Nacionalni izvjetaj o stanju ljudskih prava u skladu sa paragrafom 15 (A) Aneksa Rezolucije 5/1 avjeta za ljudska prava

! "etodologija
1. Ovaj Izvjetaj je pripremljen u skladu sa Optim smjernicama za pripremu informacija u okviru mehanizma Opti periodini pregled. 2. Vlada Crne ore je formirala !e"uresorsku radnu grupu za izradu #acionalnog izvjetaja$ iji rad je koordiniralo !inistarstvo inostranih poslova. Izvjetaj je izra"en na osnovu informacija dostavljenih od strane deset kljunih ministarstava i upravnih organa zadu%enih za konkretne o&lasti zatite i promocije ljudskih prava i slo&oda. '. ( cilju ostvarivanja irokog procesa konsultacija u pripremi informacija Izvjetaj je dat na uvid civilnom sektoru. ). Odjeljak II sadr%i osnovne podatke o zemlji$ ukljuuju*i normativni i institucionalni okvir za promociju i zatitu ljudskih prava. Odjeljak III se odnosi na ostvarivanje pojedinanih ljudskih prava i slo&oda i njihovu zatitu. Odjeljak IV se odnosi na kljune nacionalne prioritete i inicijative u cilju dostizanja najviih me"unarodnih standarda.

!! #snovni podaci i normativno$institucionalni okvir

A %odaci o zemlji +. #akon o&nove nezavisnosti$ na osnovu referenduma odr%anog 21. maja 2,,-$ .kuptina Crne ore je usvojila /eklaraciju o nezavisnosti '. juna 2,,-. kojom je proklamovala Crnu oru kao nezavisnu i suverenu dr%avu koja je preuzela svoje me"unarodne o&aveze. ( skladu sa /eklaracijom i Odlukom o nezavisnosti Crna ora je pristupila sveo&uhvatnom procesu sukcesije me"unarodnim sporazumuma$ ija je &ila lanica u ranijim dr%avnim aran%manima. -. (stavom Crne ore$ usvojenim 10. okto&ra 2,,1$ Crna ora je odre"ena kao nezavisna$ suverena dr%ava$ repu&likanskog o&lika vladavine. Crna ora je gra"anska$ demokratska$ ekoloka i dr%ava socijalne pravde$ zasnovana na vladavini prava. 1. Organizacija vlasti je zasnovana na principu podjele vlasti na zakonodavnu$ izvrnu i sudsku. Odnos vlasti poiva na ravnote%i i me"uso&noj kontroli. Vojska i &ez&jednosne slu%&e su pod demokratskom i civilnom kontrolom. 2. Okvir unutranjeg pravnog poretka postavljen je lanom 0. (stava kroz princip da potvr"eni i o&javljeni me"unarodni ugovori i opteprihva*ena pravila me"unarodnog prava ine sastavni dio unutranjeg pravnog poretka i imaju primat nad doma*im zakonodavstvom i neposredno se primjenjuju kada odnose ure"uju drukije od unutranjeg zakonodavstva. 0. /ugorono sta&ilna i konkurentna ekonomija je osnovni garant razvoja tr%ine privrede koja se zasniva na slo&odnoj razmjeni svojinskih prava. ( tom okviru$ kao strateki razvojni prioriteti utvr"eni su 3 implementacija principa odr%ivog razvoja$ uz rast ekonomskih slo&oda i jaanje uloge privatnog sektora4 jaanje vladavine prava kao preduslova izgradnje modernih institucija parlamentarne demokratije i zatite osnovnih ljudskih vrijednosti i prava

i po&oljanje %ivotnog standarda$ ponudom kvalitetnijih javnih usluga kroz efikasne i odr%ive sisteme o&razovanja$ zdravstva i socijalne zatite. & Normativni institucionalni okvir za promociju i zatitu ljudskih prava 0. Osnovne odred&e (stava predstavljaju sutinu i optu garanciju zatite i u%ivanja ljudskih prava i slo&oda$ propisuju za&ranu izazivanja mr%nje ili netrpeljivosti po &ilo kojem osnovu$ kao i za&ranu diskriminacije$ kao opteg preduslova za u%ivanje svih ljudskih prava i slo&oda. ( skladu sa (stavom svi su pred zakonom jednaki &ez o&zira na &ilo kakvu pose&nost ili lino svojstvo.(stavne norme o ljudskim pravima i slo&odama su$ pored zajednikih odred&i i odred&i o zatitniku ljudskih prava i slo&oda$ sistematizovane u etiri grupe i to3 lina prava i slo&ode4 politika prava i slo&ode4 ekonomska$ socijalna i kulturna prava i slo&ode i pose&na manjinska prava. 1,. 5atita linih prava i slo&oda polazi od zatite nesumnjivo najva%nijeg ljudskog prava 6 prava na %ivot 6 za&ranom smrtne kazne$ zatim jemi pravo ovjeka i dostojanstvo ljudskog &i*a u pogledu primjene &iologije i medicine$ kao i dostojanstvo i sigurnost ovjeka. (stav$ izme"u ostalog$ garantuje pravo na pravino i javno su"enje$ potovanje naela zakonitosti i primjene &la%eg zakona$ primjenu pretpostavke nevinosti$ potovanje principa ne bis in idem i prava na od&ranu. 11. (stavni sud je nadle%an da odluuje o ustavnim %al&ama z&og povrede ljudskih prava i slo&oda zajamenih (stavom$ nakon to se iscrpe sva ostala djelotvorna pravna sredstva$ dok gra"ansko i krivino zakonodavstvo pru%aju irok spektar drugih mehanizama za zatitu ljudskih prava. #aime$ (stavom je propisano da svako ima pravo na pravni lijek protiv odluke kojom se odluuje o njegovom pravu ili na zakonom zasnovanom interesu. .vi procesni zakoni u Crnoj ori o&ez&je"uju pravo na djelotvoran pravni lijek kroz redovne i vanredne pravne lijekove. Odred&ama 5akona o parninom postupku uveden je novi institut ponavljanja postupka kada 7vropski sud za ljudska prava utvrdi povredu ljudskog prava ili osnovne slo&ode zajamene 7vropskom konvencijom za zatitu ljudskih prava i osnovnih slo&oda. 8rivini zakonik propisuje niz krivinih djela protiv prava i slo&oda ovjeka i gra"anina$ protiv iz&ornih prava$ povrede asti i ugleda$ protiv ovjenosti i drugih do&ara zati*enih me"unarodnim pravom$ krivino djelo nasilja u porodici i druga. 12. Crna ora je pristupila na osnovu sukcesije !e"unarodnom paktu o gra"anskim i politikim pravima ukljuuju*i o&a 9akultativna protokola$ !e"unarodnom paktu o ekonomskim$ socijalnim i kulturnim pravima$ 8onvenciji protiv muenja i drugih svirepih$ nehumanih ili poni%avaju*ih kazni ili postupaka$ !e"unarodnoj konvenciji o ukidanju svih o&lika rasne diskriminacije$ 8onvenciji o eliminisanju svih o&lika diskriminacije %ena i Opcionom protokolu$ 8onvenciji o pravima djeteta ukljuuju*i o&a 9akultativna protokola$ 8onvenciji o spreavanju i ka%njavanju zloina genocida$ 8onvenciji o suz&ijanju i ka%njavanju zloina aparthejda$ 8onvenciji protiv aparthejda u sportu$ 8onvenciji o statusu iz&jeglica$ 8onvenciji o statusu lica &ez dr%avljanstva i :enevskim konvencijama. Crna ora je potpisnica !e"unarodne konvencije o zatiti prava radnika migranata$ 8onvencije o zatiti svih lica od prinudnog nestanka$ 8onvencije o pravima oso&a sa invaliditetom i Opcionog protokola o pravima oso&a sa invaliditetom. 1'. ( razliitim segmentima ostvarivanja zatite i promocije ljudskih prava i slo&oda uestvuju sljede*e institucije3 !inistarstvo za zatitu ljudskih i manjinskih prava$ !inistarstvo pravde$ !inistarstvo unutranjih poslova i javne uprave$ !inistarstvo prosvjete i nauke$ !inistarstva kulture$ sporta i medija$ !inistarstvo zdravlja$ rada i socijalnog staranja$ !inistarstvo turizma i zatite %ivotne sredine$ !inistarstvo finansija$ !inistarstvo inostranih '

poslova$ 8ancelarija za rodnu ravnopravnost$ 8ancelarija za saradnju sa #VO$ 8ancelarija 5atitnika ljudskih prava i slo&oda$ 8ancelarija za odr%ivi razvoj$ 8ancelarija #acionalnog koordinatora za &or&u protiv trgovine ljudima$ 5avod za z&rinjavanje iz&jeglica$ (prava policije i druge. Osnovno polazite rada i djelovanja 5atitnika ljudskih prava i slo&oda je da postupaju*i po pritu%&ama gra"ana ili na sopstvenu inicijativu titi gra"ane od nezakonitog$ nepravilnog i loeg rada dr%avne ili lokalne uprave$ kao i drugih nosilaca javnih ovla*enja. 5atitnik djeluje u dva smjera3 pravovremeno upozorava na povrede ljudskih prava gra"ana i poma%e njihovom ostvarivanju i doprinosi demokratskoj kontroli uprave i njenom po&oljavanju i unapre"enju.

