tr.nh Oa 3n chim# Egoi ra c2n "h,i c,i tin &t cu m.y *ay v 3ng cZ
3 nu c va chm vi chim th0 tai nn c+ng &hng O,y ra' 3 mi l gi,i "h." c1n *,n
nht trong tr()ng h4" ny#
Ti sao my 4ay nhiB2 tLng cnh li Ut %#[c sS (Zng?
y ]y n1m tr(c' nh\ng chic m.y *ay 5nguyn thuB6 c ti l ; tIng c.nh' 3gt chbng
ln nhau' J gi\a c nhiNu trc 3 &hin n rt giDng mt gi. G.ch# ?ng nhiNu c.nh' l`c
nSng cng ln' vy 3tng ra m.y *ay ngy nay c2n "h,i nhiNu c.nh hZn# Eh(ng trn th`c
t chtng 38 gIn nh( 5tuykt ch>ng6# /0 Gao th nhsh
TQ nh\ng n1m ;y trJ 3i' m.y *ay hai tIng c.nh c2n li rt Ut' hIu nh( thDng tr@ *Iu tr)i l
nh\ng chic "hi cZ mt l" c.nh#
dJi v0 c.nh m.y *ay d~ng 3 Ginh ra l`c nSng# vhi J trn tr)i' m.y *ay &hng rZi t` do
nh( mt h2n 3. l nh) vo l`c nSng c>a c.nh 3 cSn *Lng trng l(4ng# xi, GH mt m.y
*ay ngoi trng l(4ng c>a *,n thSn' nu tUnh thm trng l(4ng c>a hnh &h.ch' hng ho.'
nhin liku th0 teng trng l(4ng l my tn# Eh( vy &hi *ay trn tr)i' c.nh v 3ui m.y *ay
"h,i Ginh ra 3(4c mt l`c nSng l my tn mi duy tr0 3(4c G` cSn *Lng gi\ cho n &hng
rZi OuDng 3t#
?.nh m.y *ay c th Ginh 3> l`c nSng hay &hng l "h thuc vo tDc 3 *ay v dikn tUch
mgt *Lng c>a c.nh# TDc 3 *ay cng cao' dikn tUch c.nh cng ln th0 l`c nSng Ginh ra
c+ng cng ln# nikn t(4ng ny &hi th, diNu *n c th c,m nhn thyV hai c.i diNu c~ng
ngng nh( nhau' c.i no c dikn tUch ln hZn v &-o chy nhanh hZn th0 Gf nSng m0nh v
*ay cao hZn c.i c2n li#
Th)i &T 3Iu' m.y *ay do &hng c 3ng cZ tDt' vt liku ch to c2n th GZ nn tDc 3 *ay
&hng nhanh# Yo vy' muDn nSng 3(4c mt trng l(4ng nht 3@nh th0 chs c2n c.ch l lm
rng ht c c th dikn tUch c.nh m.y *ay 3 c 3(4c l`c nSng cIn thit# $t tIng c.nh
&hng 3> th0 d~ng hai' *a l"# $.y *ay ; tIng c.nh ra 3)i l v0 th# Eh(ng &t cu c>a
loi m.y *ay ny rt "h^c t"' hiku qu, c+ng &hng ln hZn hai tIng c.nh nn Gau 3
ng()i ta &hng GH dng chtng n\a' v0 vy hIu ht m.y *ay trong th)i &T 3Iu 3Nu l loi
hai tIng c.nh#
T1ng tDc 3 thay v0 t1ng c.nh
Yo 3ng cZ m.y *ay tQng *(c 3(4c c,i tin v vt liku &t cu d~ng trong ngnh hng
&hng ngy mt 3(4c hon thikn dIn' nn c~ng vi vikc tDc 3 *ay t1ng ln rt ln'
ng()i ta &hng cIn "h,i to mt dikn tUch c.nh ln mi Ginh 3> l`c nSng' v0 th hIu ht
c.c m.y *ay hikn 3i 3Nu chs c2n mt tIng c.nh#
Eh(ng 3iNu 3 &hng c nghaa l loi m.y *ay hai c.nh ny 38 5ht ch% 3^ng6# Egy nay
ng()i ta vjn GH dng chtng rng r8i trong nng nghik"# Eh\ng chic m.y *ay d~ng 3
"hun thuDc dikt GSu *' gi<o ht' trbng rQng' trQ cP' 32i hPi "h,i *ay tht chm' *ay en
3@nh# /0 th dikn tUch c.nh m.y *ay "h,i ln mi Ginh ra 3> l`c nSng# $ 3 3." ^ng
3(4c nh\ng yu cIu 3' m.y *ay hai tIng c.nh l 5^ng cH vin6 G.ng gi. nht#
; sao trn my 4ay cLn lAp %)t %kn 0anh %kn %8?
ng8 t( 3()ng giao thng t" n"' lun 3gt ct 3n Oanh 3n 3P rt nei *t# i< c v
ng()i 3i 3()ng 3Nu t` gi.c tn trng quy tMc giao thng 53n 3P dQng' 3n Oanh 3i6' nh(
vy mi c th tr.nh 3(4c O,y ra h%n lon v tai nn giao thng# iNu c = nghaa l trn
m.y *ay c+ng lM" 3n Oanh 3n 3P' 3 l ti Gaoh Tr)i 3m trong Oanh' c~ng vi nh\ng
Sm thanh 3(a 3n' chtng ta c th "h.t hikn ra J chSn tr)i c 3n 3P' Oanh' trMng chIm
chm *ay qua# Sy l 3n hng &hng trn m.y *ay' t.c dng c>a n c+ng t(Zng t` l 3
tr.nh c.c tai nn giao thng trng &hng gian#
Tuy rLng *Iu tr)i v c~ng rng ln' nh(ng tDc 3 *ay c>a m.y *ay hikn 3i rt nhanh'
*Ji vy vjn c nguy him O,y ra 3Sm nhau# tr.nh tai nn O,y ra trn &hng trung'
ngoi nh\ng tuyn hng &hng nht 3@nh 3(4c quy 3@nh cho m.y *ay dSn dng trn
nh\ng tuyn *ay 3@nh &T' "hi cng c2n "h,i lin tc cht = quan G.t t0nh h0nh tr(c Gau'
tr.i' "h,i trn &hng trung# tikn cho "hi cng quan G.t Oung quanh c m.y *ay hay
&hng' lin tc nMm 3(4c quan hk c>a m.y *ay &h.c 3ang 3i c~ng tuyn 3()ng vi m0nh
nh( th no' do vy &hi *ay trong 3m' "h,i thM" G.ng *a 3n hng &hng J hai *n tr.i
"h,i v mt 3n J "hIn 3ui m.y *ayV quan G.t tQ v@ trU c>a "hi cng th0 3n 3P lun J
3Iu c.nh tr.i' 3n Oanh lM" J 3Iu c.nh "h,i' 3n trMng l" J 3ui m.y *ay' *a c.i 3n c
th lin tc chiu G.ng' c+ng c th nh" nh.y#
wau &hi m.y *ay *uei tDi *t 3n hang &hng' t0nh h0nh quan G.t c>a "hi cng thun l4i
hZn# Eu "hi cng nh0n thy mt m.y *ay J c~ng mt 3 cao vi m0nh' m chs nh0n thy
hai 3n Oanh 3P th0 ch^ng tP 3Di "h(Zng 3ang 3i 3Di dikn vi m0nh' c nguy cZ 3Sm vo
nhau' cIn c *ikn "h." 3 tr.nh# Eu chs nh0n thy mt 3n th0 ch^ng t l 3Di "h(Zng
3ang J *n tr.i hogc *n "h,i m0nho Eu 3bng th)i nh0n thy c, *a 3n th0 ch^ng tP 3Di
"h(Zng 3ang *ay J "hUa trn hogc "hUa d(i m0nho nai t0nh th ny 3Nu &hng nguy
him#
(Zng nhin' trong t0nh h0nh tDc 3 m.y *ay hikn 3i rt nhanh' chs d`a vo 3n chs djn
th0 ch(a 3> 3 hon thikn# /U d' &hi th)i tit Ou c mSy' c G(Zng m~ th0 lm th noh
nikn nay 38 c mt loi thit *@ 3(4c gi l 5Thit *@ chs th@ ti" cn m.y *ay6' c th
git" 3 "hi cng "h.t hikn m.y *ay J gIn m0nh# Thit *@ ny 3(4c lM" 3n chs th@' 3bng
th)i ra 3a trn m.y *ay &hng ngQng "h.t Gng v tuyn 3ikn ra Oung quanh' &hi m.y
*ay &h.c *ay gIn' Gng ra 3a *@ "h,n O trJ li' lm cho 3n chs th@ G.ng ln# TQ c.c 3n
chs th@ &h.c nhau c th "h,n .nh h(ng *ay v &ho,ng c.ch t(Zng 3Di c>a chic m.y
*ay 3ang dIn *ay gIn 3n minh# TQ 3 c th 3(a ra c.c *ikn "h." 3Di "h "h~ h4"#
Ti sao trn my 4ay phGi c 9h'p %Fn:?
$%i &hi c chic m.y *ay gg" nn *@ rZi' c.c nhSn vin c^u h 3Iu tin 3Nu cD t0m thy
c.i 5h" 3<n6 c>a n# l v0 *n trong h" 3<n c lM" nh\ng thit *@ 3o v ghi hikn 3i
chuyn dng#
?.c h" 3<n thng th()ng d~ng *1ng tQ 3 ghi li th)i gian *ay *0nh th()ng' c.c tham GD
quan trng' nh\ng l)i trao 3ei gi\a c.c nhSn vin "hc v trn m.y *ay' v c, c.c lin
lc vi *n ngoi#
T.c dng cng dng c>a h" 3<n lV &hi O,y ra tai nn m.y *ay' ng()i ta c th d`a vo
thng tin vN 3 cao' tDc 3' h(ng *ay 3(4c ghi li trong h" 3<n 3 "hSn tUch v t0m
nguyn nhSn O,y ra tai nn# Eg()i ta c th c2n 3(a nh\ng thng GD thu 3(4c tQ h" 3<n
vo m.y m "hPng *ay 3 t.i hikn *iu din tai nn' v "hSn tUch nguyn nhSn gSy ra tai
nn *Lng h0nh ,nh#
Trong hot 3ng *ay *0nh th()ng' thng tin h" 3<n cung c" c th 3(4c d~ng lm cZ
GJ &hoa hc 3 c,i tin nh\ng tUnh n1ng c>a m.y *ay v quyt 3@nh O<m m.y *ay c cIn
"h,i GHa ch\a hay *,o d(ng hay &hng#
Th`c t' h" 3<n &hng c mu 3<n# d t0m thy' ng()i ta lm chtng *Lng mu da
cam# ? h" 3<n li c2n lM" m.y "h.t Oc v tuyn 3ikn' lun lun "h.t tUn hiku gi#
Thng th()ng h" 3<n 3(4c lM" trn c.i c.nh thcng 3^ng J 3ui m.y *ay' 3 tr.nh *t
h( hi#
?.c yu cIu trong thU nghikm 3Di vi h" 3<n l c th ch@u 3`ng 3(4c nhikt 3
99#yyyy?' ch@u 3(4c ." l`c trn :|yy atmt"h<' ngSm d(i n(c *in ; gi) m *1ng tQ
&hng *@ m' ch@u nei G` 1n m2n c>a n(c *in' dIu v dung d@ch chDng lHa#
dMt 3Iu tQ n1m 9:||' mt GD cng ty hng h,i 38 *Mt 3Iu lM" h" 3<n trn tu thuB#
Ti sao my 4ay cLn ln v$ 02-ng thFo chiB2 gi?
nnh &h.ch ngbi trn m.y *ay 3Nu *it rLng &hi m.y *ay chun *@ ct c.nh th()ng chy
Gang "h,i Gang tr.i' Gau 3 mi 3n mt 3()ng *1ng chUnh rng ln' thun th<o chiNu gi
rbi mi ct c.nh *ay ln &hng trung#
Th`c ra' &hi m.y *ay h c.nh giDng nh( &hi ct c.nh c+ng h c.nh th<o chiNu gi# iNu
ny l ti Gaoh
Th0 ra c hai nguyn nhSn ch> yu lm m.y *ay "h,i ct v h c.nh th<o chiNu giV $t
l c th rtt ngMn &ho,ng c.ch chy trn 3()ng *1ng th0 m.y *ay ct c.nh v h c.nh'
th^ hai l t(Zng 3Di an ton#
vhi m.y *ay ct c.nh' chs &hi l`c nSng do c.nh m.y *ay Ginh ra ln hZn trng l(4ng c>a
m.y *ay th0 m.y *ay mi c th r)i &hPi mgt 3t# $ G^c nSng ln hay nhP li c quan
hk vi tDc 3 d2ng &hng &hU thei qua *N mgt c.nh m.y *ayV TDc 3 cng ln G^c nSng
cng ln# Eu &hng c gi' tDc 3 c>a d2ng &hng &hU thei qua *N mgt c.nh m.y *ay
*Lng tDc 3 c>a m.y *ay chy trn 3()ng *1ngo Eu thun th<o chiNu gi thei ti th0 tDc
3 c>a d2ng &hng &hU thei qua *N mgt c.nh m.y *ay *Lng tDc 3 chy trn 3()ng *1ng
c>a m.y *ay cng thm tDc 3 gi# Yo vy' trong t0nh h0nh thun chiNu gi' l`c nSng c>a
m.y *ay t(Zng 3Di lno Trong 3iNu &ikn tDc 3 m.y *ay *Lng nhau' &ho,ng c.ch chy
trn 3()ng *1ng c>a n c th rtt ngMn mt Ut Go vi &hi &hng c gi#
vhi h c.nh' chtng ta hy vng tDc 3 hikn c c>a m.y *ay nhanh chng gi,m OuDng# n
c.nh thun chiNu gi th0 c th l4i dng G^c c,n c>a gi 3 gi,m tDc 3 m.y *ay' 3
&ho,ng c.ch m.y *ay tr(4t trn 3()ng *1ng 3(4c gi,m 3i mt chtt#
$.y *ay ct c.nh v h c.nh thun chiNu gi c2n c th nSng cao tUnh an ton# Yo tDc 3
&hi ct c.nh v &hi h c.nh c>a m.y *ay t(Zng 3Di chm' tUnh en 3@nh 3Nu t(Zng 3Di
&-m' nu ltc ny gg" "h,i mt trn gi mnh thei ngang th0 c th lm m.y *ay *@
nghing 3e' gSy ra tai nn# $ *ay th<o chiNu gi vQa &hng d *@ ,nh h(Jng c>a gi
ngang' li c2n c th lm m.y *ay gi\ 3(4c G^c nSng nht 3@nh' do vy m.y *ay 3(4c
t(Zng 3Di an ton#
?hUnh do nh\ng l= do nu trn' h(ng c>a 3()ng *1ng GSn *ay &hng "h,i 3(4c OSy
d`ng tuT =' n 3(4c chn c1n c^ vo h(ng gi J nZi 3# Eh(ng h(ng gi c>a mt nZi
th()ng thay 3ei th<o *Dn m~a trong n1m' do vy h(ng c>a 3()ng *1ng GSn *ay 3(4c
chn th<o h(ng c th)i gian gi thei di nht trong n1m' h(ng gi ny 3(4c gi l
h(ng gi ch> 3o#
Tr(c 3Sy' tDc 3 m.y *ay t(Zng 3Di chm' tUnh en 3@nh c+ng &hng tDt' cho nn vikc
5ln OuDng th<o chiNu gi6 l mt yu cIu t(Zng 3Di cao# ? GSn *ay trong mt n1m
h(ng gi *in 3ei t(Zng 3Di nhiNu' nn "h,i OSy d`ng nhiNu 3()ng *1ng c c.c h(ng
&h.c nhau' hogc OSy d`ng nhiNu 3()ng *1ng *^c O giao nhau' 3 tikn thUch ^ng vi
h(ng gi &h.c nhau trong m%i m~a# Eh(4c 3im c>a c.ch lm ny l chim qu. nhiNu
3t' &inh "hU OSy d`ng GSn *ay ln# $y n1m gIn 3Sy' do vikc nSng cao tUnh n1ng en
3@nh v gia t1ng tDc 3 c>a m.y *ay' ,nh h(Jng c>a h(ng gi 3Di vikc m.y *ay ln
OuDng 38 &hng c2n ln nh( nh\ng n1m tr(c# Yo vy GSn *ay hikn 3i th()ng chs cIn
OSy d`ng mt hogc my 3()ng *1ng Gong Gong th<o h(ng gi ch> 3o l 3>#
Ti Gao &hi m.y *ay ct c.nh' h c.nh v trong &hi *ay 3Nu "h,i d~ng ra 3a 3iNu &hinh
wSn *ay th()ng 3(4c gi l 5?,ng hng &hng6' l mt 3Iu mDi giao thng v c~ng *n
rn' m%i ngy J 3 3Nu c rt nhiNu m.y *ay ct c.nh v h c.nh#
Tuy GSn *ay rt ln' nh(ng do tDc 3 c>a m.y *ay rt nhanh' 3 tr.nh G` va chm gi\a
c.c m.y *ay' c.c &hai th.c vin &hng l(u "h,i &@" th)i nMm *Mt 3(4c v@ trU c>a m.y *ay
trong "hm vi vi ngh0n m-t' c+ng nh( tDc 3' "h(Zng h(ng c>a m.y *ay' Gau 3 mi
"h.t ra chs th@ chun O.c vN G` ct c.nh' h c.nh 3Di vi tQng m.y *ay# Kh,i hon thnh
tDt cng t.c 3iNu 3 vQa ngng nN vQa ts ms nh( vy th0 3Di vi h' ra 3a l th^ &hng th
thiu# wSn *ay c lM" 3gt ra 3a' c.c &hai th.c vin c th nh0n thy r_ ton * t0nh h0nh
GSn *ay trong "hm vi vi tr1m ngh0n m-t qua mn h0nh ra 3a# Eh\ng loi ra 3a ny 3(4c
gi l 5a3a qu,n l= giao thng hng &hng6 v 5a3a h c.nh chUnh O.c6# $n hin th@
ra3a c th d` *.o qu[ 3o h c.nh l= t(Jng nht cho tQng m.y *ay# Trong qu. tr0nh m.y
*ay ti" 3t' ra3a lin tc 3o 3c v@ trU c>a m.y *ay v d~ng 3ikn 3m chs 3o cho "hi
cng *ay th<o 3()ng *ay chUnh O.c nht cho 3n &hi m.y *ay 3(4c ti" 3t an ton#
a 3a &hng chs 3iNu &hin cho m.y *ay &hi ct c.nh v ti" 3t m c2n chs 3o trong c,
qu. tr0nh *ay# Thng th()ng' m.y *ay *ay th<o l tr0nh tDt nht 38 3@nh# Eu gg" tr)i tDi
hogc mSy m~' hogc "hi cng &hng qu<n l tr0nh th0 "h,i d~ng ra 3a djn 3()ng# Trn
m.y *ay c lM" mt thit *@ ra 3a' 1ng t<n h(ng vN "hUa mgt 3t' mn hin th@ Gf hikn ln
mt 5d,n 3b ra3a6' hoa tiu nh0n thy *,n 3b ny c th *it v@ trU c>a m.y *ay' 3,m *,o
chMc chMn m.y *ay 3ang 3i 3tng h(ng#
Trong qu. tr0nh *ay' "hi cng "h,i &@" th)i nMm 3(4c &ho,ng c.ch gi\a m.y *ay v mgt
3t' cho nn m.y *ay 3(4c lM" 3gt thm mt * "hn gi l 5a3a th1m d2 3 cao6# Eh(
vy' &hi *ay trn *in' c th *it 3(4c &ho,ng c.ch tQ m.y *ay 3n mgt *in ' &hi *ay
trn 3bng *Lng c th *it 3(4c m.y *ay c.ch mgt 3t *ao Oa' &hi *ay trn nh\ng 3snh
nti c+ng c th *it &ho,ng c.ch gi\a m.y *ay v 3snh nti' & c, 3 cao c>a 3snh nti#
Trn mt GD m.y *ay quSn G` c2n c 5a3a chDng va chm6' n c th c,nh *.o &@" th)i
3 "hi cng tr.nh nti cao hay nh\ng &in trtc cao &hi m.y *ay *ay J 3 cao t(Zng 3Di
th"#
Ti sao tai cZp 02-ng *hi my 4ay h cnh?
vhi m.y *ay h c.nh v ct c.nh' ti Gao tai chtng ta li c" OuDngh l do G` thay 3ei
." Gut trong *ubng l.i#
vhi m.y *ay ct c.nh' ." Gut c>a &hng &hU trong *ubng l.i t(Zng 3(Zng vi ." Gut
&hng &hU *n ngoi# vhi m.y *ay *ay cao ln' ." Gut &hng &hU trong *ubng l.i h
OuDng' &hin tai chtng ta c" OuDng th<o#
7tc 3t 3 cao &ho,ng l#Fyy m-t r3 cao m &hU oOy *Mt 3Iu gi,mu' m.y *ay htt &hng
&hU tQ *Iu &hU quyn v -" n tng qua thit *@ 3iNu ho &hng &hU# iNu ny git" duy tr0
." Gut trong *ubng l.i lun en 3@nh# Tuy nhin' &hi m.y *ay OuDng d(i 3 cao l#Fyy
m-t' ltc ny ." Gut *ubng l.i li *Mt 3Iu t1ng ln v mt lIn n\a' tai c>a chtng ta Gf *@
c" OuDng#
; sao my 4ay t-c %' l3n ng$y c$ng 9cZt cnh:?
?~ng vi vikc nSng cao tDc 3 c>a c.c "hi cZ' con ng()i ngy cng thu ngMn c.nh c>a
chtng li# n tit &ikm vt liku ch1ngh
(Zng nhiun &hng "h,i vy# $.y *ay nh) vo c.nh m Ginh ra l`c nSng ln cao' c.nh
cng ln th0 l`c nSng cng ln# Eh(ng O-t trn "h(Zng dikn l`c c,n th0 c.nh di chcng
5l4i lc6 g0' c.nh cng di th0 l`c c,n cng ln m thi# /0 th' mt m.y *ay c tDc 3
9#yyy &mgi) th0 ton * G,i c.nh di &ho,ng ;; m-t v thSn di &ho,ng ly m-t# Eh(ng
mt chic &h.c c tDc 3 9#]yy &mgi)' thSn &ho,ng ly m-t' th0 G,i c.nh chs cIn &ho,ng
9l m-t l 3>#
?.nh di dnh cho *ay chm
vhi tDc 3 *ay t(Zng 3Di th"' 3 to ra 3> l`c nSng' ng()i ta lm c.nh m.y *ay di
thm mt chtt' vU d c.nh tu l(4n rt di# Eh(ng Gau &hi tDc 3 3(4c nSng cao' 3gc *ikt
l &hi *ay vi tDc 3 v(4t Sm thanh' nu c.nh di th0 l`c c,n Ginh ra Gf 3gc *ikt ln# /0
vy &hi *ay J tDc 3 cao' ng()i ta t0m c.ch lm cho c.nh m.y *ay cng ngMn cng tDt#
/n 3N n,y Ginh J 3Sy' &hi 38 lm ngMn c.nh m.y *ay rbi' liku n c to ra 3> l`c nSng
&hngh
3Sy c hai t0nh huDngV &hi m.y *ay 3ang *ay trn tr)i' tDc 3 cng nhanh th0 l`c nSng
Ginh ra cng ln' v0 th c.nh ngMn c+ng Ginh ra l`c nSng 3> d~ng#
Eh(ng &hi m.y *ay ct c.nh hogc h c.nh' tDc 3 t(Zng 3Di nhP' l`c nSng do c.nh ngMn
to ra &hng 3> 3 &hMc "hc trng l(4ng m.y *ay# Trong tr()ng h4" ny' m.y *ay cIn
"h,i chy trn mgt 3t mt &ho,ng c.ch rt di' ti &hi 3t 3(4c tDc 3 &h. cao mi c
th r)i &hPi mgt 3t# ()ng *ay di c+ng git" m.y *ay vQa chy vQa gi,m tDc 3 trong
qu. tr0nh ti" 3t# l nguyn nhSn ch> yu c>a vikc m.y *ay cao tDc hikn 3i 32i hPi
GSn *ay "h,i c 3()ng *1ng rt di#
nikn nay' 38 c nhiNu loi m.y *ay 3(4c ch to th<o &iu 5c.nh c" c.nh Oo6# 7oi
m.y *ay ny &hi *ay vi tDc 3 cao' c.nh c th rtt ngMn li' c2n &hi ct c.nh hogc h
c.nh' c.nh Gf gi(Zng ra' nn c th gi,i quyt 3(4c mSu thujn trn#
; sao my 4ay *hng cLn vqy cnh nh# chim?
$i O<m ra th0 h0nh nh( m.y *ay 5thng minh6 c2n chim 5&-m "h.t trin6# Eh(ng G`
th`c hon ton ng(4c li# $.y *ay hikn 3i' *t & l loi no' 3Nu "h,i c 3Iy 3> c.nh
m.y *ay v c.nh qut mi *ay 3(4c' vi chim' chtng 38 tin ho. thnh cng 5hai trong
mt6#
?.nh m.y *ay d~ng 3 Ginh ra l`c n1ng' &hin m.y *ay c th tr<o ln cao' c2n c.nh qut
m.y *ay c t.c dng Ginh l`c &-o hay l`c 3y &hin m.y *ay tin vN "hUa tr(c# Eu
&hng c c.nh qut m chs c c.nh thi th0 m.y *ay Gf *in thnh tu l(4n# Tu l(4n
"h,i nh) mt l`c &h.c 3 ln cao ch^ t` m0nh &hng th *ay ln# TQ 3 c th thy trong
&hi *ay' c.nh m.y *ay chs c t.c dng nSng' 3 ch^ &hng to ra l`c 3 lm cho m.y *ay
tin ln 3(4c#
?.nh chim &hng giDng nh( vy# ?him &hng c c.nh qut' trn m0nh chtng &hng c
3ng cZ "Ut tng lm quay c.nh qut 3 &-o chtng vN "hUa tr(c' li c+ng &hng c 3ng
cZ "h,n l`c "hun &hU 3Dt ra "hUa Gau 3y chtng tin ln# ng cZ c>a chim chUnh l *,n
thSn n' c2n 3y n tin vN "hUa tr(c l nh) vo 3i c.nh# /0 vy c.nh chim 3bng th)i
hon thnh hai nhikm vV mt l Ginh ra l`c nSng &hin thSn m0nh tr<o J trn cao' hai l
Ginh ra l`c 3y &hin thSn m0nh chtng tin vN "hUa tr(c#
?.nh m.y *ay cD 3@nh chs c t.c dng Ginh ra l`c nSng# Eh\ng c.nh v% 3(4c mi c th
3bng th)i Ginh ra l`c nSng v l`c 3y# ?ho nn c.nh m.y *ay *t 3ng c2n c.nh chim th0
"h,i vjy ln vjy OuDng#
Th liku c th lm c.nh m.y *ay v% ln v% OuDng &hngh l = t(Jng m tQ Oa O(a
loi ng()i 38 mong muDn m ch(a th`c hikn 3(4c# Eghin c^u &hU 3ng l`c hc cho
thy' d~ng "h(Zng th^c *ay v% c.nh t(Zng 3Di tit &ikm l`c# Eh(ng do nguyn l= v
h0nh dng *n ngoi c>a c.nh v% &h. "h^c t"' nn loi ng()i 3n nay vjn ch(a lm ch>
3(4c cng nghk ny#
Ti sao phGi ch to my 4ay c cnh h#3ng vB phUa tr#3c?
