Erksin GLE

Ferhat KAYA
Ankara niversitesi, DTCF Antropoloji Blm

toplumlarn yaam deneyimlerini, doayla zde

sosyal-siyasal ilikilerini rnek alarak, yine
modernizm ile gelecee kar umutsuzlatrlan
gezegenimiz ve onun tm canllar iin baka bir
kltr gerekli klyor. Bu noktada, belli alardan
antropoloji ile buluturabileceimiz bilgeliimiz,
ncelikle insann ontolojik varoluunu anlamak
durumunda. nsann varoluu ise ilkellik bir yana
ilkellikten de te dnemlerden balyor. Varolu
srecimiz milyon yllar ile deerlendiriyor.

nsan varln sorgulamak, gnmzdeki bak

alarmz ve yaklamlarmz tekrar gzden
geirmemizi ve ezber bozmamz gerektiyor.
Ontolojik olarak kendimizi anlamak ve
anlamdrmak, iktisadi ve siyasal birok byk
ideolojiyi aan farkl bir bilgeliin ihtiyacn
hissettiriyor. Bu bilgelik, gnmz modernizminin
bir eit mahrumiyet olarak yorumlad ilkel

HABER BLTEN

62

Birok genetik ve biyokimyasal alma, Afrikal

byk kuyruksuz maymunlar (empanze,
bonobo ve goril) ve insann son ortak atas
arasndaki evrimsel ayrmann yaklak 5-6
milyon yl nce gerekletiini nermektedir.
nerilen zaman dilimi dikkate alndnda
Hominidlere ait en eski fosil kantlar Etiyopya'da,
5.8 milyon yl ncesine tarihlendirilen Middle
Awash blgesindeki tabakalarda kefedilmitir.
Hominidlerin ilk yelerine ait kalntlarn hepsi
Afrika'dan bilinir. Ancak Afrika dnda Endonezya
ve Grcistan'da ortaya karlan Hominidler Ge
Pliyosen (2-1,8 milyon yllar aras) dneme aittir.
En gvenilir ekilde tanmlanm bilinen ilk atann,

DOSYA

Ardipithecus ramidus, Ardipithecus kadabba

adlar ile bildiimiz iki ayr tr olan ve 5,8-4,4
milyon yl ncesine tarihlendirilen Ardipithecus
cinsi olduunu syleyebiliriz. 2002 ylnda Brunet
ve ekibi tarafndan ad'da bulunan, 6-7 milyon yl
ncesine tarihlendirilen Sahelanthropus
tchadensis ve 2001 ylnda Fransz-Kenyal bir
ekip tarafndan Kenya'da bulunan, 6 milyon yl
ncesine tarihlendirilen Orrorin tugenensis de
erken hominidlerin yeleridir. Afrika'da ortaya
kan ancak daha geni bir corafik alana yaylan
bir dier nemli Hominid cinsi ise
Australopithecustur. Bu cinsin yeleri 4,1-1,4
milyon yllar arasnda Gney Afrika, Malawi,
Tanzanya, Kenya, Etiyopya ve ad blgelerinde
yaamlardr. Australopithecuslarn taksonomik
pozisyonlar genel olarak kabul gren yedi ayr
tr vardr: A. afarensis, A. aethiopicus, A.
Africanus, A. anamensis, A. boisei, A. garhi ve A.
robustus. Ardipithecuslar ve Australopithecuslar
dik yryebilen ve yaayan kuyruksuz byk
maymunlara benzer beyin hacimleri olan
insan(s)lard. Ayn zamanda Australopithecuslar
Homo cinsinin de atalaryd.
1800'l yllarda, yani geleneksel gradistik
snflandrmann popler olduu zamanlarda,
sadece Afrika ve Asya'da yaayan hominoidler
(byk kuyruksuz maymunlar) biliniyordu ve
hepsi Pongidae ailesi ierisinde snflandrlmt.
Ancak, biyomolekler almalar bize Asyal
orangutan Pongo'nun, Afrikal kuyruksuz byk
maymunlar (empanze, goril ve bonobo) dikkate
alndnda modern insana daha uzak olduunu
gstermitir. Bu nedenle baz taksonomistler,
insan ve Afrikal kuyruksuz byk maymunlar
Hominidae ailesi iinde snflandrmaktadr.
Bu arada, Afrika'da gn getike artan fosil
buluntular hominidler arasnda dik yrmenin
(bipedalizm), beynin bymesinden daha nce

HABER BLTEN

63

kazanlm bir karakter olduunu gsteriyordu. Bu

durum paleoantropologlara, bipedalizmin
hominidler arasnda paylalan benzersiz bir
karakter olduu dncesini uyandrd. Bylece
byk kuyruksuz maymunlar ile insann son ortak
atas, dier birok morfolojik deiim ile birlikte
dik yrme hareket biimi ile ayrld. Ardipithecus,
Orrorin, Australopithecus ve yaayan Homo, dik
yryebilen Hominidae ailesi iinde snflandrlr
iken dik yryemeyen dier kuyruksuz byk
maymunlar Hominoidea st ailesi ierisinde yer
ald.
Afrika ktasnda kken almalar 1900'l yllarn
balarnda balad ve gnmze kadar onlarca
lokalite belirlendi. lk Australopithecus fosili 1924
ylnda M. De Bruyn tarafndan Gney Afrika'da
Taung lokalitesinde kefedildi ve bir yl sonra
anatom Raymond Dart bir ocua ait olduunu
dnd kafatas fosilini tanmlad. Dart'n
tanmlamasndan on yl sonra Louis Leakey
erikin bir bireye ait ilk Australopithecus fosilini
Afrika'nn dousunda Tanzanya'nn Laetoli
blgesinde kefetti ve ilk Pliyosen (5-1,8 milyon
yllar aras) hominidini de bulmu oldu. ok daha
sonra bu kalntnn aslnda Australopithecus
afarensise ait olduu anlald. 1939 ylnda
Ludwig Kohl-Larsen Laetoli'de zerinde iki kk
az ve bir nc byk az dii olan st ene
kemii ile tanmlanamayan bir alt kesici di buldu.
1936 ylnda Gney Afrika'da Sterkfontein
lokalitesinde erikin bir Australopithecus
kefedildi. Bu fosile Robert Broom tarafndan
Australopithecus transvaalensis ad verildi. ki yl
sonra Broom bu trn adn Plesianthropus
eklinde deitirdi. Ayn yayn ierisinde Broom,
Kromdraai'de bulunan baz erikin bireylere ait
kalntlar da Paranthropus robustus ad ile
tanmlad.
1947 ylnda Broom, Sterkfontein lokalitesinde bir

DOSYA

Australopithecusa ait kala kemikleri ile birlikte

baz iskelet paralarn kefetti. 1948 ylnda Dart,
dier bir Gney Afrika lokalitesi olan
Makapansgat'tan Australopithecus prometheus
ad ile duyurduu baka fosiller kefetti. Dier yl
Broom Swatkrans lokalitesinden Paranthropus
adnda bir cins tanmlad. 1950'li yllarn
balarnda Australopithecus cinsi bir hominid
olarak geni bir evre tarafndan kabul gryordu.
1954 ylnda John Robinson, besin rejimine bal
olarak gelitirdii hipotezi ile erken hominidleri
gracile (narin) ve robust (iri) olmak zere iki
biime ayrd. Robinson'un almasndan sonra
narin yapl olan Au. africanus Homo cinsinin
atas, iri yapl olan Au. (P) robustus ise farkl ve
yokolmu bir dal olarak yorumland.
1959 ylnda almalar, Mary Leakey'in Olduvai
George'da kefettii gen erikin bir erkee ait
kafatas ile gneydou Afrika'da younlamaya
balad. Louis Leakey bu yeni fosili Zinjanthropus
boisei adyla duyurdu ve potasyum-argon
radyoizotopik tarihlendirmesi bu fosilin yan
1,75 milyon yl olarak iaret etti. Bu arada ayn
lokalitede farkl bir hominid trne ait fosiller de
kefedildi. Louis Leakey, Philip Tobias ve John
Napier 1964 ylnda, modern insana daha yakn
bir evrim izgisini iaret eden gen bir bireye ait
Homo habilis trn tanmladlar. Robinson ve ve
dier birok aratrmac bu buluntunun Au.
africanusun kuzeyli bir varyasyonu olabileceini
dnmlerdi. Keifler oaldka insan
paleontolojisi almalar Dou Afrika'ya
odaklanyordu. 1960'l yllarn sonlarnda
Australopithecus fosilleri Omo, Peninj, Kanapoi,
Baringo havzas ve Koobi Fora'da lokalitelerinde
artarak kefediliyordu. Bu arada, Etiyopya'nn
gneyinde, 2,5 milyon ylla tarihlendirilen
Omo'nun Shungura formasyonundan
Paraustralopithecus aethiopicus adnda srpriz
bir keif haberi geldi10.

