T.C.

ANADOLU NVERSTES YAYINI NO: 2298 AIKRETM FAKLTES YAYINI NO: 1295

BZANS TARH
Yazarlar Do.Dr. Aye KAYAPINAR (nite 1, 4) Do.Dr. Mustafa DA (nite 2, 6) Do.Dr. Casim AVCI (nite 3) Do.Dr. Yusuf AYN (nite 5) Do.Dr. Levent KAYAPINAR (nite 7, 8) Do.Dr. Zeliha DEMREL GKALP (nite 9) r.Gr. Hasan YILMAZYAAR (nite 10)

Editr Do.Dr. Levent KAYAPINAR

ANADOLU NVERSTES

Bu kitabn basm, yaym ve sat haklar Anadolu niversitesine aittir. Uzaktan retim tekniine uygun olarak hazrlanan bu kitabn btn haklar sakldr. lgili kurulutan izin almadan kitabn tm ya da blmleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kayt veya baka ekillerde oaltlamaz, baslamaz ve datlamaz. Copyright 2011 by Anadolu University All rights reserved No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic, tape or otherwise, without permission in writing from the University.

UZAKTAN RETM TASARIM BRM Genel Koordinatr Prof.Dr. Levend Kl Genel Koordinatr Yardmcs Do.Dr. Mjgan Bozkaya retim Tasarmclar Yrd.Do.Dr. Alper Tolga Kumtepe Uzm. Orkun en Grafik Tasarm Ynetmenleri Prof. Tevfik Fikret Uar r.Gr. Cemalettin Yldz r.Gr. Nilgn Salur lme Deerlendirme Sorumlusu r.Gr. zlem Doruk Grafikerler Ayegl Dibek Ufuk nce Kitap Koordinasyon Birimi Do.Dr. Feyyaz Bodur Uzm. Nermin zgr Kapak Dzeni Prof. Tevfik Fikret Uar Dizgi Akretim Fakltesi Dizgi Ekibi Bizans Tarihi ISBN 978-975-06-0972-5 2. Bask Bu kitap ANADOLU NVERSTES Web-Ofset Tesislerinde 7.000 adet baslmtr. ESKEHR, Ocak 2013

indekiler

iii

indekiler
nsz ............................................................................................................ viii

Bizans Tarihine Genel Bir Bak ............................................

BZANS TARHNE AT BAZI KAVRAMLAR................................................ Bizans ........................................................................................................... Rum ................................................................................................................ Grek ............................................................................................................... Hellas ............................................................................................................ Yunan............................................................................................................. BZANS DEVLETNN GENEL ZELLKLER............................................... Antik Yunan Kltr..................................................................................... Roma Devlet Gelenei .................................................................................. Ortodoks Hristiyanlk................................................................................... stanbul .......................................................................................................... BZANS TARHNN DNEMLENDRLMES ............................................. Bizans Tarihinin Hanedanlara Gre Tasnifi ................................................ Bizans Tarihinin Kronolojik Tasnifi ............................................................. Bizans Tarihinin Sosyal ve Kltrel Olaylara Gre Tasnifi ........................ BZANS VE KOMULARI .............................................................................. Sasaniler ......................................................................................................... Gotlar, Vizigotlar ve Ostrogotlar ................................................................. Vandallar ....................................................................................................... Lombardlar ................................................................................................... Franklar ......................................................................................................... Normanlar ..................................................................................................... Varanglar........................................................................................................ Venedik.......................................................................................................... Ceneviz .......................................................................................................... zet ............................................................................................................... Kendimizi Snayalm ..................................................................................... Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan Kaynaklar..................................................................................

2
3 4 4 5 5 6 6 6 7 8 10 12 13 13 15 18 18 18 20 20 20 21 21 21 22 23 24 25 25 26

1. NTE

Romadan Bizansa Gei ........................................................ 28

ROMA DEVLETNN DNEMLER VE YAYILDII CORAFYA................ Giri................................................................................................................ Krallk Devri (M.. 753 - M.. 509)............................................................ Cumhuriyet Dnemi (M.. 509 - M.. 27) ................................................. mparatorluk Dnemi (M.. 27 - M.S. 284) ................................................ III. Yzylda Roma mparatorluunun Snrlar .......................................... BLNEN ROMA MPARATORLUU ......................................................... Dioklitianos ve Reformlar ............................................................................ Konstantinos ve stanbulun Kurulmas ....................................................... Roma mparatorluunun Hristiyanlamas ve Dini Mcadeleler .............. Kavimler G ve Bat Romann k................................................... ustinianos Dnemi (527-565) ...................................................................... 29 29 29 30 34 36 37 37 38 40 42 46

2. NTE

iv

indekiler

zet ............................................................................................................... Kendimizi Snayalm ..................................................................................... Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan Kaynaklar..................................................................................

50 51 52 52 53

3. NTE

Bizans ve Mslman Araplar.................................................. 54

GR .............................................................................................................. HZ. MUHAMMED DNEMNDE BZANSLA LKLER (610 - 632) ......... DRT HALFE DNEMNDE BZANSLA LKLER (632 - 661) ............. EMEVLER DNEMNDE BZANSLA LKLER (661 - 750) .................... ABBSLER DNEMNDE BZANSLA LKLER (750 - 861e kadar) ...... zet................................................................................................................ Kendimizi Snayalm...................................................................................... Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan Kaynaklar.................................................................................. 55 56 59 62 67 74 75 76 76 77

4. NTE

Bizans ve Kuzeyli Trk Komular (4-14. Yzyl)................. 78

GR .............................................................................................................. HUNLAR, ATLLA VE BZANS ...................................................................... GKTRK - BZANS LKLER.................................................................. AVAR - BZANS MNASEBETLER .............................................................. BULGARLARLAR VE BZANS........................................................................ HAZARLAR LE BZANSLILAR ...................................................................... PEENEKLER VE BZANS............................................................................. OUZLAR (UZLAR) LE BZANS ................................................................. KIPAK/KUMAN - BZANS LKLER ....................................................... TATARLARLARIN BZANSLA LKLER ..................................................... zet ............................................................................................................... Kendimizi Snayalm ..................................................................................... Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan Kaynaklar.................................................................................. 79 79 81 82 84 88 90 92 93 95 97 100 101 101 102

5. NTE

Bizans-Seluklu Devlet likileri ............................................. 104

BZANS - BYK SELUKLU LKLER ................................................... ar Beyin Anadolu Seferi ve Trkmen Aknlar...................................... Turul Bey Dnemi (1040-1063).................................................................. Pasinler Sava (1048) ............................................................................. Turul Beyin Anadolu Seferi (1054) ..................................................... Seluklu Beylerinin Faaliyetleri (1054-1063) ......................................... Sultan Alp Arslan Dnemi (1063-1072) ....................................................... Alp Arslann Grcistan ve Dou Anadolu Seferi (1064)...................... Seluklu Beylerinin Faaliyetleri (1064-1068) ......................................... Malazgirt Sava ve Sonular ................................................................. HALI SEFERLER, BZANS VE SLAM DNYASI....................................... Hal Seferleri Dncesinin Douu .......................................................... Bizans ve Bat................................................................................................ Birinci Hal Seferi (1096-1099).................................................................... 105 105 106 106 106 106 107 107 107 109 109 109 109 110

indekiler

kinci Hal Seferi (1147-1149) ..................................................................... nc Hal Seferi (1189-1192).................................................................. Drdnc Hal Seferi (1203-1204).............................................................. ANADOLUNUN FETH VE SLAMLAMASI ................................................ Trk Fetihleri ncesinde Anadolunun Siyas ve........................................ Demografik Yaps ........................................................................................ Seluklu Sultanlarnn Takip Ettii Siyaset................................................... Anadolunun Siyas ve Demografik Yapsndaki Deiim .......................... Mool stilasndan Sonra Yaanan Gelimeler ............................................ Bat Anadolunun Fethi ve Trklemesi....................................................... ANADOLU SELUKLULARI VE BZANS ...................................................... Kutalmoullarnn Anadoluya Gelii ve lk Faaliyetleri........................... znikin Fethi ve Anadolu Seluklu Devletinin Kuruluu .......................... znikin Fethinden I. Hal Seferine Kadar Bizans ve ................................ Anadolu Seluklu Devleti ............................................................................. Hal Seferinden Miriokefalona Kadar Bizans ve Anadolu Seluklu Devleti............................................................................................................ Miriokefalondan IV. Hal Seferine Kadar Bizans ve Anadolu Seluklu Devleti............................................................................................................ Hal Seferinden Kseda Bozgununa Kadar Bizans ve Anadolu Seluklu Devleti ............................................................................................ Kseda Bozgunundan Anadolu Seluklu Devletinin Yklna Kadar Yaanan Gelimeler....................................................................................... zet................................................................................................................ Kendimizi Snayalm .................................................................................... Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan Kaynaklar..................................................................................

111 112 113 113 113 113 114 116 117 117 118 118 119 119 119 120 121 122 123 124 125 126 127 127

Bizans-Osmanl likileri.......................................................... 128

SON HANEDAN PALEOLOGOSLAR YNETMNDE BZANS................... VIII. Mihail Paleologos ve Bizansn Yeniden Kuruluu............................. II. Andronikos (1282-1328) ve Devleti Yaatma abalar........................... BZANS BTNYASI VE OSMANLI BEYL ............................................... BZANSTA SAVALAR VE OSMANLI VASSALLII ................................ Sava: ki Andronikosun Mcadelesi ...................................................... Sava: Kantakuzinos ve V. oannis Paleologos....................................... mparator V. oannis Paleologos Dnemi ve Bizansn Osmanl Vassall ......................................................................................... Bizans: Yklmann Eiindeki Devlet .......................................................... BZANSIN SON YILLARI VE STANBULUN FETH .................................. zet................................................................................................................ Kendimizi Snayalm...................................................................................... Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan Kaynaklar.................................................................................. 129 129 132 134 136 136 139 141 143 144 149 150 151 151 152

6. NTE

Bizans Hukuku ......................................................................... 154

BZANS HUKUKU ......................................................................................... 155 Roma Hukukundan Bizans Hukukuna Gei.............................................. 155

7. NTE

vi

indekiler

Bizans Hukuk Kaynaklar Olarak Roma Hukukunun Kaynaklar.............. BZANS HUKUKUNUN KAYNAKLARI......................................................... Dioklitianos tan ustinianosa Hukuk Derlemeleri (MS. 284 -MS.527)...... ustinianos Dnemi ve Medeni Hukuk Derlemesi (527 - 565) .................. ustinianosun Varislerinden Makedon Hanedanna Kadar Geen Dnemdeki Hukuk Uygulamalar (565 - 867)............................................. Makedon Hanedanndan, IV. Hal Seferine Kadar Olan Dnemdeki Hukuk Uygulamalar (867 - 1204) ............................................................... 1204 - 1453 Yllar Arasndaki Dnemde Hukuk Uygulamalar................. BZANS HUKUK SSTEMNDE ALE KURUMU........................................... BZANS HUKUKUNDA SU VE CEZA ........................................................ Ceza ve Trleri .............................................................................................. lm Cezas ............................................................................................ Kleletirme............................................................................................. Bedensel Cezalar..................................................................................... Hrriyeti Balayc Cezalar ..................................................................... Mala Ynelik Cezalar .............................................................................. Askeri Sular ve Cezalar ......................................................................... Cezalarn nfaz ve Uygulamalar .................................................................. BZANSTA KLELK KURUMU .................................................................... zet................................................................................................................ Kendimizi Snayalm...................................................................................... Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan Kaynaklar..................................................................................

156 158 158 159 160 161 162 163 165 165 165 166 166 167 167 168 169 169 172 173 174 174 175

8. NTE

Bizans Devlet Yaps ve Eitim Sistemi ................................ 176

BZANS SYAS KURUMLARI........................................................................ mparator-mparatorun Maiyeti- Saray Grevlilerinin Unvanlar................ mparatorun Yetkilerini Snrlandran Kurumlar.......................................... Senato ...................................................................................................... rgtl Toplumsal Gruplar (Dimoslar) ................................................ Kilise .............................................................................................................. Ordu......................................................................................................... BZANS MERKEZ YNETM TEKLATI .................................................... Adalet Tekilat .............................................................................................. Mali Kurumlar................................................................................................ Ordu rgtlenmesi ....................................................................................... BZANS TARA TEKLATI VE KLSE......................................................... Patrikhaneler - Metropolitlikler- Piskoposluklar - Mahalli Kiliseler ........... Manastrlar ..................................................................................................... Devlet ve Kilise likileri............................................................................... BZANS ETM SSTEM ............................................................................. Bizansta lkretim Eitimi .......................................................................... Bizansta Ortaretim Eitimi ....................................................................... Bizansta Yksekretim Eitimi.................................................................. zet................................................................................................................ Kendimizi Snayalm...................................................................................... Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan Kaynaklar.................................................................................. 177 177 180 181 181 181 182 182 183 185 186 189 190 191 192 193 193 194 195 197 198 199 199 200

indekiler

vii

Bizans Ekonomisi..................................................................... 202

GR .............................................................................................................. ERKEN DNEM BZANS EKONOMS ........................................................ 4. ve 5. Yzyl Bizans Ekonomisi ................................................................ 6. Yzyl Bizans Ekonomisi .......................................................................... ORTA DNEM BZANS EKONOMS .......................................................... 7 - 9. Yzyl Bizans Ekonomisi .................................................................... 9. ve 10. Yzyl Bizans Ekonomisi............................................................... 11. ve 12. Yzyl Bizans Ekonomisi............................................................. GE DNEM BZANS EKONOMS ............................................................ TCARET, RETM, LONCALAR VE VERGLER........................................... Ticaret ............................................................................................................ Tarm retimi ve kincil retim ................................................................... Loncalar.......................................................................................................... Vergiler........................................................................................................... PARA SSTEM ............................................................................................... Bizans Sikkesi................................................................................................ Sikke Metali ve Birimi................................................................................... Altn Sikkeler ................................................................................................. Gm Sikkeler ............................................................................................. Bakr Sikkeler ................................................................................................ Darphaneler ................................................................................................... zet ............................................................................................................... Kendimizi Snayalm ..................................................................................... Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan Kaynaklar.................................................................................. 203 204 204 205 207 207 209 210 212 213 213 214 216 217 218 218 219 219 220 221 223 224 226 227 227 228

9. NTE

Bizans Sanat ........................................................................... 230

BZANS SANATI ............................................................................................ Sanat Eserlerinin retim ve Uygulama Alan Olarak Bizans Kentleri........ Bizans Mimarisi ............................................................................................. Erken Bizans Dnemi Dini Yaplar....................................................... Gei Dnemi (Karanlk Dnem) Dini Yaplar.......................................... Orta Dnem Bizans Dini Yaplar ................................................................ Ge Dnem Bizans Dini Yaplar................................................................. Kamusal ve Sosyal levli Bizans Yaplar ................................................... Antsal Resim Sanat ...................................................................................... El Sanatlar ..................................................................................................... Seramik .................................................................................................... Cam Sanat............................................................................................... Maden ...................................................................................................... Fildii........................................................................................................ Sikke ........................................................................................................ zet ............................................................................................................... Kendimizi Snayalm ..................................................................................... Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan Kaynaklar.................................................................................. 231 232 232 233 235 235 237 239 241 246 246 248 248 249 250 252 254 255 255 256

10. NTE

viii

nsz

nsz
Trk dnyas tarihi, Osmanl Devleti tarihinin erken dnemi, Trkiye tarihinin ortaa tarihi, Bizans tarihi olmadan dnlemez. nk anavatanlar Orta Asya corafyas olan Hun Trkleri bat istikametine IV. yzylda ilerleyip Kavimler gn balattktan sonra Bizans tarihinin geliimini etkilemi ve hem de geliiminden etkilenmitir. Bizansn Avrupa Hunlar, Gktrkler, Avarlar, Hazarlar, Bulgarlar, Peenekler, Uzlar, Kumanlar, Seluklu ve Osmanl Trkleri gibi eitli Trk unsurlaryla gerek siyasi ve askeri, gerek ekonomik ve ticari mnasebetleri olmutur. Bu mnasebetlerin gnmze ulaan en nemli sonularndan birisi, Bizansn irtibat kurduu bu eitli Trk kavimleri hakknda zengin bir tarih yazm gelitirmi olmasdr. Dolaysyla Bizans kaynaklarnn Trk kavimleri hakknda ok mstesna veya tarihi verileri teyit edici bilgiler ihtiva ettiklerini belirtmek gerekir. Bu bakmdan Trk tarihinin baz evelerini Bizans kaynaklarn incelemeden yazmamz mmkn grnmemektedir. Ancak Bizans kaynaklarn tanma gerekliliinin yan sra Bizans tarihinin ana hatlarn bilmemiz de elzem gzkmektedir. nk Bizans tarihinin ana hatlar, gerekli terim ve ifadelerler ve Trk dnyas ile hangi tarihte ne gibi mnasebetleri olduunu bilmemiz, Bizans kaynaklarna daha kolay intibak etmemizi salayacaktr. Elbette gnmzde Trkiyede ve Dnyada Bizans tarihi ile yaplm belli bal konular zerinde ok sayda alma mevcuttur. Ancak niversite renimi gren rencilere ynelik bu konuda aratrmaya giri mahiyetinde olabilecek bir el kitab (manuel) ya da bir ders kitab uzun sreden beri hissedilen bir eksikliktir. Elinizdeki bu Bizans Tarihi kitab bu eksiklii giderme amacndadr. Belirtmek gerekir ki, bu alma Bizans tarihinin farkl alanlarnda birikimi olan kiilerce hazrland. Ayrca Trkiyede ilk defa bu almayla Bizans tarihinin farkl ynleri yani temel kavramlar, dnemlendirme sorunu, genel zellikler, Romadan Bizansa gei sreci, kuzeyli Trk dnyas ile mnasebetleri, Seluklu-Bizans ilikileri, Osmanl-Bizans ilikileri, Bizans hukuku ve devlet yaps, Bizans ekonomisi ve toplumsal yaam, Bizans kltr ve sanat gibi konular tek bir kitapta toplanm oldu. Kitabn amac, IV. yzyln bandan balayarak XV. yzyln ikinci yarsna kadar Bizans Devleti tarihinin ana hatlarn kuzeyli Trk dnyas, Mslman Araplar, Seluklu Trkleri ve Osmanllarla ilikileri erevesinde Trkiye ve Trk tarihi iinde retmekle birlikte Bizans hukuk ve devlet yaps, iktisadi hayat ve Bizans sanatnn ana hatlarn aklamaktr. Benimsenen ama dorultusunda kitap, 10 nite erevesinde Bizans Tarihine Genel Bak, Romadan Bizansa Gei, Bizans ve Mslman Araplar, Bizans ve Kuzeyli Trk Komular, Bizans ve Seluklu Devleti likileri, Bizans-Osmanl likileri, Bizans Hukuku, Bizans Devlet Yaps ve Eitim, Bizans Ekonomisi ve Bizans Sanat gibi balklar altnda Bizans Tarihinin, renciler iin dikkat ekebilecek konular n plana kartlmtr.

nsz

ix

Kitapta okuyucunun okumasn ve dikkatini ierie younlatrmasn kolaylatrmak ve ayrca bu konuda Trkede farkl yazm stillerini nlemek amacyla asl Yunanca olan Bizans terim ve adlarnn orijinal yazl ekillerinin Bat dillerinde yazllarna gre deil Trke okunduklar zaman kan sese gre bir eviriyaz sistemi benimsenmitir. Bu erevede rnein ngilizce Constantine Palaiologos, Almanca Konstantin Palaiologos, Franszca Constantin Palologue eklinde gsterilen isim bu kitapta Konstantinos Paleologos olarak yazlmtr. niversite dzeyinde retilecek Bizans Tarihi dersine ynelik olarak hazrlanan bu almann, gnmzde Trke yazlm bir Bizans Tarihi Ders kitab ihtiyacn nemli lde giderecei inancndayz.

Editr Do.Dr. Levent KAYAPINAR

BZANS TARH

Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra; Bizans tarihine ait temel kavramlar aklayabilecek; Bizans Devletinin genel zelliklerini aklayabilecek; Bizans tarihinin dnemledirilmesi zerine grleri tartabilecek, Bizans ve komularn aklayabileceksiniz;

Anahtar Kavramlar
Bizans Corafyas Bizans Rum Grek Hellas Yunan Antik Yunan Kltr Roma Devlet Gelenei Ortodoks Hristiyanlk stanbul Bizansn Komular Bizans Tarihinin Dnemlendirilmesi

indekiler

Bizans Tarihi

Bizans Tarihine Genel Bir Bak

BZANS TARHNE AT BAZI KAVRAMLAR BZANS DEVLETNN GENEL ZELLKLER BZANS TARHNN DNEMLENDRLMES BZANS VE KOMULARI

Bizans Tarihine Genel Bir Bak

BZANS TARHNE AT BAZI KAVRAMLAR
Bizans mparatorluu olarak adlandrlan devlet Roma mparatorluunun bir devamdr. Ancak Bizansn Romadan ne zaman ayrld konusu tartmaldr. Bununla birlikte pek ok tarihi Bizans mparatorluunun balangcn stanbulun 324 ylnda ina edilmeye balamasyla almaya ve 1453 ylnda stanbulun Trkler tarafndan fethiyle bitirmeye eimlidir. Bu ynyle bakldnda 11 asrdan fazla yaayan bir devletin tarihi sz konusudur. Bizans denilen imparatorluun corafi snrlar her zaman ayn olmamtr. 6. yzylda Adriyatik Denizinden Frat kylarna kadar ulaan bir Bizansla karlarken 15. yzylda ise stanbul ve evresi ile Morann bir ksmna hakim olabilen bir ehir devletiyle yz yze geliyoruz. Bununla birlikte Bizans tarihinin getii corafyann genel bir tanm da yaplabilir. Ortaan uzun bir diliminde Bizansn hakim olduu iki ana blgeden sz edilebilir. Bunlar Anadoluda Bat Anadolu blgesi ve stanbul, Balkanlarda ise modern Yunanistann bir blm ile baz Ege adalar olarak syleyebiliriz. 6. yzylda Bizans, spanya, talya, Balkanlar, Anadolu, Suriye, Filistin, Msr ve Kartacann da yer ald Tunusa kadar uzanan bir corafyaya hakimdi. Bu dnemde bat snrn Atlas Okyanusu, kuzey snrn Tuna nehri, dou snrn Pers mparatorluu, gney snrn da Akdeniz ve Magrib Afrika sahilleri oluturuyordu. 7. yzylda 622 ylnda slamiyetin douu ile yarm yzyl iinde Msr, Filistin, Suriye, Gney ve Dou Anadolunun nemli bir blm Mslmanlarn eline gemitir. 9. yzyla gelindii zaman ise Roma ehri de dahil olmak zere Bat Balkanlara kadar eski Bat Roma topraklar Cermen asll krallklarn olmutur. Bylece Bizansn bat snrn Atlas Okyanusu deil Adriyatike doru uzanan Balkan dalar belirlemitir. Kuzey snrn oluturan Tuna ise defalarca bu snr aan Slav ve Trk kavimleri tarafndan bozulmutur. 7. yzyldan sonra Bulgarlar Tunann gneyinde yerleerek Bizansn komular haline gelmitir. 10. yzyln ve 11. yzyln banda Bizans, Balkanlar ve Anadoluda kaybettii topraklarn nemli bir blmn ele geirmitir. Ancak 11. yzyln sonunda 1071 Malazgirt Savan takip eden yllarda Seluklu Trkleri Marmara sahillerine kadar gelmilerdir. 13. yzyln banda yaanan IV. Hal Seferiyle stanbul igal edilmi, Yunanistan corafyasnda Latin Devletleri kurulmutur. Eski Bizanstan Trabzonda, Epir blgesinde ve znikte olmak zere devletik ortaya kmtr. Bitinya ve Bat Anadolu blgesiyle snrl kalan Bizans 1261 ylnda stanbulu tekrar alarak Bizans corafyasn geniletmeye almtr. Ancak Bat Anadoludaki topraklarn Anadolu Trkmen

Bizans Tarihi

beyliklerine ve Osmanlya kaptrrken Balkanlardaki topraklarnn byk bir ksmn Srplar ve Bulgarlar ele geirmitir. 1453de stanbul alndnda Bizans stanbul ve evresiyle snrl ancak mazisinin ihtiaml gnlerinde rlm gl surlara sahip kk bir ehir devleti konumundayd. Bu tarihi sre iinde szkonusu corafyada yaayan Bizansllar iin onlarn dneminde ve daha sonra tarihlerinin yazmnda bir takm kavramlar kullanlmtr. Bu kavramlar arasnda Bizans, Rum, Grek, Hellas ve Yunan terimlerini aklamak Bizans tarihini renmemize katkda bulunacaktr.

Bizans
Gnmzde Bizans diye adlandrlan devlet kendisi iin bu kavram kullanmamtr. Bizim Bizans olarak isimlendirdiimiz devlet ve kiiler kendileri iin Romal tabirini kullanmlardr. nk gerekte Bizans, Dou Roma Devleti idi. Hatta 6. yzyla kadar iinde Roma ehrinin de yer ald Bat Avrupa blm Cermen kabileleri tarafndan igal edilmi olmasna ramen Bizans, devlet dncesi olarak buralar dahi Roma Devletinin bir paras olarak gryordu. Bundan dolay Romann devam olarak algladklar iin kendilerini Romi yani Romal olarak gryorlard. stanbul ehrinin 330 ylnda ina edildii imdiki Sarayburnu civarnda bulunan eski Antik Yunan kolonisi Bizantion olarak adlandrlyordu. ok sk olmamakla birlikte devletin bakenti stanbul iinde zaman zaman Bizantion tabiri kullanlyordu. stanbulda yaayanlar da yine nadir olmakla birlikte stanbullu manasnda Bizantios olarak ifade edilebiliyordu. Dolaysyla Bizans tabiri sadece corafi bir blgeyi iaret etmek ve stanbulda yaayanlar gstermek iin kullanlm bir tabirdir. Ancak 1453 ylnda stanbulun fethi ile Dou Roma Devleti, tarihin bir konusu haline geldii zaman bu devletin nasl adlandrlaca sorunu yaand. Tarihiler, Roma dedikleri zaman M.. 7. yzylda Roma ehri ve evresinde kurulan devlet akla geliyordu. Bat Roma daha ok Romann devam olarak alglanyordu. 7. yzyldan itibaren Roma ve Bat Roma mparatorluundan pek ok ey tamakla birlikte kendine zg bir sistem oluturan Dou Roma mparatorluunun dierleriyle karmamas iin 16. yzyldan itibaren Bizans tabiri kullanlmaya balad. 1557 ylnda Corpus Historiae Byzantinae adl seriyi balatan Alman tarihi Hieronymus Wolf, Bizans tabirini Dou Roma mparatorluu iin kullanarak bu tabiri bilim dnyasna yerletirdi. Dou Roma mparatorluunun sakinleri iin Bizantinus teriminin kullanulmas ise ancak Rnesans dneminde Avrupada kullanlmaya baland. (Mango, 2008, s. 9)

Rum
Devletin yklndan sonra tarihiler tarafndan Bizans olarak isimlendirilen Dou Roma mparatorluu, resm dilinin Latince olduu 7. yzyla kadar kendini Roma mparatorluu manasnda Imperium Romanum eklinde adlandryordu. mparatorluunun resm dilinin 7. yzyldan sonra Yunancaya dnmesinden sonra Dou Roma mparatorluu kendini Vasilia ton Romeon yani Roma mparatorluu olarak isimlendirdi. Bu imparatorlukta yaayanlar da kendilerini Romal anlamnda Romi, lkelerini de Romallarn yaad topraklar manasnda Romania olarak adlandrdlar. slam Dnyasnda ise Romallar iin Rm kelimesinin kullanmna Kuran- Kerimde rastlanr. Rum suresinin ikinci ayetinde Rum szc geer ve sureye adn verir. Arap kaynaklarnda Bizans imparatorlarnn sfat iin MelikurRm, Azmur-Rm, Akdenizi ifade etmek iin Bahrur-Rm ve Bizans lkesini anlatmak iinde Bildr-Rm veya Arzur-Rm, tamlamalarnn kullanld gr-

1. nite - Bizans Tarihine Genel Bir Bak

lr (Demirkent 1998, s. 212). Trk Dnyasnda ise Bizanstan bahseden ilk yazl kaynak Gktrk yaztlardr. Burada geen Apurum kelimesi tartmal olmakla birlikte Yunanca -den/-dan eki olan apo edat ile Roma kelimesinin telaffuzu olan Rum kelimesi birleerek Bizanstan (Apurum) gelen eliler iin kullanlmtr (gel, 1945, s. 63-87). Seluklular ve Osmanllar da Araplarn kulland Rm kelimesini benimsemitir. Seluklular, daha nce Dou Romann sahip olduu Anadolu iin Diyr- Rm tamlamasn kullanrlarken Osmanllar da Balkan topraklar iin Rumeli szcn kullanmlardr. Fatih Sultan Mehmed de stanbulu fethettikten sonra Kayser-i Rm unvann almtr. Ayrca Bizanstan Osmanlya intikal eden Bizans kkenli Ortodoks Osmanl tebaas iin de Rm tabiri kullanlmtr.

Grek
M.. 197 ylnda bugnk Yunanistan topraklarnn byk bir ksmna hakim olan Romallar burada yaayan insanlar iin Latinlerin hizmetkar, Latinlerin klesi manasnda Grek kelimesini kullanmlardr. Ancak Grek kelimesinin siyasi manada kullanlmas M.S. 800 ylnda gereklemitir. Bu dnemde Kutsal Roma Cermen imparatoru olan arlman, Bizans imparatoru sfatyla papann elinden ta giymitir. Bu sfatn kendilerine ait olduunu iddia eden Bizansllar arlmann bu unvan kullanamayacan dile getirmilerdir. Halbuki, bu tarihte Bizans Devletinin banda kocas IV. Leonun 780 ylnda lm zerine kk yataki olu VI. Konstantinosun nce naipliini stlenmi sonra da iktidar iin z olunu ldrtm olan imparatorie rini bulunuyordu. arlman bir kadnn Roma imparatoru olamayacan sadece Greklerin kral manasnda Rex Graecorum unvann kullanabileceini iddia etti. arlmann bundaki amac, artk Yunanca konumaya balayan Bizans imparatorlarn, daha nce Romann kleleri olan Greklerle zdetirerek onlar kmsemek ve kendini meru Roma imparatoru kabul ettirtmekti. Bizans gerek Roma imparatoru unvannn kendisine ait olduunu, imparatorluun ykld son gne kadar iddia etti. Ancak Bizans imparatoru I. Mihail 812 ylnda imzalanan Aachen Antlamasyla Kuzey talya ve Adriyatikteki baz topraklarn iade edilmesi karlnda arlmann Roma imparatoru sfatn kendisiyle birlikte kullanabileceini kabul etti. Bugn de bat dillerinin pek ounda Yunanistan iin Greece, Yunanllar iin de Grek kelimesi kullanlmaya devam etmektedir. (Haldon, 2007, s. 167)

Hellas
Gnmzde Yunanistan Devletinin kendi topraklarn tanmlamak iin kulland Hellas kelimesi, Bizans dneminde Selanik ile Atina arasnda kalan blge iin kullanlyordu. 7. yzylda bu blgede oluturulan kolordu blgesinin ad, Hellas temasyd. Bu kelimenin Yunanllarn yaad lke ve bundan treyen Yunanllar manasndaki Hellas kelimesinin siyasi bir mana kazanmas 1204 ylnda gerekleen IV. Hal Seferinden sonra olur. stanbulun Hristiyan-Katolik Latinler tarafndan igal edilmesi ve kaynaklarn belirttiine gre hibir ehirde o gne kadar yaplmayan yamann stanbulda gerekletirilmesi, Bizansllar kimlikleri konusunda bir arayn iine sevketmitir. 1204 ila 1261 yllar arasnda stanbuldan ayrlarak zmitte varlklarn srdrmek zorunda kalmalar Bizansllarn, Romal tanmnn kendilerine ne kadar uyup uymadn dnmeye sebep olmutur. nk bakentlerini igal eden, kendilerini srgne gnderen Latinler de ana kimliklerini Hristiyan ve Romal olarak tanmlyorlard. Bizansllar da ayn deerlere sahip kyorlard, ama tarihin grd en byk yama ile karlamlard. O zaman on-

Bizans Tarihi

lardan baz farklar olmalyd. Bu farkllk Ortodoks olmalar, Yunanca konumalar ve yaadklar lkeye de Hellada denmesi olarak belirlendi. 1204den sonra Hellas ve Hellen kelimeleri daha youn olarak kullanld. Bundan dolay baz tarihiler, Bizansn 1204 ylnda sona erdiini ve bu tarihten sonra modern Yunan tarihinin baladn iddia ettiler. (Savvides-Hendrickx, 2001, s. 26-27 )

Yunan
Yunanllar gnmzde kendilerini Hellas, batllar Grek olarak tanmlarken Trkiyede dahil pek ok dou lkesinde Yunan szc ile tanmlanmaktadr. Bunun kkeni milattan nce Atina ve Sparta ile randa yaayan Persler arasndaki ilikilere dayanr. Tarihi kaytlara gre Atina ve Spartallarn yan sra Bat Anadoluda onia blgesinde yaayanlarla temas kuran ilk doulu toplum Persler olur. Persler bu insanlar on olarak kaydederler. Perslerin kullandklar Fars dilinde canllar iin ismin oul hali sona getirilen -an ekiyle gerekletirilir. onyallar diyebilmek iin onan kelimesi tretilmitir. randa 7. yzyldan sonra slamiyet yaylmaya balayp Arap alfabesi ile Farsa yazlmaya baland zaman onan kelimesi Yunan eklinde okunmaya balamtr. Yunanistan kelimesi de onlarn yaad lke manasna gelmektedir.
SIRA SZDE

Bizans ve Rum tabirlerini aklaynz. SIRA SZDE

D N E L Roma M Bizans Devletini mparatorluundan ayran genel zellikleri vardr. Bu zellikleri yeni Roma olarak anlan stanbul ehri, Hristiyanln resm din olarak kabul edilmesi, antik Yunan kltrnn baz deerlerine sahip klmas ve 7. yzS O R U yldan sonra Latinlikten uzaklama manasna gelen delatinizasyon politikasnn izlenmesine ramen Roma devlet geleneinin srdrlmesidir. DKKAT

DNELM S O R U

BZANS DEVLETNN GENEL ZELLKLER

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

NTERNET

SIRA SZDE M. . 323 ylnda Byk skender ld zaman Balkanlardan Hindistana kadar uzanan bir imparatorluk brakmt. skenderin imparatoluu btn imparatorluklar gibi ok dililii, ok etnik yapy ve ok inanc ieriyordu. Bu okluk iinAMALARIMIZ de kini glosa olarak adlandrlan ortak anlama dili, Yunanca olmutu. Halkn byk bir blm kendi dilini konuurken ehirli yneticiler, tccarlar ve ehirlerin elitleri K anlama T A P dili olarak Yunancay da kullanyorlard. skender dneminde dou, batdan Yunanca bata olmak zere pek ok ey ithal ederken ynetim anlayn, saray terifat gibi konularda da baty etkiledi. skenderin lm ile Balkanlarda Makedonya Krall, Bergama ve evresinde Attalid Krall (M.. TELEVZYON 283-133), Adyaman, Gaziantep ve Kahramanmara blgesinde Kommagene Krall (M.. 162-M.S. 17) ve Gney-dou Akdeniz ve Suriyede Selefki Krall (M.. 305-64) kurulmutur. NTE RNET Romallar, Balkanlar ve Anadoluyu skenderden sonra kurulan bu devletlerden aldlar. Romallar bu blgeye geldiinde ehirli zmreler zerinde Antik Yunan etkisiyle karlatlar. inde dou etkisi de bulunan skender dnemi kltrnden etkilendiler. Romallar M.S. 3. ve 4. yzylda Antik kltrnn etkisini azalttlar. stanbulun 330 ylnda bakent ilan edilmesinden sonra douda Yunanca bilmeyen ve Latince konuan memurlar grevlendirilmeye baland. Douya gnderilen bu memurlara Latince kelimelerin Yunanca karln gsteren ve yerel terminolojiyi aklayan kitapklar datlyordu. Memuriyet elde etmek ancak

Antik Yunan Kltr

1. nite - Bizans Tarihine Genel Bir Bak

Latince renmekle mmkn olabiliyordu. Bu dnemde Yunancaya pek ok Latince kkenli kelime geti. Yunanca 4. yzyln ortasndan itibaren tekrar nem kazanmaya balad. mparator Arkadios (395-408) ve II. Teodosios (408-450) stanbulda domu ve yetimi imparatorlard. Zamanla Yunanca, Bizans saraynda etkisini arttrd. 6. yzyldan sonra Bizans hukuk dili Latinceden Yunancaya dnt. Bunun sonucu olarak 7. yzylda Yunanca, Bizans Devletinin resmi dili hale geldi. Bizans eitim sisteminde orta ve yksek eitimde Antik Yunan yazarlarnn eserleri retildi. Hristiyanlk kabul edildikten sonra Antik Yunan kltr pagan olarak nitelendirilse dahi Antik Yunan tarihi, Antik Yunan felsefesi ve bilimi Bizans eitim sisteminde kabul edildi ve yeni nesillere aktarld. Homerosun destanlar ders kitab olarak okutuldu. Aristo, Eflatun, Evripidis, Sofoklis, Herodotos ve Tukididis retildi. Bunun bir sonucu olarak Bizansl tarih yazarlar, Antik Yunan mverrihleri olan Herodotos ve Tukididisin yazd gibi zaman zaman kuzeyden gelen Got, Hun ve Bulgarlar skit, Arnavutlar liriyal, Trkleri de Pers szckleriyle adlandrdlar. Antik Yunan kltrnn baz rnlerini Bizans koruyarak modern dnyaya aktarma grevi grmtr. Ayn ekilde Abbasiler dneminde Bizansa kar yaplan askeri seferler esnasnda ele geirilen Bizans ehirlerinde Antik Yunan kltrne ait yazmalar toplanm, Badata gtrlm, burada 80 yakn Antik Yunan bilgin ve filozofunun eseri Arapaya evrilerek korunmas ve daha geni kitlelere aktarlmas salanmtr. zellikle Aristonun slam dnyasnda etkisi ok byk olmu ve kendisi ilk retmen manasna mualliml-evvel unvanyla anlmtr.