!!! !mplementacija
A Rodna ravnopravnost 1). (stav Crne ore garantuje jednaka prava za sve gra"ane;ke &ez diskriminacije po &ilo kom osnovu. 1+. (stav jemi ravnopravnost %ene i mukarca i stvara osnovu za razvijanje politike jednakih mogu*nosti. (stav za&ranjuje svaku neposrednu ili posrednu diskriminaciju$ po &ilo kom osnovu. 5akon o rodnoj ravnopravnosti je usvojen 2,,1. i njime je predvi"eno da !inistarstvo za zatitu ljudskih i manjinskih prava &ude nadle%no za poslove koji se odnose na ostvarivanje rodne ravnopravnosti. 1-. ( Crnoj ori postoje dva mehanizma za postizanje rodne ravnopravnosti$ na skuptinskom i vladinom nivou. .kuptinski Od&or za rodnu ravnopravnost je osnovan 2,,1. sa mandatom da razmatra i prati ostvarivanje slo&oda i prava ovjeka i gra"anina koja se odnose na ravnopravnost polova. Vladina 8ancelarija za rodnu ravnopravnost osnovana je u cilju o&avljanja poslova na realizaciji projekta <Osnivanje mehanizama za jednake mogu*nosti polova pri Vladi =epu&like Crne ore> i koordiniranja aktivnosti svih vladinih i nevladinih tijela i organizacija$ lokalnih i me"unarodnih organizacija koja se &ave pitanjima jednakosti polova i %enskim ljudskim pravima. 8ancelarija$ kao dio eneralnog sekretarijata Vlade$ ima mandat da stvara uslove za o&ez&je"enje jednakosti i ravnopravnosti polova u skladu sa utvr"enim me"unarodnim standardima i saradnje sa me"unarodnim$ lokalnim i nevladinim organizacijama. 11. ( toku je usvajanje ?lana aktivnosti za postizanje rodne ravnopravnosti u Crnoj ori 2,,26 2,12 @?A?==B$ koji *e predstavljati okvir za implementaciju politike rodne ravnopravnosti i djelovanje 8ancelarije i drugih dr%avnih organa. /okument$ pripremljen u saradnji sa %enskim nevladinim organizacijama$ zasnovan je na me"unarodnim i doma*im pravnim aktima$ a odnosi se na3 o&razovanje$ zdravlje$ nasilje nad %enama$ ekonomiju i odr%ivi razvoj$ politiku i odluivanje$ medije i kulturu i institucionalne mehanizme za kreiranje i sprovo"enje politika rodne ravnopravnosti. 12. :ene u Crnoj ori su de jure ravnopravne dok praksa pokazuje da jo uvijek postoje o&lasti u kojima se nalaze u nepovoljnijem polo%aju od mukaraca. #eravnomjerna raspodjela mo*i izme"u mukaraca i %ena ogleda se u nedovoljnoj zastupljenosti %ena u vlasti. 5astupljenost %ena u .kuptini Crne ore je 11C$ dok u Vladi Crne ore funkciju jednog potpredsjednika i dva sekretara o&avljaju %ene. ( lokalnim parlamentima zastupljenost %ena je na nivou 11$'1C. ( pravosu"u Crne ore )+$ 2 C nosilaca sudske funkcije su %ene.( cilju pove*anja ue*a %ena u politici pokrenuta je inicijativa uvo"enja kvota za njihovu participaciju. :ene u ukupnom &roju nezaposlenih uestvuju sa ))$21C 1$ dok su osnivai ili se nalaze na rukovode*oj funkciji u oko 1-C preduze*a. One u ve*ini sluajeva osnivaju
1

5avod za zapoljavanje Crne ore$ fe&ruar 2,,2.

mikro kompanije sa jednim ili dva zaposlena.2 #acrt zakona o radu$ ije usvajanje se u&rzo oekuje$ po prvi put uvodi za&ranu seksualnog uznemiravanja kao i za&ranu diskriminacije po osnovu pola. ( o&lasti o&razovanja$ praksa pokazuje da se %ene sve vie o&razuju i u ve*oj mjeri zavravaju fakultete u odnosu na mukarce. ?rema istra%ivanju o upotre&i informaciono6komunikacionih tehnologija iz 2,,1$ )-$-C ispitanica koristi raunar od ega internet koristi 12C$ dok -2$)C ispitanica govori engleski jezik. 8ada je rije o nasilju u porodici i porodinoj zajednici$ koje nije tako izra%eno$ statistika pokazuje da su %ene %rtve u vie od -+C sluajeva nasilja$ dok su poinioci u vie od 0+C sluajeva mukarci. ( cilju rjeavanja drutvenog pro&lema nasilja u porodici .trategijom reforme pravosu"a 2,,162,12 i Akcionim planom za implementaciju .trategije planirano je donoenje 5akona o zatiti od nasilja u porodici kojim *e se dodatno regulisati porodino nasilje$ sa ciljem da se ustanovi sistem pose&nih zatitnih mjera i pru%i podrka %rtvama' 10. ?rimjetne su promjene kada je u pitanju sveukupni polo%aj %ena kao posljedica djelovanja 8ancelarije za rodnu ravnopravnost i nevladine organizacije na eliminaciji stereotipa i podizanju opteg nivoa svijesti svih gra"ana;ki o rodnoj ravnopravnosti i %enskim ljudskim pravima. ?rioriteti Vlade u ovoj o&lasti su3 usvajanje i implementacija ?lana aktivnosti za postizanje rodne ravnopravnosti$ efikasnija primjena 5akona o rodnoj ravnopravnosti$ uskla"ivanje zakonodavstva sa me"unarodnim dokumentima iz ove o&lasti$ osna%ivanje postoje*ih i osnivanje novih mehanizama za rodnu ravnopravnost. & %rava djeteta

2,. (stav predvi"a da djeca u%ivaju prava i slo&ode primjereno njihovom uzrastu i zrelosti. /jetetu se jemi pose&na zatita od psihikog$ fizikog$ ekonomskog i svakog drugog iskori*avanja ili zloupotre&e. Odred&e ?orodinog zakona su usaglaene sa osnovnim principima 8onvencije (# o pravima djeteta$ uz potovanje rukovode*eg principa naj&oljeg interesa djeteta$ o&aveze dr%ave da potuje i unapre"uje prava djeteta i preduzima sve mjere radi njegove zatite od zanemarivanja$ zlostavljanja i eksploatacije. 8rivini zakonik sadr%i pose&ne odred&e koje se odnose na maloljetna lica$ uslove primjene ovih odred&i i utvr"uje granicu krivino pravne odgovornosti maloljetnika u odnosu na primjenu sankcija$ prema kojoj se maloljetnom licu koje je u vrijeme izvrenja krivinog djela &ilo mla"e od 1) godina ne mogu primijeniti krivine sankcije. 21. ?ilot projekat koji sprovodi !inistarstvo pravde u saradnji sa (#IC79 >=eforma maloljetnikog pravosu"a<$ zapoet je potpisivanjem !emoranduma o saradnji izme"u !inistarstva pravde$ Vrhovnog dr%avnog tu%ioca i (#IC79$ ',. juna 2,,-. Dime je o&ez&ije"en osnov za ostvarivanje projekta E?rimjena alternativnih mjera i sankcija za maloljetnike u suko&u sa zakonom u Crnoj oriF$ koji stvara uslove za primjenu instituta poravnanja tj. vansudske nagod&e izme"u ote*enog i osumnjienog radi naknade tete kako &i se u cjelini ili djelimino otklonile tetne posljedice krivinog djela. ( sklopu projekta izvrena je o&uka vie od 1,, profesionalaca iz o&lasti maloljetnikog pravosu"a. Organizovana je edukacija o posredovanju izme"u %rtve i prestupnika i zapoeta sveo&uhvatna transformacija Centra za djecu i mlade$ koja podrazumijeva reformu i unapre"enje programa rada sa djecom ti*enicima$ a formiran je i Centar za medijaciju. 22. Instuticionalni okvir za zatitu prava djeteta su !inistartvo zdravlja$ rada i socijalnog staranja$ !inistarstvo prosvjete i nauke$ !inistarstvo pravde$ predkolske i kolske ustanove$ centri za socijalni rad$ sud$ policija$ .kuptina$ 8ancelarija zatitnika za ljudska prava i .avjet za prava djeteta. .avjet$ osnovan od strane Vlade 2,,1$ prati implementaciju #acionalnog
2

?rivredna komora$ novem&ar 2,,1.

plana akcije za djecu 2,,)62,1,. (skoro se oekuje da *e .kuprtina usvojiti predlog o imenovanju zamjenika Om&udsmana za djeija prava. ( )atita prava oso*a sa invaliditetom

2'. ( cilju postizanja vieg stepena zatite oso&a s invaliditetom 2,,1. usvojena je .trategija za inkluziju oso&a sa invaliditetom u Crnoj ori za period 2,,262,1-. ?rioritetne aktivnosti u pravcu ostvarenja dugoronog cilja ukljuuju3 kreiranje .trategije za punu integraciju oso&a s invaliditetom$ uskla"ivanje sa iskustvima i praksom zemalja 7($ pove*anje &roja socijalnih servisa i jaanje kapaciteta #VO koje se &ave ovom pro&lematikom. 8ao osnov za izradu #acionalne strategije upotrije&ljena su rjeenja sadr%ana u doma*im i me"unarodnim dokumentima$ koja pitanje tretmana oso&a sa invaliditetom prvenstveno postavljaju kao pitanje potovanja ljudskih prava. ?rioriteti definisani Akcionim planom za sprovo"enje .trategije u prve dvije godine odnose se na izmjenu zakonske regulative$ arhitektonsko prilago"avanje$ saradnju sa #VO i$ pose&no$ na uvezivanje sistema zdravstvene zatite sa o&razovanjem i socijalnom zatitom oso&a sa invaliditetom. ( o&lasti o&razovanja predvi"eno je o&ez&je"ivanje inkluzivnog predkolskog$ osnovnog i srednjekolskog o&razovanja djece sa smetnjama u razvoju$ u zajednicama u kojima %ive$ kao i transformacija pose&nih ustanova u resursne centre. 8od profesionalne reha&ilitacije i zapoljavanja oso&a sa invaliditetom naglasak je stavljen na podsticanje samozapoljavanja i preduzetnitva. ?oetkom 2,,2. doneen je 5akon o kretanju slijepog lica uz pomo* psa vodia i pripremljen #acrt zakona o zatiti oso&a s invaliditetom od diskriminacije. ( toku je skuptinska procedura za usvajanje 5akona o profesionalnoj reha&ilitaciji i zapoljavanju lica sa invaliditetom. 2). ?rema ?rogramu rada Vlade predvi"eno je da ?redlog zakona o ratifikaciji 8onvencije (# o pravima oso&a sa invaliditetom &ude dostavljen .kuptini na usvajanje do kraja 2,,2. + +ostojanstvo i nepovredivost li,nosti- potovanje prava na privatnost