HABER BLTEN

64

1970'li yllarda Turkana havzasnda keifler

inanlmaz bir biimde artt. 1975 ylnda Au. boiesi
buluntusu ile bilinen Koobi Fora lokalitesinden
Homo erectusa ait bir kafatas kefedildi. Ayn
lokalitede ve ayn jeolojik zaman diliminde, biri
daha kaba ve ilkin, dieri ise modern insana daha
yakn yani daha narin ve tremi karakterlere sahip
olan bu iki buluntu, uzun zamandr kabul gren,
erken insan evriminin tek izgi biiminde
gerekletii hipotezini ykt. Bylece, Richard
Leakey'nin Koobi Fora Aratrma Projesi Homo ve
Australopithecus buluntular ile iki farkl zeminde
ilerlemeye balad.
1970'li yllarn ortalarnda 3 milyon yldan daha
yal keifler Laetoli (Tanzanya) ve Hadar'dan
(Etiyopya) geldi. Donal Johanson ve Tim White bu
buluntular Au. afarensis adyla farkl bir
Australopithecus tr olarak tanmladlar. Bu
buluntulardan Hadar'da bulunan bir oumuzun
bildii Lucy adl neredeyse tama yakn iskelettir.
Laetoli'de ise ok nemli ayak izlerine
rastlanmt. Bu dnemlerde Lucy yani Au.
afarensis, 3 milyon yldan daha eskiye
tarihlendirilmi bilinen en eski atamzd.
1986 ylnda Alan Walker ve meslektalar Turkana
glnn batsndan kt korunmu bir kafatas
fosili kefettiler ve Au. boisei trne atfettiler.
Birok aratrmac bu tr ile Au. aethiopicus
arasndaki evrimsel yaknl grmt. Robust
(iri) Australopithecuslar hakknda ok nemli bir
yayn 1988 ylnda Grine tarafndan yazld. Bu
arada 1990'l yllarn balarnda Etiyopya'da Afar
kntsnde Hadar ve Middle Awash alanlarnda
tekrar almalar balad. Bu alma Au.
afarensis buluntularna ok nemli yeni keifleri
ekledi. Ayn zamanda Alun Hughes, Ron Clarke ve
Philip Tobias'n almalar Gney Afrika'da
Sterkfontein lokalitesinde Au. africanusa ait
buluntular nemli derecede oaltt. Ayrca,

DOSYA

1990'larda Gen Suwa ve Yonas Beyene

Etiyopya'nn gneyinde Malawi ve KonsoGardula'da Au. boiseiye ait eklemli altene ve
kafatas kefetti. Yine bu yllarda, Andre Keyser
tarafndan Gney Afrika'da A.robustus buluntusu
veren Drimolen lokalitesinde almalar balatld.
1994 ylnda Etiyopya'da Afar kntsnde
Middle Awash paleoantropoloji projesi almalar
sonucu Au. ramidus adnda ve 4,39 milyon yl
yanda yeni bir hominid kefedildi. Bu tre ait
buluntularn oalmas sonucu trn farkl bir
cinse ait olma olasl gl bir ekilde artt ve en
sonunda Ardipithecus ramidus olarak yeniden
tanmland. 1995 ylnda Meave Leakey ve ekibi,
Kanapoi'de (Kenya) kefedilen Australopithecus
anamensis adnda yeni bir tr duyurdular. Yine
1995 ylnda Micheal Brunet ve ekibi tarafndan
Orta Afrika'da ad'da yeni bir Australopithecus
fosili kefedildi. Daha sonra 1997 yllnda
Etiyopya'da, Afar blgesi Galili lokalitesinde
yaplan ayrntl aratrmalar sonucunda
Australopithecus anamensis trne ait bir di de
Yohannes Haile-Selassie tarafndan duyuruldu.
1998 ylnda ise Gney Afrika'da almalar
srdren Ron Clarke Sterkfontein maarasnda
Australopithecusa ait iskelet paralar buldu.
1999 ylna gelindiinde Aswaf ve arkadalar
tarafndan 2,5 milyon yl ncesine tarihlendirilen
Australopithecuslarn yeni bir tr kefedildi; Au.
garhi. 2001 ylnn balarnda Martin Pickford ve
B. Senut, Kenya'da Tugen tepelerinde yaklak 6
milyon yla tarihlendirilen Orrorin cinsini
kefettiler. 2001 ylnda ayn zamanda Turkana
glnn batsnda, 3,5 milyon yla tarihlendirilen
ve yeni bir cins olarak varsaylan Kenyanthropus
platyops kaytlara girdi. Yine 2001 ylnda
Yohannes Haile-Selassie tarafndan Middle
Awash'n bat kenarnda Ardipithecus cinsine ait
yeni bir fosil kefedildi. 5,2-5,8 milyon yllar
arasnda yaam olan bu tr Ardipithecus
ramidus kadabba olarak isimlendirildi ve bu fosil
2004 ylnda Ardipithecus kadabba eklinde ayr
bir tr olarak tekrar tanmland. Michael Brunet ve
ekibi 2002 yl Mart aynda yaklak 6-7 milyon yl
ncesine tarihlendirilen ve dik yrd
dnlen yeni bir Hominidi; Sahelanthropus
tchadensisi kefettiler.
Australopithecuslarn Kkeni,
Hominid evrimini gemiten gnmze temel
basamakta snflandrabiliriz. Bunlardan ilki

HABER BLTEN

65

yaklak 7-4,4 milyon yllar arasnda yaam

olan Shalenthropus tchadensis, Orrorin
tugenesis, Ardipithecus kadabba ve Ardipithecus
ramidus ile bilinen erken hominidler; dieri 4,2-1
milyon yllar arasnda yaam
Australopithecuslar ve son olarak 2,3 milyon yl ile
gnmz arasnda yaam olan Homo cinsi yani
bizler. Son buluntu olan Au. anamensis erken
hominidler ile Australopithecuslar arasndaki
evrimsel ilikiyi aydnlatyor.
Australopithecuslarn ormanlk bir alanda m
yoksa savan benzeri ak ormanlarda m
yaadklar uzun sredir tartma konusuydu.
Birok paleoantropolog, dik yrmenin, gneten
korunmak, eller ile yiyecek tayabilmek ve uzun
otlar arasnda evreyi grebilmek gibi avantajlar
ile ak aalk alanlarda ortaya km bir zellik
olduunu kabul ediyordu. Ancak bugnk kantlar,
erken hominidlerin aalk bir alanda yaadklarn
nermektedir. Ayrca, dik yrmek sadece bir
alanda deil farkl lokalitelerde birbirinden
bamsz ortaya kmtr ve bu farkl alanlarn kimi
orman kimi de savan ekolojisini yanstmaktadr.
Bu nedenle dik yrmek, sadece ekolojiye bal bir
uyum deildir, ayn zamanda genetik deiimlerin
morfolojiye yansmas ve ounlukla avantajl bir
duruma dnmesi ile kazanlm bir karakterdir.
Australopithecus buluntularnn tarihsel seyrine
gre son eyrek yzylda keiflerde dikkate deer
bir art olmu ve nemli bilgiler elde edilmitir.
Ancak, gnmze kadar, Australopithecuslarn
kkenine dair doyurucu bir aklama getirilemedi.
Uzun yllar Au. afarensis, insan izgisine ayrlan ilk
ata olarak yorumland. Son gelimelere gre, Au.
anamensisin buluntusu bunu rtt ve
Ardipithecuslarn kefi de kuyruksuz byk
maymunlardan insan izgisine ynelen ilk ata
olma ayrcaln Au. afarensisten ald.
Biyokimyasal tahminler, Afrikal byk kuyruksuz
maymunlarn ve insann son ortak atasnn
yaklak olarak 5-6 milyon yl nce ayrldn
iaret etmektedir. Ancak bu tarihler arasnda
kuyruksuz byk maymunlara ait fosiller
bulunamamtr. Geri, erken hominidlerin
evrimletii sralarda Rift Vadisinin batsnda kalan
ve nemli yamur ormanlarnda yaayan
kuyruksuz byk maymunlarn ciddi evrimsel
deiimlere yol aacak bir doal seilim basks
altnda kalmadklar dnlmektedir. nk, Rift
Vadisinin oluumuna neden olan tektonik hareket