Roma Devlet Gelenei

Bizans Devleti 6.yzyldan sonra Roma geleneklerinden uzaklaarak kendine ait deerler oluturmaya balamtr. Bununla birlikte imparatorluun siyasi dncesi, devlet organizasyonu, idari kurumlar, mali tekilat, diplomasi, ordu ve hukuk alannda Romann etkisi azalarak da olsa imparatorluun sonuna kadar devam etmitir. Roma dnyasn merkezi ynetim anlay, tarann merkeze yollar kanalyla sk bir ekilde balanmas ve imparatorluk otoritesine kar gelenlerin sert bir ekilde cezaladrlmas ilkesi Bizans dneminde de srdrlmtr. Bizans da Roma gibi merkezi otoritesini salamak iin gelirlerinin byk bir ksmn orduya ve mekezi brokrasiye harcyordu. Bu harcamalarn finanse etmek iin imparatorluun tm eyaletlerinde vergi toplama kapasitesine sahip mali brokrasiyi oluturmutu. Grevliler, halkn sahip olduu mlk ve arazileri vergilendirmek iin nfus saym gerekletiriyorlard. Bu gelenek Bizansta da srdrld. Kayt sistemi Romada olduu gibi stanbulda da her trl imparatorluk kararnn nsha olarak tutulmas olarak devametti. Adaletsizik konusunda imparatorluun drt bir tarafndan impatora yazlan dilekelere cevap verilmeye zen gsteriliyordu. Bu geni brokrat a, imparatora itaat eden ve imparatorun atama ve azletme yetkisine bal olarak, monarik rejimin bir gstergesi eklinde Bizans imparatorluunun sonuna kadar varln korudu. Btn imparatorluu etkileyecek kararlarn alnd stanbuldaki imparatorluk saray Romadaki Palatine tepesinde yer alan Augustus Saray model alnarak oluturuldu. Saray, byk tren salonlar, imparatorluk ailesinin ve hizmetkrlarnn yaam alanlarn, hamam, garnizon, kilise, merkezi ynetimin pek ok brosunu da ieriyordu. Bu sarayda byk bir ktphane bulunuyordu ve imparatorun ocuklarna eitim verilen yer olarak kullanlyordu. Saray ktphanesi imparatorlara bilgi kayna olarak hizmet verirken burada altrlan uz-

Bizans Tarihi

man kadrolar tarafndan el yazmalarn oaltlan nshalar yabanc hkmdarlara hediye olarak sunuluyordu. (Herrin, 2010, s. 54-66) Dou Roma mparatorluunun M.. 100 ve M.S. 100 yllar arasnda 2 asr iinde ina ettii askeri yollar, Bizans dneminde de kullanld. Bu yollar askeri seferlere hizmet ettii kadar nakliye, posta ve istihbarat ann da oluturulmasn salyordu. Yollarn onarlmas iin yerel nfusa vergi konuldu ve yollardaki gvenliin salanmas iin de derbeni tekilatlar oluturuldu. Zaman iinde Bizans dneminde yeni gzergahlar almakla birlikte Romann oluturduu ana yollar Bizansn son yllarna kadar kullanld. Bizans ordusu, d glere kar askeri snr blgelerine yerletirilmi sava kuvvetlerden, imparatorluk arazisi iinde asayii temin etmek iin yaya ve atl birlikler ile stanbulda imparatorun ve bakentin gvenliini salayan ve ounlukla Cermen ve skandinav kkenli Varanglarn oluturduu muhafz ktalar ieriyordu. Zaman iinde tpk Romada olduu gibi cretli askerler Bizans ordusunun vazgeilmez unsurlar haline gelmitir. Bizans ordusunu yneten subaylar sonucu zafer olmayan muharebeye girilmemesi konusunda sk bir eitim alyorlard. Bu arada Bizans diplomasisi imparatorluk iin yaklaan tehlikeyi anlamalar ya da hara vererek nlemeye alyordu. Bu baarlamazsa dman olarak alglanan siyasi oluumunun rakibi ile anlamalar yaplyor ve Bizans devreye girmeden iki yabanc gcn birbirini yok etmesi planlanyordu. Btn diplomasi almalar baarszlkla sonuland zaman Bizans ordusu sava iin hazrlanyordu. Roma geleneinden alnan bu unsurlar yeni bakent stanbula tand zaman, ehir, yeni Roma manasnda Neva Roma olarak adlandrld. (Haldon, 2007, s. 28-29; Nicolle-Haldon-Turnbull, 2010, s. 53-65)

Ortodoks Hristiyanlk
Hz. sa ile zuhurundan yaklak asr sonra Hristiyanlk, horlanma ve yasaklanma srelerini tamamladktan sonra Roma mparatorluu tarafndan nce serbest braklm, daha sonra da resm din olarak benimenmitir. Ancak bu noktaya gelindiinde sa ve Havarilerini tanyanlar tanyan kuaklar ortadan kalkm, Hristiyanln temel ilkelerinin neler olduu konusunda genel belirsizlik ortaya kmtr. Bundan dolay her grup Hristiyanln kendi yorumunun doruluunu savunurken farkl yorum getiren gruplar ise sapkn (heretik) olarak tanmlamtr. Bu belirsizlie son vermek zere 325 ylndan itibaren Hristiyanlk inancnn ilkelerini belirlemeye ynelik sinod ya da konsil denilen ve yetkili tm din otoritelerin katld toplantlar gerekletirilmitir. Bu toplantlar sonucunda herkes tarafndan kabul edilmese de imparatorluun resm din grnn ilkeleri ve Hristiyanln kaynaklar belirlenmeye allmtr. Hristiyanln temel kaynaklarn ncil, Havari pederleri, kilise babalar ve kilise retmenleridir. Hristiyanln yazl kayna olarak Matta, Markos, Luka ve Yuhanna ncillerinin sahih olduu kabul edildi. Havariler zamannda yaam ya da havarilerin rencileri olmu olan Romal Clement, Antakyal gnatius, zmirli Polikarpos ve Pamukkaleli Papias gibi erken dnem Hristiyanlk yazarlar olan havari pederleri Hristiyanln kaynaklarndan birisi kabul edildi. Byk evrensel retmenler olarak kabul edilen Byk Vasil, Nenizili Gregor ve oannis Hrisostomos gibi Hristiyan kilisesinin tarihini yazanlar kilise pederleri ad altnda Hristiyanln dier kaynak grubunu oluturdu. Ayrca skenderiyeli Kiril, Kudsl Kiril, aml oannis gibi din ve bilim adamlar da kilise retmenleri adyla Hristiyanln temel kaynaklarndan birisi olarak kabul edildiler.

1. nite - Bizans Tarihine Genel Bir Bak

lki 325 ylnda ve yedincisi znikte gerekletirilen konsillerde Hristiyan dnyasnn geni bir katlm ile ortak ilkeler belirlendi. Bu konsillerin siyasi ve dini olmak zere iki temel amac vardr. Siyasi alglaya gre Bizans imparatoru, Tanrnn yeryzndeki kralln onun adna yneten kiiydi. Yetkisi, Tanr tarafndan verilmiti. Ortodoks bak asna gre yeryznde tek bir krallk olabilirdi. Bundan dolay da Hristiyanln tek bir doru yorumu olabilirdi. Bu tek doru yorumu da kilise yapmalyd. mparatorun gzetiminde kilisenin yapt yoruma doru yorum manasnda Ortodokslukluk denildi. Ortodoksluk dncesi temellerini havariler geleneine dayandrd. Ancak teslis olarak adlandrlan Baba (Tanr), Oul (sa) ve Kutsal Ruh konusundaki teolojik tartmalar hi bitmedi. Rahip Arius 4. yzylda Oulun (sa), Tanr gibi ezeli olarak mevcut olmadn ve Baba (Tanr) tarafndan yaratlm olduunu iddia etti. 325 ylnda znikte toplanan ilk konsilde bu gr aforoz edildi. Konsil, Oulu Tanr ile ayn zl ve Baba ile birlikte ezeli ve ebedi olarak bir arada bulunan ve ayn ilahi ruhu paylaan olarak tanmlad. Bylece resm Ortodoksluun ilkesini de belirlemi oldu. Ancak bu dnemde Hristiyan teolojisinde ortaya kan dier bir tartma konusu ise sann bedeninde insan ve Tanrnn nasl birletii sorusu idi. sann ve Tanrnn znn ve doasnn ayn olduunu iddia eden monofizist gre kar 431 ve 449 Efes konsilleri ile 451 ylndaki Kadky konsilinde sann blnmeyen, ayrlmayan, deimeyen ve karmayan iki doasnn (insan ve Tanr) olduu eklindeki reti resm Ortodokslua ilave edildi. Bunun zerine 5,6 ve 7. yzyllarda monofisizm, 8 ve 9. yzyllarda ikonoklazma (tasvirkrclk), 9. yzyln ortasnda pavlikanizm ve 12. yzylda bogomilizm sapknlk olarak nitelendirilerek mcadele edildi. Her ne kadar bu mcadele esnasnda baz kesimler resm Ortodoksluun dnda brakldysa da geni bir kitle imparatorluk otoritesi ve kilise tekilat yoluyla resm Ortodoksluun iine ekildi. Bylece Ortodoks bak asna gre yeryznde nasl tek bir Tanr krall olmas gerekiyorsa, Hristiyanln da tek bir doru yorumu gerekletirilerek imparatorun meruiyetini srdrmesi saland. mparator Teodosios (379-395) zamannda Katolik kilisesi kuruldu. Kendilerini sann havarisi Petrosun Vatikanda kurduu kiliseye balayan Katolik Roma kilisesi Hristiyanlk hiyerarisi iinde stn olduunu iddia ediyordu. Romay yine havarilerin kurduu skenderiye ve Antakya kiliseleri takip ediyordu. Bu kiliseye Bizans imparatorunun siyasi gc ile stanbul ve Kuds kiliseleri de ilave oldu. Konsiller yoluyla stanbul patrikliinin kiliseler hiyerarisindeki yeri ykseltildi. Ancak Roma kilisesi ile stanbul patriklii arasndaki mcadele siyasi olaylarn geliimiyle her zaman varln korudu. Daha nce stanbul patrikliinin muhalefeti ile Hristiyan amentsnden karlm olan sann znn ouldan/filioqueden geldii ifadesi 11. yzyln banda Roma kilisesi tarafndan metne yeniden kondu. Bu olay taraflarn biribirini doru inantan uzaklamakla sulamalar ve 1054 ylnda shisma denilen Katolik ve Ortodoks kiliselerinin gnmze kadar devam eden blnmesini ortaya kartt. Roma ve stanbul patriklii arasndaki mcadele Gotlarn 340 ylndan sonra Ortodoksluun daha sonra sapkn olarak nitelendirilecek Ariusuluk mezhebine girmesiyle balad. Gotlar, gelitirdikleri alfabe ile ncili Gotaya evirdiler. Ancak daha sonra Roma kilisesi, bata Gotlar olmak zere tm Cermen kabilelerini nce Arius mezhebinden sonra da Ortodoksluktan uzaklatrarak bu kavimleri Katolik dnyas iine ald. Benzer bir mcadele 9. yzyln ikinci yarsndan balayarak Slav dnyas iin de yaand. Ancak bu mcadeleden stanbul kilisesi galip kt. 860 ylnda Bulgarlar, 990lardan sonra da Kiev Ruslar, Ortodoks dnyasnn iine ekildi.

Pavlikanizm ve Bogomilizm: 9. yzyln ortasnda Dou Anadoluda ortaya kan ve muhtemelen ilk savunucularndan birisi olan Samsatl Pavlosun ad verilen Pavlikanizm/Pavlosuluk, dalist ve yeni maniheist unsurlarn Hristiyanlkla karm sonucu ortaya kmtr. 870lerde Abbasi halifeleriyle ibirlii yaparak Bizansa kar mcadele eden Pavlosular Bizans, Dou Anadoludan alarak Balkanlara iskan etmitir. Pavlosuluk Balkanlardan katt yeni unsurlarla Slav arasnda Bogomilizm adyla yer bulmutur.

10

Bizans Tarihi

Bylece Bizans, Ortodoks kilisesinin yapsnda tekilat ve ideolojisinde Bizans nfuzunu Balkan kltrlerine intikal ettirmeyi baard. 1054 ylndaki kiliselerin ayrlmasna son vererek kiliselerin tekrar birletirilmesi abasna birlik anlamnda union denildi. Katolik kilisesi, Mslman dnyasna kar Bizansa yardm unionun gereklemesine balad. Katolik Latinler, bu dini meseleyi kullanarak 1204 ylnda gerekletirdikleri stanbul igalini hakl gstermeye altlar. Gerek manada halk arasnda benimsenmemi ve tepki gsterilmi olmasna ramen Bizans imparatorlar 1274 ylnda Lyon ve 1438/39 Ferara-Floransa Konsilinde Katolik kilisesinin stnln kabul etmelerine ramen batdan umduklar yardm bulamadlar (Herrin, 2010, s. 67-86 Baskc, 2009, s. 96-101). 4. yzyln sonunda Hristiyanlk, Bizans Devletinin dini haline geldiinde Hristiyan olmayanlarn devlet memuru olma ihtimali ortadan kalkt. Daha nce pagan zlmne maruz kalan Hristiyanlar, nce paganlar dladlar, daha sonra da onlarn tm mabetlerini yktlar. Hristiyanlar, Tanr tarafndan Hz. sa yoluyla kendilerinin seilmi millet olduuna ve seilmi halkn pelerinini Tanrnn Hristiyanlara aktardna inanyorlard. Tanr tarafndan seildiine inanlan Ortodoks imparator, Hristiyan ekmenik (sahip olunan Uygar Roma topraklar) dnyasn, inanszlara! kar savunmak durumundayd. Sapknlk, ayn zamanda imparator otoritesine muhalefet olarak alglanyor ve ihanetle sulanyordu. Bu anlayn sonucu olarak Ortodoks dzene ve Tanrnn atad yneticiye kar eylemlere verilen cevap ite ve dta sava eklinde kendini gsteriyordu. Yaplan savalar Bizans mparatorlar bar korumak, Hristiyan dnyasnn topraklarn geniletmek ve Tanrnn seilmi halkn savunmak temeline dayandrarak hakl gstermeye alyorlard. Tanrnn semavi desteini almadan savamann imkansz olduuna inanan Bizans ordusu, zaferlerini Tanrnn seilmi halkn yannda olmas eklinde yorumlarken yenilgilerini ise Tanrnn kendilerini gnahlar iin cezalandrd ynnde deerlendiriyordu. stanbulun fethini anlatan bir Bizans kroniinde stanbulun alnmamas iin Tanrya dua etmeleri ve stanbulun Osmanllar tarafndan fethi zerine Tanr hangi gnahlar iin bilmiyorum, ama dikkate almad cmlesiyle de Bizansllarn bu inanlarn imparatorluun son gnne kadar devam ettirdikleri anlalyor (Nicolle-Haldon-Turnbull, 2010, s. 93- 97; Sfrancis, 2009, s. 292).

stanbul
Dioklitianos dneminde (284-305) drt bal ynetim denilen tetrarhia sistemine geildiinde Roma ehri nemini yitirmeye balad. mparatorluun merkezi Diokletianos zamannda zmite nakledildi. I. Konstantinos (306-337) bakenti stanbula tama karar ald. Bu kararn alnmasnda stanbulun corafi konumu kadar dnemin askeri, siyasi, ticari ve dini nedenleri de rol oynamtr. 324 ylnda stanbulun inasna baland. Romada olduu gibi Sarayburnunda muhteem bir saray, senato binas, hipodrom ve kiliseler yapld. Meydanlar, sanat eserleriyle donatld ve karadan gelebilecek saldrlara kar Marmaradan Halie kadar uzanan surlar ina edilerek 11 Mays 330 tarihinde stanbul resmen Bizansn bakenti oldu. ehir, kurucusunun adna izafeten Konstantinin ehri manasnda Konstantinopolis adyla anld. (Demirkent, 1992, s. 230-244) Bizans tarihi bundan sonra stanbulun kaderiyle rtt. Pek ok tarihi, Bizans Devletinin balang noktas olarak stanbulun kurulmasn alrken biti tarihi olarak stanbulun fethini gsterdi. Bizans devletinin dier blgelerde geen tarihi stanbulda yaanan ve kayda geirilen olaylar kadar tutmaz. Bu ynyle Bizans tarihi bir bakma stanbul tarihi de demektir.

1. nite - Bizans Tarihine Genel Bir Bak

11

stanbul ehriyle zdeen unsurlardan birisi, onun surlardr. stanbulun ilk surlar kurucusu Konstantinos tarafndan 328 ylnda yaya halde ve elinde bir mzrakla bizzat izilmitir. Konstantinos tarafndan ina edilen bu surlar, kentte daha nce var olan Antik surlarn kat uzanda ina edilmitir. mparator Valens (36478) tarafndan gnmze kadar ulaan Bozdoan su kemerleri ina edildi. Bu su kemerinin 9. yzylda yaplan onarm esnasnda alt bin iinin atrlmas bu su kemerinin muhteemliini aklamaya yeterlidir. Hunlarn Bizans topraklarnda ilerlemesi ve stanbulu ele gerime ihtimali karsnda II. Teodosios (M.S.408-450), I. Konstantinosun ina ettii surlarn 2,5 km ilerisinde bat ynnde Antemios isimli bir mimara kendi adyla anlacak olan surlar 413 ylnda ina ettirtti. Bu surlar stanbul ehrinin gerek snrlarn belirledi. 447 ylnda yaanan deprem esnasnda yklan surlar 3 ay iinde onarld ve Atillann stanbulu ele geirmesine engel oldu. Bu surlara 627 ylndaki Avar kuatmas srasnda Vlaherna tarafnda bulunan Meryem adna kurulmu olan kilisenin de iine alnmas ve ehrin savunulmasn arttrmak amacyla ilave surlar ina edildi. I. Manuil Komninos (1143-1180) zamannda bugnk Vlaherna sarayn kuatan surlar yapld. Buna ramen 1204 ylnda Hallar, Vlaherna surlarnn bulunduu yerden stanbulu igal etti. na edilen stanbul surlarnn 447den sonra en kapsaml tamirat 1345 ve 1441 yllarnda gerekletirildi. Bu surlar 627 ylnda Avar ve Pers kuatmasn, 674-678 yllar arasnda Hz. Muhammedin sancaktar ve sahabenin hayatta kalan son temsilcisi Ebu Eyybin de katld Arap muhasarasn, 717 Arap kuatmasn, 813 ylnda Bulgar Han Krumun saldrsn, 860 ylndaki Rus kuatmasn engelleyebilmi ve gnmze kadar ulamtr. stanbulun gvenliinin salamann yan sra I. Konstantinostan balayarak nfusunun da arttrlmas politikas izlenmitir. Bu amala stanbula yerleenlere iaelerini karlamak iin devlet tarafndan bedava temel yiyecek maddelerinin salanmas ilkesi benimsendi. Temel yiyecein yan sra stanbul halkna elence sunmak da devletin grevi olarak kabul edildi. Bu politikaya ekmek ve sirk siyaseti denildi. 7. yzyln banda stanbulun tahl ihtiyacnn karland Msrn nce Sasaniler tarafndan alnmas, daha sonra da Mslmanlar tarafndan fethinden sonra da bu politika srdrld. 378 ylnda stanbul surlarnn nnde grlen Gotlar, ehirde kendilerine kar koyacak bylesine byk bir kalabal karlarnda grnce kente saldrmaktan vazgemilerdi. 542 yllarnda yaanan vebadan nce stanbulun nfusunun yarm miliyona ulat idda edilmektedir. 12. yzylda yaklak 400 bin olan stanbul nfusuna hala yeterli ekmek piirilebiliyordu. Hipodrom kamusal elencelerin yapld yerdi. At ve araba yarlar, yeiller ve maviler olarak adlandrlan toplumsal gruplar tarafndan gerekletiriliyordu. Bu yarlarn arasnda gerekletirilen jimnastik, atletizm, boks, vahi hayvan gsterileri, pandomim, dans ve mzik gibi faaliyetler de bu toplumsal gruplarn sorumluluu altndayd. Roma Devlet geleneinden intikal eden ekmek ve sirk politikas Hristiyanln ve kilisenin g kazanmasyla engellenmeye alld. Bu trenler Hristiyanlarn orba ve mafiret (kurtulu) trenlerine dnt. Antik Yunan oyunlarnn tiyatro ve mzik konseri mekanlar (Odeon), yap malzemelerinin elde edildii ta ocaklarna evrildi. Ancak hipodromdaki elenceler hibir zaman kaldrlamad. stanbulun 11 Maysta kuruluunun yldnmleri hipodromda gerekletirildi. Dmanlarn ve mahkumlarn lm, gen imparatorun doumu ve ta giyme gibi trensel olaylar iin hipodrom toplanma yeri olma zelliini korudu. mparator halk ile hipodromda yz yze geliyordu. 12. yzylda imparatorluk ailesi dnleri-

12

Bizans Tarihi

ni Vlaherna saraynda kutlamaya karar verdiinde halk buna kar kmt. Hipodrom, stanbul ehir hayatnda ylesine bir rol oynuyordu ki imparatorlar halkn eelencesi iin nemli miktarda fonlar ayryorlard. Hipodromda senato, ordu ve halkn nnde yaplan ta giyme treni, 457 ylnda patrik tarafndan Aya Sofyada ta giydirme seramonisine dnt. 532 ylnda Nika ayaklanmas srasnda yanan Aya Sofya kilisesinin yerine imparator I. Iustinianos, Milletli sidoros ve Aydnl Antemios adl mimarlara gnmze ulaan Aya Sofya kilisesini ina ettirdi. Aya Sofia kilisesi ykseklii ve kubbesi ile uzun asrlar dnyann en yksek binas olarak kald. Seyyahlar, Pers etkisiyle oluturulan, altn aalarn stnde altndan kularn tt imparatorun her iki yannda aslanlarn kkredii, su saatleri ve astronomik rasat aletlerin bulunduu, altndan yaplm mutfak eyalarnn kullanld Bizans sarayn ve stanbulu anlatmaktadrlar. Ancak stanbulun bu muhteemliinden 1204 ylnda gerekleen IV. Hal Seferinden sonra pek fazla bir ey kalmaz. Latinler, yamaladklar altn at heykellerini ve deerli pek ok eseri Venedik bata olmak zere Bat ehirlerine gtrrler. Pek ok kilisenin altn ve gmten kaplamalar sklerek yamalanr. Bu durum bir ok binann tabiat artlarna dayanamadan yklmasna sebep olur. Trkler, stanbulu fethettikleri zaman nfusu 40 binin altna dm ve mevcut yaplar bakent olmaya yeterli olmayan bir ehirle karlarlar.
SIRA SZDE

Antik Yunan kltrnn gnmze ulamasnda Bizans ve slam dnyasnn etkisi ne SIRA SZDE olmutur?
D TARHNN NELM BZANS DNEMLENDRLMES

DNELM S O R U

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

NTERNET

Bir devletin tarihini dnemlendirmek altnz konuya gre deiebilmektedir. Ayn devletin tarihi S O R U sz gelimi sanat tarihi asndan kaleme alndnda baka bir tasnifle ya da siyasal tarih asndan yazldnda farkl bir dnemlendirme ile karlaabiliriz. Bir devletin tarihini alara ayrmak aslnda tarihilerin o devletin tariDKKAT hini daha kolay retmeye ynelik uyguladklar bir metodtur ve tarihiler her zaman kendi aralarnda dnemler hakknda hemfikir olamazlar. Bizans tarihinin dSIRA SZDE nemlendirilmesi konusunda tarihiler arasnda deiik grler vardr. Bunun sebepleri arasnda Bizans devletinin ne zaman balayp ne zaman bittii konusundaki tartmay gsterebiliriz. AMALARIMIZ Tarihilerin bir ksm Bizansn balang tarihi olarak Dioklitianosun 284 ylnda tahta kmasn, 324 ylnda stanbulun inasna balanmasn, 330 ylnda stanbulun resmi K bakent T A P olarak ilan edilmesini, 395 ylnda imparatorluun Dou ve Bat Roma olarak ikiye ayrlmasn ya da 476 ylnda Roma ehrinin Cermenler tarafndan ele geirilmesini kabul ederler. Bu tarihleri kabul etmeyen Bizantinistlere de rastlanr. Onlara gre 7. yzyldan nceki tarih Roma devletinin tarihidir ve bu TELEVZYON dnem ancak protobizans yani Bizans ncesi olarak adlandrlabilir. Bundan dolay onlar iin Bizansn balang noktas Herakliosun 610 ylnda tahta k ya da 711 ylnda III Leonun imparator olmas olay Bizansn balang noktas olarak NTERN ET kabul edilebilir. Bizans devletinin balang noktasyla ilgili enteresan bir gr de 1204 yl olduudur. nk 1204 ylnda gerekleen Hal seferiyle Roma devleti yklm ve bu olayn ortaya kartt znik devleti ve onun 1261 ylnda stanbulu ele geirerek ehri tekrar bakent haline getirmesi Bizansn balang noktasdr. Bizans devletinin biti tarihi konusunda da deiik grler mevcuttur. En yaygn olan gr, 1453 ylnda stanbulun Trkler tarafndan fethedildii tarih, Bizansn biti noktasdr. Bunun yan sra 1461 ylnda Trabzon ve Mora despotluu-

1. nite - Bizans Tarihine Genel Bir Bak

13

nun Osmanlya balanmas da Bizansn biti tarihi olarak verilmektedir. 1204 ylnda Hallarn stanbulu ele geirerek yamalamasn ve burada 57 yl sren bir devlet kurmalarn Bizansn gerek ykl tarihi olarak gsteren tarihiler de mevcuttur. Bununla birlikte Bizansn balang ve biti tarihi olarak en ok itibar edilen gr ise Bizansn 11 Mays 330 ylnda balad ve 29 Mays 1453 tarihinde bittiidir. Bu gre gre Bizans devleti 1123 yl varln srdrmtr (SavvidesHendrickx, 2001, s. 19-22).

Bizans Tarihinin Hanedanlara Gre Tasnifi

Yaklak bin asrdan fazla sren Bizans imparatorluunun dnemleri, devleti yneten hanedanlara gre, kronolojik dnemlere gre ya da sosyal, kltrel ve ekonomik olaylara gre yaplan tasniflerle dnemlendirilmeye allmtr. Monarik rejimlerin arlkl olduu ve hanedanlarn devletleri ynettii yeni ve yaknalar boyunca Bizans tarihini hanedanlara gre tasnif etme daha yaygn olarak grlen bir durumdur. Bizans tarihinde 90n zerindeki imparator temel olarak 14 hanedana mensup olarak kabul edilir. Bu tasnife gre Bizans devletinin dnemlerini 306 - 363 Konstantinos, 364 - 457 Valens ve Teodosios, 457 - 518 Leon, 518 - 578 ustinianos, 610 - 711 Heraklios, 717 - 802 Suriyeli (savrian) Leon, 820 - 867 Amorion, 867 - 1056 Makedonya, 1057 - 1185 Dukas ve Komninos, 1185 - 1204 Angelos, 1204 - 1261 Laskaris ve son olarak 1261 - 1453 yllar arasnda Paleologos hanedanlar oluturur. Hanedan kurucular olan Konstantinos gnmzde Srbistan snrlar iinde kalan Ni ehrinde, Valens Hrvatistanda, Teodosios spanyada, Leon Gney Trakyada yaayan Vessi kabilesine mensup biri olarak Arnavutlukta, ustinianos skp yaknlarndaki Tavresiumda, Heraklios Ermeni bir ailenin mensubu olarak Kapadokyada, Suriyeli ya da savrian hanedann kurucusu Leon Marata, Amorion hanedannn kurucusu II. Mihail Afyon Emirda yaknlarndaki Amorion ehrinde, Makedonya hanedannn kurucusu I.Vasil Ermeni kkenli bir ailenin ocuu olarak Edirnede domutur. Dukas ve Komninos hanedannn ilk temsilcileri Paflagonya, Angeloslar Alaehir, Laskarisler Selanik kkenliydiler ve Paleologoslar da gemilerini antik dnyaya kadar gtryorlard. Bizans yneten btn bu hanedanlar ayn zamanda hem corafi olarak hem de etnik olarak Bizans imparatorluunun ne kadar geni alanlar kapladn ve kozmopolit bir yapya sahip olduunu da gsteriyordu.

Bizans Tarihinin Kronolojik Tasnifi

Kronolojik ya da klasik yaklama gre Bizans imparatorluu tarihi ana dneme ayrlr. Bunlar 284 - 717 yllar arasnda erken Bizans dnemi tarihi, 717 - 1204 seneleri arasnda orta Bizans dnemi ve 1204 - 1461 yllar arasnda ge Bizans dnemidir. Erken Bizans dneminin zellikleri arasnda Dioklitianosun tetrari ynetimine geerek bakenti zmite tamas, stanbulun inas ve bakent olarak ilan edilmesi, II. Teodosios (408 - 450) zamannda stanbul surlarnn inas ve stanbul niversitesinin kurulmas, Roma ehrinin Cermenler tarafndan alnmas ve Bat Roma topraklarnn kayb, I. ustinianos (527 - 565) dneminde talya, Gney spanya, Kuzey Afrikada Bizans egemenliinin tekrar kurulmas ve Aya Sofyann inas, 610 ylnda Herakliosun tahta kmas, Sasanilerle sava, tema sistemin uygulanmas ve Bizansn Msr, Filistin, Suriye, Gneydou ve Dou Anadolu topraklarn Mslman Araplara kaptrmas ile Balkanlardaki Slav istilas saylabilir.

14
Tablo 1.1 Bizans mparatorlar Tablosu

Bizans Tarihi

I. Konstantinos Konstantios Iulianos Iovianos Valens I. Teodosios Arkadios II. Teodosios Markianos I. Leon II: Leon Zenon Vasiliskos Zenon (ikinci defa) I. Anastasios I. Iustinos I. ustinianos II. ustinos Konstantinos I. Tiberios Mavrikios Fokas II. Konstans IV. Konstantinos II. ustinianos Leontios II. Tiberios II. ustinianos (ikinci defa) Filipikos II. Anastasios III: Teodosios III: Leon V. Konstantinos IV. Leon VI. Konstantinos rini I. Nikiforos I. Mihail Rangabe V. Leon II. Mihail Teofilos III. Mihail I. Vasil VI. Leon Aleksandros

324 337 337 361 361 363 363 364 364 378 379 395 395 408 408 450 450 457 457 474 474 474 475 475 476 476 491 491 518 518 527 527 565 565 578 578 582 582 602 602 610 641 668 668 685 685 695 695-698 698-705 705-711 711-713 713-715 715-717 717-741 741-775 775-780 780-797 797-802 802-811 811-813 813-820 820-829 829-842 842-867 867-886 886-912 912-913

VII. Konstantinos I. Romanos Lakapenos II. Romanos II. Nikiforos Fokas I. oannis Cimiskis II. Vasil VIII. Konstantinos III. Romanos Argiros IV. Mihail V. Mihail Zoi ve Teodora Teodora (ikinci defa) VI. Mihail I. sakios Komninos X. Konstantinos Dukas IV. Romanos Diogenis VII. Mihail Dukas III. Nikiforos Votaniatis I. Aleksios Komninos II. oannis Komninos I. Manuil Komninos II. Aleksios Komninos I. Andronikos Komninos II. sakios Angelos III. Aleksios Angelos II. sakios ve IV. Aleksios V. Aleksios Murcufilos I. Teodoros Laskaris III. oannis Dukas Vatacis II. Teodoros Laskaris IV. oannis Laskaris VIII. Mihail Paleologos II. Andronikos Paleologos III. Andronikos Paleologos V: oannis Paleologos VI. oannis Kantakuzinos IV: Andronikos Paleologos VII. oannis Paleologos II. Manuil Paleologos VIII. oannis Paleologos XI. Konstantinos Paleologos

913-959 920-944 959-963 963-969 969-976 976-1025 1025-1028 1028-1034 1034-1041 1041-1042 1042 1055-1056 1056-1057 1057-1059 1059-1067 1068-1071 1071-1078 1078-1081 1081-1118 1118-1143 1043-1180 1180-1183 1183-1185 1185-1195 1195-1203 1203-1204 1204 1204-1222 1222-1254 1254-1258 1258-1261 1259-1282 1282-1328 1328-1341 1341-1391 1347-1354 1376-1379 1390 1391-1425 1425-1448 1448-1453

IX. Konstantinos Monomahos 1042-1055

Heraklios ve III. Konstantinos 610 641

1. nite - Bizans Tarihine Genel Bir Bak

15

Orta Bizans dnemi ise Sryani asll Leon hanedannn tahta kmasyla balar. Bu dnemin nemli olaylar arasnda ikonoklazma hareketi Anadoludaki Mslman ilerleyiinin durdurulmas ve 1025 ylnda len Makedonya hanedanndan II. Vasilin Bizans otoritesini Anadoluda ve Balkanlarda tekrar kurmas, II. Vasilden sonra Bizans devletinin zayflama srecine girmesi, 1071 ylnda Seluklulara kar Malazgirtte ve 1176 ylnda Miriokefalonda alnan yenilgiler ve 1204 ylnda Hallarn stanbulu igali gsterilebilir. Ge Bizans dneminin nemli olaylar arasnda 1204 Latin igali sonucunda Bizansn devam olduunu iddia eden Trabzon, Epir ve znikte yeni devletiklerin ortaya kmas, stanbulla birlikte Selanik, Tiva, Atina ve Morada Latin dukalklarnn kurulmas, 1261 ylnda stanbulun son Bizans hanedan Paleologoslar tarafndan ele geirilmesi, Anadoluda Osmanllar, Balkanlarda Srp ve Bulgarlarla mcadele, Bizans devletinin stanbul ve evresiyle snrl bir ehir devletine dnmesi ile stanbulun 1453 ylnda fethi sralanabilir.

Bizans Tarihinin Sosyal ve Kltrel Olaylara Gre Tasnifi

Bu tasnife gre Bizans imparatorluu 5 dneme ayrlr. Bunlar ge Roma imparatorluu dnemi, karalk a dnemi, gelime dnemi, Batllama ve znik imparatorluu dnemi ile Boazlar imparatorluu dnemleridir. Ge Roma imparatorluu dnemi 4. yzyldan 7. yzyln ortasna kadar devam etmitir. Bu dnem protobizans olarak da adlandrlr. Bu dnemin temel zellii Roma dnyasna hakim olan antik ehir toplumunun korumas ve Akdeniz devleti zelliinin srdrlmesidir. Dnemin en nemli olay 4. yzylda stanbulun inas ve bakentin buraya tanmasdr. 5. yzyln son eyreinde Roma ehri Cermen kabileleri tarafndan igal edilir ve Bat Roma topraklarnda Cermen asll devletler ortaya kar. Ostrogotlar talyaya, Vizigotlar spanyaya, Vandallarda Kuzey Afrikaya yerleir. 6. yzyln ilk yarsnda ustinianos bu topraklarda tekrar Bizans hkimiyetini kurar. Ancak 6. yzyln sonunda imparatorluun Bat blgeleri yine Cermen asll Lombardlarn eline geerken imparatorluun kuzey savunma hatt Tuna Nehrini geen Avarlar ve Slavlar tarafndan alr. 7. yzyln ilk eyreinde Sasaniler, Msr, Filistin ve Suriyeyi ele geirirler. Heraklios, Sasanilerle giritii uzun savalarda bu topraklar geri alr. Fakat 7. yzyln ortasna gelindiinde ad geen bu yerlerin tamam Mslmanlar tarafndan ele geirilir. Bu dnemin imparatorlarnn byk bir ksm Balkan kkenlidir ve iktidarlar boyunca kendi hanedanlarnn otoritesini kurmaya alrlar. Zaman zaman pagan inancna dnen imparatorlara rastlansa da Hristiyanlk bu dnemde imparatorluun resmi dini haline gelir. Ancak sapkn olarak nitelendirilen dini akmlar engellemek iin konsiller organize edilir. Ortodoksluun genel ilkeleri belirlenir. 7. yzyla gelinceye kadar skenderiye, Antakya ve Kartaca gibi byk ehirler zenginliklerini srdrrler. Teodosios ve ustinianos dneminde karlan kanunlarla devletin hukuk yaps kuvvetlendirilir. Yunanca Latincenin yerini almaya balar. Ancak 7. yzylda Bizans imparatorluunun Orta Dou topraklarnn kaybedilmesi Bizans ekonomisini olumsuz ynde etkiler. Karanlk a olarak adlandrlan dnem ise Bizans tarihinin 7. yzyln ortasndan 800/850 yllar arasndaki dnemi kapsar. Bu dnemde Bizans Suriye kkenli savrian ve Bat Anadolu kkenli Amorion hanedan ynetmitir. 7. ve 8. yzyllarda Suriyeden spanyaya kadar Bizansn Akdeniz topraklarna Mslman Arap aknlar gereklemitir. Batda ise Bulgarlar, Balkanlarda kendi devletlerini kurmulardr. Slavlar izleyen Bulgarlar, Balkanlarda Slavlarla birlikte kalc olmulardr. Antik Roma kltr bu dnemde Orta a Bizans dnyasna dnmtr.