2+. (stavom se jemi dostojanstvo i sigurnost ovjeka$ kao i nepovredivost njegovog fizikog i psihikog integriteta$ privatnosti i linih prava. #iko ne smije &iti podvrgnut muenju ili neovjenom ili poni%avaju*em postupanju. Dako"e$ niko se ne smije dr%ati u ropstvu ili ropskom polo%aju. (stav garantuje potovanje ljudske linosti i dostojanstva u krivinom ili drugom postupku$ u sluaju lienja ili ogranienja slo&ode i za vrijeme izvravanja kazne. 5a&ranjeno je i ka%njivo svako nasilje$ neovjeno ili poni%avaju*e postupanje nad licem koje je lieno slo&ode ili mu je slo&oda ograniena$ kao i iznu"ivanje priznanja i izjava. Giavanje slo&ode doputeno je samo iz razloga i u postupku koji je predvi"en zakonom$ a lice lieno slo&ode mora odmah &iti o&avijeteno na svom jeziku ili jeziku koji razumije o razlozima lienja slo&ode. Gice za koje postoji osnovana sumnja da je izvrilo krivino djelo mo%e$ na osnovu odluke nadle%nog suda$ &iti pritvoreno i zadr%ano u pritvoru samo ako je to neophodno radi vo"enja krivinog postupka. ?ritvor mo%e trajati po odluci prvostepenog suda najdu%e tri mjeseca od dana pritvaranja$ a odlukom vieg suda$ mo%e se produ%iti za jo tri mjeseca. ?ritvor maloljetnika ne mo%e trajati du%e od -, dana. 2-. ?rostorije namijenjene za zadr%avanje lica lienih slo&ode moraju ispunjavati neophodne higijensko6tehnike uslove$ a naroito u pogledu ku&ature vazduha$ minimalne povrine$ osvjetljenja i provjetravanja. Imaju*i u vidu znaaj zakonitosti postupanja prema zadr%anim licima$ ouvanja njihovog psiho6fizikog integriteta i omogu*avanja ostvarivanja njihovih prava tokom policijskog postupka$ (prava policije je ulo%ila znaajne napore u cilju otklanjanja dosadanjih nedostataka$ pose&no u dijelu uslovnosti policijskih pritvorskih prostorija. ( tom smislu$ u skladu sa ?ravilnikom o uslovima koje moraju ispunjavati prostorije za zadr%avanje lica lienih slo&ode$ od 2,,-. preduzimaju se konkretne aktivnosti -

na rekonstrukciji prostorija za zadr%avanje u cilju upodo&ljavanja njihovih uslova sa navedenim ?ravilnikom. 5apoete su i aktivnosti za uvo"enje video nadzora nad zadr%anim licima. 21. .vakom zadr%anom licu uruuje se tzv. >Informativni list za zadr%ano lice< iji prijem potvr"uju sva zadr%ana lica svojerunim potpisom. Informativni list je tampan na maternjem$ engleskom i al&anskom jeziku i njegov cilj je da prilikom lienja slo&ode zadr%ano lice jo jednom &ude upoznato sa svojim pravima$ odnosno da svaki slu%&enik policije zadr%anom licu mora saoptiti na njegovom jeziku ili jeziku koji razumije da je lien slo&ode$ da o&razlo%i razloge lienja slo&ode$ da ga upozna sa mogu*no*u da nije du%an nita da izjavi$ da mo%e anga%ovati &ranioca kojeg oda&ere$ da o lienju slo&ode na njegov zahtjev &udu o&avijeteni njegovi naj&li%i$ da u redovnim intervalima do&ija o&rok u skladu sa njegovim vjerskim uvjerenjima i da mu je o&ez&ije"en pristup vodi za pi*e. 22. Dokom prethodne godine medijskom kampanjom reafirmisana je uloga telefona za predstavke i prigovore gra"ana na postupke policije sa pose&nim naglaskom da svaki gra"anin ima pravo$ izme"u ostalog$ i na prigovor ukoliko smatra da je nezakonito lien slo&ode. ?itanje zajemenosti ljudskih prava i slo&oda$ odnosno pitanje njihovog ograniavanja$ tretirano je i kroz 5akon o izvrenju krivinih sankcija kojim se ure"uje sistem izvrenja kazni$ mjera &ez&jednosti i vaspitnih mjera. 5a&ranjeni su i ka%njivi postupci kojima se osu"eno lice podvrgava &ilo kom o&liku muenja$ zlostavljanja i poni%avanja$ ljekarskim i naunim eksperimentima$ a osu"eno lice koje je &ilo %rtva ovakvih postupaka ima pravo na naknadu tete. Osu"enom licu se o&ez&je"uje ispunjavanje njegovih osnovnih kulturnih i vjerskih potre&a$ odr%avanje line higijene i &avljenje fizikim aktivnostima. 5a osu"ena lica$ a naroito za maloljetnike i mla"a punoljetna lica koja nemaju zavrenu osnovnu kolu$ organizuje se nastava za osnovno o&razovanje$ a mo%e se organizovati i nastava za struno o&razovanje. 20. ( okviru .trategije reforme pravosu"a 2,,162,12$ zatvorski sistem je tretiran kao pose&an segment$ za ije su unapre"enje postavljeni odre"eni ciljevi3 stvaranje uslova za vrenje nadzora nad izvrenjem uslovne osude$ uslovnog otpusta i rada u javnom interesu @uspostavljanje .lu%&e za uslovnu slo&oduB$ stvaranje uslova za me"uso&no razdvajanje odre"enih kategorija osu"enih lica @maloljetnici$ strana licaB$ o&ez&je"ivanje adekvatnih smjetajnih kapaciteta$ unapre"enje sistema o&ez&je"enja$ kontinuirano struno o&razovanje$ usavravanje i provjera znanja zatvorskih slu%&enika$ kao i unapre"enje tretmana osu"enih lica @uvo"enje raznovrsnih programa o&razovnog$ radnog$ kulturnog$ sportskog i drugih vrsta tretmanaB. 8ancelarija 5atitnika ljudskih prava i slo&oda je u svojoj ocjeni potovanja ljudskih prava lica lienih slo&ode konstatovala da su uslovi pritvorenih lica u prostorijama u kojima oni &orave u znatnoj mjeri po&oljani u odnosu na raniji period. Izgra"ena je nova zgrada sa tri &loka koji su fiziki odvojeni tj. imaju pose&ne ulaze za smjetaj maloljetnika$ %ena i stranaca. 5atitnik je uputio preporuku .kuptini za ratifikaciju Opcionog protokola uz 8onvenciju (# za &or&u protiv torture koji predvi"a #acionalne mehanizme za prevenciju torture. ( cilju predupre"enja eventualnih pro&lema u implementaciji Opcionog protokola$ nakon njegove ratifikacije$ pod pokroviteljstvom O7H.$ osnovana je me"uresorska radna grupa koja razmatra modalitete funkcionisanja ovog #acionalnog mehanizma. ',. !inistarstvo unutranjih poslova je 2,,-. na osnovu 5akona o policiji donijelo 8odeks policijske etike. 8odeks predstavlja skup naela o postupanju ovla*enih policijskih slu%&enika u o&avljanju slu%&enih poslova$ zasnovanih na potovanju ljudskih prava i slo&oda svih gra"ana$ &ez diskriminacije po &ilo kojem osnovu. !inistar unutranjih poslova je$ radi ispitivanja etinosti policijskog ponaanja$ donio =jeenje o osnivanju 7tikog od&ora koji

sprovodi odred&e 5akona o policiji$ 8odeks policijske etike$ 7vropski kodeks policijske etike i 7vropsku konvenciju o ljudskim pravima. '1. 5akon o policiji uvodi institut gra"anske kontrole policije$ koju vri .avjet za gra"ansku kontrolu rada policije$ imenovan od strane .kuptine. .avjet se sastoji od pet lanova koje imenuje Advokatska komora$ Gjekarska komora$ (dru%enje pravnika$ (niverzitet Crne ore i nevladine organizacije koje se &ave ljudskim pravima. ?olicija je du%na da na zahtjev .avjeta pru%i potre&ne informacije i o&avjetenja. '2. ( periodu nakon o&nove nezavisnosti vo"eni su disciplinski postupci protiv 22 slu%&enika policije z&og prekoraenja ovla*enja koja su za posljedicu imala krenje ljudskih prava. !jera prestanka radnog odnosa izreena je u 1$ a maksimalna novana kazna u 1+ sluajeva. ''. .vako ima pravo na potovanje privatnog i porodinog %ivota. 5a&ranjena je upotre&a podataka o linosti van namjene za koju su prikupljeni i svako ima pravo da &ude upoznat sa podacima koji su prikupljeni o njegovoj linosti i pravo na sudsku zatitu u sluaju zloupotre&e. ?ravo na tajnost pisma$ telefonskog razgovora i drugih sredstava optenja mo%e &iti ogranieno samo na osnovu odluke suda$ ako je to neophodno za vo"enje krivinog postupka ili iz razloga &ez&jednosti Crne ore. 5akon o tajnosti podataka propisuje jedinstven sistem odre"ivanja tajnosti podataka$ pristupa tajnim podacima$ uvanja$ kori*enja$ evidencije i zatite tajnih podataka. ?o ovom zakonu du%ni su da postupaju dr%avni organi$ organi dr%avne uprave$ organi jedinica lokalne samouprave i druga pravna lica kojima je povjereno vrenje javnih ovlatenja kao i pravna i fizika lica. 5akon propisuje sistem ogranienja prava na potovanje privatnog i porodinog %ivota u postupcima koji podrazumijevaju sudsku kontrolu$ odnosno nared&u suda za preduzimanje takvih mjera$ kao to su pretresanje stana$ stvari i lica. '). #a itav sudski postupak se prote%u garancije prava na razuman rok za su"enje uz puno potovanje dostojanstva linosti i zatitu prava svih uesnika u postupku$ sa pose&nim rokovima i principom hitnosti kada se to odnosi na maloljetna lica i lica liena slo&ode. (sljed predugog trajanja sudskih postupaka zakonodavac se opredijelio za donoenje pose&nog 5akona o zatiti prava na su"enje u razumnom roku. .tandard du%ine trajanja razumnog roka utvr"uje se u skladu sa praksom 7vropskog suda za ljudska prava. 5akon je predvidio dva mehanizma zatite3 kontrolni zahtjev za u&rzanje postupka i tu%&u za pravino zadovoljenje. '+. 5&og svog geografskog polo%aja$ veliki je rizik da Crna ora postaje sve vie tranzitna zemlja za trgovinu ljudima. Vlada je razvila sveo&uhvatni normativni$ institucionalni i organizacioni pristup putem zajednikog anga%ovanja sa #VO i me"unarodnim organizacijama u cilju efikasnije &or&e protiv trgovine ljudima. #acionalna strategija$ sastavljena od tri dijela 6 krivino gonjenje poinilaca$ zatita %rtava i prevencija trgovine ljudima 6 je u potpunosti usaglaena sa ?rotokolom iz ?alerma i sadr%i konkretne zakonodavne$ administrativne i praktine mjere sa sveo&uhvatnim smjernicama za postupanje svih relevantnih su&jekata. Crna ora je imenovala .pecijalnog tu%ioca za organizovani kriminal za dalje unapre"ivanje svojih napora u ovoj o&lasti. ( periodu od ,1. ,-. 2,,-. do ,1. ,-. 2,,2. godine na podruju Crne ore registrovana su etiri krivina djela trgovine ljudima$ a prijavom je o&uhva*eno osam lica. ?odneena je jedna krivina prijava za krivino djelo trgovina djecom radi usvajanja i tri krivine prijave za krivino djelo posredovanje u vrenju prostitucije. . !z*jeglice i azilanti 2