DOSYA

bu ksa zaman aralnda bulunmalar da baka bir

hipotez retmeyi imdilik olanaksz klmaktadr.
sonucu deien iklim, daha ok vadinin
dousunu yani bugn hominid fosilleri
bulduumuz alan etkilemitir. Bylece vadinin
bat ksm tektonik hareket olmadan nceki
ekosistemini srdrr iken dou ksmnda ilk
atalarmzn evrimlemesini salayacak byk
doal deiimler gereklemitir. Vadinin
dousunda daha ok fosile rastlamamzn nedeni
ise, yine Rift tektonik hareketi sonucu alan
vadilerde suyun birikerek gller oluturmas ve
fosillemeye uygun potansiyel bir ortamn
meydana gelmesidir.
Tarihlendirmesi ve morfolojik tanmlanmas
gvenilir olan en erken hominid tr, 2001 ylnda
Etiyopya'da Afar kntsnde Middle Awash
blgesinde kefedilmi olan Ardipithecus
kadabba grnmektedir. 5,7 milyon yl ncesine
tarihlendirilen bu trn morfolojik zellikleri
aalk bir ekolojiyi karakterize etmektedir. Ayrca
5,7 milyon yl nce Rift vadisinin dou ksmnda
iklimsel deiimin ekolojiyi yeni yeni etkilediini
ve henz tam anlamyla ak aalk bir savan
ortamnn olumadn jeolojik ve paleoekolojik
verilerden tahmin ediyoruz. Bunun yan sra bu
trn 5,7 milyon yl gibi ge bir tarihe atfedilmesi
de onun atasal potansiyelinden evrimsel olarak
farkllamas iin yeterli sreye sahip olamadn
da dndrmektedir. Yani Ardipithecus kadabba,
bulunduu tarih (5,7 milyon yl ncesi) ve sahip
olduu morfolojik zelliklerinden dolay, Afrikal
byk kuyruksuz maymunlardan insan izgisine
ayrlan evrimsel farkllamada rol oynam ata
olabilir. Ayrca Ardipithecus cinsinin 5,7 milyon
yldan 4,4 milyon yla kadar varolmas
(Ardipithecus ramidus) ve Au. anamensisten 200
bin yl kadar nce yok olmas, kronolojik olarak da
onun ata tr olduu savn glendirmektedir.
Bunun yan sra ayn alanda ardk iki tabakada ve

HABER BLTEN

66

4,17-4,07 milyon yl ncesine tarihlendirilen

Kenya Kanapoi'den Australopithecus anamensise
ait eitli kafatas ve iskelet paralar olmak zere
ok nemli kantlar bulunmutur. Bu fosiller
kladistik olarak karde grup olan Au. afarensise
ok benzer zellikler tamaktadr. Au.
anamensisin birinci st az dii Ardipithecus ve
Au. afarensis arasnda karakterlere sahiptir. Bu
durum alt nc kk az dileri ve kpek dileri
iin de geerlidir.
Australopithecuslarn kkeni iin u anda iki farkl
hipotez karmza kmaktadr: Birincisi stte de
bahsettiimiz gibi yaklak 200 bin yl iinde Au.
anamensisin Ardipithecustan evrimlemi olma
olasl. kincisi ise Au. anamensisin Ardipithecus
ya da benzeri bir atadan tremi olmas. Fakat
buluntular u anda Ardipithecusun Au.
anamensise atalk etmi olabilecei ihtimalini
glendirmektedir. Tim White, bu evrimsel
deiimin mekanizmasn Gould'un punctuated
equilibrium kuram ile Darwin'in gradualizmini
punctuated gradualizm eklinde ortaklatrarak
farkl bir sentez olarak sunmaktadr.
Homo Cinsinin Ortaya k ve Erken Homo
yeleri
Homo cinsine ait ilk kantlar 1891 ylnda
kefedilmiti. Bu tarih ile birlikte Homonun (insan)
kkenine ve evrimine dair almalar byk bir
hzla balam oldu. 1891'den bugne kadar
insann soyaac zerine morfometrik, kladistik,
taksonomik ve filogenetik birok alma ve
hipotez retildi ancak paleoantropologlar arasnda
henz bir anlama salanamad. Baz
aratrmaclar eitli morfolojik karakterlerin yok
olmu trlerin belirlenmesinde ayrt edici zellikler
olmadn dnmektedir. Ancak u anda
ounluun kabul ettii erken Homo trleri Homo
habilis, Homo rudolfensis ve Homo (ergaster)

DOSYA

erectustur. Bu trler Australopithecuslardan beyin

byklnde art, dilerde klme, ta alet
retimi, kullanm ve sosyal organizasyonda
farkllklar gibi zellikleri ile ayrlrlar. Buna ramen
zellikle Homo rudolfensis ve Homo habilisin
Australopithecuslar ile olan evrimsel ilikileri
tartmaldr. Homo rudolfensis ve Homo habilis
Afrika'nn dousunda ve gneyinde snrl bir
yaam alanna sahiptir. Homo erectus ise
Afrika'dan Avrasya'ya g etmi ilk insan trdr
ve ok geni bir corafik alana yaylmtr. Homo
cinsinin bilinen ilk yesi 2,3 milyon yl ncesine
tarihlendirilirken yine erken Homolarn son yesi
Homo erectus ise 30 bin yl nce Endonezya'da
yaamtr.
Eugne Dubois, Ekim 1891 ylnda Java'da Trinil
blgesinde erken Homo yesine ait bir fosil
kefetti. Bir milyon yl ncesine tarihlendirilen
kafatas, kk az dileri, iki tane az dii ve bir
uyluk kemii son yzyln iddetli tartmalarnn
oda oldu. Trinil'de bulunan kntl ka kemerleri,
geriye yatk n kafa kemii ve orta hatta izgisel bir
knts olan kafatas yaklak olarak 940 cm3
beyin hacmine sahip. Dubois daha nce bu
blgede empanze kafatas bulmutu ve bu
buluntunun da bir empanzeye ait olacan
dnd. Daha sonra bu fosile empanzeler iin
kullanlan Anthropopithecus adn verdi. Buna
ramen, uyluk kemii zerinde yaplan ayrntl
almalar sonucunda Dubois bu fosilin sahip
olduu karakterlerin ne apelere ne de insanlara
yakn olduunu henz tespit edemediini ilan etti.
Dubois, kafatas ve vcut iskeleti karakterlerinin
kombinasyonunun ape ya da insan, ancak dik
yryen bir canlya ait olduunu ileri srd ve
Pithecanthropus erectus adn verdi. Ernest
Haeckel'in hipotezine gre bu fosil apeler ile insan
arasndaki kayp halka olmalyd. Dubois'e gre
ise gnmz insanlarnn atasyd. Dubois, fosil
buluntular ile yaayan insanlar ve apeler arasnda
tarihncesinden gelen biyolojik bir yaknln
olduunu dnmt ve karlatrmal morfoloji
almalar yaparak modern paleoantropolojinin
temellerini atmt.
Dubois'in amacna benzer olarak, Kanadal
Davidson Black insann kkenine ynelik
aratrmalara katlmak iin in'e Beijing blgesine
hareket etti. Black blgeye vard zaman svireli
Otto Zdansky ve jeolog Johan Gunnar Andersson
tarafndan Zhoukoudian (yerel olarak Ejderha

HABER BLTEN

67

Kemii Tepesi adyla bilinir) lokalitesinde

srdrlen kaz almalarnda insana ait olduu
dnlen bir di kefedilmiti. Aratrmaclar bu
fosilin in'de bulunmu en eski insan kalntlar
olduuna ikna oldular ve adn Sinanthropus
pekinensis koydular. Black daha sonra
Zhoukoudian maarasnda Sinanthropus
kafatasnn ve Pithecanthropus cinsi ile benzer
temel karakterleri paylatklarn syledi. 1939
ylnda yaplan ayrntl analizler ile bu iki cinsin
arasndaki farklln gnmz insannn corafik
varyantlarndan daha fazla olmad anlald ve
sinonim isimler olarak kabul edildi. Bugn bizler
sinonim olan bu fosilleri Homo erectus adyla
bilmekteyiz. nsan evriminde en nemli
keiflerden biri Afrika'dan Avrasya'ya ilk cesur
admlar atan ve atei kontrol etmeyi renen
Homo erectustur. Bu insanlar 1,8 milyon yl-25 bin
yl arasnda yaadlar ve yaklak olarak 7501225cm3 arasnda deien beyin byklne
sahiptiler. Kendilerine has bir ta alet teknolojileri
vard ve yemeklerini kabaca piirebiliyorlard.
1931 ve 1933 yllar arasnda bir Alman Jeoloji
Aratrma ekibi Ngandong yaknlarnda, Trinil'in
kuzeydousunda Solo nehri kenarnda 11 adet
kafatas ve iki adet kaval kemii buldu. Jeolojik
olarak gnmze yakn tabakalarda bulunan Solo
Adamnn taksonomik yeri bulunduu gnden
biridir tar tmaldr. Aratrmaclar nce
Neanderthal benzeri bir insana ait olduunu
dndkleri Solo adamnn daha sonra Java'da
kefedilmi olan Homo erectusa daha yakn
olduu anlald. C. Loring Brace (1967) Solo
adamnn Neanderthal, Homo erectus ve modern
insan arasnda bir halka olduunu iddia etti. Daha
sonra Santa Luca (1980) Solo adam ile Pekin,
Sangiran ve Trinil Hominidlerinin birer Homo
erectus olduunu aklad. Solo adamnn
bulunduu yerde yaplan gncel almalar
sonucunda Homo erectusun Endonezya'da
yaklak olarak 30 bin yl ncesine kadar yaad
anlald. Bu tarih onlarn modern insan ile
karlam olma olasln dndryor. 1936
ylnda Alman Jeolojik Aratrma ekibinin bir yesi
yine Java'da bir ocua ait kafatas buldu ve Homo
modjokertensis ismini verdi. Sangiran'da bulduu
fosillerin yan sra bu buluntu da Homo erectusun
bir varyasyonuydu.
1949'a kadar erken Homo yelerine ait hi fosil
kefedilmedi. John Robinson Gney Afrika'da,

