Poslovno Pravo Osnovi Prava I Obligacija

Prof. dr MILI SIMI Prof.
dr MILO TRIFKOVI
POSLOVNO PRAVO
osnovi prava i obligacija, privredna/ trgovaka drutva
EKONOMSKI FAKULTET UNIVERZITETA U SARAJEVU SARAJEVO, 1999.
Predgovor
oblasti prava privrednih/trgovaekih druStava (kompanijskog prava),
Vec duLe vrijeme osjei,a se potreba za cjelovitom obradom materije iz
ukljueujuii osnove obligacija i prava uop5te, koja bi bila zasnovana na pozitivnom pravu u Federaciji Bil-l. To je u-injeno prezentiranom
odgovarajui,u obradu osnovne juridieke grade. Knjiga ima namjenu udZbenika, prvenstveno, za studente ekonomskih fakulteta, a nadamo se da 6e korisno posluZiti i pravnicima, ekonomistima i poslovnim ljudima.
knjigom. Ukupnost promjena i namjena knjige zahtijevali su
UdZbenik obuhvata materiju predmeta ,,Poslovno pravo" koji se, prema nastarrnom planu i programu, izutava na Ekonomskom fakultetu Univerziteta u Sarajevu, od skolske 1997 /98. godine. Osim toga, vaLi kao udZbenik i za pravne predmete iz ranijih nastavnih planova , bez obzira na njihov naziv. Saglasno tome udZbenik
obuhvata tri oblasti: osnove pyava, osnove obligacija
privredna/trgovaeka dru5tva, izloLene prema vaLeiim propisima u Federaciji BiH koji su sluZbeno objavljeni do O I .O5. 1999. godine. Pri obradi materije vodeno je raeuna o uskladenosti sa ekonomskim disciplinama u kojima se ova materija i'zu1ava. Autori su svjesni, da ce njihovi stavovi koje su zauzeli, nacin i obim na
koji su |zloLili materiju, biti predmet diskusije i kritike. BiCemo izuzetno zahvalni svim dobronamjernim sugestij arr.a studenata,
poslovne, strui,ne i nauine javnosti.
Zelirno zahvaliti svima onima koji su nas podrZavali ili na bilo koji naiin doprinijeli da ova knjiga ugleda svjetlost javnosti.
U Sarajevu,
m4ja 1999. godine
Autori
Sad YZaj
I Osnovni pojmovi o pravu

Olava prva
Teorijski pravni pojmovi I Pojmovi drzave i prava l. UopSte o drustvenim organizacijama i druStvenim
norTnama.....
il
5.
2. Pojarn drLave.
Pojam prava.
m
IV
?ravna norma. I . UopSte o elementima pravne norme. 2. Hipoteza dispozicije i sankcije..... 5. Dispozicija... 4. Sankcija 5. Podjela prawrih normi prema obimu i predmetu regulisanja.. 6. Podjela normi prema stepenu odredenosti dispozicije Sistem prava. I . Pojam sistema prava i kriteriji za njegovo odredivanje 2. Elementi sistema prava. Pojam i podjela pravnih akata... I . SadrZina pravnog akta. 2. Oblik pravnog akta. 3. Kriteriji podjele pravnih akata. 4. Podjela pravnih akata koji sadrle pravnu normu ili njene normativne elemente. 5. Osobine i odnosi opStih i pojedinacnih prawrih akata Vrste op5tih pravnih akata.
2 3 5 5 6 6
7
lo ll ll l2
t4
r4
l5 l6
I7 t7
IB
l. 2. 5. 4, s. 6.
Ustav.
Zakon. Podzakonski akti. Akti dru3tvenih organizacija obieaj. Sudski akti
l8
20
2T
22 25 24
VI
7
VI VII VIII
Ugovor.
Vrste pojedinainih pravnih akata t . Podjela pojedinacnih pravnih akata. 2. Vrste pojedinacnih pravnih akata. Pojam i hijerarhija izvora Prava. l. Pojam materijalnih i formalnih izvora
25 26 26 26 29
29 50
2.
Hijerarhija formalnih izvora prava. Pravni odnos. l. Pojam pravnih iinjenica i dogadaja. 2. Pojam pravrlog odnosa 3. Subjektirmo Pravo.
Prava.
5l 5l
IX
4. 5. 6. 7.
Obaveza..... Objekat prava. Objekti imovinskog prava... Uticaj wemena na pravne odnose. Subjekti prava l. Pojam subjekata prava 2. Fiziiko lice kao subjekat prava. 3. Pravna, gradansko prarma, poslovna ideliktna sposobnost fiziekog lica 4. Prarmo lice kao subjekat Prava. 5. Pravna, poslorrna i deliktna sposobnost pravnih lica. 6. Zastupanje fizickih i pravnih lica.
32 33 55 55 55 37 39 39 39 40 40
4l
42
2 Osnovi obligacionog prava

Glava prva O bligaciono-pravni odnosi (obligacija) I Pojam, vrste i subjekti obligacionih odnosa...
t. 2. 3.
Pojam i karakteristike obligacije..... Vrste obligacija..... Subjekti obligacrje.
4s 45 50 54
60 60 65
II
Nastanak (izvori) i prestanak obligacionih odnosa.. I . lzvori obligacija..... 2. Prestanak obligacrje.
5 Pojam i tzvoti poslovnog prava

Glava prva
Pojam poslovnog prava Terminologija i istorijat...
7l
VII
I. 2.
il
Terminologija. tstorijat
I . Predmet poslovnog prava... 2. Metod poslovnog prava QIava druga Izvori Poslovnog Prava
Predmet i metod poslovnog prava.
70 72 74 74 75
Propisi
l. 2. 5.
Ustav.
II
Zakoni Podzakonski akti i akti samoregulacionih organizacrja. lzvori autonomnog poslovnog prava..... I . Obieaj kao izvor poslovnog prava.
79 79 79
BI a2
B2
2. 5. 4.
Uzanse.
B5
BB
Obligacioni ugovor kao izvor poslovnog prava Hijerarhija izvora poslovnog prava.
90
4 Subjekti poslovnog prava

Olava prva Sistem subjekata poslovnog prava
Odredivanje i sistematizacija subjekata

I. 2.
5. [Individualnitrgovac(samostalniprivrednik) I . Terminologija i pojam 2. Pravni polozaj individualnog trgovca. 5. Radnja i zajedniika radnja. 4. Uslovi za registraciju individualnog trgovca. m UopSte o privrednim/trgova-kim dru5tvima. l. Terminologija. 2. Pojam privrednog/trgovaikog druStva 5. Tipovi privrednih/trgovackih dru5tava 4. Pravna priroda privrednogltrgovaikog druStva. 5. Sistemi osnivanja privrednih/trgovaikih druStava.....
Odredivanaje subjekata poslovnog Prava. Osnovni kriteriji za odredivanaje subjekata u domaiem pravu Sistematizacija subjekata poslovnog Prava.
95 93 95 96
9B 9B
oo o2 o5
ro4
o4 o5 o7 o7
lo9
VIII
Olava druga Dru5tvo sa neograniienorn solidarnom odgovornoSe u elan ova/javno trgovaiko druStvo (ortakluk, opSte partnerstvo) I Pojam, karakteristike i osnivanje.....
il
l. 2. 5.
Pojam javnog trgovackog druStva... Karakteristike javnog trgovaekog druStva... Osnivanje javnog trgovaikog druStva... Pravni odnosi izmedu elanova/partnera... I . Osnovna/terneljna glavnica javnog trgovaikog dru5tva 2. Ulozi ilanova u javno trgova-ko dru5tvo.. ... 3. Raspolaganje udjelima kod javnog trgovackog
III ItI
L 12
I I5 I 14
tt4
I
l5
4. 5.
dru5tva
ilI
6. 7.
IV
2.
I
druStva l. Upravljanje u javnom

licima u
gubitaka dru5tva..... Savjesnost ipoStenje clanova/partnera..... Zabrana konkurencije clanovima dru5tva..... Upravljanje u druStvu i vodenje poslova trgovackom druStvu.. Vodenje poslova javnog trgovae kog drustva. . . Pravni odnosi druStva i ilanova prema trecim
Ucesee u dobiti javnog trgovaekog druStva.. UieSe u snoSenju poslovnih rizika i pokrivanju
I I
17
IB
I 19 l2O
12 |
Lzl
l2l
| 22
Zastupanje i predstavljanje javnog trgova-kog dru5tva 2. lmovinskopravna odgovornost za obaveze javnog trgova-kog druStva.. Prestanak ilanstva, promjena oblika druStva i
prometu.
123 123
t24
126
prestanak
ilanstva u javnom trgovaikom druStvu.... 126 2. Promjena obtika javnog trgovae kog dru5tva... lZ7 5. Prestanak javnog trgovaikog druStva. . . I Zz Glava treCa
I . Prestanak
druStva.
Komanditno druStvo (mjeSoviti ortakluk, specij al no partn erstvo)

I. 2. 5.
Pojam, karakteristike i osnivanje.

Pojam komanditnog drustva Karakteristike komanditnog dru5tva. Osnivanje komanditnog druStva. Pravni odnosi izmedu clanova
29 29 50
II
5l
33
IX
I. 2. 5. 4. 5.
6.
7
Osnovna/temeljna glarmica komanditnog dru5tva... Ulozi komplementara i komanditora. Raspolaganje udelima kod komanditnog druStva... Uie56e u dobiti komanditnog drustva UeesCe u sno6enju poslovnih rizika i pokrivanju gubitaka dru5tva..... Savjesnost i poStenje komplementara i
133 134 155 156

137
|
komanditora.
37
Zabrana konkurencije komplementarima
ru
komanditorima.
Upravljanje u druStvu ivodenje poslova I . Upravljanje u komanditnom druStvu
druStva...
ru
Vodenje poslova komanditnog dru5tva Pravni odnosi druStva i clanova prema tree,im
2.
I
158 158 158
l4O
Zastupanje i predstavtjanje komanditnog dru5tva... l4l lmovinskopravna odgovornost za obaveze komanditnog drustva. | 42 Prestanak elanstva, promjena oblika druStva i | 43 Prestanak druStva. l. Prestanak ilanstva u komanditnom dru6tvu 143 2. Promjena oblika komanditnog druStva. 143 5. Prestanak komanditnog dru5tva. 144
. 2.
licima u
prometu.
l4l
Qlava eetvrta Komanditno druStvo na akcijeldionice
Pojam, karakteristike, pravna priroda i osnivanje.

I. 2.
5. n 4.
I
akcije/dionice. akcije/dionice.
Pojam komanditnog dru5tva na akcije/dionice........ Karakteristike komanditnog druStva na

Pravna priroda komanditnog drustva na
145 145
|
L
46
47
Osnivanje komanditnog dru5tva na akcije/dionice.. lmovinskopravni odnosi u druStvu i prema
l48
149
|
I
treeim licima.
2. 5. m 5. 4.
Osnovna/temeljna glavnica komanditnog druStva na akcije..... Ulozi komplementara i komanditora-
49 50
akcionara/dionicara.
Upravljanje u druStvu i vodenje poslova druStva....

I . Upravljanje u
Raspolaganje udjelima kod komanditnog dru6tva na akcije..... Imovinskopravna odgovornost drustva i ilanova. .. . Ostali imovinskopravni odnosi
l5l
I5I
152 152
komanditnom druStvu na
IV
2. Vodenje poslova komanditnog drustva na akcije/dionice. Prestanak elanstva, promjena oblika i prestanak druStva. l. Prestanak elanstva u komanditnom druStvu na
akcije/dionice.
52
155
t54 t54 t54
2. 5.
akcije/dionice.
.... i..
154 akcije/dionice. Olava peta DruStvo sa ograniienom odgovorno5eu (druStvo SA ogranieenim jemstvom) Pojam, karakteristike, pravna priroda i osnivanje 157 I t. Pojam druStva sa ograniienom odgovornosti....... 157 2. Karakteristike dru6tva sa ogranieenom I58 odgovornosti ograniienom priroda sa dru5tva 5. Pravna 159 odgovornosti t 6I odgovomosti. 4. Osnivanje dru5tva sa ograni-enom 164 5. Statut dru5tva sa ograniienom odgovornosti il lmovinskopravni odnosi u druStvu i Prema 165 tredim licima. sa glavnica druStva l. lmovina i osnovnaltemeljna 165 ogranicenom odgovomosti. 2. Ulozi u dru3tvo sa ograniienom odgovornosti...... 166 l68 3. Sporedne einidbe clanova u korist druStva... 4. Udjeli i raspolaganje udjelima clanova dru5tva sa 169 ograni-enom odgovornosti 5. Povlaienje (amortizacija) udjela ilana dru5tva..... 17 O 6. UeeSCe u dobiti i ostvarivanju drugih imovinskih 17 O prava. 7 . Uees6e u sno5enju poslovnih rizika i pokrivanju 17 | gubitaka druStva..... i interesa konfliktnost konkurencije, B. Zabrana 172 lojalnost dru5tvu..... 173 i ilanova.. 9. lmovinskopravna odgovomost dru6tva
Promjena oblika komanditnog druStva na akcijeldionice. Prestanak komanditnog drustva na
ilI
Prestanak clanstva, promjena oblika druStva prestanak druStva. I . Prestanak ilanstva u dru5tvu sa ograniienom
17 17
17
4 4 5
2.
odgovornosti. odgovornosti
Promjena oblika drustva sa ogranicenom
XI
3.
Prestanak dru6tva sa ograniienom
odgovomosti...
175
Qlava Sesta DruStvo jednog lica (iednoelano, inokosno druStvo) I Pojam, osnivanje ispecifiinosti......
I . Pojam drustva
jednog lica . 2. Karakteristike drustva jednog lica. 5. Osnivanje druStva jednog lica. 4. Specifienosti imovinskih odnosa kod dru5tva jednog lica. lmovinskopravna odgovornost druStva ijedinog vlasnika druStva. I . Imovinskopravna odgovornost dru5tva jednog
177 177
L7 B 17 B
179
I Bo
I BO IBI
2.
lica.
druStva
Imovinskopravna odgovornost jedinog vlasnika
Glava sedma Akcion arsko/dioniiko druStvo I Pojam, zna(aj, karakteristike i pravna priroda....
I. 2. 5.
Pojam akcionarskog/dioniikog dru5tva. ZnaLaj akcionarskog/dioniekog druStva. Pravne karakteristike akcionarskog/dioniikog
185 I 85 LB4 186
il
4.
dru5tva.. lB7 Osnivanje akcionarskog/dioniearskog dru5tva... I BB I 88 I . Osnivaei akcionarskog druStva l8B 2. Uslovi za osnivanje akcionarskog druStva. l90 5. Naiini osnivanja akcionarskog dru5tva. 196 4. Upis (supskripcija) akcija. 197 5. Uplata (otkup) akcija....... \. I 99 6. Ostala pravila o uplati (otkupu) akcija. 2OO 7 . Osnivaika skup3tina. 20 | B. Statut akcionarskog dru3tva.
Pravna priroda akcionarskog/dionickog
dru6tva
IV
. 2. 5. 4. 5. 6. 7.
t
Akcije/dionice...
zos
Pojam i prarrne karakteristike akcije/dionice...... Bitni sastojci akcije/dionice. Obaveze i prava akcionara/dioniiara. Emisija akcija/dionica. Promet dionica Klase i serije dionica. Vrste akcija/dionica.
2O3
2o-6 2O7
zLO 2|3
215 219
2lA
Povecanje i smanjenje osnovne glavnice (osnovnog kapitala)
Xil
I. 2. 5.
Povedanje osnovrle glavnice... Smanjenje (redukcija) osnovne glavnice Sticanje sopstvenih akcija..... Prestanak ilanstva, promjena oblika druStva
219 221 223

i
dru6tva. druStva..... VI Organi akcionarskog druStva I . Teorijski pristup 2. Sada5nje staqje regulative..... 5. SkupStina..... 4. Nadzorni odbor. 5. Direktor /uprava drustva 6. Odbor za reviziju... Qlava osma Statusni oblici pov eziv anja, i nstitucion alizov ani oblici i organizovana trZiSta kapitala
Prestanak
2, 5.
I . Prestanak
prestanak
ilanstva u druStvu Promjena organizacionog oblika
druStva.
224 224 225 226 226 226 227

22A 232 237
24O
il
2. 5. 4.
Statusni oblici pove ziv anja druStva l. Uopste o formama povezivanja dru5tva.
Holding Poslovno udruZenje.
Pul..
II
l. Banke. 2. Drustva r;;;i;;;;;j; ; ;;;;;;;;;;j;::::::::::::::::: 3. DruStva za upyavljanje fondovima..... 4. Investicioni fondovi m Organi zovana i uredena javna trZiSta l. Berza. 2. Druga uredena javna trZiSta hartija od vrijednosti. . 5. Javna trLiilta roba. Olava deveta Specifieni oblici poslovnih subjekata, druga pravna lica i udruZivanje Javno preduze (,e i zadruga. I . Javno preduze6e (kompanija) 2. Zadruga 5. Ostala pravna lica.
.
lnstitucionali zovani obli ci finansijskog kapitala.
243 243 244 24s 245 248 248
24s
25O 25 |
252 252
254 254
257 257
26o,
262 262
savezi
UdruZivanje poslovnih subjekata - komore
XNI
l. 2. 5.
Privredne komore Strukovne asocijacije. ZadruZni savezi
262 263 264
Pronfene, prestanall pravni promet, atributi i registraciia

i
Olava prva Un utraSnja organizacija, statr-lsne Dronrjene prestanak druStva

utraSnja organizacija druStva... dijelova drustva. 2. Pravni status dijelova drurstva. Statusne prornjcne l . Pojarn statusnih promjena. 2. Zajedni1ke pravne karakte ristikc... 5. Vrste statusnih pronrjcna. Prestanak poslovnih subjekata l. Pojanr i razlozi prestanka...
Un
t . Pojanr
265
26.5
II III
2. Stee aj. 5. Prinudno poravnarrje u stcia.l'u..... 4. Likvidacija...

Olava druga Pravni prontet, zastupanje i odgovornost
Pravni promet
266 267 267 268 269 272 272

27 3
279
2BO
II
Iil
283 iirnovina... l. Pojanr pronreta z9s 2. Subjekti poslovlrog pronreta. 284 5. Pravtri instnrnrenti prorneta 285 4. lmovina 285 286 Zastupanje i predstavljanje..... zAG l. Pojamipravni osnovnastajanja..... 287 2. Slobodno ivczano osoblje... ?BB 5. Zakonslti i statutarni zastrrpnici 289 4. Punomo6nici 292 5. Prokura 294 6. Prekoraienje granica ovlaStenja..... Odgovornost poslovnih strbje kata 295 l . Pojanr i vrste. 295 2. Odgovomost prema dru:;tvcnoj zajednici...... 2gA 5. Zahonska odgovornost za sopstvene obavezc 299
XIV
4. 5.
Olava treCa
Zakonska odgovornost za druge subjekte Zakonska odgovornost drugih lica za drustvo 3O2
(lica)
5OO
Atributi i registracija poslovnih subiekata
II
. Pojam i vrste atributa 2, Firma. 5. SjediSte 4. Djelatnost.... 5. Jedinstveni matieni broj (JMB) Registracija poslovnih subjekata. I . Pojam i subjekti registracije. 2. Predmet i postupak upisa..... 5. Vrste upisa. 4. Naeela upisa u sudski registar.....
I
Atributi
5o5
5O5 3O4 5oB 5O9 5l I
5l 5l
I
I
3 12 5I5 3 L4
Spon zori
koji su pomogli realizaciji ove knjige/udLbenika
Fond otvoreno druStvo BiH DD ,,Merkur", PC Sarajevo DD

,,DU
amant", Sar4jevo
,,Bitumenka", Sar4j evo

,,Ramingrgradnj a" , Sarajevo
,,
lnterli n Sna", Saraj evo DD ,,FEB", Sarajevo
Osnovni pojmovi o pravu
GIAVA
PKVA
Teorijski pravni poj moui
I
1
PoJMovr onZavE r PRAVA

. Uopste o druStvenim organizacijama druStvenim norrnama
DruStvo je pretpostavka egzistencije iovjeka i okvir njegove aktivnosti, bilo da je ona usmjerena prema prirodnoj okolini, bilo prema drugim ljudima - pojedincima, grupama ili zajednici kao cjelini. Radi postizanja svojih ciljeva ljudi u druStvu djeluju neorganizovano ili organizovano. Njihova djelatnost moLe biti spontana i improvizovana, ili podvrgnuta odredenom sistemu pravila (normi) koja unaprijed odreduje Zeljeno pona5anje i kazne za njegovo eventualno neostvarivanje. Sto .je dru5tvo razvijenije, tim je veii broj organizacija kroz koje i podsredstvom kojih covjek i dru5tvo ostvaruju svoje ciljeve. Isto tako se poveeava i broj sistema normi kojima se ljudi
koriste.
PoSto su pravila o ustrojstvu i funkcionisanju pojedinih organizacija od interesa za ljude koji Zive i rade unutar tih organizacua, to oni i kaZnjavaju prekrSaje tih pravila (negativna sankcUa) ili nagraduju za
organizacije kao specifiene sankcije za povrede pravila privredivanja primjenjuju se, na primjer, kazne koje izriiu sudovi casti privrednih komora: zabrana ueeSca u radu komore , zabrana uee5ea na
njihovo bolje poStivanje (pozitivna sankcija). Unutar privredne
Teorijski pravni poimovi
sajmovima i slieno, bojkot, stavljanje na crne liste, uskraeivanje kredita itd. Sankcije za povrede politi-kih i druStvenih pravila koje izrieu politi-ke i druStvene organizacije jesu iskljueivanje iz stranaka i udruZenja, zabrana uee56a u javnom Zivotu, nemoguenost vrSenja odredenih funkcija i mnoge druge. Zbog prekr5aja religijskih pravila moie da uslijedi ekskomunikacija ili iskljueenje iz crkvene zalednice nekada najteZa kazna poslije smrtne i niz ostalih sankcija. Tipiena sankcija za nepostivanje kulturnih pravila jeste druStveni prezir,
Svi do sada navedeni tipovi dru5tvenih organizacija i normi postojali su, makar i u rudimentarnoj formi, u prvobitnoj zajednici. Pojavom imovinskog raslojavanja unutar gentilnog druStva, razvojem privatne svojine i rascjepom tog druStva na grupe sa suprotstavljenim interesim a, javlja se jedna nova vrsta druStvene organizaciie i jedan novi sistem pravila ponaSanja: drLava i pravo. Njihovo osnovno unutraSnje obiljeZje jeste klasnost. NajvaZnija spoljna karakteristika im je monopol za fizieku prinudu.
2, Pojam drZave
uredena organizacija vladajuee klase sa monopolom fizieke prinude koja stanovniStvo na odredenoj teritoriji podvrgava svojoj suverenoj vlasti i time u datom druStvu odrZava naein proizvodnje i politieke odnose koji su u interesu vladajuee klase. E,lementi ovako definisane drlavejesu: teritorija, stanovniStvo i postojanje suverene javne vlasti, tj. pravno neogranieene mogu6nosti zapovijedanja na bazi monopola za fizilku prinudu.
U Sirem znaeenju drLava je posebnim sistemom pravila (pravom)
organa koji raspolaze monopolom za, fizieku prinudu i moei stvaranja pravila ponaSanja. Drlava kao organizacija, kao aparat, samo je jedna od druStvenih organizacija. Ona ne postoji iznad druStva, nego predstavlja njegov sastavni dio. Zbog toga uticaj drLave, iako baziran na monopolu za fizieku prinudu, ima ipak ogranieeno dejstvo. Drlava jeste druStvena sila, ali nUa sila iznad dru5tva.
Ponekad se pojam drLave upotrebljava kao sinonim za drlavni organ. Drlavni organ je dio drlavne organizacrje. Pod njim podrazumijevamo jedno fizieko lice ili skup fiziekih lica, ljudi, koji stoje u posebnoj
U uLem zna-enju pod pojmom drLave se podrazumijeva drLavna organizacija ili drLavni aparat. Drlavna organizacija, driava i u uZem znaeenju, jeste hijerarhijski ustrojen i pravom organizovan sistem
pravnoj vezi sa drZavnim aparatom (drLavna sluZbena lica)
koji,
Teorijski pravni pojmovi
povjerenim im sredstvima, na odredenoj teritoriji vr5e odredeni krug poslova. Teritorija i krug poslova nazivaju se stvarnom i mjesnom nadleZno5cu. Njih takode odreduje pravo. Svaki drZavni organ u vrSenju svoje nadleLnosti raspolaLe odredenim dijelom monopola za fizieko nasilje. lpak, treba imati na umu da to ne znaei da svaki drLavni organ neposredno primjenjuje fizieku silu.t)
5. Pojam prava
SocioloSki posmatrano, pravo predstavlja jedan od sistema pravila ponaSanja ljudi u druStvu u kome postoji drZava, Izmedu prava i drugih sistema druStvenih normi ne postoji razlika u strukturi norme; sve dru5tvene norme kao svoje osnovne sastojke imaju dispoziciju primarno pravilo ponaSanja, i sankciju sekundarno pravilo ponaSanja lica koje je prekrSilo dispoziciju, ili lica koja za to treba da primijene kaznu. Sankcija moZe kao sekundarno da sadrZi i pravilo ponaSanja povodom nagrade koju treba dati zbog poStovanja dispozicije. Bitna razlika ne mora da postoji ni u predmetu regulisanja; jedan te isti druStveni odnos istovremeno moZe biti regulisan obieajnom i moralnom normom, normom neke druStvene organizacije i prvanom normom. Ono po eemu se pravo suStinski razlikuje od drugih sistema druStvenih normi jeste zahtjev za izvr5avanje sankcija od strane drlavnih organa. Pravo, oeigledno, nUe manje sloZena pojava od drLave. Otuda brojna znalenia njegovog pojma. U naj5irerr\ znaeenju pojma ,,pravo" oznaeava pravni sistem. To je po nae elima hijerarhije sistematizovan skup pravila pona5anja subjekata u druStvu irje neostvarivanje u druStvenim odnosima sankcioniSe posebna organizacija sa monopolom za fizilku prinudu (drLava). Elementi pravnog sistema jesu: pravna norma, pravni institut ili ustanova, grana prava i pravna oblast. NajvaZnija je pravna norma, tj. pravilo ponaSanja subjekata (dispozicija) atji eventualni prekrSaj treb a da sankcioniSe drLava. Svi ostali elementi pravnog sistema nastaju grupisanjem pravnih normi prema kriteriju srodnosti u pogledu druStvenog odnosa koji je predmet regulisanja i naeina (metoda) na koji se taj odnos ureduje.
ili eitav sistem prava ponekad se nazivaju i ,,objektivnim pravom" ili ,,pravom u objektivnom smislu". lzraz ,,objektivno pravo" obuhvata sve pravne norme kOje je stvOrila dr1ava ili neki drugi ovlaSteni subjekti. Upotreba ovoga termina
Pravna norma, skup pravnih normi
r) Op5imija rzlaganja autora o pravnoj teoriji drlave nalaze se u njihovom udZbeniku: "Teorija drZave i prava, statusnog i obligacionog prava" V. Masle5a, Sarajevo, 1984.
korisna je zbog toga Sto se pomoiu njega moLe jasnije definisati ,,subjektivno pravo" ili ,,pravo u subjektivnom smislu" za koje se veoma eesto upotrebljava samo rijee ,,pravo".2)
,,subjektivno pravo" je na objektivnom pravu zasnovano i od drZave obezbijedeno ovla5tenje jednog lica da se u sopstvenom interesu ponaSa na naein odreden objektivnim pravom ili da od obaveznih lica traLe da se ona pona5aju na odredeni naein. Elementi subjektivnog pravajesu: ovlaStenje na vrSenje odredenih radnji, mogucnost da se one vr5e u sopstvenom interesu i zahtjev, ili tuLba u materijalnom smislu, upu6en drZavnom organu u slueaju kada ovla5tenja nisu po5tovana dobrovoljno, kada pravne obaveze nisu izvrSene uredno.
Postojanje subjektivnog prava kao od drLave zaStieenog ovlaStenja jednog lica prema drugom ili drugim licima pokazuje da pravna norma i pravni sistem objektivno pravo nisu sami sebi svrha. Cilj objektivnog prava jeste usmjeravanje ponaSanja subjekata u Zeljenom pravcu. Otuda pojam ,,pravo" ima joS jedno znaeenje, on obuhvata i pravni odnos. Zavisno od konkretnih okolnosti, veza izmedu subjekata koja predstavlja pravni odnos mole biti uredena bilo dispozicUom, bilo sankcijom. Elementi pravnog odnosa su subjektivno pravo i obaveza. Ukoliko nosilac (titular) ovlaStenja ne djeluje u svom nego u tudem interesu, onda se umjesto subjektivnog prava kao elemenat pravnog odnosa pojavfuje nadleZnost. NadleZnost kao elemenat pravnog odnosa ne treba mije5ati sa pojmom nadleZnosti drLavnih podrazumijeva duZnost odredenog ponaSanja, vrSenja nekih fiziekih ljudskih radnji, koja mole u kr4jnjoj liniji biti ostvarena monopolom za fizieku prinudu ili duZnost nekog ponaSanja eje propu5tanje za sobom povlaei sankciju od drlavnih organa. Postojanje objektivnog prava i pravnih odnosa joS uvijek nuZno ne znaci i izvr5enje ljudskih radnji kojima se moZe zadovoljiti zaSticeni interes. Da bi to postigla, drLava neprekidno u veeoj ili manjoj mjeri interveniSe svojom fiziekom prinudom. Time se postiZe znatno usaglaSavanje ljudskih ponaSanja sa pravnim normama. Kada je to slueaj, govorimo o "pravnom poretku". Cinjenica da postoji izvjestan broj ljudskih ponaSanja koja nisu u skladu sa pravnim normama, iako bi trebalo da budu, ne utiee na postojanje pravnog poretka sve dok je on u stanju da vrSi svoju osnovnu funkciju: o-uvanje postojeceg naeina proizvodnje i postojeiih politiekih odnosa. Zato se pravni poredak i moZe definisati kao "postavljanje, stvaranje pravnih normi i
t) Kod nas jedino slovenadka pravna terminologija ima posebne izraze za objektivno i
subjektivno pravo: "pravo" i "pravica".
organa koji ozna(,ava njihov djelokrug. Pod obavezom
se
njihovo ostvarivanje".") Pravni poredak se sastoji iz dva osnovna elementa: normativnog i faktiekog, koji su medusobno dijalektiiki povezani naeelom zakonitosti. Normativni elemenat obuhvata hijerarhijski uredene sisteme normi i pravnih akata koji ih izraLavaju, a faktieki elemenat se sastoji od pravnih odnosa, sistema ljudskih pona5anja, koji je uglavnom u skladu sa sistemom normi i usljed toga u naeelu zakonit i efikasan.a)Rijee "pravo" se upotrebljava i tako da
znaei pojam pravnog poretka. Ona tada ima n4i5ire znaeenje.
Medusobna uslovljenost drLave i prava vidljiva je iz njihovih osnovnih definicija, iz drugih znalenja rijeei "dyZava" i "pyavo" koja smo naveli i iz njihovog medusobnog odnosa. Brojnost i karakter veza izmedu drZave i prava jasno ukazuju da su to dvije samo relativno nezavisne pojave. U stvarnosti, one eine jedinstvo koje se naziva "drLavno-pravni poredak". Pod drZavno-pravnim poretkom podrazumijeva se jedinstvo drZavne organizacije i pravnog poretka, eiji je zadatak da u datom druStvu odr7e onaj naiin proizvodnje i onu vrstu polifiekih odnosa koji, shodno konkretnim istorijskim uslovima, zadovoljavaju n4iSire shvat,ene interese vladajuC,e klase.
II rnavNA NzRMA
1. Uopste o elementima pravne norrne
Pravna norma je sastavljena iz dva osnovna elementa: iz dispozicUe i sankcije. Svaki od tih sastavnih dijelova pravne norme je jedno pravilo ponaSanja i stoga ima normativan karakter. Medusobna veza ta dva pravila ponaSanja je takva da se ona moraju zajedno nalaziti u pravnoj normi, mada ne i u odredbi istog ilana; pravna norma nuZno sadrZi i naredenje, pravilo o pona5anju i sankcUu, pravilo o kazni ako se primarno naredenje ne izvr5i.s) U primjeni pravne norme, medutim, dispozicUa i sankcija se iskljueuju, alternativni su: moLe se pona5ati po jednom ili po drugom, ali nikako se ne primjenjuju oba.
't Lukii dr Radomir: "Uvod u pravo", Naudna knjiga, Beograd, 1970, str. 199 o) O strukturi normativnog i faktidkog dijela pravnog poretka u na5oj teoriji ne postoji jedinstveno gledi5te. Tako Gaber dr Stevan: "Teorija na drLavata i pravoto", Kultura, Skopje, 1973, str.29 kao elemente normativnog dijela navodi: pravne norrne, pravne akte i pravne odnose; Elementi faktidkog dijela su: subjekti prava i faktidko dejstvo, tj. ljudske pravno
relevantne radnje. s) Gaber dr Stevan, isto djelo, str. 301, smatra da pravna norrna ne mora da sadrZi oba ova
elementa.
Teorijski pravni polmovi

Svako od ovih pravila ponaSanja moe i ee se primijeniti ako su ispunjeni odgovarajuci uslovi. T4i dio norme u kome su sadrZani uslovi za primjenu jednog od osnovnih elemenata pravne norme je njihova pretpostavka (hipoteza). Hipoteza predstavlja opis stvarnog stanja koje treba da nestane da bi se primijenila dispozicija (hipoteza dispozicije), odnosno sankcija (hipoteza sankcije).
2. ITipoteza dispozictje i sankctie

Hipoteza dispozicije odreduje fakticku situaciju kojd treba da se desi, pa da nastane obaveza da se ponaSamo Po dispoziciji, odnosno Po pravnoj normi. Primjer: ko ima imovine, luLan je placati Porez. Dispozicrja je obaveza na plaianje poreza. Ali ta obaveza postoji samo za onoga ko ima imovine. Hipoteza dispozicije je, dakle, ,,ko imd imovine". Hipoteza je katkad formulisana kao sastavni dio Pravne norme, a katkada se vidi iz smisla, iz logike norme. Ona je tako jasna da nema potrebe da se naroeito naglasi. Primjer: pje5aci mogu prelaziti ulicu kad se upali zeleno svjetlo na semaforu. Pretpostavkd za primjenu ove norme je da je u toj ulici na nekom mjestu instaliran semafor.
je opis radnje koja predstavlja prekrSaj dispozicije. U toj hipotezi dat je uslov koji treba da se ispuni da bi se primijenila sankcija. I hipoteza sankcije moLe da se u normi izrieito navede, a moLe i da se pretpostavi. Bez obzira na naein odrediv anja hipoteza sankcije, opisano nepostupanje po dispoziciji naziva se prekrSajem ili deliktom. To je radnja suprotna onom ponaSanju koje se nareduje dispozicrjom. Prekr5aj se moLe sastojati kako u pozitivnoj, tako iu negativnoj radnji, u einjenju ili u neiinjenju. PrekrSaj, dakle, postoji i kad se neko suzdriava da se potta5a po dispozicili, kad ne pred uzima radnju koj a ie naredena dispozicijom. Sama radnja koja predstavlja prekrSaj dispozicijie treba da je svjesna i voljna.
Sankcija ima takode svoju hipotezu.6) To
5. Dispozicija
DispozicUa je onaj dio pravne norme u kome je sadrZano primarno pravilo ponaSanja. Njom se nareduje Sta treba einiti u datoj situaciji. Sa ciljnog stanoviSta ona je bitan dio pravne norme. Dispozictja ie
o)
Gaber dr Stevan, isto djelo, str. 301-302, pod hipotezom podrazumijeva samo hipotezu disp,ozicije. O hipotezi sankcije, tj. o deliktu, govori u sklopu sankcije (vidjeti str.310).

normativni dio pravne norme, ali sama dispozicija joS nue pravna norma. Bice to tek kad joj se doda sankcija.
o ponaSanju, Leljno pravilo ponaSanja koje sadrZi dispozicija, mole biti razlieito izra\ena: kao naredenje, kao zabrana i kao ovlaSeenje. Npr. : gradani koji imaj u imovinu duZni su plae,ati porez (naredujuca dispozicija); zabranjeno je voziti auto bez vozaeke dozvole (zabranjujuca dispozicUa); gradani mogu slobodno rasPolagati imovinom (ovlaScuj uca dispozicija).
Zapovijest
Neki autori dijele dispozicije po kriterijima po kojima se dijele Pravne norrne. Takve podjele takode im4iu opravdanje, jer je dispozicija su5tinski dio pravne norrne, ona je primarno pravilo pona5ania. Po toj podjeli dispozicije mogu biti odredene i relativno neodredene. Odredenim se dispozicijama odreduje kakvo ponaSanje treba da bude, dok relativno neodredene ostavlj4ju viSe ili manje slobode subjektu u ponaSanju. Po svom kriteriju dispozic[je bi bile nadalje kogentne, dispozitirme, alternativne, diskrecione i sa upotrebom standarda. Definicij a je svake od ovih dispozicija jednaka definiciji odgovar4iuce pravne norrne, o eemu ce biti r[jeei.
4. Sankcija
Sankcija, kao elemenat pravne norme, je sekundarno pravilo ponaSanja. Ylole biti pozitivna i negativna, prema tome kako druStvo ocjenjuje radnju subjekta u odnosu na pravilo ponaSanja iz dispozicije. Ako druStvo smatra da je ta radnja posebno korisna po druStvo , daje pozitivna za stanje druStva, sankcija ee biti nagrada za ueinioca.T) Naprotiv, reakcija druStva biie negativna prema ueiniocu radnje koju je druStvo ocijenilo upravljenom protiv interesa druStva. Sankcija ce se tada sastojati u nanoSenju neke rdave, neprijatne posljedice, u oduzimanju nekog dobra. U pravu, iz praktienih razloga'
preovladavaj u negativne sankcije.
Pri primjeni pravne norme, pa i druStvene uop5te, rijee sankcija upotrebljava u dvojakom znaeenju.
se
Njom se prvenstveno ozna1ava dio norme koji sadrZi pravilo o pona5anju onoga ko nue postupio Po dispoziciji, ko je prekrSio dispoziciju, kao i pona5anju onoga koji je Pozvan da protiv tog
7)
Ovakve sludajeve poznaje na5e obligaciono pravo. Na primjer, reklamacija na materijalne nedostatke koja je poslana na vrijeme i na pouzdan nadin, odrLava pravo kupca na naknadu Stete iako je prodavcu stigla sa zakaSnjenjem.

prekr5ioca primijeni predvidenu mjeru, da preduzme onu radnju kojom se prekr5iocu oduzima neko dobro. Kao Sto je vec navedeno, protiv prekr5ioca pravne norme tu mjeru, sankc[ju, treba da primjenjuje drZava, odnosno njen organ. Po5to je jedan od subjekata odnosa stvorenog sankcijom uvijek driavni organ, pravilo o kazni je uvijek formulisano tako da se u krajnjoj liniji moZe izvrSiti primjenom monopola za fizieko nasilje, tj. prinudnim putem. Sankc[jom se, dalje, naziva i sama tamjera koja se preduzima protiv prekrSioca dispozicije, tj. poeionioca delikta. Ukoliko ni ono ne bude ostvareno, pravna norma je
neefikasna, a prarmi poredak kao cjelina ne wSi svoju funkclju.s)
Da sankcija ne bi ostala neprimijenjena, predvida se joS jedna sankcija protiv drZavnog organa ako ne bi primijenio prvu sankciju. Druga sankcija je, zna(i, pravna posljedica prekrSaja prve, pa zato treba stvoriti u drZavi takav sistem vlasti da tu drugu sankciju primijeni i drugi vi5i organ. U obezbjedivanju primjene pravne
sankcije moze se i6i i dalje, ali se obieno sistem ureduje tako da se ne ide dalje od tre6,e sankcije, odnosno od treieg nadredenog drZavnog
organa.
Sankcije su razlieik i njihovih podjelana wste ima viSe. Polazeei odrazrtih kriterija, daiu se utvrditi dvije osnovne grupe.
Sankcije se najprije mogu podijeliti prema deliktima za koje se primjenjuju. Za krivienopravne delikte (kriviena djela) sankcija je kazna koja se sastoji u oduzimanju nekog ljudskog dobra, kao Sto su east, sloboda, imovina, Livot. Ueinilac kriviinog djela kaLnjava se zatvorom, novianom kaznom, smrcu, zabranom obavljanja neke funkcije ili nekog posla. Za kriviina djela je usvojeno nacelo zakonitosti (princip legaliteta). To znaci da se krivienim djelom mole smatrati samo ona ljudska radnja koja je zakonom predvidena kao krivieno djelo i da se za tu radnju mohe izreei samo ona kazna koja je predvidena zakonom (Nulum crimen, nula poena sine lege).
Za gradanskopravne delikte sankcija je naknada Stete. Ona se odnosi na imovinu lica koje je prekr5ilo dispoziciju, koje je ueinilo delikt. Sankcija se ne izwilava na lienosti prekr5ioca norme, nego na njegovoj imovini. Administratirmi prekr54ii su radnje manje opasne po interese druStva. Sankclja je administratirma kazna, odnosno mjera, koja se sastdi u oduzimanju imovine, ili slobode in easti, ali u blaiem obliku, u manjoj
t) Upravo zbog toga Peri6 dr Berislav: "stnrktura prava", SNL, Zagreb 1978, str.4., smatra efikasnost, trz vezanost za drZavu, bitnom osobinom pravne nonne. Vidjeti i str. 33 - 39.
mjeri nego za l<nweno delo . I za administratirme prekr54ie vahi princip

legaliteta.
Disciplinske mjere su sankcije za disciplinski prekrSaj za povyedu neke radne duZnosti. Izrieu se protiv radnika koji ne obavljaju svoj posao onako kako je odredeno radnim pravilima. Drugo, sankcije mogu biti, kao i dispozicije, odredene i relativno neodredene. Po tom mjerilu, one se dijele na kogentne, dispozitivne, alternativne, diskrecione i sankcije sa upotrebom pravnih standarda. Znacenje svake od ovih vrsta sankcija odgovara tipu pravne norme sa istim
nazivom.
5. Podjela pravnih noftni prema obimu predmetu regulisanja
Prema tome da li se pravna norma odnosi na neodreden broj slucajeva iste vrste ili je njom regulisan jedan konkretan odnos, norme se dijele na op5te i pojedinaine. OpSte ili generalne norme su takve koje se fieu svih subjekata koji se nadu ili se mogu naei u situaciji predvidenoj hipotezom dispozicije te norme. OpSte norme, dakle, reguli5u taeno odredenu vrstu odnosa. Broj konkretnih slueajeva u kojima ona vaZi teorijski je beskonaean. Zato se moZe re6,i da opSte norme svoj predmet regulisanja ureduju unaprijed. Na primjer, lica koja imaju imovinu duZna su pla6,ati porez. Pojedinae,ne ili individualne norme se odnose na jedan odreden slui4i; tieu se jednog lica i zna se koga, npr. J.M. duLan je platiti I.OOO dinara poreza na ukupan prihod gradana. Zbog toga se pojedinacna norma mole donijeti i unazad, poSto je odnos koji se reguliSe vei nastao.e)
Mogu se norme dalje dijeliti prema tome koju oblast druStvenog Zivota Ll koju granu prava spadaju. Tako se razlikuju: gradanskopravne, kriviinopravne, upravne, ustavne norme itd. Qradanskopravne norme ureduju gradanskopravne odnose, krivienopravne norme krivienopravne odnose itd.
reguliSu,
Materijalno-pravne prirode su norme koje reguliSu sam odnos medu ljudima u druStvu, dok procesno-pravne odreduju kako e,e postupati onaj koji treba da se ponaSa po normi, na prvom mjestu drLavni
e)
U teoriji postoje jo5 neke, razudenije, klasifikacije normi po ovome kriteriju. Tako Pupii dr Borivoje: "IJvod u pravne nauke", Savremena administracija, Beograd, 1980, str. 238 240., govori o: op5tim, posebnim i pojedinadnim te o apstraktnim i konkretnim pravnim nornama. Istu podjelu usvaja i Muhi6 dr Fuad: "Teorija prava", Svjetlost, Sarajevo, 1983, str.73-74. Vidjeti i Viskovid Nikola.
lo
Tearijski pravni pojmovi
organ, kad treba da primijeni pravnu normu. Materijalno-pravne norme nalaze se u raznim zakonima (na prvom mjestu u gradanskom zakoniku i u krivienom zakoniku). Procesnopravne norme sadrZane su u propisima o postupcima (zakon o gradanskom postupku, zakon o
krivienom postupku, zakon o administrativnom Postupku itd).
6. Podjela normi prema stepenu odredenosti dispozictje

U kogentnim normama su dispozicije odredene, zna se tacno kakvo ponaSanj e tra2i.'o) Subjekt se mole ponaSati samo onako kako glasi jasno formulisano pravilo pona5anja, inaee ee se primijeniti sankcua. Primjer: duZnik je dulan vratiti dug. Ovakve norme (i dispozicije) nazivaju se joS apsolutno odredenim ikategorickim. Aternativne norrne sadrle dva ili viSe pravila ponaSanja, od kojih subjekt kome je norma upueena, njen adresat, moLe odabrati ono koje hoee. Po kome god se pravilu sadrlanom u toj normi pona5a, postupa po normi. Ostavlja mu se, dakle, na volju da odabere jedno od tih pravila ponaSanja. U tom krugu je slobodan. Dakle, alternativne nolrne spadaju u vrstu relativno neodredenih pravnih normi, koje subjektu pona5anja daju slobodu da odabere jedno pravilo iz te norme i da se ponaSa po njemu, npr.:,,lspiti se mogu polagati usmeno ili pismeno, ili i usmeno i pismeno". ,,Porez se moZe platiti ili u novcu ili polaganjem hartija od vrijednosti".
Dispozitivne norme sadrle pravilo ponaSanja, ali istovremeno subjektima ostavljaju da rijeSe svoj odnos kako im odgovara, da stvore pravilo ponaSanja onako kako lele. Tek ako adresati nece da sami odreduju kakva 6e prava i obaveze proisticati za njih iz konkretnog odnosa, primijeniee se pravilo ponaSanjaiz pravne norme. Dispozitivne norme, dakle, ostavljaju punu slobodu strankama da same urede svoje ponaSanje, naravno, u okviru pravnog ,poretka. ?ravila ponaSanja koja sadrZi dispozitivna norma odreduju kako ee se ponaSati tek u slueaju ako stranke samo to ne ueine. One se zbog toga nazivaju i zamjenjivim. Npr.z ,,Prodavac je duZan isporueid robu srednjeg kvaliteta ako nije druga-ije ugovoreno, obaveza osiguravajuceg zavoda da naknadi Stetu, odnosno isplati ugovorenu osiguranu sumu poeinje narednog dana od dana uplate premije". Dispozitivne nolTne su karakteristiene za obligacione ugovore. U pogledu formulacUe, kao Sto se
vidi, one n4ieeSce sadrLe reeenicu ,,ako nije drugaeiie ugovoreno".
"') Vidjeti na primjer Peri6 dr Berislav, isto djelo, str.23.
ll
Diskrecione norme sadrle ovlaSeenja drlavnom organu da, uzimajuci
u obzir izvjesne okolnosti, moZe postupiti kako smatra da je najcjelishodnije, tj. daju diskrecionu vlast. Sloboda drZavnog organa u vr5enju diskrecionih ovlaStenja ogranieena je ne samo okolnostima nego i ciljem radi koga je ona konstituisana. Ni u kom slueaju ne smije biti koriStena iskljueivo u interesu sluZbenih lica koja taj organ saeinjavaju. OvlaStenja iz diskrecionih normi, dakle, vrSe se na
osnovu i u okviru propisa.
Ima pravnih normi koje u dispoziciji sadrze neki nedovoljno odreden pojam (standard). Ti standardi imaju relativno zna-enje, kakvo 6,e biti pravilo, zavisi od raznih uslova i okolnosti, od shvatanje sredine. Znaei da ono moLe biti drugaeije u neko vrijeme, pod drugim uslovima, u drugom. kraju, u drugoj druStvenoj grupi itd. Kao standardno po,rraSanje uzima se ono koje je tipieno, koje se pod istim datim uslovirna plosjeeno ili naj-e5ce deSava u datoj sredini i u to vrijeme. Takvi su standardi npr. poSten eovjek, briZljiv domaiin, dobar privrednik, pogodne prilike, savjesno postupanje i sl. Za iedan krug ljudi (prbfesionalaca ili laika), u jednom vremenu, u konkretim uslovinla ocijeniee se neeije postupanje kao savjesno, a ne-ije kao nedovoljno savjesno. Norme sa pravnim standardima donose se za one situacije u kojima pravilo ponaSanja, zbog obilja razlie itih kolrkretnih okolnosti, nlje moguee postaviti kategorie ki. ") Zato se ove noime nazivaju i elastienim.
UI
1
SISTEM PRAVA
. Pojam sistema prava i kriterij za 4jegovo
odredivanje
potpunije i Sto efikasnije primijenile u praksi, tj. ostvarile u dru5tvenim odnosima, da bi se Sto lakSe utvrdile eventualne suprotnosti (antinomUe) izmedu pojedinih normi i da bi se pravne prdznine Sto bolje popunjavale, nuZno je izvrSiti sredivanje svih vaZecih pravnih normi u jedinstvenu cjelinu.
") Muhii dr Fuad: "Teorija prava", Svjetlost, Sarajevo 1983, str. 83:"Pravni standardi su, zapravo, tadke vezivanja normativnog i sociolo5kog elementa u licu pravne norme, jer se njihovo vaZenje vezuje za spoznaju socioloSkih osobenosti situacije na koju treba da budu primijenjeni".
Pravo se sastoji od ogromnog broja pravnih normi. Da bi se ono Sto
t2
Na osnovu utvrdenih vaLecih pravnih normi
stvaranje sistema prava nUe samo sebi ciu, nego da sluZi lak5oj i efikasnoj primjeni pravnih normi u dru5tvenim odnosima, smatramo da sistem prava mora da obuhvati sva vaZeea pravna pravila, bilo da su opSta, bilo pojedinaena. Dakle, sistem prava je jedinstvena i
i konstatovanih pojmova pristupa se konstatovanju pravnog sistema. S obzirom na to da
vaLe(ih pravnih normi i njihovim udruZivanjem u manje ili vece, nile ili vi5e srodne grupe. Na osnovu razlieitih kriterija mogu se utvrditi tri osnovna elementa svakog pravnog sistema: pravna norma,t') pravna ustanova ili instituttt) i grana prava. Pravne oblasti (kardinalne ili osnovne grupe) koje objedinjavaju vi5e srodnih grana prava mogu ali i ne moraju biti
elemenat sistema prava.'n)To zavisi od konkretnog pravnog poretka. Prema primijenjenoj pravnoj tehnici, tj. naeinu regulisanja druStvenih odnosa, pryenstveno u oblasti izvora prava, postojeCi svjetski sistemi se bez obzira na klasnu pripadnost, mogu svrstati u tri velike grupe:
neprotivrjeena cjelina nastala hijerarhijskim povezivanjem svih
evropsko-kontinentalne, anglo-saksonske i sisteme vjerskih i tradicionalnih prava.tt) Ova podjela rezultat je ra4ieite politieke istorije pojedinih naroda.
2. Elementi sistema prava

Elementi sistema prava ved su navedeni. Sada cemo
razmotriti.
2.
ih
posebno
Pravna norma
Pravna norma je osnovna celija, atom prava. Prema tome, pravna norma mora biti i osnovni elemenat pravnog sistema. Ona to svojstvo ima bez obzira na to koju vrstu pravnih odnosa reguliSe, kojom metodom i u kome obimu. SadrLal pravne norme, njena obaveznost ili dispozitivnost i pitanje da li je ona op5ta ili pojedinaena ne utieu na njeno svojstvo elemenata prava.
12)
Pupi6 dr Borivoje, isto djelo, str. 332, ne navodi pravnu nofinu kao elemenat sistema
prava. Tako i Gaber dr Stevan, isto djelo, str. 433.
'') Golunski S.A. i Strogorovii M.S. "Teorija driave i prava", Beograd 1946, str.243-244 u definiciji sistema prava ne spominju pravni institut. to) Slidno, Pupi6 dr Borivoje, isto djelo, str. 333. 't)Op5imi.ie kod Rene David: "IJvod u privatno pravo Engleske", Institut za uporedno pravo, Beograd 1960, i Fomsworth E. Allan: "IJvod u pravni sistem Sjedinjenih Ameridkih
Drlav a", S avremena administr acija, Beograd
197 3 .
Teorijski pravni pojmovi 2.2. Pravna ustanova
r3
Watma ustanova ili institut je zaSednieki naziv za skup svih prawrih normi koje z4iedniekim metodom reguliSu razlicite strane istog pravnog odnosa. lz ove definicije se vidi da je pravna ustanova elastiina
kategorija. Ona moLe da obuhvati uZu ili Siru grupu bilo rarmoprarmih, bilo subordiniranih pojmova. Dobru ilustraciju za ovu tvrdnju pruza institut ugovora.
2.5. Orana prava

Pravnom granom naziva se skup po pravilu viSih, sloZenijih, ustanova koje istim osnovnim metodom reguliSu Siru oblast srodnih druStvenih odnosa. Kao ni izmedu ustanova, tako ni izmedu grana prava nije moguie postaviti evrste i neopozive granice. Ne samo da se prepliiu dru5tveni odnosi nego se naroeito u novije vrijeme mijeSaju i metodi regulisanja. Metod naredivanja, subordinacije, npr., ve6 je duboko usaden u gradanskom i poslovnom pravu, nekada5njim
bastionima metoda koordinacije i dispozitivnog prava. Stoga je razumljivo da i odredivanje granica pojedinih grana sve viSe postaje stvar ugovora. Uprkos tome, u svakom pravnom sistemu se mogu otkriti i utvrditi neke osnovne grane. lzloli(emo ukratko sadrlal
najv aLnij
ih medu
nj
ima.
Ustavno pravo predstavlja osnovnu granu svakog pravnog sistema. Njime se postavljaju temelji ekonomskog, politiekog i socijalnog uredenja jednog druStva. Zbog toga ustavno pravo moLe detaljnije da r azr adi sam o najv ainij a pitanj a organ izov anja d ruStven o-e konomskog Zivota najviSih drZavnih organa i pravnog poretka. Ostala materija reguliSe se naeelima. Njihova razrada i sankcionisanje prepuSteni su drugim granam a prava.
Upravno pravo je sistem pravnih normi kojima se uspostavlja ustrojstvo drZavnih upravnih organa, odreduju njihovi medusobni odnosi, odnosi upravnih organa prema trecim licima i propisuju pravila o naeinu njihovog postupanja. Za upravno pravo karakteristiian je metod naredivanja, subordinacije, bududi da su njegovi subjekti lica koja neposredno posjeduju monopol za fizicko
nasilje u datom druStvu.
Krivieno pravo se moZe odrediti kao sistem normi kojima se kao delikt defini5u najteLe povrede dru5tvenih interesa i predvidaju sankcije za njih. Po5to je drZavnopravni poredak nastao iz potrebe suzbijanja ekonomskih delikata, moLe se smatrati da je krivieno pravo, zajedno sa ustavnim i upravnim, jedna od najstarijih grana
r4
Teorijski pravnt PoJmovt
prava. Delikti krivienog prava mogu se podijeliti tu dvije naivaLniie gr.rp", kriviena djela iprestupe u Sirem smislu, tj. grupu delikata boii 5brrtruutaju i preJtupe i prekrSaje. Kriviena djela su najopasniji delikti, najte1i piexrsali normi drugih grana prava. Privredni prestupi, kao
poiebna vrsta prestupa, i,, povrede pravila o materijalnom
iinansijskom poriouanju privrednih subjekata koje Po svom Stetnom intenzitetu nisu takve da bi bile uvrStene u kriviena djela. Za metod krivienog prava najkarakteristienije je naeelo legaliteta.
i organizaciia koji ne djeluju na bazi draavne nOSe elemente inOstranosti uradeni Su sebi u a suverenOsti,
odnosi pojedinaca
medunarodnim poslovnim pravom. Sa razvitkom privrednih odnosa izmedu pojedinih zemalja, naroeito poslije drugog svjetskog rata, imovinski i-ekonomski odnosi postaju sve zna1alniji domen posebnog pravnog regulisanja. Tu klasiena pravila medunarodnog privatnog prava frest-ju da budu dovoljna i zbog toga se formira nova grana prava u ovoj-oblasti: medunarodno poslovno (trgovinsko) pravo. ?rava i obaveze dr1ava i medunarodnih organizacija javnog karaktera predemet su posebne grane: medunarodnog javnOg prava. Imovinski odnosi subjekata, oni koji nastaju povodom objekata koji u sebi nose neku ekonomsku vrijednost izrazivu u novcu, regulisani su eitavim nizom pravnih grana. nljznaeajnrju gruPu tih odnosa, one koji nastaju povodom stvari i ,.r robnb-noveanoj razmieni, ili povodom nje, normativno izraZavaju gradansko i poslovno (trgovinsko) Pravo. Tim granama posvetiC,emo kasnije posebnu paZniu.
2.4, Pravne oblasti

prema vrsti odnosa koje reguliSu, po metodu kojim to iine i zavisno od domena u kome O;et,rjr, grane prava se mogu svrstati u velike srodne grupe koje se nlzivaj,, prarrnim oblastima. Postoji Sest pravnih oblasti i u naucile uobieajeno da se one svrstavaju u tri velike gruPe. prvu eine materij"alno i proce"no pravo, drugu - javno i privatno i trecu - doma6,e i medunarodno.
IV
1
POJAM I PODJELA PRAVNIH AKATA
. SadrZina pravnog akta
druStvu prepuSteno reiativno slobodnoj
U su5tini, pavna nolTna je jedno ,,treba" , zapovijest eije
je ostvarenje
volji adresata,
motivisanoj
t5
izmedu ostalog i vjerovatnoSeu primjene sankcije. lz naprijed iznesenog se jasno vidi da su i pravna norma i ogroman dio svjesnih ljudskih radnji kojima se prvilo ponaSanj a iz pravnih normi preta-e u Livot, u druStveni odnos, prvenstveno psihieki akti. Kao i ostali psihieki akti, norme i druge pravno relevantne svjesne radnje su u prvom stadijumu svog postojanja individualan unutraSnji i kratkoroeni akt. Da bi ovi akti mogli da djeluju na svljest, volju i ponaSanje drugih ljudi, nuZno je ueiniti ih saznatljivijim, nuZno je materijalizovati ih. Ta matenjalizacija po odredenom postupku u stvarije pravni akt.
je suStinom psihiekih akata koji ga eine. Osnovnu sadrZinu svakog pravnog akta predstavlja jedna
SadrZina pravnog akta odredena
individualna ili kolektivna odluka volje, neko htijenje. Odluka volje, kao pravni element sadrZine pravnog aktar6) , moLe se odnositi na postavljanje jedne pravne norme, normativnog dijela pravne norme (dispozicUe, odnosno sankcije) ili na ispunjavanje uslova za primjenu neke druge pravne norme, predvidenih u hipotezi dispozicije te
norme.
Da bi se osnovna sadrLina konkretnog pravnog akta mogla Sto lakSe i brle saznati, da bi se Sto henije utvrdilo njegovo mjesto u pravnom poretku i da bi se on Sto bolje realizovao u druStvenim pravnim odnosima, nuZno je pravni akt Sto detaljnrje oznaeiti. Tih oznaka ima viSe i one predstavljaju sporedni element sadrZine pravnog akta (subjekt koji donosi pravni akt i njegov pololaj, ime akta i najopStije naznacenje njegovog sadrzaja, postupak, vrijeme i mjesto stvaranja
akta).
2. Oblik pravnog akta

Oblik pravnog akta predstavlja dijalektieko jedinstvo procesa
stvaranja akta i samog akta kao posebne druStvene i pravne tvorevine. lz navedene definicije je vidljivo da je oblik pravnog akta pojam sloZen iz nekoliko elem enata.
Prvi od tih elem enata je nadleZnost. Kada govorimo o obliku pravnog akta, pod nadleZnoScu podrazumijevamo ovlaStenje za donoSenje konkretnog pravnog akta. Ovakvom formulacijom obuhva6eno je i Lukii drRadomir: "TeorijadrLave i prava", II ("Teorija prava"), Nauina knjiga Beograd, 1954, str.93, tvrdi da potpuno podudaranje pravne i psiholo5ke volje ne postoji ni onda kada odluku volje donosi pojedinac. Podvladimo da pored voljnih procesa na "odluku volje" djeluju razum, emocije i drugi laktori. Muhii dr Fuad: "Teorija prava", Svjetlost, Sarajevo, 1983, str.90, navodi svijest, volju i razum kao faktore stvaranja pravnog akta.
'u)
l6
pravo nedrZavnih subjekata na stvaranje nekih vrsta pravnih akata. NadleZnost subjekta za dono5enje jednog akta po pravilu se konstatuje u nekoj pravnoj normi, i to obieno u onoj koja zauzima vili rang u hijerarhiji normativnog poretka. Pored toga, ovla5tenj e mo7e poticati i iz prethodnog akta iste snage. No, od ovog pravila, kao i od drugih, postoji izuzetak Radi se o tome da dono5enje novog ustava ne mora da izvire iz neke prethodne norme; nju mole da zamiieni faktieka einjenica monopola fizieke prinude u datom druStvu.
Drugi element oblika pravnog akta je postupak za njegovo donoSenje. Svrha postupka za donoSenj e aktaje precizno odredivanje sadrLala i njegova pravilna materijalizacija. Postupak treba da bude garancija kvaliteta akta koji iz njega proizlazi Zato ie razumljivo da ee za vaLnije akte biti predvidena sloLenija procedura. Pravni poredak ne reguli5e samo postupak donoSenja pravnih akata od strane drZavnih organa nego i od strane fiziekih i pravnih lica - subjekata gradanskog i poslovnog prava. I ovdj e vaZi pravilo: Sto je akt znaeajniji, procedura koja mu prethodi je sloZenija. Npr. al. 32 ZOO ne zahtijeva nikakve posebne radnje za nastanak ponude: izjava volje koja sadrZi barem bitne elemente budue,eg ugovora je dovoljna. Naprotiv, el. I Zakona o
mjenici trazi da mjenica bude pismeno sastavljena i da

odredene bitne elemente.
sadrZi
Treci element oblika je materijalizacija akta, odnosno ,,tjelesna radnja kojom se akt spolja izraLava, kao i materijalno sredstvo pombet, Xog se obezbjeduje eventualno njegovo trajanje" .t7) lzraLavanje akta (odluka volje) mole biti: usmeno, nedvosmislenim pokretima ili drugim radnjama (konkludentne radnje) i pisano.
lzuzetno se u slucajevima odredenim u zakonu i Sutnji pridaje isto dejstvo. Pisani dokument, kao rezultat pisanog izraLavanja odluke volje, danas je najeeSei vid trajne materiializacije akta.
3. Kritertji podjele pravnih akata

U teoriji prava se sadrlina i oblik akta zbog svoje opStosti najee5ee primjenjuju kao kriterij podjele pravnih akata. I mi 6,emo se koristiti ovim mjerilima.
?rema glavnom elementu sadrZine, pravni akti se mogu podijeliti na one koji sadrle pravnu normu ili njene normativne elemente i na one koji ne sadrle pravne norme - kod kojih je odluka volje uperena na ispunjavanje uslova iz hipoteze dispozicije neke vec postojece pravne
't) Luki6 dr Radomir: "Uvod u pravo", Naudna knjiga,
VII izdanje, Beograd,7970, str.225
t7
norme. U prvu grupu spadaju svi pravni akti kojima je stvorena bilo opSta, bilo pojedinaina pravna norma, bilo dispozicija ili sankcija pojedinaene norme. Primjera ima bezbroj, poeevSi od krivi-nog zakona, preko ugovora koji sadrZi klauzulu o ugovornoj kazni do upravnog akta i presude. U drugoj grupi se nalaze izjave volje koje su uslov za primjenu pojedinih pravnih normi. Kao primjere iz ove grupe spomenucemo samo prijavu za upis na fakultet i tuZbu sudu.
Za stvaranje, pa i za primjenu prava, akti koji imaju normativan karakter su od daleko veceg znaeaja. Zato eemo se u daljim
izlaganjima zadrLati samo na njima.
4. Podjela pravnih akata koji sadrZe pravnu normu ili njene normativne elemente
Prema glavnom elementu sadrZine, pravni akti koji sadrle pravne norme dijele se na opSte i pojedinaene, zavisno od toga da li sadrZe opStu ili pojedinaenu pravnu normu. Sa formalne strane posmatrano, prema obliku donoSenja i opSti i pojedinaeni pravni akti se mogu
podijeliti u nekoliko vrsta. Pri tome kao osnovni kriterij sluZi nadleZnost (subjekat), a kao dodatni - ako je subjekat dono5enja viSe vrsta akata isti - postupak po kome je akt stvoren.
SluZeei
(uredbe, naredbe, odluke), sudska odluka sa svojstvom precedenta, i opSti akti druStvenih organizacua, ovla5tenih od strane pravnog poretka za stvaranje pravnih normi. Pojedinaeni pravni akti se po istim mjerilima dijele na: odluku kao akt zakonodavnih organa, ukaz i rjeSenje kao akte upravnih organa, sudske odluke (presuda i rjeSenje), odluku ovlaStenih druStvenih organizacija i pravni
se kriterijem pravnog oblika, opSti pravni akti mogu se podijeliti na sljedeee podgrupe: ustav, zakon, podzakonski akti
obieajno pravo
posao.
5. Osobine i odnosi opStih i pojedinaenih

pravnih akata
OpSti pravni akt unaprijed i na uopSten naein reguliSe niz i viSe ili manje odredenih ponovljivih odnosa istih osobina, iste vrste. Nacin primjene op5teg akta zavisi od stepena odredenosti hipoteze dispozicije i dispozicije op5te pravne norme koju sadrZi. Ako su ta dva elementa potpuno i precizno odredeni, opSti pravni akt je mogu6e neposredno primijeniti na odgovarajuci konkretan druStveni odnos.
r8
Teorijski pravni poimovt
Ako nisu - potrebno je donijeti pojedinaenu Pravnu normu, tj. pojedin aean pravni akt i u njima na osnovu op5te norm e, ti. op5teg
priunog akta precizno odrediti pravilo ponaSanja za dati slueaj. Iz nacina primjene opStih pravnih akata izviru osobine pojedinainih. pojedinaenim aktom se reguliSe jedan konkretan, nePonovljiv i vee polto;eei odnos. On se donosi ,,unazad" i zato je Po pravilu bezuslovan. I joS neSto: osim u slueaju pravne praznine - nePostojanja opSte norme ia druStveni odnos koji bi morao biti unaprijed regulisan, pojedinaeni pravni akt se donosi na osnovu opSteg. On, dakle, predstavlja konkretizaciju opSteg akta, ali takvu iz koje elemenat kreativnosti nije isklj uien.
VNSTE OPSTIN PRAVNIII AKATA
I . Ustav
l,L
Poiam ustava
pod ustavom se podrazumijevaju najvalnije radnje organizacije drZavnog aparata vlasti i pravnog poretka. Faktie ke radnje
organizov anja drlave i prava imaju istovremeno i socio-politieki i privni karaliter. U skladu sa ovim i ustav se moZe posmatrati u sociopolitiekom (,,sociolo5kom") i pravnom smislu.
Ustav u pravnom smislu je sistem op5tih pravnih akata ili jedan opSti pravni akt koji sadrZi politieke i pravne norme i principe organizovania monopola fizieke prinude i pravnog poretka u datom dru5tvu i pravna naeela organizovanja onih oblasti druStve.log livoLa na kojima nosioci monopota fizieXe sile posebno insistiraju.'u)
Ma koliko ustav bio blizak druStvenoj stvarnosti, on ne moZe potpuno da je obuhvati. Stavi5e, ustav ne mole sam da rijeSi ni sva pitanja kojl su od bitnog interesa za vladajucu klasu i dru5tvo u cjelini. Ona mor4ju biti uredena posebnim propisima. Odredbe tih propisa, zajedno sa odredbama ustava, saiinjav4iu ustavno uredenje. Pojam ustavnog uredenja je, dakle, Siri od pojma ustava. Dobru ilustraciju
administracija, Beograd 1977, na str. 28 defini5e ustav: "ustav je pisani akt najve6e pravne snage koji pivenstveno reguli5e osnove drZavnog i dru5tvenog uredenja date zemlje". Ovo ne ,niein.gitini. ideoloSkog i politidkog karaktera ustava. Vidjeti str. 192-193 istog djela.
r8) Jovidevi6
dr Miodrag: "O
ustavu-teorijsko-komparativna studija", Savremena
l9
ove tvrdnje predstavlja iDejtonski ustav u koji spadaju op5ti okvirni sporazum za mir u BiH i lO opseinih aneksa.
L2. SadrZaj ustava

U dosadaSnjim izlaganjima o pojmu ustava nekoliko puta smo se doticali i pitanja njegovog sadrZaja. lz definicije ustava koju smo dali jasno je da se sadrZaj svih ustava ne mole odrediti jedinstveno, on zavisi od konkretnih dru5tveno-politiekih uslova svake pojedine drLave. Analizom se, pak, mogu utvrditi neki z4jednieki momenti.
Po5to smo ustav odredili kao opSti pravni akt koji sadrZi pravne principe organizovanja monopola fizieke prinude, to su odredbe o ,,vlasti i njenom odnosu prema druStvu, eovjekr",T re) uvijek minimalan sadrZaj ustava. Akt koji ih ne sadrZi nUe ustav. Odredivanje minimalnog sadrLaja ustava moLe biti vi5e ili manje opSirno. U modernim druStvima minimalan sadrzaj ustava po pravilu obuhvata bar osnovne odredbe o sva eetiri oblika drLave (vladavina, politicki reLim, drlavno uredenje, drLavna vlast). U minimalan sadrlaj ustava uvijek moraju da udu odredbe o osnovnom druStveno-ekonomskom odnosu - odredbe o vladajucem svojinskom odnosu i o njegovom pravnom izrazu. Treba naglasiti da se odredivanjem oblika drZave i vladajueeg svojinskog oblika ujedno postavlj4ju i osnove pravnog poretka.
L5. Oblik
ustava
Kao i u pogledu sadrlaja, tako i u pogledu oblika ustava, jedinstvena pravila ne postoje. Analizom istorijske i pozitivno-pravne grade neki zajednieki momenti ipak se mogu utvrditi.
NadleZnost za dono5enje ustava pripada najvi5im drZavnim organima. Kojem od njih konkretno, to zavisi od druStvenih okolnosti u kojima se ustav donosi. U savremenim republikama, nadleLnost za dono5enje ustava eesto pripada viSe ili manje demokratski izabranom vrhovnom predstavni ikom tij elu.
Bez obzira na to koji organ u republikanskom obliku vladavine donosi ustav, postupak donoSenja ustava uvijek je specifiean. U odnosu na zakonodavnu proceduru, on se odlikuje vecom duZinom i vecom sloZeno5cu. U njemu po pravilu ueesfuuju svi domovi predstavniekog tijela, predvidena je posebna procedura predlaganja i posebna veeina
'n)
Dordevii dr Jovan, isto djelo, str.22
20
BiH
Teorijski pravni polmovi
za izglasavanje ustava. U pravno-tehniekom pogledu Dejtonski ustav
je specifi-an jer predstavlja medunarodni sporazum.
Prema naeinu materijalizacije, ustave moZemo podijeliti na nepisane i pisane. Nepisani ustavi su oni u kojima je skup najvaLnijih principa i normi organizacije drZavne vlasti, organizaciji postojeeih institucija i u
politi-koj praksi.2o)Pod pisanim ustavima podrzumijevaju se oni u kojima su ustavni principi i ustavne norme obuhvaceni pisanim dokumentima, pisanim aktima. Ako tih dokumenata ima vi5e i ako izmedu njih ne postoji evrsta pravno-tehnieka veza, pisani ustav se
naziva nekodifikovanim. Kodifikovanim ustavom nazivamo onaj pisani ustav u kome su osnovne ustavne norme inajvalniji principi obuhvaeeni jednim jedinstvenim opStim pravnim aktom.
Promjena ustava moZe biti izvrSena na nezakonit i na zakonit nacin. Nezakonite promjene ustava rezultat su uspjesnih revolucija ili kontrarevolucija. Prvi nezakonito donesen ustav utemeljivae je novog drlavnopravnog poretka.,,Tt), dakle, nema ustavnog kontinuiteta".2r) Zakonite promjene ustava po pravilu oznaeavaju evoluciju istog druStveno-ekonomskog uredenja. One su bazirane na odredbama ustavnog akta koji se mijenja. Promjena ustava moZe se izvrSiti tako da se donese potpuno novi tekst, da se stari tekst ustava djelimieno izmijeni i amandmanima. Iako je prvobitna namjena amandmana dopuna datog teksta bez njegovog mijenj anja dodavanjem posebnih cjelina na kraj postoje6eg akta, oni u suStini ipak predstavljaju promjenu propisa kome se dodaju. Na ovakav zakljueak upueuju i pravila tumaeenja po kojima
kasniji propis iste snage ukida onaj koji je ranije donesen. Amandmanima mogu ustavne odredbe da se mrjenjaju ili ukidaju ina izrieit naein.
2. Zakon
Ustavni principi su tako formulisani da ih je veoma teSko primijeniti neposredno. Zato je njihovu konkretizaciju, razradu i sankcionisanje nuZno izvrSiti u niZim pravnim aktima. Prvi akt u kome se to eini je zakon. Zbog toga ustav pored odredivanja sadrLaja zakona odreduje i oblik u kome se oni donose. Taj oblik je garancija pravilnog izraLavanja ustavnih principa u zakonu. Na osnovu izlolenoq zakon se
r0)
Ovakvi ustavi nazivaju se i faktidkim. Vidjeti op5imije kod Mratovii Veljko: "Problemt ustava i demokratije u suvremenoj drZavi", Naprijed, Zagreb 1971, str. t9 rr) Jovidevii dr Miodrag, isto djelo, str. 48
2l
moLe definisati kao onaj pravni akt koji je donesen od zakonodavnog organa po zakonodavnoj proceduri i koji sadrZi pravne norme bilo pojedin aene,22) bilo opSte.
u njemu samom vremenski unaprijed ograni-eno. Inaee, pravilo je da se zakon primjenjuje dok ne bude ukinut izrieito, ili donoSenjem novijeg zakona koji reguliSe istu materiju (Lex posterior derogat legem priorem).
Valenje zakona moLe biti
oblik zakona takode je odreden donosiocem, postupkom i materijalizacijom . ZadrLaeemo se kratko na svakom od tri elementa. subjekat nadl eLan za donosenje zakona uvijek je najviSe predstavnieko tijelo. Ovo pravilo vaLi za drzavne, federalne i
njegovog znaeaja, po pravilu sastoji iz viSe faza. Broj ovih faza nije isti u svim porecima. Najce5ce se, ipak, susrecu sljedece: inicijativa za dono5enje zakona koja moZe biti politieka i pravna, izrada nacrta i prijedloga, pretres prijedloga u struenim tijelima i u domovima skupStine vz mogu6nost obavljanja i javne rasprave, usvajanje prijedloga putem glasanja i eventualno usagla5avanje stavova nadleZnih vijeca, proglaSavanje zakona od strane poglavara drLave i objavljivanje u sluZbenom glasilu.
kantonalne zakone. Po svojoj sloZenosti zakonod avna procedura dolazi odmah iza ustavne. Postupak donoSenja zakona se, zbog
3. Podzakonski akti
U podzakonske akte u Sirem smislu mogu se svrstati svi pravni akti niZi od zakona, bez obzira na to ko je njihov donosilac i Sta sadrle. U
ulem smislu, pod podzakonskim aktima podrazumijevamo jedino
opSte akte drLavnih organa niLih od skup5tine.2s) Ovi podzakonski akti takoder mogu sadrLavati i pojedinaene pravne norme. ZadrLaeemo se samo na podzakonskim aktima koji materijalizuju opSte norme.
Ukoliko se podzakonski akt donosi radi regulisanja pitanja koje je prethodno obuhvaceno zakonom , tada norrne koje sadrZi podzakonski akt moraju da se kreeu u granicama zakona. Ovaj princip naziva se zakonitoSeu podzakonskih akata. Pored toga, podzakonski akti ove vrste su i funkcionalno i egzistencijalno zavisni od zakona. Postoji viSe
tt) Perii dr Berislav: "struktura prava", Narodne novine, Zagreb 1964, str.14l. Suprotno
Lukii dr Radomir, isto djelo, str.234 rr) Jovidii dr Miodrag: "Zakon i zakonitost - Zivot pravnih propisa", Radnidka Beograd 1977, str. 106. smatra da "zajednidko za sve podzakonske propise je to donose drugi organi, a ne parlament i Sto su manje pravne snage od zakona."
Stampa,
Sto njih
22
vrsta podzakonskih akata koje radi provodenja zakona donosi vlada

kao najviSi upravni organ, te drugi organi uPrave.
Uredbe za primjenu zakona su najvaLniji akti izvrSnih organa, odnosno najviSeg organa uprave - vlade.zat S obzirom na svoga donosioca i hijerarhiju pravnih akata, one su nePosredno ispod
zakona. Njihovo postojanje je nuZno zato Sto je eesto ,,nemoguie ili nepraktieno da zakonski tekstovi obuhvate svu raznolikost i detaljnost slu-ajeva koji se mogu pojaviti na onom Zivotnom podrueju koje zakon regulira."2s) Materijalizacija se uvijek vrSi u pisanoj formi, a objavljivanje uredbe u sluZbenom listu je uslov za nieno vaLenje.
Drugi akt ove vrste je odluka. Izmedu uredbe i odluke, naeelno u praksi, nema bitnije razlike. Diferenciranje je mogu1e izvrSiti samo u Sirini predmeta regulisanja.26) Pored ovih akata organi uprave mogu donositi i druge. NajvaZniji medu njima su uputstva kojima se utvrduje postupak organa uprave pri provodenju nekog veeeg pravnog propisa i instrukcije za rad sluZbenih lica i sluZbi u organima uprave.
4. Akti druStvenih organizacua

Postoje tri naiina na koja drZava usvaja opSte akte druStvenih organizacija u pravni poredak. Prvi je ,,Pravno iniciranje", tj. odredivanje unaprijed ustavom ili zakonom da su akti koje donosi dru5tvena organizacija pravni akti. Drugi naein se svodi na ,,Pravno sankcioniranje", tj. usvajanje u pravni poredak akata koji prilikom dono5enja nisu imali pravni karakter. Tre6,i naein je kombinacija prethodna dva: ,,pravno iniciranje i pravno sankcioniraqje" . DrLava svojim propisom odreduje da je akt druStvene organizaciie pravni akt ukoliko ga odredeni drlavni organ potvrdi.zT) ?rvi sistem prihvaeen ie u naSem pravu kada su u pitanju opSti akti preduzeea. O njima ce kasnije biti detaljno govoreno.
r4)Istorijat vidjeti kod Jovidii dr Miodrag, isto djelo, str. 107-113 25) Peri6 dr Berislav, isto djelo, str. 145. 16)Dordevi6 dr Jovan, isto djelo, str. ") Oua tri nadina izloLena su prema: Peri6 dr Berislav, isto djelo, str. 161.
23
5. Obie4j
Obiiaj je druStvena norma koja nastaje tako Sto se izvjestan naein ponasanja ljudi u jednoj situaciji ponavlja sve dok se kod subjekata ne formira svijest da je takvo ponaSanje obavezno i u budue,im identienim situacijama. Faktieki odnos time dobija normativnu snagu.
Ovo
zna-ajno zbog toga Sto svijest o obaveznosti pona5anja povlaei i moguenost da se primijeni snakcija protiv onoga ko se ne ponaSa na taj prihvaeeni nai,in, tj. po obieaju.2s)
Prema teritoriji na kojoj nastaju, obieaji se dijele na: opSte, koji vaLe na teritoriji cijele drlave, regionalne i lokalne. Druga podjela obi-aja
je
po-iva na personalnom kriteriju (personalni partikularizam). U njoj opSte obi-aje saeinjavaju oni koji vaie za sve pripadnike jednog druStva, a posebne obi-aje oni koji vaZe za pojedine uLe gruPe. Napokon, u oblasti privredivanja obieaji se, prema tome da li vaZe za sve ili samo za pojedine poslove, odnosno grane poslova, dijele na opste i posebne. Ova podjela naroeito je vaZna u poslovnom Pravu. fiipadnost obiiaja nekoj od ovih grupa ne utiee na vaZenje obi-aja, ali odreduje njihovu hijerarhUu u slu-aju medusobnog sukoba. Tada vaLi pravilo: jaei je, pa Prema tome i prvi primjenjiv obieaj koji potiee
sa uZeg podrueja.
dr|ava sankcionisala jedno obieajno pravilo i time ga priznala kao izvor prava, ono mora da ispunjava dva uslova. Prvo ,,dOtid,ni obieaj" ne smije biti suprotan postojeeim pravnim propisima, naeelima pravnog poretka i moralnim principima datog druStva. I drugo, on mora biti u skladu sa osnovama dru5tveno-politiekog Da
bi
uredenj a.'n) Kada se utvrdi da obi-aj postoji, da je podoban da bude izvor prava i da ima potrebe za njihovim funkcionisanjem u tom svojstvu, drL.avnim organima stoje na raspolaganju dva osnovna naiina za njegovo sattkcionisanje, ti. pretvaranje u Pravno pravilo. Prvi je tzv. ,,zakonodavnl put;. On se ,,sastoji u tome Sto se jednim drZavnim pravnim izvorom propi5e drZavnim organima koji primjenjuju sankcije u uZem smislu (tj. mjere prinude) da za pojedine obieaje primjenjuju te sankcue.-sor Diugi naein naziva se sudsko-izvrSni put. On se sastoji
u moguenosti da ,,sudovi i drugi izvrSni organi
bez dozvole
r8)
O nastanku obidaja vidjeti i Muhii dr Fuad: "Teorija prava", Svjetlost, Sarajevo 1983, str. 55-51. re) Perii dr Berislav, isto djelo, str. 159. postavlja i zahtjev da obidaj bude "u skladu sa ... kretanjem (razvitkom) dotidnog druStva". ro) Luki6 dr Radomir, isto djelo, str.249.
24
zakonod avca prihvataju obieaje
kao normative, stvarajuei ad hoc obieajno pravo".t') Od sankcionisanja obieaja treba razlikovati njegovo pozakonjenje, tj. unoSenje obieajnih normi, bilo u zakon kao
formalan pravni akt, bilo u neki drugi formalni podzakonski propis.
uz izlaganje obieaja potrebno je objasniti i pojam obieajnog prava. Obieajno pravo je skup pravila koja su nastala kao obieaj, ali su od strane drZavnih organa. Norma obie4jnog prava obi-ajna, a po karakteru, tj. sankciji, pravna.
pretvorena u pravne norme naknadnim sistematskim sankcionisanjem je po porijeklu
O obieaju kao izvoru
poslovnog prava
kodifikovanim obiiajima detaljno ee se govoriti kasnije. Zato se ovdje neeemo zadrLavati na tim pitanjima.
i o
uzansama kao
6. Sudski akti
Kontinentalna prava bitno se razlikuju od anglo-saksonskih upravo po teorijskom i politiekom shvatanju uloge sudske odluke kao izvora prava. Po5to i naS poredak spada u grupu kontinentalnih sistema, rta njima eemo se zadrLati neSto dule.
Bez obzira na to da li pod izvorima prava podrazumijevaju samo opSte akte, ili i opSte i pojedinaene, danas se svi teoretie ari slaLu u tome da su odluke ustavnih sudova izvor prava."') PoSto ustavni sudovi odlueuju o saglasnosti niZih opStih pravnih akata sa viSim, to i njihove odluke mor4iu imati opSti karakter. ,,Odluka suda zamjenjuje zakon i djeluje prema svakome (erga omnes) ."33) Pored odluka ustavnog suda, u teoriji se svojstvo izvora prava priznaje i odlukama najvi5eg suda u zemlji, buduei da se smatra da one imaju precedentni karakter.sa)
popunjavanja pravnih praznina, naein rada sudova i formiranje sudske prakse.
eini nam se da se moZe usvojiti glediSte koje sudskoj odluci uvijek priznaje svojstvo izvora prava.tt) Za njega govori postojanje i nuZnost
Pridavanje svojstva izvora prava presudama niLih sudova
je
sporno.
'') Peri6 dr Berislav, isto djelo, str. 158. ") Vidieti Ko5utii dr Budimir: "sudska presuda kao izvor prava", Savremena administracija,
Beograd 7973, str. 140. 33) Dordevii dr Jovan, isto djelo, str. 763. 34)Ko5utii dr Budimir, isto djelo, str. 139-140. ") Tako i Viskovii dr Nikola, isto djelo, str.2l4. narodito.
25
periodu. Njome se stvaraju dopunsko pravilo i pravila za jednoobrazno tumaeenje zakona, Sto znatno poveCava pravnu
nesigurnost. Ujedno, sudska praksa pruLa potrebnu mjeru sigurnosti u oslanjanju na sudsku presudu kao izvor prava.
Odredivanjem presude kao izvora prava joS nrje potpuno rijeSeno pitanje njenog pravnog dejstva. Nesumnjivo je da presuda uvijek predstavlja izvor prava za stranke u sporu. Da li ee njeni elementi opSteg normativnog karaktera biti priznati kao izvor prava u drugim istim ili bitno slienim sporovima - to zavisi od stava drugih sudova. Ako budu usvojeni, formira se sudka praksa. Pod sudskom praksom podrazumijeva se dono5enje istovjetnih odluka od strane raznih sudova u istim ili bitno slienim sporovima u duZem vremenskom
7. Ugovor
Ugovor je rezultat sporazuma dviju ili viSe strana kojim se zasniva, mijenja ili ukida pravni odnos izmedu njih. Ugovor je pravni akt koji se svrstava u pravne poslove. SadrZi bilo op5tu, bilo pojedinaenu pravnu normu u cjelini, ili, eeSce samo dispoziciju pojedinaene pravne norme. ?rema vrsti pravnih odnosa koje stranke medusobno reguliSu ugovorom, ugovori mogu imati razieft karakter i spadati u razne grane
prava: nasljedno,
porodie
medunarodno itd. U teoriji prava se naeelno priznaje da sadrZi opSte pravne norme izvor prava. "u)
no, administrativno,
je ugovor koji
obligaciono,
Pitanje medunarodnih ugovora koji sadrle opSte norme (legislativni ugovori) je sporno. Smatra se da oni nisu izvor prava neposredno, nego da predstavljaju gradu za akt ratifikacije kojim se medunarodni ugovor usvaja u domati pravni poredak.sT) Neposredan izvor prava je sam akt o ratifikaciji: zakon ili, rjede, uredba. Ukoliko za stupanje medunarodnog ugovora na snagu ratifikacija nije potrebna, on neposredno vrSi funkciju izvora prava.tu)
Ugovor koji sadrli pojedinaene norme ili samo pojedinaene dispozicije u teoriji prava uglavnom se ne smatra izvorom. U skladu sa naSim stavom da opSte i pojedinaene norme, odnosno opSti i pojedinaini akti, eine jedinstvo u procesu stvaranja i primjene prava i da donoihc
'u) Lukii dr Radomir, "Uvod u pravo", Naudna knjiga, Beograd 1910, str.241-248. tt) Lukii dr Radomir, isto djelo, str. 248, Dimitrijevi6 dr Momdilo: "Uvod u pravo", Savremena administracija, Beograd 1974, str. 150. Ratifikacija je pravni akt usvajanja
medunarodnog sporazuma u domade pravo.
tt) Medunarodni ugovor izuzetno stupa na snagu bez ratifikacije. Zato je potrebno
da
odgovarajuia klauzula bude izridito unesena u ugovor i da opunomo6eni predstavnici drLava imaju ovla5tenje za potpis ugovora.
26
Teorijski pravni polmovt
pojedinaenog akta takoder djeluje kreativno eak i kada postoje odgovarajuci opSti ald, mislimo da se i tgovor koji sadzi pojedinainu normu, odnosno dispoziciju, moZe smatrati izvorom Prava.
VI VRSTE POJEDINACNM
AKATA
1
PRAVNIII
pojedinainih Pravnih akata Rekli smo da pojedinaeni pravni akti uglavnom

. Podjela
konkretizaciju opSteg akta, konkretizaciju koja treba da omoguei ostvarivanje opStih pravnih normi putem materijalnih ljudskih radnji. PoSto se pojedinaeni akt na neki naein oslanja na vec postojeci op5ti akt i opStu normu, razumljivo je da on moLe, ali ne mora da sadrZi oba bitna elementa pojedinaene pravne norme: konkretnu dispoziciju i konkretnu sankciju. Ako ih sadrli, govorimo o potpunom pojedinaenom pravnom aktu. Oni su relativno rijetka pojava. Ako pojedinaeni akt sadrZi samo dispoziciju ili samo sankciju, radi se o nepotpunom pojedinaenom pravnom aktu. Nepotpuni pojedinaeni pravni akti dijele se na one koji sadrie dispoziciju: upravne akte i pravne poslove i na one koji sadrZe sankciju - sudske odluke. Razumije se da ni ovu podjelu ne treba smatrati apsolutnom. Presudivanje nekog spora i izricanje sankcije moZe biti povjereno bilo upravnom organu, bilo posebnom tijelu koje konstituiSu privatni subjekti, tj. izabranim sudovima ili arbitraZama. S druge strane, stvaranje dispozicije moZe biti stavljeno u nadleZnost i
sudovima.
predstavljaju
2.
Vrste pojedinaenih pravnih akata

2.1 . Upravni akt
Upravni akt moguce je razlieito definisati. Ako se kao kriterij uzrr.e sadrZina akta, onda je on ,,pojedinaean akt kojim se odreduje dispozicija koja subjekta eije ponaSanje reguliSe obavezuie i protiv
njegove voljs. "5sl Pod upravnim aktom u formalnom smislu podrazumijeva se na osnovu javne vlasti obavezujuii alnt drzavnog
'n)
Luki6 dr Radomir, isto djelo, str. 263.
27
organa, ili organizacije koja vrSi javna ovlaStenja, donijet Po posebnom upravnom postupku. NajvaZniji i najtipieniji dio te procedure je kod nas regulisan Zakonom o opStem upravnom postupku (ZU?). Izrieito ga ovdje spominjemo jer se u praksi
svakodnevno primj enj uj e.
2.2. Pravni posao
je pojedinaean pravni akt nedrlavnog subjekta koji je on na osnovu ovlaStenja Pravnog poretka i u njegovim okvirima dobrovoUno stvorio ikoji ga na tim osnovama i obavezuie. lzloleni pojam obuhvata suStinu i naj-eSci pojavni oblik Pravnog posla. Tipiean sadrLaj pravnog posla jeste pojedinad,na dispozicija koja obavezuje na osnovu pristanka stvaraoca posla. No, pored pojedinaene dispozicije, pravni posao mole sadrLavati i pojedinaenu sankciju , pa se tada javlja kao potpun pojedinaean pravni akt. Obligacioni ugovor u koji je sporazumom stranaka unesena i klauzula o ugovornoj kazni dobra je ilustracija ovog slueaja. U nekim situacijama pravnim poslom moZe se stvoriti bilo dispozicija opSte
Pravni posao
pravne norme, bilo op5ta pravna norma u cjelini. Kao primjer moLe da posluZi kolektivni ugovor o radu.
U stvaranju pravnog akta mogu uiestvovati dva
ili viSe nedrlavnih lica zajedno. Pod nedrLavnim subjektima treba podrazumijevati sva ona lica sa pravnom sposobnoScu koja djeluju metodom koordinacije, a ne metodom naredivanja zasnovanog na suverenoj vlasti.ao) U tom smislu se u nekim granam a prava, u medunarodnom javnom Pravu i granama imovinskog prava, kao subjekt stvaralac pravnog posla moZe pojaviti i drLavni organ.
Pravni pOSaO, pO pravilu, Obavezuie SamO njegove stvaraoce, i tO na osnovu njihovog sopstvenog prestanka. On je, dakle, ,,neimperativan" pravni alit.o') lzuzetno, imperativan karakter moLe da se sretne kod jednostranih pravnih poslova. Tada se kaZe da privatno lice vr5i vlast (oeinsku, starateljsku i sl.).42)
Pravni posao se moZe pOjaviti u raznim granama prava: radnom, medunarodnom, javnom, porOdie nom, nasljednOm i u svim granama imovinstiog prava. Ako pravni posao nastaje u oblasti ekonomskih, imovinskih odnosa, govori se o gradanskopravnom poslu. Crradanskopravni poslovi se mogu podijeliti na gradanskopravne poslove u uLem smislu i na poslove poslovnog
Luki6 dr Radomir: "Uvod u pravo", Naudna knjiga, Beograd, VII izdanje, 1970, str.264. t') Luki6 dr Radomir, isto djelo, str. 133. ") Luki6 dr Radomir, isto djelo, str. 133.
to)
2B
(trgovaekog) prava. Prva grupa je regulisana normama gradanskog prava, druga - normama poslovnog prava. lzmedu ove dvije vrste gradanskopravnih poslova u Sirem smislu postoje uglavnom pravno-tehnieke, a ne suStinske razlike. Na tim razlikama detaljnUe cemo se zadrLati prilikom izlaganja karakteristika ugovora poslovnog prava. Sve osobine pravnih poslova su najrazvijenije u gradansko-pravnim poslovima.at) Zato ih ovdje nije potrebno detaljnije iznositi.
2.3. Sudski akt

Pojam sudskog akta predstavlja jedno od najspornijih pitanja pravne teorije.aa) Na njega je teSko, ako ne i nemoguee, dati sveobuhvatan i do kraja neprotivrjeean odgovor. Veeina autora ipak se slaZe u tome da je pri definisanju sudskog akta nuZno poei od njegovih formalnih obiljeZja, od donosioca i postupka donoSenj a akta. Stoga se, naj5ire govoreii, sudski akt moZe odrediti kao onaj koji je donesen od specijalizovanih sudskih organa po posebnom sudskom postupku. Mnogobrojnost sudskih organa, razlieiti postupci koje oni primjenjuju i raznovrsnost potreba koje se sudskim aktima zadovoljavaju doveli su do stvaranja vi5e vrsta sudskih akata. Najznaeajniji medu njima su: presuda, rjeSenje i naeelan stav. Svaki od ovih akata ne stoji jednako blizu suStini sudske funkcije - otklanjanju povreda pravnog poretka. Njihov sadrlal se stoga mora donekle da razlikuje. U daljim izlaganjima zadrlaeemo se samo na pojmovima najvaZnijih sudskih akata drZavnih sudskih organa. sudski akt kojim se ,,odlue de o tuZbenom zahtevu, Sto ee reei o predmetu spora."os) Ona se moZe definisati i kao ,,pravni akt koji
Presuda
je
donosi sudski organ po posebnom sudskom postupku, kojim se utvrduje postojanje ili nepostojanje povreda prava u pro5losti i, shodno tome, izriee ili ne izrice sankcija."+ot h navedenih dispozicija
$) Vid.leti Lukii dr Radomir, isto djelo, str. 133,134; Peri6 dr Berislav: "struktura prava",
Narodne novine, Zagreb, 1961, str. 167-169;Kelzen Hans, isto djelo, str. 145-146, Kelzen, isto djelo, str. 140, pod pravnirn poslom podrazumijeva iskljuiivo posao gradanskog prava. Postojanje pravnog posla ovaj autor smatra specijalnom karakteristikom gradanskog prava (vidjeti str. 140) ++t O tor-ne vidjeti: Ko5utii dr Budirnir: "sudska presuda kao izvor prava", Savremena adrrrinistracija, Beograd,1973, str.19-91 i Poznil dr Borivoje: "Gradansko procesno pravo", Savremena administracija, II rzd., Beograd, 1970, str. 49-50. ts) Pozni6 dr Borivoje, isto djelo, str. 173. *o)Ko5uti6 dr Budimir, isto djelo, str. 105
29 vidljivo da se presuda mole svrstati u pojedinaene pravne akte eiji je

osnovni sadrZaj odluka o konkretnoj sankciji.
je sudski akt kojim sud ,,reSava o svim pitanjima, osim o predmetu spora."4') Od ovoga principa postoji svega nekoliko
RjeSenje
izuzetaka. Rje5enjem, dakle, sud uglavnom odlu-uje o onim pitanjima koja je prethodno potrebno raSeistiti da bi se mogla donijeti pravila odluka o sankciji.
Vil
POJAM I IIIJERARITIJA IZVzRA

PRAVA
L Pojam materijalnih i formalnih izvora prava

jednim figurativnim izrazom ,,izvori prava". On je gotovo opSte prihvaien.4u) Koristicemo ga i mi, jer on na dobar naein odraLava
Svi druStveni einioci koji uUeu na stvaranje i primjenu pravnih normi, kao i einjenice preko kojih se te norme saznaju, u teoriji se nazivaju
dijalektieko jedinstvo onih materijalnih einjenica koje stvaraju norme i onih preko kojih se norme izraLavaju, odnosno saznaju. Prema tome da li stvaraju ili samo izraZavaju normu, svi izvori prava se mogu podijeliti na materijalne i formalne.
Materijalne izvore prava moZemo definisati kao one druStvene -injenice i one iinioce koji dovode do stvaranja pravnih normi i do njihove primjene. Mogu se podijeliti na objektivne i subjektivne. U objektivne materijalne izvore spadaju sve one druStvene iinjenice koje uslovljavaju nastanak, izgled i primjenu normativnog dijela konkretnog pravnog poretka. Njihov bitan sastavni elemenat jeste, u krajnjoj liniji, ali ne iskljueivo i ne direktno, stepen razvijenosti datog druStva. U subjektivne izvore treba uvrstiti one pojedince, grupe i eihve klase koji aktivno ueestvuju u stvaranju iprimjeni pravnih
normi.
Formalni izvori prava su, n4jkrace receno, akti kojima se materijalni izvori prava pravno uobli-avaj u. O tome postoji opSta saglasnost
alt
a8)
Pozni1 dr Borivoje, isto djelo, str. 173. O rje5enju vidjeti i str. 285-286. Postoje i izu.zecr. Kelzen dr Hans, isto djelo, str. 135 kaZe: "Izvor prava veoma nejasan izraz."
je figurativan i
30
teorije.ae) No jedinstvo miSljenja prestaje eim se prede na konkretno
utvrdivanje oblika u kojima se materijalni izvori prava iskazuju. Mi smatramo da su izvori prava u formalnom smislu svi pravni akti koji sadrle bilo op5tu, bilo pojedinaenu Pravnu normu.
2. Ilijerarhtja formalnih izvora Prava

Hijerarhija uopSte oznaeava formalno odreden odnos nadredenosti i podredenosti dijelova jednog sistema. Hijerarhija izvora prava je prema pravnoj snazi odreden skup op5tih i onih pojedinainih pravnih akata koji sadrLe pravne norme. ?ravna snaga pravnog akta jeste njegovo dejstvo na ostale pravne akte i na faktieka ljudska ponaSanja. Vidjeli smo da ona zavisi od donosioca akta i od postupka po kome je taj akt donesen.
Tehnieka sredstva za uspostavljanje hijerarhije izvora prava jesu naiela ustavnosti i zakonitosti. Oba ova principa imaju svoj politieki i pozitivno-pravni vid. Naj5ire govoreci, u politiekom smislu ustavnost i zakonitost znace pravnu institucionalizaciju vlasti radi spreeavanj? njene zloupotrebe i radi spre-avanja ili sankcionisanja samovoUe.to' ,,Pozitivistieko-pravno shvatanje ustavnosti odnosi se na specifienu strukturu pravnog poretka. Ustavnost postoji kada je pravni poredak zasnovan na hijerarhiji opStih pravnih akata i na njihovoj medusobnoj usktaienosti. Osnovu te hijerarhije eini ustav koji je ne samo najvi5i vee i osnovni zakon.-sr) Naeelo zakonitosti u pozitivno-pravnom smislu jeste sadrZinska i formalna uskladenost svih niZih pravnih akata sa zakonim a.t') ,,Nema naeela zakonitosti ako i svi individualni akti ne izviru iz zakona i nisu podredeni zakonLl."55) Radi potpunijeg shvatanja ustavnosti i zakonitosti potrebno je dodati joS neSto. Za njihovo ostvarenje nUe dovoljna samo saglasnost niZih sa vi5im pravnim aktima nego i saglasnost materijalnih, fiziekih radnji pravnih subjekata sa pojedinainim i opStim pravnim aktima. Tek tako ovi principi mogu biti ostvareni i u realnim druStvenim odnosima.
rst
50)
Od teoretidara vidjeti Perii dr Berislav: "struktura prava", Narodne novine, Zagreb,1964, str. 103 i Luki6 dr Radomir, "Uvod u pravo", Naudna knjiga, VII izd. Beograd, 1970.
Sire
o ovim
pitanjima vidjeti Dordevid
dr Jovan:
"[.Jstavno pravo", Savremena
administracija, Beograd, 1975, str.327-333, Peri6 dr Berislav, isto djelo, str. 122-728, Luki6 dr Radomir, isto djelo, str. 291-295. t') Dordevid dr Jovan, isto djelo, str.327. 5r) Prva vrsta saglasnosti se naziva i zakonito5iu u materijalnom, a druga u formalnom smislu. O njihovom odnosu vidjeti Muhii dr Fuad: "Teorija prava", Svjetlost, Sarajevo 1983. str. 149-150. 53) Dordevii dr Jovan, isto djelo, str. 332, vidjeti i il.212 Ustava SFRJ
3l
Znaeaj postojanja i utvrdivanja hijerarhije izvora prava je ogroman. Hijerarhija od skupa pravnih akah eini sistem i omogueuje njihovu efikasnu primjenu. Posredstvom hijerarhije izvora normativni elemenat pravnog poretka lakSe se veLe sa njegovim faktiekim dijelom - ponaSanjem subjekata. Time hijerarhija izvora omogue,ava ostvarenje suStine prava - regulisanje druStvenih odnosa i ostvarivanje relevantnih interesa u njima. Pored toga, hijerarhijom izvora prava se obezbjeduju i dva vaLna pravno-politieka principa: pravna sigurnost i pravna jednakost.
OpSti izgled hijerarhije izvora prava zavisi od razvijenosti konkretnog pravnog poretka i od grupe pravnih sistema kojima pripada. Ovdje eemo se zadrLati samo na opStoj hijerarhiji naSih izvora. Ona ima sljedeii izgled: Ustav BiH, pa entitetski i kantonalni ustavi; ratifikovani medunarodni ugovori; zakoni; drugi opSti akti zakonodavnih organa; uredbe i drugi op5ti podzakonski akti upravnih organa; opSti akti skupStina; opSti akti druStvenih organizacrja; pojedinaeni akti upravnih i sudskih organa, te nedrLavnih subjekata i obi-aj.
Vru
1
PRAVNI oDNoS pravnih iinjenica i dogad4ja
. Pojam
Svi dru5tveni odnosi nisu predmet pravnog regulisanja. Oni koji su uredeni pravnom normom nazivaju se pravnim odnosima. Na dru5tveni odnos ce biti primijenjena pravna norrna, on ie biti pravni odnos, ako su njegov nastanak, promjena ili prestanak uslovljeni nekom einjenicom kojoj pravna norma priznaje to djejstvo. Takve einjenice nazivaju se pravnim -injenicama. Svako pozitivno pravo i svaka grana prava u njemu konkretno odreduju kojim ce faktiekim einjenicama i okolnostima dati svojstvo i {ejstvo pravnih einjenica. Pravne einjenice se n4j-eSce odreduju pretpostavkama dispozicije i sankcije. Dakle, pravne einjenice su fakti i okolnosti za koje objektivno pravo veZe nastanak, promjenu ili prestanak pravnog odnosa.
Pravne einjenice su veoma raznovrsne i mogu se klasifikovati prema raznim mjerilim a u razne grupe. Tih klasifikacija ima viSe. Najobienija i najosnovnija podjela tih -injenica je na dogadaje i ljudske radnje. Dogadajima nazivamo sve promjene u prirodi i dru5tvu koje nastaju bez uie56a ljudske volje i svijesti. Ljudske radnje su izraz -ovjekove aktivnosti. One mogu biti preduzete bez volje ili voljno. Voljne ljudske radnje su kao pravne einjenice daleko zna-ajnije. One mogu biti
dozvoljene i nedozvoljene radnje ili delikte.
Teorijski pravni pojmovi 32 pravne einjenice ako su upravljene na zasnivanje, izmjenu ili prestanak pravnog odnosa. Sa stanoviSta prava dijele se na
Ponekad se uzima daje jedna pravna einjenica nastupila, iako to nije,
da bi ostale pravne einjenice mogle proizvesti pravno djejstvo.
Radi
postizanja izvjesnih korisnih ciljeva, objektivno pravo pretpostavlja da postoje neke e injenice koje stvarno ne postoje. Da bi se, dakle, postiglo da neki pravni odnos nastane ili prestane ili se izmijeni, -injenice se svjesno predstavljaj u netae no. Ovo je slueaj fikcija u pravu. Pobijanje fikcija, fiktivnih einjenica, nije dozvoljeno.
O pretpostavci ili prezumpcui se govori kad se uzme kao dokazana neka pravna einjenica ili neko stanje, a da njihovo postojanje ili nepostojanje nUe joS utvrdeno. Time se prezumpclja razlikuje od fikcije: kod fikcije se svjesno inamjerno pretpostavlja ne5to Sto se uopSte nije dogodilo, kod pretpostavke se samo ne zna da li se neSto dogodilo , ?rezumpirati se moZe einjenica (na primjer, da je neko Ziv kad se desila eksplozija), a moLe i pravo (pretpostavka prava na zastupanje privrednog subjekta koje postoji u korist lica upisanog u
sudski registar).
U modernim pravima po pravilu se pretpostavljaju (prezumpiraju) one -injenice koje najeeSce u praksi postoje i koje odgovaraju redovnom toku stvari. Onaj ko tvrdi da pretpostavljena einjenica nije taena, u naeelu to moZe dokazivati. Takve prezumpcije se nazivaju oborivim. Ukoliko interes pravne sigurnosti to zahtijeva, zakonodavac moZe zabraniti obaranje pretpostavke dokazom o njenoj netae nosti. Ova
vrsta prezumpcue naziva se neoborivim.
2. Pojam pravnog odnosa