Thng th()ng th0 c.nh m.y *ay 3Nu h(ng vN "hUa Gau' nh(ng chcng lf li &hng c loi
m.y *ay no c.nh h(ng vN "hUa tr(ch Th.ng :9::]' ti mt GSn *ay J ngoi
$atOcZva' lIn 3Iu tin loi m.y *ay chin 3u mi c c.nh h(ng vN "hUa tr(c mang
tn w;] 38 ct c.nh# i c.nh &-o di vN "hUa tr(c c>a n 38 3<m li cho ng()i O<m
mt c,m gi.c mi#
nikn nay' &hng Ut m.y *ay c c.nh h(ng vN "hUa Gau 38 3t 3(4c tDc 3 rt cao' thm
chU 38 v(4t qua tDc 3 c>a Sm thanh# Eh(ng loi m.y *ay ny c+ng c mt nh(4c 3im
rt ln l &hi m.y *ay 3t 3n tDc 3 cao' lubng &hng &hU c th chuyn 3ng trn *N
mgt m.y *ay# vhi mt "hIn &hU m<n th<o m-" c.nh chuyn 3ng tQ trong ra ngoi' 3Iu
mtt "hUa ngoi c.nh m.y *ay Gf Out hikn nh\ng rDi lon 3.ng G4# Eh\ng rDi lon ny
,nh h(Jng rt ln 3n l`c nSng c>a c.nh ngoi m.y *ay' nghim trng hZn th0 n c th
,nh h(Jng 3n hiku qu, 3iNu &hin c>a tay l.i' djn 3n tr()ng h4" m.y *ay 3ang *ay c
th t` l1n tr2n trn &hng' gSy ra nguy him ti G` an ton c>a m.y *ay v ng()i l.i#
Eu 3<m Go G.nh' m.y *ay c c.nh h(ng vN "hUa tr(c &hng c nh(4c 3im ny# vhi
lubng &hU chuyn 3ng m<n th<o *N mgt c>a m.y *ay' c.nh tr(c Gf cho lubng &hU
chuyn 3ng tQ ngoi vo trong' lm lubng &hi trong c.nh c G` "hSn ly# Yo lubng &hU 3i
tQ ngoi vo trong c th t" trung li' c~ng 3i qua *N mgt c.nh m.y *ay v &hng ,nh
h(Jng chtt no 3n l`c nSng' li cng &hng th ,nh h(Jng ti G` 3iNu &hin hot 3ng
c>a m.y *ay' trng th.i lm vikc c>a tay l.i# Eh( vy' loi m.y *ay c c.nh h(ng vN
"hUa tr(c c 3gc tUnh chuyn 3ng &hU tDt hZn' 3t 3(4c l`c nSng ln' l`c c,n li nhP#
$t 3im tDt n\a l m.y *ay chin 3u c c.nh h(ng vN "hUa tr(c c th hot 3ng
3(4c trn &hng vi mt gc 3 ln lm cho m.y *ay chin 3u 3t 3(4c tDc 3 cIn thit
3 *Mt 3(4c c.c m.y *ay chin 3u &h.c' chim (u th trn *Iu tr)i#
Ti Gao tr(c 3Sy tt c, c.c loi m.y *ay 3Nu c c.nh h(ng vN "hUa Gauh 7= do l v0 3
c^ng c>a nguyn liku to nn c.nh m.y *ay tr(c 3Sy &hng 3>' nu m.y *ay GH dng
loi c.nh h(ng vN "hUa tr(c Gf lm cho &h, n1ng chDng *ay ngogt trong ltc *ay c>a
3ng cZ gi,m Gtt r_ rkt# Y(i t.c dng gia t1ng c>a lubng &hng &hU' c.nh ngoi c>a m.y
*ay c th Out hikn hikn t(4ng cong ln trn' c~ng vi G` gia t1ng c>a l`c nSng v gc
3 *ay th0 hikn t(4ng ny ti" tc t1ng ln# Eh( vy' G` tuIn hon &hng tDt ny c th
lm gjy gi\a "hIn c.nh v thSn m.y *ay# xi, GH "h,i ng1n chgn hikn t(4ng c.nh m.y
*ay rn n^t th0 chs c2n c.ch gia t1ng 3 dy c>a c.nh 3 t1ng c()ng &h, n1ng chDng
cong# Eh(ng lm nh( vy th0 trng l`c c>a m.y *ay Gf gia t1ng rt nhiNu# Th l c.c &[
G( 3nh "h,i *P qua thit & c.nh m.y *ay h(ng vN "hUa tr(c m "he *in ." dng
h0nh th^c c.nh h(ng vN "hUa Gau#
w` ra 3)i c>a nh\ng loi vt liku mi 38 lm cho m.y *ay c c.nh h(ng vN "hUa tr(c
hbi Ginh# ?~ng vi G` gia t1ng trong vikc teng h4" c.c G4i' c.c loi vt liku ny ngy cng
nh hZn' mnh hZn' c^ng hZn' &h, n1ng chDng cong vo 3gc *ikt mnh mf# Yo vy'
ng()i ta li 3i GSu vo nghin c^u m.y *ay c c.nh h(ng vN "hUa tr(c# E1m 9:|F $[
38 nghin c^u ch to ra m.y *ay thH nghikm c c.nh h(ng vN "hUa tr(c 5i l:6
ton *Lng c.c vt liku "h^c h4"' c2n m.y *ay 5w l]6' l loi m.y *ay c c.nh h(ng
vN "hUa tr(c c tUnh n1ng (u vikt' to tiNn 3b "h.t trin rng ln cho &iu m.y *ay mi
c>a th &B ii#
Wy 4ay %B2 m2-n 4ay cao phGi *hng?
?htng ta *it rLng' m.y *ay th()ng 3Nu *ay cng cao cng tDt# /0 vy' O-t vN mgt quSn
G`' &hi &hng chin' nu c th *ay cao hZn m.y *ay c>a 3@ch th0 c th nh0n tQ trn
OuDng' thun tikn 3 tn cng 3Di "h(Zngo ?2n nu ni vN m.y *ay n-m *om v m.y *ay
trinh G.t th0 cng *ay cao cng c l4i 3 tr.nh *@ m.y *ay 3Di "h(Zng tn cng v "h.o
*Mn ln tQ mgt 3t# Ei vN mgt dSn dng' *ay cao trn &hng' G^c c,n &hng &hU nhP'
d2ng &hng &hU t(Zng 3Di en 3@nh' hnh &h.ch ngbi trn m.y *ay Ut c,m thy Oc# Eu
*ay trn cao nguyn' giDng nh( trn cao nguyn Thanh Tng c>a Trung CuDc' thng
th()ng cao trn mgt n(c *in Fm&m mi 3,m *,o an ton#
Eh(ng do G` "h.t trin &[ thut "h2ng &hng hikn 3i' hikn nay c m.y *ay quSn dng
li ng(4c li' n &hng yu cIu *ay cao' m li mong *ay cng th" cng tDt# Eh( vy
ngh< ra tht &h l= gi,i' ti Gao li cIn *ay th"h
Th0 ra m.y *ay quSn dng *ay cao rt d *@ ra 3a c>a 3@ch "h.t hikn# wng v tuyn 3ikn
trn &hng do ra 3a "h.t ra &hi gg" "h,i m.y *ay 3@ch th0 Gf "h,n O li' hin th@ r_ ,nh
c>a m.y *ay 3@ch trn mn h0nh ra 3a# Eh(ng Gng 3ikn ra 3a c mt 3gc 3im l n chs
c th truyNn th<o 3()ng thcng' &hng th quay# Eu m.y *ay *ay 3(4c rt th"' do *N
mgt Tr.i 3t lbi l_m' th0 ngoi &ho,ng c.ch nht 3@nh m.y *ay Gf nLm ngoi tIm &im
Go.t c>a ra 3a' Gng ra 3a &hng t0m thy m.y *ay# Yo vy' 3 3t "h. vo &hu v`c
"h2ng &hng c>a 3Di "h(Zng' m.y *ay n-m *om v m.y *ay trinh G.t hikn 3i ." dng
"h(Zng "h." *ay l l trn mgt 3t' gi l 53t &Uch "h2ng &hng *ay th"6# Yo m.y *ay
*ay th" vi tDc 3 cao gIn &hu v`c c>a 3@ch' &hi *@ ra 3a c>a 3@ch "h.t hikn th0 38 nhanh
chng *ay 3n 3snh 3Iu chtng# Eh( vy' tQ ltc 3Di "h(Zng "h.t hikn m.y *ay 3@ch 3n
n-m *om hogc m.y *ay chin 3u ct c.nh th0 th)i gian chun *@ c`c &T ngMn' thm chU
c ltc &hng &@" trJ tay# ?hUnh v0 m.y *ay *ay th" 3t "h. vo "h2ng tuyn c>a 3Di
"h(Zng c tUnh *t ng) c`c mnh' do vy cZ hi m n *@ 3.nh tr, l rt nhP#
day tDc 3 cao l l trn mgt 3t &hng "h,i l chuykn d# /0 trn mgt 3t c d8y nti' c
cng tr0nh OSy d`ng cao to' mt &hi &hng cn thn Gf *@ 3Sm m.y *ay v tH nn# $.y
*ay cao tDc hikn 3i c &h, n1ng 3t "h. "h2ng &hng *ay th" 3Nu c mt hk thDng th<o
d_i 3@a h0nh' lin tc d~ng m.y tUnh 3 tUnh to.n &ho,ng c.ch vi mgt 3t' t` 3ng 3iNu
&hin m.y *ay *ay cao hogc th" 3 tr.nh nguy him &hi va chm vi ch(ng ngi vt
trn mgt 3t#
Egoi m.y *ay quSn G` ra' c loi m.y *ay dSn dng c+ng cIn *ay l l trn mgt 3t# /U
d m.y *ay d~ng trong nng nghik" 3 "hun thuDc trQ GSu v thuDc dikt cP th0 cIn loi
m.y *ay Giu th" *ay c.ch c.nh 3bng my m-t# Eu *ay qu. cao' thuDc *t r,i tQ trn
m.y *ay Gf *@ gi cuDn 3i *ay lung tung' *ay th" th0 mi c hiku qu,# Eh(ng loi m.y
*ay tDc 3 chm' &hng cIn lM" r." hk thDng t` 3ng th1m d2 3@a h0nh c gi. 3Mt' chs cIn
nhSn vin 3iNu &hin l 3(4c#
Wy 4ay h$ng *hng l$ g;?
$.y *ay hng &hng l mt loi thit *@ 3ang 3(4c nghin c^u' tn gi 3Iy 3> c>a n l
m.y *ay hng &hng v+ tr# E vQa c th *ay trn *Iu tr)i' vQa c th *ay vo v+ tr'
3 l mt loi thit *@ &t h4" cao &a thut hng &hng v &a thut hng &hng v+ tr#
E1m 9:|9' n(c $a 38 ch to thnh cng m.y *ay v+ tr'trJ thnh mt mDc l@ch GH
quan trng trong l@ch GH "h.t trin ngnh hng &hng v+ tr# Eh(ng m.y *ay v+ tr vjn
c2n tbn ti nhiNu nh(4c 3im' ch> yu l vikc *,o d(ng "h^c t"' "hU ten qu. ln v
th()ng Ouyn O,y ra G` cD# Eh(ng nu 3<m Go G.nh m.y *ay hng &hng v m.y *ay v+
tr th0 m.y *ay hng &hng c nhiNu (u 3im c>a m.y *ay hZn# @a h0nh h c.nh 3Zn
gi,n' *,o d(ng v GH dng d dng' thao t.c v "hU d~ng th"' c th *ay v h c.nh
trn nh\ng GSn *ay c ln thng dng' ngay 3n *N ngoi c>a n c+ng rt giDng vi m.y
*ay chJ &h.ch# Ehin liku c>a n l &hU nidro' &hi *ay trong *Iu &hU quyn'c th l4i
dng trikt 3 3(4c &hU Oi trong &hng &hU# Thm vo 3 l n c th GH dng 3i GH dng
li nhiNu lIn' th`c G` 38 th`c hikn 3(4c hiku n1ng cao m "hU d~ng li th"#
va thut mu chDt &hi nghin c^u m.y *ay hng &hng 3 l thit *@ 3ng l`c# Thit *@
3ng l`c c>a n *Mt *uc "h,i c th lm vikc trong mt "hm vi rt rng' 3 chUnh l n
c th vn hnh mt c.ch *0nh th()ng tQ ltc m.t *ay ct c.nh tQ tDc 3 *Lng y cho 3n
"hm vi tDc 3 Giu cao &hi 38 *ay vo trong v+ tr# iNu ny yu cIu c.c thit *@ 3ng
l`c c>a n "h,i c hai ch^c n1ngV Th^ nht l ch^c n1ng c>a 3ng cZ tn lHa d~ng vo
vikc 3y J ngoi tIng &hU quyno Th^ hai 3 l ch^c n1ng 3ng cZ th<o h0nh th^c htt &hU'
d~ng 3 3y trong tIng &hU quyn# vhi 3ng cZ th<o &iu htt &hU lm vikc' d~ng t.c dng
n-n 3 tin hnh n-n &hng &hU ho. lPng' cung c" nhin liku oOi lPng#
? th d` liku' m.y *ay hng &hng mt &hi 3(4c ch to thnh cng' n Gf hon ton
thay th cho m.y *ay v+ tr' m th)i gian *ay gi\a hai thnh "hD *t &T no trn Tr.i 3t
3Nu &hng qu. hai ting 3bng hb# Eu 3iNu 3 trJ thnh hikn th`c Gf l mt thnh cng
ln lao c>a nhSn loi
Ti sao trong *hng tr2ng li c hiKn t#[ng 4R m_t trIng lYc?
/n vt trn Tr.i 3t 3Nu ch@u G^c htt c>a Tr.i 3t' v 3(4c gi l trng l`c# ln c>a
trng l`c gi,m dIn c~ng vi G` t1ng ln c>a 3 cao# ?.c tu v+ tr trong ltc *ay Oung
quanh Tr.i 3t hogc trn qu[ 3o gi\ c.c hnh tinh ' chtng th()ng c.ch Oa qu, 3t v
tinh cIu &h.c' t` nhin Gf J vo trng th.i mt trng l`c' 3Sy chUnh l hikn t(4ng mt
trng l`c# (Zng nhin' mt trng l`c &hng "h,i l tuykn 3Di &o c trng l`c' chs c
3iNu l trng l`c rt Ut' cho nn mt trng l`c c2n th()ng 3(4c gi l trng l`c yu#
nikn t(4ng mt trng l`c chUnh l mt 3gc tUnh v c~ng quan trng c>a mi tr()ng trong
v+ tr#
Trong trng th.i mt trng l`c' cZ th con ng()i v c.c vt th &h.c Gf c th *ay ln d~
chs cIn ch@u t.c 3ng c>a mt l`c rt nhP# 74i dng hikn t(4ng ny' ng()i ta c th tin
hnh gia cng mt GD nguyn liku v nghin c^u &hoa hc m &h l2ng c th th`c hikn
3(4c trn mgt 3t' vU d nh( G,n Out GilUc 3Zn tinh th 3 thuIn cao' ch to h4" &im
Giu djn v &im loi Giu thuIn' v cht to c.c d(4c "hm Ginh vt 3gc *ikt v#v
$t trng l`c c+ng mang li nh\ng 3iNu &ikn thun l4i cho vikc lM" r." &t cu hng
&hng to ln rnh( trm &hng gian' trm 3ikn d~ng n1ng l(4ng $gt tr)i trong v+ tru
trong v+ tr#
(Zng nhin' mt trng l(4ng c+ng c nh\ng t.c hi nht 3@nh 3Di vi con ng()i' ch>
yu l c.c nh du hnh v+ tr th()ng mMc *knh vn 3ng v+ tr# gc tr(ng 3in h0nh c>a
*knh ny l GMc mgt nh4t nht' ra mb hi lnh' 3au *ng *ubn nn' c2n c ltc n(c *t
tit ra nhiNu hZn *0nh th()ng' "hIn *ng "hUa trn &h ch@u' thm ng>' 3au 3Iu' mt c,m
gi.c ngon mikng' c ,o gi.c *bng *Nnh# d@ mt trng l`c trong th)i gian di c2n c th
djn 3n *knh lo8ng O(Zng v *M" th@t t<o li# "h2ng trQ v gi,m thiu *knh vn 3ng
v+ tr' 3Iu tin "h,i 3y mnh vikc luykn t" c>a c.c "hi cng trn mgt 3t' t1ng c()ng
th chto Egoi ra "h,i coi trng vikc luykn t" th dc trong v+ tr ' &hi chtng ta 3(4c
O<m c.c c,nh quay th`c t vN hot 3ng J trong &hng trung' th()ng th()ng c th thy'
c.c nh "hi hnh v+ tr 3ang luykn t" cZ th trn m.y vn 3ng#
Thi thN trong *hoGng *hng ph1n rJ nh# th n$o?
Eu O,y ra G` cD cht ng()i' tr(c tin O.c c>a nh du hnh Gf *@ 3ng *1ng v0 cZ th
con ng()i vDn ch> yu l n(c# Eh(ng c.i O.c 3 Gf &hng tbn ti m8i m dIn *Dc hZi v
cuDi c~ng *in mt
Tr(c ht' *n cIn *it rLng mgc d~ trong &ho,ng &hng v+ tr' c.c nh du hnh vjn
nh0n thy .nh G.ng $gt tr)i' nh(ng nhikt 3 ngoi 3 th" hZn Go vi *N mgt Tr.i 3t c>a
chtng ta nhiNu lIn# l v0 hnh tinh c>a chtng ta 3(4c c.c l" &hU quyn *ao *c v
gi\ m thng qua hikn t(4ng nh &Unh' nh(ng ngoi v+ tr th0 &hng#
Yo vy' nu O,y ra G` cD cht ng()i' tr(c tin O.c c>a nh du hnh Gf *@ 3ng *1ng v0
cZ th con ng()i vDn ch> yu l n(c# Eh(ng c.i O.c 3 Gf &hng tbn ti m8i m dIn *Dc
hZi v cuDi c~ng *in mt# Sy l hikn t(4ng *1ng 3. *Dc hZi m &hng cIn tr,i qua giai
3on ho. lPng#
?2n &h, n1ng "hSn r8 c>a O.c cht &hng tbn ti' nh(ng &hng "h,i l do trong &hng
gian *ao la &hng c vi &hun GDng m l do &hng c oOy' mt cht &hU cIn thit 3
"hSn huB O.c h\u cZ# Cu. tr0nh *in mt mt O.c cht trong v+ tr din ra trong *ao lSu
th0 cho 3n nay ch(a nh &hoa hc no O.c 3@nh 3(4c# /N l= thuyt' 3iNu 3 c2n "h
thuc vo ng()i 3 c mgc quIn .o du hnh hay &hng#
$t GD chuyn gia cho rLng' chcng cIn 34i 3n &hi c.i O.c t` *Dc hZi' n Gf *@ c.c thin
thch hay *i v+ tr O- n.t vn thnh tro *i v0 trong &hng gian *ao la c v vn thin
thch *ay &hng th<o mt qu[ 3o no vi vn tDc c`c nhanh#
Dh$ n6 (2 h$nh vz trZ %L2 tin trn th gi3i l$ ai?
Eh n\ du hnh v+ tr 3Iu tin trn th gii l /al<ntina Tr<r<G&ova c>a 7in i tr(c
3Sy# Egy 9y9:;' * mt m0nh 38 l.i tu v+ tr 5Kh(Zng 3ng 6 *ay vo v+ tr'
c~ng vi tu v+ tr 5Kh(Zng 3ng m6 3(4c "hng 3i l ngy tr(c 3' hon thnh chuyn
*ay th<o 3i# Trong ; ngy ; 3m trong &hng trung' chic tu v+ tr do * 3iNu &hin 38
*ay quanh Tr.i 3t F| v2ng' l tr0nh *ay vo &ho,ng l triku &m# nai chic tu v+ tr 38
*0nh an trJ vN mgt 3t vo ngy 9: th.ng #
Tr<r<G&ova 38 d+ng c,m l.i tu v+ tr *ay vo v+ tr' hon thnh Out GMc & hoch &h,o
G.t &[ thut &hoa hc v y hc vt cht' *Lng nh\ng &inh nghikm c>a *,n thSn' * 38
ch^ng minh rLng "h n\ c+ng c th lm vikc v GDng *0nh th()ng trong &hng trung'
mJ ra trang GH c>a "h n\ *ay vo v+ tr#
Tr<r<G&ova Ginh n1m 9:;]' tQ nhP 38 rt yu thUch *Iu tr)i Oanh# wau &hi tDt nghik" trung
hc v tham gia cng t.c' mt mgt * vQa tham gia hc J tr()ng hm th &[ thut' mt
mgt tham gia hot 3ng nh,y d~ c>a cSu lc * hng &hng# TQ Gau &hi xagarin lIn 3Iu
tin *ay ln v+ tr' * v nh\ng ng()i *n n\ J cSu lc * 38 c~ng vit th( cho ngnh
hng &hng' &u gi tuyn chn "h n\ tham gia *ay vo v+ tr# E1m 9:l' tr,i qua G`
tuyn chn nggt ngho' cuDi c~ng * 38 3(4c chn vo 3i ng+ c>a c.c nh du hnh v+
tr#
*iu d(Zng G` cDng hin c>a * cho G` nghik" hng &hng v+ tr' * 38 3(4c nhn
huSn ch(Zng 7 nin' huSn ch(Zng gi,i th(Jng iionco"O&i' huy ch(Zng vng 5/+ tr6 do
ni lin hik" hng &hng quDc t trao tgng' ni lin hik" "h n\ quDc t 38 *Iu * lm
Kh ch> t@ch# $t d8y nti h0nh tr2n trn $gt tr1ng rJ l| 3 va *Mc' 9Fm 3 &inh 3ngu
c+ng 3(4c mang tn *#
Th.ng | n1m 9:;' Tr<r<G&ova 38 &t hn c~ng vi mt nh du hnh v+ tr &h.c l
Ei&olai<v v 38 trJ thnh gia 30nh du hnh v+ tr 3Iu tin trn th gii# E1m 9:|' v@
nLng nga 3(Zng 3i ny 38 3n th1m qu h(Zng c>a nLng nga trong truyNn thuyt' 3t
n(c Trung CuDc 38 On Oao#
Ti sao 4' %^ (2 h$nh *hng pht n trong vz trZ?
CuIn .o c>a c.c nh du hnh 3(4c lm *Lng nhiNu l" G4i Giu *Nn v c.c vt liku &h.c
3> c^ng 3 &hng *@ *c r.ch trong &ho,ng &hng v+ tr#
?.c vt liku to nn : hogc 9y l" *,o vk ny gbm v,i cht l(4ng cao' &t h4" gi\a
T<lon vi &<vlar chDng trIy O(c' mt l" mng $ylar tr.ng nhm c t1ng c()ng thm
v,i *D Yarcon' v,i nylon tr.ng E<o"r<n<' v,i Yarcon' v,i nylon tr.ng "olyur<than<'
mng ch0m "olyur<than<' nylon djn trJ gbm nhiNu l" G4i &im loi' v,i teng h4" /inyl
<thyl<n< to Dng djn cho cht lm ngui n(c v l" lt *Lng la nylon git" cho cZ th
d ch@u hZn#
Tuy vy l`c &-o c>a chSn &hng &hng "h,i l mDi 3< doa chUnh 3Di vi c.c l" v,i ny#
$Di nguy him tr`c ti" hZn l vikc mt ." Gut &hU quyn *n trong do mt l% nhP gSy
ra *Ji mt thin thch c`c nhP' v do ti" Otc vi nhikt 3 qu. cao hogc qu. th"' tuT
thuc vo v@ trU c>a c.c "hi hnh gia J "hUa no c>a Tr.i 3t' gIn hay Oa $gt tr)i#
?hic *a l 3<o Gau l(ng c.c "hi hnh gia chUnh l mt chic m.y duy tr0 ." Gut &hng
&hU 3 thJ v &im Go.t nhikt 3#
+c nh$ (2 h$nh vz trZ tO trn *hng tr2ng s th_y Tri %_t nh# th n$o?
vhi J trn &hng trung' 3iNu tht v@ nht c>a c.c nh du hnh v+ tr 3 l 3(4c ngMm nh0n
ton * *Iu tr)i# n ngMm c.c v0 Gao v &hng *ao gi) nh0n thy c.c ngi Gao nh" nh.y'
3 l v0 h c th nh0n thy c.c v0 Gao mt c.ch r_ n-t do &hng *@ *Iu &hi quyn ch<
mt# n th()ng ngMm $gt tr)i mc v lgn' nh(ng h thUch ngMm nh0n nht chUnh l c,nh
ltc $gt tr)i lgn' Gau &hi $gt tr)i lgn c th nh0n thy c.c .nh G.ng trMng' nh0n thy v@ trU
chUnh O.c nZi $gt tr)i lgn# Eh0n ngMm c.c $gt tr1ng c+ng rt tht v@' *an ngy nh0n thy
$gt tr1ng hikn ra mu Oanh nht' trng rt 3"' 3" hZn rt nhiNu Go vi &hi 3(4c nh0n tQ
mgt 3t#
/ c.c nh du hnh v+ tr vjn thUch ngMm nht 3 chUnh l Tr.i 3t c.i ni c>a loi
ng()i' J 3 c nh\ng ng()i thSn ngy 3m trng ngng h# $gc d~ m%i ng()i 3Nu c
mt c.ch miu t, &h.c nhau' nh\ng "h.t hikn v = &in c>a ring m0nh' nh(ng m%i ng()i
3Nu "h,i thDt ln t` 3.y l2ng 5Tr.i 3t Oinh 3" v c~ng6# TQ trn &hng' *an ngy 3i *
"hn qu, 3t c mu Oanh nht' vnh mu Oanh 3m duy nht 3 chUnh l &hu v`c cao
nguyn Thanh Tng c>a Trung CuDco $t vi ngn nti cao v hb ao &hng nh\ng trng
rt r_ m c2n hikn ra mu Oanh liu' trng giDng nh( mu c>a mP 3bng Gunuarico wa
mc wahara hikn ln mt mu nSu 3gc *ikto J nh\ng nZi nhikt 3 th" v &hng *@ mSy
ch< &hut' vU d nh\ng nZi cao nh( d8y nti nimalaya' c th nh0n thy rt r_ h0nh d.ng
c>a n' thm chU c2n c th nh0n thy c.c ao hb' d2ng GuDi' 3()ng 3i' 3bng *Lng' cSy cDi'
c2n c th nh0n thy 3(4c c, nh\ng ln &hi trMng c>a nh\ng c1n nh v Dng &hi *Dc
ln#
Eh du hnh v+ tr ng()i $[ trn chgng 3()ng *ay ti mi tr()ng 38 nh0n thy /n l=
tr()ng thnh c>a Trung CuDco $t nh du hnh v+ tr &hi *ay qua $[ 38 nh0n thy mt
con 3()ng c>a *ang T<OaGo Trn *Iu tr)i n ' h nh0n thy O< lHa chy nh( *ayo day
trn *Iu tr)i $in 3ikn' h c2n c th "hSn *ikt 3(4c mu GMc 3Di l" trn $gt tr)i' vU d
nh( 3snh nti nimalaya GQng G\ng vi mu Oanh 3m' 3(4c lm nei *t ln *Ji tuyt
trMng Oo.' 3<m li cho ng()i O<m mt c,m gi.c mnh mng hoang vMng# wa mc ln J
ran cng &hin ng()i O<m *@ thu htt' n trng giDng nh( Gao $c' J gi\a li Out hikn
v2ng Oo.y vi c.c mu 3P' mu nSu v mu trMng' 3Sy chUnh l nh\ng du vt c2n l(u li
Gau &hi hb muDi *@ *Dc hZi Gau nhiNu n1m th.ng# Eg()i ta c2n nh0n thy quIn 3,o nazaii
"h.t G.ng nh( vin *,o ngc mu Oanh#
Eh0n c.c tia ch" J Tr.i 3t tQ trn &hng trung mi tht tht v@ v lm ng()i ta "hn
chn nh\ng trn Gm ch" l" l.nh' trng nh( hoa trtc 3. *Qng nJ' &hi ch" "h.t ra
lin tc c th nh0n thy c, mt *in lHa# Eu nh( nh0n ch" vo *an 3m' c ltc c2n c
th nh0n thy ch" J m' nZi trong nh\ng tIng mSy &h.c nhau' lm cho ton * tIng mSy
3(4c chiu G.ng' c,nh GMc 3" 3n Gay l2ng ng()i' tht G` &hng th c c.ch no miu t,
cho ht 3(4c#
Eh0n ngMm Tr.i 3t tQ trn v+ tr c th ni l 3" &hng Gao t, Oit#
.12 l$ ng2^n o0y cVa cc nh$ (2 h$nh?