'-. ( Crnoj ori trenutno &oravi 2'),2 raseljena lica$ od kojih 1-1)' interno raseljena lica i 12+0 raseljenih iz &ivih jugoslovenskih repu&lika. A%uriranje &aze podataka je na nivou dnevnih promjena. /evedesetih godina dvadesetog vijeka$ kao posljedica ratnih suko&a na prostoru &ive Iugoslavije$ u Crnoj ori je &oravilo oko 1', ,,, raseljenih lica$ to je u odnosu na doma*e stanovnitvo iznosilo 2)C. '1. Vlada je krajem 2,,-. godine izvrila transformaciju 8omesarijata za raseljena lica u 5avod za z&rinjavanje iz&jeglica. ?ored z&rinjavanja raseljenih lica nadle%nosti 5avoda su proirene i na3 poslove uprave definisane 5akonom o azilu4 saradnju sa (#JC=$ Crvenim krstom Crne ore i drugim organizacijama koje se &ave zatitom iz&jeglica4 pomo* u spajanju lanova porodica iz&jeglica4 ukljuivanje iz&jeglica u drutveni$ ekonomski i kulturni %ivot$ kao i druge poslove. 5avod za z&rinjavanje iz&jeglica poma%e u ostvarivanju prava na lina dokumenta$ pravnu i zdravstvenu zatitu$ o&razovanje$ preseljenje$ koordinira i posreduje kod me"unarodnih organizacija$ optinskih i dr%avnih slu%&i za ostvarivanje pojedinanih prava. '2. ( cilju realizacije generalnog opredeljenja Crne ore za trajno rjeavanje pro&lema iz&jeglih i raseljenih lica marta 2,,+. usvojen je dokument E.trategija za trajno rjeavanje pitanja iz&jeglica i interno raseljenih lica u Crnoj oriF koja sadr%i niz projekata za rjeavanje pitanja repatrijacije i integracije. 5a realizaciju aktivnosti predvi"enih .trategijom &ilo je potre&no o&ez&ijediti znaajna finansijska sredstva$ kako iz doma*ih tako i iz inostranih izvora. ?rema procjenama$ samo za realizaciju aktivnosti koje se odnose na integraciju iz&jeglica i interno raseljenih lica neophodno je &ilo o&ez&ijediti preko 1,, miliona K za period trajanja realizacije. ( julu 2,,+. godine je organizovana /onatorska konferencija kojoj su prisustvovali predstavnici me"unarodnih institucija i organizacija. Oekivani pozitivni efekti realizacije ciljeva .trategije i zainteresovanost donatora koji &i pomogli realizaciju trajnih rjeenja su uglavnom izostali. .amo je 7vropska agencija za rekonstrukciju opredijelila ' miliona eura za podrku pojedinim projektima. !e"unarodni partneri u realizaciji ciljeva .trategije su prije svega (#JC=$ O7H.$ 7vropska komisija$ J7G? i dr. '0. Iedan od o&lika z&rinjavanja prisutan u svim proteklim godinama i sada je kolektivni smjetaj. /esetine hiljada ljudi je prolo kroz ovaj o&lik smjetaja$ a interes raseljenih je i dalje prisutan. .tanje zateeno na kraju 2,,1 godine$ govori da u 1- optina u Crnoj ori$ postoji neki o&lik kolektivnog smjetaja u kojem su iz&jegla i raseljena lica ili i jedni i drugi. Od velikog znaaja je i jednokratna novana pomo*$ koja se pru%a ovim licima. !ogu*nost da do&iju pomo* su imali pojedinci koji su se zatekli u izuzetno tekom zdravstvenom$ materijalnom ili porodinom pro&lemu. Visina novane pomo*i se kretala od ', do 1,, 7ura @izuzetno 1+, KB$ zavisno od karaktera pro&lema. Ovim licima 9ond za zdravstveno osiguranje o&ez&je"uje zdravstvenu zatitu pod istim uslovima i u o&imu kao i svojim osiguranicima u okviru zdravstvenog sistema Crne ore. Iz&jeglicama i interno raseljenim licima omogu*eno je pravo na predkolsko i osnovno o&razovanje u kolama iji je osniva dr%ava$ kao i mogu*nost pristupa visokom o&razovanju. ?reko ),,, iz&jeglih i interno raseljenih uenika poha"a osnovnu kolu. ( prethodne tri godine na 8osovo se vratilo ukupno 0-- lica$ dok se u Jrvatsku i Hosnu i Jercegovinu vratilo + porodica sa ukupno 1+ lanova. =aseljenim licima sa 8osova je omogu*eno$ kroz projekat EI/I VI/IF$ da posjete 8osovo i da se neposredno uvjere u postojanje mogu*nosti za povratak. Izvjesno je da Crna ora nije u mogu*nosti da sama rjeava pro&leme koji zavise od ekonomske situacije. I pored svega$ ostaje jasno izra%ena spremnost Crne ore i svih njenih institucija da se u skladu sa nacionalnom .trategijom i kroz saradnju sa zemljama u regionu anga%uje na iznala%enju trajnih rjeenja.

),. 5&rinjavanje azilanata i lica koja tra%e azil o&uhvata pomo* u ostvarivanju prava na smjetaj$ o&razovanje$ zdravstvenu i socijalnu zatitu$ rad$ slo&odu vjeroispovijesti$ pravnu i humanitarnu pomo*$ spajanje porodice$ ukljuivanje u drutvo i drugih prava propisanih 5akonom o azilu. 5akon o azilu je prvi zakon iz ove o&lasti u Crnoj ori kojim se propisuju principi$ uslovi i postupak azila$ priznavanje statusa iz&jeglice i odo&ravanje dodatne i privremene zatite$ prava i o&aveze lica koja tra%e azil$ kojima je priznat status iz&jeglice i odo&rena dodatna i privremena zatita$ kao i razlozi za prestanak i ukidanje statusa iz&jeglice i dodatne zatite i prestanak privremene zatite u Crnoj ori. Imaju*i u vidu da je Centar za tra%ioce azila u izgradnji$ 5avod je iznalazio alternativna rjeenja za njihov smjetaj. 5a vo"enje prvostepenog postupka u o&lasti azila nadle%no je !inistarstvo unutranjih poslova i javne uprave. ?oslove iz nadle%nosti !inistarstva$ shodno 5akonu o azilu$ o&avlja 8ancelarija za azil. ?ostupak po %al&ama izjavljenim na odluke prvostepenog organa vodi /r%avna komisija za rjeavanje po %al&ama za azil. 5akonom o azilu su ispunjeni standardi :enevske konvencije o statusu iz&jeglica iz 10+1. godine i #jujorkog protokola iz 10-1. godine i osiguralo se potovanje principa za&rane protjerivanja. Odred&ama ovog 5akona osigurala se zatita lica sa pose&nim potre&ama$ ukljuuju*i maloljetna lica$ lica potpuno ili djelimino liena poslovne sposo&nosti$ maloljetna lica &ez pratnje$ lica sa psihikim ili fizikim invaliditetom$ stara lica$ trudnice$ samohrane roditelje sa maloljetnom djecom$ lica koja su &ila izlo%ena muenju$ silovanju ili drugim tekim o&licima psihikog$ fizikog ili seksualnog nasilja i druga ugro%ena lica. ( 2,,1. i 2,,2. godini - lica je zatra%ilo azil u Crnoj ori$ od toga je samo jednom licu priznat status iz&jeglice dok je za dva tra%ioca azila postupak o&ustavljen$ a u tri sluaja zahtjev je od&ijen. Iako je u sistemu azila u Crnoj ori praksa relativno skromna$ svim tra%iocima azila je omogu*eno podnoenje zahtjeva za do&ijanje azila$ davanje izjave o injenicama i okolnostima koje su od znaaja za donoenje odluke$ kao i dostavljanje pismena na jeziku koji su isti oznaili da razumiju$ na nain to im je 8ancelarija za azil o&ez&ijedila prevodioca. Dako"e$ pru%ena su im o&avjetenja o uslovima i postupku davanja azila$ pravima i o&avezama i ostvarivanju komunikacije sa licima koja daju pravnu pomo* i (#JC=.