16

Bizans Tarihi

Balkanlarda ve Anadoludaki pek ok ehir klmeye, yok olmaya yz tutmu ve Kastron denilen kale ehirlere dnmtr. Bu dnemin belki de karanlk a olarak anlmasnn en nemli nedeni yaklak 120 yl srecek olan konoklazma i savadr. konalarn put mu yoksa tanrya ibadette ara m tartmas Bizansta binlerce insann lmesine ve Bizans tarihinin erken dnemlerinde oluturulmu pek ok sanat eserinin yok edilmesine sebep olmutur. Bu dnemde ziraate dayal Bizans ekonomisini ayakta tutabilmek iin ky halkna kolektif vergiler konulduu gibi hsa bal kelle vergileri de yaygnlatrlmtr. Gelime dnemi, 800/850 ila 1000 yllar arasndaki dnemi kapsar. Bu dnemin ynetici ailesi Makedonya hanedandr. Dnemin en nemli zellii Bizans merkezi ynetiminin kurulmasnn baarlmasdr. Bunun sonucu olarak ekonomi canlanm, brokrasi gelimitir. Mslman Araplara kar Gney Anadoluda ve Dou Anadoluda toprak kazanmlar salanr. Balkanlarda Bulgarlar kesin bir yenilgiye uratlarak I. Bulgar devletine son verilir. Kltr alannda byk bir ilerleme grlr. Bizanstan kalan yazma eserlerin pek ou bu dneme aittir. Bundan dolay gelime dnemi, ansiklopedi a olarak da adlandrlr. Merkezi otoritenin salanmasnn bir sonucu olarak Bizans toplumunda ortak ideolojik dnce ve kltrel birlik fikri hakim klnmtr. Batllama ve znik imparatorluu dnemi 1000 ila 1261 yllar arasn kapsar. Bu dnemde Bizans imparatorluu, Komninos ve Laskaris hanedanlklar tarafndan ynetilmitir. 1204 ylndaki IV. Hal seferine kadar taradaki eyaletlerde yer alan kasabalarn saysnda bir art gzlemlenir. Bunun sonucu olarak taralar da yar feodal asil snf ortaya kmaya balar. Komninoslar dneminde Bizans, feodal Avrupa toplumlarna benzemek iin urar. Ancak model aldklar Latin Bat devletleri tarafndan dzenlenen IV. Hal seferiyle bakentleri igal edilir. Bizansn yaklak 9 asr boyunca stanbulda oluturduu hazinesi, sanat eserleri yamalanr. Bizans bu igalin sonucu olarak paralanr. Trabzon, Epir ve znikte Bizansn devam olduunu iddia eden beylik dzeyinde devletler ortaya kar. Bunlardan 1204 - 1261 yllar arasnda znikte varln srdrenler, stanbulu 1261 ylnda ele geirerek Bizans tekrar ihya ederler. Boazlar imparatorluu dnemi 1261 - 1453 yllar arasn kapsar. Bizansn ynetici ailesi bu dnemde Paleologos hanedandr. Boazlar imparatorluu diye anlmasnn sebebi imparatorluun bu dnemde stanbul, Trakya, Selanik, Morann bir blm ve Ege Denizinde birka adayla snrl olmasdr. 13. asrda Bizans, Latin imparatorluunun tekrar kurulmamas ve rakibi Epir despotluunun ortadan kaldrlmasyla uramtr. Bizansn dikkatini Batya ynlendirmesi Bat Anadoluda Osmanllarn da dahil olduu Trk beyliklerinin ortaya kmasn kolaylatrmtr. 14. yzyln ikinci yarsnda stanbulun Srp devletinin eline gemesi sz konusudur. Bizans bu tehlikeden Osmanldan ald yardmla kurtulabilecektir. Bunun sonucu olarak 1371 ylndan itibaren Bizans, Osmanl devletinin vassal durumuna gelir. stanbulun Osmanlnn eline gemesini, Timurun Yldrm Bayezidi 1402 ylnda Ankarada malup etmesi engeller. Slav, Latin ve Osmanl dnyas arasnda skm olan Bizans 1274 ylnda Lyon konsilinde 1439 Ferrara Floransa konsilinde Katolik Latin kilisesinin stnln kabul ederek Batdan hibir zaman yeterince gelmeyen yardm almay umar. Osmanl dnyas arasnda bir ada gibi kalan stanbul 1453 ylnda Osmanllar tarafndan fethedilerek Bizans devleti sona erer (The Oxford Dictionary of Byzantium, 1991, s. 345 - 362).
SIRA SZDE

Bizans tarihinin ve bitii konusunda verilen tarihler nelerdir? Aklaynz. SIRA balang SZDE
DNELM S O R U

DNELM S O R U

1. nite - Bizans Tarihine Genel Bir Bak

17
Tablo 1.2 Bizans ve Komular Tablosu

YZYIL 4. yzyl

BATI KOMULARI DOU KOMULARI KUZEY KOMULARI Ostrogotlar Vizigotlar Vizigotlar Ostrogotlar Vandallar Vizigotlar Ostrogotlar Vandallar Lombardlar Sasaniler Gotlar, Hunlar

5. yzyl

Sasaniler

Atilla ve Bat Hunlar

6. yzyl

Sasaniler

Slavlar Gktrkler Avarlar Avarlar Bulgar Trkleri Hazarlar Avarlar Bulgar Trkleri Hazarlar Bulgarlar Hazarlar Ruslar Bulgarlar Peenekler Ruslar Bulgarlar Peenekler Uzlar Ruslar Kumanlar Bulgarlar Ruslar Kumanlar Bulgarlar Tatarlar Srplar Bulgarlar Srplar Tatarlar

7. yzyl

Lombardlar

Sasaniler Emeviler

8. yzyl

Lombardlar Franklar

Emeviler Abbasiler

9. yzyl

Franklar Normanlar

Emeviler Abbasiler

10. yzyl

Normanlar

Abbasiler

11. yzyl

Normanlar Varanglar Hallar Venedikliler Normanlar Varanglar Hallar Cenevizliler Venedikliler Cenevizliler

Seluklular

12. yzyl

Seluklular

13. yzyl

Osmanllar Anadolu Beylikleri

14. yzyl

Venedikliler Cenevizliler Katalanlar Venedikliler Cenevizliler

Osmanllar Anadolu Beylikleri

15. yzyl

Osmanllar

18

Bizans Tarihi

BZANS VE KOMULARI
Bizans imparatorluunun bin yl aan tarihinde pek ok komusu olmutur. Bizans bunlar arasnda Ortaa boyunca varln korumu tek devlet konumundadr. Bizansn komular ya tarih sahnesine daha ge kmlar ya da tarih sahnesinden ok abuk silinmilerdir. Bizansn komularna baktmz zaman bir milletten ya da devletten daha ok halklarla karlarz. Bunlarn ortak zellii belli bir dil grubuna dhil olmalardr. Bu komular arasnda Fara konuan halklar, Cermen dili konuan halklar, Trke konuan halklar, Arapa konuan halklar ve Slavca konuan halklarn Bizansla daha ok temas halinde olduunu syleyebiliriz. Bunlarn dnda Bizansn skandinav ile Venedik ve Ceneviz gibi Latin halklarla da temaslar olmutur. Bizans devletinin gney snr ou zaman Akdeniz olduu iin Bizansn komular Bat, Kuzey ve Dou ynnde olumutur. Bizans imparatorluunun uzun zaman boyunca kuzey snr Tuna Nehri olurken, dou snr ise Frat Nehri olmutur. Bat snr ise ok ksa bir sreliine Atlas okyanusu olmuken uzun bir sre Bat Balkanlarn Dalmaya kylar ile Macaristan arasnda kalan hat olmutur. Bizansn bu snrlarnda yer alan komular tarih boyunca srekli olarak deimitir. Bizans bu komularyla zaman zaman bar iinde ama ou zamanda sava halinde olmutur. nk Bizansn komular yeni vatanlarn Bizansn eski topraklar zerinde oluturmulardr.

Sasaniler
Bizansn dou komular hakknda daha fazla bilgiyi Emeviler ve Abbasiler iin bu kitabn 3. nitesinde, Seluklular iin 5. nitesinde ve Osmanllar iin 6. nitesinde bulabilirsiniz. Bizansn kuzey komularyla ilgili ayrntl bilgileri ise Bizans ve Kuzeyli Trk Komular (4. - 14. yzyl) adl 4. niteden okuyabilirsiniz.

Bizans devleti tarafndan dnyann teki gz saylan Pers dnyasnda Sasani hanedan tarafndan 224 - 651 yllar arasnda kurulmu olan devlet Sasaniler olarak bilinir. Pers devlet geleneini benimsemi olan Sasanilerde monarik ynetim hkimdir. Kafkasya, Mezopotamya ve rana hkmetmitir. Bizansn kuzeyde ve batdaki komularnn pek oundan farkl olarak Sasanilerin kuvvetli bir devlet gelenei vardr. Bundan dolay Bizansla yaptklar savalarda Sasaniler, zaman zaman yenilgiye urasalar dahi daha sonra corafyann da verdii avantajdan faydalanarak snrlarn korumuturlar. 6. yzyln son eyreinde Bat Roma topraklarn kaybeden Bizans 571 ylnda Sasanilerle giritii savata mttefik olarak Gktrklerle anlama yapmtr. slamiyetin douundan nce 7. yzyln ilk on ylnda Sasaniler, Bizansn Orta Dou topraklar olan Suriye, Filistin ve Msr igal etmilerdir. mparator Heraklios (610 - 641) iktidarnn ilk yirmi yln bu topraklar alabilmek iin Sasanilerle savaarak geirmitir. Bu uzun sava dneminde ypranan Bizans ve Sasani dnyas arkasndan gelen hzl slam yaylna engel olamamtr. Bunun sonucu olarak ran, slam dnyasna katlrken Bizansn Orta Dou topraklar da Mslmanlar tarafndan fethedilmitir (The Oxford Dictionary of Byzantium, 1991, s. 1845 -46). Bizansn dier doulu komularn kronolojik olarak Emeviler, Abbasiler, Seluklular, Osmanllar olarak sralayabiliriz. Kuzey komular ise daha ok Trk kkenli Hunlar, Gktrkler, Avarlar, Bulgarlar, Hazarlar, Peenekler, Uzlar, Kumanlar ve Tatarlar olarak gsterilebilir.

Gotlar, Vizigotlar ve Ostrogotlar

Bizansn bat komular olan Gotlar, Cermen asll bir halktr. Anavatanlar Gney skandinavya olarak bilinir. Fakat Gotlar yerleik bir toplum olmadklar iin 2. yzylda douya hareket ederek Karadenizin kuzeyinde Dinyester ve Don Nehirleri arasna geldiler. 238 ylndan itibaren Gotlar Romann Tuna eyaletini, Balkanlar ve Anadolunun sahil ehirlerini yamalamaya baladlar. 273 ylnda Roma im-

1. nite - Bizans Tarihine Genel Bir Bak

19

paratorluu Tuna Nehrinin Orta ve Aa blmnn kuzeyinde kalan topraklar Gotlara brakt. Bu tarihten sonra 4. yzyl boyunca Gotlarn Vizigot ve Ostrogot olarak ikiye ayrldklarn ve bat ynne hareket ettiini gryoruz. Bat Gotlar olarak adlandrlan Vizigotlar arlkl olarak Got soyundan gelmekle birlikte Balkanlardaki halklarla karm ok etnik yapl bir halktr. Ostrogotlar ise Don Nehrinin aa blmnde oturan ve Dou Gotlar olarak adlandrlan Gotlar kapsar. Vizigotlar, 4. yzyln sonunda Bizansa kar saldr ve yamalarda bulunarak 378 ylnda stanbul surlarnn nnde grldler. Ayn yl gerekleen Edirne savanda Bizans imparatoru Valens, Vizigotlar tarafndan ldrld. Bizans antlama yaparak onlar Tuna eyaletine yerletirdi. Bundan sonra Bizans ordusunda Got asll askerler ve generaller grlmeye balar. Bu yzylda Ulfilas adl bir Got ncili Yunancadan Gotaya evirir. Bunun sonucu olarak Gotlar arasnda Ortodoksluun Arius mezhebi yaylr. Ancak stanbulun ileri gelenlerinin ve halknn Gotlar hakkndaki ikyetleri tarihi kaytlara yansmtr. Muhtemelen bunun bir sonucu olarak 12. Temmuz 400 tarihinde stanbulda Got askerlerine toplu bir katliam uygulanr. Gotlarn Vizigot kolunu birletirerek onlarn lideri olan Alarik, Tuna Nehrinin gneyinde kalan topraklarla birlikte Makedonya ve Trakyay yamaladktan sonra stanbul surlarna yaklat. Bunun zerine Bizans Alarike ordu komutan manasnda magister militium unvan verdi. Alarik geri ekilerek talyaya yneldi. 401 ylnda Alarik, Vizigotlar talyaya sevketti. Fakat Vandal lider Stiliho onu talyadan uzaklatrd. 408 ylnda Stilihonun lm zerine tekrar lirya blgesinden talyaya ynelen Alarik, 410 ylnn Austos aynda Romay igal etti ve yamalad. Tarihi Jordanesin ifadesine gre ayn yl len Alarik, gney talyada bulunan Busento rmann altna hazinesiyle birlikte gmld. 5. yzyln banda Roma ehrinin yamalanmasndan sonra Bat Roma imparatorluu topraklar zerinde Cermen krallklar olumaya balad. 412 ylndan sonra Gney Galyaya geen Vizigotlar, 418 senesinde Tulus ehrinde kendi devletlerini kurdular. 416 ylnda Vizigotlar, Gney spanyaya gittiler ve burada karlatklar Vandal ve Alanlar yendiler. Batda kurulan Vizigot ve Ostrogot krallklar resmen tannmasa da Bizans tarafndan kabullenildi. 6. yzylda I. Iustinianos (527 - 565) dneminde talya ve spanyann gney blm tekrar Bizansn hkimiyetine geince Gotlar talyaya ynelen Lombardlara kar Bizansn mttefiki haline geldiler ve zaman iinde eriyip kayboldular. Karadenizin kuzeyinde Don Nehri civarnda yaayan Ostrogotlar 375 ylnda blgeye g eden Hunlarn tazyiki ile Panonya blgesine gelmiler ve burada 454 ylna kadar kalmlardr. 5. yzylda liderleri Teodorik nderliinde byk bir Ostrogot birlii olutururlar. Bu srada talyada imparator Romolusa kar isyan eden Cermen birliklerinin bana geen general Odovakar devlet otoritesini hie sayar. Bizans imparatoru Zenon (474 - 475), Teodorik komutasndaki Ostrogotlar, Odovakar yok etmek zere talyaya sevkeder. Teodorik, 17 yl sren bir mcadeleden sonra Odovakar yener ve talyaya hkim olur. Bizans adna talyann idaresini stlenir. Teodorik halkn Roma ilkelerine uygun olarak talyaya iskn eder ve Revenay kendisine bakent yapar. Arius mezhebine mensup olmasna ramen Papa ile iyi ilikiler kurar. talyay ld 526 ylna kadar ynetir. I. Iustinianosun mehur generali Belisariosun 535 ylnda talyay tekrar Bizansa balamak iin at savaa kar Ostrogotlar 20 yl savat. Ancak 555 ylnda Ostrogotlar, Bizans hkimiyetini tandlar ve 568 ylnda talyann Po vadisine giren Lombardlarn arasnda eridiler (The Oxford Dictionary of Byzantium, 1991, s. 862).

20

Bizans Tarihi

Vandallar
Vandallar, Cermen kkenli halklardan birisidir Vandallar tarihiler tarafndan ilk defa Alan ve Sev ittifak ile birlikte Ren nehrini geerek yl boyunca Galyann yamalanmas olaynda kaydedilirler. 409 ylnda spanyaya girmiler ve buraya yerlemeden nce spanyann batsn ve gneyini yamalamlardr. Vandallar 429 ylnda Alanlarla birlikte spanyadan Afrikaya gemiler ve Kartaca ehrine hkim olmulardr. Vandallar kurduklar donanma ile Akdenizde etkili olmaya balar ve Sardunya ile Sicilya adalarn kontrol altna alrlar. Vandal donanmas Bizansn Akdeniz topraklarna sk sk saldrlarda bulunur. 455 ylnda Roma ehri de Vandallar tarafndan yamalanr. Bizansllar, Vandallar Afrikadan kartmaya 465 ve 470 yllarnda iki kez teebbs ederler ancak baarl olamazlar. Bunun zerine Bizans, anlama yoluyla Afrikann kontroln Vandallara brakr. 439 ylnda Kartacann Vandallarn eline gemesinden 533 ylna kadar Afrikada Vandal krall kurulur. Vandallar da Hristiyanln Arius mezhebine dhildiler. 533 ylnda son Vandal kral ld zaman kimin kral olaca konusunda istikrarszlk yaanr. Vandal krall iinde yaayan Romal nfusun Ariusu Vandallardan zulm grmesini bahane eden Bizans imparatoru Iustinianos, Belissarios komutasnda bir orduyu Kartacaya gnderir. Vandal ordusu yenilir, Kartaca alnr ve Vandallar tarih sahnesinden vandalizm tabirini brakarak ekilir.

Lombardlar
Lombardlar, Bat Cermen halklarndan birisidir. 6. yzyln banda Panonya blgesini igal etmilerdir. Lombard lideri Audoin, 540 ylnda imparator Iustinianos ile ittifak kurar. Iustinianosun generali Narsisin emrine 552 ylnda 5500 Lombard askeri verilir. 568 ylnda Avarlarn Panonya blgesine basklar nedeniyle Alboin liderliindeki Lombardlar, talyaya hareket ederek buraya ksa srede yerleirler. 605 ylnda Bizans, Lombardlarla bar anlamas yapmak zorunda kalr. Ancak talyaya yerleen Lombardlar buradaki kltrden etkilenmeye balar. Ostrogotlara da bakentlik yapm olan Revenay 751 ylnda ele geirerek kendilerine bakent yaparlar. Bu durum Papa ile aralarnn almasna neden olur. Papa, Lombardlara kar Franklar desteklemeye balar. Frank kral arlman, 774 ylnda Lombardlar Frank hkimiyeti altna alr (The Oxford Dictionary of Byzantium, 1991, s. 1249).

Franklar
Franklar, Cermen halklarndan birisidir. 3. yzylda Ren Nehrinin aa blgesinde yerlemilerdi. Bu yzylda Franklarn Roma ordusu iinde grev aldklar bilinmektedir. Franklar, 6. yzyln banda Clovisin nderliinde birlemilerdir. Clovis, Frank hkimiyetini Galyaya kadar geniletir. Clovis, Hristiyanln Ortodoks mezhebini benimser. Bu durum Arius mezhebini benimseyen Vizigotlara kar Bizans dnyasnn zaferi olarak alglanr. nk Franklarn Ortodoksluk mezhebine gemesi Bizansn Arius mezhebinde olan Vizigot, Ostrogot, Vandal ve daha sonra da Lombardlar iin yeni bir mttefik bulmas manasna geliyordu. Bizans ile Franklar arasndaki ilikiler, talyadaki mcadeleler ve Bizansn kontrolnden kmak isteyen Papalk yznden gerginleir. 800 ylnda Papa, arlmana Roma-Cermen imparatoru olarak ta giydirir. Bizans bu olay iktidarna bir ortak oluturma giriimi olarak deerlendirir. arlman, Aa Tunadan Bizans topraklarna inen ve oradan da Orta Avrupaya ynelen Avarlar yenmeyi baarr. 9. yzylda Frank imparatorluu kmeye balar. 843 tarihli Verdun antlamasyla imparatorluk e

1. nite - Bizans Tarihine Genel Bir Bak

21

ayrlr. Mslman Araplarn Sicilya ve talyaya aknlar Frank kral II. Louis ile Bizans imparatoru I. Vasili ittifak kurmaya zorlar. 10. yzylda Roma - Cermen imparatorluunun arln Almanlar oluturmaya balar. Bunun zerine Franklar, Fransa krall olutururlar (The Oxford Dictionary of Byzantium, 1991, s. 803).

Normanlar
Kuzeyli adam manasna gelen Normanlar, Bizansta Viking, Varang, Rus ve Frank adlaryla da isimlendirilmilerdir. 9. yzyldan 11 yzyla kadar Normanlar, zlandadan Kieve kadar geni bir araziyi yamalar ve bir ksm da buralara yerleir. Nomanlar 860 ylnda talyann Pisa ehrini yamalar. 990 ila 1017 yllar arasnda Normanlar, Kuzey talyay igal etmilerdir. Bunu yapmadan nce Normanlar, Bizansn ve Lombardlarn paral askerleri olarak Gney talyaya gemilerdir. Normanlar 1040 ila 1071 yllar arasnda Bizansn talyadaki temalarn igal eder. 1072 ylnda Normanlar, Sicilyann igalini tamamlar. Bizansn Malazgirtle douda ald yenilginin bir benzerini Normanlar Bizansa Sicilyada yaatrlar. Sicilyada 1072 ylndan 1194 ylna kadar devam edecek devletlerini kurarlar. 10. yzylda toplumunun byk bir blm hala kyl olan Normanlar, 11. yzylda valyelik gibi askeri tekniklerle tantlar. Normanlar, devletlerini kurduktan sonra Bizansla yakn iliki gelitirmek istediler. Devlet idaresinde eski Bizans memurlarndan istifade ettiler. Pek ok Norman asilzadesi Bizans ordusuna girerek hizmet verdi. 12. yzylda Bizans elit grubu iinde Norman kkenliler de yer ald. Bununla birlikte Normanlar, Bat Balkanlarda Bizansa kar kendi egemenliklerini kurmaya teebbs ettiler. 1107 ylnda Draa saldrdlar. 12. yzylda Bizansa kar stanbula bir donanma gnderdiler. II. Roger komutasndaki Normanlar 1147 - 48 yllarnda Mora ve kta Yunanistann yamaladlar. Pek ok Bizansl ipek dokumacsn Sicilyaya gtrdler. 1185 ylnda Normanlar, Selaniki igal ettiler. Ancak ksa bir sre sonra ehri kaybettiler. I. Hal seferi srasnda oluturulan Antakya prensliinin oluumunda Normanlar nemli rol oynadlar. 1194 ylnda Sicilyadaki Norman krall, hanedann soyu devam edemediinden ortadan kalkt (The Oxford Dictionary of Byzantium, 1991, s. 1193 - 94).

Varanglar
Varang kelimesi 11. yzyln sonundan itibaren Bizansn ordusunda yer alan Vikingliler ve kuzeyden gelenler iin kullanlmtr. Varang kelimesi ayn zamanda yine Bizans ordusunda grev yapan Anglo - Saksonlar da ifade etmektedir. Bu tabiri ilk defa Bizans kaynaklarnda 1034 ylnda rastlanr. skandinavyallar, Rusya yoluyla Bizansta almak iin 10. yzyldan itibaren stanbula gelmeye balarlar. Silah olarak tadklar baltalarndan dolay baltaclar olarak anlmaktaydlar. 11. ve 12. yzyllar boyunca Varanglar, Komninos hanedanna Mangana ve Vlaherna saraylarnn muhafz askerleri olarak hizmet ettiler. Ayn zamanda ordunun dzenledii seferlere de katldlar. Varanglar, kuzeyli grnmleri, silahlar, kat disiplinleri ve kyafetleri ile Bizansllarn ve yabanclarn dikkatini ekmitir. Varanglarn Meryem adna ina edilmi stanbulda, Giritte ve Tarantoda kiliseleri vard.

Venedik
25 Mart 421 ylnda Adriyatik Denizinin kuzey u noktasnda kurulan Venedik, talya 9. yzyla kadar, Got, Lombard ve Frank igali grmesine ramen Bizansa bal olarak kald. 888 - 920 yllar arasnda Venedik Dou olan Peter Tribuno dneminde Bizanstan ayrlan Venedik, cumhuriyet idaresi kurar. Ksa zamanda deniz

22

Bizans Tarihi

gc oluturur. Adriyatik denizinde Mslman Araplara kar mcadele verir. Venedik gemileri, 960 ylnda yasaklanncaya kadar stanbula kle sattlar. 1082 ylnda Aleksios Komninos, Venediklilere baz ticari imtiyazlar verdi. Bundan sonra Bizans ticaretinin byk bir ksm Venedikliler tarafndan gerekletirilmeye baland. 1204 ylnda stanbulun igali ile sonulanan IV. Hal seferine nclk yapan Venedik, eski Bizans topraklar olan stanbul, Adalar ve Morada pek ok yeni Latin devletinin oluumuna katk verdi. Bu durum znike ekilmi olan Bizansllar arasnda Venedike kar husumet duygularnn olumasna neden oldu. Son Bizans hanedann karan VIII. Mihail Paleologos, 1261 ylnda stanbulu ele geirmek iin Venedikin rakibi Cenovallarla ibirlii yapt. 1261 - 1328 yllar aras Venedik - Bizans ilikileri istikrarsz ve gergin bir ekilde geliti. 1328den sonra Bizans, Venedik ve Cenova arasnda bir denge politikas izledi. Bizans imparatorlarndan V. oannis ve II. Manuil Paleologos, Venedik taraftar bir politika izler. 14. 15. yzyllarda Venedik stanbulda ve Karadenizde aktif bir ticaret gerekletirir. 1376 ylnda Bozcaadann egemenlii iin Venedik ve Ceneviz savar. Selaniki kuatan Osmanllara dayanamyacan anlayan Bizans, ehri Venediklilere satt. II. Manuil ve VIII. oannis iktidarlar dneminde Venediki ziyaret ettiler. Gnmzde en zengin Bizans yazmalarnn muhafaza edildii Bibliotheca Marciana, Kardinal Bessarionun 1468 ylnda Venedike miras olarak brakt eserlerden olumaktadr (The Oxford Dictionary of Byzantium, 1991, s. 2158-2159).

Ceneviz
talyada bir liman kenti olarak kurulan Ceneviz, 539 ylnda Bizansn eline gemitir. Ancak ksa bir sre sonra ehir Franklarn ve 642 ylnda da Lombardlarn igaline maruz kalmtr. 10. yzylda tekrar tarih sahnesine kan Ceneviz, 930 935 yllar arasndaki Mslman Arap aknlarna kar koymu ve 11. yzylda Sardunyadan gelen Araplar yenilgiye uratmtr. Ayn yzylda gl donanmasyla Ceneviz, Tunusa saldrda bulunur. Cenevizler I. Hal seferinde yer alrlar. 1155 tarihinde imparator I. Manuil Komninos, Cenevizlilere baz ticari imtiyazlar verir. Ceneviz bu dnemde Venedik ve Pisa ehirleriyle rekabet halindedir. 1171den sonra Ceneviz, Bizans nezdinde rakiplerine kar stnlk salar. stanbulun 1204 ylnda Latinlerce igali zerine Venedikin stne odaklanan Bizans fkesinden Ceneviz istifade eder. 1261 ylnda Bizansla Ceneviz ticari antlama imzalar. stanbulun 1261 ylnda alnmasna Ceneviz yardm eder. Bunun karl olarak Bizanstan yeni ticari imtiyazlar elde eder. stanbul Pera, Sakz ve Krmda pek ok Ceneviz kolonisi olutur. Cenevizliler, 14. ve 15. yzyl boyunca hem Osmanllar hem de Bizansla anlamalar yaparak ticari gelirini arttrmak iin urarlar (The Oxford Dictionary of Byzantium, 1991, s. 831).
SIRA SZDE

Bizansn Bat komular SIRA SZDE kimlerdir?

DNELM S O R U

DNELM S O R U

DKKAT

DKKAT

SIRA SZDE

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

AMALARIMIZ

K T A P

K T A P

1. nite - Bizans Tarihine Genel Bir Bak

23

zet
A M A

Bizans tarihine ait temel kavramlar aklayabilecek Bizans tarihi anlatlrken yaklak bin asrdan fazla yaam olan devletin sakinleri Bizans, Rum, Grek, Hellas ve Yunan tabirleriyle ifade edilmektedir. Bu ifadeler arasnda baz farkllklar sz konusudur. Bizans kelimesi devletin yaad dnemde tm imparatorluk tebaas iin kullanlmamtr. Bu tabir Bizans devleti ykldktan sonra tarihiler tarafndan kullanlan bir szcktr. Bizim Bizansl dediimiz insanlar kendilerini Romal (Romi) olarak isimlendiriyorlard. Bu kelime dou kaynaklarnda Rum olarak telaffuz edilmitir. Grek kelimesi ise siyasi olarak Kutsal Roma - Cermen imparatoru arlmann 800 ylnda kendisini Roma imparatoru ilan etmesinden sonra youn olarak kullanlmtr. arlmann amac Latinlerin hizmetkr manasndaki Grek kelimesi ile birlikte Rex- Graecorum yani Greklerin kral unvann Bizans imparatoru iin kullanarak onu aalamak ve kendi imparatorluunu merulatrmakt. Hellas ise 1204 ylndaki IV. Hal seferi sonucunda stanbulu terk etmek zorunda kalan Bizansllarn znikte kendilerini Romal olarak nitelendiren Katolik Latinlerden ayrmak iin kullandklar bir szcktr. Yunan kelimesi ise antik dnemde onia blgesinde yaayanlarla ilk temasta bulunan Perslerin, onlar kendi dillerindeki ismilendirilmesidir. Bizans Devletinin genel zelliklerini aklayabilecek Aslnda Roma imparatorluunun devam olan Bizans devletini ondan ayran baz zellikler vardr. Bu zellikler bata Yunanca olmak zere Antik Yunan kltrnn korunmas, Roma devlet geleneinin ve hukukunun benimsenmesi, Ortodoks Hristiyanln resmi din olarak kabul edilmesi ve imparatorluk tarihi ile zdeen bakent stanbuldur.

A M A

Bizans tarihinin dnemledirilmesi zerine grleri aklayabileceksiniz Bizans tarihinin dnemlendirilmesi konusunda tarihiler arasnda deiik grler mevcuttur. Bu grler arasnda hanedanlara gre tasnif, kronolojik tasnif ile sosyal ve kltrel olaylara gre tasnif en yaygn dnemlendirmelerdir. Hanedanlara gre tasnifte Bizans tarihinde yer alan doksandan fazla imparator, 14 ana hanedan oluturur. Kronolojik tasnife gre ise 284 ila 1453 tarihleri arasnda 3 dnem vardr. 284 - 717 yllar aras erken Bizans dnemi, 717 - 1204 aras orta Bizans dnemi ve 1204 - 1453 seneleri aras ge Bizans dnemi olarak adlandrlr. Sosyal ve kltrel olaylara gre tasnifte ise ge Roma imparatorluu, karanlk a, gelime, batllama ve znik imparatorluu ile Boazlar imparatorluu adl be dnem yer alr. Bizans ve komularn tartabilecek Bizansn 4. ve 15. yzyllar arasnda bat, dou ve kuzey komular olmutur. Gney snrn ise Akdeniz oluturmutur. Bizansn bat komular arasnda Ostrogotlar, Vizigotlar, Vandallar, Lombardlar, Franklar, Normanlar, Varanglar, Hallar, Katalanlar, Venedikliler ve Cenevizliler saylabilir. Dou komular ise Sasaniler, Emeviler, Seluklular, Anadolu Beylikleri ve Osmanllardr. Kuzey komular ise Gotlar, Hunlar, Slavlar, Gktrkler, Avarlar, Bulgarlar, Hazarlar, Ruslar, Peenekler, Uzlar, Kumanlar ve Tatarlar syleyebiliriz. Bizansn bat ve kuzey komular daha ok kurumlar olan devletlerden ziyade kabile federasyonu eklinde rgtlenmi halklardr. Dou komular ise merkezi devlet geleneine sahip gl devletlerdi.

A M A

A M A

24

Bizans Tarihi

Kendimizi Snayalm
1. Bizans olarak adlandrdmz devletin sakinleri tarafndan kendileri iin kullandklar szck aadakilerden hangisidir? a. Grek b. Romi c. Yunan d. stanbullu e. Hellas 2. Trk Dnyasnda Bizanstan bahseden ilk yazl kaynak aadakilerden hangisidir? a. Orhun Yaztlar b. Divnu Lgatit-Trk c. Kutadgu Bilig d. Ouzname e. Gktrk Yaztlar 3. Dou Roma mparatorluunda 7. yzyldan sonra kullanlan resm dil aadakilerden hangisidir? a. Latince b. Farsa c. Yunanca d. Slavca e. Gota 4. Aadakilerden hangisi Bizans Devletinin genel zelliklerden biri deildir? a. Hristiyanln resmi din olarak kabul edilmesi b. Antik Yunan Kltrnn baz deerlerine sahip klmas c. Delatinizasyon politikasnn izlenmesi d. Paganlk dhil btn inanlara sayg gsterilmesi e. stanbulun bakent olmas 5. slam Dnyasnda byk etki yaratm ve ilk retmen manasna gelen mualliml-evvel unvanyla anlm Antik Yunan Yazar kimdir? a. Aristo b. Eflatun c. Herodotos d. Homeros e. Tukididis 6. Aadakilerden hangisi Bizans Devletinin balang tarihlerinden biri deildir? a. Dioklitianosun 284 ylnda tahta kmas b. 324 ylnda stanbulun inasna balanmas c. 330 ylnda stanbulun bakent ilan edilmesi d. 395 ylnda mparatorluun Dou ve Bat Roma olarak ikiye ayrlmas e. 800 ylnda arlmann Roma mparatoru olarak ta giymesi 7. Aadaki verilen hanedan dnemlerinden hangisi yanltr? a. Heraklios 610-711 b. Amorion 820-867 c. Makedonya 867-1056 d. Laskaris 1057 - 1261 e. Paleologos 1261-1453 8. Aadakilerden hangisi, 1204 Latin gali sonucunda kurulan Latin Dukaklklarndan biri deildir? a. Mora Dukakl b. Epir Dukakl c. Atina Dukakl d. Tiva Dukakl e. Selanik Dukakl 9. Aadakilerden hangisi Bizansn bat komular arasnda yer almaz? a. Uzlar b. Normanlar c. Hallar d. Ostrogotlar e. Venedik 10. Aadakilerden hangisi, 11. ve 12. yzyllarda Bizans Saraynda muhafz olarak istihdam edilmilerdir? a. Vandallar b. Avarlar c. Lombardlar d. Varanglar e. Franklar

1. nite - Bizans Tarihine Genel Bir Bak

25

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

1. b Yantnz doru deilse, Bizans Tarihine Ait Baz Kavramlar blmn yeniden gzden geiriniz. Yantnz doru deilse, Bizans Tarihine Ait Baz Kavramlar blmn yeniden gzden geiriniz. Yantnz doru deilse, Bizans Devletinin Genel zellikleri blmn yeniden gzden geiriniz. Yantnz doru deilse, Bizans Devletinin Genel zellikleri blmn yeniden gzden geiriniz. Yantnz doru deilse, Bizans Devletinin Genel zellikleri blmn yeniden gzden geiriniz. Yantnz doru deilse, Bizans Tarihinin Dnemlendirilmesi blmn yeniden gzden geiriniz. Yantnz doru deilse, Bizans Tarihinin Dnemlendirilmesi blmn yeniden gzden geiriniz. Yantnz doru deilse, Bizans Tarihinin Dnemlendirilmesi blmn yeniden gzden geiriniz. Yantnz doru deilse, Bizans ve Komular blmn yeniden gzden geiriniz. Yantnz doru deilse, Bizans ve Komular blmn yeniden gzden geiriniz

Sra Sizde Yant Anahtar

Sra Sizde 1 stanbulun Dou Roma imparatorluu tarafndan bakent seilmesinden nce burada kurulmu olan antik Yunan koloni ehri Bizantion olarak ismilendiriliyordu. Zaman iinde nadiren de olsa bu tabir devletin bakenti iin de kullanld. Ancak Dou Romallar kendilerini Bizans ya da Bizansl olarak adlandrmadlar. Bizans tabiri Dou Roma devleti ykldktan sonra onun Bat Roma ve Roma imparatorluu ile karmamas iin 16. yzylda tarihiler tarafndan Dou Roma iin kullanlmaya balanan bir szcktr. Bizim daha sonra Bizansl dediimiz insanlar kendilerini Romal (Romi) olarak isimlendirmitir. Bu kelimenin bata Kuran- Kerim olmak zere kaynaklarda zellikle douda Romi kelimesinin Rum eklinde telaffuz edilmesi Romallarn Rum olarak adlandrlmasna sebep olmutur. Rum kelimesinden Bilad- Rum, Rumeli, Kayser-i Rum gibi tamlamalar Trkede yer almaktadr. Sra Sizde 2 Byk skender milattan nce 323 ylnda ldnde Makedonyadan Hindistana kadar pek ok yerde Yunanca kini glosa yani anlama dili olarak kullanlmaya balamtr. Romallar bu topraklara hkim olduklar zaman Yunanca etkisini azalarak da olsa korumaya balad. Bizansta 7. yzyla gelindiinde Latince olan resmi dil Yunancaya dnt. Bizans eitim sisteminde Homeros, Aristo, Heredotos ve Tukididis gibi Yunan filozoflar ve bilgelerinin eserleri okutuldu. Anadoluda Mslman Araplarn seferleri srasnda antik Yunan yazarlarna ait pek ok eser toplanarak Badata gtrld. Seksene yakn antik Yunan yazarnn eseri Arapaya evrilerek hem korunmas saland hem de daha geni kitlelerin bunlardan yararlanmas temin edildi. Bunun sonularndan biri olarak Aristo, slam dnyasnda ilk retmen anlamnda mualliml - evvel unvanyla anld. Sra Sizde 3 Bizansn balang ve biti noktas olarak deiik bak alarna gre farkl tarihler verilmitir. Bizansn balang tarihi olarak Dioklitianosun 284 ylnda tahta k, 324 ylnda stanbulun inasna balanmas, 330 senesinde stanbulun resmi bakent olmas, 395 ylnda devletin Dou ve Bat Roma olarak ikiye ayrlmas. 476 senesinde Roma ehrinin Cermenlerin eline gemesi, 610 ylnda Herakliosun 711 sensinde III. Leonun tahta -

2. e

3. c

4. d

5. a

6. e

7. d

8. b

9. a 10. d

26

Bizans Tarihi

Yararlanlan Kaynaklar
k ve 1204 yllar verilmitir. Biti noktas olarak ise 1453 ylnda stanbulun Trkler tarafndan fethi ile Trabzon ve Mora despotluunun Osmanlya baland 1461 yl gsterilmitir. Sra Sizde 4 Bizansn bat komularnn byk bir ounluunu Cermen halklar oluturur. Bunlar Ostrogotlar, Vizigotlar, Vandallar, Lombardlar, Franklar, Normanlardr. Ayrca skandinavyal kuzeyliler olan Normanlar ile Varanglar da Bizansn bat komular arasnda saylabilir. Deiik etnik unsurlardan olumakla birlikte ortak zellii Katolik Hristiyan olan Hallarn yan sra Katalanlar ile liman ehir devletleri olan Ceneviz ve Venediki de Bizansn bat komular olarak sralayabiliriz. Baskc, M. M., (2009), Bizans Dneminde Anadolu, ktisadi ve Sosyal Yap (900-1261), Phoenix yaynevi, Ankara. Demirkent, I. (1992), Bizans, Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi, VI, 230-244. Demirkent, I. (1998), Herakleios, Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi, XVII, 210-215. Haldon, J. (2007), Bizans Tarih Atlas (ev. Ali zdamar), stanbul: Kitap Yaynevi. Herrin, J. (2010). Bizans Bir Ortaa mparatorluunun artc Yaam, ev. U. Kocabaolu, stanbul: letiim Yaynevi. Kayapnar,L., (2006) Bizans Hakimiyet Salama Dnemi II. Basileostan IV. Hal Seferine, Balkanlar El Kitab, der. Karatay-Gkda, C.1,. 215-231, Karam&Vadi Yaynlar. Mango, C., (2008), Bizans, Yeni Roma mparatorluu, ev. G. . Gven, stanbul: Yap Kredi Yaynlar. Nicolle, D. -J. Haldon-S. Turnbull, (2010), Konstantinopolisin D, Osmanllarn Bizans Fethi, ev. A. zdamar, stanbul: Kitapyaynevi. Ostrogorsky, Georg, (1991), Bizans Devleti Tarihi, Trke ev., Fikret Iltan, Ankara TTK. yaynlar. gel, Bahaeddin, (1945), Gktrk Yaztlarnn Apurumlar ve Fu-lin Problemi, Belleten, LXL33 63-87. Savvides, A. - B. Hendrickx. (2001), Introducing Byzantine History (A Manuel for Beginners), Paris: Herodotos. Sfrancis, Yorgios. (2009), stanbulun Fethinin Bizansl son Tan Yorgios Sfrancisin Anlar -Chronicon Minus-, ev. L. Kayapnar, stanbul: Kitabevi. The Oxford Dictionary of Byzantium, (1991), ed. Kazhdan, Alexander, C.1-3, New York: Oxford University Press The Oxford Handbook of Byzantine Studies, (2008), ed. Jeffreys-Haldon-Cormack, Oxford University Press.