Di vi mng GDng c>a con ng()i' Go vi n(c v th`c "hn' oOy c2n quan trng hZn rt
nhiNu# Trn Tr.i 3t' *Iu &hU quyn d()ng nh( l ngubn cung c" oOy v tn# Eh(ng
trong v+ tr chSn &hng hon ton vMng mgt oOy' c.c nh du hnh thJ *Lng g0h
Eu nh du hnh v+ tr *@ rZi vo &ho,ng &hng &hng c oOy Gf O,y ra t0nh trng thiu
oOy c" tUnh# Trong v2ng vi "htt' Ginh mng c>a nh du hnh Gf gg" nguy him' v0 vy
&hi *ay trong v+ tr' cung c" oOy l vn 3N (u tin hng 3Iu#
? nhiNu gi,i "h." cho vn 3N ny#
9# no. lPng oOy trong c.c *0nh ch@u ." Gut caoV ?.c nh l<o nti' th4 lgn v c.c "hi cng
l.i m.y *ay 3Nu d~ng c.c *0nh oOy &iu 3# Tuy nhin' "h(Zng "h." ny &h. hn ch J
ch% c.c *0nh ch^a qu. ngng m l(4ng oOy thu 3(4c li rt Ut#
l# Y~ng c.c "<oOyt c>a &im loi &iNm v &iNm the 3 l(u gi\ v gi,i "hng oOyV vhi 3Dt
&im loi &iNm trong 3iNu &ikn d( oOy' 3Dt &im loi &iNm the trong oOy J 3iNu &ikn ." Gut
cao c th to 3(4c c.c "<oOyt# vhi mang c.c "<oOyt vo &ho,ng &hng v+ tr' cho t.c
dng vi n(c hogc &hU cac*onic' ta Gf thu 3(4c oOy# /0 "<oOyt J dng rMn c th tUch
nhP nn d mang th<o# vh.c vi oOy lPng' J 3Sy &hng cIn c.c dng c ch^a 3gc *ikt#
Y~ng "h(Zng "h." ny c2n c (u 3im rt ln l "<oOyt c th t.c dng vi &hU cac*onic
do c.c nh du hnh th,i ra 3 to oOy# Trn th`c t &hU cac*onic do c.c nh du hnh th,i
ra l mt cht c hi nn cIn t0m c.ch loi *P# Trong qu. tr0nh vQa nu' ng()i ta 38 l4i
dng &hU "h th,i 3 ch to oOy#
;# Y~ng n(c oOy gi rcng th^c "hSn tH nl!lu lm ngubn Ginh oOyV Tuy n(c oOy gi
l cht lPng nh(ng &hng cIn "h,i d~ng c.c thit *@ ch@u ." l`c cao 3 ch^a 3`ng# ?hs
cIn d~ng *c lm cht Otc t.c l c th "hSn gi,i n thnh oOy' n(c v nhikt n1ng# da
loi G,n "hm ny 3Nu rt cIn cho nh du hnhV oOy 3 thJ' n(c 3 uDng v nhikt n1ng
l n1ng l(4ng tt nhin rt cIn cho tu v+ tr#
F# ikn "hSn n(c 3 G,n Out &hU oOy v hydroV vhU hydro Ginh ra c th cho t.c dng
vi &hU cac*onic do c.c nh du hnh th,i ra 3 to ra &hU m<tan r?nFu l mt cht ch.y
d~ng Ginh n1ng l(4ng#
m# Y~ng t,o lam quang h4"V T,o lam l mt loi th`c vt J *in# vhi quang h4"' n c
th GH dng &hU cac*onic do c.c nh du hnh th,i ra v n(c 3 to ra 3()ng glucoa v
oOy# ?hs cIn to 3iNu &ikn cho t,o lam Ginh GDng l c th to 3(4c ngubn oOy lin tc#
Sy c th l mt *ikn "h." rt &inh t#
@-n pht hiKn l3n cVa thin vn hIc trong nh6ng nm n cVa th *c \\ l$
g;?
Eh\ng n1m y c>a th &B ii' c~ng vi G` nSng cao tUnh n1ng c>a &Unh vin vng v
tuyn loi ln' trong mn &hoa hc h" djn con ng()i nht l mn thin th vt l= hc'
ti" 3n l nh\ng "h.t hikn mang tUnh trng 3i' 3 chUnh l c.c loi tinh th' mch Gun
tinh' *^c O 3Lng Gau v+ tr v "hSn tH h\u cZ gi\a c.c ngi Gao#
E1m 9:y 38 "h.t hikn ra loi tinh th 3Iu tin' 3gc tr(ng ln nht c>a n l G` thay 3ei
mu 3P c>a vch quang "he rt ln' 3iNu ny cho *it rLng n c.ch Tr.i 3t c>a chtng ta
rt Oa' c trn my tr1m triku n1m hogc hng ngn n1m .nh G.ng# $gt &h.c' 3 G.ng c>a
loi thin th mnh hZn g" 9yy 9yyy lIn Go vi ton * hk EgSn n rtrong hk EgSn
n (c c &ho,ng 9yy#yyy#yyy#yyy hnh tinhu' 3 G.ng c>a *^c O 3ikn mnh hZn
9yy#yyy lIn Eh(ng' th tUch c>a loi tinh th li rt nhP' chs *Lng mt "hIn my triku tB
c>a hk EgSn h Eguyn nhSn no lm cho loi tinh th trong th tUch nhP nh( vy c th
tUch t 3(4c nhiNu n1ng l(4ng nh( vyh ? "h,i tbn ti mt ngubn n1ng l(4ng mi m
chtng ta ngy nay vjn ch(a hiu r_h Th<o G` tUch lu[ c>a t( liku quan G.t 3(4c c 3(4c
tQ nhiNu n1m nay 38 "h.t hikn ra trn lyy loi tinh th# ?on ng()i tuy c mt chtt hiu
*it vN chtng' nh(ng *,n cht c>a n vjn l mt *i to.n ch(a c l)i gi,i vi chtng ta
E1m 9:]' hai nh thin v1n hc n(c nh 38 quan G.t 3(4c mt ngubn *^c O 3ikn &T
l trn *Iu tr)i' chtng "h.t ra th<o c~ng chu &T O.c 3@nh mt c.ch lg" 3i lg" li mt 3ikn
Oung *^c O 3iun' m^c 3 chUnh O.c c>a mch Oung v(4t qua c, 3bng hb *0nh th()ng#
7tc 3Iu' c.c nh thin v1n hc c2n hoi nghi chtng l mt *^c 3ikn *.o &hng dSy c>a
c.c Ginh vt cao c" trong v+ tr "h.t vN h(ng chtng ta wau 3 ti" tc "h.t hikn ra mt
lot thin th nh( vy' thng qua nghin c^u' c.c nh thin v1n hc nhn th^c 3(4c rLng
3Sy l mt loi thin th mi mt Gao nZtron chuyn 3ng vi tDc 3 cao' 3(4c gi l
Gao mch Oung# Egy nay' 38 c hZn mmy Gao mch Oung 3(4c "h.t hikn# ?ht l(4ng c>a
Gao mch Oung Go vi $gt tr)i l t(Zng 3(Zng nhau' th tUch th0 li rt nhP' thng th()ng
3()ng &Unh chs c &ho,ng tQ 9y ly &m' do 3 mt 3 rt ln' vt cht Gao mch Oung
c>a 9 cm; chs c 9yy triku tn' *Lng 9yyy tB lIn mt 3 vt cht ht nhSn c>a $gt tr)i
Ehikt 3 *N mgt c>a Gao mch Oung J &ho,ng trn 9y triku 3 ?' mt 3 ht nhSn cao hZn
tB 3 ?' d(i ." Gut cao nhikt 3 cao' vt cht 3^ng J trng th.i &T l trng th.i
nZtron' t^c ton * 3ikn tH *N ngoi c>a nguyn tH *@ htt vo ht nhSn nguyn tH m
trung ho. vi 3ikn tUch d(Zng trong ht nhSn' &t qu,' ht nhSn nguyn tH trung tUnh
&hng mang 3ikn tUch ht nhSn v ht nhSn GM" O" mt c.ch chgt chf c~ng nhau lm cho
th tUch nhP li nhiNu lIn# Egy nay c &hng Ut ng()i cho rLng Gao mch Oung l mt
ngi Gao lSu 3)i' *Ji v0 nhin liku c>a ht nhSn 3 38 tiu hao ht' djn 3n &t qu, tai
*in m *@ mai mt# Eg()i "h.t hikn ra Gao Oung mch c+ng do 3 m nhn 3(4c gi,i
th(Jng Eo*<l vN vt l= n1m 9:]F#
E1m 9:m' hai nh vt l= hc ng()i $[ &hi 3i t0m ngubn Sm thanh lm nhiu hk thDng
thng tin c>a vk tinh' *%ng "h.t hikn ra trn c.c h(ng c>a *Iu tr)i 3Nu c nh\ng Gng
*^c O nhP yu t' chtng t(Zng ^ng vi *^c O vt 3<n J nhikt 3 tuykt 3Di l ;v# 7oi
*^c O ny 3n tQ trong v~ng GSu thcm c>a v+ tr' trn c.c h(ng hIu nh( hon ton
giDng nhau' c th thy rLng v+ tr &hng "h,i l 5chSn &hng6# nikn t(4ng ny trong
thin v1n hc 3(4c gi l *^c O *Di c,nh v+ tr# E 38 nu ra mt ch^ng c^ quan G.t tDt
nht cho lU lun ny 3 quan G.t v+ tr# E1m 3 *i *.o 3(a tin vN G` "h.t hikn ny chs c
vn vn yy ch\' nh(ng 38 lm chn 3ng ton * gii vt lU hc thin th v gii vt lU
hc l= lun# nai nh "h.t hikn 3 c+ng do 3 m 3(4c nhn gi,i th(Jng Eo*<l vN vt lU
n1m 9:]|#
Iu nh\ng n1m y c>a th &B ii' Gau &hi con ng()i quan G.t l(4ng ln c.c *^c O Gng
ngMn c<ntim<t hay milim<t' 38 "h.t hikn ra rt nhiNu loi vt cht mun h0nh vn trng
giDng nh( G` tbn ti c>a c.c h0nh "hSn tH vi G` *t ng) ln' trong 3 &hng chs c vt
v cZ 3Zn gi,n' m c2n c nh\ng "hSn tH h\u cZ t(Zng 3Di "h^c t"# w` *in ho. c>a c.c
"hSn tH gi\a c.c ngi Gao v c.c ngi Gao c quan hk mt thit# ?ng quan trng hZn l'
G` "h.t hikn c>a c.c "hSn tH h\u cZ gi\a c.c ngi Gao 3' 38 nu ra mt manh mDi quan
trng cho nghin c^u &hJi ngubn cuc GDng trong v+ tr#
dDn "h.t hikn ln ny trong thin v1n hc c>a nh\ng n1m y c>a th &B ii 3Nu rt quan
trng 3Di vi G` "h.t trin c>a thin v1n hc v nhn th^c c>a con ng()i vN v+ tr#
Dg#i ta ni ting g; sa2 v$i th *c 9chinh pht: vz trZ?
Eu con ng()i r)i &hPi hnh tinh ny trong mt chuyn th.m him di hai th &B' liku
hu duk c>a h c ti" Otc 3(4c vi nh\ng ng()i J li trn Tr.i 3t hay &hngh $t gi.o
G( ngn ng\ hc 38 nu ra cSu hPi ny' trong n% l`c lm G.ng tP th^ ting m nh\ng
ng()i chinh "hc v+ tr Gf GH dng' v G` *in tu c>a n th<o th)i gian#
vhi cuc hnh tr0nh *Mt 3Iu' hin nhin' nh\ng nh du hnh v+ tr ny Gf ni c~ng ngn
ng\ vi nh\ng ng()i J trn mgt 3t# Eh(ng nu chuyn *ay chs mang th<o mt vi 3i
dikn c>a ton * th gii' nh\ng ngn ng\ quDc t nhSn to nh( }G"<ranto Gf c qu. Ut
ng()i ni' &hin chtng &hng th trJ thnh ngn ng\ chUnh th^c c>a cuc hnh tr0nh 3#
Thm chU' nu tt c, nh\ng hnh &h.ch c>a "hi hnh 3on ny ni c~ng mt th^ ngn
ng\ &hi h *Mt 3Iu chuyn *ay' th0 th^ ting ny vjn c th *in 3ei nhanh chng' th<o
h(ng &h.c Oa Go vi ting m 3 trn Tr.i 3t# $i tr()ng v+ tr di ngy lm thay 3ei
hon ton vDn tQ v`ng# Eh\ng tQ mi Out hikn v nh\ng tQ c+ *in mt# 5?.c cm tQ cZ
*,n nh( 5cha' m' chy' 3i *' ngbi6 vjn Gf tbn ti# Eh(ng nh\ng tQ &h.c nh( 5m.y
*ay' nh chc tr)i' O< hZi6 hay 5tu ho,6 Gf trJ thnh v Uch vi c.c c( dSn GDng trng
&hng gian6' Thom"Gon' ng()i 38 nghin c^u G` thay 3ei tQ ngn ng\ *,n 3@a thnh
ting r" *bi c>a ng()i da 3P chSu $[ trong th &B i' cho *it#
Trn Tr.i 3t' 38 tQng c mt tiNn lk nh( thV l th^ ting nh 3> loi' *@ *in tu qua
nhiNu quDc gia trn &hM" th gii' tQ xhana 3n n ' tQ ng()i chSu $[ gDc Wu ti
ng()i chSu $[ *,n 3@a v nh\ng ng()i nh" c( trn &hM" th gii# TQ lc 3@a qua lc
3@a' tQ 3,o Gang 3,o' quIn th nh\ng ng()i ni ting nh 38 l" nn th^ ting 3@a
"h(Zng c G` Gai *ikt r_ rng#
Trong v+ tr' qu. tr0nh t(Zng t` nh( vy c+ng Gf din ra# Trong v2ng lyy n1m' ngn ng\
v+ tr 3(4c h0nh thnh Gf &hng Gai &h.c nhiNu lMm Go vi ngn ng\ t` nhin *an 3Iu#
Eh(ng nh\ng nh th.m him Gf thy r_ 38 c &ho,ng c.ch gi\a h vi nh\ng 3bng *o J
Tr.i 3t# vhi con tu du hnh 38 *ay 3i rt Oa' nh\ng thng 3ik" qua radio Gf "h,i mt vi
th" &B mi trJ vN 3(4c v ng(4c li# Trong th)i gian 3' nh\ng th hk mi ra 3)i trong
&hng gian' v the ng\ c>a h 38 &h.c nhiNu Go vi ngn ng\ m 3# ?ng ngy' nh\ng
ng()i Oa O^ cng c,m thy min c(ng v &h &h1n &hi lin lc vi Tr.i 3t' cho 3n
ngy tUn hiku c>a h mt t1m trong v+ tr *ao la#
Thin thch ? (ng 4ng l$ nh# th n$o?
/t th thin nhin J trng th.i cD 3@nh rZi OuDng mgt 3t tQ &hng gian v+ tr Ouyn qua
tIng &hU quyn Tr.i 3t gi l Gao d1ng' Gao d1ng c th chia lm ; loiV Gao d1ng 3.'
Gao d1ng GMt v Gao d1ng GMt 3.# Egoi *a loi Gao d1ng ny ra c2n c loi Gaod1ng tQ
cht thuB tinh' gi l *1ng thin thch#
Trong qu. tr0nh Gao d1ng rZi OuDng mgt 3t' nhikt 3 *N mgt c th 3t ti trn Fyyy 3
?' rt nhiNu vt cht 3Nu lIn l(4t *@ &hU ho. d(i nhikt 3 cao nh( vy' v0 th m mi
ng()i 3Nu rt &h t(Jng t(4ng ra rLng Gao li c *1ng thin thch rZi OuDng mgt 3th
Eh\ng ghi ch-" lin quan 3n *1ng thin thch th`c G` rt him# Trong nh\ng ti liku
th)i O(a c>a Trung CuDc tQng ghi li mt 3on v1n t` nh( GauV 5$~a thu n1m bng tr@
th^ nht rn1m 9:lu' gi\a tr(a c ngi Gao ln rZi OuDng c.nh 3bng nh h 7i' thn TSy
huykn 7inh 71ng# E to nh( c.i 3u v tr2n' ting ne nh( Gm' lSu dIn *in thnh n(c6#
5Egi Gao6 ln ny chUnh l v@ &h.ch 3n tQ ngoi Tr.i 3t *1ng thin thch hay l *1ng
3.h Th<o nh\ng ghi ch-" ltc 3 m ni th0 vjn ch(a 3> 3 tin hnh gi.m 3@nh &hoa hc#
Egy 99 th.ng yF n1m 9:|;' cHa ng thnh "hD / TUch 38 rZi OuDng mt m,ng *1ng'
Gau 3 l mt 3.m &hi nei ln# $t ng()i qua 3()ng c2n 3gt m,ng *1ng v m ng nhgt
3(4c vo *0nh n(c nng# wau ny' tr(c G` cD gMng c>a c.c nh thin v1n hc Trung
CuDc' tQ *^c h0nh ch" 3(4c tQ vk tinh nhSn to ngy hm 3' h 38 t0m thy c.c du vt
qu[ 3o tQ &hng gian v+ tr tin vo tIng &hU quyn' tQ 3 38 ch^ng minh n l m,ng
Gao *1ng thuB tinh him thy#
Eh\ng ghi ch-" lin quan 3n Gao d1ng thuB tinh c>a n(c ngoi c+ng rt Ut# Egy ;y
th.ng | n1m 9:mm' mt m,ng Gao d1ng thuB tinh rZi OuDng *n ngoi thnh "hD vaGton'
*ang laG&a c>a $[' vi trng l(4ng vo &ho,ng ;yyy gram# Egy l] th.ng | n1m
9:;' mt m,ng Gao *1ng thuB tinh rZi OuDng mt v()n cSy trong mt nng trang J &hu
v`c $atOcZva thuc 7in i c+' teng trng l(4ng c.c m,ng *1ng v vo &ho,ng myyy
gram#
$t GD nh &hoa hc 3o.n rLng' ngubn gDc c th nht c>a Gao *1ng thuB tinh chUnh l
Gao chei' &hi ngi Gao chei nhP va vo *Iu &hU quyn' c lf c mt GD ch(a *@ 3Dt ch.y
hon ton trong *Iu &hU quyn nn *@ rZi OuDng mgt 3t# Tuy nhin' hikn nay vjn ch(a c
hc gi, no th hikn th.i 3 "h> 3@nh vN Gao d1ng thuB tinh' h cho rLng vjn ch(a 3>
ch^ng c^ 3 ch^ng minh chtng l nh\ng v@ &h.ch 3n tQ *n ngoi Tr.i 3t# n cho rLng
nh\ng t,ng *1ng rZi tQ trn tr)i OuDng 3t rt c th l G,n "hm trong *Iu &hU quyn
Tr.i 3t#
!$m th n$o %N 4it m't hn % l$ thin thch?
Eu 3gt tr(c mMt *n mt 3Dng 3. v GMt cc' *n c "hSn *ikt 3(4c h2n no l thin
thch' h2n no l 3. hay GMt t` nhin &hngh ?hcng &h lMm 3Su# = mt chtt' *n Gf
thy thin thch c l" vP mPng v nh\ng r8nh &hng &hU rt 3gc tr(ng#
vhi *ay vo *Iu &hU quyn' thin thch c G.t vi &hng &hU nn *N mgt chtng *@ nng
ln 3n my ngh0n 3' v ch,y thnh n(c# wau 3' &hi ngui dIn' *N mgt nng ch,y ny
3ng li thnh mt l" vP mPng gi l l" vP nng ch,y' th()ng l" vP ny chs dy 3 9
mm' c mu nSu hogc mu nSu 3<n#
Trong qu. tr0nh l" vP ny ngui dIn' &hng &hU thei qua *N mgt n v 3 li nh\ng vt
hLn r_' 3(4c gi l c.c r8nh &hng &hU' trng giDng nh( vt ngn tay 3 li &hi ta nMm *t
m0# 7" vP nng ch,y v nh\ng r8nh &hng &hU l 3gc 3im ch> yu c>a thin thch# Eu
nh0n thy t,ng 3. hay cc GMt no 3 c c.c 3gc 3im & trn' th0 c th &hcng 3@nh 3
chUnh l thin thch#
$t GD thin thch rZi OuDng 3t lSu ngy' *@ m(a nMng "hong ho. lm *ong mt l" vP
c^ng# Tr()ng h4" 3' &h nhn ra c.c r8nh &hng &hU nh(ng 38 c c.ch &h.c 3 nhn ra
chtng# Thin thch 3. trng rt giDng 3. trn Tr.i 3t' nh(ng vi c~ng mt th tUch' *n
Gf thy n ngng hZn nhiNu# ?htng th()ng ch^a mt l(4ng GMt nht 3@nh' c tQ tUnh' d~ng
nam chSm thH l *it ngay# Egoi ra' quan G.t &[ mgt cMt c>a thin thch 3.' *n Gf thy
trong 3 c rt nhiNu ht tr2n nhP' 3()ng &Unh 9 ; mm# :y thin thch 3. 3Nu c
nh\ng ht tr2n nhP nh( vy#
Thnh "hIn ch> yu c>a thin thch 3. l GMt v ni&<n' trong 3 GMt chim &ho,ng :y'
ni&<n F |# 7(4ng ni&<n trong GMt t` nhin trn Tr.i 3t &hng nhiNu nh( vy# Eu
mi nhn mgt cMt c>a thin thch GMt rbi d~ng aOit nitric *i vo' Gf Out hikn nh\ng vt
r% rt 3gc *ikt' giDng nh( c.c hoa# l v0 thnh "hIn c.c cht trong thin thch GMt
"hSn *D &hng 3Nu' ch% nhiNu ch% Ut ni&<n# ?h% ch^a nhiNu ni&<n &h *@ aOit 1n m2n v
ng(4c li' to nn c.c 3()ng vSn# Sy c+ng l mt c.ch 3 nhn *it thin thch#
~nh sng 9v %Rch vz trZ: vB t-c %'
?.c nh vt l= 38 &hcng 3@nh rLng vn tDc .nh G.ng rO" Os ;yy#yyy &mgiSyu l c`c 3i
trong v+ tr# Thm chU chtng ta c+ng &hng th 3y mt th nh nh( <l<ctron *ay vi vn
tDc .nh G.ng 3(4c# ? th gi,i thUch 3iNu ny nh( th noh
}l<ctron' thnh "hIn c>a nguyn tH' l mt ht tU hon c &hDi l(4ng c`c nhP# Trong th`c
t' c.c nh &hoa hc 38 lm cho n chuyn 3ng vi vn tDc O" Os ::':: vn tDc .nh
G.ng' nh(ng vjn ch(a 3t 3(4c con GD mong muDn# E1m 9:F' trong &hi cD gMng t1ng
tDc <l<ctron' {# d<rtoi 38 thy rLng cng nhn nhiNu cng' <l<ctron chuyn 3ng cng
nhanh' nh(ng &hi gIn 3t ti vn tDc .nh G.ng' n &hng c2n chuyn 3ng nhanh hZn
n\a' m chs thu thm 3ng n1ng rn1ng l(4ng Ginh ra trong qu. tr0nh chuyn 3ngu#
iNu g0 Gf O,y ra &hi 3ng n1ng 3t ti mt m^c caoh ?htng ta h8y nghin c^u cng th^c
vt l= nei ting c>a nh *.c hc l*<rt }inGt<inV } mcl' trong 3 } l n1ng l(4ng' m l
&hDi l(4ng vt th v c l vn tDc .nh G.ng r&hng 3eiu#
Kh(Zng tr0nh ny ch^ng tPV vhi mt <l<ctron gIn 3t ti vn tDc .nh G.ng' 3ng n1ng n
thu 3(4c t1ng ln v &hDi l(4ng c+ng t1ng th<o# Ei c.ch &h.c' cng chuyn 3ng nhanh
53uei th<o .nh G.ng6' <l<ctron cng ngng# ?.c nh &hoa hc tUnh ra rLng 3 lm mt
<l<ctron chuyn 3ng nhanh ti gIn ;yy#yyy &mgiSy' cIn "h,i c n1ng l(4ng v hn#
.ng tic' trong v+ tr &hng tbn ti n1ng l(4ng v hn' do 3' &hng c c.ch no lm
<l<ctron *ay nhanh hZn .nh G.ng 3(4c' Ut nht l vo th)i 3im hikn nay#
iNu ny 3tng vi mt ht vt cht nh nh( <l<ctron th0 c+ng 3tng vi mi th^ &h.c
trong th`c t# ?huyn 3ng nhanh nh( .nh G.ng l 3iNu &hng t(Jng#
!$m th n$o %N *hai thc *im loi P2" him trong vz trZ?
?.c tiu hnh tinh trong v+ tr 3(4c cho l ch^a mt &hDi l(4ng ln c.c &im loi qu=
him nh( cac*on' &im c(Zng' titan v dIu mP' 3(4c Ginh ra tQ *i than v &hU ng(ng t#
?2n nLm GSu hZn d(i l" *N mgt c>a c.c tiu hnh tinh c th l c.c l" cac*on v
Gilicon# Th<o c.c quy lut vt l=' cac*on d(i l`c -" ln c th chuyn thnh &im c(Zng#
?.c nh vt l= c>a tr()ng i hc Krinc<ton v tr()ng i hc ?arn<gi< r$[u cho rLng'
c.c d2ng Gng' *in v thm chU l 3i d(Zng c>a c.c tiu hnh tinh Gf c rt nhiNu &hU
m<tan v dIu mP#
nikn ti con ng()i chs c th chim ng(ng c.c mP &im c(Zng v mP dIu t` nhin trn
c.c tiu hnh tinh# Eh(ng th<o nh vt l= vatharina 7odd<rG ti tr()ng i hc
{aGhington' &hDi l(4ng &im loi c th tbn ti J nh\ng tiu hnh tinh gIn hk $gt tr)i#
Cua "hSn tUch thng tin thu 3(4c *Lng &Unh vin vng nuyg<nG' nh vt l= 7odd<rG cho
rLng trn Gao $c c &h, n1ng tbn ti titan#
n nay' c.c nh &hoa hc cho rLng tSm c>a c.c hnh tinh trong hk $gt tr)i 3(4c h0nh
thnh nh) ion' nic&<n v canOo# Th<o c.c gi, thit &hoa hc 3' *an 3Iu c.c cht ho. hc
ny 3(4c t li J dng 3.m mSy *i &hU *ao quanh $gt tr)i# Tuy nhin' nh vt l=
7odd<rG cho rLng vjn c2n tbn ti nh\ng l" 3. cui v 3. l1n trong c.c 3.m mSy 3#
Eh\ng h2n 3. cui &hi rZi OuDng Tr.i 3t c th ch^a grait v thm chU c.c "hIn tH &im
c(Zng# ?hUnh nh\ng &hDi 3. cui qua hng ts n1m vn 3ng c th 38 to ra mt hnh
tinh c &Uch th(c c`c ln ch^a c.c mP dIu v &im c(Zng#
E1m 9:::' $[ 38 h c.nh thnh cng trm v+ tr E} ln hnh tinh }roG# wau &hi
"hSn tUch cu trtc *N mgt c>a hnh tinh }roG' c.c nh &hoa hc $[ 38 "h.t hikn thy trn
hnh tinh }roG ch^a &ho,ng ly ts tn nhm v &ho,ng ly ts tn "latin' vng v mt GD
&im loi qu= him &h.c# Ei c.ch &h.c' hikn 3ang c nh\ng mP &im loi qu= him &heng
lb *ay Oung quanh Tr.i 3t' tr@ gi. (c tUnh &ho,ng ly ;y ngh0n AwY#
?.c hnh tinh c &im c(Zng v dIu mP nLm c.ch rt Oa Tr.i 3t v vi &hoa hc hikn nay
loi ng()i ch(a th &hai th.c 3(4c ngubn ti nguyn qu= gi. ny# Eh(ng hy vng vi tDc
3 "h.t trin &hoa hc nh( v+ *8o hikn nay' &hng *ao Oa n\a con ng()i c th &hai th.c
3(4c c.c mP vng v dIu &hU trong v+ tr 3 *e Gung cho ngubn n1ng l(4ng th gii
3ang cn &ikt dIn nh( hikn nay#
!i giGi n$o cho sY m_t tUch 4U n cVa cc ht nF2trino?