lo*oda miljenja i izra0avanja- pravo na informisanje

)1. (stavom se garantuje pravo na slo&odu misli i utvr"uje da svako ima pravo na slo&odu izra%avanja govorom$ pisanom rijeju$ slikom ili na drugi nain. ?ravo na slo&odu izra%avanja mo%e se ograniiti samo pravom drugoga na dostojanstvo$ ugled i ast i ako se ugro%ava javni moral ili &ez&jednost Crne ore. Iemi se slo&oda tampe i drugih vidova javnog o&avjetavanja i pravo da se$ &ez odo&renja$ osnivaju novine i druga sredstva javnog informisanja. arantuje se pravo na odgovor i pravo na ispravku neistinite$ nepotpune ili netano prenijete informacije kojom je povrije"eno neije pravo ili interes i pravo na naknadu tete prouzrokovane o&javljivanjem netanog podatka ili o&avjetenja. (stav predvi"a izuze*e od za&rane cenzure samo u sluaju kada to utvrdi nadle%ni sud radi ouvanja ustavnog poretka$ teritorijalnog integriteta Crne ore$ sprjeavanja propagiranja rata ili podstrekavanja na nasilje ili vrenje krivinog djela i sprjeavanja propagiranja rasne$ nacionalne i vjerske mr%nje ili diskriminacije. )2. !edijskim zakonima @5akon o medijima$ 5akon o radio6difuziji$ 5akon o javnim radio6difuznim servisima E=adio Crne oreF i EDelevizija Crne oreFB regulisano je ostvarivanje prava na slo&odu izra%avanja. ?olaznu osnovu pri izradi ovih zakona predstavljali su principi sadr%ani u !e"unarodnom paktu o gra"anskim i politikim pravima$ 7vropskoj konvenciji o ljudskim pravima i osnovnim slo&odama$ /eklaraciji .avjeta 7vrope o slo&odi izra%avanja i informisanja$ 8onvenciji o prekograninoj televiziji .7 i preporukama .7. 5akonom o medijima propisano je da ovaj zakon tre&a primjenjivati u skladu sa principima 7vropske konvencije za zatitu ljudskih prava i osnovnih slo&oda$ uz kori*enje 1,

prakse precedentnog prava 7vropskog suda za ljudska prava. 5akon propisuje da dr%ava o&ez&je"uje dio finansijskih sredstava za ostvarivanje (stavom i zakonom zajamenih prava gra"ana na informisanje$ &ez diskriminacije$ po osnovu programskih sadr%aja koji su znaajni za razvoj nauke i o&razovanja$ razvoj kulture i informisanje oso&a ote*enog sluha i vida. 5akonom o medijima i 5akonom o radio6difuziji za&ranjen je monopol u o&lasti informisanja. Dako"e$ propisana je o&aveza zatite maloljetnika. 5akon o radio6difuziji ure"uje radio6 difuziju i rad elektronskih medija na naelima slo&ode$ profesionalizma i nezavisnosti elektronskih medija$ za&rane svakog o&lika cenzure ili nezakonitog mijeanja u njihov rad$ razvoja konkurencije i pluralizma u o&lasti radio6difuzije$ o&jektivnosti$ nediskriminacije i javnosti postupka izdavanja dozvola i drugim naelima$ u kontekstu afirmacije osnovnih ljudskih prava i slo&oda. .vi emiteri su odgovorni za sadr%inu emitovanog programa$ kao i o&avezni na potovanje i promociju osnovnih ljudskih prava i slo&oda$ demokratskih vrijednosti i institucija$ pluralizma ideja$ unapre"ivanja kulture javnog dijaloga i potovanje jezikih standarda$ privatnosti i dostojanstva gra"ana. )'. ( cilju ostvarivanja prava gra"ana na informisanje na svom jeziku predvi"ena je o&aveza dr%ave da o&ez&je"uje dio finansijskih sredstava za odre"ene programske sadr%aje za informisanje na al&anskom i jezicima drugih nacionalnih i etnikih grupa. Ovim 5akonom predvi"ena je i mogu*nost osnivanja regionalnih radio i tv studija sa pose&nom o&avezom proizvodnje i emitovanja regionalnih i programa na jezicima nacionalnih manjina na tom podruju. Iavni servis =adio i televizija Crne ore$ saglasno 5akonu$ po ustaljenoj emi emituje program na albanskom jeziku. =ije je o informativnim emisijama$ koje priprema i realizuje =edakcija na al&anskom jeziku'. !inistarstvo kulture$ sporta i medija svake godine raspisuje konkurs za sufinansiranje programa i projekata u medijima kako &i podstakli proizvodnju i o&javljivanje sadr%aja koji se$ prije svega$ odnose na promociju i afirmaciju tolerancije i kulture dijaloga$ kulturnog i umjetnikog stvaralatva$ ostvarivanje prava na informisanje i sl. ( okviru informisanja pripadnika nacionalnih manjina putem tampanih medija u Crnoj ori najve*i &roj se izdaje na al&anskom jeziku$ a zastupljeni su hrvatski$ romski i &onjaki jezik. Izdavanje tampanih medija uslovljeno je esto ekonomskim mogu*nostima iako im i dr%ava pru%a odre"enu podrku. )). (stav predvi"a da svako ima pristup informacijama u posjedu dr%avnih organa i organizacija koji vre javna ovla*enja. 5akonom o slo&odnom pristupu informacijama se ure"uje nain i postupak za ostvarivanje prava gra"ana da tra%e$ primaju i koriste informacije koje su u posjedu organa vlasti. ?ravo na pristup informacijama u posjedu organa vlasti imaju doma*a i strana fizika i pravna lica &ez diskriminacije. ( cilju stvaranja uslova za implementaciju 5akona o slo&odnom pristupu informacijama !inistarstvo kulture$ sporta i medija je odr%alo niz o&uka za lica u organima vlasti koji su zadu%eni da rjeavaju po zahtjevima za pristup informacijama. .hodno 5akonu svi organi dr%avne uprave su izradili vodi za pristup informacijama u posjedu datog organa i pu&likovali ga na zvaninoj internet prezentaciji. )+. #adle%na institucija za vo"enje audio6vizuelne politike je !inistarstvo kulture$ sporta i medija. ( sprovo"enju audiovizuelne politike va%no mjesto zauzima i Agencija za radio6 difuziju koja je osnovana 2,,'. i pravno je odvojena i nezavisna od dr%avnih organa i svih pravnih i fizikih lica koja se &ave djelatno*u proizvodnje$ prenosa i emitovanja radio i televizijskih programa ili sa njima povezanim djelatnostima. )-. Dokom primjene medijskih zakona praksa je pokazala da odre"ena zakonska rjeenja nijesu adekvatna. ?rimjena 5akona o javnim radio6difuznim servisima >=adio Crne
'

=adijski program na al&anskom jeziku priprema =edakcija u kojoj je 2 zaposlenih3 1 novinara$ od kojih su dva dopisnika$ i spiker. .vi imaju visoku kolsku spremu$ osim jednog koji ima viu.

11

ore< i >Delevizija Crne ore< pokazala je da je postoje*i model upravljake strukture javnog servisa neracionalan i neefikasan$ kao i da nain u&iranja radio6difuzne pretplate nije dao oekivane rezultate. ?laniranim izmjenama medijskih zakona naznaena pitanja tre&a cjelovito urediti i o&ez&ijediti njihovu efikasnu primjenu u interesu javnog servisa i gra"ana. ( o&lasti elektronskih medija u Crnoj ori funkcioniu dr%avni radio6difuzni servis$ lokalni radio6difuzni servisi i komercijalni radio6difuzni servisi. ?ored nacionalnog i lokalnih javnih radio6difuznih servisa$ u Crnoj ori je osnovano '- komercijalnih radio6difuznih servisa i 1+ tv radio6difuznih servisa. Dako"e$ u porastu je i osnivanje tampanih medija. )1. ( Crnoj ori je u periodu nakon o&nove nezavisnosti$ evidentiran odre"en &roj sluajeva prijetnji i fizikih napada na novinare. ( svim sluajevima nadle%ni organi su preduzeli sve zakonima predvi"ene mjere u cilju utvr"ivanja materijalne istine i privo"enja pravdi poinilaca. ?o istom pitanju nadle%ni organi su odgovorili na konkretne upite .pecijalnog izvjestioca (# za slo&odu miljenja i izra%avanja i uputili otvoreni poziv .pecijalnom izvjestiocu da posjeti Crnu oru i izvri samostalu procjenu. )2. Crna ora je ostvarila komunikaciju sa .pecijalnim izvjestiocem (# za slo&odu miljenja i izra%avanja i u sluaju vo"enja sudskog postupka protiv novinara z&og klevete. 1 %ose*na manjinska prava

)0. ?ored osnovnih ljudskih prava i slo&oda$ u cilju zatite ukupnog nacionalnog identiteta$ (stav i zakoni Crne ore manjinama daju i set dodatnih prava. (stav pripadnicima manjinskih naroda i drugih manjinskih nacionalnih zajednica jemi prava i slo&ode koja mogu koristiti pojedinano i u zajednici sa drugima$ i to pravo3 na izra%avanje$ uvanje$ razvijanje i javno ispoljavanje nacionalne$ etnike$ kulturne i vjerske pose&nosti4 na iz&or$ upotre&u i javno isticanje nacionalnih sim&ola i o&ilje%avanje nacionalnih praznika4 na upotre&u svog jezika i pisma u privatnoj$ javnoj i slu%&enoj upotre&i4 na kolovanje na svom jeziku i pismu u dr%avnim ustanovama i da nastavni programi o&uhvataju i istoriju i kulturu pripadnika manjinskih naroda i drugih manjinskih nacionalnih zajednica4 da u sredinama sa znaajnim ue*em u stanovnitvu organi lokalne samouprave$ dr%avni i sudski organi vode postupak i na jeziku manjinskih naroda i drugih manjinskih nacionalnih zajednica4 da osnivaju prosvjetna$ kulturna i vjerska udru%enja uz materijalnu pomo* dr%ave4 da sopstveno ime i prezime upisuju i koriste na svom jeziku i pismu u slu%&enim ispravama4 da u sredinama sa znaajnim ue*em u stanovnitvu tradicionalni lokalni nazivi$ imena ulica i naselja$ kao i topografske oznake &udu ispisani i na jeziku manjinskih naroda i drugih manjinskih nacionalnih zajednica4 na autentinu zastupljenost u .kuptini i skuptinama jedinica lokalne samouprave u kojima ine znaajan dio stanovnitva$ shodno principu afirmativne akcije4 na srazmjernu zastupljenost u javnim slu%&ama$ organima dr%avne vlasti i lokalne samouprave4 na informisanje na svom jeziku4 da uspostavljaju i odr%avaju kontakte sa gra"anima i udru%enjima van Crne ore sa kojima imaju zajedniko nacionalno i etniko porijeklo$ kulturno6istorijsko naslje"e$ kao i vjerska u&je"enja i na osnivanje savjeta za zatitu i unapre"enje pose&nih prava. (stavom je za&ranjena nasilna asimilacija pripadnika manjinskih naroda i drugih manjinskih nacionalnih zajednica. +,. .et manjinskih prava i mehanizmi zatite detaljnije su regulisani 5akonom o manjinskim pravima i slo&odama. 5akon se odnosi na ouvanje nacionalnog identiteta manjina$ kao i omogu*avanje djelotvornog ue*a manjina u javnom %ivotu. 5akon je uskla"en sa najviim me"unarodnim standardima sadr%anim u dokumentima (#$ .avjeta 7vrope i O7H.. ( cilju implementacije 5akona$ !inistarstvo za zatitu ljudskih i manjinskih prava$ kao nadle%ni organ$ je donijelo ?ravila i (putstva za iz&ore savjeta manjina. /o sada