2
Amalarmz indekiler
Bizans Tarihi

BZANS TARH

Bu niteyi tamamladktan sonra; Roma mparatorluunun Bizansa dnmn aklayabilecek; Bizans ortaya karan unsurlar aklayabilecek; Bizansn douu srecindeki tarihsel gelimeleri tartabilecek; Hristiyanln Bizansn oluumundaki etkisini aklayabileceksiniz.

Anahtar Kavramlar
Roma ehri Roma mparatorluu Roma Uygarl Hristiyanlk stanbul Kavimler G

Romadan Bizansa Gei

ROMA DEVLETENN DNEMLER VE YAYILDII ORAFYA BLNEN ROMA MPARATORLUU

Romadan Bizansa Gei

ROMA DEVLETNN DNEMLER VE YAYILDII CORAFYA Giri
Bizansn Roma mparatorluunun devam olduu tarihi bir gerektir. Bizlerin Bizansl olarak adlandrd insanlar kendilerini her zaman Romal olarak grdler, devletlerine Roma mparatorluu ve hkmdarlarna da Roma mparatoru dediler. Modern an aydnlarnn Bizans adyla and yap Romann bir deiim ve dnm yaayarak ulat sentezden ibarettir. Bu sentezin ana unsurlarn Roma devlet dncesi, Hristiyanlk inanc, Yunan dili ve kltr oluturmaktadr. Bu unsurun birleimi Bizans ad verilen oluumu dourmutur. Bundan dolay Bizans anlayabilmek ve Bizans var eden sentezin ortaya k srecini iyi biimde kavrayabilmek iin ncelikle Roma tarihi ve uygarln genel hatlaryla da olsa anlamak gerekir.

Krallk Devri (M.. 753 - M.. 509)

Roma Devletinin tarihi deiik tasnifler olmakla birlikte ana dneme ayrlr. Bunlar Krallk, Cumhuriyet ve mparatorluk dnemleridir. Romann kuruluu ve krallk dneminde yaanan gelimeler efsanelerle rl bir ekilde zamanmza kadar ulaan bir takm bilgilerden ibarettir. Bu efsaneye gre, talyann Latium blgesinde, Romus ve Romulus kardeler M.. 753de Tiber nehrinin kenarnda Palatium tepesi zerinde Roma ehrini kurdular (Demirciolu, 1998, 36). Romulusun, ehrin kuruluundan hemen sonra komu halk Sabinlere kar balatt sava iki halkn birlemesiyle sonuland. Bylece ilk kral Romulus olan Roma ehir devleti ortaya kt. Romulusu takiben alt kral srasyla ynetime sahip oldu. Bu krallardan ilk Latin asll idiler. Onlarn dneminde Roma dini ilk biimini alrken devlet bir kyler konfederasyonu grnmndeydi. Etrsk kkenli son kral dnemindeyse evredeki Latin halklar kendisine balamay baaran Roma parlak ve gl bir kent devleti haline geldi. Efsanede zalim bir kral olarak tasvir edilen son Etrsk Kral Tarquinius Suberbusun basklara kar ayaklanan Roma halk tarafndan M.. 509da ehirden kovulmas ve cumhuriyet ynetiminin kurulmasyla krallk dnemi sona ermektedir (Demirciolu, 1998, 47). Krallk dneminde Roma halk eitli toplumsal snflara ayrlyordu. Byk toprak sahibi olan aristokratlara patriciler deniliyordu. Bunlar siyasal haklara sahip
Latium: Orta talyada merkezi Roma olan ve gnmzde Lazio olarak adlandrlan blgenin addr. Tiber ve Aniene nehirleri arasnda yaklak 17000 kilometre karelik bir topra kapsayan Latium blgesi bereketli ova topra ve talyadaki Latin kavimlerin ana yurdu olarak bilinmektedir. Latin: Roma ehrindeki varlklar M.. 8. yzyla kadar uzanan ve Hint-Ari dil grubuna ait Latince konuan kavmin ad. Etrsk: talyada kimliklerini M.. 6. yzyla kadar korumu olan ve blgeye dardan geldii dnlen ve Hint-Ari dil grubuna dhil olmayan bir lisana sahip kavmin addr.

30
Curiata: Balangta soya dayal daha sonra servet ve nihayet yaanan mekana gre oluturulan halk meclisinin addr. Bu meclise sadece patriciler katlabilirdi. Balangta savan yaplmas ve barn salanmas kararn veren bu halk meclisi daha sonra kraln seimi ve yasalarn onaylanmasnda da grev almtr.

Bizans Tarihi

tek gruptu ve askerlik yapmakla da ykmlydler. Senato ve Comitia Curiatay da bunlar oluturuyordu (Yldrm, 2002, 222). Kk arazi sahipleri, zanaatlar, tccarlar ve obanlar gibi kitlelerin oluturduu snf ise plepler olarak adlandrlyordu. Bu snfn siyasal bir hakk yoktu ve askerlik ykmllne de tabi deildi. Bununla birlikte hukuken zgr kabul ediliyorlar ve yarglanabiliyorlard. Patricilerle evlenmeleri yasakt. Cliens olarak bilinen yanamalar patricilerin himayesinde bulunan kimselerdi. Genellikle patricilerin arazilerinde kiraclar veya patriciler iin alan zanaatkrlard. Siyasi bir haklar yoktu. Btn bunlarn dndaki klelere ise bir mal gibi baklrd ve onlarn hibir hak ve zgrl bulunmuyordu (plikiplu, 2007, 69). Populus Romanus yani Roma halknn toplumsal rgtlenmesinde en kk birim aileydi. Mutlak bir baba otoritesine dayal ataerkil tipte olan Roma ailesinde aile fertleri nce itaat sonra da emretmek iin terbiye edilirlerdi (Demirciolu, 1998, 49). Ayn soydan gelen aileler gens ad verilen bir akraba birliini kuruyorlard. Ortak klt, ortak mlkiyet ve ortak hukuka sahip olan gensler birleerek daha byk bir birlik olan curiay oluturuyordu. Blgesel ve siyasal bir yaplanma olan curialarn kendilerine mahsus kltleri, mlkleri ve toplanma yerleri vard. Halk meclisinin oluumu ve oylama curiaya gre yaplrd (Yldrm, 2002, 222). Roma patrici snfnn en byk sosyal ve toplumsal birlii tribus idi. Krallk dneminde Populus Romanusu tribus (Ramnes, Tities ve Luceres) meydana getiriyordu. Her tribusun bir siyasi lideri ve bir rahibi vard. Her tiribus 10 curiadan, her curia 10 gensten, her gens 10 byk aileden oluuyordu (Yldrm, 2002, 222). Krallk dneminin sonuna doru Tribuslar bir kabile birlii olma zelliinden karak belli yerlerde oturan arazi sahiplerinin bulunduklar yerel ve idari blgeler haline geldiler. Krallk dneminde siyasi - idari yapnn en nemli kurum ve unsurlar yleydi: Romann banda senatonun atad ve tanrlarn rzasn kazanm olduuna inanlan bir kral bulunmaktayd. En yksek hkim, en byk rahip ve ordunun en yksek komutan mevkiinde bulunan kral, siyasi, askeri, hukuki ve dini yetkileri ahsnda toplayarak iktidarn mutlak ve en byk klmt. Bu eriilmez iktidarn temelini buyurmak, emretmek yetkisi anlamndaki imperium ve atama ile azletme yetkisine sahip manasndaki auspicium oluturmaktayd. Rahipler ve Senato kraln danma organlaryd. Senatonun yeleri, byk arazi sahibi ailelerin reislerinden oluuyordu ve says yz kadard. Patricilerden oluan halk meclisi Comitia curiata askeri bir nitelik tayordu. Sava ve bara karar veren bu mecliste oylama kiiye gre deil curialara gre yaplyordu. Krallk dneminde Romadaki senato, kral ve Comitia curiata ilkel topluluklardaki rgtlenme ve kurumlardan okta farkl deildi. Devlet idaresi yazl yasalara gre deil gelenek ve greneklere gre yrtlyordu. Romann gelimesine paralel olarak gerekleen reform ve yeniliklerle bu kurumlar gittike olgunlap amz etkileyen gelimi Roma devlet anlayna dnecektir (Demirciolu, 1998, 53-55). Krallk Dneminde Roma halknn toplumsal snflar ve toplumsal rgtlenmesi nasl SIRA SZDE gerekletirilmitir?
D N E LDnemi M Cumhuriyet (M.. 509 - M.. 27)

SIRA SZDE

DNELM S O R U

Kralln sona erdii M.. 509da Romal aristokratlar ynetimi ele geirerek cumS O R U kurdular. Bu ynetimde devlet yneticisine ait imtiyazlarn vahuriyet ynetimini tandalarn hepsi tarafndan ortaklaa benimsenmesi ve kabul edilmesi esas alnDKKAT

DKKAT

SIRA SZDE

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

AMALARIMIZ

2. nite - Romadan Bizansa Gei

31

yordu. Teorideki bu esas, uygulamada farkl bir grnm arz ediyordu. Zira Romada vatandalk hukuku sadece patricilerin elindeydi. Halkn byk ounluunu oluturan Pleblere cumhuriyet ynetiminde yer verilmiyordu. Bu haliyle Romadaki rejim aristokrat bir cumhuriyetti. Yeni sistemde eski kraln yetkileri aristokratlarn eline geti ve aristokratlardan oluan senato nem kazand. Roma tarihinin en uzun sren bu dneminde Plebler etin mcadeleler sonrasnda kendilerine yava yava Cumhuriyet rejiminin ileyiinde yer edindiler (Yldrm, 2002, 224). Cumhuriyet dneminin ilk iki yzyl patriciler ve plebler arasndaki youn mcadeleyle geti. Plebler, patricilerden, siyasi bakmdan eitlik, seme seilme, meclislere katlma, devlet memuru olabilme, patricilerle evlenebilme haklarn istiyorlard. Bunlarn dnda hukuki, dini ve ekonomik alanlarda patricilerle eit haklar talebinde bulunuyorlard. Balangta barl biimde hak araynda bulunan Plebler sonu alamaynca aktif biimde direnie getiler. Bu direni karsnda aresiz kalan Patriciler, Pleblerin bir ksm taleplerini kabul etmek zorunda kaldlar. Pleblerin ynetime katlmalarn temin etmek iin Consilia Plebis veya Comitia Tributa adyla bir halk meclisi kuruldu. Pleblere de memur olma hakk tannd. Bylece Patrici memurlarla Pleb memurlar birlikte grev yapmaya baladlar. M. . 450 ylnda kanunlar yazyla belirlemek iin bir komisyon kuruldu. Bu komisyonun yesi olan hukukulara Decemvir ad verildi. Uzun almalar sonucunda yazldklar levhalar dolaysyla On iki Levha Kanunlar adyla bilinen kanunlar hazrland. Bu kanunlarda aile hukuku, dava hakk, bor ve ceza kanunu gibi hkmler vard. Bylece kanunlar karsnda Plebler de dhil olmak zere tm Roma vatandalarna hakl muamele grp grmediklerini kontrol edebilme imknlar saland ve Patrici memurlarn keyfi hareketlerinin nne geildi. Fakat Patriciler ve Plebler arasndaki eitliin salanmas iin yine de birok hukuki admlarn atlmas gerekti. M.. 4. yzyln ortalarna kadar sren hukuksal dzenlemelerle Pleb meclislerinde kabul edilen kanunlarn herkese uygulanmas, Pleblerin Patricilerle evlenebilmeleri gibi haklar kabul edilerek her iki snf arasndaki ayrmclk silinmeye alld (Yldrm, 2002, 227-229). Cumhuriyet dneminde Romann egemenliini talya yarmadasnn tmne yaydn gryoruz. M. . 5. yzyl boyunca Latin Birlii ierisinde yer alan Roma, eitli ittifaklar kendi lehine kullanarak topraklarn geniletti. Gal ve Kelt kabilelerinin saldrlarn da durdurmay baard. M. . 4. yzylda i sorunlar nedeniyle gten den Latium blgesindeki kentler zerinde otoritesini tesis eden Roma, M.. 358de eitlie dayal bir ittifakla Latin birliini yeniden dzenledi. Kabilerler arasndaki atmalardan faydalanarak M.. 338de birlie son verdi ve Latium blgesindeki ehirleri dorudan kendisine balad. Otoritesini Yunan kolonilerinin bulunduu Campania blgesine de yayan Roma, bu blge zerinde egemenlik kurmaya aba gsteren Samnitlerin zerinde de bir dizi savatan sonra (M.. 343-290) stnlk salamay baard. M.. 265de Etruria blgesi fethedildi. Bu dnemde Campania zerinden gneye doru srdrlen yaylma faaliyetiyle Luania ve Apulia halklar da Romaya baland. Roma malup ettii halklar foedus denen antlamalarla mttefik statsyle kendine balarken municipium ve kolonilerden oluan bir ala yarmaday Romallatrmay baard (plikiolu, 2007, 77-79). Romann tm talyada egemenliini kurmas onun Akdenizde bir g haline gelmesi anlamn tayordu. Bu durum Romay o dnemde Akdenizin en nemli devletlerinden Kartaca ile kar karya getirdi. Gl kara ordusuyla toprak kaza-

Kelt: M.. Avrupada varlklar bilinen ve daha ok Britanya adalarnda, spanya, Fransada yerleen ve kendilerine ait dilleri olan kavmin addr. Gnmzde Fransadaki Britonlarn, skolarn, Gallerlilerin ve rlandallarn dillerinin Kelteden geldii kabul edilmektedir. Campania: Roma ehrinin gneydousunda yer alan ve merkezi Napoli ehri olan blgenin addr. Etruria: Roma ehrinin kuzeybatsnda yer alan ve Toscana olarak da bilinen merkezi Floransa olan blgenin addr. Apulia: talyann gneyinde yer alan ve merkezi Bari ehri olan blgenin addr. Municipium: Roma ehrinin otoritesini tanyan ancak yar otonom zelliini koruyan ehirlerdir. Kartaca: Merkezi Tunusun Akdeniz sahillerindeki Kartaca ehri olan Kartaca devleti Bat Afrikann Akdeniz sahillerindeki ky eridinde, spanyada ve Bat Akdeniz adalarnda M.. 814 - 146 yllar arasnda hkimiyet kurmu devletin addr.

32

Bizans Tarihi

Helenistik: Byk skenderin M.. 323 ylnda lmnden Yunanistann Roma tarafndan M.. 146 senesine kadar olan 177 yllk sre genelde tarihiler tarafndan Helenistik dnem olarak adlandrlr. Bununla birlikte baz tarihiler Hellenistik dnemi M.. 330 ila M.. 30 yllarm arasndaki 3 asrlk sre olarak gsterirler.

nmna dayal yaylmac bir siyaset izleyen Romann, deniz kuvveti daha gl olan ve ticaret emperyalizmini siyasetinin merkezinde tutan Kartacann atmas kanlmazd. Nihayetinde Kartaca ile Roma arasnda tarihte Kartacal anlamna gelen Pn veya Kartaca savalar olarak bilinen savalar balad. Kartaca ile savalar iki aamada gerekleti. M.. 264-241 yllar arasnda cereyan eden I. Kartaca savalar srasnda Roma, kurduu gl donanma sayesinde rakibine kar stnlk salamay baard (Demirciolu, 1998, 209-226). Bu stnlk ona Sicilyay kazandrd. lk sava takip eden bar dneminde yaylma siyasetini brakmayan Roma, Sardinya ve Korsika zerinde egemenlik kurdu (M.. 238). Bu durum Kartacay Romaya kar mcadeleyi spanya zerinden yrtmeye sevk etti. M.. 218-201 yllar arasnda yaanan II. Kartaca savalarnda, Roma denizde salad stnl kullanarak spanya, Sicilya ve Afrikaya kartma harektlar dzenlerken, Kartacal Hannibal, Galya ve Alpleri aarak talyaya girdi ve Romaya ar darbeler indirdi. Buna ramen Roma, Kartaca kuvvetlerini etkisiz hale getirmeyi baard ve Hannibal, talyay terk etmek zorunda kald. Kartaca, rakibi karsnda urad ar yenilgilerden sonra spanya ve adalar Romaya brakt ve Akdenizde belirleyici bir g olma zelliini yitirdi. Roma bylece Bat Akdeniz evresinin rakipsiz tek siyasal gc konumuna ulat (Demirciolu, 1998, 234-254). Dou Akdeniz dnyasnda M.. III. yzylda Helenistik krallklar hkm sryordu. Bu krallklarn en glleri Yunanistan ve Makedonyada hkm sren Makedonya Krall, Anadolu ve Suriyede egemen olan Selefkos (Suriye) Krall ve Msra hkim bulunan Ptolemeos Krall idi. ve d gelimeler Selefkos Krallnn paralanmasna yol at ve Anadoluda Paflagonya, Pontus, Bergama, Bitinya ve Kommegene gibi irili ufakl birok yeni krallk ortaya kt. M.. 200 yllarnda Helenistik Krallklar arasndaki ekimelere Roma da mdahil oldu. Bergama ve Rodos Krallklarnn Makedonya ve Selefkos ittifakna kar yardm arsna olumlu cevap veren Roma, Makedonyallar malup ederek Dou Akdenizde tutunma frsatn buldu. M.. 197 ylnda gnmzde Yunanistann Trikala ve Larissa ehirlerini iine alan Tesalya blgesinde Makedonya Kral malup edilerek Yunanistan zerinde Roma egemenlii kuruldu. M.. 190da Ege kylarnda merkezi Volos olan ve blgeyle ayn ad tayan Magnesia savanda Selefkoslara kar kazanlan zafer Romay Dou Akdeniz Blgesinde lider konumuna getirdi. M.. 188de Selefkoslar imzaladklar Apameia Antlamas ile Toroslara kadar tm Anadoluyu Romaya brakt (plikiolu, 2007, 81-83). En nihayetinde M.. 168de Gney Makedonyada Pidna Muharebesinde Roma, Makedonyallar bir kez daha malup etti. Bu zaferle Roma, Dou Akdenizin tek belirleyici byk gc haline geldi. Pidna savandan elde edilen ganimet ylesine byk oldu ki fetihlerle Romann servetlere kavuaca anlald. Bundan sonra Roma, ekonomik kazanlar n plana alan yaylmac bir siyaset izlemeye balad. M.. 149-146 yllarnda geekleen III. Kartaca Savalaryla, Roma, Kartacay tarihten sildi ve burada Afrika Eyaleti kuruldu. Ayn yl Korintosun yklmasyla Makedonya Eyaleti oluturuldu. Bu savalar ve yaylma Romaya muazzam hazinelerin tanmasna imkn verdi. M.. 133 ylnda Bergama Krall miras yoluyla Roma Cumhuriyetine brakld ve bu kralln topraklar zerinde Asya Eyaleti kuruldu. Bylece, Msr dnda, tm Dou Akdenize egemen olan Roma bir dnya devleti haline geldi (Yldrm, 2002, 233-234). Bu zaferler sonucu Roma glendi ve zenginleti. Bu zenginlemede mal ve kle ticareti nemli bir etken olsa da asl faktr eyaletlerden smr derecesinde elde edilen vergiler oldu. Senatrler ve br yneticiler abuk zengin olmann yol-

2. nite - Romadan Bizansa Gei

33

larn ararken, eyaletlerde vergi toplama iini stlenmi olan mltezimler, ncelikle kendi kazanlarn dnerek halk smryorlard. Kiisel hrslar ve agzllk, cumhuriyetin ilk yllarndaki yurtseverlik ve fedakrln yerine gemiti. Btn bunlar halk arasnda byk tepkilere neden oluyordu. Halkn ezilmesi karsnda, M.. II. yzyln sonlarna doru Tiberius ve Gaius Gracchus adlarnda iki karde mcadele etmeye baladlar. M.. 133te soylularn el koyduu devlet arazilerini yoksul halka datarak bir Roma ifti snfnn olumasn salamaya ynelik bir yasa tasars hazrladlar. Fakat bu iki kardein halkn karlarn savunma gayretleri, onlarn acmaszca ldrlmesiyle son buldu. Fakat onlarn abalaryla Romallar arasnda hakszlklarn ortadan kalkmas iin siyasal bir reform gerektii inanc yerleti (Freeman, 2003,391-393). Bu sralarda Roma askeri sisteminde kkl bir deiiklik oldu ve cretli askerler, yurtta askerlerin yerini almaya balad. Yurtta askerler tmyle lkelerine bal olduklar halde, yeni profesyonel askerler, komutanlar her kim ise ona balanyordu. Bu durumun etkileri Romann siyasal yaamnda kendini byk lde gsterdi. Artk bundan sonra baarl generaller komuta ettikleri askeri birliklerin desteiyle stn bir g ve otorite sahibi olmaya balad. Yksek memurluklarn stlenilmesinde artk Halk Meclisleri deil, kiilerin ellerinde bulundurduklar askeri g ve yetenekleri l oluyordu. Gaius Mariusun askerlerin desteiyle ykselmesi bu durumun en somut rneidir. Doutan Pleb olan Marius, kendine sadk ordusunun desteiyle konsl oldu. lk kez M.. 105te Kuzey Afrikada Numidyann kral olan Iugurthay yenerek nlenen Marius, daha sonra talyann kuzeyini tehdit eden Germen kabilelerini de st ste iki kez yenmeyi baarmt (Freeman, 2003, 395-399). Bundan sonra Patricilerin generali Sulla ile glerini birletirerek Roma ile savaan komu halklar yenilgiye uratt. Sulla, Yunanistan ve douyu tehdit eden Mitridatisle savamak iin Romadan ayrld. Karadenizin dousunda bir krallk olan Pontos tahtna geen VI. Mitridatis kanl bir egemenlik kurarak dnyaya korku salmt. ayr zamanda Romaya sava aan Mitridatis, sonunda Romal General Pompeiusa yenildi. Sula, douda Mitridatisle savarken, Marius Romada ynetime el koydu. Sula, seferden dndnde Marius lmtr (Freeman, 2003, 399-401). Sulladan sonra Romada yasad olaylar ve siyasetilerin entrikalar hz kazand. M.. 73te Spartaks adnda bir gladyatr klelerden oluturduu ordusuyla Romaya ba kaldrd. ok sayda Roma lejyonunu yenilgiye urattktan sonra M.. 71de yenildi ve ldrld (Yldrm, 2002, 235). M I. yzyln ortalar Julius Caesar ile Pompeius arasndaki rekabetle geti. Her ikisi de yetenekli ve deerli nderlerdi. Bir sre, zengin bir soylu olan Marcus Crassusu da aralarna alarak adamdan oluan idare manasnda birinci Triumvirlikdenen l ynetim denemesinde bulundular. Crassus, M.. 53te ldkten sonra Pompeius, Caesarn Galyadaki askeri baarlarn eskisinden daha fazla kskanmaya balad. Caesarn geri arlmas iin hkmeti etkiledi. Caesar, bu buyrua uyarak geri dnecek olursa, ordusunu terk etmek zorunda kalacann bilincindeydi. Bu yzden M.. 49da ordusunun banda yola kt. Kendi blgesi olan Alp dalarnn talyada kalan yamalarndaki Galya Cisalpina ile geri kalan talya topraklar arasnda snr oluturan Rubicon Irman getikten sonra, dn olmayan bir noktaya geldi. Romada gl bir destek salayamayacan anlayan Pompeius Yunanistana kat (Freeman, 2003, 402-406). Gcn kantlamak iin savamay srdren Caesar, M.. 45te Romaya dnd ve mr boyu bakanla seildi. Ne var ki, baz senatrler Romann zgrl asndan Caesarn planlarn sakncal buluyordu. Cae-

Numidya: Gnmzdeki Cezayir topraklarnda M.. 6. yzyldan M.. 46 ylna kadar varln korumu olan devletin addr. VI. Mitridatis: M.. 261 ran asll I. Mitridatis tarafndan Karadeniz kylarnda daha sonra Pontus olarak adlandrlan devlet kurulur. Bu devlet M.. 63 ylna kadar varln korur. Devletin son kral Roma dnyasna kar baarl savalar karan ve M.. 120 - 63 yllar arasnda iktidarda kalan VI. Mitridatistir. Lejyon: iinde svari ve hafif piyade askeri bulundurmakla birlikte youn olarak ar piyadelerden oluan Roma askeri birliine lejyon denilmektedir. Zaman iinde deimekle birlikte bir lejyon 4200 lejyoner yani piyade asker ve 300 svari yani atl askerden olumaktayd.

34

Bizans Tarihi

sar ok gemeden, bir senato toplantsndan sonra M..44 ylnda hanerlenerek ldrld. Bundan sonra iktidar Marcus Antoniusa geti. Ne var ki Caesarn evlat edinmi olduu gen Octavianus Romaya dnnce, aralarnda atma kt. Octavianus senato tarafndan konslle getirildi. Gaius Julius Caesar Octavianus, Caesarn evlat edindii olu olarak tannd. Bir sre sonra Octavianus ve Antonius uzlamaya vararak, Caesarn svari komutan Marcus Lepidusun da katlmasyla ikinci Triumvirliki kurdular. Caesara komplo kurarak ldren Brutus ve Gaius Longinus Cassiusa kar sava aarak, onlar M.. 42de Makedonyada yendiler. Bundan sonra douya giden Antonius, orada karlat Msr Kraliesi Kleopatraya ak oldu ve arkasndan Msra gitti. Octavianusla yeniden aras ald. M 31de Yunanistann bat kylarndaki Aktium Savanda Octavianus, Antoniusun donanmasn datt ve Romann rakipsiz nderi olarak ynetimi ele geirdi (Freeman, 2003, 434-437).

mparatorluk Dnemi (M.. 27 - M.S. 284)

Octavianus, M.S. 14te lnceye kadar tam 45 yl Romay ynetti. M.. 27de kendisine, yce anlamnda Agustus san verilmiti. ok byk bir gce sahip olmasna karn, Romann eskiden olduu gibi cumhuriyetle ynetildii izlenimini yaratmaya byk zen gsterdi. O dnemde krallar mutlak egemenlie sahipti. Romallar byle bir ynetim istemiyordu. Augustus ynetiminde Roma en parlak dnemini yaad. Ticaret ok byk bir gelime gsterdi. Roma yasalar imparatorluun her yerinde uygulanmaktayd. Gl hkmet, lejyonlarca da destekleniyordu. mparatorluun egemen olduu blgelerdeki yerli halklarn haklarna sayg gsteriliyordu. Yzyllardan beri srmekte olan ekime ve kargaann sona ermi olmas Augustusun baarsyd (Akit, 1985, 29-64). Halk, yasalarn gvencesi altnda olmann huzuru iindeydi. Augustus lmeden nce imparatorlua vey olu Tiberiusu semiti. M.S. 14te baa geen Tiberius, yaylmac bir siyasetten yana deildi. Daha ynetimdeyken Tiberiustan sonra baa kimin geeceine ilikin tartma ve kavgalar balamt. Agustusun kurmu olduu gl ynetim a bir sre lkenin gerilemesini nledi (Akit, 1985, 67-77). Tiberiustan sonra Caligula yirmi be yanda imparator oldu. Babas Germanicus asker olduu iin ocukluu askerler arasnda gemiti. Halk babasn sevdii gibi, onu da benimsedi. Caligula baa getii ilk yllarda iyi bir ynetici izlenimi veriyordu. Ama sekiz ay sonra hastaland, belki de bu hastaln etkisiyle, daha sonraki yllarda dengesiz davranlarda bulunmaya balad. Romann en tannm ailelerini yok etti. Cumhuriyet dneminin trelerine kar duyduu tepkiyi gstermek iin sevdii atn nce rahip, sonra da konsl ilan etti. Bir gladyatr gibi dvt, akrabalarnn ounu ldrd. Acmaszl dillere destan oldu. Drt yl sren kanl bir saltanattan sonra, koruma grevlilerinden biri tarafndan ldrld (Akit, 1985, 79-86). Caligulann ardndan, 41-54 yllar arasnda hkm sren Claudius yetkin bir yneticiydi. Roma yurttaln genileterek, yabanc topluluklara da yurttalk hakk verdi. zgrln kazanm Yunanl kleleri nemli devlet grevlerine getirdi. Bu onlarn glenmesine yol at. nc kars Valeria Massalina, entrikalar ve yakksz davranlaryla n sald. 48de idam edildi. Claudiusun drdnc kars olan Agrippina, nceki kocasndan olan olu Neronu evlat edinmesi iin Claudiusa bask yapt. Oysa Claudiusun Britannicus adnda bir olu vard. M.S. 43te Romallar Claudiusun komutasnda ngiltereyi igal ederek, adann dousunu Roma mparatorluuna kattlar. Caligulann ve Claudiusun dnemlerinde eyalet y-

2. nite - Romadan Bizansa Gei

35

neticilerinin yetkin ve gl olmalar sayesinde imparatorluk gelimesini srdrd. M.S. 54te Agrippina, Claudiusu zehirledi, bylece yerine olu Neron tahta geti (Akit, 1985, 87-104). lk be yl sorunsuz geti; ne var ki, sonraki yllar benzeri grlmemi bir dehet yaand. Neron annesini ve karsn ldrttkten baka, zamann nde gelen yneticilerini de birer birer ortadan kaldrd. Neron atletizm, tiyatro ve iir yarmalar da dzenletti. Hkmdarlnn 10. ylnda Romada byk bir yangn kt. Neron bunun ilk Hristiyanlarn suu olduunu ileri srd ve onlara eziyet etti. Kentin yeniden yaplmas iin byk paralar harcad. Roma mparatorluunun tarihine bakacak olursak kn Neron zamannda balam olduunu grrz. Vergi yk altnda ezilen insanlar sk ve dzenli alamaz olmutu. Ordu, siyasete karyor, hkmet ordunun istemlerine ou zaman boyun eiyordu. Neronun savurganl imparatorluun birok yerinde ayaklanmalara yol amt. Sonunda orduyu da karsnda bulan Neron intihar etti (Akit, 1985, 105-119). ok gemeden lejyonlar arasnda kran krana bir i sava balad. Bu kargaann sonunda Vespasianus adnda bir General Flavius hanedann kurdu. Ar vergilerle devletin mali durumunu dzeltti. M.S. 69-79 arasnda hkm sren Vespasianus ve ondan sonra gelen Titus ve Domitianus adl imparatorlar byk lde ordunun gcne dayandlar. Askeri dzenlemelerle snrlar koruyabildiler. M.S. 79da, Titus dneminde patlayan Vezv Yanarda bir Roma kenti olan Pompeiyi lavlar ve kller altnda brakt. Bu zamandan kalan kalntlar, Roma kentindeki yaam hakknda nemli bilgilere sahip olmamza yaramtr. Domitianus 81de imparator oldu. mparatorluunun son ylnda Romallar insanlkla badamayan korkun bir terr yaadlar. Domitianus 96da ldrld. Ondan sonra tahta geen Nerve yalnz iki yl yaad. Traianus ve yeeni Hadrianus dzeni yeniden kurmak iin ok aba gsterdiler. 98de baa geen Traianus imparatorluun snrlarn geniletti. Akll ve ll ynetimi, halkn yeniden devlete gven duymasn salad (Akit, 1985, 179-190). Hadrianus, lkeye oktan zlenen bar ve bolluu geri getirmekte baarl oldu. 117de imparator olan Hadrianus, Roma topraklarn batanbaa denetleyerek, zayf grd yerleri surlarla glendirdi. 122de ngiltereye kadar gitti. Adann kuzeydousunda sko saldrlarna karn kendi adyla anlan Hadrianus Duvarn yaptrd (Akit, 1985, 199-204). Onun baars sayesinde bir sonraki imparator Antoninus Pius sanatsal etkinliklere zaman ayrabildi. 138-161 arasnda Pius ynetiminde imparatorluk ok geliti. Marcus Aureliusun renmeye hevesli, zeki ve akll bir gen olmas Piusun ilgisini ekti. Lucius Commodus adnda baka bir genle birlikte onu evlat edindi. Amac tahtn bu genlere brakmakt. 161de ikisi birden tahta geti. Lucius 169da ld ve Marcus Aurelius tahtta tek bana kald (Freeman, 2003, 537-541). Nerva ile balayan Marcus Aureliusa kadar sren dnem, Roma tarihinin varlk ve bar iinde yaad yllar oldu. Ama imparatorluun baz yrelerinde kan isyanlar bu dnemin sona ermekte olduunu gsteriyordu. Marcus Aurelius imparatorluun dou snrn gvence altna aldktan sonra kuzeydeki barbar kabileleri de bir dizi savala eski yerlerine srd. Depremler ve su basknlar Romann byk bir blmnn yklmasna, tahl depolarnn zarar grmesine neden oldu. Bu da kenti ktla srkledi. Doudan gelen veba da hzla yaygnlat. Tm bunlara karn, Marcus Aurelius vergileri olabildiince dk tutmaya alt ve mahkemelerin iyi iletilmesini salayarak sorumlu bir ynetici olduunu gsterdi. mparatorluun gcn tehdit ettiini dnd Hristiyanlara kar baskc bir siyaset izledi (Akit, 1985, 221-238).

36

Bizans Tarihi

M.S. 180de Marcusun lmnden sonra imparatorluk 100 yl kadar barbar denen kavimlerin saldrs altnda kald. Barbar szc, Eski Yunanllar tarafndan, Romallar da iinde olmak zere, kendilerinden olmayan herkes iin kullanlrd. Eski Yunanllar tm yabanclarn vahi ve uygarlktan yoksun olduuna inanrlard. Romallar ise ayn szc Roma topraklarna saldran, Got, Frank, Vandal ve dier Germen kavimleri iin kullandlar. Roma mparatorluu denetlenmesi ok zor olan bir byklkteydi. mparatorluk snrlarnn bylesine genilemesi Romann eyaletler zerindeki dorudan ynetimini giderek zorlatryordu. Klelik yaygnln srdrrken, halk da yoksulluk iindeydi. mparatorluun balca sorunlarndan biri, snrlar korumak iin byk bir ordu besleme zorunluluuydu. Marcus Aureliusun yerini alan olu Commodus dneminde (180-192) imparatorluk i ekimelerle sarsld. Commodustan sonra cumhuriyet kurumlar zayflamaya balad (Akit, 1985, 239-246). mparatorlar yetkilerini geniletti M.S. 193te Septimus Severus imparator oldu. 235e kadar sren Severus hanedan dneminde Romann mali ve askeri gc sarsld. Severus hanedanndan gelen imparatorlarn hibiri eceliyle lmedi. Bu dnemdeki en nemli gelime Hristiyanln daha zgr bir ortam bularak yaygnlamasyd. Severus hanedanndan sonrasnda yaanlan elli yllk dnemde yirmi imparator hkm srd. Ortalama hkmdarlk sresinin yl olduu bu dnemde Roma mparatorluu byk krizlerle sarsld. Barbar kavimlerin saldrlaryla, Tuna eyaleti gibi blgeler birer birer kaybedildi. Bu srada doudan Sasaniler saldryordu. Barbar aknlar kentlerin ykmna, yollarn bozulmasna yol at. te yaanan atmalar, dini, ekonomik ve mali alkantlar imparatorluu son derece ar bunalmlara srklyordu (Freeman, 2003, 546-550). III. yzyln sonuna doru imparatorluu ynetmek ylesine glemiti ki, mparator Dioklitianos hkmdarl dneminde (284-305) kkl reformlar yapmak durumunda kald. te Dioklitianosun bu reformlar Romann Bizansa dnmesiyle sonulanan srecin balangc oldu.