$t nhm nghin c^u vt l= quDc t vQa &hcng 3@nh 38 c 3." .n cho *U n &-o di ;y
n1m quaV G` mt tUch c>a c.c ht n<utrino rdng ht cZ *,n cu thnh vt chtu "h.t ra tQ
$gt tr)i# vhng ai &h.c' chUnh c.c ht n<utrino 38 5thay h0nh 3ei dng6 trn 3()ng 3n
Tr.i 3t &hin c.c nh &hoa hc mt du chtng
E<utrino l mt trong GD c.c ht cZ *,n cu thnh vt cht# ?htng th()ng 3(4c gi l
5*ng ma6 do 3gc tUnh t(Zng t.c qu. yu t vi c.c dng &h.c c>a vt cht# ?htng chia
thnh ; dngV <l<ctron n<utrino' moun n<utrino v tau n<utrino# ?.c n<utrino Ginh ra
tQ c.c "h,n ^ng ht nhSn trong l2ng $gt tr)i 3Nu l dng <l<ctron n<utrion#
Iu th" &B ]y' c.c nh &hoa hc 38 th`c hikn nhiNu thU nghikm 3 O.c 3@nh l(4ng
n<utrino 3n Tr.i 3t# Tuy nhin' h chs t0m thy &ho,ng 9; GD ht n<utrino Go vi (c
tUnh# Eh\ng ht c2n li 3i 3Suh ? 3iNu g0 Gai lIm trong l= thuyt vN $gt tr)i' hay trong
nhn th^c c>a chtng ta vN n<utrinoh
wau nhiNu n1m nghin c^u' 3n nay c.c nh &hoa hc 38 c 3(4c l)i gi,i r_ rngV ?hUnh
<l<ctron n<utrino' trong qu. tr0nh 5chu du6 tQ nhSn $gt tr)i ti Tr.i 3t' 38 chuyn ho.
Gang dng moun n<utrino v tau n<utrino &hin c.c nh &hoa hc &hng "h.t hikn
3(4c# Th`c t' teng l(4ng <l<ctron n<utrino 3(4c Ginh ra tQ $gt tr)i vjn *Lng vi GD
l(4ng tUnh to.n th<o m h0nh#
$.y d2 n<utrino &heng lb
Eghin c^u 3(4c th`c hikn *Ji mt m.y d2 n<utrino &heng lb 3gt ngIm d(i l2ng 3t
?anada i nghin c^u E<utrino wud*ury rwE!u# Te h4" ny nLm GSu ti l &m trong
mt mP ni&<n gIn wud*ury' !ntario' gbm mt qu, cIu tr2n ch^a 9#yyy tn n(c ngng'
*n ngoi l c.c m.y d2# Ehikm v duy nht c>a n l "h.t hikn c.c dng t(Zng t.c c>a
n<utrino#
Trong "hSn tH n(c ngng' nguyn tH hydro 3(4c thay th *Lng 3bng v@ ngng d<ut<rium#
vhi mt nguyn tH d<ut<rium *@ mt <l<ctron n<utrino *Mn "h.' n Gf t.ch thnh mt
"roton v mt n<utron# Eh) vy c.c m.y d2 3m 3(4c GD ht ny# nai dng c2n li c>a
n<utrino &hng th * g8y nguyn tH d<ut<rium#
wo G.nh GD ht 3m 3(4c vi mt &t qu, &h.c do m.y d2 J Eht d,n th`c hikn' GD l(4ng
c.c n<utrino 3m 3(4c J Eht d,n nhiNu hZn' vi 3> c, ; loi# iNu 3 ch^ng tP trong
hnh tr0nh *ay 3n Tr.i 3t' <l<ctron n<utrion 38 chuyn ho. thnh moun n<utrion v
tau n<utrion#
?.c nh &hoa hc c+ng cho rLng' d~ c GD l(4ng rt ln' nh(ng teng &hDi l(4ng c>a c.c
n<utrino li rt nhP' do vy' chtng hIu nh( &hng th ng1n chgn qu. tr0nh nJ rng c>a v+
tr#
.bn vR thin vn l$ g;?
Zn v@ thin v1n l mt loi 3Zn v@ d~ng 3 3o &ho,ng c.ch trong thin v1n hc' ng()i ta
ly &ho,ng c.ch trung *0nh tQ Tr.i 3t 3n $gt tr)i lm 3Zn v@ 3o# Di vi c.c thin th
trong hk $gt tr)i th()ng d~ng 3Zn v@ ny# $t 3Zn v@ thin v1n ny *Lng 9F:#yy#yyy
&m# /0 &ho,ng c.ch gi\a c.c thin th l rt ln' nn nu d~ng 3Zn v@ 3o l &m th0 c.c
con GD Gf rt &heng lb' *t tikn# Egoi ra .nh G.ng tQ c.c v0 Gao 3i 3n Tr.i 3t th()ng 32i
hPi th)i gian my n1m nn vikc d~ng 3Zn v@ n1m .nh G.ng 3 3o &ho,ng c.ch gi\a c.c
thin th Gf lm gi,m *t c.c "hiNn "h^c# $t n1m .nh G.ng *Lng :#Fy#yyy#yyy#yyy &m
r:'Fy#9y9l &mu# ? nh\ng nh thin v1n hc li &hng d~ng n1m .nh G.ng m d~ng 3
ly gi.c l giSy Gai' mt giSy Gai *Lng ;#ly#yyy#yyy#yyy &m r;'l#9y9l &mu#
Xnh G.ng $gt tr)i cIn | "htt 9: giSy 3i tQ $gt tr)i ti Tr.i 3t' 3n Gao Thin v(Zng cIn
"h,i m gi) F| "htt# /i &ho,ng c.ch ny th0 n1m .nh G.ng l mt 3Zn v@ qu. ln#
vhi nghin c^u c.c thin th trong hk $gt tr)i' c.c ngi Gao v 3.m ngi Gao v0 vikc
d~ng 3Zn v@ thin v1n l mt vikc lm rt thUch h4"#
; sao vK tinh *hU t#[ng %Ra t<nh c thN (Y 4o thi tit?
/k tinh &hU t(4ng 3@a tanh chuyn 3ng quanh Tr.i 3t vi c~ng mt chu &T Tr.i 3t t`
quay' t^c l chuyn 3ng 3bng * vi Tr.i 3t# ?ho nn' &hi J mgt 3t nh0n ln chtng ta
c,m thy n 3^ng yn J mt ch% cD 3@nh#
/k tinh &hU t(4ng 3@a tanh 53^ng yn6 trn *Iu tr)im c.ch *N mgt Tr.i 3t &ho,ng ;#yyy
&m# Trn vk tinh 3(4c trang *@ m.y ,nh tinh O,o 3 ch" lin tc h(ng di chuyn c>a
c.c tIng mSy' G` *in 3ei c>a nhikt 3 *N mgt v t0nh h0nh chuyn 3ng c>a c.c cZn
*8o trn mt v~ng rng ln v truyNn &@" th)i nh\ng h0nh ,nh 38 ch" 3(4c vN trm
thu J d(i mgt 3t#
Trn mgt 3t Gau &hi 3n nh\ng tUn hiku 3n tQ vk tinh' liNn chuyn 3ei tUn hiku thnh
h0nh ,nh# ?ho nn chtng ta c th nMm 3(4c t0nh h0nh *in 3ei c>a c.c tIng mSy trn
cao# Eu 3<m nh\ng h0nh ,nh 3 ghi ln *,n 3b c Gn th0 c th *it mt c.ch t(Zng 3Di
chUnh O.c vN G` *in 3ei c>a c.c tIng mSy trn cao J nhiNu nZi# /k tinh &hU t(4ng 3@a
tanh chcng nh\ng c th d` *.o chun O.c vN G` *in 3ei c>a nhikt 3 &hng &hU' h(ng
gi GM" ti' 3()ng 3i c>a *8o /0 vy n c t.c dng ln trong vikc d` *.o thin tai
Ti sao vK tinh %Ra t<nh c thN %ng yn?
^ng J mt nZi no nu n-m mt qu, cIu th<o chiNu nLm ngang' do l`c h" djn c>a Tr.i
3t' qu, cIu Gf *ay th<o mt 3()ng cong v nhanh chng rZi OuDng 3t# vhi *Mn vin 3n
tQ mt &hu Gtng' vin 3n c+ng &hng ra ngoi hikn t(4ng 3' chs c Go vi qu, cIu th0
vin 3n *ay Oa hZn#
?htng ta h8y Guy ngha mt chtt vN 3()ng *ay c>a vin 3n# /0 mgt 3t c dng h0nh mgt
cIu' nu &-o di ra Oa mgt 3t Gf cong OuDng' v0 vy nu *Mn mt vin 3n vi mt vn
tDc ln' vin 3n Gf *ay vi &ho,ng c.ch Oa hZn 3iNu m chtng ta t(Jng t(4ng# /0 mi
ng()i cho rLng $gt 3t l mt mgt "hcng nLm ngang' nu nh( &hng c *Iu &hng &hU
ng1n c,n th0 vin 3n c &h, n1ng nh( mt vk tinh nhSn to chuyn 3ng trn mt qu[
3o# $uDn th vn tDc vin 3n "h,i 3t ti ]':9 &m v *ay mt v2ng quanh Tr.i 3t ht
9 gi) lF "htt cng cao th0 l`c h" djn cng *-' vin 3n *ay 3i nh nhng# /U nh( &hi
*ay cao c.ch mgt 3t myy &m th0 cIn 9 gi) ;m "htt 3 *ay mt v2ng quanh Tr.i 3t' nu
*ay cao ;yyy &m th0 cIn l gi) ;9 "htt' nu J 3 cao ;:#myy &m th0 3 *ay mt v2ng
quanh Tr.i 3t "h,i cIn ti lF gi)#
xi, GH rLng nu ta 3^ng d(i mgt 3t nh0n ln mt vk tinh *ay th<o mt qu[ 3o tr2n J
trn cao# /0 Tr.i 3t t` quay mt v2ng ht lF gi)' nn &hi 3^ng trn mgt 3t nh0n ln mt
vk tinh cIn lF gi) 3 *ay ht mt v2ng quanh Tr.i 3t' th0 trng vk tinh t`a hb nh( 3^ng
yn mt ch%# Th`c t vk tinh c~ng mgt 3t chuyn 3ng 3bng *# /y vk tinh 3@a tanh
c+ng gi l vk tinh 3bng *#
Ti sao phng P2an trAc thin vn th#ng c mi trn?
Thng th()ng m.i nh nu &hng *Lng th0 c+ng nghing' chs ring m.i c>a c.c "h2ng
quan trMc c>a 3i thin v1n th0 h0nh tr2n' trng Oa giDng nh( mt c.i *.nh *ao ln# Kh,i
ch1ng h lm d.ng cho n hay chs 3 trng cho l mMth
vhng "h,i nh( vy' *Ji m.i tr2n c t.c dng ring c>a n# Eh0n tQ Oa' nc 3i thin v1n
l mt nHa h0nh cIu' nh(ng 3n gIn Gf thy nc m.i c mt r8nh hJ chy di tQ 3snh
OuDng 3n m-" m.i# d(c vo *n trong "h2ng' r8nh hJ 3 l mt cHa Ge ln nh0n ln
tr)i' Dng &Unh thin v1n &heng lb chaa ln tr)i qua cHa Ge ln ny#
$.i h0nh tr2n c>a 3i thin v1n 3(4c thit & 3 chuyn dng cho &Unh thin v1n vin
vng# $c tiu quan trMc c>a loi &Unh vin vng ny nLm r,i r.c &hM" *Iu tr)i# /0 th'
nu thit & nh( nh\ng m.i nh *0nh th()ng th0 rt &h 3iNu chsnh Dng &Unh vN c.c mc
tiu# Trn trIn nh v Oung quanh t()ng' ng()i ta lM" mt GD *.nh O< v 3()ng ray chy
*Lng 3ikn 3 3iNu &hin nc nh di chuyn mi gc 3' rt thun tikn cho nh\ng ng()i GH
dng# dD trU nh( vy' d~ Dng &Unh thin v1n h(ng vN "hUa no' chs cIn 3iNu &hin nc
nh chuyn 3ng 3(a cHa Ge 3n tr(c Dng &Unh' .nh G.ng Gf chiu ti v ng()i quan G.t
c th nh0n thy *t c^ mc tiu no trn *Iu tr)i#
vhi &hng GH dng' ng()i ta 3ng cHa Ge trn nc nh 3 *,o vk &Unh thin v1n &hng *@
m(a gi lm ,nh h(Jng# (Zng nhin' &hng "h,i tt c, c.c "h2ng quan trMc c>a 3i
thin v1n 3Nu thit & m.i tr2n# $t GD "h2ng quan trMc chs quan G.t *Iu tr)i h(ng dMc
Eam nn chs cIn thit & m.i nh h0nh ch\ nht hogc h0nh vung#
ThYc sY c thN myi nm sao Dg#2 !ang v$ sao +hc D6 %B2 g)p nha2
*hng?
?hng vng tDi m~a h' gIn thcng trn 3snh 3Iu c>a chtng ta mt ngi Gao G.ng rt gIn'
3 chUnh l Gao ?h^c E\# ?.ch qua EgSn h' J h(ng 3ng nam trn *Iu tr)i' c mt
ngi Gao G.ng 3Di vng Oa Oa vi Gao ?h^c E\' 3 chUnh l Gao Eg(u 7ang# nai *n Gao
Eg(u 7ang c2n c hai ngi Gao nhP#
Eh0n ln *Iu tr)i' Gao Eg(u 7ang v Gao ?h^c E\ chs c.ch nhau mt d,i EgSn n' c th
ni l c.ch nhau &hng Oa trn *Iu tr)i# Trn th`c t' &ho,ng c.ch c>a chtng l rt Oa'
vo &ho,ng 9'F n1m .nh G.ng# Trong truyNn thuyt thIn thoi' m%i n1m vo ngy tht
t@ch rm~ng ] th.ng ] Sm l@chu' Eg(u 7ang v ?h^c E\ gg" nhau qua Gng EgSn' nu
3o.n chSn Eg(u 7ang rt nhanh' m%i ngy 3i 9yy &m' tQ Gao Eg(u 7ang di chuyn 3n
ch% Gao ?h^c E\ th0 "h,i cIn mt &ho,ng th)i gian l F'; tB n1mo ?ho d~ l c 3i tIu v+
tr vi tDc 3 99 &mgiSy' th0 3n 3(4c Gao ?h^c E\ c+ng "h,i mt Fm vn n1mo xi
3ikn thoi cho nhau mt ting' nhn 3(4c hbi Sm c>a 3Di "h(Zng th0 Ut nht c+ng cIn
;l'| n1m# ? th ni vikc hai ngi Gao Eg(u 7ang v ?h^c E\ m%i n1m gg" nhau mt
lIn l hon ton &hng th#
wao Eg(u 7ang v Gao ?h^c E\ c.ch 3@a cIu c>a chtng ta 3Nu rt Oa' Gao Eg(u 7ang
c.ch chtng ta 9 n1m .nh G.ng' c+ng chUnh l ni chtng ta hikn nay nh0n thy Gao Eg(u
7ang l .nh G.ng m n "h.t ra 9 n1m tr(c# ?2n Gao ?h^c E\ c.ch 3@a cIu li cng Oa
hZn' &ho,ng l'; n1m .nh G.ng ?hUnh v0 chtng c.ch chtng ta Oa Oi nh( vy nn nh0n
ln mi trJ thnh hai 3im G.ng nhP# vT th`c' Gao Eg(u 7ang v Gao ?h^c E\ 3Nu c th
tUch g" hai lIn $gt tr)i' nhikt 3 *N mgt c>a chtng cao hZn $gt tr)i ti lyyy 3 ?' .nh
G.ng m n "h.t ra mnh g" 9y lIn $gt tr)io wao ?h^c E\ c2n ln hZn Gao Eg(u 7ang'
th tUch c>a n g" $gt tr)i l9 lIn' .nh G.ng m n "h.t ra g" y lIn $gt tr)i# Ehikt 3
*N mgt c>a Gao ?h^c E\ gIn 9y#yyy 3 ?' cao hZn nhikt 3 c>a tia lHa 3ikn my lIn'
chcng tr.ch chtng ta nh0n thy ho quang c>a Gao ?h^c E\ c mu trMng 3im chtt .nh
G.ng Oanh#
@an ng$y cc ngi sao tr-n %i %12 v7y?
EhMc 3n c.c v0 Gao' ng()i ta th()ng lin t(Jng 3n *an 3m# ?.c v0 Gao nh" nh.y chs
*an 3m mi c# /y th0 *an ngy c.c v0 Gao trDn 3i 3Suh
Th`c ra c.c v0 Gao J trn tr)i tQ 3Iu ti cuDi' tQ G.ng 3n tDi' l" l.nh trong &hng trung'
chs do *an ngy chtng ta &hng nh0n thy chtng m thi# Sy l do *uei G.ng &hi $gt
tr)i mc' mt GD tia G.ng trong $gt tr)i *@ &hU quyn c>a Tr.i 3t chiu vo' lm G.ng r_
c, *Iu tr)i' lm chtng ta &hng nh0n thy G` yu 3i c>a c.c v0 Gao# Eu &hng c *Iu &hU
quyn' *Iu tr)i Gf 3<n &@t' cho d~ .nh $gt tr)i mnh hZn c+ng c th nh0n thy c.c v0
Gao# T0nh trng trn $gt tr1ng chUnh l nh( vy#
Trn th`c t' qua &Unh vin vng thin v1n' chtng ta c+ng c th nh0n thy c.c v0 Gao vo
*an ngy# Trong 3 c hai nguyn nhSnV Th^ nht l Dng &Unh c>a c.c &Unh vin vng
thin v1n 38 chMn mt 3a "hIn .nh G.ng $gt tr)i chiu trong &hU quyn OuDng Tr.i 3t'
c+ng giDng nh( con ng()i t` to ra mt *Iu tr)i 3m nhPo Th^ hai' tUnh quang hc c>a
&Unh vin vng c th lm cho ton *Iu tr)i tDi 3<n 3i' m 3im G.ng c>a c.c v0 Gao
ng(4c li li mnh ln# Eh( vy' &hi 3 c.c v0 Gao li hikn r_ dikn mo vDn c c>a n#
Y~ng &Unh vin vng thin v1n 3 ngMm c.c v0 Gao vo *an ngy' Go vi ngMm vo *an
3m' th0 &t qu, cho thy c mt GD G` &h.c *ikt' c.c v0 Gao &hng c 3 G.ng cao c+ng
&h m nh0n thy 3(4c# Eh(ng nh( vy ruDt cuc 38 ch^ng minh 3(4c rLng *an ngy
c+ng c th nh0n thy 3(4c c.c v0 Gao#
Ti sao phGi nghin c2 cc phLn tS 02ng P2anh cc v; sao?
?.c nh thin v1n hc th()ng coi c.c loi vt cht nh( hZi v *i *gm trong &hng gian
gi\a c.c v0 Gao 3(4c gi chung l vt cht Oung quanh c.c v0 Gao# Eh\ng n1m ;y c>a th
&B ii' c.c nh &hoa hc d~ng &Unh vin vng quang hc *t ng) "h.t hikn ra my loi
"hSn tH hai nguyn tH trong mSy th hZi gi\a c.c v0 Gao# Yo &h, n1ng quan G.t c>a &Unh
vin vng quang hc ny c2n nhiNu hn ch' trong v2ng ;y n1m Gau 3' nghin c^u quan
G.t c.c "hSn tH gi\a c.c v0 Gao vN cZ *,n *@ ng(ng trk# w` "h.t trin c>a thin v1n hc
*^c O 3ikn cuDi c~ng 38 mJ ra &ho *.u tri th^c cho con ng()i vN c.c "hIn tH gi\a c.c v0
Gao#
E1m 9:;' nh &hoa hc $[ lIn 3Iu tin d~ng &Unh vin vng *^c O 3ikn "h.t hikn ra
"hSn tH gDc r!nu# E1m n1m Gau' li "h.t hikn ra amniac rEn;u' "hSn tH n(c' mt loi
"hSn tQ h\u cZ &t cu "h^c t" ormald<hyd< rnl?!u# v tQ 3' c.c loi &Unh vin
vng *^c O 3ikn loi ln c>a nhiNu quDc gia trn th gii 3e O vo cng t.c t0m &im
"hSn tH gi\a c.c ngi Gao mi' 3tng nh( mt nh thin v1n hc tQng niV 5/ikc 3i thin
v1n th,o lun "hSn tH trJ thnh mDt6# Eh\ng "h.t hikn ny 38 lm thay 3ei mt vi c.ch
nh0n Gai lkch c>a c.c nh thin v1n O(a# /U d' Eguyn Tin cho rLng mt 3 vt cht
trong &hng gian gi\a c.c v0 Gao v c~ng th"' &h c th h0nh thnh hai "hSn tH c>a mt
nguyn tH' cho d~ h0nh thnh' do t.c dng c>a tia hbng ngoi v tia *^c O c>a v+ tr rt
d "hSn gi,i' tuei th c>a n th"#
w` "h.t hikn c>a c.c "hSn tH gi\a c.c v0 Gao 3(4c likt vo mt trong *Dn "h.t hikn hikn
t(4ng thin v1n hc ln trong nh\ng n1m y c>a th &B ii' cho 3n tn ngy nay' con
ng()i 38 "h.t hikn 3(4c hZn y loi "hSn tH gi\a c.c v0 Gao trong hk EgSn h# Trong qu.
tr0nh nghin c^u vt l= v ho. hc c>a c.c "hSn tH gi\a c.c v0 Gao 38 ginh 3(4c nh\ng
tri th^c m trn Tr.i 3t &hng c c.ch no c 3(4c' 3(a ra mt thng tin h\u Uch cho
nghin c^u c.c vn 3N quan trng c>a thin v1n hc#
Trong hk $gt tr)i' hk EgSn h v trong c.c tinh hk &h.c' 38 "h.t hikn ra "hSn tH oOy'
"hSn tH n(c v mt vi "hSn tH h\u cZ# Trong c.c "hSn tH gi\a c.c v0 Gao 38 "h.t hikn
ra c2n c iyanog<n ho. hi3ro' ormald<hyd< rnl?!u' "hSn tH aOton al&yn' *a loi "hSn
tH h\u cZ ny l nguyn liku h4" thnh aOit amni &hng th thiu# Yo 3 cho thy' trong
&hng gian v+ tr' rt c th tbn ti aOit amoni# Oit amoni l thnh "hIn ch> yu cu
thnh "rot<in v aOit nucl<ic' do vy J nh\ng nZi *n ngoi Tr.i 3t c+ng c th tbn ti
c.c trng th.i GDng mun mu mun v#
?.c ngi Gao trong qu. tr0nh h0nh thnh vt cht gi\a c.c v0 Gao v G` trJ vN vt cht gi\a
c.c v0 Gao' c th tin hnh nghin c^u thng qua "hSn tUch 3()ng "he "hSn tH' &t qu,
c>a n c th lm c1n c^ 3 t0m ra c.c hikn t(4ng thin v1n &h.c# Tn dng th1m d2 &t
cu "hSn tH mSy' m c2n c th nghin c^u vn 3ng &Uch th(c ln' h0nh th.i v cht
l(4ng 3gc tr(ng "hSn *D c>a hk EgSn hag v tinh hk ngoi hk EgSn h
EZi &hng gian gi\a c.c v0 Gao d(i 3iNu &ikn c`c 3oan nh( Giu chSn &hng' nhikt 3
Giu th"' Giu *^c O' l 5Kh2ng th`c nghikm6 &h c 3(4c 3 nghin c^u c.c hikn
t(4ng vt l= c>a nguyn tH v "hSn tH# Eh\ng nghin c^u c>a "hSn tH gi\a c.c v0 Gao' r_
rng l Gf &hng ngQng thtc 3y "h.t trin thin v1n hc' vt l= hc' ho. hc' Ginh vt
hc v cng nghk &hng gian#
!$m th n$o %N %o trIng l#[ng cVa cc ngi sao?
/ikc tUnh to.n &hDi l(4ng c.c ngi Gao l d`a vo &hDi l(4ng c>a Tr.i 3t# Th vikc tUnh
to.n &hDi l(4ng c>a Tr.i 3t 3(4c tUn hnh nh( th noh nikn nay' ng()i ta 38 *it
&ho,ng c.ch tQ tSm Tr.i 3t 3n *N mgt Tr.i 3t# ?ho d~ l hLng GD c>a l`c h" djn vN
gi. tr@ m ni l mt con GD rt *-# Eh(ng ng()i ta c th 3o 3(4c chUnh O.c gi. tr@ ny#
Eg()i ta vjn hay d~ng c.ch d`a vo 3o gia tDc c>a l`c h" djn 3Di vi mt vt th no
3 rbi tQ 3 tUnh ra l(4ng cht c>a Tr.i 3t#
/ikc tr0nh *y nguyn l= c>a "h-" 3o qu, l rt &h gi\a Tr.i 3t v $gt tr1ng' gi\a Tr.i
3t v $gt tr)i' $gt tr)i v c.c hnh tinh &h.c' chtng 3Nu chuyn 3ng th<o tQng qu[
3o c>a tQng thin th# Y~ng 3@nh lut v<"l<r' d`a vo &ho,ng c.ch gi\a c.c qu[ 3o'
th)i gian chuyn 3ng mt v2ng trn qu[ 3o' ng()i ta c th tUnh 3(4c trng l(4ng c>a
chtng# Egoi ra' trng l(4ng c.c tinh c+ng 3(4c tUnh tQ &ho,ng c.ch v chu &T chuyn
3ng m tUnh ra# /0 Gong tinh ln hZn $gt tr)i | lIn nn c th O<m Gong tinh nh( mt hD
3<n#
!$m th n$o %N %o *hoGng cch gi6a ch&ng ta %n cc v; sao?
? rt nhiNu c.ch 3o &ho,ng c.ch 3n c.c v0 Gao' J 3Sy chs gii thiku mt c.ch 3o t(Zng
3Di 3Zn gi,n# /0 c.c v0 Gao J c.ch chtng ta rt Oa cho nn cIn "h,i tin hnh 3o ts ms'
chUnh O.c# ?D nhin c.c v0 Gao c c.i G.ng hZn' c c.i tDi hZn# Ei chung' nh\ng c.i
trng thy m) m) ,o ,o th0 J c.ch chtng ta rt Oa# Eg(4c li' Gao Eg(u 7ang v Gao
?h^c E\ c 3 G.ng c" 9 th0 t(Zng 3Di gIn chtng ta# /0 vy' c th 3o 3(4c v@ trU c>a
c.c Gao vy mt c.ch chUnh O.c# vhi 3o' chtng ta cIn "h,i ly c.c GD 3o c.c v0 Gao m)
yu J gIn c.c ngi Gao 3(4c 3o r"hIn ln l c.c v0 Gao J Oa hZnu lm nNn#
Tr.i 3t quay Oung quanh $gt tr)i ht 9 n1m' to thnh mt 3()ng tr2n c 3()ng &Unh
*Lng ;yy triku &m# Th l' tuy nh\ng ngi Gao Oa m) yu "hUa Gau &hng *in 3ng
nh(ng 3<m 3Di chiu nh\ng ngi Gao t(Zng 3Di gIn vi nh\ng ngi Gao J "hUa Gau' tuy
*in 3ng rt nhP' Gong vjn d@ch Gang tr.i hogc d@ch Gang "h,i th<o chu &T 9 n1m# Eu
d~ng 3Zn v@ 3o gc 3 *iu th@ th0 Gao Eg(u 7ang c.ch Oa |' n1m .nh G.ng chs lkch 3i
c y'] giSy#
Tm li' c th 3o 3(4c c.c Gao c.ch ta vi tr1m n1m .nh G.ng# ?.c Gao J Oa hZn th0 c
th d`a vo "h(Zng "h." thDng & mu GMc .nh G.ng c>a c.c Gao gIn 38 3o 3(4c m
tUnh ra# Eguyn l= c>a n lV gi, 3@nh c.c Gao c mu nh( nhau th0 vN 3i th' 3 G.ng c>a
chtng &h.c nhau' &ho,ng c.ch t1ng g" 3i' 3 G.ng chs c2n #
Dh6ng chm sao trn tri %#[c ph1n chia nh# th n$o?