12

su iza&rani savjeti hrvatske$ &onjake$ muslimanske$ romske i al&anske manjine. ( skladu sa 5akonom usvojena je i .trategija manjinske politike. +1. Institucionalni okvir za zatitu prava i unapre"enje polo%aja manjina o&uhvata !inistarstvo za zatitu ljudskih i manjinskih prava$ skuptinski Od&or za ljudska prava i slo&ode i Centar za ouvanje i razvoj kulture manjina. 8ao samostalna i nezavisna institucija djeluje i 5atitnik ljudskih prava i slo&oda. ?ored ovih institucija$ .kuptina je donijela Odluku o osnivanju 9onda za manjine koji sprovodi aktivnosti znaajne za ouvanje i razvoj nacionalnih$ etnikih pose&nosti manjina i njihovih pripadnika u o&lasti nacionalnog$ etnikog$ kulturnog$ jezikog i vjerskog identiteta. Odlukom su precizirana sredstva za ove namjene u iznosu najmanje ,$1+C od &ud%eta @cca 1.,,,.,,,$oo KB. 2 Romska zajednica u (rnoj 1ori

+2. ( Crnoj ori postoje poteko*e u utvr"ivanju tanog &roja =oma koji su stalno nastanjeni u Crnoj ori. ?rema zvaninom popisu iz 2,,'. u Crnoj ori %ivi 2.21+ pripadnika romske zajednice. ?rema procjenama #VO u Crnoj ori %ivi oko 2, ,,, pripadnika =oma$ Akalija i 7gip*ana od kojih su vie od +,,, iz&jeglice i raseljena lica. +'. ( cilju po&oljanja ukupnog polo%aja =oma i njihove ukljuenosti u drutvo$ Vlada je 2,,+. usvojila Akcioni plan za implementaciju projekta E/ekada ukljuenja =oma 2,,+6 2,1+F i 2,,1. .trategiju za po&oljanje polo%aja =oma. ?ored redovnih sredstava za 2,,2. namijenjenih za po&oljanje polo%aja =oma$ Vlada je izdvojila dodatnih ),,.,,, K i formirala 8omisiju za pra*enje implementacije ove .trategije$ na interresorskoj osnovi uz ue*e predstavnika romskog #VO sektora. +). !inistarstvo prosvjete i nauke$ u sklopu reforme o&razovnog sistema$ pose&nu pa%nju je posvetilo integraciji =oma u formalni o&razovni sistem$ sa ciljem da se za ovu populaciju o&ez&ijedi kvalitetno osnovno o&razovanje i time pomogne njihova ukupna integracija u drutvo. !inistarstvo je sprovo"enjem sistemskih mjera znaajno unaprijedilo kvalitet i integraciju =A7 djece u sistem redovnog o&razovanja. Iako ne postoje pouzdani podaci o &roju uenika =A7 u redovnom o&razovnom sistemu$ istra%ivanja koje sprovodi !inistarstvo pokazuju$ da &roj uenika =A7 raste u kontinuitetu. !inistarstvo prosvjete i nauke podstie upis romske djece o&ez&je"ivanjem &esplatnih ud%&enika i kolskog pri&ora$ kao i kroz saradnju sa #VO ije je djelovanje usmjereno na inkluziju =A7. !inistarstvo je$ u toku 2,,1$ omogu*ilo tampanje kolskog lista ELkolaracM i ELkolarkaM na romskom jeziku. ++. Informisanje =oma u Crnoj ori realizuje se kroz programe javnog radio6difuznog servisa. 7misije su posve*ene integraciji romskog stanonovniva u Crnoj ori. ?ripremaju ih novinari romske nacionalnosti koji su zavrili novinarsku kolu Instituta za medije. Iedan od kljunih pro&lema u implementaciji pomenutog programa je nedostatak pripadnika romske nacionalnosti sa visokim o&razovanjem. /oprinos unapre"enju informisanja na romskom jeziku predstavlja i redovno emitovanje radio emisije N=omi govore 6 O =oma vakerenN$ koju priprema i realizuje nevladina organizacija /emokratski romski centar$ uz podrku !inistarstva kulture$ sporta i medija i me"unarodnih organizacija. Informisanje romske populacije na javnom servisu Delevizija Crne ore realizuje se kroz dokumentarnu tv emisiju pod nazivom E las =omaF. ! %rava iz o*lasti rada i po osnovu rada

+-. (stav predvi"a da svako ima pravo na rad$ na slo&odan iz&or zanimanja i zapoljavanja$ na pravine i humane uslove rada i na zatitu za vrijeme nezaposlenosti. 5aposleni imaju pravo na odgovaraju*u zaradu$ ogranieno radno vrijeme$ pla*eni odmor i 1'

zatitu na radu. Omladina$ %ene i invalidi u%ivaju pose&nu zatitu na radu. (stavom je za&ranjen prinudni rad. (stavom je predvi"eno osnivanje tripartitnog .ocijalnog savjeta iji je osnovni zadatak uspostavljanje socijalnog dijaloga i jaanje socijalne kohezije. 8onstituisanje .ocijalnog savjeta je regulisano 5akonom o socijalnom savjetu$ uskla"enim sa propisima 7( i !O=. +1. =eforma 5akona o radu$ koja je u toku$ zapoela je 2,,'. godine uskla"ivanjem sa standardima !O= u segmentima slo&ode udru%ivanja sindikalnih i poslodavakih organizacija$ kao i utvr"ivanja ve*eg o&ima zatite invalida rada$ ako je za njihovim radom prestala potre&a u sluaju transformacije poslodavca. ( daljoj reformi ukazala se potre&a i za revidiranjem pojedinih radnopravnih instituta kao to su za&rana diskriminacije$ ravnopravan tretman u zapoljavanju mukaraca i %ena$ kao i iz&oru zanimanja$ zatita zaposlenih kod promjene poslodavaca$ promjene ugovorenih uslova rada i utvr"ivanja vika zaposlenih$ o&ez&je"ivanje potra%ivanja zaposlenih u sluaju steaja ili likvidacije$ odgovornost za povredu radne du%nosti i dr. . tim u vezi pripremljen je ?redlog zakona o radu$ koji je pred usvajanjem u skuptinskoj proceduri. ?redlog zakona$ koji je pripremljen u saradnji sa predstavnicima !O=$ usaglaen je sa ratifikovanim konvencijama i propisima 7(. +2. ( cilju uvo"enja alternativnih naina rjeavanja radnih sporova 2,,1. usvojen je 5akon o mirnom rjeavanju radnih sporova. 5akonom je$ radi o&avljanja strunih poslova$ predvi"eno osnivanje Agencije za mirno rjeavanje radnih sporova. +0. #ovi 5akon o zapoljavanju i radu stranaca ija primjena *e poeti 1. januara 2,,0. zasnovan je na standardima !O=. ?rimjenom ovog 5akona o&ez&ijedi*e se pra*enje migracione politike$ utvr"ivanje godinje kvote radnih dozvola za strance u odgovaraju*im djelatnostima$ o&ez&je"ivanje jednakosti stranaca koji su do&ili radnu dozvolu sa dr%avljanima Crne ore po pitanju zaposlenja i rada i o&ez&je"uje preduzimanje mjera za efikasno otklanjanje nezakonitog zapoljavanja stranaca putem odgovaraju*e kaznene politike. -,. ?rava iz penzijskog i invalidskog osiguranja su regulisana 5akonom o penzijskom i invalidskom osiguranju i 5akonom o do&rovoljnim penzionim fondovima . =adi otklanjanja &rojnih sla&osti u funkcionisanju postoje*eg sistema penzijskog i invalidskog osiguranja$ Vlada se opredijelila za viestu&ni penzijski sistem koji podrazumijeva reformu postoje*eg sistema zasnovanog na me"ugeneracijskoj solidarnosti @I stu&B$ uvo"enje o&avezne individualne kapitalizovane tednje @II stu&B i uvo"enje do&rovoljne individualne kapitalizovane tednje @III stu&B. 5akonom o penzijskom i invalidskom osiguranju predvi"eno je pravo na invalidsku i porodinu penziju. Institucionalni okvir za ostvarivanje prava po osnovu penzijskog i invalidskog osiguranja ine !inistarstvo zdravlja$ rada i socijalnog staranja i 9ond penzijskog i invalidskog osiguranja. 3 %rava iz o*lasti zdravstvene zatite

-1' hodno (stavu svako ima pravo na zdravstvenu zatitu$ dok je za djecu$ trudnice$ stara lica i lica sa invaliditetom predvi"eno da imaju pravo na zdravstvenu zatitu iz javnih prihoda$ ako to pravo ne ostvaruju po nekom drugom osnovu. Opti ciljevi razvoja zdravstva u Crnoj ori definisani su .trategijom razvoja zdravstva Crne ore i !aster planom razvoja zdravstva Crne ore 2,,+ O 2,1,. ?rava iz o&lasti zdravstvene zatite regulisana su 5akonom o zdravstvenoj zatiti$ koji utvr"uje institucionalne uslove za reformu zdravstvenog sistema$ prvenstveno primarne zdravstvene zatite. Osnovni koncept zakona je definisan zdravstvenom politikom i vizijom razvoja zdravstva kroz3 izgradnju sistema javnog zdravlja4 o&ez&je"enje primarne zdravstvene zatite cjelokupnom stanovnitvu4 pove*anje dostupnosti i 1)

pristupanosti zdravstvene zatite stanovnitva uvo"enjem sistema iza&ranog tima ili doktora u primarnoj zdravstvenoj zatiti4 reorganizaciju i osposo&ljavanje sekundarnog i tercijarnog nivoa zdravstvene zatite i kroz izradu pose&nih strategija za unapre"enje zdravlja i zdravstvenog stanja ugro%enih i ranjivih kategorija. 5akonom o zdravstvenom osiguranju na&rojane se medicinske mjere i zdravstvene usluge koje se finansiraju iz o&aveznog zdravstvenog osiguranja. 5akon o zatiti i ostvarivanju prava mentalno o&oljelih lica je donijet saglasno preporukama i /eklaraciji .vjetske zdravstvene organizacije. -2. Organ uprave nadle%an za kreiranje zdravstvene politike i poslove u o&lasti ostvarivanja prava na zdravstvenu zatitu je !inistarstvo zdravlja$ rada i socijalnog staranja. Institucionalni okvir ine i Institut za javno zdravlje$ 9ond za zdravstvo i (prava za ljekove i medicinska sredstva. 4 %ravo na zdravu 0ivotnu sredinu