DOSYA

Australopithecus robustus ad ile bildiimiz, o

gnk adyla Paranthropus crassidensisi bulduu
Swartkrans maarasnda yeni bir insan trne ait
olduunu dnd bir alt ene kefetti. Broom
ve Robinson, P.crassidens ve insan gibi apeinsan karakterlerine sahip olduunu dndkleri
bu fosile Telanthropus capensis adn verdiler. yi
gelimi nc molara sahip olan
Telanthropusun daha sonra bir Homo erectus
varyasyonu olduu anlald.
Paleoantropolojideki taksonomik karmaa Ernest
Mayr'n Hominid snflandrmas zerine getirdii
yalnlatrma ve zoolojik nomenclature
(isimlendirme) standard ile biraz olsun ald.
Mayr, Pekin ve Java'da bulunmu olan kalntlarn
hepsini (Pithecanthropus ve Sinanthropus)
Homo erectus ad altnda toplad. Bylece Mayr,
birok paleoantropoloun onu takip ettii bir akm
balatt.
1954 ylnda Camille Arambourg Cezayir'in
Teghennif blgesinde iki adet Hominid alt enesi
kefetti. Arambourg bu fosili faunaya ve ta alet
teknolojisine gre Orta Pleistosen'e tarihlendirdi.
ok iri olan iki alt ene Gney Afrika ve Asya'da
bulunmu olan Homo erectus fosilleri ile birok
karakter paylayordu. Ancak Arambourg
bulduu fosilleri yeni bir isimle Atlanthropus
mauritanicus olarak tanmlad.
Bu yllarda Pierre Biberson Fas'da Littorina
maarasnda Aliyen kltrne ait bir Hominid
alt enesi buldu. Arambourg bu fosiller zerinde
pithecantropuslara zg baz karakterler saptad
ve daha nce bulduu Atlanthropus (H. erectus)
cinsine dahil etti. Atlanthropuslarn kefedilmesi
Homo erectuslarn Aliyen kltrne ait iki-azl
alet retmelerini karakterize eden ilk kantlard. Bu
kantlar Homo erectuslarda insan doasnn ya
da insan benzeri yeteneklerin ortaya kn
gsteriyordu.
L. S. B. Leakey 1960 ylnda Tanzanya'da Olduvai
Gorge blgesinde 1.4 milyon yl ncesine
tarihlendirilen bir kafatas kefetti. OH 9 (Olduvai
Hominid 9) envanter numaras ile bilinen bu
kafatas fosili bask bir alna, ard kafa kemiinde iri
bir kntya, bask bir enseye, byk ve kntl
ka kemerlerine sahipti. Erken Homo yelerine
gre OH 9 yaklak 1067cm3 gibi ok byk bir
kafatas hacmine sahipti. OH 9 ayn zamanda ta
alet de retebiliyordu. Paleoantropologlar bu
fosillerin tarihlendii Pleistosen dnemde benzer
zamanlarda farkl Hominidin yaadn kabul
ettiler: Australopithecuslar, Pithecanthropuslar

HABER BLTEN

68

ve Homo ya da gerek insanlar.

Leakey'e gre Steinheim, Broken Hill ve
Saldanha'dan bulunan fosiller de OH 9'a
benziyordu nk OH 9'un zellikleri modern
insandan daha ok Java ve in buluntularna
yaknd. John Napier ve Joseph Weiner ise kntl
ka kemerleri ve bask frontal blgeye sahip OH
9'un
Pithecanthropuslara benzediini ileri
srdler. Btn bunlardan farkl olarak 1963
ylnda Gerhard Heberer OH 9'un yeni ve farkl bir
tr olduunu aklad ve fosile Homo leakeyi
verdi. Bu hipotezlerin ortaya konmasndan sonra
L.S.B. Leakey de dahil olmak zere
paleoantropologlarn ou OH 9 fosilini Homo
erectus trne dahil ettiler.
Olduvai Gorge blgesinde almalarna devam
eden Leakey ailesinin en byk olu Jonathan
Leakey, gen bir Hominide ait bir altene, bir st
az dii, yan kafa kemikleri ve baz el tarak
kemikleri kefetti. Leakey, Tobias ve Napier yeni
bir Hominid kalntsna rastladklarn (OH 7) fakat
bu fosillerin sadece erken bir Homoya ait
olmayabileceini, OH 4, 6, 7, 8 ve 13 fosillerinin
tekrar incelenmesi gerektiini vurguladlar.
1960'n ortalarna kadar beyin hacmi Homo
yelerini Australopithecuslardan ayrt edebilmek
iin en iyi karakterdi. Leakey'e gre, OH 7 beyin
hacminde bir arta sahipti ancak kafatasnn i
duvarnda brakt beyin izleri onun Homo
cinsinin bir tr olduunu sylememiz iin yeterli
deildi. O dnemde bulunan Homo yelerinin
beyin hacimleri 700-750 ve 800cm3 arasnda
deiiyordu. Tobias'a gre OH 7 yaklak olarak
657cm3'lk bir beyin hacmine sahipti ve Homo
cinsinin yeni bir yesi olmalyd. Leakey'e gre ise
OH 7'nin beyin hacmi yaklak olarak 600cm3't
ve bu deer bir Homo yesi iin dkt. Daha
sonra 1980 ylnda Ralph Holloway OH 7'nin
beyin hacmini tekrar hesaplad ve 700-750cm3
arasnda olmas gerektiini iaret etti. Bu farkl
tahminler ve hesaplamalar, tam olmayan paral
bir kafatasnda beyin hacmi hesaplamann ne
kadar g olduunu gsteriyordu.

DOSYA

1964 ylnda Leakey ve dierleri OH 4, 6, 7, 8 ve 13

envanter numaral fosilleri, sahip olduklar
morfolojik karakterler ile Australopithecuslardan
farkl ancak modern insana daha yakn yeni bir
Homo tr; Homo habilis ad ile tanmlad. Homo
habilisin yz ve alt enesi
Australopithecuslardan kk, Homo erectus ve
Homo sapiense benzer byklktedir. Ayrca
Homo habilisin el, kol, ayak ve bacak kemikleri de
Homo sapiense daha benzer zellikler gsterir.
1966 ylnda Philip Tobias Homo habilisin
Australopithecus ve Homo erectus arasnda
evrimsel bir halka olduunu ileri srd.
Homo habilis ile birlikte Homo cinsinin tanmn
daha belirginleti. Homo cinsi ta alet yapmaya ve
kullanmna bal olarak farkl bir sosyal
organizasyon rnts ve daha nceki
insanslardan daha karmak davranlar ile
karakterize edildi. Bu nedenle Homo habilisin
kelime anlam da becerikli insan manasndadr.
Bu balamda ilk kez bir Hominid tr kltrel
kapasitesindeki art ile belirginleiyordu. Bu
modern insana doru gidiin ilk gerek
admlaryd. OH 7'nin (H. habilis) ada olan
Zinjanthropus boiseinin (imdi Australopithecus
boisei adyla biliniyor) ta alet rettiine dair hibir
kanta rastlanmad.
1968 ylnda Turkana Glnn dousunda
balayan Koobi Fora Aratrma Projesi
kapsamnda Homo cinsine ait birok fosil
bulundu. Richard Leakey, B. Ngeneo tarafndan
kefedilen ilgin bir kafatasna ait analizlerini
yaynlad. KNM-ER 1470 envanter numaral bu
fosil kafatasnn st enesi ve yz blgesi dier
Hominid yelerine pek benzemiyordu. Dileri
bykt ancak Australopithecuslara gre byk
bir beyin hacmine sahipti. Richard Leakey
belirsizliini koruyan KNM-ER 1470 numaral bu
fosili Homo sp.indet eklinde tanmlad. Aslnda,
bu fosilin birok karakteri ayn zamanda Homodan
daha ok Australopithecusu da andryordu. lk
kefedildiinde 2.6 milyon yllk tflerin altnda
olan fosilli tabaka, stratigrafik karmaadan dolay