?ravo reguliSe dru5tvene odnose medu ljudima i drugim subjektima. Ono je regulator ponaSanja subjekata jednih Prema drugima u medusobnim odnosima kao i u odnosima prema drZavi. Pravnim odnosima smatraju se samo oni koji su uredeni, regulisani pravnom normom , bez obzira na to da li su postojali pnje donoSenja norme ili ih je norma stvorila.s4) U naeelu, pravni odnosi se mijenjaj,, i prestaju na isti naein na koji i nastaju.
ti se druStveni odnosi nazivaju pravnim odnosima. Lica koja se nalaze u tom odnosu shodno
Ma kakvom normom bili regulisani,
t*) Luki6 dr Radomir: "Metodologija prava", Naudna knjiga, Beograd
,79J9, str. 218.
33
objektivnom pravu nazivaju se subjektima pravnog odnosa. Pravni odnos sastoji se iz ovlaStenja jednog subjekta i duZnosti drugog subjekta koji ueestvuju u tom pravnom odnosu.lz pravnih propisa, iz objektivnog prava, pojedinci kao i pravna lica dobijaju ovlaStenja ili im se namecu obaveze. Prema tome, dvije bitne komponente pravnog odnosa su: ovlaScenje i duZnost ili obaveza. Ovla5cenje i duZnost u pravnom odnosu su u korelaciji: svakom ovla5eenju jednog subjekta odgovara duZnost drugog, i obratno. Ako se ovlaSeenje vrSi u sopstvenom interesu , naziva se subjektivnim pravom.tt) Ukoliko se to eini u tudem interesu - ime mu je nadleZnost. Titular nadleZnosti mora da izraZava racionalnu volju lica u eijem interesu djeluje. Odnosi ovlaStenja i obaveza koji postoje izmedu subjekata moraju se vrSiti povodom neeega, na neeemu. To su objekti prava.
3. Subjektivno pravo
Subjektivno pravo ponaSanje u njegovom sopstvenom interesu koje je, u krajnjoj liniji, obezbijedeno zahtjevom prema nadleZnom drZavnom organu za prinudnim ostvarenjem. Elementi subjektivnog prava su, dakle, ovlaStenje, sopstveni interes titulara i zahtjev ili tuZba u materijalnom smislu. Kazmotricemo ih posebno.
OvlaStenje je na objektivnom pravu zasnovana mogucnost nosioca subjektivnog prava da se sam ponaSa na odredeni naein ili da od drugih lica zahtijeva ponaSanj e sadrlano u ovlaStenju. S obzirom na sloZenost druStvenih odnosa, jedno ovlaStenje moLe sadrLavati vi5e pravno dozvoljenih moguenosti ponaSanja. Na primjer, titular prava privatne svojine je ovlaSten da stvari iskoriStava, stavlja u promet, ubire plodove sa njih ida sva druga lica iskljuei u koriS6enju te stvari.
objektivnom pravu zasnovano ovlaStenje titulara na odredeno
je
sloZena pojava. Ono se moZe definisati kao na
mogue nosti podovlaStenj a". ,,
Ove
sadrlane u jednom ovlaStenju zvat cemo
Interes titulara objaSnjava smisao ovlaStenja i ukazuje na cilj radi kojeg se ono uspostavlja i vrSi. Postojanje ovlaStenja u interesu titulara je ono Sto mu dozvoljava da subjektivno pravo ne vrSi ili vrSi, kao Sto mu omoguCava i to da sam odredi naein vrSenja svoga prava. U imovinskom pravu realizacija interesa kroz ovlaStenje nUe niSta drugo nego prisvajanje ili iskori5tavanje nekog svojstva, neke
55)
Muhi6 dr Fuad: "Teorija prava", Svjetlost, Sarajevo, str. 122. smatra subjektivno pravo drugim nivoom pravnog odnosa. Po njemu, tek tu pravni odnos postaje "konkretan". Isti stav zauzima i Gaber de Stevan, isto dielo, str. 359.
34
Teorijski pravni polmovt
upotrebne vrijednosti objekta od strane ovla5tenog subjekta.tu) Interes titulara se kroz ovlaStenje i njegovo vrSenje moZe realizovati u granicama koje su neposredno ili posredno postavUene pozitivnim, 5nleXtivnim pravom. Prekora-enje ovih granica predstavlja zloupotrebu prava.
Treci elemenat subjektivnog Prava jeste zahtjev ili tuZba u materijalnom smislu.s') Zahtjev je objektivnim Pravom obezbijedena .nog,rCnost nosioca subjektivnog Prava da se u slueaju u kojem ne postoji dobrovoljno poStovanje njegovih ovlaStenja, dobrovoljno izvrSavanje obaieza, obrati nadleZnom drZavnom organu radi
obezbjedLnja i zaStite ovlaStenja prinudnim putem. Zahtiev ujedno oznaeAva i obavezu drZavnog organa da tu zaStitu pruli ako su ispunjeni svi pravom predvideni uslovi. PoSto se zaStita najeeSce traLi od sudskih organa, zahtjev se naziva i tuZbom u materijalnom smislu. Nju treb a razlikovati od tuZbe u formalnom smislu koja predstavlja podnesak kojim se od suda zahtijeva pokretanje postupka za5tite subjektivnog prava. Da rezimiramo, zahtiev je funkcionalna sPona izmLdu individualnog ovlaStenja i njegove zailtite od strane drZavnog organa. On je dio subjektivnog prava koji sankciju eini ne samo mogueom nego i vjerovatnom, pa samim tim i su-bjektivno pravo efiklsnim i to eesto i bez direktne intervencije drlave.tu'
Moguce su razlieite podele subjektivnog prava. Osvrnueemo se na dvij?, za nas najvaLnije. Na osnovu moguenosti stavljanja subjektivnih prava u pravni promet, dijelimo ih na neprenosiva i prenosiva. ,,Javna" prava - ona koja nastaju naredbom drlavne vlasti, spadaju Po pravilu u prvu, a imovinska u drugu grupu. Prema kriterijumu dejstva subjektivna prava se dijele na apsolutna i relativna. Ispita6emo ih odvojeno. Apsolutno subjektivno pravo je ono eije ovlaStenje djeluje Prema svim subjektima (erga omnes). Obaveza koja odgovara ovome Pravu uvijek je negativna, 6 sastoji se u propuStanj u i trpljenju. lz ovog dalje iogiinb proizilazi da svako moLe ma kakvom radnjom izvrSiti povredu apsolutno subjektivnog prava. NajvaZnija apsolutna prava su ona svojinskog kariktera, zatim prava industrijske svojine, pronalazaeko i autorsko pravo, te liena Prava.
5u)
Vedris dr Martin: "Osnove irnovinskog prava", Informator,Zagret>,1971, str.43. Vedris dr Martin, isto djelo, str. 43. smatra da je zahtjev samostalan pratilac subjektivnog prava zasnovan na normi objektivnog prava, a ne njegov elemenat. 3t, Ouo dejstvo zahtijeva, u stvari, omoguiava kontrolisanje dru5tvenih odnosa od strane drZavnopravnog poretka. Tu "kontrolabilnost" Muhi6 dr Fuad smatra tredim bitnim elementom pravnog odnosa, "Teorija prava", Svjetlost, Sarajevo, str. 123'
t7)
35
Relativna subjektivna prava su ona eije ovlaStenje djeluje samo prema taeno odredenom nosiocu obaveze (inter partes). Kao titulari jedne obaveze mogu se pojaviti u viSe individualiziranih subjekata zajedno. Obaveza koja odgovara relativnom pravu mo1e biti pozitivna (davanje, e injenje) ili negativna (propuStanje ili trpljenje onoga Sto se po objektivnom pravu ne bi moralo tolerisati). No, bez obzira na vrstu obaveze jasno je da relativno subjektivno pravo mole da povrijedi samo titular obaveze. Radnje kojima se vrSi prekrSaj obaveze koja odgovara relativnom pravu taeno su odredene. Najzna-ajnUa grupa relativnih prava jesu obligaciona.
4. Obaveza
Za naile potrebe obaveza se moZe definisati kao zapovijest u odredenom ponaSanju, odredena u pravnoj normi i obezbijedena mogucnoSeu neposrednog ostvarenja od strane drLave ili mogu6no5iu primjene sankcije za neizvrSavanje duZnog pona5anja od strane drZave. Najkrace reeeno, obavezaje pravnadulnost na izvrSenje odredenih radnji.
5. Objekat prava
Pod objektom prava podrazumijevamo sve ono na Sta su upereni i na eemu se ostvaruju ovlaStenja i obaveze. Funkcionalno posmatrano, objekat prava se moLe definisati i kao ,,izvjesna spona, sredstvo, razlog koji povezuje pravne subjekte i pravni odnos.-tn) Dakle, ,,ratio" pravnog odnosa jest njegov objekat. On je rzalog zbog kojeg se sastaju ljudske volje.uo) Objekat kao razlog pravnog odnosa ipak ne treba shvatiti eisto subjektivistieki, tj. u smislu cilja imotiva. Objekat prava uvijek je objektivizirani elemenat prirode ili druStvene realnosti. Svaka grana prava posebno utvrduje svoje objekte i njihove osobine. Mi eemo se zadrlatijedino na objektima imovinskog prava.
6. Objekti imovinskog prava

6.1 . Karakteristike objekata imovinskog prava ?rva posebna karakteristika objekata imovinskog prava jeste da se oni
moraju nalaziti u pravnom prometu (in commercio). Ekonomski

o")
5o)Perii dr Berislav, isto djelo, str. 74. Peri6 dr Berislav, isto dielo, str. 74.
36
posmatrano, ova osobina oznaeava zahtjev da objekat imovinskog prava bude podoban predmet privredne razmjene. Pravnieki gledano, sposobnost objekta da bude u prometu ozna(ava njegovu sposobnost da neposredno ili u noveanom izrazu moLe prelaziti iz jedne imovinske mase u drugu. Ova karakteristika se potpuno ispoljava kod stvari, radnji iintelektualnih produkata. Kod lienih dobara, kao kod posebne, graniene - rekli bismo - vrste objekata prometno svojstvo nije kod svih podjednako istaknuto.
Druga karakteristika objekata imovinskog prava jeste njihov imovinski karakter. On se ogleda u tome Sto se ovi objekti mogu neposredno izraziLi u novcu, ili u tome Sto su tijesno vezani za p(ava i interese izrazive u novcu. Usljed toga ovi objekti i sami poprim4ju imovinski karakter (firma, robni Zig npr).
S obzirom na navedene karakteristike u imovinskom pravu je
eetvorna podjela objekata gotovo opSte prihvaeena. Zato eemo se i mi posebno zadrlati na stvarima, ljudskim radnjama, lienim dobrima i intelektualnim produktima kao objektima subjektivnih Prava koja se mogu nalaziti u prometu i izraziti u novcu.
6.2. Stvari Stvari ima vrlo razlie itih i mogu se veoma razlieito tretirati. U imovinskom pravu one su najvalniji objekat. Stvari su materijalni dijelovi prirode, a da bi bile i stvari u pravno-tehniekom smislu imovinskog prava, potrebno je joS da budu faktieki ili virtuelno u eovjekovoj fiziekoj vlasti. To znaei da pored toga Sto stvar ima ogranieeno mjesto u prostoru, potrebno je i da je eovjek moLe prisvajati. Nrje potrebno da stvari neposredno moZemo i iulima
opaLati.
Postoji viSe podjela stvari. One su vaZne buduci da
najinteresantnije za imovinsko pravo. To su: a) stvari odredene po rodu i individualizirane; b) pokretne i nepokretne stvari; c) glavna stvar i pripadak; d) proste i zbirne stvart; e) potroSne i nepotroSne stvari; f) zamjenjive i nezamjeniive stvari,
pojedine vrste druga-iji. Navest eemo podjele koje
je pravni reZim za
su
6.3. Liudske radnie

Ljudsku radnju kao samostalan objekat imovinskog prava ovdje cemo razmotriti samo ukratko. Ona se detaljno izueava kao predmet obligacionog odnosa, buduii da povodom nje nast4iu obligacioni
odnosi.
37
Ljudska radnja kao objekat imovinskog prava se moLe manifestovati kao einjenje i davanje ili kao propuStanje i trpljenje onoga Sto se po objektivnom pravu ne bi moralo propustiti ili trpjeti. ?rva grupa se naziva pozitivnim, a druga negativnim radnj ama. Bez obzira na to u koje prethodne dvije klasifikacije spada ljudska radnja u ovom svojstvu mora imati sljedeie osobine: odredenost, da je moguia, dopuStenost i imovinsku prirodu.
6.4, Liena dobra

Pored stvari i ljudskih radnji, predmet prava mogu biti i liena dobra. Liena dobra su nematerijalne vrijednosti, dobra koja su nedjeljiva od lienosti kao pravnog subjekta. Takva su dobra Livot, zdravlje, ime, east, znanje, druStveno priznanje i sl. To su najveee vrijednosti u Livotu, ali nisu ekonomske vrijednosti. Ekonomska vrijednost im se u izvjesnim slueajevima moLe pridruZiti. Za imovinsko pravo ona predstavUaju objekat i dobijaju gradansko-pravnu zaStitu samo onda kad ih moZemo na neki naein izraziti i novi,anim ekvivalentom.
6.5, Proizvodi ljudskog duha
Od navedenih lienih dobara treba razlikovati druge nematerijalne vrijednosti, koje su proizvodi ljudskog duha i uglavnom se
opredmecuju kao nauena, tehnieka i umjetnieka djela. Ponekad se nazivaju i ,,bestjelesne stvari" ili ,,intelektualne tvorevine".
Tvorac intelektualnih tvorevina moLe s njima da raspolaLe i da izvlaci iz njih materijalnu korist. U ovom slueaju povodom nematerijalnih vrijednosti nastaje imovinskopravni odnos. Prava iz tog odnosa su specifiena i zavisno od objekta nazivaju se naroeito autorskim, te pronalazaekim pravima i pravima industrijske svojine. Ona sadrLe pored imovinskopravnih i tzv. lieno-pravne elemente. NajvaZniji objekti ove grupe su autorsko djelo, izum ili pronalazak, tehnieko unapredenje i ,,know-how" (,,znati kako", ,,znanje i umijece").
7. Uticaj vremena na pravne odnose

Protekom vremena mole doci do sticanja ili gubljenja prava, odnosno do njihove modifikacije. To znaei da vrijeme djeluje na nastajanje, izmjenu i prestanak pravnog odnosa. U pravnoj terminologiji to
vrijeme koje ima uticaja na pravne situacije naziva se rokom. Utic4i rokova na pravo manifestuje se, pored njegovog vezivanja za po-etak i kraj pravnog odnosa, i u vidu zastarjelosti, odrlaja i prekluzije.
5B
Zastarjelost je pravni institut po kome prestaje moguinost prinudnog ostvarenj a prava usljed nevr5enja tokom zakonom odredenog duZeg vremena, Zastarjelost je, dakle, gubljenje tuLbe u materijalnom smislu ili zahtjeva, kao elemenata subjektivnog prava, usljed nevrSenja dospjelih ovla5tenja u zakonom predvidenim rokovima. Sudovi i drugi drlavni organi ne paze po sluZbenoj duZnosti na istek zastarnih rokova. Zastarjelost ima veliki znaeaj u pravu. Ona olakSava pravni promet, otklanjajuci mnoge teSkoce i zloupotrebu naroeito u pogledu dokazivanja nekog prava, poja-ava pravnu sigurnost, koja traLi da uspostavljeni faktieki odnosi budu legalizovani i da im uvijek ne prijeti opasnost da mogu biti poniSteni. Zastarjelost, dalje, stvara pravnu bezbjednost i stabilizuje odnose. Ne zastarijevaju sva prava nego
samo obligacionopravna potraZivania. Apsolutna Prava, na primjer svojina (sluZio se neko svojom stvari ili se njome nikako ne sluZio, ona ostaje njegova) i porodi-na prava ne zastarijevaju. Zbog toga eemo zastarjelost obraditi u obligacionom pravu.
eesto je propisom odredeno da se neko pravo mole i zvrSiti samo do odredenog roka. To vrijeme u kojem treba iskoristiti neko svoje pravo naziva se prekluzivnim rokom; pravo traje onoliko koliko je propisom odredeno. Kad se u prekluzivnom roku ne izvrSi radnja i na taj naiin ne iskoristi pravo, pravo se gubi u cjelini. Nestaju, dakle, iovlaStenje i moguenost da se ono vrSi u sopstvenom interesu i zahtjev. Zato sud i drugi drlavni organi po sluZbenoj duZnosti paze na postojanje prekluzije. Kad drLavni organ utvrdi da je prekluzivni rok istekao, mora odbaciti zahtjev.
pribavljanje nekog prava proteka wemena pod odredenim uslovima. Da bi se odrLajem, U. protekom wemena steklo pravo, treba da je drlaina, drZanje tude stvari, savjesno. To znati, kad neko kroz duLe wijeme savjesno drZi neku stvar, postaje njen vlasnik. Savjesno drLanje znaei da drlalac misli o sebi da je vlasnik te stvari, buduei da je do stvari do5ao na dopu5ten, zakonit naein. Prema tome, razlika izmedu prekluzije i odr?aja je u tome Sto se prekluzijom pravo gubi usljed proteka wemena, a odrL4iem sa pravo stiee usljed proteka wemena. Z4jednieko im je to Sto se u oba sluhja faktieko stanje pretvara u
OdrLaS
je
Pravno.
I odrlaj ima za cilj da konsoliduje duZu zakonitu i savjesnu drZavinu stvari. OdrLajem se stiiu samo stvarna prava, prava na stvarima kao Sto su svojina i sluZbenost. Zato je primjena prava odrLaja u pravnom prometu od manjegznacaja od zastarjelosti i prekluziie.
39
IX SUBIEKTI PRAVA
L Pojam subjekta prava
U pravnom odnosu nalaze se neposredno ili preko svojih organizaciia ljudi. Oni su nosioci ovla5tenja i obaveza iz tog pravnog odnosa. Ovi nosioci prava, nadleZnosti i obaveza nazivaju se subjektima prava,
pravnom odnosu, pravnim subjektima. Ta njihova osobina da mogu biti nosioci prava i obaveza, ta moguenost da mogu imati prava i obave ze naziva se pravnom sposobnoScu. Pod uslovima koje odreduje pravni poredak, i grupi ljudi, kolektivitetu, mole biti priznata posebna i samostalna pravna sposobnost. Takav subjekat prava naziva se pravnim licem. Svojstvo subjekta prava odreduje subjektima
pravni poredak. Ono ne zavisi od svijesti i volje subjekta.
Svijest
zna-ajna, medutim , ostvarivanje prava u druStvenim odnosima. ?ravna svijest se sastoji iz dvije baziene komponente: saznania Prava i stava Prema Pravu. Saznanje pravaje jedan od osnovnih uslova za njegovu primjenu. No, ukoliko -ovjek ispunjava odredene psihieke i intelektualne uslove, smatra se da je obavezan na saznanie Prava i njegovu primjenu. Nepostojanje ovog elementa pravne svijesti Skodi onome ko ga nije stekao. Ignoratia legis nocet.ur)
postojanju
sadrZini prava, Pravna svijest, veoma je za stav subjekta Prema Pravu, a time i za
2. Fizieko lice kao subjekat prava

Moderno pravo priznale svakom eovjeku, svakom fiziekom licu svojstvo pravnog subjekta. Za to priznanje je dovoljno da dijete bude Livo rodeno i da ima eovje-iji oblik, da nije monstrum. Fizieko lice smrcu prestaje da bude subjekat prava. Pod preciznim zakonskim uslovima sud moLe nestalo fizieko lice proglasiti umrlim. Tada se sudskim aktom stvara oboriva pravna pretpostavka o prestanku pravnog subjektiviteta fiziekog lica.
Pravni subjekti imaju izvjesne oznake, izvjesna obiljezja po kojima se
razlikuju jedan
ur)
od drugoga. Te oznake nazivaiu se i
atributima
Muhii dr Fuad: "Teorija prava", Svjetlost, Sarajevo, 1983, str. 113 defini5e pravnu svijest kao "skup psihidkih procesa dijim posredstvom omoguiuje subjektima prava da spoznaju smisao pravnih zapovijesti i da prema njima zauzmu stav prihvatanja ili odbijanja"Interesantno je da pravnu svijest smatra elementom normativne sfere pravnog poretka.
40
pravnog subjekta, sluZe za identifikaciju svakog subjekta ponaosob, blile ga oznatavaju, njima se karakteri5e spoljni odnos pravnog subjekta prema njegovoj sredini. U pravnoj teoriji se kaZe da atributi sluZe za pravno odredivanje subjekata u pravu. Atributi fiziekog lica kao pravnog subjekta su: ime, prebivaliSte i boraviSte i drZavljanstvo.
3. Pravna, gradansko pravna, poslovna deliktna sposobnost fiziekog lica
Svaki je covjek subjekat prava. Takav njegov poloZaj u druStvu, moguenost da bude nosilac prava i obaveza naziva se pravnom sposobno5Cu. Pravna je sposobnost, prema tome, najopStije pravno stanje koje objektivno pravo priznaje svim ljudima. Kad se radi o gradanskom pravu, onda se pravna sposobnost manifestuje preko imovine.62) Sposobnost da eovjek bude nosilac prava i obaveza, da bude pravni subjekat u stvari znaci mogucnost da ima prava, te da mu objektivno pravo priznaje i Stiti prava i ovlaScenja.
je takvo pravno stanje subjekta prava da moLe preduzimati voljne radnje relevantne za pravo. To je moguenost ostvarivanja pravne sposobnosti, mogue,nost sticanja prava i obaveza svojim svjesnim radnjama, svojim svjesnim izjavama volje.
Poslovna sposobnost
Pravni odnos moLe nastati iz skrivljene nedozvoljene radnje, iz delikta. Za delikt se odgovara, po5to je to ponaSanje protivno pravnoj normi i poSto je po pravilu skrivljeno. Ta sposobnost, to stanje pravnog subjekta da snosi sankciju za delikt naziva se deliktnom
sposobnoScu.
4. Pravno lice kao subjekat prava

Pravno lice je konstrukcija prava, ali ipak predstavlja stvarnost, realnost. To je druStvena tvorevina, kolektiv, grupa ljudi, organizacUa, koja ima svoje posebne dru5tveno prihvatljive ciljeve i interese i kojoj stoga pravni poredak priznaje pravni subjektivitet. Kao poseban subjekt, pravno lice se i faktiiki i juridieki jasno razlikuje od fiziekih lica koja se nalaze u njegovom sastavu ili su u vezi s njim. Pravno lice nastaje osnivanjem, a prestaje brisanjem iz odgovarajue,eg registra u kojem se vode njegovi statusni podaci. Uslovi i postupak osnivanja i
62)
Muhi6 dr Fuad: "Teorija prava", Svjetlost, Sarajevo, 1983, str. 135. govori sposobnosti" kao posebnoj sposobnosti fizidkih lica.
i o "politidkoj
4r
prestanka precizno se ureduju zakonom. Kazlikuju se za pojedine wste pravnih lica.
Da bi se jednoj socijalnoj tvorevini priznalo svojstvo pravnog lica, potrebni su sljedeei elementi:
a) da postoji evrsta legalna organizacija (organizaciono jedinstvo) i organi te organizacije preko kojih ona formuliSe svoje interese, ciljeve i odluke, stupa u odnose sa treCim licima i ostvaruje svoje
zadatke;
b) da ta organizacija ima cilj radi kojegje osnovana i da ima zadatke

koje treba da ostvaruje radi postizanja toga cilja. Zadaci treba da su u skladu sa druStvenim interesima, ili da ne vrijed4ju interese drustva. U ovom elementu pravnog lica dolazi do izrazaja poliileki i pravni reZim. DrZava ne dozvoljava osnivanje ni rad, ne piznaje, dakle, pravni subjektivitet organizacijama eiji cilj i zadaci nisu u skladu sa njenim interesima; c) da istupa u svoje ime radi vrSenja prava i obaveza, da ima, znaei, svoju samostalnost i svoju egzistenciu, odvojenu od egzistencije pojedinaca koji su okupljeni u toj organizaciji; dl da ima svoju posebnu imovinu, tj. samostalnu imovinu, odvojenu od imovine svakog elana toga pravnog lica i da samostalno odgovara. Znaiaj imovine kao elementa pravnog lica zavisi od vrste pravnog lica i od oblasti drustvenog Zivota u kojoj ono djeluje. Otuda i teoretski stavovi koji idu od apsolutizacije do
negi ranj a ovog eleme nta.
Slie no fizie kom licu i pravno lice mora posjedovati atribute koji odreduju njegov pravni subjektivitet. Atributi su po vrstama i osobinama prilagodeni specifienostima pravnog lica kao subjekta prava. U njih spadaju: ime ili firma, prebivali5te ili sjediSte i drlavljanstvo ili pripadnost. Pravni relim ovih obiljeZja razlieft je od
reLima istovrsnih atributa fiziekih lica.
5. Pravna, poslovna i deliktna sposobnost

pravnih lica
?ravna lica imaju specijalnu pravnu sposobnost. Ona ne mogu imati, niti vrSiti ona prava i obave ze koje su vezane samo za fizieku lienost. Veeina autora smatra da pravna lica ne mogu imati ni sva preostala
Prava.
42
?ravna lica su ustanovljena radi postizanja izvjesnog cilja, pa i njihova pravna sposobnost treba da odgovara tome cilju. NaSe zakonodavstvo i sudska praksa su u pogledu ovog pitanja kolebljivi. Smatramo da treba prihvatiti shvatanje da pravna lica mogu imati samo ona prava koja su potrebna radi postizanja ciljeva radi kojih su osnovana. Prema tome, imaju specijalnu pravnu sposobnost u odnosu na fizieka lica.
Poslovna sposobnost znaei sticanje i vrSenj e prava i obaveza svojim svjesnim radnjama - izjavom volje. Ta sposobnost odreduje se na isti naein kao i pravna sposobnost. Pravno lice nema svijesti, jer nju moLe imati samo eovjek. Buduci da prema ovome pravno lice ne bi moglo imati poslovnu sposobnost, a nuino je da je radi ostvarivanja svojih ciljeva ima, morala su se ovdje napustiti neka obiljeZja poslovne sposobnosti fiziekih lica. Poslovna sposobnost pravnim licima mora se priznati na osnovu drugih kriterija. Pravno lice se pojavlj uje kao subjekt u pravnim odnosima, a svoju poslovnu sposobnost ostvaruje izjavama volje fiziekih lica koja ulaze u sastav njegovih organa.
Po5to organi pravnog lica mogu da ueine iprotivpravnu radnju vr5eei
poslove pravnog lica, valjalo
je
pravnom licu priznati
sposobnost i ueiniti ga odgovornim za delikte.
delikatnu
Odgovornost se danas proSirila i na rad lica zaposlenih u pravnom licu, a ne samo organa. Ovakva delikatna odgovornost pravnog lica pravda se teorijom rizika, po kojoj onaj koji vuee korist od neke djelatnosti treba da snosi i Stetu koja bi proistekla iz te djelatnosti.
6. Zastupanje fiziekih i pravnih lica

6,1 . Pojam zastupniStva
zakljueio ili dao izjavu volje - zastupnika. Kako pravni, ekonomski rezultati posla pripadaju zastupanom.
Zastupni5tvo je odnos na osnovu koga jedno lice sklapa posao ili obavlja neku pravnu radnju, daje izjavu volje, za drugo lice, ali tako da sva pravna dejstva iz toga pravnog posla, odnosno radnje, prelaze na to drugo lice. To je vrSenje neke pravne radnje za tudi raeun i u ime drugog, za tude ime. Ovo znaei da se posljedice navedene radnje tieu ne onoga ko ih je preuzeo, nego onoga zakoga su preduzete. Sva ovlaSCenja i obaveze iz toga pravnog posla ne nastaju za onoga ko je taj posao zakljueio, koji je radnju predt)zeo, nego za onoga u eije je ime radio i za koga je posao zakljueio. I dalje, ekonomski efekat koji proistiee iz posla tiee se imovine zastupanog, a ne onoga koji je posao
tako
43
6.2. Vrste zastupniStva

,,ZastupniStvo
je jedinstvena ustanova i zahtijeva jedinstveno pravno objaSnjenje svojih djelovanj a".63) No, uprkos tome, brojnost tipova odnosa u zastupniStvu zahtgeva njihovu sistematizaciju. Kriterija za klasifikaciju zastupniStva ima viSe. N4jvaZniji su osnov i obim
ovlaStenja.
Pod osnovom podrazumijevamo pravnu einjenicu na kojoj odnos zastupanja poeiva. ?rema njemu zastupniStvo se moZe podijeliti na: zakonsko, statutarno, zasnovano na aktu nadleZnog organa i zastupanje po punomoeju, ili ugovorno zastupniStvo. Razmotrit cemo ukratko svaku od ovih vrsta.
Za lica koja su poslovno nesposobna postoji zakonsko zastupniStvo. Zakonom je odredeno da ta lica moraju biti zastupana i ko ih zastupa.
,,statutarno zastupniStvo"
je pravno-tehnieki furmin.
Ono obuhvata ne samo zastupanje na osnovu statuta nego i na bazi odredbi i drugih samoupravnih opStih akata ili pravila. U ovom smislu statutarno zastupniStvo odreduj e i Zakon o obligacionim odnosima (el. 84). O statutarnom zastupniStvu bit ce viSe rijee i kod zastupanja
preduzeca.
Akt nadleZnog organa kao osnov zastupstva i kao posebnu vrstu
zastupanja takoder spominje Zakon o obligacionim odnosima u svome elanu 84. NajeeSci pojavni vid ovog zastupanja jeste tzv. sudsko zastupstvo, ono koje se zasniva rjeSenjem nadleZnog suda. U ovu vrstu zastupnika spadaju naroeito zastupnik siroma5ne stranke i upravitelji steiajne mase i prinudnog poravnania.uo) Za lica koja su poslovno sposobna, ali nece ili ne mogu da vrSe pravne radnje postoji ugovorno zastupni5tvo. Kod ugovornog zastupni5tva obim pravnih radnji koje obavlja zastupnik odreduje se ovlaScenjem zastupljenog. To ovlaSCenje daje zastupljeni u vidu punomoei (punomoeje, opunomocje, ovla5cenje), kojom zastupljeni prenosi na zastupnika pravo da u njegovo ime i za njegov raeun obavlja pravne radnje. Zato se ugovorni zastupnik i zove punomocnik, a zastupljeni-vlastodavac ili nalogodavac. Punomoc je samostalan, apstraktan i jednostran posao, jednostrana iziava volje, kojom
u') Radovanovii-Vudkovid dr Marija: "Zastupni5tvo u gradanskom i privrednom pravu", Institut za uporedno pravo, Beograd, 1969, str. 111. ut)Vizner dr Boris: isto djelo, str. 381, sudsko zastupstvo svrstava u zakonsko zastupni5tvo u
Sirem smislu.
44 vlastodavac izjavljuje
smatrati punomoei punomo6nikove pravne radnje za svoje. Na ovakav karakter ne utiee einjenica Sto je ono, eventualno, izdato na bazi dvostranog Pravnog ugovora.
da ee u okviru punomoei
Obim ovlaSeenja, kao kriterij za klasifikaciju zastupniStva, jeste moguenost zastupnika da sklapa neodreden ili odreden, limitiran broj pravnih poslova u ime i za raeun zastupanog, odnosno da za njega daje teorijski beskonaean ili taeno preciziran broj drugih pravno
relevantnih izjava volja. ?olazeci od ovoga kriterija zastupni5tvo mole biti opSte (generalno) ili posebno (specijalno).
Po opStem zastupniStvu, zastupnik moZe da obavlja sve poslove ili Siri krug poslova za svoga vlastodavca. Za generalno zastupni5tvo je bitno da je ovlaStenje na davanje izjava volja u tude ime i za tudi raeun odredeno na najuop5teniji naein ili po rodu, Po vrsti. Posebnim zastupni5tvom zastupnik se ovlaScuje na jedan ili na nekoliko konkretno odredenih poslova.
Ovla5cenje
Neogranieenim ovlaSeenjem se prepuSta zastupniku da radi kako nalazi za potrebno, bez posebnog naloga i uputstva. Ograni-enim se ovlaScenjem zastupnik ogranieava i treba da radi prema uputstvima, odnosno heno mu se nalaZe kako ce i koje e,e pravne radnje preduzimati. Ogranieenje se moLe ticati i teritorije ilili vremena u kojima zastupnik djeluje.
mole, nadalje, biti
neogranieeno
ogranieeno.
Osnovi obligacionog prava
Gr,AVA
PRVA
Obligaciono - pravni odnosi (obligacUa)
I
1
PIJAM.
wRSTE 1 s IJBJEKTI
OBLIoACIONIII ODNOSA
. Pojam i karakteristike obligacile
L
L Pojam obligaciie
Obligaciono pravo je skup pravnih normi koje reguliSu obligacione odnose.') Obligacioni odnos je takav pravni odnos medu odredenim licima u kome je jedno lice obavezno da drugom licu izvrSi odredenu einidbu , a to drugo lice ima pravo, ovlaSe,enje, da traZi od prvog da mu to ueini. Postoji, dakle, duZnost, obaveza najednoj strani i pravo, ovla56enje na drugoj. Obaveza i ovlaScenje su u korelaciji: ono Sto je za jednog u tom odnosu duZnost , obaveza, za drugog je Pravo, ovlaScenje. Dug je jednak potralivanju. Ove termine susre6emo i u knjigovodstvu: ono Sto neko potraLuje je njegova aktiva, on ie za to povjerilac. Ono Sto neko duguje je njegova pasiva, za to je duZnik, pasivna strana. U imovini se, dakle, na strani duZnika pojavlj uje
') Isto, Jak5i6 dr Stevan: "Obligaciono pravo", Veselin Masle5a, Sarajevo, 1960, str.9.; Dordevii dr Zivomir, "Obligaciono pravo", Enciklopedija imovinskog prava i prava organizacija udruZenog rada, tom II, SluZbeni list, Beograd 1978, str. 558; Vedri5 dr Martin:
"Osnove imovinskog prava", Inlormator,Zagreb, 1916, str. 21 1.
46
Obligaciono - pravni odnosi [obligaciiaJ
pasiva, dug, a na strani povjerioca pojavljuje se aktiva, potraZivanie. Obligacioni odnosi se zasnivaju povodom prometa robe i usluga.
U obligacionom odnosu nalaze se dvije strane, s tim Sto na svakoj strani mole biti jedno ili viSe lica. Na jednoj strani lice koje je ovlaSeeno, ima pravo da traLi, zahtijeva i naziva se povjerilac ili vjerovnik (aktivna strana obligacije). To njegovo ovlaSeenje da traLi
neSto od druge strane naziva se ,,tralbinom", ,,potraLivanjem". Otuda se obligaciono pravo naziva i traZbenim pravom.t) Na drugoj je strani lice koje je povjeriocu duZno da neSto ueini, pa se i naziva duZnikom (pasivna strana obligacije). Subjekti u obligacionom odnosu mogu biti pravna ifizieka lica: (ZOO, elan 2).t'
je da podmiri obavezu povjericou, da ueini ono na Sto je povjerilac ovlaSien da od njega traLi. Otuda se obligaciono pravo naziva i obaveznim (lat: obligatio-obaveza) Obligacrjom se naziva i
Na duZniku
eitav konkretni obligacioni pravni odnos izmedu povjerioca i duZnika. PoSto je obligacioni odnos pravni odnos, povjerilac moie duZnika da prinudi i putem intervencije drLavne vlasti da ucini ono Sto je duZan u tom odnosu. Kao i drugi pravni odnosi, dakle, i obligactja je zaStieena i moZe se ostvarivati tuZbom sudu.
Pojam i zna-aj obligacionog odnosa moLe se vidjeti i iz zakonskog cilja ,,Radi stvaranja uslova za slobodan promet robe i obavljania usluga na trZistu i za zadovoljavanje materijalnih i drugih potreba gradana , te radi osigurav anja odgovornosti preduzeca i drugih ucesnika u pravnom prometu za izvrSavanje njihovih obaveza, ovim
se zakonom ureduju osnove obligacionih odnosa (op5ti dio), ugovorni i obligacioni odnosi u prometu robe i usluga."a)
L2. Karakteristike obligacionog odnosa

Obligacioni odnos
je gradansko - pravni odnos, a njegova ia karakteristika u tome Sto je on pravni odnos izmedu taeno odredenih licas) i povodom taeno odredene radnje.u' Obligaciono pravo spada u relativna prava, Sto znaei da ono ne djeluje prema svima i da njegov nosilac nue zaSticen protiv bilo euih radnji, Sto je slueaj kod apsolutnih prava. Povjerilac moLe svoje pravo iz obligacije ostvariti samo prema svom duZniku. Prema trecim licima, koja nisu u tom obligacionom odnosu, povjerilac nema nikakvog prava.
')Jak5ii drSrevan, navedeno djelo, str. 17; Vedri5 drMartin, navedeno djelo,
str.-
r) Zakon o obligacionim odnosima, Sl. list RBiH, br.2192, (u daljem tekstu: ZOO). tt Zakon o obligacionim odnosima (Sl.list RBiH 2192), dl. 1 (dalje 6e se citirati kao: ZOO) 5) Isto, Perovid dr Slobodan: "Obligaciono pravo", Privredna Stampa, Beograd, 1980, str. 18. u) Isto, Jak5id dr Stevan, navedeno dlelo, str. 31.
Obligaciono - pravni odnosi fobligacijaJ
47
odnosu, naprotiv, moLe svoje pravo na stvar ostvariti samo posredstvom duZnika. DuZnik, kao druga strana u obligacionom odnosu, valja da preduzme odredenu radnju kojom ee dovesti povjerioca u vezu sa stvari i omogueiti mu da se njom koristi. Da bi postao vlasnik, kupac ne moZe sam uzeti kupljenu stvar, nego mu je mora predati prodavac. Nadafe, stvarno pravo postoji na tae no odredenim stvarima (specijalno, individualno odredene), dok se radnja iz obligacionog odnosa mole ticati kako individualiziranih,
specijalno odredjenih stvari, tako i stvari odredenih samo po rodu. Obaveza iz obligacije je, po pravilu, pozitivna (aktivna). DuZnik je duzan da neSto ucini ili da neSto da. Rjede je obaveza negativna i sastoji se u uzdrLavanju da se neSto ueini, tj. u ne-injenju. To neeinjenje, odnosno uzdrZavanje je konkretno, zna se Sta ne treba ue initi, odnosno od koje se radnje, koja bi se inaee pravovaljano mogla preduzeti, treba suzdrlati.
Kad se radi o stvari povodom koje je nastao pravni odnos, razlika izmedu stvarnog i obligacionog prava je u sljedeCem. Nosilac stvarnog prava mole svoje pravo na stvar ostvarivati neposredno i traLiti od svih drugih lica da ga u tome ne ometaju, moZe je ustupiti drugom pod kakvim hoce uslovima, moZe stvar uniStiti, oduzeti je od drugoga, pa i intervencijom drZavnog organa. Povjerilac u obligacionom
U naSem pravu, kao uostalom uopSte u modernom pravu, tipie na tuLba za zaStitu obligacije je gradansko - pravna tuLba: na prvom
karakteru radnje moguee - na tro5ak duZnika. Pored toga, sud moZe procijeniti vrijednost neizvrSene radnje i narediti da se ona isplati iz imovine duZnika. Nece li duZnik dobrovoljno da podmiri te izdatke, sud ee narediti njegovu prisilnu naplatu putem javne prodaje duZnikove stvari. Ne moLe se, dakle, duLnik prisiliti da izvrSi odredenu radnju. Kao Sto se vidi, obaveza iz obligacije je uvijek imovinska i ostvaruje se na imovini duZnika. To je njegova pasiva, dug. Pojavljuje se i u imovini povjerioeevoj kao aktiva, potralivanje.
a potom tuLba za ispunjenje obligacije. Sredstva prinude protiv duZnika koji neee da podmiri traZbinu svoga povjerioca nisu upravljena protiv njegove liinosti, nego protiv njegove imovine. Karakteristicna sankcija protiv prekrSioca obligacije je popravljanje Stete. Ona se vrSi na razne naeine. lzvrSavanje radnje koja je predmet obligacije mole se povjeriti nekom drugom ukoliko je to prema
mjestu tuLba da se utvrdi da postoji potralivanje, odnosno obligacija,
L5. Obligaciona radnja

Obligacioni odnos odreden je pravnom normom. Dispozicijom pravne norme odredeno je pona5anje lica (subjekta) u toj obligaciji. To
4A
Obligaciono - pravni odnosi [obligaciiaJ
njihovo ponaSanje, ono Sto treba da rade u tom obligacionom odnosu, naziva se obligacionom radnjom, radnjom obligacije, ili samo radnjom, a ponajee5ce einidbom, prestacijom. Sama ta radnja je predmet obligacUe, za razliku od sadrZine obligacije. SadrZina su prava i obaveze subjekata u obligacionom odnosu: ovlaSeenje povjerioca da traLi od duZnika odredeno ponaSanje i duZnost duZnika da udovolji tome zahtievu povjerioca, da postupi onako kako je
obavezan.T)
Obligaciona radnja mole se sastojati u davanju (dara) neke stvari, u nekom einjenju (facere), u neeinjenju (non facere), tj. u uzdrLavanju da se nesto ueini, u propustanju da se neSto uradi, ili u trpljenju (pati), podnoSenju, dopuStanju da povjerilac ne5to eini, Sto inaee ne bi smio. DuZnik moZe biti obavezan da svom povjeriocu preda neku stvar (nPr. preda kupcu prodatu stvar). Radnja se moZe sastojati u tome da duZnik ne5to uradi povjeriocu, da mu obavi neki Posao (nPr. uzore njivu, preveze namjestaj, posreduje u zakliueenju ugovora). Radnja obligacij e moZe biti i neeinjenj e, uzdrLavanje duZnika od neeega, Sto bi duZnik inaee imao pravo da uradi (npr. neee raditi u radionici u odredeno vrijeme da bi komsije imale mira). Slieno je sa trpljenjem: duZnik se obavezuje da ee dozvoliti, da se nece protiviti da povjerilac radi neSto Sto bi mu taj duZnik da nema obligacije, mogao zabraniti (npr. da postavi stub na njegovom zemljiStu, da zastupa i konkurente komitenta). Kao Sto se vidi, obligaciona radnja mole biti pozitivna ili aktivna i negativna ili prasivna . Obaveza duZnika na davanje i einjenje je pozitivna einidba, dok su propuStanje i trpljenje negativne einidbe. Obligaciono pravo kao dio gradanskog, odnosno imovinskog Prava, reguliSe imovinske odnose medu ljudima. Stoga i obligaciona radnja mora biti na prvom mjestu imovinskog karaktera, mora se ticati neposredno ili posredno imovine lica koja zasnivaju obligacioni odnos.u) A to zna(i da mora biti izraziva u novcu. Radnja, nadalje, treba da je moguea (ZOO, elan 46) ier ,,Sto nije moguee, nijesi mi duZan" .e) Besmislica bi bila obavezivati se na neSto
7)
Isti sLav zauzima i veiina drugih autora. Vidjeti Jak5ii dr Stevan, navedeno djelo, str. 32; Perovid dr Slobodan, isto djelo, str. 71; Vedri5 dr Martin, navedeno djelo, str. 214. Suprotan
stav zauzima Gams dr Andrija: "Uvod u gradansko pravo", Opiti deo, Naudna knjiga, Beograd 1963, str. 143. Prema ovome autoru, radnja nije predmet nego sadrZaj obligacije. Predmet obligacije je ona ekonomska vrijednost koja se putem odredjene dinidbe prenosi iz imovine duZnika u imovinu povjerioca. *t Jakli6 dr Stevan, navedeno djelo, str. 36; Barovi6 dr Slobodan, navedeno djelo, str. 13. "' Op5ti imovinski zakonik za Cmu Goru, dlan 914.
Obligaciono - pravni odnosi (obligacijaJ

Sto
49
objektivnoj nemoguenosti. Ali ako radnju ne moLe uraditi duZnik, a neko drugo lice bi to moglo ueiniti, onda takva radnja moZe biti predmet obligacUe. Ovdje je u pitanju subjektivna nemoguenost. NUe u stanju to uraditi onaj subjekt koji se obavezao, ali je inaee objektivno ta radnja mogu6a. U slu-aju subjektivne nemoguC,nosti, obavezaje valjana. DuZnik mole platiti nekom drugom ko tu radnju moZe izvrSiti, ili moZe povjeriocu naknaditi Stetu zbog neizvrSenja.
je nemoguce ueiniti, tj. Sto niko ne moLe uraditi jer se radi o
shvatanju druStva nedopustiva ponaSanja. Predmet obaveze je nedopuSten ako je protivan ustavu, prinudnim propisima i moralu
druStva (ZOO, clan 49).
Radnja koja je predmet obligacije treba da je dopuStena (ZOO, elan 46). Jasno je da se na pravno nedopuStene radnje niko ne mole obavezati. Pravo nareduje ili zabranjuje ili ovlaSe uje na neko ponaSanje, pa se razumije da ne moZe regulisati istovremeno isto ponaSanje kao zabranjeno i kao dopuSteno. Pravno nedopuStene radnje mogu biti ili na osnovu nekog propisa, ili su to po moralnom
Najposlije, radnja treba da je odredena (ZOO, elan 46), da se Po nekim osobinama, znacima i pojedinostima zna o kojoj se einidbi radi. Treba da se zna koju stvar duZnik treba da preda povjeriocu, odnosno Sta treba da uradi, kako da to uradi, na kom mjestu i kada. Kao odredene obligacione radnje smatr4ju se i tzv. odredive radnje. To su radnje za koje su subjekti obligacije odredili samo neke podatke, elemente, na osnovu kojih se einidba moZe identifikovati (npr. obaveza duZnika moLe biti da preda odredenu stvar kad povjerilac zatraZi i na mjestu gdje on zatraZi). Ovdje spadaju naroeito alternativne i generieno odredene einidbe. DuZnik moZe biti obavezan da preda ovu ili onu stvar, ili da izvr5i ovu ili onu radnju (alternativno, jednu ili drugu) . lzbor moie biti ostavljen duZniku ili povjeriocu. Predmet obligacije mogu biti i radnje povodom stvari odredenih po redu i po vrsti, stvari koje nisu individualizirane (Lito, bicikli, cipele itd). Predmet obavezeje takode odrediv kad su strane ostavile treeem licu da ga odredi. Ako ga nece ili ne moLe odrediti, obligacioni odnos je niStav. Ima miSljenj a da bi trebalo dopustiti da treee fice zamijeni sud na zahtjev bilo koje stranke u obligacionom odnosu.ro)
Ako je predmet obaveze

neodrediv, obligacioni (ZOO, elan 47).
, nedopu5ten, neodreden ili je niStav. On je niStav zbog predmeta odnos

nemogue
'o) Cigoi dr Stojan: "Komentar zakona o obligacionim odnosima" (redakcija: Blagojevii dr Borislav i Krulj dr Vrleta), Savremena administracija, Beograd, 1980, str. 160.
50
Obligaciono - pravni odnosi (obligaciiaJ
2. Vrste obligacila
2.
L Prema vrsti radnje
Radnja obligacij a mole se sastojati, kao Sto je vei reeeno, u davanju, einjenju i neeinjenju, odnosno trpljenju. To znaei da duZnikova uloga u jednom obligacionom odnosu mole biti aktivna, kad neSto daje ili eini, ili pasivna, kad je obavezan da neSto ne iini, da propusti, Sto bi, da nije obligacije, imao pravo da ueini, ili da trpi neSto Sto inaie ne bi bio duZan. Prema ovom kriteriju, tj. da li se radnja sastoji u davanju i einjenju, ili u neeinjenju itrpljenju, obligacije se dijele na aktivne ili pozitivne i pasivne ili negativne.
Obligacije su eisto (strogo) liene ako je einidbu duZan da izvrSi samo CuZnin i niko drugi (lat: intuitu personae). Nema uticaja iz kojih je razloga doSlo do nam etanja, odnosno do prihvatanja takve obaveze da ce se obligacija smatrati ispunjenom samo ako radnju izvrSi lieno duZnik. Ne mora se raditi o nekoj posebnoj sposobnosti duZnika, ili o povjerenj u povjerioca, iako to jest najeeSce slueaj. Ostale su obligacije tteiienL, mada ih neki autori nazivaju lienim obligacijama.") einiCnu moZe za duLnika izvrSiti i neko drugi.12) Neliane su obligacije obiino pozitivne. Povjeriocu je svejedno ko ie mu dati stvar, ili ko ee mu izvrSiti radnju.
organizacije da svu robu nekom prevozi od Leljezni-ke stanice do skladiSta. Trajanje obaveze mole biti za odredeno vrijeme (6 mjeseci, godinu dana) ili za neodredeno vrijeme, nPr. do otkaza.
S obzirom na to da li je radnja obligacije djeljiva, moZe se izvr5iti u dijelovima (na obroke) koji imaju ista svojstva ili je nedjeljiva, ne moLe se rastavljati, ne moLe se izvrSiti dio po dio a da to ne pokvari njenu suStinu i smanji vrijednost, obligacije su djeljive ili nedjeljive (ZOO, elan 412). Djeljiva je obligacija nPr. dug u novcu. Dug od IOOO din. moLe se vratiti odjednom, a moZe u obrocima, jednakim (5 puta po 2OO din.) ili nejednakim. Obligacija moZe biti nedjeljiva usljed prirodnih ili ekonomskih svojstava radnje, odnosno po zakonu ili ugovoru kada su se subjekti obligacionog odnosa sporazumjeli da
tt) Loza dr Bogdan: "Obligaciono pravo", Op5ti dio, Pravni fakultet, Sarajevo 1974, str.24. 'r)Isto, Milo5evii dr Ljubi5a: "Obligaciono pravo", Naudna knjiga, Beograd 1977, str" 48.
li se radnja obligacije moLe izvrSiti u odredenom, odnosno u kratkom vremenu, ili izvrSenje traje dule vremena, obligacije su trenutne ili trajne. Trenutna bi obligacija bila predaja prodate stvari ili prevoz u jednoj ili u nekoliko tura, jednom za drugom. Trajna je obligacija npr. zakup, obaveza transportne
?rema tome da
Obligaciona - pravni odnosi [obligacijaJ
5l
duZnik izvrSi einidbu odjednom, u cjelini (tzv. pravna nedjeljivost), npr. sporazum da duZnik vrati dug odjednom, a ne u ratama.
Obaveza iz obligacionog odnosa mole se izvrSiti jednom radnjom, bez obzira na to da li ta radnjatraje kratko ili duZe vremena, a moZe biti i takva da je duZnik obavezan preduzeti viSe radnji, koje sve zajedno saeinjavaju predmet obligacije. Po tom kriteriju, obligacije se dijele na jednostavne ili proste i sastavljene ili sloZene. Pojedine radnje
sastavljene obligacije mogu, ali ne moraju biti poznate prilikom zasnivanja obligacionog odnosa. I jednostavna i sastavljena obligacija mogu biti djeljive ili nedjeljive, trajne ili trenutne. Kriteriji za podjelu su razlieiti. Jednostavna obligacija bi bila prodaja predatih stvari kupcu. Obaveza se moLe sastojati od jedne ili viSe radnji, mogu se stvari predati odjednom ili od viSe puta, ili kroz duLe vremena. Radnja je uvijek ista - davanje stvari. SloZena, sastavljena obligacija bi bila generalno zastupanje: zastupnikova obaveza moZe se sastojati u sklapanju ugovora, u podizanju tuLbe, u zastupanju pred drZavnim organom, u naplati potraiivanja, u prijemu neke stvari, u isplati duga, u nadgledanju nekih radova itd.
Sastavljena obligacija moLe se sastojati i iz jedne glavne i sporednih obligacija. Razumije se da su one vezane i da je znaeaj sporednih obligacija manji. Sporedne sluZe uvecanju ili dopuni glavne obligacije, zavisne su o glavnoj obligaciji, Sto zna(i da nisu samostalne. Zbog toga one dijele pravnu sudbinu glavne obligacije. Nastaju uvijek s glavnom, a najeaSe,e i prestaju kad prestane glavna obligacija. Sporedna bi obligacija bila predaja kamata uz glavnicu, plodova uz glavnu stvar, npr. uz stoku, voeke i sl.
Obligacije mogu biti noveane i nenoveane. Podjela je jasna: da li je obaveza duZnikova da povjeriocu da novac, ili neku stvar, odnosno da ne5to ueini ili ne ueini. PoSto je novac opSte mjerilo vrijednosti, ekvivalent za druge imovinske vrijednosti i opSte sredstvo plaeanja, nenoveane se obligacije veoma lako i jednostavno mogu pretvoriti u noveane. To je naroeito slueaj kod povrede obligacije, kad duZnik ne izvrSi obligacionu radnju. Tada nastaje obaveza na naknadu Stete koja se, po pravilu, placa novcem.
2,2, Prema naeinu odredivanja obligacione radnje

Obligaciona radnja, kao Sto je reeeno, treba da bude poznata, da bude na neki naein odredena. Ylole se znati u momentu nastajanja obligacije taeno u iemu se radnja sastoji, Sta treba da subjekti urade da bi ispunili obligaciju (npr. kupac da plati odmah i odjednom I OOO
52
Obligaciono - pravnr odnosi [obligacijaJ
dinara, a prodavac da mu preda 5OO kg jabukai 2OO kg kruSaka od tri puta u jednakim dijelovima i u roku od mjesec dana). Radnja obligacij e mole biti i odrediva (npr. neke osobine, vrijeme, mjesto i naein izvrSenja i sl. , poznate su ili iz propisa, ili iz obieaja, ili ee ih neko naknadno odrediti). Radnja obligacije mole biti, dakle, razlicito odredena. Yo kriteriju kako je odredena obligaciona radnja, obligacije se dijele na: individualne ili specijalne, generiene (odredene po vrsti), alternativne i fakultativne. Specijalna ili individualna obligacija je ona kod koje se zna na koju je einidbu duZnik obavezan. Radnja je specijalno odredena i obligacija se moZe ispuniti samo izvrSenjem te radnje, npr. mora se vratiti ista stvar data u zakup. Za specijalne obligacije je karakteristieno da duZnik ne odgovara ako se iinidba ne mohe izvrSiti usljed naknade objektivne nemoguenosti. Predmet obligacije moZe biti odreden samo po redu, Po vrsti. To su generiene obligacUe. Za razliku od individualnih, kod kojih je predmet obligacije taino odreden, kod generie nih nUe dovoljno odreden. Odredena je samo vrsta, rod stvari (genus, rod) ili radnje obligacije, a koja ee to stvar, odnosno radnja baS biti pri izvrSenju obligacije, za stranke u obligacionom odnosu je manje vaZno. Obieno se radi o zamjenljivim stvarima eija vrsta moLe biti odredena Sire ili uLe.
Za generiene obligacije je karakteristieno da se duZnik ne oslobada obaveze ako stvar propadne, eak i kad sve Sto duZnik ima od takvih stvari propadne, pa i bez njegove krivice. Predmet obligacije je veoma Sirok i ne propada cijela vrsta, pa da se ne moLe obaveza izvrSiti. Ipak, ako su predmet obligacije stvari odredene po rodu koje se imaju uzeti iz odredene mase, obaveza prestaje kad propadne cijena masa tih stvari (ZOO, elan 555).
Predmet obligacije mogu biti dvije ili viSe radnji, a duZnik je dulan izvrSiti samo jednu od njih. To je alternativna obligacija (ZOO, elan 4O3). Obaveza je u alternativi: ima viSe moguenosti za ispunjenje, d obaveza se izvrSava jednom ili drugom radnjom (alter=drugi). DuZnik nije obavezan izvrSiti viSe radnji predvidenih obligacijom kumulativno, nego samo jednu od njih. Koja ee to biti, zavisi od dogovora stranaka. Izbor se moLe ostaviti povjeriocu ili duZniku ili nekom trecem, Sto zavisi od sporazuma stranaka. Ako strane nisu ni5ta odredile, pravo izbora pripada po zakonu duZniku (ZOO, elan 4O3). Alternativnu obligaciju, dakle, karakteriSe moguenost izbora jedne izmedu viSe predvidenih radnji. Obligacija je ispunjena kad je izvrSena jedna radnja, iako ih ima vi5e koje su dolazile u obzir. Na primjer, lice A pozalmi licu B I O.OOO din. i sporazumiju se da B moLe Po svom
Obligaciono - pravni odnosi [obligacijaJ
cc
izboru vratiti I O.OO0 din, ili dati svoj sat, ili skrojiti i saSiti odijelo, ili donijeti u kueu licu A 5OO kg jabuka. Sta god od ovih radnji ueini, B je ispunio obligaciju. U pogledu naknadne nemogucnosti ispunjenja obaveze nastale bez krivice stranaka, za alternativnu obligaciju je karakteristieno da se obaveza ne gasi nego se ogranieava na preostali predmet (ZOO, elan 4O7), i to bez obzira na to ko je imao pravo izbora. Ako je neka od predvidenih radnji postala nemoguca krivicom onoga ko je imao pravo izbora, on u principu moZe birati od preostalih radnji onu koju hoee. Zakon predvida i druga pravila kod naknadne subjektivne nemoguenosti (ZOO, elan 408). Obligacija moLe biti i takva da se tiee jedne radnje, predmet joj je jedna odredena radnja, ali duZnik je ovlaSien da obligaciju ispuni i izvr5enjem druge, ali opet odredene radnje. To je fakultativna
obligacija (ZOO, elan 4O9). Stolar je pogodio da napravi kombinovani ormar po nacrtu. Dogovoreno je da on ipak moZe umjesto izrade ormara raditi kod istog saugovaraea tri dana druge stolarske radove. Obaveza je duZnika samo jedna radnja (izrada ormara) , ali on ipak moZe ispuniti obligaciju idrugom predvidenom radnjom (tri dana rada). To znaci da se fakultativna obligacija moZe ispuniti dvjema radnjama. U prvi mah fakultativna obligacija podsjeca na alternativnu. Razlika ipak postoji. Kod alternativne obligacije je predmet viSe e inidbi, kod fakultativne samo jedna. Kod ispunjenja alternativne obligacije neko ima pravo izbora jedne od predvidenih einidbi; kod fakultativne duZnik je obavezan da izvrSi onu radnju koja je predmet obligacije, ali je ovlaSeen da se moZe osloboditi obaveze i izvrSenjem one druge -inidbe koja je predvidena obligacijom. DuZnikje ovlaSeen da bira kako ie ispuniti obligaciju: izvrSenjem jedne ili druge radnje, ali povjerilac moLe zahtijevati samo onu radnju koja je predmet obligacije (ZOO, elan 4lO). To znaei da je duZnik obavezan Prema povjeriocu samo na jednu radnju - onu koja je predvidena obligacijom, ali je pri ispunjenju ovlaScen na izbor izmedu dvije radnje, koje su opet predvidene obligacijom. Ukoliko dode do naknadne objektivne nemogucnosti izvrSenja radnje koja je predmet obligacije, obligacija prestaje. No, duZnik moLe, ako hoce, izvrliti onu drugu radnju predvidenu obligacijom. Obligacija prestaje i kada naknadno postane nemoguee izvrSiti radnju koja je predmet obligacije, onu prvu radnju, usljed krivice povjerioda. Ako bi za naknadnu nemoguenost bio kriv duZnik, on moZe birati: da izvrSi onu drugu radnju, ili da obligaciju ne ispuni uopSte, u kom bi slueaju nastala njegova obaveza za naknadu Stete, Sto povjerilac jedino mole i da traLi (ZOO, elan 4 I O).
od ostalih, prirodne obligacije nisu pravno zaStidene, ne mogu se
Posebna vrsta obligacija su prirodne ili naturalne obligacij e. Za razliku
s4
je stvar samih subjekata. DuZnik, ako hote, mole izvrSiti obavezu, ali ga povjerilac ne mole natjerati na izvrSenje. Kada duZnik izvrSi obavezu, smatra se da je ispunio obligaciju, a ne da je to poklonio, ili uradio bez ikakve naknade. Ono Sto je ueinjeno, ueinjeno je u izvrSenju obaveze iz te naturalne obligacije i duZnik ne bi mogao traliti da mu se vrati ono Sto je ueinio (ZOO, elan 213). Takode, ako bi duZnik ispunio naturalnu obligaciju u zabludi, smatrajuei da je bila prava obligacija, ne bi mogao traliti povracaj, jer bi ta njegova radnja
predstavljala ispunjenje obligacije. Utoliko je i naturalna obligacija pravno priznata, izvr5enje obaveze ne smatra se da je ueinjeno
neosnovano.
ostvarivati putem suda, ali su ipak pravno priznate. Njihovo izvrSenje
3. Subjekti obligacUe
5.
L Ko su subjekti obligacie
Obligacija kao dvostrani pravni odnos se, po pravilu, obrazuje izmedu dva lica koji su subjekti toga odnosa. Jedan subjekt je nosilac prava povjerilac, drugi je nosilac obaveze - duZnik. Jedan potraLuje, drugi duguje. Ti subjekti obligacije mogu biti kako fizieka lica, tako i pravna lica, i to na svakoj strani. Oba subjekta mogu biti fizieko ili pravno lice, kao Sto moZe biti na jednoj strani - povjerilaikoj ili duZniekoj fizieko, a na drugoj strani pravno lice (elan 2. ZOO).
Obligacioni odnos moZe biti i takav da svaki od subjekata obligacije i nesto potraZuje i istovremeno neSto duguje, da je svaki od njih i nosilac ovlaScenja i nosilac obaveze. Ove su obligacije vrlo ieste. Takav je ugovorni odnos kupoprodaje. Prodavac je obavezan da preda kupcu prodatu stvar, a od kupca potraZuje cijenu, dok kupac potraLuje od prodavca kupljenu stvar, a duguje mu cijenu. einidba svakog od njih sastoji se istovremeno u davanju i primanju. Takve obligacije nazivaju se dvostranim ili dvostrano obaveznim, za razliku od onih prvih, u kojima je jedan subjekt povjerilac, a drugi duZnik i koje se stoga nazivaju jednostranim ili jednostrano obaveznim
obligacij ama.
Obligacija mole biti i takva da na jednoj ili na drugoj strani ili na obje strane istovremeno bude viSe subjekata. Razumljivo je da obligacija ne moZe biti sa jednim subjektom, jer se ne moLe biti u pravnom odnosu sa samim sobom. Naime, ne mole niko sebi dugovati, niti neSto od samog sebe potraZivati.
Obligaciono - pravni odnosi fobligacijaJ
DC
5.2. MnoZina subjekata obligactie

U obligacionom odnosu moZe se naei u isto vrijeme po viSe lica na svakoj strani ponaosob, tj. viSe lica kao povjerioci, ili viSe lica kao duZnici, ili da bude po viSe lica na obje strane, tj.u istoj obligaciji ima i po viSe povjerilaca i po viSe duZnika. Do takvih slueajeva mohe doci iz razlieitih razloga. Takode, medusobni odnos viSe lica koja predstavljaju istu stranu obligacije mole biti razlieit. Radnja obligacije moZe biti djeljiva, pa da viSe lica budu obavezni, ili da se pojave kao povjerioci, ili svi zajedno ili svaki ponaosob. Radnja obligacij e moZe biti i takva da se mole izvrSiti samo odjednom, da se ne moLe dijeliti i da stoga svako lice koje se nalazi na povjerila-koj strani moze traliti ispunjenje cijele radnje, odnosno svako lice na duZniekoj strani moLe ispuniti samo cijelu obligaciju.
dio traZbine, odnosno da svaki duZnik duguje samo svoj dio duga, takva obligacija je razdijeljena ili podijeljena ili prosta zajednieka obligacija.'') Na primjer, lica A i B obeCaju da 6e platiti 5OOO din.
je radnja obligacije djeljiva, a odnos izmedu mnoZine subjekata obligacije je takav da je svaki povjerilac ovlaSeen da traLi samo svoj
Kad
nagrade onome ko im donese izgubljenu stvar. Nagrada, dug, dijeli se napola, te je svaki duzan isplatiti nalazaeu po 2.5OO dinara. Ovo bi bila aktivna razdijeljena obligacija, jer je na povjerila-koj strani viSe lica. Ako je mnoZina subjekata na duZniekoj strani, govori se o pasivnoj razdijeljenoj obligaciji. Lice A odredi testamentom da njegova djeca B i C vrate njegov dug od 5.OOO din. njegovom povjeriocu licu D. Lice D ima pravo potralivanja od svakog od nasljednika B i C, odnosno svaki nasljednik duguje Po 2.500 din.
Sto se tiee medusobnih odnosa vi5e obaveznika (saduZnika) ili viSe povjerilaca (sapovjerilaca), ti odnosi mogu biti uredeni njihovim sporazumom tako da u obligaciji uiestvuju sa jednakim ili nejednakim dijelovima. YloLe, dakle, da svaki duguje po jednak dio (po l/3, Po | /2 itd), prema tome koliko je duZnika, odnosno da svaki potraZuje po jednak dio. A moZe biti uredeno i tako da su ti dijelovi nejednaki. Ako medu saduZnicima, odnosno medu sapovjeriocima nema o tome posebnog sporazrrma, smatra se da u obligaciji u-estvuju sa ravnim dijelovima (ZOO, ilan 412). Taj njihov odnos naziva se unutraSnjim odnosom ili medusobnim unutraSnjim odnosom duZnika, odnosno
povjeril aca.
je na jednoj strani obligacije viSe subjekata, a radnja je djeljiva, obligacij a je razdijeljena, ako zakonom ili ugovorom nije odredjeno da
eim
'') Isto, Milo5evii dr LjubiSa, navedeno djelo, str. 280.
56
je ta obligacija solidarna. Ukoliko se radi o ugovoru u privredi, postoji

zakonska pretpostavka o solidarnoj obligaciji koja se ugovorom mole iskljueiti (ZOO, elan 413). Razdijeljena obligacija je, u stvari, skup viSe samostalnih pojedinaenih obligacija. One su samo prividno jedna obligacija. Svaki dio traLbine, odnosno prava postoji sam za se, ima svoju pravnu egzistenciju, svoju pravnu sudbinu. Tako svaki sapovjerilac ima pravo da traLi samo svoj dio traLbine, a svaki saduZnik je obavezan da ispuni samo svoj dio duga. Ako jedan saduZnik nije u mogucnosti da izvrSi svoju obavezu, povjerilac ne moLe taj njegov dio duga traLiti od drugih saduLnika.ta\ Isto tako, za povredu duZnie ke obaveze jednog saduZnika ne odgovaraju ostali . Zastarjelost teee posebno prema svakom saduZniku. Najposlije svaki odgovara za svoj dio duga, ali se mogu tuZiti jednom tuZbom svi saduZnici, a moLe i svaki ponaosob, odvojeno za njegov dio duga.
Kod mnoZine subjekata u jednoj obligaciji njihov medusobni odnos moLe biti i tako ureden da su svi saduLnici obavezni da izvrSe cijelu einidbu, i da su svi sapovjerioci ovla56eni da traLe izvrSenje cijele einidbe. I to bez obzira na to Sto je radnja obligacije djeljiva. To su solidarne obligacije (solidum=ivrsto, cijelo). Princip je: jedan za sve, svi zajednoga. Odnos solidarnosti moZe postojati na strani povjerilaca (aktivna solidarnost), kao i na strani duZnika (pasivna solidarnost), a moZe istovremeno i na obje strane.
Svi povjerioci zajedno, kao i svaki sapovjerilac odvojeno mogu traLiti ispunjenje obligacije, cijele ili njenog dijela. Solidarna obligacij a je jedinstvena: postoji jedna obaveza i jedno potralivanje.tt) No, svaki od solidarnih povjerilaca ovla5ien je da trali izvrSenje einidbe, i to cijele, kako od svih saduZnika, tako i od svakog pojedinaeno. Ylole traZiti i ispunjenje samo jednog dijela duga. Mogu i svi sapovjerioci zajedno traliti izvrSenje einidbe i opet cijele ili nekog njenog dijela. Mogu traZiti od svih saduZnika zajedno ili od svakog pojedinaeno. Dakle, kod aktivne solidarnosti postoji jedno potraZivanje, a viSe ovlaS6enih lica - povjerilaca.
Isto tako kao Sto su svi povjerioci sapovjerioci, tako je i svaki duZnik saduZnik za cijeli dug. Izvr5enje einidbe u cijelosti ili samo nekog njenog dijela mobe se traZiti od svih zajedno, ili od svakog saduZnika ponaosob. Svaki duZnik moZe izvrSiti einidbu bilo kom povjeriocu i time se odnos razrjeSava. Kad ma koji od saduLnika ispuni obligaciju
'o)Isto, Milo5evid dr Ljubi5a, navedeno djelo, str. 281 '') O drugadijim mi5ljenjima vidjeti: Perovii dr Slobodan, navedeno djelo, str. 123-125.
DI
u cijelosti, obligacija prestaje potpuno bez obzira na to kome je od sapovjerilaca izvrSena einidba (ZOO, elan 4l4). Ako potraZivanje iz solidarne obligacije ne izmirijedan saduZnik, izmirenje se moZe traliti od drugog ili od svih zajedno.
Sve dok se einidba ne izvrSi potpuno, bez obzira na to koji je duZnik izvrSio, svaki sapovjerilac moie traLiti izvrSenje preostalog dijela od svih saduZnika zajedno, ili od svakog ponaosob, pa i od onoga koji je vee izvrSio dio einidbe. Nijedan saduZnik ne skida sa sebe obavezu time Sto izvrSi dio einidbe. Kod solidarne obligacije nema svog dijela, kao kod podijeljene. U tom je smisao pasivne solidarnosti: svi saduZnici duguju cio dug. Dok god postoji ma koji dio duga, za njega odgovaraju svi solidarni duZnici. Ipak, ,,od viSe solidarnih duZnika svaki mole dugovati s drugim rokom ispunjenja, pod drugim uvjetima i uop6,e s razlieitim odstupanjima" (ZOO, elan 414).
I u solidarnoj obligaciji postoji unutraSnji odnos, odnos izmedu solidarnih povjerilaca izmedu sebe, kao i odnos izmedu solidarnih duZnika. Kakav je taj njihov medusobni odnos, zavisi od njihovog sporazuma. Onaj koji ispuni cijelu obligaciju ima pravo da traLi od ostalih saduZnika da mu naknadi svaki od njih onaj dio koji otpada na toga saduZnika (ZOO, elan 423). To je pravo regresa. Isto tako svaki solidarni povjerilac ima pravo da traLi svoj dio traLbine od povjerioca kome je izvrSena cijela obligaciona radnja (ZOO, elan 434).
To znati da je u solidarnoj obligaciji obaveza svakog saduZnika da izwSi cijelu einidbu, ali ne i da snosi cio teret. Teret, dug je raspodijeljen na sve duZnike prema dijelu koji na svakog od njih otpada po sporaznmlr, ili, po zakonu, ili po posljednoj volji ostavioca. Takode, ovlaSeenj e iz solidarne obligacije da traZi izvrSenje cijele einidbe pripada svakom solidarnom sapovjeriocu, ali mu ne pripada cijela korist. I korist, odnosno vrijednost einidbe se dijeli na sve sapovjerioce.
Vanjski ili spoljni odnos je ono Sto je karakteristiino za solidarne obligacije. Postoji jedinstvena traZbina i solidarni povjerioci su prema duZniku jedinstveni, jedna cjelina, kao Sto su takode i solidarni duZnici jedinstveni. Ako se izvr5i obligaciona radnja ma kome solidarnom povjeriocu, obligacija prestaje. Smatra se da je izvr5ena svima zaledno i svakom posebno.
se ne pretpostavlja u gradanskom pravu. proisticati ili iz volje stranaka (ugovor, testament) ili Solidarnost mora iz zakona.tu) Po zakonu su npr. nasljednici solidarni duZnici
Solidarna obligacija
ru)
Perovi6 dr Slobodan smatra da solidamost moZe nastati, pod odredenim uslovima, i
pre6utno odnosno posredno (navedeno djelo, str. 128).
5B
obligacije pretpostavlja (ZOO, elan I l5).
povjeriocima umrlog; mjenieni potpisnici su solidarni duZnici zakonitom imaocu mjenice. U privrednom pravu se solidarnost
5.3. Promjena subjekata obligacUe
U pravnom odnosu uopilte, izuzev ako se radi o strogo lienom odnosu, strane koje u njemu ueestvuju mogu se mijenjati. To vaLi i za
obligacioni odnos, u kome predmet obligacije ima imovinsku vrijednost, jer se u naeelu moLe imovinom raspolagati. Mogu se,
dakle, prava i obaveze iz obligacionog odnosa prenositi na druga lica. Razumije se, samo predmet obligacije ostaje isti. Ne mijenja se sadrlaj obligacije, nego se samo mijenjaju lienosti koje u nioj ueestvuju. Umjesto ranijeg povjerioca moLe u istoj obligaciji doci drugi i imati ista ovla5cenja, kao Sto moZe umjesto ranijeg duZnika do6i novi i preuzeti istu obavezu koju je dugovao raniji duZnik.
Ako se u istoj obligaciji mijenja povjerilac, to se naziva ustupanjem traZbine ili cesijom. Ako se subjekt mijenj a na pasivnoj strani, ako se, dakle, mijenja duZnik u istoj obligaciji, radi se o preuzimanju duga ili o prijemu, primanju duga (intercesija).
ustupanja traLbine dolazi ugovorom. lzuzetno moLe doei i jednostranim pravnim poslom, kad npr. ostavilac za slu-aj smrti
do
Ustupanj e tralbine najeeSee biva na osnovu pravnog posla. Po pravilu,
ostavlja nekom svoje potraLivanje. Ugovorom stari povjerilac (cedent) prenosi svoju traZbinu na svoga saugovaraea - novog povjerioca (cesionara). DuZnik (cesua) ostaje isti, kao Sto i dug, einidba, ostaje isti. Ustupanje mole biti izvrSeno viSe puta: svaki povjerilac mole traZbinu cedirati na novog cesionara. Ustupanje traZbine ima svoj ekonomski razlog i svoj pravni osnov. Pravni osnov je neki pravni posao u eijem ispunjenju dolazi do ustupanj a. Taj osnovni pravni posao moLe biti razlieit. MoZe se nekom pokloniti svoje potraZivanje, ili dug vratiti ustupanjem svoga potraLivanja, moZe se platiti kupljena stvar cediranjem neke traZbine. YloLe se i sama tralbina prodati i time povjerilac prenosi svoje potraZivanje na novog povjerioca. Do cesij e moLe do6i i na osnovu sudske odluke, a moLe i na osnovu zakona.tz) To su rjedi slueajevi.
't) Milo5evii dr Ljubi5a smatra da se kod prelaska traZbine na osnovu zakona radi o isplati sa subragacijom, zakonska personalna subregacija, a ne zakonskoj cesiji (navedeno djelo, str.
294).
59
Predmet ustupanja mogu biti sve traZbine, osim onih eiji je prenos zakonom zabranjen, zatim koje su vezane za lienost povjerioca te traLbine eija se priroda protivi prenoSenju (ZOO, elan 436). MoZe se ustupiti cijela traLbina ili njen dio. Ako je traZbina ustupljena bez naknade, ako je poklonjena, cedent za nju ne odgovara novom povjeriocu. Ako je traZbina ustupljena uz naknadu, cedent odgovara i za njenu istinitost (veritet). Za naplativost (bonitet) on odgovara samo ako je ugovorom o ustupanju predvideno. I tada odgovara samo do visine onoga Sto je primio od cesionara, zatim za kamate, troSkove oko ustupanja i troSkove postupka protiv duZnika (ZOO, elan 443). Za punovaZnost cesije ne traLi se pristanak duZnika (ZOO, elan 438). DuZniku je svejedno kome ee dugovanu einidbu izvrSiti. Zakon traLi da duZnik o ustupanju duga bude obavijeSten. Ali dotle dok ne bude obavijeSten, odnosno dok na ma koji naein ne sazna o promjeni, duZnik moZe smatrati cedenta, svog ranijeg povjerioca, za povjerioca i njemu izvrSiti einidbu. ZnaCi da njegova obaveza prema ranijem povjeriocu prestaje tek kad sazna za promjenu. Pri ustupanju potraZivanja poloLal duZnika se ne mole pogorSati. On duguje onoliko i onako, sa svim pravima i, razumije se i obavezama, kako je i koliko je dugovao i ranije do ustupanja tralbine. Neko ko nije bio subjekt u jednoj obligaciji moLe preuzeti dug iz te obligacije i na taj nae in postati subjekt u toj obligaciji umjesto dotadaSnjeg duZnika ili zajedno s njim. Qlavno je da obligacija ostaje kakva je i bila, da joj se sadrZaj ne mijenja.
Dug se moZe preuzeti potpuno, tako da se duZnik potpuno oslobodi obaveze, a da u obavezu ulazi novi subjekt, preuzimalac duga (intercedent). To je preuzimanje duga u pravom smislu buduei da se mijenja subjekt obligacije na duZniekoj strani (privativna infercesija). lloLe se, medutim, preuzeti duZnieka obaveza i tako da ostane i stari duZnik ida pored njega dolazijoS novi. Na duZniekoj strani imamo u tom slueaju dva subjekta, te nema potpune promjene subjekata u obligaciji. Subjekti ostaju isti, ali se na dulniekoj strani pojavljuje joS jedan pored onog ranijeg (kumulativna intercesija).
Do preuzimanja duga moLe doci takode po sporaznmu, a mole i na osnovu zakona, Sto se rjede deSava. Dug preuzima novi duZnik ugovorom sa dotadaSnjim duZnikom. Potreban je i pristanak povjerioca, jer se radi o raspolaganju njegovim pravom (ZOO, clan 446). Nadalje, povjeriocu nUe svejedno ko mu je duZnik i valja ga pitati pristaje li na promjenu. Jer novi duZnik mole biti i nesiguran, pa da se tim dovede u pitanje potraZivanje povjerioca.
60
Obligaciono - pravni odnosi (abligacijaJ
Dug se moZe preuzeti i na osnovu ugovora izmedu povjerioca i novog duZnika. U tom slueaju, smatra se, ne bi trebalo traliti pristanak ranijeg duZnika, jer se ne radi o raspolaganju njegovim pravom, nego o njegovom rasterecenju. Tada se radi o pristupanju duga (ZOO, elan 451). Dugu moZe pristupiti, kao Sto je reeeno, novi duZnik, a da se obaveza ranijeg duZnika ne ugasi. Na duZniekoj su strani tada u obligaciji dva subjekta. ?otraLivanje je jedno, a obaveze se kumuliraju. Mijenja se, znaei, broj subjekata u obligaciji i sad ih ima tri: povjerilac i dva duZnika. Primjer zajedni-kog preuzimanja duga je jemstvo. Jemac pristupa obavezi duZnika i pored ranijeg duZnika, koji se u ovom slueaj u naziva glavnim duZnikom, dolazi i jemac kao duZnik. Odgovornost novog duZnika moZe biti supsidijarna, i to je pravilo. To znaei da jemac odgovara tek ako obavezu ne ispuni glavni duZnik. U pogledu odgovornosti jemac, dakle, dolazi ispod (sub) glavnog duZnika. Odgovornost moZe biti i solida(na, u kom slueaju i glavni duZnik i jemac odgovaraju solidarno.
YloLe se vrSiti i preuzimanje ispunjenja ugovorom izmedu duZnika i treeeg lica. U tom slueaju trece lice ne preuzima dug, niti pak pristupa dugu, pa povjerilac nema nikakvo pravo prema njemu (ZOO, elan 453).
il
1
r{ASTANAK (rzvoru r PRESTANAK OBLIGACIONIH ODNOSA
. Izvori obligacrja L L Pojam izvora obligacija
Kao iostali gradansko - pravni odnosi, iobligacije nastaju usljed nekih dogadaja i okolnosti za koje pravna norma veLe njihov nastanak. Ti dogadaji, okolnosti i stanja nazvani su pravnim iinjenicama i pravnim stanjima. Pravne -injenice i stanja na osnovu kojih nastaju obligacije su izvori obligacua, osnovi nastajanja obligacrja. To su razlozi usljed kojih nastaju obligacije.
Sta 6e se smatrati izvorom obligacije, zavisi na prvom mjestu od pozitivnog pyava, zavisi od toga Sta gradanski zakonici pojedinih zemalja uzimaju za izvor obligacija, odnosno kako dijele obligacije.
Uzimajuci gradanski zakonik kao najmjerodavniji osnov za odredivanje
6l
izvora obligacija, ti su izvori razlieiti. To je i glavni razlog Sto su u pravnoj nauci miSljenja o tome koji su izvori obligacija podijeljena.
I zakonici i pravni pisci navode kao izvor obligacija: zakone, ugovore, jednostrane izjave volje i protivpravne Stetne radnje (delikte). Neslaganje nastaje u pogledu ostalih izvora. Te ostale izvore navode kao ,,razlieite einjenice", izvore ,,sliene ugovorima i sliene deliktima (kvazi - ugovori i kvazi - delikti)", ,,neopravdano obogacenje", ,,prorrzrokovanje Stete", ,,pravne poslove uopSte" , ,,razne druge
postupke", ,,razna pravna stanja i razne pravne akte", ,,poslovodstvo bez ovla56enja", ,,upotreba stvari bez poslovodstva", ,,raspis nagrade", jednostrane izjave volje", ,,nezvano vrSenje tudjih poslova". U naSem izueavanju izvora obligacija sluZicemo se klasifikacijom koju prihvata i Zakon o obligacionim odnosima.
I .2. Pojedine vrste izvora obligacije Prvi, najbogatiji i naj-e56i izvor obligacija su pravni poslovi uopSte, a posebno ugovori. Ugovori su izjave volje dvaju ili viSe lica kojima se ta lica sporazumijevaju upravo zato da medu njima nastane odredeni obligacioni odnos, da jedno drugom izvr5i dogovorenu einidbu. O ugovorima, kao i o pravnim poslovima uopSte, bice viSe rijeei docnije.
je specifienost u tome da obligacija kao dvostrani pravni odnos nastaje

izjavom volje samo jednog lica. I o njim a Ce kasnije biti viSe rijeei.
Drugi izvor obligacija su jednostrani gradansko - pravni poslovi. Njihova
Treci izvor je prouzrokovanje Stete.rB) Qradanski delikt je izvor obligacije u tom smislu Sto za onoga ko protivpravnom radnjom
nanese Stetu drugom nastaje obaveza da tu Stetu nadoknadi ukoliko ne dokale daje Steta nastala bez njegove krivice. Po pravilu, dakle, da bi nastala obligacij a, trebalo bi da je do Stete doSlo krivicom onoga privredne snage jako razvile, kad su tehnolo5ki procesi sve sloZeniji, a proizvodi sve kompliciraniji i kad je robni promet ogroman, dolazi do Steta i bez krivice neposrednog ueesnika u tom prometu i u tim odnosima. Pored toga, u mnogim odnosima je gotovo nemoguee, odnosno veoma teSko, utvrditi krivicu ueesnika za nastanak Stete. To su razlozi koji navode da moderno pravo u nekim slueajevima namece obavezu na naknadu Stete i kad krivica Stetnika ne postoji, odnosno nue utvrdena. Znaei da neke radnje, koje se ne bi mogle pripisati ueiniocu u krivicu, ipak dovode do nastajanja obligacije. Steta moZe biti prouzrokovana Stetnom radnjom licu sa kojim Stetnik
l8t
usljed e rje je radnje Steta nastala. Medutim, danas, kad su
se
Vidieti dlanove 154 - 209 ZOO.
62
Obligaciono - pravni odnosi fobligaciiaJ
neoPravdano, nepravednO. Naime, je u imovinu drugog lica bez preSao jedan dio neeije imovine punovaanog pravnog osnova, premda na zakonit naein. Imovina se prenosi s jednog lica na drugo pravnim poslovima, npr. kupoprodajom, poklonom, zaimom, zakupom itd. Ako takvog pravnog posla nije bilo, a ipak je do5lo do povecanja imovine jednog lica i do imanjenja imovine drugog lica, onda je jasno da se to pravno lice obogatilo na raeun dugog, a da za to nije postojao pravni osnov. Ako je do toga do5lo na dozvoljen naiin, nije kradom, ni prevarom, niti kakvom drugom nedopuStenom radnjom i u tome nema delikta, govori se o sticanju bez osnova. Time nastaje obligacija iz osnova neopravdanog ili neosnovanog obogaeenja.
OSnOVa, neOSnOVanO, beZ razlOga,
ne stoji u pravnom odnosu. Tada se govori o gradansko-pravnoj deliktnoj odgovornosti. Steta se moZe nanijeti i ugovornom Partneru neizvrSenjem ili neurednim izvrSenjem ugovornih obaveza. To je ugovorna odgovornost. Ona i naknada Stete ce se posebno izueavati u partiji o ugovorima. eetvrti izvor obligacija je sticanje bez osnova. In) Naziva se i neopravdanim ili neosnovanim obogaCenjem. Sticanje bez osnova stvara obavezu da se vrati ono Sto je neosnovano primljeno. Kad neko nesto dobije ili uopSte primi i time poveia svoju imovinu, a nema za tO pravnog Osnova, dakle, neosnovano, kaLe se da se Obogatio bez
Obligacija se sastoji u tome da je onaj erja se imovina uveeala, obogae,eni, duLan vratiti, odnosno naknaditi drugoj strani, onoj eija se imovina umanjila, osiromaSenom, ono Sto je iz imovine drugog neosnovano preSlo u njegovu imovinu. Vrijednost toga Sto se vraea, odnosno vrijednost naknade moZe biti veea ili manj a, ali nikako ve6a od one za koliko se obogaeeni obogatio. Koliko ee vratiti, odnosno nadoknaditi obogaeeni, zavisi o kakvom se slueaju radi i koliko je pri tom obogaeenju savjesno postupao.
Obligacija iz neosnovanog obogaeenja slien a je obligaciji na naknadu Stete, ali razlika postoji. Kod obaveze na naknadu Stete traZi se, Po pravilu, krivica Stetnika, kao i da je Steta prouzrokovana njegovom protivpravnom radnjom. Kod obligacij e iz neosnovanog obogacenja je obratno: ne mole biti protivpravne radnje, a nepaLnja utiee jedino na visinu naknade, odnosno povracaja. Za postojanje ove obligacije je dovoljno samo to da se jedno lice obogatilo na raeun drugog i da za to nije bilo pravnog osnova.
'') Vidjeti dlan 2l0ZOO.
64
Obtigaciono - pravni odnosi (obligaciiaJ
izvr5iti. Niti povjeril ac mole traliti da mu duZnik uradi ne5to drugo, niti duZnik moi,e nametnuti povjeriocu da mu izvr5i drugu iinidbu, osim one na koju se bio obavezao. No, strane se o tome mogu uvijek sporazumjeti i izmijeniti i predmet obligacije i naein njenog izvrSenja.
pravilo
subjekti te obligacije: duZnik prima ispunjenje. YloZe, medutim, povjerilac izvrilavi einidbu, Ako obligaciju ispunjava drugi. i neko umjesto duZnika einidbu izvrSiti
je da obligaciju ispunjavaju
drugi sa znanjem duZnika, povjerilac
je
duLan primiti ispunjenje.
povjerilac je duLan primiti ispunjenje i od svakog lica koje ima neki pravni interes da obaveza bude ispunjena. DuLanje primiti od takvog iica eak i kad se duZnik protivi tom ispunjenju, kao i kad duZnik i ne zna da neko tre6e lice ispunjava njegovu obavezu (ZOO, elan 296). I poslovno nesposoban duZnik moZe pravovaljano ispuniti obauezu, ako je obaveLa nesumnjiva i ako je dospjela, ako je doSlo vrijeme njenog ispunjenja (ZOO, elan 297). Razumije se, ako se radi o strogo litnoj obavezi, moLe ie ispuniti samo duZnik, zamjene nema (ZOO, elan 296).
Ispunjenje obligacije se mole izvrSiti ne samo povjeriocu nego i licu odredenom zakonom, sudskom odlukom, ugovorom ili treCem licu koje je za to ovlastio povjerilac. Povjerilac mole i naknadno odobriti ispunjenje treeem licu (ZOO, elan 505). DuZnik treba da ispuni obligaciju pravilno, uredno, taeno Prema njenom sadrZaju, onako kako je predvideno obligacijom. Obligacija je uledno ispunjena kad su subjekti svoje radnje izvrSili na naein, na mjestu i u vrijeme koji odgovaraju njenom sadrZaju. O tome. ce kisnije biti vi5e govora. Ko ispuni obavezu potpuno ili djelimieno ima pra'uo zahtijevati da mu povjerilac izda o tome potvrdu , priznanicu (ZOO, elan 321).
2.3. NemoguCnost isPunienia

ylo1e se desiti da nastanu takve okolnosti usljed kojih se obligacija ne moLe ispuniti. Kakve ce biti posljedice, zavisi prvenstveno od toga ima li duZnikove krivice u tome Sto je doSlo do nemogucnosti ispunjenja
obligacije. Ako ima, onda se obligacioni odnos ne gasi, nego se u stvaii mijenja predmet te obligacije. Umjesto one radnje na koju je duZnik bio obavezan, a -ije je izvrSenje postalo nemoguee njegovom krivicom, duZnik postaje obavezan da povjeriocu naknadi Stetu koja mu je time nastala.

Ako
65
je zbog okolnosti za koje duZnik ne odgovara postalo nemoguce ispuniti obligaciju, onda obligacija prestaje. Tada nema ni obaveze na naknadu Stete, jer nema duZnikove odgovornosti, poSto nemoguenost ispunjenja obligacije nUe posljedica radnje duZnikove (ZOO, ilan 354). Do nemogucnosti ispunjenja doSlo je ili slueajno, ili usljed viSe sile, ili eak usljed krivice povjerioca, ili molda nekog treeeg fica za koje duZnik ne odgovara. Qlavno je da nije krivicom duZnika. DuZnik mora da dokaZe okolnosti koje iskljueuju njegovu odgovornost. Kod prestanka obligacije usljed nemoguinosti ispunjenja treba razlikovati i to da li je predmet obligacije individualno odredena stvar ili je odredena generieno. Ako je stvar odredena po rodu, generiino, onda obligacija ne prestaje ni kad stvar propadne slueajno, jer je
mogu6,e dati drugu takvu stvar. Cak
obaveza ne prestaje. Ako je predmet obligacije individualno odredena stvar, pa ta stvar propadne bez krivice duZnikove, obligacija ee prestati. Ako je bilo krivice duZnikove, kao Sto je vei reeeno, obligacija se pretvara u obavezu duLnikovu da naknadi Stetu.
koje duZnik ima, pa
i kad propadnu sve takve stvari usljed okolnosti za koje on ne odgovara,
Ukoliko dode do toga da obavezu ne uzmogne ispuniti jedna strana bez svoje krivice, prestaje obaveza i druge strane. No, poSto je kod ovih obligacija naroeito mjerodavna volja stranaka, moLe se ugovarati i drukeij e, da npr. ostaje odgovornost duZnikova u svakom slueaju, te da njegova obaveza za ispunjenje cinidbe ne prestaje ni ako stvar propadne slueajno ili usljed viSe sile. Ako postane nemoguee ispuniti obavezu usljed krivice duZnika, umjesto ugovorene einidbe duZnik je obavezan na naknadu Stete.
2.4. Prestanak subjekta obligacrje

Smrt subjekta obligacije u naeelu ne povla-i gaSenje obligacije, nego prava i obaveze prelaze na nasljednike. Usljed smrti subjekta prest4je, medutim, obligacija kad je obaveza ili pravo vezano strogo za lienost subjekta obligacije (ZOO, elan 559). Takve obligaclje vezane za lienost subjekta mogu nastati sporazumom stranaka, ili radnja duZnikova moZe biti strogo li-ne prirode, Sto znaii da je mole samo on ispuniti (izrada slike, pla6anje alimentacUe). Vrlo rijetko to biva i na osnovu zakona.
2 .5 . Kom pe
nzacija (prebij anje)
je prebijanje duga za dug, usljed eega prestaju obje obligacije aui su se dugovi prebili. Ako se dva lica nalaze u medusobnom odnosu tako da je jedno lice duZnik po jednoj obligaciji, a povjerilac po drugoj, i obratno, drugo lice je povjerilac po
Kompenzacija
66
prvoj, a duZnik po drugoj obligaciji, kompenzacijom prestaju obje

obligacije ako su ispunjeni potrebni uslovi. Obligacije ce potpuno prestati, dugovi se izravnavaju ako su jednaki, ako se, dakle, potraZuju jednake vrijednosti, ako su im isti iznosi. Ukoliko dugovi nisu jednaki, kompenzacijom prestaje manji dug, povjerilac sa manjim potralivanjem je izmiren, a veci dug prestaje za onoliko kolika je bila vrijednost manje obaveze. Znaei da obligacija sa veeim dugom ne prestaje potpuno, nego se iznos potraLivanja smanjuje i duZnik duguje razliku izmedu ranijeg iznosa i iznosa koji je prebijen. Kompen zacija je zna-ajan instrumenat u privredi i vrlo podesno sredstvo za likvidiranje obaveza, jer se izbjegava placanje u gotovu. Do kompenzacije moLe doei voljom oba subjekta obligacije, a moLe i jednostranim zahtjevom jqdnog subjekta (ZOO, elan 337). Subjekti obligacije mogu se sporazumjeti da svoja medusobna potralivanja i dugove prebiju i ugovoriti uslove kako ee to ueiniti i Sta ee biti sa eventualnom razlikom. Osnov kompenzacije moLe biti i prinudni propis.
Kompen zacija se mole ostvariti i zahtjevom jednog subjekta obligacije i najeesee i dolazi do kompenzacije jednostranom izjavom subjekta. Za ovu jednostranu kompenzaciju zakon (ZOO, elan 336) postavlja sljedece uslove:
a) da postoje dvrje obligacije izmedu dva ista lica. TraZbine treba
su uzajamne, da lica stoje u dvostrukom obligacionom odnosu, i to tako da je svako od njih poujertlac po jednoi, a duZnik po drugoj obligaciji; b) trazbine obiju obligacija treba da su jednorodne: da stvari koie su predmet obligacije budu iste vrste, istog roda. Po pravilu se prebijaju noveane trazbine, ali se mogu prebijati isve traZbine eiii su predmet generiene, zamjenljive stvari, stvari istog roda (cigla za ciglu, p1enica za psenicu). IJ ovom drugom slueaju dolazi teZe do kompenzacije, jer se uzima u obzir ne samo vrsta stvart nego i njihov kvalitet; c) obje traibine treba da su dospjele, da je doslo vrtjeme kad treba i jednu i drugu izvrSiti, Mogle su tra'Zbine da dospiju i u razno vrtjeme, ali je vaZno da obje budu dospjele u easu kad se tra'Zi
da
d) traibine treba da su likvidne. To znaei da su eisb, da se u slueaju
kompenzacija;
spora mogu lako i brzo dokazati. Razumije se da trazbine treba da budu takve da se u slueaju spora moZe duZnik tuZiti (da su utuZive, da nijedna nije npr. prirodna obligacija) i da se pred sudom mogu obje jed nako lako dokazati .
67
Kontokorent neki pisci smatraju vrstom kompen zacije, drugi ga smatraju vrstom novacije, treci ugovorom posebne vrste itd. O-igledno je da je njegova pravna priroda sporna. Posao se sastoji u tome da stranke ugovore da ce svaka od njih medusobna potraLivanja unositi u jedan jedinstven raeun (kontokorent, tekuei raeun) i da ee s vremena na vrijeme, za ugovoreni period, taj raeun, svaka svoj, zakljueiti i potralivanje prebiti, a saldo ce isplatiti ona strana eiji dug bude veei. Ylole se ugovarati i tako da se razlika (saldo) ne isplaCuje, nego da se prenosi na novi kontokorent. Za kontokorent je vaZno s pravnog stanoviSta da je to jedinstven raeun, da pojedine stavke ne postoje samostalno, nego su dio kontokorenta. Stoga nijedna stranka ne mole raspolagati sa traLbinom koja je unesena u kontokorent; n moleje npr. ustupiti drugom, upotrijebiti za kompenzaciju po drugoj obligaciji, ne moLeje utuZiti itd.
2,6, Novacija (prenov)

Novacija je pretvaranje jedne obligacije u drugu, novu. Otuda joj i naziv prenov. Sporazumom subjekata se gasi postojeea obligacua, a umjesto nje nastaje nova (ZOO, elan 348). Novacija se ubraja u naeine prestanka obligacije, jer stvarno postojeca obligacija prestaje i
duZnik se oslobada stare obaveze, a povjerilac viSe ne moZe zahtijevati ispunjenje te obligacije. Ali upravo tim prestankom stare obligacije simultano se zasniva nova u kojoj su subjekti isti, a mijenja se predmet, ili pravni osnov. Stoga je bilo pravnih teoretieara koji
novaciju nisu smatrali naeinom prestanka obligacije, nego da se njom samo preinaeuje stara, mijenja se sadrZaj obligacije.
Da bi doSlo do prenova obligacije, treba da su ispunjeni sljede6i

uslovi:
a) da su stranke htjele da umjesto postojece nastane nova obligacija. Stranke treba da jasno izraze namjeru da prestaje stara obligacija i da istovremeno umjesto nje nastane nova, Prenov se ne pretpostavlja (ZOO, elan 349), Namjera se ne mora izraziti izrteno, moZe i preCutno, ali valja da se jasno zna da se Zeli prenov, da se umjesto jedne obaveze preuzima druga; b) stara obligacija morala je biti punovaina, 1to je sasvim razumljivo, stara obligacija nie bila pravno valjana, onda ne moZe umjesto nje nastati nova punovaZna; c) stara i nova obligacija moraju se razlikovati u neeem bitnom, u predmetu ili u pravnom osnovu (ZOO, elan 348). Ako se subjekti sporazumiu da se u njihovom obligacionom odnosu izmijeni samo neka manje va'Zna okolnost. neki sporedan elemenat, onda to nije novacija. Novacija postoji kad se izmijeni pravni osnov postojeCe
6B
Obligaciono - pravni odnosi [obligacijaJ obligacije u kojoj ost4ju isti subjekti i isti predmet. Npr. prodavac se sporazumije sa kupcom da mu prodatu stvar ne pred4je, nego da je on, prodavac, zadrZi u zakupu. Prodavac Ce biti duZan da istom kupcu da istu stvar kad za to dode vrtjeme, ali ne viSe po osnovu prod4je, nego po osnovu zakupa. Novacija postoji i kad se promijeni predmet obligacUe, kad strane ugovore da po istom pravnom osnovu duZnik bude duZan da preda poujertocu drugu stvar, odnosno da izvrSi neku radnju, ili da umjesto ugovorene radnje izvrSi drugu, ili da umjesto toga preda neku stvar. Na primjer, kupac i prodavac se pogode da za istu cijenu prodavac preda kupcu umjesto prodatog ormara pisaci sto; ili da majstor umjesto postavljanja ploeica, *to je bilo ugovoreno ranije, uvede eleWrienu struju u kucu.
Promjena subjekata obligacije nije novacija. Promjenom subjekata niti se ugasila postojeca obligacija, niti je nastala nova. 2,7 , Ostali naeini prestanka obligacila
Pored ovih navedenih naeina prestanka, obligacija moLe prestati i oproStajem duga, sjedinjavanjem potraLivanja i duga, protekom vremena, poravnanjem i silom zakona.
a)
primjenjuju pravila o poklonu. Ovo znaei na prvom mjestu da duZnik nue duZan prthvatiti poklon, pa ni oprost duga. Prema tome
je otpuStanje duga, oprost duga. Obligacija je pravni odnos izmedu zainteresovanih lica koji je nastao, po pravilu, njihovom voljom, a u kome je jedna strana ovlaSCena da neSto traZi, a druga duZna da to izvrSi. Jasno je da onaj ko ima ovlasCenja moZe da ga se odrekne, jer u tome i jest smisao opraStanja. To je odricanje od prava potrazivanja, to je u stvari poklon onoga 1to je duZnik dugovao. Stoga se na oprast4j duga i
Prvi od ovih naeina za prastanje duga potreban je pristanak duZnika (ZOO, elan 344). OtpuStanje dugaje u stvart ugovor o poklonu. Ako ipak hoCe da se odrekne svog potra'Zivanja, a duZnik ne prihvata oprost, poujertlac moZe dugovani predmet poloZiti kod suda. Tim polaganjem (deponovanjem kod suda) duZnik se rjeSava obaveze iz te obligacije, oslobadja se duga i obligacija prestqje. Poujerilac se moZe odreCi potrazivanja i zbog toga 9to mu je duZni izvrSio neku drugu einidbu, a ne onu kojaje bila predmet obligacije. To bi bio oprost duga za naknadu, Naknada ne mora biti onolika kolika je bila vrijednost einidbe iz obligacie.
69
Dug se moZe oprostiti i djelimieno, a ne samo u ciielosti. Prema tome i obligacija se gasi samo u dijelu, koliko je dug oproSten. Za oprost duga zakon ne predvida naroeitu formu.
b) Obligacija se gasi i u due4ju kad se kod istog lica sjedine tra'Zbina i dug, kad se u istoj lienosti nadu svojstva poujerioca iduZnika. To sjedinjavanje traZbine i duga naziva se konfuzijom (ZOO, e lan 353). Pojednostavljeno, konfuzija predstavlja situaciju u kojoj se ne zna ko je poujertlac, a ko duZnik. Isto lice se pojavliuie u istoi obligaciji i u svojstvu poujerioca i u svojstvu duZnika. Neko sam sebi duguje. PoSto niko ne moie sam sebi dugovati i ier u obligaciji mor4ju biti n4jmanje dvije strane i dva lica, konfuziiom obligacija prest4je jer nema osnovnih elemenata za nieno
postojanje.
Objedinjenjem trazbine i duga u istoj lienosti ne mogu biti povrijedena prava trecih lica iz te obligacUe. Stoga solidarna obligacija u slue4ju konfuzije prestaje samo za onog duZnika na koga je preSla traZbina, u kome su se siedinili duZnik i
poujertlac,
a prema ostalim solidarnim pouieriocima i
duZnicima ne prest4je.
c) Ima nekih obligacionih odnosa koji su odredeni da duZe tr4ju i u kojima se obaveza duZnika sastoji u nizu radnii, koie se ponavliqiu po pravilu u jednakim vremenskim razmacima. Takvo ie npr. mjeseeno placanje zakupnine, naroeito stanartne i sl.
Za takve obligacije moZe biti unaprijed ugovoreno vriieme dokle Ce tr4jati, a nekad to vrijeme moZe biti odredeno i zakonom. npr.placanje alimentacije do punolietstva. Ako
otkazom. Otkaz je izjava volje iedne strane koiom u odredenom easu prest4je obligacioni odnos. Pravo otkaza moZe biti ugovoreno za obje strane. a moZe i samo za iednu, Takode moZe biti predvideno i u kom vremenu ce prestati
obligacija poslije davanja otkaza. I to je pravilo, Izuzetno za neke obligacije je t4j rok odreden zakonom ili obie4iem. vrijeme trajanja takvih obligacija
nie
odredeno, one prest4iu
d) Dalji naein prestanka obligacije jeste poravnanje ili nagodba. Jedni ga smatraju posebnom vrstom pravnog posla, pa prema tome i posebnim naeinom prestanka obligacile. Drugt ga smatr4iu vrstom
novacije. Poravnanjem se raSei1cav4ju pravni odnosi medu strankama, utvrduje se u eemu se sastoie obaveze duZnika, a u eemu
70
Obligaciono - pravni odnosi (obligacijaJ prava poujerioeeva. Posto su ta prava i obaveze bili sporni ili sumnjivi, stranke nisu bile sigurne, pa ni saglasne u pogledu sadrZine obligacije, osporavale su jedna drugoj u nekom po@edu ovlascenja, odnosno obaveze. Prema tome, poravnanje je ugovor izmedu subjekata jedne postojeCe obligacije, kojim oni svoja nejasna i osporavana potra'Zivanja i dugovanja iz te obligacije likvidir4ju i utvrdjuju Sta ost4je da jedna drugoj ueine, Sta ko duguje, Sta potrazuje. Do poravnanja dolazi uz4jamnim popuStanjem obiju strana jedne obligacije (ZOO, ehn l O89).
PoSto je to ugovor, na poravnanje se odnose pravila koji se odnose na pravne poslove uopste.
svi propisi i
Pravno dejstvo poravnanja je, dakle, u tome *to se prvobitna obligacija ne gasi, nego joj se mijenja sadrZina. U stvart, nejasna sadrZina poravnanjem postaje jasna, zna se u eemu su ovlasCenja i u eemu obaveze subjekata obligacije. Oni koji poravnanje uzim4ju kao vrstu novacije smatraju da se poravnanjem mijenja pravni osnov obligacije, jer nast4je nova obligacija, koja se zasniva na sporazumu (poravnanju) istih subjekata. Nas Zakon o obligacionim odnosima poravnanje smatra ugovornim odnosom (ZOO, ehn lO89).
Do poravnanja moZe doCi i u parnici pred sudom. Kada dvije strane iz istog ili iz viSe obligacionih odnosa imaju medusobna potrazivanja i dugovanja i kad zbog nejasnih, nesigurnih, sumnjivih i uopste spornih potrazivanja i dugovanja dode do parnice pred sudom, strane se mogu poravnati, odrediti 1ta su i kolike su obaveze i prava svake od njih. 1ud prihvata to poravnanje i potvrduje ga. Poravnanje sklopljeno pred sudom naziva se sudskim poravnanjem i ima pravnu snagu sudske odluke.
e) Iz razliiitih razloga moZe se donijeti zakon kojim se poni*tavaju ili ukidaju i uopste gase neki obligacioni odnosi. To je nerijetko slue4j u revolucijama i polifiekim, socijalnim, pa i ekonomskim reformama.
O zastarjelosti kao naiinu prestanka obligacionih odnosa govort se u partiji o utic4ju vremena na pravne odnose.
Pojam i izvori poslovnog prava
GIAVA
PKVA
Pojam poslovnog prava
I
1
TERMINOLOOIJA I ISTORIJAT
. Terminologija
sistema koja se bavi prvenstveno privatnopravnim odnosima u profesionalnom privrednom poslovanju. Upravo zbog toga termin ,,poslovno pravo" odgovara pojmu ,,privredno Pravo", koji se do sada kod nas najviSe koristio. lzaz Business Law potiee iz anglosaksonske pravne tradicije. Ra5iren je naroeito u USA. Od poeetka tranziciie bosansko-hercegovaekog druStva sve se viSe upotrebljava i kod nas.
Prihvatamo termin ,,poslovno Pravo" smatrajuci da za tO trenutnO
Uporedno posmatrano,,,poslovno Pravo" (,,Business Law") je sinonim za ,,trgovaeko" ili ,,trgovinsko" Pravo (,,Handelsrecht", ,,droit de Cgmmerce", ,,dirittO CommerCiale"), kao pOsebnu granu juridiekOg
,,privredno pravo" treba odustati jer On nUe uobieajen u porecima zasnovanim na trZiSnoj ekonomiji. Dalje, druStvena svojina, kao osnova na kojoj je privredno pravo izgradivano oko pet decenija, viSe ne postoji.
postoje
i dobri teorijski razlozi. Najprije, od upotrebe naziva
je teSko uklopiti u postojeci koncept ove grane. S druge strane, nisu stvorene sve pretpostavke za usvajanje inaee prihvatljivog i poZeljnog termina
Napokon, stvorena su brojna nova rjeSenja koja
72
,,trgovaeko pravo". Medu najvaZnijim smatramo: nastanak obuhvatne drZavne svojine, zadrLavanje kategorije ,,preduzeee" umjesto ,,trgovac", veoma usko definisanje pojma ,,trgovac" i u onim propisima u kojim se on pojavljuje i jo5 uvijek veliko prisustvo imperativnih propisa u ovoj oblasti.
2. Istorijski razvoj
Istorijat poslovnog (trgovaekog) prava nije dovoljno izueen. Osnovni razlog za to leLi u postepenom razvijanlu instituta poslovnog prava u krilu gradanskopravnih disciplina. Sve do pojave razvijenog Lex Mercatoria u srednjem vijeku, oni predstavljaju izmjene idopune postojecih rjeSenja, a ne poseban i cjelovit sistem. Bez obzira na to, ekonomska analiza regulative iz ove oblasti dozvoljava da se postupan razvoj poslovnog prava posmatra kroz sve tri velike etape istorije -ovje-anstva.
U staroj eri jedan od prvih, ali i najznaeajnijih spomenika potiee iz asirskog prava. To je Hamurabijev zakonik (1958 - 1916 p.n.e.). U svoja 282 elana on reguliSe niz poslova tipie nih za trgovinu i poslovanje u privredi uopSte: kupoprodaja, zajam sa kamatom, komision, prevoz vodenim putevima, uskladiStenje i gradenje. Od VI vijeka p.n.e. privrednu i kulturnu supremaciju u bazenu Sredozemlja preuzimaju Crci. Neposredni izvori ukazuju na njihov doprinos u oblasti pomorskog prava (phoenus nauticum - pomorski zajam sa elementima podjele rizika i dobiti kroz pravila o plaianju i o visini kamatne stope; Lex Rhodia de iactu - pravila o podjeli Stete prilikom havarija) i bankarskih poslova, ukljueujuci i preteie dana5njih mjenica (singraphe i hirographe - svojom ili tudom rukom napisane apstraktne isprave o dugu). Rimsko pravo i u ovom domenu zauzima posebno mjesto. Uz ius civile - pravo gradana Rima, ono od 242. p.n.e. djelatno56u posebnog, pereginskog pretora razvija joS jedan sistem normi - ius gentium. Njime se ureduju odnosi izmedu gradana Rima i stranaca, te izmedu samih stranaca. Za nas su znaeajne tri karakteristike ,,ius gentium": trgovci razlieitih nacionalnosti; ovaj sistem normi ima internacionalni karakter. Sintezu ukupnog razvoja Rimskog prava u periodu duZem od jednog milenija predstavlja Corpus Iuris Civilis, Justinijanova kodifikacija iz 529. godine nove ere. Zahvalluju6i dobrom dijelu i ovom zakoniku, Rimsko pravo je bitno uticalo na razvoj pravne misli u srednjem vijeku.
ono je pravo slobodnih ljudi koji djeluju u prometu na trZiStu; ekonomska i socijalna logika ukazuju na to da su ti slobodni ljudi
73
U feudalizumu razvoj poslovnog (trgovaekog) prava kao samostalnog sistema poeinje u X vijeku, onda kada prestaje faza stagnacije. Nosioci novih tendencija su gradovi-drLave i slobodni gradovi najprije u ltaliji, a potom i u zapadnim dijelovima Evrope. ?ravna renesansa poeinje otkrivanjem Digesta, jednog dijela Justinijanove kodifikacUe, u Xl vijeku, nastavlja se razvojem trgovinskih obieaja, a kruniSe usvajanjem racionalne rimske pravne tehnike i novih obi-ajnih pravila u statute gradova i trgovaekih cehova. Znaeajno je da je ovo pravo u velikoj mjeri bilo sadrZinski izjednaeeno, dakle internacionalizovano. Paralelno sa razvojem materijalnog prava stvaraju se i nove institucije. Za nas su najinteresantnije one koje unutar cehova trgovaca vode spiskove elanova, te pojava gradskih javnih biljeZnika (notara). Lex Mercatoria je bilo formirano. Njegov uticaj se osjetio i na nivou drZavne regulative, onda kada je centralna vlast poeela da se bavi ovim pitanjima. Medu najvalnije akte ove vrste spadaju Ordonansa (uredba) francuskog kralja Luja XIV o suvozemnoj trgovini iz 1673. godine i njegova Ordonansa o pomorskoj trgovini iz 1681 . godine.
BurZoaske revolucije oznaeavaju kraj feudalne pravne rascjepkanosti i poeetak nove civilizacijske ere. Sa legislativnog stanoviSta, ona se karakteriSe pojavom velikih kodifikacija najprije gradanskog, a potom i trgovaekog, odnosno poslovnog prava. Francuska 1804. godine donosi Qradanski zakonik (Code civil), a lBO7. godine i Trgovinski zakonik (Code de commerce). Od tada se val kodifikacija Siri najprije Evropom, a pod njenim uticajem i svijetom. Makar i u ogranieenoj mjeri, ovaj talas je zahvatio i anglosaksonske zemlje. Navedeni akti velikim dijelom koriste gradu gradskih i cehovskih statuta. Nove potrebe faze finansijskog kapitalizma zahtijevaju i nova rjeSenja. Prelomni trenutak u njihovom stvaranj u predstavlja njema-ki Trgovinski zakonik (Handelsgesetzbuch) onako kako je revidiran 1897. godine.
Za kodifikacije XIX vijeka karakteristiean je dualistieki
pristup gradanski i trgovinski odnosi se reguliSu odvojeno. Pri tome trgovaeko (poslovno) pravo predstavlja sistem izuzetaka od rjeSenja gradanskih zakonika koja nisu mogla da zadovolje potrebe savremenog poslovanja. U XX v[jeku trend se donekle mijenja. Veliki autohtoni zakonici ili zakoni se vraeaju na monistieku koncepciju. Bez obzira na karakter stranaka i na obiljezja imovinskog odnosa, rjeSenje je u principu isto. lzuzeci koje namei,e profesionalni promet daju se odmah uz osnovno pravilo. Razumljivo je da jedinstvena regulativa profesio nalni h i neprofesi onal n i h odnos a zahtijeva veli ko uj ed naeavanj e pravnih pravila. Ono se vrSi pod utic4jem savremenijih pojava, dakle prema zahtjevima poslovnog, a ne gradanskog prometa. Navedeni proces poznat je pod izrazom komercij alizacija gradanskog prava. U
74
grupu zakona koje karakterise monistieki pristup spadaju ltalijanski gradanski zakonik (Codice civile) iz 1942. godine (revidiran tekst), Svajcarski Zakonik o obligacij ama iz I 9l I . godine i naS Zakon o obligacionim odnosimaiz 1978. godine, usvojen u pravni sistem Bosne
i Hercegovine 1992. godine.
Razvoj poslovnog prava u Bosni i Hercegovini bitno je obiljeZen raspadom SFRJ, djelimie nim preuzimanjem propisa koji su vaLili unutar bivSe Jugoslavue, ratnim zakonodavstvom i postepenim formiranjem ustavnog uredjenja. Buduei da se najveiim dijelom ovi akti joS zadrZavaju u sferi pozitivnog prava, njihovo istorijsko izlaganje bi bilo preuranjeno.
II rnnomnr r METID PosLovNoG