III. Yzylda Roma mparatorluunun Snrlar

En grkemli anda Roma mparatorluunun snrlar: Kuzeyde ngiltereden gneyde Afrika llerine, batda Atlas Okyanusundan douda Mezopotamya topraklarna kadar uzanyordu. Bugn hl izlerine rastlanan Roma yolar, insanlarn gvenlik iinde imparatorluun bir ucundan dierine gidip gelmelerini salard. Roma ve onun devam olan Bizans, Akdeniz etrafnda kurulmu ve bu corafyadan olduka etkilenmi bir uygarlkt. Akdeniz, uzun tarihi boyunca Romann iletiim, ticaret, sanayi ve ekonomisinde belirleyici oldu. Akdenizin dou blmnde kylar bat blmne nazaran daha dardr. Birka yer istisna ky eridi i blgelerin derinliklerine erimez. Buralarda iklim, doal kaynaklar, bitki rts ve ekonomik yaam Bat kesimine gre daha az eitlilik sunar. Klarn olduka yal yazlarn ise kurak yaand Dou Akdeniz havzasnda lman bir iklim hkimdir. Bir hayli girintili kntl olan Akdeniz kylar gvenli deniz trafii iin son derece uygundur. Akdeniz ky eridinin tesinde kara ksmnda, her biri kendine zg zellikler tayan geni lkeler uzanmaktadr. Dou Akdenizde bu lkelerden Msr ve Suriye geni alanlar kaplayan ller dnda olduka byk ve verimli arazilere sahipti. Msrdaki Nil vadisi, Suriye, Lbnan ve rdn ovalarnda sulu tarm yaplmakta ve buradaki araziler ok byk zenginlik saylmaktayd. Msrdaki verimli Nil vadisi, Suriyede ise Asi ve Frat nehirleri arasnda kalan yksek platolardaki verimli

2. nite - Romadan Bizansa Gei

37

araziler dolaysyla, buralardaki byk ehirler ve kyler olduka youn bir nfusa sahiptiler. Ege Denizi, Karadeniz ve Akdenizle evrili bir yarmada olan Anadolunun dou snrlarn da sralar belirler. Bu da sralar kuzeyde Ermenistan ve Kafkasyaya gneyde Mezopotamya ve Suriyeye doru uzanmaktadr. Anadolunun kuzey ve gneyinde denize paralel uzanan dalar lman deniz etkisinin i kesimlere girmesini nler ve i kesimlerde karasal bir iklim hkimdir. Anadolunun bat kesiminde denize dik uzanan dalarn arasndaki ovalar ve vadilerden mteekkil Karya, Lidya, Bitinya ve ksmen de Frigya Anadolunun tarmsal ve doal kaynaklar bakmlarndan en zengin blgeleridir. Bu blgelerde kentleme ileri safhadayd ve nfus olduka kalabalkt. Anadolunun orta ve dou ksmlar ziraaten ok hayvanclk iin uygundu ve bu blgelerde nfus seyrek ve dankt. Romann egemenlik kurduu ve Romadan Bizansa miras kalan Anadolu dndaki en byk blge Balkanlard. Balkanlar, kuzeyde Pannonia ovas boyunca dou-bat istikametinde Karadenize doru akan Tuna nehri ve iki yanndaki dzlklerle, gneyde Ege Denizi ve Batda Adriyatik Deniziyle evrilidir. Roma mparatorluunun ulat en geni snrlar nedir?
SIRA SZDE

Pannonia: Gnmzde Bosna Hersek, Slovenya, Srbistan, Hrvatistan, Avusturya ve Macaristann bir blmn iine alan Dalmaya kylarndan Tuna nehrine kadar ulaan Roma eyaletinin ismidir.

BLNEN ROMA MPARATORLUU Dioklitianos ve Reformlar

SIRA SZDE

DNELM

DNELM S O R U

S O R Uimparatorluk Roma mparatorluunda Dioklitianosun 284 ylnda iktidara geii tarihinde bir dnm noktas saylmaktadr. O zamana kadar, imparatorluun son yarm yzyl taht mcadeleleriyle geti. Bu sre zarfnda birokDimparator akrabaKKAT larnn, hrsl aristokratlarn veya ordu komutanlarnn iktidar darbesiyle devrildi. Bu iktidar mcadelelerinde en nemli rol imparatoru korumakla grevli ordu koSIRA SZDE mutanlar oynamaktayd. Ordu komutanlar kendileri adna veya destekledikleri bir aristokrat adna i sava gze alp bata bulunan imparatoru devirmeye giriebiliyordu. Dioklitianus (284-305), imparatorluu zaafa uratan bu iktidar mcadeAMALARIMIZ lelerine son vermek, imparatorluk ynetiminde istikrar salamak ve imparatorluk otoritesini daha etkin klabilmek maksadyla kkl bir reform gerekletirdi. Dioklitianos, drt bal manasnda Tetrarhia denilen yeni bir ynetim K sistemi T A P kurdu. Bu sisteme gre imparatorluu iki agustus ve iki sezar birlikte yneteceklerdi. Agustuslardan biri imparatorluun batsna dieri ise dousuna hkmedecekti (Akit, 1985, 495-496). Agustuslar kendilerine birer sezar yardmc Tolarak seeceklerdi. ELEVZY ON Agustuslarn grev srelerini tamamlamalarndan sonra sezarlar agustus unvann alp onlarn yerlerine geecek ve bu defa yeni agustuslar kendilerine birer sezar seeceklerdi. Bylece Tetrarhia sistemi devam edip gidecekti. Gerekletirdii re N T E R merkez NET form gereince Dioklitianos, agustus unvanyla Nikomedia/zmiti edinip dou tarafnn ynetimini stlendi. Bat tarafnn ynetimi ise Milanoda oturan Maximianus agustus olarak idare edecekti. Dioklitianos kendisine Galeriusu sezar olarak seerken Konstantius Chlorus da Maximianusun sezar oldu. Bu sistemde her agustus ve sezar kendi ynetim blgelerinde mutlak hkim olmakla birlikte, imparatorluun btnl dncesinden kesinlikle taviz verilmi deildi. Dioklitianos daima en st otorite saylyor ve kanunlar lkenin her kesiminde geerli saylyordu (Ostrogorsky, 1999, 31). Samimiyetle dnlerek icat edilmi olan bu sistem olduka etkili ve srekli tehdit edilen imparatorluk snrlarnn korunmas bakmndan ok faydaldr. Fakat iyi niyetle dnlen bu sistemin uygulamada sorunsuz biimde ilemesi mmkn olmayacakt.

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

NTERNET

38

Bizans Tarihi

Dioklitianos lkede idari bakmdan yeni bir tekilatlanma gerekletirdi: imparatorluk, Dou, Balkan/lirya, talya ve Bat/Galya olmak zere prefekture denilen drt eyalete ayrld. Her bir eyaletin bana prefektus yani eyalet valisi atand. Eyaletler, dioceses ad verilen blgelere ayrld ve blgelerin banda vicarius adyla yneticiler bulunuyordu. ehirlerde curiae yani ehir meclisi ilevseldi. ehir meclisleri blge valilerine, blge valileri eyalet valilerine, eyalet valileri de dorudan agustus veya sezara balyd (Dikici, 2007, 24-26). Dioklitianos askeri alanda da dzenlemeler yapt. Askeri ve sivil otorite en azndan ilkesel olarak birbirinden ayrld ve askeri idarecilerin imparatora yaknlna son verildi. Disiplinli, etkili, evik, iyi tehiz edilmi seyyar ordular kurdu (Dikici, 2007, 27). Askeri idarenin en st amiri yine imparatorlard. mparatorun sefere katlmamas halinde orduya ordu komutanlar yani magistri militium komuta ediyordu. Ordu komutanlarnn emrinde komites yani birlik komutanlar onlardan daha kk birlikleri yneten birim komutanlar da vard. Dioklitianosun yeniden dzenledii Roma ordusunda dikkat eken nemli bir zellik de ordunun zaman ierisinde gittike yabanc kavimlerden olumasdr. zellikle Germenler ve liryallar Roma ordusunun en vurucu gcn tekil ettiler. 4. yzyldan itibaren gittike daha geni lekte olmak zere barbar asll komutanlar askeri otoritede etkin biimde sz sahibi oldular. Dioklitianos imparatorluu sresince Nikomediay/zmiti bakent olarak kulland. Agustus Maximianusun merkezi Milano, Sezar Galeriusun merkezi Selanik, Konstantiusun merkezi ise imdi Almanya snrlar iinde kalan Trier ehri idi. Roma ehri bakent olma zelliini artk yitirdi ve bir sre sonra kurulacak olan stanbul, Romann sahip olduu itibardan ok daha byn elde edecektir. Dioklitianosun reformlar ve yerletirdii yeni idare anlay en azndan Tetrarhia sisteminin ngrd yirmi yllk srede, Roma mparatorluundaki istikrarszla son verdi. ngrlen 20 yllk srenin sonunda 305 ylnda, Dioklitianos ve Maximianus agustusluk grevlerinden ekildiler. Onlarn yerine Galerius ve Konstantius agustus oldular (Freeman, 2003, 558). Bu deiiklik, Dioklitianosun iyi niyetle yerletirmeye alt Tetrarhia sisteminin daha byk alkantlar sebep olduunu gsterdii gibi tarih sahnesine Byk Konstantinosu da kard.

Konstantinos ve stanbulun Kurulmas

Konstantinos, Maximianusun sezar olan I. Konstantius Chlorus ve Helenann olu olarak Nite dnyaya geldi. Doum tarihi kesin olarak bilinmemekle birlikte 272den 280e kadar tarihler verilmektedir. Babas Konstantius sezar olunca, o srada yann 18 civarnda olduu tahmin edilen Konstantinos, Dioklitianosun yanna zmitteki saraya alnd. Burada ok iyi bir eitim gren Konstantinos, Dioklitianosun btn sefer ve seyahatlerine katld. Bu seferlerde yetenekleriyle n plana kan Konstantinos ordu iinde ok sevilen biri haline geldi (Dikici, 2007, 29-30). 305te Galerius ve Konstantius agustus ilan edilirken, Konstantinosun da Sezar olmas beklenilmekteydi. Fakat Konstantiusun sezar olarak Severus, Galeriusun sezar olarak da Maximianus Daia atand. Bu durumdan rahatsz olan Konstantinos, Triere babasnn yanna gitti. 306 ylnda babas Agustus Konstantiusla birlikte Britanyaya geerek, skoyadaki arpmalara katld. Bu srada 25 Temmuz 306da I. Konstantius, York ehrinde ld. Ordu, onun olu Konstantinosu imparator ilan etti (Akit, 1985, 523). Fakat en yetkili agustus konumunda olan Galerius, Bat blgesinin agustusu olarak Severusu tayin etti ve Konstantinosu onun sezar atad. 307 ylnda Konstantinos, Maximianusun kz Fausta ile evlendi. Bu srada Tetrar-

2. nite - Romadan Bizansa Gei

39

hia sisrteminin ald ekilden memnun olmayanlardan biri de Maximianusun olu Maxentius idi. Roma ehrinin gittike g ve itibarn kaybetmesinden honutsuzluk duyan Romallarn tepkisiyle Maxentiusun siyasi hrs birleince, Maxentius kendisini Romada agustus ilan etti. Ona kar agustus Severus yapt savata baarsz oldu ve 307 ylnda Ravennada ld. Bundan sonra herkes Konstantinosun agustus ilan edilmesini beklerken Bat blgesinin agustusluuna Licinius getirildi ve 308 ylnda Konstantinostan sezar unvann kabul etmesi istendi. Daha sonraki srete Maximianus 310da, Galerius ve Dioklitianos da 311 ylnda hayatlarn kaybettiler. Onlarn ortadan kalkmasyla Batda Konstantinos, Romada Maxentius, Douda Licinius ve sezar Maximianus Daia, imparatorluun kaderini belirleyecek olan aktrler olarak kaldlar (Dikici, 2007, 30-31). Fakat bunlarn arasnda Tetrarhia sisteminde olmas gereken ne uyum ne ibirlii ne de birliktelik vard. Dolaysyla atma kanlmazd. lk harekete geen Konstantinos oldu. 312 ylnda byk bir orduyla Alpleri ap kuzey talyaya girerek Maxentiusa kar yrd. Roma yaknlarnda Milvian Kprsnde Maxentius bozguna uratld. Tarihe Milvian Kprs Sava olarak geen bu sava hem Roma hem de Hristiyanlk tarihi iin nemli bir dnm noktasdr. Bu savata Labarum denilen ve Hristiyanln kutsal sembol olan ha iaretli bayraklar Konstantinos ordusuna tatt. Maxentius sava srasnda ldrld, Konstantinos Roma halk ve Senato tarafndan kurtarc olarak selamlanarak Roma ehrine girdi. Bylece Roma mparatorluunun Bat tarafnda tek agustus olarak Konstantinos hakim oldu. 313 ylnda Douda Licinius ile Maximianus Daia arasnda i sava yaand. Edirne yaknlarnda Licinius zafer kazand ve Maximianus Daia, Tarsusa kat ve orada intihar etti. Artk Dounun da tek bir imparatoru vardr. kisi arasnda da bir sre sonra atmalar yaanmaya baland. Liciniusun Trakya hari tm Baty Konstantinosa terk etmesi bir uzlamay dourdu. Fakat Hristiyanlara kar Licniusun dmanca tavr ve Balkanlara ynelik Got istilas iki imparatoru yeniden kar karya getirdi. 323te skdarda yaplan nihai savata Licinius malup oldu. Ei Konstantiann araclyla nce affolunan Licinius, daha sonra Selanike gtrlerek burada ldrld. Bylece on sekiz yl sren bu kargaa devresinden sonra Konstantinos hkimiyet mcadelesini kazand ve tek bana imparator oldu (Akit, 1985, 543-550). Tarihin Byk unvann verdii Konstantinos, baarsn byk lde Hristiyanlara borluydu. 4. yzylda dahi bask ve takibattan kurtulamam olan fakat buna ramen saylar gibi artan Hristiyanlar, kendilerine sempati ve hogryle yaklaan Konstantinosa balla nem verdiler. Rakipleriyle yapt savata ilk olarak 311 daha sonra da 313 ylnda Milanoda Konstantinos Hristiyanlara msamaha ferman kartt. Bylece Hristiyanlk imparatorluun dier dinleri gibi meru hale geldi ve devlet tarafndan msadere edilmi olan tapnaklar geri verildi (Dikici, 2007, 33-34). Bu gelime phesiz dnya apnda bir olayd. Konstantinosun ikinci byk icraat ise stanbulu imparatorluun merkezi olarak kendi adn vermek suretiyle ina etmesidir. Roma uzun zamandr bakent olma zelliini yitirmiti. mparatorluu bunaltan bata barbar aknlar olmak zere tehlikeler doudan, Tuna ve Frat taraflarndan geliyordu. Dioklitianos Nikomediay/zmiti merkez yapmt. Konstantinos, artk Roma dnda bir bakent kullanmak gerektiine karar verdikten sonra bir sre doduu kent Nii dnd daha sonra da Sofya ve Selaniki bakent yapmak iin deerlendirmelerde bulundu. anakkalede Truvay yeniden ina etmeyi bir sre planlad. En sonunda Boaziindeki konumu ve taraf denizle evrili olmas nedeniyle Byzantiumda karar kl-

40

Bizans Tarihi

Forum: Antik Roma kentlerinin merkezlerinde yer alan ve evresi nemli kamusal yaplarla kuatlm meydan. Erken Hristiyanlk dneminde de uygulamasna devam edilmitir.

d (Gregory, 2008,65-66). Byzantiumda ilk yerlemeyi M.. 7. yzyln ikinci yarsndan sonra Megarallarn kurduu rivayet edilmektedir. Buras mparator Vespesianus (69-79) dneminde Roma snrlarna dhil edildi. mparator Septimus Severus (193-211) dneminde bir isyana karmasndan dolay ehir 194 ylnda tahrip edildi ve halk cezalandrld. mparator Severus, gerekli cezay verdikten sonra ehri yeniden imar etmek iin birtakm almalar yaptrd. Byzantiumda yeni bir ehir kurmaya karar verdikten sonra Konstantinos, 324 ylnda ehrin inasna balad. Konstantinosun tespit ettii snrlar zerinden ehrin kara surlar ina edildi (Dikici, 2007, 40). Surlar Samatyadan balayarak ukurbostanda Bayrampaa deresine iniyor, Cibali yaknnda Halite son buluyordu. Yeni ehir Roma model alnarak ina edildi ve hibir masraftan kanlmad. Romada olan tm yaplarn burada da olmasna zen gsterildi. imdiki Sultan Ahmette byk bir imparatorluk saray ve hipodrom ina edildi. Hipodrom imparatorluun her kesinden getirilen sanat eserleriyle sslendi. Saray ve Hipodromun bulunduu alana forum yapld. mparatorun annesi Helena ansna buraya Agusteum (Agusta Helena) denildi. Bu forumdan balayp imdi Aksaraya kadar uzanan ve Mesi ad verilen bir bulvar ald. Kaldrmlar revaklarla ssl Mesi zerinde de yeni forumlar yapld. Bunlardan biri de forum Konstantinos (emberlita) idi. Bu foruma dikilen dikilitan zerinde Konstantinosun tuntan bir heykeli bulunuyordu. Roma gibi yedi tepeli bir alan zerine ina edilen bu kentte senato binas, resmi daireler, hamamlar, yksek okul, tapnaklar ve Hristiyan mabetleri de ina edildi. Kimilerine gre Konstantinos zamannda Aya Sofya ve Aya rini Kiliselerinin yapmna da balanld (Herrin, 2010, 36-38). Romal aristokratlarn yeni ehre yerlemelerini tevik etmek iin birok muafiyetler saland. Msrdan getirilen budayn stanbul halkna bedava datlmas ngrld. Senatrlere resmi ofis binalar ve ikametleri iin yeni binalar yaptrld, Anadolu yakasnda onlara geni topraklar datld (Dikici, 2007, 40). ehre sivil ynetici olarak bir vali atand. Valiye, asayii salamasnn yannda, ticari ve ekonomik hayat da kontrol etmesi yetkisi verildi. Konstantinosun Byzantiumda kurduu yeni ehir 11 Mays 330da grkemli trenler ve elencelerle resmen ald. ehre Yeni Roma (Nova Roma) ad verildiyse de bir mddet sonra kurucusuna atfen Konstantinopolis denilmesi gelenek haline geldi (Grant, 2000, 1924). Bakentin stanbul olmas Roma mparatorluunun arlk merkezinin bir daha dnlmez biimde douya kaymasn beraberinde getirdi. Bu arada bir Dou dini olan Hristiyanln tm zgnl ve zellikleriyle Roma mparatorluunda kendini kabul ettirmesi, Bizans oluumunun itiraz edilmez biimde gn yzne kmas anlamna geliyordu. Bundan dolaydr ki ilim dnyasnn geneli Bizansn douu olarak stanbulun bakent yapld 330 tarihini benimsemitir. stanbul kimin ina edilmeye balamtr ve ne zaman Bizansn bakenti olSIRAzamannda SZDE mutur?
DNELM Roma mparatorluunun Hristiyanlamas ve Dini Mcadeleler S O R U Hz. sann Filistinde Yahudiler arasnda teblii ile balayan Hristiyan dinine ilk mensup olanlar Hz. sann on iki Havarisi ve onlarn dostlaryd. Hz. sadan sonra, havarileri Hristiyanl bir din olarak Roma mparatorluunun genelinde yayDKKAT dlar. nce Kuds ve evresinde Hristiyanl salam biimde yayan Aziz Pavlos, Anadoluda ve Yunanistanda bu yeni dinin yaylmasn ve yerlemesini salad.

SIRA SZDE

DNELM S O R U

DKKAT

SIRA SZDE

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

AMALARIMIZ

K T A P

K T A P

2. nite - Romadan Bizansa Gei

41

talyada ise Havari Petros faaliyette bulundu ve Onun Romada kurduu kilise sonraki dnemlerde sadece Hristiyanlk tarihine hkmetmekle kalmad dnya tarihinde de nemli bir aktr oldu. Balangta Hristiyanlar, Roma imparatorluunda byk basklara ve zulmlere maruz kaldlar. mparatorluk otoritesi uzun sre Hristiyanlk inancn yasaklama ve su sayma tavrn inatla devam ettirdi. Dioklitianos dneminde ar basklara ve takibata urayan Hristiyanlar, onun halefi Galeriusun 311de Hristiyanl su olmaktan kartan fermanyla bu g durumdan kurtulmaya baladlar. Konstantinosun tarih sahnesine k ve Milivian Kprs Sava Hristiyanlar iin phesiz dnm noktas oldu. Bu savata Hristiyanlktan etkilenen ve Hristiyan sembollerini sancaklarnda tatan Konstantinos, 313 ylnda rakibi Liciniusla Milanoda yapt grmede, Galeriusun kard ferman kabul edilerek Hristiyan takibatna son verilmesi karar alnd (Gregory, 2008, 57-59). Bu ekilde Hristiyanlar basklardan kurtuldular. Geri Konstantinosun haleflerinden mparator Julianos Apostate (361-363) dneminde Hristiyanlk yeniden yasaklanp, bask ve zulmler tekrarland (Dikici, 2007, 49-59). Fakat bu durum tarihi sre ierisinde bir istisnadr. Julianosdan sonra durum Hristiyanlar lehine yeniden tesis edilmitir. mparatorluk topraklar zerinde hr biimde yaamaya balayan Hristiyanlar, Havarilerin faaliyet gsterdikleri belli bal ehirlerdeki kiliseler etrafnda rgtlenmeye baladlar. Byk kilise rgtlerinin bulunduu ehirler: Kuds, skenderiye, Antakya ve Roma idi. Bir sre sonra bu ehirlerin arasna stanbul da katld. Bu kiliseler bir taraftan Hristiyanln yaylmas iin gayret gsteriyorlar bir taraftan da Hristiyanln yaanmas ve Hristiyan ilahiyatyla ilgili ortaya kan sorunlara zmler neriyorlard. Konstantinos, mutlak mparator olarak iktidara 324 ylnda sahip olduunda yapt ilk icraati bir emirname yaynlayarak mahkm olan Hristiyanlar serbest braktrp, srgne gnderilenlerin geri dnmesini, msadere edilen mal ve mlklerin iadesini, yklan kiliselerin yeniden ina edilmesini emretmek oldu. Konstantinosun Hristiyanl tamamen serbest brakmasna, Hristiyanlara hogrl davran ve politikasna ramen kendisinin Hristiyanl konusu tartmal kalmtr. Konstantinos muhtemelen lm deindeyken vaftiz edildi. Bununla birlikte Hristiyanlara kar msamahakrl ve znik Konsiline bakanlk yapm olmas, onun daha sonra ki dnemlerde aziz ilan edilmesine vesile oldu. mparatorlukta Hristiyanln tek resmi din olarak benimsenmesi I. Teodosios (379-395) dneminde oldu. Teodosios, kard bir fermanla Hristiyanl devletin resmi dini haline getirdi, dier tm din ve inanlarn varln yasa d ilan etti (Ostrogorsky, 1999, 49). mparator Byk Konstantinos dneminde en byk dini sorun olarak skenderiye Piskoposu Ariusun Hz. sann doas ve onun Tanr ile ilikisine ynelik gelitirdii fikirlerden doan Arianizm mezhebi grlyordu. Arius, Hz. sann, Tanr ile ayn z tamadn, onun Tanrnn yaratt varlklardan biri olduunu kabul ediyordu. Teslis inancn sorgulayan ve Hz. sann tanrl ilkesini kar kan Ariusa gre Hz. sa, Tanr tarafndan insanln selameti iin zel olarak yaratlm bir insand. Ariusun retisi 320 ylna kadar olduka rabet grd ve benimsendi. Fakat 320 ylnda resmi kilise tarafndan sapkn sayld (Gregory, 2008, 62-63). Arianizm dolaysyla Hristiyanlar arasnda yaanan iddetli anlamazln zm iin imparator Byk Konstantinos giriim balatt. Bu sorunun din adamlarnn geni katlmyla ele alnmas ve bir zm bulunmas amacyla ekmenik kon-

42

Bizans Tarihi

sil toplamaya karar verdi. mparatorluun her yanndan gelen ruhbanlarn katlmyla 20 Mays 325de Nikaeia /znikte bizzat mparator Konstantinosun bakanlk ettii znik Konsili topland. Burada yaplan grmelerde; Hz. sa (Oul) yaratlmamtr ve Tanr (Baba) ile ayn zden vcuda gelmitir karar alnd. Bu kararla Baba ve oulun eit derecede tanr olduu ve her ikisinin, Kutsal Ruhla birlikte sonsuz olduu, yani Teslis teyit edildi (Dikici, 2007, 39). Arius mahkm olurken Arianizm sapknlk sayld. znikte Arianizm dnda Hristiyanlk ve kiliseyi ilgilendiren baka kararlar da alnd. Dini bir toplantya bakanlk etmesiyle Konstantinos kendisinden sonra gelen imparatorlara rnek olduu gibi gittike Bizansa dnen mparatorlukta siyasi iktidarla dini otoritenin birbiriyle olan girift ban da kurmu oluyordu. znik Konsili sonrasnda Ariusular alnan kararlar benimsemediler. Hristiyanlar arasnda anlamazlk ve gerilimler devam etti. 381 ylnda stanbulda toplanan ikinci ekmenik konsilde znik kararlar teyit edildi ve Hristiyan Kilisesinin aments olan inan forml benimsendi. Hz. sann doasna ilikin tartmalar ve anlamazlklar ise srp gitti. Baz kiliseler Hz. sadaki tanrsal ve insani vasflarn bir deiime uramadan ve birbiriyle katmadan tek bir tabiat halinde bulunduunu kabul ettiler. Bu inanta olanlara monofizit/tekdoac denildi (Gregory, 2008, 112). Buna karn kimi kilise otoriteleri Hz. sa, insan olarak dnyaya geldii ve tanrsal z kendisine sonradan bahedildii inancn benimsediler. Bu grte olanlara da diofizit/iftdoaclar denildi. Antakya kilise ekolnden Nestorius, diofizit inantan hareketle Hz. Meryemin tanr dourmadn, onun beeri zellikleri olan say dnyaya getirdii grn savundu (Gregory, 2008, 109). Nestoriusun grlerine kar iddetli bir muhalefet ortaya kt. 431de Efeste toplanan konsilde Nestoriusun retisi reddedildi fakat kendisi aforoz edilmedi. Nestorius faaliyetlerine devam edip gittike g toplaynca 449da toplanan II. Efes konsilinde, Nestorius aforoz edildi ve kiliseler arasnda ayrlk yaand (Gregory, 2008, 111). Nestoriusun retisine bal kalanlar tm bask ve iddete ramen Nesturi Kilisesi etrafnda varlklarn devam ettirdiler. Monofiziti Ermeni Gregoryen, Sryani ve Msr Kpti kiliseleri de Roma ve stanbuldan bamsz olarak kendi cemaatlerini etraflarnda topladlar. Bizans tarihi boyunca ortaya kan dini anlamazlklar, konsiller ve mezhep atmalar sadece din veya kiliseyle snrl kalmad, Bizansta iktidar mcadelelerini, iktidarla halkn ilikilerini ve Bizansn d politikasn da etkiledi.

Kavimler G ve Bat Romann k

Drdnc yzyln dnya apnda en nemli gelimelerinden biri phesiz kavimler gdr. Asya Hun mparatorluunun yklyla balayan ve doudan batya bir dizi kavmin birbirini yerinden srmesiyle, muazzam bir demografik hareket olan kavimler gnn ykc etkileri Bizans mparatorluu zerinde kendini gstermekte gecikmedi. 337de Konstantinosun lmnden sonra onun halefleri ranllarla yaplan savalar ve kimi i gelimeler dnda ciddi bir tehditle karlamadlar. mparator ulianos Apostate (361-363) dneminde ranllara kar uranlan feci bozgun, mparator ovianosu (363-364) ar artlar ve byk toprak kayplarn kabul ederek ranla bar yaptrmak zorunda brakmt. Fakat asl byk tehlike mparator Valens (364-378) zamannda kavimler g nedeniyle Batda balayan Germen istilas oldu. Germen kavimlerinden Saksonlar Britanyaya saldrrlarken Alamanlar Ren nehri boylarnda, ran kkenli Sarmatlar ise Tuna blgesinde mparatorluu zorluyorlard. Germen asll Gotlarn Tuna ci-

2. nite - Romadan Bizansa Gei

43

varnda grlmeleri ok daha byk tehlikeyi beraberinde getirdi. Hun ilerleyii karsnda duramayan Vizigotlar yani Bat Gotlar, mparator Valensten Trakyaya yerleme izni istediler. mparatorun bu talebe olumlu cevap vermesine ramen yerel otoritelerin Vizigotlara kar olumsuz tavrlar, imparatorluk gleriyle onlar kar karya getirdi. ki yl boyunca devam eden atmalarda taraflardan biri dierine stnlk salayamad. Bunun zerine mparator Valens bizzat harekete geerek Gotlar lkesinden karmay dnd. 378 ylnda Edirne yaknlarnda yaplan savata, Dou Gotlarnn yani Ostrogotlarn da destekledii Vizigotlar, Bizans ordusunu korkun bir hezimete urattlar. Bizzat imparator Valensin kendisi sava meydannda hayatn kaybetti (Gregory, 2008, 90). Bu yenilginin sonucu ok byk oldu. Artk bundan sonra imparatorluun dousu bir yzyl boyunca Germen istila tehditleriyle urarken imparatorluun bat kanad ise dorudan bu istilaya maruz kalacaktr. Valensin lmyle sonulanan Got istilas srasnda mparatorluun Bat blmn idare eden Gratianus (375-383), ordu komutanlarndan Teodosiosu douyu idare etmek zere agustus ilan etti. mparator Teodosios (379-395), areyi Gotlarla anlama yapmakta buldu. Ostrogotlarn Pannoniaya Vizigotlarn ise Trakya blgesinin kuzeyine yerlemelerine izin verildi. Gotlar bulunduklar yerlerde zerk olacaklar, vergilerden muaf tutulacaklar ve mttefik sfatyla devlete askeri yardmda bulunacaklard. Bylece mparatorluun Germen istila dalgas altnda kalmasnn nne geildii gibi, Gotlarn birou dorudan mparatorun hizmetine alnm olunuyordu. Says bir hayli azalm olan imparatorluk ordusu Germenlerin katlmyla olduka gl hale geldi. Fakat ordu komutanlar arasnda Germenlerin says gittike artmaya ve imparatorluk ordusu gittike Germenlemeye balad (Ostrogorsky, 1999, 48). Teodosiosun Gotlarla yapt bar, imparatorluu d tehditten bir sreliine kurtard. Britanya Hkmdar Maximus, Gratianusu ldrnce, Teodosios, onun yerine II. Valentinianusu getirdi. Fakat II. Valentinianusun beklenilen baary bir trl salayamamas ve kan baka isyanlar karsnda g durumda kalmas zerine Teodosios, Bat ileriyle bizzat megul olmak zorunda kald. syanlar bastrlarak imparatorluk otoritesi yeniden tesis edildi. Bu srada II. Valentinianusun varis brakmadan lmyle mparatorluun Dou ve Bat blmlerinin idaresi yine tek bir imparatorda yani Teodosiosun emri altna da birlemi oldu. 395 ylnda mparator I. Teodosios, imparatorluk topraklarn oullar arasnda paylatrd. Buna gre Adriyatikten itibaren mparatorluun Bat tarafn kk olu Honorios, Dou tarafn ise byk olu Arkadios ynetecekti (Ostrogorsky, 1999, 49). Tarihlere Roma mparatorluunun ikiye ayrlmas olarak geen bu olay aslnda yeni bir ey deildi. dari bakmdan kolaylk salamak, imparatorluk ailesi ierisinde iktidar kavgas yaanmasn nlemek, i ve d gelimelerin zorunlu klmas gibi nedenlerle imparatorluk idaresinin blnmesi vakas birok defa yaanmt. Devletin birlii fikri hibir zaman terk edilmedi. Ortada iki devlet deil bir devletin iki imparator ynetimindeki iki parasnn olduu kabul ediliyordu. Devletin btnl anlay her ne kadar varln uzun sre muhafaza etmi olsa da fiili olarak imparatorluun iki paras arasndaki zlme gittike kendini daha fazla hissettirecektir. nk douda ve batda gelien artlar birbirinden farklyd ve iki hkmet arasndaki rekabette kanlmaz olmaktayd.

44
Harita 2.1

Bizans Tarihi

Kaynak: In Demirkent, Bizans Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi, C.6, stanbul 1992, s.231.

Arkadios Dou imparatoru olduunda on sekiz yandayd. Bat imparatoru Honorios ise on bir yanda bir ocuktu. Teodosios, lmeden nce Vandal kkenli Stilicoyu ocuklarna yardmc olmas iin naip tayin etmiti. Ksa bir sre sonra Arkadiosun ynetimindeki Dou imparatorluu iddetli Got isyanyla sarsld. Alarik idaresinde ayaklanan Gotlarla bar, Alarike ordu komutanl grevinin verilmesi karlnda saland. Gotlarn ordudaki hkim konumlar zellikle stanbulda Gotlara kar bir tepkinin domasna yol at ve zaman ierisinde imparatorluun dou blmnde ordudaki Got nfuzu krlmaya alld. Batda ise Germenlerin zerk kitleler halinde kendi liderlerinin idaresinde bulunmalar usul devam ettirildi. Bu durum Bat iin ok olumsuz gelimelere yol aacaktr. Dou mparatorluu gelitirdii tedbirlerle bir sre sonra Alarik ve Gotlarndan kurtulmay baard. Alarik kendisine bal birliklerle talyaya kar sefere giriti. defa yaplan kuatmann ardndan 410 ylnda Alarik, Honorios Ravennaya ekilince Romay ele geirdi (Ostrogorsky, 1999, 51). Arkadiosun lmnden sonra Dou mparatorluunun bana II. Teodosios (408-450) geti. Onun hkmdarlnda salanan greceli bar ortamnda nemli icraatlar gerekletirildi. stanbulda Byk Konstantinos zamanndan beri mevcut olan yksek okul yeniden dzenlenip geniletilerek 425 ylnda bir niversite kuruldu. Bu Yunanca ve Latince eitim verilen bu okulda hukuk, hitabet, felsefe, gramer gibi dersler okutuluyordu (Dikici, 2007, 88). Hukuk alannda da nemli almalar yaplarak, eski Roma kanunlar elden geirilip, yeni konulan kanunlarla birlikte bir klliyat halinde Codex Teodosianos adyla yaynland.