HABER BLTEN

69

2.9 milyon yl ncesine tarihlendirildi ancak daha

sonra doru tarihin 1,9 milyon yl olduu anlald.
Bylece bu Hominidin Turkana Glnn
dousunda ve Olduvai Gorge blgesinde Homo
habilisin ada olduu da ortaya kt.
Koobi Fora'da KNM-ER 1470'e benzer birok fosil
bulundu. Fosillerin bazlar Australopithecus
boisei ile ayn tabakadan kefedilmiti ve A.
boiseiye benzer zelliklere sahiptiler. Ancak beyin
kapasiteleri bu iri Hominid trlerinden daha
bykt. 1995 ylnda Walter Ferguson Homo
cinsinin bu belirsiz yesi (KNM-ER 1470) iin
Homo microcranous eklinde yeni bir isim nerdi.
Ancak birok aratrmac bu fosilin bir tr Homo
habilis varyasyonu olduunu dnyordu. Daha
sonra Leakey KNM-ER 1470 envanter numaral
fosilin, ayn lokalitede kefedilen dier birok
Hominid fosilleri ile ortak baz karakterleri
paylatn saptad. Colin P. Groves ve Vratislav
Mazak 1975 ylnda Koobi Fora Aratrma Projesi
kapsamnda yeni bir Hominid trne ait olduunu
dndkleri iki adet eklemli alt ene buldular. Bu
fosillerin di yaplar Homo habilis ve A.
africanustan farklyd ama Homo erectusa da
benzer deildi. Bu yeni fosili alan insan
anlamna gelen Homo ergaster olarak
isimlendirdiler. Gnmzde paleoantropologlarn
ou bu yeni trn Homo erectusun Afrika dna
kmam varyasyonu olduunu dnmekteler.
1980'li yllarda Tobias Homo habilisin kafatasnn
i yzeyini incelerken Broca blgesinin varlna
dair gl kantlar grd. Broca blgesi gnmz
insannn kafatasnda konuma ile ilgili
merkezlerin bulunduu bir blgedir. Bu kafatas
nl fosil avcs Kamoya Kimeu tarafndan
Turkana Glnn batsndaki Nariokotome
nehrinin gney duvarnda bulunmutu ve yaklak
olarak 1.53 milyon yl ncesine tarihlendirildi. Bu
Hominid yaklak 160 cm boylarnda ve hemen
hemen 11 yalarnda bir erkek ocuuna aitti.
Afrika dnda Homo cinsine ait en eski kalntlar
Grcistan'da, Kara Deniz ve Hazar Denizi arasnda
kalan bir Paleolitik lokalitesinde, Dmanisi'de

DOSYA

bulundu. Be yl nce, 1.85 milyon yl ncesine

tarihlendirilen iki kafatas daha kefedildi. Afrika
dnda bulunmu en kk ve ilkin karakterlere
sahip olan bu tr, Homo habilis ve Homo erectus
arasnda bir noktada dur uyor. Dmanisi
insanlarnn beyin bykl bilinen btn Homo
erectuslardan daha kk iken Homo habilisinki
ile benzerdir. Vekua ve arkadalar Homo
georgicusun Afrika'dan ayrlmadan nce Homo
habilis benzeri bir atadan tremi olabileceini
syledi. Ayrca buluntulara gre 1.8 milyon yl
nce Afrika'dan g eden ilk grup Dmanisi
insanlar olmal. Dmanisi insanlar Afrikal bir
erectus benzeri olan Homo ergaster ile ortak
karakterler paylayor. Tm bunlarn yannda
Homo erectuslarn nemi, ilk nce Arkaik H.
sapienslere daha sonra Neanderthallere ve son
olarak modern insanlara atalk etmesidir.
1994 ylnda Tim D. White ve Clark Howell
nderliinde Etiyopya'da almalarn srdren
nsan Evrimi Enstits ekibi 2.33 milyon yl
ncesine tarihlendirilen Hadar formasyonunda
erikin bir bireye ait st ene kefettiler. Bu fosilin
bulunduu tabakada ayn zamanda Oldowan ta
alet kltrne dair kalntlar da bulundu.
Australopithecuslardan farkl zelliklere sahip
olan bu Hominid daha ok Homo benzeri zellikler
tayordu. Daha sonra aratrmaclar bu fosili
Homo habilisin bir varyasyonu olarak tanmladlar.
En eski ta aletler Etiyopya ve Kenya'da
bulunmutur ve bunlar yaklak olarak 2.3 ve 2.6
milyon yl ncesine tarihlendirilir. Ne yazk ki, ilk
ta aleti hangi Hominidin rettii belirgin deildir.
Buna ramen en eski ta alet kalntlar
Australopithecus garhi ile ayn tabakada
bulunmutur. Ancak bu Australopithecus garhinin
alet kullandn kantlamak iin yeterli deil.
Bylece Homo cinsi bilinen ilk alet reticileri
olarak anlmaya devam edecek.
Ko o b i Fo r a ' d a a l m a l a r n s r d r e n
paleoantropologlar bu lokaliteden bulunan baz
Hominid fosillerinin Homo habilisten farkl
zelliklere sahip olduuna ikna oldular. Daha nce
Homo habilis olarak bilinen Koobi Fora buluntular
zellikle KNM-ER 1470 nolu fosil- daha iri ve
bykt. Groves ve Wood bu farklln nedeninin
farkl trlerin varlndan kaynaklandn ileri
srdler ve iri-byk olan tr Homo rudolfensis
olarak tanmladlar. Onlar bu ismi 1986 ylnda
Alexeev'in kulland Pithecanthropus
rudolfensisten esinlenerek vermilerdi. Bu tre ait

HABER BLTEN

70

fosiller 1992 ylnda Malawi'nin 2,5 milyon yl

ncesine tarihlendirilen Uraha lokalitesinde de
kefedildi. Homo rudolfensis byk bir beyin,
geni ve bask yz ve byk diler ile Homo
habilisten ayrlyordu. Ancak baz
paleoantropologlar bu zelliklerin, iki farkl
Hominid tr olmalar iin yeterli olmadn
dnyor. Baz kladistik almalara gre Homo
rudolfensisin Australopithecus cinsi iinde yer
almas gerekiyor.
Homo rudolfensisin iri bir beyin kutusu ya da
neurokraniyumu vardr. Endokraniyal morfolojisi
de insana benzer. Buna karn yz ve dilerdeki
morfolojik zellikler en azndan grnte de olsa
robust Australopithecinelere benzemektedir H.
rudolfensis ve robust Australopithecineler
arasndaki bu benzerlikler ortak bir atadan
gelmekten ok konverjant evrim, paralelizm ya da
homoplaziden kaynaklanan yapsal benzerlikler
olarak deerlendirildi. Bu gre gre H. habilis ve
H. rudolfensisi ieren klad be karakter deiim
aamalar iinde birleirler. Bu taksonomik
emada Olduvai'den bulunan H. Habilis, Homo
genusunun Australopithecinelerin postkraniyal
iskeletine ve ayn zamanda daha ok hominine
zellik gsteren ineme kompleksine sahip olan
Homo genusunun erken bir tr olarak tanmland.
Arkaik Homo sapiensler, Neanderthal Adam ve
Modern nsan
Bundan yaklak 150 yl nce, 1856 ylnda,
Almanya'nn Dusseldorf kenti yaknlarndaki
Neander vadisinde, bir kireta oca
maarasndaki kalker katmanlar arasnda
kefedilen kafatas ve uzun kemikler byk bir
srpriz yaratmt. nsanlarn kabule hazr olduklar
baskn dnce, bu kemiklerin modern, biraz
acayip ve hasta bir bireye ait olduuydu. Tannm
bir anatomist, bu kemiklerin raitizm gibi kemik
hastalklarna yakalanm zihinsel bir zrlye ait
olduunu ve dz aln, geni ka kemerleri gibi
osteolojik farkllklarn da darbeler yznden
olutuunu syledi. Baka otoritelere gre
kemikler Napoleon'un Moskova'dan ekilmesi
srasnda len, beyin sulanmas kurban yal bir
Hollandalya aitti. Bir ngiliz ise bu kemiklerin yar
deli, yar idiyot ve modern toplumlarda lmcl
eilimleri ortaya ktnda hapse ya da dar
aacna gnderilen vahi adamlara ait olduunu
ileri srd. Bu dnemlerde evrim ve biyolojik
deiim ok yabanc ve kabul grmeyen bir fikirdi.
Trlerin sabit olduu ve btn canllarn
balangta en mkemmel ekilde yaratld