PRAVA
1
, Predmet poslovnog prava
Poslovno pravo prvenstveno reguliSe odnose ekonomskog prometa u koje subjekti stupaju ne radi neposrednog zadovoljavanja svojih potreba, nego sa ciljem trajnog sticanja dobiti. Stoga se kao nosioci prava i obaveza pojavljuju lica koja u te odnose stupaju stalno i profesionalno, a ne povremeno i nestrueno. Zbog izlolenog karaktera odnosa i naeina djelovanja subjekata u njima, kao subjekti poslovnog prava pojavljuju se sve vrste subjekata. Ovakav stav nesumnjivo potvrduje elan 25. Zakona o obligacionim odnosima,') koli ugovore u privredi definiSe kao ugovore ,,Sto ih preduzeea i druga pravna lica koja obav[jaju privrednu djelatnost te imaoci radnji i drugi pojedinci koji u obliku registriranog zanimanja obavljaju neku privrednu djelatnost sklapaju medu sobom u obavljanju djelatnosti koje eine predmete njihova poslovanja ili su uvezi s tim djelatnostima". Predmet trgovinskog prava u burZoaskim zemljama i poslovnog prava kod nas u najSirem smislu jesu svi odnosi koji se tieu trgovine u pravnom smislu te rijeei, tj. svi oni odnosi koji nastaju u toku privredivanja ili su sa njim u neposrednoj funkcionalnoj vezi. Na toj osnovi trgovinsko pravo se moZe definisati kao ,,skup propisa koji se tieu trgovine" ,2) a poslovno pravo kao skup normi koje ureduju odnose
r)
rlsultanovi(. Aziz: "Osnovi privrednog pravai pravni poslovi u privredi", Svjetlost, Sarajevo
1969. str. 9.
SluZbeni list SFRJ, br.29ll97 8, preuzet u pravni sistem RBiH, Sl.list RBiH, broj 2192.
ID
u privrednom poslovanju. SuZavanje predmeta i pojma poslovnog prava izvr5eno je najprije zahtjevom da ono obuhvati samo norme u kojima dominira metod koordinacije. Prema drugom kriteriju suZavanj a znaeenja pojma poslovno pravo, u njega spadaju samo oni privatno-pravni odnosi koji potieu iz dinamike robno-noveanih odnosa. Potrebe privredne i pravne prakse ipak ne dozvoljavaju ogranieavanje privrednog prava samo na odnose razmjene. Taj stav je doSao do izraZaja i u teoriji.s)
Predmet poslovnog prava je, dakle, sloZena kategorija. On obuhvata status odnosa privrednih subjekata, odnose industrijske svojine, dio pravila koja reguliSu odnos privrednih subjekata i drLave, obligacione odnose - naroeito u dijelu koji reguli5e ugovore robnog i noveanog prometa, mjenieno i eekovno pravo i pravila konkurentskog djelovanj a na trZi5tu.
2. Metod poslovnog prava

2.1 . Pojam
i osobine metoda poslovnog prava
Profesionalno obavljanje djelatnosti radi sticanja dobiti odredilo je osnovne karakteristike predmeta poslovnog prava. Citava oblast poslovnog prava se, za razliku od domena gradanskog prava, odlikuje
velikim dinamizmom. Isti privredni, odnosno pravni posao
se
zakljueuje u velikom broju slueajeva i velikom brzinom. Usljed toga eesto dolazi do tipiziranja elemenata ugovora i Sabloniziranja tehnike njegovog sklapanja. Pored toga, razvijanje privrede zahtijeva da se veoma brzo iznalaze nove i pogodne pravne forme.
Zbog ovog dinamizma izbog toga Sto se privredni poslovi obavljaju u vidu zanimanja, tj. stalno i radi sticanja dobiti, struenost je osobina koja se pretpostavlja kod svakog ueesnika u trgovinskom prometu ili drugim privrednim djelatnostima. Lice koje ne udovolji zahtjevu strucnosti cini to na svoju Stetu. Javno povjerenje u promet zahtijeva da se odbace svi obziri kojimaje podloLno gradansko pravo.
Brzina prometa, trajno bavljenje privrednim poslovima i velika vrijednost angaZovanih sredstava ueinili su od kredita bitan elemenat poslovanja. Kao dokaze dovoljno je navesti rasprostranjenost prodaje na kredit i eestu upotrebu mjenice. Naprotiv, u sporadienoj razmjeni izmedu pojedinaca krediti se pojavljuju izuzetno, a i tada nose
r)Barto5 dr Milan: "Razvoj privrednog prava FRNJ", Medjunarodna politika, 131/1955, str.
13.
76
moralne obaveze itd.
obiljeZje lie nog odnosa izmedu stranaka: povjerenje, prijateljstvo,

Napokon, zbog vaZnosti privrednog poslovanja svako druStvo je posebno zainteresirano za nesmetano odvijanje prometa. Otuda je i drLavna intervencija mnogo eeSca u domenu privrednog nego u
oblasti gradanskog prava.
IshodiSna taeka metoda poslovnog prava je gradansko-pravni metod. Specifi-nosti metoda privrednog prava potieu iz dejstva izloLenih elemenata i ogledaju se uglavnom na eetiri polja. To su: izgled zajednickih osnovnih principa metoda gradanskog i privrednog prava, izvori prava, pojedina materijalno-pravna tehnieka rjeSenja i postupak za ostvarenje prava. ZadrZacemo se na svakom od njih.
2.2. Transformacija osnovnih osobina metoda

gradanskog prava
Svaki
od pet osnovnih zajedni-kih principa metoda gradanskog i poslovnog prava u domenu trgovinskog, odnosno privrednog prometa, ima specifiean izgled.
Jednakost stranaka u odnosu i ravnopravnost njihovih volja ne smiju se nipoSto shvatiti doslovno. Njih je potrebno razumjeti kao uslovne i
veoma elastiene standarde. Tako je postojanje subjekata u monopolnom ili oligopolnom poloZaju einjenica koju pravo priznaje. Poredak jedino ne dozvoljava zloupotrebu tog poloLaja i zbog toga je razvio eihvu jednu granu: pravo konkurencije koje obuhvata i antimonopolistieke norme. S druge strane, subjekti koji vr5e jednu sluZbu u privredi mogu silom zakona biti stavljeni u neravnopravan poloZaj. Klasiean primjer zatoje u Zeljeznica.
Princip slobodne inicijative stranaka i autonomije njihovih volja i ovdje, kao i u gradanskom pravu, vaLi samo u okviru objektivnog prava i morala. No, njegova ograni-enja u privrednom pravu su specifiena. Npr., preduzeea javnih sluZbi su obavezna da zakljuie ugovor sa svakim traZiocem usluga pod istim uslovima; trgovinske organizacije za promet na malo moraju prodavati robu svakom potroSaeu po istaknutim cijenama, a akt o osnivanju ili statut preduzeca mogu ogranieiti pravnu ili poslovnu sposobnost subjekta u
pogledu vrste i obima budueih ugovora.
Dalje, sankcija imovinske prirode jeste bitno obiljeZje privrednog prava, ali se pored nje pojavljuju neimovinske sankcije vanugovornog karaktera. One se vrSe bilo stihijski, usljed formiranja loSe poslovne
77
reputacije, bilo preko privrednih udruZenja - objavljivanjem odluka sudova easti privrednih komora ili zabranom ueeSea na sajmovima, bilo preko drzavnih organa npr. objavljivanje sudskih presuda.
Prometljivost prava vec zbog samog znaeenja pojma trgovine i pojma privrede mora ostati bitna osobina metoda poslovnog prava. No, i ona trpi specifiena ograni-enja.
Napokon, i preteZnost dispozitivnih normi u poslovnom pravu sve je spornija. Status subjekata i niz veoma vaLnih ugovora (o prevozu Zeljeznicom, osiguranju, o investicionoj izgradnji, o pojedinim kupoprodajama itd) regulisani su imperativnim normama. Ako bi se u obzir uzele i de facto obavezne norme - opSti uslovi poslovanja niza privrednih subjekata koji ih namei,u snagom svog pololaja na trZi5tu vrijednost i stvarni izgled ovog principa moLda bi zahtijevali da on
bude postavljen kao izuzetak, a ne pravilo.
lz dosadaSnjih razmatranja pojedinih osnovnih principa metoda poslovnog prava jasno se vidi da je javnopravni metod, metod subordinacije ili naredivanja, duboko prodro u poslovno pravo. On nije vi5e pomocnik koji se izuzetno srei,e, nego ravnopravan partner u pravnom uredivanju privrednog Zivota.
2.5. Izvori prava
u kojoj se ogleda specifienost metoda poslovnog prava su njeni izvori. Budu6i da se poslovno pravo razvija iz gradanskog prava, propisi koji reguliSu oblast privrede ne moraju da budu sveobuhvatni. Njihova je svrha da pravno urede pitanja eUa rjeSenja u gradanskom pravu ne odgovaraju potrebama privrede, ili pitanja koja u gradanskom pravu uopSte nisu rijeSena. Uprkos tome, treba stalno imati na umu da ovi propisi stvaraju posebno pravo. Posljedica pojave specifienih propisa je i velika primjena trgovaekih termina i drugih struenih izraza.
Druga znaeajna oblast Od ostalih izvora prava pri razmatranju o metodu posebno treba
spomenuti obieaje. Zbog njegovog progresivnog karaktera i velikog znaeaja u praksi, koji su rezultirali objektivnom teorijom o vaLeniu ovih normi, obieaj ima daleko veeu ulogu nego u gradanskom pravu.
2 .4 . Poseb
na materijal no-pravna rjeSenj a
Karakteristike privrednih odnosa prouzrokovale su veliki broj odstupanja u rjeSenjima poslovnog ugovornog prava u odnosu na gradansko - pravne ugovore. U domenu zaklju-ivanja ugovora
78
najvalniji su: pojava formularnih ugovora i opStih uslova poslovanja, afirmacija naeela formalnosti, po kome se ugovor smatra zakljueenim tek kada je sporazum stranaka postignut u odredjenom, naj-eSee pisanom obliku, i moguenost zaklju-ivanja ugovora o uslugama u privredi cutanjem (zastupni5tvo, komision, Spedicija i posredovanje naroeito). Pri izvrSavanju ugovora zahtijeva se viSe paLnje nego u gradanskom pravu, a u skladu s tim i odgovornost za neizvr5enje je stroZije postavljena. Postoje slueajevi objektivne odgovornosti - one koja se ne zasniva na krivici. Izgubljena dobit uvijek se nadoknaduje, a poloZaj povjerioca je olakSan u oblasti dokazivanja. ?otraLivanja iz ugovora takode su jaee obezbijedena, a isti instituti ponekad (zaloga, pridrlaj) daju veia prava povjeriocu nego u gradanskom Pravu. Poslovanje uz naknadu se uvijek pretpostavlja.
2.5. Postupak ostvarivania prava Metod poslovnog prava ispoljava znatne osobenosti u domenu postupka za realizaciju subjektivnih prava. Sporove ove grane eesto sude posebni trgovae ki ili privredni sudovi. Postupak pred njima odlikuje se sumarno56u, kratko6om i saZetoSC,u. Tome nuZno doprinose pojednostavljena pravila dokazivanja. Pa ni ovo se uvijek nUe smatralo dovoljnim. Razvili su se posebni sudovi privrednika arbitrale. NaSe pravo dozvoljava da se one odrede kao instance za
rjesavanje poslovnih sporova sa elementom inostranosti.
GIAvA
DRUGA Izvori poslovnog prava
I
1
PRzPISI
, Ustav
Kao izvor poslovnog prava ustav funkcioniSe u onoj mjeri u kojoj druStveno i ekonomsko uredenje jesu predmet ustavnog regulisanja. Istorijat ustavnosti to potvrduje. DanaSnje stanje u Bosni i Hercegovini
takode.
Ustav Bosne i Hercegovine, sadrlan u Aneksu 4 OpSteg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini i Ustav Federacije Bosne i Hercegovine (Sl. novine BiH, | 194) polaze od svojine kao prirodnog ljudskog prava. Zbog toga od svih odredaba relevantnih za uredivanje imovinskih odnosa oni sadrie samo one od pojedine zakonodavne nadleZnosti. A to znaei da se ustavi neee pojavljivati kao neposredni izvori poslovnog prava. Ustavna naeela funkcionisaie u ovom svojstvu posredstvom zakona.
2. Zakoni
jedoobraznosti regulisanja imovinskih odnosa oni najbolje odgovaraju zahtjevu pravne sigurnosti u ekonomskom prometu i u poslovnim
Zakoni
su
najvaZniji izvor poslovnog prava. Zbog opStosti
BO
lzvori poslovnog prava
odnosima. Zakoni kojima se ureduju: spoljnotrgovinska politika, carinska politika, monetana politika, uspostavljanje i funkcionisanje zajedni-kih i medunarodnih komunikacija, meduentitetski transport, te zraeni promet su u nadleZnosti driave Bosne i Hercegovine. U drugim oblastima zakone donose entiteti (el. III Ustava BiH). Ustav
FedLracije Bitt koncentri5e zakonodavnu nadleZnost za uredivanje privrede u Federaciji (al. III, I ).
Medu najvaZnijim zakonima u oblasti poslovnog prava su oni koji ureduju status subjekata poslovnih odnosa: trgovaca, trgovaekih dru5tava ili preduzeea. U najvaLnije spadaju ovi zakoni objavljeni u ,,SluZbenim novinama Federacije tsiH": Zakon o preduzeeima - krace: ZO? (broj 2/95,2196, 8/96), Zakon o stranim ulaganjima - krace: ZSU (broj 2/92), Zakon o zadrugama - kraee: ZOZ (broi 28/97), Zakon o reviziji - krae,e: ZOn. (broj 2/95, 1219a), Zakon o osiguranju imovine i lica (broj 2/95, 7/95), Zakon o bankama - krace: ZOB (broi 39/98), Zakon o druStvima za upravljanje fondovima i o investicionim fondovima - kraee: ZDUFI (broj 39/98), Zakon o registru vrijednosnih papira - krae,e: ZRVP (broj 39/98), Zakon o komisiji za vrijednosne papire - kraee: ZKVP (broj 39198).
Od zakona se ovdje mora spomenuti i Zakon o obligacionimlobveznim odnosima (dalje i ZOO). On polazi od monistie ke koncepcije uredivanja imovinskih obligacionih odnosa i naeelno ne pravi razliku izmedu rjeSenja za gradansko i poslovno
pravo. No, u pojedinim oblastima sadrZi pravila mjerodavna samo za profesionalne poslovne odnose (trgovinsko zastupanje nPr), dok u drugim daje eihv sistem izuzetaka za ugovore u privredi (prodaja npr). Pored toga, ovo je prvi zakonodavni akt od 1945. godine koji je definisao ugovor u privredi, tj. Posao poslovnog prava. Sve to ga eini izvorom od prvorazrednog zna-aia. Ostali najvaLniji zakoni su: Zakon o trgovini (Sl.n. FBiH 2/95, 19196)' Zakon o kontroli cijena ( Sl.n. FBiH 2/95), Zakon o unutra5njem platnom prometu i Zakon o finansijskom poslovanju (Sl.n. FBiH 2/95, 3ele3). Za nale zakone koji su izvori poslovnog prava karakteristieno je da se oslanjaj u na postojee u gradansko - pravnu regulativu, a u materiji ortakluka na pravna pravila bivSeg Austrijskog gradanskog zakonika (lBl l, ukljueujuci Novele). Metod koji oni primjenjuju je kombinacija prinudnog i dispozitivnog naeina uredivanja odnosa. Qdje god je bilo mogue,e i svrsishodno, izvrSeno je ujednaeavanje sistema i pojedinih rjesLnja sa uporednim zakonodavstvom i medunarodnim sporazumima eija je BiH elanica. U pravno - tehniekom smislu, za sve se moZe reCi da su veoma kratki, buduCi da je njihov Prvenstveni cilj
lzvori poslovnlg prava
8l
bilo uspostavljanje sistema, Ltz primjenu metod a ,,deregulacije" . zbog toga su u velikoj mjeri zavisni od podzakonskih akata.
5. Podzakonski akti i akti samoregulacionih

organizacua
Od svih podzakonskih akata kao izvor poslovnog prava najvaZniji su oni koje donosi vlada. Oni se nalaze neposredno ispod zakona i sluZe odredivanju naeina provodenja zakonskih akata. U tom domenu mogu stvarati obaveze i prava subjekata. Vlada nije ovlaSten a da uredbama stvara potpuno nove duZnosti i ovlaStenja. Jedna od najvaLnijih uredbi u ovoj oblasti je Uredba o upisu u sudski registar preduzeca i drugih pravnih lica koja obavljaju privrednu djelatnost.
Od ostalih akata treba spomenuti one koje donose niZi upravni organi, ministarstva naroeito. Tu spadaju: pravilnici, uputstva i naredbe. Donose se na osnovu izrieitog zakonskog ovla5tenja ili ovlaStenja sadrZanog u uredbi Vlade. Imaju provedbeni karakter. Posebno su znaeajni za operativno poslovanje jer se preko njih konkretizuje uloga drZave kao ,,treceg partnera" u ekonomskim odnosima.
odobrava emisiju dionica i obveznica; propisuje i vr5i nadzor u primjeni standarda izvjeStavanja investitora i javnosti o poslovanju ueesnika u prometu papirima; vrSi zaStitu investitora; propisuje i nadzire primjenu standarda upravljanja akcionarskim dru5tvima, propisuje uslove, daje odobrenj a za rad i nadzire rad profesionalnih posrednika i drugih ueesnika u prometu vrijednosnim papirim a (ZKVP, el. ll it2).
NajvaZniju ulogu u emisiji i prometu dugoroenih vrijednosnih papira (dionica, obveznica, certifikata) ima Komisija za vrijednosne papire u Federacui BiH, kao samostalan organ imenovan od Parlamenta FBiH. Komisija je regulacioni organ nadzora poSto, izmedu ostalog: reguliSe uslove i naein izdavanja i prometa dugoroenih vrijednosnih papira;
U oblasti trZii;ta kapitala, zna-ajnu ulogu imaju samoregulacione organizacije - berza i organizacija profesionalnih posrednika. One utvrduju pravila i standarde berzanskog poslovanja vrijednosnim papirima te pravila za elanove organizacije profesionalnih posrednika, brokere i dilere (ZV?, el. 55-lO8).
82
n, IZVIRI AwoNoMNoc posLovNoe nRAVA

1. Obie4i kao izvor poslovnog prava
1
.1
. Uloga obie4ja kao izvora poslovnog prava
Obiiaj kao izvor prava ima daleko veiu ulogu u poslovnom, nego u gradanskom pravu. DonoSenjem Zakona o obligacionim odnosima
osnov i naein primjene obieaja gradanskog prava odredeni su na isti naein kao i za obicaje koji vaLe u privrednom pravu. Obieaj kao izvor poslovnog prava takode je podvrgnut opStim teorijskim rjeSenjima. Zato iemo se ovdje zadrlati samo na nekim njegovim karakteristikama, svoj stvenim za domen privredivanj a.
Istorijska uloga trgovaikih obie aja u formiranju trgovinskog, odnosno poslovnog prava je ogromna. Racionalnost i praktienost trgovinskih ili privrednih obieaja su i u drugim zemljama ucinili od njih znaeajniji izvor prava. Razloge za ovo treba traLiti u dinamici robnog prometa koja ne trpi odgadanja u iznalaZenju pogodnih pravnih rje5enja za nove situacije i u tome Sto se danas poslovni obiiaji formiraju veoma brzo i na osnovu akata autonomnog poslovnog prava (formulari, op5ti uslovi), tako da su svima brzo i lako dostupni. Sporova o njihovom postojanju zatoje daleko manje.
1
.2. ,.Dobar poslovni obieaj" i ,.trgovinski poslovni obieaj"
DonoSenjem Zakona
oblasti gradanskog i poslovnog prava. Razmotriiemo ta pitanja imajuei u vidu prvenstveno obieaje iz oblasti privredivanja.
odredeni
i pojam obieaja i osnovi njegove primjene u
o obligacionim odnosima kod nas su ponovo
?rema izrieitoj odredbi elana 21, Zakona o obligacionim odnosima ,,, sudionici u obaveznim odnosima duZni su u pravnom prometu postupati u skladu sa dobrim poslovnim obieajima". U ilanu ll07. ZOO upotrijebljen je izraz ,,trgovinski poslovni obieaj". Ako su oni suprotni dispozitivnim odredbama Zakona o obligacionim odnosima, njihova primjena je moguca samo kada su to stranke ,,izrieito ugovorile". $eSenja citiranih i,lanova ZOO bitno se razlikuju u tri taeke. Prvo, diferenciranje ima sistemski karakter: elan 21. spada u ,,osnovna naeela", Llan llO7. u ,,prelazne i zavr5ne odredbe". Drugo, elan 2l . je imperativan, relevantna odredba elana I lO7. je dispozitivna. I treCe, upotrijebljena terminologija je razlicita. Na
85
opravdan stav o razlikovanju ,,dobrih poslovnih obieaja" i ,,trgovinskih poslovnih obicaj a" .4)
osnovu toga
je
,,Dobri poslovni obi-aji" su pravila poslovne etike i obavezujuci se na njihovo poStovanje zakonod avac je postavio jedan od korektiva strogosti i zloupotrebi propisa.t) Na ovaj naein je poja1an zahtjev za moralno pona5anje u oblasti prometa robe i usluga i postavljen je joS jedan kriterij za vrijednosnu ocjenu ponaSanja subjekata na trZi5tu.6) Privredne komore rade na razvijanju dobrih poslovnih obieaj a i izdaju potvrde o njihovom postojanju. Osnov primjene ,,dobrog poslovnog obieaja" jeste izrieit'a naredba zakonod avca. ,,Trgovinski poslovni obieaji" predstavljaju poslovne obieaje u uLem, pravno-tehnickom smislu (usances, les usages, der Qebrauch) . ,,?od poslovnim (trgovaekim) obieajem se razumijeva komercijalna praksa koja je u tako Sirokoj primjeni da privrednici oeekuju da ce ugovorne strane postupiti u skladu sa takvom praksom."T) Poslovni obicaji su, dakle, norme koje nastaju kao rezultat pravne svijesti privrednika bilo neposredno, bilo udruZenih u pojedina privredna tijela. Da bi jedno u druStvenoj praksi stvoreno pravilo moglo da bude izvor prava u oblasti privrede, potrebno je da ispuni izvjesne uslove. Ono mora da bude razumno, izvjesno, notorno i prihvaeeno od veiine privrednika.B) Time je obieaj odreden u pravno-tehniekom smislu. Smatramo, ipak da on joS ne moLe da bude izvor prava. U toj funkciji moZe da se pojavi ako je ujedno i ,,dobar", tj. ako je u skladu sa pravilima poslovne etike. Ovaj posljednji zahtjev u raznim oblicima postavljaju sva prava. Na osnovu svega izlolenog (dobar) trgovinski poslovni obieaj se moLe odrediti kao u privrednoj praksi stvoreno pravilo postupanja u odredenoj struci, ili u privredi uop5te, koje je u skladu sa moralom druStva i pravnim poretkom, eija se primjena oeekuje buduei da je ono izvjesno, opSte poznato i prihvaceno od vecine privrednika.
,,Trgovinske poslovne obiiaje" moguce je podijeliti prema vi5e mjerila. Na osnovu teritorijalne obuhvatnosti, oni se mogu svrstati u opste one koji vaZe na cijeloj drLavnoj teritoriji, regionalne i lokalne. Prema
o)
Blagojevid dr Borislav-Krulj dr Vrleta: (redaktori) "Komentar Zakona o obligacionim odnosima", Savremena administracija, Beograd, 1980, tom I, str.92-93. tom II str. 710. 5) Blagojevii dr Borislav-Krulj dr Vrleta, isto djelo, str. 92. o) Ostali kriteriji su sadrZani u cijelom pravnom poretku. Za naiu oblast su narodito interesantne odredbe Nadela II i dlanova 158. i 203. Ustava SFRJ, te dlanovi 1-3, 8- 10, 12-15 i 18 ZOO. 7) Gold5ta.ln dr Aleksandar: "Privredno ugovomo pravo", Informator,Zagreb, 1961, str. 26. 8) Rene David: "LJvod u privatno pravo Engleske", Institut za uporedno pravo, Beograd,
1960. str. 78. i 79.
a4
strukama u kojima vaZe, obi-aji se dijele na opste (horizontalne) - one koji vaLe u svim privrednim djelatnostim a i posebne (vertikalne) - one koji se primjenjuju samo u pojedinim strukama. Ove podjele ne uticu na mjesto obieaja u hijerarhiji izvora prava, ali su vaZne ako dode do sukoba raznih vrsta obi-4jnih pravila. Tada su jaei oni obiiaji koji dolaze sa uZeg teritorijalnog ili strukovnog podrueja.
Osnovi primjene ,,trgovinskih poslovnih obieaja" su razfieifi. Ukoliko
on sadrZi rjesenje suprotno od dispozitivnih odredbi ZOO, primjenjivaee se samo ukoliko je to izrieito ugovoreno.n) Dakle, u
relaciji prema,Zakonri ot-bligacionim odnosim a,,,trgovinski poslovni obieaj" se nalazi na niLoi hijerarhijskoj osnovi.ro) Zakon o obligacionim odnosima ne sadrZi pravila o osnovu primjene ovih obieaja kada oni nisu suprotni dispozitivnim odredbama ZOO.rr) A to znaLi da ee oni ulaziti u hijerarhiju izvora privrednog prava na bazi
opStih pravila.
L5. Osnov i naein primiene obieaia kao izvora prava

Teorija navodi dva osnova primjene obieaja kao izvora prava. To su svijest o njihovoj cjelishodnosti i zakonsko priznanje poslovnog obieaja kao izvora prava. tJz svijest o cjelishodnosti treba dodati i prihvaeenost obieaja, buduci da tek tako normativna snaga fakti-kog dolazi do punog izraLala, da tek tako ono Sto je redovno, normalno u prometu dobija svoju pravnu zaStitu. Zakonsko priznanje obieaja kao izvora prava kod nas je sadrZano u materijalno-pravnim propisima. U tom pogtedu naroeito mnogo odredbi su sadrLavale Op5te uzanse, ZOO i Zakon o trgovini nastavili su ovu praksu.
je objektivno shvatanje o njegovom valenju. Obie4j se, dakle, primjenjuje i bez obzira na to da li su stranke znale za njega ili nisu, kada propis ne postoji ili nUe dovoljan, a stranke nisu u ugovoru ni izrieito ni pree,utno isklju-ile primjenu obieaja. Eventualno nepoznavanje obieaja je pravno irelevantno, zato Sto svako mora da snosi rizik za nepoznavanje obiiaja na teritoriji ,,na koj oj Livi" , u grupama u kojima se kreee i u poslovima kojima se bavi.'t) Obiaaj stoga ne dopunjuje samo propis nego i ugovor.
U pogledu naeina primjene obieaja usvojeno
n)
o obaveznim odnosima" u "Obvezno pravo-knjiga prva", redaktor Gold5tajn dr Aleksandar, Informator, Zagreb, 1978,
str. 36. i 37. rr) Odredba stava 2, (lana 2I. ZOO se, uprkos nazivu ovoga dlana, odnosi samo na uzanse. r2) Prema Barto5 dr Milan: "Privatno pravo", Beograd 1934, str. 18.
elan 1107. (3)Zakona o obligacionim odnosima. 'o) Suprotno Gold$tajn dr Aleksandar: "Prolegomena Zakonu
85
Kao izvor poslovnog prava, obieaj se moZe pojaviti u dva svojstva. On mole djelovati primarno, samostalno ako propis ne postoji. Ukoliko propis postoji ili je zastario, obieaj ima interpretativno svojstvo; ort tada dopunjuje zakon ili olakSava njegovo tumaeenje u skladu sa potrebama vrem ena.
2, Uzanse
2.1. Pojam uzanse
Uzanse su dobri poslovni obi-aji, sistematizovani u zbornike. Stvaranje uzansi teorijski znaei samo konstatovanje postojecih obieajnih normi i njihovo objavljivanje radi lakSe primjene. U praksi, donoSenje uzansi uvijek je i kreativan proces kojim se stvara ne5to novo. Najprije, sistematizacija obieaja znaei njihovu selekciju prema kriterijumu cjelishodnosti. Dalje, svrstavanje jednog obieajnog pravila u sistem daje mu i ona znaeenja koja to pravilo ne bi imalo kada se primjenjuje izolovano. I napokon, stvaralac uzansi veoma eesto vrSi izvjesne modifikacije postojeeih obieaja radi usmjeravanja poslovne prakse u Zeljenom pravcu. Ovakav karakter redakcij e uzansi ipak ne
mijenja njihov karakter - uzanse ostaju obieaji.
Zavisno od toga koji su obieaji predmet sistematizacije, uzanse se mogu podijeliti na opste - one koje vaLe za sve poslove u privredi, i posebne - one koje se primjenjuju samo u pojedinim strukama ili odredenim vrstama poslova jedne struke. U slu-aju medusobnog sukoba uzansi jaee su one koje dolaze sa uLeg podrucja. No, vidjeCemo, ovo pravilo mole da trpi izvjesne izuzetke.
Donosilac uzansi po pravilu je nedrlavni organ. Ukoliko se drZavni organ, najeeSee sud, pojavljuje kao redaktor uzansi, on uvijek ima tijesnu vezu sa privrednim Zivotom, Zbog toga se moLe tvrditi da uzanse spadaju u autonomno privredno pravo bez obzira na to ko ih
donosi.rs)
2.2. Osnov vaienja uzansi
su ovlaStene javne ili polujavne privredne (berze, na primjer) i profesionalna udruLenja (komore, organizacije udruZenja industrijalaca). Oni sistematizuju dobre poslovne obieaje iz domena svog djelovanja. VaLenje uzansi uslovljeno je upravo ovom einjenicom.
Donosioci uzansi
'') Gold5ain dr Aleksandar, "Privredno ugovomo pravo", Informator,Zagteb,1967, str. 34.
B6
PoSto uzanse predstavljaju izbor odredenih dobrih poslovnih obie4ia iz ukupne mase postojecih, na njihovo vaZenje se ne moLe primijeniti objektivna teorija koju srecemo kao osnov primjene obieaia. Uzanse stoga vaLe samo na osnovu volje stranaka. One su lex contractus (ugovoreni zakon). Pristanak na primjenu uzansi elanovi i neelanovi tijeta koje je donij elo uzanse vrSe se na razlicite naeine. elanstvo u organizaciji koja je stvorila uzanse podrazumijeva i pristanak na poslovanje po njenim uzansama uvijek kada u medusobni odnos stupaju elanovi te organizacije. To je i razumtjivo. elanovi su ueestvovali u stvaranju uzansi, one odgovaraju upravo potrebama elanova i oni se njima najce56,e koriste. Smatra se da stranke prilikom sklapanja jednog posla Zele da i dalje tako postupaju kao Sto su i do tada. Kad tako ne bi htjele, one bi to izrieito naglasile. Osnov primjene uzansi u ovom slueaju je, dakle, Sutnja stranaka. ?oznavanje uzansi i pristanak na njihovu primjenu se ne pretpostavljaju kada su u pitanju neelanovi. Stoga uzanse njih obavezuju samo onda kada su pristale
na uzanse. Pristanak se moLe izraziti izrieito i konkludentnim (pree,utnim) radnjama: poslovanjem u okviru institucije koja je
donijela uzanse, ugovaranjem nadleZnosti arbitraZe donosioca uzansi za medusobne sporove , pa eak i samo zakljuiivanjem ugovora sa elanom korporacije koja je donijela uzanse. Upravo proSirivanjem broja ovih konkludentnih radnji i stvaranjem pretpostavki da one znade pristanak na primjenu uzansi, donosioci uzansi ih fakfiekim putem namedu kao obavezne.
Driavni organi vrSe ogranieenu kontrolu nad donoSenjem uzansi. Ona se obavlja bilo prilikom davanja ovla5tenj a za stvaranje uzansi, bilo prilikom njihovog formulisanja. Cilj te kontrole je prvenstveno zaitita javnog interesa. U okviru zakona, pravila javnog poretka i morala drZavni organi po5tuju autonomiju donosioca uzansi. One su zbog toga pogodno sredstvo za zaStitu interesa svojih tvoraca. O tome treba voditi raiuna i prilikom primjene samih uzansi.
2.5. Uzanse u Bosni i llercegovini Za uzanse u naSoj zemlji naeelno vaZi sve ono Sto smo rekli o
uzansama uopSte. Specifienosti naSeg privredno-pravnog razvitka ipak su stvorile neka posebna rjeSenja. Ona se tieu, prue svega, opStih uzansi. Zato 6emo ih razmotriti odvojeno od posebnih uzansi. Druga osobenost nalazi se u podrueju odnosa Zakona o obligacionim odnosima i uzansi.
OpSte uzanse za promet robom donijela je na osnovu zakonskog ovla5tenja Qlavna drLavna arbitrala 1954. godine (Sl. list FNRJ,
87
1511954).'4) PoSto nisu ukinute ni mijenjane, Op5te uzanse iz 1954. godine su na snazi u mjeri u kojoj je to odredeno Zakonom o
obligacionim odnosima.
obzirom na karakter OpStih uzansi za promet robom i na identienost njihovog predmeta sa odnosima koje reguliSe ZOO, zakonodavac ie morao da uspostavi jasnu i neprotivrjeenu hijerarhiju izmedu ova dva akta. To je ueinjeno rje5enjem stava 2, dlana llO7. ZOO Prema kome ,,Opee uzanse za promet robom (,,SluZbeni list FNR.J", br. 15/54) ne6,e se primjenjivati poslije stupanja na snagu ovog zakona u pitanjima koja su njime regulirana". Po5to je ova odredba prinudna, ona iskljueuje primjenu opStih rjeSenja o vaLenju op5tih uzansi i autonomiju volje stranaka. Tamo gdje razlieitost regulisanja postoji, OpSte uzanse za promet robom moci ee da funkcioni5u kao izvor prava po pravilima koje je ZOO i inace postavio za primjenu op5tih i posebnih uzansi. Koja su to pravila?
S
Najprije, izrieito je dosadaSnjim opStim primjenjivati, ako ih iskljueile.tt) Ukoliko
dispozitivnim normam a Zakona, moei ce se primijeniti samo ,,ako su stranke izrieito ugovorile primj enu uzansi".r6) Napokon, kada uzanse nisu suprotne dispozitivnim odredbama Zakona o obligacionim odnOsima, kad, dakle, idu ,,pored zakOna" (praeter legem), vaZiee ,,ak0 su sudionici u obveznim odnosima ugovorili njihovu primjenu ili ako iz okolnosti proizilazi da su njihovu primjenu htjeli".tzr Ne moZe se stoga u cjelini prihvatiti stav da je danas za primjenu uzansi ,,nuZna I B) afirm ati vio izr aLena volj a subj ekata o bv eznih odnosa. "
Posebne uzanse kao trgovaeko pravilo danas donosi nadleZna komora ili drugi oblik udruZivanja trgovaca.te) Postojece posebne uzanse mogu se podijeliti u tri grupe. Prva reguliSe poslovanje na odredenom mjestu. Nju saeinjavaju Lueke uzanse donesene 1951. i uzanse koje
i posebnim uzansama, da e,e se uzanse stranke nisu ugovorom izrieito ili precutno se radi o uzansama koje su suprotne
ukinuta pretpostavka, sadrLana u
svim
donosi Produktna berza u Novom Sadu. Lueke uzanse su dijelom

t4)
Zbog ove dinjenice i zbog toga Sto svoj sadrZaj nisu crpile iskljudivo iz dobrih poslovnih obidaja, pravna priroda Op5tih uzansi je kod nas spoma. Vidjeti npr. Vukovid dr Mihailo:
"Opii dio
gradjanskog prava
"Predgovor drugom izdanju Op5tih uzansi", Savremena administracija, Beograd, str. 4-5 i 9. tst elan IlO7, l ZOO. 'u) elan 1107. 3 ZOO.
I",
Zagreb 1959, str. 183
Gold5tajn
dr
Aleksandar:
't)elan 27,22OO.
re)
't) elan 3. Zakonao trgovini.
elan I7,2 Zakona o udruZivanju organizacija udruZenog rada u op5ta udruZenja
Privrednu komoru Jugoslavije (Sl. list SFRJ 54176).
8B
preuzete u Zakon o ugovorima o iskori5tavanju pomorskih brodova. U dijelu koji nije pozakonj en vaLe i danas. Drugu grupu tvore uzanse za
krompirom, pasuljem Zitaricama, donesene 1960. i posebne uzanse za promet blokova i ploea od kamena, mermera i granita iz 1967. Tre6,u grupu eine Posebne uzanse u ugostiteljstvu donesene 1963, Posebne uzanse o gradenju iz 1977. i Posebne uzanse o prometu robe na malo takodje iz 1977. godine.2o)
Posebne uzanse su dispozitivnog karaktera. One se primjenjuju na vee, izloleni naein. Za jednu granu ili zajednu vrstu posla mogu postojati samo jedne posebne uzanse na podrueju eihve drLave, odnosno entiteta.
promet pojedinih vrsta poljoprivrednih proizvoda:
pirineem,
5. Obligacioni ugovor kao izvor poslovnog prava

Obligacioni ugovor je dvostrani pravni posao - sporazum dva (ili viSe) lica po kome se u smislu njihovih medusobnih saglasnih izjava volja i zakonskih propisa jedna strana obavezuje da ie drugoj strani ne5to odredeno dati, uiiniti, dopustiti ili neSto propustiti, odnosno ne uiiniti, a ova to prihvata, odnosno po kome se obje strane na ovaj nacin uzajamno obavezujui uzajamno prihvataju obavezu druge strane. Ako ovakav ugovor zakljue uju lica koja deluju neprofesionalno, onda obligacioni ugovor spada u gradansko pravo. Da bi obligacioni ugovor bio posao poslovnog prava, potrebno je da njegove strane djeluju kao preduzeea ili individualni trgovci i da radnja na koju se stranke obavezuju spada u registrovanu privrednu djelatnost barem jedne od njih. U daljem izlaganju zadrlaiemo se samo na ugovorima poslovnog prava kao izvorima prava.
Zbog toga Sto obligacioni ugovor sluZi regulisanju konkretnog odnosa odredenih stranaka, dakle, zato Sto sadrZi pojedinaenu normu ili pojedinaenu dispoziciju, te ima individualan karakter, i po pravilu kratkotrajno dejstvo, njemu je r', teoriji bilo poricano svojstvo izvora pyava. Ovo shvatanje prevazideno je novim razvojem pravne misli, posebno priznavanjem svojstva izvora prava sudskoj odluci. Pored ovoga, razvoj ugovorne tehnike u privrednom pravu mijenja eisto individualni i kratkotrajni karakter ugovora, pa i individualni karakter pojedinaene norme koju on sadrZi. Pomenuti razvoj ogleda se u formiranju tipskih ugovora i op5tih uslova poslovanja.
r0)Obiavqene su u Sl. listu SFRJ 12178.
89
Masovnost i eesto ponavljanje istih privrednih poslova doveli su do tipizacije karakteristienih elemenata obligacionih ugovora koji te
poslove pravno formuliSu. Radi brzine i ekonomienosti zakljueivanja ugovora privrednici su veoma rano, joS u XII vijeku, poeeli tipiine elemente da formuliSu unaprijed i da ugovore sklapaju na osnovu tako stvorenih obrazaca. Moderni promet samo je dalje razvio tehnieku stranu ovakvog postupka ugovaranja. Tipski ugovori su, dakle, rezultat sporazuma stranaka, postignut na osnovu obrasca u kome su unaprijed formulisani najkarakteristicniji i najeeSCi elementi pravnog posla.2r)
Razvoj ekonomskog i pravnog prometa povee,ava broj pravno relevantnih einjenica o kojima treba voditi raeuna prilikom ugovaranja. Te einjenice viSe ne zadiru u samu su5tinu posla obuhvacenog obrascem tipskog ugovora, pa ih privrednici formuli5u za svaku okolnost posebno i dopisuju ili na poledinu ugovornog formulara, ili na poseban dodatak. Tako formulisane klauzule nazivaju se op5tim uslovima poslovanja. PoSto ovi uglavci ne zadiru u suStinu ugovora, oni ne mor4ju biti unijeti u svaki konkretan posao. Njihova primjen a bazira se na posebnom sporazumu. Ovakav razvoj doveo je do definicije opStih uslova kao ,,propisa ugovornih klauzula koje
ugovorne stranke koriste kao dio svog ugovora".22\ Navedene klauzule mogu biti iskoriStene u cjelini ili djelomicno.
Ubrzan rast i povee,ana tipizacija prometa doveli su do toga da se u op5te uslove unosi sve viSe elemenata koji se tieu odredenog posla. Kvantitativno povecanj e sadrZ4ja dovodi do kvalitativnih promjena u strukturi i karakteru opStih uslova.2t) OpSti uslovi sada pokrivaju eihv poslovni odnos stranaka, a ne samo sadrLaj ugovora; pored odredaba o bitnim elementima oni sadrLe i pravila o naeinu zakljueivanja ugovora, naeinu izvrilavanja i o putevima de5avanja sporova koji poteknu iz ugovora. Da bi mogli da odgovore novim potrebama, opSti uslovi mor4ju biti sistematizovani. Individualnost pojedinih klauzula
rr) Vilus dr Jelena: "Op5ti uslovi formulamih ugovora", IUP-Savremena administracija,
Beograd 1976, str. 17-18. defini5e formulame (tipske) ugovore "kao skup klauzula koje su pismeno formulisane unapred, a koje ie u takvom ili izmenjenom vidu predstavljati sadrZinu ugovora prilikom zakljudenja jednog konkretnog ugovora u budu6nosti". Mislimo da je ovdje u pitanju ponuda za tipski ugovor. 22)Gold5taln dr Aleksandar: "Privredno ugovomo pravo", Informator,Zagreb,1969, str. 142. Slidan stav ima ve6ina drugih teoretidara. Vidjeti pregled kod Vilus dr Jelena, isto djelo, str.
100 ZOO "U sludaju kad je ugovor sklopljen prema unaprijed od5tampanom sadrZaju, ili kad je ugovor na drugi nadin pripremila i predloZila jedna ugovoma strana, nejasne odredbe tumadit 6e se u korist druge strane". Op5imo o problemima tumadenja kod Vilus dr Jelena, isto djelo, str. 146-157.
t') elan
19-20.
90
se gubi; one postaju dio sistema i tumaee se u skladu sa njim. Od dijelova individualnog ugovora opSti uslovi postaju viSe ili manje potprn pravni reZim, po tiome se ravn4iu svi poslovi iste vrste.2a)
Evolucij a sadrLaja
pokazuje da je
pojedinaena norma koju su oni nekada sadrlavali poeela da prerasta u svoju suprotnost - u opStu normu. ,,U suvremenoj privredi napuSta se individualiziranje i ne uzimaju u obzir posebnosti konkretnog slue aja" .25t
znacaja tipskih ugovora i op5tih uslova poslovanja
Osnov primjene tipskih formulara i opStih uslova poslovanja je autonomija volje stranaka. No, opSti karakter ovih ugovornih instrum enata i ovdje dovodi do znacajne novine. Zakonodavac u eihvom nizu slueajeva nareduje obaveznu i jednaku primjenu tipskih ugovora i opStih uslova poslovanja. Po svom znaeaju oni se izjadnaeuju sa propisom kao opStim aktom.26) Zato su u Zakonu o tt) o bl igaci onim od nosim a paLljivo regulisani.
4. Ifijerarhija izvora poslovnog prava

Za razliku od opSte hijerarhije pravnih izvora, hijerarhija izvora
poslovnog prava nije nigdje ni djelimiino odredena u propisima. Ona se zato mora utvrditi na osnovu opStih pravila konstituisanja hijerarhije izvora. Pri tome posebnu paLnju treba pokloniti specifienostima poslovnog prava koje proizilaze iz karaktera odnosa koji se reguli5u i iz istorijskog razvitka ove dvije grane Prava.
Flijerarhija izvora poslovnog prava veoma je sliena hijerarhiji izvora gradanskog. Od nje se razlikuje po specifienom poloZaju obieaja, uzansi i cjelokupnog gradanskog prava kao jednog od formalnih izvora privrednog prava. Ta hijerarhija izgleda ovako: ustavi; ratifikovani medunarodni ugovori; zakoni; drugi obavezni opSti akti zakonodavnih organa; podzakonski akti upravnih organa op5teg karaktera; opSti akti privrednih subjekata; ugovori; obiiaji; uzanse; gradansko Pravo, te odluke upravnih i sudskih organa.
to)
25) Gold5tajn dr Aleksandar: "Op6i uvijeti poslovanja" medj unarodnoj trgovini", Inform ator, Zagreb, 797 0. str. 1 1.
O karakteristikama op5tih uslova, bez obzira na varijantu, vidjeti Vilus dr Jelena, isto djelo, str. 26-33.
u "Opii uvjeti poslovanja

i
26)U ovom smislu dobre primjere pruZaju op5ti uslovi poslovanjaLeljeznice (tarife) pravila osiguravaj uiih druStava. zzr elan 142-144.
op5ta
9l
Navedena hijerarhija privrednog prava znacajna je zbog toga Sto pokazuje redoslijed po kome izvore prava treba traZiti. Izgled hijerarhije izvora prava za pojedini odnos uvijek treba posebno ispitati. On ee zavisiti od obima regulative datog slueaja.
Subjekti poslovnog prava
GT,AVA
PKVA
Sistem subjekta poslovnog prava
zDREDIVANJE I SISTEMATIZACIJA
SUB,]EKATA
L Odredivanje
subjekata poslovnog prava
Subjekt prava je svako lice koje ima sposobnost (moe) da bude nosilac prava i obaveza, Kao subjekti prava uopSte pojavljuju se fizieka lica ,,eovjeeiji stvor, bio on roden ili tek zaLet";t) kao i pravna lica koja su druStvene tvorevine i konstrukcije pravnog poretka (zakona). Stoga subjekte poslovnog prava treba traLiti u okviru pravnih i fiziekih lica, za koja vrijede odredene specifienosti u odnosu
na ostala lica
netrgovce.
nUe
jednostavno. O tome postoje razlicita shvatanja u teoriji.z) Klasiena teorija subjekte poslovnog prava najce5ie odreduje preko pojma
't Radoidid Spasoje: "Osnovi trgovadkog prava", KnjiZamica Gece Kona, Beograd, 1919, str.
2)
Odredivanje subjekata poslovnog (trgovinskog) prava
25.
Vidieti literaturu: Hanz G. Henn: "Handbook of the Law of Corporations and other business Enterpirses", West Publiching Co., 1970, str. 111-130; Len Zoung Smith and G.
Gale Roberson: "Business law", West Publishing Co. 1971, str. 788-79I; Giuseppe Ferri: "Manuale di diritto commerciale", UTET, Torinese, 1968, str. 178-196; Barto5 dr Milan: "Privatno pravo", 1934, str. 281; Jovanovii dr Vladimir: "Privredno pravo - privredne organizacij e", Zavod za izdavanje udZbenika, Beograd, 1961. str. 91 -94
94
Sistem subjekata poslovnog prava
trgovinskog posla i svojstava (karakteristika) lica koja preduzimaju poslovne aktivnosti. Takav pristup ukazuje da postoje tri osnovna kriterija kojima se odreduju subjekti poslovnog prava: objektivni, subjektivni i mjeSoviti.
Prema objektivnom kriteriju, za koji je model francusko pravo (Code de commerce, l8O7), svojstvo trgovca se izvodi iz pojma trgovinskog posla koji je objektivno definisan, tj. zakonom su izrieito odredeni ti poslovi. lz toga slijedi da je trgovac (subjekt poslovnog prava) lice koje obavlja trgovaeke poslove u vidu svog redovnog zanimania (profesije). U objektivne (apsolutne) trgovaeke poslove spad4iu bankarski poslovi, izdavanje mjenice, kupovina robe radi preprod4ie, posrednieki (senzalski) poslovi i dr.s) Lice koje ude u takve poslove, ma i prvi put, ima svojstvo trgovca. Starije njemaeko pravo prihvatilo je ovu koncepciju kao i bosansko.a)Ona je imala za cilj napuStanje dotada5njeg staleSkog (kastinskog) koncepta poslovnog (trgovaekog) prava, kao prava trgovaca. Medutim, objektivni kriterij nije do kraja proveden.
Subjektivni kriterij, za koji je
uzor njema-ko pravo (Handelsgesetzbuh, 1897), uzima u obzir svojstvo lica, a ne prirodu posla. Trgovcem se, zapravo, definiSe lice ,,koje obavlja trgovaeku profesij v" , a za toje uslove odredio zakon. Trgovac je onaj ko poslove obavlja: u vidu svoga zanimanja (trgovci po zanimanju) ili da je Po naeinu postanka i formi trgovac (trgovci po formi) ili da poslove obavlja na naein ili po obimu koji zahtijevaju njegovo regulisanje kao trgovca (trgovci po upisu ili obimu poslovanja). I svi poslovi koje preduzmu trgovci jesu trgovaeki poslovi i potpadaju Pod reLim trgovaekog prava. Zakonodavna praksa je pokazala da i ovaj kriterij nije primjenjivan u svom cistom obliku.
?rema mje5ovitom sistemu , niz obiljeZja odreduje pojam trgovca, eime ta kategorija dobija Siroko znaeenie. Tipi-an primjer jeste
evropskokontinentalnom smislu, gotovo da je nepoznat ameriikom pravu.t) Koristeci mjeSovite kriterije u definisanju pojma trgovca, amerieko pravou) alternativno uzima u obzir ova obiljela: a) poslovanje odredenom robom (predmet transakcje), b) zanimanie
') Trgovadki poslovi su oni "koji su
1909, Zagreb, str.5.'
a)
amerieko pravo. Pojam ,,trgovac' i ,,trgovaeki posao",
objektivni apsolutni trgovadki poslovi"

5)
vazda sami po sebi poslovi trgovadki (bezuvjetni, - Vrbanii dr Juraj: "Trgovadko zakonoslovlje",
Trgovadki zakonik za Bosnu i Hercegovinu - kraie: TZBLH (1883), CL.282-284 E. Allan Famsworth: "Uvod u pravni sistem Sjedinjenih Ameridkih DrZava", Savremena Administracija, Beograd, 1973. str. 135. u) Uniform Commercial Code (UCC), 1962, il.2-204

Iica koie pokazuje zn4je
95
ili ujeStinu svojstveno djelovanjima ili robama obuhvaCenim transakcijom (odnos prema ukupnoj transakciji) i c) profesiju ili zaposlenje lica (agent, broker, drugi posrednici) koje svoiim angaimanom pokazuje da posjeduje znanje ili ujeStinu za te poslove, Jedan od ovih kriterija mole ispunjavati fizicko ili pravno lice i tada je subjekt poslovnog prava, tj. ima status poslovnog subjekta (trgovca). OpSta je tendencija u savremenim pravnim sistemima da se izade iz ,,zatvorenog kruga trgovaca" i klasiinih koncepcUa o tome. Time se redefiniSu tradicionalna shvatanja o pojmu poslovnog (trgova-kog) prava.
2. Osnovni kfteriji za odredivanje subjekata u

domaCem pravu
Kao i u savremenim uporednim pravima, tako i u naSem, postoje razlieiti kriteriji prema kojima se mogu odrediti subjekti poslovnog prava. Primijenjen je mjeSoviti sistem, Sto se moZe ueiniti analizom vaLeee regulative (zakona) i njenim sistemskim, teleolo5kim (ciljnim) i uporednopravnim tumaeenjem. Lica koja ulaze u krug subjekata poslovnog prava redovno ispunjavaju vi5e kriterija. Osnovni kriteriji su
ovi:
2, 3.
4.
1. cilj radi koga se osniva i postoji
odredeno lice; obavezna registracija kod nadleZnog drZavnog organa (suda ili organa uprave); obavljanje registrovane djelatnosti u vidu zanimanja (profesije) i naein obavljanja djelatnosti; priroda poslova kojima se odredeni subjekt bavi,
koncern). Nasuprot njima, pravna lica kaja za cilj im4iu zadovoljenje kulturnih, prosvjetnih, nauenih, humanitarnih, socijalnih, zdravstvenih, sportskih, ekoloSkih i drugih potreba i interesa nisu subjekti poslovnog prava. Radi se, zapravo, o neprofitnim
organizacijama. t) A. James Bames, Terry Morehead Dworkin, Eric IRWIN, Homewood. 1987. str. 481.
Subjekti poslovnog prava se osnivaju i posluju radi postizanja lukrativnih ciljeva (Zo?, al. I ,).Za lica koja se osnivqiu i rade na bazi regula poslovnog prava uvijek se pretpostavlja da imaju te ciljeve. UopSte nUe relevantna dosadaSnja podjela na oblasti u kojoj se odredeni subjekt osniva, privreda ili dru5tvene djelatnosti. Ako su u pitanju poslovnopravna lica, ona se u uporednim pravima nazivaju profitnim organizacijama.T) Takav je slueaj sa privrednim druStvima i njihovim statusnim oblicima povezivanja na bazi kapitala (holding,
L.
Richards: "Law for Business",
Sistem subiekata poslovnog Prava
Ciljevi odredenih subjekata ne moraju se ogJedati u postizanju neposrednih ekonomskih ciljeva (dobitlprofit), nego radi: odvijanja
odiedenih poslormih funkcija
prometa uop5te (berze, profesionalni posrednici), zadovoljenja trZi5nih i drugih interesa osnormih poslormih subjekata, neophodnosti obavljanja djelatnosti u funkciji zadovoljavaqia potieba gradana i poslovnih subjekata (jarme kompanije), te radi
zadovolj avanja interesa odredenog kruga lica (zadruge).
Registracija je zajedno sa ciljevima bitan kriterij za odredivanie subjekta poslovnog prava. Neki se registruju kod suda, drugi kod opStinskog organa. Bez upisa u javni registar (knjigu) ne moLe se stee,i svojstvo subjekta poslovnog prava.u) U naSem Pravu, subjekt poslovnog prav a moLe postojati samo kao de iure osoba, a ne i kao de facto lice, Sto je moguee u nekim uporednim pravima. Prilikom registracije subjekta vrSi se registracija njegove poslovne djelatnosti, kao relativno trajnog zanimanja (profesije) . Za obavljanje registrovane djelatnosti, u vidu zanimanja, poslovni subjekt mora ispuniti odredene uslove kao i naiin obavljanja poslovnih aktivnosti (visina kapitala, poslovne knjige, poslovanje po finansijskim i rae unovodstvenim pravilima i procedurama, posjedovanje struene spreme, licenci). Kegistracija i obavljanje registrovane djelatnosti subjekta jesu kriteriji koji odredenom poslu daiu svojstvo ugovora u privredi (ZOO, 41.25).
priroda posla, kao objektivan kriterij, i registracija daju odredenim licima status subjekta poslovnog prava (profesionalni posrednici). Osim toga, priroda posla iskljueuje odredene subjekte poslovnog prava u njihovom vr5enju. Trgovinskim uslugama ne mogu se baviti individualni trgovci jer nisu pravna lica, bez obzira na njihovu registracUu. Tako i naSe pravo poznaje kategoriju nepotpunog trgovca Xoji ne moLe obavljati trgovinske usluge: posredovanje, zastupanje, komision, uskladiStenje, Spediciju, kontrolu kvaliteta i kvantiteta robe, osiguranje robe, zatim poslove robne berze, trlnice na veliko, trLnice na halo (pijace), trgovinskog centra, organizovanje va5ara, sajmova, stoenih prjala te obivljanje dlugih usluga uobieajenih u trgovini.e)
5. Sistematizacila subiekata poslovnog Prava ?olazeei od kriterija za odredivanje subjekata poslovnog Prava, mogu6,e je izvrSiti njihovo razvrstavanje i osnovnu sistematizacliu.
Detaljnija klasifikacija vrSice se na odgovarajucim mjestima.
Zakon
o preduzeiima, dl. 138, kra6e: ZOP (Sl.
novine FBiH, br. 2195), Zakon
samostalnom poslovanju, dl. 4-kra1e: ZOSP (Sl. listRBiH, bt.26189,29190) n) Zakon o trgovini - kraie ZOT, dl. 11 (S1. novine FBiH, bt- 2195)
8,"!"m
I
subjekata poslovnog prava
97
Osnovna sistem atizacija subjekata poslovnog prava izgleda ovako:
3. Statusni oblici poveziva4ja

2
. Individualni trgovac (samostalni privrednik, poduzetnik) 2. Privredna / trgovaeka drustva (profitne organizacie) 2.1. Dru5tva lica (personalnog tipa) 2.2. DruStva lica i kapitala 2,3. DruStva kapitala
4.
5. 6. 7. 8.
Organizovana i uredena javna trZista kapitala Javna preduzeia / kompanije Zadruge, zadruZne organizacije i savezi Privredne komore, komorske asocijaclje, udruZenja
3.3, Na bazi trZi5nog povezivanja I nstit ucij e trZiSta kapital a 4.1. Banke i druge finansijske organizacije 4.2. Osiguravajuia i reosigurav4iuca druStva 4.5. DruStva za upravljanje fondovima 4.4. Fondovi, kao institucionalizovani oblici kapitala
i drugi
druStva
ilx ixxt
#:i:il{"fiT:?ivanja
oblici
9. Ostala pravna lica (neprofitne organizacije) 9. I . UdruZenja gradana i druge asocijacije 9.2. Fondacije i zaduLbine
Neki od ovih subjekata su bazieni nosioci privrednog Zivota (druStva, banke), dok se drugi pojavljuju kao oblici povezivanja (holding) ili su svojevrsna trLista kapitala (berza, trZnice, s4imovi). S obzirom na ciljeve osnivanja, neprofitne organizacije se sporadieno pojavljuju kao subjekti poslovnog prava. Javna preduzela i zadruge imaju mje5ovite ci[eve, javni interes, odnosno zadovoljavanje interesa zadruga, ali imaju i lukrativne ciljeve. Komore, savezi, udruZenja predstavljaju asocijacije i iine posebne ustanove poslovnog prava. Dalja sistematizacija subjekata poslovnog prava mole se vr5iti prema:
l. Pravnom statusu: pravna lica i individualni trgovac; 2. Unutrainjoj pravnoj organizaciji: sloZeni (razvijeni) i
5. SjediStu: domaii i strani, odnosno medunarodni; 4. DrZavljanstvu i nacionalnoj pripadnosti osnivaea @lagaia):
unitarni;
domaCi i subjekti stranih ulaganja;
5.
6.
Teribrtju obavljanja pslovne djelatnosti: subjekti domaieg prometa i subjekti spoljnotrgovinskog prometa; Kontroli kapitala i upravljanja: supisidijarni (kontrolisani) i kontrol ni (domi nantni ) ;
9a
7
. Vlasnistvu: privatni. zadruzni. driavni i subiekti

nlesovi tont
vl
oblasti poslovnih usl uga proizvodnje, rudarstva, industrUe, trgovine, i dr; 9. Imovinskoj odgovornosti: subjekti koji odgovaraju iskljuiivo svojom imovinont i subjekti sa zakonskont ili ugovomom odgovornosti drugih lica (sa odgovornosti drugog); 9a) Sa posebnirrr trettnanom: oporezovani, neoporezovani i grupno opore'Lovani i dr. I O. Ekonomskint kriterijinta: sub jel<ti ntalog, srednjeg i velikog biznisa; I l. Participaciji zaposlenih: subicl<ti sa i bez radnie ke
paftici pacUe; 12. Broju zaposlenih: zavisno kako j" u pojedinint specijalno odreden broj zaposlenih, l<ao lrriterii l<lasifikacUe. U pravu Evropske unije, ltod odredivanja malih i srednjih (preduzeta) kombinuje se v.iSe kriterija: broj zaposlenih i ne'zavisnost u pogledu uloZenog kapitala sa obimom prometa ili bitansnim stanjern subjekta. Na tqi naein izvrsena je podjela na: nricro-enterprise, slnall enterprise i medium sized enterprise (SME). "')
B. Vrsti djelatnosti l<oju obavljaju: subjel<ti iz
asnistvu ;
il
INDIVIDUALNI TROOVAC (SAMOSTALNI

PRIVREDNIK)
I . Termi nol ogija i pojam

U literaturi se koriste razliiiti termini lrojima se oznaeava fizieko lice kao subjekt poslovnog prava. Upotrebljavaju se izrazi;,,tryovac pojedinac",,,inokosni trgovac",,,inokosna fiYma",,,solo trader", ,,preduzetnik", a u uLern smislu i ,,obrtnil\", ,,zanatli.ia". Pozitivno pravo koristi pojarn,,sanlostalni privrednik", bez obzira na njegovu djelatnost.' ')
It)l Definition of Snrall un<l Meclint-sized Errtet'priscs Adiqrted b1' Corrrnr ision, Official Joumal of Europeiur Contntunities. No L 107/8 (J0.-t.96) "'Zukon o szrnrostalnom privreclivun.iu - kr';-rie: ZOSP (Sl. list RBiH. br. 26189. 2919O)
Sistem subjekata poslovnog prava Individualni trgovac (samostalni privrednik) mole se definisati kao fizieko lice koje, pod svojim imenom, u vidu zanimanja (profesije) obavlja registrovanu poslovnu djelatnost radi ostvarenja ekonomskih ciljeva, koji upravlja poslovima i za obaveze u prometu odgovara cjelokupnom imovinom. Samostalni privrednik je i fizicko lice koje obavlja poslovnu djelatnosti kao svoje dopunsko zanimanje, ako to dozvoljavaju pozitivni propisi. Dakle, prema kriteriju djelatnosti, postoje dvije vrste individualnih trgovaca:
I
2.
samostalni privrednik kome je registrovana poslovna djelatnost osnovno (glavno, redovno) zanimanje, tj. profesija i samostalni privrednik koji registrovanu poslovnu djelatnost vr1i kao dopunsko (dodatno) zanimanje (povremeni samostal ni prt vred ni ci ) .
Ova druga vrsta podsjeca na kategoriju prividnih trgovaca njemaekog prava (Scheinkaufleuter).t') Bez obzira na to, smatra se da je on subjekt poslovnog prava u okviru dopunske registrovane djelatnosti, Sto je u interesu pravne sigurnosti prometa. Sa stanoviSta poreza, individualni trgovci se razvrstavaju prema vrsti djelatnosti koju obavlj4ju: ugostiteljstvo, turizam, prevoz, proizvodni zanati, umjetnieki zanati, intelektualne usluge, domaca ili kucna radinost i dr. Ova klasifikacija je znac4lna i sa stanovi5ta uslova koji su potrebni za vr5enje poslovne djelatnosti.
Istorija poslovnog prava pokazuje da je individualni trgovac bio osnovni nosilac poslovnih aktivnosti, Sto posebno vaLi za rani srednji vijek. I u kasnUem periodu individualni trgovac je, pored trgovaekih dru5tava, ostao znaeajna faktor privredn og razvoja, posebno u nekim
zemljama. t")
odnosno u njegovoj organizaciji i pod njegovom kontrolom. Posebno se to odnosi na Sirok spektar aktivnosti i poslova u sektoru usluga. Zato se individualni trgovac uspjeSno inkorporiSe u privredne aktivnosti privrednih druStava i ekonomski Livot zemlje uopSte.
Praksa razvijenih zemalja pokazuje da i u savremenim uslovima, pri visokom stepenu razvijenosti informatike, tehnike i tehnologije (automatizacija, specijalizacija, proizvodnja u visokim serijama), postoji potreba da neke poslovne aktivnosti obavlja pojedinac,
't)Njemadki trgovadki zakonik, dl. 6; TZKI, dl.4; Jovanovid dr Vladimir, op. cit. str. 94. 13) Hilferding Rudolf: "Finansijski kapital", Kultura, Beograd, 1958, str.742.
loo
2. Pravni poloh4i individualnog trgovca

Pravni tretman individualnog trgovca (solo tradera) bitno je drugaeiji od poloLaja ostalih lica netrgovaca, nepreduzetnika. Pravni okvir takvog pololaja utvrden je zakonima i nizom predzakonskih akata. U ovoj materiji, vi5e nego u bilo kojoj drugoj, dolazi do izraZaja pravna regulativa kantona i op5tina. individualnog trgovca (samostalnog privrednik) u na5em pravu:
lzloZicemo osnovna pitanja
koja
determiniSu pravni poloLai
a) firma. Individualni
b)
c)
trgovac obavlja djelatnost, kao svoje redovno ili dopunsko zanimanje, i posluje pod firmom. firma sadrZi: Iieno ime individualnog trgovca, predmet poslovanja i sjediSte (ZOSP, al. 25). IJ firmi se obieno, pored oznake djelatnosti (agencija za pravni konsalting, caffe bar, slastie arnica, zanatska radnja), unosi neko ime (,,5M-,,,Agrum", ,.SLInce", ,,lIappy''),1to je prthvaceno u praksi, ali se u firmi navodi obavezno ime vlasnika. Ako se djelatnost obavlja u odredenim poslovnim prostorijama, firma se istiie na poslovnom prostoru (lokalu. d uCanu). SjediSte. Samostalni prtvrednik ima poslovno sjediSte (ZOSP, el. 24) u kome obavlja registrovanu djelatnost. Ako djelatnost obavlja u viSe mjesta ili za obavljanje djelatnosti nije potreban poslovni prostor (dopunska djelatnost, kuCna radinost, usluge domaiinstvima), tada je sjediSte individualnog trgovca mjesto njegovog prebivalista. Poslovno sjediSte se moZe premjestiti. Odobrenje i registracija. Za obavljanje djelatnosti i sticanje statusa individualnog trgovca lice mora prethodno pribaviti odobrenje od nadleZnog organa opstine gdje Zeli voditi poslovne aktivnosti. Odobrenje, u formi rjesenja, upisuje se u registar koji vodi organ uprave. Relevantne einjenice koje se upisuju su: ime samostalnog privrednika, firma, sjediSte i poslovna djelatnost. Upis ima
deklaratorni karakter jer se status individualnog trgovca stiie danom izdavanja rjesenja, odobrenja za rad (,.dozvole za rad"). Obavljanje djelatnosti moZe otpoieti ako u roku od sedam dana od dana podnoSenja zahtjeva za rad sa potrebnim dokazima o ispunjavanju uslova organ opstine ne izda odobrenje (slueaj Cutanja administracie) - ZOSP, el. 18. Zavisno od vrste djelatnosti (profesije), specijalni propisi traZe da se individualni trgovci koji obavlj4ju odredene poslovne aktivnosti upisuju u posebne registre (profesionalni posrednici. javni prevoznici i dr).ta)
ZVP, dl. 101;Zakon o prevozu u unutamjem cestovnom prometu, dl. 11,33 (Sl. novine FBiH, br.23198)
t4\
rol
d)
e)
Obavljanje djelatnosti. Specijalni zakoni i njihovi provedbeni akti (naglasenost upravne regulative) veoma precizno utvrduju uslove i naei n obavljanja dj elatnosti (oblast zdravstva, trgovi ne, transporta, ugostiteljstva).'t) Propisi o klasifikaciji djelatnosti koji se odnose na privredna druStva ne primjenjuju se na individualne trgovce.lu) Obavljanje djelatnosti samostalni privrednik moZe privremeno obustaviti, *to nrje slue4j sa trgovaekim dru1tvima. Razlog IeZi u einjenici *to se djelatnost obavlja lie nim angazovaniem ili anga'hovanjem ehnova porodice ili malog broja zaposlenih lica. Razlozi obustave rada su: sprtjeeenost, bolest, vrSenje vojne ili druge javne obaveze te drugi opravdani razlozi. Ta iinienica, da bi imala pravna dejstva, mora biti utvrdena rjeSenjem opstine i dostavljena poreskoj upravi radi umanjenja poreskih obaveza (zosP, al,28-50). Posjedovanje poslovnog prostora (lokala, duiana). Kada ie specijanim zakonima odredeno, ZA pojedine oblasti, posiedovanie poslovnog prostora je uslov za sticanje svojstva individualnog trgovca (npr. trgovina na malo ili veliko se obavlia u prod4inom objektu).t') Za obavljanje nekih djelatnosti nije potreban poslovni prostor (domaCa ili kuCna radinost, izrada predmeta gdie preovladuje rueni rad, usluge domaiinstvima, neke zdravstvene usluge i sl). Radi se o poslovima,,malih samostalnih privrednika sa
prostor) ulaze u jedinstvenu imovinsku masu.
Imovina i odgovornost. Prava na dobrtma sa koiima individualni trgovac obavlja registrovanu djelatnost (oprema, alat) iine sastavni dio njegove jedinstvene imovine. Sredstva rada (oprema, poslovni
Dakle,
taSnom".
registrovanjem individualnog trgovca za obavljanje dielatnosti ne formira se posebna imovina povodom dobara sa koiima on obavlja rad. Ta dobra, jednako kao i ona sa kojim ne obavlia djelatnost, mogu biti predmet individualne egzekucije (prtnudnog izvrSenja) za obaveze koje: individualni trgovac stvori obavlianiem djelatnosti (vodenjem radnje) ili zasnuje u gradanskom prometu
kao netrgovac.
Kod individualnog trgovca ne dolazi do odvajanja prava vlasniStva na zaloLenim dobrima, pa je upravljanje i vodenje poslovne djelatnosti vezano za lienost samostalnog privrednika. Stoga i razvoj menadLmenta treba posmatrati u tome smislu.
Vidjeti odgovarajuie zakonske, a narodito podzakonske akte, iz ovih oblasti donesene na nivou Federacije i kantona 'u) Zakon o standardnoj klasifikaciji djelatnosti u Federaciji BiH (S1. novine RBiH, br. 6/95) i Odluka o standardnoj klasifikaciji djelatnosti u FBiH (Sl. novine FBiH, br. 28198) - osnovni i razradeni dio t') zor. il.6.
i5)
t02
Imovina, upravljanje i vodenje daju jasan odgovor u pogledu imovinskopravne odgovornosti. Za obaveze koje proisteknu iz
obavljanja djelatnosti individualni trgovac odgovara svojom

cjelokupnom imovinom (ZOSP, el. l2).
radi poslovne knjige i propisane evidencie, koje podlijeZu finansijskoj i poreskoj kontroli (ZOSP, al. 27, ZOT, al. lO). b) Poreski tretman. Subjekt poreza i javnih davanja, bez obzira na njihovu vrstu, je individualni trgovac. On je poreski obveznik za placanje poreza na promet proizvoda i usluga koji je ostvario u obavljar{u djelatnosti.Is) Dobit koju samostalni privrednik ostvart je predmet samostalnog oporezivanja i porez se plaCa kvartalno. c) Tr4jni prestanak vrSenja registrovane djelatnosti. Tr4jni prestanak rada individualnog trgovca utrvduje se rje1enjem, a moZe
a) Vodenje poslovnih knjiga, Individualni trgovac obavezno
nastupiti: odjavom,
d)
odredenim zakonom (ZOSP, el. 51). Prestanak po sili zakona dolazi u sljedeCim slue4jevima: ako je samostalnom privredniku pravosna'Znim rjesenjem izreiena mjera zabrane obavljanja djelatnosti; ako je utvrdena niStavnost upisa u registar; smrCu ili trajnim gubitkom poslovne sposobnosti; danom stupanja na izdrZavanje kazne preko sest mjeseci (ZOSP, al, 54), UdruZivanje. Individualni trgovci se mogu udruZivati u svoja udruZenja, zadruge, savez i privrednu komoru (ZOSP, al. 7).
po sili
zakona
i u drugim
sluiajevima
3. Radnja i zajedniika radnja

Pojmovi ,,radnja" i ,,zajednieka radnja" redovno se pojavljuju u materiji o individualnom trgovcu, kako u regulativi, tako i u teoriji. Oni nisu dovoljno jasni u postojeCoj zakonodavnoj praksi.
Teorijski posmatrano, pojam radnja ima Sire i uhe znaeenje. U Sirem zna-enju, taj pojam podrazumijeva ,,spoljno uredenje trgovieve radinosti u eijem okviru on preduzima svoje poslove.tn) SadrLaj takvog znaienja jeste dvojak: pravni, koji obuhvata prava i obaveze koje su jednom fiziekom licu sa statusom individualnog trgovca priznati pozitivnim pravom u wSenju i upravljanju poslovnom djelatnosti, a faktieki sadrLaj mole da obuhvata materijalne radnje koje on preduzima i dobra koja koristi. U ovom znaLenju ,,radnja" moLe postojati i bez posjedovanja poslovnog prostora. U uiem zna(,enju, pojam ,,radnja" obuhvata sam poslovni prostor (lokal, duian,
tB) rn)
Zakon o porezu na promet proizvoda i usluga, dl. 13 (Sl. novine RBiH, br.6195) Barto5 dr Milan, op. cit. str. 302
l05
prostorije) gdje individualni trgovac vr5i npr. zanatske i druge usluge. Ovo znacenje je dominantno u poslovnoj praksi.
Kao Sto pojam ,,radnj a" ima dvojako znacenie, isto vrijedi i za poiam ,,zajednieka radnja". Samo Sto je kod nje vise fiziikih lica (samostalnih privrednika) povezano ugovorom (ZOSP, el. 37),
Kakva su znaeenja tih pojmova prema pozitivinom pravu? Poslovni prostor je bitno obiljezje ,,radnje" jer se radnja ,,osniva" za obavljanje poslovne aktivnosti u odredenom prostoru (lokalu, du6anu). Ako se poslovna delatnost obavlja bez posjedovanja radnje, tada se ,,registruje obavljanje djelatnosti" (ZOSP, al. 3,6).Dakle, Prema pozitivnom zakonodavstvu ne moZe se osnovati radnja bez posjedovanja poslovnog prostora, vlastitog ili uzetog u zakup.
4.Uslovi za registracrju indiuidualnog trgovca

Odobrenje za obavljanje djelatnosti i sticanje statusa individualnog trgovca mogue,e je uz ispunjenje odredenih uslova, a to su:
a) pismeni zahtjev b) d,okazi o ispunjenju materijalnih uslova 2. ONti materiialni uslovi a) puna poslovna sposobnost b) nepostojanje zabrane za obavljanje te djelatnosti
3.
Dopunski materijalni uslovi, odredeni posebnim propisima za pojedine vrste dielatnosti a) posjedovanje poslovnog Prostora (lokala), vlastitog ili iznajmljenog i drugih sredstava rada (opreme) b) struena sprema i/ili radno iskustvo individualnog trgovca ili lica koje on zaposli c) opSta zdravstvena sposobnost
l. Formalni uslovi
Utvrdivanje posebnih materijalnih uslova vrSi nadleLni organ op5tine, u svakom pojedinom slueaju. Ako se radi o vodenju zajednieke radnje, dodatni uslov jeste prezentacija ugovora izmedu lica koja namjeravaju u njoj obavljati registrovanu delatnost (ZOSP, al. 37).
ro,4
ilI
uopsrE o pRrvREDNrMnRdovACr{rM
DRUSTVIMA
1. Terminologija
U naSoj, kao i u teoriji uporednih prava, koriste se razliciti izrazi kojim se oznaeav4ju (odreduju) pravna lica poslovnog karaktera, a koja su subjekti i predmet izudavanja poslovnog/trgova-kog prava, odnosno uZe, kompaniiskog prava. Neki od tih izraza su tradicionalni, dok su drugi novijeg datuma ili su specifieni za neke pravne sisteme
(evropskokonti nentalni, anglosaksonski)
Za pravna lica koja imaju lukrativne ciljeve redovno se koriste generieki pojmovi kao Sto su ,,poslovne organizacUe" ili ,,profitne organizacije", naroeito u ekonomskoj literaturi. Ne rijetko, upotrebljava se i rijee ,,firma" sa Sirim znaeenjem, jer ukljucuje i individualnog trgovca kao subjekta poslovnog prava.
Tradiciji evropskokontinentalnih pravnih sistema odgovara termin ,,druStvo" (socit, Qesselschaft) u kome pravcu se i razvila posebna
teorija (teorija druStava). Taj termin ima Sire zna-enje poSto obuhvata kako druStva poslovnog, tako i druStva gradanskog prava, tipa ortakluka (societas). Medutim , kada se iskljuiivo misli (obraduju) druStva poslovnog prava (poslovne prirode), teorija i zakonodavstvo,
upotrebi je pojam ,,privredna druStva" (madarski zakon, 1988). Istorijski posmatrano, termin ,,trgovaeka druStva" ima tradiciju na podrucju Bosne i llercegovine i susjednih zemalja,jer se njime sluZi i teorija i pravna reglementacija od sredine XIX vijeka.zo)
Pod uticajem ranijeg dru5tveno-ekonomskog sistema (socijalisdekog) naSe novije zakonodavstvo, pa i pravna teorija, joS koriste termin ,,preduzeee". Pored toga Sto nije kompatibilan sa uporednim pravnim sistemima, taj izraz ima veoma Siroko pravno znal,enje, pa nfle adekvatan. U klasienom znaeenju, pojam ,,preduze(e" ne oznadava pravno lice, nego jedan poslovni poduhvat koji je planiran, organizovan i finansiran, a eiji su nosioci trgovaeka druStva. Ipak, u novije vrijeme tim pojmom (enterprise) oznadavalu se svi
to) Trgovadki zakonlk za Bosnu
najceSce koriste tradicionalni pojam ,,trgovadka druStva" (tlandelsgesellschaft, societa commerciale). U novije vrijeme u
i Hercegovinu (1883) - krade: TZBiH; Hrvatsko-ugarski trgovadki zakonik (1875) - kraie: HUTZ; Trgovadki zakonik Kraljevine Srbije (1860, 1896, 1898) - krade zakon Kraljevine Jugoslavije (1937) - kra6e: TZKJ;
l05
organizovani oblici vrSenja poslovnih aktivnosti koji se ne mogu svrstati u kategoriju trgovaekih druStava (nisu tipieni). Prema Zakonu o preduzeeima (1994/ 1995), pojam ,,preduzele" oznaeava: sve tipove trgovaikih dru5tava, sve oblike njihovog statusnog povezivanja te subjekte koji imaju ili obavljaju djelatnosti javnog karaktera (iavna preduzeca) -ZOP, el. 1,6).
U anglosaksonskoj pravnoj teoriji generieki pojam ,,Business Organization" obuhvata dvije kategorije poslovnih subjekata i to: ,,Partnership" i ,,Corporation" , odnosno ,,Company-,") Oni bi trebali da odgovaraju ,,trgovaeko druStvo" evropskog prava (partnership : ortaeka trgovaeka dru5tva, a company i corporation = trgovaeka
druStva kapitala).
generieki pojam.
U ovom udZbeniku koristimo alternativno (naizmjeniino) i sa istim znaeajem termine ,,trgovaeko druStvo" i ,,privredno druStvo". Rijee ,,preduzeee" koristi se samo kod kategorije lavnog preduzefla" , kao
2.
Pojam privrednog/trgovaikog druStva
Individualni trgovci su veoma rano poceli da se udruZuju radi zajedniikog obavljanja trgovaekih poslova. Te forme povezivanja bile su jednostavne, a svoje mjesto nalazile su u statutima pojedinih gradova, primorskih naroeito. Jedan od prvih oblika udruZivanja trgovaca pojedinaca jeste institut ,,commenda", prvobitno razvijen u pomorskom pravu gdje su se trgovci povezivali radi zajedniekog prevoza i prodaje robe, uz zajednieki rizik i podjelu dobiti. Kasniji
razvoj poslovnog prava i5ao je u pravcu stvaranja trgovaekih dru5tava. U anglosaksonskom pravu, osnovu za stvaranje trgovaekih dru5tava treba traZiti u ideji trusta zasnovanoj na ugovornom odnosu principala i agenata.")
Trgovaika dru5tva su nastala onda kada su razvoj proizvodnih snaga i potrebe druStva doSli do toga stepena da pojedinaini kapital i
t') John Ellison, Jim Bedingfield, Tom Harrison: "Bussiness Law", Business Education Publishers Ltd., 7994, str. 16I-173; A. James Bames & Co., op. cit. str. 411 i 481,
respektabilno
22)
imovinu (sredstva, dionice, a kod glasanja i glasadka prava) drugom licu trusteu. Povjerenik duva povjerenu imovinu za ra(,un vlasnika i nastoji je uve6ati, pa otuda ima posebne fiducijame duZnosti (duZnosti iz osnova povjerenja). Izmedu vlasnika kapitala i povjerenika stvara se poslovni krug.
Harry G. Henn, op. cit. str. 87,315, 359,394. U ameridkom pravu, trust je imovinskopravni odnos stvoren ugovorom u kome, po pravilu, vi5e lica povjerava svoju
l06
individualni trgovac (pojedinac) vi5e nisu mogli da ih zadovolje. Poslovne aktivnosti i privredni Livot iesto su takvi da je teSko, gotovo nemoguee, obavljati ih pojedinaenim snagama. Stoga je vrlo rano doSlo do udruZivanja bilo kapitala, bilo lienosti na bazi z4iedniike saradnje. t5)Tako se stvaraju organizacione forme koje omoguC,avaju ,,zajednicu" kapitala i/ili rada, tih dviju ideja.
Ceneralno, privrednoltrgovaeko druStvo (komPanija) je poslovna organizacija koja predstavlja: zajednicu stvorenu ugovorom, Po pravilu dva ili vise lica (pravnih ilili fizickih), sa statusom pravnpS lica, u koju ona ulaLu kapital i rad da pod zajednickim imenom (firmom) obavljaju registrovanu poslovnu aktivnost i iz nje izvuku zaradu, a dobit/profit podijele. Postoji mogui,nost da i jedno lice formira i vodi trgovaiko dru5tvo fiednoelana druStva - Einmann Qesellschaft, One
Man Company).
Elementi opSte definicije trgovaekog druStva su sljedee,i: Cilj privrednog drustva: ostvarivanje zarade (ekonomski) iz koje formira dobit, saglasno finansijskim zakonima. koja se dijeli izmedu elanova druStva, 2. Pravni status: pozitivno pravo prtzn4ie dru1tvu, kao dru1tvenoj tvorevini svojstvo pravnog lica, moZe tuZiti i biti tuZeno. Il nekim pravima, za poiedina dru1tva, postoie izuzeci, 3. Pravni osnov nast4janja: u principu, toie ugovor izmedu osnivaea @ruStveni ugovor), a kod jednoilanog druStva osnivaeki akt je odluka, 4. Osnivaei: u principu, dva ili vise lica, bilo da su pravna ili fizieka, domaia ili strana. Kod druStva jednog lica osnivai je uvijek samo jedno lice (pravno ili fiziiko) koje predstavlja j edi nog vlasnika druStva, 5. Registracija: druStvo se obavezno registruje, u naSem pravu kod suda, kao i njegova djelatnost (poslovne aktivnosti), ukljueqiuCi i druge pravno relevantne iinjenice odredene zakonom, 6. Imovinskopravna odgovornost: za svoje obaveze stvorene u prometu drustvo odgovara cjelokupnom imovinom, kao pravno lice, Il tome smislu postoje odredene specifiinosti kod druitava personalnog tipa.
l.
Upravljanje i vodenje nisu ukljueeni u opStu definiciju trgovaekog druStva. Zavisno od tipa, kao i organizacije tih funkcija, postoje bitne razlike kod druStava lica i kapitala.
2')
Barto5 dr Milan, op. cit. str.329.

5 . Tipoui
to7
prtvrednih/trgovaekih druStava
Osnovni (temeUni) tipovi trgovackih druStava

prema op5tim i specijalnim zakonima, su ovi:
doma6em pravu,
dru1tva) DruStvo solidarnom . sa neogranidenom odgovornosti ilanova (dno) ili javno druStvo, javni ortakluk ili opSte partnerstvo 1.2, Komanditno dru5tvo (kd) ili mje5toviti ortakluk ili specijalno (limitirano) partnerstvo 2. DruStva lica i kapitala (druStva mjeStovite pravne prtrode) 2.1. Komanditno druStvo na dionlce/akcije (kdd/kad) 2.2. DruStvo sa ogranieenom odgovornosti (doo) 2.2.1. Dru5tvo jednog licalosobe (djlldjo) ili
l. DruStva lica (personalnog tipa, personalna

l.
I
3 . D r u s t v a k a pi t ar
5. I
a,L":#i"X"f;'rfililn"r,, ^, (dd/ad) Dionieko/akcionarsko druStvo

ukljuieni holding i koncern
jer predstavljaju sloZene oblike povezivanja temeljnih oblika figovaekih dru5tava, tipa akcionarskog i druStva sa ogranieenom odgovornosti. Pravna struktura holding druStva ili koncerna jeste
U osnovne tipove trgovaakih dru5tava nisu
struktura dioniekog ili dru5tva sa ogranieenom odgovornosti, ali sa bitnim specifiinostima. Javna preduzeca, takode, mogu imati pravnu anatomiju dioniekog ili druStva sa ogranieenom odgovornosti, ali sa mjeSovitim ciljevima i naroeitim pravnim vezama sa drLavom (odredenim nivoom drlavne stretifikacije opStinom, gradom, kantonom, Federacijom).
Za razliku od uporednih prava, na5e pravo ne poznaJe medutipove trgovaekih druStava. To su specifiene forme nastale kombinovanjem viSe osnovnih tipova druStava (npr. komanditnog i dru5tva sa ograniienom odgovornosti).
4. Pravna priroda privrednog/trgovaikog druStva

?ravna terorija nije jedinstvena kada je u pitanju pravna priroda trgovackih dru5tava. U ameriekoj teoriji, pravna priroda trgovackog dru5tva, posebno korporacije, uporeduje se sa prirodom lienosti, bica (entiteta), drZave i drZavljanstvom.2a) U evropskom pravu prisutne su
l08

mje5tovita.2s)
tri osnovne teorije: teorija ugovora, teorija institucije i

lznijecemo osnovne ideje tih teorija.
?rema teoriji ugovora, trgovaeko druStvo predstavlja druStvo-ugovor. Osnovna postavka ove teorije jeste u einjenici da je dru5tvo ugovorna tvorevina. Tim pravnim aktom odreduje se njegova pravna struktura, pravna organizacija i sve ostale funcije. DruStvo se na osnovu ugovora i kako ugovor odreduje registruje. RjeSenja ostalih akata (statuta, pravila) izvedena su iz osnovnog ugovora. Odnosi izmedu osnivaia (elanova) dru5tva utvrdeni su, prima vista, ugovorom. Ukoliko odredena rjeSenja ugovor ne sadrLi, prema zastupnicima ove teorUe, treba primjeniti op5ta pravila teor[je ugovora (obligacionog prava). Tako npr. neunoSenje uloga u dru5tvo ili unoSenje uloga (stvari, prava) sa nedostacima valja procjenjivati po pravilima o materijalnim i pravnim nedostacima ili pravilima o neispunjenju ugovora, koja vrijede u ugovornom pravu.
Teorija institucije vidi u trgova-kom druStvu posebnu i samostalnu pravnu instituciju (bi6e, entitet). Taeno je, ka1u zastupnici ovog shvatanja, da se trgovaeka druStva formiraju na osnovu ugovora, te da se na pojedine odnos, u odredenim situacijama, primjenjuju pravila ugovornog prava. Medutim, objektivno pravo (zakon) odreduje svojim normama (regulama), za svaki tip druStva, kljuena pravila u pogledu uslova i naeina osnivanja kao i uslove i naein njihovog poslovanja. Norme zakona, koje su eesto imperativne, imaju dominaciju nad ugovornim pravilima (obim i naein unoSenja kapitala, oeuvanje
integriteta osnovne glavnice, osnovna pravila u raspolaganju udjelima, uredenje funkcije upravljanja i vodenja, te regulisanje kontrole, revizije rada i poslovanja). Svojstvo pravnog lica pokazuje ekonomsku i pravnu samostalnost druStva. Dono5enje statuta, njegove izmjene i dopune od strane organa druStva upuduju na to da se veoma iesto, odstupa od ugovornih rjeSenja, prvobitnih ciljeva i namjera osnivaea. Posebno kada se radi o druStvima kapitala (dd). Uostalolrl, trgovaeka druStva, kao osnovni nosioci privrednog Zivota zemlje, nem4ju samo cilj zadovoljenje interesa elanova, nego i dru5tva u cjelini. Obavezno organizovanje kontrole od strane druStva i kontrola drLavnih organa idu u prilog tome.
Teorija
o mje5ovitoj pravnoj prirodi trgovaekih dru5tava stoji na stanoviStu da ona nisu, u potpunosti, ni ugovori niti institucije. U tim bicima (entitetima) uporedo koegzistir4ju pravila ugovornog prava i zakonska pravila, kao i autonomna pravila izraLena u statutima, odluka organa upravljanja (pravila druStva-institucije). Kod pojedinih
25)
Vidi: Prica dr Radoje: "Organizacioni oblici direktnih inostranih investicija", Institut
dru5tvenih nauka, Beograd, 7976, str.45-47; Strezoski dr Strezo, op. cit. str.24-31
l09
tipova druStava prevladavaju ugovorna (dru5tva personalnog tipa), a kod druStava kapitala pravila zakona i autonomna pravila druStvainstitucije, smatraju zastupnici ove teorije.
5. Sistemi osnivanja privrednihltrgovaakih druStava

Teorijski posmatrano, osnivanje trgovackog druStva obuhvata skup pravnih i faktiekih radnji osnivaia fiednog ili viSe) i drZavnog organa, preduzetih po zakonom predvidenom postupku i uz ispunjenje zakonskih uslova, da bi jedinstvo kapitala rada bilo priznato od pravnog poretka i postalo pravno lice. Sistem osnivanja predstavlja skup pravnih pravila koja odreduju naiin i uslove osnivanja. Postoje tri osnovna sistema po kojima se formir4ju privredna/trgovaeka druStva: sistem koncesije (koncesioni sistem), normativni sistem (sistem prijave) i sistem zakona ili upravnog akta. Koji ce sistem biti primijenjen u jednoj drLavi, zavisi od stava druStva prema privredi ili ingerencijama drZave u privrednoj aktivnosti. ?ozitivna zakonodavstva, po pravilu, kombinuju ove sisteme, ali je jedan uvijek dominantan. Razlike postoje, naj-eS(e, zavisno od oblasti u kojoj se trgovaeko druStvo osniva (oblast finansija) ili od samih osnivaia
(strana ulaganja).
Sistem koncesij e (dozvole) javio se u doba apsolutistiikih monarhija, polazio je od pretpostavke da je obavljanje privrednih djelatnosti relativno zabranjeno, odnosno da je dozvoljeno pod izvjesnim uslovima. Da li su ti uslovi ispunjeni za osnivanje druStva, odlu-uje nadleLni dr1avni organ. DrLavni organ ima Siroka ovla5tenja jer cijeni: cjelishodnost (oportunost) osnivanja druStva, kao i druge uslove za koje nade za potrebno (npr. ekonomske). Ako utvrdi da je osnivanje svrsishodno (cjelishodno), izdaje dozvolu za osnivanje druStva (koncesUu), pa otuda i sam naziv sistema. Koncesija je akt konstitutivnog karaktera, po pravilu. Ovaj sistem prisutan je, u nekim pravima, i danas kod osnivanja akcionarskih druStava, a izraZava se
naSem pravu, koncesioni sistem je prisutan u ogranieenom obimu, kod osnivanja dioniekih druStava koja predstavljaju institucionalne oblike kapitala (banke, osiguravajuda dionieka druStva, druStva za upravljanje fondovima, investicioni fondovi), te organizacija iz oblasti vojne industrije. Sa koncesionim sistemom osnivanja ne treba mije5ati dobijanje dozvole (koncesije) za kori5tenje obnovljenog ili neobnovljenog prirodnog dobra (izvora pitke ili mineralne vode, Suma, ruda).
kroz porceduru prethodne administrativne ili sudske kontrole.
Normativni sistem (sistem prijave) ima za osnovu einjenicu da je obavljanje poslovnih aktivnosti i osnivanje organizacionih formi za to
I to
Sistent subjekata poslovnog prava
dostupno svakom licu i pod jednaKinr uslovitna. Njegova Pravna su5tina jeste u tome Sto se zakonom (ne i podzakonskim aktom) utwduje naroeito: ko se wto'Le prijaviti kao osnivai trgova-kog dru5tva, koje uslove treba ispuniti (formalne i materijalne) te Kakav postuPak osnivanja treba provcsti (procedura). Funkcija drzavnoa organa svodi se na osiguranje prinrjene zakonskih pravila (ispunjenje uslova i naiina osnivanja). On nrje ovla5ten da ispituje cjelishodnost osnivanja, kao u koncesionom sistemu. Ako utvrdi da su ispunjeni zakonski uslovi, izvrsid,e registraciju trgovaikog drustva, u protivnom, dai" rok osnivaeima da upotpune prijavu i ispune uslove. Bezuspje5nim protekom roka odbija se upis drustva u registar. Ovaj sistetrr osnivanja je
danas dominantan u uporednim, kao i u na5em Pravu.
Sistem zalxona ili upravnog akta javlja se kao posljedica stvaranja drZarmog kapitala u sferi privrede. U svojoj pravnoj izvedbi ogleda se kroz osnivanje javnih preduzeta (kompanija) od strane op6tine, grada ili drLave. Prisutan je naroiito u oblasti drustvenih djelatnosti, d. kod osnivanja ustanova. Osnivaiki akt je zakon'") ili upravni akt vlade,
je osnivacki akt kojim se utwduju sva relevantna pitanja vezarra za osnivanje i poslovanje subjekta (kapital, upravljanje, vodenje, odnosi
sa osnivaiem, distribucija nadleLnosti i kontrola).
odnosno odluka sKupstine (opstine, grada). Akt organa drLavne vlasti
tt" Npr. Registar vri.iednosnih papira u

registru vri.jednosnih papira
(
Federaci.ii BiH .je osnoviur zirkonom
- Zakon o
S l.
novine FBiH. br. 39/9[i)
Gr"""l
DKUGA
I
DruStvo sa neogranieenom solid arn om odgovornoSCu il an o va/j avn o t rgovaeko druStvo (ortakluk, opste
partnerstvo)
PIJAM, KARAKTERISTIKE I ISNIVANJE
I . Pojam javnog trgovaekog dru*tva

DruStvu sa neograniienom solidamom odgovomoS6u elanova (dno) odgovaraju u uporednom pravu dru5tva koja se susre6u pod nazivom: Offene I-landelsgesellschaft, Kollektivgesellschaft, Societe en nom collectif, Societa collectiva, Societa in nome collettivo, Ceneral partnership.zzr U doma6em pravu, ranijeg doba, ovaj tip druStva bio je poznat pod imenom ,jarmo trgovaiko druStvo" ili javni ortakluk".2") Dru5tvo sa neogranicenom solidarnom odgovornoSdu ilanova postoji onda kada se na osnovu ugovora dva ili vise lica udrule, da pod zajedniekim imenom (personalnom firmom) obavljaju odredenu poslovnu djelatnost (,,tjeraju trgovaiki obrt"), i svaki clan druStva
Vid.jeti literaturu: Harry G.Heen: "Handbook of the law of corporations and other business entcrprises", St. Paul, Wcst Publishing CO., 1970, str. -506-509; John Ellison and conrp: "Business law", Busincss Education Publishcrs Linrited, lL)94, str. 161;StraZnicky dr Milorad: "Ptedavania iz trgovadkog prava", Bibliografski zavod, d.d., Zagreb. 1926. str. 75. r*' Bosansko-hercegovadki trgovadki zakonik ( 1883) - kraie BHTZ, dl. 68; Hr-vatsko-ugarski trgovadki zakonik (187-5) - kra6e HUTZ, dl. 64; Srpski trgovinski zakonik (1860) - kraie
-'
sTZ. dl.
104
I t2
Dru1tvo sa neogranidenom
..
ntoLe da ueestvuje u upravljanju, a 'La obaveze druStva svaki elan odgovara, po zakoyrLr, solidamo neograniieno cjelokupnom svojom imovinom. Svaki elan druStva ucestvuje u upravljanju, ali i preuzima neogranieeni poslovni rizik. Ovaj tip drustva pogodan je za vodenje nralog biznisa u okviru uLeg kruga ljudi izmedu kojih postoji veliki stepen liinog povjerenja.'*') U praksi se javljaju naj-esce kao porodiine ili familijarne, odnosno ,,zatvorene" firme. Zato Se u nekim uporednim sistemima na ovo drustvo primjenjuju, pored pravila trgova-kog prava ipravila o ortakluku gradanskog Prava, kao supsidij aran izvor. Tako je i u na5em pravu ukoliko ne postoje odgovarajuca rje5enja u ZO? (a1.74-86). U tom slu-aju primjenjuju se pravna pravila Austrijskog gradanskog zakonika (ACIZ, Par. I L7 512l6), ako nisu protivna ustavnom poretku."")
2. Karakteristike javnog trgovaekog druStva

Drustvo sa neograniienom solidarnom odgovornosti elanova je tipiean predstavnik druStva personalnog tipa, druStava lica. Liena svojstva ilanova dru5tva fiavnih ortaka, drugara, partnera), medusobne veze i povjerenje te njihov poloLaj i odnosi prema tre6im licima u pravnom
prornetu daju osnovne karakteristike ovolal tipu dru6tva.'') Prema naSem pravu, one se ogledaju u sljedetem:
a) Drustvo postt{e i vodi se pod personalnont firntom. fimta sadrZi intena svih Clanova ili viEe njih ili sanlo jednog, Llz obaveznu oznalru,,i ostali" (ZPO, e|.75). Nenta razloga da u firmi ne bude i drugaiija stiina oznal<a l<ao ,,i drUgoVi", ,,i ortaci", ,,i braia" ier Se b)
tinrc stavtja do znanja treiinr ticinta o kakvonl se tipu druStva radi, sto je relevantno za sigurnost pravnog prometa. Firnta obavezno sadrZi oznaku drustva u vidu skraienice - dno. Svi elanovi (partneri) ravnopravno upravljaju druStvont. Osnovni zal<onski princip jeste isti tretnlan elanova kod upravljanja (ZPO, cl. 84). Stoga se u uporednim pravinta ilanovi ovog drustva sntatr4iu trgovcirna imoraju ispunjavati sve uslove koji se, inaie, traie za trgovce. IJgovoront o osnivanju druStva ntoZe se upravlianie poujeriti jednorn ili nekolicini ilanova. No, to se riietko de9ava s
BiH u l9L)7. godini
posto.ji.tla su 2r druitva sit neogri-tnidenom solidarnont (10 u lrgovini. 4 u gradeviniu'stvu, 4 ztt prontet nekrefnina. 3
r')'
LJ Fcclcraci.ii
rrrlgovor-nosti ilanovu
prentdivadka irrclustri.ia) - Biltcn Statistidkog zavodit, .iuli 1998. t"' Zrtkcl,r o l.rrcuzinr:.ur.iu Zakonao oblig:-tcionint odnosintit (Sl. list RBiH ltro.i2192, lZ1t13,
'rr Opiirni.ic: Dr Milii Sinrii: "Dr-uitvo sa neof-lranidenonr
13194\
solidarnont odgovot'no(iu i:lrurovl/.juvno trgovadko druitvo (ortukluk. o1;(te par-tnet'stvo)", Radunovodstvo i poslovne finlnsiie. FEB. Suraicvo, 7-8198. str. 3-21
DruEhro sa neograniienom.
I l3
obziront na neograniieni poslovni rizilt sva\og Clana (intovinsku
c)
d) Svi alanovi drustva ueestvuju podjednako u podjeli dobiti, snosenju poslovnih rizika i pokrivanju gubitaka (ZOP, el. B2). I ovdje je usvojen veonla pojednostavljen pristup. Smatranlo da ie Ltgovorom o osnivanju drustva ntogute ovdje kao i kod uloga i
e)
udjela predvidjeti i drugacija rjeSenja, ako prihvatinto da su regule karaktera. Za obaveze dru*tva prema pouje riocinta odgovara dru*tvo cjelokupnonr svojont intovinont, ali i .svaki njegov' elan odgovara, po zal<ortu, neograniccno solidarno svojortr cjelokupnonl ne unesenonl intovinont (ZOP, Cf . 74, 126). Radi se o odgovornosti koja obultvata viSe intovina, intovirt;.r druilvra pltts intovine svilt Clanova drustva. Po ovoj karal<teristici drust,to j" i dobilo inre, svi su Clanovi, partneri, sa istont vrstcnt i obirttont odgovornosti.
zal<on a d is pozi ti vnog
jednaki.
odgovornost). LJtozi i udjeli clanova druStva su jednaki (ZOP, C|.77, BO).Za razliku od drugih sistenta, zakon predvida fomtulu prema kojoj: osnovna glavnica drustva predstavlja zbir jednakih ttloga svih clanova. Udjeli, l<ao skup prava i obaveza koje clan drustva ima, takode su
3. Osniva4je javnog trgovaekog druStva

Za osnivanje druStva vaLi normativni sistem osnivanja koji se, inaie, primjenjuje kao osnovni sistem u naSern pravu. Koncesioni sistem ne dolazi u obzir jer se ovaj tip drustva ne rnoLe formirati u oblasti
bankarstva, osiguranja
i institucionalnih oblika liapitala, gdje je
potre bna dozvola.
Najrnanji broj osnivaea druStva su dva koji se obiino nazivaju ,javni drugari", ,,javrti ortaci" ili ,,pal'tnel'i". Maksimalan broj ilanova nrie odreden. Osnivaei lnogu biti pravna lica (drugo clrttStvo, udruZenje gradana, ustanova) ili fiziika lica koja imaju poslovnu sposobnost jer u-estvuju u upravljanju drustvoln i odgovaraju sl'ojom imovinom.
Akt o osnivanju druStva jeste ugovor o osnivanju koji zakljuiuju
osnivaei, u pisanoj formi (2O7,4i,76). Za ugovor o osnivanju ne traLi se ovjera od drZavnog organa, niti bilo kakve drlrge formalnosti javnopravnog karaktera. Drustvo se, dakle, osnirra aktont privatno-pravnog Karaktera, Sto umanjuje stepen pravne sigurnosti. Kao i za ostala druStva, tako je i za ovo zakon odredio obavezan sadrLaj ugovora o osnivanju. Obligatni sastojci ugovora o osnivanju su: imena osnivaca; firma isjediSte drustva koje se osniva; predmet poslovanja ili djelatnost,' osnovna glavnica i pojedinaini ulozi osnivaia (u iemu se
rr4
Dru1tvo sa neogranidenom
..
sastoje, procjena, naiin uplate, odnosno uno5enja); udjeli i,lanova dru5tva i raspolaganje udjelima, narocito limitacije u raspolaganju; troSkovi osnivanja druStva,' pravne posljedice neuspjelog osnivanja,. podjela dobiti, sno3enje poslormih rizika i pokrivanje gubitaka u poslovanju; upravljanje druStvom i vodenje poslovanja; kontrola i obavjeStavanje; zastupanje i predstavljanje druStva,. statusne promjene, promjene oblika i prestanak dru5tva (ZOP, al. 7B). Pored ovih obaveznih, ugovor rnoLe sadrLavati i fakultatirme elemente za koje se osnivaii saglase.
Drugi uslov za osnivanje jeste uplata odnosno uno5enje osniva-kog uloga svakog clana (osnivaia) ito u cjelini. Dru6tvo se ne moLe osnovati na bazi djelimicnih uloga, niti uplatom cijelih osnivaekih uloga samo nekih osnivai,a. Neispunjavanjem ovog uslova nastaju pravne posljedice neuspjelog osnivanja koje se procjenjuju prema pravilima ugovora o osnivanju druStva, odnosno op6tim pravilima ugovornog prava. Tre6i uslov jeste upis druStva u sudski registar kada ono stice pravnu i poslowru sposobnost, odnosno stice svojstvo subjekta prava (ZOP, al. L40).
Za druStva personalnog tipa veoma je vaLart ugovor o osnivanju, ndmanje iz dva razloga: prvi, ugovor o osnivanju drustva je jedini pravni akt kojim se reguli5u odnosi izmedu javnih drugara (partnera). Zakon ne traLi polaganje statuta druStva kod registracionog suda kao Sto je to slu-aj sa dioniikim i druStvom sa ograniienom odgovornosti. Drugi razlog, odredbe ugovora koje se zasnivaju na imperativnim normama zakona, a tieu se odnosa izmedu druStva itrei,ih lica kao i odnosa ilanova prema povjeriocima druStva, ne mogu se mijenjati
voljom ugovornih partnera (npr. isklju-enje ili ograniienje odgovornosti elanova). Veoma je znaiajno da se prilikom osnivanja drustva ugovorom jasno i precizno reguli5u sva relevantna pitanja jer taj akt zamjenjuje statut. lzmjene i dopune ugovora moraju biti u pisanoj formi i dostavljaju se registarskom sudu.
If rnavNr oD Nosr rzM EDuCranovA/pARTNERA

I . Osnovna/temeljna glavnica javnog trgovaekog druStva
Osnovn altemeljna glavnica (osnowri kapital, stated capital) predstavlja
imovinu utvrdenu ugovorom o osnivanju drustva izraLenu u novianoj vrijednosti koja se formira od jednakih uloga i podijeljena je na
DruEtvo sa neograniienom.
t t5
jednake udjele. Zbir tih jednakih uloga iini osnovrlu glawricu (ZOP, al. 77). Uee56e (participacija) svakog clana drustva mjeri se njegovim uie5iem u osnovnoj glarmici (osnovnom kapitalu), a ne u ukupnoj imovini drustva (npr. kod podjele dobiti, uce56a u pokrivanju gubitaka). Kod ovog tipa dru5tva zak..,on nrje odredio najnili (minimalni) iznos osnovne glavnice, niti najmanji iznos pojedinainih uloga javnih drugara, Sto je, takode, uobicajeno u uporednim sistemima.") Dva su osnovna razloga za to - jedan ekonomski, a drugi pravni. U ekonomskom smislu, druStva sa neogranicenom solidarnom odgovornosti ilanova predstavljaju subjekte za obavljanje malog biznisa (small business) sa ograniienim kapitalom iizvoriwla, ogranie enim organizacionim, poslovnim i drugim mogu6nostima. Osnivaju se za relativno male poslovne poduhvate, pa se ne mogu osnovati u finansijskoj sferi (bankarstvo, osiguranje). Pravni razlog leLi u vrsti odgovornosti svakog clana za obaveze dru3tva. Zakonska solidarna neograniiena odgovornost javnih drugara daje pravnu mogudnost povjeriocu dru5tva da namirenje potraLivanja traLi od dlanova, iz njihove imovine. Povjeriocu jednako stoji na raspof aganju imovina drustva kao i imovina svakog partnera, tlana
druStva.
Po5to nema zakonskog minimuma, osnivaci ugovorom o osnivanju slobodno odreduju ukupan iznos osnovne glavnice, kao i visinu pojedinainih uloga (npr. ukupna osnovna glavnica 5.OOO DM, pojedinaeni ulozi tri osnivaia po I.OOO DEM). Osnormi kapital se izraLava u novianoj vrijednosti, njemackim markama ili domaoj valuti. Osnovni kapital je dinamiika kategorija, kao i kod ostalih trgova-kih dru5tava, pa se rnoze poveiati ili smanjivati. Promjene u tom kapitalu upisuju se u sudski registar uz prethodnu izmjenu ugovora o osnivanju dru5tva.
2. Ulozi elanova u javno trgovaeko druStvo