2. nite - Romadan Bizansa Gei

45

II. Teodosiosun stanbulun gvenlii iin ina ettirdii surlar onun adn yaatan nemli bir faaliyetidir. Nfusu hzla artan ve gittike byyen ehir, bir sre sonra Konstantinosun yaptrd surlarn dna tat. Bylece mevcut surlar ehir ve ehir halknn tamamn koruma zelliini yitirdi. Bata Germenler olmak zere d saldrlarn artarak tehlikeli bir hale gelmesi yeni surlarn yaplmasn zorunlu kld. ehrin tamamn gvence altna alan ve Konstantinos surlarnn ok daha tesinden geen stanbul surlar 413 ylnda ina edildi. Bu surlar halen mevcudiyetini koruyan i surlardr. Dou mparatorluu zerine Hun tehdidinin kmesiyle 430da ikinci sra yani d surlarn inasna balanld ve 447 ylnda bitirildi. 439 ylnda ise ehri denizden gelebilecek tehlikelere kar koruyacak olan deniz kenarndaki surlarn inasna baland. surlarn ykseklii 10 m, kalnl ise 5,2 mdir. 20 m yksekliindeki kuleler arasnda 60 m mesafe bulunmaktadr. Surlarn nnde kazlan hendekler savunmay daha gl klmaktadr. Haliten Marmaraya uzanan kara surlarnn uzunluu 6670 metredir (Dikici, 2007, 86). Attila ynetiminde Hun fetih harekt balaynca stanbulu surlarla evirmenin ne kadar nemli ve gerekli bir icraat olduu anlald. Hun ilerleyiini durdurmak iin II. Teodosios, her yl 300 kg altn hara olarak demeyi kabul etmiti. Fakat bu hara denmeyince Attila 441 ylnda Pannonia ve Tuna boylarna harekt dzenledi. Tuna boylarndaki ehirleri vuran Hun birlikleri Belgrad zapt ettiler. Ni ve Sofya Hunlar tarafndan ele geirildi. Bizans kuvvetlerini malup eden Attila 442 ylnda stanbula ulat ve tarihte ilk defa ehri kuatt. Tam zamannda bitirilmi olan surlar Attilann Hunlarn durdurdu. stanbulun zaptn mmkn grmeyen Attila geri dnd ve Gelibolu civarnda Bizans ordusunun kalanlarn da yok etti. Bizans, Attilaya ylda 700 kg altna kartlan hara demeyi kabul etti. 447de tekrar mparatorluk topraklarnda grlen Hunlar Bizans kuvvetlerini yenerek Balkanlarn nemli bir ksmn igal ettiler. Hun aknlar karsnda aresiz kalan Bizans 449da artlar ok ar olan anlama yapmak suretiyle bar bir kez daha satn ald (Dikici, 2007, 92). 453 ylnda Attilann ani lm hem Bat hem de Dou mparatorluklarn byk bir tehlikeden kurtard. Teodosios lmeden nce tahtn Markianosa (450-457) brakt. 457 ylnda Markianosun da lmyle imparatorluk tahtna kimin geecei sorunu ortaya kt. Ordu komutan Alan asll Aspar, yardmclarndan Leonu (457-474) imparator ilan ettirdi. 457de Leon, yaplan dini merasimle Patrik Anatoliosun elinden ta giyen ilk imparator oldu (Ostrogorsky, 1999, 55-56). I. Leonun ilk yllarnda gerek hkim geriden devletin kaderine hkmeden ordu komutan Aspar idi. Bir sre sonra Leon, Asparn vesayetinden kurtulmann yollarn aramaya balad. savriann sava halkndan faydalanmay dnd ve savrial liderlerden Tarasisi stanbula davet etti. Kalabalk bir maiyetle stanbula gelen Tarasis, burada adn Zenon olarak deitirdi, ordu komutanlna atand ve imparatorun kz Ariadne ile evlendi. Bir sre ierisinde de gcn Germenlerden alan Asparn nfuzu krld ve dzenlenen bir tertiple de Aspar ve olu ldrld. Artk mparatorlukta Germen nfuzu yerini savria etkisine brakt. 474 ylnda I. Leon ldnde taht, kendisiyle ayn ad tayan Zenon ve Ariadneden doan torunu Leona kald. Henz 6 yanda bulunan II. Leona babas Zenon naip oldu. Ksa bir sre sonra da II. Leon hastalanarak lnce imparatorluk iktidar tamamen ve hukuken Zenona kald. Zenon ordu ierisinde savriallar etkin klmak iin gayret gsterdi. nemli komutanlklara savrial efleri getirdi. Bununla birlikte stanbulda halk Germenler gibi savriallar da barbar addediyor ve onlara kar nefret gsteriyorlard (Ostrgorsky, 1999, 57).

Alan: Alanlar 1. yzyldan itibaren profesyonel sava svari birlikleri olarak tarihi kaytlarda yer almaktadr. ran kkenli olan Alanlar; Got, Hun ve Vandal federasyonlar iinde yer almtr. Balangta Kuzey Kafkasya blgelerinde grlrken gler yoluyla talya ve Kuzey Afrikaya kadar yaylmlardr. savria: Gnmzde bu yer Konyann Bozkr ilesinin alayan kasabas yaknndaki Zengibar kalesidir.

46

Bizans Tarihi

Douda iktidar mcadelesi yaanrken Batda nemli gelimeler olmaktayd. 455 ylnda Bat imparatoru III. Valentinianusun lmnden sonra iktidar Germen Ricimerin eline kald. Son derece gl bir konumda olan Ricimer, istediine imparatorluk tacn giydirmekte ve beenmediini tahttan atmakta hatta ldrmekteydi. On yedi yl boyunca Batnn kaderine hkmeden Ricimer 472de lnce, bir sre Zenon tarafndan tayin edilen kukla imparatorlar hkmettiler (Dikici, 2007, 98). 4 Eyll 476da ordu komutan Germen Odovakar, son Bat mparatoru Romulus Augustulusu bir darbeyle tahttan uzaklatrd. Kendisi kral unvanyla Zenona itaatini bildirdi (Ostrgorsky, 1999, 57-58). Gya imparatorun emirleriyle talyay ynetecekti. Esasnda ise Bat mparatorluunun tm dier eyaletleri gibi talyada da Germen hkimiyeti kurulmu oluyordu. Bu olay tarihe Bat Roma mparatorluunun ykl olarak kaydedildi (Dikici, 2007, 98-99). Balkanlarda buluna Ostrogotlar, imparatorluk iin sorun tekil etmeye devam ediyorlard. Ostrogot efler en yksek askeri makamlara gelebiliyorlar, devlet iindeki ekimelere mdahale edebiliyor, ou zamanda isyan ederek lke arazilerini tahrip ediyorlard. mparator Zenon, Teodorik ynetimindeki Ostrogotlar talyaya gitmeye ikna etti. 488 ylnda batya doru harekete geen Ostrogotlar ksa srede talyaya hkim oldular. Odovakar ynetimden uzaklatran Teodorik, 493te kesin baar kazand ve talyada Ostrogot kralln kurdu. Bizans, Germen tehdidinden kesin biimde kurtulurken Bat tmyle Germen egemenlii altna girdi. mparator Zenon 491de lnce yeni imparatoru belirleyecek olan mparatorie Ariadne, halkn devlete Romal ve Ortodoks bir imparator vermesi talebine uydu. Becerikli ve yetenekli saray memuru Anastasios imparator seildi. mparator Anastasios (491-518) dnemi daha ziyade Bizansn i bnyesindeki gelimelerle dikkat ekicidir. Anastasiosun ilk ii devlet iinde bir g haline gelmi olan savriallarn etkinliini krma giriimleri oldu. Buna savriallar sert tepki gsterdi. savria isyanlar yl kadar srdyse de onlar en nihayetinde bir g olmaktan kartld. Anastasiosun gerekletirdii mali reformlar devlet hazinesini zenginletirdi. Onun ticaret ve zenaati destekleyen politikalaryla lke ekonomisi olduka gelime gsterdi. Anastasiosun Monofizit olmas ve Monofizitlik lehine taknd tavr, zellikle stanbulda birok isyann kmasna yol at. Her defasnda bu isyanlarn stesinden gelen Anastasios, 518de ld (Dikici, 2007, 101-105). Onun yerine saray muhafz birliklerinin komutan ustinos geti. ustinosla birlikte Bizans tarihinde de yeni bir hanedan ve dnem balam oldu. ustinos imparatorluk yapt 518-527 yllar arasnda iktidar gcn kullanan esasnda kendisi deil yeeni ustinianos idi.
SIRA SZDE

Bizans dneminde stanbul ilk defa ne zaman ve kim tarafndan kuatlmtr? SIRA SZDE

DNELM S O R U

DKKAT

SIRA SZDE

Bizans mparatorluunun ilk parlak dnemi olarak adlandrlan mparator ustinianosun saltanat yllar siyaset, hukuk ve imar bata olmak zere pek ok alanda S O R U imparatorluk tarihine damgasn vurmu ve imparatorluun altn a olarak anlr olmutur. Roma mparatorluu onun ynetiminde yeniden ihya edildi. Tam ad DFlavius K K A T Petros Sabattius olan imparator ustinianos, Makedonyal bir kyl ailesinin ocuuydu. Onun imparator olmasndaki en byk ans kendisinden nce imparator olan general ustinosun yeeni olmasdr. Bu sayede kk SIRA SZDE
AMALARIMIZ

ustinianos Dnemi (527-565) DNELM

AMALARIMIZ

K T A P

K T A P

2. nite - Romadan Bizansa Gei

47

yalarda bakent Konstantinopolise getirildi. Ald iyi eitim ve gsterdii baarlar sonrasnda ordu komutanlna atand. General ustinos, 518 ylnda Anastasiosun lm zerine datt paralarla senato yelerini ikna ederek imparatorluk tahtna oturunca yeeni ustinianosun imparatorluktaki mevkii daha da glendi ve yksek konsl makamna getirildi. Bu dnemde gsterdii parlak baarlarla mparator ustinosun en nemli yardmcs ve tahtnn orta konumuna geldi. 527 ylnda ustinosun lmnn ardndan ise en gl aday olarak imparatorluk tacna sahip oldu (Ostrogorsky, 1999, 64). ustinianos imparator olduktan sonra hem kendi yaam hem de imparatorluk tarihi iin en nemli gelimelerden biri hi phesiz Teodora ile yapm olduu evliliktir. Teodora yaam boyunca Bizans mparatorluunda egemenlii imparator ustinianosla paylat. ustinianosun gerek anlamda egemenlik orta oldu. Teodora, kocasnn yannda btn yetkileriyle tam bir imparatorie olarak hkm srd. Bu gcn 532 ylnda bakentte patlak veren Nika ayaklanmas srasnda gsterdi. mparator ustinianosun, Roma mparatorluunu yeniden ihya etmek maksadyla yapt fetihleri ve askeri seferleri finanse etmek iin halka ar vergiler yklemesi, memuriyetlerin satlmas ve brokrasinin halk ezmesi gibi nedenler zerine dimoslar (rgtl toplumsal gruplar) birleerek isyan ettiler. Bizans imparatorluunda halk zellikle byk kentlerde Maviler ve Yeiller adn tayan dimoslar etrafnda rgtlenmilerdi. Bu Partiler sportif ve kltrel etkinlikleri organize ettikleri gibi, vergilerin toplanmas, asayiin salanmas, mahallelerde bir takm belediye hizmetlerinin yrtlmesi gibi faaliyetlerinin yannda gerektiinde milis gc olarak da kentlerin savunmasnda rol oynayabiliyorlard. Aralarnda her zaman kyasya bir rekabet sz konusuydu. Bu rekabet dini alanda da kendini gsteriyordu. Aristokrasinin destekledii Maviler daha ziyade diofizit inancn takipisiydiler. Buna karn orta ve alt kesimin patrisi konumundaki Yeiller monofizit yanda olarak biliniyordu. Onlarn arasndaki iddetli rekabetten siyasi iktidar her zaman yararlanrd. Tahta geen her yeni imparator bu patrilerden birini dierine kar kullanarak otoritesini pekitirirdi. Bu gruplarn 532 ylnda kard Nika adyla bilinen ayaklanma Bizans mparatorluunu derinden sarst. Ayaklanan halk bakent Konstantinopolisi yakp ykt (Gregory, 2008, 131-132). Teodorann kararll, komutan Belisariosun ve diplomat Narsisin becerisi ile bastrlan bu isyandan sonra imparator da halkn sayg ve balln arkasna ald. syann bastrlmasndan sonra rgtl toplumsal gruplar etkinliklerini zamanla kaybettiler. ustinianos imparatorluunu Romann bir zamanlar sahip olduu tm snrlara ulaarak yeniden ihya etmeyi siyasetinin ana hedefi haline getirdi. Bu amala Vandallar, Ostrogotlar ve Vizigotlar gibi barbar krallklarn hkim olduu Bat Akdeniz havzasn fethetmeye ncelik verdi. mparator ustinianos dnemindeki sz konusu fetihlerde ve askeri baarlarda etkili isim komutan Belisariostu. 533 ylnda Belisarios, mparator ustinianosun emriyle 18.000 kiilik bir sava gcyle Afrikaya sefer dzenledi. Bozguna urayan Vandallar teslim olmak zorunda kaldlar (Gregory, 2008, 139). Belisarios, Vandallar karsndaki galibiyetinin ardndan 535 ylnda bu defa Ostrogotlar zerine sefer dzenledi. Ostrogotlarn iddetli direnmeleri neticesinde sava olduka uzun srd. Her ne kadar Bizans ordusu Dalmaya, Sicilya, Napoli ve Roma bata olmak zere talya topraklarnda sz sahibi olsa da Ostrogotlarn bu iddetli direnii ordunun gcn giderek zayflatt. Bir sre sonra Belisarios komutasndaki Bizans ordusu ard ardna bozgunlara uramaya balad. Yaklak yirmi yllk bir mcadele sonras diplomat Narsisin faaliyetleri saye-

48

Bizans Tarihi

sinde Bizans, 555 ylnda Ostrogotlara stn geldi ve talya, mparator ustinianosun egemenliini tand (Ostrogorsky, 1999, 65). Bir yl ncesinde ise spanyaya kartma yapan Bizans ordusu Vizigotlara kar mcadele vererek baar elde etti. Bylece imparator ustinianos dnemindeki fetihlerle Bizans, Roma imparatorluunun eski topraklarna yakn bir alanda egemenlik kurdu. Batda bunlar yaanrken mparatorluun dou snrndaki askeri gc zayf dt. mparator ustinianos, batdaki fetihlerde hareket serbestlii kazanabilmek iin ran hkmdar Anuirvan ile bar antlamas yapm ve rana hara demekteydi (Ostrogorsky, 1999, 66). ki defa tekrarlanan antlama sonrasnda Bizans dou snrnda giderek g kaybetmekteydi. Balkanlarda ise saldrgan Slavlar, Cermen asll Gepidler ve Trk asll Kuturgular Bizans topraklarn yamalyor ve sonrasnda Tuna rmann gerisine ekiliyorlard. Bu kavimlerin yama dalgalar her ne kadar Balkanlardaki Bizans topraklarnda onlarn hkimiyetlerini salamasa da bu corafyadaki Bizans gcn zayflatyordu. ustinianos, barbar kavimlerle ba edebilmek iin Dou Avrupa snrlarnda beliren Avarlarla ittifak yapt. Tm bunlara ramen yaplan baarl fetihler ve diplomatik giriimlerle Bizans hkimiyetindeki topraklar hemen hemen iki katna karmay baard. Dalmaya, talya, Sicilya, Sardinya, Korsika, Balear Adalar, Gneydou spanya, Kuzey Afrika Bizans topraklarna katlmt. ustinianos dneminde d siyasi tehlikeler ve Nika isyanyla patlak veren ar i huzursuzluklara ramen Bizans imparatorluu grnrde, eski Roma mparatorluunun ihtiamna kavumu durumdayd. ustinianos, bir imparatorluun ayakta durabilmesi iin din ve hukuk alannda birliin salanmas gerekliliine inanyordu. mparatorluk kudretinin Tanrnn himayesinden geldiine inanan kadim Roma imparatorlarndan farkl dnmyordu. Bu bilinle dolu Hristiyan bir imparator olan ustinianos, dinin imparatorun elinde gl bir ara olduu dncesindeydi. ustinianos, kiliseyi hkm altna almaya alt. Kiliseyi sk skya kendi otoritesi altna almay gerekli gryordu. Gereki karaktere sahip imparator tahta ktktan sonra Roma kilisesini Hristiyan dnyasnn en byk temsilcisi sayarak Papa Hormidasdan temsilcilerini Konstantinopolise gndermelerini istedi. Bu sayede imparatorluun Bat ksmnn ve Papann gnln kazanmaya alt. Ardndan Kadky (Halkidon) Konsilinde alnan monofizit aleyhtar kararlar iptal ederek, monofizitlerin gnln kazand. Her ne kadar olumlu gelimeler kaydetse de hem Papa hem de monofizitler zerinde bekledii kadar baar elde edemedi (Ostrogorsky, 1999, 71-72). mparator ustinianos dneminin en etkili ve srekli olan faaliyetleri hukuk alanndaki byk reformlar olmutur. Codex ustinianos veya Corpus Iuris Civilis adyla bilinen yasalar klliyat oluturuldu. Bu klliyatn; Institutiones ad verilen blm idari ve eitimle ilgili konular kapsamaktayd. Pandekta (Digesta) ise sosyal ve cezai konulara ilikindi. Dnemin ihtiyalarna gre ustinianos bir ferman eklinde Novellae ad verilen kanunlar koydu. Novellaelarn bir blm Yunanca yazlmtr. Hukuki reformlarla Antik Romadan kalma kanunlar elden geirilip ve gnn gereklerine uygun hale getirildi (Ostrogorsky, 1999, 69-70). Sz konusu kanunlar byk lde Hristiyanlatrld. Hukuk dnda, ustinianosun antikadan kalma Atina akademisini 529 ylnda kapattrarak, Konstantinopoliste bir yksek okul kurdurmas da bir reform olarak deerlendirilir. ustinianos dneminde zellikle bakentte nemli imar faaliyetleri gerekletirildi. Bunlarn iinde stanbulun en nemli yaps Ayasofyann ina ettirilmesidir. mar faaliyetleri Nika isyann verdii ar tahribattan sonra daha youn bir ekilde

2. nite - Romadan Bizansa Gei

49

yrtlmtr. syan sonras hasar gren Ayasofya dnyann en byk kubbeli bazilikas olarak 532 - 537 yllar arasnda yeniden ina edildi (Dikici, 2007, 119). 565 ylnda ustinianos ldkten sonra byk umutlarla ihya edilen imparatorluk ihtiamn koruyamad. Onun halefi mparator II. ustinos (565-578) zamannda dalma hemen kendini gsterdi. 568 ylnda Langobardlar talyaya girdiler ve ksa zamanda lkenin byk ksmna el koydular (Gregory, 2008, 150). spanyada balayan Vizigot ilerleyii de durdurulamad ve 584 ylnda buras da kesin biimde Bizansn ynetiminden kt. Kuzey Afrikada Berberilere kar mcadele byk fedakrlklar pahasna baarl oldu. Bu blge slam fetihlerine kadar Bizans egemenliinde kald. Bu kayplarla Bizans mparatorluu Dou Akdenize mnhasr bir devlet haline dnd. Batnn kesin biimde kayb Bizans ynetiminin daha byk bir zenle dou ilerine younlamasna neden oldu. mparator II. ustinos, ran ahna hara demeyi reddedince, Sasanilerle sert ve uzun sreli bir sava balad. Bu savan balamasnda rann tesinde Orta Asyada egemenlik kurmu olan Gtrklerin de etkisi bykt. Gktrk Yabgusu stemi, stanbula eli gndererek Bizansla diplomatik temas kurup Sasanilere kar ittifak teklif etti. Bizans bu teklife bir taraftan olumlu cevap verirken dier taraftan Gktrklerin rakipleri Avarlara yardmc olunca planlanan ittifak kurulamad (Palazademir, 2002). mparator II. ustinos devrinde balayan Bizans-Sasani savalar uzun yllar boyunca devam etti. Her iki devlette bu savalarda askeri ve ekonomik glerini bir hayli zayflattlar. Bu zayflk 7. yzyln ilk yarsnda gerekleecek olan slam fetihleri iin ok uygun bir zemin oluturmutur. Altnc yzyln son eyreinde Bizans Avrupa cihetinden zorlayan en nemli gelime Avar ve Slavlarn Orta Avrupa ve Balkanlara girmeleri oldu. Byk kitleler halinde harekete geen Avar - Slav dalgalar Sava ve Tunadaki Bizans savunmasn ortadan kaldrarak Selanike kadar uzanan aknlar yaptlar. Altnc yzyln seksenli yllarnda Slav kabileleri sadece yama yapmakla yetinmeyip lke arazilerine de salamca yerletiler. Daha nceleri yaanan Germen gleri ve dier kavimlerin istila hareketleri geici olup, Bizans imparatorluu bir ekilde onlardan kurtulmay baarmt. imdi ise Slavlarn, Balkanlar yurt edinmeleri sz konusuydu. Bylece ileride Bizans topraklar zerinde Slav devletlerinin kurulmas sonucunu douran oluum balad (Ostrogorsky, 1999, 75-76). mparator Mavrikios (582-602) dneminde gerek Tuna boylarnda Slavlara kar, gerekse douda ranllara kar baaryla mcadele edilmeye alld. Askeri ve idari alanda yaplan dzenlemelerle devletin gl klnmas iin aba sarfedildi. Fakat Mavrikiosun sergiledii sert ynetim, rgtl toplumsal gruplar Maviler ve Yeiller ynetime tepkileri v.b. nedenler i atmay dourdu. stanbulda kan bir isyan sonucu Mavrikios tahttan atld ve komutanlardan Fokas, senatonun da onay ile imparator ilan edildi. 602 ylndan 610 ylna kadar Bizans iktidarn elinde bulunduran Fokas tam bir tedhi rejimi kurdu. Onun baskya dayal ynetimi, Balkanlarda Slav-Avar ilerleyii ve douda ran savalaryla birleince Bizans mparatorluu tam bir kn eiine geldi. 610 ylnda Fokasn zulme dayal ynetimini askeri bir mdahaleyle sona erdiren ve Bizans tarihinde yeni bir dnemi balatan Heraklios, devleti de kten kurtaran olarak tarihe adn yazdrd.

50

Bizans Tarihi

zet
A M A

Roma mparatorluunun Bizansa dnmn aklayabilmek; Bizans denilen devlet aslnda Roma imparatorluunun bir devamdr. Bizansllar da kendilerini Romal olarak adlandrmlardr. M.. 753 ylnda kurulan Roma ehri Latium olarak adlandrlan Orta talya blgesinde hkimiyet kurmutur. Roma halk M.. 509 ylna kadar devam eden Krallk devrinde patriciler, plepler, cliens ve kleler olmak zere 4 toplumsal snfa ayrlmtr. Devletin banda tanrnn rzasn kazanm olduuna inanlan bir kral bulunmaktayd. Senato ve Comitia Curiata krala yardmc olan kurumlard. M.. 509 - M.. 27 yllar arasnda Romada aristokratik bir Cumhuriyet oluturulmutur. Sadece patricilere ait olmak zere bu dnemde Roma vatandalk hukuku gelitirilmitir. Bu hukuk daha sonra Bizans hukukununda temelleri olacaktr. mparatorluk dneminde Roma nce talya yarmadasndaki devletleri daha sonra Kartaca, Makedonya, Yunanistan ve Anadoludaki devletleri yenerek tm Akdeniz havzasnda hkimiyet kurmutur. Bu corafi alan byk lde Bizans devletinin de egemenlik alann oluturacaktr. M.. 27 ila 284 yllar arasndaki mparatorluk dneminde Roma devletinin snrlar kuzeyde ngiltereden gneyde Afrika llerine, batda Atlas Okyanusundan douda Mezopotamya topraklarna kadar uzanmtr. Bu geni corafyann ynetimi zorlam ve Roma idari alanda reform ihtiyac duymutur. Bylece Romann dou topraklarnda Bizansn oluumuna zemin hazrlanmtr. Bizans ortaya karan unsurlar aklayabilecek; Dioklitianos (284 - 305) dneminde tetrarhia sistemine geilmi imparatorluk; Dou, Balkan/lirya, talya ve Bat/Galya olmak zere drt eyalete ayrlmtr. Dioklitianos imparatorluk merkezi olarak douda zmiti semitir. Milano, Selanik ve Trier drtl ynetim sisteminin dier merkezleri olmutur. Bu eyaletler arasnda Anadolu merkezli dou eyaleti daha sonra Bizansn da kurulaca topraklar olacaktr. Bu blgede yer alan antik Yunan kltr, yeni yaylmaya balayan Hristiyanlk inanc, Roma hukuku ve devlet anlay ile stanbulun ina edilerek 330 ylnda bakent ilan edilmesi Bizans ortaya karan unsurlar olmutur.

A M A

Bizansn douu srecindeki tarihsel gelimeleri tartabilecek; Dioklitianosun 284 ylndan sonra giritii idari reformlar imparatorluun dou blgesini daha nemli hale getirmitir. Byk Konstantinos dneminde 324 ylnda yeni bakent olarak stanbulun inasna balanmas ve 330 ylnda bitirilmesi Bizansn da balangcn oluturan olaylar olmutur. stanbulda saray, surlar ve forumun inas kadar Aya Sofya ve Aya rini kiliselerinin yapmna balanmas ve Hristiyanln serbest braklmas daha sonra imparatorluun en byk ortak paydas olacak Hristiyanln yaygnlamasna neden olmutur. Bizans bu srete Roma devlet geleneini, hukukunu ve imparatorun snrsz yetkilerini devlet anlay iine adapte etmitir. Hristiyanln Bizansn oluumundaki etkisini aklayabileceksiniz Romada yasakl olan Hristiyanlk dininin stanbulda serbest braklmas Bizans bakentini nemli bir dini merkez haline getirmitir. 325 ylndan balayarak toplanan eitli dini konsillerde Ariyanizm ve Nestorius gibi Hristiyanln dier yorumlar reddedilerek teslis anlay Ortodoksluun temeli olarak benimsenmitir. Daha sonra imparatorluun siyasi gc ile resmi Ortodoksluk anlay tm imparatorlua empoze edilmitir.

A M A

A M A

2. nite - Romadan Bizansa Gei

51

Kendimizi Snayalm
1. Aadakilerden hangisi Krallk Devri Romann zelliklerinden biri deildir? a. lk kraln efsanevi Romulus olmas b. Senato ve Comitia Curiatann siyasal yaamda nemli rol oynamalar c. Pleplerin Patricilerle eit haklara sahip olmalar d. Etrsk kkenli krallar da iktidara gelmesi e. Toplumsal rgtlenme: aile-gens-curia-tribus eklinde olmas 2. Aadakilerden hangisi Roma devletinin ynetim birimlerinden biri deildir? a. Senato b. Lordlar kamaras c. mparator d. Comitia Curiata e. Consilia Plebis 3. Aadakilerden hangisi Roma devletinin yapt savalardan biri deildir? a. Pn Sava b. Teselya Sava c. Magnesia Sava d. Pidna Sava e. Termofil Sava 4. Aadaki blgelerden hangisi Roma devleti snrlar iinde yer almamtr? a. ran b. Yunanistan c. Anadolu d. ngiltere e. Pannonia 5. Aadakilerden hangisi Dioklitianus Dneminde oluturulan eyaletlerden biri deildir? a. Dou b. Balkan/lirya c. talya d. Gney/Afrika e. Bat/Galya 6. Bizansta Hristiyanlk hangi fermanla serbest braklmtr? a. zmit b. znik c. Efes d. Milano e. Kadky 7. Aadakilerden hangisi II. Teodosios zamannda gerekletirilen faaliyetlerden biri deildir? a. stanbulda bir niversite kurulmas b. Forumun inas c. Codex Teodosianosun oluturulmas d. stanbul d surlarnn inas e. Deniz surlarnn inas 8. Roma devleti 395 ylnda Dou ve Bat Roma olarak kimin dneminde ikiye ayrlmtr? a. I. Teodosios b. Valens c. Arkadios d. Zenon e. ustinianos 9. Bat Roma imparatorluu kimler tarafndan 476 ylnda yklmtr? a. Hunlar b. Kartacallar c. Cermenler d. Msrllar e. Sasaniler 10. ustinianos Dneminde 532 - 537 yllar arasnda ina ettirilen dnyann en byk kubbeli bazilikas aadakilerden hangisidir? a. Sergios Bakhos Kilisesi b. Aziz Nikolaos Kilisesi c. Aziz Poliefktos Kilisesi d. Aya rini Kilisesi e. Aya Sofya Kilisesi

52

Bizans Tarihi

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

1. c 2. b Yantnz doru deilse Krallk Devri blmn yeniden okuyunuz. Yantnz doru deilse Krallk, Cumhuriyet ve mparatorluk blmlerini yeniden gzden geiriniz. Yantnz doru deilse Cumhuriyet ve mparatorluk blmlerini yeniden okuyunuz. Yantnz doru deilse III. Yzylda Roma mparatorluunun Snrlar blmn yeniden okuyunuz. Yantnz doru deilse Dioklitianos ve Reformlar blmn yeniden gzden geiriniz. Yantnz doru deilse Konstantinos ve stanbulun Kurulmas ile Roma mparatorluunun Hristiyanlamas ve Dini Mcadeleler blmlerini yeniden okuyunuz. Yantnz doru deilse Kavimler G ve Bat Romann k blmn yeniden okuyunuz. Yantnz doru deilse Kavimler G ve Bat Romann k blmn yeniden okuyunuz. Yantnz doru deilse Kavimler G ve Bat Romann k blmn yeniden okuyunuz. Yantnz doru deilse ustinianos Dnemi blmn yeniden okuyunuz.

Sra Sizde Yant Anahtar

Sra Sizde 1 Krallk dneminde Roma halk 4 toplumsal snfa ayrlmtr. Bunlarda ilki siyasal halklara sahip ve askerlik yapmakla ykml olan toprak sahipleri ile aristokratlardan oluan patricilerdir. Bunlar aralarndan kral karttklar gibi senato ve comitia curiata olarak adlandrlan meclislerle krala da yardmc oluyorlard. kinci snf kk arazi sahipleri, zanaatlar, tccarlar oluturuyordu. Bu snf plep olarak biliniyordu ve herhangi bir siyasi hakk bulunmuyordu. Hukuken patriciler gibi zgr kabul ediliyorlar ve yarglanabiliyorlard. nc snf ise particilerin arazilerinde kirac olarak ya da zanaatkr olarak faaliyet gsteren ve yanama diye bilinene clienslerdi. Bunlarn da plepler gibi siyasi haklar yoktu. Romada son toplumsal snf ise bir mal olarak baklan ve hibir hak ve zgrlkleri bulunmayan kleler oluturuyordu. Roma halknn en kk toplumsal rgtn baba otoritesine dayanan aile kurumu oluturuyordu. Ayn soydan gelen aileler gens ad verilen akraba birliklerini kuruyordu. Gensler birleerek halk meclisleri olan curialar oluturuyordu. Bunlar da Ramnes, Tities ve Lucheres adl byk tribusu meydana getiriyorlard. Bu rgtlenme sadece partici snfna mensup olan vatandalar iin geerliydi. Sra Sizde 2 Roma imparatorluu douda Mezopotamyadan batda Atlas Okyanusuna, gneyde Sahra llerinden kuzeyde ngiltereye kadar olan blgede hkimiyet kurmutur. Ancak Akdeniz havzas egemenlik alannn temelini oluturmutur. Sra Sizde 3 Bizans devletinin ilk imparatoru kabul edilen Byk Konstantinos (324 - 337) dneminde 324 ylnda stanbulun inasna balanmtr. 11 Mays 330 tarihinde Yeni Roma (Nova Roma) adyla Bizansn bakenti olmutur. ehrin kurucusuna atfen Konstantinopolis denilmitir. Sra Sizde 4 stanbul Bizans dneminde ilk defa 442 ylnda Hun imparatoru Attila tarafndan kuatlmtr. II. Teodosios (408 - 450) zamannda ina ettirilen d ehir surlar Attilann stanbul almasna engel olmutur.

3. e 4. a

5. d 6. d

7. b

8. a

9. c

10. e

2. nite - Romadan Bizansa Gei

53

Yararlanlan Kaynaklar
Akit, O. (1985). Roma mparatorluk Tarihi, stanbul: stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Yaynlar Cheyne, J.-C. (2005). Bizans Tarihi, ev. . Yerguz, Ankara: Dost Kitabevi Demirciolu, H. (1998). Roma Tarihi. I. Cilt. Cumhuriyet, Ankara: Trk Tarih Kurumu Dikici, R. (2007). u Bizim Bizans, stanbul: Remzi Kitabevi Freeman, C. (2003). Msr, Yunan ve Roma. Antik Akdeniz Uygarlklar, Ankara: Dost Kitabevi Herrin, J. (2010). Bizans Bir Ortaa mparatorluunun artc Yaam, ev. U. Kocabaolu, stanbul: letiim Yaynevi Grant, M. (200). Romadan Bizansa, ev. Z. Z. lkgelen, stanbul: Homer Kitabevi Gregory, Timothy E. (2008). Bizans Tarihi, ev. E. Ermert, stanbul: YKY plikiolu, B. (2007). Hellen ve Roma Tarihinin Anahatlar, stanbul: Arkeoloji ve Sanat Yaynlar Mango, C. (2008). Bizans Yeni Roma mparatorluu, ev. G. aal Gven, stanbul: YKY Ostrogorsky, G. (1999). Bizans Devleti Tarihi, ev. F. Iltan, Ankara: Trk Tarih Kurumu Palaz Demir, H. (2002). VI. Yzyl Kaynaklarna Gre Gktrk-Bizans likileri, stanbul: Arkeoloji ve Sanat Yaynlar Prokopius. (2001). Bizansn Gizli Tarihi, ev. O. Duru, stanbul: Bankas Yaynlar Yldrm, R. (2002). lka Tarih ve Uygarlklar, zmir: Meridyen yaynclk.

3
Amalarmz

BZANS TARH

Bu niteyi tamamladktan sonra; Hz. Muhammed dneminde Bizansla ilikileri tartabilecek; Drt Halife dneminde Bizans topraklarnda gerekleen fetihler ve sonularn zmleyebilecek; Emev-Bizans ilikilerinin temel niteliklerini deerlendirebilecek; Abbs-Bizans ilikilerinin mahiyetini eitli alardan deerlendirebileceksiniz.

Anahtar Kavramlar
Hz. Muhammed Muviye b. Eb Sfyan Hrn er-Red Memn Heraklios II. Iustinianos III. Leon rini Nikiforos Teofilos Suriye Filistin Msr Kuzey Afrika fetihleri Mte Tebk Ecndeyn Yermk Sife stanbul kuatmalar Beytlhikme Bryas Saray

indekiler
GR HZ. MUHAMMED DNEMNDE BZANSLA LKLER DRT HALFE DNEMNDE BZANSLA LKLER EMEVLER DNEMNDE BZANSLA LKLER ABBSLER DNEMNDE BZANSLA LKLER

Bizans Tarihi

Bizans ve Mslman Araplar

Bizans ve Mslman Araplar

GR
slmiyetin VII. yzyl balarnda Arap yarmadasnda douuyla balayp Bizans imparatorluunun 1453 ylnda yklna kadar devam eden slm-Bizans ilikileri, dokuz asr gibi uzun bir dnemi kapsamaktadr. slmn dou yllarnda Ortadou topraklarnda Bizans imparatorluu, Ssn imparatorluu ile asrlardr devam ede gelen bir mcadele ierisinde idi. slmn blgede nc bir g olarak douundan sonra yarm yzyl gibi ksa bir zaman diliminde Mslman Araplarn gerekletirdikleri fetih faaliyetleri sonucu Ssn imparatorluu tarihe kart. Bizans imparatorluu ise uzun sredir Ssnler karsnda korumaya alt Suriye, Filistin ve Msr gibi nemli blgelerin Mslman Araplarn eline gemesine engel olamad. Mslman Araplar bu fetihlerin ardndan Anadoluya ok sayda sefer dzenleyip nemli baarlar elde ettiler. Hatta Bizansn bakenti stanbul, birka defa Mslman Araplar tarafndan kuatld. Araplardan sonra Seluklu ve Osmanl Trkleri, Mslman - Bizans mcadelesini srdrd. Nihayet 29 Mays 1453te Fatih Sultan Mehmedin stanbulu fethi ile Bizans imparatorluu da tarihe kart. Arap-slm kaynaklarnda Bizansllar iin genellikle Rm ifadesi kullanlr. Bu terim Romal ve Bizansllarn kendileri iin kulland Romallar anlamndaki Romei tabirinin Arapaya gemi eklidir. Anadolu bata olmak zere Bizans topraklarn ifade etmek zere Bildr-Rm/Arzur-Rm, Akdeniz iin Bahrur-Rm, Bizans imparatorlar iin ise Kayserin yansra Melikur-Rm, Azmur-Rm vs. ifadeler kullanlmaktadr. Bunlardan baka genel olarak gayri Mslimler iin kullanlan kffr/kefere ve btn Hristiyanlar ifade eden en-nasr ile temelde Yahudi ve Hristiyanlar tanmlamak zere kullanlan Ehll-kitb kavram da zaman zaman Bizansllar iin kullanlmtr. Kurn- Kerimde bir defa zikredilen ve mstakil bir sreye adn veren er-Rm ifadesi, Bizansllar iin kullanlm ve onlarn Ssnler karsnda aldklar malubiyete iaret edilerek il dokuz yl iinde Ssnlere galip gelecekleri bildirilmitir (Rm 30/1-5; Demirkent 1998, s. 212). Bizans kaynaklarnda da Araplar iin genellikle Arap kelimesinin Yunanca oul ekli olan Arabes veya Hz. brahimin eleri Sre ve Hcere nispetle Sre ve Hcerden oalanlar anlamnda Sarakini ve Agareni, ya da Hz. brahimin olu Hz. smaile nispetle smailite (smailoullar) terimleri kullanlr. Eski Yunan ve Roma dnemi anlaynn bir uzants olarak Bizansllarn kendileri dndaki milletler iin kullandklar barbar (barbari) terimi ile de bazen Araplar kastedilmitir.