DOSYA

inanc ylesine yaygnd ki insanlar, herhangi bir

fosilin evrimin kant olabileceini basite
reddediyorlard. Bu insanlar kendilerine benzer
trlerin daha nce doada varolabildii gerei ile
yzlemekten korkuyorlard. Ayrca evrim
denilince soy ktmz hayvanlar alemine
indiren bir durum sz konusuydu ki bu bir tehdit
gibi alglanyordu.
1866 ve 1910 yllar arasnda Fransa ve Belika'da
yarm dzine yerleim blgesinde akmakta
aletlerle birlikte Neanderthal insannn ve nesli
tkenmi baz canllarn fosilleri ortaya karld.
1920'lerde Neanderthallerin insanlardan uzak
antropoid maymunlara daha yakn olduklar
dnld. Bu fikir 1908'de Gney Fransa'da
bulunan La-Chapelle-aux-Saints maarasnn
incelenmesi ile or taya atlmt ve gr
1950'lerde de geerliliini koruyordu. Ayn yl
iinde John Hopkins niversitesi'nden baz
aratrmaclar iskeleti yeniden incelediler ve 4050 yalarnda, enesinde, belinde ve alt
uzuvlarnda romatizma olan modern bir insandan
farkl olmadn ileri srdler.
Neanderthaller fosil insanlar iinde en iyi bilinen
ve popler olan gruptur. Neanderthallerin balca
buluntu yeri olan Avrupa ve Bat Asya'daki buluntu
yerleri bunlarn modern insandan hemen nce
yasam olan son "ilkel" grup olduunu
gstermektedir. Yaklak 200.000 yl nce
Avrupa'da yaayan insanlarn iinden bir ksm
daha sonra "Neanderthal Adam" n oluturacak
evrimsel deiim izgisine girdiler. Neanderthal
Adam (Genelde Homo sapiens'in bir alt tr
olarak tanmlanr: Homo sapiens
neanderthalensis, ancak son zamanlarda bu
formu ayr bir tr olarak snflandrma eilimi de
arlk kazanmaktadr: Homo neanderthalensis).
zellikle Pontnewydd (Wales), Swanscombe
(England), Biache (France), ve Steinheim
(Almanya) fosilleri daha sonra yaam
(120.00030.000) olan gerek
Neanderthaller'deki yapya doru bir zelleme
gsterirler.

HABER BLTEN

71

Neanderthaller birok adan ok gelimi bir

yapy gstermekle birlikte, muhtemelen direkt
olarak bizim atalarmz deillerdi. Beyinleri bizimki
kadardr, ya da bizimkinden daha iridir (1200 1750 cm3). Ancak modern insandakine oranla
genellikle daha dz ve genitir. Kafatas nde daha
dar, arkada daha genitir. Beyinlerinin iri olmas
zeklarnn daha ileri bir dzeyi yansttn
gstermez. nk iri beyne paralel olarak
erkeklerde ortalama 65 kg'lk arlk ve 170 cm.lik
bir boy yapsyla iri bir vcuda da sahip olduklar
bilinmektedir. Avrupa'da buzul ann zor
koullarna uyum yapabilmilerdir. Gelitirdikleri
alet kltr basit olmakla birlikte, sakat ve
hastalarna bakacak ve llerini gmecek kadar
insan olduklar bilinmektedir. Neanderthaller ksa
ve tknaz bir vcuda ve ileriye doru kntl iri bir
burun yaps sergileyen byk bir baa sahiptiler.
Yanak kemikleri geriye doru ekilmi gibidir. ri n
dilerinin yiyecek elde etmede, alet yapmnda ve
deri ilemede kullanld sanlmaktadr. ok
belirgin ka kemerleri ortada kenarlara oranla
daha kntldr. Kafa dam uzun ve bask, ancak
ok genitir. Arkadan bakld zaman hemen
hemen yuvarlaktr. Occipital kemik birok adan
ok deiik ve zeldir: Bu muhtemelen beynin
arka loblarnn iriliginden kaynaklanmaktadr.
ocuklarda bile gze arpan son derece asli bir
yap sergilerler. Gnmzde yaayan Saami
(Laap'lar) ve Inuit'lardaki (Eskimo'lar) yapdan
yola klarak bunlarn souk havaya uyum yapm
bir vcut yapsna sahip olduklar sylenebilir.
Neanderthal iskeletindeki bir dier farkl yap ise
kala kemiinin nnde pubic blgenin eklidir.
Bu ekil iri beyinli bir bebee uygun bir doum
kanalnn, belki de uzun bir hamilelik dneminin
yansmas olarak tanmlanrken, son zamanlarda
kala kemiinin yrme srasndaki fonksiyonu ile
ilgili olduu sanlmaktadr. En karakteristik
Neanderthaller Avrupa'da yaamlardr. Sovyet
zbekistan'nda Teshik Tash, Irak'ta Shanidar ve
Israil'de Amud, Kebara ve Tabun Avrupa dndaki
n e m l i N e a n d e r t h a l m e r k e z l e r d i r.

DOSYA

Neanderthallerin Afrika ve Uzak Dou'da

yasadklarna ilikin doyurucu buluntular mevcut
deildir. Asya'da yaam olan Neanderthaller
Avrupa`dakilerden ok az farkllk gsterirken,
dierleri modern insanlara ok yakn benzerlikler
gsterirler. Bu durum Neanderthallerin modern
insann atas olduunu dndrmekteyse de son
zamanlarda yaplan tarihlendirmeler bunun
mmkn olamayacan gstermektedir.
Son almalar Neanderthaller iin dnlen
taksonomik hipotezleri deitirdi. Yeni fosil
buluntular g yollarn dorularken ayn zamanda
bu kalntlardan elde edilen mtDNA rnekleri
onlarn modern insanlar ile olan evrimsel ilikilerini
aydnlatt. ekirdekte bulunan DNA hem anneden
hem babadan aktarlrken mitokondriyal DNA
(mtDNA) sadece anneden kaltlr. mtDNA'y takip
ederek anneye, bykanneye, byk
bykanneye ulaarak soyaalar oluturulabilir
ve evrimsel balantlar kurulabilir. Bu almalara
gre Homo neanderthalensisler yaklak 600-550
bin yl nce Homo heidelbergensis benzeri bir
atadan, Homo sapiensten farkl bir insan tr
olarak evrimleti ve 30 bin yl ncesine kadar
yaad dnlyor. Neanderthallere ait drt
farkl iskelet kalntsndan alnan mtDNA'lar
modern insann mtDNA'lar ile karlatrld ve
onlarn btn modern insanlardan farkl olduu
ortaya kt. Buna gre Homo neanderthalensis ve
Homo sapiens asla gen alveriinde bulunmad.
Ayrca paleoantropologlar, Hrvatistan'da Vindija
maarasnda bulunan Neanderthal kemiinden

HABER BLTEN

72

yeni bir mtDNA dizisi elde etmeyi baardlar.

Avrupa'nn neredeyse her yerine dalm
Neanderthallerin kendi aralarndaki benzerlik ba,
Avrupal olsun olmasn dier tm modern
insanlara oranla ok daha glyd. Ancak 1998
ylnda Portekiz'de bulunan ve 25 bin yl ncesine
tarihlendirilen bir ocuk iskeletinin Neanderthal ve
Homo sapiens aras zelliklere sahip olduu
belirlendi. Neanderthaller gibi souk iklime adapte
olmu, tknaz bir vcut iskeletine sahip olan
ocuun alt enesi ve dileri Homo sapiense
benziyordu. Neanderthaller gelmi gemi en
byk insan burnuna sahiptiler. Bu souka kar
bir adaptasyondu. Ayrca Neanderthallerin mzik
aletleri kullanm olabileceine ilikin bulgular var.
Fransa'da Arcy lokalitesinde bulunan son
Neanderthallerin bazlar, mamutun defans
diinden ve dier baz hayvanlarn dilerinden ss
eyas yapm olabilir. Tartmann nedeni, ss
eyalarn kendilerinin bamsz olarak m, yoksa
komular Cro-Magnon insanlarnn etkisi altnda
kalarak m yaptklardr.
1977 ylnda spanya'da Atapuerca maarasnda
bir grup paleoantropolog Avrupa'nn en eski fosil
insann kefettiler. 800 bin yl ncesine
tarihlendirilen bu fosil insana daha sonra Homo
antecessor ad verildi. Yznn ortas olduka
modern grnen bu insann, dileri, aln ve ka
kemerleri gibi dier baz kafatasnn zellikleri
ilkindir. Bulunan fosiller arasnda ayrt edici
karakterleri yanstan materyal 1011 yalarndaki
bir kz ocuuna ait. Baz paleoantropologlar bu