?.c v0 Gao c.ch chtng ta rt Oa' Oa 3n m^c chtng ta &hng c c.ch no 3 "hSn *ikt r_
nh\ng ngi Gao no gIn hZn' ngi Gao no Oa hZn' c.i m chtng ta vjn nh0n thy chs l
h0nh chiu c>a chtng trn Thin cIu m thi#
/o &ho,ng ;yyy Fyyy n1m tr(c' nh\ng ng()i da*ilon ce 3i 38 nhm c.c ngi Gao
li thnh nh\ng h0nh d.ng rt tht v@ 3(4c gi l ch2m Gao# Eg()i da*ilon 38 G.ng l" ra
F| ch2m Gao# wau 3' c.c nh thin v1n ny 7" 38 3gt tn cho chtng' c ch2m Gao giDng
loi 3ng vt no 3 th0 d~ng tn c>a 3ng vt 3 lm tn c>a ch2m Gao' c ch2m Gao th0
3(4c 3gt tn th<o tn c>a c.c nhSn vt trong thIn thoi ny 7"#
Trung CuDc tQ tr(c th)i nh ?hu 38 *Mt 3Iu 3gt tn cho c.c ngi Gao trn tr)i' v "hSn
chia *Iu tr)i thnh c.c ch2m Gao' Gau 3 3gt thnh Tam vin Eh@ Th" d.t tt# Tam /in
nLm J Oung quanh Gao dMc c`c' Eh@ Th" *.t tt nLm J nh\ng nZi c $gt tr1ng v $gt
tr)i 3i qua#
n th &B th^ tr(c cng nguyn' G` "hSn chia c>a c.c ch2m Gao J "hUa dMc 38 gIn
giDng vi ngy nay# Eh(ng my chc ch2m Gao J "hUa Eam' vN cZ *,n l Gau th &B
i/ mi dIn dIn 3(4c O.c 3@nh# Yo c.c n(c c nNn v1n ho. "h.t trin t(Zng 3Di Gm
th0 nLm J *Mc *.n cIu nn 3Di vi nh\ng n(c ny m ni' c rt nhiNu ch2m Gao J "hUa
Eam 3Nu &hng nh0n thy 3(4c vo m~a 3ng#
nikn nay' c.c ch2m Gao quDc t thng dng teng cng c || ch2m' l do ni lin h4"
Thin v1n hc quDc t "hSn chia v quyt 3@nh li vo n1m 9:l|# Trong 3 c l: ch2m
Gao J "hUa dMc 3()ng OUch 3o c>a thin cIu' F ch2m Gao nLm J "hUa Eam OUch 3o c>a
thin cIu' v(4t ln trn 3()ng OUch 3o c>a thin cIu c 9; ch2m#
Tn c>a || ch2m Gao ny' c &ho,ng mt nHa l 3gt th<o tn 3ng vt nh( ch2m i
n~ng' ch2m w( TH' ch2m Thin nc' ch2m Thin Egao ly tn c>a c.c nhSn vt trong
thIn thoi ny 7"' vU d nh( ch2m Gao Tin nu' Gao Tin E\' Gao nh Tin' ch2m Gao
&Unh hin vi' ch2m Gao &Unh vin vng' ch2m Gao 3bng hb' ch2m Gao gi. vf# Tuy rLng
"h(Zng "h." "hSn chia c.c ch2m Gao c>a ng()i O(a &hng &hoa hc' nh(ng tn gi c>a
c.c ch2m Gao vjn ti" tc 3(4c d~ng cho 3n ngy nay# nk thDng c.c ch2m Gao do ng()i
Trung CuDc ce 3i "hSn chia tuy &hng GH dng n\a' nh(ng c2n l(u gi\ 3(4c mt GD tn
gi ce O(a c>a c.c ch2m Gao#
W)t ng#i trn sao 5oG ; sao mAt ta nh;n g$ ho c2-c?
vh, n1ng thu nhn c.c tUn hiku th@ gi.c v l" 3Iy chtng vo nh\ng &ho,ng trDng 38 cho
"h-" loi ng()i OH l= thng tin nhanh chng# wong 3iNu ny 3i &hi c+ng gSy 5*- c.i
nhIm6 chcng hn nh( &hi nh0n thy c.c vt m th`c t &hng tbn ti J 3#
5 l *iu hikn c>a G` qu<n thuc' chcng hn &hi chtng ta nh0n thy h0nh mgt ng()i
trn Gao no,' trong mt c.nh rQng hay trn mt 3.m mSy6' c.c nh &hoa hc' thuc i
hc doGton' $[' cho *it# 5?htng ta 38 qu. qu<n vi &hun mgt ng()i 3n m^c chtng ta
nh0n ra h J nh\ng nZi h &hng hN Out hikn6#
E1m 9:]' "hi thuyNn /i&ing 9 c>a Ew 38 ch" ,nh mt &ho,ng nhP J trn *N mgt
no, tinh# dng c>a mt trong c.c 3snh nti J 3Sy 38 g4i G` lin t(Jng 3n mt &hun mgt
ng()i#
t0m hiu hikn t(4ng 53.nh lQa6 c>a 3i mMt' c.c nh &hoa hc 38 nghin c^u qu. tr0nh
thu nhn tri gi.c G` gia t1ng tUch lu[ do ti" Otc lg" 3i lg" li nhiNu lIn#
ch^ng tP 3iNu ny O,y ra nh( th no' nhm nghin c^u 38 hun luykn cho mi ng()i
trong mt "h2ng thU nghikm lm qu<n vi 5c.c thng 3ik" tiNm th^c6#
Eg()i tham gia O<m mt mn h0nh m.y tUnh vi c.c chm chuyn 3ng m) nht 3n
m^c chtng hIu nh( &hng nh0n thy 3(4c# Trong thH nghikm 3Iu tin' h &hng th
3o.n ra c.c chm 3ang chuyn 3ng th<o h(ng no#
Trong mt &ho. hun luykn Gau 3' ng()i tham gia 3(4c yu cIu O.c 3@nh nh\ng &= t`
trn mn h0nh trong &hi c.c chm vjn ti" tc chuyn 3ng trn "hng nNn#
wau c~ng' nh\ng ng()i ny mt lIn n\a li 3o.n O<m c.c chm di chuyn th<o h(ng
no# Egc nhin thay' h c Ou h(ng g.n cho c.c chm h(ng di chuyn tr~ng vi
h(ng m chtng 38 chuyn 3ng trong &ho. hun luykn# /0 mt l= do no 3' G` t"
trung cao 3 vo c.c &= t` 38 cho "h-" h lanh hi v th^c c.c du chm# n 38 ti"
nhn m thm chU &hng nhn ra n#
; sao trn sao Th2c *hng c n#3c?
Eg(4c li hon ton vi = nghaa c>a tn gi' trn Gao ThuB &hng c mt git n(c no
c,#
?.c thnh "hIn *an 3Iu cu to nn c.c hnh tinh c>a hk $gt tr)i 3Nu nh( nhau# Trn Gao
ThuB c+ng c &hU quyn v n(c' Gong J nhikt 3 qu. cao v0 J gIn $gt tr)i nht v G^c
htt c>a *,n thSn t(Zng 3Di yu' &hng th gi\ li &hU quyn Oung quanh m0nh' nn vN Gau
n *@ mt ht l(4ng n(c#
bng th)i vi vikc quay quanh $gt tr)i' Gao ThuB c+ng t` Ooay chIm chm' chu &T t`
quay l m: ngy# Trong m: ngy' n li c th quay Oung quanh $gt tr)i hZn nHa v2ng#
/0 th' th)i gian *an ngy trn Gao ThuB rt di' t(Zng 3(Zng vi 9] ngy trn Tr.i 3t#
Trong qu8ng th)i gian 3' Go vi $gt tr)i m trn Tr.i 3t nh0n thy' c mt $gt tr)i ln
g" ] lIn 3ang hun 3Dt Gao ThuB# vhi Gao ThuB J vo 3im gIn $gt tr)i nht' nZi *N mgt
h(ng vN "hUa $gt tr)i c nhikt 3 gIn 3t Fyy 3 ?# Trong 3iNu &ikn nhikt 3 cao 3n
th' ngay c, ch0 c+ng nhanh chng nng ch,y ra#
; sao v$nh nh sng cVa sao Th li c (ng h;nh v$nh *h2yn?
wao The l hnh tinh th^ quay quanh $gt tr)i' ng()i ta c2n gi Gao The l hnh tinh
ngoi' v0 n chuyn 3ng quanh $gt tr)i th<o qu[ 3o *n ngoi qu[ 3o Tr.i 3t# Cu[
3o c>a Gao The v Tr.i 3t gIn nh( trn c~ng mt mgt "hcng' vnh G.ng Gao The
nghing mt gc l|y 3 Go vi mgt "hcng hong 3o rmgt "hcng qu[ 3o c>a Gao Theu
nn c mt "h(Zng h(ng O.c 3@nh#
Eu vnh G.ng c>a Gao The li nghing :y 3 th0 "h,i l: n1m r(i' 3tng th)i gian Gao
The chuyn 3ng mt v2ng quanh Tr.i 3t' ta mi thy 3(4c vnh G.ng c>a n# Eh(ng
3iNu 3 l &hng th 3(4c v0 tQ Tr.i 3t nh0n ln Gao The' vnh G.ng c>a Gao The chs l"
l8nh d(i .nh G.ng $gt tr)i chiu G.ng v0 J "hUa 3Di dikn *@ ch< &hut th0 &hng thy g0
n\a# 7tc 3 chs c2n l *ng tDi#
vhi 3c c.c ti liku nghin c^u c lin quan 3n c.c thin th' ta thy rLng Tr.i 3t J *n
trong c>a Gao The' hZn n\a Gao The li J rt Oa Tr.i 3t' nn 3^ng *t &T v@ trU no c>a
Tr.i 3t chs c th thy vnh G.ng Gao The &hi .nh G.ng $gt tr)i chiu vo#
Eg()i ta 38 gHi c.c m.y quan trMc *ay vN "hUa tDi c> vnh Gao The v tQ 3 gHi vN mgt
3t nh\ng *^c ,nh qu= gi.# Trn c.c tm ,nh' vnh G.ng Gao The l mt h0nh vnh &h1n'
h0nh vnh &h1n ny c^ 9m n1m Gf 3ei chic h0nh vnh &h1n vN "hUa chtng ta mt lIn# vhi
vnh G.ng nLm Gong Gong vi tia nh0n c>a chtng ta th0 cho d~ &Unh vin vng c ln ta
c+ng &hng th nh0n thy 3(4c vnh G.ng#
Ti sao li c m#a sao @ng?
/o *an 3m' th()ng c th nh0n thy Gao d1ng trong *Iu tr)i lo- G.ng ln' th Gao d1ng
gSy ra nh\ng hikn t(4ng ny "hIn ln 3Nu chs *Lng nh\ng chic &im nhn# vhi th Gao
d1ng va chm' c G.t' 3Dt ch.y rbi "h.t G.ng vi tIng &hU quyn th0 n trJ thnh tn tro#
Eu th Gao d1ng t(Zng 3Di ln th0 &hi ch(a *@ 3Dt ch.y ht' "hIn c2n li Gf rZi OuDng
mgt 3t v trJ thnh Gao *1ng# $%i lIn Gao d1ng rZi OuDng t(Zng 3Di nhiNu th0 3(4c gi
l m(a Gao d1ng#
Egy | th.ng ; n1m 9:]' trn m(a Gao d1ng him c trn th gii 38 rZi OuDng tsnh ?.t
7Sm' Trung CuDc#
vho,ng ; gi) chiNu hm 3' mt ngi Gao d1ng ngng vi tn &hi 3ang *ay vi tDc d cao
trn &hng thuc &hu v`c thnh "hD ?.t 7Sm 38 *@ 3Dt ch.y v "h.t G.ng do va chm vi
tIng &hU quyn dy 3gc' h0nh thnh mt qu, cIu lHa ln chi mMt# Cu, cIu lHa nhanh
chng "hSn chia thnh mt qu, ln v hai qu, nhP rbi "hng thcng tQ ng Gang TSy v
vang ln ting ne nh( Gm' Gau 3 c ting "h,n hbi li' ting Gm &hng ngQng' c.c ngi
Gao d1ng ln nhP lIn l(4t rZi OuDng giDng nh( nh\ng ht m(a rZi OuDng ngoi "hUa
dMc thnh "hD ?.t 7Sm v c.c huykn /anh ?.t' xiao n' trJ thnh trn m(a Gao d1ng
him thy trn th gii J tsnh ?.t 7Sm#
Trn m(a Gao dLn J ?.t 7Sm l trn m(a him thy trn th gii 3(4c "hSn *D rng nht'
GD l(4ng nhiNu nht#
vhu v`c 5m(a6 &-o di ti ]y#yyy m-t tQ h(ng ng TSy v rng hZn |#yyy m-t th<o
h(ng Eam dMc' dikn tUch 3t ti myy#yyy ml
Trong vi ngy ngMn ng>i' c.c nhSn vin chuyn nghin c^u hikn t(4ng ny 38 thu th"
3(4c hZn 9yy m,ng Gao d1ng ngng hZn myy gram v v GD c.c m,nh v nhP *- &h.c#
Teng trng l(4ng Gao d1ng rZi OuDng lIn ny vo &ho,ng hZn lyy &g# Trong 3 5wao
d1ng GD 96 l ngi Gao d1ng 3. ln nht thu nhgt 3(4c trong l@ch GH th gii' n ngng
9]]y &g# Egi Gao d1ng 3. ny rZi trong "hm vi thn noa d0 i(Jng' huykn /anh ?.t#
5$nh tr;nh cVa sao @ng
dan 3m' trn *Iu tr)i thsnh tho,ng li lo- G.ng ti" 3 mt vt G.ng trMng h0nh thnh
c.nh cung rch ngang *Iu tr)i v *in 3i rt nhanh# Eh\ng ng()i ch^ng &in thDt lnV
5wao d1ng6#
TruyNn thuyt c>a Trung CuDc v mt GD n(c chSu X 3Nu thu dkt nhiNu cSu chuykn ly
&T vN nh\ng ngi Gao *1ng# Trong 3' truyNn thuyt "he *in nht cho rLngV m%i ng()i
GDng trn Tr.i 3t t(Zng ^ng vi mt v0 Gao trn tr)i# vhi ng()i no cht' v0 Gao t(Zng
^ng vi ng()i 3 Gf rZi OuDng 3t#
?.ch 3gt vn 3N nh( vy r_ rng l &hng c cZ GJ &hoa hc# Th<o thDng &' trn Tr.i 3t
hikn c hZn m tB ng()i 3ang GDng' trong &hi 3 teng GD c.c v0 Gao trn tr)i & c, nh\ng v0
Gao mMt th()ng &hng thy 3(4c l hZn 9yy tB# nZn n\a' nu ni Gao *1ng l Gao rZi
OuDng 3t c+ng &hng 3tng# ?.c v0 Gao dy 3gc trn *Iu tr)i m chtng ta nh0n thy' trQ
my hnh tinh anh <m gIn Tr.i 3t' c2n li 3Nu l nh\ng thin th &heng lb t(Zng 3(Zng
vi $gt tr)i# /0 chtng c.ch Tr.i 3t qu. Oa' rt Ut &h, n1ng va chm vi Tr.i 3t# dJi vy
trong l@ch GH c>a loi ng()i ch(a *ao gi) O,y ra hikn t(4ng c.c v0 Gao 5rZi OuDng6 Tr.i
3t#
/y 5Gao d1ng6 l g0h
xi,i thUch mt c.ch &hoa hc th0' Gao d1ng l hikn t(4ng mt loi vt cht c>a v+ tr *ay
vo tIng &hU quyn c>a Tr.i 3t' *@ c O.t v "h.t G.ng#
/Dn l trong &hng gian v+ tr J gIn Tr.i 3t' ngoi c.c hnh tinh ra c2n c c.c loi vt
cht v+ tr &h.c n\a' c+ng giDng nh( J nh\ng 3i d(Zng ngoi c.c loi c.' tm' nghu G2
c2n c c.c loi Ginh vt nhP &h.c# Trong GD c.c vt cht v+ tr 3' c loi nhP nh( ht
*i' c loi ln nh( tr.i nti' chtng vn hnh th<o tDc 3 v qu[ 3o ring# d,n thSn
chtng &hng t` "h.t G.ng# i &hi chtng *ay thcng vN "hUa Tr.i 3t vi tDc 3 rt nhanh'
tQ 9y &m ti ]y |y &mgiSy' nhanh g" nhiNu lIn m.y *ay nhanh nht hikn nay#
Eh(ng &hi *ay vo &hU quyn Tr.i 3t vi tDc 3 nhanh nh( vy' chtng c O.t vi c.c
"hIn tH c>a &hU quyn &hin &hng &hU *@ 3Dt nng ti my ngh0n 3' thm chU my vn
3' *,n thSn c>a vt cht v+ tr c+ng *@ 3Dt ch.y v "h.t G.ng# Eh(ng chtng &hng ch.y
ht ngay m ch.y dIn dIn th<o qu. tr0nh chuyn 3ng' to thnh vt cht G.ng h0nh v2ng
cung m ta nh0n thy#
? tr()ng h4" vt cht v+ tr qu. ln &hng &@" ch.y ht v rZi OuDng Tr.i 3t' ng()i ta
gi chtng l c.c Thin thch# Yo mt 3 &hU quyn dy 3gc nn rt Ut &hi c thin thch
rZi OuDng mgt 3t' m th()ng ch.y &ikt trn 3()ng 3i# ?u to c>a thin thch ch> yu
gbm GMt' ni&<n' hogc ton l 3.# ? ng()i cho rLng chtng c ch^a nh\ng nguyn tD m
Tr.i 3t &hng c#
? nh\ng Gao *1ng chs l c.c v@ &h.ch qua 3()ng# ?htng G(4t ngang *Iu &hU quyn c>a
Tr.i 3t vi tDc 3 c`c ln rbi li ti" tc hnh tr0nh vo v+ tr Oa O1m#
7n t-c cVa sao +hi 5allFy l$ 4ao nhi2 *ms?
?+ng nh( Tr.i 3t' Gao chei nall<y c+ng chuyn 3ng trn mt qu[ 3o quanh $gt tr)i#
im &h.c *ikt l qu[ 3o c>a Tr.i 3t l h0nh <li" gIn tr2n' c2n qu[ 3o c>a Gao chei
nall<y l h0nh <li" dt# im m Gao chei nall<y gIn $gt tr)i nht r3im cn nhtu c.ch
$gt tr)i :y triku &ilom-t' qua gi\a qu[ 3o Gao ThuB v Gao vim' 3im Oa $gt tr)i nht
r3im vin nhtu c.ch Oa $gt tr)i m tB l:m triku &ilom-t' Go vi &ho,ng c.ch gi\a qu[
3o c>a Gao n,i v(Zng tinh l hnh tinh Oa $gt tr)i rl F'm tB &ilom-tu th0 c2n Oa hZn#
?hu &T chuyn 3ng c>a Gao chei nall<y quanh $gt tr)i l ] n1m# vhi *ay Oa $gt tr)i
3n gIn 3im vin nht Gao chei *ay vi tDc 3 y#:9 &mG t^c ;l|y mG# Eu Go vi vn
tDc Sm thanh trn mgt Tr.i 3t l ;Fy mG th0 tDc 3 c>a thin th ny g" l'] lIn t^c l
t(Zng 3(Zng vi tDc 3 m.y *ay Giu thanh c" l']#
vhi Gao chei nall<y tQ 3im vin nht *ay trJ vN' th0 &hi cng *ay gIn 3n $gt tr)i' tDc
3 *ay c>a n cng nhanh# vhi 3n gIn 3im cn nht' gIn qu[ 3o c>a Gao vim' tDc 3
chuyn 3ng Gf l mF'; &mG t^c c+ng l 9:m#myy &mgi)#
/i Tr.i 3t tDc 3 ti 3im cn nht v 3im vin nht Gai &h.c nhau &hng nhiNu# /o
ngy yFy9 l 3im cn nht th0 tDc 3 l ;m' &mG' c2n ngy yFy] l 3im vin nht th0
tDc 3 Gf l ;F']: &mG#
; sao Gnh cVa sao +hi li c vKt ($i?
l &t qu, ghi vt c>a Gao chei di 3ng trn "him c>a &Unh vin vng# wao chei &h.c
vi c.c v0 Gao l c vn tDc chuyn 3ng thay 3ei trn *Iu tr)i# ?.c v0 Gao v c.c tinh
vSn' chtng chuyn 3ng trn *Iu tr)i l do chuyn 3ng t` quay c>a Tr.i 3t m c# Eu
d~ng &Unh vin vng ch" ,nh th0 ta Gf thu 3(4c c.c h0nh ,nh r_ cho d~ c.c ngi Gao c
.nh G.ng yu# /0 Gao chei chuyn 3ng vi vn tDc ln trong &hng trung' nn &hi ch"
,nh trn nNn c.c Gao &h.c *^c ,nh thu 3(4c c>a Gao chei *@ dt#
? loi Gao chei c chu &T# l Gao chei &hng chs c Out hikn mt lIn' m c th l
nhiNu lIn 3n gIn Tr.i 3t' Gao chei nall<y l mt trong GD 3# $%i lIn Gao chei nall<y
3n gIn' ng()i ta li 3o 3c 3(4c qu[ 3o c>a n ngy cng 3(4c chUnh O.c hZn# $%i lIn
n Out hikn' do l`c h" djn c>a $c tinh' h0nh dng qu[ 3o c>a Gao chei c th thay
3ei# Eu nh( qu[ 3o c>a Gao chei m &hng c G` thay 3ei nhP no th0 &hi 3n gIn' ta
chs cIn h(ng &Unh vin vng vN h(ng 38 tUnh to.n l chtng ta c th ghi 3(4c h0nh ,nh
ltc 3 3n gIn# Tuy nhin vn 3N &hng 3Zn gi,n nh( vy# /0 .nh G.ng c>a Gao chei rt
yu' nn cIn "h,i &in tr0 tin hnh trong th)i gian di v &Unh "h,i c 3 nhy cao# ?.c
chuyn gia Gf GH dng c.c "h(Zng "h." 3 tUnh to.n chUnh O.c 3n ngy th.ng no' cIn
"h,i quan G.t th<o h(ng no 3 quay &Unh ghi ,nh vN h(ng 3' c th mi c th thu
3(4c *^c ,nh vQa = vN Gao chei#
]ao chi l$ g;?
Trn *Iu tr)i 3m 3<n thjm 3t nhin vtt ngang mt v@ &h.ch l him hoi' chi G.ng v
c h0nh dng &T d@V 3Iu nhn' 3ui to trng giDng nh( mt chic chei qu-t nh *0nh
th()ng# Eg()i ta qu<n gi 3 l Gao chei#
Tht ra m ni' c.c Gao chei &hng th gi l nh\ng v0 Gao v0 th`c t n chs l mt &hDi
ln &hU lnh trong 3 ch^a 3Iy c.c m,nh vn v *i v+ tr#
Eh\ng n1m gIn 3Sy' c.c nh &hoa hc 38 "h.t hikn ra trong Gao chei c2n c c.c nguyn
tH oOy' natrio c.c nhm "hSn tH cac*onic' Oyanog<n r?Eul' amoniac rEn;u' c.c h4" cht
nitril' Oyanua' v#vo c.c ion r##u Eh(ng chtng ta &hng th &hng coi Gao chei
c+ng l mt loi thin th#
vh.ch 5qu<n6 hay chs l 5qua 3()ng6
KhIn ln c.c Gao chei 3Nu quay quanh $gt tr)i th<o c.c qu[ 3o h0nh <li" dt' ng()i ta
gi chtng l loi Gao chei chu &T# ?^ c.ch mt th)i gian nht 3@nh chtng li vn hnh ti
qu[ 3o t(Zng 3Di gIn $gt tr)i v Tr.i 3t nn chtng ta c th d dng nh0n thy chtng#
?hu &T quay quanh $gt tr)i c>a c.c Gao chei &h.c nhau l rt &h.c nhau# wao chei }nc&<
c chu &T ngMn nht l ;'; n1m' t^c l c^ c.ch ;'; n1m ta li nh0n thy n mt lIn# TQ
n1m 9]|' "h.t hikn ra Gao chei }nc&< 3n nay' n 38 Out hikn my lIn# ? nh\ng Gao
chei c chu &T quay di hZn# $y chc n1m' thm chU my tr1m n1m mi nh0n thy
chtng mt lIn# ? nh\ng Gao chei c chu &T quay di ti my vn n1m' thm chU c2n lSu
hZn n\a# Eh\ng Gao chei 3 giDng nh( 5&h.ch qua 3()ng6 Out hikn mt lIn rbi &hng
*it 3n chSn tr)i gc *in no n\a# wao chei G.ng r`c nya&uta*<' 3(4c nh0n thy tQ Tr.i
3t n1m 9::' c chu &T (c &ho,ng 9y#yyy n1m#
Tn 5chei6 tQ 3Sy
Eh\ng Gao chei 3in h0nh 3Nu chia lm ; "hInV l_i chei' G4i chei v 3ui chei# 7_i chei
cu to *Lng nh\ng ht th rMn &h. 3m 3gc' .nh G.ng to, ra Oung quanh nh( nh\ng d,i
mSy gi l G4i chei# 7_i chei &t h4" vi G4i chei thnh 3Iu chei# ?hic 3ui di G.ng r`c
"hUa Gau gi l 3ui chei' c &hi mJ rng hng triku &m trong v+ tr# ui chei &hng
"h,i c ngay tQ &hi mi h0nh thnh Gao chei m chs &hi Gao chei *ay ti gIn $gt tr)i v
c.c "hSn tH c>a n *@ nh\ng cZn gi $gt tr)i thei *t ra Oa' *Ji th 3ui Gao chei th()ng
&-o di vN "hUa 3Di dikn vi $gt tr)i#
$t Gao chei Oung quanh 3Iu c2n c l" mSy hydro 3()ng &Unh ti gIn 9y triku &m#
Tr.i 3t' chtng ta &hng nh0n thy &hDi mSy 3' m "h,i d~ng vk tinh nhSn to *ay ra
&hPi tIng &hU quyn Tr.i 3t mi quan G.t 3(4c#
$un h0nh mun v
vhng "h,i c.c Gao chei 3Nu c h0nh dng giDng nhau# E1m 9]FF' ng()i ta "h.t hikn ra
Gao chei Y< ?h<G<auO c ti 3ui to thnh mt gc rng FF 3 nh( chic qut giy ln
trn *Iu tr)i# E1m 9|9l' i Thin v1n $arG<ill< J Kh." "h.t hikn ra mt Gao chei l'
thot 3Iu l mt &hDi mSy ln' Gau 3 to, G.ng nh" nh.y v cuDi c~ng li *in thnh mt
&hDi mSy J gi\a c mt &hDi tr2n G.ng m) to, ra *Dn "hUa# Iu th.ng ; n1m 9:] J v~ng
ng dMc Trung CuDc Out hikn mt Gao chei l c 3ui Oo rng nh( 3ui chim cng
trMng' dSn chtng tQ 3,o n,i Eam ti tsnh nMc 7ong xiang 3Nu nh0n thy#
5To O.c nh(ng r%ng rut6
vhng mt hnh tinh no trong hk $gt tr)i c th Go G.nh 3(4c vi Gao chei vN mgt th
tUch# /U nh( Gao chei nall<y nei ting c 3()ng &Unh v~gn G4i chei di ti m]y#yyy &m#
wao chei ln nht m loi ng()i ghi nhn 3(4c c 3()ng &Unh v~ng G4i chei di ti 9|'m
triku &m v 3ui Gao chei 3 di ti mt tr1m triku &m#
Eh(ng th`c ra Gao chei chs l nh\ng &hDi &hU lo8ng# Eu -" th &hU c>a Gao chei *Lng
mt 3 &hU quyn trn Tr.i 3t th0 |#yyy m-t &hDi th &hU trn 3 vjn ch(a th *Lng mt
3 9 m-t &hDi &hU quyn trn Tr.i 3t# Eu ti" tc -" th &hU trn Gao chei thnh cht rMn
nh( vP Tr.i 3t th0 mt Gao chei &heng lb < rLng &hng ln hZn mt qu, 3bi trn hnh
tinh c>a chtng ta#
Trong v+ tr *ao la c rt nhiNu Gao chei nh(ng tuykt 3i 3a GD 3Nu c &Uch th(c nhP#
?hs c vi *a Gao chei ln# Th)i gian tbn ti c>a Gao chei trong v+ tr &hng lSu *Nn nh(
c.c Gao &h.c# $%i lIn *ay ti $gt tr)i' Gao chei li *@ ten hao &h. nhiNu' c^ vy dIn dIn
Gao chei Gf tan v thnh tQng 3.m Gao *1ng v *i v+ tr "hSn t.n trong &ho,ng &hng
mnh mng#
Ti sao sao Kim P2ay ng#[c chiB2?
wao vim' c2n 3(4c gi l Gao nm' hay Gao $ai l hnh tinh duy nht trong hk $gt tr)i
quay tQ ng Gang TSy' trong &hi tt c, c.c hnh tinh &h.c 3Nu quay th<o h(ng ng(4c
li# Eguyn nhSn c>a hikn t(4ng ny l do *Iu &hU quyn dy 3gc c>a vim tinh#
?.c nh &hoa hc cho rLng c lf ltc *an 3Iu hnh tinh ny c trc quay rt nghing# ?