Ulozi predstavljaju jednake i trajne prinose, doprinose (kontribucije) koje osnivaii unose u druStvo radi formiranja osnovne glavnice. Prinosi su imovinske koristi i mogu biti u novcu, stvarima i pravima, dakle, u novcu ili naturi (ZOP , e l. 79). Zakon ne dozvoljava ulog u radu, izvrSenim poslovima ili
rr' \zi,l.irti, Sultanovii Aziz, 'llitkovi6 dr MiloX, Sirnii dr Mili6: "['rjvrerlno pravo" I dio, Ekonomski
I'akultct, Sarajr:r,o, 1991, str'. 26fl
I t6
s is
DruEhro sa neograniienom
.,
obavljenim uslugama, a sto je uobiiajeno u uporednim

te m im a.'tt)
Ulozi u stvarima mogu biti u vidu pokretnih ili nepokretnih stvari, zamjenjivih ili nezamjenjivih, potro5nih ili nepotroSnih. Naturalni ulozi (stvari i prava) se unose. Pravno se smatra da su oni uneseni u druStvo ako se predaju ili se valjanim pravnim aktom transferiSu prava na njima tako da drustvo momentom registracije rnoLe te stvari i prava koristiti isa njima slobodno itrajno raspolagati. Uplata uloga u novcu
instrumentima efektivnog pla,anja (virmanski iek). lako zalnon o tome ni5ta ne kaLe, ulog moLe biti u negocijabilnim hartijama od vrijednosti (nrjenica, dionica, obveznica). Ugovorom o osnivanju moLe se iskljuiiti ulog u vrijednosnim papirima.
zgrada, poslovni prostor), opste je pravilo poslovnog prava da se na tim stvarima ne wtoLe zadrLati pravo svojine od strane ulagaia, osim ako ugovorom izriiito nrje dozvoljeno. Nrje primjereno da se u osnivaiki akt unosi klauzula pactum reservati dominii, a ukoliko bi se unijela, ilan druStva bi na takvim stvarima imao izlueno pravo u slueaju ste-aja. Ulog moLe biti sama stvar ili neko pravo na toj stvari (npr. pravo zakupa), odnosno ,,dru5tvena poraba" stvari.
vrSi se gotovinom (fiducijarni novac) ili zakonom priznatim
Ako se ulog sastoji u stvarima, posebno nepokretnim (zemljiSte,
Ulozi u stvarima i pravima se izraLavaju u novianoj vrijednosti i morqju biti procijenjeni od osnivai,a ili ovlastenih procjenitelja. Ako se osnivaii ne sloLe o vrijednosti uloga, procjenu mora izvrSiti procjenitelj. Na izvje5taj o procjeni vrijednosti uloga saglasnost daje svaki osnivai (ZOP, al.79). Svaki osnivai duLan je uloZiti svoj ulog u cijelosti do momenta registracije drustva. Ne moZe biti djelimiinog i sukcesivnog ulaganja j"r se ne rnoLe konstituisati osnovna glavnica u obimu kako je predvideno ugovorom o osnivanju. Ako su dva osnivaea, pajedan ne uloLi u cijelosti svoj ulog ili samo djelimiino uloZi - druStvo ne moLe
nastati.
elanovi druStva (partneri) mogu u toku poslovanja druStva poveeati osnovnu glavnicu dodatnim ulaganjima (reinvestiranje). Tada se njihovi ulozi u druStvu povei,av4ju. Osim toga, osnovna glavnica se moLe poveCati i ulaskom novih dlanova u druStvo i unoSenjem njihovih uloga (novi ulozi). U pogledu pove6anja osnovne glavnice i
l) I:nulcsko, n.jr:rnaiko. austri.jsko pllvo kao i rani.jc l)r'av() ko.jc.je vaZilo na ovirn llnrstorirna. [)log.jo biti "r'ucln.jit i svako lloskrvan.jc ko.jc .jc kl<lto unapri.jcrliti rlrultvcnu svrlru", orlnosnrl .jirvni rltugut'.fc mrlgutl urri.lcti i svo.i "liini trgovadki krcd it ".
rn()sir()
DruEhro sa neograniienom,
tt7
uloga vaLi potpuna ugovoma autonomija e lanova. e lan druStva ne rnoLe svoj ulog jednostrano poved,ati, niti ima obavezu da ulog
povei,ava.
Posto su, po zakorn), ulozi javnih drugara jednaki, slijedi da oni rrrorqju zadrLati taj odnos kako prilikom osnivanja dru5tva, tako i kasnije kod naknadnih ili novih ulaganja (pove6anja osnovne glavnice). Sigurno je da 6,e takvo rjesenje stvarati odredene pote5ko6e u praksi . Zakon ne predvida mogu6nost povlaeenja uloga iz dru5tva, dok uporedna prava daju tu soluciju u zakonom predvidenim slue ajevima.
3. Raspolaganje udjelima kod javnog trgovaekog

druStva
Udio predstavlja skup prava i obaveze koje jedan ilan (partner) ima u dru5tvu. Ceneralno posmatrano, udio clana druStva ima relativno trajan karakter jer ga nakon odredenog vremena ilan drustva mole ustupiti, prodati, pokloniti. Ovo 6e biti slueaj kada javni drugar iz odredenih razloga (poslovnih ili liinih) nema interesa da viSe ostane clan toga dru5tva. Raspolaganje udjelima kod ovog tipa dru5tva jako naglasava liine osobine, svojstva i poloLaj njegovih ilanova personalni karakter druStva. U toj materiji postoji dosta restriktivnih
rjeSenja zakonodavaca.
Svaki elan ima istu vrstu
i obim prava u drustvu, bilo da se radi o imovinskim ili pravima na upravljanje (kontrola, obavjeStavanje, zastupanje i predstavljanje). ?rava lienog karaktera su, po zakonu, neprenosiva. Clan drustva ne mole prenijeti na drugo lice, drugog clana druStva ili lice izvan druStva prava koja su vezana za njegovu
licnost (ZO?, al.B
I ).
lmovinska prava, koja cine udio ilana dru5va, mogu se prenositi (pravo uee56a u imovini dru3tva, pravo na dobit). Kod prenosa ovog dijela (irnovinskog) udjela treba razlikovati dvije situacije: prvu, prenos na drugog ili druge postoje6e ilanove dru5tva (interni prenos) idrugu, prenos na tre6e ili tre6a lica izvan dru5tva (eksterni prenos). U prvom slucqju, kod transflera udjela ili dijela udjela izmedu ilanova dru5tva vrijedi ugovorna autonomija -lanova jer prenos ima intema dejstva. U drustvo ne ulazi novi clan. Ako se pode od zakonskog rjesenja da udjeli elanova u dru5tvu moraju biti jednaki, znaCi sljede6e: udio se jedino lntoze prenijeti u cjelini i prenos mora biti izvr6en istovremeno na sve postojede ilanove druStva i u jednakom obimu. Na taj naein
l ta
DruEtva sa neogranidenom ,..
zadrLava se princip jednakosti udjela d,lanova dru5tva transfera udjela nekog od partnera.
nakon
Slobodan promet udjela ne postoji u takvom stepenu kada u njemu uiestvuju tre,a lica, koja do tada nisu bila clanovi druStva. Radi se o ulasku novih subjekta u dru3tvo putem,,ustupanja svoga mjesta". Ostalim partnerima nije svejedno ko ulazi u druStvo, odnosno ko je njihov novi partner. Zakon ne iskljucuje prenos udjela, dijela ili cjeline na tre6e lice, ali predvida stanovito ograni-enje. Ogranieenje se ogleda u ovome: ilan dru3tva koji leli prenijeti svoj udio dulan je uputiti pisanu ponudu postojedim ilanovima druStva,' ostali elanovi dru5tva imaju, po zakronu, pravo pre-e kupovine (prvokupa) udjela (ZOP, af .Bl). Ukoliko ilanovi drustva ne prihvate ponudu, tlan druStva svoj udio rno1e prenijeti na tre6,e lice, izvan dru6tva, pod uslovima iz ponude. I ovdje wijedi princip odrLanja jednakosti udjela izmedu elanova druStva. Pitanje zalaganja udjela (dijela ili cijelog) zakon nije rije5io. Po5to je udio, odnosno njegov imovinski dio, posebna vrsta imovinskog prava koje ilan ima prema dru3tvu, slijedi da je mogu6e zalaganje udjela. U tom slucaju primjenjuju se opsta pravila obtigacionog prava o zalaganju ,,drugih prava" (ZOO, el. 995), ali ne i pravila o zalaganju stvari.s") Kako je zalaganje udjela od strane jednog clana teret za dru3tvo , ali i ostale i,lanove (njihova je solidarna odgovornost), smatramo da je potrebno pribaviti prethodnu saglasnost svih ostalih ilanova dru5tva.
Prenos udela u cijelosti, na drugog ilana dru5tva ili lice izvan dru3tva, predstavlja jedan od naiina istupanja iz dru6tva. Za obaveze dru5tva nastale pnje prenosa cijelog udjela odgovara, po zakonrt, solidarno neogranii,eno i prenosilac udjela, jer je bio elan dru5tva u wijeme nastanka obaveze. Prarmo nrje uop3te relevantno da li je udio ustupljen jednom ili viSe puta, jednom ili vi6e lica, u ili izvan druStva.
4. UeeSCe u dobiti javnog trgovaekog dru*tva

Cilj osnivanja i poslovanja druStva jeste obavljanje poslowre aktivnosti i sticanje dobiti (ZOP, el. I ). Svaki partner oiekuje odredenu imovinsku korist pa ima pravo da participira u podjeli dobiti koju drustvo ostvari.
t'r' Dr Milii Simi6, op. cit. str. 1o
DruELvo sa neograniienom.
t9
Svaki clan druStva ima svoj titni (separatni) raiun ili konto koji se vodi u drustvu. Na njemu se, izmedu ostalog, evidentira: ulog, isplaena dobit, podignuti avansi, uceS6e u podmirenju gubitaka (ZOP, e1.85). eesto se taj konto naziva i ,,raeun gla'rnice" na kome se vrSe noviana pripisivanja ili otpisivanja za ilana dru5tva."-)
elanovi drustva podjednako ui,estvuju u podjeli dobiti , r1a ravne casti (ZOP, al.B2). Dakle, za podjelu dobiti vrijedi princip ,,po glavama;', tako da na svakog dolazi jednak dio.'") Zakon polazi od jednakog doprinosa, zalaganja i interesa svih partnera. U uporednim pravima postoje i druga-ija rjeSenja. lsplata dobiti wSi se u wijeme i na nacin kako je odredeno ugovorom o osnivanju ili odlukom organa upravljanja (polugodi5nje, godiSnje, u gotovini, I1a bankormi raeun ilana druStva). Svaki partner rnoLe raspolagati sa svojom dobiti, da je ustupa ili zalaLe. Posto dobit ima karakter potraLivanja ilana prema druStvu, tada valja primijeniti pravila obligacionog prava o cesiji (ZOO, al.436443), a kod zaloge pravila o zalaganju potraLivania (ZOO, el. 989994). Ovdje nrje potrebna saglasnost ostalih ilanova dru6tva, osim ako ugovorom o osnivanju ona nije predvidena.
U pravnoj teoriji ima mi5ljenja da elanovima dru3tva ne pripada kamata na trajne uloge, jer ulog nema karakter potrazivanja obligacione prirode,"') mada ima i drugaeijih rjesenja u zakonirna nekih zernalja. Osnivackim ugovorom ili odlukom svih ilanova mole
se predvidjeti pravo ilana druStva na podizanje predujma (avansa). Obiino je to iznos u novcu koji clan uzima iz ,,druftvene kase". Po istom principu po kome se vr3i podjela dobiti odreduje se podjela ciste imovine druStva, r1a elanove nakon provedene likvidacije ili steiaja (ostatak steeajne ili likvidacione mase).
5.
IJeesCe u snosenju
poslovnih rizika i pokrivaniu
gubitaka druStva
Kao Sto ima pravo uie56,a u podjeli dobiti, svaki ilan druStva ima i obavezu da u-estvuje u snosenju poslowrih nzika i pokrivanju gubitaka druStva. Svaki ilan druStva podjednako u-estvuje u toj obavezi (ZO?, el.Bz). Protirmo je prirodi ovog drustva da samo neki elanovi ueestvuju u sno5enju gubitaka, a drugr iskljuiivo u podjeli t"' rt'
"'
StraZnicky dr Milorad, op.cit. str. 119 lsti princip je vaZio i u raniiim zakonima (HIJTZ, dl. l2O;TZKJ, dl. lZ4) BartoX dr Milan: "Privatno pravo", Beograd, 1933, str. ?89
120
DruELvo sa neograniienom
dobiti. Stoga je nedopu5teno ugovaranje tzv. Iavovske klauzule (clausula leonina), a ako je ugovorena, ona ne bi proizvodila pravna
dejstva.
Postojanje gubitaka, nacini i vrijeme saniranja procjenjuju se prema pravilima finansijskih zakona o poslovanju trgovaekih dru3tava. Kada se radi o njihovom sno5enju od strane partnera u dru5tvu, oni se mogu pravno-tehnieki izmiriti na dva naiina: prvi, iz dijela dobiti koja pripada svakom ilanu dru5tva idrugi, umanjenjem uloga svakog javnog drugara kada dolazi i do smanjenja osnovne glawrice druStva. U drugom sluiaju, dobit se nei,e dijeliti ilanovima dru5tva sve dok se u cjelini ne namiri iznos osnovne glavnice.
6. Saujesnost i poStenje elanova/partnera

Personalne veze elanova, njihove liene osobine i poloZaj u dru3tvu daiu ovom tipu poslovne organizacije bitne karakteristike. Ulog jednog ilana moLe biti materijalno neznatan, ali njegova liina dobra (ime, ugled, dostojanstvo, poslovna vjestina, iskustvo i znanje) kao i
itnovina izvan druStva stoje povjeriocima dru5tva uvijek na raspolaganju, kao liena irealna garancija. Stoga su savjesnost, poStenje i fer ponaSanje iz kojih proizilazi medusobno povjerenje partnera conditio sine qua non za postojanje i uspjeSno poslovanje dru5tva. Primarno, na tim vrijednostima poeiva ovaj tip druStva kao
intuitu personae.
Svaki elan drustva duLanje da postupa sa imovinom dru6tva, kao iu preduzimanju poslova, pravnih radnji i akata, sa onom paLnjom koju inaie posveduje svojim liinim poslovima i imovini (diligentia quam in suis rebus). Dakle, sa ,,istom pomnjom i briZljivoStu kojom obieaje nastojati" u obavljanju sopstvenih poslova.s") Povreda duZnosti savjesnog i poStenog postupanja moLe biti razlog za iskljueenje elana, Pa i prestanak druStva, a u svakom slu-aju rnoLe dovesti do odgovornosti iz osnova prouzrokovanja Stete. Za ocjenu savjesnosti i po5tenja primjenjuju se pravila objektivnog prava, odredbe osnivaikog ugovora, poslovni obicaji kao i uobiiajeno povjerenje koje postoji izmedu 6,lanova odredenog druStva.
"'
TZBiH . d1.76
DruEhro sa neogranidenom.
r2l
7. Zabrana konkurencije elanovima druStva

U uporednim pravima redovno je predvidena zabrana konkurencije clanova ovog tipa druStva, vodili oni poslove ili ne. Tako se predvida: da efan druStva ne rnoLe istovremeno preduzimati poslove u istoj djelatnosti u kojoj posluje dru6tvo iiji je on ilan; ne moZe biti elan drugog javnog trgova-kog drustva niti komplementar (lieno odgovorni drugar) komanditnog drustva; ne moLe voditi drugo drustvo ili ne n'toLe biti e lan organa upravljanja drugog druStva, pa eak ne moZe biti ni namjestenik u drugom dru5tvu koje pravi ili rnoLe praviti konkurenciju. Klauzula o konkurenciji moze biti, kao Sto se vidi, veoma siroko odreden a, ali zalnoni daju mogu6nost njenog ugovomog
ublaLavanja aktom o osnivanju druStva. NaS zakon ne sadrli konkretno rjeSenje o zabrani konkurencije za dru5tva personalnog tipa. Postoji samo opsta klauzula koja vrijedi za sve vrste drustva: lice koje obavlja poslovodnu funkciju u drustvu ne moLe biti osnivai drugog drustva koje obavlja istu djelatnost, niti u drugom drustvu iste djelatnosti obavljati tu funkciju (ZO?, el. 137). Zabrana konkurencije moLe se proSiriti aktom o osnivanju dru3tva tako da se odnosi i na druge situacije poznate u uporednim pravnim sistemima. Zabrana konkurencije postoji za vrijeme postojanja dru5tva, a rr zakonskom obimu konkurencije i jednu godinu dana po prestanku vr5enja funkcije direktora (ZO? , el. L 37). U nekim situacijama pitanje konkurencije i,e se procjenjivati po pravilima koja ureduju odnose na trZiStu.'")
ilI
L
UPRAVIJANJE U DRUSTVU I VODENJE POSLOVA

DRUSTVA
Upravljanje
javnont trgovaekom druStvu
U svirrr organizacijama korporativnog tipa upravljanje vrSe ulagaii, odnosno ilanovi. Opsti je princip usvojen u na5em i komparativnim pravnim sistemima da funkciju upravljanja u ovom tipu druStva vr5e svi ilanovi (ZO?, al.84). Prirodi druStva, posebno sa stanovista imovinsko-pravne odgovornosti ilanova, imanentno je da u upravljanju uiestvuju svi javni drugari. Time se uspostavlja simetrija
r(rr Vicl.ieti: Tritkovi6 dr Miloi "Prirvo konkurcnci.jc". Sv.ietlost. Sarajevo, 1981, str.8l
dalie
i
r22
DruEhro sa neograniienom . ..
izmedu vrsenja funkcije upravljanja elana druStva i njegove imovinske odgovornosti.
predvideno da se odluke donose jednoglasno, uz privolu svih ilanova, a za odredena pitanja manje vaZnosti prostom vedinom ili kvalifikovanom vetinom. NajaeS,e se kombinuju principi jednoglasnosti i veiine. U sluiaju sumnje ili nedovoljne regulacije treba da se primjenjuje princip jednoglasnosti.
Svi ilanovi druStva, u principu, ueestvuju z4ledno i ravnopravrlo u dono5enju odluka. Upravljanje je koncentrisano u uLern krugu lica (najeeS6,e do pet) koji je relativno stalan i zatvoren. Otuda i naziv za ovo druStvo ,,zatvorena firma". Ugovorom o osnivanju mole biti
S obzirom na vaZnost pitanja i poloZaj ulagaca princip jednoglasnosti u donoSenju odluka bi trebao da vaLi, najmanje, kod odluiivanja o: imenovanju direktora druStva; usvajanju strategije i programa razvoja dru5tva,' raspodjeli dobiti i pokrii,u gubitaka; usvajanju godisnjeg obraiuna, raeuna dobitka i gubitka; preobraLaju druStva, statusnim promjen arr'a, isklju-enju clana iz druStva, prestanku dru5tva,' pove6anju uloga i osnorme glavnice i njihovom smanjenju. Svoju saglasnost elan moL,e dati prije donoSenja odluke ili ex post, pismeno ili usmeno, odnosno na naein kako je regulisano pitanje donosenja odluka u drustvu.
2. Vodenje poslova javnog trgovaekog
druStva
Vodenje poslova druStva, odnosno vrSenje funkcije poslovodstva obuhvata: organizovanje procesa rada, rukovodenje radom i poslovanjem u druStvu, zastupanje i predstavljanje i odgovornost za zakonitost rada dru5tva. Po nekim autorima, poslovodstvo je
pod fun
kcija upravljanj
a.
Prema pozitivnom pravu (ZOP, al.73, 84), za dru5tva personalnog tipa vrijede ovi osnovni principi:
a) b) c)
priroda trgovaikog drustva kao pravnog lica-, Pravno, funkcija poslovodstva moZe biti spojena sa wsenjem funkcije upravljanja, ali i ne mora. One su spojene ako svi ilanovi druStva istowemeno vode drustvo. Razlog viSe da se takva drustva n azi vaj u,,zatvoreni m firrnama", Poslovodni organ moZe iiniti lice ili lica koja nisu ilanovi druEtva.
Vodenje poslova druStva, odnosno vrSenje funkcije poslovodstva, mora biti organizovano, mora postojati , jer to zahtijeva sama
DruELvo sa neograniienom.
t23
Poslovodni organ rno1e biti inokosni i kolegijalni. Poslovodni organ je inokosan kada funkciju poslovodstva obavlja i za nju odgovara samo jedno lice, bez obzira na naziv (glavni direktor, direktor, glavni menadLer, poslovoda, djelovoda). To lice rnoLe biti, kao Sto smo naprijed rekli, jedan od ilanova druStva, eime se stvara oblik ,,personalne unije" ili profesionalno angalovana osoba, koja nije clan drustva (ulagai). U drugom sluc4ju, treba smatrati da su ostali clanovi isklju-eni iz vodenja poslova druStva. Poslovodstvo je u principu individualno, podrazumijevajudi samostalnost i struinost, i redovno se pojavljuje u praksi rada malih poslovnih subjekata.
Kolegijalni poslovodni organ postoji onda kada funkciju vodenja druStva vrSi istowemeno i ravnopravno viSe lica. Bilo da imaju status javnih drugara ili su profesionalno angaLovana lica, struenjaci. Kod ovog tipa dru5tva, kolegijalni poslovodni organ je rijetkost.
Prirodi drustva personalnog tipa ne odgovara kategorija vrsilac duZnosti direktora ili sliino, niti bilo kakav priwemeni poslovodni organ . Zakon i ne predvida takve moguinosti. Osim toga, pravilo je trgovaekog prava da se poslovodna funkcija obavlja do opoziva, pa se ne odreduje unaprijed duZina mandata.
PoSto se radi o malim poslovnim subjektima, rijetko dolazi do instaliranja pomoinih elemenata poslovodstva kao sto su zamjenik direktora, pomo6nici direktora, izvrsni rnenadLeri, prokuristi. No, za njihovo postojanje nem a zakonskih smetnji. Naprotiv, uspostavljanje zastupniStva na bazi punomoci (ugovomo zastupniStvo) uobic4ieno je za druStva personalnog tipa. Ukoliko ima potrebe, mogu postojati rukovodna lica koja postavlja i smjenjuje poslovodni organ.
IV rnavNr oDNosr DRuSrv,q I cLANovA

PREMA TRECIM LICIMA U PROMETU
I . Zastupanje i predstavljanje javnog trgovaekog druStva
Zastupanje i predstavljanje obuhvata aktivnosti usmjerene prema tre6,im licima u pravnom prometu. Radi se o spoljnim odnosima, istupanju u ime i za radun dru3tva. Kategorija zastupanja se, u principu, ureduje zajedno i istovjetno kao i poslovodstvo. No, i ne moraju se podudarati kod drustava personalnog tipa.
r24
Drulhro sa neogranidenom
je
druStva,,vr5e svi elanovi druStva" (ZOP, el. 86). Treba pretpostaviti da zastupanje ,pyidyLarto" za ostale ilanove dru5tva, ako oni nisu ugovorom o osnivanju druStva izrieito iskljueeni. Dakle, javni drugar moLe biti isklju-en iz vodenja firme, ali da ima ovla5tenja na zastupanje. U tom slucaju svaki elan drustva mole samostalno, bez saglasnosti ostalih, zakljuiivati ugovore i predu zimati druge pravne poslove i radnje u ime i za raiun druStva. Njegovi akti pravno obavezuju drustvo. Moguce je i drugaiije rjesenje. Da se ugovorom o
Ako poslovodnu funkciju obavlja jedan ili vise javnih drugara, ugovorom o osnivanju druStva moze biti predvideno da zastupanje
osnivanju druStva predvidi davanje saglasnosti, bilo svih javnih drugara ili samo onih koji w5e funkciju poslovodstva (kolektivno zastupanje). U tom slu-aju saglasnost se moLe dati istovremeno, prethodno ili ex post (ZOO, el. 55). Ako je saglasnost data, ugovor vaLi, u protivnom, smatra se da nije ni zaklju-en, ali savjesno tre6e lice ima pravo na pravienu naknadu. Davanje saglasnosti, u bilo kom vidu, treba da bude izrieito predvideno ugovorom o osnivanju i
upisano u sudski registar. Prema pozitivnom pravu, ilanovi dru5tva su isklju-eni iz zastupanja je formiran profesionalni poslovodni organ (ZO?, al.86). Neka prava ne dozvoljavaju isklju-enje svih javnih drugara i'z zastupanja.
u u
ako
pogledu vrste ili vrsta poslova, odnosno po obimu. U sluiaju prekoraienja granica ovla5tenja primjenjuju se pravila obligacionog prava (ZOO, al.B7). Prema nekim pravima, ugovomo ili statutarno ograniienje u zastupanju nema pravna dejstva prema trei,im licima, ako je zastupnik djelovao u okviru redovnog predmeta poslovanja druStva./ro) S ciljem oeuvanja pravne sigumosti smatramo da bi takvo rjeSenje trebalo prihvatiti i u nasem pravu.
Ugovorom o osnivanju dru3tva mogu se predvidjeti ogranicenja zastupanju poslovodnog organa ili javnih drugara. Ona mogu biti
2. Imovinskopravna odgovornost za obaveze javnog

trgovaekog druStva
Op5te je pravilo trgovaikog prava da svaki tip druStva, kao pravno lice, ,,odgovara za svoje obaveze u prometu svojom imovinom" (ZO?, el. 126). Medutim, ovdje postoji jedna specifiinost. Povjeriocu dru5tva stoji na raspolaganju, pored imovine druStva, i imovina svih dlanova fiavnih drugara). lz zalnonske definicije slijedi da se radi o druStvu,,u kojem svaki elan odgovara za obaveze druStva cjelokupnom svojom
DruELvo sa neograniienonl,..
125
odgovornosti
imovinom"
i,lanova, partnera, jesu:
(ZO? ,
l.
4). Osnovne karakteristike
a)
b)
c)
irttovirtortr drugih lica sa kojinta zajedno Livi (npr.supruZnika, djece, roditelja), osint ukoliko ta lica nisu izrieito pristala d4juii
ujerodostojnu izjavu, vanugovorne koje su nastale u vrijente ilanstva u dru1tvu.
Odgovornost svih ilanova druStva je zakonska pa se ugovorom ili drugirrt aktont druEtva ona ne ntoZe iskljueifi, Clanovi odgovaraju neograniieno, cjelokupnom svojom intovinont, otlont l<oja nUe unesena u druStvo. Odgovornost ne mogu ograniCiti (npr. da odgovaraju do I O.OOO DM), Clan drustva odgovara samo svojont tiinom intovinont, a ne i
d) Clan odgovara za sve obaveze druStva - zakonske, ugovorne i

l{akva je priroda odgovornosti? Ukratko, ovdje se radi o sljededem: ilan drustva odgovara za obaveze drugog (tude obaveze), odnosno
obaveze druStva,'odgovara za svaku njegovu punovaZnu obavezu, sadasnju i buducu; ilan dru5tva odgovara, L) svemu, onako i onoliko, sto i kako odgovara druStvo pa je njegova obaveza akcesoma, zavisi od obaveze drustva. A to su glavne odlike jemstva, paje odgovornost elana drustva po svojoj prirodi jemstvo obligacionog prava. Cinjenica da zalnon govori o ,,solidarnoj odgovornosti" znaci da se ne radi o obiinom jernstvu, nego je solidarno jemstvo (ZOO, el. lOO4, stav 5), odnosno ,,stegnutom jemstyq".'t tr Povjerilac drustva moLe traLiti ispunjenje obaveze bilo od glavnog duZnika (druStva), bilo od jemca (-lana druStva) ili od obojice u isto vrijeme. Svi oni stoje u istom redu narrrirenja. Prema ranije zauzetoj sudskoj praksi, povjerilac jedino rrora izdejstvovati izvrsni naslov (presudu) protiv svakog lica. Dakle, na odgovornost javnih drugara imaju se primijeniti pravila o solidarnom jemstvu obligacio_nog prava koja odgovaraju prirodi ovog qdnosa (ZOO, al. 997- l O l9). Clan dru3tva ntoLe povjeriocu isticati sve objektivne prigovore (nepunovaZnost traLbine, dug nije nastao, dug je prestao, zastario) kao i subjektivne prigovore (prigovor prebijanja uzajannnih potraLivanja i sl). U slu-aju prestanka ilanstva u druStvu (istupanje, isklju-enje), javni drugar odgovara za obaveze koje su nastale dok je on bio ilan dru5tva (ZO? , e l. B2). Novi e lanovi odgovaraju za obaveze nastale poslije njihovog stupanja u druStvo.
"
'fzBH. dl. ll.l
t26
DruELvo sa neogranidenom ...
V TnnSTANAK
DRUSTVA
CLANSTVA. PROMJENA OBLIKA PRESTANAK DRUSTVA

u
I . Prestanak elanstva
javnom trgovaekom druStvu
Prestanak clanstva u dru5tvu obuhvata slucajeve kada dolazi do promjene personalnog sastava 6,lanova druStva, pri i,emu se smanjuje njihov broj, ali ne ispod zakonskog minimuma ili jednostarmo umjesto dotadaSnjeg/ih ulaze novi ilanovi. Broj i sastav elanova druStva je promjenjiva kategorija. Bitno je da se ne mijenja identitet dru5tva. Zakon nije razradio materiju prestanka ilanstva, tako da je ona ostala u sferi autonomne regulative clanova, ugovora o osnivanju druStva. Na ovu materiju bice potrebno primijeniti opsta pravila ugovomog prava. Tri su osnovna nacina prestanka elanstva (,,razlaz sa drustvom"), a to su: voljni, nevoljni i prirodni, odnosno ekonomski. U okviru svakog od njih moLe biti viSe varijanti.
Voljni nacin prestanka clanstva zasniva se, redovno, rl'a odredbama ugovora o osnivanju dru3tva, a nekada na naknadno zakljueenom
ugovoru . Yloze se manifestovati:
a) Prenosom udjela na jedno ili vise lica, postojelih ili novih elanova, b) ffasfankom razloga predvidenog u ugovoru o osnivanju kao npr. nastupanjem odredenog dogadaia, ispunieniem uslova, zavrSetkom poslovnog poduhvata, nakon isteka odredenog
c) Sporazunlom o istupanju izmedu ilana koji istupa i onih koii ostaju u druStvu. To ie biti sluiaj kada u toku poslovanja druStva
d)
vremena predvidenog u ugovoru. Razlozi su unaprijed predvideni u ugovoru i njihovim nastankom elanstvo automatski prestaje,
neki od ilanova nema ekonomskog ili drugog interesa da ostane u drustvu i svoj prestanak rjeSava sporazumno sa ostalim ilanovima, Raskidom ugovora o osnivanju drustva (jednostrani raskid). Iz razloga predvidenih ugovorom o osnivanju ili razloga poznatih u ugovomom pravu uopSte moZe doii do raskida ugovora (poweda ugovora koja remeti ortaike odnose, naru1avanje saujesnosti i poStenja, prekrsaj pravila o zabrani konkurencije, tako da se iedan ilan ne moZe pravno uspje1no zaitititi od radnji ostalih drugara). IJgovorom o osnivanju bi trebalo jasno razraditi sva relevantna pitanja (razloge, procedtrrur, otkazni rok, naein rjeSavanja odnosa). [-J nedostatku pravila ugovora o osnivanju primjenjuju se pravila obligacionog prava (ZOO, il. I24, 153).
DruELvo sa neogra nidenom
..
r27
Nevoljni naiin prestanka elanstva jeste iskljuienje iz druStva. Na iskfjueenje se ne mogu primijeniti pravila ugovomog pyava, kao u drugim slueajevima prestanka ilanstva, a zalnon ovo pitanje nlje reguf isao. Zato je velika uloga ugovora o osnivanju dru5tva i sudske prakse, koja je , uporednim sistemima bogata. Kljucna pitanja koja odluke (naj-eS6e vz saglasnost svih ostalih -lanova), preuzimanje
udjela iskljueenog -lana, sudbina poslovnog imena (naziva) dru6tva.
ugovorom treba rije5iti su ova: razlozi za iskljudenje, nacin donoSenja
radi o fiziikim licima i ekonomskih u sluiaju pravnih lica. Smrt, gubitak poslovne sposobnosti, trajni invaliditet ili trajna bolest
najieS6i su razlozi za prestanak clanstva fizickog lica. Usljed steeaja ili likvidacije pravno lice rnoL,e prestati, a time i njegovo ilanstvo u ovom tipu dru5tva.
Prestanak elanstva moLe nastupiti usljed prirodnih razloga kada se
2. Promjena oblika javnog trgovaekog druStva

DruStvo rno'ze izvrSiti preobralaj tako Sto i,e promijeniti dotadasnji oblik u neki drugi koji je zakonom predviden. To je jedan od nacina prestanka druStva, ali bez njegove likvidacije. Mijenja se identitet pravne liinosti, dok imovina i sve poslorme funkcije ostaju. Do promjene oblika dolazi voljom ilanova i po sili zakona.
Javni drugari mogu, u svako vrijeme, izvr5iti promjenu oblika druStva. Nema pravnih smetnji da se ono preobrazi u bilo koji zakonski oblik trgovaikog dru5tva (komanditno, drustvo sa ogranicenom odgovornosti, akcionarsko). Odluka se, u pravilu, donosi jednoglasno, a moraju se ispuniti zakonski uslovi za taj novi oblik (prvenstveno se misli na zakonski minimum osnovne glavnice 50.OOO DM za komanditno, I O.OOO DM za druStvo sa ogranieenom odgovomosti, 2O.OOO DYI za akcionarsko).
sili zakona, promijeniti svoj oblik ako broj ilanova padne na jedno lice - ispod zakonskog minimuma i,lanova (ZOP, al. l5l). Drustvo moLe nastaviti poslovanje, ali kao dru5tvo jednog lica (d. j. l.), sa
preostalim ilanom.
DruStvo sa neograniienom solidamom odgovomosti elanova mora, po
5. Prestanak javnog trgovaekog drustva

Zak.on ne sadrZi posebne odredbe o prestanku ovog tipa druStva, tako da se na njega primjenjuju opsta pravila koja wijede i za ostale oblike
t2a
Dru1tvo sa neograniienom
..
trgovaekih druStava. Takva praksa nrje u uporednim pravima."') I u pogledu ovog pitanja ukazuje se vaLnost ugovora o osnivanju druStva kojim bi trebalo razraditi razloge i na-ine prestanka dru5tva. ?olazeti od prirode drustva i pozitivnih zakonskih rje5enja, druStvo sa neograniienom solidamom odgovornosti elanova moL,e prestati:
a)
Na
b)
jedan od zakonom predvidenih naiina koji, inaie, vaZe za sva drustva. ONti naeini prestanka trgovae kih druEtava su steiai i redovna tikvidacija za koje vaZe speciialni propisi (ZOP, il. 152),
Pronljenom oblika dru,stva njegovint preobmz4jem u drugi tip trgovaikog druitva, s tint da re ne provodi pstupk likvidaciie, c) Statusnont izntjenom (spajanie, pripaianie, ciiepanie) kada se, takode, ne provodi likvidacija druStva (ZOP, el . I 52), Odlukom ilanova dru5tva kada se donese odluka o,,razvrgnui,u druStva", odnosno da se ,,druStvo razide" , d) Protekont wenlena ).a t<oje je drustvo osnovano, ako ie osnovano na odredeno wijente, e) Lt drugint sluiajevima predvidenim ugovorom o osnivaniu kao Sto je sfuAaj nad ilanont drustva, mada je to zakonski razlog za prestanak po neJ<int uporednim pravima. IIi, ako dode do snrrti svilt ilanova drustva (nesreie, katastrofe), iako se ugovorom mo2e predvidjeti da nasliednici nastave rad druStva.
lr' Posebni sludajevi prestanka detaljno Szo. dl. 569. TZKI. dl. 136.
se zirkonom reguliSu: FTZ,
dl.2I, HGB, dl. l3l,
(GIAVA
TKNCN
Komanditno druStvo (mjesoviti ortakluk, s pe cij al no partn erstvo )
I
1
PIJAM. KARAKTEruSTIKE I ISNIVANJE

. Pojam
komanditnog druStva iz Zakona o preduze6ima odgovaraju uporednom pravu kao Sto su:
Komanditnom dru5tvu (kd)
Kommanditgesellschaft, Societe en commandite simple, Societa in accomandite simplice, Limited partnership ili Special partnership.'tt) U starijoj literaturi komanditno dru6tvo se naziva i ,,t4jni ortakluk" ili ,,mje5ovito dru5tvo" , odnosno ,,mje6oviti ortakluk' ,4'r) ?oaeci nastanka ovog dru5tva seZu u srednji vijek, a razvilo se iz ugovora o ,,commendi" (lat. commandare znaei povezivati) u pravima zemalja Sredozemlja. Komanditno dru5tvo je pravno lice koje se formira na bazi ugovora dva ili viSe lica u koje oni uLazu svoje uloge radi obavljanja poslovne aktivnosti i sticanja dobiti, s tim da se druStvo vodi pod personalnim imenom (firmom) u kojem komplementari upravtjAi" i odgovaraju za obaveze drustva, po zalnorttt, solidarno neograniieno cjelokupnom
poslovni subjekti u
svojom imovinom. Druga kategorija tlanova - komanditori

rrt Vid.ieti literaturu koia je uloi.ena kod druItva sa
odgovorno!6u dlanova
ne
neogranidenom solidarnom
"' BrtrtoX dr Milan, op.cit.str.289, StraZnicky dr Milorad, op.cit.str. l5J, Sultanovi6 Azu, op.cit.str. 196, Antoni.ievi6 dr Zoran, op.cit.str 35.
l30
Komanditno dru1tvo [mjeSoviti ortakluk, specijalno partnersLvoJ
upravljaju niti odgovaraSu za obaveze dru5tva. lz pojma komanditnog dru5tva slijedi da ono spada u kategoriju drustava lica, personalnih druStava, i u tome smislu pravna teorija je jedinstvena.at) Personalni elementi dru6tva ogledaju se \<roz poloLaj komplementara (liena svojstva, poloLaj, medusobni odnosi), ali se vide i odredeni elementi dru3tva kapitala ll.r>z poloLal komanditora. Ipak, prevladav4iu personalni elementi, tako da se u uporednim pravima na ovaj tip druStva supsidijamo primjenjuju pravila o dru3tvu sa neograniienom solidamom odgovorno56u ilanova, osim specifiinosti koje proisticu iz zakona ili ugovora o osnivanju, Zakon o preduze(irna ni3ta o tome ne govori, ali bi stav uporednog prava trebalo prihvatiti. U poslovnom smislu, komanditno druStvo je subjekat malog biznisa. Praksa uporednih sistema pokazuje da se broj ovih druStava smanjuje j"r sawemenim naiinima vodenja biznisa vi5e odgovar4iu oblici druStava sa ograniienim poslovnim rizikom. 2.
Karakteristike komanditnog druStva
U pravnoj strukturi komanditnog druStva prevladavaju personalni elementi, mada su zastupljeni i drugi koji se ispoljavtj.t ,t odnosima izmedu e,lanova, kao i u odnosima prema treCim licima. Zato komanditno dru6tvo, iako spada u ketagonju dru3tava lica, ima svoje specifiinosti koje se manifestuju u ovim karakteristikama:
a) N4juoiljivija specifiinost komanditnog dru1tva jeste u tome Sto u njemu postoje dvije wste (kategorije) ilanova. To su: lromplementari (javni drugart, javni ortaci, Iiino odgovomi
b)
c)
"15)
ilanoui)46) i komanditori (tAjni drugari, tajni ortaci, tajni ili specijalni pertneri). Ova druga wsta ilanova ne postoji, kao,Sto se vidi, kod drustva sa neograniienom solidamom odgovornoStu ilanova (opsteg partnerstva), pa se zato ovaj tip dru1tva naziva ,,srycijalno partnerstvo" .'r') Komanditno dru*tvo mora imati: najmanje dva ilana i to jednog komplementara i jednog komanditora (ZOP, d. 65). Maksimalan broj elanova nie ograniien. U naiem pravu, komanditori ,.mogu biti samo fiziil<a lica", a pravna ne. Ulozi komanditora ne mogu biti u naturalnom obliku (stvari, prava) nego iskljuiivo u novcu (ZOP, el. 65). Ulozi komplementara mogu
Henral - Lagarde: "Droit commercial", Paris, 1980, str. 100-102, Radoiidii Spasoje, op.cit.str. 43, Hamnrerle Hemrann, op.cit.str. 36r. "n'TZB|H ih naziva "osobno iamde6i dmgari" (dl. 145 i dalie). 'tt'Hrr'r'1, G.Henn, op.cit.str. 65 i dalie.
Komanditno druitvo (mjeSoviti ortakluk, specijalno
partnerstvoJ t6r
biti u stvarima, pravima i novclt, dakle, vaZi opsti reiim kao i kod
dl
ostali h oblika trgovaikih druEtava. Zakon je odredio minimalan iznos osnovne glavnice od 50.OOO DM ili protuwijednost u domacoj valuti, 1to je specifiinost i u odnosu
(komplementara), Lt uporednim pravima se ne odreduje minimalan osnovne glavnice. e) Komplementari i komanditort imaju razliiit status u dru*tvu. On se najizrazitije ogleda u ovome: komplementari uiestvuju u upravljanju, zastupanju i predstavljaju dru*tva saglasno ugovoru o osnivanju, a imaju zakonsku solidamu neograniienu odgovomost za obaveze druStva svojom neunesenom imouinom; komanditori ne uiestvuju u uprauljanju, zastupanju i predstauljanju druStva, niti odgovaraju za obaveze druStva (ZOP, il. 65.72). O DruStvo posluje i vodi se pod prsonalnom firmom, imenom jednog, ui6e ili svih komplementara (ZOP, il. 7 I ). Imena komanditora (tdnih drugara) ne mogu se unositi u firrnu, z ako se to uiini, odgovaraju kao komplementari jer su se javno oglasili u pravnom prometu. Firma mora sadrZavati i oznaku oblika ovog druStva u vidu skraienice - kd.
i znos
na uporedne pravne sisteme. Zbog zakonske neograniiene odgovomosti cjelokupnom imovinom jawtih ilanova
Specifi-an poloZaj kornanditora jasno pokazuje da se radi o t4jnom ortakluku, odnosno ogranicenom partnerstvu (limited partnership). Ogranicenja su u pogledu odgovomosti, a isklju6enja su u upravljanju, zastupanju i predstavljanju.
3. Osnivanje komanditnog druStva

Za osnivanje komanditnog druStva vaLi sve Sto je reeeno za osnivanje dru6tva sa neograniienom solidarnom odgovornoSi,u ilanova. Osniva se simultanim naiinom uz ispunjenje odredenih uslova od strane
osnivai,a.
Dru5tvo mogu osnovati n4imanje dva osnivaea (zakonski minimum elanova), pri iemu jedan mora biti komplementar (iavni partner), a drugi komanditor (tajni partner). Vei je redeno da se u ulozi komanditora ne rnoLe pojaviti pravno lice (poslovna organizac[ja ili asocijacija). Zakon nrje postavio nikakva ograniienja u pogledu maksimalnog broja osnivaia.
r32
Ko m
nd itn o dru Shro I mjeSoviti ofta
kl u
k, specija
In
o pa rtnersLvo )
Prvi uslov za osnivanje dru6tva jeste zakljuienje ugovora o osnivanju druStva, osniva-kog akta. Ugovor se obavezno zaklju-uje u pisanoj formi koja ima karakter privatno-pravnog akta, ne traLi se ovjera ili bilo kakva prethodna protokolacija. Svi komplementari i komanditori potpisuju ugovor. Sud ne6,e prihvatiti ugovor koji nrje potpisan od strane svakog osnivaia. Obavezni elementi ugovora o osnivanju druStva su: firma i sjediSte druStva; imena osnivaia (komplementara i komanditora), njihova sjedista, odnosno adrese,' djelatnost dru3tva; ukupan iznos osnovne glavnice druStva, iznos pojedinaenih uloga, vrsta uloga, nacin njihove procjene i uplate; naein poved,anja i smanjenja osnovne glavnice; prava dlanova druStva (udjeli) i naiin njihovog raspolaganja; podjela dobiti, snosenje poslovnih rizika i gubitaka u poslovanju; upravljanje drustvom i vodenje poslovanja, zastupanje i predstavljanje; prava komanditora na obavjeStavanje; statusne promjene i prestanak drustva; tro6kovi osnivanja i posljedice neuspjelog osnivanja (ZOP, el. 69). Ugovor moLe sadrZavati fakultativne elemente jer postoji princip ugovome autonomije (npr. vrsenje sporednih iinidbi, ulaza|n nasljednika, ucese komanditora u internim poslovima druStva, unutra5nja organizacija drustva i dr).
Drugi uslov za osnivanje dru5tva jeste unoSenje, odnosno uplata zakonskog minimuma osnovne glavnice pnje registracije. Trj minimum je 50.OOO DM ili njegova protuvrijednost u domacoj valuti
obraiunata po deviznom trZiSnom kursu na dan zakljuienja ugovora o osnivanju drustva (ZO?, al. 67). Za razliku od uporednih sistema, osnivanje ovih drustava je skupo, Sto moZe predstavljati limitirajuci faktor u njihovom razvoju. Svaki osnivae uplacuje svoj ulog jer se prifikom registracije druStva sudu prezentira ,,potwda o uplati uloga svakog pojedinog elana" (Uredba o upisima, il. l4). Nema moguinosti djelimiinog uno5enja uloga, mada bi trebalo dozvoliti, pod odredenim uslovima za onaj dio osnovne glavnice koji je iznad zakonskog minimuma.
Ako je jedan od osnivaia strano lice (pravno ili fizieko), ono mora ispuniti uslove koji se zahtijevaju posebnim zakonima o stranim
ulaganjima (izvod iz registra suda zernlje domai,ina, dokaz o identifikaciji fiziikog lica idr). Da bi druStvo moglo otpo-eti da radi, obavlja registrovanu djelatnost, potrebno je pribaviti odredena
dokumenta o zadovoljavanju sanitarnih, higijenskih i tehnickih uslova, te o ispunjenju ekoloSkih zahtjeva. Medutim, njihovo ispunjenje nrje uslov za osnivanje druStva u pravnom smislu.
i kod ostalih dru5tava, komanditno dru5tvo je pravno osnovano kada se upiSe u sudski registar i tada stiie pravnu i poslovnu sposobnost (ZOP, el. 68). Znacaj ugovora o osnivanju komanditnog
Kao
Konanditno druEtvo (mjeSovitr or-takluk, specijalno
partnerstvo) r3B
druStva je isti kao i kod dru5tva sa neogranicenom solidarnom odgovomosiu elanova. Ugovor o osnivanju dru5tva je jedini pravni akt koji se obavezno deponuje kod registarskog suda i ne postoji obaveza dono5enja statuta.
II rn,qvNr oDNosr rzMEDu CraNovA

I . Osnovna/temeljna glavnica komanditnog druStva
Osnovnu/temeljnu glavnicu komanditnog druStva cini imovina utvrdena ugovorom o osnivanju druStva izraLena u noveanoj vrijednosti, formirana od uloga komplementara i komanditora. U teoriji se ona naziva ,,poi,etna osnovrla glawrica" jer se tokom
funkcionisanja druStva ona rnoLe pove,avati.
Za razlilnu od uporednih pravnih sistema, na6 zalnonje odredio najniZu zakonsku granicu osnovne glavnice (zakonski minimum). Osnovna glawrica komanditnog dru5tva ne rnole biti manja od 5O.OOO DM ili u protuvrijednosti izraLenoj u domai,oj valuti koja se obraiunava po trZiSnom deviznom kursu na dan zakljuienja ugovora o osnivanju dru5tva (ZOP, el. 67). Ulozi upla6eni u domadoj valuti obavezno se revaf oriziraju najmanje jedanput godiSnje saglasno propisima o revaforizacij. Dakle, ugovorom o osnivanju komanditnog dru6tva rnole biti odreden isnos osnovne glavnice od 5O.OOO DM ili veei, a nikako manji. lmperativnim nolrnama zakonodavac odreduje, redotmo, aktivnosti i naiine za oduvanje integriteta osnovne glarmice s ciljem oiuvanja odredenog stepena pravne sigumosti. Radi upozorenja povjerilaca idrugih lica koja imaju ili bi mogla imati odredeni pravni interes obavezno se primjenjuje princip publiciteta, javno oglaSavanje smanjenja osnovne glavnice i upis u sudski registar.
gf
Bez obzira na to u eemu se ulog sastojao (stvari, prava) osnovrla avnica se izraLava u novcu - njemackim markama ili domacoj valuti. lzraLavanje u nekoj drugoj valuti ne dolazi u obzir (primijenjen dvovalutni sistem). Obieno se u ugovoru o osnivanju drustva iznos osnovne glavnice pi5e brojkama i slovima, radi sigumosti i smanjenja pogreSaka. Promjene wijednosti osnovne glarmice, poveanje ili smanjenje, ali ne ispod zakonskog minimuma, je pravo ilanova
tz4
registar.
Komanditno druEhro (mje1oviti ortakluk, specijalno partnerstuoJ
druStva koje povlaii iz,mjene osnivackog ugovora
i upis u sudski
2. Ulozi komplementara i komanditora

prinos kao svoj tr4ini ulog. Ulozi ilanova, niti ulozi iste kategorije clanova (komplementara odnosno komanditora) ne morqiu biti jednaki, 6to u praksi i jeste n4i6e36i sluc4i. Vrijednost uloga svakog osnivaia (pojedinainog uloga) se izraLava u novcu i to u njemackim markama ili domaoj valuti, kada se obavezrto jednom godisnje wSi njihova revalorizacija. Po svojoj prirodi, ulog je imovinsko dobro i rnole se sastojati u novcu, pla,anje u gotovom novcu ili efektivnim sredstvima placanja ili u naturalnom obliku - unoSenjem stvari ili imovinskih prava. Clanovi komanditnog druStva su ,,prosti uloZite[i kapitala" .44) Frazlika je samo u tome Sto, po na3em pravu, komanditori mogu biti ulagaii iskljuivo finansijskog kapitala i to u novcu (ZOP, al. 65). Ulog ni jedne kategorije tlanova dru3tva, ni prilikom osnivanja drustva, niti kasnije, ne moLe biti u radu (izw6nim poslovima ili obavljenim uslugama). U uporednim prawim sistemima takva mogu6nost redormo postoji po5to se radi o malim firmama odnosno
dru3tvu personalnog tipa.
Za}con ne odredde najnili iznos uloga tako da osnivaci autonomno u ugovom o osnivanju utwduju wijednost pojedinainih uloga, s tim da njihova ukupna wijednost ne mole biti ispod zakonskog minimuma osnovne glarmice. Po3to nema sikcesirmog naina osnivanja, svaki osnivai svoj ulog treba da uplati odnosno unese do momenta registracrje. Vrijednost uloga iz ugovora 'o osnivanju se uplauje u cjelini, ne rnoZ,e se unositi u dijelovima odnosno djelimiino. Tako se ne rnol,e postaviti pitanje neispunjenja ili neurednog ispunjenja ugovora od strane nekog od dlanova.
Svaki osnivae, u svojstvu komplementara
ili komanditora, unosi neki
Autonomlja ilanova vaLi za povedanje uloga, koliko ce koji od ulagaca poveeti svoj ulog, prirodu uloga komplementara kao i za srnanj"nj" pojedinainih uloga do nivoa zakonskog minimuma osnovne glarmice (ukupnog smanjenja uloga). Iskljueena je ugovorna autonomija dlanova u pogledu wste uloga komanditora (pove6anje iskljuiivo u novcu), smanjenje uloga ispod zakonskog minimuma (5O.OOO DM), delimienog unoSenja uloga kao i krajnjeg roka ulaganja. Za sva ostala
a*) Tauber
L.:
"UdZbenik trgovadkog prava", Geca Kon a.d., Beograd, 1935, str. 65;
Antoniievil dr Zoran op.cit.str. 36.
Komanditno dru1tvo (mjeEoviti ortakluk, specijalno
partnerstvoJ tzs
pitanja u pogledu uloga wijede pravila koja se odnose na dru5tvo sa neograniienom solidamom odgovomoSCu clanova.
3. Raspolaganje udjelima kod komanditnog drustva

druStva mogu wsiti transfer svojih udela na druge ilanove (intemi prenos) ili na lica izvan druStva (eksterni prenos) . Zalnon o predu ze(irna uop6te ne reguliSe ovu materiju, osim 6to propisuje da je ona obavezan elemenat ugovora o osnivanju drustva (ZO?, al. 69, alineja 4).
I clanovi komanditnog
U uporednim prarmim sistemima raspolaganje udjelima ntie prepu6teno isklju6ivoj ugovomoj autonomlji ilanova. Naprotiv, autonomrjr j" ograniiena jer se radi o dru6tvu personalnog tipa. U nedostatku izriditih zakonskih rjeSenja treba koristiti zakonsku analogiju (analogia legis), pa na komplementare (jarme partnere) primijeniti zakonska pravila koja vaLe za prenos u{ela ilanova
drustva sa neograniienom solidarnom odgovorno36u ilanova (ZOP, el. 8l ). To znaci sljede6e: kada se prenos udela wSi izmedu samih komplementara, wijedi neograniiena ugovorna autonomija,' kod prenosa udjela na lica izvan dru6tva ili komanditore (t4ine partnere) ugovorna sloboda je ogranie ena - komplementari im4iu Pravo pree,e kupovine. Komanditori, iako su ilanovi dru6tva, imqiu niz zakonskih ograniienja kojima je odreden njihov polot4y (iskljuceni su iz upravljanja, zastupanja, imaju ogranidenu odgovornost). Prenos udela od strane komplementara na tre6e lice izvan dru6tva ili komanditora, u suStini, zna1i,,ustupanje mjesta jawog partnera" novom licu. Zato se redotmo trazi prethodna saglasnost svih komplementara.
Sasvim je drugacija situacija sa komanditorima. Prenosom svojih udjela oni prenose samo imovinska prava, te njihov Promet moZe biti stvar ugovorne autonomije. Ostali ilanovi dru6tva, komplementari i komanditori, ne mor4iu imati prioritetna prava u sticanju udjela, mada se ugovorom rnoLe predvidjeti. Isto tako, ugovorom se rnoLe, ali i ne mora, predvidjeti saglasnost svih ilanova dru6tva ili svih komplementara. Razlog za ovako liberalniji prenos udjela komanditora leLi u cinjenici Sto njihov utic4i u druStvu n[je prarmo izraZen kao uticaj komplementara.
136
Ko m
an
d itn
o d ru ELvo I mje Soviti o rta
kl u
k, s p e cij a I n o p a r-tn e rstvo J
U pogledu zalaganja udjela (cijelog ili dijela) va1i (mutatis mutandis) sve Sto je reeeno kod javnog trgovackog dru6tva, kada se primjenjuju opSta pravila obligacionog prava o zalaganju prava (Zoo, el. ggb). Ako je predmet zalaganja pravo na dobit (imovinski dio udjela), tada se primjenjuju pravila o zalaganju potralivanja (zoo, el. 989-994). Za kornanditno dru6tvo je bitno utwditi izmedu kojih ilanova se wSi raspolaganje udjelima jer postoje dvije vrste ilanova, kao i trea lica. Ako se prenos udjela vr5i izmedu iste kategorije 6lanova, sticalac udjela slijedi poloLaj prenosioca u obimu prenesenog udjela. Ako, Pak, komplementar prenosi cijeli udio na komanditora ili treie lice, sticalac postaje komplementar, osim ako ugovorom nije niSta drugo predvideno. Op5te je pravilo uporednog prava, kada komanditor prenosi cijeli udio na komplementara, tada komplementar zadrLava svoj raniji poloZaj. Dakle, u odredenim situacijama moLe do6i do prestanka ilanstva, promjene dotadasnje wste elanstva, kao i do promjene oblika komanditnog druStva. Raspolaganje dijelom udjela ne dovodi do promjene kategorije clanstva sticaoca, bez obzira na to Sto se prenos vrSi izmedu komplementara i komanditora. S ciljem oeuvanja Pravrle sigumosti prometa, za obaveze komanditnog druStva nastale PrUe rapolaganja cijelim udjelom prenosilac odgovara po zakonskim pravilima koja vaLe za kategoriju ilanova kojoj je pripadao pnje prenosa udjela.
4. UeeSce u dobiti komanditnog drustva

Obje kategorije ilanova, komplementari i komanditori, ucestvuju u podjeli dobitka. To je posebno izraLeno kod komanditora jer se njihov cilj i interes iskljuiivo ogledaju u uee5i,u kod podele dobiti jer ne uiestvqju u upravljanju i zastupanju dru5tvom. u pogledu nai,ina, vremena i distribucije dobiti clanovima mjerodavan je ugovor o osnivanju druStva poSto zakon u cijelosti tu materiju prepuSta
ugovornoj autonomiji osnivaea, odnosno elanova dru6tva (ZO?,41. 69, alineja 5). Uporedna prava predvidaju razliiita rje5enja u pogledu podjele dobiti.
trgova-kog dru5tva, svima jednako (,,po glavama"), ako ugovorom nije druga-ije regulisano. Ako se i ovdje primijeni analogia legis slijedi da taj princip vrijedi i za naSe pravo. Nema pravrle smetnje da se ugovorom o osnivanju druStva ne predvidi i princip poznat u uporednim pravima po kome: dobit se dijeli prema ,,okolnostima" odnosno ,,prilikayna", primjereno ulozima i doprinosu elanova,"t', ylole
t"' HGB, dl. 168; 3Zo, dl. 601 ukljuduju ova, kao i drugarjeXenja.
Naj-esce se primjenjuju pravila odredena za dlanove javnog
Komanditno druEtvo (mjeEovitt ortakluk, specijalno
partnersLvo) | zz
se izvrsiti i kombinacija prednjih rjeSenja, a ako se ne mogu dogovoriti clanovi drustva, onda sud odreduje podjelu dobiti.st')
PoSto se radi o druStvu lica, odnosno manjoj firmi, obicno se ugovorom o osnivanju predvida moguinost ostvaranja personalnih rai,una za sve ilanove druStva, isto kao kod dru6tva sa neograniienom solidarnom odgovomo5i,u 6,lanova. OpSte je pravilo da se ilanovima drustva ne ispla6,uje dobit dok ,,raiun glarmice" ne dostigne iznos ugovorom odreden. Neispla6ivanje dolazi u obzir kada je dru6tvo u prethodnom periodu poslovalo sa gubitkom pa je umanjen iznos uloga na lienim raiunima dlanova.
5.
UeeSce u sno9enju poslovnih rizika i pokrivanju
gubitaka druStva
Obaveza je svih i,lanova dru6tva da ueestvuju u pokrivanju gubitaka i sno5enju poslovnih rizika druStva. I u pogledu ovog pitanja vazi ugovorna autonomija, s tim da postoji zakonska obaveza njegovog regulisanja ugovorom o osnivanju dru5tva (ZOP, el. 69, alineja 5). Pravilo je da gubitak tereti komanditore do visine njihovih uloga. Iznad toga iznosa gubitak se ,,ne rnoLe svaljivati" na komanditore. Razlog leLi u iinjenici Sto su oni iskljuieni iz upravljanja i vodenja druStva pa nije razumno da snose stetne posljedice za propuste komplementara ili lica koja su oni anga2ovali.
Pitanje postojanja gubitaka i poslovnih rizilna cijeni se prema finansijskim propisima. Gubici se pokrivaju ili iz dobiti tako Sto se ona
ne6,e
isplatiti ili smanjenjem uloga, odnosno osnovne glavnice.
6. Saujesnost i postenje komplementara i komanditora

Sve Sto je reeeno za ilanove drustva sa neogranieenom solidarnom odgovornoS6u dlanova vrijedi i za d,lanove komanditnog dru3tva, posebno komplementare. Komanditori koji uiestvuju u aktivnostima i izvrSavanju poslova unutar druStva takoder treba da postupaju savjesno. Povreda principa savjesnosti i po6tenja rnoLe da ima za posljedicu iskljuienje ilana iz drustva ili odgovornost iz osnova
Ba
Komanditno dru1hro (mje1oviti ortakluk, specijalno partnerstuoJ
mnogim svojim vidovima ima stroZije kriterije nego Sto se, inaie, traLi u pravnom prometu.
prouzrokovanja Stete. Zbog nagla6enog linog poloLaja komplementara i povjerenja komanditora u njih, ov4i princip u
7. Zabrana konkurencije komplementarima
komanditorima
Zabrana konkurencije vazi za komplementare isto tako kao i za i,lanove javnog trgovaikog dru5tva.sr) U tom smislu na njih se primjenjuju ista zakonska pravila koja su zabranu konkurencije, inaee, veoma usko regulisala (ZO?, c1. 137).Medutim, ugovorom o osnivanju dru5tva ona se moZe proSiriti. Postavlja se pitanje: da li se zabrana konkurencije odnosi na komanditore? U uporednim pravima postoje razlilita rje3enja, ali se rnole zakljuiiti da zabrana. u naielu, postoji i za ovu kategoriju ilanova i ona se ureduju autonomnim pravilima.
U nasem pravu, zakonska odredba o zabrani konkurencije odnosi se samo na poslovodni organ dru6tva. Komanditori ne mogu upravljati niti voditi komanditno druStvo, odnosno preduzirnati u ime i za racun dru6tva pravrre akte i radnje prema treiim licima. Dakle, zakonska klauzula o zabrani konkurencije se ne odnosi na komanditore. Ipak, i ovdje treba prihvatiti stav da se ugovorom o osnivanju dru6tva zabrana konkurencije rnoLe prosiriti i na komanditore ako oni ,,imaju utic4ja" na druStvo, sto je faktiiko pitanje i procjenjrje se za svaki slueaj posebno.
NI UPRAVIJANJE
1
U DRUSTVU POSLOVA DRUSTVA
I VzDENJE
. Upravljanje u komanditnom druStvu
Upravljanje komanditnim druStvom treba posmatrati sa stanovi3ta pravnog pololaja dviju kategorija elanova - komplementara i komanditora, jer to je specifienost ovog tipa druStva. najprije emo
izloLiti poloLal komplementara, a potom komanditora.
'' ' Isto: StraZnicky dr Milorad, op.cit.str. 160 i
161
Komandifrto dru1tvo (mjeSoviti ortnkluk, specijalno
partnerstvoJ r1s
zakron
jasan: ,,Komanditnim druStvom upravljaju komplementari neposredno ili putem organa odredenog ugovorom o osnivanju dru3tva" (ZOP, al. 72), Imaju, dakle, isti pololaj u upravljanju kao i ilanovi dru3tva sa
uieSC,a komplementara
U pogledu
u upravljanju
je
neograniienom solidamom odgovorno36u dlanova.
solidarna i neogranieena odgovomost lidnom imovinom je razlog za njihovo uie56e u upravljanju. Upravljanje komplementara mole biti organizovano na dva naiina:
Zakronska
a) Da svi komplementari neposredno i z4jedno donose odluke u vrsenju funkcije uprauljanja, razumije se, ako je mogute donositi odluke racionalno i efikasno. Uobiiajeno je da se u takuim
slui4jevima odluke donose uz saglasnost svih komplementara, a

ne veiinom glasova. Da se ugovorom o osniva4ju druStva forrnira poseban organ upravljanja (skupStina, skup, zbor, upravni odbor i sl) koji iini odreden broj komplementara (npr. tri, Ft). Prirodi imovinske
bl
odgovomosti komplementara ne odgovara da se u orgzrn upravljanja angzZuju iskljuiivo lica izvan dru1tva, kao Sto ie sluiai sa akcionarskim dru1tvom. Formiraniem posebnog organa uprauljanja ne bi se smjelo dirati u prava onih komplementara koii nisu ilanovi organa upravljanja da: dqiu prijedloge. zahtiievaiu obaujeStavanja, traZe polaganie raiuna, vrce kontrolu, te zahtrjevaju izmjene osnivaikog ugovora i drugih akata druStva.
Komanditori (specijalni partneri) ne mogu uiestvovati u upravljanju druStvom, ne mogu ,,mije3ati se u dru5tvene poslove" , Sto je i odranije zastupala ve6ina prarmih teoretieara. Njima je onemogud,eno ,,preuzimanje preimustava" u upravljanju poSto za to ne postoji pokri6e u odgovornosti za obaveze drustva. Ipak, komanditori bi imali pravo zahtijevati sazivanje i donoSenje odluke organa upravljanja, prema uslovima iz ugovora o osnivanju drustva (npr. ako predstavljaiu 2Oolo kapitala osnovrte glavnice). Takvo pravo postoji za elanove drustva gdje postoji ogranidena odgovornost ilanova (dd, doo). Zakon sadrZi instruktirmu odredbu koja se odnosi na upravljanje radnika (zaposlenih) u dru3tvu. Radi se o njihovoj participaclji u upravljanju. Stepen te participacije odreduje se posebnim zakonom i kolektivnim ugovorom, a razraduje ugovorom o osnivanju druStva (ZOY , el. I O). Kod odrediv anja radnii,ke participacije u upravljanju dominantna je ugovorna autonomija clanova dru3tva.
r40
Ka ma nd itn
o d ru Shro ( mjeSoviti ofta
kl u
k, specija I no pa r-tne rstvoJ
2. Vodenje poslova komanditnog druStva

Sve Sto je naprijed reieno za poslovodstvo drustva sa neogranidenom idarnom odgovornoSdu clanova vaLi i za komanditno druStvo: mora biti organizovano vrSenje poslovodne funkcije; ona rnole biti spojena sa funkcijom upravljanja; formiraqje posebnog poslovodnog organa je fakultativno (ZOP, al. 73).
sof
Vodenje druStva moLe biti povjereno jednom ili viSe komplementara, odnosno jednoj ili vi5e profesionalnih osoba, saglasno ugovom o osnivanju komanditnog drustva. Dakle, w5enje ove funkcije moZe biti na kolektiwroj ili individualnoj osnovi, Sto je ee56e, jer se radi o malim flirmama. Isto lice ili lica mogu obavljati jednovremeno funkciju upravljanja i vodenja drustva, ako se radi o komplementarima. Ako je vodenje druStva povjereno jednom komplementayu, smatra se da su ostali komplementari iskljuieni. Saglasno rjesenjima uporednog Prava, oni se ne bi mogli protiviti preduzetim aktima i radnjama, ako ti akti i radnje ne prelaze okvire redormog predmeta poslovanja
druStva.s2)
Da li komanditori mogu voditi dru5tvo ili biti ilanovi kolegijalnog poslovodnog organa? Ovo pitanje je razliiito rijeseno u uporednim pravima. Za nale pravo ne mole se dati jedinstven odgovor. Zakon je decidiran samo u pogledu zabrane zastupanja: ,,komanditori ne mogu zastupati komanditno druStvo,, ( Zo?, al. 73). Ne mogu preduzimati
punomoistvo i predstavljanje. Ako bi komanditor prekr5io tu zabranu, odgovarao bi za obaveze druStva jednako kao i komplementar.
Drugaeija je situacija ako se radi o aktima i radnjama usmjerenim unutar druStva. Poslovodna funkcija obuhvata organizovanje procesa rada te rukovodenje radom i poslovanjem, dakle, aktiwrosti unutar druStva. Stoga bi komanditor mogao participirati u vodenju druStva pod ovim uslovima: da je organizovan kolegijalni poslovodni organ i da su njegovi akti i radnje u tom organu iskljuiivo usmjereni na odnose unutar drustva. u protivnom, on bi se ,,otkrio,, i postao javni partner (komplementar). Ako je vodenje poslovodstva organizovano na individualnoj osnovi, tada komanditor ne mo'Ze voditi komanditno
druStvo.
akte eksternog karaktera, prema trei,im licima, ukljuiuju6i
U pogledu privremenog poslovodnog organa, vr5ioca duZnosti, pomoenih elemenata poslovodstva vaLi sve Sto je reeeno za jatmo
Komanditno dru1tvo [mjeEoviti oftakluk, specijalno
partnerstvo) r4r u iskljuiivoj
trgovaeko drustvo. Rje5avanje ovih pitanja nalazi se autonomiji osniva(,a, odnosno ilanova dru5tva.
IV
PRAVNT oDNosr DRUSTwA t CtaNovA PREMA TRECIM LICIMA U PROMETU
L Zastupanje i predstavljanje komanditnog druStva

obzirom na personalni karakter druStva, zakon daje moguinost da se ugovorom o osnivanju dru6tva zastupanje i predstavljanje povjeri: jednom, viSe ili svim komplementarima, odnosno profesionalnom poslovodnom organu, ako se formira. Ukoliko ugovorom o osnivanju dru5tva nisu iskljuieni oni komplementari koji ne obavljaju poslovodnu funkciju, treba pretpostaviti da je zastupanje ,,pridr'zanto,, i za njih. Tada i oni mogu zastupati firmu samostalno. Razlog leLi u prirodi njihove odgovornosti.
Zastupanje i predstavljanje redovno se ureduju zajedno sa organizacijom poslovodne funkcije u komanditnom druStvu. S
Po5to je zastupanje spoljni akt koji se preduzima u prometu prema tre6im licima, op5te je pravilo trgovaekog prava da komanditori ne lrlogu zastupati dru5tvo, eak i u onim sistemima u kojima mogu obavljati odredene poslovodne funkcije.os) I nas zakon ne dozvoljava komanditorima zastupanje druStva (ZO?, el. 7 3), razumije se, ukljuiujuii i predstavljanje jer i ono je spoljni akt,s'*) bez preuzim anja materijalno-pravnih obaveza. Jer i kod predstavljanja se radi o ,javnom pokazivanju u prometu,,.
je dl. 133 ZOP da.ie nrogu6nost drugadi.jeg zakliudka, ako ,ie predstavljanje od stritne konranditora utvrdeno druXtvenint ugovorom.
dr. zB; HGB. dr. 170; Szo, dl. 603. "'FTZ, iltm .urnrtden vr
"
'f
r42
2. Imovinskopravna odgovornost za obaveze

komanditnog druStva
Komanditno druStvo je pravno lice pa za svoje obaveze stvorene u prometu odgovara cjelokupnom imovinom. Odgovara osnovnom glarmicom i ostalom imovinoyn za ugovome, vanugovome i zakonske obaveze. U tom smislu nema nikakve razlike u odnosu rta druge tipove druStva.
odgovaraju po zakonu solidarno neograniCeno cjelokupnom svojom imovinorn (ZOP, el. 65). Priroda njihove odgovomosti jeste solidarno jemstvo obligacionog prava (ZOO, el. I OO4, stav 5) kako je izloLer.o za odgovornost jarmih drugara.
stanovi5ta imovinskopravn e odgovornosti? Juridicki posmatrano, komanditori ne odgovara)u za obaveze komanditnog drustva, Sto je izndito zakonom odredeno (ZOP, el. 65). Naime, za obaveze komanditnog druStva povjerilac ne moze tuliti i zahtijevati ispunjenje traZbine od komanditora, rnoLe samo od druStva ili komplementara. Njegova tuLba bila bi odbijena u odnosu na komanditore zbog nedostatka pasirme legitimacrje. Medutim, ekonomski posmatrano, komanditor odgovara za obaveze druStva ograni-eno i to svojim ulogom. Njegov ulog rnoLe biti predmet izwSeqia kod namirenj a tralbine povjerioca, ali samo prema komanditnom dru6tvu. To e biti slui4i kada se potraZivanje prema druStvu namiruje iz osnovne glavnice iji je dio i ulog komanditora. Prarmo osnovna glarmica u koju je ukljui,en ulog komanditora ulazi u imovinu komanditnog dru3tva. Zato ekonomski efekti povjerioca u-injeni nad osnovnom glarmicom komanditnog dru3tva kada se ona smanjuje, pogadaju komanditora jer se smanjuje i njegov ulog. Radi se, dakle, o poslovnom riziku komanditora ved kod samog iina ulaganja u komanditno dru6tvo.
je reCeno da je komanditno dru6tvo specijalno partnerstvo (t4ini ortakluk), 6to je posebno nagla6eno kod imovinskoprarme odgovornosti. Razlika je u odgovomosti komplementara i komanditora. U na6em, kao i u uporednim pravima, komplementari uvijek odgovaraju na isti naiin, istom wstom i obimom odgovomosti, kao i jawri drugari kod druStva sa neogranieenom solidarnom odgovomosti 6,lanova. Dakle, oni za obaveze komanditnog druStva
Ve,
U eemu se ogleda specijalno partnerstvo sa
Postoje sluiajevi kada se odgovornost komanditora izjednalava sa odgovornosti komplementara. Takva odgovomost postoji: ako je u firmu drustva upisano ime komanditora; ako je preduzeo akt zastupanja; za obaveze koje su za dru6tvo nastale prije njegovog upisa u sudski registar, a komanditor je pristao na te obaveze i uz
Komanditno druELvo (mje1oviti ortakluk, specijalno
partnerstvoJ 146
yezervu savjesnosti tre6eg lica; ako participira u upravljanju. Ovakvu odgovornost komanditora pozitivno pravo predvida samo za slui4i prekr3aj a zabrane zastupanja (ZOP, al. 7 3).
Prednja pravila vaLe samo u odnosu na povjerioce komanditnog druStva. Ugovorom o osnivanju druStva ureduju se medusobni odnosi izmedu i,lanova - komplementara i komanditora. Intemi odnosi i pravila primjenjuju se u regresnom postupku radi rawromjemog
rasporeda sno5enja ekonomskih tereta. Na pravo komplementara primjenjuju se pravila obligacionog prava o
izmedu solidarnih duZnika (ZOO, el. lOl4).
regresa regresu
PRESTAIIAK CLANSTVA, PROMJENA OBLIKA DRUSTVA I PRESTAIIAK DRUSTVA
Prestanak elanstva u komanditnom druStvu
Prestanak elanstva u drustvu jednog ili vise ilanova podrazumijeva promjenu personalnog stava ilanova dru6tva, bez izmjene pravrrog identiteta komanditnog druStva . Zakon nije razradio ovu materiju pa je ona ostala u sferi ugovorne autonomije, tj. ugovora o osnivanju. U odsutnosti specijalnih zakonskih rjeSenja o prestanku clanstva primjenjuju se opsta pravila ugovomog (obligacionog) prava. Ista pravila, u principu, vaLe za kornplementare i komanditore, mada se ugovorom o osnivanju mogu predvidjeti odredene razlike. Prestanak ilanstva komplementara moLe doi iz voljnih, nevoljnih te prirodnih i ekonomskih razloga. Iz istih razloga rnole prestati ilanstvo
komanditora, osim ekonomskih jer pravno lice ne rnoLe biti komanditor (ZOP , al. 64). U pogledu ovih razloga wijedi sve Sto je izloLeno kod javnog trgovaikog drustva.
2. Promjena oblika komanditnog druStva

Juridieki posmatrano, promjena oblika druStva znaci prestanak tog drustva, ali bez provodenja likvidacije. Umjesto dotadaSnjeg tipa komanditnog drustva nastaje neki drugi tip druStva, bez provodenja
44
Komanditna dru1Lvo (mjelovit) ortakluk, specijalno partnerstvo)
postupka SC samo imovine. VrSi likvidacije ,,preimenovanje,, druStva i saobraLavanje imovinske strukture saglasno zakonskim zahtjevirna za taj novi tip druStva. I ovdje promjena oblika komanditnog dru6tva moLe nastati voljom clanova ili po sili zakona.
Komplernentari, lica koja upravljaju, mogu u svako vrijeme izvrSiti promjenu oblika komanditnog drustva. Pri tome se mor4ju ispunjavati sljedeci op5ti uslovi: drustvo se mora preobraziti u neki od zakonom predvidenih oblika (zakonsku formu vodenja biznisa),' zakonski minimum osnovnog kapitala i njegova struktura da odgovar4ju novom tipu druStva (npr.minimalni kapital za dd i podjela na dionice), odluku donose komplementari op5tom saglasnosi,u.
Tri su slueaja kada komanditno druStvo, kao specijalno partnerstvo, mijenja svoj oblik po sili zakona (ex lege): prestankom ilanstva svih komanditora,' prestankom clanstva svih komplementara ; izdavanjem dionica od strane komanditnog dru6tva, komanditori postaju dionieari (ZO?, al. 66, 7 L, l5l). U prvom sluiaju, transformiSe se u dru6tvo sa neogranicenom solidamom odgovornosti ilanova ili dru3tvo jednog lica, u drugom, ynoLe pre6i u dru5tvo jednog lica, druStvo sa ograniienom odgovornosti ili dionieko druStvo, a u tre6,em slucaju, nastavlja poslovanje kao komanditno dru5tvo na akcije (ZOP, al. 66).
3. Prestanak komanditnog druStva

Opsta pravila koja se primjenjuju na prestanak trgovaekih druStava, rrz ili bez likvidacije imovine, vaLe i za prestanak komanditnog dru5tva (steeaj, redovna likvidacija, statusne promjene, protek wemena, odluka clanova - komplementara). Kakvo pravno dejstvo na opstanak iti prestanak druStva ima iinjenica prestanka ilanstva svih komplementara, odnosno komanditora? ?rema zakonu (ZO?, el. 71, t 5l ), posljedice su iste - obavezna promjena oblika komanditnog druStva. Smatramo da je mogude ugovorom o osnivanju predvidjeti suprotno rje5enje, ako su u pitanju komplementari, tj. da druStvo prestaje jer se radi o liino odgovornim ilanovima. Medutim, prestanak elanstva svih komanditora ne bi trebalo da utiie na opstanak komanditnog dru5tva, pa tako ugovaranje ne bi trebalo dozvoliti. Cilj je odrlanje poslovnog subjekta, ako su ispunjeni ekonomski uslovi za njegovo postojanje.
rorrol iErv*tol
G
I
Komanditno drufltvo na akciie/dionice
PIJAM. KARAKTERISTIKE, PRAVIIA

PruRODA I OSNIVANJE
I . Pojam komanditnog drustva na akcije/dionice

Komanditno druStvo na akcije/dionice (kdd) pozn4iu uporedna prava u kojima se ono susre6,e pod nazivom: Komanditgesellschaft auf Aktien, Societe en commandite par acyions, Societa in accomandita per azione, Partnership limited by shares. Ovaj tip dru3tva prvo se pojavio u Francuskoj (XVIII vijek), a potom se raSirio u druge zemlje."") U teritoriji i zakonodavstvu komanditno druStvo na akclje posebno se izdvaja i obraduje, najieSi,e uz akcionarsko druStvo."o) Nasuprot tome, Zakon o preduzeiima obraduje ga u okviru komanditnog dru5tva daju6,i mu samo jedan clan (ZOP, el. 66). Nema ga u sistematici subjekata koji ulaze u opSti pojam preduzeta (ZOP, el. 1). Zbog njegove pravne prirode mi ga obradujemo kod dru5tva lica i kapitala. lz pedagoSkih razloga, komanditno drustvo koje je ranije izloleno sada emo nazivati obiino ili prosto komanditno dru6tvo.
"'BafloI
dr Milaur, op.cit. str- 301; StraZnicky dr Milorad, op. cit. str. 169. to' Juliu, von Gierke: "Handelsrecht und Schiffahrtsrecht", Walter de Gruyter CO., Berlin, l()49, str.346 -355; Hermann Hammerle, op. cit. str. 68 I ; AktG,dl . 278-Z9O
r46
Komanditno druS\ro na akciie/dionice
Sam naziv ovog dru6tva jasno govori da se radi o kombinaciji komanditnog i akcionarskog drustva. To je oblik trgovackog druStva koje ugovorom formir4iu dva ili viSe lica u kojem: komplementari upravljaju, vode i zastupaiu druStvo uz neospaniienu solidarnu odgovomost lienom imovinom, dok komanditori im4ju, u nadelu, status kao akcionari eiji je uloZeni kapital u drustvu podijeljen na akcije/dionice. Personalni elementi ogledaju se u poloZ4iu
komplementara. Elementi kapitala izraLeni su u statusu komanditoraakcionara daleko vi5e nego je to slucaj u obicnom komanditnom druStvu . Zato se na ovu kategoriju ilanova redormo primjenjuju pravila koja vaLe za akcionarskoldionicko dru5tvo.
Komanditna dru6tva na akcije danas se sve rjede javljaju
zastupljena. Ono se javlja najce5,e onda kada se prosto komanditno druStvo, koje ved poslqje, leli ,,otvoriti" pribavljanjem dodatnog trajnog kapitala, bez kreditnog ili drugog opteredivanja.
u zemllama traLilne ekonomije, dok su koncem pro5log vijeka bila dosta
2. Karakteristike komanditnog drustva na

akcije/dionice
Osnorme pravne karakteristike komanditnog dru6tva na akclje su ove:
a) Dru1tvo ima dvije wste, kategorije, ilanova: prva wsta su komplementari iiji je poloiaj u svemu isti kao i kod obiinog komanditnog druStva, a druga kategorija su komanditori koji, u principu, imaju isti poloiaj kao i akcionari u akcionarskom dru,itvu, jer ilanstvo u dru,Stvu ostvaruju po osnovu posjedova4ja
b)
akcija. Otuda i njihov naziv komanditort - akcionari/dioniiari. Osnivaike akcije komanditora4ioniiara uplaiuju se iskljuiivo u novcu (fudicijamim ili efektivnim sredstvima placanja), a ne mogu ulozima u stvarima ili pravima (ZOP, i1.66), 6to je bitna razlika u odnosu na akcionarsko dru*tvo (ZOP, el.l2). Medutim, akcije narednih serija (neosnivaike) mogu se otkupljivati ulozima u naturi, u iemu uidimo razliku u odnosu na obiino komanditno
druStvo."') Posto se ovaj tip druStva obraduje u okviru obiinog komanditnog drustva, kortStenjem zakonske analogije po principu najtjeEnjeg koneksiteta slijedi: najniia zakonska granica osnovne glavnice
c)
jeste kao i kod obiinog komanditnog drustva (5O.OOO DM ili

protuwijednost u domacoj valuti).
Komanditno dru1tvo na akcije/dionice
r47
d) lla odnose u komanditnom
druStvu na akcije primjenjuju se duije wste pravila, bez obzira na to da Ii su zakonska ili autonomna; na komplementare se primjenjuju norrne koje va:Ze za komplementare u prostom komanditnom dru9tvu, a na komanditore-akcionare pravila koja wijede za akcionare u akcionarskom dru1tvu. Razumije se, korigovana prirodom ovog ti pa trgovaikog dru,*tva.
3. Pravna priroda komanditnog drustva na

akcije/dionice
Pravna priroda komanditnog druStva je spoma u teoriji. Jedni smatr4ju da je to oblik komanditnog druStva d4iudi prevagu personalnim elementima, poloZ4iu komplementara. Za komplementare ovo druStvo je udrulenje lica (institu personae). Prawri poloz4l komplementara (licno odgovomih dlanova), njihovo uie6e u upravljanju, vodenju druStva, zastupanju i imovinskopravnoj odgovomosti idu u prilog tome stavu. U ranijim pravima ovo dru3tvo je normirano kao posebna wsta (podwsta) komanditnog drustva,s6)Sto sada cini Zalnon o preduzeiima (el. 66).
Drugi autori smatraju da je komanditno druStvo na akcije podwsta akcionarskog druStva. Prevagu daju elementima kapitala istiCudi da je ovo druStvo udruZenje kapitala. Vedi znacaj prid4ju imovinskopravrrom aspektu: pribavljanju kapitala emisijom akclja, reZirnu akcija, raspolaganju akcijama (udjelima) od strane komanditoraakcionara. Stoga se ovom druStvu dqie status pravnog lica i u sistemima gdje druStva personalnog tipa nem4ju karakter subjekta prava. U novijim zakonima ona se reguli3u u sklopu akcionarskog dru5tva ili u sistematici dolaze poslije njega."o)
Svi unaprijed istaknuti razlozi koji idu u prilog pravom kao i drugom shvatanju stoje i danas u pogfedu ovog tipa druStva i kako je ono normirano Zakonom o preduzedima. Komanditno dru5tvo na akclje je oblik trgovaikog druStva sui generis, odnosno spada u kategoriju druStava lica i kapitala. Takva priroda jasno proizilazi kada se ima u vidu da se na komplementare prin{enjqiu pravila prostog komanditnog druStva, a na komanditore-akcionare pravila o akcionarskom druStvu. U cjelini gledano, Zakon o preduze6ima prevagu daje personalnim elementima u iemu odstupa od uporednih prava.
t*'ATZ, il. 173. tu)Aktc.dl. zig - zgo.
r48
Komanditno dru1Lvo na akcije/dionice
4. Osnivanje komanditnog druStva na akcije/dionice

osnivanjem, kada dio svoga kapitala pribavlja izdavanjem akcija ili promjenom oblika do tada postoje,eg obiinog komanditnog drustva (ZOP, il. 66).U ovom drugom slui4iu prosto komanditno dru6tvo se ,ntvara" tako Sto stiie akcionarski kapital, kao tr4ini ulog, emisijom dionica. Promjena oblika dru5tva wSi se na osnovu odluke svih komplementara ili ve6,ine, kako je odredeno drustvenim ugovorom (Uredba o upisima, il. 32).
Komanditno druStvo na dionice mole nastati na dva nacina:
lnaee, komanditno dru6tvo na akcije osniva se ugovorom koji se sastavlja u pisanoj formi, kao i za sva trgovacka dru6tva. Dru5tveni ugovor obavezno sadrZi sastojke koji su odredeni za obiino komanditno druStvo (ZOP , e1.69) . Zbog postojanja komanditoraakcionara i naiina pribavljanja akcionarskog kapitala dru3tveni ugovor mora da sadrLi odredbe o akcijama (wsta, serija, prava komanditoraakcionara, raspodjela akcija, njihov prenos i dr). Ukoliko komanditoriakcionari sudeluju u upravljanju, Sto je mogue predvidjeti, potrebno je ugovorom o osnivanju rije5iti njihove odnose sa komplementarima (sastav, nadleZnost i odluiivanje skup5tine komanditora-akcionara, potwda odluke od strane komplementara i dr).
Pored osnivaikog akta (druStvenog ugovora) za osnivanje dru6tva je potrebno izwSiti ulaganje kapitala za formiranje osnovrle glarmice. Zakonski minimum jeste 5O.OOO DM ili protuwijednost u domaoj valuti obrai,unata po trZisnom deviznom kursu na dan zakljucivanja ugovora. Isto kao i kod obiinog komanditnog druStva. Minimalni iznos osnovnog kapitala je ve6i nego kod akcionarskog druStva (2O.OOO DM). PoSto se na ovo drustvo primjenjuje procedura osnivanja koja je predvidena za prosto komanditno druStvo, slijedi da se ono rnoLe osnovati iskljucivo na simultani nacin. Ulozi (kontribucije) komplementara kao i komanditora-akcionara mor4iu biti uneseni, odnosno upla6eni do momenta upisa druStva u sudski registar (Uredba o upisima, al. l5). Dakle, bez obzira na to Sto se dio kapitala od komanditora-akcionara pribavlja na nacin kao u akcionarskom druStvu, procedura i rokovi njegovog sticarrja, odvij4ju se po zakonskim pravilima koja vaLe za prosto komanditno dru5tvo. Nema mogut,nosti djeliminog otkupa akcija. Dru6tvo stiee pravnu i poslovnu sposobnost upisom u sudski registar. Za obaveze stvorene prije upisa druStva u registar osnivaei odgovar4iu povjeriocima neograniceno i solidamo.
Komanditno dru6tvo na akcije je slo'zena forma organizacije zbog svoje mjesovite prawre prirode i primjene pravila dva tipa trgovaekih
Komandittlo druEtvo na akcije/dionice
r49
druStava (prostog komanditnog i akcionarskog druStva). Zato su od izuzetne vaZnosti autonomni akti dru6tva (druStveni ugovor i statut) kojim se wSi harmonizacija zakonskih rje5enja, t) svakom pojedinom slucaju. Medutim , zakort ne predvida obavezu dono5enja statuta iako je to vaLno zbog unutrasnje prawre regulacrje, poloLala komanditoraakcionara i njihovog odnosa sa komplementarima. Ako se u dru3tvu ne donosi statut, po6to je to pravo ilanova druStva, sve relevantne odnose treba urediti druStvenim ugovorom.
II mIVINSKzPRAVNI oDNoSI U DRUSTVU I

PREMA TRECIM LICIMA
I . Osnovna/temeljna glavnica komanditnog druStva na akcije
Pra'rna priroda komanditnog druStva na akcije najbolje je uocljiva kada se posmatra struktura osnovne glavnice i naiin na koji su predstavljali udjeli elanova dru6tva. Strukturu osnovne glarmice iine dva dijela:
a) Dio koje se formira trajnim ulozima komplementara. Iz uloga se konstituisu udjeli komplementara koji su predstauljeni odgovar4juiim ispravama (potwde o udjelima). koje nemaju b) Dio osnovne glavnice koji se obrazuje trajnim
obilje|ja hartija od wijednosti. izdaju akcije.
IJ
nekim pravima i na ove udjele se
ulozima komanditora-akcionara. Njihovi ulozi uplaceni u novcll konstituiSu udjele koji su, uvijek i iskljuiivo, reprezentovani akcijama (hartijom od wijednosti). f4j dio osnovne glavnice predstaulja akci o n arski /d i o n i i arski ka pital
je podijeljen na udjele i
Kod prostog komanditnog dru5tva cejlokupni iznos osnovne glarmice predstavljen obiinim ispravanrTa, a ovdje je jedan samo dio te glarmice. Isto tako, kod akcionarskog druStva cijeli iznos osnovne glavnice je akcionarski kapital podijeljen na akcije, dok je kod ovog druStva opet samo jedan dio akcionarski kapital. Dakle, osnovrla glarmica komanditnog drustva na akcije stoji u dva pravna reLima: jedan dio u rezirnu prostog komanditnog druStva, a drugi u reLirnu akcionarskog druStva. Koji dio je vei,i zavisi od rjeSenja ugovora o osnivanju u svakom pojedinacnom dru3tvu (npr. 600/o:400/o u korist akcionarskog dijela ili obratno).Odnos izmedu ta dva d[jela
15()
Komanditr-to druEtvo na akcije/dionice
osnovne glarmice pravno ne utiie na promjenu statusa komanditnog druStva na akcije. Makar odnos bi gOolo:IOo/o u korist akcionarskog dljela. Sve dok postoji ma i jedan komplementar sa svojim udjelom, postojade dru6tvo u formi komanditnog druStva na akcije. YIoLe se pretpostaviti da komanditno dru3tvo na dionice ima brojiano vise udjela predstavljenih akcljama (viSe komanditora-akcionara nego komplementara). protuwijednost u domadoj valuti, ali se u svakom konkretnom slu4iu ugovorom o osnivanju druStva utwduje velitina osnovnog kapitala. Tokom poslovanja druStva osnovna glarmica se rnoZe poveavati i smanjivati, kao i mijenjati odnos izmedu akcionarskog dijela i dijela koji otpada na komplementare. Na akcionarski dio primjenjuju se pravila o akcionarskim dru5tvima.
poeetna imovina (inicijalni kapital) rnole biti vea od osnowre glawrice i to: ako se wSe dodatne uplate predvidene druStvenim ugovorom i/ili ako je ostvarena razlikra izrnedu nominalne wijednosti akclja i njihove prodqine wijednosti na primarnom trLiltu kapitala (aggio), odnosno kod prod4je ,,iz pwe ruke". Kao i kod akcionarskog druStva i ovdje se akcije ,,iz prve ruke" ne mogu prodavati ispod utwdene nominalne wijednosti (nominale).
Zakonski minimum osnovne glavnice jeste 50.OOO DM ili
Ve prilikom osnivanja komanditnog druStva r7a akclje njegova
2.
Ulozi komplementara i komanditora-
akcionara/dionieara
Ulozi komplementara mogu biti u stvarima, pravima i novcu, a izraLavaju se u nove,anom obliku (u DM ili domaoj valuti). Za razliku od njih, ulozi komanditora-akcionara su uvijek u obliku finansijskog kapitala, novcu (ZOP, cl. 66). U akcionarskom druStvu, pak, ulozi mogu biti i u naturi. Ovdje nema sukcesivnog osnivanja, pa sve akcije moraju biti otkupljene od svih komanditora-akcionara pqie upisa
U pogledu uloga vaLe opSta pravila predviderTa za trgovacka druStva.
u sudski registar. I komplementari mor4ju un[jeti, odnosno uplatiti svoje uloge do tog momenfa jer se sudu prezentira ,,potwda o uplati uloga svakog pojedinog dlana" (Uredba o upisirna, el. l4).
druStva
ili investiranjem ulaskom novih i,lanova. Obicno se to wSi novim

emis[jama dionica.
Poveanje uloga w6i se reinvestiranjem od strane postojedih ilanova
Koma nditno dru1tvo na akcije,/dionice
l5r
3. Raspolaganje udjelima kod komanditnog druStva na akcije

Komplementari svoje udjele mogu prenositi po istom reLirnu koji vahi za liino odgovome drugare komanditnog druStva, bilo da se radi o intemom
prenos udjela podrazumljeva ,,ustupanje mjesta u dru6tvu".
prenosu (izmedu i,lanova) ili ekstemom (na lica izvarr druStva). DruStvenim ugovorom se reguli5e t4i prenos uz znatna ograniier{a jer Udjeli komanditora predstavljeni su akcijama koje su negocijabilni papiri. Prenos udjela (akcija) od strane komanditora - akcionara ie, nadelno, slobodan i vrSi se Prema pravilima o Prenosu akclja, punim indosamentom ako glase na ime, odnosno prostom predajom kada gtase na donosioca.ot') DruStvenim ugovorom mogu se ustanoviti odredena ogranidenja za prenos akcija (prioritet otkupa postojeih
i,lanova, procedura prijavljivanja upravi dru6tva i dr).
4. Imovinskopravna odgovornost drustva i ilanova

Za komanditno druStvo na dionice wijede op3ta pravila o odgovornosti trgovaekih dru6tava i u tom pogledu nema posebnosti. Dru5tvo odgovara za svoje obaveze stvorene u prometu cjelokupnom imovinom. Ugovorom rnoLe preuzeti odgovornost za drugo druStvo, poslormo udruLenje ili pul (individualno preuzeta odgovomost).
odgovomih i,lanova. Oni, ex lege, odgovaraiu za obaveze druStva isto kao Sto komplementari odgovaraju kod prostog komanditnog druStva, a to je neograniieno solidarno cjelokupnom liinom imovinom (imovinom koju nisu unijeli u dru6tvo). Prawa priroda te odgovomosti jeste sotidarno jemstvo obligacionog Prava (ZOO, el. LOOA, stav 5). Nasuprot tome, komanditori - akcionari ne odgovaraju za obaveze dru$tva. Oni snose poslormi rizik za slu64i da dode do smanjenja ili nestanka osnovrle glarmice (stet4ia drustva). Sa time ne treba mije5ati odgovornost komanditora-akcionara prema druStvu koja proistice iz
Specifiinost postoji u pogledu odgovornosti komplementara, liino
t"kog pojedinainog obligacionog odnosa (prodaja,

prouzrokovanje Stete i dr).
leasing,
o"'Zakon o vrijednosnim papirima, dl. 6.I<rateZOYP (Sl. list RBiH br. IOl94)
r52
Komanditno dru1tvo na akciie,/dionice
5. Ostali imouinskopravni odnosi

od ostalih imovinskopravnih odnosa spomenu,emo najvalnije:
a) Iliesde u podieli dobiti. Ctanovi dru1tva uiestvt$u u podjeli dobiti (zarade) srazmjemo uie1iu u osnowtoj glawtici drustva, >,po kapitalu". Posebno to wijedi za komanditore-akcionare. Komplementari mogu uiestvovati u podjeli dobiti i ,,prema okolnostima", ako je tako predvideno dru1tvenim ugovorom. Razlog IeZi u iinjenici Sto su komplernentari, najieSte, neposredno angaZovani na poslovima druStva. b) UieSie u snoEenju poslovnih rizika i pokrivanju gubitaka dru*tva. Poslowti rizici postoje i na strani komplementara i na strani komanditora-akcionara. Oni se ogledaju u neisplaiivanju dobiti ili u sma4jenju, odnosno gubitku uloga. ako je druStvo u vetim finansijskim teskoiama ili ide u steiaj. u tome smislu treba posmatrati i pokrivanje gubitaka drustva. c) Zabrana konkurencie. Pitanje zabrane konkurencije dru1tvu, konfliktnosti interesa i lojalnog ponasanja naroiito je izrazeno kod
komplementara.
pravila koja vaZe za rersonalna dru9tva.
u toj materiji na njih se, obiino, primjenjuju
NI UPRAVIJANJE
U DRUSTVU POSLOVA DRUSTVA
I VzDENJE
I . Upravljanje u komanditnom drustvu na akcije/dionice

Upravlja4ie komanditnim dru6tvom na akclje treba posmatrati lsroz prizmu njegove mjesovite pravne prirode sa jedne, i postojanje komanditora-akcionara sa razliiitim wstama akcija/dionica, sa druge strane. PoSto se ov4i tip druStva u zakonu obraduj e z4ledno sa prostim komanditnim druStvom, slljedi da se u pogledu upravljanja, prioritetno,
primjenjqiu pravila koja wijede za taj oblik trgovackog druStva.
Komanditnim druStvom na akc[je upravlj4ju komplementari, nePosredno ili putem posebno formiranog organa upravtjanja (ZOP, (1. 72).ZnatL dru6tvenim ugovorom rnoZe biti predvideno da svi komplementari zajedno i ravnopravrlo donose upravljaike odluke ili da odreden broj komplementara eini organ upravljanja. I kada uZi krug komplementara donosi odluke, uobieajeno je da ostali komplementari
Komanditna dru1Lvo na akcije/dionice
153
imaju odredena prava (tralenje informacrja,' kontrole, polaganje raiuna i sl).
I kod prostog komanditnog druStva komanditori mogu uiestvovati u donoSenju odluka, vz odredene limitacije, saglasno dru3tvenom ugovoru. PoSto se kod ovog tipa dru6tva radi o ve6em broju komanditora-akcionara i njihovom vei,em uie66u u osnovnom kapitalu drustva, redowro se predvida da ova ketgorija ilanova formira poseban organ (akcionarsku skupStinu). Na nju se primjenjuju pravila o radu skupstine akcionarskog druStva uz odredene specifi-nosti. Naime, da bi odluka skupstine bila punovaLna, potrebna je saglasnost komplementara, kao liino odgovomih clanova. Ako je komanditno druStvo na dionice izdalo viSe razliiitih wsta dionica (obiene, preferencijalne) ili rodove (klase) sa razliiitim obimom prava, tada se mogu formirati skup5tine po klasama dionica (class meeting). Skupstina odredene klase dioniiara odluiuje samo o pitanjima koja se tiiu iskljucivo te klase (roda) akcija. lzdavanje razlititih wsta i klasa dionica je veoma rijetko. Na skupstini komanditori-akcionari ucestvuju ,,po kapitahl', odnosno srazmjemo veliiini ucesia u osnovnoj glavnici
druStva, Sto
je pravilo za druStva kapitalnog tipa.
2.
Vodenje poslova komanditnog druStva na
akcije/dionice
U svakom tipu poslorme organizacije obavezno je vodenje poslova, formiranje poslovodnog organa (ZOP, el. 9). Ugovorom o osniva.nju organizuje se poslovodna funkcija komanditnog druStva na akcije. Jedan ili viSe komplementara mogu obavljati funkciju poslovodnog organa ili se mogu angalovati lica izvan dru5tva, na profesionalnoj osnovi. Komanditori-akcionari mogu biti ilanovi kolegijalnog poslovodnog organa. Medutim, ako se na ov4i tip druStva primijene pravila o prostom komanditnom druStvu, tada komanditori-akcionari, kao ilanovi poslovodnog organa, ne mogu preuzeti akte zastupanja, odnosno pravne radnje eksterne prirode (ZO?, al. 7 3). Dakle, u ulozi ifana poslovodnog organa rnole preduzimati pra'rne radnje internog karaktera, one koje su unutar druStva (administratori). U pratmim sistemima, u kojima je ovo dru5tvo swstano u dru6tva kapitala
postoje drugaeija rjesenja.
r5,4
Komanditno dru1tvo na akcije,/dionice
IV rnnsrArrAK zLANSTVA. pRoMJErrA zBLTKA r

PRESMNAK DRUSTVA
I . Prestanak elanstva u komanditnom dru1tvu na akcije/dionice
Prestanak ilanstva u druStvu, u cijelosti, je ostao na terenu ugovorne autonomije. Sto se tii,e komanditora-akcionara, njihov status elana drustva treba cijeniti prema pravilima o akcionarskom dru6tvu. Prenosom akcija/dionica prestaje dlanstvo u druStvu, a taj prenos je naeelno slobodan. Redowro se viSe paLnje posveeuje prestanku ilanstva komplementara.
Dru6tveni ugovor utwduje pravila koja se odnose na istupanje i iskljuienje komplementara (razlozi, otkazni rok, raspodjela uloga iskljucenog ilana i dr).
2. Promjena oblika komanditnog dru1tva na

akcije/dionice
Promjena oblika druStva rnole uslijediti odlukom organa upravljanja kada dolazi do prestanka komanditnog dru6tva na akcije bez provodenja postupka tikvidacije. Mijenja se postojedi u novi oblik i vrSi njegovo saobraLavanje zakonskim uslovima za taj novi oblik trgova-kog druStva.
Obavezna promjena oblika uslijedit 6e onda kada druStvo izgubi u komanditnom dru5tvu (ZOP, el. 15l
).
cjelini jednu kategoriju clnova - komplementare ili sve komplementare-akcionare. Ovdje se primjenjuju pravila o prostom
3. Prestanak komanditnog druStva na akcije/dionice

Komanditno druStvo na akcije prest4ie na isti nacin kao i ostali tipovi trgovackih druStava (stee4i, likvidacija, statusne promjene, protek wemena za koje je osnovano, odlukom organa upravljanja). Takode, rnoLe prestati ako prestane ilanstvo svih komplementara, odnosno komanditora-akcionara, ako je tako predvideno druStvenim ugovorom. Veina prawrih teoretiiara smatra da ne bi trebalo dozvoliti
Kama ndia-to druEhto na akcije,/dionice
155
ugovaranje: da u sluiaju prestanka komanditora-akcionara dru3tvo prestaje. Komplementari bi tada imali obavezu da promijene oblik dru3tva, pod pretpostavkom da postoje ekonomski uslovi za nastavak poslowre aktiwrosti.
Gr"""l
PETA I
1 I
DruStvo sa ograniienom odgovornoSCu (druStvo
sa ograniienim jemstvom)
PoJA]uI, KARAKTERISTIKE, PRAVNA PruRODA I OSNIVANJE

. Pojam druStva sa ogranieenom odgovornosti
Dru6tvo sa ograniienom odgovomosti (doo), za razliku od drugih oblika trgovaikih druStava, relatirmo je novijeg datuma po5to je prvi put zakonski regulisano u Njemackoj 1892. godine. Danas je opSte prihva6en oblik trgovackih dru5tava, a susre6e se u uporednim pravima pod razliiitim nazivima: Cesellschaft mit beschrainkter Haftung (Cmbll), Societc 6 responsabilite limitee (SAKL), Societi a rasposabilita limitata (SAKL), Company limited by shares ili Company limited by guarantee (CO Ltd.), Joint-stock company.nt) U teoriji se istiie da sam naziv ,,dru6tvo sa ogranicenom odgovornosti" ntje adekvatan jer se ne radi o odgovomosti clanova za obaveze druStva u prometu, ali se zadr1ava zbog op5te prihvaenosti u regulativi i praksi. I naziv ,,dru6tvo sa ogranicenim jemstvom", po ugledu na englesko
n" Hr,try G. Henn: "Harndbook of the law of corporations arrd other business enterprises", St. Paul, West prublishing CO., l9ll, str. 80-86; .Iohn Ellison arrd comp.: "Business law", Business Education Publishers limited, 1994, str. 1-59; Herm;rnn Hiimmerle: "Handelsrecht'0, Verlag Styria, Graz-Wien-Kiiln, 1960, str.683-781; Giuseppe Ferri: "Metnuale di diritto comnrercioalc", UTET, Torinese, L959, str.239-247; Str';rtnicky dr Milorad: "Predavanja iz trgovadkog prava", Bibliografski zavod DD,Zagreb, 1926, str. 171-ll5
l5a
Dru1tvo sa ogranidenom
od1
ornoS6u
pravo, takode nrje prikladan, ali je tradicionalart.Gz) Zakoni koji su doneseni u proslom vijeku, a vazili su na ovim i prostorima susjednih zernalja, nisu sadrLavali ovaj tip druStva."5) organizovanja poslormih subjekata, manjih ili srednje razvijenih. Osnormi razlozi za njegovu prihvatljivost jesu u postojanju ogranieenog poslovnog nzilna elanova (ograniiena imovinska odgovornost) i u mogudnosti obezbjedivanja visokog stepena kontrole nad radom i postojanjem dru6tva. Dru5tvo sa ograniienom odgovornosti je mnogo ,,prilagodljivije" od ortaikih i dru5tava kapitalar;4) poSto ilanovi mogu, ako lele, zadrLati neke elemente tih tipova dru5tva u ugovoru o osnivanju. Kojim 6e elementima dati prevagu u datim okolnostima, personalnim ili kapitalnim, zavisi od ugovora o osnivanju i statuta. DruStveni balans veoma je vaLan za odnose izmedu ilanova i odnose u poslormom svijetu. To se naroiito ogleda u naSem pravu, kod raspolaganja udjelima i prarmoj organizaciji upravljanja (al. 54, 55, ZO?).
DruStvo sa ograniienom odgovornosti danas
je veoma privlana forma
Na osnovu izloLenog rnole se dati ovakva definicija dru3tva sa ogranicenom odgovornosti: to je poseban oblik trgovaikog druStva (poslovne organizacije) u koje najmanje dva lica, pravna ilili fizick'a, trajno ulazu svoje uloge konstituiSuci ugovorom utwdenu osnovrlu glavnicu podijeljenu na udjele i u kome ilanovi ne odgovaraju za obaveze drustva. Poslormi rizik dlanova drustva postoji u slucaju gubitka ili steeaja druStva, Taj nz|nje ogranieen na visinu uloga i u tome se sastoji ograniieno jemstvo d,lanova. Upravljanje druStvom mogu organizovati: u svemu kao u akcionarskom ili ortackom druStvu ili, pak, kombinovanjem pravila koja vaLe za te tipove druStva.
2. Karakteristike drustva sa ogranieenom odgovornosti

Osnovne pravne karakteristike i ujedno specifiinosti druStva sa ograniienom odgovornosti, u odnosu na ostale oblike trgovaikih
druStava, ogledaju se u sljedei,em:
a) Kao i u uporednim pravima, tako j" i na1 zakon. odredio: nainiZi iznos osnovne glavnice kao i n4jniZi iznos pojedinainog uloga.
nt)Conlpany
t''tr
Act (1985), dl. I Trgouodki zakon za Bosnu i Hercegovinu iz 1883 (TZBiH), Flrvatsko-ugarski trgovadki zakon iz 1875 (HU TZ), Trgovadki zakonik Kraljevine Srbiie 'tz 1860 (STZ) n'" Glirlh,,rt dr K.S.: "DruItvo sa ogranidenom odgovomo56u po austrijskom pravu" , Knjrtara Emesta AjnIteta ml., Beograd, str.3
DruEhro sa ograniienom odgovornoS1u
159
Minimalni iznos osnovne glavnice je IO.OOO DM, a pojedinainog uloga 5OO DM, s tim da ulog moZe biti i u domaioj valuti obraiunatoj po triiSnom deviznom kursu na dan zakljuienja ugovora o osnivanju dru*tva. U toku poslovanja osnovna glavnica ne moZe pasti ispod najniZe zakonske granice (ZOP, d.5I).U protivnom, obavezne su promjene drustva. b) Pored ugovora o osnivanju, druStvo obavezno ima statut, kao n4juisi ciono-prawti akt, Sto nije sluiaj sa dru1tvima prconalnog tip. Statut druEtva se depnuje kod registracionog suda. c) Jedna od osnovnih odlika ovog tipa drustva. u uporednim prauima, jeste postojanje odredenih limitacija u raspolaganju udjelima. Redovno ih odreduje zakon, a autonomna akta dru1tva razraduju. Postojeii zakon ovu materiju u cijelosti prepu1ta ugovoru o osnivanju i statutu drustva (ZOP, d.55"54). Kroz raspolaganje udjelima reguliSu se odnosi izmedu pstojeiih ilanova, pstojecih i novih te osigurava kontrola nad drustvom. dl Za razliku od akcionarskog dru*tva, kod druStva sa ograniienom odgovomosti organi upravljanja (skup9tina, upravni odbor i nadzorni odbor) uspostavljaju se na fakultativnoj osnovi. Koristeci princip ,.deregulacije" i ovdje je zakonodavac materiju prepustio autonomnoj regulativi. Medutim, ako se formiraju,
odgovarajudim organima dioniikog dru1tva" (ZOP, il.55). Dakle, vaii analogija legis. e) Varijanta drustva sa ograniienom odgovomosti jeste druStvo jednog lica (djl), Sto nie slui4j kod ostalih tipova trgovaikih dru1tava (ZOP, al.5&-62). DruStvo jednog lica ima odredene spcifiinosti, ali je najizrazitija ona koja predvida mogutnost da jedini osnivai tog dru*tva odgovara za obaveze dru*tva solidamo i neogranieeno (ZOP, i|.62). O Bez obzira na naziv druStva, koji nie adekvatan, druStvo sa ograniienom odgovomosti, kao i svako trgovaiko dru9tvo, odgovara za svoje obaveze cjelokupnom svojom imovinom. Clanovi dru1tva pravno ne odgovaraju za njegove obaveze (ZOP, i1.49). Kao sto je vei reieno, njihov poslovni rizik se ogleda u smanjenju uloga ili njegovom propadanju u cijelosti, ako usljed finansijskih teskota dode do smanjenja osnovne glawtice, odnosno steiaja druEtva (bankrotstva).
tada se ureduju ,,shodno odredbama ovog zakona
5. Pravna priroda dru1tva sa ogranieenom odgovornosti