DOSYA

insann Homo heidelbergensis ve Homo erectus

ile ok benzer zellikler paylatn ve bu iki
trden her hangi birinin (zellikle H.
heidelbergensis) ierisinde de
snflandrlabileceini vurguluyorlar. Ancak
Arsuaga ve arkadalar, bu fosil insann
mor folojik benzerliklerine karn H.
heidelbergensisten kronolojik olarak daha nce
yaadn ve bu durumun yeni bir tr
tanmlamas iin yeterli olduunu ileri sryorlar.
Homo antecessor, Gran Dolina, spanya'dan ele
geirilen bir buluntudur. spanya'nn kuzeyinde
Atapuerca dalarnda zengin iki alandan elde
edilmitir. 19941996 yllar arasnda 80 fosil
buluntu Gran Dolina Maaras Pleistosen Aurora
katmanndan ele geirilmitir. Neanderthal ile
Homo sapiens sapiensin ortak atas olarak kabul
edilmektedir. Evrimsel devamlla ilikin Orta
Pleistosen Avrupa hominidleri ve Neanderthaller
arasndaki evrim izgisinin orijini tartma
konusudur. Geleneksel olarak Orta Pleistosen
Avrupa fosilleri erken Homo sapienslerin altnda
H.erectus ile modernler arasnda geii salarlar.
Son zamanlarda Afrika trleri ile birlikte benzer
kronoloji Neanderthal ve H.sapiense ata tekil
etmektedir. Ancak Afro-Avrupa hipodigmasnda
gzlenen varyasyonlar bu modelin geerliliini
azaltmaktadr. Homo antecessor buluntular ok
sayda postkraniyal kemik ile neurokraniyal,
mandibular, yz ve dental rnekler iermektedir.
kel bir ene ve kk ka kemerlerine sahip fakat
kk yz, kk yanak kemikleri ve di geliimi
asndan modern insana benzerlik
gstermektedir.
1907 ylnda Almanya'da bir taocanda alan
iiler neredeyse tam bir alt ene buldular. Otto
Schoetensack bu fosilin Pleistosen dnemde
yaam bir insan trne ait olacan kapsaml
bir yayn ile ileri srd. Bir yl sonra Schoetensack
bu alt enenin yeni bir insan trne ait olduunu
saptad ve ona Homo heidelbergensis ismini
verdi. Homo heidelbergensis, Homo erectus ve
Homo sapiens aras zellikler tar. Homo
antecessor ile byk benzerlikler paylamasna
karn kronolojik ondan daha sonra yaamtr.
Homo heidelbergensis yaklak olarak 600 bin yl
ncesine tarihlendirildi. Tarihncesinde yaam
bu insan trnn Neanderthallere ve modern H.
sapienslere atalk etme olasl ok yksek.
Molekler genetik almalar Neanderthallerin
yaklak olarak 600-700 bin yl nce Homo
heidelbergensisten ayrlm olmas gerektiini
ortaya koydu.

HABER BLTEN

73

Homo erectus ve Homo sapiens arasnda geii

gsteren fosil insanlar arkaik H. sapiens olarak
tanmlanrlar. Bu arkaik biimler ilk olarak 500600 bin yl nce ortaya kt. Kalntlarna Avrupa,
Asya ve Afrika'da rastlanmaktadr. Kafatas
yaplar ile belirginlemilerdir ve modern insan ile
Homo erectus arasnda zellikler tarlar. Beyin
kapasiteleri (or talama 1200cm 3 ) Homo
erectustan byk ve modern insanlarn
biroundan kktr. Kafatas yaps Homo
erectusa gre daha yuvarlaktr. skeletleri ve
dileri Homo erectuslardan biraz byk iken
modern insandan daha byktr. Birounda ka
kemerleri kntldr ve aln geriye doru basktr.
Son Homo erectuslar ile arkaik sapiensler
arasdaki gei bir nokta eklinde deil bir aralk
biimindedir. Bu aral belirlemek iin daha fazla
buluntuya ihtiya vardr.
2003 ylnda modern insana ait en eski kalntlar
Etiyopya'nn Herto blgesinde Tim White ve
arkadalar tarafndan kefedildi. Buluntu Homo
sapiens idaltu adyla modern insann bir alt tr
olarak tanmland. Bu fosil insann, arkaik insanlar
ile modern insanlar arasnda anatomik ve
kronolojik olarak tam ortada durduu vurguland.
Bu buluntunun jeolojik ya ve morfolojisi modern
insann ilk olarak Afrika'da ortaya kt grn
ok gl bir ekilde destekliyordu.
Homo sapiensin modern yelerinin iki ay
ncesine kadar Etiyopya'nn Herto blgesinde
160 bin yl nce yaad biliniyordu. 1967 ylnda
Etiyopya'da Omo Nehri yaknnda Kibish
blgesinde Richard Leakey tarafndan iki adet
kafatas bulunmutu ve 130 000 yl ncesine
tarihlendirilmiti. Ancak McDougall ve
arkadalar, getiimiz gnlerde bu
tarihlendirmenin hatal olduunu ileri srdler ve
tarihi 130 bin yldan 195 000 yla indirdiler.
Stratigrafik olarak fosillerin bulunduu tabakalarn
en genci 104 bin yla, en eskisi ise 196 bin yla
tarihlendirildi. Bylece modern insann kkeni 160
bin yldan 195 bin yla kadar indi. Bulunan bu iki
kafatasndan Omo I'in daha modern zellikler
gsterdii, Omo II'inin ise daha arkaik zelliklere
sahip olduu vurguland. Tremi ve ilkin grnen
iki insann ayn ada yaam olmas ise bireysel
varyasyonlarn farkl bir grnm. Ayrca bu
buluntu ile birlikte modern insann ilk olarak
Afrika'da ortaya kt tezi de glendi.
Modern insan ilk nerede ortaya kt tartmal
bir konudur. Bu konuya dair iki temel hipotez
vardr: Afrika (Tek) Merkezli ve ok Merkezli

DOSYA

hioptez. Birinci hipoteze gre ilk modern insan

Afrika'da ortaya kt. Fosil kantlar ve mtDNA
almalar bu hipotezi destekliyor. MtDNA
almalar -popler adyla bildiimiz
Mitokondriyal Havva- ilk modern insann yaklak
200 bin yl nce Afrika'da ortaya ktn iaret
ediyor. Buna gre insann biyolojik evrim
srecinde Afrika dna, Avrasya'ya doru iki
byk gten sz edebiliriz. lk g Homo
erectus tarafndan yaklak olarak 1.8 milyon yl
nce, ikinci g ise modern insan tarafndan
muhtemelen 100 bin yl nce gerekleti. ok
Merkezli hipoteze gre ise modern insann ortaya
k Homo erectusun Avrasya'ya gnden
sonra Afrika dnda gerekleti. Homo
erectustan evrimleen arkaik H. sapiensler
arasnda meydana gelen hibritlemeler sonucu
modern insan evrimleti. Yakn Dou'da bilinen en
eski modern insan fosili 90 bin yl ncesine aittir.
Modern insann beyin kapasitesi yaklak olarak
1350cm3'tr. Aln diktir ve ka kemerleri kktr
ya da belirsizdir. skeletleri narindir. 40 bin yl nce
Cro-Magnonlarn eitli ham maddelerden
yararlanarak rettii sofistike aletleri, giysileri,
heykeltral ve oymacl ile modern insan
sosyokltrel olarak karakterize edilir. Ayrca
sanatsal izimleri, dekore edilmi aletleri,
boncuklar, fildiinden ve eitli kemiklerden
yapt baklar, kil figrinleri, mzikal
enstrmanlar ve sonraki 20 bin yl iinde yapt
muhteem maara resimleri ile de nceki fosil
insanlardan farkl ve benzersiz yeteneklere
sahiptir.
Son 100 bin yl ierisinde, modern insann az
dilerinin klmesi ve genel olarak(TGBA)
irilikteki
(robust) azalma ayrt edilebilir bir deiimdir.
Mezolitik/Epipaleolitik insannn yz, enesi ve
dileri bizimkilerden % 10 daha iri iken st
Paleolitik insan gnmz Asya ve Avrupa
insanlarndan %20-30 orannda daha iridir. Onlar
bazen ilkin (primitif) olarak tanmlanmalarna
ramen modern insanlar ierisinde yer alrlar.
Ancak baz modern insanlarn (Avustralya
aborijinleri gibi) di boyutlar Arkaik H.
sapienslere ok benzerdir.
Yukarda anlatlan fosillerin yan sra,
aratrmaclar 18 bin yl nce Endonezya'nn
Flores adasnda Liang Bua maarasnda dev
kertenkeleler ve cce filler ile beraber yaam
olan yeni bir insan tr kefettiler; Homo
floresiensis. Popler bir yaklamla Yzklerin