Ut nht hai c.ch gi,i thUch G` thay 3ei chiNu quay ny# Iu tin' nh( 3a GD c.c nh &hoa
hc th()ng ngha' hnh tinh ny 38 3,o ng(4c trc quay 9|y 3# w` vn 3ng h%n 3n c>a
tIng &hU quyn dy dgc *n ngoi c>a n &hin cho cu trtc rMn *n trong *@ li cuDn
th<o' quay ng(4c chiNu trong &hi trc quay &hng 3ei#
7 hnh tinh G.ng nht trong hk mi tr()ng' Gao vim 3(4c coi l 5anh <m Gong Ginh6 c>a
$gt tr)i# vUch th(c c>a n *Lng :; 3()ng &Unh Tr.i 3t' &hDi l(4ng *Lng ||' c
mt 3 v thnh "hIn ho. hc gIn t(Zng t` nhau v 3 tuei t(Zng 3Di tr rc rt Ut mikng
nti lHa trn hai hnh tinh nyu#
Tuy nhin' Gao vim &h.c hcn hnh tinh Oanh c>a chtng ta' 3gc *ikt do ." Gut c>a n cao
g" :y lIn ." Gut c>a Tr.i 3t# ?.c l" mSy dy 3gc ch^a acid Guluric ti hnh tinh ny
&hin cho c.c nh thin v1n &hng th quan G.t 3(4c * mgt tht c>a Gao vim# Yo c
tIng mSy &heng lb *ao "h>' nhikt 3 *N mgt hnh tinh ny cao 3n F]y 3 ? Ginh ra tQ
hiku ^ng nh &Unh#
; sao 5oG tinh c m$2 g, sAt?
ThIn chin tranh qu, &hin ng()i ta nh 3n th^ v+ &hU han gs *Ji c.i mu 3P nbng c>a
n' &h.c Oa vi Tr.i 3t# ?.c nh &hoa hc cho *it 3 l v0 no, tinh c l(4ng GMt oOit J
l" ngoi nhiNu g" 3i Go vi hnh tinh c>a chtng ta' mgc d~ c, hai hnh tinh 3Nu h0nh
thnh tQ c~ng loi vt liku#
?Su tr, l)i cho hikn t(4ng ny lV nhikt 3 c`c nng trong l2ng Tr.i 3t th>a *an 3Iu 3>
3 chuyn hIu ht GMt oOit thnh GMt nng ch,y# ?ht ny dbn vo tSm c>a Tr.i 3t' to
nn mt &hDi nhSn lPng &heng lb ngy nay#
Eg(4c li' Gao no, ch(a *ao gi) tUch lu[ 3> nhikt cIn thit cho qu. tr0nh 5luykn6 GMt' 3Zn
gi,n v0 n nhP hZn# iNu 3 &hin cho GMt oOit t" trung J *N mgt c>a hnh tinh' to ra
mu 3P rt 3gc tr(ng# ?hs mt "hIn GMt rt nhP chuyn vo tSm to thanh &hDi nhSn c>a
Gao no, nh( J Tr.i 3t#
c &t lun ny' c.c nghin c^u 38 GH dng G^c -" c>a n(c 3 n-n mt mju gbm GMt'
ni&<n v oOy ti ." Gut hZn g" 9]m#yyy lIn ." Gut c>a &hU quyn' 3bng th)i nung mju
J nhikt 3 l#Fyy 3 ?# Eh\ng thH nghikm ny 38 git" h t0m hiu "h,n ^ng c>a oOy v
GMt trong 3iNu &ikn t(Zng t` nh( trong *in magma nguyn thuB c>a c.c hnh tinh trong
hk $gt tr)i#
Trn Tr.i 3t' *in 3. nng ch,y ny GSu &ho,ng 9#|yy &m# Y(i 3 GSu nh( vy' ." Gut
mnh hZn rt nhiNu Go vi J trn Gao no, rYo G^c -" c>a mt l(4ng vt cht ln hZnu# E
&hin cho nhikt 3 c>a *in magma ln 3n hZn ;#lyy 3 ?# th)i 3im ny' oOit GMt
chuyn thnh GMt &im loi v oOi ho tan# wMt lPng Gf thm OuDng d(i' to nn &hDi nhSn
lPng v chs 3 li "hIn nhP &ho,ng | oOit GMt trong l" manti *n ngoi# Cu. tr0nh ny
c th 38 hon thnh trong v2ng ;y triku n1m 3Iu tin#
Tuy nhin' Tr.i 3t c 3()ng &Unh gIn g" 3i 3()ng &Unh c>a Gao no,' v ngng g" 9y
lIn# iNu 3 c nghaa l *in magma trn no, tinh nng hZn nhiNu' v nhikt 3 &hng
qu. l#lyy 3 ?# Trong 3iNu &ikn ny' GMt oOit 3(4c *,o tbn nguyn vn# T0nh trng 3 Gf
to ra mt l" manti ngoi ch^a &ho,ng 9| GMt oOit' &h" vi nh\ng quan G.t 3@a cht
trn hnh tinh 3#
T-c %' ch2yNn %'ng cVa h$nh tinh l3n trong hK W)t tri l$ 4hng 4ao
nhi2?
TuT thuc vo l`c h" djn v &ho,ng c.ch c>a chUn hnh tinh trong hk $gt tr)i vi $gt
tr)i m c.c hnh tinh c chu &T v dng qu[ 3o <li" &hi chuyn 3ng quanh $gt tr)i
&h.c nhau' chtng tuSn th<o c.c 3@nh lut v<"l<r# xi, thuyt rLng : hnh tinh ly $gt tr)i
lm trung tSm v chuyn 3ng trn mt qu[ 3o t(Jng t(4ng no 3' th th0 cho d~ ThuB
tinh cho 3n Yim /(Zng tinh J ngoi r0a 3Nu "h,i c chu &T chuyn 3ng giDng nhau#
/ nh( vy th0 c.c hnh tinh J v2ng ngoi "h,i chuyn 3ng rt nhanh# Th trong hk $gt
tr)i' c.c thin th cng J gIn "hUa ngoi r0a th0 chuyn 3ng cng chm# Cu[ 3o c>a c.c
hnh tinh tQ h0nh tr2n cho 3n h0nh <li"' v J nh\ng 3im &h.c nhau th0 c vn tDc &h.c
nhau rvi Gao chei nall<y th0 G` thay 3ei vn tDc l rt r_ rktu# ?.c qu[ 3o tuy c h0nh
<li" nh(ng gIn vi dng tr2n nn G` thay 3ei vn tDc J c.c 3im &h.c nhau l &hng r_
rng lMm# TUnh vn tDc th<o &m giSy th0 chtng ta c th thyV ThuB tinh F]'||o vim tinh
;m'ylo Tr.i 3t l:']:o no, tinh lF'9lo $c tinh 9;'yo The tinh :'Fo Thin /(Zng tinh
'|9o n,i /(Zng tinh m'FFo Yim /(Zng tinh F']m#
+ thN c h$nh tinh *hc va %7p v3i Tri %_t *hng?
3Sy &hng ni 3n vikc c.c hnh tinh Gao vim hogc Gao no, c th va chm vi Tr.i
3t &hngh dJi v0 c.c qu[ 3o c>a c.c hnh tinh c dng <li"' J gIn $gt tr)i' qu[ 3o
c>a chtng c ltc d~ Ut d~ nhiNu c thay 3ei nh(ng rt nhanh chng en 3@nh' nn &hng
"h,i lo vN vikc chtng va chm J Tr.i 3t#
Th nh(ng c+ng &hng loi trQ tr()ng h4" c c.c hnh tinh nhP hogc rt nhP trong th)i
gian di hng triku n1m li c &h, n1ng va chm vi Tr.i 3t# i 3a GD c.c hnh tinh nhP
3Nu chuyn 3ng trn qu[ 3o J gi\a Gao $c v Gao no,' nh(ng trong GD 3 c+ng c c.c
tiu hnh tinh l0a &hPi qu[ 3o vDn c c>a m0nh 3i vo qu[ 3o *n trong Tr.i 3t# l
tr()ng h4" c.c tiu hnh tinh "olo' donit' }roG 38 giDng nh( mt vin 3n l(t qua
Tr.i 3t# /o n1m 9:;' donit c.ch Tr.i 3t 9'm triku &m# ? ng()i cho rLng 5nh( th
38 l qu. Oa 9'm triku &m 38 g" *a lIn &ho,ng c.ch tQ Tr.i 3t 3n $gt tr1ng6# Th
nh(ng th`c G` c th O,y ra G` va chm vi Tr.i 3t# Th`c vy' gi, GH vo mt ngy no
3 qu[ 3o c>a tiu hnh tinh thay 3ei do G` tha 3ei c>a l`c h" djn' *y gi) ai c th
d.m chMc l Gf &hng c G` va cham vi Tr.i 3t#
/0 GD l(4ng c.c tiu hnh tinh rt nhiNu' nn &h, n1ng O,y ra va chm c+ng ln# /o
&ho,ng m triku n1m vN tr(c 38 O,y ra mt cuc va chm c>a Tr.i 3t vi mt tiu hnh
tinh c 3()ng &Unh | &m 38 3(a 3n G` tuykt dikt c>a giDng &h>ng long#
+c h$nh tinh P2ay P2anh W)t tri nh# th n$o?
Eh thin v1n hc ng()i da 7an ?o"<cnic trong t.c "hm nei ting *t h> c>a m0nh l
57un vn hnh thin th6 38 gi,i quyt mt c.ch chUnh O.c vn 3N tranh lun trong th)i
gian diV Tr.i 3t v c.c hnh tinh 3Nu lIn l(4t quay quanh $gt tr)i' ch^ &hng "h,i l
c.c hnh tinh v $gt tr)i quay quanh Tr.i 3t#
Dt cc c.c hnh tinh quay quanh $gt tr)i nh( th noh /i tr0nh 3 &hoa hc &[ thut
ltc 3' ?o"<cnic vjn ch(a gi,i 3." chUnh O.c cSu hPi ny#
Cua hZn nHa th &B Gau' trn cZ GJ c.c ti liku quan G.t chUnh O.c c>a nh thin v1n hc
ng()i an $ch Yigu' nh thin v1n hc ng()i ^c va"ul< 38 d~ng *a 3@nh lut 3
miu t, chUnh O.c G` vn 3ng c>a c.c hnh tinh' chtng 3(4c gi l 5@nh lut vai"ul<6
hogc 5; 3@nh lut vn 3ng c>a c.c hnh tinh6#
Cu[ 3o chuyn 3ng c>a c.c hnh tinh Oung quanh $gt tr)i 3Nu c h0nh <li"' tB lk thin
lkch c>a c.c h0nh <li" ny li rt &h.c nhau' $gt tr)i nLm trn mt trong hai tiu 3im
c>a h0nh <li"# Sy l 3@nh lut th^ nht trong c.c 3@nh lut c>a va"ul<' t^c l 3@nh lut
qu[ 3o#
@nh lut th^ hai ni nh( GauV Trong th)i gian nh( nhau' dikn tUch 3()ng nDi liNn gi\a
trung tSm hnh tinh v trung tSm $gt tr)i qu-t qua l *Lng nhau# Sy 3(4c gi l 3@nh
lut dikn tUch# Y`a vo 3@nh lut dikn tUch' c.c hnh tinh J qu[ 3o gIn 3im $gt tr)i vn
3ng nhanh hZn Go vi c.c qu[ 3o Oa 3im $gt tr)i#
@nh lut qu[ 3o v 3@nh lut dikn tUch 3(4c va"ul< "h.t *iu c~ng vo n1m 9y: trong
cuDn G.ch 5Thin v1n hc mi6# 9y n1m Gau rt^c l vo n1m 99:u' trong t.c "hm
57un hi ho v+ tr+6 mi c>a m0nh' va"ul< 38 "h.t *iu 3@nh lut th^ *a m ng 38
quan G.t v "h.t hikn trong mt &ho,ng th)i gian di nh( GauV d0nh "h(Zng chu &T
chuyn 3ng quanh hnh tinh &h.c c>a c.c hnh tinh rTu v l" "h(Zng c` ly trung *0nh
c>a n ti $gt tr)i ru tB lk thun vi nhau#
@nh lut th^ *a c2n 3(4c gi l 3@nh lut 3iNu ho# Eu gi T9 v Tl lIn l(4t l chu &T
chuyn 3ng quanh hnh tinh &h.c c>a hai hnh tinho 9 v l lIn l(4t l &ho,ng c.ch
trung *0nh c>a chtng vi $gt tr)i th0 *Lng "h(Zng tr0nh ho. hc ta cV
va"ul< v c~ng hi l2ng vi 3@nh lut th^ *a m m0nh 38 t0m ra' ng tQng ni vi tSm
trng v c~ng "hn &hJi nh( GauV Sy chUnh l th^ m 9 n1m tr(c ti 38 hy vng c
th t0m thy#
da quy lut vn 3ng c>a c.c hnh tinh c = nghaa rt quan trng' &hng chs c.c hnh
tinh 3Nu tuSn th> th<o quy tMc m c, c.c vk tinh c>a c.c hnh tinh c+ng &hng l ngoi lk#
@nh lut th^ *a 3(4c tuyn *D mt c.ch trang nghimV ?hu &T chuyn 3ng quanh c.c
hnh tinh &h.c c>a c.c thin th trong hk $gt tr)i v &ho,ng c.ch ti $gt tr)i &hng "h,i
l tuT =' c+ng &hng "h,i l ngju nhin m l mt chsnh th c trt t` nghim nggt#
5hng tinh pht sng cn h$nh tinh li *hng?
5nLng tinh6 l c.c Gao t` "h.t G.ng v "h.t nhikt' ng(4c li 5hnh tinh6 &hng hN c &h,
n1ng ny# nk $gt tr)i do 3 *ao gbm mt hLng tinh l $gt tr)i v : hnh tinh &h.c l Gao
ThuB' Tr.i 3t' Gao vim' Gao no,' Gao $c' Gao The' Gao Thin /(Zng' Gao n,i /(Zng
v Gao Yim /(Zng#
?.c hLng tinh trong v+ tr c nhikt 3 *N mgt tQ my ngh0n ti my vn 3' v0 vy chtng
"h.t ra c.c loi *^c O r& c, .nh G.ng nh0n thyu# $gt tr)i l hLng tinh gIn chtng ta
nht# $%i giSy trn *N mgt $gt tr)i "h.t ra n1ng l(4ng t(Zng 3(Zng vi mt m.y "h.t
3ikn c cng Gut ;|l O 9y m+ l; {
Eguyn nhSn &hin hLng tinh "h.t G.ng
Sy l 3iNu *U n 3Di vi ngnh thin v1n hc GuDt nhiNu th &B qua# $8i cho 3n 3Iu th
&B ly' nh vt l= }inGt<in d`a vo thuyt t(Zng 3Di 38 3(a ra mt cng th^c c lin quan
gi\a &hDi l(4ng v n1ng l(4ng c>a vt th' nh) 3 m c.c nh nghin c^u mi c 3." .n
cho cSu hPi hc *ta ny#
no. ra trong l2ng c.c hLng tinh' nhikt 3 cao ti hZn 9y triku 3 ? &hin c.c vt cht
trong 3 t(Zng t.c vi nhau' O,y ra "h,n ^ng nhikt hch# nt nhSn nguyn tH hydro *in
thnh ht nhSn nguyn tH h<li v G,n Ginh ra mt ngubn n1ng l(4ng &heng lb# E1ng
l(4ng ny truyNn tQ tSm hLng tinh ra ngoi *N mgt v vo &hng gian *Lng c.ch *^c O#
?.c *^c O ny nLm trong "he tQ .nh G.ng hbng ngoi' 3n .nh G.ng nh0n thy v Gng
c`c ngMn# ?^ nh( vy hLng tinh duy tr0 "h.t G.ng &hng ngQng#
Ehikt 3 *N mgt c.c hnh tinh li th" hZn nhiNu Go vi *N mgt c.c hLng tinh' v0 th c.c
hnh tinh &hng t` "h.t G.ng 3(4c# vhDi l(4ng c>a c.c hnh tinh c+ng nhP hZn nhiNu Go
vi c.c hLng tinh rGao $c c th tUch to nht trong hk $gt tr)i c+ng ch(a *Lng 99#yyy
th tUch $gt tr)iu# ?ho d~ c.c hnh tinh t` G,n Ginh ra n1ng l(4ng do G^c htt v co gi8n'
nh(ng n1ng l(4ng 3 &hng th nung nng hnh tinh ti m^c O,y ra "h,n ^ng nhikt hch#
Ti sao gi6a P2X %o cVa sao 5oG v$ sao W'c li t7p tr2ng nhiB2 tiN2 h$nh
tinh %n v7y?
/n 3N ny 3gt ra tr(c mMt c.c nh thin v1n hc mt hai tr1m n1m nay rbi' nh(ng cho
3n nay vjn ch(a cho 3@nh lut thQa nhn chung#
Cuan 3im 3(4c nhMc 3n l 5Thuyt v ne ln6' thuyt v ne ln cho rLngV Trong d,i
tiu hnh tinh vDn c mt hnh tinh ln &hng giDng vi Tr.i 3t v Gao no,' Gau 3 do
mt nguyn nhSn m gi) vjn c2n ch(a r_' hnh tinh ln ny *@ ne' nh\ng m,nh v ne ra
to thnh c.ch tiu hnh tinh ngy nay# Eh(ng rDt cuc th0 ngubn n1ng l(4ng do v ne
gSy ra ln 3n m^c c th lm cho c, hnh tinh ln 3 ne tan tn 3n tQ 3Suh Eh\ng
m,nh v *@ ne v *ay ra lm Gao c th vQa vgn t" trung trong d,i tiu hnh tinh ngy
nayh
? ng()i 38 3(a ra mt quan 3im cho rLng' lf ra &ho,ng &hng gian ny c tbn ti vi
tiu hnh tinh c 3()ng &Unh 3Nu d(i my tr1m ngh0n m-t# Trong qu. tr0nh chtng vn
3ng quanh $gt tr)i trong mt th)i gian di' c.c tiu hnh tinh ny &h tr.nh &hPi "h,i
ti" cn nhau' O,y ra va chm' thm chU l v va chm nhiNu lIn' v th l 38 h0nh thnh
nn nhiNu tiu hnh tinh c &Uch c ln nhP v h0nh d.ng &h.c nhau ngy nay# Thuyt va
3" c+ng c ch% &hng trn vn# Eu c my chc thin thch ln nh( vy vn hnh gi\a
qu[ 3o c>a Gao no, v Gao $c th0 c+ng giDng nh( c my con c. *Zi trong Th.i d0nh
Y(Zng vy' lm Gao c nhiNu cZ hi va 3" nh( vy ch^h
Trong my n1m gIn 3Sy' thuyt t(Zng 3Di th@nh hnh 3(4c gi l 5Thuyt *.n thnh
"hm6' 3i = rLngV Trong th)i &T 3Iu' &hi nh\ng ch2m Gao nguyn thuB *Mt 3Iu h0nh
thnh' c.c thin th trong hk $gt tr)i do G` *in 3ng c>a Gao $c v do mt GD nhSn tD
ch(a *it &h.c' 38 &hin cho *n trong "hIn &hng gian ny vDn &hng th h0nh thnh
nh\ng hnh tinh ln' chs c th trJ thnh 5*.n thnh "hm ngy nay c.c tiu hnh
tinh6#
/n 3N c.c tiu hnh tinh mgc d~ tm th)i c2n ch(a 3(4c gi,i quyt' nh(ng thin v1n hc
38 nhn th^c 3(4c rLng' vikc nghin c^u c.c tiu hnh tinh 3Di vi vikc lm r_ vn 3N
ngubn gDc c>a hk $gt tr)i tht quan trng *it *ao
Ti sao trong hK W)t tri li c nhiB2 tiN2 h$nh tinh nh# v7y?
Trong hk $gt tr)i c nh\ng g0h $t nh thin v1n hc 38 tQng tr, l)i mt c.ch &h-o l-o
rLngV 5$t * nhP nh\ng hnh tinh ln v mt * ln nh\ng tiu hnh tinh6# ?Su ni ny
qu, th`c 38 nMm 3(4c ht nhSn c>a vn 3N# Eh\ng hnh tinh ln trong hk $gt tr)i 38
3(4c "h.t hikn chs c : chic' nh(ng ti n1m 9|y9 &hi "h.t hikn ra tiu hnh tinh th^
nht 3n cuDi th" nin :y c>a th &B ly' nh\ng tiu hnh tinh 38 3(4c ghi vo Ge v
3.nh m8 38 v(4t qu. con GD |#yyy' vjn c2n nhiNu tiu hnh tinh n\a vjn c2n 3ang ch)
ch^ng th`c#
5Eh\ng tiu huynh 3k6 c>a c.c hnh tinh ln ny rDt cc c tt c, l *ao nhiuh Th<o
thDng &' teng GD 3ang J vo &ho,ng myy#yyy# a GD trong GD 3 3Nu vn hnh gi\a qu[
3o c>a Gao no, v Gao $c' t" trung c.ch $gt tr)i l'y ;'m 3Zn v@ thin v1n# vhu
v`c c>a hk $gt tr)i ny 3(4c gi l 5d,i tiu hnh tinh6#
9W't ng$y: trn W)t trng ($i 4ao nhi2?
Eu tu v+ tr 3(a *n 3i du l@ch trn $gt tr1ng' &hi *n h OuDng 3Sy' gi, d nZi m *n
h c.nh *Mt 3Iu l *uei 3m' vy th0 *n "h,i tr,i qua mt &ho,ng th)i gian di dLng dgc
trn $gt tr1ng mi c th nh0n thy $gt tr)i ' &hPng th)i gian ny gIn *Lng 9m ngy trn
Tr.i 3t#
Dt cc 5mt ngy6 trn $gt tr1ng di *ao nhiuh ?.c nh thin v1n hc cho *it' 5mt
ngy6 trn $gt tr1ng *Lng nh\ng l:'m ngy trn Tr.i 3t#
Tr.i 3t t` chuyn 3ng to nn G` giao nhau gi\a *an ngy v *an 3m' mgt m n
h(ng vN $gt tr)i l *an ngy v ng(4c li' mgt n quay li $gt tr)i l *an 3m# $%i lIn
giao nhau nh( vy Gf l mt ngy trn Tr.i 3t#
$gt tr1ng c+ng t` chuyn 3ng' mgt m n h(ng vN $gt tr)i c+ng l *an ngy' mgt
quay li $gt tr)i c+ng l *an 3m# Eh(ng $gt tr1ng t` chuyn 3ng chm hZn nhiNu Go
vi Tr.i 3t' "h,i cIn th)i gian l l]'; ngy trn Tr.i 3t' cho nn 5mt ngy6 trn $gt
tr1ng di hZn nhiNu Go vi mt ngy trn Tr.i 3t#
$t chu &T t` chuyn 3ng c>a $gt tr1ng l l]'; ngy trn Tr.i 3t' vy th0 ti Gao mt
ngy trn $gt tr1ng li *Lng l:'m ngy trn Tr.i 3t ch^ &hng "h,i l l]'; ngyh
Th`c ra mt *n c>a $gt tr1ng 3ang t` chuyn 3ng' *n &ia vjn 3ang quay quanh Tr.i
3t' c2n Tr.i 3t li 3ang quay Oung quanh $gt tr)i# wau &hi $gt tr)i chuyn 3ng mt
v2ng' Tr.i 3t c+ng quay mt &ho,ng trn qu[ 3o Oung quanh $gt tr)i' v0 vy Gau l]';
ngy' lf ra $gt tr1ng 3Di dikn vi 3im 3 c>a $gt tr)i th0 *Sy gi) li &hng 3Di dikn vi
$gt tr)i n\a m li c2n quay thm mt gc n\a mi c th 3Di dikn vi $gt tr)i' &ho,ng
th)i gian ny l l'lm ngy' cng l]'; ngy vi l'lm ngy th0 chcng "h,i l O" Os l:'m
ngy Gaoh
Ti Gao li c nht th`c v nguykt th`ch Ya"an
$gt tr1ng chuyn 3ng quanh Tr.i 3t' 3bng th)i' Tr.i 3t li &-o $gt tr1ng quay quanh
$gt tr)i# Eht th`c v nguykt th`c l &t qu, Ginh ra tQ hai G` vn 3ng ny# vhi $gt
tr1ng chuyn 3ng 3n gi\a Tr.i 3t v $gt tr)i' hZn n\a *a thin th ny c~ng nLm trn
mt 3()ng thcng hay gIn nh( mt 3()ng thcng th0 $gt tr1ng Gf ch< &hut .nh G.ng $gt
tr)i v O,y ra nht th`co vhi $gt tr1ng chuyn 3ng 3n $gt tr)i m Tr.i 3t quay li vi
$gt tr)i' mgt &h.c c, *a thin th ny c~ng nLm trn mt 3()ng thcng hogc gIn nh( mt
3()ng thcng' Tr.i 3t Gf ch< &hut .nh G.ng $gt tr)i v O,y ra nguykt th`c#
Yo v@ trU c>a ng()i quan G.t trn Tr.i 3t &hng giDng nhau v G` &h.c nhau gi\a &ho,ng
c.ch tQ $gt tr1ng 3n Tr.i 3t nn nht th`c v nguykt th`c nh0n thy c+ng &hng giDng
nhau# Eht th`c c ton th`c rnht th`c ton "hInu' hon th`c' ton hon th`c v thin
th`co Eguykt th`c c ton th`c rEguykt th`c ton "hInu v thin th`c rEguykt th`c mt
"hInu#
vhi O,y ra nht th`c' $gt tr1ng Gf ch< &hut $gt tr)i v 3 li *ng d(i Tr.i 3t# EZi
3^ng trn Tr.i 3t *@ *ng c>a $gt tr1ng qu-t qua Gf hon ton &hng nh0n thy $gt tr)i'
3Sy gi l nht th`c ton "hIn' c2n nZi m 3^ng trn Tr.i 3t *@ nHa *ng $gt tr1ng qu-t
qua' chs nh0n thy mt "hIn $gt tr)i *@ $gt tr1ng ch< &hut gi l nht th`c *.n "hIn#
? ltc do &ho,ng c.ch c>a $gt tr1ng v Tr.i 3t &hng giDng nhau nn &hi O,y ra nht
th`c' c.i *ng c>a $gt tr1ng &hng ti 3(4c mgt 3t' vy th0 trong &hu v`c *@ c.c 3()ng
*ng $gt tr1ng &-o di *ao vSy' con ng()i c2n c th nh0n thy r0a c>a $gt tr)i' c
nghaa l $gt tr1ng chs ch< &hut "hIn trung tSm c>a $gt tr)i# nikn t(4ng ny 3(4c gi l
nht th`c mt "hIn# Tr(c v Gau giai 3on nht th`c ton "hIn v mt "hIn c2n c th
nh0n thy nht th`c *.n "hIn#
Trong nh\ng tr()ng h4" c2n &h hZn' tr(c qu. tr0nh nht th`c' do G` thay 3ei vN
&ho,ng c.ch tQ $gt tr1ng ti 3im quan G.t' nn c mt GD nZi c th nh0n thy nht th`c
ton "hIn' c mt GD nZi c th nh0n thy nht th`c mt "hIn' 3Sy gi l hon ton th`c#
vhi O,y ra nguykt th`c' mt "hIn $gt tr1ng 1n &h" vo *ng c>a Tr.i 3t 3(4c gi l
nguykt th`c mt "hIn' c2n &hi ton * $gt tr1ng 1n &h" vo *ng c>a Tr.i 3t th0 hikn
t(4ng 3 3(4c gi l nguykt th`c ton "hIn#
? quy lut m chtng ta nn nh 3 lV nht th`c lun O,y ra vo ngy Gc c>a th.ng
mi' c2n nguykt th`c lun O,y ra vo ngy ngy vng &hi tr1ng 3Iy#
Thng th()ng trong mt n1m O,y ra Ut nht l lIn nht th`c' c ltc c+ng c th O,y ra ;
lIn' nhiNu nht l m lIn' nh(ng rt Ut &hi O,y ra# Eguykt th`c m%i n1m O,y ra &ho,ng 9 l
lIn' nu lIn nguykt th`c 3Iu tin O,y ra vo th.ng 9 c>a n1m th0 trong n1m 3 c th c ;
lIn nguykt th`c#
Iu n1m no c+ng c hikn t(4ng nht th`c' Gong &hng c nguykt th`c l 3iNu th()ng
thy' c^ &ho,ng m n1m li c mt n1m &hng c nguykt th`c#
Tuy nht th`c O,y ra nhiNu lIn hZn nguykt th`c nh(ng ti Gao cZ hi chtng ta nh0n thy
nguykt th`c nhiNu hZnh
Di vi ton * Tr.i 3t' GD lIn O,y ra nht th`c hng n1m r_ rng nhiNu hZn nguykt th`c'
nh(ng 3Di vi mt nZi no 3 trn Tr.i 3t th0 cZ hi nh0n thy nguykt th`c li nhiNu hZn
nht th`c# l v0 &hi m%i ljn O,y ra nguykt th`c' GD ng()i trn Tr.i 3t 3Nu c th
thy' c2n &hi O,y ra nht th`c th0 chs nh\ng ng()i J nh\ng v~ng t(Zng 3Di cht h" mi
c th thy#
Eht th`c ton "hIn cng &h nh0n thy hZn' 3Di vi mt nZi no 3' c^ &ho,ng *0nh
quSn lyy ;yy n1m mi gg" mt lIn# Th(4ng n,i' ngy ll th.ng ] n1m lyy: c th
nh0n thy mt lIn nht th`c ton "hIn' trong &hi J dMc vinh "h,i 34i 3n ngy l th.ng :
n1m ly;m mi c th nh0n thy 3(4c#
Trn W)t trng c n&i lSa hot %'ng hay *hng?