56

Bizans Tarihi

Vassal: Herhangi bir devletin kendisinden daha gl dier bir devletin himayesini kabul edip ona tabi olma durumuna vassallk denilmektedir.

slm ncesinde Araplar ile Bizans arasnda eitli ilikiler gereklemitir. zellikle Arap yarmadas zerinde nfuz mcadelesi veren Bizans ve Ssn imparatorluklar iin Araplar ayr bir nem tamaktayd. Bu dnemde baz Arap kabileleri Bizansn etkisiyle Hristiyanl kabul edip bu imparatorluun yannda yer alrken baz Arap kabileleri de Ssnler safnda yer almaktayd. Mesel, slmn hemen ncesinde iki imparatorluk arasnda tampon vazifesi gren devletiklerden Gassnler Bizansn, Hireliler (Lahmler) ise Ssnlerin vassal idi. Tenhler, Selhler ve Kindelilerin yansra Czm, Kelb ve Talib gibi Hristiyan Arap kabileleri de Bizansn mttefiki idiler. Bizans imparatorluu dnemin dier nemli gc olan Ssn imparatorluu ile mcadelesinde eitli Hristiyan Arap kabilelerinden destek almaktayd. Mehur airlerden Kindeli mrul-Kays, Ben Bekir b. Vile mensup Amr b. Kamie, Kuss b. Side el-yd ve Hassn b. Sbit Bizans evrelerinde dostluk kurdular. Hz. Peygamberin byk dedesi Him b. Abdmenf Suriyeye gidip Bizans imparatoru ile grm ve ondan Mekkeli tacirlerin emniyet ierisinde blgeye gelerek ticaret yapabileceklerine dair bir belge almtr. Bylece Mekke ticareti da almtr. Him b. Abdmenf ve kardeleri ran, Habeistan ve Yemen hkmdarlarndan da benzeri imtiyazlar elde ettiler. Kurn- Kerimde Kurey sresinde geen lf terimiyle bu antlamalar kastedilmektedir. Hz. Muhammedin peygamberlikten nce Bizans hkimiyetindeki Suriye blgesine ticari seyahatler yapt bilinmektedir. Kureyin mild 605 ylnda gerekletirdii ve o srada 35 yanda bulunan Hz. Muhammedin de katld Kbe tamiri iin Kzldenizde uaybe limannda karaya oturan bir Bizans gemisinin keresteleri kullanlm ve gemide bulunan usta Bkm er-Rm, Kbenin tamirinde istihdam edilmitir (Geni bilgi iin bk. Avc (2003), s. 23-35). Hz. Peygamber ve Drt Halife dneminden itibaren Emevler, Abbsler, Endls Emevleri, Ftmler, Seluklular, Eyybler, Memlkler ve son olarak 1453te stanbulu fethedip Bizansn varlna son veren Osmanllarn ve bu arada kurulan dier Mslman devlet ve hnedanlarn da Bizansla siyas, asker, ekonomik, din ve sosyo-kltrel mnasebetleri olmutur. slmn VII. yzylda Arap yarmadasnda douundan itibaren 1453te imparatorluun yklna kadar dokuz asr gibi uzun bir sre ierisinde Bizans, balangta Mslman Araplara, daha sonra da Seluklular ve Osmanllar gibi Mslman Trklere komu ve teki olmu, bu srete gerekleen ok ynl ilikilere bal olarak sava ve bar i-ie yaanmtr. Yukarda izilen genel tablo erevesinde bu nitede genel bir fikir vermek amacyla Hz. Muhammed, Drt Halife, Emevler dneminde Bizansla ilikiler konu edilmekte ve Abbs-Bizans ilikileri de 10. yzyln sonuna kadar anlatlmaktadr.

HZ. MUHAMMED DNEMNDE BZANSLA LKLER (610 - 632)

Mslmanlarla Bizansllar arasndaki ilikilerin balangcn slmn ilk yllarna kadar gtrmek mmkndr. slmn dou yllarnda devam etmekte olan BizansSsn savalarnda Mslmanlar, Ehl-i kitb olduklar iin Bizansllar, putperest Araplar da Mecsi (ateperest) ranllarn tarafn tutmakta idiler. Bizansn Ssnler karsnda pepee yenilgiye uramas Mslmanlar zmekte, buna karlk mrikleri martmaktayd. Kurn- Kerimde yer alan Bizansllar anlamndaki Rm sresinin ilk yetleri bu adan olduka dikkat ekicidir: Bizansllar (Araplarn bulunduu blgeye) en yakn yerde yenilgiye uradlar. Hlbuki onlar bu yenilgilerden sonra il dokuz yl iinde galip geleceklerdir. Eninde sonunda emir Al-

3. nite - Bizans ve Mslman Araplar

57

lahndr. O gn mminler de Allahn yardmyla sevineceklerdir (Rm 29/1-5). Gerekten de yle olmu, bir mddet sonra Bizansllar, Ssn devleti karsnda zaferler kazanm ve Mslmanlar da bu zafer haberleri zerine sevin duymulardr. lgili yetlerden Bizansn Ssnler karsnda Suriye, Filistin ve Msr kaybettii 619 ylndan nceki yenilgiler ile imparator Herakliosun 622de balatt ve Ssn ordularn 627de Ninovada kesin bir yenilgiye uratmas ile sonulanan zaferlerin kastedildii anlalmaktadr. (Demirkent, 1998, s. 212)
Resim 3.1 Bu harita Casim Avc, slam Bizans likileri, stanbul 2003, s. XII-XIIIten alnmtr.

Hz. Muhammed dneminde Bizans imparatorluuna ynelik diplomasi faaliyetleri gereklemi, bizzat imparator Herakliosa (610-641) slma davet mektubu gnderildii gibi, Bizansa bal vali veya vassal devlet yneticilerine de eliler ve mektuplar gnderilmitir. Bu balamda Bizansa ynelik ilk diplomasi faaliyeti 628 ylnda gereklemitir. Mekkelilerle yaplan Hudeybiye bar antlamasndan sonra Hz.Peygamber, dnemin ileri gelen dier baz devlet bakanlar ve emirlerinin/valilerinin yansra Bizans imparatoru Herakliosa da slma davet mektubu gnderdi. Bu srada Bizansllarn mhrsz mektuplara itibar etmediklerinin hatrlatlmas zerine bir mhr yaptrm ve mektup onunla mhrlenmiti. Mektubu imparatora gtrmek zere, ticaret amal seyahatleri dolaysyla Suriye blgesini iyi bilen Dihye b. Halfe el-Kelb grevlendirilmitir (Mays 628). Yllar sren savalar sonunda Ssnler karsnda Ninovada kesin bir zafer kazanm olan Heraklios bir kran ifadesi olarak hac ziyaretinde bulunmak ve ranllardan geri almay baard Kutsal Ha tekrar eski yerine dikmek zere o sralarda Kudste bulunuyordu. mparator, am ehri ile Kuds arasnda bulunan Busra ehrinin valisi araclyla kendisine gelen peygamber elisi Dihyeyi kabul etti. Kay-

Mektup: Hz. Peygamberin Herakliosa gnderdii mektup konusuna slm kaynaklar, burada ok az bir ksmn zikredebileceimiz birok detayyla yer verirken Bizans kaynaklarnda bu konuda herhangi bir kayt bulunmamaktadr. Bu durum zellikle klsik slm kaynaklarnn peygamber merkezli olduu iin bu tr olaylar kaydetmeye nem vermesi, buna karlk slmn henz balang dnemlerini yaamas dolaysyla Bizans evrelerinde o derece bilinmemesi yannda, o dneme ait Bizans kaynaklarnn olduka snrl olmas ve daha sonraki tarihilerin de bu snrl kaynaklara dayanmak zorunda kalm olmalaryla izah edilebilir.

58
Hz. Peygamberin mektuplar konusunda uzun aratrmalar bulunan Muhammed Hamidullah bata olmak zere Mslman aratrmaclarn hemen hepsi, mektuplama olayn kabul etmekte ve gnmze gelen mektuplarn orijinal olduunu veya orijinal olma ihtimalinin daha yksek olduunu belirtmektedir (Hamidullah (2003), I, 343350))

Bizans Tarihi

Vicarius: Eyalet valisinin vekili anlamndaki vicarius unvan erken dnem Bizans tarihinde kullanlm resmi bir unvandr.

naklarda imparator Herakliosun Hz. Muhammed hakknda daha detayl bilgi almak zere, o sralarda ticaret iin Suriyeye gitmi bulunan Eb Sfyn ve arkadalarn huzuruna getirttii ve soyca Hz. Muhammedin en yakn olan kafile bakan Eb Sfyanla aralarnda uzun bir konuma getii belirtilir. Bu rivayetlere gre imparator, Eb Sfyandan Hz. Muhammedin soyu, ailesi, evresi, toplumdaki konumu, kiilii, getirdii mesajn nitelii ve temel prensipleri v.s. hakknda bilgi alm ve anlatlanlarn bir peygamberin zelliklerine uygun olduunu ifade etmitir. mparatorun Dihyeye bir takm kymetli hediyeler ve elbiseler verdii de kaydedilir. Busra valisini slma davet etmek zere Hz. Muhammed tarafndan bir mektupla birlikte eli olarak gnderilen Hris b. Umeyr el-Ezd, Gassn emirlerinden urahbil b. Amrn topraklarndan geerken ad geen emir tarafndan Mtede ldrld. Elinin ldrlmesi diplomatik bir skandala yol at ve siyasi gerginlik Bizans askerlerinin de katld Mte sava ile sonuland. Hz. Muhammed 3.000 kiilik bir ordu hazrlad ve Zeyd b. Hrise komutasnda Bizans topraklarna gnderdi. Hz. Peygamber Zeydin ehit dmesi halinde Cafer b. Eb Tlibin, Caferin ehit dmesi halinde Abdullah b. Revhann kumanday almasn, onun da ehid olmas halinde ise Mslmanlarn aralarndan birini kumandan semelerini emretmiti. slm ordusunun hareketinden haberdar olan urahbil b. Amr blgedeki birok Hristiyan Arap kabilesini etrafna toplad gibi blgede bulunan imparator Herakliostan da yardm istedi. Heraklios Ssnlere kar hazrlad birlikleri onun yardmna gnderdi. urahbil b. Amrn kumandasndaki Arap kabilelerinin katlmyla birlikte Bizans ordusunun mevcudu 100.000i amt. Ordunun genel kumandanln Teodoros (vicarius) yapmaktayd. slm ordusu kendisinden kat kat byk olan Bizans ordusuyla Mtede karlat. etin bir mcadeleden sonra Hz. Peygamberin tayin ettii her kumandan srasyla ehid oldu. slm ordusunun kumandanlna Hlid b. Veld getirildi. Hlid b. Velid uygulad taktiklerle fazla zayiat vermeden geri ekilmeyi baard (629). Mte Sava ile slm ve Bizans ordular ilk defa kar karya gelmi oluyordu. 630 ylnda Herakliosun byk bir ordu hazrlad haberi zerine Hz. Peygamber, kuraklk ve ktln hkm srmesine ramen 30.000 kiilik bir ordu hazrlad ve hedefin Bizans ordusu olduunu aka belirtti. Kurn- Kermde (Tevbe 9/38106) ve slm tarihi kaynaklarnda slm toplumundaki sava hazrlklaryla ilgili haberlerden, Ssnlere kar kesin bir stnlk salayan Bizansn Mslmanlar tarafndan ciddi bir g olarak grld anlalmaktadr. Hz. Peygamberin bizzat kumanda ettii slm ordusu, Medinenin 700 km. kuzeyinde Suriye yolu zerindeki Tebkte konaklad. On be-yirmi gn burada kalndktan sonra Bizans ordusuna rastlanmad iin geri dnld. Bu arada evredeki kabileleri slma davet amacyla baz birlikler gnderildi. slm hakimiyetini tanyan Eyle, Cerb ve Ezruh gibi merkezlerin yerel yneticileriyle cizye antlamalar yapld. Tebkte kararghn kurmu olan Hz. Peygamber, o srada Hms veya Dmakta bulunduu belirtilen Herakliosa Dihye b. Halfeyi bir mektupla birlikte tekrar gnderdi. Mektupta imparatora slma girmesi, cizye demesi veya sava yaplmas teklif edilmekte, ayrca ondan Mslmanl kabul edecek olanlara engel olmamas istenmekteydi. Mektubu alan Herakleios, etrafndakilerle istiare ettikten sonra Tenuhlu hristiyan bir Arab bir mektupla birlikte Hz. Peygambere eli olarak gndermitir. Eli mslmanlar tarafndan arlanm ve Hz. Osman da kendisine deerli bir elbise hediye etmitir (Hamdullah (2003), I, 338). Hz. Muhammed SIRA Bizansa SZDE bal hangi vali ve hkmdarlara slama davet mektuplar gndermitir?
DNELM S O R U

SIRA SZDE

DNELM S O R U

DKKAT

DKKAT

3. nite - Bizans ve Mslman Araplar

59

DRT HALFE DNEMNDE BZANSLA LKLER (632 - 661)

Hz. Muhammedin 632 ylnda vefatndan sonra Medinede halife seilen Hz. Eb Bekir, i huzuru saladktan sonra Arap yarmadasn evreleyen Bizans ve Ssn topraklarna ordular sevketti. Hlid b. Veldi Ssn cephesinde grevlendirmesinden birka ay sonra her biri 3.000 kiiden oluan ayr birlii, ikisini Tebk-Maan istikametinde Suriye ve rdne, ncsn de Amr b. s kumandasnda Eyle zerinden sahil istikametinde Filistine doru 634 ylnda gnderdi. Amr b. s, Gney Filistinde bulunan Vdilarabedeki atmalarda baar saladktan sonra Dsinde (Gazze) nl Bizans kumandan Sergiosu yenilgiye uratp ldrd ve ilerlemeye devam etti. Bu gelimeleri o srada geldii Humusta renen imparator Heraklios, Mslmanlarn Suriyenin gneyine yaptklar hcumlar engellemek ve onlar Bizans topraklarndan karmak zere kardei Teodoros kumandasndaki bir orduyu Filistine sevketti. Bu esnada Kaysriye ehrini kuatmakta olan Amr b. s, yaklaan Bizans ordusuna elindeki askerlerle kar koyamayacan anlaynca kuatmay kaldrp Hz. Eb Bekirden yardm istedi. Halife de Irak cephesinde bulunan Hlid b. Velde haber gndererek kumandasndaki 500-800 kiilik svari birliiyle Suriye cephesine gitmesini emretti. Dmetlcendeli ikinci defa ele geirip Kurkr ile Sv arasndaki l sratle geen Hlid, Dmak yaknlarndaki Hristiyan Gassnlerin karargh olan Mercirhite saldrarak Bizans askerlerini yenilgiye uratt (634). Daha sonra gneye doru ilerleyerek Busr ile bu ehrin iinde yer ald Havran blgesini fethetti. Ardndan kuzeye yneldi ve Ecndeynde Amr b. sa yetiti. Bakumandanln Hlid b. Veldin yapt slm ordusu Ecndeynde Herakliosun kardei Teodoros kumandasndaki 80.000 kiilik Bizans ordusu ile kar karya geldi. Mslmanlar devrin en gl devleti olan Bizansn dzenli, iyi eitilmi ve Ssnlere kar kazand zaferle morali ykselmi ordusuyla savamak durumundayd. slm ordusundan sayca fazla olan Bizans kuvvetleri ayrca silh ve tehizat bakmndan da stnd. Btn bunlara ramen Ecndeyn Sava Mslmanlarn kesin galibiyetiyle sonuland (30 Temmuz 634). Ordusunun yenildii haberini alan imparator Heraklios, Humustan Antakyaya gitmek zorunda kald. Ecndeyn zaferiyle Suriye ve Filistin kaplar Mslmanlara alm oldu. Ecndeyn zaferinden ksa bir sre sonra vefat eden Hz. Eb Bekirin yerine Hz. mer halife oldu. Mslmanlar, 23 Ocak 635te vuku bulan Fihl Savanda da Bizans kuvvetlerine byk zayiat verdirdiler. 635 yl ubat aynda Mercssufferde Mslmanlara yenilen bir baka Bizans ordusundan kaan askerlerin Dmaka snmas zerine ehir kuatld ve 635 ylnn Eyll aynda fethedildi. Ayn yl Bizansllar Mercrrmda da ar kayplar verdiler. Bu dnemde Balebek, Humus ve Hama ehirleri de Mslmanlarn eline geti. Mslmanlarn Suriyede gerekletirdikleri baarl fetihler zerine Bizans imparatoru Heraklios, ardarda gelen bu yenilgilere bir son vermek ve Mslmanlar Suriyeden karmak midiyle Hristiyan Araplarn ve Ermenilerin de katld 50100.000 kiilik bir ordu hazrlad. Ordu kumandanln Teodoros Trituriosa (sakelarios) verdi. Bizansn sava hazrlklarn renen Hlid b. Veld Humus ve Dmaktaki kuvvetleri de ard ve saylar 25.000i aan askerleriyle Yermk vadisine geldi. Savamadan beklenen aydan sonra 636 ylnn 20 Austos gn yaplan meydan muharebesinde Bizans ordusu ok ar bir yenilgiye urad. Bakumandan Teodoros ldrlrken kurtulan askerler Filistine, Antakyaya, el-Cezre ve rmniyeye katlar.

Sakelarios: Daha ok maliye bakanlar tarafndan kullanlan bu unvan asrlar iinde deiik anlamlar kazanmtr. Erken dnemde imparatorun zel odasndan sorumlu hadmlara ait bir grev iken daha sonra hem askeri hem de mali ilerden sorumlu kii iin kullanlmtr. 10. yzyldan sonra askeri grevleri azalrken mali sorumluluk alan genilemitir.

60

Bizans Tarihi

Bunlarn bir ksmn takip etme grevini alan yz b. Ganm Malatyaya kadar ilerledi ve ehir halk ile cizye demeleri artyla bir anlama yaparak geri dnd. Bu gelimeleri renen Heraklios Malatyaya asker gnderip ehri yaktrd. rana kar yaplan savalarda ordularn bizzat idare etmi olan Heraklios, slm ordularyla mcadeleyi nce Humus ve daha sonra Antakyadan olmak zere cephe gerisinden ynetmiti. Yermk Savandan sonra Antakyadan Urfaya ve Samsata giderek dalan ordusunu toparlamaya altysa da baarl olamad ve aresizlik iinde stanbula dnd. Bylece Yermk Savandan sonra Suriye Bizansn elinden km oldu. 637 ylnda eyzer, Knnesrn, Halep, bir yl sonra Antakya, iki yl sonra da Urfa ve el-Cezre blgesindeki dier ehirler ksa aralklarla Mslmanlara teslim oldular. Suriye ve el-Cezrenin fethinden sonra slm devletinin snrlar Toroslara dayand. Bizans imparatoru Heraklios, snr blgelerinde yaayan halk Mslmanlarn tehdit ve saldrlarndan korumak zere i ksmlara ekerek geni bir sahay bo brakt. Yermk Savann arkasndan Filistinin fethine devam edildi. Hristiyanlarn kutsal merkezi Kuds kuatlnca halk emn diledi ve Halife Hz. mer 638 ylnda bizzat gelerek ehri Patrik Sofroniostan teslim ald. Daha sonra da 640 ylnda Askaln ile Kaysriye bata olmak zere dier ehirler ele geirildi. Ayn yl slm kuvvetleri, Mezopotamya blgesinden kuzeye ilerleyerek Dou Anadoluda Dvin kalesini zaptetti (Ekim 640). Filistinin fethini tamamlayan Amr b. s, Msrn fethinin de stratejik adan gerekli olduunu, nk Filistin ve Suriyede yenilerek oraya kaan Bizansl kumandan ve askerlerin her an bir kar saldrya geebileceklerini syleyerek harekta balamak iin Halife Hz. merden izin ald. 640 yl banda 4.000 kiilik bir svari birliiyle snrda bulunan Feremy ele geirdi. Ardndan Medineden gelen 5.000 kiilik takviye kuvvetiyle birlikte Ayniemste gl bir Bizans ordusunu hezimete uratt. Bilbsin fethinin arkasndan Babilon zerine yryp nce yedi aylk bir kuatmayla buray (9 Nisan 641), daha sonra da Bizans iin ok nemli bir ticar liman ehri olan skenderiyeyi fethetti (642). Amr, 643 ylnda Babilon yaknnda Fustat adyla bir ordugh ehri kurarak Arabistandan g eden Mslmanlar buraya yerletirdi; bu baarlarndan dolay kendisine Msr ftihi unvan verildi ve Hz. mer tarafndan Msra vali tayin edildi. Bylece Suriye ve Filistinden sonra Msr da Bizansn elinden kp slm hkimiyetine girmi oldu. Hz. Osmann hilfeti dneminde Kuzey Afrika fetihlerine devam edildi ve yeni topraklarn idaresi Msra brakld. Bu arada Bizansllarn tekrar ele geirdikleri skenderiye geri alnd (646). Amrn yerine vali tayin edilen Abdullah b. Sad b. Eb Serh, Trablusgarptan frkyeye (Tunus ve civar) kadar ilerledi. Bu blgenin nemli bir merkezi olan Sbeytla nlerinde yaplan savata galip geldi ve blge slma ald. Mslmanlar, bu baardan sonra Nil vadisi dorultusunda gneye ve Akdeniz sahilinden de batya doru ilerlemelerini srdrdler. Hz. Osman dneminde Mslman Araplarla Bizansllar arasnda deniz savalar yaplm ve baz adalar fethedilmitir. Suriye, Msr ve frkyenin ele geirilmesiyle Orta ve Dou Akdenizin dou ve gney sahillerine tamamen sahip olan Mslmanlar, zellikle Bizans donanmasna kar bir deniz gc hazrlama gereini duydular. Dier taraftan Iustinianos dneminden (527-565) itibaren Akdenizdeki ticaret, Suriyeli ve Msrl tcirlerin elinde bulunuyordu. Mslmanlar Msr ve Suriyenin Akdeniz sahillerindeki tersanelerini ele geirmiler ve eskiden beri denizcilikle uraan insanlar idareleri altna almlard. Hz. Osman zamannda Suriye ve Msr valileri sahil ehirlerindeki Bizanstan kalma tersaneleri faaliyete geirdiler.

3. nite - Bizans ve Mslman Araplar

61

Tersanelerde alan usta ve iilerden de yararlanarak bir donanma kurdular. Giderek glenen bu donanma sayesinde Hz. Osman zamannda nemli deniz zaferleri kazanld. Suriye genel valiliine atanan Muviye, yeni halifeden Bizansa kar deniz seferi dzenleme izni almay baard. Hz. Osman, sahillerin askerle takviye edilmesi ve hi kimsenin sefere zorlanmayp yalnz gnlllerin katlmas artyla Kbrs fethine klmasna izin verdi. Muviye, Msr Valisi Abdullah b. Sad b. Eb Serhi de sefere ard. Kbrs zerine sahabeden birok gnllnn yannda Ubde b. Smit ile hanm mm Harmn da katld bir sefer dzenledi. Mslman filosu 649 yl ilkbaharnda 1700 gemiyle Akkdan denize ald, kuatma sonunda 7200 altn vergi denmesi ve Mslmanlara saldrlmamas artyla anlama saland. Bylece Kbrs bar yoluyla ele geirilip vergiye baland. Karaya kld srada mm Harm bineinden dp ld ve burada defnedildi. Hala Sultan Tekkesi adyla bilinen ve Larnaka snrlar iinde bulunan kabri bugn de ziyaret edilmektedir. Kbrs seferinden bir yl sonra Suriye yaknlarndaki Arvad (Kyzikus) adas alnd. 652de 200 gemilik bir filo Suriyeden Sicilyaya gitti. Ayn yl Rodosa bir sefer dzenlendi. Bu arada bir Bizans donanmas yeniden skenderiyeye karma yapmaya teebbs ettiyse de Msr Valisi Abdullah b. Sad tarafndan pskrtld. Kbrs idarecilerinin vergiyi dememeleri zerine, 654 ylnda 500 gemilik donanmayla ikinci Kbrs seferi gerekletirildi ve sava yoluyla fethedilen adaya 12. 000 asker yerletirildi. 655 ylnda slm ve Bizans donanmalar arasndaki ilk byk deniz sava gerekleti. Msr valisi Abdullah b. Sad, 200 gemilik bir donanma ile Anadolu sahillerine doru denize ald. Mslmanlar Antalyann Finike ilesi aklarnda (baz rivayetlere gre skenderiye) bizzat imparator II. Konstansn (641 - 668) kumandas altndaki 500 paradan oluan Bizans donanmas ile kar karya geldiler. Yelken direklerinin okluu sebebiyle slm tarihinde Zts-savr adyla anlan sava Mslmanlarn kesin galibiyeti ile sonuland. Bu zaferle Bizansn Dou Akdenizdeki hkimiyeti sona erdi. Hz. Osman dneminde, Bizansa snr tekil eden Suriye blgesinin valiliini yrten Muviyenin halife adna Bizansla diplomatik faaliyetlerde bulunduu ve anlamalar yapt grlmektedir. Muviye elilerin arlanmas iin beytlmalden bir miktar tahsisat ayrlmas hususunda halifeden izin almt. 649 ylnda Kbrsa dzenledikleri baarl deniz seferinden sonra Mslmanlarn, 650 ylnda Ermenistana nc defa akn etmeleri, Balkanlarda da Slavlara kar zor durumda olan Bizans imparatoru II. Konstas Mslmanlarla bar yapmaya mecbur brakt. 651 ylnda bar grmeleri iin imparator tarafndan gnderilen stratigos Procopios, Dmaka geldi. Burada vali Muviye ile bir miktar vergi karlnda iki yllk bir bar anlamas imzalad. Muviyenin srar zerine imparatorun amcasnn olu (Herakliosun kardei Theodorun olu) Grigorios, Mslmanlara rehin olarak brakld. Hz. Ali dnemindeki diplomatik ilikilerde de Hz. Osman dneminde olduu gibi yine Muviye barolde idi. Bilindii gibi Hz. Ali ile Muviye arasnda balayan anlamazlklar Sffnde kanl bir savaa neden olmutu (658). Bu i karkl frsat bilen II. Konstas, slm topraklarna saldrmak zere bir ordu hazrlad. ki cephede savaamayacan anlayan Muviye, Fanakis er-Rmyi bar iin stanbula eli olarak gnderdi. mzalanan yllk anlamaya gre Muaviye, II. Konstasa gnlk 1.000 dinar, bir at ve bir kle demeyi kabul etti.

Stratigos: Antik dnemlerde general manasnda kullanlan Stratigos kelimesi Bizans dneminde zellikle 8. yzylda szlk manas kolordu anlamna gelen fakat idari olarak eyalet terimini karlayan temalardan sorumlu kii iin kullanlm bir unvandr. Stratigoslar eyaletin en st askeri sorumlusu olduu kadar blgelerinde verginin toplanmasndan ve adaletin datlmasndan da mesuldler.

62

Bizans Tarihi

Drt Halife devrinde gerekletirilen fetihlerle Suriye, Filistin ve Msr ile Kuzey Afrika Bizans imparatorluunun elinden alnarak slm topraklarna katld. Mslmanlar, fethettikleri lkelerin eitli din ve mezheplere mensup sakinlerine cizye demek artyla eski dinlerine bal kalma zgrln verdikleri gibi slmiyeti kabul edenlere de kendileriyle eit haklar tandlar. Ayrca fetihlerden sonra ehirlere ok sayda Mslman yerletirerek bu blgelerin slmlamasn, daha sonraki fetihler iin buralarda asker slerin kurulmasn ve bu yerlerin Mslmanlarn idaresinde kalmasn saladlar.
SIRA SZDE

Mslmanlarn SIRABizans SZDE ve Ssn ordularna kar baar elde edip nemli fetihler gerekletirmesinde Bizans ve Ssnlerden kaynaklanan hususlar neler olabilir?
DNE LM EMEVLER DNEMNDE BZANSLA LKLER (661 - 750)

DNELM S O R U

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

Tema: 7. yzylda slm, Hicaz yarmadasnda domu ve yarm asr iinde Bizansa ait Orta Dou T E L E V ZMslman YON topraklar Araplarn eline gemitir. Bunun zerine Heraklios dneminde Mslman Araplarn aknlarn NTERNE T Anadoluda nleyebilmek iin Bizans Devleti, Anadoluyu drt eyalete blmtr. Bu eyaletler tema kelimesi ile adlandrlmtr. Temalarn genel zellii eyalet iinde topraa bal yerel ordu bulundurmasdr. Bundan dolay kolordu olarak bilinmektedirler. Kuvikularios: Erken dnem Bizans tarihinde imparatorun has odasndan sorumlu kii manasnda kullanlan bu unvan daha sonra imparatorun saraynn terifatndan sorumlu kiiler iin kullanlmtr.

K T A P

Emevler dnemi, S O R U slm tarihinde Mslmanlarla Bizansllar arasnda ilikilerin en scak olduu dnemlerden biridir. 661 ylnda Suriye valisi Muaviye b. Eb Sfynn hilafeti ele geirmesiyle balayp doksan yl devam eden Emeviler dneminde karDKKAT lkl ilikilerde savalar nemli lde belirleyici rol oynamtr. Bu dnemde Bizans hkimiyetindeki Anadolu topraklarna hemen her yl seferler dzenlenmitir. SZDE Bu seferler SIRA daha ok yaz aylarnda dzenlendii iin sife ad ile anlmtr. Binlerce askerden oluan slm ve Bizans ordular karada olduu gibi bir ka defa deniz savalar iin kar karya gelmi, Bizans bakenti stanbul defa Mslmanlar taAMALARIMIZ rafndan bizzat kuatlmtr. Emevler ile Bizans arasnda savalarn yannda eitli sosyo-kltrel ilikiler de gereklemitir. Btn bu ok ynl ilikiler her iki taraf arasnda bazen K Tyoun A P saylabilecek bir diplomasiyi gerekli klmtr. Suriye valilii srasnda gerek lke iinde, gerekse Bizansa kar siyasetiyle adndan en ok behsedilen ahslardan biri haline gelen Muviye b. Eb Sfyn (661-680),T halife olduktan sonra gcn daha da arttrd. Valilii dneminde BiELEVZYON zansa kar i siyasi problemler nedeniyle ara verdii kara ve deniz seferlerine halifeliinin ilk yllarnda (662) tekrar balad ve aralksz srdrd. yle anlalyor ki, ana gayesi Bizansn bakenti stanbulu almakt. Bu arada onun Bizans devle N T Eproblemlerinde RNET tinin i siyasi taraflar iin nemli bir unsur haline geldii grlmektedir. 667-68 ylnda ayaklanm bulunan Armeniakon temas stratigosu Saborios, generali Sergiosu Emevlerin bakenti Dmaka (am) gnderip Bizans imparatoru II. Konstasa kar Muaviyeden yardm istedi. Karlnda Bizansa dzenleyecei seferlerde kendisine yardmc olacana sz veriyordu. Bunun zerine birka yldr Sicilyada bulunan babas II. Konstas adna stanbulda devlet ilerini yrtmekte olan IV. Konstantinos da Andreas (kuvikularios) eitli hediyelerle Muaviyeye eli olarak gnderip Saboriosa yardm etmemesini istedi. Muaviye kendisine daha ok ey vadettii anlalan isyanc Saboriosun tarafn tutmu ve onu desteklemek iin Fedle b. Ubeyd el-Ensr komutasnda bir ordu sevketmiti. Ancak bu arada Saboriosun elisi Sergios imparatorun askerleri tarafndan yolda pusuya drlp Andreas tarafndan ikenceyle ldrlmtr. Saboriosun kendisi de atndan dp ldkten sonra askerleri imparatorun tarafna gemilerdir (668). Bu gelimeler zerine Muviye, Fedle b. Ubeyd kumandasndaki orduyu stanbul zerine ynlendirdi. Kadkye kadar ulaan ve k burada geiren Fedle, Muviyeden yardm isteyince Sfyn b. Avf kumandasnda byk bir ordu hazrland. Sfyn Malatya, Kayseri, Amorion ve Eskiehir gzerghn takip ederek s-

3. nite - Bizans ve Mslman Araplar

63
stanbul Kuatmas: slm kaynaklarna gre Mslmanlar daha Hz. Muhammed dneminde Bizans ve Ssn topraklarnn bir gn Mslmanlarn eline geeceine, bu arada stanbulun fethedileceine inanyorlard. Nitekim Hadis kaynaklarnda yer alan rivayetlere gre Hz. Peygamber Bizansllarla sava ve bar yaplacan (Buhr, Sulh 7; Eb Dvd, Cihd 156), ilk deniz savana katlacak askerler ile Kayserin ehrini (stanbul) fethetmek zere giden ilk ordularn balanacan (Buhr, Cihd 93), Konstantiniyyenin fethedileceini (Ahmed b. Hanbel, I, 176, IV, 335; Drim, Mukaddime 43) ran ve Bizans topraklarnn Mslmanlar tarafndan fethedilip Kisra ile Kayserin hazinelerinin Allah yolunda harcanacan (Buhr, Cihd 157, Humus 8; Mslim, Zhd, 7) haber vermitir.

tanbula ulat. Kuatma 669 yl bahar mevsimi boyunca devam etti. Ancak erzakn tkenmesi ve alk sebebiyle sonu alnamad. slm ordular yaz mevsiminde kuatmay kaldrp geri dnmek zorunda kaldlar. Baarszlkla sonulanan bu ilk kuatma srasnda Mslmanlar ok sayda ehid verdiler. Hz. Peygamberi, Medineye hicretinden sonra yedi ay sreyle evinde misafir etmi ve ileri yalarda olmasna ramen bu sefere katlm olan mehur sahab Eb Eyyb el-Ensr kuatma srasnda hastalanarak vefat etti ve surlarn dnda bir yerde defnedildi. Mslmanlar tarafndan birinci stanbul kuatmasnn zerinden fazla zaman gemeden yine Muviye dneminde slm ordular stanbulu ikinci defa kuattlar. Daha nce fethedilen Kbrs, Rodos, Kos ve Sakz adalarndan sonra 670 ylnda Bizans bakentinin ok yaknndaki Erdek Kapda (Kyzikos) yarmadasn ele geirmek suretiyle harekt iin nemli bir s elde etmi olan slm ordular 672de zmire ulatlar. Bundan iki yl sonra da 674 ylnn ilkbaharnda stanbul surlarna dayandlar ve 678 ylna kadar drt yl sreyle bakenti kuatma altnda tuttular. arpmalar ilkbaharda balayp yaz mevsimi boyunca devam etmekte ve slm askerleri kn Erdek Kapda yarmadasna ekilmekteydi. slm donanmas Suriyeli Kallinikos tarafndan icad edilen ve su zerinde de yanabilen Rum ateine sahip Bizans askerlerine kar ar kayplar verdikten sonra geri ekilmek zorunda kald. Kurtulabilen gemiler de geri ekilme srasnda Pamflia olarak adlandrlan Antalya sahillerinde frtnaya yakaland ve ok az ksm sa salim dnebildi. Bu sralarda Anadoludaki slm ordusu da bozguna uramt. Dier taraftan Lbnandaki Amanos dalarnda yaayan ve Arap saldrlarn durdurabilme umuduyla Bizansllar tarafndan desteklenen Hristiyan Merdeler de (Mardaites, slm kaynaklarnda Cercime) Muviyeyi zor duruma sokmutu. Bizans lehine son derece nemli bu gelimeler karsnda Muaviye, bar istemekten baka are bulamad ve bu amala bir elilik heyetini imparatora gnderdi. Elilerle gren imparator IV. Konstantinos, uzun devlet tecrbesine sahip maharetli diplomat Ioannis Picigavdisi bar artlarn mzakere etmek zere bir heyetle halifeye gnderdi. mparator elisi, Dmakta Emev halifesi Muaviye tarafndan ileri gelen devlet ricalinin de hazr bulunduu grkemli bir trenle karland. Uzun sren bar grmelerinden sonra anlama saland. Otuz yl sreyle geerli bu anlamaya gre Muaviye imparatora yllk 3 000 dinar, 50 sava esiri ve 50 Arap at vermeyi taaht ediyordu. kinci stanbul kuatmasnda Mslmanlarn baarsz olmas ve devamndaki SIRA SZDE gelimeler Bizans asndan ne gibi sonular dourmutur?
D N E L M (680-683), Muaviyenin lmnden sonra yerine geen olu Yezid dneminde imzalanm olan anlamaya sadk kalnd anlalmaktadr. Bu yllarda Rodos adasndaki Mslman askerler ve Cnde b. Eb meyye tarafndan olan S O Rkurulmu U Arap kolonisi kaldrld. Bundan baka Muviye tarafndan 653 ylnda Kbrs adasna yerletirilen 12 000 asker de geri ekildi. DKKAT II. Muaviye ve Mervan b. Hakem dnemlerinde (683 - 685) Suriyedeki i savan dourduu karklklardan yararlanan IV. Konstantinos (668 - 685) MslmanSZDE larla yapt anlamay bozmu ve Bizans kuvvetleri MalatyaySIRA tahrib etmiti. Mslmanlar Mara dahi terketmeye zorlanmlard. Abdlmelik b. Mervan (685-705) Emevi tahtna ktnda Toros ve Amanos dalarnda yaayan Merdeler (CerciAMALARIMIZ me) slm devleti ile Bizans arasnda anlamazlk konusu olmaya devam etmekteydiler. Bu arada Suriyede korkun bir veba salgn ba gstermiti. Irakta ayakla-

SIRA SZDE

DNELM S O R U

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

K T A P

TELEVZYON

TELEVZYON

64

Bizans Tarihi

Magistrianos: Ge Roma dneminde sivil idarenin ba olarak kullanlan magistrianos unvan Bizans dneminde sarayn korunmasndan, ordunun silahlanmasndan, istihbaratn salanmasndan ve diplomatik ilikilerin belirlenmesinden sorumlu kii iin kullanlmtr.

nan Muhtar es-Sekf ile mcadele etmesi gerektiini de dikkate alan halife Abdlmelik imparator IV. Konstantinosa eli gndererek Muaviye dneminde yaplan anlamann yenilenmesini istedi. Anlamaya gre halife imparatora daha nceden denen vergi miktarn artryor ve yllk 365.000 dinar, 365 sava esiri ve 365 iyi cins at demeyi kabul ediyordu (685). Bu anlamann zerinden fazla zaman gemeden yine Emev elileri bar istemek zere Bizans saraynda grlmektedir. IV. Konstantinosun ardndan Bizans tahtna km olan II. Iustinianos (685-695), halifenin i problemlerle uramasn frsat bilerek babasnn yapt anlamay bozdu. Cercimenin de ierisinde yer ald bir orduyu Suriyeye gnderdi. Antakya ksa bir sre iin Bizans askerleri tarafndan igal edildi. Btn bu olumsuz artlar karsnda halife, Humeyd b. Hureys el-Kelb ile Kureyb b. Ebrehe el-Himyeryi kymetli hediyelerle birlikte imparatora eli olarak gnderip bar istemek zorunda kald. Buna karlk II. Iustinianos da magistrianos Pavlosu eli olarak halifeye gnderdi. Taraflar arasnda on yl geerli olmak zere bir antlama imzaland. Buna gre, daha nce Emevlerin Bizansa dedii haraca ek olarak Armenia, beria (Grcistan) ve Kbrs vergileri iki devlet arasnda eit olarak paylalacakt. Buna karlk imparator da Cercimeyi Bizansn i ksmlarna yerletirecekti (689). Ayrca imparator baz Rumlar Mslmanlara rehine brakmay da kabul ediyordu. Bir ka yl sonra II. Iustinianosun Kbrs halknn byk bir ksmn Anadoluya nakletmeye ve anakkalede kurduu ve kendi adn tayan Iustinianopolis ehri ile Arap istilasndan byk zarar gren Kapda yarmadasnda yerletirmeye balamas iki lke arasnda yeni bir siyasi gerginlie neden oldu. Bu uygulamay devlet menfaatlerine uygun bulmayan Abdlmelikin uygulamadan vazgeilmesi hususunda yapt teklif kendi stnlne gvenen imparator tarafndan reddedildi. Btn bu gelimeler karsnda halife bar anlamasn geerli sayamayacan bildirdi. Emevlerle Bizans imparatorluu arasnda ilikilerin yeniden bozulmasnn sebeplerinden biri Abdlmelik tarafndan ilk slm sikkenin bastrlm olmasdr. Bilindii gibi slm ncesi dnemden itibaren Araplarda Bizans ve Ssn paralar tedavlde idi. Abdlmelik dneminde ilk defa slm tarzda altn (dinar) ve gm (dirhem) sikkeler darbedilmi ve Hz. sa resmi ile ha yerine Kulhuvellahu ahad (=De ki Allah birdir) yeti gibi slm motifler yer almaya balamtr. Bizansa Kbrs harac iin, zerlerinde ha yerine Kuran ayetleri bulunan yeni sikkeler gnderilmesi imparatorun tepkisini ekmitir. Bizansla ilikilerin bozulmas zerine Abdlmelik, kardei Muhammed b. Mervan Anadolu seferlerine gnderdi. 692-93 ylnda Bizans ordusu Sivas yaknlarnda ar bir yenilgiye uratld. Birka yl sonra Mslmanlar Bizansa kar byk bir zafer kazanarak 695 ylnda Mara blgesini hkimiyet altna aldlar. 700-701 ylnda Abdlmelikin olu Abdullah Erzurumu fethetti. 702 ylnda da uzun bir kuatmadan sonra Drendeyi ele geirdi. Ertesi yl Misis (Masisa) Bizanstan geri alnd. te yandan Kuzey Afrikada da Bizansla mcadele devam etti. zellikle Kuzey Afrika fatihi Ukbe b. Nfinin 692 ylnda ldrlmesinden sonra Bizans, Tunusun sahil ksmlarn kontrol altna ald gibi blgede Mslmanlara kar ayaklanan Berberleri de destekledi. mparator II. Iustinianos ve ardndan imparator Leontiosun blgeye gnderdii kuvvetler Msr valisi Abdlaziz b. Mervan, Zheyr b. Kays ve Hassn b. Numn el-Gassnnin gayretleriyle etkisiz hale getirildi. 698de gnmzde Tunus snrlar iinde kalan Kartaca Bizanstan geri alnd gibi 702de Berber isyanlar bastrlarak Kuzey Afrikada slm hkimiyeti yeniden saland.