HABER BLTEN

74

Efendisi adl filmden hatrladmz hobbitlere

benzetilen ve yaklak olarak 1 metre boylarnda,
25 kilo arlnda, 380 cm3 beyin hacmine sahip
olan bu trn, radyometrik tarihlendirmelere gre
95 bin ile 13 bin yllar arasnda yaad
dnlyor. Aratrmaclar stegodon (cce fil)
ve Homo floresiensise ait fosilleri bulduklar
tabakann zerindeki seviyede Homo sapiense ait
kalntlar buldular. Paleoantropologlar bu kantlara
dayanarak Homo sapiensin bu insanlar ile
karlam olabileceini dnyorlar. Ayrca
yaklak 40 bin yl nce Homo sapiensin Asya
zerinden Avustralya'ya getii de biliniyor.
Homo floresiensisin kafatasnn i yznde
beynin brakt izler (endocast) byk insans
maymunlar (goril,empanze, orangutan), Homo
erectus, Homo sapiens, pigme insan, bir
mikrosefali hastas, Australopithecus africanus
ve Paranthropus robustus ile karlatrld. Bu
almann sonucunda morfometrik ve allometrik
veriler Flores inansnn bir pigme ya da mikrosefali
hastas olmadn gsterdi. Beyin bykl ve
vcut bykl oran yaklak 2 milyon yl nce
yok olan Australopithecus insanlarna benziyor.
Fakat kafatasnn i yznde beynin brakt izler
Australopithecuslardan daha ok Homo erectusa
yakn. Homo floresiensisin beyninin n ve yan
loblar Australopithecuslara gre daha tremitir
yani Homo erectusa daha benzerdir. Flores
insannn bir mikrosefali (Microcephaly vera)
hastas olma olasl nedeniyle erikin bir dii
empanzenin, erikin bir Homo erectusun,
yaayan bir kadnn ve Avrupal bir mikrosefali
hastasnn kafatasnn boyutlu tomografileri
ekildi. Beynin d yzeyinin kafatasnn i
yzeyinde brakt oluk, damar, boluk ekilleri ve
beyin bykl Flores insan ile karlatrld.
Sonular Flores insann bir mikrosefali hastas
olmadn ortaya kard. Homo floresiensisin tip
trnn beyin bykl yaklak 400 cm3 ve
Lucy adyla bildiimiz 3 milyon yl nce yaam
olan Australopithecus afarensis ve yaayan
empanze ile neredeyse ayn. Beyin byklkleri
benzer olsa da Flores insannn en byk farkll
alet kullanmas. Australopithecuslarn alet
kullandklarna dair henz kesin bir kant yok.
Fakat Flores insann iskelet kalntlarnn
bulunduu yerde ta aletler de bulundu. Hatta baz
dev kemirgenlerin ve cce fillerin kemikleri
zerinde kesik izleri tespit edildi.
Flores Adas ile Asya ktasnn aras yaklak 400

DOSYA

* bir
km ve jeolojik veriler iki kara paras arasnda
yaknlamann ya da deniz ekilmesinin
olmadn gsteriyor. Yani 95 bin yl ncesinde
denizi geip Flores adasna varmak hayli zor. Bu
insan trnn atalar bu ii
bir ekilde
esrarengizliini korusa da- baarmlard.
Modern insann bu adaya gelii yaklak 40-50 bin
yl ncesine dayanyor. Kk beyinli olsa da bu
kk insanlarn gelimi denilebilecek
davranlara sahip olduklar ok ak.
Flores insan 13 bin yl ncesinde yaam
olmasna ramen arkaik H. sapiensler ya da
modern H. Sapienslerden daha ok Homo
erectuslara benzerdir. ncelikle arkaik ve modern
H. sapiensler ile Flores insan arasnda byk bir
boyut fark var ve femur (st bacak kemii) ile
pelvis (kala) kemiklerinin morfolojisi olduka
farkl. Flores insan arkaik ve modern sapienslerin
1/3' kadar bir beyin hacmine sahip. Bunlarn yan
sra Flores insann ka kemerleri kntl ve aln
blm geriye yatk iken modern H. sapiensin ka
kemerleri genellikle yok denecek kadar kktr
ve aln diktir.
Flores insann kk boyutu yeni bir tr olma
ihtimalinden dolay tartmalarn oda haline
geldi. Bilindii gibi yaayan pigmelerin boyutlar
kktr. Orta Afrika'nn Ituri ormanlarnda
yaayan Bambuti insanlarnn boy uzunluu
erkeklerde yaklak 145 cm iken kadnlarda
ortalama 138 cm'dir. Bambuti insanlarnn femur
(uyluk) ve pelvis (kala) kemikleri bizim bir
minyatrmzdr. Homo floresiensisin femuru 3
milyon yl nce yaam olan
Australopithecuslarda ve 2 milyon yl nce
yaam olan Homo habilislerde olduu gibi
kk bir baa (caput femoris) ve uzun bir boyuna
(collum femoris) sahip. Kala kemii de yine
A ustralopithecuslara benziyor. Yzne
baktnzda Homo erectustan deil de Homo
habilisten evrimletii akla geliyor. Homo
erectusun pelvis (kala) ve femuru (uyluk) Flores
insanna gre daha modern. Ancak, kk
boyutlarda olmann kanlmaz olarak farkl bir
biyomekanik yap gerektirdii de yadsnamaz. Bu
nedenle Flores insann kala ve uyluk kemiinin
pre-erectine dediimiz ilkin dik yryenlere
benzemesi sadece onun boyutundan
kaynaklanan bir adaptasyon olabilir. Flores
insann mandibular symphysisin (alt enenin iki
parasnn kaynat blge) yaps ve kk beyin
hacmi gibi dier baz karakterleri yine pre-erectine

HABER BLTEN

75

atalar akla getiriyor. Ancak Flores insan, erken

Hominidlerden farkl olarak byk az dilerine ve
frlak yze sahip deil. Bu zellikler onu
Australopithecuslardan ayryor. Dier bir zellii
ise alt enesindeki kk az dilerinde ounlukla
Tomes Kk diye adlandrlan iki kke sahip
olmas. Modern insanlar genellikle sadece bir kke
sahiptir, Homo erectuslara ait birka enede
Tomes kk grlr. Fakat bu kantlar Flores
insann bir Homo erectus olabileceini
dnmemiz iin yetersiz.
Flores insan ada ekolojisinde yaamasna bal
olarak boyutunun klmesine neden olan bir
doal seilim basks altnda kalm olmal. Adaya
gelmeleriyle birlikte corafik ve genetik olarak izole
kaldlar ve ada ekolojisinin cceletirme diye
bilinen seilim basksndan dolay boyutlarnda
klme meydana geldi. Adalar gibi besinin az ve
yaam alannn dar olduu habitatlarda boyutun
klmesi canllarda bilinen bir tepkidir. nk
byk boyut ayn zamanda daha fazla enerji
harcanmasn gerektirir. Adadan dar
klamyorsa ve populasyonun gen havuzunda
hayatta kalmak iin bu seilim basksna kar
avantajl varyasyonlar varsa genetik deiimler
sonucu koullara uyum salanabilir. En avantajl
ve ekonomik deiim ise boyutun kltlmesi ile
enerjiyi daha kk hacme harcamaktr. Doal
seilim, canlnn gsterdii bu avantajl deiimi
seer ve canl hayatn srdrr. Darwin'in de
1859'da Trlerin Kkeni adl byk eserinde dedii
gibi bir canlnn yaamn iki deiken belirler:
organizmann doas ve koullarn doas
Doa, doal esirgemeyi ya da en uygunlarn
kalmn kiiletirmem ho grlrse, bir canlya
yararl olan grnler ayr tutulursa, grne
hi aldanmaz. O, btn i organlar, yapsal
farklarn en belirsizlerini, yaamn btn dzenini
etkileyebilir. nsan yalnz kendi kar iin seer;
doa sadece organizmalara en yararl olanlar
seer. Doa, seilen her karakteri snamtr;
nk seilen her karakter Doal Seme
olgusunun amacdr....

Not: Bu yaznn benzer bir formu Bilim ve Gelecek

dergisinin Haziran 2005 saysnda yine ayn
yazarlar tarafndan yaynlanmtr. Yaz kendi
konusunda kapsaml olduu ve gncelliini
koruduu iin dikkate deer uyarlamaya gerek
duyulmamtr.

DOSYA