TQ n1m 9:: trJ li 3Sy' con ng()i tQng | lIn ln $gt tr1ng r*ao gbm c, hai lIn ln $gt
tr1ng &hng c ng()iu v 38 mang vN vi triku gram vt "hm tQ $gt tr1ng# Th<o nh\ng
"hSn tUch v nghin c^u vN c.c vt "hm' nham thch trn $gt tr1ng 38 git" mi ng()i
hiu ra rLng 3. nham thch cu to thnh $gt tr1ng ch> yu l 3. Gilicat v 3. huyNn v+#
$i ng()i 3Nu *it rLng' 3. huyNn v+ l loi 3. nham thch 3(4c to thnh tQ c.c loi 3.
nng ch,y ra do nti lHa "hun ra rbi ng(ng &t li m thnh# i-t ti G` "hSn *D rng r8i
c>a 3. nham thch thuc loi 3. huyNn v+ trn $gt tr1ng' chtng ta c th *it 3(4c $gt
tr1ng 38 tQng c c.c hot 3ng nti lHa v c~ng Ginh 3ng v rng r8i#
Th<o nh\ng "hSn tUch vN tuei h0nh thnh c>a 3. nham thch trn $gt tr1ng' v &t h4"
vi nh\ng nghin c^u 3@a cht &h.c trn $gt tr1ng' chtng ta c2n c th 3(a ra G` miu t,
3i th vN l@ch GH h0nh thnh tr(c 3Sy c>a $gt tr1ng#
$gt tr1ng 3(4c h0nh thnh &ho,ng F' tB n1m tr(c# vhi mi h0nh thnh' n 3(4c ng(ng
t li tQ nh\ng vt cht J trng th.i rMn' nh(ng vN Gau' tr,i qua mt 34t nng ch,y &h.
"he *in &hin cho c.c vt cht cu thnh &h.c c G` 3iNu chsnh v "hSn chia ngng nh J
mt m^c 3 nht 3@nh# Eh(ng th)i gian c>a giai 3on nng ch,y &hng di nn Ut lSu Gau
n *@ ngui 3i v h0nh thnh mt l" vP ngoi J th rMn &h. hon chsnh# wau 3' $gt
tr1ng *@ c.c 34t tn cng lin tc c>a c.c Gao d1ng ln nhP 3n tQ &hng gian v+ tr# TQ
v GD hD Gao d1ng c2n l(u li 3n *Sy gi) c th thy n 3Nu c 3()ng &Unh rt ln' hZn
n\a &ho,ng c.ch gi\a hai hD li rt gIn nhau# ? th t(Jng t(4ng ra rLng' ltc 3 tIn Gut
va 3" c>a Gao d1ng l rt cao#
vho,ng F'9 tB n1m tr(c' trn $gt tr1ng O,y ra hikn t(4ng nti lHa hot 3ng vi quy m
ln lIn 3Iu tin# Y@ch nham thch "hun ra vi GD l(4ng ln c2n gSy ra c.c hot 3ng c
cu to rng ln' h0nh thnh c.c mch nti ln nht trn *N mgt $gt tr1ng nh( mch nti
qa*inin v mt GD *bn 3@a l_m OuDng di hZn 9yyy &m' cao ; F &m# /N Gau c.c hot
3ng d@ch nham thch yu dIn 3i' m8i 3n &ho,ng ;': tB n1m tr(c' $gt tr1ng li O,y ra
mt 34t *in 3ng ln#
$t GD hnh tinh nhP vDn &h. gIn vi 5hk Tr.i 3t $gt tr1ng6 38 va 3" vo $gt tr1ng'
tQ 3 3 li mt vt th(Zng ln trn *N $gt tr1ng 3 l *in Tr1ng# w` &ikn va 3" lIn
ny mt lIn n\a &hin cho nti lHa "hun ra rng hZn' d@ch nham thch "hun ra trn 3Iy
vo *in Tr1ng J nh\ng ch% l_m th" OuDng# Th)i gian hot 3ng c>a d@ch nham thch
lIn ny &-o di vi tr1m' m8i 3n &ho,ng ;'9m tB n1m tr(c mi dIn dIn lMng OuDng# TQ
3 vN Gau' c.c hot 3ng *n trong $gt tr1ng c+ng gi,m dIn' chs ngju nhin c2n mt GD
nti lHa vi quy m nhP "hun tro# w` cng "h. c>a Gao d1ng tuy vjn ch(a dQng li
nh(ng *t & Gao d1ng ln nhP nh( th no hay tIn Gut cng "h. ra Gao 3Nu 38 gi,m 3i
r_ rkt# /0 vy' * mgt c>a $gt tr1ng &hng c2n nh\ng *in 3ei ln n\a#
/y th0' hikn nay $gt tr1ng c nti lHa vjn c2n hot 3ng hay &hngh ? th ni rLng'
c1n c^ vo nhiNu 34t th1m d2 v+ tr c>a con ng()i 3Di vi $gt tr1ng' 3n nay vjn ch(a
"h.t hikn ra nh(ng ch^ng c^ vN $gt tr1ng c nh\ng ngn nti lHa c2n hot 3ng# wong tQ
n1m 9]|] trJ li 3Sy' con ng()i 38 nhiNu lIn quan G.t thy trn *N m1t $gt tr1ng c ltc
*%ng Out hikn c.c tia G.ng thIn *U' c.c tia G.ng ny th()ng &-o di trong &ho,ng ly
"htt' c tia G.ng c2n &-o di vi gi) 3bng hb# Th<o thDng &' hZn lyy n1m trJ li 3Sy con
ng()i 38 quan G.t thy hng ngn lIn loi tia G.ng ny# Dt cc c.c tia G.ng 3(4c h0nh
thnh nh( th noh n nay mi ng()i vjn c2n On Oao *n lun nh(ng vjn ch(a rtt ra
3(4c &t lun no c,# Trong 3' c mt GD ng()i cho rLng' c lf n l nh\ng "h,n ^ng
c>a hot 3ng "hun tro trn *N mgt $gt tr1ng' l &t qu, c>a c.c ht *i trong &hi "hun
tro "h,n O li .nh G.ng $gt tr)i# Eu 3im ny l chUnh O.c th0 ch^ng tP rLng c.c hot
3ng nti lHa trn $gt tr1ng vjn ch(a hon ton ngQng hcn' tuy &hng c2n d@ch nham
thch "hun tro n\a nh(ng G` "hun &hU lin quan 3n nti lHa thsnh tho,ng vjn O,y ra#
W)t trng ch2yNn %'ng v3i v7n t-c 4ao nhi2 *ilomFt trong m't ph&t?
Eu cung c" cho *n mt vi con GD' c.c *n Gf d dng tUnh to.n 3 l mt con GD
&heng lb# xi, thit rLng qu[ 3o c>a $gt tr1ng l h0nh tr2n' Gau 3 tUnh &ho,ng th)i gian
m $gt tr1ng chuyn 3ng ht mt v2ng ly "htt lm 3Zn v@' ta c th tUnh ra 3(4c tDc
3 chuyn 3ng c>a $gt tr1ng#
?.c con GD cZ *,nV &ho,ng c.ch trung *0nh Tr.i 3t $gt tr1ng l ;||#Fyy &m' th)i gian
$gt tr1ng chuyn 3ng ht mt v2ng qu[ 3o l l]';l9 ngy rt^c l l] ngy gi) F;
"httu# ? ng()i hPi th liku tQ tuIn tr1ng tr2n 3n tuIn tr1ng tr2n mi c "h,i l l: ngy
r(i &hngh tng vy# Th)i gian 3 tr1ng tr2n Go vi th)i gian 3 $gt tr1ng 3i ht mt
v2ng trn qu[ 3o 3i c di hZn#
Eu cho qu[ 3o c>a $gt tr1ng tr2n Go vi th)i gian 3 $gt tr1ng 3i ht mt v2ng qu[
3o th0 c di hZn#
Eu cho qu[ 3o c>a $gt tr1ng l h0nh tr2n th0 &ho,ng 3()ng 3i trn qu[ 3o c>a $gt
tr1ng Gf l ;|F#Fyy &m O l O ;'9F9F l#F9m#lm &m# Eu 3ei &ho,ng th)i gian $gt tr1ng
di chuyn ht mt v2ng ra 3Zn v@ "htt ta cV l]';l9lm O lF O y ;:;F; "htt# Y`a vo
c.c GD liku ny ta c th tUnh ra tDc 3 chuyn 3ng c>a $gt tr1ng trn qu[ 3o Gf lV
lF9mlm V ;:;F; 9';| &m hogc 9yl; mG
TDc 3 ny nhanh g" ; lIn tDc 3 chuyn 3ng c>a Tr.i 3t trn qu[ 3o rl ;Fy mGu#
Tuy nhin' 3 chs l tDc 3 trung *0nh' v0 qu[ 3o c>a $gt tr1ng li c h0nh <li"' th`c t
tDc 3 chuyn 3ng c>a $gt tr1ng ltc nhanh ltc chmo ltc J gIn Tr.i 3t nht tDc 3
chuyn 3ng c>a $gt tr1ng l F'|m &mG' c2n ltc J Oa Tr.i 3t nht tDc 3 chuyn 3ng
c>a $gt tr1ng Gf l m|'9y &mG#
Dh6ng sAc thi *` (iK2 cVa vLng trng
Ei 3n .nh tr1ng ng()i ta th()ng lin t(Jng 3n mu trMng *c v cho rLng nh\ng c,m
nhn &h.c nhau vN mu l do Otc c,m gSy nn# Tht ra 3iNu ny &hng "h,i do Otc c,m'
m l do nh\ng "h,n ^ng quang hc &h.c nhau trong th)i gian .nh tr1ng#
TQ th" nin 9:y' c.c nh thin v1n hc 38 GH dng nh\ng loi "him ,nh c`c nhy 3
lm G.ng tP vN mu tr1ng# $gt tr1ng chs hon ton trMng vo *an ngy# iNu ny l do
mu Oanh da tr)i 3(4c ho vo mu vng chUnh c>a mgt tr1ng#
Trong nh\ng ngy c tr1ng' vo *uei chiNu hogc Gm tDi' mu Oanh da tr)i yu 3i' mgt
tr1ng trJ nn vng hZn' v 3n mt ltc no 3 Gf gIn nh( vng tuyNn# vhi hong hn tMt
hcn' tr1ng li trJ nn trMng vng# Trong th)i gian c2n li c>a 3m' tr1ng gi\ mu vng
G.ng#
/o m~a ng' trong nh\ng 3m tr)i quang 38ng' &hi tr1ng ln cao c v trMng hZn#
Eh(ng &hi OuDng gIn ti chSn tr)i' tr1ng li c mu 3P v cam#
Eu quanh mgt tr1ng c nh\ng 3.m mSy hbng cam' .nh tr1ng chuyn Gang mu l. cSy
"ha Oanh lZ# w` t(Zng "h,n mu GMc nh( vy 3(4c thy r_ hZn trong nh\ng ngy tr1ng
l(i liNm# w` t(Zng "h,n gi,m *t &hi tr1ng 3Iy thm# Eh0n qua .nh G.ng nn vDn c
mu GMc hZi 3P' tr1ng c+ng Gf c mu Oanh l. cSy "ha Oanh lZ#
Th@ gi.c c+ng *@ 3.nh lQa# Eu *n nh0n vo mt 3Dng lHa mu cam &ho,ng nHa ting'
Gau 3 nh0n ln mgt tr1ng' *n Gf thy n c mu lam#
$gt tr1ng c+ng nh( $gt tr)i' &hi J v@ trU th" gIn G.t 3()ng chSn tr)i' chtng c mu
vng cam' 3i &hi 3P Gm nh( mu m.u# l do G` &htc O c.c ch~m tia G.ng trong &hU
quyn v c+ng do trng th.i c>a chUnh &hU quyn#
?+ng c mt tr()ng h4" &h.c .nh tr1ng mang GMc m.u# l .nh tr1ng Gau nguykt th`c#
/0 .nh tr1ng l do G` "h,n chiu .nh G.ng $gt tr)i# Trong th)i gian nguykt th`c' Tr.i 3t
ch< &hut mgt tr1ng# dIu &hU quyn c>a Tr.i 3t "hSn t.n tia Oanh nhiNu hZn tia 3P#
Trong th)i gian Tr.i 3t *Mt 3Iu ra &hPi v~ng ch< mgt tr1ng' nh\ng tia 3P 3i 3n mgt
tr1ng nhiNu hZn# vhi *Mt 3Iu chm d^t nguykt th`c' mgt tr1ng nhn 3(4c tia 3P nhiNu hZn
v "h,n chiu vN Tr.i 3t mt mu 3P ta# wau 3 .nh tr1ng tQ tQ trJ li nh( *0nh th()ng#
l nh\ng thay 3ei c>a .nh tr1ng nh0n tQ Tr.i 3t# Cua G` "hSn tUch c.c tia hbng ngoi
v tH ngoi' c.c nh &hoa hc c2n t0m thy nh\ng G` thay 3ei mu GMc &h.c' ngay trn *N
mgt mgt tr1ng# TQ nh\ng mikng nti lHa 38 ng(ng hot 3ng tQ lSu 3n c.c v~ng &h.c
trn mgt tr1ng' do ,nh h(Jng c>a c.c loi qugng &im loi' c+ng c nZi t(Zng 3Di Oanh' c
nZi t(Zng 3Di 3P#
+ phGi W)t trng v (anh?
?.c thin th quay quanh c.c hnh tinh trn mt qu[ 3o nht 3@nh 3Nu 3(4c gi l mgt
tr1ng# ?htng c+ng c tn ring' nh( c.c mgt tr1ng c>a Gao Thin /(Zng mang tn c.c
nhSn vt trong vJ &@ch c>a wha&<G"<ar<V Y<Gd<mona' uli<t' oGalind' ?alin*an v
wycoraO Eh(ng mgt tr1ng c>a Tr.i 3t d()ng nh( li v danh#
w` tht &hng "h,i nh( th#
?.c mgt tr1ng trong hk $gt tr)i c>a chtng ta 3(4c nik" hi Thin v1n CuDc t rAu 3gt
tn th<o nh\ng 3gc 3im nei *t c>a chtng# Thm chU' mikng nti lHa trn tiu hnh tinh
}roG c2n mang c.i *ikt danh chcng giDng aiV 7olita c.i tn lin quan 3n .i t0nh#
$t vi n1m tr(c 3Sy' c hai c *- hc Ginh uGtralia gHi th( ti t" chU E<z wci<ntiGt
cho *it h 38 "h.t hikn mgt tr1ng &hng c tn v h quyt 3@nh gi n l Yion# Eh(ng
c.i tn ny 38 nhanh chng *@ qun l8ng#
(Zng nhin mgt tr1ng c mt c.i tn' 3 chs l v0 &hng c ai GH dng n ngoi c.c nh
thZ#
Eh\ng ng()i ny 7" v 7a $8 ce 3i 38 3gt tn tt c, nh\ng vt th trn tr)i m h nh0n
thy v c.c hnh tinh c>a hk $gt tr)i 3(4c 3gt tn th<o c.c v@ thIn c>a h' chcng hn
u"it<r rGao $c thIn m(au' waturn rGao The thIn nngu' $arG rGao no, thIn chin
tranhu' /<nuG rGao vim thIn vk n\u $gt tr)i 3(4c gi l "ollo rthIn $gt tr)iu th<o
ting ny 7" v Kho<*uG th<o ting 7a $8#
$gt tr1ng 3(4c gi l rt<miG th<o ting ny 7" v Yiana rthIn G1n *Mnu hay 7una th<o
ting 7a $8# TQ c.i tn 7una ny' chtng ta c tUnh tQ 7unar' chs 3gc tUnh c>a mgt tr1ng'
3 "hSn *ikt vi c.c mgt tr1ng c>a c.c hnh tinh &h.c#
Yo 7una l mgt tr1ng duy nht chtng ta c th nh0n thy 3(4c *Lng mMt th()ng' ng()i ta
qu<n gi n l $gt tr1ng# ?hUnh v0 vy' &hi mt ng()i no ni 3n mgt tr1ng l ni 3n
7una#
ThYc ch_t 5Fli c P2an hK g; v3i W)t tri?
iNu ny *Mt 3Iu tQ mt lIn nht th`c ton "hIn O,y ra vo ngy 9| th.ng | n1m 9||#
7tc 3' mt nh &hoa hc ng()i Kh." tn l wali 3n n 3 quan G.t nht th`c ton
"hIn' ng "h.t hikn ra trong quang "he c>a tai lHa $gt tr)i c mt 3()ng mu vng rt
G.ng v &hng th 3Di chiu vi nh\ng 3()ng mu vng trong quang "he c>a c.c nguyn
tD 38 *it &h.c#
Egy hm Gau' ng mt lIn n\a 3i quan G.t $gt tr)i vi tSm trng th" thPm &hng yn'
3iNu &hin ng vQa h^ng tht vQa &inh ngc lV 3()ng mu vng l 3 vjn J v@ trU *an
3Iu# Th l wali l" t^c vit th( gHi cho vikn &hoa hc Kh."' *.o c.o &t qu, quan G.t c>a
m0nh#
Eh &hoa hc ng()i nh 7o&i< &hi tin hnh quan G.t J v~ng 3t ny c+ng 38 "h.t hikn
ra 3()ng mu vng 3# Egy ly th.ng 9y ng c+ng 38 vit th( gHi cho vikn &hoa hc
Kh."' *.o c.o &t qu, quan G.t c>a m0nh#
Tht l mt G` tr~ng h4" nai *,n *.o c.o lin quan 3n c~ng mt G` vikc' gHi 3n vikn
&hoa hc Kh." vo c~ng mt th)i gian# ?~ng ngy l th.ng 9y' *,n *.o c.o 38 3(4c
tuyn *D trong cuc hi ngh@# 7tc 3' 3()ng mu vng 3(4c cho l mt nguyn tD mi
&hng tbn ti trn Tr.i 3t m $gt tr)i c ring' th l mi ng()i gi n l n<lium' t^c l
nguyn tD $gt tr)i#
Eguyn tD $gt tr)i 3(4c t0m thy trn Tr.i 3t' ltc 3 38 l chuykn c>a l] n1m Gau#
Th.ng l n1m 9|:m' nh ho. hc nei ting ng()i nh olan 3ang *n trMc nghikm c.c
tUnh cht vt l= c>a nguyn tD ho. hc cgng rru# cgng l nguyn tD ng mi "h.t
hikn n1m tr(c v c+ng l mt nguyn tD c tUnh trZ# dn c>a ng c = nhMc nhJ ng rLng
tr(c 3Sy &hi c ng()i lm thU nghikm vN qugng qtZri v Arani c+ng 38 tQng c 3(4c
mt GD &hU th &hng "h,i l cht djn ch.y' vQa &hng "h,i l cht t` nhin# Rng h8y cht
= mt chtt' &hU th ny "h,i ch1ng chUnh l cgng# olan c,m thy l)i nhMc nhJ c>a
*n m0nh rt c l=# vhi ng d~ng &Unh "hSn .nh G.ng &im tra &hU th c 3(4c tQ qugng
qtZri v Arani' ng 38 "h.t hikn thy 3Sy c1n *,n &hng "h,i l nguyn tD cgng#
Trong quang "he c>a n c mt 3()ng mu vng G.ng v vi 3()ng c mu GMc &h.c' n
c1n *,n &hng giDng vi 3()ng quang "he c>a cgng#
7tc 3Iu' olan cho rLng' 3()ng mu vng l ny 3(4c "h.t ra tQ nguyn tD Eatri' c th
trong &hi lm thU nghikm' ng 38 trn ljn nh\ng cht giDng nh( muDi vo# wau &hi &im
tra ts ms v lm li thU nghikm' 3()ng mu vng l 3 vjn J ch% c+# lm r_ ngubn gDc
Out O^ c>a 3()ng mu vng' ng 3gt vi ht muDi &iNm vo trong Dng thuB tinh c>a &hU
th qugng qtZri v Arani 3 O<m 3()ng mu vng c tr~ng &h" vi 3()ng vng tr(c
3Sy &hng# vt qu, l' trong quang "he &hU th 3bng th)i Out hikn 3()ng nh( mu vng
3i dikn cho Eatri rEau v 3()ng mu vng &h hiu 3#
7tc ny' olan ngha 3n 3()ng mu vng m wali v 7o&i< "h.t hikn trong quang "he l]
n1m tr(c' lf no trong qugng qtZri v Arani trn Tr.i 3t c+ng c nguyn tD $gt tr)i#
Cua hng lot thU nghikm nghikm ch^ng th0 G` vikc cuDi c~ng 38 3(4c lm G.ng tP'
nguyn tD $gt tr)i v &hU th c 3(4c trong qugng qtZri v Arani r_ rng l c~ng mt
nguyn tD n<lium rn<u#
+c ng2yn t- W)t tri l$ g;?
n<li l mt trong nh\ng nguyn tD nh nht trn Tr.i 3t' chs 3^ng Gau nydro# Trong
*,ng chu &T c.c nguyn tD ho. hc' n O" v@ trU th^ hai' &= hiku l n<# Ting nh vit l
5n<lium6' *Mt ngubn tQ ch\ ny 7" 5n<lioG6' nghaa l 5$gt tr)i6' n<li c+ng 3(4c gi l
nguyn tD $gt tr)i#
W)t tri c ch2yNn %'ng *hng?
$gt tr)i vQa chuyn 3ng th<o mt qu[ 3o vQa t` quay quanh mt trc' J OUch 3o# $gt
tr)i t` quay vi chu &T lm ngy 9 v2ng' c2n J c.c c`c c chu &T l ;m ngy# ?huyn
3ng l chs G` di chuyn c>a thin th trn mt 3()ng va tuyn no 3' 3 cho r_ hZn' ta
ly Tr.i 3t v $gt tr1ng lm vU d# Trng tSm c>a hai thin th l Tr.i 3t v $gt tr1ng
chuyn 3ng 3Di nhau trn hai qu[ 3o# Eh(ng v0 trng tSm chung c>a hk l 3gt J Tr.i
3t nn trng t`a hb nh( chs c $gt tr1ng chuyn 3ng quanh Tr.i 3t#
/y $gt tr)i chuyn 3ng nh( th noh ?htng ta *it rLng $gt tr)i l mt ngi Gao trong
hk EgSn n gbm hZn mt tB ngi Gao ln nhP c+ng nh( v GD c.c tinh vSn v t" h4" c.c
Gao to thnh mt Oo.y Dc m J trung tSm hk dy 3n m()i vn n1m .nh G.ng# $gt tr)i l
ngi Gao c.ch trung tSm hk EgSn h &ho,ng ; vn n1m .nh G.ng' t^c l $gt tr)i c.ch
trung tSm EgSn h &ho,ng 9; &Uch th(c c>a hk EgSn h# $gt tr)i chuyn 3ng v &-o
th<o n c, c.c hnh tinh# $%i giSy chuyn 3ng vi vn tDc lmy &m' di chuyn mt v2ng
ht lly triku n1m#
$gt tr)i 3(4c h0nh thnh &ho,ng m tB n1m tr(c 3Sy' c+ng nh( c.c ch2m Gao 7" n
rc2n gi l ch2m Gao !rionu' n 3(4c Ginh ra tQ mt &hDi &hU *i# ?+ng c th c mt vi
ngi Gao ln anh <m &h.c 3(4c Ginh ra c~ng vi $gt tr)i# Th nh(ng $gt tr)i 38 chuyn
3ng ly v2ng v do 3' c.c ngi Gao anh <m c~ng Ginh ra 38 tho.t ly &hPi $gt tr)i#
; sao W)t tri li *hng 4R chy ht?
?htng ta &hng "h,i lo chuykn &hng 3Su l G4 $gt tr)i Gf *@ ch.y ht' Ut ra c+ng "h,i
3n m tB n1m n\a n vjn ch(a ch.y ht#
?htng ta ni l $gt tr)i *@ 3Dt ch.y' nh(ng G` ch.y c>a $gt tr)i &hng hN giDng G` ch.y
c>a mt t) giy# vhi ta 3Dt mt t) giy' nhikt 3 Gf t1ng cao' nhikt 3 cao li Otc tin G`
ch.y# ?2n G` ch.y c>a $gt tr)i &hng hN giDng nh( vy# Yo nhikt 3 J trung tSm $gt
tr)i rt cao lm c.c cht &hU c>a $gt tr)i r"hIn ln l hi3rou Gf tin hnh c.c "h,n ^ng
nhikt hch' ngubn n1ng l(4ng nguyn tH ny Gf "h.t ra d(i dng .nh G.ng# Trong mt
giSy J $gt tr)i c yy triku tn hi3ro *in thnh n<li l 5Tro6 c>a G` ch.y# Eu l(4ng
hi3ro c>a $gt tr)i mt 3i nh( vy' liku ngy tn c>a n c c2n Oa &hngh
$t giSy $gt tr)i mt 3i triku tn hi3ro' con GD ny t(Zng 3(Zng vi vikc 3.nh 3Mm
mt vn tu chin trong mt giSy' 3 l mt tDc 3 &inh ng()i# Eu l(4ng hi3r c>a $gt
tr)i c &hDi l(4ng g" ;; vn lIn &hDi l(4ng ch.y ht' th0 $gt tr)i Gf *in thnh mt
ngi Gao &heng lb# (Zng nhin ngy m $gt tr)i *in thnh ngi Gao 3P th0 c+ng l
ngy h>y dikt c>a Tr.i 3t# Eh(ng 3iNu 3 32i hPi mt th)i gian di &hng Ut hZn m tB
n1m ltc m $gt tr)i *iNn thnh mt ngi Gao 3P' th0 tQ trung tSm cho 3n ngoi $gt tr)i
vjn c2n mt l(4ng rt ln hi3r#
W)t tri l$ thin thN nh# th n$o?