U pravnoj teoriji postoj e razlicita shvatanja o pravnoj prirodi druStva tri shvatanja koja 6emo ukratko izloZiti.
sa ograniienom odgovomosti. U osnovi, iskristalisala su se
16()
Dru1hra sa ograniienom odgovornoS1u
Prema prvom shvatanju, dru3tvo sa ogranidenom odgovomosti predstavlja posebnu wstu ortaekog druStva, pri iemu se naglaSavaju personafni etementi. Istiee se narocito sljedee: pololaj elanova u dru3tvu je veoma izraLen,' prisutne su neposredne i liine veze izmedu dlanova druStva, kao i stalne veze sa samim dru5tvom, Sto nije slueaj u akcionarskom druStvu (licni angaLman dlanova u drustvu),' dru5tvo osniva manji broj ilanova po pojednostavljenoj procedurt, bezjavnog poziva (prospekta) na upis uloga,' upravljanje i vodenje poslova dru6tva nalazi se u rukama ilanova druStva, u principu, a to je odlika druStva personalnog tipa; ograni-enja u raspolaganju udjelima redovno postoje, bilo da su utwdena zakonom ili ugovorom o osnivanju druStva. Kao 6to se vidi, uloga i angalrnan ilanova ovdje su izraLeni, mada se ne negira i znai41 kapitala, kao realnosti trgovaikih druStava. U svojoj teorijskoj izvedbi ovo shvatanje nije moglo pokazati da je drustvo sa ograni-enom odgovomosti oftacko druStvo, ne{lo njegova
posebna wsta.
Zastupnici drugog shvatanja polaze od toga da je druStvo sa ograniienom odgovornosti posebna vrsta akcionarskog/dioni-kog druStva, odnosno da ulazi u kategoriju druStva kapitala. Ovo shvatanje je pod uticajem engleskag prava u kome pojam ,,share" ima znaierye akcije/dionice. Kaztika j" u tome Sto kod ovog dru3tva nema javnog poziva na supskripciju uloga, niti se izdaju wijednosni papiri na udjele. No, kod akcionarskog i ovog tipa dru5tva postoji ogranii,ena odgovornost, odnosno ograniieni poslovni rizik. Pri tome se nagla5ava da je kod ovog dru5tva odgovornost bazirana na jemstvu, kao li-noj garanciji elanova (companies by guarantees). U prilog stavu da je drustvo sa ograniienom odgovornosti druStvo kapitala navodi se, izmedu ostalog, i ovo: druStvo uvijek, po zakonu, ima status Pravnog lica; zakonom je odreden minimalni iznos osnovrle glarmice, a i,esto i minimalni iznos pojedinacnih uloga,' drustvo redotmo ima statut pored ugovora o osnivanju; ugovorom o osnivanju moguie je uspostaviti profesionalni rnenadLment, pri iemu se odvaja pravo svojine nad dru5tvom od upravljanja; zakonodavac iesto predvida da se odredene odredbe zakona o akcionarskom drustvu neposredno primjenjuju i na druStvo sa ogranieenom odgovornosti, razurniie se, po principu mutatis mutandis. Mnogi od ovih elemenata su zastupljeni u Zakonu o
preduzedima.
Trede shvatanje istiie da je druStvo sa ograniienom odgovornosti po svojoj pravnoj prirodi trgovacko dru6tvo sui generis. Ono ima svoje specifiinosti po kojima se raztikuje od ortaikih i dru5tava kapitala. Te specificnosti mogu da se ispoljavaju kroz propisane zakonske norrne ili kroz autonomna akta samog druStva, ugovor o osnivanju i statut, sto je ies,i slu-aj. Dru3tvo sa ograniienom odgovomosti ima
Dru1tvo sa ogranidenom odgovornoEtu
l6t
elemenata dru5tva kapitala: obavezrao ima status pravnog lica,minimalni iznos osnovne glarmice zakonom je odreden, propisani su uslovi za pove6anje i smanjenje osnovrle glarmice, postojanje
posebnog organa kontrole, supsidijarna primjena odredaba zakona o akcionarskom dru3tvu. Dlementi personalnog karaktera naroiito su izraLeni u iinjenici: da druStvo ne izdaje akcije, kao hartije od vrijednosti,' nema javnog upisa uloga; postoje specifiCnosti u pogledu raspolaganja udjelima.
Ne ulaze6i u analizu argumenata pro et contra iznesenim shvatanjima, istraZivanja zakonskih rjesenja, kao i rjeSenja ugovora o osnivanju i statuta ovih dru3tava, pokazala bi da druStvo sa ogranieenom odgovornosti ima dvojaku pravnu prirodu,ns) odnosno njegova pravna
priroda je mje5ovita. Po6to se radi o firmama sa manjim brojem ilanova, bar u fazi osnivanja i pocetnog perioda poslovanja, ov4j tip druStva se swstava u ,,zatvorene" korporacije (close corporation)66) gdje su po prirodi stvari apostrofirani personalni elementi. Naein osnivanja i naiin raspolaganja udjelima idu tome u prilog. Prema sawemenim tendencijama, zakoni utwduju odredene uslove koje dru3tvo mora da ispuni, a koji idu u prilog druStva kapitala. U tome smislu ide i nas zakon: odredio je minimalni iznos osnovne glawrice,
minimalni iznos pojedinainih uloga, primjenu odredaba o akcionarskom druStvu na organe upravljanja ako se formir4ju i dr. Veliki stepen autonomije koju je zakon dozvolio elanovima dru3tva daj" mogunost da se u konkretnom oblikovanju druStva istaknu elementi intuitu personae (raspolaganje udjelima, zadrLavanje upravljanja od strane vlasnika nad dru6tvom, ulazak' i izlazak iz
dru5tva). I na kraju, uporedna prava, kao i na6e, zakonom izdvajaju ovo dru6tvo i posebno ga reguli6u, Sto znati da je na zakonodavnom planu druStvo sa ograniienom odgovornosti poseban tip trgovackog dru3tva.
4. Osnivanje druStva sa ograniienom odgovornosti

Normatiwri sistem osnivanja vaLi za osnivanje opSteg tipa druStva sa ograni-enom odgovornosti, kada su osnivati doma,a fizicka ilili pravna lica. Elementi koncesionog sistema postoje kod osnivanja druStva sa ogranicenom odgovornosti gdje, ina6e, vazi poseban prarmi
t''t'
t'"'
I*to: Grinhut dr K.S., op.cit.str.3 Hrlrn' G. Henn. op.cit.str.l3, 506 i dalie
toz
DruEtvo sa ograni1enom odgovorno11u
ulaganja, yad u slobodnim zonarna).67)
rezirn (dru5tva za upravljanje investicionim fondovima, strana
i/ili fizi(ka, domaa ili strana (ZoP, el. 49). Kada su u pitanju dru5tva za upravljanje
Dru5tvo mogu osnovati n4jmanje dva lica, pravna
drZavni kapital. Kada se broj osnivaea svede na manji broj od zakonom dozvoljenog, tada druStvo obavezno mora promijeniti oblik, ali ne prest4ie automatski.
fondovima najmanji broj osnivaia je dva, s tim da osnivai ne rnoLe biti domade pravrlo lice u cijem kapitalu sa 5Oo/o i viSe uiestvuje
Za osnivanje druStva sa ograniienom odgovornosti prema op5tem relirnu (normativni sistem) potrebna su dva uslova: zakljueenje ugovora o osnivanju (drustvenog ugovora) i ulaganje osnovne glavnice u iznosu odredenom ugovorom. Za druStva u posebnom reLimu (druStva za upravljanje investicionim fondovima, strana ulaganja)
specijalnim propisimatraLi se ispunjenje i drugih, dodatnih, uslova.
iznos osnovne glarmice, uloge, njihovu procjenu i naiin unoSenja, povei,anje i smanjenje osnovne glavnice, raspolaganje udjelima,' prava osnivaia (na dobit, pravo glasa, ueeS,e u upravljanju i vodenju dru5tva) i obaveze (uplata uloga, davanje sporednih einidbi, lojalno ponasanje i dr); podjela dobiti, snoSenje poslovnih nzika i pokrivanje gubitaka drustva,' upravljanje dru5tvom i vodenje poslova dru5tva,' nacin rjesavanja sporova,' snoSenje troSkova i posljedice neuspjelog osnivanja,' prestanak elanstva u drustvu, promjena oblika i prestanak druStva; trajanje i raskid ugovoya, a ako j" u pitanju strani osnivai, mjerodavno pravo i jezik ugovora (ZO?, al. 55). Fakultativni etementi ugovora o osnivanju su oni koje elanovi unesu u njega koristei princip ugovorne autonomije.
Drugi pravni uslov za osnivanje druStva sa ogranieenom odgovomosti jeste unosenje, odnosno uplata osnovrle glavnice (osnowrog kapitala) u visini koja je odredena druStvenim ugovorom (najmanje IO.OOO DM ili protuwijednost u domacoj valuti). Iznos osnovrle glavnice iz
"'' Vid.jeti Zakon o bankama - kraie ZOB (Sl. novine FBiH br. 39198, Zakon o slobodninr zonarna - kra6e ZOSZ (Sl.n. FBiH br. 2lL)5), Zakon o striurinr ulag;urjima - kra6e ZOSU (Sf.n. FBiH br. 2195). Zakon o druXtvinra z.a upravljimje fondovima i o investicionim
fondovinra (Sl. novine FBiH br.41198\
Osnivaii zalsljucuju ugovor o osnivanju u pisanoj formi koji ima karakter privatno-pravnog akta. Ne traLi se ovjera ili bilo kakva protokolacija, ali moraju ga potpisati svi osnivaci. Obavezni sadrLaj ugovora su: imena osniva6,a; firma i sjedi5te dru3tva,. djelatnost, odnosno predmet poslovanja; odredbe o kapitalu koje obuhvataju -
Dru1hro sa ograniienom odgovorno1cu
163
ugovora mora biti upla6en u cijelosti, kao i ulozi svih osnivaca. Inae, registarski sud nee izwSiti upis druStva u registar. Specijalnim zakonom moLe biti odreden vedi iznos osnovrle glavnice, nadin uplate i wste uloga. Tako je za druStva za upravljanje fondovima minimalni osnovni kapital 1 mil. KM koji se u cijelosti uplauje u novcu. Ova drustva mogu biti formirana i u obliku akcionarskog dru5tva.
analize zakonskih rjeSenja slijedi da se ov4i tip druStva rnole osnovati iskljucivo na simultani naiin, Sto mnoga zakonodavstva izriiito predvid4iu. Takav stav proizlazi iz cinjenice: da zakon nije predvidio mogud,nost da se ugovorom o osniva4ju utwduju rokovi za uplatu uloga,' propisima o registraciji izriiito je odredeno da se u postupku upisa sudu mora prezentirati ,,potwda o uplati osnovne glawrice" (Uredba o upisima). Inaie je u teoriji spomo sukcesivno osnivanje ovog drustva. Smatra se da bi to bilo protiwro ,,uskoj uzajamnoj povezanosti" ilanova,t;B) jer se nagla6ava prisustvo personalnih elemenata kod druStva sa ogranicenom odgovomosti (liine veze, poznavanje i povjerenje osnivaia).
lz
Posto nema sukcesivnog nai,ina osnivanja, pitar{e neuspjelog osnivanja i prawrih posljedica povodom toga uopste se ne rnoze postaviti. Ako je ugovor o osnivanju druStva zakljuien (potpisan), ali nije do5lo do upisa dru6tva u javni registar suda (nrje osnovano), iz bilo koga razloga, na takav ugovor se primjenjuju op5ta pravila obligacionog prava (o neispunjenju ili neurednom ispunjenju ugovora, odgovomost za pravne i materijalne nedostatke, odgovornost iz osnova prouzrokovanja Stete). Ako su stvorene obaveze prema povjeriocima, treba primijeniti' pravila o solidamoj odgovomosti
potpisnika druStveno[J ugovora.
DruStvo je pravno osnovano onda kada je upisano u sudsKi registar jer tog momenta stice pravnu i poslormu sposobnost (ZOP, el.l4O). Ako dode
do poniStenja registracije druStva od strane suda, osnivaei solidamo odgovar4lu za nastale zakonske, ugovome i vanugovome obaveze, lnao i
za obaveze preyna nekom od osnivaia druStva.
Da bi druStvo, nakon upisa, moglo poieti da obavlja registrovanu poslovnu djelatnost, potrebno je ispuniti dodatne uslove. Tu se misli na dobijanje odgovarajuih dokumenata o ispunjavanju tehnickih,
higijenskih, zdravstvenih, ekotoSkih i drugih uslova, saglasno

propisima za pojedine vrste djelatnosti.
t'*' Viusiljevii dr Mirko: "Uporednopravni komentar Zakona o preduzedima", Savremena

adnrinistracija, Beograd, 1989, str. 57; StraZnjicki dr Milorad: "Tumad trgovadkoga zakona" (1937), Naklada.jugoslovenske Xtampe, Zagreb, 1939, str. 408 i dalie
r6,4
DruEtvo sa ograniienom odgovornoS1u
5. Statut druStva sa ogranieenom odgovornosti

Za razlik'u od druStava personalnog tipa, druStvo sa ogranieenom odgovornosti obavezno ima svoj statut, kao osnovni unutraSnji organizaciono-pravni akt. Statut nrje uslov za osnivanje druStva, posto va1i sistem jedinstvenog akta, ali se mora deponovati kod registracionog suda u roku od 60 dana nakon upisa drustva u
registar (Uredba o upisima).lzrnjene i dopune statuta takode se deponqju kod suda. Autentiian tekst statuta je on4j koji se nalazi kod suda.
Statut donose osnivaei koji mogu biti predstavljeni punomocnicima. U uporednim pravima statut druStva ima karakter jawrobiljeZniekog akta, a u na6em ne. PoSto statut ne potpisuju svi clanovi druStva, bilo bi potrebno radi pravne sigumost da se prilikom prezentacije statuta sudu istowemeno predaju dokazi o tome da je on usvojen na naiin predviden dru6tvenim dogovorom. Uredba o upisima ov4i dokaz ne traLi.
Statut sadrLi obavezne i fakultatiwre elemente. Obavezni su odredeni zakonom, dok se fakultativni unose voljom osnivaia. Obligatomi sadrlaj statuta je ovaj: firma, sjedi3te i djelatnost druStva,' iznos osnovne glavnice, udjeli - vrsta i veliiina, raspolaganje, povlaienje, nasljedivanje, ograniienja u prenosu i dr; podjela dobiti, sno3enje poslovnih rizika i gubitaka u poslovanju dru6tva,' upravljanje i vodenje poslova dru6tva; participacija radnika u upravljanju; unutra5nja organizacija druStva; istupanje i isk[ucenje dlana, promjena oblika statusne promjene i prestanak druStva; izrnjene i dopune statuta
(zoP, el. 54).
Fakultatiwri elementi statuta se unose odlukom osnivaa. Oni su razlititi i zavise od prirode djelatnosti, odnosa izmedu ilanova, zahtjeva samih osnivaea. Kao fakultatiwri elementi statuta mogu se navesti: nasljedivanje firme,' znak dru3tva; ograni-enja u zakljuiivanju ugovora sa dru3tvom,' prokura i posebni naiini zastupanja; ograniienja u izboru za organe dru5tva; zabrana konkurencije,' posfovna tajna; obavje6tavanje; upravljanje razvojem i poslovanjem; za1tita okoline,' odnosi sa sindikatom. Obavezno postojanje statuta ukazuje na to da se druStvo sa ogranieenom odgovornosti tretira kao druStvo-institucija, posto ugovorne elemente dopunjuju, a iesto i zarnjenjuju pravila statuta donesena od strane organa druStva. Veliki krug pitanja koja, takode, predstavljaiu obavezan sadrLaj ugovora o osnivanju (ZOP, el. 55) ukazuju i na snaZnu prisutnost shvatanja o ovom druStvu kao druStvuugovoru. Ako se prihvati teorija institucije, u slucaju kolizije odredaba statuta sa odredbama ugovora o osnivanju, valja
DruEhro sa agranidenom odgovornaEdu
165
prednost dati statutu. Taj problem rnole iskrsnuti tokom poslovanja, u kasnijoj fazi razvoja druStva, kada se razviju sve poslovne funkcrje i izvrSi unutra5nja institucionalizacija dru3tva.
il
IMIVINSKOPRAVNI ODNOSI U DRUSTVU

PREMA TRECIM LICIMA
L Imovina i osnovna/temeljna glavnica

ograni ee n om od govorn osti
druStva sa
Svoju pocetnu imovinu (inicijalni kapital) dru6tvo sa ograniienom odgovomosti stice ulozima osnivaia i njihovim sporednim einidbama, ako su te iinidbe predvidene dru6tvenim ugovorom. U momentu osnivanja imovina dru5tva jednaka je wijednosti osnorme glawrice ili je veca za vrijednost izwsenih sporednih cinidbi. Sporedne iinidbe, koje najce56,e imaju oblik davanja, redormo su manje od wijednosti osnovne glarmice i koriste se tokom poslovanja dru6tva. lmovina dru5tva, inaie, kasnije se uve6ava iz osnova redovnog poslovanja i drugih izvora. Normalno je da je imovina druStva u njegovoj zreloj fazi razvoja daleko iznad visine osnovne glavnice (rezerve, fond dividende, drugi fondovi dru3tva).
Osnorma glawrica ili osnormi kapital (Stammkapital, stated capital) predstavlja imovinu izraLenu u novcu (DM ili domadoj valuti) koja je utvrdena ugovorom o osnivanju i statutom formirana iz uloga osnivaia i podijeljena na udjele. Kada druStvo povedava ili smanjuje osnovnu gla'rnicu, Sto se deSava tokom poslovanja, te promjene osnovne glarrnice se upisuju u statut. Osnorma glavnica i njena promjena (pove6anje ili smanjenje) -injenica je koja se redotmo upisuje u sudski registar i podlijele nacelu publiciteta, Sto treba oekivati de lege ferenda.
U ve6ini pravnih sistem a najnili iznos osnovne glavnice je zakronom odreden, ispod koga se dru5tvo ne rnoZe osnovati, odnosno ne rnole egzistirati. Padne li wijednost osnovrle glavnice ispod zakonskog minimuma, moraju se wsiti odgovarajui,e promjene druStva. Prema Zakonu o preduze6ima, naSnili iznos osnovrre glavnice je IO.OOO DM/KM. MoZe biti ulolena protuwijednost u domaoj valuti koja se obraeunava po trZisnom deviznom kursu na dan zakljuienja ugovora o osnivanju druStva. Ako je, pak, uplata lzwSena u domaoj valuti, obavezna je revalorizac[ja te wijednosti, n4jmanje jednom godisnje (ZO?, el. 5l). Logicno je zakljuiiti da se ugovorom o osnivanju i statutom rnoLe
DruEhro sa ogranidenom odgovornoECu

odrediti vei iznos osnovne glavnice (npr. l5.ooo DMAM, 25.ooo DM/KM ili neka druga wijednost vea od IO.OOO DM/KM).
Objektiwro pravo (zakon) redovno ima zadatak da uva integritet osnovne glavnice. U tom smislu predvida se niz rjeSenja kao Sto su: obavezna objava smanjenja i upis u registar suda,. ne moLe se isplaivati dobit dok se ne namiri statutom utwden iznos osnovne glavnice,' obavezna transformacija druStva, ako se ne naknadi umanjeni iznos osnovrle glarmice, revizija precijenjene osnovne glavnice i dr. Sistemskim tumaienjem pozitiwrog prava rnoLe se re6i
da su ovi zaltsevi oko ocuvanja cjeline osnovne gla'vnice inaLent u zakonu.
Cijeli iznos osnovne glarmice mora biti unesen, odnosno upladen do momenta upisa dru5tva u sudski registar. Kao Sto je ve ranije izloleno, sudu se prezentira dokaz (potwda) o unoSenju ili uplati svih uloga, svih osnivaa. Nema mogu6nosti djelimiCnog konstituisanja osnovne gla'rnice jer nema sukcesivnog osnivanja druStva.
Svaka uplata po osnovu uloga nakon upisa drustva u sudski registar zna(i poved,anje uloga i istowemeno pove6anje osnovne glarmice. Poveanje osnovne glawrice moLe nastati poveanjem uloga postojeih ilanova (reinvestiranje). I to tako Sto oni dio ostvarene dobiti usmjeravAiu u osnovnu glarmicu ili ulaganjima iz vlastitih izvora Clanova (liina stednja). Do poveanja osnovne glavnice moLe doi,i novim ulozima od strane novih ilanova (investiranje), Sto dovodi do ,ntvaranja" dru5tva. Smanjenje osnovrlog kapitala jeste svako njegovo smanjenje ispod iznosa utwdenog druStvenim ugovorom, odnosno statutom dru5tva. Do smanjenja osnovrle glarmice redormo dolazi usljed finansijskih te5ko6a u koje zapadne dru6tvo, ali mole i odlukom elanova druStva (smanjenjem wijednosti uloga, osfobadanjem od pladanja dijela uloga ili povlaienjem uloga, ako su ove situacije predvidene dru5tvenim ugovorom). U uporednim pravima ova materija je detaljno regulisana zakonom , za razliku od naSeg pozitiwrog prava.
2. Ulozi u druStvo sa ogrzrnieenom odgovornosti

Ulozi su doprinosi (kontribucije) na osnovu kojih se formira osnovna glavnica dru6tva. Kasnije, tokom poslovanja ti ulozi se mogu povedavati ili se unose, odnosno uptai,qju novi ulozi, Sto ima za posljedicu uved,anje osnove glarrnice druStva. Vei je reieno da rnole do6i do smanjenja uloga i,lanova. Na bazi uloga odreduju se udjeli ilanova druStva, odnosno njihova prava i obaveze (imovinska i druga
participacija).
DruEtvo sa agranidenom odgovornaEdu

Zakonom
5OO DM
t67
deviznom kursu na dan zakljuienja ugovora o osnivanju druStva. Ako su ulozi upladeni u doma6oj valuti, oni se revalori zuju najmanje jednom godisnje, kao i osnorma glavnica (ZO?, el. 5l). DruStvenim ugovorom i statutom odreduje se visina uloga, pojedinatno za svakog ulagaca (npr. 6.000 DM ulog lica A, 4.OOO DM ulog lica B). Zbir pojedinainih uloga ne moze biti ispod zakonskog minimuma osnovne glarmice. Ako bi do6lo do povlaeenja uloga saglasno ugovom o osnivanju dru5tva ili iskljuienja clana iz druStva, i tada se mora voditi raeuna o zakonskom minimumu osnovrre gla'rnice. U tim situacijama potrebno je izwsiti korekcije pove,anjem uloga preostalih 6lanova. Bez obzira na to da li se radi o osnivaekim ili novim ulozima, oni se upisuju u sudski registar, pojedinacno za svakog ilana dru3tva. Ulozi moraju biti uneseni, odnosno upla6eni u cijelosti i od svakog ulagaca do momenta upisa u sudski registar iinjenice osnivanja dru6tva ili povei,anja osnovne glavnice. Dakle, nema djeliminog unoSenja uloga niti se rnole postaviti pitanje njihovog neurednog unoSenja.
je odreden minimalni iznos pojedina-nog uloga koji iznosi ili protuwijednost u domadoj valuti obraeunata po trZi6nom
Ulozi ilanova, kao i kod ostalih trgovaikih dru3tava, su imovinska subjektivna prava (svojina, obligaciona Prava, udjeli u drugom druStvu). Njihovi objekti su stvari, pokretne ili nepokretne, potrosne ili nepotroSne, zatirn prava kao Sto su prava industrijske svojine i, napokon, novac. lJlozi ne mogu biti u radu, mada uporedna Prava poznaju i takvu vrstu uloga. Novac se upla6uje, a stvari i prava unose i
to tako da drustvo moLe sa njima slobodno rasPolagati.
Pojedinaini ulozi, kao i osnovna glavnica, izraLavaju se u novcu, njema-kim markama ili doma6,oj valuti. Naturalne uloge (stvari i prava) procjenjuje ovlaStena organizacija iti struenjak. U sluiaju da se nakon upisa druStva u sudski registar, steiaja ili likvidacije, ustanovi da je ulog ili dio uloga precijenjen ili potcijenjen, moLe se traLiti njihovo saobraLavanje realnoj wijednosti. Zahtiev rnoLe podnijeti svaki clan druStva putem tulbe actio pro socio,tte) povjerilac druStva, stecajni upravnik, likvidator ili naravno dru3tvo (ZO?, al, 52). Ovo je jedan od slueajev a zaStite integriteta osnovrte glawrice i za3tite povjerilaca. Tada se wsi procjena uloga i ulagat, za iji se ulog utvrdi da je precijenj en duLan je izvrSiti dodatne uplate u novcu, ne
rnoLe u naturi (ZOP, el. 52).
U nekim pravima predvideno je izrieito da ulog ne rnoLe biti u negocijabilnim hartijama od vrijednosti. Zakon o preduzetirna nema o
t"" Stojd.r'i6 dr Dragomir: 'R.imsko obligaciono pravo", Zavod za izdavmrie udZbenika NR
Srbi.je, Beograd, 1960, str. 94
tot
DruEtvo sa ogranidenom odgovorno1tu
tome izricite odredbe. No, po6to se ulog moze sastojati u udjelu kod nekog drugog druStva (npr. akcionarskog) koji je predstavljen dionicama, kao prenosivim hartijama od wijednosti, valja zakljueiti da je dopusten ulog u tim hartijama. Kazumije se, dopusteno je i suprotno ugovaranje.
Neka uporedna prava daju mogudnost, i kod ovog druStva, da elan dru5tva zadrLi pravo svojine na unesenom ulogu u druStvu, zatirn, daju mogu6nost povlaienja uloga, u skladu sa dru3tvenim ugovorom. Za takve situacrje najpnje zakron, a potom ugovor o osnivanju, treba da sadrle odgovaraju6e odredbe, sve s ciljem ocuvanja pravne sigurnosti i zaStite interesa povjerilaca. Zakon o preduze6ima ne sadrZi takva rjesenja. Pitanje oslobadanja ulagaia od pladanja dijela uloga (dio je pla6en), ali pod uslovom da je namiren odgovaraju6i iznos osnovne glawrice iznad zakonskog minimurna, takode, predvidaju uporedna prava. Ova situacija ne dolazi u obzir u na6em Pravu poSto svi ulozi u cijelosti moraju biti upladeni prije upisa te iinjenice u sudski registar.
5. Spredne einidbe elanova u korist drustva

Ugovorom o osnivanju druStva mogu se predvidjeti obaveze osnivaia, kao i novih 6lanova, na wsenje sporednih iinidbi u korist druStva (ZOP , el. 55) . PoSto ugovaranje cinidbi vr5e ilanovi (osnivaci) u korist dru5tva, radi se o klauzuli ugovora u korist trei,eg (in favorem tertii). YaLno je istaii da imovinski efekti tih cinidbi ne ulaze u osnovnu glavnicu druStva, niti predstavljaju poveanje
uloga elanova.
Sporedne iinidbe mogu biti veoma siroko odredene. Obidno imaju imovinski karakter i sastoje se u nekom davanju: dodatne uplate u novcu (mjeseino, polugodi5nje); preduzimanju odredenih prawrih i faktickih radnji (kupovina robe od dru3tva, prod4ia sirovina druStvu, davanje jemstva i garancija za drustvo i dr). Sporedne einidbe se mogu sastojati i u vidu neiinjenja, odricanja (nekonkurisanja drustvu). Kako efekti sporednih iinidbi ne ulaze u osnovnu glavnicu dru6tva , proizlazi da se one mogu sastojati u vr5enju nekih
radnji u korist dru3tva (obavljanje odredenih poslova drustvo, angaLman na dobijanju kredita za druStvo).
u ili
za
Dru1tvo sa ograniienom odgovorno1Au
169
4. Udjeli i raspolaganje udjelima elanova drustva sa

ograni ien om od govorn osti
Kao sto je ve, reieno, udio predstavlja neki imovinski i drugi interes koji ima ilan druStva u samom druStvu. Relatirmo je trajnog karaktera
i zavisi, u principu, od volje imaoca udela. Kod dru5tva sa ograniienom odgovornosti na udjele se ne izdaju akcije/dionice nego odgovarajue pisane isprave (potwde) koje nem4iu obiljezja hartije od wijednosti. Inaee, ovo dru5tvo, kao i druStvo personalnog tipa, moLe emitovati hartije od wijednosti kojima se ne stiie participacija u upravljanju druStvom (mjenica, e ek, obveznica, komercijalni zapis, certifikat). Udeli se upisuju u knjigu udjela i izraLavaju u procentLr, a prema pozitivnom pravu jedan i,lan druStva moLe imati samo jedan udio (,,sistem stalnog jedinstvenog udjela").
Kod ovog dru5tva, dakle, ne dolazi u obzir raspolaganje udjelima prenosom hartija od vrijednosti. Kao i kod personalnih druStava, raspolaganje udjelima wsi se putem cesije (ustupanja), uz pristanak svih ili odredene vedine ilanova drustva. Causa cesionog ugovora rnole
biti causa solvendi, causa donandi i causa credendi. Ustupanje udjela rnoLe se vrSiti drugom ili drugim ilanovima dru5tva (unutar dru6tva) ili tre6,em licu (izvan drustva) . Zavisno od toga postoje razlicita pravila o ustupanju udjela. Zakron o preduze(,ima ovu materiju prepustio je u cijelosti ugovoru o osnivanju dru5tva i statutu (ZO?, cl. 53,54).
Transfer udjela izmedu Clanova druStva je, nadelno, slobodan. Drustvenim ugovorom i statutom mogu se predvidjeti odredena ogranieenja koja se tiiu: spreiavanja majonzacije u druStvu, redoslijeda dlanova na koje se vr5i prenos, obavezne diobe prenesenog udjela na lanove druStva, prvenstvenog otkupa udela od
strane druStva i dr. Kada se radi o prenosu udjela na tre6e lice (izvan dru6tva), redovno zakoni i ugovori o osnivanju druStva predvid4ju ogranitenja. Ona se odnose na proceduru koja je formalizovana, obaveza da se n4jprije ef anovi dru5tva ponude, zatiyn, dobijanje saglasnosti za prenos koju daju svi ilanovi ili odredena kvalifikovana veiina ilanova koji predstavljaju odreden iznos osnovne glarmice (npr. 2/5 elanova dru5tva koji zastupaju isto toliko kapitala osnorme glarmice).
druStava lica. Znatno je
ogranii,enrje u odnosu na akcionarskoldioniiarsko druStvo j"r su liini momenti (intuitu
Raspolaganje udjelima, dakle, postavljeno
je liberalnije nego kod
t7o
Dru1tvo sa ogranidenom odgovorno1du
ovog druStva, Sto naglasava njegov,zatvoreni" karakter (close corporation) . Zakon o preduzeima je ovu materiju u cijelosti prepustio autonomnoj regulativi, sto nrje slue aj u uporednim
pravima.
personae) daleko prisutniji. Time se teLe mijenja broj i sastav clanova
5. Povlaeenje (amortizacia) udjela ilana dru1tva

Qeneralno polaziSte poslowrog prava o trgovaikim dru5tvima jeste da ilan druStva ne rnoLe traLiti povlacenje (amortizaciju) onoga 6to je uloZio u druStvo. Medutim, sawemeni trgovaeki zakoni sadrle odredbe o tome, zahtijevajuci istowemeno da se to pitanje, ako Lele ilanovi,
detaljnije reguliSe ugovorom o osnivanju dru5tva i statutom. Zakon o preduzeiirna tu materiju u cijelosti prepuSta statutu.
Postoje odredene situacije kada je potrebno dozvoliti povlaienje udjela radi za tite interesa druStva, a nekada i radi zaltite interesa clana ili njegovih nasljednika. Uslovi za povlaeenje udjela moraju biti regulisani ugovorom i statutom dru5tva, a odluku donose clanovi. Ceneralno posmatrano, do povlaeenja udjela rnoL,e do,i: bez saglasnosti elan a i uz saglasnost clan a, zatim, povlaienja bez naplate i sa naplatom. Ako je predvideno dru5tvenim ugovorom, do povlaienja udjela bez saglasnosti elana dru5tva doci 6e kada ilan druStva padne pod stecaj ili se steknu uslovi za pljenidbu njegove imovine, a to znaei i udjela u druStvu. Smrt elana dru5tva rnoLe biti razlog za povlacenje udjela kako bi se sprijeiio ulazak novih ilanova (nasljednika). Povlaienje udjela je potrebno predvideti, ako postoji mogu6nost iskljucenja ilana iz dru5tva.
Ugovorom o osnivanju dru3tva i statutom treba predvidjeti, kada to nrje regulisano zakonom, izmedu ostalog: razloge za povlai,enje udjela, uslove pod kojima se wSi povlaienje udjela bez naplate i uz naplatu, vidove i uslove obe5tei,enja ilana dru5tva, novi raspored udjela preostalih ilanova, te kako se donosi odluka o povlaienju udjela.
6. UiesCe u dobiti i ostvarivanju drugih imovinskih

prava
Zajedniiki cilj osnivaea, odnosno elanova drustva jeste ostvarivanje dobiti, a time i ostvarivanje imovinskih interesa ulagaia. Dobit je osnovno mjerilo stepena ostvarivanja zajedniikog cilja. Podjela dobiti je u sferi ugovorne autonomije (druStveni ugovor) i autonomne regulative (statut) - ZO?, al.53,54.
Dru5hro sa ogranidenom odgovorno11u

pravilo
17l
Uies6e u dobitku dru5tva je imovinsko pravo ilana druStva. Op5te je kod ovog tipa druStva da clanovi uiestvuju u podjeli dobiti srazmjerno visini svoga uloga (,,po kapitalu"), kako je odredeno ugovorom o osnivanju i statutom druStva. Nrje fer plej ako se nekom elanu omogui,i uee56e u dobiti bez snoSenja gubitaka dru5tva. Inaie se takva klauzula u ugovoru smatra nedozvoljenom jer omogucuje ulagaiko ugnjetavanje (oppressive). U uporednim pravima to se smatra povredom fundamentalnih principa prava pa sud pruLa zaltitu ugroZenim ulaga-ima sve i ako ta materija nrje regulisana aktima
kompanije.
elanovi dru5tva mogu, saglasno ugovoru o osnivanju i statutu, predvidjeti uce6i,e u dobiti i ,,preyna okolnostiyna" , Lieni doprinosi i angaLman, koji ne ulaze u kategoriju udjela, tako postaju predmetom naknada, dodatna dobit. Logika' je u prisutnosti personalnih
elemenata kod ovog tipa druStva.
valorizacUe. U tom smislu, ilanovima druStva moLe pripadati posebna
Prerna pozitiwrom pravu, imalac akcije/dionice ima pravo na srazmjeran dio uee36a u steiajnoj masi prilikom provodenja steiajnog postupka nad akcionarskim dru5tvom. U pogledu druStva sa ogranieenom odgovornosti takvo rje5enje ne postoji, ali razumnost nalaZe da se koristi zakonska analogija (analogija legis). Treba istadi da ilan druStva, kao i dionicar, ne uiestvuje u podjeli steeajne mase, nego u podjeli ostatka steeajne mase (ciste aktive) nakon podmirenja svih obaveza druStva u steeaju (zakonskih, ugovomih i vanugovornih).
7. UeeSce u sno1enju poslovnih rizika i pokrivanju gubitaka druStva

Iz prirode trgovackog dru6tva slijedi da posljedice poslormih rizika i gubitaka koje zadese dru5tvo imaju odraza na uloge ilanova. Istina, poslovni rizici i gubici drustva pravno pogadaju samo dru6tvo, kao samostalnu prarmu (inridiiku) lienost, odnosno njegovu imovinu. Kako je osnovna glawrica formirana od uloga ilanova, time se ujedno utiee i na uloge elanova. Smanjenje osnovne gla'rnice ima za posljedicu i smanjenje uloga. SnoSenje poslovnih rizika i gubitaka u cijelosti se regulise ugovorom o osnivanju i statutom druStva (ZO?, al. 53,54).
Naziv ovog tipa dru3tva ne nagla5ava imovinskoprarmu odgovomost u prometu, nego sno3enje poslormih nzikia i gubitaka druStva. A te rizike i gubitke snose ilanovi druStva u visini svojih uloga koji su ograniieni, pa otuda i ograniiena odgovomost. Pri tome se poStuje princip jednakog tretmana: svi ilanovi druStva snose posljedice
r72
Dru1tvo sa ogranidenom odgovornoS1u
srazmjemo visini svojih uloga u drustvu. Uostalom, srazmjemo visini
uloga oni u-estvuju u upravljanju dru3tvom, vi6e ili manje su doprinijeli svojim uticajem na nastanak gubitaka. DruStvenim ugovorom i statutom ilanovi se mogu obavezati na dodatne uplate s
ciljem namirenja gubitaka.
B. Zabrarna konkurencie, konfliktnost interesa
Iojalnost dru1tvu
Zabrana ilanovima da konkurisu dru6tvu veoma je usko regulisana zakonom (ZOP, al. 157). Odnosi se samo na lica koja obavlj4iu poslovodnu funkciju (individualno ili kolektivno) i to: da ne mogu osnovati drugo druStvo ili u drugom dru6tvu obavljati poslovodnu funkciju, ako ta dru5tva obavtjaju istu djelatnost kao i dru6tvo u kome vrSe poslovodnu funkciju; zabrana traje za vrijeme dok se obavlja funkcija i jednu godinu nakon prestanka obavljanja poslovodne funkcije.
Kako nema zakonske zabrane, ugovorom i statutom dru5tva mole se prosiriti klauzula o zabrani konkurencije. Obicno se proSiruje u ovom smislu: da se dlanovima, funkcionerima dru6tva (dlanovima uprave, nadzomog odbora, odboru direktora ili direktoru i prokuristima) zabranjuje sticanje takvog svojstva u drugom dru6tvu koje obavlja istu ili slicnu djelatnost ili -koje bi moglo biti konkurent na trZiftu" . Zabranom se, takode, iskljuiuje zaposlenje u konkurentskom dru5tvu. U ugovoru o angaLrnanu sa funkcionerom dru5tva i ugovoru o radu sa
odnosa ili ugovomog angaLrnarLa, brisanje konkurentske djelatnosti kod drugog druStva i, napokon, naknadu Stete. Un{esto naknade Stete, nekada se predvida mogu6nost da se zahtijeva od prekr6ioca zabrarre da ustupi zakljueene poslove dru3tva koje j. pogodeno konkurencijom ilili ustupanje imovinskih koristi iz tih poslova i sl.
Ugovorom o osnivanju dru6tva i statutom mo1e biti regulisano pitanje sukoba interesa u vodenju poslova dru5tva (klauzula konfliktnosti interesa). Radi se, zapravo. o uslovima i procedurama pod kojim se mogu zakljueivati odredene vrste pravnih poslova izmedu dru5tva i clanova druStva i drugih lica koja obavljaju odredene duZnosti. Uobicajeno se predvida da: elanovi, funkcioneri i prokuristi mogu zakljueiti sa druStvom ugovor o kreditu, garancijanTa,jemstvu, zalozi i hipoteci ili se moZe davati mjeniini akcept, aval, intervencija samo pod uslovom prethodnog pisanog odobrenja svih drugih dlanova druStva, odnosno upravnog i/ili nadzornog odbora. Krug poslova koji se zakljucuju pod tim uslovima rnole se proSiriti.
zaposlenim obavezno se unosi konkurentska klauzula. PrekrS4j zabrane konkurencije povlaei: isklju-enje iz druStva, prekid radnog
DruEhro sa ogranidenom odgovornoE1u
173
Zakon o preduzetima uop5te ne reguliSe to pitanje. No, u zakonu o bankama i drustvima za upravljanje nalaze se klauzule o sukobu
interesa.
Ostvarivanje zajedniekih interesa teSko se moZe posti6i bez lojatnog ponaSanja ilanova u i prema drustvu . Zakonom je lojalnost druStvu predvidena kao obaveza ilanova iije se polje djelovanja precizira druStvenim ugovorom (ZOP, al. 55). U naj6irem smislu, lojalnost znaci vjemost druStvu, odnosno postojan, dobar i po3ten stav prema druStvu, u svim prilikama. eesto se u pravno-tehnidkom smislu odreduje kao zabrana nanoSenja stete dru5tvu. Stoga lojalnost u Siroj varijanti ukljuiuje zabranu konkurencije i iskljucenje konfliktnosti interesa. Lojalnost podrazurnijeva yazuman stav i pona5anje prema odluci ve6ine, korekciju odluka veiine, odnos prema manjini (minoritetu), pristanak na izmjenu druStvenog ugovora saglasno izmijenjenim okolnostima, neotudivanje udjela u slueaju finansijskih teSko6a za dru6tvo, neiskoriStavanje sopstvenih preimu6stava na Stetu drustva ili njegovih elanova. Lojalnost kao princip i kao obaveza ilanova doprinosi uravnoteLenju odnosa u drustvu i smanjenju rizika.
9. Imovinskopravna odgovornost druStva i ilanova

glavnicom i ostalom imovinom (ZOP, al. 50, 126). Dakle, za svoje obaveze stvorene u prometu ,jarnci samo dru6tveni fond"to) pa iskljueivo dru5tvo mole biti za to tuleno. S ciljem naplate svojih potraZivanja od dru5tva, povjerilac mole preduzeti mjere prinudnog izvrSenja (egzekucije) pljenidbom novianih sredstava na liro i deviznom raiunu, pokretnih i nepokretnih stvari, potraZivanja te udjela koje drustvo ima u nekom drugom druStvu. Odgovomost druStva je pravno neogranieena jer odgovara svojom imovinom. Za ilana druStva se to pojavljuje kao poslormi rizik.
DruStvo odgovara za obaveze drugih druStava ako je na bazi posebnog ugovora preuzelo takvu odgovornost (ZOP, el. 126).Ona mogu poticati iz osnova zajednickih ulaganja, kortzorcijalnog nastupaqja, davanja jemstva, garancija i drugih prawrih poslova. Uvijek se radi o
je trgovadko dru6tvo i za svoje obaveze odgovara cjelokupnom svojom imovinom, osnovnom

Drustvo sa ograniienom odgovomosti
individualno preuzetoj odgovomosti, bilo u pogledu subjekta ili
odredene wste/ a obaveze.

"" StraZnicky dr Milorad, op.cit.str.174
r74
Za obaveze
Dru1tvo sa ogranidenom odgovornoEtu
u prometu koje je druStvo steklo kao ilan druStva ne odgovara. Ne rnoLe biti tuZen. Isto tako, on nije legitimisan (aktivno) da podigne tuzbu protiv nekog lica za ispunjenje obaveza koje to lice ima prema dru5tvu. Sa prednjim ne treba mije3ati drugu situaciju. Ako je dru5tvo dalo garanciju, aval ili zalogu tre6em licu za obavezu ilana dru5tva ili preuzelo jemstvo ili zajedno sa ilanom palo u odnos pasirme solidarne obligacrje, u svim tim slucajevima ono ,e odgovarati za clana dru5tva kada se steknu uslovi iz konkretnog pravnog odnosa. No, takva odgovornost nije po osnovu ilanstva u druStvu (generalna odgovomost), nego po osnovu konkretnog ugovora (pojedinaina odgovornost).
Postoje sluiajevi kada clanovi dru5tva odgovaraju za obaveze u prometu. Ako osnivaii dru5tva, prije njegove registraclje, zakljuee odredene pravrle poslove i preduzmu radnje u pravnom prometu s cijem osnivanja dru6tva, tada 6e solidamo odgovarati za nastale obaveze. U momentu nastanka obaveze druStvo nrje postojalo. Nadalje, ako clan druStva nije uptatio svoj ulog u cijelosti, a doSlo je do steeaja druStva iz crj" steiajne mase se ne mogu namiriti potraLivanja povjerilaca, za iznos neizwSene uplate rnoLe odgovarati taj elan ili svi clanovi solidamo.
ilI
L
zRESTAxAK CransrvA. pRoMJEnA IBLIKA DRUSTVA I PRESTAIIAK DRUSTVA
Prestanak elanstva u druStvu sa ogremiienom odgovornosti
smrtu, odnosno prestankom postojanja samoga dlana. Uporedna
elanstvo u dru6tvu rnoL,e prestati iz ovih razlogaz voljnih, nevoljnih i
prava najcesie ureduju prestanak clanstva istupanjem i iskljutenjem ilana iz druStva. Zakonom o preduze,ima ta materija je u cijelosti prepustena dru6tvenom ugovoru i statutu (ZO?,41. 55,54). Tim aktima potrebno je regulisati uslove, postupak i pravrle posljedice istupanja i iskfjuienja clana (npr. kada se moZe i4aviti istupanje, kako i kome, otkazni rok, ko donosi odluku i kako, kada se dlan rnoLe iskljuiiti te ko i kako donosi odluku o iskljucenju).
lskljuieni elan, odnosno elan koji je istupio iz druStva, ima pravo na

naknadu procijenjene (trZiSne) vrijednosti uloga u momentu istupanja, odnosno isk[jucenja. Kao momenat istupanja ili iskljueenja i,lana
DruEhro sa ograniienom odgovorna1cu
175
smatra se dan kada je odluka o tome postala konaina, odnosno Pravosnalna. Pravilo je da ilan druStva prvo ispuni svoje obaveze Prema drustvu, a potom drustvo isplatuje vrijednost uloga. Ako je ilan napustio dru3tvo pnje okonianja postupka istupanja/isklju-enja, to niSta ne utice na stvar. sve dok postoji ulog kao konstitutivni dio osnovne glavnice, postoji i ilanstvo u drustvu.
2. Promjena oblika druStva sa ograniienom

odgovornosti
Promjena oblika trgovackog dru5tva predstavlja jedan od nacina prestanka drustva, ali bez tikvidacije. I-lijenja se forma druStva i ona prilagodava zakonskim pravilima. lnaie, trgovaika dru5tva su
Transformacija druStva rnoLe nastati odlukom elanova, odnosno skup5tine ili ex lege. elanovi drustva iti skupstina, ako je formirana kao organ upravljanja, mogu donijeti odluku o promjeni oblika druStva sa ogranicenom odgovornosti. Da se transformi5e u visu formu kao sto je akcionarsko dru5tvo, Sto je i najie5de sluiaj, ili u niZu formu ja'rno trgovaiko dru5tvo. Odluka se donosi jednoglasno ili veiinom na naiin i po postupku koji su utvrdeni statutom drustva. Pri tome se mora izwsiti
saobraZavanje osnovne glawrice zakonskirn zahtjevima za tu novu formu dru5tva, organizacija upravljanja i dr.
fleksibilne forme
organizacije poslovnih
organizacija.
Drustvo sa ograni-enom odgovomosti se nekada mora preobraziti silom zakonske naredbe. To ie biti slu-4j kada se broj 6lanova dru6tva svede na jednog (ZOP, el. l5l), dakle, ilanstvo padne ispod
zakonskog minimuma ilanova. Ni za jedno, pa ni za ovo druStvo, zakon nije odredio ro|r. za obavljanje ove promjene.
Promjena oblika druStva, na osnovu odluke organa ili po osnovu zakona, upisuje se u sudski registar. Promjena oblika trgovaikog druStva uvijek povlaei univerzalnu sukcesiju. DruStvo koje je nastalo promjenom oblika ranijeg druStva preuzirna (sljeduje) njegovu imovinu, ali i obaveze koje su nastale u prometu do momenta upisa promjene u
sudski registar.
5. Prestanak druStva sa ogranieenom odgovornosti

Na prestanak dru6tva sa ograniienom odgovomosti primjenjuju se opsta pravila o prestanku trgova-kih druStava, po5to zakon ne sadrZi
t76
Dru1hro sa ograniienom odgovornaS1u
posebna pravila za ovaj tip druStva. Op5ti naiin prestanka trgovaakih dru5tava jeste ste-aj i redorma likvidacija. Statusne promjene uslovljavaju prestanak druStva bez likvidacije, kao i promjenu oblika. Takode, druStvo rnoLe prestati i odlukom ilanova, odnosno skupstine, ako je formirana. Dru5tvo mora prestati, prema uporednim pravima, kada se osnovna glawrica smanji ispod zakonskog minimuyrTa, a nrje namirena, niti je donesena odluka o promjeni oblika dru3tva. U tom smislu nema odgovarajudih odredbi u pozitivnom zakonodavstvu.
G r A v I DruStvoiednog lica " (i.dnoilano, inokosno drustvo) 5nsrA |
PoJAM, osArlvANJE I sPEctruCNosrl
I . Pojam dru1tva jednog lica

Pretrra zakonu, dru5tvo jednog lica (djl) predstavlja oblik dru3tva sa ograniienom odgovornosti koje je osnovano i, u principu, vodeno od jednog lica za -ije obaveze njegov jedini vlasnik ne odgovara, osim u slueaju stvaranja privida pravne lienosti. Kra6e, to je druStvo u svojini jednog lica, jedinog vlasnika. Spada u red ,,zatvorenih" firmi koje su maf e ili srcdnj e razvijene.t "
akcije drustva. lskustvo je pokazalo da insistiranje na viSe ilanova, u pojedinim slueajevima, rnoLe se pretvoriti u iisti formalizam, bez ekonomske ipravne suStine. Naroiito kod akcionarskog dru5tva, u lrotne se iskljuiivo odlu-uje na bazi veliiine udjela eiji je prenos sfobodan. ViSe ilanova mtole imati minorne udjele sa nerelevantnim ueeSienr u upravljanju druStvom (npr. njih osam drZi po dvije akcije, a jedan, deveti elan. 5.OOO aKcija). Zakon o preduzetima ne dozvoljava
colnpany".Njegova pravna forma jeste druStvo sa ograni-enom odgovornosti ili akcionarsko drustvo, jedna ruka drZi udjele, odnosno
U uporednim pravnim sistemima odavno
je
poznat princip ,,one man
llrtnl
Ct. Hcntt. op.crt. slr. -50|i
174
da
Sto
Dru1hro jednog lica
jedno lice formira akcionarsko drustvo ili stekne sve akcije dru5tva, je u svijetu uobieajena pojava.
2. Karakteristike druStva jednog Iica

Osnovne karakteristike druStva jednog lica koje predstavlja varijantu drustva sa ograniienom odgovornosti su ove:
a) b) c)
d)
OsnivaA i vlasnik dru*tva je santo jedno lice, pravno ili fizieko, dontaie ili strano (ZOP, e|.5,59). Ako se proSiri krug lica, druStvo dobije santo jednog clana, ono mijenja svoj oblik (ZOP, a|. I5l ); Odluka o osnivanju drustva je osnivatki i organizaciono- pravni akt poSto statut drustva nije obavezan; Zakonski ntininlun osnovne glavnice iznosi I .OOO DM koja moZe biti uplatena u dontaioj valuti obracunata W trZiSnont deviznom
e) f)
kursu na dan donosenja odluke o osnivanju (ZOP, i|. 6O); DruStvom upravlja jedini vlasnik, a odlukom o osnivanju vodenje (poslovodstvo) rnoZe biti poujereno jednont licu ili kolektiwtom organu; Raspolaganje udjelinta je slobodno; Za svoje obaveze drustvo odgovara cjelokupnom intovinom, ali ie vlasnik drustva odgovarati solidarno neograniceno ako ,,probije"
pravni subjektivitet druStva i stvori privid priwednog identiteta

(zoP, el. 62).
. Osnivanje druStva jed nog lica
Za osnivanje druStva vaLi normativni sistem, a kada je osnivai strano lice, pod uslovima faktiikog reciprociteta. Vec je rei,eno da je osnivae jedno lice. Osnivaeki akt je odluka o osnivanju koja ima karakter privatnopravnog akta j"r se ne zahtijeva nikakva ovjera, osim potpisa osnivaca. Odluka obavezno sadrZi: ime osnivaia; firmu isjediste dru5tva; djelatnost druStva; iznos osnovne glavnice,' poslovodni organ,' unutraSnju organizaciju; trajanje i prestanak dru5tva; naein izrnjena i dopuna odluke te druga pitanja zna(ajna za poslovanje druStva. Pored obaveznih, odluka sadrZi i fakultativne elemente za koje se odluii osnivae. Odluka se prezentira registracionom sudu prilikom
rcgistracUe.
DruEhro jednog lica
t79
Kao i kod ostalih druStava, osnivaekim aktom se odreduje ukupan iznos osnovne glavnice, izraLen u DM ili domacoj valuti. Taj iznos ne moLe biti nili od zakonskog minimuma ( l.ooo DM ili protuvrijednost u domacoj valuti). PoSto je jedan osnivai i ulagai, iznos osnovne glavnice predstavlja i iznos pojedinainog, jedinog
u
l
oga.
Prema stanoviStu nase sudske prakse, osnivaiki ulog mora biti iskljuiivo u novcn, za razliku od drugih tipova trgovaakih dru3tava. Ne moLe u naturi, stvarima i pravima. Sud je striktno protumaeio zakonsko pravilo (ZO7, al. 6l) koje kaLe da odluka o osnivanju sadrZi odredbu o ,,osltovnoj glavnici (ukupan iznos, razloLen po vrsti i nacinu uplate)". Ako bi jedno lice u odluci o osnivanju odredilo osnovnu gfavnicu od 60.000 DM Leleii da unese svoju opremu, ma3ine i ostalo, to ne bi bilo moguie. Novi ulozi, po misljenju suda, mogu biti
u naturi.
Odlukotrt o osnivanju odreden iznos osnovne glavnice mora biti upf acen u cijelosti prije registracije druStva jer se dokaz prezentira sudu. Da bi druStvo moglo po-eti obavtjati poslovnu djelatnost, rrrora pribaviti odgovaraju6e dozvole o zadovoljavanju higijenskih, tehnie kih, ekoloSkih i drugih uslova.
Osnivai nije u obavezi da donese statut. Stoga odluka o osnivanju treba da obuhvati sva pitanja i njihovu razradu, koja se inaie ureduju statutom kao osnovnim unutrasnjim organizaciono- pravnim aktom. U kasnijoj fazi razvoja dru5tva, unutraSnje organizacione strukture i poslovnih funkcija donosenje statuta se ukazuje kao neophodno.
4. specifienosti imovinskih odnosa kod dru1tva jednog lica

lzloLitemo samo specifiean aspekt pravnih odnosa kod druStva jednog lica po kojim se ono razlikuje od opSteg tipa druStva sa ogranicenom odgovornosti.
a)
Osnovna/tenteljna glavnica i ulog. Osnovna glavnica, kao sto je vei reCeno, konstituiSe se iskljuaivo uplatom u novcu, Stoga nenla prociene uloga niti njihove naknadne revizije. Cjelokupni iznos osltovne glavnice eini jedan ulog i jedan udjel, ako se prihvati sistent stalnog jedinstvenog udjela (osnovna glavnica : ulog). DruStva iednog lica sa pogodna fornta za povezivanje viEe poslovnih subjekata, na bazi kapitala, putem stvaranja holdinga
rao
DruShro jednog lrca
bez finansijskih opfereienja njihovog vlasnika. UIog u iednont drustvu rnoZe ciniti ulog u drugom i tako nekoliko puta stvarajuii lanac drustava, onda su sva ona pod kontrolont Prvog drustva. 5 citjent ocuvanja pravne sigumosti i interesa pujeilaca u prontetu, zal<on bi ntorao predvideti odrcdena ogranieenja (da Ii se jedan udio u druStvu rtroZe u cijelosti vise puta ulagati u druga drustva, pitanje
djelintianih udjela i njiltovih ulagania i dr). b) Lieni angazntan jedirtog vlasnika drustva jc veonta prisutan. Zato su sprcdne cinidbe i dodatne uf,ate, koja ne ulaze u osnovnu glavnicu drustva, izraz4jnije nego ltod drugih tipva drustava. c) Raspotaganje udjctirtta. Ifao Sto postoii iedan ulog, tako postoii i santo jedan udjel, vlasnika druStva. Raspolaganje tint udjelont je slobodtto i prcpuSteno je njegovoj odluci. Udjel se ntoZe transferisati u cijelosti na drugo lica (prodaia, cesiia, poklon, leasing). No, u sustini to predstavlja Prcnos ciielog drustva na novog vlasnil<a, osirtt u dueaju laasinga. DjelirniCan prenos udjela ne dotazi u obzir, osint ukoliko se ne Zeli pronrijcniti oblik jednoctanog drustva. Nasuprot tonte, povlaAenie crielog udiela jcdrtostavno ne dolazi u obzir jer to znaCi prcstanak drustva. Moguce je djalintiAno povlacenje udjela do zakonskog nrininlunra glavnice, ako slt se stel<li uslovi predvide ni u odlttci o osnivaniu druStva. d) Dobit, poslovtti rizici igubitak drustva. Dobit drustva, kao prvo, LI cijclosti pripada vlasniku druStva. PoSto je lie ni angaZntan prisutan, jcdan od t<riterija ntogLt biti ,,ol<olnosti sluCaja,,. Poslovni rizik drustva posredno utice na visinu uloga jedinog ulagaAa u drustvo.
U TM>zINSKzPRAVNA oDoovoRNosr
DRUSTVA I JEDINOO VLASNIKA DRUSTVA
I . Imovinskopravna odgovornost druStvaiednog lica
Drustvo jednog lica za stvorene obaveze u prometu odgovara cjelokupnom svojom imovinom, kao i ostali oblici trgovaikih druStava (ZO? , al. l 26). lmovina druStva, osnovna glavnica i kapital steien poslovanjem odvojeni su od liine imovine vlasnika dru5tva. Cinjenica Sto postoji samo ulagae ijedan vlasnik, za razliku od drugih tipova drustva, pravno nista ne n'rijenja na stvari. Sa stanovista opSteg principa odgovornosti, pojaiana veza izmedu drustva i njegovog jedinog vlasnika ima iskljuiivo poslovni karakter.
Druihro jednog lica

2 . I ntovi
tat
nskopravna odgovornost jedi nog vlasnika druStva
Opsti princip odgovornosti, ipak, moLe u odredenim slueajevima biti proSiren i na odgovornost jedinog vlasnika dru5tva, 6to ne postoji kod druStva sa ogranieenom odgovornosti opSteg tipa. Vei,a je mogu6nost da jedini vlasnik druStva, jer ne postoje drugi ilanovi, zloupotrijebi svoj status na Stetu drustva i povjerilaca. Nerna uticaja, reakcija i oponiranja drugih elanova. Stoga je pravni subjektivitet druStva jednog lica veoma ,,transparentan", pa ga je lakse ,,probiti", navodi se u teoriji. Upravo je zato nastala teorija privida privrednog identiteta (privida pravne liinosti).
Pretna zakonu, probijanje pravnog subjektiviteta dru5tva vlasnik uiiniti ,,svojim radnjama ili mijeSanjem svoje imovine i imovine drustva" (ZOP ,al. 62). Nadalje. ako je zloupotrijebio drustvo da bi ostetio njegove povjerioce,' ako je za svoje liine poslove protupravno lroristio jemstvo, garancije, aval, zalogu, hipoteku i druge nacine optered,enja imovine druStva te ako je smanjio imovinu drustva u svoju liinu korist. ProSirenje odgovornosti jedinog vlasnika dru5tva ogleda se u torne sto on, pored druStva, za obaveze u prometu odgovara, po zaKonu, liinom imovinom neogranieeno isolidarno (zo?, e|.62).
trtoZe
GrAvA
SEDMA
Akci
on
arsko/di o ni iko d ruStvo
PIJAM. ZNACAJ. KARAKTERISTIKE

PRAVNA PRIRODA
L Pojam akci onarskog/d i oni ekog druStva

ZaLeci akcionarskog/dioni-kog druStva (ad ili dd) seZu u XIV, a Po nekim autorima u XV vijek, -ija je kolijevka ltalija. Kasnije, a Posebno u XIX vijeku, svoju punu ekonomsku i prarmu afirmaciju ovaj tip
trgovae
kog drustva doZivljava u razvijenim zernliama trZi5ne ekonomije. Danas se u uporednim pravnim sistemima susreie Pod razlieitim nazivima: Aktiengesellschaft, Societe anonyme, Societe par azioni, Company limited by shares, Stock corPoration (private, public).72) Pravo koje je ranije valilo na podruiju na6e zernlie i susjedn ih zernalja poznavala su akcionarska/dioniiarska druStva koja
Pennington R.Roberl: "Contpanv Law", Butterwofihs, London, Dublin dnd Edinburgh, slr.l5l-ll ?; Harry G. Henn, op.cit.str 107-503; Barnes-Dworkin-Richards: "Law for lrusiness". IRWIN, Homewood, 1987, str. 508-552; Giuseppe Ferri, op.cit.str.237-342; StraZnick' dr Milo'ad, op.cit.str.l07-156; Vasil.ie'i6 dr Mirko, op.cit.str.64l88; Sultanovi6 Aziz, Trifkovii dr Milo5, Sinri6 dr Mili6: "Privredno pravo dio [". Ekonomski fakultet,
"'
f
990,
Sarajevo, I99
l, str.345-435
ra4
Akci
ona
rsko
/d i o ni iko
d ru Shro
su se na'zivala "bezimeni ortakluk".Tt' U pravnoj teoriji su oznai,avana kao "bezimen a", "anonimna" ili "kapitalistieka druStva".74)
Akcionarsko drustvo predstavlja dru5tvo kapitala, Sto se ogleda i u njegovom pojmovnom odredenju. To je tip trgovaikog drustva (poslovne organizacrje), koji ugovorom formira najmanje pet lica (pravnih i/ili fiziikih), iija je osnovna glavnica unaprijed odredena i
akcijama/dionicama, kao hartijama od vrijednosti, a za obaveze u prometu drustvo odgovara cjelokupnom svojom imovinom. U vei,ini pravnih sistema ovaj tip dru5tva je poslovna organizacijaltrgovae ko druStvo po svolne postanku i obliku, bez obzira na predmet poslovanja/djelatnost. Veoma je rasirena forma poslovne organizacije -ijem osnivaqju, poslovanju, poslovnim transakcijama sa dionicama, upravljanju i prestanku trgovaeki i drugi zakoni daju izuzetan zna-aj. Stoga su u uporednim pravnim sistemima predmet veoma detaljne
pravne regulacije.
podijeljena na
dijelove (units) koji
su
yeprezentovani
2. Znae aj akcionarskog/dioniekog druStva

Razvojem i zna-ajern akcionarskih drustava detaljnije se bavi ekonomska teorija, posebno u savremenim uslovima prate6i razvoj i rast svjetske privrede i rnultinacionalnih kompanija, -iji su jedan od osnovnih stoLera dionicarska druStva. Za ra'zvoj ovog tipa druStva vef iki znacaj ima era liberalnog kapitalizrna. Razvoj proizvodnih snaga i sloboda preduzimanja poslovnih aktivnosti, ukljueujuci i ugovornu autonomiju volje, zahtijevali su razvoj poslovnih subjekata koji 6e omogu6,iti koncentraciju kapitala, predu zimanje poslova velike vrijednosti, izgradnju kapitalnih objekata, uz ogyanieeni polovni rizik ulaga-a. Zbog svoje pravne prirode i ogranieenih resursa drustva personalnog tipa nisu mogla zadovoljiti narasle potrebe i zahtjeve pravnog prometa i privrednog Livota (ograniieni izvori finansiranja, neograniien poslovni rizik ulaga-a, ogranicenja u raspolaganju
kapitalotn
).
'" TZBiH dl. l5 l-2-t-1, HUTZ iz 1875. STZ i Ztkon o akcionarskinr druXtvinra iz 1896. "' Gierke von Julius: "Handelsrecht und Sehiffahrts;recht", Walter de Gruvter CO, Berlin, l949,str.f l8; Hernrrurn Hunrnrerle, op.cit.str.360; Rado.iidii Spa-soje: "Osnovi trgovadkog
1)r'i-rvit".
Beograd. I 899. str.66
Akci o n a rsko,/
d i o ni
iko
d ru
Shro
ta5
Pribavljanjelsticanje kapitala izdavanjem (emisijom) negocijabilnih (prenosivih) hartija od vrijednosti u vidu akcija/dionica omoguiilo je stvaranje krupnih ekonomsko-pravnih subjektiviteta kakva su akcionarska dru5tva. Akcionarska dru6tva su ubrzala razvoj proizvodnih snaga jer su orrlogucila ,,pretvaranje aktivnog kapitaliste u prostog dirigenta, upravitelja tudeg kapitala, a vlasnika u proste vlasnike, proste noveane kapitaliste".Ts) U akcionarskom dru3tvu koncentriSe se kapital vise stotina i hiljada ulagaia (kontributora) kojim upravljaju lica sa posebnim znanjem, iskustvorn i vje5tinom (menadZeri). Upravljanje kapitalom odvojeno je od prava vlasnistva nad kapitalom, kapital se koncentriSe, a upravljanje centralizuje. Ulagaci su poslovni subjekti, institucionalizovani oblici kapitata (banke, osiguravajuca dru5tva, investicione kompanije, holding-kompanrje, razni fondovi), ali i Siroka publika. pojedinci. Poslovanje druStva je izlo1eno javnosti, posebno kada akcije imaju redovnu kotaciju /te1aj na berzama. Zbog toga dru5tva irnaju otvoren i lakSi pristup finansijskim izvorima kapitala, ali istalni pritisak na menadLment da bolje radi. Pitanje uticaja krupnih i
sitnih dionicara i distribucije mo6i u akcionarskom

aktuel iziranoj" u uporednoj pravnoj teoriji.T")
druStvu
Akcionarska dru5tva su, sa druge strane, privla-na za same ulagaee, pravna ifizieka lica. Njihova preimu6stva ogledaju se u sljedei,em: ne mor4ju imati status trgovaca niti ispunjavati odredene specijalne usfove koji se obiino traLe kod ostalih drustava; mogu se baviti svojom profesijom neovisno od akcionarskog druStva u koje su uloZili kapital; rizik ulagaia je ogranicen jer obuhvata samo ulog; postoji velika rnogui,nost da se poslovni rizik disperzuje (stvaranje portfolia)77) , liena svojstva ulagaea nisu relevantna (zato se i nazivdu anonimnim, bezirneni-); ulozi ne moraju biti veliki (nominalna vrijednost akcije moLe iznositi nekoliko dolara ili desetina maraka); prihod u vidu dividende je varijabilan i neizvjestan, Sto predstavlja odreden izazov za ulaga-a; udjeli u druStvu koji su predstavljeni akcijama slobodno i jednostavno se prenose. Akcionarska druStva daju mogu6nost da veolrla Sirok krug lica postanu "mali investitori", iime se Siri kultura '
Kru'l Marks: "Kapital". Prosveta, Beograd, 1912. str. -170
"' lnteresuntna.ie teori.ia itali.ianskog profesora Guiseppil Ferri-it. vid.ieti u: Krul.j dr Vrleta "Pnn'ni reZinr ioblici koncenlraci.ie u privredi", Sitvrenrena adnrinistraci.ja, Beograd. 1978.
srr'. l8-10
'N4arkou'irz H. "Portfolio Seleclion". Journal of Finitnce, 7, str.JJ-()
l,
1952
fr' I
$.
/'
ta6
A kci o n a rsko,/d i o ni
i ko
d ru Shro
investiranja, trajnog ulaganja. No, rizik ulaganja uvijek postoji,

naroeito ako se kupe akcije loseg akcionarskog drustva.
3. Pravne karakteri stike akcionarskog/dioniekog

druStva
Osnovne pravne karakteristike po kojima se akcionarsko dru5tvo razlikuje od ostalih tipova druStava su ove:
osnivaea je redovno veti nego kod ostalih tipova trgovaikih druStava, ntada uporedna prava dozvoljavaju princip one nlan compally. Zakon nikada ne odreduje ntaksimalan broj ilanova, tal<o da neke anteriake kont panije imaju i po nekoliko stotina hiljada dioniiara. U naSem pravu ntinimalni broj osnivaia je pt, bilo da su fizieka ili pravna Iica (ZOP, Cl. I4). Specijalnim zakoninta taj broj ntoZe biti drugaeije odreden. b) Visina osnovne/tenteljne glavnice utvrduje se osnivaikint aktont (ugovoront), ali zakon uvijek odreduje najmanji iznos ispod koga se dru9tvo ne ntoZe osnovati , niti postojati . Zakon, takode, odreduje uslove i nacine povecanja i smanjenja osnovne glavnice. Ptenta Zakonu o preduzeiinta, ntinintalni iznos osnovne glavnice je 2O.OOO DM ili protivwijednost u domaioj valuti, od iega najntanje 25o1o nlora biti ulog u novcu (ZOP, Al. b). Za finansijske irtstitucije taj cenzus je daleko viSi: za banke, najmanje 5 miliona IfM (ZOB, el.20), a za dionicka druStva u osiguranju: I milion DM lrada su prednret poslovanja poslovi osiguranja Zivota, a 2 miliona DM al<o dru*tvo obavlja viSe vrsta osiguraryja ili obavlja poslove reosiguranju.'"' Za osnivanje drustva za upravljanje fondovima osnovni kapital je I ntil. I{M. c) Osnovna/tenteljna glavnica podijeljena je na dijelove, jedinice (units) koji slt predstavljeni akcijama/dionicama, a one su investicione hartije od vrijednosti. Jedno lice moie intati vise tih papira koje skupa iine njegov udio u akcionarskont druStvu. Zbir nonrinalnih vrijednosti akcija svilt klasa i serija, svih dioniiara, iini ul<upn iznos osnovne glavnice druStva (OQ: ukupan broj akcija (svih l<lasa, rodova) x njihova noninalna wijednost). d) Prenos (transfer) akcija je, po pravilu, slobodan jer se radi o negocijabilnonr ifungibilnom (zan{enjivom) papiru. Prenosont al<cija prenosi se dio ili cijeli udio sa jednog na drugo lice, sa
a) Broj
*' Trifkcrvii dr MiloI, Sinrii dr Mili6.

S;.tr';-tievo, 1997,
str. r87
Sultanovic Aziz: "Poslovno pravo", Sahinpa^{ii,
Akci
ona
rsko,/di
ni
iko
dru SLvo
la7
dotadasnjeg na novog clana drustva. Promet akcijama je pravilo, a v6i se na berzama, drugim organizovanint trZiStima kapitala ili u stobodnoj i neposrednoj pogodbi. Tako se ostvaruje trgovina udjelima ili dijelom udjela, a da to uop4te nema uticaia na dru1tvo Iroje normalno obavlja svoje poslovanje (proizvodnju automobila, aviona, brodova, v6i prevoz putnika i stvari, obavlja industrijsku djel atn ost, gradevi nsku. turisfi eku). e) Zakon izriiito zahtijeva da se u akcionarskom drustvu organizuje upravtjanje i vodenje poslova druStva, fomtiraju organi upavliaryia, kontrole i poslovodstva. Bilo od ilanova (akcionara) ili na profesionalnoj osnovi, Sto je redovno u praksi. PoloZaj, djelokrug, nacin rada i odgovornosti organa zakonom su definisani, posebno u pogtedu zabrane konkurencije, iskljueenja konfliktnosti interesa i Iojalnosti drustvu. IJ pravljanj" u akcionarskom dru1tvu postavljeno je na princi pu koji podrazuntijeva odnos izmedu: prtncipala (akcionara) i agenta (uprave druStva). O Za svoje obaveze stvorene u pravnom prometu, dru9tvo odgovara cjetot<upnonl imovinom, jednako kao i druStvo sa ogranieenom odgovornosti. Ulagaii srTose ogranieen poslovni rizik, do visine svoga uloga, u slue aju sntanjenja osnovne glavnice ili steiaia druStva. (Jpravo, radi oganieenog poslovnog rtzika akcionarsko drustvo je isto kao i druStvo sa ograniienont odgovomosti prtdaena fomta organi zacije poslovni h organ izacUa. g) Pored osnivaekog akta, akcionarsko drustvo obavezno mora imati statut koji se deponuje kod suda, Sto nije sluiaj sa drustvima
Wrsonalnog tipa. Prvi statut novoosnovanog druStva donosi osnivaAka skupStina, a kasnije skupstina dioniiara (ZOP, al.57).
4. Pravna priroda akcionarskog/dioniearskog dru1tva

Pravna teorija je jedinstvena u stavu da je akcionarsko druStvo, u svim pravnim sistemima, po svojoj pravnoj prirodi drustvo institucija, legalno pravno lice ili entitet (entity). Jedinstveno miSljenje je i u tome da je akcionarsko dru6tvo dru5tvo kapitala ili kapitalni tip druStva. Razlozi koji se istiiu u prilog druStva kapitala su, izmedu ostalih, sfjede6i: akcionari nisu ili ne moraju biti vezani za drustvo kao sto je sluiaj kod ostalih tipova; zakonski minimum osnovnog kapitala je relativno visok,' uslovi i naein poved,anja ili smanjenja kapitala su zakonom regulisani; nacin sticanja kapitala emisijom i prodajom vlastitih akcija karakteristika je samo ovog druStva,' emisija akcija stoji strogo pod kontrolom nadleLnog drzavnog organa,' promjena imaoca akcija (akcionara) nema uopSte nikakav uticaj na poslovanje druStva, pa je stoga promet udjela slobodan,' drustvo obavezno ima statut kojim se utvrduje unutraSnja fizionomija druStva; drustvo obavezno
laa
A kci o n a rs ko
/d
on
iko
d ru Shro
svoj kapital stiee
ima organe upravljanja, vodenja i kontrole. Posto druStvo, u pravilu, uz _javno obrad,anje publici, ono predstavlja "otvorenu" kompaniju. Clanom druStva moLe postati svako lice koje ima imovinski interes da trajno investira u njega kupovinom akcija na pritnarnom ili sekundarnom trZistu kapitala.
il
wANJE AKCIz DRUSTVA
osrll
NARSKIz/DIz NICARSKII
I . Osnivaei akcionarskog druStva

Akcionarsko druStvo mogu osnovati fizieka, pravna i gradanskopravna lica, domaea i strana. Osniva- je svako lice koje potpiSe ugovor o osnivaqju iuplati (otkupi) osnivaeke akcije/dionice, te time postaje akcionar, odnosno e lan drustva. Akcionari koji kasnije pristupe druStvu, kupe akcije narednih emisija, nisu osnivaii, iako su elanovi. Mogu biti razli-ita prava osnivaea i ilanova koji kasnije pristupe.
PoSto je akcionarsko druStvo druStvo kapitala, zakonodavac naj-esce odreduje najmanji broj osnivaia. U uporednim sistemima postoji nroguinost da i jedno lice osnuje dioniiarsko druStvo ("korporacija jednog iovjeka"). Prema op5tim pravilima Zakona o preduze6ima,
druStvo rnoLe osnovati najmanje pet osnivaia (ZO? , e l. I 4). Maksimalan broj se uop5te ne odreduje jer je povoljnije da drustvo
ima sto vi5e elanova. Zakonom o stranim ulaganjim regulisana su pravila pod kojirn stranci, uopSte, mo{Ju osnivati poslovne subjekte.
2. Uslovi za osnivanje akcionarskog drustva

U pogledu sistema osnivanja dioniiarskog druStva vaLi sve sto je reeeno kod osnivanja poslovnih subjekata, uopSte. U uporednim pravima prevladava normativni sistem (sistem slobodnog osnivanja) , rr'ada se u nekim zeyrl ljama kod osnivanja akcionarskih druStava primjenjuju odredena pravila prethodne sudske ili
adtninistrativne kontrole, kao ostaci koncesionog sistema (sistema
dozvole). NaSe pravo usvqja normativni sistem, kao osnovni, kod osnivanja akcionarskog druStva. lzuzeci postoje u zakonom odredenim sfuiajevima. Dozvolu za osnivanje poslovne banke ili za otvaranje
A kci o n a
rsko
/ d o ni iko d ru SLvo
i
t89
organizacionog dijela strane banke u zemlji (filijale, afilijacije, ekspoziture) daje Agencija za bankarstvo,' odobrenje za rad dioniekog drustva 'za osiguranje daje Ured 'La nadzor, odnosno Ministarstvo finansija. ako je ulog stranog osnivaea ve6i od 5Oo/o osnovnog kapitala; l{omisija za vrijednosne papire daje odobrenje'za osnivanje drustva za upravljanje investicionim fondovima i osnivanje investicionih fondova a za stvarnog ulaga-a i da moze stei.i preko I Oolo dionica u druStvu.Ttr)
U svirn sluiajevima osnivaci treba da prethodno pribave dozvolu/saglasnost za osnivanje druStva, odnosno ispune poseban uslov. lnaie, registarski sud ce odbiti upis druStva u sudski registar. Inaie, dva su opSta uslova koje osnivaci treba da ispune da bi osnovali dioniiarsko drustvo, a to su: zaklju-enje ugovora o osnivanju dru5tva u pisanoj fonrri i drugi opsti uslov, obezbjedenje osnovne glavnice za osnivanje irad dru5tva, saglasno osnivaikom aktu druStva, ali ne ispod zakonskog minimuma.
DruStveni ugovor sastavlja se u pisanom obliku jer predstavlja jedan od dokumenata na osnovu koga se vrSi upis drustva u registar suda. Akt potpisuju osnivaii i nije potrebna nikakva ovjera ili protokolacija hod drZavnog ili drugog organa fiavnog notara). Osnivaeki akt ima karakter privatno-pravnog akta, a ne javnobiljeZniekog akta kao u uporednim pravnim sistemir-na. Ujedno on je ugovor statusnopravnog karaktera na koji se primjenjuju opSta pravila ugovornog prava.
i sjediste drustva,' djelatnost dru5tva; ukupan iznos osnovne glavnice (dio u novcu, dio u naturi), nacin procjene uloga, poveianje i smanjenje osnovne glavnice,' uee5i,e u osnovnoj glavnici, odredbe o osnivaikoj skupstini, ovlastenjima osnivaia do osnivaike skupstine; troSkove osnivanja; pravne posljedice neupisivanja ili neupla6ivanja akcija; sadrzaj javnog poziva na otkup akcija (prospekta); uslove i
flinnu
Osn
ivaiki akt obavezno sadrZi sljedei,e elemente: imena osnivaia,'
naiin utvrdivanja ipodjele dobiti, te druga pitanja znacaina
za (ZO?, rnoLe osnivanju o Ugovor el.l7). osnivanje i poslovanje drustva sadrLavati i fakultativne elemente koje u njega unesu osnivaei.
Zakon ne predvida kao obavezan sadrzaj osnivaekog akta odredbe o akcijanr a/dionicama, nego to prepusta statutu drustva koji se donosi u roku od 60 dana nakon upisa druStva u registar suda. Prvi statut dru5tva donosi osnivaika skupstina. Sljedeci princip ugovome autonor-nrje nema zakonskih srnetnji da se odredbe o dionicama
' zots. il.7-tL).zoto.
dl.
ll i ll,zoDlF,
dl.8 i t0
19()
Akci
ona
rs ko,/di o ni iko d ru Shro
razrade vei, u osnivaikom aktu druStva. Time bi osnivaii u samom startu znali pravila o dionicama, kljuinom pitanju funkcionisanja akcionarskog druStva. U protivnom, nacrt statuta bi trebao da bude prezentiran uz osnivaiki ugovor.
Drugi op5ti uslov, kako je reieno, jeste obezbjedenje osnovrle

gf
avnice drustva. OpSti zakonski minimuyn za osnivanje akcionarskog druStva jeste 2O.OOO DM ili protuvrijednost u domacoj valuti obraiunata po trZiSnom deviznom kursu na dan zakljuienja ugovora (ZO?, al. I 5). Jedna eetvrtina (l /4) osnovne glavnice mora biti upla6ena u novcu. Prema tome, prilikom osnivanja dru5tva osnivaii nrordu obezbijediti osnovnu glavnicu u iznosu kako je odredeno ugovorom o osnivanju, s tim da taj iznos ne moLe biti ispod zakonskog rninimuma. Kada ie biti konstituisan ukupan iznos osnovne glavnice predviden ugovorom o osnivanju, zavisi da li je njime predviden simultani ili sukcesivni naein osnivanja dru5tva, o eemu ce biti rijeei kasnije.
postupiti na dva naeina. Prvi, da u cijelosti uplate osnovnu glawricu kako je predvideno ugovorom o osnivanju (npr. IOO.OOO DM uplate pnje upisa druStva u registar, od toga | /4 u novcu). Drugi naiin je komplikovaniji. Ako je dru5tvenim ugovorom predvidena ukupna osnovna glavnica od IOO.OOO DM, osnivaii: mor4ju uplatiti na ime osnovne glavnice ndmanje 2O.OOO DM (114 u novcu), a da se ostatak od BO.OOO DM uplati kasnije, u rokovima odredenim ugovorom o osnivanju, bilo bez ili uz javni poziv (zatvorena prodaja ilijavna ponuda dionica).
U pogledu obezbjedenja osnovne glavnice
osnivae
i, dakle, mogu
je
Da bi dru5tvo moglo otpoeeti obavljanje poslovne djelatnosti za koju registrovano, mor4ju se ispuniti dodatni uslovi, zavisno od prirode djelatnosti. Oni ne utieu na osnivanje druStva, nego na pocetak rada. Radi se o obezbjedenju odgovarajucih ekoloskih, tehniekih, sanitarnih i drugih uslova koje provjerava nadleLni drLavni organ (opStine, grada, kantona).
3. Naeini osnivanja akcionarskog druStva

Pravna teorija poznaje dva naiina osnivanja akcionarskih druStava koji su poznati kao simultani i sukcesivni naiin osnivanja. Zavisno od naiina osnivanja, neka uporedna prava odreduju razliiiti iznos osnovne glavnice (npr. kod sukcesivnog osnivanja znatno viSi), Sto nije slueaj u nasem pravu. Zalnon o preduzetirna poznale oba naiina, ali nije dovoljno regulisao tu materiju. U uporednim pravima je obrnuta situacija.
iko
d ru SLvo
t9l
Akcionarsko druStvo
a) Simultani (istowemeni) naiin osnivaqia.
se osniva na sintultan naein kada osnivaei @jih najviSe 40) ifi odreden krug kupaca ili grupa do najvise 40 kupaca, bez upucivanja javnog poziva za upis i uplatu akcija, izvrSe supskripciu i preuzmu sve akcije druStva koje se osniva. Sntatra se da su osnivaii preuzeli svoje akcije u trenutku potpisivanja ugovora o osnivanju drustva (ZOP, il. I 8). Kod
sintultanog osnivarla nrje potrebna prethodna dozvola Komisije za vrijednosne papire jer se radi o emisiji dionica putem zatvorene prodaje (ZOV, il. 131.'t"t
Dionice se uplacuju u novcu, ulaganjem stvari iprava, kao ikod ostalih tipova dru5tava. Prije upisa dru5tva u registar, osnivaci su duZni uplatiti iznos osnovne glavnice koji je odreden ugovorom o osnivanju, ali ne manji od zakonskog minimuma (2O.OOO DM). Preostali dio, do iznosa iz ugovora, osnivaei 6e uplatiti u rokovima odredenim u osnivaikom aktu druStva, n4jee5ce u nekoliko rata
(dvije, pet, deset).
U uporednim pravima se obiino predvida da su osnivaii duLni, do upisa druStva u sudski registar, upisati sve dionice, s tim da se uplati najmanje | /4 svake od njih, plus aggio, ako se prodaju iznad nominalne vrijednosti. Ulozi u stvarima ipravima, kako predvida naSe iuporedna prava, unose se u cijelosti prije upisa druStva u
registar.
U ekonomskom pogledu, simultani naiin osnivanja se praktikuje pri osnivanju manjih isrednjih firmi, odnosno u sluiaju kada za osnivanje i poietak rada druStva nije potreban veliki kapital. lli, kada je potrebno da kapital postepeno pritiee, a ulaga-ima nUe veliko finansijsko optereder{e. Postupak osnivanja akcionarskog druStva je jednostavan i brz, pa se eesto koristi u praksi, a kasnije se ide na javnu emisiju dionica. Kada odredena lica imaju slobodan kapital za plasman (banke, investiciona dru5tva, poslovne organizacUe), ona prilaze osnivanju druStva na ovakav nacin kako bi relativno brzo uloZili i oplodili svoj kapital.
kasnije steknu akcije (kasnije emisije). Simultano osnivanje ne podrazumijeva prisustvo javnosti fiavno drLanje akcija kod publike). Upravljanje i vodenje drustva j" , krugu osnivaia koji, obieno, imaju steeene pogodnosti i preimui,stva. Osim toga, osnivaci ne odgovar4ju
il. lrl. DruItr.,o nroZe u toku poslovanja enritovati dionice putenr zatvorene produie zrt ko.ju ni.ie potrebno prethodno odobren.je Konrisi.ie zt vri.jednosne papire.
*"'ZC)\2,
Simuftani naiin osnivanja rnoLe biti veoma neprihvatljiv za lica koja
t92
Akci
on
a rsko /d
io
ni
ika
d ru
Etvo
kasnijim ilanovima druStva za oyganizaciju i upravljanje druStvom. U suStini, simultani naiin osnivanja omoguiava da se akcionarsko drustvo florm ira kao " zatvoyena" kom pan ija koja je kontrolisana od
uzeg kruga lica.
b) Sulrcesivni (postepeni) naiin osnivaqia. Dioniearsko druStvo se osniva rla sukcesivan naCin kada osnivaai upuiuju publici
(anonintnoj ntasi upisnika) izvod iz prospekta ijavni poziv za upis i uplatu dionica, Lrz prethodno odobrenje Kontisije za vrijednosne papire (ZOV, CI. 30 i 5l ). Osnivaii upisuju i preuzimaju dio akcija. a za preostali dio (ntoZe biti veci ili ntanji) obraiaju se javnosti, pa akcije upistju i preuzintaju lica l<oja izraze imovinski interes da trajno ulo2e u to dioniCarsko druStvo. Osnovna glavnica druStva se konstituise iz uloga osnivaCa i uloga drugih lica koja su prihvatila prospekt ijavni poziv. Kod osnivanja drustva, zakoni redovno traie da jedan dio akcija obavezno upiSu i preuznru osnivaAi, ne mogu se sve osnivaike akcije ponuditi javnoj prodaji. Kasnije emisije dionica nlogu se u cijelosti nuditi javnosti.
Sukcesivni naiin osnivanja je znatno sloZeniji i skuplji jer se emisija dionica vrsi putem javne ponude (ZOV, al. l3-29). Postupak obuhvata
prethodno dobijanje odobrenja Komisije za vrijednosne papire, a zatim, objavljivanje izvoda iz prospekat ijavnog poziva. Uz zahtjev za dobijanje odobrenja Komisiji treba prezentirati: ugovor o osnivanju druStva. nacrt statuta, prijedlog prospekta koji ukljuiuje iziavu o investiranju i infonracije o riziku i faktorirna rizi|na, ispravu o upisu osnivaia u registar Konrisije te dokaz o uplati takse za odobrenje
cr-nisije
.
Zakonorn je detaljno odreden sadrLaj prospekta koji je neSto kra6i kod osnivanja druStva. Prospekt obave zno sadrLi podatke o: dionici kao vrijednosnom papiru (broj, nominalna vrijednost, Prava, mjesto i vrijeme upisa, pravo preie kupovine, limitacije u kupovini i prometu, depozitar i dr); pravnom statusu i vlasnistvu osnivaea,' djelatnosti kojorrr 6e se drustvo baviti (ovisnost o licencama i znacajnim ugovorinra, mogucnost zamjene z,a papire drugih pravnih lica). Prospekt sadrli potpisanu izjavu osnivaca arji je sadrzal utwden zakonom (ZOV , e l. 23). lnae e, za tae nost podataka u prospektu odgovar4ju osnivaei, odnosno lice odredeno ugovorom o osnivanju, kao i lica koja su saeinila prospekt.
l{ornisija r.a vrijednosne papire, nakon prijema zahtleva isvih dokumenata, ntole izdati dozvolu La emisiju dionica ili traziti odredene dopune ili zahdev odbiti. Sve u roku od 50 dana po prijemu
zahtjeva.
A kci o n a rs
ko,/ d i o n i iko d ru Stvo
t93
je kraci. Ja'rni poziv mora sadrLavati: odluku o emisiji, odnosno izvod iz ugovora o osnivanju, podatke o mjestu gdje se moZe dobiti prospekt.n") uz javni poziv objavljuje se izvod iz prospekta ili prospekt, koji rnoLe biti u vidu bro5ure dostupne na teritoriji Federacije. Odredbe zakona o prospektu ijavnom pozivu su irnperativne prirode.
SadrLaj javnog poziva, za razliku od prospekta, znatno
poziv je strogo formalan akt iiji sadrLaj propisuje zakon (ZOV, al. 50). Ovo radi toga Sto iz njega proizlaze jasne pravne posljedice za osnivaee, odnosno druStvo, kao i posljedice za upisnika akcija.
Nakon dobijanja rje5enja Komisije o odobravanju emisije objavljuje se javni poziv za upis i uplatu dionica u,,sluZbenim novinama Federacije Bill" i najmanje jednom doma6,em dnevnom listu. Jarmi
Dru5tvo obavezuje sve ono sto je sadrZano u prospektu i javnom pozivu. Ograniienja koja nisu sadrLana u njima ne obavezuju drustvo kao i upisnika akcija. Supskripcija akcija vrSi se potpisivanjem pisane izjave koja se naziva upisnica. lzjava se moZe dati neposredno, liino ili preko zastupnika uz polaganje punomo6,i. Obieno izjava o upisu akcija (ispisnica) sadrZi sljedei,e elemente: broj, vrstu i klasu akcija koje se upisuju, te njihove nominalne vrijednosti; izjavu upisnika da 6e cijenu upisanih akcija upf atiti (otkupiti) u rokovirna iz javnog poziva; izjavu upisnika da 6e odreden iznos svake akcije ukljuiujuci i aggio uplatiti odmah, odnosno do upisa druStva u registar (npr. da 6e uplatiti odmah l/4
svake akcije plus aggio); izjavu da je upoznat sa sadrZinom prospekta, ugovora o osnivanju, kao i da ih prihvata; potpis upisnika akcija, odnosno njegovog ponomo6nika i ovlastenog lica poslovne je obligacionopravni odnos izmedu upisnika akcija i osnivaia druStva, j.t dru5tvo joS nrje registrovano. Poslovna banka deluje u ulozi
zastupnika osnivad.a.
banke. Prijemom pism ene izjave (upisnice) od strane banke zasnovan
c)
Pravna priroda prospekta, upisnice i pravnog odn<lsa izmedu osnivaia i upisnika akcija. L) pravnoj teoriji je naroeito sporna
priroda izjave upisnika akcija, od eega zavisi prtroda zasnovanog pravnog odnosa, kao i trenutak zasnivanja. Razja1njenje ovog problema je vaino tint prije Sto se radi o odnosima koji u sebi nose iawto poujerenje i zakljueuju sa velikinr brojem subjekata, kupaca
al<cija.
." U
postupku privatizaci.je
dionica
to.je odredeno Pravilnikom o postupku proda.je imovine i ili ud.iela preduzeia (Sl. novine FBiH bro.j l9l98) diji sadrZaj.je drugadiji.
1e4
Akci
ana
rs ko,/ d i o ni iko d ru Stvo
neodredenom broju lica, a sadrli sve bitne elemente ugovora -ijem je zakljuienju namijenjen (ZOO, al. 55). Ponuda sadrLi ovlastenje za upisnika-ponudenog da u okviru postavljenih uslova iz prospekta i javnog poziva izvrsi odredene upise na naein kako se to traLi, ali se nijedan uslov ne moLe mijenjati. Istovremeno, njegova izjava ne moLe pre6i ovlaStenja i pravni okvir utvrden u prospektu osnivaea dru5tva. Dato ovlaStenje upisniku akcija i jeste causa, neposredan razlog za pravno obavezivanje.
Javni poziv, ukljueujuci prospekt, predstavlja op5tu, generalnu pon udu. pnjedlog za zakljue enje ugovora, koji je ue injen
Upisnica, kao pisani dokumenat, atji je sadrzaj redovno odreden zakonorn, a koji popunjava upisnik aKcija jeste izjava o prihvatanju usf ova iz opste ponude. Stoga ona ima znaeaj prihvata ponude. Upisi koje u nju unosi upisnik akcija (broj. vrsta, klasa. iznos koji pristaje da plati do rnomenta registracije druStva) temelje se na ovlaStenjima ponudioca (osnivaia) koja su sadrZana u prospektu-ponudi. lzjava lroju upisnik daje u upisnicu u bitnim dijelovima treba da sadrLi izricit prihvat elemenata datih u prospektu-ponudi (prihvatanje osnivaikog akta, statuta, prihvatanje osnivanja dru5tva). Njihovo neprihvatanje, bez obzira na eventualno druge prihvadene elemente, ima za posljedicu odbijanje prospekta-ponude, odnosno nevaZnost izwSenih upisa akcija. Da bi upisnica imala karakter prihvata, orla mora potvrdno odgovoriti na sve elemente iz ponude. Ponuda se u cijelosti prihvata ili odbij a. Zbogjavnog karaktera prospekta-ponude, kojim se neodredenom broju lica pod istim uslovima nudi upis i kupovina akcija, nema mjesta individualnim dogovorima, izmjenama ponude ili kontraponudi. Cijela operacija tada ne bi ispunila svoj ekonomski cilj, pribavljanje dijela osnovne glavnice za dru5tvo koje se osniva. Predajom potpisane izjave (upisnice) ovla5tenom licu banke, kao zastupniku osnivaea, zakljueen je ugovor o ortakluku izmedu osnivaia i upisnika akcija. Sa dru5tvom n lje zakljue en ugovor jer jo5 nUe upisano u registar, n Ue osnovano. Nrje zakljueen ugovor in favorem tertii jer on ne podrazumijeva stvaranje obaveza za tre6e lice, ovdje budu,e drustvo (ZOO, al. 149). Zakljucen je ugovor o ortakluku kojim je stvorena jedna pravna zajednica gradanskopravnog karaktera, izmedu svih osnivaea isvih ueesnika akcija (ortaka). Trajanje te zajednice (ortakluka) je privremeno, do mornenta registracije dru5tva, jer je ona i formirana sa ciljem da se izvrsi konkretan poslovni poduhvat, formiranje akcionarskog druStva. Obaveze osnivaea (ortaka) su da izvrse sve radnje, pravne i faktieke, koje se traZe po zakonu za osnivanje dru6tva, a upisnika akcija (ortaka) da izvrse svoje preuzete obaveze i to do momenta registracije drustva (uplate iznose kako su preuzeli u izjavi o upisu akcija). Ta ortacka zalednica procjenjuje se
Akci
ona
rs ko,/ d i o ni i ko d ru Ehr o
t95
prema pravilima gradanskog prava. Osnivaii odgovar4ju solidamo neograniieno svojom imovinom, do momenta upisa druStva u registar
suda.
Prema opStim pravilima gradanskog prava,It2) ortakluk prestaje "sam po sebi kad se svr5i preuzeti posao ili kad se ne moLe dalje voditi" (ACIZ, par. l2O5). Registracijom akcionarskog druStva prestaje ortakluk poSto je to i bio njegov cilj. ?reuzeta prava i obaveze iz orta-kog odnosa prelaze na registrovano druStvo, tako da sada ono ulazi u pravni odnos sa svakim upisnikom akcija (ve6, sada ilanom dru5tva).
Odgovornost osnivaca iz ranijeg ortaikog odnosa prest4je ako osnivaika skupstina u cijelosti prihvati izvjeStaj o osnivaju drustva. Medutim, njihova solidarna ineogranieena odgovornost ne prestaje ako osnivaeka skupStina ne prihvati izvjestaj ili dio izvjeStaja o osnivanju druStva jer su ueinjeni propusti (nemogu6nost raspolaganja unesenim stvarima i pravima, propusti kod upisa dionica, steeaj nekog od upisnika akcija). PoSto su prava i obaveze sa ortakluka presli na
registrovano druStvo, dru6tvu sada solidarno neograniieno odgovar4ju svi osnivaei ili satno oni kojima se ti propusti mogu upisati u krivicu. Ti odnosi redovno se procjenjuju prema pravilima trgovaikog prava, bez obzira na to Sto su oni zasnovani pnje registracije dru6tva.
d) Kvalilikovano osnivarlie.
Pravna teorija spominje i kvalifikovani nacin osnivanja al<cionarskog drustva, ntada se istowemeno isfiee da to nije poseban naCin osnivanja, j"r simultani i sukcesivni naiin osnivanja nlogu biti kvalifil<ovani. I{valifikovano osnivanje druStva postoji onda kada osnivaii ugovore (omoguce) da svi ili neki od upisnika, untjesto novccnl, svoje akcije plati ulogom u naturi
(unoienjem nta9ina, postrojenja, oprenle, nekretnina, prava industijske svojine idr). Zakon o preduzeiima dozvoljava kvalifikovano osnivanje do najviSe 5/4 osnovne glavnice (ZOP, d. I5).
Kvalifikovano osnivanje moLe biti nepovoljno za budude akcionare (kupce akcija narednih emisija). Posebno ako su prilikom osnivanja utvrdene naroeite pogodnosti za osnivaee ili pojedine kategorije upisnika akcija prilikom osnivanja dru5tva. Obiino je to sluiaj vezan za sticanje preferencijalnih akcija prilikom osnivanja drustva ili uce56e u upravi ili nadzornom odboru, te drugim povlasticama i prioritetima u odnosu na druge kategorije kasnijih akcionara. "R.ieien.iu Austri.iskog er;rd;-rnskog zukonika o ortakluku prinr.jenjuju :ie u nir{em pravu kao
o
pntvnit llruvila. uko su u skladu sa ustavninr sistenronr (Zakon o preuzimanju Zakona obf i-srtcioninr odnosinra - Sl.list RBiH. br.2192. t3le3 i t3le4)
196
Akci
ona
rs ko,/ d i o ni iko d ru Ehr o
4. Upis (supskripcija) akcija

Upis dionica vrSi se kod banke (depozitara) koju angaluju osnivaei, bilo da se radi o simultanom ili sukcesivnom osnivanju (ZO?, el. 19, ZOV, al. l4). Pitanje upisa akcija mnogo je znaLajnrj. kod sukcesivnog osnivanja jer je ukljue ena javnost.
lzrrredu osnivaia i banke sklapa se poseban ugovorni aranzman. Banka moLe da preuzme: informisanje javnosti, obavljanje radnji upisa akcija, promotivne aktivnosti, distribuciju dionica. Banka je zastupnik osnivaca inaplacuje proviziju za svoj rad. Medutim, uloga banke ntoLe biti pojaiana. Banka ntoLe preuzeti na sebe obavezu da upise ipreuzme preostali dio akcija koje ne budu upisane, eirne osnivaeu garantqje osnivanje dru5tva. Radi se o jednom vidu garancije La uspjeh poduhvata, tako da banka naplacuje posebnu proviziju (garantnu). Poslovna banka kod koje se vr5i upis akcija snabdjevena je potrebnim brojem prospekata ijavnih poziva, ugovora o osnivanju, izjava o upisu (upisnika), a po lnogutnosti i projektom statutadruStva.
Lica koja upisuju akcije ispunjavaju upisnicu u nekoliko primjeraka, n4jee56e a dva za dru5tvo. Upisnica ima dokaLrlu snagu obiene privatnopravne isprave. Upis akcija se vr5i na mjestima i u vrijeme koje je odredeno u javnonr pozivu. Odredivanje roka upisa stvar je samih osnivaea (dan poietka i zavr5etka upisa akcija). Ekonomski sm isao
tri, jedan za upisnika,
cjelokupne operacije jeste da se upis obavi u sto kra6em vremenu. Zato osnivaii i angaLuju banke sa "velikom apsorpcionom mo6,i".
Upis i uplata akcija mogu biti okoncani pnje isteka roka, bilo da se vr5i simultano osnivanj e (zatvorena prodaja) ili sukcesivno osnivanje (javna ponuda akcija) . Zalnonom su predvidena dva slueaja: prvi, kada je ukupan broj dionica upisan pnje utvrdenog roka (npr. rok upisa utvrden do SOjuna, a sve dionice upisane do 5juna) i drugi, kada je podnosilac zahtjeva (osnivaii) donio odluku o prekidu upisa i uplate, sto je unaprijed utvrdeno ugovorom o osnivanju druStva (ZOV, il. 14, 32, 37).
osnivaii kod zatvorene prodqje, a depozitar kod javne ponude, dostavljaju pisani izvjeStaj Komisiji za vrijednosne papire. lzvjestaj
sadrzi broj upisanih i uplad,enih akcija. Komisija donosi rjesenje kojim se proglaSava da je javna ponuda uspjela ili javnu ponudu progla3ava neuspjelom. Prema zaKonu, javna ponuda je uspjela u sljedetim slucajevit-na: kada su upisane sve ponudene akcije; kada je postupak upisa prekinut na
Po isteku roka za upis dionica, odnosno okoncanja upisa prUe roka,
A kci o n a rs ko
/ d o n iko d ru 1tv o
i
t97
legalan naein i kada je upisan manji broj od ponudenih akcija (ZOV, af . 32,33). ZaKon ne dozvoljava preupisivanje putem javne ponude. Ako dode do upisa i uplate akcija u veiem broju od utvrdenog, Komisija za vrijednosne papire ce takvu javnu ponudu proglasiti ne uspjelom (ZOV, al. 55). Rje5enje Komisije o uspjeloj ili neuspjeloj emisiji akcija se dostavlja Registru vrijednosnih papira u Federaciji Bil-{ i osnivaiima. Osnivaei su dulni objaviti izvjeStaj o uspjeloj emisiji (ukupan broj upisanih i upla6enih dionica). lsto tako, objavljrju izvje5taj o neuspjeloj emisiji uz podatak o naeinu i roku povrata izvr5enih uplata. Upisane dionice sa uplatama se evidentiraju (registruju) kod Registra vrijednosnih papira koji obavlja iposlove euvanja i odrZavanja podataka o dionicama, kao i poslove prenosa. Registar, inaie, posluje kao poseban pravni su bjekt u obliku dionie koglakcionarskog
dru5tva."'-) Upisi i uplate dionica, koje Registar vodi u netnaterijaliziranom obliku (elektronski zapis) imaju pravna dejstva prelrra dioniikorn druStvu momentom upisa osnivanja dru5tva u
sudski registar.
5. Uplata (otkup) akcija

Uplatu akcija vr5e lica koja su ih upisala. Kod simultanog osnivanja to su iskljuiivo osnivaii, a kod sukcesivnog osnivaii ilica koja su se odazvala javnonr pozivu, dala izjavu o upisu akcija. Uplata alrcija vr5i se kod banke kod koje je i obavljen upis (ZOP, el. l9). Inaie, uplata se moZe izvr5iti lieno ili putem zastupnika.
Ceneralno pravilo je da se akcije moraju otkupiti, u cjelini i od svakog upisnika, u roku ili rokovima koji su odredeni osnivaikim aktom, a kod javnog upisa, prema prospektu i javnom pozivu. U odredivanju tih rokova osnivaii su, naeelno, slobodni. Postoji ogranieenje: do odr'Zavanja osnivaeke skup5tine mora biti upla,en iznos koji je unaprijed utvrden i objavljen, a koji ne moZe biti ispod minimalnog iznosa osnovne glavnice (2O.OOO DM op5ti minimum, odnosno kod reosiguranja 2 miliona DM).Zato se u ugovoru o osnivanju, prospektu ijavnom pozivu odreduje: da se odreden iznos svake
dionice. ukljueujuci iaggio, uplati prilikom upisivanja akcija ili u nekom kratkom roku do odrlavanja osnivaike skupStine dru5tva. Ostatak bi se uplatio prema utvrdenim rokovima nakon registracije
"'
Zukon o resistru vri.ieclnosnilt pupint (Sl. novine FBiH bro.i 39/98)
r9a
Akci
ona
rs ko,/ d i o ni iko d ru 1tv o
druStva. Razumije se, pored uplata u ratama (obrocima), dionice se mogu otkupiti odjednom.
Na izvrSene uplate dionica, pnje registracije dru5tva, banka, kao zastupnik osnivaea, izdaje potvrde, koje imaju karakter prostog
dokaznog sredstva. Prije registracije druStva one predstavljaju isprave kojim se dokazuje potraZivanje prema osnivaeima dru3tva. Njihovim imaocima odgovaraju osnivaei solidamo. Medutim, poslije registracije drustva, ako se uplate dionica vr3e u ratama, akcionarima se mogu izdav ati privremene akcije (privremenice).
Akcije se uplad,uju ulozima koji rnogu biti u novcu, ulaganjem stvari i prava (ZO?, a|. l2). Nije dopuSten ulog u izvrsenom radu ili uslugama, kao u nekim uporednim pravima. Vrijednost uloga se iskazuje u DM ili doma6oj valuti, pa ikada se uplata vrsi u nekoj drugoj stranoj valuti (dolarima, flrancima, jenima). Ovo zbog toga Sto se vrijednost osnovne glavnice, po zakonu, izraLava u DM ili domacoj valuti. Preraiunavanje se vrSi prema trZiSnom deviznom kursu, na dan kako je odredeno deviznim propisima.
Noviani ulog se uplacuje u gotovom (fiducijarnom) novcu ili efektivnim sredstvima placanja (cek, mjenica). Ulozi u novcu moraju iznositi najmanje | /4 osnovne glavnice koja je odredena ugovorom o osn ivanju druStv a (ZO? , al. I 5)
.
Kada se akcije uplacuju (otkupljuju) ulaganjem u naturi (stvari, prava), ti ulozi moraju biti u cijelosti uneseni do momenta registracije druStva (ZO?, al.2l). Smatra se da su stvari iprava uneseni u drustvo ako ono ntoLe sa njima u potpunosti, slobodno i trajno raspolagati. Zakon,
dakle, traLi i predaju u posjed, odnosno mogu6nost njihovog kori5tenja. Na nekretninama i evidentiranim pravima prenos je izvr3en na druStvo kada je prenos upisan u javnu knjigu (registar). Da bi se izvrSio prenos vlasnistva nad nekretninama u zemljiSnim knjigama (gruntovnici), pravni osnov o prenosu mora sadrZavati clausulu
intabulandi. Prenos pokretnih stvari (oprema, alat, automobil) vrsi se prostom predajom, a hartija od vrijednosti zakonitim prenosom koji vaLi za njih (cesija, indosament, traditio).
tJlozi mogu biti u pravima pa se akcije mogu otkupiti njihovim uno5enjem u druStvo koje se osniva. To moLe biti: pravo na patent, licencu, Lig,model, uzorak, flirmu, know-how, imovinsko autorsko pravo, pravo zalnupa, leasinga, udio u drugom druStvu, po pravilu, ne personalnog tipa idr. Nekim od tih prava koja imaju obligacioni karakter daje se stvarno pravno dejstvo upisom u javnu knjigu
Akci
ona
rs ko,/ d i o n i iko d ru Ehro
r99
(dugoroeni zalnup, leasing). [naee, obligaciona prava mogu biti

predmet ulaganja.
U slueaju osnivanja druStva ulog za uplatu akcija ne bi mogao biti u obliku konverzije duga, po prirodi stvari. Takode, ne bi se mogle dionice uplad,ivati na bazi kompenzacije, niti putem novacije. Cesijom potraLivanja na drustvo mogle bi se uplacivati dionice, ako kupac akcija (cedent) preuzme odgovomost prema druStvu (cesionaru) za naplativost prenesenog potraLivanja (ZOO, al. 443).
Nenoviane uloge (stvari , prava) procjenjuju specijalizovane organizacije ili struinjaci (ovlaSteni procjenitelji), kako ne bi do5lo do precjenjivanja ili potcjenjivanja vrijednosti uloga (ZOP, el. 22). Procijenjena vrijednost uloga u naturi iskazuje se u DM ili domacoj valuti.
6. Ostala pravila o uplati (otkupu) akcija

Cilj uplate akcija jeste konstituisanje osnovne glavnice dru5tva obimu kako je odredeno ugovorom o osnivanju, a objavljeno
u
prospektu i javnom pozivu, kao i sticanje prava ucesia akcionara u tako fon-niranonr dru5tvu. Stoga su imperativna pravila trgovaekih zakrona usmjerena na oiuvanje integriteta unaprijed odredene osnovne glavnice (osnovnog kapitala), posebno u f azi osnivanja drustva. Navestemo osnovna pravila, iako su neka vec spomenuta:
a)
osnovano. Niko nenla pravo raspolaganja sa tim iznosima, ni osnivaAi, sve do upisa druStva u registar. Nakon upisa, kapital se stavlja na vtastiti racun drustva isa njime moZe raspolagati lice ili lica koja su ovlastena od osnivacke skupstine. bl Ako upisrtici akcija ne uplate , odnosno ne unesu svoie uloge ili dio uloga u roku odredenont ugovoronl o osnivanju (do odrZavanja osnivaeke skupstine ili upisa drustva u registar) ili zakasne, snose odgovarajuie intovinske sanl<cije. Plaiaju, vei prema ugovoru: kanratu, Ltgovornu kaznu, a mogu biti odgovorni i za prouzrokovanje stete koju su osnivaii pretrpjeli (odgovornost iz ortaCl<e zajednice - OOZ, et. I I9l). Nakon osnivania dru1tva, za neizvrSene ili neuredno izvrsene uplate akcija, akcionari
L/ptata noveanih uloga, novtanog dijela osnovne glavnice, vrSi se na privrenteni rae un za deponovanje uplata jer drustvo joS nUe
c)
odgovaraju drustvu. IJ postupku osnivanja akcionarskog dru*tva, dionice se ne nlogu podavati ispod njihove nontinalne vrijcdnosti (npr. dionice od IOO DM nontinalne vrijednosti da se prodaju za 95 DM). Tinte se
20o
Akci
ona
rsko,/ d i o n i dko
d ru Shro
neposredno naruSava integritet unaprijed odredene osnovne glavnice. Isto pravilo vrijedi i za dionice narednih entisija: kod prodaje akcija "iz prve ruke" od strane drustva njihova cijena ne ntoZe biti ispod nominalne vrijednosti. Medutim, kupljene dionice njihov vlasnik kasnije mo)e kod prodaje "iz druge i svake naredne ruke" prodavati ispod nominalne vrijednosti. DruStvo je, zapravo, u prvoj prodaji nantirilo predvideni iznos osnovne glavnice. dl Ako zakon i ugovor o osnivanju drustva predvidaju, upisniku akciia, odnosno akcionaru se ntoZe odgoditi uplata ili uno1enje uloga, ili se on moie, tr principu, osloboditi placanja ili unoSenja crjelog ili dijela upisanog uloga. Sve akcije, kao reprezentanti udjela, ntorale bi biti uplaiene, u cijelosti, u rokovima i na naein kako je utvrdeno aktom o osnivanju druStva, a kod sukcesivnog osnivanja i javno objavljeno. e) Ako se akcije prodaju iznad njihove nontinalne vrijednosti (npr. dionice od IOO DM nominalne vrtjednosti prodaju se za I05 DM), dakle, iznad pari sto je dopusteno, tada upisnik akcija plaia taj iznos, aggio.On se uplacuje zajedno sa uplatom akcije ili dijela nominalne vrtjednosti akcije, do osnivaCke skupStine ili registracije drustva. Vrijednost aggio ne ulazi u osnovnu glavnicu drustva niti je osnov za konstituisanje udjela, nego ulazi u rezerve druStva. 0 Aktont o osnivanju druStva ntogu se predvidjeti dodatne uplate, Ll vidu novianih davanja, za osnivaie i ostale upisnike. Vrijednost tilt davanja ne ulazi u osnovnu glavnicu dru1tva, pa ne utiee na visinu udjela elana drustva.
7. Osnivaeka skupStina
Osnivaei su duZni sazvati osnivaeku skupStinu u roku od l5 dana po isteku roka koji je u ugovoru o osnivanju odreden za upis i uplatu akcija (ZO?, el. 23).Zakon o preduze6ima nrje odredio pravne posljedice nesazivanja skupStine. Prema uporednim pravima, ako osnivacka skup5tina nije sazvana u predvidenom roku, smatra se da osnivanje dru6tva nije uspjelo. lzuzetno, sud moLe produZiti vrijeme za odrLavanje osnivaike skup5tine na zahtjev osnivaia.
Prije odrLavanja osnivaike skup5tine, osnivaii su duZni upisnicima omogu6,iti razgledanje: statuta dru5tva, izvjeStaja o upisu i uplati dionica izvje3taja o troSkovima osnivanja druStva, ugovora koji su zaklju-eni u svrhu osnivanja dru5tva i ostala dokumenta vezana za upis i preuzimanje akcija od osnivaia i drugih lica.
A kci o n a rsko,/ d i o n i
iko d ri
Stvo
201
Osnivacka skupstina moLe punovaZno da radi i donosi odluke ako joj prisustvuje onaj broj upisnika akcija koji yeprezentuju najmanje 5Oo/o
upisane osnovne glavnice
(ZO?
uplaceno 5oo/cr osnovne glavnice. Sta ako nema potrebnog kvoru:ma za rad skup5tine? Treba prihvatiti da se tada odluke donose vedinom glasova prisutnih, nakon ponovnog sazivanja. Na osnivaikoj skup5tini bira se predsjednik koji rukovodi radom skupStine, lica koja verifikuju rnandate prisutnih i zapisniiar.
, e l. 25). Zakon ne trazi da je
Osnivaika skupStina naroeito: utvrduje da je osnovna glavnica upisana iupla6ena u skladu sa ugovorom o osnivanju ijavnim prospektom; usvaja izvjeStaj o procijenjenim ulozima u naturi i da li su oni uneseni; usvaja izvjeStaj o troSkovima osnivanja druStva,' donosi statut drustva erji nacrt je dostavljen Kornisiji za vrijednosne papire, ako se emisija dionica vr5i javnorn ponudom (sukcesivno
osnivanje); bira upravni i nadzorni odbor druStva; odobrava ugovore osnivaea koji se odnose na osnivanje, a zakljuieni su do dana odrLavanja osnivae ke skupstin e (ZOP, al. 24).
Ako osnivaika skup5tina usvoji predloZene dokumente, tada se mogu preduzeti radnje za upis dru5tva u sudski registar (registraciju). U protivnorrl, ide se na provjeravanje izvjeStaja, svih dokumenata i reviziju cjelokupnih ili dijela dokumenata. Obiino se formiraju
komisije sastavljene od struinjaka koje i,e izvrsiti te radnje

prezentirati izvjestaje osnivaikoj skupstini.
je pravilo da se na osnivae ku skupStinu primjenjuju pravila koja vaLe za rad skup5tine akcionaya, ako odredena pitanja nisu posebno regulisana zakonom. Nas zakon o torne niSta ne govori, ali logika nalaZe primjen u analogUe.
OpSte
B. Statut akcionarskog druStva