-'. ( okviru osnovnih svojstava dr%ave$ koja su definisana (stavom$ istaknuto je da je Crna ora ekoloka dr%ava. ( pream&uli (stava je naglaeno da je dr%ava odgovorna za ouvanje prirode$ zdrave %ivotne sredine$ odr%ivog razvoja$ uravnote%enog razvoja svih njenih podruja i uspostavljanje socijalne pravde. Planom 2'. definisano je da svako ima pravo na zdravu %ivotnu sredinu$ na &lagovremeno i potpuno o&avjetavanje o stanju %ivotne sredine$ na mogu*nost uticaja prilikom odluivanja o pitanju od znaaja za %ivotnu sredinu i na pravnu zatitu ovih prava. -). ?oetak novog drutvenog odnosa prema %ivotnoj sredini$ prema prostoru i prirodnim &ogatstvima u Crnoj ori$ otpoeo je 1001. usvajanjem /eklaracije o ekolokoj dr%avi Crnoj ori$ kao i donoenjem 5akona o %ivotnoj sredini. 5akonom o %ivotnoj sredini su definisani ciljevi$ osnovni principi$ mjere i mehanizmi zatite %ivotne sredine$ pra*enje stanja %ivotne sredine$ odgovornost za zaga"ivanje %ivotne sredine$ naknade za zaga"ivanje %ivotne sredine i rad ekoloke inspekcije. 5akonom su utvr"ene o&aveze postoje*ih i potencijalnih zaga"ivaa da u o&avljanju privrednih i drugih aktivnosti preduzimaju sve mjere za zatitu %ivotne sredine. ( tom cilju$ radi spreavanja zaga"ivanja %ivotne sredine i sprovo"enja principa Fzaga"iva pla*aM$ utvr"ena je o&aveza pla*anja Feko naknadeM$ srazmjerno koliini isputenih zaga"uju*ih materija$ kao i o&aveza pla*anja kazne za krenje normi. Dako"e$ radi o&ez&je"enja preventivnog pristupa u zatiti %ivotne sredine$ ovim 5akonom se propisuje o&aveza izrade i donoenja temeljnih dokumenata zatite %ivotne sredine. ( funkciji kontinuiranog pra*enja kvalitativnih i kvantitavnih promjena stanja %ivotne sredine 5akon utvr"uje i o&avezu uspostavljanja katastra zaga"ivaa. -+. ( proteklom periodu donijet je niz zakona i stratekih dokumenata u o&lastima procjene uticaja i strateke procjene uticaja na %ivotnu sredinu$ kvaliteta vazduha$ upravljanja otpadom$ upravljanja vodama$ kontrole industrijskog zaga"enja$ hemikalija i &uke. Intenziviran je proces ratifikacije multilateralnih sporazuma o %ivotnoj sredini. #ajva%niji zakoni i strateki dokumenti u ovoj o&lasti su3 5akon o stratekoj procjeni uticaja$ 5akon o procjeni uticaja$ 5akon o upravljanju otpadom$ 5akon o kvalitetu vazduha$ 5akon o ratifikaciji 8joto protokola$ #acionalna strategija odr%ivog razvoja$ #acionalna politika upravljanja otpadom. --. ( o&lasti zatite %ivotne sredine$ pred Crnom orom stoje$ sa jedne strane mnoge o&aveze$ a sa druge veliki limiti u institucionalnom$ kadrovskom i finansijskom smislu i na svim nivoima. ?olaze*i od toga usvojen je jula 2,,2. novi 5akona o %ivotnoj sredini koja stvara zakonski osnov za formiranje Agencije za zatitu %ivotne sredine i 9onda za %ivotnu sredinu @Eko fondaB. 5akon o %ivotnoj sredini sadr%i pose&na poglavlja o odgovornosti za 1+

tetu nanijetu %ivotnoj sredini i o odgovornosti za %ivotnu sredinu u pogledu sprijeavanja i otklanjanja tete. ?rema ovom 5akonu$ izvjetaj o stanju %ivotne sredine radi*e se u skladu sa standardnom metodologijom 7vropske agencije za %ivotnu sredinu. -1. Organ dr%avne uprave zadu%en za pra*enje stanja i sprovo"enje mjera zatite %ivotne sredine je !inistarstvo turizma i zatite %ivotne sredine. !inistarstvo je nadle%no za donoenje propisa iz o&lasti industrijskog zaga"ivanja$ kontrole rizika i nesre*a$ kao i za inspekcijski nadzor nad sprovo"enjem istih$ kroz rad 7koloke inspekcije. 5naajnu ulogu u o&lasti implementacije Vladine politike zatite %ivotne sredine ima 8ancelarija za odr%ivi razvoj i Centar za ekotoksikoloka ispitivanja. !onitoring kvaliteta vazduha o&avljaju Jidrometeroloki zavod i Centar za ekotoksikoloka istra%ivanja. 5 aradnja sa nevladinim sektorom

-2. Osnovni normativni okvir za djelovanje nevladinih organizacija utvr"en je (stavom koji jami slo&odu politikog$ sindikalnog i drugog udru%ivanja i djelovanja$ &ez odo&renja$ uz upis kod nadle%nog organa. (slovi$ postupak i o&lici udru%ivanja gra"ana regulisani su 5akonom o nevladinim organizacijama. ( Crnoj ori registrovano je oko ).2,, #VO). -0. ?ojednim zakonima definisano je ue*e #VO u radnim i drugim tijelima nadle%nih institucija6 Zakon o radio-difuziji predvi"a da su #VO i udru%enja gra"ana iz o&lasti medija i one koje se &ave zatitom ljudskih prava i slo&oda ovla*eni su&jekti za imenovanje lanova .avjeta Agencije za radio6difuziju4 Zakon o javnim radio-difuznim servisima "Radio Crne Gore" i Televizija Crne Gore" predvi"a da su #VO iz o&lasti zatite ljudskih prava$ sporta$ turizma i ekologije$ prava djece$ omladine i porodice$ o&razovanja$ zdravstva i socijalne zatite i one koje se &ave unapre"ivanjem prava pripadnika nacionalnih i etnikih grupa ovla*eni su&jekti za imenovanje lanova .avjeta javnog servisa4 Zakon o zdravstvenoj zatiti predvi"a da u Od&or direktora zdravstvene ustanove iji je osniva dr%ava$ mogu &iti imenovani i predstavnici #VO iji je osnovni cilj zatita interesa hendikepiranih$ invalidnih i o&oljelih lica4 Zakon o poli iji regulie da gra"ansku kontrolu rada policije vri .avjet od pet lanova$ a jednog lana imenuju #VO koje se &ave ljudskim pravima. ( pripremi je$ nacrt dokumenta o procedurama i kriterijumima za iz&or predstavnika #VO u radna tijela Vlade ili organa dr%avne uprave$ koji *e na jedinstven nain regulisati ovo pitanje. Dako"e$ #VO su pripremale ili uestvovale u pripremi vie zakona i stratekih dokumenata$ me"u kojima su 5akon o javnim na&avkama$ 5akon o Agenciji za nacionalnu &ez&jednost$ 5akon o policiji$ 5akon o konfliktu interesa$ .trategija razvoja sistema socijalne i djeje zatite $ .trategija o integraciji oso&a sa invaliditetom i dr. ?otpisani su sporazumi o saradnji Vlade i #VO u o&lasti evroatlantskih i evropskih integracija. ( skladu sa va%e*im me"unarodnim dokumentima i propisima koji reguliu razliite aspekte odnosa Vlade i #VO$ Vlada Crne ore je usvojila dokument <Osnovi saradnje Vlade sa nevladinim organizacijama>$ kojim su utvr"eni ciljevi$ principi i o&lici saradnje. 1,. 9inansiranje #VO$ od strane dr%ave vri se$ u skladu sa 5akon o nevladinim organizacijama i 5akonom o igrama na sre*u$ putem javnog oglaavanja$ a odluke donose 8omisije .kuptine i Vlade Crne ore. Osim ovih vidova finansiranja$ projekti #VO se finansiraju i iz pose&nih stavki &ud%eta ministarstava i ostalih organa dr%avne uprave$ kao i iz &ud%eta lokalnih organa uprave. 11. Organ uprave nadle%an za saradnju Vlade sa #VO je 8ancelarija za saradnju sa nevladinim organizacijama$ kao dio eneralnog sekretarijata Vlade. 5adatak 8ancelarije je da o&avlja poslove koji se odnose na pripremu planova$ programa$ projekata i drugih aktivnosti
)

.a tendencijom rasta$ uz napomenu da se dnevno taj &roj mijenja.