Trn Tr.i 3t' hng ngy chtng ta 3Nu nh0n thy $gt tr)i mc J h(ng ng v lgn J
h(ng TSy' $gt tr)i chiu G.ng Tr.i 3t' mang li .nh G.ng v nhikt cho chtng ta# $gt
tr)i l thin th trung tSm trong hk $gt tr)i' v c+ng l mt hnh tinh c &ho,ng c.ch gIn
vi Tr.i 3t c>a chtng ta nht# vho,ng c.ch trung *0nh c>a n vi Tr.i 3t l
9F:#yy#yyy &m' 3()ng &Unh l 9';: triku &m' g" 9y: lIn 3()ng &Unh c>a Tr.i 3t' th
tUch g" Tr.i 3t 9'; triku lIn' trng l(4ng g" ;;y#yyy lIn Go vi Tr.i 3t' mt 3 *0nh
quSn l 9'F gramcm;#
$gt tr)i c+ng 3ang t` chuyn 3ng' chu &T t` chuyn 3ng trn v~ng qu[ 3o *N mgt
$gt tr)i l &ho,ng lm ngy' cng ti" cn chu &T l c`c th0 th)i gian cng di' J &hu l c`c
l &ho,ng ;m ngy# Eguyn tD "hong "ht nht trn $gt tr)i l ni3ro' ti" 3 l n<li'
ngoi ra c2n c cac*on' oOy v c.c &im loi &h.c' gIn nh( l giDng c.c nguyn tD ho.
hc cu to nn Tr.i 3t' chs &h.c nhau vN ts lk#
$gt tr)i l mt qu, cIu ln v rt nng' tIng ngoi c>a n ch> yu do ; l" cu to
thnh' 3 l quang cIu' GMc cIu v quIng G.ng *ao quanh $gt tr)i' nh\ng l" ny to
thnh *Iu &hU quyn c>a $gt tr)i#
Thng th()ng h0nh tr2n c>a $gt tr)i m chtng ta nh0n thy 3(4c gi l quang cIu' n c
3 dy &ho,ng myy#yyy m' .nh G.ng $gt tr)i chi mMt chUnh th^c l 3(4c "h.t ra tQ tIng
quang cIu ny#
wMc cIu J *n ngoi quang cIu' l mt tIng J gi\a *Iu &hU quyn $gt tr)i' n c 3 cao
&-o di &ho,ng vi triku m-t' nhikt 3 tQ vi ngn 3 ? t1ng ln ti vi vn 3 ?# vhi O,y
ra nguykt th`c ton "hIn' tia G.ng mnh "h.t ra tQ quang cIu *@ $gt tr1ng ch< &hut'
chtng ta Gf nh0n thy tIng &hU c mu 3P tDi ny' v0 vy ng()i ta gi tIng ny l tIng GMc
cIu hay GMc cIu# CuIng G.ng *ao quanh $gt tr)i l tIng ngoi c~ng c>a *Iu &hU quyn
$gt tr)i' tIng ny c th &-o di *Lng vi lIn *.n &Unh $gt tr)i' thm chU c ltc c2n Oa
hZn th# E 3(4c cu thnh ch> yu tQ c.c nguyn tH 3ikn ly cao v c.c 3ikn tH t` do'
mt 3 rt th(a tht# TIng trong c>a quIng G.ng *ao quanh $gt tr)i c2n gi l ni min
c nhikt 3 ti mt triku 3 ?# ln v h0nh dng c>a quIng G.ng *ao quanh $gt tr)i
c lin quan ti c.c hot 3ng c>a $gt tr)i# $gt tr)i hot 3ng vi chu &T ln' quIng
G.ng *ao quanh $gt tr)i c h0nh tr2n' hot 3ng nhP# CuIng G.ng *ao quanh $gt tr)i t<o
nhP li J l c`c $gt tr)i# G.ng c>a ni mikn *Lng &ho,ng 99#yyy#yyy 3 G.ng c>a
quang cIu' n *Lng vi .nh G.ng $gt tr1ng vo c.c tDi ngy 9m' 9 Sm l@ch#
Tr(c 3Sy &hi c.c nh thin v1n hc quan G.t c.c GMc cIu th0 ngoi vikc quan G.t .nh G.ng
3Zn GMc thng th()ng' h c2n c th quan G.t th)i gian nht th`c ton "hIn' c2n &hi quan
G.t quIng G.ng $gt tr)i th0 tr(c 3Sy chs c th quan G.t &hi nht th`c ton "hIn' nh(ng
hikn nay c th d~ng 5m.y nht mikn6 3 th()ng Ouyn quan G.t# /i n1m gIn 3Sy' vikc
quan G.t *Lng vk tinh nhSn to 38 ch^ng tP rLng &hU th quIng G.ng *ao quanh $gt tr)i
3ang &hng ngQng &huch t.n ra *n ngoi do nhikt 3 t1ng cao' c.c d2ng ht "hun ra
h0nh thnh nn gi $gt tr)i#
Egoi ra' J *n ngoi r0a $gt tr)i c2n c l" &hU "h.t ra .nh G.ng mu hbng giDng nh(
ngn 3uDc' 3Sy gi l tai lHa $gt tr)i# ? ltc n "hng O ra vi tDc 3 rt ln' c th 3t
ti tDc 3 cao vi tr1m ngn &ilm-t' Gau 3 li rZi OuDng tIng GMc cIu# wD lIn Out hikn
c>a GMc nha *Lng vi hMc tH' m%i chu &T &ho,ng 99 n1m# d0nh th()ng chtng ta &hng
nh0n thy 3(4c *Lng mMt th()ng' chs c c.c nh thin v1n d~ng &Unh vin vng GMc cIu
hogc &Unh "h,n .nh G.ng hay &hi nht th`c ton "hIn th0 mi c th nh0n thy n 3(4c#
5K W)t tri l3n nh# th n$o?
? lf *n 38 O<m c,nh $gt tr)i mc' &hi *n 3n tia nMng 3Iu tin ltc *0nh minh' chMc
*n *it rLngV n chiu OuDng Tr.i 3t c>a chtng ta tQ $gt tr)i "h,i mt | "htt ly giSy#
dn c th t(Jng t(4ng ra $gt tr)i c.ch chtng ta *ao Oa &hngh En *it rLng m%i giSy
tia G.ng c th chy 3(4c ;yy#yyy &m' n chy quanh OUch 3o c>a Tr.i 3t mt v2ng chs
mt 9] giSy vho,ng c.ch trung *0nh tQ Tr.i 3t 3n $gt tr)i l 9my triku &m rgi l 9
3Zn v@ thin v1nu#
Eh(ng O-t tQ &ho,ng c.ch gIn Oa th0 Tr.i 3t chs l hnh tinh th^ ; c>a $gt tr)i# Egi
Gao c.ch Oa $gt tr)i nht trong : hnh tinh trong hk $gt tr)i l Gao $inh /(Zng' &ho,ng
c.ch trung *0nh c>a n ti $gt tr)i g" &ho,ng Fy lIn &ho,ng c.ch tQ Tr.i 3t 3n $gt
tr)i# ?ho nn qu[ 3o c>a 3()ng .nh G.ng 3n qu[ 3o Gao $inh /(Zng cIn mt &ho,ng
mt ngy tQ G.ng 3n tDi# Khm vi ny 38 3> ln ch(ah Eh(ng qu[ 3o c>a Gao $inh
/(Zng vjn &hng th 3(4c coi l *in gii c>a hk $gt tr)i# Trn th`c t trong hk $gt
tr)i ngoi c.c hnh tinh ra c2n c mt GD thin th' &hi chtng r)i Oa $gt tr)i th()ng Gf
v(4t qua qu[ 3o c>a Gao $inh /(Zng' 3 chUnh l Gao chei# n0nh dng qu[ 3o c>a mt
GD Gao chei v c~ng &T l' "h,i qua vi tr1m n1m' vi ngn n1m thm chU lSu hZn n\a mi
c th quay li mt lIn# Eh( vy' &ho,ng c.ch m chtng c.ch Oa $gt tr)i c th v(4t
qua vi tr1m tB &ilm-t#
Eh\ng n1m my c>a th &B ii' nh thin v1n hc ng()i n 7an' !ut<r 38 cho rLng J
Oung quanh *n ngoi hk $gt tr)i' nZi m c.ch $gt tr)i &ho,ng 9my#yyy 3Zn v@ thin v1n
c mt &t cu tIng Tr.i 3t &h. cSn *Lng' trong 3 c mt l(4ng ln c.c Gao chei
nguyn thuB' tIng Tr.i 3t ny 3(4c gi l 5.m mSy !ut<r6# Dt cc c c.i gi l 5.m
mSy !ut<r6 &hngh iNu ny c2n "h,i 34i c.c nh thin v1n hc nghin c^u thm n\a#
Eh(ng cho d~ chtng ta ly "hm vi c>a 5.m mSy !ut<r6 lm 3 to nhP c>a $gt tr)i th0
ton * hk $gt tr)i Go vi hk EgSn h m chtng ta 3ang GDng chs l mt ht c.t trong i
d(Zng# ?2n d,i EgSn h trong v+ tr *ao la c+ng chs 3(4c coi l h2n 3,o *- nhP trong
*in ln m thi
Thi (#bng hK c lng giBng m3i?
?.c nh thin v1n hc 38 "h.t hikn mt nhm hnh tinh giDng Tr.i 3t 3ang quay th<o
mt qu[ 3o quanh mt ngi Gao gIn &N tn l /<ga# ?htng "h,i mt gIn *a tr1m n1m
mi c th hon thnh mt v2ng qu[ 3o#
/<ga l chUnh ngi Gao G.ng nht trn *Iu tr)i' n chs c.ch Tr.i 3t hai m(Zi l1m n1m
.nh G.ng# E ln g" *a lIn $gt tr)i c>a chtng ta' Gong li tr hZn rt nhiNu vi ;my triku
n1m tuei# /<ga c mt quIng *i *ao quanh n v c Ut nht mt hnh tinh ln giDng n,i
v(Zng tinh tbn ti J trong 3#
?.c nh thin v1n hc thuc i quan G.t hong gia' }din*urgh' 38 GH dng mt trong
nh\ng cam<ra nhy nht th gii wcuda 3 ch" ,nh /<ga# n0nh ,nh chi tit vN /<ga
v mi tr()ng c>a n &hcng 3@nh G` tbn ti c>a mt quIng *i rt lnh r9|yo?u Oung
quanh#
v[ thut m "hPng trn m.y tinh cho thy mt cu trtc tbn ti trong quIng *i# 7)i gi,i
thUch h4" l= nht c th l mt hnh tinh giDng n,i v(Zng tinh vi qu[ 3o v &hDi l(4ng
t(Zng t`# Cu[ 3o rng c>a n 3bng nghaa vi vikc c nhiNu ch% *n trong 3 c.c hnh
tinh nhP giDng Tr.i 3t tbn ti#
nk thDng /<ga c lf 38 tin ho. th<o c.ch th^c giDng Th.i d(Zng hk c>a chtng ta# Trng
hk 3 c G` tbn ti c>a nh\ng hnh tinh &hU &heng lb giDng nh( n,i v(Zng tinh h0nh
thnh gIn $gt tr)i# wau 3' chtng *@ l`c h" djn c>a hng Om 3y ra Oa ti qu[ 3o
hikn nay#
Trong GuDt tin tr0nh ny' c.c hnh tinh &hU &heng lb htt mi m,nh vn' cho "h-" G`
GDng d dng "h.t trin trn 3# Eu &hng *@ htt' m,nh vn Gf v chm vi c.c hnh
tinh tr#
!$m th n$o %N pht hiKn ra ly %Fn?
7`c h" djn c>a l% 3<n c`c mnh' mnh 3n m^c &hng mt vt th no' & c, .nh G.ng'
c th tho.t ra ngoi 3(4c# /y th0 lm th no gii thin v1n hc c th "h.t hikn ra l%
3<nh
Ei chUnh O.c th0 c.c nh nghin c^u thin v1n &hng "h.t hikn ra l% 3<n' m chs "h.t
hikn ra c.c vt th Oung quanh l% 3<n m thi# 7`c h" djn c>a l% 3<n ,nh h(Jng 3n G`
vn 3ng c>a c.c vt th Oung quanh n# vhi nh0n thy mt ngi Gao *ay quanh mt vt
g0 3y m h &hng thy 3(4c' rt c th 3y l mt l% 3<n hogc l mt ngi Gao n<utron
O.c Giu 3gc c>a mt ngi Gao#
xii nghin c^u thin v1n hc c th t0m ra l% 3<n *Lng c.ch 3o &hDi l(4ng v tDc 3 c>a
ngi Gao# Kh(Zng "h." ny c2n 3(4c ." dng 3 "h.t hikn c.c Giu l% 3<n n n.u ti tSm
nhiNu thin h' trong 3 c d,i EgSn h c>a chUnh chtng ta# Trong d,i EgSn h' h quan
G.t thy nhiNu Gao v &hU gaG chuyn 3ng vi tDc 3 c`c ln J gIn tSm# nikn t(4ng ny
cho thy G` Out hikn c>a mt vt th ngng g" triku lIn $gt tr)i nh(ng li chs c 3()ng
&Unh &ho,ng m()i ngy .nh G.ng rt(Zng 3(Zng vi &ho,ng c.ch tQ $gt tr)i 3n Yim
v(Zng tinhu# y chUnh l l% 3<n#
Cuan G.t *Lng &Unh thin v1n v tuyn v tia i trn Tr.i 3t cho thy' ti chUnh tSm EgSn
h c mt ngubn n1ng l(4ng c`c mnh c tn l wagittariuG # t c &h, n1ng' chUnh n
l l% 3<n 38 3(4c 3N c" J trn# xIn 3Sy' gi, thuyt ny 3(4c gii &hoa hc nhikt t0nh
>ng h' v0 h nh0n thy mt ngi Gao J c.ch wagittariuG ti 9] gi) .nh G.ng m li *ay
vi vn tDc m#yyy &mG#
$t *Lng ch^ng n\a cho G` hikn dikn c>a Giu l% 3<n ti tSm thin h chUnh l chun tinh'
vt th G.ng nht trong v+ tr# gi,i thUch cho GD n1ng l(4ng &heng lb m chun tinh
"h.t ra' c.c nh thin v1n hc li "h,i vikn 3n l% 3<nV tr(c &hi *@ l% 3<n htt mt' vt
cht nng ln v to, ht n1ng l(4ng ra ngoi# vhoa hc gi 3Sy l hikn t(4ng 5trtt hZi
thJ cuDi c~ng6# Eh( vy' chun tinh 3(4c to ra do c.c l% 3<n c &hDi l(4ng ln hZn $gt
tr)i hng ts lIn#
Thin h$ v$ ly %Fnf v7t n$o c tr#3c?
xii thin v1n hc vQa "h.t hikn c.c thin h v l% 3<n trung tSm c>a chtng "h.t trin
vi tDc 3 ngang *Lng nhau# vh.m "h. ny 3gt du chm ht cho cuc tranh c8i &-o di
nhiNu n1m vN vikc thin th no Out hikn tr(c#
Tim n<c&man thuc i hc ohnG no"&inG' daltimor<' $[' mt thnh vin c>a nhm
nghin c^u' cho *itV 5xiDng nh( g v tr^ng' gii &hoa hc &hng th *it l% 3<n hay
thin h c tr(c6# Ehm c>a ng 38 tr0nh *y &t qu, nghin c^u ti ni ngh@ c>a 7in
minh thin v1n quDc t 3ang din ra ti wydn<y' uGtralia#
i 3a GD c.c thin h ch^a mt l% 3<n J trung tSm v~ng &hng gian dy 3gc ti m^c
n ngng g" $gt tr)i c>a chtng ta hng triku lIn Gong chs ln hZn vi chc lIn# 7`c h"
djn c>a l% 3<n c`c ln' giDng nh( mt l% th.o n(c &heng lb' htt *i v mi thin th J
gIn n 3 gia t1ng &hDi l(4ng#
8 tQ lSu gii thin v1n thMc mMc l% 3<n djn ti G` ra 3)i c>a thin h *Lng c.ch t" h4"
*i v &hU thnh c.c ngi Gao hay l thin h c 3> &hDi l(4ng 3 5gi<o mIm6 l% 3<n
*Lng c.ch *Mt gi\ c.c ngi Gao# n<c&man v c.c thnh vin &h.c' hikn 3ang lm vikc cho
mt d` .n mang tn wloan Yigital w&y wurv<y 3 l" *,n 3b 9yy triku thin th' 38
nghin c^u 9ly#yyy thin h gIn &N EgSn h#
Ehm nghin c^u 38 quan G.t thy du hiku ra 3)i c>a c.c ngi Gao v G` huB dikt vt
cht &hi vt cht *@ htt vo mt l% 3<n# TQ 3' h 3i 3n &t lun c.c ngi Gao h0nh thnh
vi tDc 3 ngang *Lng vi l% 3<n# Eh nghin c^u l% 3<n ndr<z ving thuc i hc
7<ic<Gt<r' nh' nhn O-tV 5Sy l mt "h.t hikn ln# ?on ng()i Gf GH dng d\ liku ny
trong nhiNu n1m ti6#
? lf 3a "hIn G` "h.t trin c>a thin h v l% 3<n din ra c.ch 3Sy chQng m()i tB n1m#
Y` .n &h,o G.t l" *,n 3b l cIn thit nhLm t0m ra mt vi thin h vjn 3ang tr,i qua qu.
tr0nh "h.t trin# Eh\ng thin h gIn &N ny l mt "h2ng thU nghikm tDt git" gii &hoa
hc hiu *it vN c.c G` &ikn 38 O,y ra trong qu. &h^#
EgSn h nhP hZn c.c thin h trong d` .n v c mt l% 3<n &h. &him tDn J trung tSm#
Tuy nhin' d\ liku mi 3Sy cho thy EgSn h v l% 3<n trung tSm c>a n c~ng tr,i qua
qu. tr0nh "h.t trin 3au 3n c.ch 3Sy hng tB n1m#
Ti sao ni vz trZ c thN 4At %L2 tO m't vZ n l3n?
/+ tr *Mt ngubn nh( th noh TQ ce chU &im' tQ trong 3n ngoi ai c+ng 3Nu quan tSm
3n vn 3N ny# /N "h(Zng dikn ny c rt nhiNu truyNn thuyt' thIn thoi' c+ng c ng()i
nu ra &hng Ut gi, thuyt &hoa hc# Eh thin v1n hc ng()i $[ am<G 38 tQng nu ln
mt quan 3im mi' ng ta cho rLng v+ tr 38 tQng c mt qu. tr0nh tQ 3gc 3n lo8ng' tQ
nng 3n lnh' &hng ngQng d8n nJ# Cu. tr0nh ny h0nh nh( l mt v ne c quy m ln#
Ei mt c.ch 3Zn gi,n' v+ tr *Mt ngubn tQ mt v ne ln# Thuyt v+ tr ne ln l mt
hc thuyt nei ting nht v c ,nh h(Jng c+ng ln nht trong v+ tr hc hikn 3i#
Thuyt v+ tr ne ln chia qu. tr0nh *in ho. c>a hai m(Zi tB n1m v+ tr thnh *a giai
3on# xiai 3on th^ nht l th)i &T Gm nht c>a v+ tr# vhi 3 v ne vQa mi *Mt 3Iu
&hng lSu' v+ tr J trng th.i nhikt 3 rt cao' 3 dy 3gc cao' nhikt 3 3t 3n trn m()i
tB 3 ?# Y(i 3iNu &ikn ny' &hng cIn ni &hng c cuc GDng tbn ti' 3n ngay c, Tr.i
3t' $gt tr1ng' $gt tr)i v tt c, nh\ng thin th c+ng 3Nu &hng th tbn ti 3(4c' thm
chU &hng c *t &T mt nguyn tD ho. hc no tbn ti# Trong &hng gian v+ tr chs c
mt vi vt cht J trng th.i ht cZ *,n nZtron' "roton' ht nhSn' "hoton' nZtrin v+ tr
3^ng J trong th)i gian ny rt ngMn' ngMn 3n n%i chs tUnh *Lng giSy#
?~ng vi G` d8n nJ &hng ngQng c>a hk thDng v+ tr' nhikt 3 nhanh chng h OuDng#
vhi nhikt 3 h OuDng mt tB 3 ? c+ng l ltc v+ tr *(c vo giai 3on th^ hai' c.c
nguyn tD ho. hc 3(4c *Mt 3Iu h0nh thnh trong th)i gian ny# Trong giai 3on ny'
nhikt 3 gi,m 3n mt triku 3 ?' ltc ny' qu. tr0nh h0nh thnh c.c nguyn tD ho. hc
*an 3Iu 38 &t thtc# /t cht c>a &hng gian v+ tr ch> yu l "roton' ht nhSn' "roton
v mt vi ht nguyn tH &h. nh' *^c O .nh G.ng vjn mnh' v c+ng nh( J giai 3on
tr(c &hng tbn ti tinh th# xiai 3on th^ hai tr,i qua &ho,ng vi ngh0n n1m#
vhi nhikt 3 gi,m OuDng vi ngh0n 3 ?' v+ tr tin 3n giai 3on th^ *a# Th<" l@ch GH v+
tr c>a hai m(Zi tB n1m trJ li 3Sy th0 giai 3on ny l di nht' 3n ngy nay chtng ta
vjn 3ang GDng trong giai 3on ny# Yo G` gi,m OuDng c>a nhikt 3' *^c O c+ng dIn dIn
yu 3i# Trong &hng gian v+ tr trn 3Iy vt cht th &hU' nh\ng th &hU ny dIn dIn
ng(ng t thnh tinh vSn rn<*ulau' h0nh thnh thm hk thDng c.c v0 Gao mun h0nh vn
trng' trJ thnh th gii tr)i Gao vi c.c GMc mu Ggc G m ngy nay chtng ta nh0n thy#
Sy chUnh l *^c tranh 3i th c>a v ne ln v+ tr m chtng ta 3ang ni 3n#
vhi l= lun v ne ln vQa nu ra' n &hng nhn 3(4c G` 3.nh gi. cao c>a qu,ng 3ai
quIn chtng# Eh(ng' Gau hZn ]y n1m Gau &hi Ginh ra' n li &hng ngQng nhn 3(4c G`
>ng h c>a nh\ng quan trMc thin v1n th`c t#
/U d' mi ng()i quan G.t 3(4c 3()ng hbng 3()ng "he c tUnh hk thDng c>a nh\ng thin
th ngoi hk EgSn h' d~ng hiku ^ng 3a "he 3 gi,i quyt vn 3N ny' 3()ng hbng chUnh
l "h,n ^ng c>a d8n nJ v+ tr' 3iNu ny hon ton "h~ h4" vi l= lun v ne ln#
Th<o l= lun v ne ln' nhikt 3 v+ tr ngy nay chs c2n my 3 nhikt 3 tuykt 3Di# w`
"h.t trin c>a *^c O *Di c,nh v+ tr ;v trong nh\ng n1m y c>a th &B ly >ng h mnh
mf cho lun 3im ny#
? G` >ng h quan trMc th`c t ny' cuDi c~ng lm cho v ne ln ginh 3(4c v(Zng mikn
5$inh tinh6 trong nhiNu hc thuyt c lin quan 3n G` *Mt 3Iu c>a v+ tr#
wau 3' l= lun v+ tr v ne ln c+ng vjn c2n tbn ti mt vi vn 3N &h &h1n vjn ch(a
gi,i quyt 3(4c' c2n "h,i 34i nh\ng nghin c^u GSu GMc v ginh 3(4c cng nhiNu nh\ng
t( liku quan G.t' mi c &t lun hZn n\a#
Ti sao phGi nghin c2 thin vn hIc?
Egy 3m thay 3ei' *Dn m~a tuIn hon' con ng()i GDng trong gii t` nhin tr(c tin cIn
"h,i ti" Otc vi c.c hikn t(4ng thin v1n# Xnh nMng G.ng r`c' .nh tr1ng d@u dng' .nh
Gao l" l.nh' nht th`c tr.ng lk ?htng 3Nu 3gt ra cho con ng()i chtng ta v GD nh\ng
nghi hogc' Tr.i 3t m chtng ta Ginh GDng nh( th no 3Syh E chim v@ trU g0 trong v+
trh $gt tr)i lm Gao li "h.t ra nh\ng tia G.ng v nMng r`ch E c ,nh h(Jng g0 3Di vi
cuc GDng c>a con ng()i chtng tah Trong &hng gian *uei tDi .nh Gao l" l.nh l v0 Gao
vyh Egoi Tr.i 3t c>a chtng ta ra' trn nh\ng tinh cIu &h.c c cuc GDng &hngh wao
chei v tiu hnh tinh c G` va chm vi Tr.i 3t (h Eh\ng vn 3N ny yu cIu con
ng()i cIn "h,i n% l`c tiu tDn *ao nhiu l cng G^c 3 t0m t2i l nghin c^u# Cu. tr0nh
h0nh thnh v "h.t trin c>a thin v1n hc chUnh l qu. tr0nh con ng()i dIn tim hiu vN
gii t` nhin#
Eg()i O(a &hi lm nh\ng vikc trbng trt ch1n nui' 3 tr.nh nhIm m~a th0 cIn "h,i hiu
3(4c nh\ng hikn t(4ng thin nhin 3 tn dng chtng vo vikc O.c 3@nh m~a# Eh\ng
ng()i ng( dSn v hng h,i tn dng nh\ng ngi Gao trn *in c, mnh mng 3 O.c 3@nh
3(4c "h(Zng h(ng tin vN "hUa tr(c c>a m0nh' tn dng .nh tr1ng 3 "h.n 3o.n 3(4c
ltc thuB triNu ln OuDng
?ng t.c thin v1n ngy nay cng c G` "h.t trin mi v(4t *c# ?.c loi l@ch *iu m
3i thin v1n to ra' &hng chs ^ng dng trong cuc GDng hng ngy c>a con ng()i' m
n cng &hng th t.ch r)i 3(4c c.c *an ngnh nh(V o l()ng Tr.i 3t' hng h,i' hng
&hng v nghin c^u &hoa hc#
Trong cuc GDng &hng th t.ch r)i 3(4c th)i gian' &hoa hc cn 3i cng cIn thit ghi
ch-" th)i gian r_ rng' 3i thin v1n ch@u tr.ch nhikm O.c nhn gi) chun v cung c"
cng t.c d@ch v#
?.c loi thin th l mt loi "h2ng nghin c^u lU t(Jng' J 3 c nh\ng 3iNu &ikn vt l=
m trn mgt 3t ngy nay &hng c 3(4c# Eh( vN cht l(4ng $gt tr)i to g" my m(Zi
lIn Go vi c.c ngi Gao' nhikt 3 my tr1m triku' ." Gut cao hZn g" my tr1m lIn' v
mt c<ntim<t &hDi th0 v(4t qua my tr1m tn vt cht# ?on ng()i th()ng nhn 3(4c rt
nhiNu G` g4i mJ tQ thin v1n' Gau 3 tn dng hZn n\a# 7t li nh\ng ghi ch-" trong l@ch
GH c th thy rLngV tQ trong quy lut quay li c>a hnh tinh m rtt ra 3(4c quy lut vn
vt h" djno quan G.t 3(4c vch quang "he c>a nli trn $gt tr)i' mi t0m ra 3(4c
nguyn tD nli trn Tr.i 3to tQ tUnh to.n n1ng l(4ng v ne c>a ngi Gao mi' "h.t hikn
ngubn n1ng l(4ng m con ng()i vjn ch(a hiu r_
$Di quan hk gi\a G` "h.t trin c>a ngnh thin v1n hc v c.c ngnh &hoa hc &h.c c+ng
l rt mt thit# Tr(c th &B ii' G` "h.t trin c>a c.c ngnh thin v1n hc' GD hc v
cZ hc c mDi quan hk mt thit vi nhauo cho 3n ngy nay' Gau &hi &hoa hc "h.t trin
cao 3' thin v1n hc cng thSm nh" GSu GMc vo c.c &hoa hc &h.c# ?htng ta 3Nu *it'
Gau &hi nhOtanh tuyn *D thuyt t(Zng 3Di' chUnh l tn dng &t qu, quan G.t thin v1n
dnh cho lU lun ny G` >ng h mnh mfo G` "h.t hikn quan trng c>a thin v1n hc 38
nu ra mt vn 3N mi cho c.c ngnh &hoa hc nh(V vt l= cao n1ng' cZ hc l(4ng tH' v+
tr hc' ho. hc' &hJi ngubn c>a G` GDng
Thin v1n hc 38 cho chtng ta *it 3(4c nh\ng *U mt c>a gii t` nhin# $y ngh0n n1m
trJ li 3Sy' con ng()i 38 c mt GD nhn th^c Gai lIm vN mt GD mgt nh( tUnh cht c>a
Tr.i 3t' v@ trU c>a Tr.i 3t trong v+ tr v &t cu c>a v+ tr# xi, GH &hng c thin v1n
hc' nh\ng nhn th^c Gai lIm ny nht 3@nh Gf vjn c2n ti" din# Eh thin v1n hc
ng()i da 7an l ?o"<cnic 38 tQng "h. v G` tri *uc c>a tn gi.o hng my ngh0n n1m'
38 nu ra thuyt Tr.i 3t quay quanh $gt tr)i' 38 lm cho nhn th^c c>a con ng()i vN v+
tr c *(c tin ln# Egy nay hc Ginh tiu hc c+ng 3Nu *it 5Tr.i 3t h0nh cIu l mt
chSn lU6#
Trong th)i 3i con ng()i d~ng m.y *ay 3 *ay ln *Iu tr)i' thin v1n hc t" trung tt c,
nh\ng tinh hoa nhn th^c c>a con ng()i 3Di vi t` nhin# Eu nh( mt ng()i thnh cng
va 3i m li &hng *it mt chtt g0 vN thin v1n hc ngy nay' th0 ng()i 3 &hng th
c2n l ng()i 38 3(4c dy d%# ?hUnh v0 l= do nh( vy' nhiNu quDc gia trn th gii 38 likt
thin v1n hc thnh mt mn hc *Mt *uc 3Di vi hc Ginh trong c.c tr()ng "he thng
ti n(c m0nh#
Trn 3Sy chtng ti chs gii thiku GZ l(4c vN G` "h.t trin v ^ng dng c>a thin v1n hc
trn vi "h(Zng dikn# Yo 3 c th thy' G` "h.t trin c>a thin v1n hc c t.c dng thtc
3y nNn &hoa hc ngy nay' l mt mn &hoa hc quan trng 3 con ng()i c th nhn
th^c t` nhin' c,i to t` nhin#