Akcionarsko drustvo , za razliku od drustava personalnog tipa, obavezno ima statut. Prvi statut prilikom osnivanja druStva donosi
osnivaeka skup5tina (2O7, a1.25). Njegove izmjene i dopune, odnosno novi statut, usvaja kasnije skupStina dionicara.
registraclje. Statut koji je usvojila osnivaika skup5tina prezentira se i deponuje kod suda u roku od 15 dana po odrZavanju skup5tine. Kasnije izmjene i dopune kao i novi statut obavezno se dostavljaju
uslov za upis drustva u registar suda, Sto nlje logieno. Time je zakonodavac i ovdje ostao na principu jedinstvenog akta kod
tako prvi statut donosi osnivaika skupstina druStva, taj pravni akt nije
2o2
Akci
ona
rsko,/ d i o n i iko
d ru Shro
registratorskom sudu. Statut nema karakter javnobiljeZniikog ak.:ta nego privatno-pravnog. Radi pravne sigurnosti bilo bi potrebno Lrz statut priloZiti sudu dokaz o tome da je statut usvojen od skupStine na vjerodostojan naiin.
Statut je osnovni organizaciono-pravni akt akcionarskog druStva. Otuda iveliki broj pitanja koja se obavezno moraju regulisati statutom. U sluiaju kolizije statuta sa ugovorom o osnivanju, smatramo da prednost treba dati rjeSenjima statuta. Razlog leLi u einjenici Sto je akcionarsko drustvo po svojoj pravnoj prirodi druStvoinstitucija, odnosno drustvo kapitala e rja je pravna fizionomija detaljno oblikovana statutom (osnovna glavnica, formirana nakon odluke komisije o vrijednosnim papirima dionice, upravljanje i vodenje drustva). Autentiena tumaeenja u primjeni statuta bi trebalo da daje upravni odbor drustva, kao organ upravljanja izmedu dva
zasjedanja skupStine akcionara.
Prenra zakonu, statut akcionarskog dru5tva obavezno sadrLi: firmu, sjediste i djelatnost druStva; iznos osnovne glavnice, uloge, te njihovu uplatu i uno5enje, kao i procjenu; dionice u kom smislu naroiito: vrstu, klasu i seriju, prava pojedinih kategorija akcionara, prioritete, limitacije u prenosu dionica, sopstvene dionice, te povlaeenje dionica,' povei,anje i srrranjenje osnovne glavnice; nacin i rokove objavljivanja javnog poziva (prospekta) za upis i uplatu akcija; posljedice zaka5njenja i propuStanja uplate; podjelu dobiti i dividende; unutrasnju organizaciju dru3tva,' upravljanje druStvom, poslovodni organ, rukovodenje; obavjeStavanje akcionara.' zaStitu r-nanjine (minoriteta); participaciju zaposlenih u upravljanju; statusne promjene druStva,' osnivanje i rad unutraSnje arbitraze; naiin izmjena i dopuna statuta, te druga pitanja znacalna za rad i posfovanje druStva (ZO?, a1.26).
Statut obiino sadrZi i fakultativne elemente koje skup5tina odluei da unese u statut kao sto su: upravljanje poslovanjem, donosenje programa razvoja, zabrana konkurencije, klauzula o konfliktnosti interesa, lojalnost druStvu, poslovna tdna, osnove o radu zaposlenih, zastita okoline i dr. Fakultativni elementi uneseni u statut imaju obavez uj ui,i karakter.
A kci o n a rs ko
/ d o ni dko d ru Stvo
i
203
NI
AKCIJE/DIzNICE
I . Pojam i pravne karakteristike akcije/dionice

Akcija ili dionica je hartija od vrijednosti arji izdavalac moLe biti akcionarsko/dioniearsko dru5tvo ili komanditno druStvo na akcije. Ostali tipovi trgovaikih druStava kao ifizieka lica mogu sticati i
trgovati sa akcijama.
Op5ti pojam vrijednosnog papira glasi: to je pisana isprava ili efektronski zapis hoji sadrZi prava i koja se bez istih ne rnogu ni ostvariti ni prenositi (ZOV, al. 2). Kao Sto zakonska pravila vrijede za ostale hartije od vrijednosti, ona vaLe i za akciju/dionicu.*"') No za svaku hartiju, pa tako i za dionicu, postoje posebna pravila koja proizlaze iz njene funkcije i prirode. Sadrlana su u Zakonu o vrijednosnim papirinra (ZOV), propisima Komisije La vrijednosne papire, aktima berze i samoregulacionih organizacija,rj'5) uklju-ujuci statute dioniikih drustava.
a) Znaienje pojma akcija.

zn
U pravnoj
aCc nj a
poj nt a
al<c ij a."'
"
funl<cija
i obiljeZja.
literaturt susrecu se tri osnovna Svako od njih naglaSava neku od njenih
Prema prvolrl znaeenju, koje u prvi plan istiie imovinsku sadrZinu, dionica je dio. jedinica (unit) onog dijela imovine drustva koji se naziva osnovnotn glavnicom. Lice koje je upisalo i uplatilo neki iznos u drustvo kao trajni ulog ima u druStvu dio, odnosno akciju, jednu ili viSe. Akcija je nedjeljivi dio i sa tirn dijelom akcionar uiestvuje u itnovinskinr interesima druStva. PoSto akcija irrra nominalnu vrijednost, ona predstavlja kvantificirani i unaprijed odreden imovinski interes akcionara u osnovnoj glavnici. U poslovnim knjigama, akcije se evidentiraju i vode po nonrinalnoj vrijednosti, pa predstavljaju jednu stavku u bilansu drustva. Samo oni ulozi lica eija vrijednost predstavlja dio osnovne glavnice dru5tva su akcije.
.'
O1r(irniic vitl.ieti: Trifkovi(: dl 54;|oi. Sinrii'dr Milict. Sultanovic Aziz, o1.r. cit "'Zlkor.r o Konrisi.ii za vri.icdnosr-rc papirc (Sl. novinc FBiH br.39/98) t'" Flcr.nrlnrr Hanrnrerle. o1-r.cir.str'. .519-.513; Ciiuscl.rPc Fcrri. o;-r.cit.str'. 1.5-5-1.58; Rado.iidii
Spuso,je, oJ.r.cit. stl'. 69-7
|
204
Akci
ona
rsko,/ d i o n i i ko
d ru
Stvo
Drugo znaeenje pojma akcija jeste repre'Lentovanje ilanstva u druStvu i prava koja proi'zlaze i'z akcije. prava koja ona nosi svome imaocu (akcionaru). Zato se akcija i naziva korporativnim papirom. ?rava koja nosi (daje) akcija zakonitom imaocu su: ir-novinska prava (imovinski interes), pravo na upravljanje i druga prava, saglasno statutu dru5tva. Neke akcije daju samo imovinska prava (dividendne). Kako i druga lica irnaju viSe ili manje akcija u istom drustvu, vi5e ili manje kvantificiranih prava, to se prava po osnovu akcija izraLavaju kao odreden stepen "uieS6a" (pafticipacije). elanstvo u drustvu, a posebno pravo na upravljanje, ne daje nitijedan drugi vrijednosni papir.
Po tredem znaeenju, akcija je vrijednosni papir i on moze biti predstavljen pisanom ispravom ili elektronskim zapisom. U klasiinom obliku. dionica je predstavljena pisanonr ispravorn (certifikatom), a u novije vrijeme koristi se elektronski zapis. Bez obzira na to iime je dionica predstavljena (isprava, clektronski zapis), suStina po ovom shvatanju jeste u totrre da su u njih inkorporisana odredena prava dioniiara. ?rava na ispravu ili zapis i prava iz njih su nerazdvojno povezana. Bez isprave ili elektronskog zapisa (evidenclje u registru) ne rrrogu se prava ni ostvariti niti se dionica moLe prenositi.
b) Pravne karakteristike dionice. Dionica se razlikuje od drugih Itaftija od vrijednosti (obveznice, ntjenice, ieka, robnih haftija). I{aral<teristil<e ove hartije proizlaze iz njene funkcije l<ao
korporativnog papira, a ogladaju sc tt sljedcient:
l. Izdavalac (entitent) vlastitih akcija ntoie biti iskljuCivo akcionarcl<o druStvo ili l<ontanditno druStvo na akcije kada jc upisano u sudslti rcgistar. Ostali tipovi trgovaakih
ust u pati . pol<l
drustava l<ao i fiziCka lica ntogtt sticati al<cije dioniearskih i l<ontanditnilt druStava i sa njinta trgovati (prodavati,
anjati, zalagati ).
Za izdavanje akcija potrebno je prethodno odobrenje drZavnog organa Komisije za vrijednosne papire, koju imenuje Parlame nt (Zakon, -1. 5) lroja ispituje postojanje uslova 'za izdavanje akcija. lzdate akcije se kasnije registruju kod Kotnisije i registra vrijednosnih papira, kod koga se vode racuni vlasnika dionica. Kao berzanski papir, sama akcija, Irao i njen i'zdavalac, podvrgnuti su ocjeni "podobnosti" od strane berzanskih organa kada se vr5i kotiranje na berzi.
2. Akcija je
dugoroCni investicioni papir iija je ekononrska funl<cija al<untttlacija kapitala. Njonte sc zasniva Clanski (dioniearcki/akcionarslsi) odnos izmadu drustva i trajnog ulagaCa. Trajni ulagat l<oji postaje al<cionar je investitor u
Akci o na rsko /di oni iko dru Shto
205
druStvo i na bazi toga akcionarski odnos obultvata: irttovinskopravni odnos u koji je ukljuCen poslovni fizik i upravljaiki odnos, ueeSte u upravljarlu i kontroli druStvont,
saglasno veliCini udjela. Zasnivanjem ta dva osnovna pravna odnosa akcionar stiCe prava nad drustvont "kao vlasnik"."7) Na bazi ostalih hartija od vrijednosti silee se obligacionopravni odnos (obveznica, mjenica). Dividendna dionica daje sanlo obligaciona prava. Al<cija je papir koji nosi varijabilni prihod (dividendu, superdividendu), za razliku od obveznice koja, u principu, rtosi filrsni prihod. Prihod akcionara zavisi od zarade druStva. Logilsa lcZi Lr cinjcnici sto akcionar inta pravo uCeSta u upravljanju ikontroli drustva, Sto inra status "vlasnil<a" I<oji ttvije I< snosi odreden stcpn rizika za objekte vlasniStva. Ifauza (consideration) kod akcionarskog odnosa je u ovonrc: akcionar se obaveztje da plati cijenu al<cije (nontinalnu, trZisrtu) uz drugc naknade (aggio) zato sto se diortiCko drustvo (izdavalac al<cije) obavezuje da ntu ustupi Clanstvo u druStvtt koje donosi itttovinska prava, pravo upravljanja i l<ontrola, te druga prava, saglasno statutu druStva. Akcija je, pored obveznice, tipican trgovaeki papir, trgovaeki e fel<at. Masovno se izdaje u serijanta (serijski papir) i predstavlja jedan od osnovnih prednteta poslovanja berze trgovaCkih efekata. I{ao i sval<i trgovaAki efekat. tako i akcija inra svoju trZisnu vrijcdnost koja zavisi od niza faktora. Kod p'odaje "iz ple ruke" na pintamont tfiistu kapitala ne ntoZe sa prodavati ispd nontinalne wijednosti, dok je to ntoguie na sekundanlont triistu, kod prod4je "iz druge i svake naredne nllfe". Dionica je pranosivi (nagocijabilan) papir l<ojinr se vrsi rttobilizacija kapitala. Akcija glasi na inte i prcnosi sc zal<ljucerjent pravnog posla o prenosu vlasnistva o ccntu l<u pac izujeStava rcgistar. VlztsniStvo na dionici se stiCe danont upisa prenosa vlasniStva u ragistru dionica antitenta (zvP.ct. t t). Al<cija jc zan{enjiva (fungibilna) haftija od vrijednosti.
5.
4.
5.
6.
InaCe, zanlcnjivost je conditio sine gua non sval<og prcdrncta berzanskog pronteta. I{upcu akcija sasvinr je svejcdno koje te al<cijc dobiti (senju i kontrolni broj), ako prin{erci l<oji tTtu se isporuce daju vrstu iobint prava koja je ott kupio od izdavaoca ahcija, dionitarskog druStva.
Ilurr-r,(1. Herrn. op. cit. str, f79
2o6
7.
Akci
on
a rsko
/ d on
i
id
ko d ru Etvo
B.
Akcije iste klase izdate u serijama moglt se, na zahtjev io trosl<tt intaoca al<cija, sjediniti u jednu ili vi9e, ali se ntogu i podijeliti u vise prin{eraka manje nominalne vrijednosti spajanje i podjela. Dionica je ncdjeljiva haftija od vrijednosti. Prava iz nje ne rnogu se dijeliti na vise lica. u slueaju nasljedivanja. Ako vise lica naslijedi akciju, nasljednici ntoraju odrediti jedno licc, l<ao svoga punomotnika, koje ic u njiltovo inte vrSiti
prava iz dionice.
2. Bitni sastojci akcije/dionice

SadrZaj dionice utvrduje se ugovorom o osnivanju drustva, a za akcije kasnijih emisija odlukom o izdavanju. Sastojci dionice moraju biti navedeni u prospektu koji se dostavlja Komisiji za vrijednosne papire i javno objavljuje. Elektronski zapis kod registra vrijednosnih papira sadrLi te sastojke, odnosno oni su evidentirani (upisani) u njemu (ZOV, a1.2, Zakon o kornisiji za vrijednosne papire, el.l2). Promjenu sadrLaja dionice mole da vrsi nadlelni organ dru5tva u skladu sa pravilirna koja utvrdi Kornisija za vrijednosne papire.
Dionice se vode na raiunu vlasnika kod registra koji vlasniku izdaje certifikat. Certifikat sadrLi: itrre i prezime, odnosno naziv vlasnika raiuna, na'ziv, sjedi5te i adresu emitenta, klasu, broj i nominalnu vrijednost dionica (ZOV, el.B).
E,lementi koje treba da sadrZi elektronski zapis sastojhe dionice su ovi:
predstavljaju bitne
a) Oznaka da se radi o diortici b) Oznal<a l<lase, redni broj entisije, serijski broj c) finna i sjediste entitenta d) Nontinalna vrijednost al<cija e) Firnta odnosno inrc i prebivaliSte vlasnika akcije 0 Datunt sticanja dionica g) lvljcsto i datunr izdanja dionica h) Drugi elententi utvrdani odlul<ont o entisiji
Prednji podaci. ukljuiujuci jo5 neke, upisuju se
(knjigu akcionara) koja se vodi u druStvu.
u dioniiku
knjigu
A kci o n a rs
ko,/ d i o n i iko d ru Stvo
207
3. Obaveze i prava akcionara/dionie ara

dionieku knjigu, imatrikulu), a u nasem pravu upisom vlasnistva na dionicama u registru dionica emitenta. Od tog momenta zasnovana prava iobaveze su akcionarski. Ranije nastala prava iobaveze su na bazi pravnog odnosa izmedu: upisnika akcija i osnivaia do momenta upisa dru5tva u registar suda, a od toga trenutka izmedu upisnika akcija i samog akcionarskog druStva.
SadrZaj akcionarskog odnosa eine obaveze i prava druStva i akcionara. Postoje razliiite akcije koje nose razlieih prava za akcionare, odnosno obaveze za druStvo, kao i obratno. Teorija uporednih prava priznaje standardne obave'ze i prava i posebne obave'ze i prava.
OpSte pravilo uporednih prava jeste da se svojstvo akcionara/dionitara stiee upisom u knjigu akcionara (glavnu knjigu,
a) Standardne ob,aveze i prava akcionara/dioniiara. Pod standardnint (norntalnint) obavezanta i pravinta podrazuntijevaju se obaveze i prava koja inta svaki al<cionar, odnosno upisnik al<cija, bcz obzira na vrstu i klasu (rod) al<cija koje inta ili koje je upisao. Standardne obaveze i prava proizilaze iz prirode
akcionatskog odnosa.
Standardne (nonrralne) obaveze akcionara su:
I
2. 5. 4. 5. 6.
U
uplata cijelog iznosa nontinalne vrtjednosti akcije ili uplata u ratanta, na naein i u wijente kako je odredeno ugovorom o osnivanju ili odlukonr o enrisiji dionica, uplata odrcdenog iznosa (o/o) Lt cijelosti prtlikont upisa akcija, al<o sc one prodaju ,,iz prve ruke" iznad nontinalne vrijednosti (aggio), ttnosenje uloga u cijelosti u stvarinta ipravinra (naturalni ttlozi) prije upisa druStva u sudsl<i rcgistar, odnosno prije upisa povacanja osnovnc glavnice u sudski rcgistar, prijava sticanja vlasnistva na al<cijanta registar vrijednosnilt pa pira, prihvatanje l<onverzije, dcnontinacije. spajanje ili podjelu dionica, ako o tonte drustvo donese odluktt koju odobrt Iiorttisija za vrijednosne pa pi rc, Cuvanje poslovne f ajne infonnacija / ili isprava koje sLI oznaiene ili saopstene kao poujcrljive .
doci pod udar odgovornosti. Sankcije se mogu sastojati u plat,anju karrrata ili ugovorne kazrte, a u nekim situacijama i naknade stete,
slu-aju da akcionar ne izvrSi ili neuredno izvr5i svoje obaveze, moLe
204
A kci o n a rsko / d i o n i dko d ru
Eb,ro
ukoliko su te sankcije predvidene ugovororrl o osnivanju dru5tva ili odlukoral o emisiji ili statutom. Prema uporednim pravima, sankcije se lnogu ogledati u gubitku ve6 izvr5enih uplata dionica ili da se izvr5ene upfate vrate uz odgovarajuce umanjenje za potrazivanje drustva. Razdijeljene akcije r-nogu da sc poniSte (nulifikacija). Taj postupak se naziva kaduktni ili kadukcioni i precizno je regulisan zakonskitn nonrama koje drustvo lrora prirnijeniti.
Ugovorolrl o osnivanju druStva, odlukom o ernisiji istatutom mogu biti utvrdene i druge obaveze, kao Sto su: vrSenje povremenih uplata od strane dioniiara; obavljanje odredenih obaveza ili usluga za druStvo,' dostavljanje ponude za prodaju akcija putern dru5tva; ograniienje prenosa dionica ako je ulog u stvarima ili pravima; ogranieenje prcnosa dijela dionica dok se obavlja odredena funkcija u druStvu ili nelnoguinost podizanja dijela dividende dok se obavlja operativna duZnost u drustvu (elanstvo u organu dru5tva), te respektovanje drugih linritacija utvrdenih odlukom o enrisiji. Ogranieenja moraju biti sadrZana u prospektu koji se prezentira Komisiji za vrijednosne papire (zov, at. l9).
Standardna (nonnalna) prava koja akcionar ima mogu se svrstati u dvijc grupe: prava ue esca u upravljanju dru5tvom (upravljacka) i inrovinska prava. U teoriji ima i drugae ijih ltlasifikacija. Upravlja-ka prava obuhvat4ju
gl as,
:
l. pravo glasa po principu: jcdna dionica daje (nosi) jedan 2. ucc1ia u radu iodltriivanju u
putcrtt
pLt
skttpstini druStva, liCtto ili
5. prcdlaganjc kandidata za Clanove upravnog/nadzornog 4. infornrisanje o radu i poslovanju drustva i bitnint 5. 6. 7.

odbora i pravo da se bude izabran u taj organ,
llotTtocrt i ka,
Ainjenicanta vezanint za svakog Clana organa upravliania drustva, uvid tt isprave i doktnttenta druStva o poslovanju, pobtjanje odluka skupstine druStva, sticanje certifikata na dionice u vlasniStvu koje su cvidentirane l<od registra vrijednosnih papira, te uvid LI vlastiti raC un dioni ca.
Inrovinska prava ukljuiuju:
ucesce u podjcli dobiti druStva (pravo na diuidendu). srazntjerno uCcSiu akcije u osnovrtoj glavnici druStva,
iko
d ru
Stvo
2o9
steCajne
2. ucesce u podjeli ostatka (neto) 5.
n1ase. u slttcaju stecaja ili lil<vidacije drustva, l<upovinu. prodaju i davanjc u zalog dionica.
iti
tikvidacione
OpSte je pravilo dioniekog prava da standardna prava daju (nose) obicne (redovne) dionice i one su mjera za ocjenu tih prava. Sa vrstom prava nc treba mijesati obim. Dionice vece nominalne vrijednosti (vei,i udio u drustvu) daju i veci obinr prava. I vice versa.
b) Prava lznad standardnih (normalnih) prava. pravilo je uPoradnih i avropsl<ilt prava da se akcionarinra u druStvu pod
drugacijih ttslova (kondicija) koja kontrolise Komisija
vrijednosne papira. I to za svaku crtrisiju dionice posebno.
icdnakinr uslovinta obezbijedi jednat< tretntan. tj. jednaka prava. Dozvolicno jc sticanje vecih prava od standardnih, u smislu vrste i l<valitcta tih prava. Njihovo sticanje vezano jc za ispunjenje
za
Pravni osnov za sticanje dioniearskih prava iznad strandardnog nivoa lnoZe biti: postojanje vec zasnovanog akcionarskog odnosa izmedu drustva i lica (irna u vlasniStvu dionice ranije emisije).. status kupca akcije (npr. pololaj uposlenika u druStvu); dionie ko druStvo ima za cilj da plasira dionice sa tim pravima (tu seriju) odredenoj kategoriji lrupaca (npr. institucionaliziraninr investitorima) i napokon, dionice sa vecinr pravima se prodaju pod stroZijim uslovima (npr.placanje u cijelosti po upisu ili placanje u gotovini).
Ve
otna
kvalitetom prava, tnoci i uticajeln."") U legislativi se ona obiino odreduju kao: prioritetna (preferencijalna) prava i prava zaposlenih,
ruposlenika.
suStini, ona daju odredena preimudstva, bilo u pogledu imovinskih ili upravljaekih Prava. Zato u teoriji postoji stav da dioniiari jednog drustva ne predstavljaju harrnonienu cjelinu, nego veoma izbalansiranu cjelinu u kojoj postoje akcionari sa veoma razliiitim
je Sirok krug prava koja na takav naiin sticu akcionari.
Prioritetna (preferencijalna) prava imqju akcionari koji posjeduju povlaStene akcije - kutnulativne iti participativne. Statutom iodlukom o clrlisiji moZc biti predvideno da akcije jedne vrste, ali druge klase, daju odredena posebna prava (npr. akcije lll emisije). Prioritetna ili povlastena Prava mogu se izrazavati u sljede6em: prvenstvo u naplati dividende; prvenstvo u naplati iznosa iz ostatka likvidacione ili ('().
" .\
Bcrlcurrcl. (j.(1. N4clns:
l9+0. str'.
l)rtt'is. I9.5
l.9l
(r(r-77; Il
i 1-le r1
idrl.ic
"Thc l\4oclcrn Corproration and privatc pl-opcl1\,", MacMillan Ci.: "Lcs itspects .juridiques du capitalisnrc nrodcrne", 2 cd..
2lo
Akci o n a rsko,/
d io n
iko
d ru
1tv o
steiajne mase,.prvenstvo u naplati kumuliranih, a neisplai,enih dividlndi; Pravo na superdividendu (superprofit); pravo pre-e kupovine novih akcija ili kupovina uz odreden popust ili pravo na gratis dionice; pravo na konverziju obveznica (konvertibilnih obveznica) u dionice; pravo konverzije obi-nih u prioritetne dionice: pravo na vi5e glasova (pluralni votum); Pravo predlaganja ilanova upravnog i/ili nadzornog odbora.*"')
Status zaposlenog (uposlenika) moLe imati odraza na sticanje i vrstu dioniiarskih p.rL, jednostavniji i brLi naein sticanja Kroz emisiju putern zatvorene proOrl.; sticanje dionica uz popust ili besplatno iz imovine drustva; garancija da 6e druStvo otkupiti njegove akcije Po trZiSnoj cijeni, rti najmanje po nominalnoj vrijednosti; dobijanje dionici po osnovu potia Livanja od dru5 tva iz osnova rada (zaposlenja) i dr. No, kategorija zaposlenih rnole imati zakonska ograni-enja u pogledu ,u"pol-tsanja dionicama ili prestanka Prava ex lege'"")
c) ?rava ispod nivoa sfandardnih (normalnih) Prava' Uporedna prava, kao inaie, dozvoljavaju konstituisanie akcionarskog
odnosa uz niZi nivo prava od standardnih. Redovno se radi o tonte da dionieari nentaju pravo glasa pa sticu nevotiraiuCe dionice (dividendne dionice). LJvijek intaju standardna imovinska Prava.
4.
Entisrja akciia/d i oni ca
Emisija akcija predstavtja jednu od najsloZenijih pravno-finansijskih opericija, fi"j" stoji p"d kontrolorn posebnog drZavnog tijela Komisijt za vrijeOnosne papire Federac'rje BiH (krai,e: Komisija). Koprisija je fopnirana zakonom i ima velika ovlaStenja i odgovornosti u ovoj initeriji,"" odnosno dugoroenih vrijednosnih papira. lngerencija Korrriii;e pr6itluti iz pravno-ekonomske prirode odnosa koji se uspost"avlja: kupci dionica su investitori koji ulaLu u druStvo svoj 'La kapital (Jloge) uz rizik; emisijom dionica emitent stiee kapital obavljanje svoje poslovne djelatnosti, bez obaveze vra6anja, ali kupci (vtasnici) dionica ocekuju prihod u vidu dividende. Osim toga, kupovinom dionica njeni vlasnici stiiu pravo uieS6a u upravljanju, koje j" , sustini cijena za preuzeti rizik ulaganja. I'z toga dalje slijede
rie) M;.ulursko prlrvo predvida izdavan.je clionica koie da.iu pruvo na kantatu unaPri.ied o6redene yisine (ne snri.iu pre6i l0tl'b osnovne glavnice). uz prllvo n;t naplatu diVidende Zttkon o pt'ivredninr druitvinra ( 1988). il- 145 t"" Mudar'rki zakorr. dl. l4-t 'ZKVP (Sl. novine FBiH bro.i -19l98) "r'Zrkon o Korrrisiii za vri.iedrlosne 1;lrpire - kntce:
Akci
on
a rsko /di
ni iko d ru Ehro
2tl
pravna obiljeZja akcije, koja se ogledrj, r', tome da je ona: dugoroini, masovni (serijski) i berzanski papir, tipiean trgova-ki efekat, ko3int "u se trguje na organizovanim trZistima kapitala. Pored obveznice dionica je jedan od osnovnih materijala trZista kapitala , berzi eflekata. Stoga je ona, nuLno, papir povjerenja.
Postoje dvije vrste emisije akcija ito: javna ponuda izatvorena prodaja (ZV?, al. l5). lzbor vrste emisije vr6i emitent zavisno od cifjeva koje Zeli postici emisijom i lica koja 6e kupovati dionice
(investitora).
Javna ponuda dionica je prodaja koja se obavlja na osnovu javnog poziva za upis i uplatu akcija, a koji se javno upucuje Sirokorn krugu lica, publici (anonimnoj rnasi upisnika). Ne smatra se javnom ponudom kada emitent svoje dionice ponudi: samo licima eija je redovna djelatnost kupovina, drLanje, upravljanje ili raspolagh"je ulaganjima, bilo sanrostalno ili z4jedno sa drugim licima 1trpt. investicionim fondovitna),: postoje6im akcionarima po osnovu prava preee kupovine; koje su emitovane u svrhu podjele ili konverzije ili po osnovu isplate dividendi, kao i u posebnim okolnostima koje odredi Kornisija. U ovirn slueqjevirna nrje potrebno prethodno odobrenje
l{om is ije. "')
jeste prodaja toga papira unaprijed odredenom kupcu, investitoru, ili grupi od najvise 40 kupaca. Ovaj naiin emisije je znatno jednostavniji, brLi ijeftiniji. E,tnisija dionica obavezno ukljuiuje:
Et-nisija akcija putem zatvorene prodaje
./ donoSenje odluke o emisiji; ./ odobrenje Kornisije kod javne ponude, a kod zatvorene prodaje Komisija se obavjeStava o emisiji,. ./ zaklju-ivanje ugovora izmedu emitenta iregistra vrijednosnih
./ zaklju-ivanje ugovora izmedu emitenta i banke (depo zitara) putem koje se izvrSav4ju obaveze prema vlasniku akcija,. ,/- otvaranje privremenog raeuna za deponourrl.j" uplata prilikom kupovine dionica,. ,/ objavljivanje prospekta ijavnog poziva za upis i uplatu akcija, ako
je enrisija putenr javne ponude, dok kod zatvorene prodaje to nije
potrebno,.
''-'
papira u FBil-l;
Zlkon predvida.ioX dva izuzetk'. (ZYP. dl. l3-1.134). Sntatra.iu se dionicanra enritovanim su enritovitne pri.je 13.10. l9()(). godine i dionice ct.ttitovittre u postupku privutizaci.ie preduzeia i banaka. po speci.jalninr propisima o
1)trten) .irtvrre porrude: dionice ko.ie
at
priv
izac i ii.
2t2 ,/ ,/
Akci
ona
rsko,/ d
ni
iko
d ru 1ht
objavljivanje rezultata javne ponude dionica, a kod zatvorene prodaje ne; upis dionica u registar etnitenta kod Komisije i na raeun kuPca dionice kod registra vrijednosnih papira u FB|H.
Odluku o emisiji donosi skupStina dru5tva. Kod osnivanja, ugovor o osnivanju dru5tva predstavlja ujedno i odluku. Zakonorn su odredeni obavezni elementi odluke, a to su: naziv, sjedi5te i oznaka emitenta u registru kod Konrisije; naziv organa koji je odluku donio i datunr; oznanada se radi o dionicatna iklasa dionica; redni broj emisije (nPr' tre6a emisija) iukupan broj emitovanih dionica iste klase (nPr. preferencijalnih); broj i nonrinalna vrijednost dionica; participativnitr 'troja sadrZi dionica; naein prodaje; vrijerne po-etka i zavrsetka i prava irrjesto za upis i uplatu; zadrLavanje prava etnitenta na prekid upisa i ,ilot., ano je predvideno,' lice ispred etrritenta ovla5teno za emisiju te druge informacije u skladu sa Propisitna Komisije (ZV?, al. l5).
6omisija La vrijednosne papire u FBil-{ obavezno daje prethodno odobrenje. Ona n'toLe odobriti ernisiju ili traLiti dopune zahtieva ili odbiti eprisiju. Uz zahtjev 'La enrisiju dionica emitent je obavezan podnijeti: odluku njegovog organa o emisiji; statut ili nacrt statuta dru5tJa; ispravu o upisu emitenta u registar kod Komisije; prijedlog prospekta o dionicar-na koje se emituju te dokaz o uplati takse. Banka ifi osiguravajuce druStvo podnosi i nrisljenje organa nadleZnog 'La nadzoi njihovog poslovanja (agencije, ureda). Jedan od najznaeajnijih dokurlenata jesie prospekt aiji je sadrlai odreden zakonom. Tai dokumenat sadrZi podatke o: dionicama koje se emituju, Pravnom statusu i vlasnistvu emitenta, djelatnosti, zatim poslovanju, imovini, zadu1enosti, dobiti ili gubitku te odgovornim licima. Prospekt obavezno sadrZi izjavu o investiranju kapitala i informacije o riziku i faktorim a riz|na (ZV P, al . lB'24).
Ep.ritent
je obavezan zakljueiti ugovornc aranZmane sa registrom vrijednosnih papira u FBiH koji ce voditi evidenciju o dionicama
(euvanjc iprenos) ibankom koja izvrSava obaveze Prema kupcima. Uplate akcija se vr6e na privremeni raiun koji emitent otvara.
Objavljivanje javnog poziva predstavlja bitnu karakteristiku emisije pri.tt1 javne ponude, koji u su5tini i jeste ponuda. Javni poziv se objavljuje u,,SluZbenim novinatna Federacije BiH" i najrrranje u jo5 jednom doma6em dnevnom listu. On obavezno mora da sadrLi: odluku o emisiji, podatke o mjestu, roku inacinu upisa iuplate dionica te podatke g-dje se wtoLe dobiti prospekt. lnaie, izvod iz prospekta objavljuj" se zajedno sa javnim pozivom ili posebno u vidu broSurc (ZVP, al. 50,5 I ).
A kci o n a rs ko
/ d on
i
dko d ru Stvo
213
uspjelosti ili ne javne ponude dionica i to emitentu i registru vrijednosnih papira u FBiH radi evidenciaje. Emitent je duzan objaviti rezultate javne ponude dionica. Akcije koje nisu prodate ili ako je javna ponuda progla5ena neuspjelom, ne mogu biti u Pravnom prometu niti proizvoditi pravna dejstva.
Akcionarsko dru5tvo obavezno vodi knjigu dioniiara (glavnu, matiinu knjigu) u koju se unose podaci o: dioniiaru, broju, klasi, seriji i nominalnoj vrijednosti dionica, ueesi,u dionieara u ukupnom iznosu (%) svih izdatih dionica injegovom uie5,u u ukupnom broju dionica sa pravom glasa. Knjiga dionie ara se vodi na osnovu podataka dobijenih iz registra vrijednosnih papira u FBiH.
Nakon isteka roka za upis i uplatu dionica ili okonianje upisa prue isteka roka ili prekida upisa iuplate, banka dostavlja Komisiji izvjestaj o rezultatima. Komisija, u odredenom roku, dostavlja rje3enje o
5. Promet dionica
Akcije su transferabilni papiri pa se sa njima moLe trgovati. Jedini usfov jeste da su registrovane kod Komisije, bez obzira na to da li su emitovane putem javne ponude ili zatvorene prodaje. Neregistracija ili neuredna registracija kod registra vrijednosnih papira u FBil-l nlje uslov prometa, ali se vlasnik i kupac izlaLu riziku nepostojanja ili rnanjkavosti takve registracrje.
Pojarn prometa dionica Siroko
je definisan. On obuhvata:
,/ ./ ./
kupovinu, prodqju i davanje u zalog dionica, konverziju i spajanje ipodjelu (ZY?, aL 59).
vlasni6tvo stice danom zaklju-ivanja pravnog posla. Ugovor o davanju dionice u zalog, naprotiv, proizvodi pravna dejstva upisom ograniienja u raspolaganju u registar vrijednosnih papira (ZV?, el. 40,41).
o kupovini, prodaji i zalaganju akcija je formalne prirode. U pogledu prenosa vlasnistva ima stvarnopravna dejstva j"r se
Ugovor
Kupovina dionica moLe se vr5iti putem tender ponude - direktne pismene ponude kupca vlasnicima dionica. Osnovne karakteristike tender ponude jesu:
,/ prijavljuju se Kor-nisiji, ./ Kom isija utvrduje uslove davanja, objavljivanja i

tender ponude,
provodenja
2r4 ./ zakonom odreden sadrLaj tender ./ javno objavljivanje.
Akci
ona
rs ko,/ d i o n i i ko d ru Stva
ponude
Konverzija, denominacija, spajanje ipripajanje akcija vrSi se na osnovu odluke emitenta dionica uz odobrenje Komisije. Propise o tome donosi Komisija, a ove operacije vrSe se o troSku emitenta. Konverzija akcija predstavlja povlaeenje svih akcija jedne klase i njihovu zamjenu novim akcijama druge klase. Dakle, zamjena svih akcija jedne za drugu klasu (redovnih dionica za participati'rne preferencijalne). Denominacija, pak, predstavlja operaciju kojom se vrsi povlaeenje svih dionica jedne nominalne vrijednosti i njihova zamiena jednakim brojem novih dionica iste klase, uz srazmjerno srnanjenje nominalne vrijednosti. Ne mijenja se klasa niti broj dionica, nego se postoje6e zamjenjuju za druge sa manjom nominalom (redovne dionice od po I OO KM zamjenjuju se za isti broj novih
KM).
redovnih dionica sa nominalom od po 90
Spajanje dionica je operacija koja podrazumijeva emisiju novih dionica s ciljem zamjene viSe postojecih zajednu novu, ali iste klase sa ve6om nominalnom vrijednosti ili zamjena vise kvotnih dionica za jednu novu kvotnu dionicu sa ve6im ueesdem (npr.zamjena s redovne dionice od po 50 KM zajednu redovnu od l50 KM ili zamjena lO kvotnih sa uie56em od po l/IOOO za jednu kvotnu sa uieS6em od l/lOO u osnovnoj glawrici). Podjela je operacija sa suprotnim efektima,
sa manjom nominalnom wijednosti (zamjena jedne redovne dionice nominale l50 KM za tri redovne dionice od po 50 KM).
Sprovodenje tih operacija vrSi se pod ovim uslovima:
emisija radi zamjene jedne postoje6e dionice za vi5e novih iste klase, ali
./ ,/
./
./
J
./
,/
obavije5tenost: svi dioniiari se obavjeStavaju u roku od B dana brzina operacije: zamjena se provodi u roku od Jo do go dana racunaju6i od dana dono5enja odluke emitenta javnost: objavljivanje operacije u ,,SluZbenom listu Federacije Bill" i nqjmanje jednom domaiem dnevnom listu oe uvanje integriteta osnovnog kapitala i fonda rezervi: ove kategorije se ne mogu mijenjati nepromjenjivost prava dioniiara: prava dionieara ne mogu biti umanjena, osim u slueaju spajanja kvotnih dionica nernogu6nost isplate: dionice povu-ene prilikom provodenja ovih operacija ne mogu se ispla6ivati dejstva stei4ja ili tikvidacije emitenta: operacije se ne mogu provoditi nakon otvaranja postupka steiaja (zv?, ar.44-sl).
A kci o n a
rsko,/ d i o ni iko d ru Stvo
2ts
6. KIase i serije dionica

NaSe pozitivno pravo, po ugledu na anglosaksonsku teoriju i pravo,"'') razlikuje klase iserije dionica. Klase se odreduju Prema sadrZini Prava koja nosi dionica. Dionice koje sadrLe ista prava pripadaju istoj klasi. Tako akcije jedne klase sadrLe jedan odreden i krug Prava, upravljaekih iimovinskih (npr.standardna prava), dok druga klasa sadrZi prava iznad standardnih (specijalna prava), a tre6,a klasa
dionica sadrZi prava ispod standardnog nivoa. Ugovorom o osnivanju drustva ili odlukom o emisiji istatutom druStvo odreduje klase svojih ernitovanih akcija koje treba da odobri Komisija. Dru5tvo moLe imati i istowemeno emitovati jednu ili vi5e klasa dionica. Male kompanije obiino imaju jednu klasu. Ako je drustvo emitovalo dionice koje sadrLe ista prava, tada se radi o dionicama jedne klase i to redovnim ili obienipr dionicama, makar bilo oznaieno da su preferencijalne."") Elektronski zapis dionice kod registra obavezno sadrZi klasu dionica
teoriji anglosaksonskog prava,"t) dionice se dijele na sljedei,e osnovrle klase koje se oznaeavaju kao:
. Zakon o vrijednosnim papairima nrje odredio klase akcija/dionica, niti je utvrdio kriterije za njihovo razwstavanje. Prema
(ZV
?,
al.6)
./ obiene ili redovne dionice (common shares) ./ preferencijalne, odnosno prioritetne dionice ,/ ,/
shares)
(preferred
dionice bez prava glasa ili dividende (non voting shares) dionice zaposlenih ili radniike dionice.*"')
Kljueni kriterij za odredivanje klasa dionica jeste sadrLai Prava koja inraju akcije odredene klase. U pravno-tehniikom smislu, dionice odredene klase oznaiavaju Se kao ,,Klasa A", ,,Klasa B" itd. AkCije koje daju pravo na preferencije (u distribuciji dividende ili u neto imbvini stecajne, odnosno likvidacione mase, ili oboje) najiesi,e nose ozn aku,,?r ef er en cij aln e " ili,,Pr eferen cij a"
.
a) I{tasa obiinih (redovnih) dionica. Ova klasa sadrZi, P pravilu, standardna (normalna) prava, o eemu je bilo rtjeii raniie. Medutim,
"'' N,lodel Business
Corporation Act (1969). dl,23,16.16.4.60; General Corporation Law of
Delurvare, dl. l5 l: Robert R.Pennington: "Conlpan]- Law", London, Dublin and Edinburgh, 1990, str, 105-2,11; Hurr-r' C-i. Henn. op. ci1. str. ?07-f l4 ')rr Hlu'r')' Ci. Henn. op. cit. str. J l,l "''RobertR. Pennington. op. cit. str,20-l-f3J; Harrt'G. Henn. op. cit. ZOI-216,660-665 '"" Madulski zakon 11988). il. l-t4; U zenrl.ianra trZiine ekononri.ie. prinrjen.iuje se tzv' ESOP nrodel (Enrplovee Stock Ou,nership Plan) kao poseban oblik penzijskog plana na nivou clruitva.
216
Akci
ona
rs ko,/ d i o n i i ko d ru Stvo
sve obiine akcrje jednog drustva ne ntoraju sadrZavati puni nivo Prava (full rights). I u okviru te klase ntoZe biti diferencijacije,1to zakon dozvoljava (ZVP, d. Ig), ako se to odredi u prospektu i dobiie odobrenje Komisije za vrijednosne papire. Tako npr. mogu biti ograniienja za neke redovne dionice (odredene sertjQ u pogledu prava preie kupovine ili ograniienje obinta toga prava. b) Oeneralno, klasa preferencijatnih (prioritetni h, povlaStenih) dionica sadrZi posebna (specijalna) prava, prvenstveno imovinsl<a, koja su veCa od prava sto ih sadrZi l<lasa redovnih dionica. Preferencije se obieno odnose na: pioritet u naplati dividende iti iznosa iz neto sba4jne, odnosno likvidacione n1ase, uiesie u naplati superdividende, konverziju ili druga alternativna prava. Inaie, rnoZe biti Sirok krug preferencija sa veonla raztiiitirtt obimom Prava. Stoga trgovaCki zal<oni koriste najcesce jedan od sljedecih ntetoda: lintitiraiu obint entisije ove l<lase dionica za dru1tvo (npr. do I/5 osnovne glavnicc - ZOP. CI.2S) ili zakon odredi minimum pitania u pogledu kojih se lle nroie ogranieifi ili iskljuCiti pravo glasa vlasnika preferencijalnih dionica (statusne prontjene, sntanienie osnovne glavnice, odluAivanje o izntjenanta i dopunanta statuta idr). U ostalint pitanjinta ntoie se odlukont o emisiji ograniiiti ili iskljuciti pravo glasa.
dionica postoie razlike u preferencijarna, za koje se dobije odobrenje Konrisije za vrijednosne papire, te hnika njihovog razvrstavanja (razlikovanja) vrsi se uz o'znacavanje ,,?rva preferen cija", ,,Druga preferen cija" ili ,,Prioritetna preferen cija" i s|."7) specifiinosti preferencijalnih dionica (preferencija). najkrace reeeno, izraLavaju se kroz: vrstu ili obim inrovinskih prava, naein njihovog odredivanja i kroz prvenstvo (prioritet) u ostvarivanju imovinskih prava.
mogu sadrZavati. Tako postoje: preferencijalne kumulativne i peferencijalne nekumulativne, a zatim preferencijalne participativne i preflerencijalne neparticipativne te dionice sa drugim specifienim pravima (aukcijske, indeksne). Kada u okviru klase preflerencijalnih
U okviru klase preferencijalnih dionica, pravna teorija vrSi dalje razvrstavanje dionica, prema vrsti ili obimu preferencija koje one
u naplati dividende, zaostale i tekuce za cijeli fiskalni period, u odnosu na isplatu dividende na dionice ostalih klasa dionica drustva (klasu obiinih i preferencijalnih nekumulativnih). U novije vrijeme, prioritet se redukuje na naplatu tekuCih dividendi, a zaostalih u odredenom procentu. Preferencijalne nekumulativne dionice daju
'''
Harry G. Henn. op. cit. str. 208. respektabilno
Preferencijalne kumulativne dionice sadrLe pravo prvenstva (prioritet)
A kci o n a rs
ko,/ d i o ni i ko d ru 6tvo
2t7
ostala prioritetna prava (specijalna), a u pogledu naplate dividendi iskljuiivo z.a tekudi fiskalni period.*"')
Preferencijalne participativne dionice, u suStini, daiu pravo na ve6u dividendu, u odnosu na dionice ostalih klasa. Obiino se kaZe da daju pravo na superdividendu ili superprofit. Pravno-tehnieki, uee5ie u superdividendi moLe biti odredeno tako da: vlasnici ovih dionica uiestvuju zajedno sa vlasnicima obienih dionica u podjeli dijela dobiti, ali ueestvuju i u po.djeli dijela dobiti koji je odlukom o emisiji utvrden iskljuiivo za njih; odlukom o er-nisiji odredi se obim zarade 6oja se dijeli na vlasnike ovih dionica, ali ne ueestvuju u dijelu dobiti 6oja se dijeli na vlasnike obienih dionica. U ovom slui4ju, odluka o errrisiji sadrLi klauzulu ,,? ne viSe". NajieSce se Po tome prcferencijalne dionice razlikuju da li su ,,participati\rne" ili su ,,neparticipativne". Neparticipativne dionice redovno uiestvuju u pod]eli dividende poslije isplate prioritetnih dionica.*"') Ceneralno, participativne dionice ne daju prioritete (prvenstvo) u naplati dividende, pa n'toLe biti odredeno da se dividenda isplaCuje: istovrenreno ili poslije isplate dividende na redovne ikumulativne
d
c) Dionica bcz prava glasa (dividende) daju isl<fiue ivo pravo na naplatu dividende ine d{u pravo glasa. Vtasnici ovilt dionica ne ucastvuju u upravljanju, a u nel<int pravinta se i ne sntatraiu s tint Sto je za razliku od Stednje ovdje poiaean poslovni rizik. I\jinta se, u sustini , zasniva obtigacionopravni odnos izntedu druEtva i vlasnika al<ciie. d) posnratrajuci uporedna prava, dionice zaposlenih (radnika) prcdstavljaju Wsebnu klasu jer se razlikuiu od ostalih u pogledu uslova inaeina sticanja, subjel<ata koji ih t'trogu steii (zaposleni radnici druStva) i naCina njittovog raspolaganja (pronteta). Razuntije se, tu sLt u pitaniu i citiavi entisiie (motivacUa, produt<Tivnost) I<ao i karaktar entisijc dionica (zatvorena prodaia' naAin otplate uz kraditnu podrsku i st). To ie jedan od naAina sircnja radniCkog al<cionarstva iti radnieke pafticipaciie u
u
ion ice.
Clanovinta druStva. Zato se i t<a2e da inraju potoiai obiCnih stedi9a'
e)
rcdni broj entisije dionica iste ktase, tj.dinantiku emisiie te l<lase dionica. Odlttka o entisiji dionica mora sadriavati pored oznake Itlasa i oznaku serije te klase dionica (ZVP, et. l5). Oznaka seriie ntoZe biti ,,\eriia I-,,.Seriia II" iti ,,PrVa Seriia",,,Druga Seriia" is|. Ista klasa dionica ntoZe imati visc seija, ako drustvo entituie vise
'
uz odobrenje ltontisije za vrijednosne papire. Seriia
pravlj anj u druStvi nt a. Ista klasa dionica (radovnih.
preferencijalnih) entituie se u sertianta

oznaeava
'"''
^'
II
urr'-r'
H ltrr_r'
(l [{errn. op. cit. slr. (160 (l Henn. op. cit. str'. 6(rJ
. .
2ra
Akci
on
rsko,/ d i o ni iko d ru Ehro
puta dionice te klase (npr. klasa redovnih dionica emitovana 1999. godine nosiie oznaku ,,Serija I", z ista ta klasa koja ie se entitovati 2OO2. godine oznaku ,,Serija II" itd). U starijoj literaturi, dionice l<asnijih serija nazivaju se ,,ntladice".
. Vrste akcija/dionica
nae
o vrijednosnim papirima poznaje i vrste akcija, in njihove klasifikacije (ZV? , e l. 20), sto takode mora sadrZavati prospekt o emisiji. Dionice se rnogu sistematizovati u
kao
Pored klasa, Zakon razlieite vrste zavisno od kriterija.roo) Pozitivno pravo izriiito ukazuje na dva osnovna kriterija, a to su: naiin odredivanja vrijednosti dionice i vrste uloga (2O7, al. 17,26, ZV?, el. 6, 47,51).
Prema naiinu odredivanja evidentirane vrijednosti dionica postoje dvije vrste: dionice sa nominalnom vrijednosti i kvotne dionice. Dionica sa nominalnom vrijednosti sadrZi upisan (evidentiran) noviani iznos na koji ona glasi (npr.50 KM, IOO KM).E,lektronski zapis kod registra obavezno sadrZi upisan nominalni iznos dionice. Dionice ne nrorqju imati istu nominalnu vrijednost, pa ni u okviru iste klase. Obiino se trgovaekim zakonom odredi iznos nominalne vrijednosti dionice (npr. u njenraekom pravu 5O DM). U svijetu je praksa da se enrituju dionice sa veoma niskom nominalnom vrijednosti. Inaee, norrrinalna vrijednost enritovanih dionica se rnoLe smanjiti (operacija denominacije ili podjele dionica) ili poveiavati (operacija spajanja dionica). Nominalnu vrijednost dionice ne treba poistovje6ivati sa njenonr trZiSnom, berzanskom vrijednosti.
Kvotna dionica ne sadrZi upisanu nominalnu novianu vrijednost (Without par value) nego upisan iznos uces6a te dionice u osnovnoj glavnici druStva. lto obieno u vidu razlomka (npr. l/IOO.OOO osnovne glavnice). Ova vrsta akcija nije mnogo ra5irena iz slijedecih razloga: postoje specifiinosti u njihovoj emisiji; jedan broj berzi ne dozvoljava zvanienu kotaciju ovih dionica,' vei su porezi kod prometa. "") Prema vrsti uloga dionice se dijele na: gotovinske inaturalne. Cotovinske akcije su one koje se otkupljuju uplai,ivanjem novca, bilo u dotnadoj ili stranoj valuti. Naturalne dionice vlasnik stiie unoSenjem uloga u naturi - stvarima ili pravima. Nas zakonodavac ne dozvoljava, kod osnivanja dionickog drustva, da ulozi u cjelosti budu u naturi, nego najvise 75o/o od vrijednosti osnovne glavnice (ZO?, al. l5).
ro,j
\/idi oplirni.ie. dr Mili6 Sinri6. op. cit. srr. 68-71

dionica prvi put.ie dozvol.jena u N.fu.iorku 1912. godine
'"'
' ()r,;.r vrsta
Akci
ona
rs ka,/ d i o n i i ko d ru Stvo
219
IV
PIVECANJE I SMANJENJE ISNOVNE

oLAVNTCE (OSNOVNOO KAPITALA)
I . Povecanje osnovne glavnice

Poveeanju osnovne glavnice akcionarskog dru5tva uporedna prava posvet,uju naroiitu paLnju regulisuci ovu materiju preteZno imperativnim norrnama. Zakon o preduzecima je istu u cijelosti prepustio statutarnom uredenju (ZO?, a|.26). lnaee, povei,anje kao ismanjenje osnovne glavnice neposredno utiie na finansijsku strukturu dru6tva, a mogu uticati na promjenu uspostavljenih odnosa izmedu akcionara. Zato Zakon o vrijednosnim papirima sadrLi pravilo da se koriStenjem prava pre-e kupovnih dionica nove emisije ne smiju narusiti dotadaSnji odnosi ueesd,a u osnovnom kapitalu (ZV?, al.7).
Qeneralno posmatrano, kod poveianja osnovne glavnice veliki je znaeaj sudskog registra jer se u njega upisuju relevantne einjenice vcLane za poveCanje: svrha povei,anja, iz kojih izvora se vrSi povetanje (rezerve, dobit, novi ulozi), izvrsena konverzija obveznica, realizovana prioritetna prava akcionar i dr. Povei,anje osnovne glavnice povlaei izmjene u statutu, te javno objavljivanje. Teorija i zakonodavstvo prizn4ju nekoliko nacina povecanja osnovne glavnice.
a)
Pove6aqie osnovne glavnice novim ulozima. Ovo ie standardni naCin povecanja osnovnog kapitala. Odlul<u o povecanju osnovne glavnice, emitovanjent novih akcija po osnovu novih uloga, donosi skupstina druStva veiinom koja je odredena zakonom i statutom.
ObiCno se traZi da za odlul<u glasaju oni koji predstavljaju najntanje 5/4 osnovnog kapitala zastuplienog u skup,1tini.t"'' Ako postoje akcije vise klasa, potrebna ie saglasnost dionicara svake klase (class nreeting). Odluka o poveianiu osnovne glavnice, odnosno enrisiji dionica podlijeZe reZimu dozvole Komisije za vrijednosne papire, koji je ranije izloZen. Poveianje osnovne glavnice, nakon provedene i uspieSno zavrsene zakonske proced ure upisa i uplate dionica, registruje se kod suda sjedista drustva.
I(rr) Uputstvo o obavezninr elenrentinra privrenrenih pruvila dionidkog druXtva FBiH broi 16198)
(Sl. novine
22o
Akci
ona
rs ko,/d i o ni iko d ru Shro
Re dovno zakroni daju moguCnost postojet,im akcionarima prava prvenstva upisa novih akcija (Z??, el. 7). Ponudu stavlja nadzorni odbor druStva , yla koju akcionari treba da odgovore u odredenom roku. U teoriji se to naziva pravo opcije i ne predstavlja obavezu akcionara, on mtoLe ili ne, iskoristiti pravo opcije. lnaie, sa pravom opcije se trguje na berzama. SkupStina moze iskljueiti pravo prvenstva (opcije) akcionaritna, ali je potrebno takvu odluku detaljno argumentovati. Ukoliko bi bilo povrijedeno pravo prvenstva, optant (akcionar) rnoze podici tuLbu, a ako su akcije vei, upisane od strane
tre6ih lica, tada moze traLiti od drustva naknadu stete. Pravo prvenstvenog upisa novih akcija u odredenim slucajevima obiino se
predvida za zaposlene kao i za imaoce konvertibilnih obveznica.
Novi ulozi mogu biti u novcu i ulaganjem stvari i prava. Pravilo je da su novi ulozi u novcu. Kada se ulaZu stvari, odluka mora biti u tome strrislu precizna (koji predmeti se unose, oznalna ulagaea, nominalna vrijednost akcija koje se upi5u na bazi naturalnih uloga). Na ostala pitanja pove6anja osnovne glavnice shodno se primjenjuju pravila izlozena kod osnivanja akcionarskog druStva (o prospektu, upisu i uplati akcija, upisnicima, procjeni uloga u naturi, neuspjelom upisu, sankcijama u zakasnjenju ili neuptati akcija). b) Uslovno pove6aqie osnovne glavnice. Llslovno poveianje j" po svollte obirtru uie, jer sc obavlja isl<ljucivo radi zadovoljenja odredenih ciljeva koji su, najCeSte. izriiito zakonom odredeni. Ti ciljevi mogu biti: ostvarivaryje prava intalaca konvertibitnih obveznica; ostvarivanje prioritetnih prava akcionara kod kupovine novilt akciia, tal<o sto se njihova novCana potraZivanja po osnovu dividende uratunavaju l<ao ulozi; tt dueaju spajanja vi1e drustava; konvcrzija potraZivanja trecih lica u trajne uloge; konverzija noveanih potraiivanja zaposlenih u uloge i njihovo sudjelovanje u
u
pravlj anj u d ruSt vont
Odluhu o uslovnom pove6anju osnovne glavnice, takode, donosi skup5tina u kvorumu koji je predviden, a to je najceSce izjasnjenjem n4jrnanje 3/4 predstavnika osnovne glavnice zastupljene na skup5tini. Odluka treba izrieito da sadrZi ciljeve uslovnog pove6anja. Za emisiju akcija potrebna je dozvola Komisije 'La vrijednosne papire. Ovaj vid ernisije dionica najie5de ide u obliku zatvorene prodaje gdje je procedura jednostavnija (ZV?, l5). Ulozi su redovno u novcu, ali mogu biti i u naturi, s tim sto odluka treba da sadrzi detaljne odredbe o torne (predmet koji se unosi, lice koje ulaze, nominalni iznos akcije). Ako je cilj uslovnog upisa bio konverzija obveznica ili realizacija prioritetnih prava akcionara, onda se zahtijeva da na kraju svake posfovne godine drustvo o tome pruLi dokaze sudu, uz njihovo de ponovanje.
Akci o n a rsko,/
d io n
iko
d ru Etv a
221
c) Povetaqje osnovne glavnice Po osnrrvu odobrenog lrapitala' Ovdjc sa radi o poiednostavlienont naiinu povacania osnovnog priiutan u pravu cvroryke kompanrje i u nekint kapitala Roji ja nacionalnirit pravima. Odluku o povecaniu kapitala donosi nadzorni odbor drustva na osnovtt ovlaStenia iz statuta ili odluke skttpstine. [Jslovi koji se po int perativnim pravilinta trale su r-adovno ovi: staf ut ili odluka skttpstine daje ovlastenje za iznos do koga se ntoZe povetati osnovna povacanje 'unaprijed 'glavnici kapitala; odrede n (odobreni, ovlasteni kapital); je "por".onje
trena izvrsiti najt<asnije u rol<tt od 5 godina po osnivaniu drustva; povatanje osnovne glavnice ntoie biti najvise do I /2 iznosa osnovne gtavnicc koii ie postoiao u trenutku donoSenia statuta, odnosno odlut<e sltupstine. Nadzorni odbor ne ntoZe prcl<oraciti, niti u iednont elcntcntu, data ovlastenia.
Na ovolTl naiinu povecanja osnovnog kapitala zasnivaju se obieno elrisije (druga, treca) nePosredno nakon osnivanja drustva. I kod ovog pove|anja .1.;roLe se isklju-iti pravo prvenstva ako je cilj otvaranje i.otr',pot"ti;. (ulazan novih akcionara). U svemu se primjenjuju pravila Iroja su izloLena kod osnivanja drustva. d) Povedaqie osnovne glavnice iz kapitala drustva (kapitalne dobiti, rezer]vi, nerasporedene dobiti). SpecifiCnost ovog naeina povccal'ja ogteda se u izvorinta iz kojih se vrci poveiatle' Ti izvori
'su nafitatia dobit drustva, niagove rezerve (zakonske ili statutarne) i zadrzana, a nerasporedena dobit. Tai l<apital drustva " prcbacuie- se u pravni rc2ittt osnovne glavnice' Da bi se pou"runj" osnovnog kapitata ntoglo vrsiti iz rezervi ' sanl zakon
predvidi Xoii to najnranii iznos rezerve ntor4iu da dostignu (nPr. I/lO ili tliO vrijednosti osnovnog kapitala), te da drustvo nUe poslovalo sa gribitttorr. Odtttci skupstine prethode finansiiski
izujastaji o poslovarliu, zatint racun dobitl<a i gubitl<a.
2. Sntanjenie (redukciia) osnovne glavnice t srnanjcnje osnovne glavnice predtnet jc pret eLno imperativnih normi
zaKona. Naime, postoje odredeni razlozi zbog kojih se vrsi redukcija osnovnog kapitala diuStva, Sto tnoZe uticati na Pravnu sigurnost potraZivor.rjr povjerilaca drustva ili na ve6 uspostavljene odnose iztnedu akcionara, bilo u strukturi osnovnog kapitala ili uiescu u upravljanju. ZaKon o preduzecitna predvidio je zastitu povjerilaca i postup""Jl sa sopstvenim akcijama u sluiaju smanjenja osnovne glavni.. iZOP, el . 29,5O), dok je ostalu matertj, , cijelosti prepustio statutarnoj regulati vi.
222
VaLno
Akci
on
a rsko /di
ni
dko d ru Etvo
stnanjenje se odnosi na umanjenje osnovne glavnice koja je odredena ugovororn o osnivanju, odnosno statutom. Smanjenje osnovne glavnice upisuje se u sudski registar. Postoji nekoliko naiina redukcije osnovnog kapitala.
ie istaei da se prilikom smanjenja osnovnog kapitala on ne rnole smanjiti ispod zakonskog minimuma (2o.ooo DM).Dakle,
a) Redovno smaqieqje osn<rvne glavnice. Odtuku o snranjenju dottosi skttpstina drustva u kvoruntu koji je odreden za povecanje
osnovne glavnice. Ako postoji vise klasa akcija, svaka klasa daje svoiu saglasnost. ZnaCajno je obezbjedenje poujeritaca drustva i al<cionara. Pa se predvida javno objavljivanje odluke o smanjenju osnovne glavnice, Ltz poziv poujeriocinta da prtjave potraZivanja (dospiela i nedospjela). DruStvo prvo ntora izv6iti isptatu dospjelitt potraZivania, a za nedospjela pruZiti odgovarajuie garancije, u protivnont, sud neie dozvoliti ttpis sntanjenja osnovne glavnice (ZOP. el. 3O). I akcionarinta ,sc pruia obezbjedenje, ati nakon
o b e z bj
ed e nj a po uj e ri I ac a.
osnove osnovnog kapitala ispod zakonskog minimuma, pod ustovom da se istovretrreno provodi njcgovo povecanje, po pravilu, ulozima u novcu. Smanjenje osnovne glavnice upisuje se u sudski registar i javno objavljuje. Upis se ne tnoZe izvr5iti dok se povjeriocima ne isplate potraLivanja ili ne pru2e valjane garancije, odnosno
rijeei. Prilikom smanjenja osnovne glavnice, prvo se povlace sopstvene akcije (Zo? , al. 29). lzuzetno, dozvoljava se smanjenje
Tehnika redovnog smanjenja osnovne glavnice vrsi se operacijom povlaienja ili denotninacijom dionica. U javnom oglasu poziv4ju se akcionari da podnesu izvjeStaje sa raiuna kod registra. Poslije se obavlja operacija povlacenja ili denominacije, o kojima je bilo ranije
b) Pojednostavljeno smanjenje osnovne glavnice. Radi se
obezbjedenje.
o sl<raienoltl postupku koji preduzinta se ako se smanjenje icdnonr osnovne glavnice vEi u svrh u pokrivanja gubitka ili prenosa l<apitala u rezerve drustva. Odluka st<upstine treba da sadrii cilj sntanjenja l<apitala. Ako sc pokrivaju gubici, tada se oni prvo ntoraiu sanirati iz rezervi, iz onog dijeta koji prelazi zakonsku obaveznu rezervu (obiino 5o/o osnovnog kapitata), pa tek ako su one nedostatne, ntoZe se iti na sntanjenje osnovnog kapitala. Za neizvtsene uplate akcija, ako se otplaiuju u ratanta, ne mogu se al<cionari osloboditi. Iiod sntanjenja kapitala dobit se ne ntoZe isplacivati al<cionarinta sva dok sa ne poknju gubici i ne namii zakonski iznos rezervi druStva. Postupal< snranjenja se provodi kao i l<od prethodnog nacina.
Akci
ona
rs ka,/ d i o ni i ko d ru Etvo
223
c) Smaqieqie osnovne glavnice povlaieqiem akciia. Ovai nacin sntanjenja osnovne glavnice moguce je koristiti sanlo ako ie u statutu drustva takva naredba upisana (prinudno smanienie) ili ako je drustvo stel<lo sopstvene akcije, pa te akcije nUe prodalo
u zakonsl<otn predvidenorTt roku. Izuzetno, odlukont akcionara odredene klase mogu se povuci izkcrje te klase, iako nie bilo predvidcno statutont. Iilauzula u statutu o povlaee niu akciia treba da je upisana (doncsena) prije entisije akciia na koie se
povlaacnie odrtosi.
Odluku o snranjenju donosi skupstina ili nadzorni odbor, ako to ovlastenje ipra u statutu. Procedura je ista kao i kod redovnog srnanjenJa osnovne glavnice. Akcionarima i'j. su akcije povuiene odgovarajuca naknada, ali se ne mogu vrSiti isplate Prlje isplaCuj.
". izmire povjerioci. Osnovni kapital se smanjuje za ukupan nego 5to se notninalni iznos povuienih dionica.
3. Sticanje sopstvenih akciia

Akcionarsko dru5tvo moLe ste6i sopstvene dionice, ukupno najvise do lO% osnovne glavnice, sto je praksa i u uPorednim sistemima (ZO7' af. 29).Uslovi sticanja i raspolaganje sa njima utvrduju se statutom dru5tva (ZO?, a|.26), Prema nasetrr Pravu, sto ukazuie na veliki pravni libe ralizann neprimjeren u uPorednim pravima. Sopstvene akcije se mogu steci direktno ili indirektno preko trecih lica koja se nala ze u naroe itom pravnom odnosu sa dru5tvom o e ijinr se atriijapra radi. Pravila su, u principu, ista. Kao op5ta pravila vaLe ova: druStvo ne moLe biti supskribijent svojih akcija; steiene sopstvene akcije mor4ju biti upla6ene u cijelosti; ako se stiiu uz naknadu. pf a6lnje se vrsi iz dobiti ili kapitalom iznad zakonske re'LeYve; drustvo i-,-ro1-2 otuditi sopstvene akcije u odredenim rokovima (obiino od I do J godine). u protivnom ih mora povuci; iz sopstvenih akcija dru5tvu ne pripadaju nikakva prava (irnovinska niti upravljacka); sopstvene akcije se ne mogu uzimati u zalog. Zakoni preciziraju razloge kada drustvo moLe steci sopstvene akcije, a to Su, obieno, ovi: radi
otklanjanja Stete koja neposredno predstoji; kada se akcije Lele
je potraZivanje sticanje lndirektno sljedbeni5tva. pravnog slu-aju u te nenaplativo,

ponud-iti zaposlenim; kada se akcije stieu besplatno ili
"oprtu"nih u svoje ime, a La raeun drustva (kornisioni odnos); drugo lice koje radi u ime i za raiun drustva e'j. akcije stiie (agenturni odnos),' supsidijarno druStvo ili drustvo u kome postoji ve6insko uceSte matiinog druStva -ije se akcije stieu. U svitn tirn sluiajevima, akcije se
akcija postoji kada akcije druStva stiee: drugo lice koje radi
224
Akci
ona
rs ko,/ d i o n i iko d ru Stvo
tnor4ju otuditi u propisanim rokovirna ili prenijeti na druStvo cije ijesu uz naplatu protuvrijednosti akcija.
PRESTANAK CLANSTVA. PROMJENA OBLIKA DRUSTVA I PRESTANAK DRUSTVA
L Prestanak
elanstva u druStvu
Ahcije koje su registrovane kod Komisije za vrijednosne papire su rePrezentant elanstva u druStvu. Njihov prolrlet je slobodan jer vlasnik prodajom akcije realizuje svoja vlasniika prava. Kada akcionar Pravnim poslotx proda ili prenese na drugog subjekta sve akcije koje itrra u jednom drustvu, cijeli svoj udio, on tada prestaje biti ilan druStva. U nekim pravima, e lanstvo u drustvu se stiie satro vlasniStvom nad akcijama koje drju pravo glasa, odnosno njihovim prenosom prestaje ilanstvo.
S obzirotn na prirodu ovog tipa drustva (druStvo - institucrja) i nepostojanjem personalnih veza izmedu elanova drustva i sa dru5tvom, kao Sto je slu-aj kod ortaakih druStava, prirnjena instituta iskljueenja iz drustva se i ne postavlja. Ako do toga i dode, redovno je to po nekonr drugonr osnovu (povreda duZnosti, povreda tajnosti infonnacija idr), a ne po osnovu ilanstva. Kao ikod ostalih tipova, ilanstvo u drustvu tnoZe prestati smrdu ilana fiziekog lica ili usljed steeaja, odnosno likvidacije ilana pravnog lica.
Prestanak elanstva u drustvu fiziekog lica, uopSte, ne utiie na samo druStvo i njegov osnovni kapital poSlo je samo izvrSen prenos akcija (udjela) na novog elana, bilo pravnim poslom ili nasljedivanjem. U sluiaju prestanka clanstva pravnog lica prenosom uloga (akcija) Pravnim poslom ita iinjenica ne utiee na drur5tvo injegovu osnovnu glavnicu. Medutim, prestanak ilanstva ste-ajenr ili likvidacUom elana druStva trtole, u odredenim sluiajevinra, imati odraza na osnovni kapital drustva jer udio steeajnog duZnika u dioniekom drustvu ulazi u stc-ajnu, odnosno likvidacionu lnasu dotadaSnjeg itana druStva.r"'t' E>ez obzira na to iz kog razloga dola zi do prestanka ilanstva u dru5tvu nije potrebna nikakva odluka organa akcionarskog drustva.
'
''Z;.tkon o sted:rju i likviduci.ii. cl. -59. l.l9 - krlie: ZSL (Sl. novine FBiH broi2-]/98)
Akci
ona
rs ko,/ d i o ni iko d ru Shro
225
2. Pron{ena organizacionog oblika dru1tva

Dionieko druStvo, kao dinamieka kategorija, moLe promijeniti svoj organizacioni oblik i preobraziti se (transformisati) u neki drugi zakonom ustanovljen oblik privrednog dru5tva. Transformacija se vr3i odlukom skup5tine, odnosno voljom akcionara (uputstvo, tae . 9). Obavezna promjena oblika bice potrebna ako osnovna glavnica dionickog drustva padne ispod zakonskog minimuma. Transformaciju akcionarskog druStva bi6e praktiino teSko izvesti kada njegove dionice zvanicno kotiraju na berzi. U svakom slueqju, promjena oblika ovog tipa druStva neposredno utiee i na postojanje dionica pa se nror4ju pribaviti dozvole i saglasnosti institucija kao sto su Komisija za vrijednosne papire i berza te izvrSiti brisanje odgovarajudih evidencija dionica u registu vrijednosnih papira.
Promjena oblika akcionarskog drustva u neki drugi ima sljededa op5ta pravna dejstva: ne dolazi do likvidacije imovine ranijeg dru5tva; provodi se univerzalna sukcesija koja pravno znaci da na novi oblik drustva prelaze sva dotadasnja prava i obaveze ranijeg dioniikog druStva, odnosno novo dru5tvo postaje njegov pravni sljednik (transformacija ne dovodi do novacije); odrlavaju se sva steiena prava povjerilaca ranijeg akcionarskog druStva, ukljuiujuei i postoje6e garancije,' organi upravljanja konstitucija osnovrle glarmice saobraZavaju se novom obliku drustva.
Postoje odredene specifienosti, zavisno od tipa drustva u koje se akcionarsko druStvo transformise. Ako se transformiSe u druStvo sa ogranieenom odgovornosti, odluka skup5tine ne mora biti jednoglasna (dovoljne su 2/3), jer clanovi novog druStva ne preuzimaju veu liinu
odgovornost (ostaje ograniiena odgovornost do visine uloga). Medutim, ako se dionieko drustvo preobraLava u komanditno dru5tvo ili komanditno druStvo na dionice ili u dru5tvo sa neograniienom sotidarnom odgovomosti, tada je potrebna saglasnost svakog onog ilana koji, u novom tipu druStva, preuzirna pojaianu odgovornost (odgovornost cjelokupnom imovinom). Promjena oblika, u svim slueajevima, povlaei zakljueenje novog ugovora, promjenu statuta i
upis novog tipa dru5tva u sudski registar. Ovdje se postavlja pitanje za6tite manjine: sta ako se neki od clanova
skup5tine izjasni protiv promjene oblika dioniekog druStva ili se uop5te ne izjasni? On tada ima pravo zahtijevati da druStvo otkupi njegove akcije uz isplatu praviene naknade vrijednosti tih akcija (Uputstvo, tai. t5). Rok za podnoSenje zahtjevaje 50 dana od dana
odrzavanja skupStine.
226
A kci o n a rs
ko,/ d i o n i i ko d ru Shro
5. Prestanak druStva
Akcionarsko dru5tvo, kao iostali tipovi druStva, moLe prestati steeajem ili likvidactjom, ako su ispunjeni uslovi, s tim da se vr5i ikvidacija njegove imovine saglasno Zakonu o steiaju i likvidaciji.tt''ii DruStvo moLe prestati statusnom promjenom (spajanje, f uzija, cijepanje) kao i transformacijom u drugi tip privrednog drustva, u kojirn slueajevima se ne vr5i likvidacija imovine. Na dobrovoljnu likvidaciju dru5tva odlukom skupstine ili prestanak dru5tva usljed proteka vremena za koje je osnovano primjenjuju se zakonska pravila o likvidaciji (ZSL, il. 155). Izlaganja opstih pravila o steiaju, likvidaciji i statusnim promjenama slijede kasnlje. S obzirom na pravnu prirodu ovog tipa dru5tva, ne postoje posebni osnovi njegovog prestanka koji su karakteristiini za dru6tva personalnog tipa.
f
VI
oRoANr AKCTINARSKII DRUSTwA
L Teorijski pristup
Organi upravljanja akcionarskog druStva, ukljueujuci i organe vodenja druStva, lrlogu biti razlieito strukturirani, Sto zorno pokazuje legislativna praksa uporednih pravnih sistema, kao i rjeSenja u naSem pravu. I os) Radi se, zapyavo, o tome koji je sistem (model) korporativnog upravljanja primijenjen u zakonodavstvu. Ceneralno, u svijetu danas postoje tri osnovna sistema upravljanja: angloamerieki, njema-ki i japanski, sa svojim varijantama. Bitne razlike izmedu tih modela ogledaju se u strukturi i sastavu organa upravljanja, uies6u institucionalizovanih oblika kapitala, prvenstveno banaka, i u odnosu sa sitnim dioniiarima, stepenu otvorenosti dru6tva, naeinu
uspostavljanja kontrole druStva i
pravilima vezanirn
za
informisanle. ""'r
Stoga
Upravljanje dioniikim druStvitna vrSe ulaga-i kapitala, investitori. je ono, prima vista, i'zraz vlasniike strukture ,,nad druStvom,,,
l"l' Vicl.ieti opXirni.je c'lilnove 92 - | l3 i 139 "''' Dot'ol.ino .ie uporediti rieierr.ia Zakona o preduze (intt iz 1988. i Zakona o preduze cintt
iz
1991. sa zakoninra doneseninr lokonr 1998. - Zttkon o bankanru, Zrkon o registru vri.iednosnih papira. Zakon o
clrultvinta za uprar'l.ian.jenr fondovinra i o investicioninr fondovinra (Sl. novine FBiH bro,i -te[)8) r"'" Opiirni.je. Geottrev N4zullo: "Upnrr,l.ian.je dionidkinr druitr.,inra - ul,od u osno\/ne koncepte'". USAID, Sara.ievo, oktobra 1998
Akci
ona
rsko,/ d i o n i iko
d ru
Ehro
227
kao Sto je sluiaj i kod ostalih tipova poslowrih organizacija. U novije vrijeme, pravna teorija ide u pravcu napu5tanja teorije mandata prema kojoj je skupStina ,,nqiviSi,, organ vlasti i upravljanja i koja daje rrrandat ostalim organima druStva. Zapravo, klasiena teorija o agenciji polazi od toga da su ulagaii principali, a organi druStva agenti. Teorija kao i zakonodavstva sve su viSe skloni stavu da se zakonom, a potom statutom, jasno razradi polozaj i ovlaStenja svakog organa dru5tva izrnedu kojih neCe biti hijerarhije. NapuStanje teorije o pravnoj hijerarhiji organa akcionarskog dru5tva podrazumijeva da je svaki organ ,,n4iviSi,, u okviru svoga zakonom utvrdenog pololaja, pyava,
obaveza i odgovornosti. Time se su6tinski otvara prostor za poja-avanje funkcije menadLmenta, shvatenog u ulem smislu kao odbor direktora, upravni ili nadzorni odbor.r"7)
2. Sadasnje stanje regulative

Zakonodavni okvir uspostavlja strukturu, sastav, ovlastenja idruga refevantna pitanja vezana za organe upravljanja i vodenje akcionarskim druStvom. SadaSnje stanje regulative pokazuje da nije
(privatna ili mjeSovita), postoje razlieiti organi. To se ogleda u slijede6em: generalni zakonski okvir utvrden je Zakonom o preduzei,ima ( 1995). prema kojem su organi dioni-kog druStva: skupstina, upravni odbor, nadzorni odbor i direktor,'rou) ovaj okvir primjenjuje se u dru3tvima koja imaju privatnovlasnicku strukturu kapitala,' redukovan opsti pravni okvir (sadrZan u posebnim
odredbama ZOP, al. 154- I 60) poznaje uprawri odbor, nadzorni odbor i direktora, jer funkciju skupstine vrSi upravni odbor,' redukovani prawri okvir primjenjuje se na dru5tva koja u cijelosti ili djelimieno imaju drLavni kapital, a koja trebaju da postanu privatna.
uspostavljen jedinstven koncept strukture organa upravljanja tako da u dioniekim dru5tvima, zavisno od vlasnieke strukture kapitala
Posto nrje donesen novi zakon o poslovnim/trgovaikim dru5tvima, nrje uspostavljen opsti zakonski okvir strukture organa akcionarskog druStva. No, zakoni (lex spetialis) doneseni tokom 1998. godine ukazuju u kojem pravcu ide uspostava nove strukture organa dioniekih druStava, a to je: skup6tina, odnosno osnivaei, nadzorni odbor, direktor uz postojanje posebnog organa kontro1..rol;) Identicna rje5enja predvidaju propisi kojirna treba da se uspostavi struktura
"'" Hrrrv C-i, Henn. op. cit. str. 3.13 "''' zoP. dl. -]l-.18. te zoB ( 1998), dl.19
t\'\)) tupr;.n'l.ian.je
Z'L investicione fbndove i registar vri-iednosnih papira vidjeti: Zltkon o druXtvima za fondovinra i investicioninr fondovinra i Zakon o registru vrijednosnih papira,
ko.ii
funkcionilu klo dionidka
druXtva.
224
A kci o n a rs
ko,/d i o ni iko d ru Stvo
dioniikih drustava nakon pravednog procesa privatizacije.rtot S obzirom na to da projekcija buducih rjeSenja zalnona o priwednim druStvima ide u istom smjeru, mi iemo u daljim izlaganjima organa prihvatiti tu koncepciju, mada ona nije do kraja izvedena.
3. Skupstina
Ceneralno, skup5tina akcionarskog drustva je obavezan organ upravljanja koju eine svi akcionari, kao trajni ulagaci kapitala, i koja izraLava ukupnost volje akcionarskog druStva. Preciznije, skupitina je reprezentant volje akcionara u kojoj meritorno odluiivanje, u okviru zakona i statusa, imaju vlasnici akcija sa pravom glasa. U starijoj pravnoj teoriji, koja istiee princip hijerarhije organa dru5tva, skupStina se definiSe kao vrhovni organ upravljanja, najvi5a vlast, odnosno jedini suvereni organ akcionarskog drustva."') lstina, n praksi ona ne funkcioniSe kao najvaLniji organ, kako bi se oiekivalo prema njenom pravnom odredenju. Ovo zbog toga sto se rijetko sastaje, kao i zbog nemogu6nosti ili nezainteresovanosti svih elanova drustva da se aktivno uklju-e u rad, a zatim i zbog njihove nedovoljne strucnosti.
Pojnrovno znaLenje skup5tine ukazuje na slijede6e karakteristike: skupStina je obavezan organ dru5tva,' ona je organ svih dionicara jer mogu ueestvovati u njenom radu; odluke donose, u pravilu, akcionari odlucivanje skup5tine
u granicanra 'zakona i statuta drustva, Sto je u skladu sa teorijom o pravnoj regulaciji (unaprijed) organa akcionarskog druStva.
vlasnici akcija sa pravom glasa; nadleZnost, funkcionisanje
j"
Postoji razl iiito klasificiranje skup5tina akcionarskog druStva. Osnovni kriterij jeste nacin sazivanja, a rjede i vrste nadleLnosti. Uporedna prava razlikuju: generalnu, redovnu i vanrednu (englesko) ili redovnu i vanrednu (kontinentalno) pravo. Ceneralna skup5tina je, u principu, osnivaika koja se saziva na naiin i u rokovirna preciziranim zakonom. Redovna je ona koja se saziva polugodiSnje ili godiSnje, u normalnim okolnostima za pitanja iz redovne (ustaljene) nadleLnosti."') Vanredna
rrt)t gputstvo o obavezninr elenrentinra privrenrenih pravilu dionidkog dru(tva donesena od LJlrravnog odbora Agenci.ie za,privtttizaci.ju u FBiH (Sl. novine FtsiH bro.i 26198).
rrr) Barto(
"Trgovr.rc. trgovadko druXtvo
dr Milan: "Privatno pravo", Beogntd. 1934, str. 195; Strezoski dr Strezo: i n.jihovo udruZivan.ie u kupitalistidkinr zenrl.janra". Pravni
fakuftet. Novi Sad. 19J7, slr. 107; Vrbuni6 dr Jura.j: "Trgovadko zlkonoslar,l.ie", Zagreb, 1909. str. 57; Prica dr Rado.ie: "C)rganizacioni oblici direktnih inostranih investici.ia", lnstitut drultvenih nauka. Beograd. 1976. str. 76
"') TZBiH (1883). dl. l8l-193.
sponrin.ie slrnro Gluvnu redovnu skupitinu
A kci
ona
rs ko,/ d i o n i iko d ru Shro
229
skupstina se saziva,,prema potrebi", a najie56,e kada iskrsnu iznimne situacija ili kada se druStvo nade u posebnim okolnostima. Kod ove skup5tine zakonom ili statutom je prosiren krug sazivaLa (nadzomi odbor, akcionari koji zastupaju odreden procenat osnovnog kapitala i dr). NaSe pravo poznaje tri vrste skupStine: osnivaiku, koju sazivaju osnivaei o pitanjima ve'zanirn za osnivanje dru5tva, o cemu je bilo rijeei ranije (ZOP, el. 23,24); redovnu skupstinu, koja se saziva najmanje jednom godi5nje od strane upravnoglnadzornog odbora,'r''') vanrednu skupstinu, koju mogu sazvati akcionari koji imaju 2Oo/o akcija u drustvu.r14) Razlozi za sazivanje vanredne skup5tine utvrduju se statutom dru5tva. Ukoliko razlozi nisu utvrdeni statutom, Prema zakonu, razlozi su ovi: da se dopuni dnevni red skup5tine, postave pitanja predsjedavajui,em o stanju i radu dru3tva, odredi vjeStak koji 6e pregledati poslovne knjige ili da se postavi zahtjev za likvidaciju drustva, ako postoji zloupotreba prava ve6ine na Stetu manjine, r-ninoriteta (ZO?, e l. 55).
ili vanredne) iine svi dioniiari (ZO7, al. 55), bez obzira na klasu akcija koje im4ju.rr'sr Sastavni dio ,,dioniiarske demokratije" jeste ueestvovanje dionieara u radu skup5tine. Dakle, osnov elanstva u skup5tini jeste uloZeni kapital u dru5tvo, a ne
Sastav skupstine (redovne
zaposlenje ili angaLovani rad. U sistemima gdje jedno lice moZe drZati sve akcije drustva, funkciju skupStine vr5i taj jedini akcionar. Obieno se za ueeSee i odlucivanje na skup3tini zahtijeva prezentacija doKaza o vlasnistvu na dionicama odredeno vrijeme pnje odrLavanja (5O, odnosn o 45 dana). Vjerodostojan dokaz jeste izvod sa vlastitog raiuna dionieara koji on ima kod registra vrijednosnih papira.
Dioni1ar moLe u radu i odluiivanju na skupstini uiestvovati licno ili putem punomoinika, Sto je iest slueaj sa sitnim (malim) dioniiarima. Punomot za zastupanje na skup3tini se daje u pisanoj formi, propisno ovjerena, a koja moLe biti data za jedno ili vise zasjedanja skup6tine. Redovno se statutima drustva predvida da punomo ne moze sadrLavati obavezne instrukcije ili ograniienja za punomoi,nika, nego treba da sadrLi generalna ovlaStenja.
Za funkcionisanje skupstine relevantna su, izmedu ostalog, slijedeca pitanja: sazivanje, obavje5tavanje o dnevnom redu, te mjestu i
II
'' [J putstr,o... tad.6 " '' Pr.nrl Uputstvu (tad.7) pri.iedlog nrogu dati akcionari ko.ji reprezentu.iu viSe od
lukci.ju
I0o/o
sii pravotlr ghsa. Ako nadzorni odbor ne z.rklrte skup5tinu. oni .ie tada mogu zak'azdti
sa
rreposredno.
Itrt
1.,;
nekinr pravinru (unreridko) dlansn,o u druitvu inutiu akcionari ko.ji pos.jeduju akcije
pri.rvonl glrsa.
23o
Akci o n a rsko,/ d i o ni iko d ru Shro
vremenu odrlavanja, kvorum rada i odlueivanja, rukovodenje radom skupstine, nadleZnosti, glasanje i prigovori na odluke skupStine.
Prvo pitanje odnosi se na sazivanje skupStine. Skupstinu po redormom toku stvari saziva nadzorni (upravni) odbor, a L) zakonom predvidenim stuiajevima i organ revizije, sud ili likvidacioni upravnik.t"') Kao Sto je
reeeno, i akcionari koji predstavljaju odreden procenat kapitala u osnovnoj glavnici takoder mogu sazvati skup5tinu, putem nadzornog odbora, a potom neposredno. TroSkovi odrLavanja skupstine padaju
na teret drustva
Drugo pitanje tice se obavje5tavanja elanova skup6tine o dnevnom redu, mjestu, wemenu i po-etku rada skupstine. U principu, skupStina se odrLava u sjediStu druStva. U pogledu obavjeStavanja pozitivni propis je odredio slijedeie: obavijest o odrZavanju skupStine oglaSava se, najmanje jedanput, u dnevnom listu i to najkasnije 50 dana prije datuma njenog odrLavanja; dionieari se mogu i lieno obavijestiti putem poSte, telefaksom ili putem elektronske poSte; obavijest mora da sadrZi sve tae ke dnevnog reda skupStine j"r one koje nisu objavljene ne mogu biti predmet odlueivanja; dopune dnevnog reda moraju se pismeno dostaviti, najkasnije B dana pnje odrZavanja skupstine."t) Statutom drustva ova materija se detaljnije reguli5e.
Treee pitanje odnosi se na kvorum rada i odlueivanja skup3tine. Za rad i odlucivanje na skup5tini potrebna je prisutnost akcionara koji predstavljaju vise od 5Oo/o akcija sa pravom glasa. Ako po isteku 6O minuta od za|r.'azanog vremena za poietak rada skupStine ne postoji potreban kvorum, skupStina se odgada. Najranije 15, a najkasnije 50 dana od prvobitno zakazanog odrZavanja skupStine, nadzorni odbor je duLan javno objaviti ponovno sazivanje skupStine. Ako je prilikom odluiivanja postignut jednak broj glasova, ve6ina je tamo gdje je glasao predsjedavajui,i skupStine. U nekim situacijama, odredenim
zastupljenih dionica sa pravom glasa (odluiivanje o statutu, prestanku i promjeni oblika drustva). Clasanje u skupStini se vrSi putem glasaikih listi6a, za svako pitanje, zaokruLivanjem odgovora ,,2d" ili ,,protiv". Svaki glasacki listic sadrLi ime ili firmu akcionara i broj gfasova kojim raspolaLe. Rezultate glasanja utvrduje posebno tijelo odbor za glasanje koji imenuje nadzorni odbor.rrt')
zakonom ili statutom druStva predvida se dvotrei,inska
ve,ina
Svajcarski zakon o obligaci.janra, tl.6L)L), Njemadki zakon o akcionarskim drultvinra, dl. Francuski trgovadki zakon, dl. 153 rr/) Uputstvo ... tad.3 I lt' Uputstvo ... tad.8.10,1
rit')
l2l,
Akci o na rska,/di
niiko d ru Stvo
231
NadleZnost skupStine proizlazi iz njenog polozaja, kao organa koji izraLava ili repyezentuje ukupnost volje ulagaea kapitala, vlasnika drustva. Stoga ona odluiuje o strate3kim pitanjima koja treba da se realizuju u odredenom periodu, bilo do narednog zasjedanja ili za
duLi period. U uporednim pravima je op5ta tendencija da se nadleZnost skupStine smanji, iime se Siri prostor za delovanje
nadzomog odbora i direktora (menadLera).
NadleZnost skupStine obiino se dijeli na zakonsku istatutamu. Zakonska nadleZnost obuhvata pitanja koja su zakonom izrieito stavljena u njen djelokrug odlucivanja. Statutarna nadleZnost odredena je voljom same skupStine ne dirajuei samostalne zakonske
nadleLnosti drugih organa (nadzornog odbora, direktora).
Prema pozitivnom pravu,"") u zakonsku nadleZnost skup6tine ulazi odluiivanje o sljedecim pitanjima:
I . statutu, njegovim izmjenama i dopunama; 2. poveianju i sntanjenju osnovne glawtice
(osnowtog kapitala); 3. emisiji dionica postojeee iste klase i/ili emisiji dionica nove ili novih klasa; 4. god i s nj e m fi n an sij s ko m i zuj eE taj Lt s a i z uj eSt ai i m a n ad zom o g odbora i lica i organa za reviziju; 5. raspodjeli i upotrebi dobiti i splati dividende; 6. pokricu gubitaka; 7. spajanju sa drugim druStvima i pripaianiu drugih druStava dioniikom druStvu ili dioniikog drustva drugom druStvu, osint spajanja ili pripajanja supsidiiamog druStva; B. prestanku ili odjeli druStva; 9. pro ntj e n i o b I i ka ( t ran sfomt acij i ) d i o ni i kog d ruStva ; I O. kupovini, prodaji, zan{eni, uzimaniu u lizing i drugim transakcijanta sa intovinom, bilo direktno ili psredstvom supsidijarnih dru1tava u toku poslovne godine, u obimu veiem od 35o/o knjigovodstvene vriiednosti ukupne imovine drustva; II. prodaji i kupovini imovine iija je vriiednost izmedu l5o/o i 55o/o knjigovodstvene wijednosti ukupne imovine dioniikog druStva, ako takva transakciia nUe prethodno odobrena jednoglasnom odl ukonr nadzornog odbora; raz{eEenju ilanova nadzomog odbora 12. izboru i pojedinaino; 15. izboru lica i organa za reviziju;
op.cit.str.
""'ZOP. dl. 37. ZOB. dI.30, Uputstvo ... tad.9 i 1O;TZBiH. dl. 189, Vrbanii dr 6l, Strezoski dr Strezo, op.cit.str. 107. stariia literatura
Jura.i,
232
Akci o n a rsko/d
io
dko d ru Ehro
14. osnivaniu, reorganizaciji i likvidaciji supsidijamih druStava te odobravaryju njihovih statuta; 15. naknadama elanovima nadzornog odbora i lica za reviziju: 16. drugim pitanjima bitnim za poslovanje druStva u skladu sa zakonom i statutom drustva, a koja po svojoj prtrodi spadaiu u nadleZnost skupStine (emisiji obveznica i drugih dugoroe nih papira, povecanju i smanjenju osnovnog kapitala kontrolisanih druStava, zakljuiivanju ugovora o vladanju, Iizingu drustva, zajedniekoj dobiti i dr).
Jedno od najaktuelnijih pitanja u uporednim pravima jeste zaltita manjine (minoriteta), matih dioniiara. Pravila o zaStiti manjine u
poniStenja odluka skupstine, zatim, pravo zahtijevati od druStva da otkupi njegove dionice. Ako je akcionar na skupStini glasao protiv odluke, a ona je usvojena, on ima pravo u roku od 5o dana od dana odrLavanja skup5tine, staviti zahtjev da druStvo otkupi njegove akcije po prosjecnoj trZisnoj cijeni, koja je bila posljednjeg mjeseca. t'") Inaie, specijalni zakoni iz oblasti finansija sadrle niz odredaba o zaStiti in vestitora.t")
skupstin
da se sazove skupStina; pravo na dopunu dnerrnog reda; pravo zahtijevati reviziju vanjskog revizora,. pravo pobijanja i traLenja
pozitivnom pravu ogledaju se, naroeito, u slijededem: pravo zahtijevati
Uporedna prava daju mogu6nost fleksibilne organizacije rada e za velike kompanije. Ako je druStvo emitovalo vise klasa dionica, statutom se moLe predvideti organizovanje specijalnih sastanaka dioniiara svake iste klase dionica (class meeting). Oni mogu odlueivati samo o pitanjima koja se tieu te klase akcija.r22)
4. Nadzorni odbor
Za organ ili organe upravljanja koje bira i razrjeSava skupstina akcionarskog druStva ne postoji unificirano rjesenje, niti naziv u organa, u najved,oj mjeri, daje osnovna obiljezja modelima ove organe postoji: jednostepeni ili jednoslojni model u kojem skupStina bira jedan organ (nadzomi odbor, odbor direktora,
direktortjum)
ttt"
uporednim pravnim sistemima. Zapravo, prawri poloLaj ovog
ili ovih
(sisternima) upravljanja koji su danas poznati u svijetu. U odnosu na
i dvostepeni ili dvoslojni model
(sistem) odbora gdje
ZOP. dl. 35, Uputstvo ... tad.l5 Zakon o konrisi.ji za vri.iednosne papire. dl. ll i l? ko.ja, iznredu ostalog. propisu.je standarde z'azu\titu dionidara - tad.20. ZOB, dl.2l. Zakon o druXtvinra za upravl.janje fondovinta i o investicionint fondovinra. dl. 78 i t20, narodito. '"' Harrv G.Henn, op.cit.str. 370
''" ZOY, (1. 109-120,
A kci o n a rs
ko,/ d i o n i iko d ru Shro
233
upravni) istovremeno, karakteristiian
postoje dva odbora (nadzorni
za njemacko i starije francusko pravo.
U na5em pravu danas uporedo egzistiraju jednostepeni sistem gdje se ovaj organ upravljanja naziva nadzomim odboromr2'r) 62s i dvostepeni (dvoslojni) sistem, u kojem se on naziva upravnim odborom,tz'i) po3to u njemu postoji i nadzorni odbor, ali sa bitno razlieitim poloZajem. lzloLicemo nadzorni odbor prema jednostepenom (jednoslojnom) sistemu, poSto se ta koncepcija kao i naziv organa preferiraju de lege
ferenda.
Kao sto nrje jedinstvena u samom nazivu i koncepclji uporedno pravna teorija nije jedinstvena i u definisanju poloLala ovog ili ovih organa. Tako se smatra da je to organ upravljanja ili organ izvr5enja ili organ izvrsenja i poslovodstva. r2'5) ?olazeci od pozitivno pravnih rjeSenja moLe se dati sljedei,a definicija nadzornog odbora: on je obavezan i struean organ akcionarskog druStva koji bira i razrjeiava skupStina, a koji vr5i funkciju upravljanja druStvom izmedu njena dva zasje danja i donosi meritorne odluke iz domena operativnog
u
pravljanja i strategijskog poslovodstva.
je organ iiji elanovi nroraju imati odgovarajuca struina i profesionalna znanja i iskustvo; bira ga i razrjetava skup5tina; upravlja druStvom izmedu dva zasjedanja skupStine; meritorno odluiuje iz domena operativnog upravljanja i strategijskog vodenja drustvom,. stoji pod kontrolom skup5tine, ali ikontroli5e rad direktora, odnosno uprave dru5tva. Nadzorni odbor je samostalan i nezavisan organ u okviru zakonom i statutom utvrdenog njegovog poloZaja i funkcrja.
Redovno se zakonom odreduje minimalni broj e lanova nadzornog odbora, ali vrlo eesto imaksimalan. Statutom druStva, u svakom pojedinom sluiaju, odreduje se taean broj -lanova tog organa. U na5etn pravu, nadzorni odbor mora imati najmanje predsjednika i dva ilana (tri lica). Skup5tina bira svako lice poimeniino, ali i razrjesava poirnenicno jer je odgovornost pojedinacna i liina. Statutom dru5tva ntoLe biti predviden zamjenik predsjednika ili nacin odredivanja lica koje zamjenjuje predsjednika nadzornog odbora. Predsjednik i clanovi nadzornog odbora evidentiraju se kod Konrisije za vrijednosne papire
''"'Zlkon o druitvinraza uprar,l.jan.je tbndovinra io invesricioninr fbndovinra, dl.9; Zakon o registru vri.ieclnosnih papira, dl.8-12; Uputstvo ...pod d), tad. l-8 "" zop. dl. .18--10; zoB. dl. 29 i i0 rr)) Dr Hernrann Hainrnrerle, op.cit.str'.554-578; Geoffry Muullo. op.cit.str. l2;Strai,nick1,'dr Milorad. op.cit.str.278; BartoI dr Milan, op.cit,str'. 183; Vrbani6 drJurai. op.cit.str,61.
Osnovna obiljeZja ovog organa su: obave'zanje organ dru5tva; strui,an
234
Akci
on
a rsko
/ d a ni dko d ru Etvo
i
poSto pripremaju i potpisuju prospekt (potpisuju izjavu), ako se wSi emisija dionica putem javne ponude (ZV?, al. 23).
U nadzorni odbor akcionarskog dru5tva moLe biti izabrano lice iz reda akcionara (ulaga-a kapitala) i lica iz reda struinjaka koji nisu akcionari, ukoliko ne postoji konflikt interesa. Sto se tice zaposlenih, neki zakoni izriiito zabranjuju da zaposlena lica budu elanovi
nadzornog odbora.I 2(;) Radi spreiavanja konfl ikta interesa, predsjednik i ilan nadzornog odbora ne moLe istovremeno biti: direktor dru5tva ili ilan drugog organa koji mu daje status lica od uticaja (uticajne osobe), direktor drugog dru5tva, banke, osiguravajuCeg dru5tva, dru5tva za upravljanje ili investicionog fonda. t") Razumrje se, za clana nad'zornog odbora ne moLe biti izabrano lice koje je osudivano za kriviena djela protiv imovine ili mu je izree ena mjera zabrane obavljanja ove duZnosti.
l{andidate za predsjednika i clanove nadzornog odbora moLe predloZiti akcionar ili grupa akcionara koji predstavlj"j" najmanje 5o/o akcija sa pravom glasa.'"t' Ovo treba tumaeiti tako da se ne moLe predf oZiti kompletna lista kandidata za nadzomi odbor. Svako predf oZeno lice mora dostaviti pisanu izjavu u kojoj prihvata kandidaturu. Prijedlog kandidata mora biti dostavljen akcionarima za
skupstinu.
Kao Sto je vei izloLeno, predsjednik i ilanovi nadzornog odbora bir4ju se glasanjem. Svaka akcija sa pravom glasa nosi ukupan broj glasova jednak ukupnom broju e lanova nadzornog odbora koji se biraju, ukljueujuci ipredsjednika. Ukupan broj glasova koji nosi svaki glasaeki listic rasporeduje se ravnomjemo na sve kandidate iija imena su zaokruZena na glasaikom listiiu (sa ,,2a"). Predsjednik nadzornog odbora je kandidat koji je dobio najviSe glasova, a clanovi su oni koji
po redoslijedu imaju najveci broj glasova. Predsjednik iilanovi nadzornog od bora zakljueuju ugovor sa druStvom, koji odobrava
skup5tin a.I2tt\
Prerrra valecim propisima, duZina mandata nadzornog odbora je razlieito odredena: jedna godina ili cetiri godine ili je to prepuSteno statutu druStva. '''") lsto lice moLe biti izabrano za predsjednika ili elana nadzornog odbora vise puta, bez ogranieenja. Uporedna prava daju mogu6nost kooptiranja jednog broja ilanova, ako je neki od
r'ri )
'"' lJ1>utstvo
'-'''' Zukon o <lrultvinla za upravlian.ie fbndovinra i o investicioninr fondovima, dl. lJputslvo pod d). tad. -l
l9
pod d). tad.
dl. -l(.); lJpulstvo .. . pod d), tad. I i-] "'"ZOP, t""ZOP. dl. 16, ZoB, dl.3l, Uputstvo. ...podd), tad.
A kci o n a rska,/ d i o n i d ko d ru SLvo
23s
elanova prestao obavljati duZnost u nadzornom odboru. Obnoviti se wtoLe samo dio, a ne cijeli nadzorni odbor j.r to onda znaLi uspostavljanje novog organa u drugaiijem personalnom sastavu. Mandat ilana i predsjednika nadzornog odbora rnoLe prestati: istekom mandata, ostavkom, odlukom skup5tine, smriu ili nesposobnoStu za obavljanje funkcije (invaliditet, gubitak poslovne sposobnosti), kao i razrje5enjem cijelog nadzornog odbora. Uslove za razrjeSenje redovno utvrduje statut druStva.
U pogledu funkcionisanja nadzornog odbora vaLno je istaci sljede,e: nad'zorni odbor radi u sjednicama koje saziva injima rukovodi predsjednik; predsjednik sjednice zakazuje na svoju incijativu ili na zahtjev direktora drustva ili na zahtjev najmanje dva ilana nadzornog odbora; sjednice se odrLavaju najmanje jednom u tri mjeseca. t'tt) Sjednici prisustvuju lica po pozivu. Nadzorni odbor donosi odluke natpolovienom ve6inom ukupnog broja elanova, ukljue ujuci i predsjednika. ''") lnkompatibilno je glasanje o pitanju koje se lieno odnosi na e lana nadzornog odbora. Nadzorni odbor akcionarskog drustva:
t. 2. 5.
r't'-)
4.
nadzire poslovanje druStva; nadzire rad direktora; usvaja izujestaj direktora o poslovanju po polugodiSnjem i godisnjent obraCLtnLr, sa bilansonl stanja i bilansom uspjeha i i zujeStajent revi zijc ; podnosi skupitini druStva godisnji izujestaj o poslovanju drustva koji obavezno ukljuiuje izujeStaj revizije, izujestaj o radu nadzornog odbora i plan poslovanja za narednu
god in u,'
5. intenuje irazrjeSava direktora druStva, daje upute i 6. predlaZe raspodjelu i 7.