1-

razvijaju*i me"uso&nu saradnju$ ne utiu*i na nezavisnost #VO i unapre"uju*i transparentnost sopstvenog rada i rada #VO. ( dr%avnim organima$ imenovane su do sada )' kontakt oso&e$ za koje je osmiljen i implementira se projekat #VO Centar za razvoj nevladinih organizacija >!z"radnja kapa iteta slu#benika dr#avne uprave za saradnju sa $%&'. Vlada je 2,,1. o&razovala sedmolani !e"uresorski tim za izradu .trategije saradnje Vlade i #VO$ u kome participira jedan predstavnik 8oalicije #VO >.aradnjom do cilja<. .trategijom je predvi"eno formiranje .avjeta za saradnju Vlade i #VO$ kao novog mehanizma$ u kome *e uestvovati i predstavnici #VO$ a koji *e nadgledati realizaciju .trategije i predlagati mjere za unapre"enje saradnje. /onoenje stratekog dokumenta planirano je u drugoj polovini 2,,2. 12. .ocio6ekonomski am&ijent u Crnoj ori jo uvijek nije dovoljno podsticajan za rad nevladinog sektora. #a medijskom planu situacija nije zadovoljavaju*a$ jer se rad #VO prati nesistematino. 7videntno je nerazumijevanje i od strane zaposlenih u dr%avnim organima i nevladinim organizacijama o ulozi i znaaju civilnog drutva i #VO u procesu demokratskog razvoja drutva. Ve*ina predstavnika dr%avnih organa smatra da #VO nemaju dovoljno o&uenog kadra$ te da unutar nevladinog sektora postoji velika razjedinjenost. Ipak$ shvataju znaaj i podr%avaju dalje o&uavanje slu%&enika dr%avne administracije o ulozi i znaaju #VO. ?o miljenju #VO u dr%avnoj administraciji postoje predrasude o njihovom djelovanju. ?redstavnici #VO uoavaju izostanak konstruktivne komunikacije$ iako je prisutna afirmativna retorika predstavnika vlasti. " %ravo na o*razovanje

1'. (stavom je garantovano pravo na o&razovanje pod jednakim uslovima$ &esplatno osnovno o&razovanje$ ali je istaknuta i o&aveznost osnovnog o&razovanja. (stav pripadnicima manjinskih nacionalnih zajednica jemi pravo i slo&odu kolovanja na svom jeziku i pismu u dr%avnim ustanovama$ kao i pravo da nastavni programi o&uhvataju istoriju i kulturu pripadnika manjinskih nacionalnih zajednica. ?itanja iz o&lasti o&razovanja definisana su zakonima koji se odnose na sve nivoe o&razovanja i nauno6istra%ivaku djelatnost. 1). ( cilju decentralizacije institucionalnog okvira i o&ez&je"ivanja kvaliteta vaspitno6 o&razovnog rada$ pored !inistarstva prosvjete i nauke$ koje je zadu%eno za kreiranje sveo&uhvatne politike o&razovanja$ djeluju i sljede*e institucije3 5avod za kolstvo$ zadu%en za pitanja opteg o&razovanja i vaspitanja4 Centar za struno o&razovanje$ zadu%en za pitanja srednjeg strunog o&razovanja i o&razovanja odraslih i Ispitni centar$ zadu%en za eksternu provjeru znanja i realizaciju me"unarodnog testiranja ?I.A. 1+. .veo&uhvatna reforma sistema o&razovanja Crne ore je zapoeta 2,,,. usvajanjem E8njige promjenaF koja sadr%i osnovne ciljeve i principe reforme uskla"ene sa (stavom i me"unarodnim dokumentima3 (niverzalnom deklaracijom o ljudskim pravima$ 8onvencijom (# o pravima djeteta$ 8onvencijom protiv diskriminacije u o&razovanju$ =ezolucijom o evropskoj dimenziji vaspitanja i o&razovanja. 1-. ( skladu sa principima reforme o&razovanja$ 2,,). usvojen je 5akon o o&razovanju i vaspitanju djece sa pose&nim potre&ama$ kojim se kao osnovni ciljevi definiu3 o&ez&je"ivanje jednakih mogu*nosti vaspitanja i o&razovanja za svu djecu4 o&ez&je"ivanje odgovaraju*ih uslova koji omogu*avaju optimalan razvoj4 pravovremeno usmjeravanje i ukljuivanje u odgovaraju*i program vaspitanja i o&razovanja4 individulani pristup4 ouvanje ravnote%e fizikog$ intelektualnog$ emocionalnog i socijalnog razvoja4 ukljuivanje roditelja u proces ha&ilitacije$ reha&ilitacije i vaspitanja i o&razovanja4 kontinuiranost programa vaspitanja i o&razovanja4 cjelovitost i kompleksnost vaspitanja i o&razovanja4 organizovanje 11

vaspitanja i o&razovanja to &li%e mjestu &oravka. /osadanja primjena modela inkluzivnog o&razovanja ukazuje na nekoliko kljunih nedostataka koji se ogledaju u sljede*em3 nerazvijena &aza podataka i nedovoljan o&uhvat djece sa pose&nim potre&ama4 neefikasan postupak usmjeravanja djece sa pose&nim potre&ama4 nedovoljno razvijena horizontalna i vertikalna prohodnost izme"u redovnih kola i pose&nih o&razovnih ustanova kao i u okviru samih redovnih kola$ z&og nekompati&ilnih programa4 nedovoljna prevazi"enost arhitektonskih &arijera$ uz neadekvatne prostorno6didaktike uslove4 nedovoljna sistemska promocija inkluzivnog o&razovanja. ( cilju eliminisanja navedenih nedostataka Vlada je usvojila .trategiju inkluzivnog o&razovanja koja se oslanja na dosadanje intenzivno i &ogato iskustvo i postavlja okvir koji garantuje uspjenu realizaciju. N 4ulturna prava

11. (stav garantuje slo&odu naunog$ kulturnog i umjetnikog stvaralatva. Iemi se slo&oda o&javljivanja naunih i umjetnikih djela$ naunih otkri*a i tehnikih izuma$ a njihovim stvaraocima moralna i imovinska prava. /r%ava podstie i poma%e razvoj prosvjete$ nauke$ kulture$ umjetnosti$ sporta$ fizike i tehnike kulture$ titi naune$ kulturne$ umjetnike i istorijske vrijednosti. .vako je du%an da uva prirodnu i kulturnu &atinu od opteg interesa. /r%ava je$ tako"e$ o&avezna da titi prirodnu i kulturnu &atinu. 12. 5akon o kulturi$ definie koncept kulture i naela njenog ostvarivanja i razvoja$ utvr"uje institucionalni okvir o&avljanja poslova i djelatnosti kulture$ odre"uje status i polo%aj kulturnih stvaraoca$ uspostavlja podsticajne mjere$ ure"uje mehanizme njihove realizacije i predvi"a izvore neophodnih sredstava. O&last kulturno umjetnikog stvaralatva ure"ena je i 5akonom o izdavatvu$ 5akonom o kinematografiji$ 5akonom o pozorinoj djelatnosti$ 5akonom o autorskim i srodnim pravima. 5akonom o zatiti spomenika kulture ure"en je sistem zatite i kori*enje spomenika kulture$ ostvarivanje pose&nog drutvenog interesa$ prava i o&aveze pravnih i fizikih lica u vezi zatite spomenika kulture$ naina organizovanja zavoda koji o&avljaju djelatnost zatite spomenika kulture$ nain sticanja sredstava za finansiranje rada zavoda i mjere zatite.

!7 %osve8enost (rne 1ore promociji i zatiti ljudskih prava

10. Crna ora je posve*ena principima i podr%ava rad .avjeta za ljudska prava (#$ prije svega principe univerzalnosti$ nedjeljivosti$ o&jektivnosti i konstruktivni me"unarodni dijalog i saradnju u promociji i zatiti ljudskih prava i slo&oda. 8andidovanjem za lanstvo u .avjetu za ljudska prava @2,1262,1+B Crna ora se o&avezala da *e aktivno doprinositi univerzalnoj &or&i za ljudska prava3 rade*i sa ostalim lanicama i zainteresovanim su&jektima na daljem razvoju .avjeta za ljudska prava i mehanizma Opteg periodinog pregleda$ aktivno promoviu*i i tite*i ljudska prava implementiranjem normi o ljudskim pravima i pru%aju*i odgovaraju*i odgovor na svako njihovo krenje$ djeluju*i unutar .avjeta za ljudska prava na &rzoj reakciju u sluaju kriznih situacija$ pronalaze*i nove naine za promociju efektivne koordinacije i anga%ovanje sistema (# u o&lasti zatite ljudskih prava$ jaanjem saradnje izme"u zemalja lanica$ agencija (#$ ostalih me"unarodnih i regionalnih organizacija$ nacionalnih institucija za zatitu ljudskih prava i civilnog drutva$ podr%avaju*i i postiu*i me"unarodnu saradnju i dijalog za unapre"enje &rojnih programa o ljudskim pravima$ rodnoj ravnopravnosti$ zatiti djece$ demokratiji$ do&roj vladavini i vladavini prava. 2,. 5naajan &roj novih propisa Crne ore je usaglaen sa me"unarodnim standardima u o&lasti ljudskih prava i slo&oda. !e"utim$ i dalje ima pojedinanih sluajeva krenja ljudskih prava$ a koji su naje*e posljedica nedovoljne a%urnosti pojedinih organa i neadekvatne 12

primjene pozitivnih propisa. Organi uprave naje*e kre ljudska prava ne potuju*i zakonom predvi"ene rokove za okonanje upravnih postupaka. Dakvo stanje jednim dijelom je i posljedica slo%enosti postupka u pojedinim o&lastima$ velikog priliva predmeta u kratkom roku i nedovoljnog &roja slu%&enika. 8ako &i se u&la%ile posljedice do kojih je dovelo zanemarivanje ove pro&lematike ali i otklonile &udu*e povrede prava gra"ana z&og dugog trajanja postupaka$ 5atitnik ljudskih prava i slo&oda predla%io je .kuptini da &ez odlaganja kadrovski i materijalno osposo&i organe i slu%&e za rjeavanje teku*eg priliva predmeta$ ali i zaostataka u najkritiinijim o&lastima$ kao i da izvri analizu sluajeva E*utanja administracijeF i viestrukog vra*anja predmeta na ponovni postupak. 21. Vlada Crne ore je u cilju afirmacije ljudskih prava i slo&oda u o&razovnom sistemu usvojila .trategiju gra"anskog vaspitanja i gra"anskog o&razovanja u osnovnim i srednjim kolama$ za period 2,,162,1,. .trategija pretpostavlja uvo"enje gra"anskog vaspitanja kao o&aveznog predmeta u viim razredima osnovne kole i gra"anskog o&razovanja kao iz&ornog predmeta u gimnazijama. Osmiljeni programi o&ez&je"uju interdisciplinarni karakter gra"anskog vaspitanja i o&razovanja i o&uhvataju sadr%aje iz etiri osnovna podruja;dimenzije o&razovanja3 drutvenu @razumijevanje odnosa me"u ljudima i njihovo funkcionisanje unutar drutvenih grupa i institucija drutvaB4 ekonomsku @razumijevanje uslova %ivota$ svijeta rada i naina privrednog funkcionisanjaB4 kulturoloku @razumijevanje zajednikih vrijednosti i tradicija unutar grupe i izme"u grupa$ ukljuuju*i i njihovu istorijsku osnovuB4 politiku i zakonsku dimenziju @prava i du%nosti ovjeka i gra"anina u odnosu na politiki sistem i zakoneB.

10