sntjernice;
nae
in upotrebe dobiti i naiin
pokrtvanja gubitaka; odobrava kupovinu, prodaju, zantjenu, uzintanje u leasing i druge transakcije sa intovinont, direktno ili posredstvont sttpsidijarnih druEtava u toku poslovne godine u obimu od I 5o/o do 33%o knjigovodstvene vrijednosti ukupne intovine
drustva. Ako se radi
postignuta jednoglasnosnost nadzornog odbora,

protivnont , odl ultu d onosi sku pstina;
i'r' lJputstvo , . 1;od d). rad. 5
rrr' Upulstvo . . . pod d). tad. 5 t"'Z()l>. dl. -10. Uputstvo. . . .pod d),
o prodaji ili kupovini, treba da je
txi.6
236
direktora; saziva skupstinu druStva:
A kci o n a rsko,/ d i o ni
iko
d ru
Stvo
B. donosi opSte pravne akte drustva, osim statuta i akta
9.
I O.
obrazuje stalne odbore i komisije i powemena tijela, utvrduje njihov sastav i zadatke; I | . brine se za izv6enje odluka skupStine; 12. odluiuje o drugim pitanjima, saglasno zakonu i statutu drustva, koja po prirodi stvari dolaze u nadleZnosti nadzornog odbora.
nadzornog odbora proizilazi iz njegovog pololaja i odnosa prema skupstini i direktoru, odnosno upravi. lzlozeni djelokrug rada utvrden je propisima, kao minimalni okvir nadleZnosti i on se statutom drustva moLe pro5iriti.
Nadf eZnost
Predsjednik i elanovi nadzomog odbora imaju fiducijarne duZnosti koje proizilaze iz prirode njihove funkcije koju obavljaju. Zato ova lica: inraju duZnost da svoja ovlaStenja i odgovornosti izvrSav4ju u skladu sa interesima dioniiara i dioni-kog druStva,' ne mogu obavljati poslove i aktivnosti koje su konkurentne djelatnosti druStva bez obavje5tenja i saglasnosti svih ostalih elanova nadzornog odbora,' prilikom predlaganja emisije novih ili otkupa vlastitih dionica drustva i drugih vrijednosnih papira, duLna su saopStiti sve bitne informacije koje se odnose na poslovanje dru5tva; duZna su prijaviti nadzornom odboru svaki direktni ili indirektni finansijski interes u drugom pravnom licu sa kojim dionieko dru5tvo ima ili namjerava stupiti u poslovni odnos, u kojenr slueaju 6e biti isklju-eni iz odluiivanja; imaju pravo i duZnost zahtijevati od direktora sve in formacije o poslovanju dioniikog
druStva.l''a)
slue aju neizvr5enja ili neurednog izvrSenja svojih duZnosti predsjednik i ilanovi druStva solidamo odgovaraju za naKnadu Stete, af i se rnoLe utvrditi i pojedinaina odgovornost. Za prekrsaj fiducijarnih duZnosti, takode, postoji odgovornost svakog elana nadzornog odbora iz osnova prouzrokovanja Stete. TuZbu moLe podnijeti direktor u ime i za raiun drustva ili dioniiari u svoje ime, a za raeun drustva (actio pro socio). Predsjednik i elanovi nadzornog odbora mogu, u odredenim slue ajevima, potpasti pod krivienu odgovornost, ako povrijede svoje duZnosti (kriviina djela protiv privrede i kriviena djela protiv sluZbene i druge odgovorne duZnosti;. I rs' Njihova odgovornost mo/e biti adrnin istrati vno kaznene prirode, odgovornos t za privredni prestup.''t") rr'' Uputstvc) . . pod d). tad. 6 rtt' Krividni zakon Federaci.ie BiH - glava XXIV. glar,,a XXXI (Sl. novine FBiH bro.i 4-ll98) '''" \iicl.ieti npr. ZOV, dl. l)7, 128. ZOB, dl. 6-5. 67 nitrodito Zakon o drultvinrJ zLr
tuprar'l.ian.ie
fonclovinra i o investicioninr fonclovinra. dl. t-16.
Akci
ona
rs ko,/ d i o n i iko d ru Stva
237
5. Direktor/uprava druStva
OpSti princip akcionarskog prava usvojen u uporednirn pravnim sistemima jeste da, pored skupstine, obavezno postoji organ upravljanja (nadzorni odbor, upravni odbor, odbor direktora) kao i lice ili lica koja vrse funkciju operativnog vodenja druStva ili menadZment
u uLern sntislu.'t7) Razlicita je pravna organizacija vodstva, odnosno
rnenadhnenta. ?remajednom sistemu, organ upravljanja imenuje, od svojih elanova i djelimieno neclanova, izvrSne direktore kojim obiino rukovodi predsjednik organa upravljanja koji je ujedno i predsjednik kotnpanije. Prema drugom sistemu (modelu), organ upravljanja (nadzorni odbor) imenuje direktora, a na njegov prijedlog i izvrsne direktore, koji eine menadlment druStva, u uZem smislu (uprava).
Manja dru5tva mogu imati jedno lice kao direktora dru5tva. lnaee, u strulrturi menadLmenta vazno mjesto inraju i druga lica (egzekutiva druStva) kao Sto su sekretar dru6tva, treasurey, raLni opunomo6enici, if i viSa rukovodna lica imenovana iz reda zaposlenih (officers).
ToloZaj ovog organa, u naSem pravu, odreden je op5tim pravilirna koja vaLe za sva trgovaika drustva, kao i specijalnim pravilima koja kazu: preduze6e/druStvo ima poslovni organ koji imenuje organ upravljanja saglasno ugovoru ili statusu druStva. U akcionarskom dru5tvu, poslovni organ je, po pravilu, direktor koji organizuje rad, rukovodi poslovanjem, zastupa i predstavlja druStvo i odgovara za zakonitost rada. "ttt'
Organizacija vodenja, odnosno poslovodenja drustva, dakle, moZe biti postavljena tako da: direktor (generalni direktor), kao individualni organ, irnenovan od organa upravljanja vodi drustvor 5l)) ili da pored direktora organ upravljanja saglasno statutu drustva imenuje i druga lica (izvrSne direktore) koji na kolektivnoj osnovi, a u okviru razdijeljenih funkcija, vode dru5tvo (uprava, direktorij i sl). Osnov za lormiranje i postojanje kolektivnog organa j" u statutu dru5tva.
Direktor, odnosno generalni direktor banke, ne moLe biti ilan organa upravljanja banke (ZOB, el. 55).Takode, u dru5tvima u kojima je drLavni kapital, u cijelosti ili preteZno, on ne wtoze biti ilan organa upravljanja (ZO?, e l. I 59). Obavezan je prisustvovati sjednicama
i{/) [J nrenudZnrerrt strukluru u iirenr snrislu. u oclredeninr sluda.ievinra, ulize: kreditori. dioniduri. pronrotori. lrgunfi i clrugo izvrlno osobl.ie firnre - Harrv G. Henn, op. cit. str. -l4J
tJ druilvintt ko.ia inririu nr.ielovilu slrukturu kapitul:.r (drZavni i privatni), direktorl inrcnu.ie orgiln upravl.jlur.ja uz prelhoclnu suglirsnost nitclleZrrog drZavnog organa opXtine.
krurtonu. Fecleraci.ie (ZOP. dl. 159).
'"'zop. il.
ii''rr
9. -16 i
1l.zoB.
dl. .]J i dal.ie
234
Akci
on
a rska,/ d i o n i iko d ru Stvo
nadzornog odbora, davati podatke i informacije, kao i druga Pozvana lica. Organ rukovodenja ili njegov clan mogu biti akcionari, sto je i najiesci slue aj u praksi. Priroda pravnog odnosa direktora ili generalnog direktora ili predsjednika kolektivnog organa (uprave) je sporna. Da li je to odnos mandatno-pravne prirode ili sluZbene? Prevladava prvo stanovi5te, pa njegov pololaj i odgovornosti treba prosudivati po pravnim pravilima o lrlandatu. lsto vrijedi i za clanove lrolektivnog organa (uprave), ako su imenovani od nadzornog odbora. Karakter i znacaj funkcije vodenja (rukovodenja) odreduje nadleZnost ovog organa koja je raznovrsna i sloZena, maksimalno operativna. U osnovi, ona mole biti zakonska - zakonski okvir nadleZnosti i statutarna koja razraduje zakonsku nadleZnost. Zakonski djelokrug obuhvata:
I. 2.
5. 4. 5. 6. 7.
B.
organizovanie rada u druStvu, rukovodenje poslovanjem druStva u konte smislu podnosi i zujestaie nad zornont odborlt, donosi pravna akta koja se odnose na organizovanie rada i ru kovode nie posl ovanie nt, izvrsava odluke skupstine i nadzornog odbora' zastupa i predstavlja druStvo, kao zakonski zastupnik, ryjesava, u okviru zal<ona i statuta, pitania zaposlenih, odgovara za zakonitost rada druStva i preduzima mjere radi zitstite zakonitosti, odluCuje o svirtr pitanjinta koja nisu u nadleinosti skupstine i nadzornog odbora.
Za vrsenje svojih funkcija individualni organ rukovodenja, kao i predsjcdnik iilanovi kolektivnog organa (uprave), odgovorni su pojedinaeno i kolektivno. lpak, odgovornost La vodenje druStva je,
prima vista, individualna i liina. Odgovornost moze proiste6i u slueaju neizvrsenja ili neurednog izvrsenja duZnosti, a ogleda se Ll, Prema dosadaSnjoj praksi, organizaciji vodenja ili poslovodenja druStva postavljenaoj na individuatnoj osnovi. U tom pravcu idu rje5enja specijalnih zakona koja se odnose na banke, osiguravaju6a dru5tva i druStva za upyavljanje fondovima (ZOB, al. 29, ZUDfl, el. B l). Prema tirrr rjesenjinra, nad'zorni odbor imenuje direktora ili generalnog direktora koji zatirn postavlja druga izvrSna lica (pomo6nike, izvrSne direktore i sl). kao svoje pomo6,no osoblie. Stoga. ,,kolegij direktora" ili .,kolegij generalnog direktora" nije kolegijalni organ vodenja dru5tva. Direktor ili generalni direktor vrsi funkciju vodenja dru5tva, a ostali ilanovi toga tijela su polnoinici, lica koja obavljaju poslove u okviru njegove funkcije.
A kci o n a rs
ko,/ d i o n i i ko d ru Stvo
239
Definicija ovog organa mogla bi se dati u ovom smislu: direktor, generalni direktor ili uprava drustva jeste obavezan, samostalan i nezavisan organ, imenovan na odredeno vrijeme od organa upravljanja koji organizuje rad, rukovodi poslovanjem, zastupa i predstavlja druStvo i odgovara za zakonitost. ?ravna obiljeZja ovog organa su: obavezan je organ na temelju zakona; formira se na individualnoj ili kolektivnoj osnovi, a imenuje ga nadzorni odbor,. inrenuje se na odredeno vrijerne utvrdeno zakonom ili statutom,. stoji pod kontrolom nadzornog odbora,' ima zakonsku duZnost da organizuje rad, rukovodi poslovanjem, zastupa i predstavlja druStvom i da odgovara za zakonitost rada i poslovanja.
Zak'onom ili statutom se odreduje najrnanji broj lica, ako je kolektivni organ, a to je tri lica. U pogledu mandata, koriste se dva metoda: prvi, zakon odreduje duZinu mandata koji obicno traje eetiri godine, sa mogucnoS,u razr.jeSenja pnje isteka mandata idrugi, odredivanje duZine mandata je prepu5teno iskljueivo statutu druStva. I u ovom sluiqju, praksa redovno predvida mandat od eetiri godine. Mogudnost Ponovnog izbora lica na funkciju organa rukovodenja je uvedena kao princip.
Funkciju ovog organa, dakle, moLe obavljati jedno lice ili
viSe.
zloupotreba ovla5tenja u privredi ; zakljucenje stetnih ugovora,. nedozvoljena trgovina i proizvodnja; poreska utaja; zloupotreba poloLaja i ovla5tenja (Clava XXIV i XXXI Krivienog zakona). Drugi vid kriviene odgovornosti jeste odgovomost La privredni prestup i prekrSaj, gdje je odgovornost iesca jer u pozitivnom zakonodavstvu inta veoma veliki broj radnji ipropusta koji se tako kvalifikuju. Posebno je rigorozno zakonodavstvo u oblasti emisije i prometa
Usfove koje treba da ispuni lice za imenovanje u ovaj organ redovno odreduje statut druStva. No, ogranieenja utvrduje zakon i ona su ista kao za elanove nadzornog odbora (izreiena mjera zabrane vrsenja funkcije, osuda za odredena kriviena djela i dr), a statutom se moze proSiriti broj razloga'La ogyanicenje imenovanja. Funkcija imenovanim licima moLe prestati: istekom mandata, opozivom (,,skidanjem sa funkcije"), naknadi prouzrokovane stete, pojedinaino ili solidarno. It'novinska odgovornost moLe proiste,i iz osnova povrede fiducijarnih duZnosti koje inra poslovodni organ, uklju-ujuci injegove elanove. lnae e, fiducijarne duZnosti ovog organa su iste kao i ilanova nadzornog odbora. Pored imovinskopravne odgovornosti, poslovodni organ i njegovi elanovi mogu potpasti pod udar krivicne odgovornosti. odgovornost za kriviena djela, kao ,,odgovorna lica", naroiito ona protiv privrede isluZbene idruge odgovorne duZnosti: povreda ravnopravnosti u obavljanju privredne djelatnosti; nesavjesno posfovanje u privredi ; prouzyokovanje steeaja; o5te6enje povjerilaca;
24o-
A kci o n a rs
ko,/ d i o n i d ko d ru Etvo
vrijednosnih papira (ZV?, al. 127-151, ZUDIF , el. 146,147) (Zakon o poyezu na promet proizvoda i usluga, il. 50-57).
poreza
6. Odbor za revizUu
i povjerilaca, kao i druStva i nad dru5tvima. dru5tvima u kontrole se vrsenje u cjelini, organizuje yad, ali i za druStvom, je upravljanje poslovanje i bitna za Kontrola u brganizuje se kontrola Zato ostvarivanje privrednih i drugih interesa. je i organizuje tako samom dru5tvu, kao poslovnom subjektu, a isto propisima. drzava, i to na nacin predviden, Po pravilu, finansijskim
S cifjem zaStite interesa akcionara, ulagaia
Sa organizaciono-pravnog stanoviSta, u druStvima se, kao velikim poslovnim subjektima, vr5enje kontrole ostvaruje na jedan od
sljedecih naiina: a) kontrolu vrsi od skup5tine posebno izabran organ drustva, koji je formiran na nae in odreden zakonom i statutom dru5tva, ''i") i b) vr5enje kontrole moze se povjeriti struenoj, profesionalnoj organizaciji koja se inace bavi poslovima nadzora, odnosno posebnim nezavisnim i struinim licima, vanjskim revizorim a.t/tt) Dozvoljena je i kombinacija ova dva sistema.
Kontrola u druStvu se, dakle, moLe organizovati kao: a) stalna funkcija koju permanentno obavlja izabrani organ, a lica za svoj rad dobtjaju naknadu, i b) povremena funkcija koja se vrsi od slueaja do sluiaja i usmjerena je prvenstveno na pregled izvjeStaja o Poslovanju (bilans) drustva, a angaLovani revizor dobija ugovorenu naknadu. Kada se radi o posebnom organu kontrole koji se formira u dru3tvu, on se u teoriji defini5e kao oryan koji kontroli5e organ uPravliania,t"2) upravu (generalni direktorij), odnosno on je organ kontrole, nadziranja, poslovanja druStvom.
lmajuci u vidu stavove teorije, rnoLe se dati sljedeci pojam odbora za reviziju u na6em pravu. "'t) To je poseban, obavezan, stalan i kolektivan organ dru5tva, koji vr5i finansijsku kontrolu rada
poslovanja, a bira ga skupstina.
t"" ZOP, dl. 120. l28l N.ienrudki zukon o rkc. druXtvinra. dl. 95. i96; Francuski trgovadki zrrkonik. dl. ll8-l-15; TZSJ. d|.309--lll;TZBiH. dl. 109; Zakon o akcionarskinr druitvinra iz 189(r. c-Yl. -19. "l' Sr,;.ticr-rrski zakon o obligaci.ianra. il. 121; Gorenc dr Vilinr: nltvedeno d.ielo. str. l17; .f;.urkovec dr lvica: navedeno d.ielo. str. l8 r'''Biu'toX clr Milan: nuvedeno djelo, str. l9-l: 'l'uuber L.: navedeno d.ielo. str.96; Vrbanii dr
.f
rr'' [Jputslvo,.. pod c), tud.9,
uriri: nuve<leno d.ielo. slr'. 66; Prica clr Rado.ie: navedeno d.ielo, slr. 79'
pocl e). titd. -].
A kci o n a rs
ko,/ d i o n i i ka d ru Shro
24r
lz ovoga slijede njegove osnovne karakteristike, koje se ogledaju u ovome: a) formira se kao poseban organ, nezavisan i samostalan u odnosu na druge organe dru5tva, b) on je obavezan organ, koji postoji u druStvu stalno, permanentno, te vrSi svoju funkciju nadzora, kof ektivno, a ne individualno preko svojih ilanova; e) odbor za reviziju vrsi kontrolu finansijskog poslovanja dru5tva, te urednost i zakonitost vodenja poslovn ih knjiga organa upravljanja i poslovodstva,. c) on predstavlja organ drustva ili, preciznije, skup5tine. Generalno, odbor kontroliSe finansijsku stranu, odnosno poslovanje druStva koje nrje veLano samo za akte i radnje organa upravljanja i vodenja druStva. Najmanji broj elanova odbora za reviziju jeste tri, a u svakom konkretnom slucaju utvrdqje se statutom druStva (ZO?,41. 4l). Clanovi odbora mogu biti samo fizicka lica, struinjaci iz pojedinih oblasti finansija. Odbor za reviziju bira se na isti naiin kao i ilanovi
nadzornog odbora.
posebno naglaSeno u engleskoj pravnoj teoriji, ilanovi odbora za reviziju ne bi mogla biti lica koja imaju status zaposlenih. Naime. moLe doci do konflikta interesa. Lica koja su elanovi organa drugih drustava mogla bi biti ilanovi ovog organa
druStvene zqjednice, Sto
lz poloLaja ovog organa slijedi da ilanovi odboya za reviziju ne mogu biti: ilanovi nadzornog odbora, direktor ili ilanovi uprave, odnosno pot-no6na lica koja uiestvuju u vrSenju funkcije vodenja drustva. S obzirom na to da je njihova funkcija usmjerena na vr5enje kontrole poslovanja dru5tva, prvenstveno radi za3tite interesa akcionara i
je
pod uslovom da ne postoji konflikt interesa.
Za Llanove organa kontrole vaLi pravilo da svaki elan ima jedan glas i odluke se donose vecinom glasova. Cinjenica da je ilan ovog organa akcionar, koji nrje zaposlen, sa znacajnim ulogom u druStvu nema uticaja na njegov broj glasova (irna jedan glas). Organ kontrole radi kolektivno, s tim Sto je naglasena uloga svakog ilana, po5to elan rnoLe izdvojiti mi5ljenje, ako se ne slaze sa stavom i miSljenjem ostalih elanova. Potrebno je da tako izdvojen stav bude pismeno izraLen i obrazloLen Tako je skup5tina u moguinosti da se upozna sa stavom vedine elanova, ali i sa izdvojenim misljenjem i argumentima jednog od elanova odbora.
Radom odbora za reviziju rukovodi predsjednik koji se bira na naein odreden statutom. lstim aktom reguliSu se pitanja kao: naein rada, sazivanje, glasanje, poslovna tajna, zabrana rada u drugim organima i drustvima. U uporednim pravima, statutima drustva je veoma detaljno reguf isana materija ovog organa i, uopSte, pitanja vezana za reviziju. Skupstina jednostavno nede razrnatrati godi5nji izvjeStaj, niti nadzorni
242
vanjskih revizora.
Akci
ona
rs ko,/ d i o n i dko d ru Stvo
odbor polugodiSnji, ako ne postoji izvjestaj odbora za reviziju ili

NadfeZnost organa revizije obuhvata dvije vrste pitanja: kontrolu
pregled poslovnih knjiga da li su u skladu sa kodeksom raiunovodstvenih standarda i racunovodstvenim standardima. Jedno od kljuinih pitanja jeste da li ovaj organ moze ocjenjivati
finansijskog poslovanja dru5tva, ukljuiujuci pregled godiSnjih polugodi5njih obraiuna sa svim njihovim elementima (stavkama)
i i
cjelishodnost akata nadzornog odbora idirektora/uprave. Treba zauzeti stav da nlje ovla5ten ulaziti u cjelishodnost akata organa upravljanja i vodenja. Organ kontrole, u uporednim pravima, irr.a mogud,nost da traLi sazivanje skupStine ili nadzomog odbora, ako ocijeni da postoje nepravilnosti, nezakonitosti ili ugroZenost interesa akcionara, ulaga-a ili druStvene zajednice. U funkcionalnom smislu, nadzorni odbor i direktor/uprava dulni su obezbijediti organu kontrole uslove rada i uvid u potrebne isprave i dokumentacrju. Dokument koji organ kontrole dostavlja skupstini i nadzornom odboru jeste izvjeltai, sastavljen u pisanoj formi i potpisan od elanova odbora.
Drustvo rrtoLe, pored organa kontrole , angaLovati vanjske revizore, ako postoji potreba. Vanjski ili nezavisni revizori angaLuiu se Po ugovoru. Oni svoj nalaz i mi5ljenje dostavljaju u formi izvjestaja nadzornom odboru i skupStini.
GrAvA
OSMA
Statusni obli ci povezivanja, i nstituci o nali zovani obli ci i

organi zovan a trZiSta kapital a
STATUSNI
oBLIq
P>VEZIVANJA DRUSTVA
drustva
L Uopste o formama povezivanja
Bitna karakteristika savremenog privrednog razvoja jeste stvaranje velikih privrednih koncentracija. Ciljevi tih koncentracija ogled4ju se u koncentraciji kapitala vi5e trgovaikih druStava (nekoliko desetina, pa i stotina druStava) uz centralizaciju upravljanja pod ,jedinstvenom ekonomskom upravom". RazliLite su pravne tehnike kojima se postiZu privredne koncentracije, a one se mogu swstati u statusne i ugovome ( kontraktualn e) forme.
dru5tava (ekonomskih interesnih grupacrja) povezivanjem trgovaikih dru3tava iz istih iti razliiitih oblasti ekonomskog Livota (horizontalne i vertikalne integracije), sistem sticanja vei,inskog uie56a u kapitalu i upravljanju, bilo preuzimanjem (takeover) postojecih ili formiranjem novih dru5tava. Pored povezivanja na bazi sticanja uce6i,a u kapitalu, statusni oblici povezivanja se mogu bazirati i na strukormom, trZiSnom i drugom osnovu povezivanja. Sirok je spektar ugovornih oblika povezivanja poslovnih druStava koji, za razliku od statusnih, ne dovode do statusnih i organizacionih promjena povezanih dru6tava.
NajvaZniji statusni oblici priwednih koncentracija su: fuzije (pripajanja, ukljuiuju6i i spajanja); stvaranje grupacija priwednih
244
Statusni oblici povezivanja
U uporednim pravima, neki od statusnih oblika povezivanja su imenovani i danas predstavljaju sim bole privredne koncentracije u pojedinim zemljama i svjetskoj ekonomiji. Najpoznatije imenovane forme tih koncentracija su trust, holding i koncern.""" I naSe pravo poznaje statusne i ugovome forme povezivanja trgovaikih druStava. Osnov njihovog povezivanja su: udes6,e u kapitalu (holding). ostvarivanje strukovnih interesa (poslovno udruZenje) ili ostvarivanje trZi5nih i drugih interesa (pul). Ugovome forme povezivanja su: trenutno udruZivanje, dugoroena proizvodna kooperaclja, poslowta tehnieka saradnja, lnonzoycij, kartel i zajedniiko ulaganje fioint venture). Ugovomim povezivanjem ne stvaraju se novi poslovni subjekti, pravna
lica.
2.
Holding
Holding predstavlja oblik statusnog povezivanja viSe sanrostalnih trgovaikih dru5tava, na bazi uee56a u kapitalu i/ili upravljanju. Time jedno druStvo (holding) ostvaruje kontrolu nad vi5e drugih samostalnih druStava. lzloziiemo holding po modelu engleskog prav?,t/rs' odakle on i vuee svoje porijeklo, a prihva,en je i u drugim pravima sa odreden im specifienostima.' 4")
a) Pojam.
ITolding predstavlja takav pravni odnos u konte: jedno druStvo (druStvo ltolding) ima veiinsko uceSte u emitovanom nontinalnont kapitalu drugih druStava (drZi portfelj udjela ili akcija) ili inta vecinsko ueeSie u njihovim organinra upravljanja - direktna l<ontrola ili sve to ostvaruje preko prvog dru1tva koje direktno l<ontroliSe indirektna kontrola, Cinte se stvara grupacija privrednih drustava, s tint da sva drustva intaju pravni subjektivitet. U tome sntislu pojant holdinga inta dvojako pravno znaeenje: prvo, pojant,,holding" oznaAava kontrolno drustvo (drustvo tnajku, donrinantno ili subordinirajute drustvo) idrugo znacenje, pojant ,.ltolding" oznaeava satnu grupaciju privrednih dru*tava obultvatajuci drustvo ntajku i njene Clanice, kao ekonomsku realnost. Medutim, gupacija kao cjelina nema status pravnog lica.
rr. Vid.ieti: rr.jenradki zakon o akcion;trskinr druitvinri.r (1965). Francuski trgovadki zakon grupaci.ie privrednih interesa (lL)61), Model anreridkog poslovnog zakona ( 1969), Engleski zi-tkon o kompani.iama (1985) '''t' Conrpanies Act ( 1985). dlan 7-16 ' ''' Kra.ient 199J. god. FBiH posto.jalo .je t holdinga - Bilten Statistidkog zavoda FBiH,
Slu'ujevo. .iul |998.
Statusni oblici povezivanja.
245
Pravni status i holding veze (odnosi). U ovom statusno-pravnom obliku povezivanja postoji nekoliko kategorija trgovaekih drustava koja su povezana: prvu kategoriju iinijedno druStvo koje se naziva holdingom (kontrolnim, subordinirajui,im ili druStvom majka), drugu kategoriju predstavljaju supsidijama drustva (filijale, kontrolisana ili dru5tva kceri) i trecu kategoriju obuhvacaju druStva podfilijale koja su kontrolisana od supsidijarnih dru6tava (filijala). l-{olding dru5tvo moLe da ima vise desetina supsidijamih i nekoliko desetina ili stotina drustava u statusu podfilijala (unuka). Sva kontrolisana dru5tva (k6eri, unuke) imqju status pravnog lica. l-lolding veza (odnos) postoji onda kada kontrolno druStvo (holding): a) sfekne (drZi) preko polovine ttontinalne vrijednosti entitovanog kapitala (egutiy share capital) sttpsidijamog drustva, bilo da je on u udjelima ili akcijama, ili b) ima
vccinu elanova organa upravljanja odnosno kontroliSe organ upravtjanja supsidijarnog drustva.t'17'U oba sluCaja radi se o ttspostavljanju direktnc kontrole, relacija: kontrolno druStvo
supsidijarno druStvo.
Hofding veze mogu se zasnovati indirektno tako sto: supsidijarno druStvo (filijala) stiee ve6inski udio u kapitalu nekog tre6eg druStva (podfilijale) ili ima vedinu u njegovom organu upravljanja, odnosno isti kontroli5e. Kako holding druStvo vei kontrolise supsidijamo, razumije se da preko njega stiie kontrolu ipodfilijale (druStva unuke). U teoriji se ova vrsta holdinga naziva piramidalni holding. Ako su i ilanice ostvarile uee56e u kapitalu holding drustva (medusobno uie5ie), tada se govori o cirkularnom holdingu. Kontrolno (holding) dru5tvo i njegove clanice (supsidijayna drustva) irnaju pravnu strukturu akcionarskog ili druStva sa ogranieenom odgovornosti, pa se na njih primjenjuju osnovna pravila tih tipova drustava (ZO? , e l. 94). Udjele, odnosno akcije koje emituju supsidijarna dru5tva, drLi holding drustvo.
b) Nastanak. Do forntiranja holdinga, kao privredne
grupacije
trgovaikih druStava, ntoZe doci razlicitint pravnint tehnikanta, koje su veonta razvijene Lt uporednim pravima. Neke od njih poznqje i nase pt'avo (ZOP, Cl. 90, 92). Osnovni naeini su ovi:
I
Osnivanje novih drustava u kojima se stice veiinsko ueeSce Lt osnovnonr kapital u (i nvestiranje) ;
"''IJ nekinr prin,inra. po.ianr "zuvisno druXtvo",fe ono drultvo u di.jem osnovnom kapitalu pravinra gllusa drugo lice ili druilvo participira, nitinran.ie s.l 25'/o
ili
246
Statusni oblici povezivania
2. 5. 4. 5. 6.
7.
Sticanje veiinskog uieSia u osnovnom kapitalu postoieiih druStava (sticanje poftfelja) kupovinom udjela ili akciia ( pre uzi nt anje il i takeover) ; IJtaganje u postojeca dru1tva (investiranje - dokapitalizaciia postojeiih dru1tava) i, po tome osnovlt, sticanie veiinskog uiesia u dru*tvima - printaocinta kapitala; Povezivanje vise postojecih druStava na bazi niihovog medusobnog veiinskog uieSia (uzaiamno veiinsko
Podjeta intovine postojeceg drustva na vise novih dru1tava koja se osnivaju (kombinacija statusne promjene ciiepania sa osnivanjem druStava) ; Prenos (transfer) vetinskog dijela kapitala sa postoiecih drustava na drugo druStvo koje postoji ili se osniva (promjene u strukturi osnovnog kapitala Ltz ili bez osnivanja); Zaktjuiivanjem ugovora o upravljanju ili vladanju (promiene u u pravlj aekoi st ru kt uri s u psi d ii arn i h d ruStava ) .
uie9ie);
nezavisnih revizora; obezbjeduje informisanje elanova dru5tava,' povjeriocima se pruZaju valjane garancije ili vr5i isplata potraLivania, narocito supsidijarnih dru5tava; provodi obavezno informisanje javnosti o stvaranju holding veza (odnosa) te vrsi registracija druStava upisom u jarme knjige i publiciranjem u sluZbenim glasilima.
Svaka od ovih tehnika ima svoje specifi-nosti, tako da procedure mogu trajati i po nekoliko mjeseci, pa i godinama. Osnovni prawri principi koji se redovno primjenjuju su ovi: odluke donose organi upravljanja kontrotnog i supsidijarnih drustava, ako ona ve6 postoje; odluke se donose 2/3 ve6inom zastupnika osnovnog kapitala,' vrSi se saobraLavanje strukture osnovnog kapitala (osnovne glavnice) i strukture organa upravljanja, ukljueuju6i i uprave,' obezbjeduje se za|tita unutra5njih dionieara (insidera), a naroiito zaltita spoljnih dionieara (outsidera) druStava koja postaju supsidijaYna; osigurava se zaStita minoriteta ulagaia; pyezentiraju bilansi stanja i izvjestaji
c) Djelatnost.
Djelatnost hotdinga, kao privredne grupacie, ntoZe se posntatrati sa stanovista druStva ntajke i supsidiiamih druStava. Djelatnost kontrolnog drustva moie biti ,,cista" holding dielatnost i ,.ntjeSovita- djelatnost. ,,Cista- holding diel.atnost redovno obuhvata: osnivanje novih druStava, finansiranje cielokupne djelatnosti grupacije i upravtjanje. ,,MjeSovita", Pak, dielatnost uktjucjuje obavtjanje i drugih djelatnosti kao sto su trgovina na veliko, turtzant i dr.
Supsidijayna dru6tva mogu obavljati razlicite djelatnosti koje su iste ili
247
sliene (horizontalni holding) ili djelatnosti koje su medusobno razlieite, ali predstavljaju reprodukcioni ciklus (horizontalni holding). Uklju-uju poslovne aktivnosti od eksploatacije Leljezne rude, preko proizvodnje -elika do izrade i prodaje automobila, na primjer. Na tom
konceptu se, u osnovi, razviia koncern njemaikog Prava.
3. Poslovno udruZenje
trgovae
Poslovno udruZenje (pu) je statusno-pravni oblik koji formiraju ka drustva radi unapredivanja i uskladivanja privrednih djelatnosti, kao i zastupanja strukovnih interesa (ZO?, el. 95). Dakle, formira se, pnje svega, na strukovnoj osnovi i nema iskljueivo lukrativne ciljeve.
Osniva se ugovorom trgovaekih druStava koja obezbjeduju uslove i kapital za obavljanje poslova udruZenja. S obzirom na ciljeve osnivanja, poslovno udruZenje ima zastupniika ovlastenja (istupa u irrre i zaracun elanova), Zakon daje mogu6nost da istupa i u svoje ime i svoj raiun u okviru poslova koje udruZenje obavlja. Poslovno udruZenje obavlja poslove, a ne djelatnosti. Osnivaii udruZenja su potpuno autonomni u odredivanju organa sto se reguli5e statutom. Irrrovinsko-pravna odgovornost udruZenja zavisi od nacina istupanja. Ako istupa na bazi zastupniekih ovla5tenja, za njegove obaveze odgovaraju ilanice u ilju korist je istupalo, a kada istupa na bazi komisionih ovla5tenja, odgovomost se utvrduje ugovorom izmedu udruZenja i elanova. lstupanje u svoje ime i za svoj raiun povlaii i odgovornost vlastitom imovinom (ZO?, al 99). UdruZenje se registruje kod suda. l4tr)
4. Pul
Radi medusobnog informisanja o proizvodnji, razrnjeni patenata i iskustava, uvodenja novih proizvoda iorganizovanja zajedniike prodaje privredna dru5tva mogu formirati pul, kao poseban statusni oblik, sa svojstvom pravnog lica (ZO?,41. lOl). Osniva se ugovorom izrnedu ilanova koji obezbjeduju sredstva za rad pula. Autonomija votje ilanova je osnova za uredenje poslova, organizaciie rada i upravljanja, naeina istupanja i finansiranja pula. Pul je, kao pravno lice, subjekt sudske registracije,r'tr') i ima vlastitu odgovornost.
''*' Kr;.rient
'
1997. god. u FBiH posto.ialo.ie
r poslovnih
udruZen.ia
"" Knrienr
1997. god.
I t)t)$.
u FtsiH posto.iuo
Siu';,tjevo.
jul
.ie .iedan pul
- Bilten Statistidkog zavoda
FBiH,
248
il
L
I NSTITUCIO NALIZOVAN I O BLI C

trITYAIIs IJ S KO O KA PITALA
Banke
Banke su finansijske institucije, prvenstveno depozitnog i kreditnog karaktera, koje se osnivaju iposluju kao dioniika/akcionarska dru5tva. S obzirom na znacal djelatnosti banaka na privredni Livot, zakonom je posebno naglaSena uloga Agencije za bankarstvo Federacije BiH (dalje: Agencija).
je uslov za upis banke u sudski registar (ZOB, e 1.9). Primijenjen je koncesioni sistem u svom klasiinom obliku, posto za dobijanje
Osniva se uz pribavljanje prethodne dozvole od strane Agencije koja
dozvole nije dovoljna uplata kapitala, nego i uvjerenje Agencije da i,e banka ispunjavati zakonske zahtjeve u poslovanju. Dozvola se daje i za osnivanje supsidijarnih dru5tava (filijala) kao i predstavniStava. Agencija moLe ukinuti bankarsku dozvolu, ako su ispunjeni zakonski uslovi ili na zahtjev same banke, Sto je pretpostavka za njenu likvidaciju.
Zakonski minimuyn za osnivanje banke, kao i najmanji iznos kapitala koji banka mora odrLavati, ne moLe biti niZi od 5.OOO.OOO KM (pet miliona KM). Bez odobrenja Agencije, nijedno fizieko ili pravno lice ne mtoLe ste6i ili pove6ati zna-ajnije svoje pravo glasa u banke preko 2Oo/o, 33o1o i 50% uee5i,em u kapitalu banke ili u ukupnom broju akcija (ZOB, al. 2O). lsto tako, zakon ogranieava ueeSie banke u drugim pravnim licima.
Upravljaika struktura banke je dvoslojna. Organi su: skupstina, uprawri odbor, nadzorni odbor i generalni direktor. Zakonorn su striktno odredene nadleZnosti pojedinih organa, koje su uz specifiinosti banke sliene za dru5tva opsteg tipa. SkupStinu banke iine dionicari koji posjeduju dionice sa pravom glasa. Upravni odbor ima nepayar. broj eanova, od 5 do I l, eiji mandat traje ietiri godine sa mogu6no5u reizbora. Ceneralni direktor i ilanovi nadzornog odbora ne mogu biti elanovi upravnog odbora, a elanovi upravnog odbora ne mogu prenositi svoja ovlastenja na druga lica. Nadzorni odbor banke ima najmanje pet e lanova, sa mandatom od e etiri godine, uz mogu6nost ponovnog reizbora. Ceneralni direktor banke ne moLe biti elan nadzomog odbora (ZOB, al. 31, 32). Ceneralni direktor se imenuje uz prethodnu pisanu saglasnost Agencije, a ima nadleZnosti
Statusni ablici povezivanja
24e
kao i organ vodenja u druStvima opSteg tipa. Organi rukovodenja i svi zaposleni imaju zakonsku duZnost da -uvaju povjerljive informacije kao poslovnu tajnu.
U svom poslovanju banka je duLna: neprekidno odrLavati svoju solventnost, potreban obim likvidnih sredstava, tj. sposobnost pladanja i kreditnu sposobnost i osigurati diverzifikaciju svoje aktive adekvatnim investiranjem i plasmanima. U svome poslovanju ona je duLna pridrlavati se stopa ogranieenja i rizika vezanih za bilans i vanbilansne stavke, aktivu iponderisanu aktivu, kapital injegovu strukturu. Stope ograniienja i rizika utvrdene su zakonom i propisima Agencije. Banka injena supsidijarna druStva moraju imenovati nezavisnog vanjskog revizora koji pregleda godisnji finansijski izvjeStaj banke i daje svoj izvje5taj. Banka finansijski izvjeStaj
dostavlja obavezno Agenciji.
vr5e na osnovu elaborata o ekonomskoj opravdanosti iplana poslovanja: Specifiinosti u likvidaciji i ste-aju banke izloLene su kod izlaganja matenje o steiaju i likvidaciji trgovaikih dru5tava, uop5te.
Uz saglasnost Agencije banka moze vrSiti statusne promjene koje se
2. Drustva za osiguranje i reosiguranje

DruStva za osiguranje su pravna lica koja se bave poslovima osiguranja lica iirnovine iposlovima reosiguranja. Druge poslove iz oblasti osiguranja (zastupanje, snimanje i procjena Steta, pruZanje tehniakih idrugih intelektualnih usluga u osiguranju) mogu obavljati ostala pravna i fizieka lica, za osiguravajuca dru5tva.
Statusno-pravni oblici druStava za osiguranje su: dioniiko drustvo za osiguranje i/ili reosiguranje i drustvo za uzajamno osiguranje. Odredene poslove nadzora vrSi Ured za nadzor, a Biro osiguranja
posfove osiguranja proistekle iz medunarodnih sporazuma po osnovu Stete vlasnika motomih vozila. Ured i Biro imaju status pravnih lica (zolL, al. 5 l-65, 96-98).
a) Dionieko drustvo za osiguranje. Za osnivanje dioniikog drustva za osiguranje potrebno je prethodno pribaviti odobrenje Ureda za
nadzor. OsnivaCi ntogu biti pravna ifiziAka lica, dontaia ili strana. Al<o ttlog stranog ulagaia prelazi 5oo/o osnovnog kapitala, potrebna je saglasnost Ministarstva finansija FBi17. Zakonski minintunl osnovnog kapitala za osnivanje dioniAkog dru1tva za osiguranje ieste: I.OOO.OOO DM, ako se drustva bavi poslovima osiguranja 2ivota; 2.OOO.OOO DM, ako se dru*tvo osniva za obavljanje vise
250
b)
vrsta osiguranja; 2.OOO.OOO DM, ako se drustvo baui poslovima reosiguranja. Kapital se uplacuje u gotovonl novclt, LI DM ili dontatoj valuti. Na dioniika druStva iz oblasti osiguranja prin{enjuju se opSta pravila o dioniikint drustvima (ZOIL, el. I5). Drustvo za uz4janlno osiguranje. To je pravno lice u kojem ilanovi druStva uplatom uloga ntedusobno jantie da de se na naeelima uzajamnosti i sotidarnosti pokriti Stete nastale ostvare4jem ugovorenih rizika (ZOL, el. I7). Da bi se osnovalo ovo druStvo, potrebno je da ugovor o uzajamnont osiguranju od istih rizika zakfiuei najntanje 25O lica, pravnih i/ili fiziikih. DruStvo se ne ntoZe baviti postovima reosiguranja. Ovaj tip osiguravajuceg druitva mohe se osnovati kao: druStvo za uzajamno osiguranje sa ograniienint ulogom ili kao druStvo za uzajamno osiguranje sa neograniienint ulogom. Ako je u pitanju prva varijanta (druStvo sa ogranie enim ulogont), zakonski minintunt osnivaikog kapitala iznosi najmanje 5oo/o kapitala koji se traZi za osnivanje dioniikog druStva. IJ drugoj vartjanti (drustvo sa neograniienim ulogom), ntinintalni zakonski iznos l<apitala je najmanje 5oo/o od iznosa t<apitata koji se zahtijeva za dionicko druStvo. Inaie, u oba dueaia
uz osiguranie odgovarajuie razlike. Za osnivanje druStva za uzajan'tno potrebno je odobrenje LJreda za nadzor. Na upravljanje drustvont za uzajantno osiguranje shodno se prtmienjuiu pravila o upravljanju druStvinta sa ogranieenom odgovornosti (ZOIL, el. 26).
od e lanova se mogu zahtiievati uplate dodatnog uloga,
3. DruStva za upravljanje fondovima

osnivaju radi prikupljanja finansijskih sredstava,
Drustva za upravljanje fondovima su specijalizovani subjekti koji se
z4jedniekog visepartnerskog investiranja na osnovama minimiziranja i disperzije rizika (portfolija) te upravljanje flondovima. Ne mo{Ju se baviti drugim djelatnostima. Postoje dvije vrste dru5tava: druStva za upravljanje
uzqjanrnim i investicionim fondovima i privatizaciona druStva za upravljanje privatizacionim investicionim fondovima (ZUFIF, el.l, 2). Upravljanje fondovima, osim uzajamnog fonda, dru5tva vrSe na osnovu
posebnog ugovora koji zakljueuju sa svakim investicionim fondom.
a)
za upravljanje uzajamnim i/ili investicionim fondovima. Iskljuiiva djelatnost ovih drustava jeste upravljanje fondovima, bilo uzajamnim ili investicionim ili sa obje vrste fondova. Osnivaju se i posluju u fornti akcionarskog ili druStva sa ograniienom odgovornosti, uz primjenu opStih pravila koja wijede za te tipove druStava, ako specijalnim propisima nUe drugaiije predvideno.
DruStva
Statusni oblici povezivanja, Upisuju se

papirc.
251
registar Kotnisije
u sudski registar i
za
vrtjednosne
Osnivaei dru5tva mogu biti doma6,a ili strana, pravna ili fizieka lica, a odobrenje za osnivanje daje Komisija. Takode, nz odobrenje Komisije strano lice moLe imati viSe od IOo/o dionica ili udjela u dru6tvu. Zakonski minimum osnovnog kapitala druStva jeste t.OOO.OOO KM, ako upravlja jednim fondom. Za svaki naredni fond kojim upravlja mora poved,ati zakonski minimum osnovnog kapitala za 25O.OOO KM. Uplata se vrsi u novcu, u cijelosti, prilikom osnivanja druStva, odnosno uzajamnog ili investiciong fonda. DruStvo se osniva simultanim naiinom, ako je , formi dionickog drustva, a sve dionice glase na ime.
Prije uspostavljanja svakog uzajamnog fonda ili investicionog fonda dru5tvo je obavezno pribaviti odobrenje Komisije, za upravljane tim fondom. Komisija moLe, tokom poslovanja, ukinuti dozvolu. lmovinu fonda kojim upravlja druStvo drZi kod depozitara, sa kojim zakljuiuje poseban ugovor, saglasno propisima Komisije. S ciljem sprecavanja konflikta interesa, odrLanja likvidnosti dru5tva, kao i pojaianja niza specijalnih pravila (ZUtrlF, el. 26-35).
b)
Privatizaciona dru*tva za upravljanje prtvafizacionint investicionim fondovinta. Radi se o institucionalizovanint oblicinta kapitala koji su u funkciji vlasniikog prestrukturisanja trgovaikih druStava. Zakonski minimunl osnovnog kapitala je isti kao i kod prethodnih druStava, s tint sto Soo/ct tnora biti uplaieno prtlikom osnivanja privatizacionog druStva, a ostali dio najkasnije za dvije godine od upisa druStva u sudski registar (ZUFIF, el. 127). Mogu intati oblik akcionarskog i drustva sa ogranieenont odgovornosti.
4. I nvesticioni fondovi
lnvesticioni fondovi su fleksibilne forme finansijskog trZiSta kapitala. U na5errt pravu, fondovi su privatno-pravne institucije koje osnivaju ili uspostavljaju druStva za upravljanje flondovima. Mogu biti otvorenog ili zatvorenog tipa.
a) Investicion fond. Investicioni fond je pravno lice, organizovan u fornti akcionarskog druStva, eUa je jedina djelatnost prikupljanje finansijskog kapitala i investiranje u prenosive vrijednosne papire
(ZUFIF, el. 69). U sustini, predstavlja klasicni oblik dioniiarskog druStva koje kapital pribavlja upisont i uplatom dionica na osnovu javne ponude. Jedini osnivai fonda je druStvo za upravljanje koje njinte i upravlja. Jedno druStvo moZe upravljati sa vi,Se fondova.
2s2
Dozvolu za osnivanje fonda izdaje Kontisija za wijednosne papire, na osnovu koje se obavlja javna ponuda dionica. Zakonski ntinintunl osnovne glavnice fonda iznosi najntanje 4.OOO.OOO KM i n",ora biti uplacen, u cijelosti, u novcu prie upisa fonda u registar l<od l{ontisije za vrijednosne papire. Dionice fonda su iste klase. Investicioni fond teguliSe odnose sa druStvottt (osnivaAem i upravljaCent) posebnint ugovoronr. Organi fonda su: nadzorni odbor i direktor. b) Uzaianrni fond. Za ruzliktt od investicionog fonda, uzajantni fond nenla status pravnog lica, nego prcdstavlja jednu namjensku irttovinu" kojtt iine prenosivi wijednosni papiri. Intovina je pdijeljena na iednalre dijelove, a fond entituje invcsticione kupne - isprave o vlasnistvu udjela u uz4jamnonl fondu (ZUFI| , e|.36). Uz4jantni fond je otvore nog tiya. Uz4jantni fond drustvo za upravljanje uspstavlja: usvajanjent pravila o upravljanju fondont, zakljueenjem ugovora sa tagistronr wijednosnih paptra, zal<ljuCenjent ugovora sa depozituront i prodajont investiciortih ltupona, najmanje u iznosu od I .OOO.OOO KM. Dozvoltt za osnivaryje fonda ianisiju investicionih kupona d4" I{ortrisija. U odnosLt lia vlasnil<e investicionih l<upona, drustvo djeluje tt ttlozi kontisionara. c) Pivatizacioni investicioni fond . To je fond zatvorenog tiF, privrctttanog karaktera, l<oji se fomrira u fonni dioniekog drustva. Cilj fonda je omogutavanje lakseg prevodenja procesa pivatizacije uz disprzrju rizika. Osnowti kapital fonda ne ntoze biti ntanji od 2OO rttiliona KM. Dionice fonda prodaju se putent javne ponude, a ntoglt biti uplatene LI novcu ili ceftifikatinta. Uplata dionica. u cijelosti, treba biti obavljena pije upisa fonda u sudsl<i registar. Privatizaciorti fond ne ntoZe posjedovati vise od Sootb dionica jednog trgovackog druStva i sa njint pvezanih lica. Najkasnije do 30.l O.2OO5. godine provitizacioni fond treba da sc tranfonnisc u investicioni fond, kao trajnu finansijsl<u instituclju (ZVP, Al. 144).
ilI
zRQANIZ>VANA
TRZISTA
I UREDENA JAVNA
I . Berza
Berza je relativno stara institucija trLista kapitala, kako finansijskog, tako itrZista roba, a u novije vrijeme itrZista radne snage (berza rada). ?olazeii od organizacUe, naiina rada, poslovnih aktivnosti i upravljanja, savrelrlena berza predstavlja: prema propisima
253
organizovano iregulisano stalno mjesto (prostor) na kome se u odredeno vrijeme i na utvrden naiin obavlja kupovina i prodaja zamjenjive, tipizirane ili standardizovane robe i upravlja poslovnim transakcijama. 't") Pod robom se podrazumijeva novac, hartije od vrijednosti, gotovi proizvodi, sirovine, ukljuiujuci i usluge. U odnosu na predmet trgovanja, berze se dijele na: berze efekata, noveane (vaf utne), robne (produktne), berze usluga i mjeSovite. U okviru svake od tih vrsta mogu biti opSte i specijalizovane.
Prema pravnoj strukturi i odnosu drZave postoje, tri tipa berzi. Prvi tip su berze organizovane kao privatnopravni subjekti u formi dioniikog drustva. Drugi tip predstavljaju berze javnopravnog karaktera osnovane aktom drLave koja djelimieno participira u kapitalu berze i ueestvuje u upravljanju. I treii tip su berze mje5ovitog karaktera gdje su osnivaci privatnopravna lica, uz obe'zbjedenje nadzora od strane drLave (odreduje komesara za nadzor).
U na5em pravu cjelovitije je zakonski regulisana materija berze efekata (hartija od vrijednosti), a djelirniino robna berzat") Berza efekata se moZe organizovati kao opSta, za promet svih vrsta hartija od vrijednosti ili specijalizovana, La promet pojedinih vrsta trgovaikih efekata. Berzaje subjekt privatnopravnog karaktera i osniva se u formi akcionarskog drustva. Uz odobrenje Konrisije, berzu moLe osnovati najrnanje pet lica sa statusorn profesionalnih posrednika (brokera). Upisuje se u sudski registar i registar kod Komisije za vrijednosne papire (zvtr, el. 7l). ?>erza nrje profitna institucija koja dividende isplacuje elanovima, nego ih koristi za unapredivanje rada berze.
Zakonski minimulrl osnovnog kapitala za berzu efekata jeste 2OO.OOO KM koji je podijeljen na redovne dionice, na ime, a svaka dionica daje pravo na jedan glas. Dioniiari berze su iskljueivo ilanovi, sa jednakim brojem akcija, koje ne mogu transferisati (prenositi) dok traje ifanstvo. lnaee, ilanstvo na berzi moLe prestati: dobrovoljno,
oduzimanjem dozvole profesionalnog posrednika, iskljuienjem ilanstva i smr6u (ZV?,41. 58).
iz
Berza obavlja sljede6e poslove: organizuje povezivanje ponude i traLnje hartija od vrijednosti; osigurava informacije o ponudi, traZnji i trZi5noj vrijednosti papira. YloLe obavljati i druge poslove po ovf a5tenju Komisije za vrijednosne papire.
i'"' Op(irrriie. Sinrii dr Mili6: "Berze itrerzansko

firrunsi.je. FEts. Srntjevo. br. -ll9(r
poslovun.ie". Radunovoclslvo iposlovne
i\j z.or. il. lo
254
Statusni oblici pavezivania
Organi berze su: skupstina koju iine svi dionieari (ilanovi berze), nadzorni odbor i uprava, sa nadleZnostima koje inaie ti organi imaju kod akcionarskih druStava. Osnovni organizaciono-pravni akt berze je statut. Pored statuta, pravilima berze utvrduje se njeno poslovanje (zv?, a|.54,72,76).
2. Druga uredena javna trZista hartiia od vriiednosti

Profesionalni posrednici mogu ugovorom uspostavljati druga javna trLista vrijednosnih papira. TrZiSta posluju po unaprijed utwdenim pravilima koja odobrava Komisija za vrijednosne papire, kojoj obavezno dostavljaju izvjeStaje o zakljuienim poslovima. Jarma trliSta su obavezna obezbijediti, u doma6im dnevnim listovima, Pune informacije o vrijednosnim papirima sa kojima se trguje na njima (ponude za kupovinu i prodaju, podatke o zakljuienim poslovima, broju i cijeni papira) - ZV?, al. 85.
3. Javna trZiSta roba

Pored robne berze, koja se formira kao poseban poslormi subjekat, postoje i druga organizovarla, javna trZiSta na kojima se prodaju robe u neutralnom stanju. Mogu se organizovati kao posebni pravni
druge
subjekti ili dijelovi trgovackih drustava, koja obavljaju i
djelatnosti. Zajednieko za sva ova trLista jeste: predstavljaju posebno odredene i opremljene prostore (mjesta) na kojima se obavlja kupovina i prodaja roba i vrse drugi poslovi uobicajeni u prometu; poslovanje se obavlja po unaprijed utvrdenim pravilima (kucni red, pijaini red); saglasnost na pravila daje nadleZni drlavni organ opStine, odnosno kantona (ZOT, a|.22-28).Na nekim od njih trgovina se odvija redovno (svakodnevno), dok se na drugim obavlja Povremeno.
Organizovana trLiSta za Prorr'et roba su:
t.
Aukcije: na kojima se iavno i organizovano vnii prodaia
2.
5.
robe na aukciiskim n{estinta, putem nadmetania; TrZnice na veliko itrZnice na ntalo (PUace): na koiinla se prodaju, po pravilu, poliopriwedndPrehrantbeni proizvodi i vrse drugi poslovi , uobiiaieni u prometu (skladiStenie, iznajntljivanje prostora, prevoz). Mogu biti speciializovane na kojima se prodaje odredene vrste roba (rablieni automobili, teh niika oPrema) ; TrZni centri: su organizovana trZista za prodaiu robe na malo;
Statusni oblici povezivanja...
2s5
4.
Sajntovi: sLt povrenleno organizovana trZiSta na kojima se vrci prezentacija roba po sistemu uzorka i vrsi zakljuiivanje poslova. Organizuju se u skladu sa kalendaront sajmova i uz koordinaciju privrednih kontora (ZOT, al. 22-29).
G r o t o I Specifiini oblici poslovnih D E v E r Al subiekata, druga pravna lica i
'
udruZivanje
JAVNO PREDUZECE I ZADRI.]OA
I . Javno preduzeCe (kompanUa)

zernalja. NU. se zadrLao na svom tradicionalnom podrucju javnih dobara,'-')nego se protegao i na druge oblasti i aktivnosti. Zapravo, rl.a sve oblasti u kojima je izrazen iavni cilj, kao swha obavljanja djelatnosti". t53) Vodenje javnih poslova u ostvarivanju jawrog cilja pretpostavlja ukljuiivanje razlie itih nivoa drLavne organizacije (op5tine, grada, distrikta, kantona, drLave). lJz odredenu izmjenu drZavnih fun kcija i samog prava doSlo je do stvaranja specifiinih organizaciono-pravnih formi ,,vodenja i izvrSavanja javnog posla". Obieno se one nazivajujavnim preduzedima ili javnim kompanijama, rjede javnim sluZbam a. DrLava ie za sebe zadr2ala ,,podruqje korisne intervenclje". poloLaj drZavnog fiavnog) sektora aktueliziran je u uslovima je on postao znacajan faktor nacionalnih ekonomija niza kada
Pravn
r"' Jilvna dobra se di.jele u tri grupe: opXta dobra, upravna
dobra i dobra u opltoj upotrebr
Ganrs dr Andri.ja: "Osnovi stvarnog prava", Naudna knjiga, Beograd, 1980, str. 20. l)r) W\'iltt W. John: "Business Law principles and citses'', McGraw Hill Book Conrpaury. New York. 1966. str. 575.
254 U teoriji ne postoji jedinstvena definicija pojma javnog preduzeda (kompanije),rs"' po5to nema jedinstvene klasifikacije tih subjekata, niti zdednie kog stava oko ,,kompromisa" izmedu stepena drLavne intervencije i potreba ekonomske preduzimljivosti . Za potrebe Evropske unije data je ovakva definicija javnih preduze(.a. To su sva ona preduzeca koja se baziraju na ,,sticanju svojine iz tzv.javne ruke i koja na osnovu finansijskog ueeS6,a, odlueivanja ili davanja saglasnosti, neposredno ili posredno sprovode vladajudu politiku".rss' Isto pojmovno odredenje jawrog preduze6a vrijedi, u principu, i za na5e pravo.ttt" drLavne organizacije (opStina, grad, kanton)) kada je vlasnicka struktura takvog preduze6a drLavnosvojinska. Osnivaei mogu biti pravna ilili fizitka lica, doma6,a ili strana na bazi privatnog kapitala, s tim sto tada javno preduze6e ima pravnu strukturu nekog od tipova trgovaekih drustava. Zatim, osnivaii javnog preduze6a mogu istovremeno biti oblici drlavne organizacije (op5tina) i privatno pravna f ica na bazi mjeStovite svojine i pravnom organizacijom privrednogitrgovackog dru3tva.rsT) Zavisno od broja osnivaea, osnivaiki akt moLe biti odluka nadleZnog organa ili ugovor. Javno preduze6e se upisuje u sudski registar kao isvaki subjekt poslovnog
prava, sa statusom pravnog lica.
Kao osnivaei javnog preduzei,a mogu se pojaviti jedan
ili vise oblika
Zakon nrje odredio donju granicu osnovnog kapitala potrebnog za osnivanje javnog preduzeia, nego je to prepustio osnivaikom aktu (ZOJ? , e l. 4) . Medutim, ako javno preduze6e ima oblik nekog od predvidenih tipova trgovaekih druStava, tada u odnosu na visinu osnivaikog kapitala vrijede zakonske odredbe o tom obliku dru5tva (doo, dd). I sudska praksa je usvojila takav stav.
Javna preduzed,a se formiraju u komunalnim oblastima, kao i u oblasti privredne infrastrukture (Leljeznica, PTT, elektroprivreda, putevi).
Zakonske odredbe o komunalnim djelatnostima (proizvodnja i distribucija toplote, vode, gasa, odrZavanje e isto6e u gradovima, pogrebna djelatnost i dr.) primjenjuju se na javna preduzeia
''') Pruiii dr Na.jdan: "Javne korporaci.je u Veliko.j Britaniji". Kultura, Beograd. 1957. str. 51.. 53.. narodito 'tt' Putner Cunter: "Rukovoden.ie i kontrola nadjavninr preduzeiinla", Gliusnik pravnog fakulteta u Kragu.jevcu, 1987/88. str. )2. '''"' Kra.jent lL)()7 . god. u FBiH posto.jalo .ie 4l8 .javnih 1>reduzeia (najviIe iz obliusti privredne infr:.rstrukture i konrunalnih d.ielatnosti 108) --Bilten Statistidkog zavoda FBiH, Sara.jevo,.jul
I
998.
'"'
Zakon o.javninr preduzeiinra. dl. 2
33194\
kraie: ZOJP (Sl. list RBiH. br. 4192.21192, 13193.
259
formirana u tim oblastima (naiin finansiranja i obrazovanja cijena, utvrdivanja naknada, ispunjavanje drugih uslova).rsB) Time se ingerencija javne vlasti (ruke) u obavljanju djelatnosti ove wste subjekata znatno pojaiava, bez obzira na statusno-pravni oblik javnog preduzeca ili vlasniiku strukturu kapitala.
Javnim preduzeem upravljaju osnivaii, odnosno clanovi, srazrnjerno uce36u u kapitalu. Zavisno od pravnog oblika, organi javnog preduzeta su: skupStina, odnosno odbor osnivaia, uprawri odbor i direktor. Skup6tina ili osnivaci biraju ilanove upravnog odbora saglasno uieSi,u u kapitalu javnog preduzeta (najmanje tri elana), upravni odbor imenuje direktora, uz saglasnost nadleLnog drLavnog organa (ZOJP, al. l5). NadleZnost ovih organa j., u principu, ista kao i nadleznost tih organa u privrednim dru5tvima op6teg tipa (dd, doo). Specifi-nost j" u tome Sto se specijalnim propisom ili aktom osnivaea mol,e predvidjeti davanje saglasnosti ili odobrenja drzawoq organa (na planove razvoja, osnove poslorme politike, statut, odredene investicione odluke, finansijske godi6nje izvjestaje, poved,anje i smanjenje osnovnog kapitala, statusne promjene i dr). Dakle, lista pitanja i akata za kojaje potrebna saglasnost drlatmoq organa rnoLe biti razliiito odredena, od cega zavisi stepen poslowre i druge samostalnosti javnog preduzeia. Qeneralno, zakonsko ovlaStenje drLave postoji u pogledu kontrole ispunjenja jarmog cilja (interesa) od strane javnih preduzeda. U tome smislu ona moLe preduzimati odredene mjere kao Sto su: promjene unutraSnje organizacione strukture, ograni-enja u raspolaganju odredenim sredstvima, ogranicenja u wsenju upravljaakih iti rukovodnih duZnosti, pa i razrjesenja. Zakonorn ili osnivaekim aktom utvrduje se distribucija nadleZnosti drZavnih organa prema javnom preduzedu. Tako zanekra pitanja mole biti nadleLna skup3tina (op6tine, kantona), za druga njihov izw6ni organ (vlada), a za treia, funkcioner upravnog urgana (ministarstva) u iiji resor ulazi djelatnost jawrog preduzeia.
Za obaveze stvorene u prometu javno preduze,e odgovara svojom imovinom koja se formira od uloga osnivaea (ilanova) i iz osnova posfovanja (ZOJ?, al. 2I). Aktom o osnivanju osnivaii mogu preuzeti odgovornost za obaveze javnog preduzeia. Jarma dobra, prirodna bogatstva kao i dobra u opstoj upotrebi koja javno preduzede koristi, po zakontt, ne mogu biti predmet individualne, niti generalne egzekucije (prinudnog izwSenja), za namirenje obaveza jawrog
''*' Odluka o komunalnim
grada Sara.jeva, br. 2l
lL)O)
djelatnostima SkupKtina grada Sarajeva,
dl. 12-28 (Sl. novine
26o
Specifiini oblici poslovnih subjekata,
..
preduzeia (ZOJP, al. 2l). Prilikom steiaja ili likvidacije ne ulaze u stee4jnu, odnosno likvidacionu masu (izluino pravo).
Osnivaii, odnosno ulagaii kapitala, u-estvuju u podjeli dobiti koju i u snosenju poslovnih rizika i gubitaka srazmjerno udjelima u osnovnom kapitalu javnog preduzeta. Osnivaekim aktom istatutom bliLe se reguli5e ova rnaterija. U posebnom smislu, javno preduzei,e ima isti tretman kao i ostali subjekti poslovnog prava (porez na promet, posebni porezi, porez na
ostvari javno preduzeie, kao dobit).
2. Zadruga
Danas prevladava stanoviSe da zadruZna svojina nrje dio privatne asnieke strukture, niti drLavne, odnosno dru5tvene. ''t') Zadrugarstvo koje je zasnovano na kolektivnoj svojini zadrugara ima, u privrednom smislu, stanovite specifienosti koje se zasnivaju na principima solidarnosti, kooperativnosti i ekskluzivnosti zadrugara. Ti principi izraLavaju se posebnostima subjekata zadruzne svojine, naroeito u pogf edu njihovog poslovanja, upravljanja i prestanka. r{;o)
vf
?olazeci od pozitivno-pravnih rjeSenja moLe se dati slijede6a definicija zadruge: to je organizacija sa statusom pravnog lica, formirana ugovorom fiziikih lica, u kojoj svaki elan sudjeluje neposredno i ravnopravno, sa ciljem da na principu uzajamne pomo6i unapreduje i zaSticuje svoj ekonomski idrugi interes istiee dobit."")Dakle, cilj osnivanja i postojanja zadruge je dvojak: zadovoljavanje ekonomskih interesa svakog e lana u za6titi i unapredenju njegove imovine i sticanju dobiti, ali i u zadovoljavanju drugih interesa, neekonomskog karaktera. Fundamentalni princip na kome se uspostavljaju i razvijaSu odnosi izmedu ilanovi jeste uzqjamnost, pa u krajnjoj liniji i
prvenstveno, od oblasti i namjene zadruLne irnovine (zanatska, Stedno-kreditna, stambena, ueeniika). U sustini, to ijeste osnovni kriterij za razvystavanje zadruga, njihovu podjelu. "''-'
''"'
Sli.tv zluzel na kongresu N'ledunarodne zsdruLne ali.ianse (lCA)
pitan.ir.t z;.rdluZne svo.jine 1989.
postojanje
,,veresij eil .t(;'2)
Koji ,e ciljevi imati
prevagu
zavisi,
str. 10. "''" Strai,rrickl' dr Milorad. op. cit. str. 157. l"l' Zlkon u iaclruganra. dl. 1- krai.: ZOZ (Sl. novine FBiH. br. 18/97)
157.
Nadelna
otvorena
'"" TZB|H ( 1883). dl.
ilitnova zadruge ''''' Kc,ncenr l997.god u FBiH bilo.ie ukupno 156 zudruga, od toga u oblasti pol.ioprivrede -16. poslo"'nih usluga 5-1. gradevinarstva 3l - Bilten Statistidkog zitvoda BiH. Sara.jevo,.iul
|
uposlrofira pitanje "r,eresi.je". kao elenrenta solidarnosti iznredu
9e8.
Specifiini oblici poslovnih subjekata,

OpSti
..
26r
tri, a stambene 50, poslovno sposobnih fizickih lica. Za pojedine tipove moze biti i drugaeije odredeno, kao npr. stedno-kreditne zadruge (ZOZ, al. lO). Ugovor se zakljue uje u pisanoj formi i sadrLi, u osnovi, iste obligatorne elemente kao i ugovor za osnivanje trgovaikog dru5tva.
tip
zadruge osniva se ugovorom, n4jmanje
Nakon zakljucenja ugovora o osnivanju i ulaganja kapitala odrzava se osnivaeka skup5tina zadrugara, a potom vrSi upis zadruge u sudski registar. Upis ima konstitutivni karakter.
Ugovorom o osnivanju zadruge odreduje se minimum kapitala za osnivanje zadruge, Sto je jedna od bitnih razlilna u odnosu na drustva kapitala. I za zadrugu vrijedi simultani naiin osnivanja, a ulozi zadrugara (osnivaeki inovi) mogu biti u novcu, stvarima ipravima, ali ne iu radu itakvo rjeSenje ne odgovara samoj prirodi zadruge. U svolrr poslovanju zadruga moLe koristiti dobra zadrugara, drugih lica i drZavna dobra na osnovu posebno zakljueenih ugovora (uzimanje dobara u arendu, zakup). lmovina zadruge formira se na bazi osnivaekih i novih uloga ilanova zadruge, uloga lica koja nemaju status zadrugara, dobiti zadruZnih preduze6a alji je ona osnivai, le iz osnova poslovanja zadruge. Ugovorom o osnivanju zadruqe utvrduje se vrijeme za koje zadrugar ne moLe: raspolagati svojim udjelom ili pojedinim stvarima unesenim u zadrugu, ako je zadrLao pravo vlasni3tva nad njima ili ne rnoLe traZiti povrat uloga, niti diobu zadruZne imovine (ZOZ, al.22). [z ovoga sf ijedi da zadruga, po svojoj pravnoj prirodi, predstavlja jednu vrstu ortakluka gradanskog prava. Ako se rjesenje odredenih pitanja ne rnoLe na6i u zakonu ili osnivaikom ugovoru, treba primijeniti pravna pravila koja vrijede za ortakluk gradanskog prava (AQZ, paragraf | 176'
r2r5).
Organi zadruge su: skupStina zadruge, nadzorni odbor i direktor. SkupStinu eine svi zadrugari koja: donosi statut, imenuje i razrie*ava nadzorni odbor i direktora, odlu-uje o ulaganjima, statusnim promjenama i prestanku zadruge (ZOZ, el. n). Nadzorni odbor je organ kontrole, a direktor organ vodenja (rukovodenja) . Za direktora rnoLe biti imenovano lice izvan kruga zadrugara, ali ne moLe biti clan nadzornog odbora.
U pravnom prometu zadruga istupa u svoje ime i za svoj raeun. U zastupanju interesa zadrugara moLe imati zastupnieka ili komisiona ovlastenja. Sto se tice imovisko-pravne odgovornosti zadruge, vaLe dva zakonska pravila: prvo, zadruga za svoje obaveze odgovara cjelokupnom imovinom i drugo, postoji ograniiena solidama odgovornost zadrugara do visine iznosa utvrdenog ugovorom o
262
osnivanju zadruge (solidamo jemstvo), ali iskljuiivo i samo za on4j dio obaveza koje se nisu mogle izmiriti iz imovine zadruge (ZOZ, aI.24).
Zadruga prestaje: odlukom skup5tine (2/3 ve6ina), statusnim ako se utvrdi niStavnost upisa u sudskom registru, steeajem i na drugi naein utwden zakonom i aktima zadruge (ugovorom o osnivanju, odnosno statutom) . Zadruga moLe biti osnivai trgovaikih dru5tava i drugih organizacija i asocijacija saglasno zakonu,
primjen anr1a,
Sto
je praksa i u uporednom pravu.
3. Ostala pravna lica

U ovu kategoriju spadaju pravna lica koja 'za cilj svoga postojanja imaju druge, a ne ekonomske ciljeve (udruZenje gradana, druge
nisu poslovnoprawri subjekti, ali mogu, u pojedinim sluiajevima, potpasti pod pravila poslovnog prava. Zakoni dozvoljavaju da se udruZenja gradana, fondacije i zadulbine registruju za obavljanje priwednih djelatnosti u smislu vodenja privrednih projekata vezanih za obnovu i razvoj.t';s) Zakljuieni ugovori su ugovori poslovnog prava (ZOO, el. 25).
zaduLbihe).
asocijacije, fondacije,
r';4r Te asocijacije
UDRUZIVANJE POSLOVNIII SUBJEKATA KOMORE I SAVEZI
I . Privredne komore
Privredne komore su asocijacije poslovnih subjekata, neprofitnog karaktera, sa statusom pravnog lica, kao i drugih lica koja obavljaju privredne djelatnosti.t"") Obrazuju se na teritorijalnom principu kao privredne komore kantona (Lupanija) i Privredna komora Federacije.
oblici finansijskog kapitala, statusni oblici povezivanja druStva, zadruge, individualni trgovci. elanovi komora mogu biti udruZenja gradana, fondacije i zaduZbine kada obavljaju privrednu djelatnost, te
rt") Krajem 1997. god. broj ovih organizaciia.je iznosio 1.958, od toga udruZen.ja gradana Bilten Statistidkog zavoda FBiH, Sarajevo. .ful 1998. lt''' Vidieti:Zakon o fondacijama i zakladanra, dl. 2. (Sl. novine FBiH, br. l6/98), Zakon o udruZenjin'ra gradarna, t|.7. (Sl. novine FBiH. br. 6195) """ Zakon o privrednim komorama u FBiH, il.2. - kraie ZPK ( Sl. novine FBiH, br. 35/98) 798, a ostalih org;rrizaciia 174t)
elanovi komora su priwedna/trgovaeka dru5tva, institucionalizovani
Specifiini oblici poslavnih subjekata,
..
263
drugi subjekti na osnovu uelanjenja (obrazovrle, istraZivaeke institucije, interesne asocijacije i dr). Komora vodi registar elanova
koji ima karakter jarme knjige, a izvodi iz registra su jarme
(z?K, el. 7). isprave
U vrSenju svojih funkcija komore ostvaruju saradnju s izw3nim i upravnim organima vlasti na partnerskoj osnovi, narocito u:
pripremanju propisa iz ekonomske oblasti, pripremi strategija razvoia, unapredivanju izvoza, zastupanju individualnih trgovaca kod donoSenja odredenih propisa vezanih za cijenu radne snage. Komore u-estvuju u promociji privrednih subjekata ipriwede u cjelini. Privredna komora Federacije, pored aktivnosti vezanih za koordinaciju rada komora (kantonalnih), organizuje izvodenje zajedniekih projekata, donosi posebne uzanse i uiestvuje u izgradnji normativa i standarda u odredenim oblastima priwednog Zivota (ZPK, el. B, 9).
Organi komora su: skup3tina, upravni, odbor, nadzorni odbor i predsjednik. lzbori za organe komore vr3e se na period od eetiri
godine.
U okviru komora djeluju sudovi iasti. Sudovi casti vode postupak i odlu-uju u slu-aju povrede poslovnih obiiaja, ugovora, trgovaekih pravila, uzansi i drugih propisa. Statutom komore se utwduje njihov sastav. izbor, postupak i mjere koje mogu i'zreci (ZPK, al. l6).
U Privrednoj komori Federacije obrazuje se stalni izabrani sud arbitraLa. ArbitraZa je nadlezna za rje5avanje sPorova koji su
se u sredstvima javnog informisanja. Statutom komore bliZe se reguli5u odredbe o arbitrali, a postupak pred stalnim izabranim
sudom posebnim pravilnikom (Z?K, al. 17). Osnovni izvori finansiranja komora jesu elanarina, kotizacije i drugi izvori neprofitnog karaktera. TroSkove aktivnosti koje provodi komora (edukacije, rad suda iasti, arbitrale i dr) snose ilanovi komore, koji te usluge koriste.
ugovorom ili drugim aktom elanova stavljeni u nadleZnosti (arbitrazna klauzula). Odluke arbitraLe imaju snagu izvrSnog naslova i objavljuju
2. Strukovne asocuacUe
Zdxonorn o privrednim komorama je predvideno da, najmanje 50 pravnih lica, iz iste ili srodnih djelatnosti mogu formirati strukovne (interesne) asocijacije. Asocijacije, na osnovu zakona, imaju status pravnog lica i registruju se kod suda (Z?K, el. 5). U okviru funkcija
26,4
Specifiini oblici paslovnih subjekata,
..
okviru komora mogu se
obrazovati i drugi oblici djelovanja (udruZenja,'priwedna vrijei,a, grupacije, sekcije). Njihov pololaj i organizacija utwduju se statutima komora (z?K, el. 5).
konrora, strukovne asocijacije zastup4ju interese svojih clanova.
3. ZadruZni savezi
Zadru'Zni savezi predstavljaju asocijacije zadrugara, trgovaikih druStava, indiviudalnih trgovaca, pravnih ifiziekih lica ilanova zadruga (ZOZ, el. 29.). Organ izuju se na teritorijalnom principu ili principu obavljanja djelatnosti zadruga. Kantonaln i (lupanijski) zadruzni savezi i ZadruLni savez Federacije imaju status pravnih lica i registruju se kod suda. Osnovne funkcije zadruLnih saveza su: uskladivanje poslovnih i programskih ciljeva clanova ; pruzanje.struine i druge pomoi,i,' edukacija kadrova, a ZadruLni savez Federacije
zastupa ilanove u medunarodnim
institucij ama iz oblasti zadrugarstva. Statutima zadruLnih saveza utvrduje se naein njihovog upravljanja i finansiranja (ZOZ, el. iO, J l ).
Promj ene, prestan ak, pravni
promet, atributi registracija

GTAVA
PRVA
U n utraS
nj a o rgani zacij a,
statusne promJene I prestanak druStva
nNUTRASM,q IRzANIZACIJA onuSrvA

druStva
L Pojam dijelova
Razliiiti tipovi drustava egzistiraju u razlie itim oblastima privrednog Livota (rudarstvo, preradivaika industrija, gradevinarstvo, transport, trgovina, ugostiteljstvo, finansijsko poslovanje i dr). Naiin obavljanja registrovane djelatnosti u tirn drustvinra gotovo je uvijek takav da postoji potreba organizovanja uLih poslovnih jedinica, dijelova drustva, u kojima se obavlja odredena vrsta ili vrste poslova. Posebno, ako se radi o ve,im druStvima sa razvijenom poslovnom djelatnosti ili se delatnost obavlja u vise mjesta. No, i svaka pojedina djelatnost zahtijeva drugaiiju organizaciju i druga-iji radni Proces. lsta djelatnost, kao na primjer proizvodnja, ntoze se obavljati u pojedinim f azama (f azna proizvodnja), zatitn u vi5e mjesta, u razlieitim radionicama, pogonima i sa drugacijom organizacijom procesa rada u svakoj od tih jedinica. U pravnom smislu, jedno druStvo moze biti registrovano i obavljati jednu ili vi5e djelatnosti (ZOP, el.l 07), zavisno od njegovih programa razvoja, resursa sa kojim raspolaLe i drugih uslova. Na taj naein strukturira se unutra5nja organizacija jednog privrednog/trgovaekog drustva. Unutrasnja struktura dru5tva jeste skup organizacionih dijelova, poslovnih jedinica u kojima se obavlja jedna ili viSe vrsta poslova iz okvira registrovane djelatnosti dru5tva.
Unutrasnja struktura se odreduje statutom drustva (ZO?, a1.26,54).
U
266
Unu7z1nja organtzacija, stailtsne prcmJene i prestanak drufua
praksi se koriste, najee56e, dva metoda: prvi, statutom drustva se izriiito utwduju dijelovi koji se mogu pojaviti pod razlicitim nazivima (pogon, robna kui,a, poslovni centar, hotel, poslovnica, agencija i dr) i drugi metod, statut samo utvrduje osnovna pravila (principe) na kojima se organizuju dijelovi, a nadzorni odbor svojim aktima formira, spaja, pripaja ili ukida dijelove dru5tva i odreduje odnose izmedu njih (sektori, sluZbe, referati i sl). Broj i veliiina dijelova razlieiti su od drustva do dru5tva.
2. Pravni status dijelova druStva

Pravni status dijelova drustva, bez obzira na njihov formalni naziv, karakterizir a s lj ede 6,e :
l. 2. 5. 4.
5.
nemaju status pravnog lica i ne mogu tutiti niti biti tuZeni; sredstva sa kojima se obavljaju poslovi u dijelovima druStva su objekti intovine druStva, pa ne mogu biti subiekti prinudnog poravnanja, stecaja niti likvidacije (ZOSL, el. 4); obavljaju jednu ili vise vrsta poslova iz domena registrovanog predmeta poslovanja druStva i nemaiu svoiu sam ostal n u djel at n ost ; u pravnom prometu: nlogu imati odredena ovlaitenia za istupanje, ako je to predvideno statutom i taj dio druStva upisan u registar suda ili ne mogu imati ovlaite4ia za istupanje u pravnont prontetu (ZOP, e l. I 5B). U sluiaju dvojbe, treba zakljuiiti da nemaju ovlastenia za istupanie u prometu; subjekt upisa u sudski registar su samo oni dijelovi dru*tva pravnom prometu, ali i tada ne dobiiaiu status Pravnog lica;
koji na osnovu statuta intaju ovlaitenia za istupanie u
6. dio druStva, upisan u sudski registar, istupa u Pravnom prometu pod fimtom drustva i svojim nazivont (ZOP, el. I IS). Dalde, nema svoju fimtu, nego naziv i nema svoie
7
. nemaju vlastite organe upravljanja, osint 1to mogu imati rukovodno osoblje (direktora, poslovodu, Sefa centra i sl),
samostat no sjed iste ; t'
ali ne kao samostalne organe poslovodstva (vodenja), nego kao pomodna lica poslovodnog organa (uprave) druStva; B. pozitivni ili negativni finansijski rezultati dijelova dru1tva mogu se iskazivati u poslovnim knjigama odvojeno, ali oni
" M.iesto u konre se nalazi poslovna .iedinica moZe, u odredeninr sludajevima inrati pravni znata.j (kod prodaje robe, pla6ania poreza) - Trifkovii dr MiloX. Simi6 dr Milii. -qeneridke Suf tanov ii Aziz. op.aut.str.42
UnuTax-p ogar-taap, Mtusrre
gunpre
ipffirnkdru#m
zG7
ulaze u bilans dru1tva i iskazuju se kao dobitak ili gubitak dru1tva; 9. dijelovi drustva se formiraju, spajaju, pripajaju ili ukidaiu odlukama nadzornog odbora u skladu sa statutom ili ako ie tako njime predvideno; lO. sporove izmedu dijelova druStva rjeSava nadzorni odbor ili unutrai4ja arbitraia formirana statutom druStva (ZOP, el. 26).
Organizacioni dio druStva, poslovna jedinica, predstavlja organski dio druStva, koji je tako pravno statuiran da, u cijelosti, dijeli njegovu pravnu sudbinu. SkupStina drustva rnoLe donijeti odluku o izdvajanju dijela ili dijelova druStva (fragmentacija) u samostalan pravni subjekat koji tada dobija status supsidijamog (kontrolisanog) drustva.
STATUSNE PROMJENE
I . Pojam statusnih promjena

Privredno/trgova-ko druStvo, kao druStvena tvorevina i konstrukcija pravnog sistema, predstavlja jednu dijalektieku kategoriju koja je, saglasno uslovima u tom druStvu ili u okruZenju, podloZna raznim promjenama. Promjene se odvijaju kako unutar samog dru6tva, njegove unutra5nje organizacione strukture, tako i u cijelom druStvu kao ekonomskom i pravnom subjektivitetu - statusne promjene.
Statusne promjene predstavljaju niz pravnih i faktiekih radnji preduzetih na zakonom propisan nacin koje dovode do univerzalne sukcesije imovine i izmjene pravnog statusa (poloZaja) dru5tva ili drustava obuhva,enih tim promjen ama Nastaju izmiene u ekonomskom i pravnom identitetu subjekata, Sto ima odraza u pravnom prometu. Stoga se te promjene naziva;u ekstemim ili spoljnim2), za razliku od promjena u unutrasnjoj organizacionoj strukturi druStva. Ovim promjenama dolazi do stvaranja ve6ih ili manjih subjekata jer se spajaju, odnosno prip"j"j" ili cijepaju imovine postoje6ih pravnih lica. Neki od oblika statusnih pronljena predstavljaju vidove integracije il koncentracije kapitala (spajanje, fuzija), dok drugi imaju za posljedicu cijepanje postojed,e imovine na
vi6e i stvaranje mnoLine subjekata u privrednom Livotu (podjela).
!) Jovanovii dr Vladimir: "Privredno pravo", Zavod z.r izdaviurje udZbenika

Beogritd. 1961 , str. 262
Srbi.ie.
zot,
Unufr-a1nja organizacrja, stafusne promjene i prestanak druilra
jacih poslovnih subjekata sa ve6om sposobnosti da uiestvqju
Razlozi za provodenje statusnih promjena drustava mogu biti razlieite prirode. U uslovima trZi5ne ekonomije oni su, prvenstveno, ekonomske i razvojne naravi. Spajanje i pripajanje, kao vidovi poslovne integracije, treba da doprinesu stvaranju ve6ih i ekonomski
u
tokovima trZi5ne utakmice. Cijepanje, pak, jednog drustva treba da omogu,i da se njegova razvojna koncepcija, rast i razvoj odvijaju disperzirano, u viSe ekonomsko-pravnih cjelina. Statusne promjene se. nerijetko, javljaju ikao posljedica nemilosrdne konkurentske borbe na trZiStu. Clobalizacija odnosa direktno dovodi do statusnih promjena (reorganizacije) poslovnih drustava, dioniikih prvenstveno, u okvirima vi5e zernalja j.r je to jedan od vidova stvaranja transnacionalnih kompanija (koncentracija kapitala).
Nasuprot pozitiwim efektima, fuzije (spajanja i pripajanja) druStava mtoLe imati za posljedicu ogranieavanje slobodne privredne utakmice, konkurencije. Otuda su ove statusne promjene forma stvaranja monopolskog poloLala, monopoliziranja trZiSta.'') Kao vid stvaranja rnonopolskih entiteta statusno-pravnog karakteya, ovi oblici integracije predmet su posebne pravne regulacije istroge kontrole od strane drLave i njenih pravnih tijela. Posebno kada su u pitanju ,,horizontaln e" f uzije druStava iste i l i kor-n pati bi lni h djelatnosti.'')
2.
Zajednieke pravne karakteristike

(spajanja,
Zajedniike pravne karakteristike statusnih promjena

pripajanja, podjele) izraLavaju se u sljedeem:
l.
2. donosenju odluka najvisih organa upravljanja druStava prethode obinrne radnje l<oje se ogledaju u donosenju plana reorganizacrje (konsolidacije), sastavljanj u izuje*taja I ew zora, obezbjedenju garancija poujeriocima, 5.
odlul<e o statusnint prontjenanla u drustvu (podjela) ili drustvima (spajanje, prtpajanje) donose ulagaii il skupstine, u istoujetnom tekstu, na naein utvrden statutinta tih drustava;
zakljucivanju raznih ttgovora i sl; spajanje ili pripajanje razliiitih tipova druStva (akcionarskog i drustva sa ogranieenonl odgovornosti ili druStva sa ograniCenont odgovomosti i kontanditnog) uvijek povlaei
'' Opiirni.je. Trifkovii dr MiloX, Sinrii dr Milii. Sultanovii Aziz. op.cil.str.4l7 idalie ' [Jporedna prirvLt oclredu.iu principe ipntvila od ko.iih se nrora polaziti u procjeni da li bi izvt'Xenit fuzi.ju dovelu do slvarim.j;.t nronopolskot poloZ;-ria. odredu.iu organe kontrole i
srtrrkci.ie ko.ie se nlogu izre(i, u sludaiu povrede pravila fuzi.ie
Unttualnp aganiaap, MhlsrE WmFre
ipffirakdru#m
269
dvije sloZene operacije: transformaciju, tj. pronrjenu oblika postojeceg druStva i statusnu pron{enu. Te promjene ne mogu pravno izntijeniti polozaj clanova druStva tako da oni dodu u teZi poloZaj (poloZaj IiAno odgovornih Clanova), bez njihove saglasnosti; 4. provodenjem statusnih prontjena dolazi do univerzalne sukcesije (preuzimanja svih prava iobaveza) ipravnog sljedovanja. Za obaveze pravnog prednika (spajanje, cijepanje) ili druStva koje se pripaja, a koje su stvorene prije upisa prontjene u sudski registar, po zakonu, odgovaraju druStva na koja je intovina presla, kao pravni sljednici; 5. u ekonomskont pogledu provodenjent statusnih pron{ena rle dolazi do likvidacije inrovine, posto se ne provodi zakononr predviden likvidacioni postupak, nego ta imovina nastavlja svoj Zivot u novont ili rtovint pravnim subjektinta
(druStvinta); 6. statusne prontjene zahtijevaju osiguranje i zastitu dioniCara,
pro mj e n onl, u klj ui uj uc i 7.
odnosno clanova dru1tva, kao idrustava obuhvaienih i z aSti t u pouj eri I aca ; pravila i pravni akti koje donose organi upravljanja drustava obultvaienil't statusnom prontjenont (ugovori, diobni
bilansi) intaju
B.
isklue
regresnog postupka,
obavezuju poujerioce;
ivo interna dejstva za vodenje ali nentaju pravna dejstva ine
statusne prontjene proizvode pravna dejstva nrontentom upisa u sudski registar kada se briSu iz registra druStava koja su prestala statusnonl pronlenonl.
3.
Vrste statusnih proniena
Pravna teorija i zakonodavstvo poznaju osnovne vrste statusnih prornjena: spajanje, pripajanje i podjela, sa njihovim varijantama. Za spajanje i podjelu koristi se tremin ,,fuzije", za pripajanje joS i ,,adopcija" ili ,,apsorpcija", a za sve vrste promjena i termini ,,rekonstrukcija" ili,,reorgan i zacija" .5:
Spajanje, kao oblik fuzije, jeste statusna promjena kojom dolazi do prestanka dva ili viSe drustava od kojih nastaje jedno novo druStvo. Dakle, postojeda spojena dru5tva se gase, nestqju, a umjesto njih formira se, kreira, jedno novo. lmovina spojenih dru5tava prelazi na novo druStvo, koje je njihov pravni sljednik. Tako od vi5e dru5tava i
''Corulr-tnies Act (1985), dl.425-i1-l0F; Model Business Corporation Act (1069), tl.7l-13:
Hrtrr-r' Ci. Herrn. o1;. cit. str.816-83-l
27o
UnuTaEnja organizaaja, sta1-tsne prDmJene i prestanak druffira
njihovih imovina nastaje jedan jaii i ekonomski snaZniji subjekt. Za obaveze spojenih drustava, koje su nastale do momenta upisa promjene u sudski registar, po zakonu i neograniieno povjeriocima
odgovara druStvo koje je nastalo spajanjer-n.
Spojiti se mogu druStva istog tipa (viSe akcionarskih) ili razliiitih tipova (dva akcionarska, jedno sa ogranicenom odgovornosti i jedno komanditno druStvo). Bez obzira na tipove spojenih druStava, u obzir dolazi primjena dvije vrste pravila: prva, zakonska pravila koja se odnose na statusnu promjenu spajanja kako bi se izwsila konsolidacija viSe osnovnih glavnica u jedan osnovni kapital druStva koje je nastalo spajanjem (vlasniika prava ilanova u novom druStvu, zaStita povjerilaca i dr) i druga vrsta pravila, ona koja se odnose na osnivanje (instaliranje) novog druStva, zavisno od njegovog tipa (dd ili
doo). Kao sto je ranije nazna(.eno, postavljaju se dva pitanja: zaStita elanova spojenih druStava (akcionara) i zaStita povjerilaca tih druStava. Zaltita -lanova je posebno vaLna kod druStava .rj" hartije od vrijednosti nemaju redovnu kotaciju na berzi (akcije i obveznice). U obzir dolazi primjena pravila o zaltiti manjine (minoriteta), koja su u na6em Pravu predvidena kod akcionarskih dru6tava, ali se koristenjem analogije legis mogu protegnuti ina ostala dru6tva. Naime, clan dru5tva ili
dioniiar koji je glasao protiv odluke o spajanju imao bi
zahtijevati od druStva da otkupi njegov udio (akcije) uz isplatu njegove trZisne vrijednosti.")Kao manjina on ne mole sprijeciti dono5enje odluke o spajanju, ali moze zaStiti svoja trenutna prava. Neovisno od toga, on bi mogao koristiti pravo pobijanja odluke skup3tine, ako je smatra nezakonitom i uz ispunjenje drugih zakonskih uslova. Pitanje za5tite povjerilaca spojenih dru5tava (zakonskih, ugovomih, vanugovornih) izuzetno je vaLna po5to moLe do6,i do spajanja sof ventnog sa insolventnim druStvima. Uporedna Prava, zato, predvidaju razlicite pravne tehnike ; pruLanje povjeriocima garancija da 6,e obaveze biti izmirene , nz upis u sudski registar ili saglasnost vfasnika obveznica na posebno organizovanoj skupStini ili odvojeno upravljanje aktivom spojenih druStava od imovine novog drustva sve dokfe novo dru5tvo ne izmiri obaveze ili ne pruLi valjane garancije za njihovo ispunjenje. U na3em pravu, ova materija je nedovolino
regulisana sa stanovista zaStite interesa povjerilaca i prarmog prometa (ZO? , e l. | 42- | 49). Tim pnje sto kod javnih preduzeia, osnivae iskljucuje svoju odgovornost za formirana ili statusnom promjenom obuhva6ena javna preduze6a.
Upulstvo. . . pod c), tad.l5
Pravo
Unu?-asnp
ogantaap, #h-tsre WmprE
ipffirakdru#m
27r
je mnogo iesci u praksi. Ovom jedno statusnom promjenom ili viSe dru5tava pripaja se nekom drugom druStvu, pri eemu pripojena druStva prestaju postojati kao samostalni pravni iposlovni subjekti. Ona se asimiliraju, njih apsorbuje druStvo kome su se pripojila. Ovdje se, za razliku od spajanja, pravno ne kreira potpuno novo druStvo. DruStvo koje je
Pripajanje je, takode, oblik fuzije koji
apsorbovalo druga pripojena druStva zadrLava svoj pravni status, sa imovine pripojenih drustava ulaze u njegovu imovinu, einedi jedno imovinsko jedinstvo mnogo jace i snaZnije. Time dolazi do koncentracije kapitala ismanjenja broja subjekata u privrednom Zivotu. Pripojena dru5tva nestqju, brisu se iz sudskog registra, a njihov pravni sljednik je druStvo kome su se pripojila. Stoga ono odgovara 'La njihove nastale obaveze pnje pripajanja, kao univerzalni sukcesor (ZO?, aL.143, l4B).
neSto izmijenjenom imovinskom strukturom. Naime,
Pripajanje se rnoLe izvrsiti izmedu dru5tava istog tipa ili razlieitih tipova. U prvom slue4ju, primjenjuju se samo pravila koja se odnose na pripajanja, jer se ne osniva novo dru5tvo, za razliku od spajanja. Medutim, ako se pripajanje vr5i izmedu druStava razlicitih tipova (akcionarskog i druStva sa ogranicenom odgovornosti), tada dolazi u obzir i primjena pravila o transformaciji organizacionih oblika drustava. Tek nakon transformacije pripojenih drustava moLe se prici konsolidaciji osnovne glavnice, na naiin utvrden planom konsolidacije kako predvidaju uporedna prava. Ako se radi o akcionarskim drustvima, obavljrju se odredene operacije sa dionicama (povlaienje postojecih, izdavanje novih, konverzija i sl). ovdje se postavlja pitanje zaltite akcionara i za6tite povjerilaca. Mora se voditi raiuna o zastiti: akcionara i povjerilaca dru3tava koja se pripajaju (nestaju) iistovremeno o zaStiti akcionara ipovjerilaca druStva kome se ona pripajaju. Pripojena dru5tva mogu biti insolventna ili u finansijskim teskodama, kao i obratno. Na ova pitanja se primjenjuju pravila koja su izloLena kod statusne promjene spajanja.
I
Podjela ili cijepanje je takva statusna promjena gdje podjelom jednog druStva nastaje viSe manjih i to novih druStava. Dru5tvo koje se dijeli prestaje postojati jer njegova imovina (aktiva i pasiva) u odredenim obimima prelazi na novonastala sruStva. Time se, takode, vrSi univerzalna sukcesija i nastala druStva su pravni sljednici podijeljenog druStva. Za razliku od pripajanja i spajanja, ovdje dolazi do dekoncentracije kapitala i nastanka viSe manjih poslovnih drustava. Ovo j" , teoriji poznat ,,eisti" vid podjele. Medutim, podjela se moZe kombinovati sa prethodne dvije statusne promjene. Tako kod ,,podjele - spajanja" cijepa se jedno drustvo, a potom njegovi dijelovi
272
Unu?nlnja organizaaja, statusne prDmlene i prestanak druffin
sa drugim drustvima ili njihovim dijelovima. Kod ,,podjele - sp4janja" dijelovi podijeljenog druStva se pripajaju ve6, postojecim druStvima. U oba posljednja slu-aja, dijelovi podijeljenog drustva ne nastavljaju Livot kao sanrostalna dru5tva. Stoga se na njih primjenjuju pravila o podjeli kao i zakonska pravila o spajanju ili pripajanju.
Laitita povjerilaca podijeljenog drustva je obezbijedena na sljedeci naiin: drustva koja su nastala od podijeljenog druStva, po zakonu, odgovaraju solidamo i neogranieeno za ranije obaveze podijeljenog druStva koje su nastale prije upisa statusne promjene u registar suda (ZO?, al. | 49). To je pravilo primijenjeno i u nekim uporednim pravima. S tim Sto naSe pravo, u interesu zaStite povjerilaca i prometa, ne dozvoljava ugovorno ograniienje ili iskljueenje te odgovornosti.
ilI
PRESTANAK POSLOVNIII SUBJEKATA
I . Pojam
i razlozi prestanka
Prestanak su bjekata poslovnog Prava moLe se posmatrati u ekonomskom i pravnom smislu. Ekonomski prestanak znaci da taj subjekt prestaje da obavlja poslovnu djelatnost. U Pravnom smislu, prestanak oznacava gubitak pravnog subjektiviteta i brisanje i'z sudskog registra, bez obzira na to da li ili ne njegova imovina i dalje ostaje u funkciji. Prestanak u ekonomskom ipravnom pogledu se, po pravilu, podudara, osim u slu-aju statusnih promjena ili promjene organizacionog oblika druStva (transformacija).
Razlozi prestanka, pokretaii postupka kao i sam postupak prestanka pravnih lica utvrdeni su prinudnim (imperativnim) normama. Razlozi za prestanak mogu se, u osnovi, svrstati u tri grupe: ekonomski, pravni itehniaki.'' E,konomski razlozi za prestanak poslovnih subjekata mogu se dalje podijeliti u dvije podgrupe. U Prvu podgrupu spadaju ekonomski ra'zlozi koji izraLavaju objektivnu nemoguinost obavljanja registrovane djelatnosti. Nastaju onda kada prestanu da postoje prirodni i drugi uslovi za vr5enje privredne djelatnosti (ZO?, el. 152, ZSL, al. 155).") U nekim oblastima kao sto su rudarstvo, eksploatacija
nafte, prirodnog plina, mineralne vode idr,
prirodni uslovi
su
' Srrltitnovi( Aziz. Trifkovi6 dr MiloX. Sinrii dr Milii, op. cit. str. l9-] t'Zukcrn o steda.ju i likvidaci.ii kraie ZSL (Sl. novine FBiH l3l98) -
Unufra*lp agantacip,
ffitsre
Wmprre
ipffirakdrufin
zzz
odlueujuci za formiranje, ali i za prestanak poslovnog subjekta. Pretpostavlja se da je aktiva ve6,a od pasive pa se provodi postupak
likvidacije.
Drugu podgrupu ekonomskih razloga predstavljaju uzroci trLiSne, finansijske i poslovne prirode zbog kojih je dalji opstanak poslovnog subjekta neodrliv, i zbog njega samog i zbog povjerilaca. Ti razlozi postoje onda kada je poslovni subjekt trajnije nesposoban za placanje, a to je, u naielu, onda kada u periodu od 50 dana neprekidno ne izmiruje sve svoje dospjele noveane obaveze insolventnost (ZSL, el. 5). U sirem smislu, insolventnost postoji uvijek kada: duZnik obustavi svoja placanja ili je izmirio, odnosno moze izmiriti potraLivanja nekih svojih povjerilaca, bez obzira na to sto je
aktiva ve6a od pasive.*') Ako su se stekli ovi ekonomski razlozi, provodi se steiajni postupak. U drugu grupu razloga dolaze oni koji imaju pravni karakter, a to su pravne iinjenice ili pravna stanja u koja je do6ao poslovni subjekt. Juridie ki razlozi koji utie u na prestanak subjekata su: statusne promjene, nemogudnost provodenja procesa privatizacije na zalnonom predviden naiin, sudskom presudom utvrdena nistarrnost upisa u sudski registar (ZO?, al. 152, ZSL, al. 155).
Treia grupa razloga ima tehnicki karakter i posredno mogu usloviti prestanak poslovnog subjekta. Oni se svode na nepostojanje ili na prestanak postojanja posebnih uslova (dodatnih) za poslovanje subjekata. Naj-e56e su ti uslovi utvrdeni podzakonskim aktima (uredba, pravilnik, uputstvo). Ukoliko se ne ispune ti uslovi, administrativnu mjeru zabrane vrSenja rada i djelatnosti donosi
nadleLni drLavni organ.
Razlie iti razlozi koji mogu usloviti prestanak poslovnog subjekta determinisu ra'zlicite pravne tehnike (postupke) prestanka. U daljem izlaganju zadrLai,emo se na op5tim pravilima o prestanku poslovnih subjekata, prvenstveno, dru5tava ito u vidu sumarnog pregleda. lnaie, postupci su sloZeni, posebno, kada se radi o steiaju.
2.
Stee
aj
Ste-aj predstavlja zakonom utvrden postupak po kome se imovina prezaduZenog poslovnog subjekta (steeajnog duZnika) povjerava posebnim od suda imenovanim organima koji unoveavaju imovinu
Vid.ieti. Pravni leksikon. Savrenrena adnrinistraci.ju Beograd, 1964. str.29l. ZSL. dl.
3
274
Unu7aEnja organizacija, stah-tsne prDmlene i prestanak drufua
(steeajna masa) radi skupnog namirenja njegovih povjerilaca podjelom prikupljenih sredstava. Subjekti steiajnog postpuka su privredna drustva, statusni oblici povezivanja privrednih dru5tava i druga pravna lica koja obavljaju privrednu djelatnostr"t i imaju sjediSte na podrueju Federacije BiH. Posebnim zakonima se utwduju odredene specifienosti koje se odnose na subjekte u pojedinim oblastima.") Steeajni postupak se provodi nad duLnikom u dva slu-aja: prvi, ako je trajnije nesposoban za placanje i drugi, kada je prezadu Len, ukljuiuju,i i druge sluiajeve odredene zakonom. '') Smatra se da postoji nesposobnost za plaianje ako duZnik u periodu od 50 dana neprekidno ne izmiruje sve , svoje dospjele noviane obaveze. einjenica da izmiruje, djelomicno ili u cijelosti , potrazivanja nekih povjerilaca ne znaei da je sposoban za placanje. PrezaduZenost, po zakonu, postoji onda ako imovina duZnika ne pokriva njegove
obaveze (pasiva ve6a od aktive). Steeajni postupak vodi kantonalni (Zupanijski) sud na eijem podrueju
je sjedi5te stecajnog duZika. Obavezni organi stecajnog postupka su:

steeajno vijede, ste-ajni sudija i steiajni upravnik, a fakultativni odbor
povjerilaca. Svaki od ovih organa provodi odredene radnje iz nadleZnosti zakonom utvrdene (ZSL, el. l4 - 56). Ste-ajno vijei,e je najvisi organ jer rnoLe, po sluZbenoj duZnosti ili po prijedlogu ili prigovoru, mijenjati odluke steiajnog sudije i ste-ajnog uprarmika, ako
utvrdi da su one nezakonite.
Postupak provodenja stee aja je, po zakonu, hitan, a njegove specifienosti su u sljededem: ne rnoLe se traZiti vra6,anje u predaSnje stanje, niti podnositi prijedlog za ponavljanje postupka; nije dovoljen pravni lijek revizije, ako se propusti rok; rokovi su kratki, na Zalbu u pravilu B dana, a na zaklju-ak tri dana; 2alba i prigovor ne odgadaju izvrSenje, u naielu. Odluke se donose u obliku rjeSenja ili zakljueka (zsL, el. 8- l5).
Za pokretanje steeajnog postupka potrebno je staviti prijedlog. Prijedlog mogu dati: povjerioci isam poslovni subjekt (duZnik), a
likvidacioni upravnik ako se u postupku provodenja likvidacije utvrdi da postoje uslovi za provodenje steiaja. Prema specijalnim propisima, samo Agencija za bankarstvo moLe podnijeti prijedlog za pokretanje ste-aja banke (ZOB, el. 59).
r0) Privredne dielatnosti su sve one ko.ie su utvrdene Odlukonr o standardnoi
kla^sifikaci.ii
d.jelatnosti (Sl. novine FBiH 28/98) dl. 52 i dalie "'zoB. trr U pogledu likvidacije i steda.ja banaka idrultava za upravl,jan.je fondovima, ukl.judu.iu6i fondove, vid.jeti speci.jalne zakone o tinr instituci.iant d - ZOB, tl. 52 - 61. ZDUFIF, dl. 6.64
UnubnErp aganiacip,
ffitsrn pwnpre ipffirmkdrufin
zzs
Ste-ajni postupak je veoma sloZen i obiino se dijeli u nekoliko faza koje se u literaturi razliiito odreduju.'") Slijedei,i zakonsku logiku i sistematizaciju postoje sljedeie faze: a) prethodni pstupak, b) otvaranje steiajnog postupka, c) prtjavljivanje i ispitivanje potraZivanja, dl konverzija dugova ili prodaja steiajnog duinika, el unoviavanje imovine, Il namirenje poujerilaca podjelom diobne mase i gl zakljuienje steiajnog postupka i upis u sudski registar.
a)
Prethodni postupak. Cilj prethodnog pstupka jeste utwdivanje ekonomsko4nansijskog stanja duZnika, odnosno da li postoje uslovi za otvaranje steiaja. Stoga se ovaj postupak (faza) moZe zavrsiti donoSenjem rjesenja o otvaranju steeaja ili rjeSenjem o obustavi postupka. Ske4jno vijeie, s ciljem saniranja stanja, ntoZe: postaviti priwemenog steiajnog upravnika; zabraniti raspolaganje imovinom duZnika ili da se raspolaganje obaulja uz prethodnu saglasnost steiajnog sudije ili priwemenog steiajnog upravnika; zabraniti ifi priwemeno odobriti individualne egzekucije na imovini duZnika; zabraniti isplate sa raiuna duZnika. Njuina uloga je priwemenog steiajnog upravnika koji, izmedu ostalog, ima duinost da Etiti i odriava imovinu duZnika i da vodi drustvo @teeajnog duZnika). Ograniienja u raspolaganju imovinom jawto se objavljuju i upisuju u sudski registar (ZSL. i|.39 -46).
Na posebnom roiistu, koje zakazuje stecajno vijei,e, rnoLe do,i do preuzimanja duga stecjanog duZnika uz ili bez jemstva, ali se ne rnoLe zakljue iti prinudno pora'rnanje u ovoj f azi. Ako nrje do5lo do preuzimanja duga, a na osnovu izvje5taja priwemenog steiajnog uprarmika i, po potrebi, mi3ljenja vjeStaka finansijske struke, steiajno vijede donosi rjesenje o otvaranju ste-ajnog postupka.
b)
Otvaranje steiajnog postupka. Steiajno vijece donosi odluku o otvaranju stueaja u formi rjeSenja koje se objavljuje u ,,SIuibenim novinanta Federacije Bil7" i sluZbenom glasniku kantona (Zupanije). RjeSenje se dostavlja: predlagatelju, steiainom duZniku, instituciji koja vodi poslove platnog prometa i javnom tuZilastvu. Inaie, prouzrokovanje steeaja inkriminisano je kao posebno krtviino djelo.'4) Cinjenica otvaranja steiaja upisuje se u
't' \/irsilievi6 dr Mirko: '?oslovno pravo", Savremena administracifa d.d., Beogritd, 1997, str.329 "' Prenra KZ (il. 257), krividno djelo prouzrokovamja steda.ja dini: "Odgovomo lice u preduzeiu ili drugom pravnom licu ko.ja, znaiuii za nesposobnost pla6turja preduzeia, neracionalninr troXenjem sredstava ili niihovim otudivanjem u bescjenje, prekomjemim zaduZivan.jenr. preuzimanjem nesraznr.jemih obaveza. lakomislenim zakliudivznjem ili obnaval.ian.ienr ugovora sa licima nesposobnint za plaianje ili propultaurjem blagovremenog
ostr,ilrivan.ia potraZivan.ia prouzroku.ie stedaj preduzeia kunide se zatvorom od Xest mjeseci do pel godina."
276
UnuVzEnja organzaaja, stafusne prDmFne i prertanak druEhra
javne knjige: sudski registar, zemljisne knjige i registar prava
industrijske svojine. Poujerioci, koji se obaujeStavaju putem javnog oglasa, duZni su u roku od 3O dana do dana objavljivanja oglasa u sluZbenom glasilu Federacije i kantona izvr1iti prijavljivanje svojih potraZivanja. Pravne posljedice otvaranja steiajnog postupka, u principu, nastupaju poietkom dana kada je oglas o otvaranju steCajnog postupka istaknut na oglasnoj ploii (tabli) suda. Danom of varanj a steiaj n og postu pka : zastupnika (prokuratora, generalnih i pojedinainih) i organa upravljanja (nadzornog odbora, skupStine, ulagaCa) i u te funkcije uvodi steiajni upravnik; 2, prestaju radni odnosi zaposlenih radnika steiajnog duZnika, osim onih koje zadrZi sbeajni upravnik; 5. obrazuje se steiajna masa koju eini cjelokupna imovina sbeajnog duinika, osim posebne steeajne mase (imovina na kojoj je steieno razlueno pravo); 4. gase se raiuni duZnika i prava lica ovlaitenih na raspolaganje imovinom sa raiuna, otvara se novi raeun na koji se prenose noviana sredstva sa ugaienih raiuna; 5. u firmu duZnika dodaje se oznaka ,,Lt steeaiu"; 6. potraZivanja poujerilaca prema skeajnom duiniku koia nisu dospjela smatraju se dospjelint; 7 . povrenlena davanja (iinidbe), novCana i nenoviana, pretvaraju se u jednokratna noviana ptraZivania; B. prestaju teii kantate na potraZivanja koja se izmiruju iz steeajne nlase; 9. prekida se zastarjelost potraZivanja od duZnika (danom prijavljivanja potraZivanja), a zastarjelost potraZivania steiajnog duZnika po osnovu njegovih potrazivania ne tece godinu dana od dana otvaranja sbeaia; lO. ne moZe se protiv sbeajnog duZnika dopustiti individualna ntjera obezbjedenja, niti indi vid ual nog prt n udnog i zvrsenja; I L. vn4i se prinudna kontpenzacija duZnikovih potrazivanja sa
I
. prestaju prava poslovodnog organa (direktora,
uprave),
potraZivanjima poujerilaca, osint u dueajevint izriiito
12.
zakonom predvidenih; za izvrcenje dvostrano teretnih ugovora zaliljuienih prije otvaranja sbe ajnog postupka vaZe speciialna pravila predvidena u elanu 72. ZSL;
| 3.
prestaju nalozi sbeajnog duZnika koji se odnose na
intovinu koja eini sbeajnu nlasu; 14. prestaju ponude uiinjene duZniku ili ponude koje je duZnik ueinio treiint licima, ako nisu pnhvaiene do dana otvaranja steednog postupka;
Unu7adrp aganimap, MtusE Wmpre

15.
ipffirakdrufin
277
prodavac ili komisionar mogu zahtijevati da se roba isporuiena sbeajnom duZniku vrati, ako duZnik nUe u cijelosti platio cijenu, a robu duZnik nrje preuzeo do dana
otvararyja stueaja (pravo na potragu).
U vezi sa dejstvom otvaranja steeaja postoji mogu,nost pobijanja pravnih radnji steeajnog duZnika koje su preduzete prlje otvaranja steeaja, tj. u posljednjoj godini prije dana otvaranja steiaja. Aktivnu legitimaciju imaju povjerioci i steeajni upravnik, a pasivhu lica prema kojima je radnja preduzeta, kao i steiajni duZnik. TuLba se moLe podnijeti u roku od dvije godine od dana otvaranja stecaja, a
najkasnije do zakljuienja steiajnog postupka (ZSL, al. 76).
U stecaju se pojavljuje kategorija razluenih iizlucnih Prava. Ona daju mogu6nost odvojenog namirenja iz irnovine steiajnog duZnika ili iz stvari . Razlueno pravo jeste Pravo povjerioca ilie je potralivanje obezbijedeno najkasnije 6O dana prlie otvaranja steeajnog postupka. Obezbjedenje se sastoji u hipoteci, zalozi na pokretnim stvarima (kolateral), potraLivanjima, pravu retencije ili pravu prvenstvene naplate (npr. komisionar). lz imovine steiajnog duZnika formira se posebna ste-ajna masa za namirenje potraLivanja ovih povjerilaca. lzluena prava jesu Prava tre6ih lica na osnovu kojih ona mogu traliti da se odredene stvari (ne prava ili novac) izluie ili izuzmu iz stecajne mase. Radi se o stvarima koje i ne pripadaju steiajnom duZniku , ali su se na6le u njegovoj imovinskoj masi (tre6e lice vlasnik odredene stvari, prodavac zadrLao praVo svojine, poslugodavac, zakupodavac, davalac leasinga, ostavilac).
c) Prijavtjivanje i ispitivanje potraiivanja. Svoia ptrazivania
poujerioci prijavljuju pismeno navodeii u prijavi iznos potrazivania i pravni osnov. Prijavljuju se potraiivanja po koiima se vodi parniini postupak. Razluini i idueni poujertoci, takoder, prtiavliuiu svoja potraZivanja, kao isolidarni duZnici iientci.
Prijavljena potraLivanja ispituje steeajno vije,e, uz uie6e steiajnog upravnika, povjerilaca i drugih lica koja mogu pruZiti relevantne podatke o postojanju i visini prijavljenih potrazivanja.
Steiajni upravnik se mora precizno izjasniti o svakom prijavljenom potraZivanju: da li ga priznaje ili osPorava. Takode, ipovjerioci mogu osporavati prijavljena potralivanja. Utvrdeno je samo ono potraLivanje koje prizna steiajni upravnik, a ne ospori niti jedan prisutni povjerilac. Povjerilac iije je potraZivanje osPoreno rno'ze isto dokazivati u posebnom sudskom postupku (parniinom) ili drugim organom.
27A
UnuTaEnja otgantzacija, stafusne prcmJene i prestanak druffin
dl Konverzija dugova ili prodaja steiajnog duZnika. Na osnovu procjene i plana konverzije dugova, prethodno pribavljenje
saglasnosti poujerilaca i miSljenja steiajnog upravnika
I. 2.
ie odluiiti: ili
da se izvnii pretvaranje potraiivanja u trajne uloge da se duZnik kao pravno lice proda.
Prodaja duZnika se ne moLe obaviti dok se prethodno povjerioci ne i:ijasne o konverziji dugova. Prodaja se, inaie, obavlja javnom draLbom ili neposrednom pogodbom. Sredstva koja se dobiju prodajom duZnika ula:ze u steeajnu masu. Prodaja na ovakav naiin duZnika ne utice na prava razlutnih i izluenih povjerilaca.
e) Unoviavanje imovine. Unoviavanje imovine steiajnog duZnika

wiiti prodajom dijelova imovine, pojedinainom prodajom imovine. Ako se na ovakav naiin wsi prodaja, onda se ona, po pravilu, obavlja javnim nadmetanjem, ali moie i neposrednom pogodbom. Imovina koja iini funkcionalnu cjelinu prodaje se zajedno - zgrada i zemlji1te. Prije izlaganja javnoj prodaji procjenu
moZe se
f)
v6i ujestak (postrojenja, uredaji, te pojedinaine stvari). Poietna cijena ne moZe biti ispod I/2 procijenjene wijednosti. Ako se ne proda imovina po toj cijeni, tada: stueajno vijece odobrava niiu cijenu, ne bude Ii ni tada prodata, odreduje se nova procjena; ako se i tada ne proda, imovina se pojedinaino prodaje poujertocima, a u krajnjoj liniji poslije namirenja troskova postupka imovina se predaje ulagaiima ili zakonont odredenom organu. Ako su u postupku prod4je imovine powijedena njihova prava, poujertoci imaju pravo pobijati ugovore. Namirenje poujerilaca podjelom diobne mase. Steiajna masa koja se dijeli poujeiocima naziva se diobna masa. Nju iine: noviana sredstva duZnika na dan otvaranja steiaja, noviana sredstva ostvarena prodajom imovine duZnika te naplaiena potraZivanja u toku postupka steiaja. Tro,Skovi stee4jnog postupka ne ulaze u diobnu masu i oni se izdvajaju iz steeajne mase prije diobe. U troskove ulazi iznos zagarantovanih fienih dohodaka zaposlenih koji nisu isplaieni do dana otvaranja steiajnog postupka, ukljuiujuii Stete iz osnova poweda na radu.
Steiajno vijee na prijedlog ste6,4jnog upravnika odobrava nacrt plana za glavnu diobu . Potralivanja povjerilaca ispla6uju se sraznljerno iz diobne mase (ZSL, el. I O5). U slucaju steeaja ili likvidacije banke
UntnaEnp aganiacip,
ffi-tsrn Wmpre
ipffirakdrufin
zzg
isplata obaveza se vrsi po redostijedu prioriteta, '') 6to predstavlja odstupanje od op6tih pravila. Nakon odrlane rasPrave za glavtru diobu, rasprave i prigovora povjerilaca, stecajno vijete donosi rje6enje o glavnoj diobi. Kada rje5enje postane pravosnaLno, stei4ini upravnik vrSi isplatu povjeriocima iznosa koji su utwdeni u toj odluci suda. YloLe se obaviti i naknadna dioba, ako u prvoj sva imovina duZnika nrje razdijeljena. Preostali dio, ako pretekne, dijeli se ulagaeima (dioniearima) srazmjemo njihovom uiesCu (neto steiajna masa).
g)
Zakljueenje steiajnog postupka i upis u sudski registar. Poslije glavne diobe, steeajni upra'rnik podnosi steeajnom vijeiu izvjeStaj o tome da su svi poslovi vezani za stei4j okoneani. Steiajno vije6,e donosi rjesenje o zaklju-enju stectinog postupka koje se objavljuje u ,,SluZbenim novinama Federacije BiH" i u sluZbenom glasniku kantona (Zupanije). Rje5enje o zakljucenju steiajnog postupka upisuje se u sudski registar i danom njegovog upisa steeajni duZnik se brise iz registra i prestaje postojati (ZSL, el. I l6).
3. Prinudno poravnanie u steeaiu

Prinudno poravnanje je zakonom utwden postupak koji provodi steiajno vijee u toku trajanja steiajnog postupka, na prijedlog povjerilaca ili duZnika. Prijedlog se moLe staviti u periodu od dana otvaranja steeajnog postupka do roiiSta za rasPravu po nacrtu za gf avnu diobu (ZSL, al. I l7). Cilj prinudnog poravnanja u steiaju jeste da se ne provodi steiajni postupak (obustavi) i da stee4ini duZnik ostane, s tim da se povjerilac namiri u odredenom iznosu. Dakle, da se sae uva od propadanja insolventan poslormi subjekt. Postupak prinudnog poravnanja provodi stecajno vije,e.
Prijedlog za prinudno porarmanje, narocito, sadrLi Procenat koji se povjeriocima nudi za namirenje njihovih potraZivanja i rokove placanja. U tome smislu zakonska pravila su ova: a) najmanie 55o/o iznosa potraZivanja, ako ie placanie u roku od iedne godine; b) najmanje 5oo/o od iznosa tra'Zbine, ako je placanie u roku od dviie godine i c) ako je placanje potrazivanja u punom iznosu, rok za isplatu ne moie biti duZi od tri godine (ZSL, d. I I9).
r')Redovi prioriteta su sliede6i: t isplatni red dugovi banke po osnovu zajmova datih banci sfvoreni tokom privremene uprave; lt isplatni red --potraZivanja osiguranih kreditora do vri.iednosti osigurania; III isplatni red - depoziti fizidkih lica, najvi5e 5.000,00 KM po deponentu; lV isplatni red - ostali depoziti, ukl.juduju6i depozite fizidkih lica iznad iznosa od
5.000,00 KM po deponentu; V isplatni red - potraZivanja ostalih kreditora i VI isplatni red potraZivan ju dionidara (akcionara) biurke (2O8,61.63)
2AO
UnuVaEnja otganzacija, stafr;sne prDmJene i prestanak drufua
O predloZenom poravnanju povjerioci odlu-uju glasanjem. Ne mogu glasati: povjerioci koji svoja potraLivanja nisu prijavili u odredenom roku, ako se steeajni duZnik na njih nije mogao izjasniti; povjerioci, u obimu priznatih razluinih prava. Prinudno poravnanje je prihvaeno ako za njega glasaju povjerioci eija potraLivanja iznose vise od 5Oo/o potrazivanja onih povjerilaca koji imaju pravo glasa i kada tako poravnanje odobri steeajno vije6e (ZSL, al. 122). Zaklju-eno prinudno Poravnanje (rjesenje ste-ajnog vijeia) ima pravno dejstvo prema svim povjeriocima, osim razluenih i izlucnih povjerilaca te na potraZivanja povjerilaca prema jemcima, solidamim duZnicima i regresnim obveznicima steeajnog duZnika. PravovaZno rjesenje o prinudnom Poravnanju objavljuje se u ,,SluZbenim novinama Federacije Bifl" i u sluZbenom glasilu kantona (Zupanije). RjeSenje o poravnanju se upisuje u sudski registar. staviti stei4jnom vije6u zahtjev za stavljanje van snage prinudnog poravnanja. Rok je Sest mjeseci poslije isteka roka za izvrsenje prinudnog poravnanja. Ovo pravrlo sredstvo se moZe koristiti samo u slucaju ako je duZnik u moguC,nosti izmiriti potralivanje u veiem
iznosu od onog koje Svaki povjerilac koji
je ucestvovao u prinudnom poravnanju ima pravo
je utvrdeno {e5enjem o prinudnom poravrlanju.
4. Likvidacija
Likvidacija je naiin prestanka solventnog poslormog subjekta po zakonom utvrdenom postupku usljed postojanja zakonom utwdenih razloga."') Kod likvidacije imovina je redovno ve6a od obaveza pa ne dolazi u pitanje namirenje povjerilaca. Medutim, ako se u toku provodenja likvidacionog postupka utvrdi da to nije sluiaj, nego da su se ispunili uslovi za stecaj, likvidacioni upravnik je dulan podnijeti prijedlog kantonalnom sudu za otvaranje stecaja (ZSL, el. l4o). Postupak likvidacije provodi se:
l. ako je prema poslovnom subjektu (druStvu) 2. 5. 4.

r())
rjeSenjem
nadleZnog drLavnog organa izretena tr4jna mjera zabrane rada ili obavljanja djelatnosti; ako su prestali postojati prirodni uslovi za w5enje poslowre djelatnosti; ako su prestali postojati ekonomski uslovi za rad; ako je pravomoCnom odlukom suda utwdena niStarmost upisa u sudski registar,.
Sultanovii Aziz, Trifkovi6 dr MiloX, Mili6 dr Sinri6, op.cit.str.295; Postoje specifidnosti
u pogledu bi,uraka (ZOB, dl. 53
64)
Unu7asnp aganiaop,
#tusre Wmpre i pffirak drufia
2Ar
5.
uslovima utvrdenim zakonom,'' t) 6. u drugim sluiajevima utvrdenim zakonom (ZSL, al. 155).
ako se privatizacija ne moLe provesti na nacin i pod
Prijedlog za pokretanje postupka likvidacije dru5tva mogu podnijeti: osnivac, vlasnik, duZnik, povjerilac, nadlezna agencija za privatizaclju, a kod banke Agencija za bankarstvo Federacije BiH. Za otvaranje i provodenje postupka likvidacije mjerodavan je kantonalni (Zupanijski)
l
sud. Organi za provodenje toga postupka su likvidaciono vijede i

ikvidacioni upravnik.
Na postupak likvidacije primjenjuju se shodno zakonske odredbe koje se odnose na steiajni postupak, osim odredbi o odboru povjerilaca, razluene povjerioce, vrSenje radnji i roeiSta za glavnu diobu. I ovde se vrSi unoviavanje imovine druStva i formira likvidaciona masa iz koje se namiruju troSkovi postupka i povjerioci. Likvidaciono vijeCe donosi rjeSenje o glavnoj diobi likvidacione mase. Odluka se objavljuje na isti naiin kao i kod stecaja, a po pravosnaZnosti dostavlja registarskom sudu radi upisa. Danom upisa rjeSenja u sudski registar briSe se druStvo i ono prestaje postojati, kao prav'no lice.
'
'Zttkon o privatizaci.ji preduzeia, dl.
ll - l8 (Sl. novine
FBiH 27197\
Gr,AVA
DRUGA
Pravni promet, zastupanje
i odgovornost
PRAVNI PRzMET I IM>VINA
I . Pojam prometa
U privrednom Zivotu poslovni subjekti ucestvuju u ekonomskom i pravnom prometu. Pod ekonomskim prometom podrazumijeva se prenos stvari koje imaju ekonomsku (novianu) wijednost sa jednog na drugi subjekt. Cilj toga transfera jeste iskori5tavanje upotrebnih
vrijednosti prenesenih stvari, odnosno njihovo
ekonomsko
iskoriStavanje. Pravni promet je nadgradnja nad ekonomskim. On oznacava transfer subjektivnih prava, prvenstveno stvarnih, sa nosioca (titulara) na drugi subjekt. SuStina pravnog prometa jeste u tome Sto se ne prenosi samo faktieka, fizicka vlast sa jednog lica na drugo, kao Sto je slucaj kod ekonomskog prometa, nego se prenosi i ovlastenje, odnosno pravna vlast koju objektivno pravo prizn4ie titularu na toj stvari.Iu) Prawrim prometom postiZe se zaStita i obezbjeduje sigumost ekonomske razmjene. Stoga je potrebno u pravnom sistemu odrediti koja ovla6tenja ima subjekt prometa kako bi se, u svakom pojedinom slui4ju, moglo 'znati i koja ovla5tenja on prenosi u prometu na druga lica.
1Y'
OpXimi.je vidjeti: Sultanovii Aziz, Trifkovii dr MiloX, Mili6 dr Simii: navedeno djelo. str.ll'l . i Z82.narodito
zg,4
Pravni promet, zastupanje i odgovornost
2. Subjekti poslovnopravnog prometa

Subjekti poslovnopravnog prometa su sva fizieka i pravna lica kojima pravni poredak (objektivrlo pravo) priznaje status subjekta poslovnog Prava. To su, kao sto smo videli, registrovani subjekti e iji je cilj ekonomske prirode. Razliiiti su oblici tih subjekata koji se formirqju u svim oblastima (gradevinarstvo, Sumarstvo i dr).
Svi oni u okviru svoga zakonom utvrdenog poloLaja mogu biti nosioci posfovnopravnog prometa. Zaklju-uju ugovore i odgovaraju za njihovo neizvrSenje ili neuredno izwsenje, plaaju poreze, carine, odgovar4ju za privredne prestupe i prekr6aje. Kao subjekti poslovnog prava,r") nosioci prometa su:
preduzetnik ili samostalni privrednik (imalac rad4je, profesionalni posrednik na trii9tu kapitala) koji u vidu registrovanog zanintanja obavlja profesionalnu djelatnost; 2. prtvredna/trgovaeka druStva svih zakonont utvrdenih tipova koja su osnowti nosioci poslovne aktiwtosti i priwednog Zivota jedne zemlje, ukljueujuci i supsidijama (kontrolirana) druitva. Za razliku od ranije, njihova ce uloga biti ldjuina u obl asti trZiSna kapital a; 5. javna preduzeia (kompanije); 4. druStvena preduzeia, dok se u procesu privatizacije svojinske transformacije ne preobraze u neki od tipova privrednih drustava (dd ili doo) 5. statusni oblici povezivanja prtvrednih/trgovae kih dru9tava, prvenstveno onih koja se fomtiraju na bazi kapitala (h olding, koncern, investicioni fond ) 6. ostali oblici pravnih lica kao sto su udruienja, fondacUe, zadruge, razlieite organizacije (asocrjacUe)
I
. individualni trgovac,
U pravnom prometu mogu se pojaviti i dijelovi privrednih/trgovaikih dru5tava (poslovni centar, hotel). Iako je ueesnik u prometu, ako je upisan u registar suda, dio drustva, nema status subjekta prometa. Jednostavno on nema status pravrlog lica, niti svoju imovinu, pa ne moLe tuLiti niti biti tuLen. Prava i obaveze sted,ene njegovim istupanjem su prava i obaveze druStva kome pripada. Zato istupaju pod firmom druStva.
re) Na kraju 1997. god. u Federaci.ii BiH.ie bilo registrovi.mo: privreclnih drultava l9.2ll. clruitvenih preduze6a 101. .javnih preduzeia ztl8, sti-ttusnih oblika povezivitn.ia 2). zadruga 156, ostalih oblika 1.951 - Bilten Statistidkog zavoda FBiH, Saritjevo,.iuni 1998.
Pravni promet, zastupanje i odgavornost
245
3. Pravni instrumenti prometa

U pravnom prometu subjekti poslovnog prava koriste razli(ita pravna sredstva koja se iesto nazivaju instrumentima poslovnih transakcija. Najveci znacaj imaju ugovori, i drugi jednostrani pravni poslovi, vrijednosni papiri, ali i komercijalni papiri, legitimacioni papiri i druge pisane isprave i dokumenta kojima se dokazuje nastanak i sadrlaj poslovne transakcije ili imaju snagu obiinog dokaznog sredstva. Na osnovu njih (ugovora, vrijednosnih papira) poslovni subjekti stieu imovinu i vrse promet imovinskih dobara (prodaja, zalaganje, zakup, posluga i dr).
Odnosi u prometu izmedu poslovnih subjekata ureduju se i putem razlieitih ugovora koji imaju u sebi elemente trajnijeg povezivanja, zajedniekog nastupaqja na trZiStu, zajedniikog ulaganja isl. Pored obligacionopravnog karaktera, takvi ugovori iesto sadrLe razlicite elemente kojima se tangira status poslovnih subjekata, upravljanje,
odnosi na trZi5tu i drugo.
4. Imovina
lmovina je klju-na kategorija za odvijanje pravnog prometa, pa tako i poslovnopravnog prometa, a nastala je i egzistira u uslovima robne proizvodnje. Ve6, je naprijed kazano sta predstavlja imovinu ukupnost imovinskih prava koja pripadaju subjektu poslovnog prava (druStvu, statusnom obliku povezivanja) izrazivih u novcu.'") Ona se
konstituise prilikom formiranja poslovnog subjekta (osnovna glavnica), a kasnije uve6,ava poslovanjem dru5tva. Inate, imovinu
cine: stvarna prava, obligaciona prava, imovinski dio autorskih pyava, prava industrijske svojine, udjeli u drugim poslovnim subjektima.
Op5te je pravilo poslovnog prava da je imovina poslovnog subjekta odvojena, ,,razdjelita", od imovine njegovih ulagaia elanova druStva. Ulog, u stvarima, pravima i novcu, ulazi u imovinu druStva u koje se vrsi ulaganje (investiranje). Taj princip je konsekventno proveden kod dru5tva sa ogranieenom odgovornosti i akcionarskog druStva. Zato za obaveze u prometu odgovar4ju svojom imovinom, a ne i ilanovi. Medutim, kod drustava personalnog tipa taj princip nlje dosljedno proveden kada se tiee imovinskopravne odgovornosti jer postoji i licna odgovornost ilanova drustava.
-"' Obi.rveze predstavlia.iu teret na inror,'ini. odnosno rra odredenint sub.iektivninr pr;n'inra Vedrii dr Martin i dr: "Gradansko pravo" Narodne novine. Zagreb, 1996. str.78
246
il
ZASTUPANJE
I PREDSTAVIJANJE
I . Pojam i pravni osnov n'ast4janja

Poslovne organizacije (druStva, statusni oblici povezivanja) su subjekti ekonomskog i prarmog prometa, s tim sto ne mogu davati izjave volje kao sto to iine fizicka lica. lzjave volje, u njihovo ime i za njihov rae un, daju odredena fizicka lica fiavni partneri, komplementari, direktor, elanovi uprave, prokuristi i dr). Dakle, za poslovne subjekte prava stiiu i obaveze pyeuzimaju lica koja jednim imenom nazivarno zastupnicima. Zastupnik djeluje u tude ime i zatudi raiun.
Ranije smo na odredenim mjestima rekli da je zastupanje prawri odnos (pravna ustanova) na osnovu koga fiziiko lice (zastupnik) sklapa posao ili obavlja neku pravnu radnju, tj. daje izjavu volje za privredno dru5tvo, holding, koncern (zastupanog). Prarma dejstva (ueinci) iz takvog odnosa ili radnje prelaze idejstvuju prema poslovnom subjektu, odnosno zastupanom. Ugovor koji zakljuci zastupnik obavezuje neposredno i tre,e lice (ZOO, e1.85). Ekonomski efekti iz tako zakljueenog ugovora, pozitivni ili negativni, ticu se imovine zastupanog (dru5tva, holdinSa). Razumije se, sve dok zastupnik radi u granicama svojih ovla5tenja (ZOO, eI.85), u protivnom, nastaju drugi prarmi odnosi jer je doSlo do prekoraienja
granica ovlastenj a (ZOO, e l.B7).
Ovlastenja za zastupanje u savremenim pravnim sistemima, kao i u donra6em pravu, zasnivaju se na zakonu (ex lege), statutu dru5tva iti ugovoru o osnivanju, ugovoru o zastupanju (punomo6stvu), te aktu suda - rjesenju suda za steiajnog ili likvidacionog uprarrnika.'') Pravni osnov nastajanja zastupniStva predstavlja jedan od kriterija za klasifikaclju. "' Nasuprot zastupanju, predstavljanje jeste istupanje u ime poslowrog subjekta bez stvaranja imovinskopravnih obaveza. Predstavnik daje izjave volje koje ne proizvode imovinskopravne uiinke za dru3tvo, u protivnom, onda se radi o zastupanju. S obzirom na to da se ne -''
Stari.ja koncepci.ja zi.ustupniitva koja potide
zastupan.ie. Novi.ja koncepci.ia, prvo uvedena u nienradkonl pravu. znatno .ie Xira jer obuhvata
iz rinrskog prava obuhvatala .ie ugovomo
tt' 5ir.
i druge osno\/e nirstanka ovog instituta.

r,id.jeti: Sultanovii Aziz,
Tlifkovii dr MiloI. Sinrii dr Mili6, op. cit. str. J28.
247
predstavljanje se najee5i,e odvija kroz vodenje prethodnih kontakata, Yazgovora, ud,eS6e u diskusijama ili radnje manifestacionog karaktera. Ipak, i predstavnik poslowrog subjekta rnole preduzimati i prawre radnje (zastupanje) samo ako je izncito ovla3ten na zastupanje (ZOP, el.l55). Dakle, zastupnik moze uvijek djelovati i kao predstavnik, zavisno od faktiike situacije, dok predstavnik ne moLe preduzimati akte zastupanja, ako nije izricito na to ovla5ten. SloZenost odnosa u procesu privredivar{a zahtijeva da se, u svakoj pojedinainoj situaciji, odredi jasna granica izmedu izjava koje znaee zastupanje i izjava koje imaju karakter predstavljanja.
stvaraju imovinskopravna dejstva za dru5tvo (poslovni subjekt),
2. Slobodno i vezano osoblje

Tradicionalno se kod poslovnih subjekata zastupnici dijele na slobodno i vezano osoblje. Cilj ove podjele jeste bolje razumijevanje
osnova nastanka zastupniekog odnosa, granica ovlastenja i duZnosti zastupnika. Neko rno'Ze biti elan druStva (akcionar), ali mu status elana ne daje automatski ovla5tenje za zastupanje druStva.
Slobodno osoblje cine fizicka lica koja na osnovu zakona ili iz prirode druStva ili akta suda imaju ovlastenja za zastupanje poslovnog subjekta. Mogu preduzimati aktivnosti usmjerene prema tre6,im licima, u ime i za raiun druStva. To su: direktor (generalni direktor), predsjednik uprave dru5tva, ilanovi drustva sa neogranieenom solidarnom odgovornosti e lanova (javni drugari), komplementari te steiajni i likvidacioni upravnik. Svoje fiducijarne duZnosti izvrSavaju i odgovaraju drustvu, elanovima dru5tva ili organima upravljanja i sudu, koji ih je imenovao.
direktor (generalni direktor) ili predsjednik uprave ovla5ten na preduzimanje izvr5nih i administrativnih radnji u okviru dobijenih ovlaStenja. U tu kategoriju dolaze izvrSni direktori, pomo6nici direktora, punomoinici - generalni i specijalni zastupnici, rukovodno
osoblje svih rangova, punomo6nici po zaposlenju. Sami statuti drustva iesto izricito odreduju koja lica ulaze u kategoriju vezanog osoblja: tipieno su to predsjednik, jedan ili vise potpredsjednika druStva (kompanrje), treasurer i sekretar dru5tva. '5)
Vezano osoblje (officers) su lica koja imenuje
razrjeSava (uklanja)
Ufogu zastupnika privrednog/trgovaikog druStva mogu vr5iti fizicka fica, Po osnovu ugovora, koja su kao profesionalna registrovana za
zaa
Pravni promet, zastupanie i odgovornost
obavljanje odredenih poslova na trZistu kapitala (profesionalni posrednici). To su brokeri, investicioni savjetnici i depozitari.'") Pravna lica if i dijelovi pravnih lica (predstarmiStva, afilijacije) registrovani za posfove trgovinske agenture (zastupanja) mogu, takode, u ime i za
raeun nekog druStva preduzimati aktivnosti iz domer'a zastupa4ja.")
5. Zakonski i statutarni zastupnici

tj. preduzimanje aktivnosti prema treim licima, izviru iz samog zakona i statuta dru5tva, ukljuiujudi ugovor o osnivanju (druStveni ugovor). Pri tome je potrebno voditi raeuna o kome tipu trgovaikog drustva se radi.
U clvu kategoriju spad4ju lica eijt ovlastenja na zastupanje
Zakonsko zastupanje, ex lege, ulazi u domen vodenja drustva (poslovodenja). Ne moZe se drugim prarrnim aktom iskljuciti ili ograniiiti. Lice koje obavlja tu finkciju jeste zakonski zastupnik drustva. Ex lege zastupnici su direktor (generalni direktor) ili predsjednik uprave dru5tva. Ceneralno, dru5tvo ne moLe postojati bez zakonskog zastupnika posto sud ne6,e izvrSiti registraciju. Imenovanjem drugog lica na funkciju direktora ili predsjednika uprave dolazi do promjene lienosti zakonskog zastupnika, sto se obavezno upisuje u sudski registar ijawro objavljuje u ,,SluZbenim novinama Federacije BiH". SadrLaj ovlaStenja zaposlenog zastupnika jeste zakljueivanje ugovora i vrsenje drugih pravnih poslova i
radnji (ZO?, el. I 25).
Kod druStava personalnog tipa postoje prezumptivini zakonski zastupnici. A to su svi javni partneri (drugari) kod druStva sa neograniienom solidarnom odgovornosti ilanova i komplementari kod komanditnog drustva. Svi oni su zakonski zastupnici, ako ugovorom o osnivanju neki od njih nisu to svoje Pravo zastupanja prenijeli na druge javne partnere, odnosno komplementara u drustvu. U nekim pravima, ilanovi uprave (odbora direktora) su zakonski zastupnici druStva (izvrsni direktori), ali sa ograniienim mandatom samo u okviru poslova i u obimu koji svojim aktom utvrdi predsjednik
uprave (generalni direktor).
Po,|"n., "prof-esionalni posrednik", kako.ie definisur u dl.8.l ZOVP, inra Xire znadenje od lradicionalnog pravnog po.inra "zl,ustupnika" u niL\enr pravu. Obuhvata i kategori.iu dilera koji kupu.iu i proda.iu vri.jednosne papire u svo.ie inre i za svo.i rttdun (akciie, obveznice. dugorodne certifikate. investicione papire). r''Zi-rkcrn o vitn,jskotrgovinskom poslovanju, d1.35 i36 (SI. novine FBiH, br. l/95), Zttkono lrgovini (Sl. novine FBiH. br. 2/95), Uredba o zustupan.iu stranih lica (Sl. list RBiH, br.
t"
+r)6)
249
Pojam ,,statutarni" zastupnici je pravno-tehnieki izraz za sva lica koja su na osnovu statuta ili ugovora o osnivanju druStva ovla5tena za zastupanje drustva. Krug tih lica moZe biti uLe ili Sire odreden, mogu biti iz reda vezanqJ ili slobodnog osoblja. Statutami zastupnici mogu imati zajedni-ka ovlastenja ili, pak, da svaki od njih ima samostalna, uz razgranieenje njihovih ovla3tenja. Statutarna ovla5tenja za zastupanje
mogu imati: predsjednik nadzomog odbora, predsjednik
druStva,
predsjednik skupStine dru6tva, pomonici direktora, sekretar dru5tva, rukovodno osoblje odredenog ranga, rukovodioci dijelova druStva.
Odnos zakonskog istatutarnih zastupnika dru5tva treba tumaiiti u tome pravcu: da se njihova ovlaStenja dopunj,{r, , ne iskljueuju, i da zakonski zastupnik koji vrSi funkciju poslovodenja (direktor, predsjednik uprave) koordinira rad statutarnih zastupnika, u okviru njihovih ovla5tenja. e
OvlaStenja zakonskog i statutamih zastupnika mogu biti neograniiena itada u sudskom registru piSe ,,bez ogranicenia". No, statutom se ona
mogu iograniaiti, sto se takode, upisuje u sudski registar (nPr. ograniienje na zakljueivanje ugovora do 5O.OOO KM ili druga-ija klauzula o ogranieenju zastupanja). lnaie, statutarna ogranieenja mogu se odnositi na zakljueenje ugovora odredene ili odredenih vrsta ili do odredene vrijednosti, zatim, na vr5enje odredenih radnji (ne svih), te na zakljuienje ugovora ili vrSenje pravnih radnji uz saglasnost nadzornog odbora (npr. ugovor investicionog karaktera). Ako je u sudskom registru upisano da je potrebna saglasnost nadzomog odbora, onda se ta saglasnost moZe dati prethodno, istovremeno ili naknadno. Ngknadna saglasnost druStva (ratihabitatio) ima, u
principu, povratno dejstvo. U slueaju nedavanja ratihabitacije, smatra se da ugovor nije ni zakljuien, a savjesno trede lice ima Pravo na pravicnu naknadu od druStva. lsta pravila vaLe kada je statutom predvideno ,,da zastupnik moZe zakljuiiti neki ugovor samo zaiedno sa odredenim organom" (ZOO, 41.55).
4. PunomoCnici
Zakonski i statutarni zastupnik druStva rnoLe, u okviru svojih ovla5tenja, prenijeti (delegirati) na drugo lice dio svojih ovla6tenia za zastupanje druStva, tj. opunomod,iti drugo lice. Sam taj pravni odnos, kao i formalni akt, naziva se punomot ili punomod,je ili opunomoi,enje. Prema zakonu, punomo6, je ovla6tenje za zastupanje koje vlastodavac (zakonski ili statutami zastupnik) pravnim poslom daje svom punomotniku (ZOO, al.Bg). Na taj na-in punomo,nik svoja ovfaStenja izvlu,ei iz pravnog posla i u granicama takvog ovlastenja, a
29o
ne iz zakona ili statuta dru5tva. Razumije se, primjena ove pravrle tehnike je moguta samo ako zakon i statut dozvoljavaju prenos
ovlaStenja.
Za punomo6 u poslovnom pravu vrijede ova pravila: punomot, se daje u pisanoj formi; punomo6nik moLe biti pravno ili fizieko lice; punomocnik moLe preduzimati samo one poslove i pravne radnje na koje je ovla5ten i u granicarr'a ovla5tenja; ako je punomoi,nik dobio opSte (generalno) punomo6je, moLe preduzimati samo poslove koji dolaze u redovno poslovanje drustva , i'znad toga mora traliti posebno ovla5tenje; zakronje predvidio u kojim slueajevima punomoenik mora imati specijalno (posebno) punomocje za preduzimanje svake pojedinaine radnje; 2") statutom moLe biti predvideno da je za davanje punomo6,i potrebna saglasnost organa upravljanja ili zakonskog zastupnika (ZO?, al.I28, ZOO, al.). Na prestanak i prekoracenja ovla6tenjaiz punomo6i primjenjuju se opSta pravila o zastupanju.
je predvideno nekoliko tipova punomoti, a to su: poslovna punomo6, punomoe profesionalnih posrednika na trZistu kapitala, punomoi, trgovinskog putnika i punomo6 po zaposlenju.
Zakonom
a) Poslovna punomo6. Poslowra punomoC je ovlastenje poslovnog subjekta ili individualnog trgovca (preduzetnika) dato drugom fiziekom licu da sklapa ugovore i obavlja ostale poslove koji se uobiiajeno v6e. u okviru registrovane djelatnosti . Ona se ne upisuje u sudski registar. Oranice ove punontoii vec je zakon odredio. Nainte, poslovni punontotnik ne ntoZe otudivati ifi opteretiti nekretnine, preuzeti n{eniene obaveze ili obaveze jemstva, niti uzeti zajam ili voditi spor (ZOO, e|.95). Da bi preduzeo te radnje, mora imati posebno ovlastenje. Pored zakonskog - na vrsenje
ogranicenja, vlastodavac moZe ograniiiti poslovnog punomoinika odredene ili odredenih vrsta poslova, Sto znaei da se ntoZe izdati u vidu generalne ili spcijalne poslovne punomoii.
Pravifa koja se odnose na poslovnu punomo, drustva u svemu vaLe i za poslovnu punomoi individualnog trgovca. Kod njega je specificnost u tome Sto punomoi, ne prestaje smriu individualnog trgovca (imaoca radnje), niti u sluiaju da bude li5en poslovne sposobnosti (Zoo, ar e6).
.
r"' U ,ntisluZOO, dl.9l speci.jalna punonro6. za svaki konkretni sluda.i, treba kod: izdavan.ia akceptiran.ia. avaliran ja i indorsiriur.ja nr.jenice, intervenci,je kod nr.jenice. preuzinran jajemstva
i sr.'ih vrsta garancija, sklapania poravn;.ur.ia (sudskog ili vansudskog), oprosta duga, cesi.je sa causa donandi, intercesi.ie, zusnivanfa realnih tereta na intovini (zaloga, hipoteka), kod odludivan.ia o izabranom sudu (arbitraZi), odrican.ja od tuZbenog zaht jeva u pamici i dr.
291
b) Punomo6 profesionalnim posrednicima na trZi5tu kapitala. Ovaj tip punomoii iskljuiivo je vezan za poslove trZi*ta kapitala. MoZe se dati licima koja se profesionalno, i u vidu registrovane
aktivnosti, bave specijalnim poslovima na trZi9tu kapitala. Fiziika lica moraju posjedovati dozvolu i biti upisana u registar ovla,Stenih lica koji vodi Komisija za wijednosne papire, te ispunjavati druge uslove propisane zakonom i aktima Komisije (ZVP, il.B4-l02)
U svojstvu punomonika (ugovomog zastupnika) djeluju: dru5tva za upravljanje fondovima, brokeri (ne i dileri), depozitari, investicioni savjetnici, subjekti koji mogu preduzimati poslove osiguranja emisije vrijednosnih papira, poslove poravnanja i druge poslove u prometu vrijednosnih papira (wednovanje wijednosnih papira, revizya poslovanja, konsalting i informisanje i dr).
Za punomo sa ovim subjektima, u principu, vaLe ova pravila: punomo6 mora biti data u okviru poslova (specijalnosti) kojima se punomodnik bavi (npr. broker), na osnovu zakona i propisa Komisije za vrijednosne papire; ovlaStenja punomoi,nika i granice ovlaStenja su, dakle, utvrdene imperativnim normama,' punomo,, u principu obuhvata i davanje instrukcija punomoCniku; punomo, se moLe prenijeti na drugog profesionalnog posrednika, ako je predviden ili je
to u interesu vlastodavca, uz njegovu saglasnost (ZV?, el. 84-89).
c) Punomod trgovinskog putnika.
d)
Trgovinski putnik je ovlaSten preduzimati samo one poslove koji se odnose na prodaju robe navedene u punontoii. Ovlaitenje na zakljuiivanje ugovora treba da je nesumqjivo, inaee se pretpostavlja da moZe samo prtkupljati ponude, porudZbine. Ova punontoi uvijek sadrZi: ovlaitenje ftgovaekog putnika da prima reklamacije na pravne i materijalne nedostatke robe; prtma izjave u vezi sa izwsenjem ugovora zakfiuAenog njegovint posredovanjem te da u ime vlastodavca preduzima potrebne mjere radi oiuvanja njegovih interesa iz tog ugovora. Iako je ovlasten da prodaje robu, trgovinski putnik nUe ovlasten da naplati cijenu, niti da proda robu na kredit. Za te radnje mora imati posebnu (specijalnu) punomoC (ZOO, il. 97). Punomod po zaposle4iu. Punomoinik po zaposlenju je prawtotehnicki termin za punomoi lica koja u drustvima rade na takvim poslovima eije je obavljanje vezano za zakljuiivanje i izwsenje odredenih ugovora (prodavci u prodavnicama, zaposleni koji obavljaju odredene usluge u ugostiteljstvu, turizmu, zaposleni na poslovima salterske sluZbe u poSti, banci. javnim preduzedima i dr). Da bi jedno lice bilo punomoinik po zaposleryju, nie potreban
292
poseban ugovor o punomoistvu ") . Dovoljna je faktiika cinjenica rada na jednom specifiinom ntjestu i zakonsko priznanje te faktieke iinjenice. Treia saujesna lica mogu se potpuno osloniti na te fakte, 1to potwduje i sudska praksa.'")
Obim ovla5tenja punomo6nika po zaposlenju takode se odreduje na osnovu fakticke situacije. Pri tome je mjerodavan karakter radnog nljesta, "" a potom poslovi koji se po redovnom toku stvari uobiiajeno vr5e na tom radnom mjestu, '") kao i poslovi koji sluZe kao logiina dopuna redovnim poslovima odredenog radnog mjesta.
5. Prokura
Prokura se u teoriji obieno definiSe kao najSire trgovacko punomoi,je, su sadrLaj i obim ovlaStenja usmjereni na ,,sveukupno poslovanje gospodaya",'') odnosno poslovnog subjekta (trgovaekog drustva). Dosta je star institut trgovaekog/poslovnog prava koji svoje porijeklo vodi iz njemackog prava. Danas je usvojen u sistemima koji su pod
iiji
uticajem geffnanskog pyava, dok je nepoznat u romanskom
anglosaksonskom. Prema naSem pravu, prokura je pisana punomo6 upisana u sudski registar koja, na osnovu zakona, sadrZi ovla5tenja prokuriste (prokuratora) za zakljuiivanje i obavljanje pravnih poslova i radnji u vezi s poslovanjem trgovaekog dru6tva i statusnog oblika povezivanja, osim zakljueivanja ugovora koji se odnose na osnovna sredstva (ZOP, al.l29). Dakle, prokurista moLe preduzimati sve radnje zastupanja, u ime i za raiun privrednog druStva, kao principala, koje su iz okvira
GoldXtajn dr Aleksiurdar': "Privredno ugovorrro pravo", lnfomrator. Zagreb, 1967, str.
kadrovskog sektora ovl$ten.ie, kao punonrocnik po zaposlen.iu. da zakljudi ugovor o Xkolovan.iu kadrova i druga ugovoma slrana ni.ie duZna da prov.jerava da li .je to.j osobi slatutont ili intemint pravilnicinra ogranidena punonro6. Prekoraden.je ovlir(tenja ne ntoZe uticati na pravoval.janost zakljudenog ugovora - Presuda Vrhovnog privrednog suda, Sf . br. 3169.Zbirka sudskih odluka. XX-1, str.2l3 1"" Rrkovodilac gradililta nroZe se pojaviti kao punonroinik gradevinara po zaposlen.iu sanlo po pitan.jinra vezanint za gradiliite ko.ja proizil'aze iz n jegovo-{ poloZa.ja - Zbirka sudskih odluka, XIII-3, odluka 426 t"' Konl.,'ci.jalista zadruge ne nroZe se snratrati punonroinikonr po zaposle n.iu za zakl.judenje u.govora o proda.ji ve6e kolidine robe - Zbirka sudskih odluka. II-2, odluka 532 '' ' StraZnicky dr Milorad. op. cit. str. 66; "Pravna enciklopedi.ja", Savrenlena administracija, Beograd, 1964. str. 7 44
lt' Direklor
114.
293
i
qjegove djelatnosti. YloLe preduzimati, prema nekim autorima, pravne poslove koji su neuobiiqjeni."')
SadrLaj ovla3tenja i ograniienja prokure iskljueivo utvrduje zakonska norma.") Statut ili ugovor u osnivanju dru5tva to ne mogu. Ako bi, ipak, oni sadrzavali neku klauzulu kojom se ogranieava prokura, takva odredba ne bi mogla proizvoditi pravna dejstva prema tre6im licima u prometu jer je contra legem. Nikakva statutarna ogranicenja prokure sud neie upisati u trgovaiki registar (npr. da je uslovljena, odnosi se na vr3enje odredenih poslova, vrijeme vaLenja, ogranicena za odredeno podrucje isl). Dakle, sadrzaj oval3tenja prokure ne zavisi od volje principala (trgovaekog druStva), odnosno autonomnih rjeSenja statuta, nego isklju-ivo od naredbe zakonodavca. Sada5nje rjesenje zahona (ZOP, al.I29), prema kome prokurista ne mtoLe zaklju-ivati ugovore koji se odnose na osnovrla sredstva je veoma restriktivno, sto nije sluiaj u uporednim pravima. Kategorija ,,osnovna sredstva" , kao raeunovodstveni pojam , ima izuzetno Siroko zna-enje jer u osnovna sredstva ulaze i ona materijalna dobra koja nemaju veliku vrijednost."") Time se ovla3tenja prokure nedopustivo suZavaju i ona svodi na nivo obiine punomo6i, sa znatno manjim ovla5tenjima iod poslovne punomo6i (ZOO, al.95). U uporednim pravima i ranijem na3em pravu,"-) ogranicenja prokure se odnose na optere6enje i prenos nekretnina i to pod uslovom da principal nije u pogledu nekretnina dao posebno (specijalno) ovla5tenje prokuristi. Za razliku od uporednih prava, na5 zalnon nije rije5io pitanja: da li se prokura data za sloZeni oblik kapitalnog povezivanja (holding, koncern) odnosi samo na taj oblik ili i na supsidijarna (kontrolisana) dru5tva u okviru njega, zatim, da li prokura data za trgovaiko druStvo (akcionarsko, npr.) obuhvata i njegove dijelove (podruZnice, afilijacije)? Za prvi sluiaj ne bi se mogao dati pozitivan odgovor jer su supsidijarna druStva pravna lica, dok je za drugi slucaj odgovor pozitivan.ttt)
direktor (generalni direktor), odnosno uprava druStva; daje se u pisanoj formi; prokura ne moze sadrZavati nikakva ogranitenja zasnovana za statutu, ugovoru o osnivanju ili odluci organa
''-' Gorenc dr Vilinr. op.cit. str.l52.
U pogledu davanja prokure vrijede ova zakonska pravila: prokuru d4ie
tt'U
n.l.nradkonr pravu. nepotpuni
ili nrali trgovac (Miderkaufnrann)
ne nroZe dati prokuru,
t''zoP. dl.144 a) iz 1988. godine t" Vicl.leti izluganja o pravnonr poloZa.ju
ali uko.ie i izda. onda.ie to obidna punonto6. " Vicl.ieli rudunovodstvenu literaturu o ovoj nrateri.ji
di.ielova dru(tva
2s4
Pravni promet, zastupanje i odgovornast
poslovodenja; prokura je neprenosiva (netransferabilna); ona se upisuje u sudski registar ijavno objavljuje u sluZbenom glasilu.
Prokurista (prokurator) rno1e biti: fizicko lice, ne i pravno,' lice koje je punoljetno i ima punu poslovnu sposobnost; lice iz reda slobodnog ili vezano{J osoblja (officers); lice kod koga ne postoji konflikt interesa u odnosu na priwedno druStvo i, najzad, struino lice koje poznaje trZiste.
Za prestanak prokure vaze op5ta pravila o prestanku ugovornog zastupniStva, odnosno punomoi,ja (ZOO, el. 94), uklju-ujudi steiaj i likvidaciju principala kao iopoziv. Prestanak prokure upisuje se u sudski registar i javno publikuje. Danom upisa u sudski registar
prestaju i ovla5tenja prokuriste.
U teoriji su poznate dvije wste prokure koje poznaje i naSe pravo. To su: pojedinaina (samostalna ili individualna) i zajedniika (skupna ili kolektivna). U nekim pravima mogu6,a je i njihova kombinacija.
Pojedinacna (individualna prokura) postoji onda kada je data jednom ili vi5e lica, s tim da svaki od njih djeluje samostalno. Ovla5tenja svakog prokuriste su nezavisna, te svaki djeluje posebno, odvojeno od drugih. Ako je pojedinaina prokura data vei,em broju lica, svaki od prokurista ima sva ovlastenja koja po zakonu sadrLi prokura (nema cijepanja ovfaStenja). ZnaLi, ovlaStenja prokurista se medusobno ne iskljueuju.
Zajednicka (kolektivna, skupna) prokura je takva vrsta kod koje se prokura daje najmanje dvjema osobama i to zajedno. Kod zajednieke prokure (samo ime kaLe), pravni poslovi i radnje su punovazni kada postoji saglasna izjava volja svih prokurista (zajednicka volja prokurista). I to je pravilo ako su u pitanju akti'rne radnje, d. davanje izjava volje u ime i za raiun principala (npr. sastavljanje i slanje ponude za prodaju nekog proizvoda akcionarskog dru6tva). U pogledu pasivnih radnji pravilo je drugaiije. Primanj e izjava volja od tre,ih lica (npr. prihvat ponude) ili saop5tenja od njih smatraie se punovaLnim kada su dati i samo jednom od prokurista. Dakle, u ovom slu-aju tre6e lice svoju volju ne mora saop3titi svim prokuristima, nosiocima zajedniike prokure . Zato neka prava zahtijevaju da se zajedniika prokura izricito naznaci kako ne bi dolazilo do nesporazvma i nesigurnosti u pravrlom prometu.
6.
Prekoraeenje granica ovlaltenja
Prekora-enje granica ovlastenja od strane zastupnika moZe dovesti do niza sloZenih pravnih situacija u kojima se nalaze zastupani (dru5tvo),
295
zastupnik i trece lice, poslovni partner. Neizvjesna je sudbina pratmog posla (ugovora), a i pitanje odgovornosti moze krenuti drugim tokom bitno razlicitim od redovne ugovorne odgovornosti. Najprije, kada zastupnik prekora-i granice svojih ovlastenja, tada je zastupani (drustvo, statusni oblik povezivanja) obavezan iz takvog odnosa samo ukoliko odobri prekora-enje (izvr5i ratihabiciju). Odobrenje se rnole dati iskljueivo za cijeli posao, ne i za njegove dijelove.sT) Naein davanja ratihabicije pravno je irelevantan i moLe se dati usmeno ili pismeno. NuZno je da odobrenje bude u-injeno u roku koji je po redovnom toku stvari potreban da se ugovor takve wste razmotri i ocijeni (ZOO, al.B7). U suprotnom, smatra6e se da je odobrenje odbijeno od strane zastupanog.
Kakve ie pravne posljedice prekoraienje ovlaStenja proizvesti, ne zavisi samo od ponaSanja zastupanog nego i treCeg lica. Pri tome je relevantno utvrditi da li je ono bilo namjerno ili savjesno (nije znalo niti je moralo znati za prekoraeenje ovla3tenja). U sluiaju da je bilo savjesno, tre6e lice moLe, ne -ekajuci izjasnjenje zastupanog, izjaviti da se ne smatra vezano ugovorom. Ako je pretrpjelo neku Stetu, ima pravo na nadoknadu po op5tim pravilima. I napokon, ako zastupani odbije ili bezuspjesno protekne vrijeme za davanje ratihabicrje, tada su zastupnik i zastupani solidarno odgovomi tre6em licu za prouzrokovanu 6tetu. Razumije se, opet Pod uslovom da je tre6e lice bilo savjesno, nrje znalo niti je moglo znati za prekora-enje ovlaStenja od strane zastupnika.
IN
L
oDOOVORNOST POSLOVNITI SUBJEKATA
Pojam i vrste
imovinskog prava jeste obligacioni odnos izmedu lica koje ima subjektivno imovinsko pravo da zahtijeva popravljanje Stete i lica koje je duLno da tu Stetu popravi.
Pravni pojam odgovornosti, uop6te, mole se definisati kao podloZnost prekrSioca dispozicije pravne norrne odredenoj sankciji. tli, Sto je isto, kao pravni odnos izmedu subjekta koji je prekr6io dispoziciju (pravilo pona6anja) i organa koji treba da primijeni sankciju. Odgovomost
t-'
Vizn.,
clr
Boris: "Konrentar zakona o obvezninr odnosin't,l',Zdgreb, str.
4O3.
4O4.
296
raeun drugog (komisiona ovlaStenja) ili istupanjem u tude ime i za tudi raeun (agentuma ovlastenja) . lz tako nastalih prawrih odnosa dolazi do odgovornosti poslowrog subjekta, kao samostalnog pravnog lica ctja je egzistencija realnost. lndividualni trgovac (samostalni priwednik), kao subjekt poslovnog pyava, potpada pod reLim odgovornosti. U krug subjekata odgovornih po pravilima poslowrog prava ulaze ielanovi nekih tipova druStava kao istatusni oblici povezivanja na bazi kapitala, iz naslova odgovornosti za druge subjekte (npr. druStva eiji su planovi). Osnov odgovomosti poslowrog subjekta nalazi se u radnjama fiziekih lica koja obavljaju odredene djelatnosti (fiducijarne) u ime i za raLun poslovnog subjekta (npr. nije izvr5en obraeun i plad,anje poyeza na promet, isporu-ena roba sa materijalnim nedostacima, uprava druStva javno ne objavi prospekt o emisiji dionica ili obveznica). Odgovornost u poslovnom pravu rnoLe se klasificirati na yazne nadine, Sto zavisi od kriterija klasifikacrje. DosadaSnja izlaganja pokazuju da je uputno odgovornost poslovnih subjekata sistematizovati prema:
Vei, smo vidjeli da poslowri subjekti (druStva, statusni oblici povezivanja) u pravnom prometu zasnivaju prava i obaveze. Njih zasnivaju istupanjem u svoje ime i za svoj raeun, u svoje ime a za
l. pravnom osnovu nastanka odgovornosti; 2. subjektu kome odgovara druStvo ili statusni oblik 3. 4. 5.
povezivanja; subjektu za iije radnje (propuste) se odgovara; vrsti sankcija koje se mogu izreci i vrsti obligacije koja nastaje iz konkretnog pravnog odnosa.
a) Odgovornost prema pravnom osnovu nastanka. Odgovornost poslovnog subjekta moZe proisteii iz: zakona (zakonska odgovornost), ugovora o osnivanju drusf va ili statusnog oblika
(volje osnivaia), statuta (odluke organa upravljanja) i jednog od izvora nastanka obligacija (ugovora, jednostrane izjave volje, prouzrokovanja *tete, neosnovanog obogaienja, neovlaStenog wse4ia tudih poslova). S ciljem zaStite integriteta poslowtog subjekta, pravnog prometa i interesa njegovih uiesnika, tr sawemenim prawtim sisteminta, veoma je uoiljiva tendencija sirenja zakonske odgovomosti trgovaikih druStava (odgovomost kod dru9tava prsonalnog ti pa, odgovomost prema druStvenoj zaiednici, odgovomost za obaveze supsidijamih druStava i dr). Ova odgovomost se pojavljuje kao donja granica iznad koje se odgovomost pojaiava aktima osnivaia ili organa upravljanja ili pjedi n aini m ugovori ma.
297
b) Odgovornost prema suhjektu kome se odgovara. Priwedno druitvo ili statusni oblik povezivanja mogu odgovarati: ilanovima druStva, druStvenoj zajednici (drZavi, ili ueesnicima u pravnom prontetu). Odgovomost prema ilanovima druStva izloZena je detaljno kod pojedinih tipova drustva i statusnih oblika, dok za odgovornost prema uiesnicima prometa (poslowtih transakcUa) upuiujemo na odgovarajuiu Iiteraturu.'"'; Odgovomost prema druStvenoj zajednici neposredno slijedi. c) Odgovornost za iqe radqie poslovni subjekt odgovara. Ona obuhvata odgovornost za sopstvene (vlastite) radnje i obaveze i uzajamnu odgovomost - odgovornost za druge subjekte i drugih lica za sam poslovni subjekt (fuzija ili odgovomost elanova dru,Stava personalnog tipa ili holdinga za supsidijarno dru9tvo). O ovonte ie, takode, biti izlaganje kasnije. d) Odgovornost prema wsti sankcija koje se mogu izredi poslovnom subjektu. Najprije, tLr dolazi u obzir imovinska sankcija koja se n4jeesce izraiava u popravljanju 1tete. Medutint, veoma je Sirok krug radnji zbog kojih se poslovnonl subjektu moZe izreCi sankcija kriviinopravne prtrode u vidu noveane kazne za prestup i prekrSaj (propusti u placanju cartna, poreza, taksi, prometu hartijama od vrijednosti i dr). Sankcija prema poslovnom subjektu moZe biti i u izrtcanju zastitne ntjere (oduzimanje intovinske koristi). e) Odgovornost prema wsti obligacije koja nastqie iz konkretnog odnosa. U prvont redu ovdje se misli na solidarnu odgovornost koja nroZe poticati iz pasivne solidame obligacije ili solidamog jentstva (ZOO, el. 414-424, IOO4), Kako iz naslova stvaranja druStva (ortakluka), tako i clanstva (odgovornost javnih drugara i koplementara), te pojedinae nih ugovora. U naSent pozitivnom pravu, postoji zakonska pretpostavka solidarnosti kada se radi o ugovorima poslovnog prava. I{od ugovora poslovnog prava, ako na duinie koj strani postoji viSe subjekata, svi oni odgovaraju poujeriocu solidarno, osim ukoliko izrieib nisu otl<lonili solidarnu odgovomost (ZOO, el. 415). Odgovomost poslovnog subjekta proizilazi iz osnova prouzrokovanja stete koju su prouzrokovala treiint licinta zaposlena ili angaZovana lica.
'*' Kn.ligu autora: Trifkovi6 dr MiloX, Sinrii dr Milii. Sultanovii Aziz. r,iXe puta citiranit u ci.jelosti. tretira nrateri.ju odgovornosti iz po.iedinih vrsta ugovora, vri.jednosnih papira i prava
konkurenciie.
294
2. Odgovornost prema drustvenoj z4jednici

Svaki subjekt poslowrog pyava, ukljuiuju6i i individualnog trgovca, odgovoran je prema druStvenoj zajednici (drZavi). U uslovima privatne svojine, prawri osnov odgovornosti nije u pravu vlasnistva, kao ranije, nego u povredi vrSenja registrovane djelatnosti povredi pravila privrednog i finansijskog poslovanja. Propusti u obavljanju operatiwrih aktivnosti uslovljavaju nastanak odgovornosti subjekta poslovnog prava (neplaianje carina, pore'La, taksi, izlaganje prodaji pokvarene robe). U Sirem smislu, osnov odgovomosti se moLe nalaziti u za5titi osnovnih drustvenih vrijednosti kao Sto su 'zaStita zdravlja ljudi i zastita okoline.
Obaveze prema drustvenoj zajednici preteLno imaju fiskalni karakter (pladanje poreza, carina, posebnih poyeza, taksi i drugih javnih davanja). Neizvrsenje obaveze (nepla6anje poyeza na promet proizvoda ili usluga) ili neuredno izvrsenje (plaeanje sa zaka5njenjem ifi na pogreSan raeun) izaziva intervenciju odgovaraju6eg drZavnog organa (poreske uprave ili finansijske policije). Pri tome dolazi do prinudne naplate obaveze (skidanje ili blokada raeuna), a potom
sankcije prema poslovnom subjektu: odgovornost za prekr6aj i placanje zateznih kamata (O ,2o1o 'za svaki dan zakasnjnja).rgt lmperativne nolrne postoje i u pogledu plad,anja poreza na dobit, posebnog poyeza na visokotarifnu robu (alkoholna pi6a, kafu,
duvanske preradevine, naftu i naftne derivate), poreza na platu i dr. '"') Nepridrlavanje carinskih propisa povlaci odgovornost za carinski prestup ili prekrsaj.
Odgovomost prema druStvenoj zajednici proizilazi i usljed powede pravila privrednog i finansijskog poslovanja, kao sto j", poweda zakonskih pravila Komisije za vrijednosne papire prilikom emisije i u prometu hartijama od vrijednosti (dionicama, obveznicama,
investicionim papirima); povreda raiunovodstvenih propisa i raiunovodstvenih standarda,' povreda propisa o finansijskom
poslovanju poslovnog subjekta i dr."')
sebi sadrLi kriviinopravnu sankciju, ako je takva radnja (povreda)

'''
r'"
Odgovornost poslovnog subjekta prema druStvenoj zajednici (drZavi) u

\/id.ieti: Zakon o porezu na pronret proizvoda i usluga. dl. 26-52 (Sl. novine FBiH, br. te prate6i propisi pravilnik o visini kanrutne stope i naredba o uplatninr
6195, 25191),
ritd un inra .iavn
ih prihoda. Zakon o porezu nadobit preduzeia (Sl. lisr RBiH, br.5/95. ()lL)5,33/95), Zakon o porezu
na plulu (Sl. novine FBiHH, br. f6196,21191. 12198)
odgovaraiuii zakoni o posebnonr
porezu na visokotarifne robe "'Vicl.ieti: ZOVP. dt 126-128. te zakon o radunovodstvu i propise o finansi.jskonr poslovaniu
299
zakonom predvidena kao naroeita vrsta delikta - priwedni prestup ili privredni prekr3aj (nazivaju se jos i carinskim ili poreskim prestupma i prekrSajima). Sankcija se ogleda u plad,anju zakonom odredene noviane kazrle4zt iizricanju za5titne mjere, koje se mogu izreci kumulativno. ZaStitna mjera moLe se ogledati u: zabrani obavljanja djelatnosti odredeno vrijeme , zabrani uvoza ili izvoza, oduzimanju imovinske koristi, oduzimanju robe, javnom objavljivanju sudske presude, zabrani odgovomom licu obavljanja odredene djelatnosti. Kao posebna vrsta delikta, prestup (poreski, carinski, finansijski, raeunovodstveni) jeste druStveno opasno, protivpravno i u propisu utvrdeno djelo poslovnog subjekta ilili odgovornog lica koje se sastoji u povredi pravila privrednog sistema zernlje ili finansijskog poslovanja i prouzrokovalo je iti je moglo prouzrokovati teLe posljedice.l''' Privredni prekrSaji su istovrsni delikti , ali za razlik.u od prestupa, oni predstavljaju manju dru5tvenu opasnost.
Za odredeni prestup
ili prekrSaj, pored poslovnog subjekta, redormo istovremeno odgovara i fiziiko lice - odgovoma osoba u tom druStvu. Njegova sankcija se ogleda u placanju novi,ane kazne, a u nekim sluiajevima se i prema odgovornom licu izri(u zastitne mjere (zabrana vrSenja odredenih poslova neko vrijeme , zabrana obavljanja duZnosti u druStvu ili uop5te u privredi). Ako se radi o radnjama koje iine bi6e odredenog krivicnog djela (6tetno zakljueenje ugovora, nesavjesno poslovanje u privredi , prouzyokovanje stee4ja, o5te,enje povjerilaca, ugroLavanja zdravlja ljudi i okoline), odgovorno lice moZe potpasti pod krivicnopravnu odgovornost, gdje je predvidena sankcija liSavanje slobode (zatvor).
3. Zakonska odgovornost za sopstvene obaveze

Osnovno pravilo u poslovnom pravu jeste da svaki oblik poslovnog subjekta, za svoje obaveze, u prometu odgovara svojom imovinom. Odgovornost se zasniva momentom nastanka obaveze i traje do njenog ispunjenja. Poslovni subjekt odgovaya za zakonske ugovorne vanugovorne i obaveze nastale na osnovu jednostrane izjave. lsti princip vrijedi i za individualnog trgovca.
Njihova odgovornost je zakonska, potpuna i neogranieena. Konstituisana je zakonom i nijedan subjekt ne moLe svojim aktom (statutom, izmjenom ugovora o osnivanju) iskljuiiti ili ograni-iti
''-'Zr
pojedine poreske prekrXa.ie zapri.je6ena.ie novdana kazna do 150.000 DM/KM ''t'Dord.vi6 dr Miroslav: "Privredni prestup". Naudna kn.jiga. Beograd. lL)J4, str.3zl.; Zakon o privrednim pri.jestupinra, dl. 2 (Sl. novine FBiH, br. 6/95).
5()()
odgovornost. Ne moLe je iskljueiti niti ograniciti u pogledu imovine kojom odgovara, niti u pogledu vrste ili vrsta obaveza, niti u pogledu povjerilaca. Jednako odgovara domaiim i stranim licima, odnosno pravnim ili fiziekim, neovisno od pravnog osnova nastanka i visine obaveze (osim kod banke u sluiaju njene likvidacije).
Zakonska odgovornost obuhvata cjelokupnu imovinu poslovnog subjekta (osnovnu glavnicu i ostalu imovinu), bez obzira na prirodu objekata imovine (zgrade, oprema, potrazivanja) i osnov njihovog sticanja. Predmet individualne egzekucije (izvrSenja) su svi dijelovi imovine (subjektivna imovinska prava). Objekti imovine (stvari) ne moraju se fiziiki nalaziti kod poslovnog subjekta. Oni mogu biti drugom licu dati u zakup, leasing, poslugu ili na ostavu. Zato je
odgovornost potpuna.
Odgovornost poslovnih subjekata za vlastite obaveze je i neograniiena. Privredno dru5tvo odgovara svakom povjeriocu za svaku njegovu punovaLnu tralbinu i do iznosa cijele traLbine i koliki je njegov obim (iznos), te iz koga osnova su poticale (zakonske,
ugovorne, van ugovorne).
imati u vidu cinjenicu da, u odredenim slucajevima, individualna egzekucija (izvrSenje) trpi odredena pravna ogranieenja. To je situacija
kada na odredenim predmetima imovine postoje obligaciona prava sa stvarnopravnim dejstvima (trajni najam poslovnog prostora upisan u zemljiSne knjige u korist zakupca) ili kada sam'zakron predvida ogranieenja pojedinainog prinudnog izvr5enja na odredenim objektima imovine (npr.opreme koja je nulna za obavljanje djelatnosti drustva za odredeno vrijeme). Prednja ograniienja izvrSenja ne postoje kada se provodi steiajni postupak nad poslovnim su bjektom (generalna egzekucija).
lako
je
sopstvena odgovornost poslovnog subjekta potpuna, treba
4. Zakonska odgovornost za druge subjekte (lica)

Op5te je pravilo imovinskog prava da jedno lice, pravno ili fiziiko, pored odgovornosti za sopstvene obaveze, u odredenim slueajevima, na osnovu zakona odgovara i za radnje i obaveze drugih lica. Radi se o odgovornosti za ,,drugog". Postoji nekoliko slueajeva kada poslovni subjekt (druStvo, holding) odgovaya za obaveze ili radnje drugih lica, bilo pravnih ili fiziekih. RazlogleLi u einjenici Sto se privredno dru6tvo naSlo u takvoj pravnoj situaciji ili pravnom odnosu sa drugim licem kada zakon predvida njegovu odgovornost za to drugo lice.
3()1
a) Odgovornost, kod statusnih pro4iena. Zajednieke karaffiertstike
b) Odgovornost kod prorqiene organizacionog oblika (tipa druStva). Promjenom organizacionog oblika (transformacijom) prestaje postojati dotadasnje dru*tvo (doo) i nast4je novo (dd). Istina, nUe doslo do likvidacije njegove imovine. Za ranije obaveze drustva koje se transformisalo (preobrazilo) odgovara dru*tvo koje inta novi organizaciono pravni oblik (u naient sluiaju dd). c) Odgovornost kontrolnog za supsidiiarno druStvo. U uporednint pravima, kontrolno (dominantno, vladajuie, ieono) drustvo tipa holdinga ili koncerna odgovara u prometu za obaveze supsidijamog (kontrolisanog, potCinjenog) druStva i to samo za obaveze koje su nastale po osnovu izvrsavanja instrukcija vladajuceg druStva. Osnov odgovornosti leZi u iinjenici sto l<ontrolno drustvo (holding), na bazi veiinskog ueeSia u kapitalu, inta zakonsko pravo izdavati supsidijarnom druStvu uputstva vezana za upravljanje i njegovo poslovanje. U osnovi, ovdje se radi o vert i kal noj od govorn osti . d) Odgovornost dru5tva za Stetu koju proutzrokqie 4iegov organ. Radi se o odgovornosti iz osnova gradanskopravnog delikta, prouzrokovanja Stete. Organi ili ilanovi organa druStva rade u ime iza raiun drustva pa iz takvih njihovih radnji mogu nastupiti Stetne postjedice za treia tica. Steta ntoZe nastupiti u vrsenju ili u vezi sa vrce4jent funkcije (direktora, izvrsnog diret<tora). Priwedno druStvo obavezno je nadoknaditi stetu treiem licu, s tint Sfo se ntoZe regresirati od Stetnika (organa ili elana organa), ako je steta skrivljena nantjerno ili krajnjont nepaZnjont
odgovornosti kod statusnih prontjena (spajanja, pripaiania i podjele) su: odgovornost nastaje po osnovu pravnog sljedniStva (univerzalne sukcesije); odgovornoSiu su obuhvaiene sanlo obaveze nastale do ntontenta statusne prontjene; odgovomost je potpuna i neograniiena (kod podjele i solidama) i ne moZe se aktont autonomnog prava iskljuciti niti ograniiiti.
(zoo. ct. t 72). e) Odgovornost dru5tva
i individualnog trgovca za Stetu koju prouzrokqie zaposleno osobfie. Kao i u prethodnont sluiaiu, i ovdje se radi o deliktnoj odgovomosti. Ako zaposleno ili angaiovano lice, na redu ili u vezi sa radom, prouzrokuie stetu treienr licu, drustvo ili individualni trgovac su obavezni naknaditi
tako prouzrokovanu stetu. O1teieni inta pravo zahtijevati naknadu Stete neposredno od zaposlenog, ako je on djelovao nantierno (zoo. ct. t 70. I7 t ).
3o2
Pravni promet, zastupanje i odgovarnost
5. Zakonska odgovornost drugih lica za druStvo

lako je odgovomost privrednog druStva za vlastite obaveze u prometu zakonska, potpuna i neograniiena, postoje slueajevi kada na osnovu zakona i druga lica odgovaraju za obaveze dru6tva. Povjeriocu dru5tva stoji na raspolaganju viSe imovina radi namirenja njegove traLbine imovina samog druStva (duZnika) i imovina lica koja po zakonu odgovaraju. Pravni razlog takve odgovornosti jeste u faktu da u materiji imovinskopravne odgovomosti nrje pravno razdvojena imovina dru6tva od imovine njegovih elanova, odnosno jedinog vlasnika dru5tva. Postoje dva slucaja ovakve odgovornosti.
a) Odgovornost ilanova dru5tava personalnog tipa. Javni drugart (paftneri) i komplententari, kod obiinog komanditnog dru*tva i komanditnog druStva na akcije, imaju zakonsku potpunu, neogranieenu i solidamu odgovomost za obaveze druStava iiji su clanovi. Predmet odgovomosti i pojedinainog prinudnog izvrsenja je njihova neunesena imovina, ona koja je izvan druStva iiji su
b)
clanovi. Interesi pravne sigumosti prometa i poujertlaca zahtijevaju ovaj sistem odgovornosti, kako u naSent, tako i u uporednom pravu, s tim da u nekint pravima ona nUe solidarna, nego supsidijarna. Odgovornost jedinog vlasnika dru5tva (dru5tva jednog lica). Vlasnik dru1tva jednog lica odgovara poujeriocima zajedno sa drustvonl, po zakonu, potpuno, neograniceno i solidarno u sluiaiu l<ada kod treiih Iica stvara,,privid privrednog identiteta sa drustvom" (ZOP, el. 62). Privid privrednog identiteta postoji onda ako vlasnik drustva svojim radnjama ili mijeSanjem svoje imovine (neunesene) sa intovinonl drustva stvara priwedno jedinstvo. Ovaj problem je poznat i u uporednint pravinta. U teoriji se razmatra l<roz kategortju,,probijanja" pravne licnosti dru*tva (,^skrivenog preduzetnika" ili,,prozimosti, transparentnosti,, pravne Iiinosti drustva). Zato Sto je jedini vlasnik druStva, on se mohe lakie ,^skrivati" iza pravnog subjektiviteta druStva, pa svoje liene pslove voditi ,,pod firmont drustva" ugroZavajuci interese poujerilaca i drustvene z4jednice (izbjegavanje ili smanjenje poreza, carina, koristenjem stimulacija predvidenih za poslovne subjekte).
(GIAVA
TRECN
Atributi i registracija poslovnih subjekata
ATRIBUTI
I . Pojam
i vrste atributa
razlikovanje od drugih ueesnika u prometu. Javni interes koji u sebi atributi sadrZe uslovio je i njihovo regulisanje prinudnim propisima, kako kod nas, tako i u svijetu.4'tt
Atributi poslovnih subjekata su obiljeZja koja sluZe njihovoj individu alizaciji s ciljem Sto sigurnijeg odvijanja prometa, njegove zaStite i zaStite tre6ih lica. Svaki poslovni subjekt, uklju6uju6i i individualnog trgovca (samostalnog privrednika) mora, po zakortu, imati bar one atribute koji su dovoljni da omogu,e njegovo
Brojni su i raznovrsni atributi koji se pojavljuju kod poslovnih subjekata. Prema znacaju i obaveznosti, oni se mogu podijeliti na obavezne i fakultatirme. Obavezni su oni koje mora imati svaki subjekt privredivanja, a to su: firma (ime), sjediSte, delatnost (predmet poslovanja) i drzavljanstvo (nacionalna pripadnost). Ima miSljenja da u ovu grupu spadaju i 2ig i poslovne knjige.
U fakultativne atribute dolaze oni koje pojedini subjekti im4ju da bi se on ili njegov proizvod, odnosno usluga bolje razlikovali od drugih te
"'
lsto, Sultanovi6 Aziz, Trifkovii dr MiloX, Simii dr
Milii. op.cit.
str. 516
304
izgradio poslovni imidZ. Tu spadaju robni i usluZni Zigovi (marka proizvoda), uzorci, modeli koji su materija prava industrijske svojine.''-) Ovdje 6,emo izloLiti od atributa samo firmu, sjediSte, djelatnost ijedinstven matieni broj (JMB).
2. Firma
poslovni subjekt, ukljucujuci i samostalnog privrednika, imaju pravo i obavezu da posluju i da se u svom poslovanju tako potpisuju. Kao Sto je naprijed reieno, dijelovi privrednih dru5tava ne mogu imati
Firma (ime) predstavlja individualnu oznaku pod kojom jedan
posebnu firmu. Ako istupaju u prometu, ti dijelovi nastupaju Pod firmom druStva isvojim nazivom (ZO?,41. I lB).
Firma se odreduje aktom o osnivanju (odlukom, ugovorom o osnivanju), unosi u statut i upisuje u sudski registar (ZO?, cl. 17, 26, 55, 54, 61, 69, 78, 94, I OO, lO2). Firma Pod kojom posluje individualni trgovac utvrduje se rjeSenjem o osnivanju samostalne radnje (ZOS?,41. 23).Promjena elemenata (sastojaka) firme kao i promjena firme upisuju se u registar suda ijavno objavljuju u
,,SluZbenim novinama Federacije BiH".n"'
a) Naiela firme.
Naeeta fimte jesu principi koji ntoraju biti postovani pritikont odredivanja itokont upotrebe fimte. Niih ima viie, a obradiie se ukratko naivainUu.o''
Naeelo istinitosti ogleda se u tome Sto svi sastojci (elementi) finne treba da odgovar4ju stvamom stanju, te kako su upisani u sudski registar. NajvaZniji domen primjene ovosl naeela jesu obligatomi elementi. Ako poslovni subjekt ne koristi firmu onako kako je upisana u registar suda, odnosno opstine (samostalni privrednik), tada eini prekr3aj.
Naielo obaveznosti firme. Ovo naielo se izraLava na vi5e nacina. Prvo, svaki tip druStva, statusnog oblika privredivanja, kao i samostalni privrednik, mora imati finnu, drugo, firma mora biti ozna(.ena u aktu o osnivanju, statutu i upisana u sudski registar, a potom istaknuta na poslovnim prostorij arrla i tre6e, u svom poslovanju i poslovnim komunikacijama poslovni subjekt je mora
upotrebljavati.
Jlur.jii dr Miodrug: "lndustri.jska svo.jina i autorsko pravo". SluZbeni Iist, Beograd, 1973, str. 232. r"' Zakon o postupku zi.r upis u sudski registar. t1.61 - kraie ZPUSR (Sl. novine FBiH, br. 6/es) r" [J teori.ji se navodi od detiri do sedanr nadela firnre (Virsilievi6. Velinrirovii i dr)
'''
5()5
Naielo javnosti (publiciteta) firme. Firma je atribut koji je uvijek i za sve vrijeme poslovanja izlozenjavnosti kroz: isticanje na Prostorijama, unoSenjem u poslovnu korespondenciju i najbitnije, upisom u registar suda i publikovanjem u sluZbenom glasilu. Sve izmjene u firmi podlijeZu nai,elu publiciteta.
Naielo posebnosti firme (naielo distinkcije). Postojanje firme irna za cilj da se poslovni subjekt oznaci posebno, razliiito od ostalih, kako bi mogao biti identifikovan. Stoga u sudski registar, istog suda, ne mogu biti upisana dva subjekta sa istom ili sliinom firmom, a koja obavljaju istu ili srodnu djelatnost (ZO?, al. I l4). Sud na tu iinjenicu
gleda po sluZbenoj duZnosti.
Naeelo stvarnosti firme. Firma i njeni elementi ne samo Sto moraju biti formalno istiniti (odgovarati statutu i upisima u registru) nego treba da su i materijalno taini i vjerni -injenic arr'a iz Livota, praktienom djelovanju. Formalna ispravnost ne bi trebala da odudara od stvamog stanja jer bi se time stvarala zabluda kod tre,ih lica (npr. u firmi stoji da se druStvo bavi gradevinarstvom, a ono stvarno vrSi transportnu
delatnost).
b) Sastojci (elementi) firme. Prema odnosu sa javnim interesom elementi firme mogu se razvrstati na: dopuStene, uslovno dopustene i nedopuStene. Dopu1teni sastojci se dalje diiele na
obavezne ifakultativne. Prvi ulaze po sili zakona, a drugi odlukom osnivaia (elanova). Obavezni elementi firme su:
t. oznaka koja upuiuje na djelatnost koiom se poslovni subjekt bavi (proizvodnia maSina, gradevinarstvo ' 2.
fi n ansijsko posred ovanje ) :tt't
oznaka kojom se precizno odreduje identifikaciia poslovnog subjekta (,,lkea" , Felix" , ,,I{rtvaja" , ,,UNIS" ) kod druStava t<apitala. Kod druStava Personatnog tipa, ovai dio firrne se sastoji od imena iednog, dva ili vise iavnih drugara (partnera), odnosno kontplementara, uz oznaku ,,i ostali" ili
sliCne izvedenice;
proizvoda
'*' N. ntoZe se koristiti riied "banka" ili izvedenice te riiedi u snrislu oznake d.jelatnosti, ili usluga bez dozvole ili ovliu{ten.ja Agenci.ie za bankarstvo Federaciie BiH. lzrtzev. ako .ie takva upotreba dozvol.jena posebninr zakononr ili ntedun;rodnim sporitzumom ili iz konteksta u kojenr se koristi rijed "banka" jirsno proiziltui da se ona ne odnosi na bankarske djelatnosti - ZOB. dl. 2. Firrna druitva za upravl.janje fondovinta (investicionim, uzitianrninr. privatizacionim) nlora sadrZavati ri.iedi: "DruItvo za upravliirn.ie fondovinla" -
ZDUFIF. dI.8).
306
5. 4.
oznaku sjedi9ta, uliljuiujuii i adresu; oznaku oblika organizovanja poslowtog subjekta, koja moZe biti u vidu skraienica koje je zakon odredio (dd, doo, dil, kd, kdd, dno, h, pul, pu). Individualni trgovci koriste skraienice kao sto su SUR, STR i sl.
Danom otvaranja steiaja ili tikvidacrje, u firmu se upisuj e oznak'a ,,Lr ste-aju" ili ,,u likvidaciji", kako bi se istakla statusno pravna situacria u kojoj se nalazi poslormi subjekt.
Poslovni subjekt, Sto je eesta praksa, moLe imati i skrai,enu oznaku firme, koja mora sadrZavati oznaku oblika organizovanja. Skra6ena oznaka firme, takode, upisuje se u sudski registar.
Fakultativni dopuSteni elementi firme sluZe boljoj individualizaciji i isticanju svojstava poslovnog subjekta. Mogu biti izraleni kao crtel, slika, boja, izgled slova, ukras ili godina osnivanja.
Usformo dopu5teni sastojci firme su oni koji ulaze po posebnom odobrenjrl, a tu spadaju rije-i: BiH, Federacija, naziv kantona, grada, op5tine ili njihove izvedenice ili skraienice. Odobrenje daju nadleLna
ministarstva pravosuda. Imena odredenih liinosti (istorijske,
znarnenite, koje nisu clanovi drustava) mogu se unijeti u firmu, vz njihovo odobrenje ili njihovih zakonskih nasljednika. Sud 6e izbrisati uslo'rno dopu5tene elemente iz firme na zahtjev organa, lica ili zakons kih naslj ednika. Nedopusteni elementi firme su svi oni elementi koji se na osnovu zakonske zabyane, ni pod kojim uslovima, ne mogu unijeti u firmu. Tako se u firmu ne mogu unositi: oznake ili rijeii protivne zakonu, usluZni i robni znakovi drugih pravnih ili fiziikih lica, sluZbeni simboli ili znakovi , nazivi ili simboli stranih drLava ili medunarodnih organizaclja, kao i rijeei ili znakovi koji bi mogli kod tre6ih lica stvoriti zabunu u prometu, zamjenu ili dovesti do povrede drugih lica.
c) Pravna zailtita firme.
Poslovni subjekt ima pravo na zaititu svoje firnte (imena). NadteZan sud za zaititu firme jeste on4j sud na erjem se podruiju nalazi siediste poslovnog subiekta.'t:') Prawta zastita firme postoji u postupku registracije i nakon postupka registracie.
Razlog pravne zaStite firme u postupku registracije jeste opSti interes za nesmetano i sigurno odvijanje prarmog prometa, te za1tita interesa
t"'
ZPUSR
, tl.
l'7, uz odstup:rnja kada se radi o statusnim promjenama
3(J7
savjesnih tredih lica. Zato za6titu wsi registarski sud po sluZbenoj duZnosti (ex officio). U pogledu ove zaStite vaze slijedeca pravila: pod istom ili sliinom firmom sud ne,e upisati dva poslorma subjekta koji obavljaju istu ili srodnu djelatnost na podrucju toga suda (npr. neie upisati pod istom firmom dva hotela, dva gradevinska dru6tva),' ,u svakom pojedinom slu-aju sud cijeni da li je prijavljena firma (napisana u prijavi za registracrju) ista ili slicna sa firmom poslovnog subjekta koji je ve, upisan u registar toga suda,' ako su u upis iste ili sliene firme prijavu podnijela dva subjekta, prioritet ima onaj koji je pnje dostavio prijavu sudu. U postupku ispitivanja prijave za upis u registar sud ee cijeniti da li prijavljena firma sadrZi nedozvoljene elemente, odnosno da li su pribavljena odobrenja za uslowro
dopu5tene elemente firme.-")
Pravna zaltita firme postoji i nakon postupka registracUe. Ona se provodi isklju-ivo po zahtjevu (tuZbi) poslovnog subjekta koji smatra da je njegova firma povrijedena, a ne po sluZbenoj duZnosti suda. Osnovna pravila kod ove pravne za6tite su: aktirmu legitimaciju (pravo na podnosenje tuZbe) ima poslovni subjekt eija je firma powijedena,' pasivnu legitimaciju (da bude tuzen) ima on4i poslormi subjekt koji je svojom firmom powijedio firmu drugog lica (koristio isti ili sliean sadrlaj njegcve firme); rok za podno5enje tuZbe (zaStitu) jeste tri godine raeunajud,i od dana upisa u sudski registar firme protiv koje se traLi zaltita; tuLba se moZe podnijeti sudu sjedi6ta tuZitelja ili sudu gdje je sjediSte tuZenog (forum generalis). Dakle, pravna zaStlta firme poslije registracije provodi se na podrucju cijele Federacije BiH. U postupku zaStite oSteeni poslovni subjekt moZe traziti: da se drugom licu zabrani upotreba takve firme i da se ona bri5e iz sudskog registra kao i naknadu prouzrokovane Stete (lucrum cessans), a u nekim pravima i javno objavljivanje presude.
Kazf og za zaStitu firme jeste postojanje opravdanog interesa na strani oSte6enog poslovnog subjekta (tuLitelja). Za opravdanost zahtjeva za
zaStitu firme, prema stanovi3tu sudske prakse, dovoljno je da je u prometu do6lo do zamjene ili da postoji mogu,nost zamjene firmi, zbog njihove istovjetnosti (identiinosti) ili slienosti, kod tre,ih lica (potroSa-a, klijenata, poslormih partnera),' da je stvorena ili da se moLe stvoriti zabuna u privrednom prometu na Stetu drugog subjekta koji to obiljeZje (firmu) odranije koristi u svom poslovanju. Mogunost zamjene ili zabune ne smije biti apstraktna,s') nego konkretna i realna.
i1
'"'ZPUSR, dl. 30-38 ' Vidjeti presude VPS: Sl.br. 906/58

1164159
Zbirka sudski odluka,
kn jiga
Zbirka sudski odluka, knjiga IV, sveska
II i
Sl. br.
V, sveska I
304
ostavlja.-2'
lstovjetnost firmi se cijeni prema ,,cjelokupnom utisku" koji firma

Pravna zaStita firme regulisana je i u materiji prava konkurencije. ?rerna specijalnirn zakronima,'-) jedan od imenovanih slucajeva djela nelojalne konukrencije jeste neovla5tena upotreba tude firme, ako se time stvara ili moLe stvoriti zabuna na trZiStu.-"' Koristenje tude firme u namjeri obmane kupca ili korisnika usluga predstavlja krivieno djelo.
3. SjediSte
odredivanje sjediSta poslovnog subjekta nrje jednostavno. U uporednom pravu, postoji nekoliko kriterija za odredivanje sjedi6ta kompanije: mjesto generalne direkcije, mjesto i sud registraclje, mjesto koje je upisano u statut kompanije, mjesto eksploatacije (obavljanja djelatnosti) te mjesto gdje se nalazi lice koje kontroliSe veiinu kapitala odredenog poslovnog subjekta.
U nasem pravu vaLe dva pravila: prvo, sjediste poslovnog subjekta, ukljuiuju6i i individualnog trgovca, jeste mjesto u kojem se obavlja djelatnost tog subjekta (mjesto eksploatacije) i drugo pravilo, ako se djelatnost obavljr u vise mjesta, sjediStem se smatra ono mjesto koje je utvrdeno statutom, odnosno aktom o osnivanju (odlukom, ugovorom). Kada samostalni privrednik ne koristi poslovne prostorije za obavljanje djelatnosti (dopunska djelatnost) ili djelatnost obavljt u vi5e mjesta, sjedi5tem se smatra mjesto u kojem on ima prebivaliSte (domicil). Aktom o osnivanju odreduje se sjediste, koje se unosi u statut druStva i upisuje u sudski registar, odnosno registar samostalnih privrednika opstine. lsti upisi vaLe i kada se vr3i promjena sjediSta. Sjedi5te ima visestruki pravni znacaj. Za njega pravni poredak veLe zna1ajne pravne posljedice administrativnog, finansijskog, poreskog i drugog karaktera. ?rema sjedistu se odreduje: mjesna nadleZnost suda, nadleZnost upravnih organa, organa kontrole, nadleZnost u izmirenju poreskih, carinskih i drugih obaveza javnog karaktera, mjesto zakljucenja i izvrsenja ugovora, ako nisu ugovorom odredeni
tt'Jo.,anovii
dr Vladinrir, op.cit. str. I l7 'r'Zakon o trgovini, dl. 43 (SL novine FBiH 2195) 'rt Oplirni.ie: Trifkovii dr MiloI, Sinrii dr Milii. Sultanovii Aziz, op. cit. str. 432,
respektabilno
Ceneralno, sjedi3te oznaiava neko geografsko mjesto u zemlji. Prawro

mjerodavno pravo u odnosima privatno ulaganja (domai,e ili strano).
5()9
pravnog karaktera, Karakter
4. Djelatnost
Djelatnost (predmet poslovanja) poslovnog subjekta 6ine, u skladu sa zakonom, utvrdene poslovne aktivnosti kojima se on bavi radi ostvarivanja svojih ciljeva i koje su upisane u sudski registar. Poslowri subjekt moLe obavljati djelatnosti u doma6,em i u spoljnotrgovinskom
prometu.
statistike, planiranja i istraZivanja, finansijskih poreskih carinskih i drugih evidencija. Oblast spoljnotrgovinskog poslovanja koja ej takode regulisana zakonom obuhvata spoljnotrgovinski promet i obavljanje priwednih djelatnosti u inostranstvu. U spoljnotrgovinski promet ulaziz izvoz i uvoz roba i usluga,' priwemeni izvoz i uvoz; posebni oblici spoljnotrgovinskog prometa (ugovor o dugoroenoj proizvodnoj koopelaciji, kompenzacioni poslovi, malograniini promet); vr5enje usluga u spoljnotrgovinskom prometu (izvodenje investicionih radova, medunarodni transport robe i putnika, agencijske usluge, usluge istra2ivanja, pruLanja i koristenja informacija i znania, usluge faktoringa, finansijski inZenjering i druge usluge); pribavljanje i ustupanje prava industrijske svojine i znanja i iskustva (know-how). O bavljanje privredn ih djelatnosti u inostranstvu podrazumijeva vrSenje proizvodnih, trgovinskih, usluZnih , istralivaeko-razvoinih, bankarskih i drugih poslova, preko preduzeda, banaka, osiguravajucih dru5tava, filijala, predstavni6tava formiranih u stranoj zernlji, kao i
ulaganje kapitala."")
Djelatnosti koje poslowri subjekti obavljaju u doma6em prometu zakonom su utvrdene i razradene podzakonskim aktima.-t) Klasificiranu su u: podruija, potpodrueja, odjeljke, razrede i podrazrede. Utvrdena klasifikacija djelatnosti sluZi za potrebe
Djelatnost poslovnog subjekta, ukljuiujuci individualnog trgovca, odreduje se aktom o osnivanju, unosi u statut i upisuje u sudski registar, kao i firma. Osnivaii, odnosno ilanovi druStva, slobodni su u odredivanju djelatnosti poslormog subjekta, u okviru zakona. Kapital, raspoloZivi resursi i ciljevi razvoja, u osnovi, opredjeljuju izbor djetatnosti. U tome smislu, naielno, isti je tretman doma6,ih i stranih
d.jelatnosti u Federaci.ii BiH (Sl. novine FBiH, br.6/95), Odluka o standardno.j klasifikaciji d.jelatnosti (Sl. novine FBiH, br. 28/98) "" Zakon o spoljnotrgovinskonr (vanjskotrgovinskonr) poslovanju, tl. 9-79 (Sl. list RBiH, br. 20/95)
tt'Z"kon o stitndardno.f klirsitikaci.ii
3to
lica, odnosno prawrih i fizidkih. Ipak, pravna ograniienja postoje u pogledu obavljanja djelatnosti iz oblasti naoru Zanja i vojne opreme, u odredenim zonarna propisom odredenim te ograniienja kod stranih ulaganja (oblast leljezniikog i vazdu6nog saobra64ia, veza i
telekomunikacija).") Poslovni subjekt mora da ispuni uslove za obavljanje one ili onih djelatnosti za koje hode da se registruje. Za odredene djelatnosti propisani su posebni uslovi koje treba ispuniti prtje nego Sto se dobije dozvola, saglasnost za osnivanje ( bankarska, djelatnost osiguravaju6ih dru6tava, dru6tava za upravljanje fondovima, javni pyevoz, djelatnosti iz oblasti zdravstva, trgovine i dr). Ovdje se ne radi o pravnim
vrSenje djelatnosti. Poslorrni subjekt moLe registrovati i obavljati jednu ili vi6e djelatnosti, ako ispunjava propisane uslove. Isto vrijedi i za individualnog trgovca. Medutim, poslorrni subjekt moLe obavljati i djelatnosti koje nisu upisane u sudski registar, pod nekim od sljeded,ih uslova: ako se w6e u manjem obimu, a one sluZe registrovanoj djelatnosti ili ako se uobieajeno wSe uz registrovanu djelatnost u manjem obimu ili powemeno i, napokon, ako doprinose potpunijem iskoriStavanju kapaciteta i materijala koji se upotrebljava za vrSenje registrovane djelatnosti (ZOP, el. I lO).
ograniienjima, nego o ispunjavanju posebnih (stroZijih) uslova za
U okviru registrovane djelatnosti poslovni subjekt moLe zakljucivati ugovore i druge pravne poslove i oni su pravno valjani. U teoriji postoje razlicita shvatanja o sudbini pravrlog posla kojeg poslowri subjekt zakljuii izvan svoje registrovane djelatnosti. t sudska praksa je bila kolebljiva."o) Klasiena ultra vires teorija anglosaksonskog prava stoji na stanoviStu da je takav pravni posao iregularan, mada je modema teorija statuta korigovala taj stav.s") Drugi smatraju da je ugovor niStavan ako je u pitanju dvostrana zabrana (oba subjekta su zakljuiila ugovor izvan svojih registrovanih djelatnosti), tre,i stoje na stanoviSu da ni3ta'rnost postoji, ako se takvim ugovorom remeti redovan tok prometa ili se wSi monopolistieko djelovanje."") Prema naSem pozitivnom pravu, pravni posao zakljucen izvan registrovane delatnosti je pravrlo valjan pod uslovom da je druga strana bila
t" zsu, dl. lo -*'
Prema odluci Vrhovnog suda SRS, Rev. 84/80 ugovor .je niStavan Privrednog suda SRS, P>.-1232183 on ie pravovaliaur "" op5i,'.rije: H;urz G. Henn, op. cit. str.352-357
a prema odluci
"'r" OpXimije: Simi6 mr Mili6: "sudbina pravnog posla zakljudenog izvan registrovane d.jelatnosti", Zbomik radova Ekonomskog fakulteta, Sarajevo, 1981, str. 193-ZO7
Atributi i registraciia paslovnih subiekata
5l I
savjesna , nlje znala ili nrje morala znati da je njegov kontraktor zaklju-io ugovor izvan registrovane djelatnosti (ZOP, el. I I O). Djelatnost poslovnog subjekta je dijalekticka kategorija koja se moZe promijeniti i redormo se mijenja tokom postojanja subjekta. Promjenu delatnosti wsi organ upravljanja iti skupStina time 6to se mijenja siatut drustva. Prawro posmatrano, promjena delatnosti jeste: prosirivanje, sulavanie ili zamjena premeta poslovanja. Do promjene dolazi iz prirodnih, trZi5nih, tehnieko-tehnolo5kih i drugih razloga. Pro5irivanje djelatnosti jeste zadrzavanje postoje6e uz uvodenje novih, a suZavanje je brisanje iz registra nekih dotadaSnjih djelatnosti. Zamjena predmeta poslovanja jeste uvodenje, u cijelosti, novih djelatnosti uz napu3tanje (brisanje) postoje6ih, najieSde prestankom prirodnih uslova (sirovine iscrpljene).
5. Jedinstven matiini broi (JMB)

Bitan atribut identifikacije poslormog subjekta jeste jedinstven matieni broj (JMB), pod kojim se svaki subjekt vodi kod Statistidkog zavoda Federacije BifI, drZavnih organa i njenih pra'rnih tijela i institucija.
il
REzISTRACIJA POSLOVNIII SUB,]EKATA
I . Pojam
Registracija
i subjekti registraciie
je, po propisanoj proceduri, dokumentovan upis zakonom odiedenih cinjenica i prarmih stanja poslovnog subjekta u sudski ili drugi registar. lndividualni trgovci upisuju se u registar samostalnih
privrednika koji se vodi u opStinama. NadleZna ministarstva (federalna i kantonalna) vode registre u koje se upisuju udruZenja gradana, humanitarne i druStvene organizactje, zaduLbine i fondaclje, kao n eprofitn e organizacije.
Sudski registar ima zna1aj jarme knjige. Podaci upisani u sudski registar su javni i svako ih moZe razgledati, prepisivati i zahtiievati da mu se izda ovjeren izvod iz sudskog registra. Upis u sudski registar ima pravno dejstvo prema tre,im licima od dana upisa. Svako on4i ko se u pravnom prometu, postupaju6i savjesno, pouzda u u podatke upisane u sudski registar ne moze snositi stetne Pravne posljedice koje iz toga nastanu (ZPUSR, el.5).
312
Subjekti upisa u sudski registar su:
l. svi tipovi privrednih drustava (dd, doo, djl, kdd, kd, dno); 2. javna preduzeia (kompanije); 5. svi oblici statusnog povezivanja (h, pul, pu); 4. institucionalizovani oblici kapitala (banke i druge finansijske i nstitucije, osi gurav4j uca i reosiguravaj uia druStva, dru,itva za upravljanje fondovima i investicioni fondovi); 5. institucije trZista kapitala (berza, registar wijednosnih papira); 6. zadruge i zadruZne organizacije. Dijelovi priwednih trgovackih druStava (podruZnice, pogoni, idr), iako nisu pravna lica, upisuju se u sudski registar, ako imaju odredena ovlastenja za istupanje u pravnom prometu
ekspoziture
(ZPUSR, al.
ako se subjekt upisa bavi izvozom i uvozom roba i usluga.
i carinske evidencije, te evidencije spoljnotrgovinskih
2). Nakon upisa u sudski registar, vrSe se upisi u statistiike

organizaclja,
2. Predmet i postupak upisa

U registar suda upisuju se pravna stanja (situaclje) statusno pravnog karaktera u koja dode poslovni subjekt tokom njegovog postojanja od osnivanja do prestanka. Upisuju se ova pravna stanja: osnivanje, promjena statusnog oblika (transformacija), statusne promjene (spajanje, pripajanje, podjela), otvaranje steeajnog postupka,
subjekt upisa prestaje danom njegovog brisanja iz sudskog registra, a nast4je danom upisa u registar. Ekonomski i pravni momenat nastanka i prestanka poslovnog subjekta, dakle, ne moraju se podudarati. izmjene, (pravno relevantne iinjenice), koji su znaiajni za odvijanje pravnog prometa, a to su:
I.
otvaranje likvidacionog postupka iprestanak (brisanje). Pravno,
u sudski registar upisuju se podaci, ukljuiujud,i i njihove
2. 5. 4. 5. 6.
firma i sjediSte subjekta upisa, te naziv i sjediste njegovih dijelova; naziv i sjediSte osnivaea; djelatnost odnosno poslovi za dijelove; poslovi spoljnotrgovinskog prometa; ukupan iznos osnovne glavnice i pojedinaini ulozi osnivaia (ilanova); ovlastenja u promete i odgovomost za sopstvene obaveze,
Atributi i registracija poslavnih subjekata

7
313
kao i odgovornost za druge subjekte, ako su preuzete; imena lica ovlaStenih za zastupanje i granice njihouih ovlaStenja; B. imena lica ovlaStenih za zastupanje u poslovima s polj n otrgovi nskog prom eta i gran i ce nj i h ovi h ovl aste nj a ; 9. fimta i sjediSte statusnih odnosno ugovomih oblika povezivanja; lO.broj i datum akta o osnivanju, povezivanju ili preorganizovanj u; | | .druge iinjenice odrcdene spcijalnim a (ZPUSR, el. 22).
Upis u sudski registar predstavlja posebnu vrstu vanpamiinog postupka koji je hitan i formalan (ZPUSR, al. l, 7). Pokree se pismenom prijavom ovla5tenog lica (osnivaia, direktora) ili po sluZbenoj duZnosti, kada je to zakonom predvideno. U ravnopravnoj upotrebi su bosanski i hrvatski jezik, a sluZbeno pismo latinica. Uz prijavu se prezentiraju odgovaraju,e isprave kojim se potwduju podaci upisa, dokazuje ispunjenje opStih i posebnih uslova (osnivaiki akt, uplata osnivackog kapitala, odobrenja i saglasnosti, izmirene poreske obaveze, ovjeren potpis ovla5tenog lica idr). Sud vrSi ispitivanje da li su ispunjene formalne i materijalne pretpostavke za
upis. YloLe traZiti dopunu prijave, dopunu dokaza ili njihove ispravke. O upisu subjekta sud rje5ava rjeSenjem, a procesno pravna pitanja zakljuikom. Pravni lijekovi su zalba i zahtjev za za6titu zakonitosti
(ZPUSR, et. 51,59).
3. Vrste upisa
Upisi u sudski registar se mogu razvrstati po razlieitim kriterijima. NajeeSce se odreduju prema pravnim dejstvima upisa i dijele se na:
konaene, privremene (uslovne) i obavje5tavajude. Konaeni upis je takav upis kada se u registar unose iinjenice koje su bezuslovne i konaene, bez wemenskog ogranieenja. U ovu vrstu upisa spada: upis osnivanja, promjene oblika organizacije (transformacrje), upis statusnih promjerla, upis statusnog povezivanja te upis prestanka poslovnog subjekta. Konaeni upisi mogu se brisati samo na osnovu zahtjeva ili tuZbe lica koje ima opravdan interes, koje se podnose u roku od 60 dana, odnosno tri godine od dana izvrSenog upisa (ZPUSR, et.60-64).
Uslovni (privremeni) upis je uslovljen i privremen upis iinjenica. U su5tini, to je prednotacija koja ima za cilj obezbjedenje uslova za konaeni upis, s tim da trebaju biti ispunjeni odredeni uslovi u nekom
3r4
roku, koji sud odredi. Predbilj eZbom se upisuju odredena pravrla stanja u kojima se subjekt upisa nalazi i koja se mogu kasnije izmijeniti (otvaranje steiajnog postupka ili postupka likvidacije, ograniienja prava steiajnog duZnika u raspolaganju imovinom,
zakljueenje prinudnog poravnanja u steiaju). Kada se steknu uslovi za konaeni upis, sud ex officio briSe predbiljeLbe.
Obavje5tavajudi upis (zabilje1ba) ima za cilj obavje5tavanje drugih lica o refevantnim iinjenicama vezanim za poslovni subjekt ili njegova odgovorna lica. Adnotacija ima deklaratomi karakter, a obuhvata upise vezane za, zabranu bavljenja odredenom djelatnosti, odnosno poslovima, upis priwemenih mjera zaltite izrecenih prema subjektu ili ovla5tenim licima, upis ogranieenja u prometu. Kada istekne vrijeme za kojeje upisana adnotacija, sud istu briSe po sluZbenoj duZnosti.
4. Naeela upisa u sudski registar

Nacela na kojima se zasnivaju upisi poslovnih subjekata u registar suda ima vise. Pravna teorija u tome nije jedinstvena."') Analizom zakonskih rjesenja i provedbenih propisa mogu se izdvojiti sljede6a.
Naielo obligatornosti (obaveznosti) znaci da se, po zakortu, svi poslovni subjekti obavezno upisuju u registar. Ostali se upisuju u druge registre i kod drugih organa. Ovo naeelo jasno pokazuje da je dosljedno proveden subjektiwri sistem (njemaiki) u odredivanju
subjekata poslo\r'nog pyava, 6,ime se obebzjeduje ve6i stepen pravne sigurnosti prometa i njegovih ucesnika.
Naielo legaliteta (zakonitosti) dopunjuje princip obaveznosti. U sustini, ono izvire iz normativnog sistema osnivanja poslowrih
subjekata. Zakonitost podrazumijeva: upisi u registar suda se wSe na osnovu postupka koji je utwden zakonom i na zakonu zasnovanim aktima (uredba, pravilnik) i da se upisuju pravna stanja i podaci koje je zalnon odredio."') Sud na to pazi po sluZbenoj duZnosti. Provodenje naiela legaliteta je obezbijedeno principom dvostepenosti jer postoji mogudnost ulaganja pravnih lijekova (zalbe i zahtjeva za za3titu zakonitosti), kao i instituisanjem prava da se traLi poniStenje neosnovanog upisa (zahtjev, tuLba).
"" Neki autori navode tri (Velinrirovi6),
drugi Xest (Barbii), tre6i sedam nadela (V.rsil.fevii,l Cari6 bi sub.fektima dr Slavko istide da upisa trebalo dozvoliti upis drugih din.jenica, ii.ko ".' inra.ju i dokaZu opravdan interes - "Pravni poloZaj organizaci.ja udruZenog rada", 1981. str. 218.
3t5
Naielo oficijelnosti (sluZbenosti) obuhvata sljede,e: registarski sud ne moLe odbiti uredno zatraLeni upis (prijava), a poslije podnesene prijave cijeli postpuak sud vodi po sluZbenoj duZnosti. Naeelo oficijelnosti, dakle, djeluje kako prema subjektima upisa, tako i prema sudu. Subjekti upisa moraju podnijeti prijavu za upis sa dokazirna i ispravama, a sud vr6i upis ako su ispunjeni zakonski uslovi. Sud radnje upisa obavlja bez ueeS,a ovlaStenih lica subjekta upisa
(poslovnog subjekta).
zma) zastupljeno je tokom cijele procedure upisa. Prijava, koja predstavlja zahtjev u materijalnopravnom smislu, zatirn dokazi i isprave moraju biti prezentirani u Naielo pismenosti
(formali
pisanoj formi. Uopste se ne provodi saslu6anje svjedoka, odgovornih lica niti bilo koji dokazi usmene naravi. Takode, radnje koje sud vrsi prema subjektima upisa i u samom registru (javnoj knjizi) su u pisanoj formi.
Naielo dokumentovanosti znaci da se upisi u registar suda vr3e na osnovu prezentiranih dokumenata i isprava u kojima se dokazuju -injenice relevantne za upis. To su: akt o osnivaqju, akt o promjeni oblika, akt o statusnim izrnjenama, saglasnosti, odobrenja, dokazi o
uplati, odnosno unoSenju uloga i dr. Nacelo prioriteta (prvenstva) podrazumijeva prvenstvo onog subjekta koji je ranije zatraLio upis u registar, d. eiju je prijavu sud ranije primio. Irelevantan je sam momenat upisa. VaLi stari pravni princip: prio tempore, potior iure - prvi u wemenu, jaci u Pravu. Ovo nacelo dolazi naroiito do izrahaja kod zailtite firme u postupku registracije.
sposobnost sticu danom upisa u registay, a iste gubi danom brisanja. ?ranma dejstva (uiinci) prema tredim licima nastupaju od dana kada je izvrsen odgovarajui upis u javnu knjigu suda.
Naeelo konstitutivnosti znaci da se fakticke einjenice momentom upisa pretvaraju u pravne. Poslovni subjekt pravnu i poslovnu
Naielo istinitosti podrazumijeva da su podaci uneseni u sudski registar taini i istiniti, u formalnom i materijalnom smislu. Da su saglasni sa iinjenicama koje postoje u ostalim pravnim aktima i ispravama, kao isa stvarnim stanjem. Stoga svako ko se u Pravnom prometu, postupajui,i savjesno, pouzda u taenost i istinitost podataka u registru suda, ne rnoLe snositi Stetne posljedice koje iz toga
n
astanu.
Naielo publiciteta (iavnosti) ima dva aspekta. Prvi, sudski registar je javna knjiga i svako je rnoLe razgledati, prepisivati i iz nje traliti
316
izvode. Drugi aspekt, podaci upisani u registar suda objavljuju se u

,,SluZbenim novinama Federacije BiH". Ostali subjekti (pravna i fiziika f ica) mogu se upoznati sa podacima koji su za odredeni poslovni subjekt upisani u registar suda, bilo da im sluZe kao infomracije ili za preduzimanje odgovar4jucih pravnih radnji. Pored sudskog registra, postoje i drugi registri u koje se vr6e odredeni upisi vezani za poslorme subjekte. U zemljiSne (gruntovne) knjige upisuju se stvama prava (svojina, hipoteka, sluZnost) i odredena obligaciona prava (dugorocni zakup, pravo preie kupovine) na nepokretnostima poslovnih subjekata. Za dugoroene vrijednosne papire (dionice , obveznice, dugoro-ne certifikate, investicione papire) evidencije i promet vodi Registar vrijednosnih papira u Federaciji BiH. Komisija za wijednosne papire u Federaciji BiH vodi, takode, registar emitenata dugorocnih hartija od vrijednosti.
Liter atura
(citirane knjige)
Antonijevid dr 7,oran
Barbid dr Jak5a
"Privredno pravo", Savrenlena adnrinistracija, Beograd, 198 1
Barto5 dr Milan Berleand A.,

Means G.C Dimitr[ievit dr
= = = =
vaizoin . lg()7 "Privltno prAvo", Beograd,
1933
"The Modern Corporation and Private property", McMillan CO, 1940
Momiilo
"Llvod u pravo", Slvrenrena adnrinistracija,

Beograd
, 7L)J 4
Ellison John, Bedingfield Jim, lfarrison Tom Dordevi6 dr Jovan Fornsworth D. Allan
Ferri
"Business Law", Business Education publishers Ltd, 1994 Beograd, 197 5 "Uvod u pravni sistenr Sjedinjenih Anreridkih DrZava", Savrenlena itdnrinistracija, Beograd, 797 3 "Manuale di diritto conrnrerciale", UTET,
= = = = = = = = =
Giuseppe
Bernard Barnes-DworkinRichards Gaber dr Stevan

Foley J. Gams dr
Torino, 1968 "TrZiIta kapitala", Mate doo, Zagreb, 1993 "Law for Business", IRWIN, Hontewood,
1987
Andrija
"Teorija na drZavata i pravoto", Kultura, Skopje, 1973 "Llvod u gradansko pravo", Naudna knjiga,
Beogracl, 196,1 "Privredno ugovorno pravo", lnforntator, Zagreb, 196l "Dru(tvo sa ogranidenonr odgovornoliu po austrijskonl pravu", KnjiZara Ernesta AjnXeta nrl, Beograd "Handelsrecht", Verlag Styria, Graz, Vien, K(iln, 1960
dr Aleksandar Grinhut, dr K.S.

Gold5tqjn
fliimmerle Hermann
5la
Harry G. flenn
"Hanclbook of The Law of Corporations and Other Business Enterprises", West Publishing co, 1970
Ililferding Rudolf
Jatr5i6 dr
Stevan
= = = = = = = =
"Obligaciono pravo", V. Masle$a, Sarajevo,

1
960
Joviievid dr Miodrag
Jovanovi6
"O ustavu - teorijsko konrparativna studija",

Savrenrena adnrinistracija, Beograd,, 1977 "Privredno pravo - privredne organizacrje",, Zavod zaizdavanje udZbenika NR Srbije,
1961
Vladimir
Kelzen
dr
Hans Budimir
"OpXta teorija dr|ave i prava",
Arhiv
za
Ko5utid dr
Kru[ dr Vrleta
Loza dr
Bogdan Radomir
Luki6 dr
pravne i drultvene nauke, Beograd,7973 "sudska presuda kao izvor prava", Savrenrena adnrinistraciia, Beograd, 797 3 "Pravni reZint i oblici koncentracija u pri vredi", S avrenrena adurini stracija, Beograd, 1978 "Obligaciono pravo", Donr S1n11rpe, Zenrca,, Sarajevo, 1981 "Uvod u pravo",, Naudna knjiga, Beograd, 1979 Beograd, 1958
Mratovid Vefiko
Muhi6 dr Fuad Pennington R.
= 3 = :; = =
"Metodologija prava", Naudna knjiga, Beograd, I979 "Problenri ustavit i denrokratije u savrefirenoj drLavt", Naprijed, Zagreb, 1971
"Conrpany Law", Butterworths, London, Dublin, Edinburg, 1990 "struktura prava", SNL, Zagreb, 1918
Beograd, 1980 "Organizacioni oblici direktnih inostranih invJsticija", [nstitut drultvenih nauka, Beograd, 1976 "Llvod u pravne nauke", Savrenrena adnrinistracija, Beograd, 1 980
Robert
Peri6 dr Berislav Perovi6 dr Slobodan
Prica dr Pupi6 dr
Kadoje Borivoje
319
Kadoj-i6 Spasoje
Rene
= = = = =
David Georges Strezo
Ripert
Strezoski dr
StraZnick5r
Milorad
dr
"Osnovi trg,rvadkog prav1", KnjiZamic,a Gece Kona, l3eograd 1919 "Uvod u privittno pravo Engleske", lnstitut za Llporeclno pnlvo, Beograd, 1960 "Les lspec:ts juricluques du capititlisnre rrroderne", F)aris. 1951 "Trgovac, trgovirdko drultvo i nlihovo udruZivanje u kapitalistidkir-rr zenrljanra", Pravni fal<ultet, Novi Sad, 1977 "Predavit nja iz trgovadkog prava", bibliografski zavod d.d, Zagreb,, l()26 "Tunrad trgovadkog zakona" ( 19'37), Zagreb,
I
939
Smith - Kobertson
Sultanovti Aztz Sultanovti Aztz Trifkovit dr Milo5, Simi6 dr Mili6
-)
Code", lVest Publishing Co,, l9Jl "Osnoyi privrednog pravl i pravni poslovi privrecli", Sv.jetlost, Saritlevo, 1969 obligacionog pr1v1", V. Masle5a, Slrajevo,
1984
=
Simi6 dr Tauber
Mili6
= = = = :3
L-
Trifkovid dr Milo5, Simi6 dr Mili6, Sultanovre Azrz Trifkovit dr MiloS

Vasiljevid dr Vilus dr
"Privreclno pravc" dio I, E,konottrski takultet, Sarajevo, 1991 "Dionidko i r-lrultvo sit ograniienonr odgovornosti u rlonradenr pravrr", M[T Centar, Sarajevo. 1998 "UdZbenik trgovadkog prava", Geca Kon, Beograd, 1928 "Poslovno pravo - Llg,ovori, vrijednosni papiri i pr.itvo konkurencije"i Sahinpalii, Sarajevo,
lggl
"P1rv9 konkurenci.je", Svjetlost, Sarajevo,
1e8
I
Mirko
Jelena
'iPoslo\/no pravo - trgovinsko pravo", Sirvlenrena udrtrinistntcija, Beograd,, 1997 "OltIti uslo,u,i {'ontrularnili ugovorut", Sitvrenrenlr :tdnr ini strucija, Beogracl 197 6
1996
Vedri5 dr Marijan Viskovi6 dr
Nikola
"P11-ju1r
pravit", Pravr-ri fuktrltcr,
p|it, 1976
32o
Vizner dr Boris
"Konrentar zakonit o obvezninr odnosifita", Zagreb,, 1982 "Trgovadko zakonoslovlje", Zagreb, 1909 "Opii dio gradanskog prAva", I dio, Zagreb,
1959
Vrbanid dr Jurqi Vukovid dr Mihailo Wyatt W. John
= =
"Business Law - principles and causes", McGrow Hill Book Conrpany, New York, 1966

Poslovno Pravo Osnovi Prava I Obligacija

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Poslovno Pravo Osnovi Prava I Obligacija

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Prof. dr MILI SIMI Prof.

osnovi prava i obligacija, privredna/ trgovaka drutva

EKONOMSKI FAKULTET UNIVERZITETA U SARAJEVU SARAJEVO, 1999.

oblasti prava privrednih/trgovaekih druStava (kompanijskog prava),

Vec duLe vrijeme osjei,a se potreba za cjelovitom obradom materije iz

knjigom. Ukupnost promjena i namjena knjige zahtijevali su

obuhvata tri oblasti: osnove pyava, osnove obligacija

m4ja 1999. godine

I Osnovni pojmovi o pravu

Zakon. Podzakonski akti. Akti dru3tvenih organizacija obieaj. Sudski akti

2 Osnovi obligacionog prava

Pojam i karakteristike obligacije..... Vrste obligacija..... Subjekti obligacrje.

Nastanak (izvori) i prestanak obligacionih odnosa.. I . lzvori obligacija..... 2. Prestanak obligacrje.

5 Pojam i tzvoti poslovnog prava

Pojam poslovnog prava Terminologija i istorijat...

Predmet i metod poslovnog prava.

4 Subjekti poslovnog prava

Odredivanje i sistematizacija subjekata

druStva l. Upravljanje u javnom

Komanditno druStvo (mjeSoviti ortakluk, specij al no partn erstvo)

Pojam, karakteristike i osnivanje.

133 134 155 156

Zabrana konkurencije komplementarima

Upravljanje u druStvu ivodenje poslova I . Upravljanje u komanditnom druStvu

158 158 158

Qlava eetvrta Komanditno druStvo na akcijeldionice

Pojam, karakteristike, pravna priroda i osnivanje.

Pojam komanditnog dru5tva na akcije/dionice........ Karakteristike komanditnog druStva na

Osnivanje komanditnog dru5tva na akcije/dionice.. lmovinskopravni odnosi u druStvu i prema

Osnovna/temeljna glavnica komanditnog druStva na akcije..... Ulozi komplementara i komanditora-

Upravljanje u druStvu i vodenje poslova druStva....

t54 t54 t54

Promjena oblika komanditnog druStva na akcijeldionice. Prestanak komanditnog drustva na

Promjena oblika drustva sa ogranicenom

Prestanak dru6tva sa ograniienom

Imovinskopravna odgovornost jedinog vlasnika

Pojam akcionarskog/dioniikog dru5tva. ZnaLaj akcionarskog/dioniekog druStva. Pravne karakteristike akcionarskog/dioniikog

185 I 85 LB4 186

Povecanje i smanjenje osnovne glavnice (osnovnog kapitala)

219 221 223

ilanstva u druStvu Promjena organizacionog oblika

224 224 225 226 226 226 227

lnstitucionali zovani obli ci finansijskog kapitala.

243 243 244 24s 245 248 248

UdruZivanje poslovnih subjekata - komore

Privredne komore Strukovne asocijacije. ZadruZni savezi

262 263 264

Pronfene, prestanall pravni promet, atributi i registraciia

Olava prva Un utraSnja organizacija, statr-lsne Dronrjene prestanak druStva

2. Stee aj. 5. Prinudno poravnarrje u stcia.l'u..... 4. Likvidacija...

266 267 267 268 269 272 272

Atributi i registracija poslovnih subiekata

Fond otvoreno druStvo BiH DD ,,Merkur", PC Sarajevo DD

,,Bitumenka", Sar4j evo

lnterli n Sna", Saraj evo DD ,,FEB", Sarajevo

Osnovni pojmovi o pravu

PoJMovr onZavE r PRAVA

njihovo bolje poStivanje (pozitivna sankcija). Unutar privredne

Teorijski pravni poimovi

U Sirem znaeenju drLava je posebnim sistemom pravila (pravom)

pravnoj vezi sa drZavnim aparatom (drLavna sluZbena lica)

Teorijski pravni pojmovi

Teorijski pravni pojmovi