3. nite - Bizans ve Mslman Araplar

65

Abdlmelikin lmnden sonra yerine geen olu I. Veld (705-715) dneminde Anadolu seferlerine devam edildi. Bu seferlerin en nemli iki kumandan Veldin kardei Mesleme b. Abdlmelik ve olu Abbas b. Veld idi. Mesleme ve Abbas 707 ylnda Tuvneyi (Tyana - Nide Kemerhisar) kuattlar ve ertesi yl ehri ele geirdiler. Eskiehir yaknlarnda Bizans kuvvetlerini malup eden slm ordular zmit ve Karadeniz Erelisine kadar ilerledi. Abbasn kumandasndaki baz birlikler skdara ulat. 712de Mesleme, Sivas ve Amasyay, Abbas da Yalva ald. Veld b. Abdlmelik ile imparator II. Iustinianos (ikinci saltanat, 705-711) arasnda kltrel ve sanat amal bir diplomasi gereklemitir. slm kaynaklarnda nispeten geni bir yer tutan rivayetlere gre Velid b. Abdlmelik, Medinede Mescid-i Nebev ve Dmakta Emeviyye Camii gibi byk camilerin yapm ve onarm iin imparatordan yardm istemi, o da mozaik, para ve ustalar gndermek suretiyle halifenin ricasna cevap vermitir. 714 ylnda Mesleme b. Abdlmelik Galatiaya (Ankara civar) akn edip birok esir ve ganimet ele geirdi. Bunun yannda Mslmanlar Bizansa kar karadan ve denizden saldrya getiler, hatta Bizansn bakenti stanbula ynelik sefer hazrlklarna baladlar. Bu gelimeler zerine imparator II. Anastasios (713-715) Sinoplu Daniel bakanlnda bir heyeti bar istemek amacyla halife Velid b. Abdlmelike gnderdi. mparator eliden ayn zamanda Mslmanlarn hazrlklar ve askeri gleri hakknda bilgi edinmesini de istemiti. Elinin getirdii haber Mslmanlarn stanbulu kara ve denizden kuatmak zere byk bir hazrlk ierisinde olduklar yolundayd. Bunun zerine imparator halktan yl yetecek kadar erzak hazrlamalarn buna gc yetmeyenlerin ehri terk etmelerini istedi. Dier taraftan stanbulu savunabilmek amacyla sava sresince yeterli yiyecek depolamak, surlar tamir etmek, sava gemileri ina etmek, grek atei, ok ve ta frlatan aralar yapmak gibi lojistik ve teknik hazrlklara giriti. Bu hazrlklar devam ederken II. Anastasios tahttan indirilerek III. Teodosios (715-717) imparator ilan edildi. Ancak Anatolikon kolordusu komutan Maral Leon, onun imparatorluunu tanmad ve ona kar cephe alarak tahttan feragat etmeye mecbur brakt. 25 Mart 717de stanbula giren Leon, Ayasofya kilisesinde III. Leon (717-741) olarak imparatorluk tacn giydi. Bu arada Velid b. Abdlmelikin lm zerine Emevi tahtna kardei Sleyman b. Abdlmelik (715-717) km ve teden beri hazrlklarn yapld stanbul seferini balatmak bu halifeye kalmt. Halife Sleyman kara kuvvetleri komutanln kardei Meslemeye, donanma komutanln da mer b. Hubeyreye vererek 715-716 ylnda stanbul kuatmasna gnderdi. Mesleme, mer b. Hubeyre komutasndaki donanmann da yardmyla Austos 717de stanbulu kuatt. Bylece her ikisi Muaviye dneminde olmak zere 669 yl ile 674-678 yllar arasnda yaplan baarsz kuatmalardan sonra stanbul nc defa Mslmanlar tarafndan kuatlyordu. mparator III. Leon Meslemeye bar teklif etti ise de bunun bir oyun olduunun farknda olan Mesleme bu teklifi geri evirip halifeden takviye birlikler istedi. stanbulu fethetmeden geri dnmeme kararnda olduu anlalan Mesleme eitli aralklarla gnderilen destek kuvvetleriyle birlikte bir yl boyunca bakenti kuatma altnda tuttu. Ancak, lodos sebebiyle limandan ayrlan erzak ve malzeme gemilerinin Bizans askerleri tarafndan grek ateiyle yaklmas, k mevsiminin ok sert gemesi, iddetli frtnalar neticesinde birok sava gemisinin kayalara arparak

66

Bizans Tarihi

Spatarios: Ge Roma dneminde imparatorun klcn tayan manasndaki spatarios Bizans dneminde imparatorun saray iindeki korumasn stlenen ve ou zaman hadmlardan seilen kiilerin tad bir unvan olarak kullanlmtr. Logotetis: Bizans Devletinde altnc ve yedinci yzyllarda devletin maliyesinden sorumlu st dzey grevli iin kullanlan unvandr. Daha sonra bu unvan asl grevinin yan sra eyaletlerdeki emlakn defterlerinin tutulmasndan, arazi vergilerinin tespit ve tahsilinden, ordu mensuplarnn maalarnn denmesinden sorumlu grevliler iin de kullanan bir unvan olmutur.

paralanmasna neden oldu. slm donanmasndaki Hristiyan tayfalarn isyan edip ele geirdikleri gemilerle stanbula gelerek imparatora slam donanmasnn yerlerini haber vermeleri zerine erzak dolu bu gemiler yakld. Bunlara ilaveten slm ordusunda ktlk ve aln ba gstermesi gibi olumsuz sebeplerle baar salanamad. Bu arada Sleyman b. Abdlmelikin lm zerine halife seilen mer b. Abdlazizin emriyle kuatma kaldrld ve Mesleme geri dnmek zorunda kald. slm ve Bizans kaynaklarnda Meslemenin bu kuatma srasnda stanbulda bir cami yaptrd kaydedilir. Bu cami daha sonra Abbs, Ftm, Eyyb ve Memlklerle Bizans arasnda yaplan anlamalarda zellikle hutbenin hangi halife adna okunaca hususunda gndeme gelmitir. Meslemenin istei zerine imparatorun, kendi saraynn karsnda Mslman esirler iin Drul-balt diye bilinen bir konak yaptrd da nakledilir. Emevi halifeleri ierisinde en dindar ve adaletli olarak bilinen ve bu yzden II. mer olarak anlan mer b. Abdlazizin (717-720) ada Bizans imparatoru III. Leona slam dinine davet mektubu gnderdii ve imparatorun da halifeye cevap verdii kaynaklarda zikredilmektedir Hiam b. Abdlmelik dneminde (724-744), Meslemenin stanbul kuatmasndan sonra durmu olan Anadolu seferleri yeniden balad. Mervan b. Muhammed 724 ylnda Konya ve Kemah zaptetti. Mesleme b. Abdlmelik 726 ylnda Kayseriyi ald. Mesleme b. Abdlmelik ve Himn iki olu Muviye ve Sleyman sk sk Anadoluya akn ederek nemli baarlar elde ettiler. Birok yer fethedildii gibi ok miktarda ganimet ve esir alnd. Bununla birlikte kalc bir baar elde edilemedi. Bu dnemde gerekleen Anadolu seferlerinde Abdullah el-Battal (Battal Gazi) ve Abdlvehhb b. Buht (Abdlvehhb Gazi) byk kahramanlklar gsterdiler. Abdlvehhb 731 ylnda yaplan bir Anadolu seferi srasnda ehid oldu. Sivasta ona izafe edilen mehur bir trbe bulunmaktadr. 740 ylnda Akroinon (Afyon) yaknnda III. Leon ve olu Konstantinosun ordusuyla kar karya gelen Mslmanlar ar bir yenilgiye uradlar. Abdullah elBattal bu savata ldrld. Bizans asndan bir dnm noktas tekil eden bu savata elde ettikleri zaferle Bizans artk ciddi bir Arap tehdidinden kurtulmu oluyordu. Him b. Abdlmelikten sonra halife olan II. Velid dneminde (743-744) Bizansta i karklk yaanmaktayd. Armenia kolordusu komutan iken III. Leona taht mcadelesinde destek vermi ve bundan dolay onun kzyla evlendirilip, anakkale sahillerinden Kzlrmaka kadar uzanan kuzeybat Anadoluda yer alan, Opsikion eyaletinin kumandanlna ykseltilmi olan Artabasdos, kaynbiraderi yeni imparator V. Konstantinosa (741-775) kar imparatorluk iddiasnda bulunmaktayd. Neticesi bilinmemekle birlikte bu karklklar srasnda imparator V. Konstantinos, Andreas (Spatarios), Artabasdos da yakn evresinden Gregoriosu (logotetis) hediyelerle birlikte halifeye gndererek onun dostluunu kazanmak istediler. Bundan sonra sk sk taht mcadeleleri grldnden i problemlerle megul olmak zorunda kalan Emev hkmdarlar Bizansa kar ciddi bir rol oynayamadlar.

3. nite - Bizans ve Mslman Araplar

67

ABBSLER DNEMNDE BZANSLA LKLER (750 - 861e kadar)

Abbsler dneminde slm-Bizans ilikilerinde yeni bir sayfa ald. ki taraf arasndaki ilikiler ayn zamanda yaanan i problemlerin glgesinde geliti. 750 ylnda Emev Devletinin yklp Abbs Devletinin kurulmasndan bir sre sonra slm devletinin bakenti, Dmaktan Badata nakledilmiti. Bylece g merkezi Suriyeden Iraka doru kaym oluyordu. Bizans cephesinde ise III. Leonun tahta kmasyla balayan savros hanedn dneminde 726 ylndan sonra imparatorluu uzun sre megul eden din ve siyasi mahiyetteki ikonoklazma mcadelesi (tasvir krclk) sz konusudur. Bunun yannda Artabasdos isyan gibi eitli i alkantlar da yaanmaktayd. Abbslerin ilk halifesi Ebl-Abbas es-Seffah (750-754) dneminde slm devletindeki i karklktan yararlanan Bizans imparatoru V. Konstantinos (741-775) Malatyay (Melitene) kuatt (751). Halk imparatorun istei zerine ehri boaltp Mezopotamyaya gitmek zorunda kald. Konstantinos Malatyadan sonra Erzuruma (Theodosiopolis, Klkala) saldrd ve halktan birok kiiyi esir ald. kinci Abbs halifesi Eb Cafer el-Mansr (754-775) dneminde 756 ylnda Bizans imparatoru V. Konstantinos ile bir fidye anlamas yapld. Abbsler dneminde Bizansllarla yaplan bu ilk anlamayla imparatorun daha nce Malatya ve Erzurum gibi slm topraklarna saldrs srasnda ald esirler fidye karlnda serbest brakld. te yandan Mansur 757-758 ylnda Abdlvehhb b. Muhammed ve Hasan b. Kahtabe kumandasnda bir orduyu Malatya zerine gnderdi. ehir yeniden imar edildi ve blgeye 40.000 asker yerletirildi. Daha nce ehri boaltmak zorunda kalan halk gvenliin salanmas zerine Malatyaya dnd. Badat ehrini kurarak Abbs Devletinin bakenti yapan Eb Cafer el-Mansr Bizanstan gelen elileri diplomatik kurallar dhilinde kabul ederek onlarla eitli sohbetlerde bulunmakta, baz konularda grlerini sormakta ve zellikle byk harcamalar yaparak kurdurduu Badat gezip grmelerine zel nem vermekteydi. Nitekim Badatn kurulmasndan sonra gelen Bizans elisinin yanna halife, hcibi Rab b. Ynusu refakati vererek ehri gezdirmitir. Mansurun ehri nasl buldun? sorusuna eli, ehri ok beendiini ancak arnn ehir iinde kurulmu olmasnn sakncal olduunu ifade ederek halifeyi lke aleyhine alan casuslarn tccar klf altnda ehre girip baz devlet srlarn ele geirebilecekleri hususunda uyarmtr. Bunun yannda ehrin yeillendirilmesine nem verilmesini ve ehre daha ok su salanmasn tavsiye etmitir. Mansur elinin bu szlerini hakl bularak ary ehir dna nakletmi, Badata su getirtmi ve ayrca Abbsiyye ad verilen dinlenme yerini yapmtr. Halife Mansr da Bizans imparatoru V. Konstantinosa edebiyt ve belagatyla tannan ktibi Umre b. Hamzay eli olarak gndermitir. Umre Bizans saraynda yabanc elilerin kalplerine korku salmak iin hazrlanm arslanl, kll ve dumanl engeli atktan sonra imparatorun huzuruna kabilmi ve halifenin mektubunu sunmutur. Halifenin ve lkenin durumunu soran imparator eliyle grtkten sonra gerei gibi arlanmasn emretmitir. Ayrca eliyi yanna alarak bir gezinti yapm ve ona tedavi amal olarak kullanlan baz bitkilerle bakr ve kurundan/kalaydan altn ve gm elde etmeye ynelik birtakm uygulamalar gstermitir. Eli Umre imparatorun cevb mektubuyla birlikte Badata dndnde halifeye ziyaretiyle ilgili bilgi ve gzlemlerini aktarmtr. Bunlar arasnda elinin imparatorla birlikte izlemi olduu baz metallerden altn ve gm elde etmeyi amalayan teknik almalar halifenin kimyaya zel ilgi duymasna neden olmutu.

68
Resim 3.2

Bizans Tarihi

Bu harita Casim Avc, slam Bizans likileri, stanbul 2003, s. XIV - XVten alnmtr.

stanbul Seferi: Mslman Araplar Emevler ve biri de Abbslerin ilk dneminde olmak zere toplam drt defa Bizans bakenti stanbula sefer dzenlemilerdir. Bunlardan ilk nde stanbul Mslmanlar tarafndan kuatlm, drdncsnde ise slm ordusu skdara kadar ulam ve burada Bizanstan gelen bar teklifini kabul ederek geri dnmtr. Bu seferler baarszlkla sonulanm olmakla birlikte, Mslmanlarn Bizans imparatorluu karsnda cidd bir g olduunu gstermi, slm ordularnn kara ve deniz savalarnda gerekli donanm ve taktik bakmndan tecrbe kazanmasna imkn salamtr. Bizans asndan ise imparatorluun gc ve bakentin nemi bir kez daha anlalm, ordunun d tehlikelere kar dinamik bir ekilde mukavemet gstermesine yardmc olmutur.

Eb Cafer el-Mansr, imparator V. Konstantinosa eli gndererek eski Yunan bilimine ait eserlerin gnderilmesini istemitir. Halifenin bu ricasna imparator, aralarnda Oklidisin geometriye dair eserinin de bulunduu fen bilimleri alanndaki baz eserleri gndermek suretiyle cevap vermitir. Bu eserler Mansr dneminde Arapaya evrilmitir. Bu elilikler srasnda imparator tarafndan halifeye gnderilen kymetli hediyeler arasnda gm bir levha da bulunmaktayd. Mansrun veftndan sonra tahta kan Mehdi-Billhn (775-785) halifeliini kutlamak iin gelen yabanc eliler arasnda tahta yeni km olan Bizans imparatoru IV. Leonun (775-780) Tarasios (Trs) adl bir elisi de bulunmaktayd. Ayn zamanda mhendislik bilgisine sahip olduu anlalan eli, Badatta bir sre kalm ve bu arada kendi adyla anlan byk bir deirmen ina etmitir. Mehd-Billh zamannda Bizansa ynelik seferlere nem verildi. 776da halifenin amcas Abbas b. Muhammed, 777 ve 778 yllarnda Smme b. Veld el-Abs, 779da Hasan b. Kahtabe ve 781de Abdlkebr b. Abdlhamd b. Abdurrahman kumandasnda Anadoluya seferler dzenlendi. Mslman Araplarn drdnc ve son stanbul seferi de bu dnemde gerekletirildi. Mehd-Billh 781-782 ylnda olu Harunu dnemin nl komutanlaryla birlikte asker says 100.000 civarnda olduu belirtilen byk bir ordunun banda stanbul zerine gnderdi. Harun yol zerinde karlat baz kar koymalar bertaraf ederek Anadolu yakasnda skdara kadar geldi. Bu srada IV. Leonun lmnden sonra Bizansta devlet ilerini tahtn vrisi henz on yandaki VI. Konstantinos (780-797) adna annesi rini (mstakil saltanat 797-802) yrtmekteydi. rini yeni iktidar deiiklii sonrasnda ortaya kan taht mcadeleleri yzn-

3. nite - Bizans ve Mslman Araplar

69

den Haruna eliler gndererek bar anlamas yapmak zorunda kald. yl sreli bu anlamaya gre rini, Abbs devletine yln nisan ve haziran aylarnda 70.000 dinar demeyi kabul etmekteydi. Ayrca Harunun istei zerine dn yolunda ordunun ihtiyalarn karlamak zere pazarlarn kurulmasn ve yol gstermek iin rehberler tayin edilmesini de zerine alyordu. Bundan baka rini altn, gm ve bir takm deerli hediyeleri Mehdye takdim etmek zere bir elisini de Harunla birlikte Badata gnderdi. Ms el-Hdnin bir yl gibi ok ksa sren halifeliinden sonra kardei Harun Redin (786-809) 23 yllk ynetiminde Abbasi-Bizans ilikilerinde nceki yllara oranla daha canl bir dnem yaanmtr. Hemen her yl Bizans zerine seferler dzenlenmi, bazen orduya bizzat halife kumanda etmitir. Bunun yannda bazen de Bizansn slm topraklarna yneldii olmutur. Harun Red, Tarsusu yeniden ina etmek ve Avsm ve Sugr ad verilen Bizans - Abbs snr blgelerini tahkim etmek suretiyle Bizans aknlarn engellemeyi hedeflemiti. Karlkl esir deiimi, fidye anlamalar ve mektuplamalar yannda az sonra bahsedilecei gibi diplomasi alannda ciddi bir krizin yaanmas da bu dneme rastlamaktadr. Hrn Red Bizansa kar daha nce balatlan seferlere devam etti. 797de bizzat kumanda ettii ordusuyla Orta Anadoluda bulunan Safsf kalesini ald. Kumandanlarndan Abdlmelik b. Slih Ankaraya kadar ilerledi. mparatorie rini, bar isteinde bulununca Hrn Red, Hazarlarn Ermenistan-Azerbaycan snrndan saldrmalarn gz nnde tutarak bu istei kabul etti (798). Ancak birka yl sonra Bizans tahtna kmay baaran Nikiforos (802-811) halifeye gnderdii mektubuyla iki lke arasnda ciddi bir diplomatik krize neden oldu. slm kaynaklarnn rivayetine gre imparator mektubunda, kendisinden nceki rininin halifeyi ah makamna kendisini de piyon yerine koyduunu, dolaysyla devleti kk drc anlamalara imza attn belirtiyor ve o gne kadar rini tarafndan denmi olan vergilerin geri iade edilmesini istiyordu. Aksi takdirde sava aacan da ekliyordu. Harun bu gelimeler zerine Konya Ereliye (Heraklia) kadar geldi ve Nikiforosu yllk vergi karlnda bar istemek zorunda brakt. mparator k artlarndan istifadeyle bu anlamay bozmu, ancak o srada Rakkaya kadar gitmi olan Harunun beklenmedik ekilde geri dnmesinin ardndan yaplan savata yenilerek halifeden ayn artlarla bar istemitir. Bar anlamasnn tekrar bozulmas zerine Harun 806 ylnda byk bir orduyla Bizans seferine kt ve Konya Ereliyi fethettikten sonra Nide Kemerhisara (Tuvne) ilerledi. Zor durumda kalan Nikiforos Haruna metropolid Petros ile Amasra (Amastris) valisi Gregoriosu eli olarak gndererek anlamaya raz olduunu bildirdi. Sonu Bizans asndan olduka kk drcyd: mparatorun yllk 30.000 veya 50.000 dinar vergi demesi yetmiyor, kendisi iin drt, olu ve ileri gelen devlet ricli iin ikier dinar olmak zere halifeye ayrca cizye demeyi kabul ediyordu. Halife Harun Redin asker kabiliyeti yannda insanclln ve bu arada slmBizans ilikilerinde sava ve barn iieliini gstermesi bakmndan dikkate deer bir rivayete gre, Harunun Ereliyi fethi srasnda alnan esirler arasnda Nikiforosun olunun nianls da bulunmaktayd. mparator iki zel elisi araclyla eitli hediyelerle birlikte halifeye gnderdii mektubunda yardmna muhta olduunu belirtiyor ve olunun nianlsnn gnderilmesini rica ediyordu. Halife, Nikiforosun bu ricasn kabul ederek gelin adayn anna lyk bir trenle kendi ota ierisinde deerli eyalar ve kymetli hediyelerle birlikte Bizans bakentine uurlamtr. Buna karlk imparator halifeye elisi araclyla 50.000 dirhem, 100 bkm ipek olmak zere 300 bkm deerli elbise, 12 ahin, 4 av kpei ve 3 at hediye gndermek suretiyle minnettarln gstermitir.

70

Bizans Tarihi

Harun Red: Hrn Red dneminde Bizansla ilikiler bakmndan nemli bir hususu da zikretmek gerekir. Bu dnemde her iki tarafn d siyasette daha gl ve etkin bir konuma gelmek amacyla kar tarafn rakipleriyle ibirlii ve dostluk kurma siyasetine bavurduu grlmektedir. Harun Bizansn rakibi, dnemin gl imparatorlarndan arlmanla (Charlamagne) dostluk kurarken Bizans yneticileri de Abbasilerin hasm durumundaki Endls Emevileri ile ittifak iindeydiler.

Harun Red dneminde esir deiimini amalayan diplomatik giriimler olumlu sonular vermi ve Bizansllarla birka defa esir deiimi gereklemitir: 797 ylnda Tarsus yaknndaki Limonlu ay (Lamos) kenarnda yaplan esir deiimi her iki tarafn dikkate deer ilgisine mazhar olmutu. Avsm blge valisi Ksm b. Red tarafndan grevlendirilen Tarsus valisi Eb Sleym Ferecin giriimleriyle yaplan trene 30.000 Mslman askerin yan sra ulem, eraf ve halktan birok kii katlmt. Anlama sonucu 3.700 Mslman esirin serbest brakld kaydedilirken Bizans esirlerinin says hakknda bir bilgi verilmemektedir. Dier bir esir deiimi 805 ylnda yine Limonlu ay kenarnda ayn valilerin gzetiminde gereklemitir. On iki gn ierisinde 3.700 Mslman esirin serbest brakld treni rivayete gre btn tehizatyla katlan 30.000 askerin yan sra halktan yzbini aan kii izlemitir. 808 ylnda Pozantda veya Limonlu ay kenarnda yaplan deiim srasnda kadn-erkek 2.500 Mslman esir serbest brakld. Yedi gn sren bu deiim yeni vali Sbit b. Nasrn sorumluluunda gereklemi ve yine rivayete gre yzbini akn kii tarafndan izlenmitir. Halife Harun Red, Bizansn Amorion (Hisarky - Amriyye) ve Ankara gibi ehirlerinde gerekletirilen kuatmalar srasnda ele geirilen kitaplarn muhafaza edilmesini zellikle emretmitir. Dnemin ileri gelen ilim adamlarndan oluturduu bir ekibi nemli grdkleri tp, felsefe, astronomi vb. ilimlere dair eserleri elde etmekle grevlendirmi ve bu ekilde birok nl eserin Badata getirilmesini salamtr. Badatta toplanan eserler, Halifenin grevlendirdii dnemin mehur doktorlarndan Yuhann/Yahya b. Mseveyhin bakanlndaki bir heyet tarafndan tercme edilmitir. Harun Redin lmnden sonra halife olan Emin (809-813) ile kardei Horasan blge valisi Memun arasndaki taht mcadeleleri srasnda Eminin ldrlmesiyle, Memunun yirmi yl srecek halifelik dnemi (813-833) balad. Memn dnemi Abbs-Bizans ilikilerinin canll ve eitlilii bakmndan zel bir nem arzeder. Bu ilikilerin daha ziyade Memnun saltanatnn son yllarna rastlamas da dikkate deer bir husustur. Her eyden nce Hrn Redin 806 ylnda byk bir orduyla gerekletirdii ve imparator I. Nikiforosu vergiye balad Bizans seferinden sonra Memnun birinci Anadolu seferine kadar (830) yirmi be yla yakn bir sre Abbs devleti ile Bizans imparatorluu arasnda byk lde bir asker harektn yaplmadn hatrlamak gerekir. Bunda, her iki taraf cidd bir ekilde megul eden i ve bazan da d problemlerin pay byktr. Bu srete Abbsler, Bizans tahtn ele geirmek zere mcadele veren Slav lakapl Tomas desteklerken, Bizans da Abbs hilfetine kar ayaklanm bulunan Bbeke destek vermitir. Memnun Bizansla ilikiler bakmndan nem tayan dnemi saltanatnn son yllarna rastlamaktadr. Bu srada Bizans tahtnda Teofilos (829-842) bulunmaktadr. Bizansa kar yeniden balatlan mcadeleler bu dnemin temel niteliini tekil eder. Memn bizzat ordusunun banda olduu halde Bizansa drt sefer yapm ve lm de son Anadolu seferinde vuku bulmutur. Bu seferlerin temel amac Bizansn snrlarn zayflatarak Sugr ve gerisindeki blgeyi muhtemel saldrlardan korumak ve onlarn Bbeki kkrtmalarna engel olmakt. Memn 23 Mart 830 tarihinde Bizansa kar savamak amacyla bakent Badattan Anadoluya hareket etti. Birka gn Tikrtte kaldktan sonra Musul, Nusaybin, Reslayn, Harran, Urfa, Menbic, Dbk, Antakya ve Misis zerinden Tarsusa ulat; Bizans topraklarna girerek Kapadokya blgesinde baz kaleleri ele geirdi. 9 Eyll 830 tarihinde Tarsusa dnen Memn birka gn sonra k geirmek zere ama hareket etti.

3. nite - Bizans ve Mslman Araplar

71

Ertesi yl imparator Teofilos, halifenin amda bulunmasndan istifadeyle Toroslar aarak Misis ve Tarsus yaknlarna kadar geldi. Karsna kan slm ordularn bozguna uratp 1. 600n zerinde kiiyi ldrd, 7. 000 kiiyi de esir ald. Bunun zerine harekete geen Memn 831 ylnda Anadoluya girdi. Glek/Klek Boazn geip Konya Ereli (Herakleia) zerine yrd. Hrn Red tarafndan 806 ylnda zapt edilmi, ancak ksa bir sre sonra tekrar Bizansllarn eline gemi olan bu nemli kale Memna teslim oldu. Daha sonra halifenin olu Abbas ve kardei Mutasm-Billh mstakil kuvvetlerin banda deiik istikametlerde aknlarda bulundular ve baz kaleleri ele geirdiler. Abbas b. Memn bu aknlar srasnda karsna kan imparator Teofilosu malub etti. Memn bizzat sevk ve idare ettii bir orduyla Aksaray-Nide arasndaki topraklarda baarl aknlar gerekletirdi. ay kadar devam eden seferin ardndan Bizans imparatoru, Memna yakn evresinden birini, muhtemelen Ioannis Grammatikosu eli olarak gndererek 100. 000 dinar demek ve 7. 000 Mslman esiri serbest brakmak karlnda elinden kan yerleri kendisine iade etmesini ve be yllk bir mtareke imzalanmasn teklif etti (831). Ancak imparator Teofilosun bar talebi ve dier tekliflerini ieren mektubun slbu diplomatik bir krize sebep oldu. Rivyete gre halife, mektupta kendi adnn imparatorun isminden sonra yazlm olduunu grnce son derece sinirlendi ve mektubu derhal iade etti. Bunun zerine Teofilos halifenin adn nce zikrederek Allahn kulu ve insanlarn en ereflisi Arap hkmdar Memna, Bizans imparatoru Teofilostan... eklinde balayan ikinci mektubunu gnderdi ancak halifeden bir karlk gremedi. mparatorun bar teklifini reddeden Memn ertesi yl yapaca sefer hazrlklaryla megul olmak zere ama (Dmak) dnd. Memn 832 ylnda hazrlklarn tamamlayp nc Bizans seferine kt. Bir sre Adanada kaldktan sonra Lle Kalesi (Hsnu Lulue) zerine yrd. Kaleyi aydan fazla bir sre muhasara altnda tuttuktan sonra Uceyf b. Anbeseyi burada brakarak ayrld. Bu srada buraya gelen imparator Teofilos kumandasndaki Bizans kuvvetleri de Abbs ordusu tarafndan uzaklatrld. Uceyf yerli halkn emn isteini yani teslim olmalar halinde canlarna dokunulmayacan kabul ederek kaleyi teslim ald. Memn 833 ylnda olu Abbs Nide Kemerhisar (Tuvne) kalesini yeniden ina etmek zere grevlendirmi, Suriye, el-Cezre, Irak ve Msrdan gelen 6.000 civarnda inaat iisi ve asker bu emri yerine getirmek iin almt. Ancak onun ayn yl drdnc Anadolu seferi srasnda Pozantda lm fethettii yerleri imar edip buralara Mslman ahaliyi yerletirme dncesine engel olmutur. Memn dneminde Bizansla bilim ve sanat alannda kayda deer ilikiler gereklemitir. Teofilos tahta ktktan sonra hocas sinkellos oannis Grammatikosu (Yuhanna en-Nahv) Memna eli olarak gnderir. mparator II. Mihailden sonra Teofilosun tahta ktn halifeye bildiren eli, beraberindeki hediyeleri de takdim eder. Bu arada II. Mihail dneminde ayaklanm ve Abbs devletine snm olan general Manuil ile de grme imkan bulur. Manuile Bizansa dnmesi halinde affedileceine dair yeni imparatorun gvencesinin yer ald altn mhrle mhrlenmi fermann ve yine bizzat imparator tarafndan hediye olarak gnderilen ha verir. Bu ilgiden yeteri derecede etkilenen Manuil Bizansa geri dner. Daha sonra stanbul patrii olacak olan hocas sinkellos oannis Grammatikosun medhettii Badat sarayna hayran kalan imparator Teofilos, Abbs saraylarnn resimlerini getirterek Patrikios adndaki bir ahsa Bryas mevkiinde ayn tarzda bir saray yaptrmtr.

Sinkellos: Sinkellos, daha ok Ortodoksluun en st dini temsilcisi olan patriin danman iin kullanlan bir unvandr.

72

Bizans Tarihi

Memun Bizans imparatoruna (muhtemelen Teofilos) mektup yazp Bizanstaki eski Yunan yazmalarndan kendisinin uygun grecei eserleri gndermesini istemi, teklife balangta olumsuz bakan imparator daha sonra olumlu cevap vermitir. Bunun zerine Memn aralarnda dnemin mehur tercman ve ilim adamlarndan Haccc b. Matar, bn Batrk ve Yuhann b. Mseveyhin de bulunduu bir gurubu Bizansa gndermi ve daha sonra ordan getirilen felsefe, matematik, tp ve msikye dair eserlerin Arapaya tercmesini istemitir. Bizanstan salanan kitaplar bilgelik evi anlamna gelen Beytlhikme akademisi merkezli tercme faaliyetlerinin temel malzemesi olmutur. Memun Bizanstan sadece klsik eserleri getirtmekle kalmam, hreti Bizans snrlar dna taan matematik limi Leona mektup yazarak sarayna davet etmitir. Halifenin mektubundan haberdar olan Bizans imparatoru, Leonun cretini artrm ve onu stanbul kiliselerinden birine tayin etmitir. Her ne kadar Memun bizzat imparatora mektup gndererek ksa bir sre iin dahi olsa Leonun Badata gelmesine msade etmesini rica etmi ve bu isteini yerine getirdii takdirde bunu bir dostluk iareti sayarak kalc bar imzalayacana sz vermi, stelik 2.000 dinar teklif etmise de imparatordan olumlu bir cevap alamamtr. Halife Mutasm-Billh dneminde (833-842) Bizansla ilikiler sava ve barn i ielii arasnda devam etmitir. 837 ylnda kazand Zabatra (Malatya Doanehir) zaferinin ardndan Mutasmn ordular Bbek isyan ile megul olduklar srada Bizans imparatoru Teofilos 837 ylnda Zabatraya saldrarak katliamlar yapt ve ehri tahrib etti. Ardndan Malatyay kuatt. Mutasm, en nemli generallerinden Afinin Azerbaycandan dnmesinden hemen sonra byk bir ordu ile Smerradan Afyon Emirda Eskihisara (Amriyye/Amorion) hareket etti (838). Halife, Tarsus zerinden Anadoluya girerken Malatya taraflarndan Bizans topraklarna giren Afin de kuzeye doru ilerliyordu. ki ordu Ankarada birletikten sonra Amriyye zerine yrnecekti. mparator Teofilos nce Afin tehlikesini bertaraf etmek iin harekete geti. Ancak Temmuz 838 ylnda bugnk Tokat Kazovada yaplan savata yenilerek stanbula dnd. Halife, Afin kumandasndaki ordularla Ankarada bulutuktan sonra Amriyye zerine yrd. Bizansn o dnemde stanbuldan sonra ikinci byk ehri olan Amriyye (Eskihisar) oniki gnlk bir kuatmann ardndan 12 Austos 838 tarihinde fethedildi. Amriyyenin fethi slm topraklarnda byk bir yank uyandrm ve iirlere konu olmutur. Halife Vsk (842-847) dneminde logotetis (muhasip) unvanl Teoktistos kumandasndaki Bizans donanmas stanbuldan hareket ederek Girit nlerinde demirledi (843). Adadaki Mslmanlar Bizans donamas karsnda tutunamayacaklarn anlaynca harp hilesine bavurarak Bizans askerleri arasnda, stanbulda karklk kt ve imparatorun tahttan indirildii ayiasn yaydlar. Teoktistos, ordusunun byk bir ksmn Girit nlerinde brakarak stanbula dnd. Kumandansz kalan Bizans birlikleri Mslmanlar tarafndan imha edildi. mparatorie Teodora tarafndan Anadoluya gnderilen Teoktistos kumandasndaki Bizans ordusu Orta Anadoluda olduu tahmin edilen Mavropotamos yaknnda slm kuvvetleri tarafndan ar bir yenilgiye uratld. Bu gelimeler zerine Theodora halifeye eli gndererek bar ve esir deiimi teklif etti. Vsk-Billh tarafndan memnuniyetle karlanan eli ile yaplan uzun mzakerelerden sonra bir esire karlk bir esir olmak zere anlama saland. Eyll 845 tarihinde yine Limonlu ay kenarnda Are gnnden itibaren drt veya on gn sren trenle 4.000den fazla esir Bizansllardan geri alnd. Grme ve esir deiimini halife adna blge valisi Ahmed b. Sad b. Mslim ve Hkn et-Trk yrtmt.

3. nite - Bizans ve Mslman Araplar

73

Rivayete gre Vsk-Billh, halk arasnda yedi uyuyanlar ve Kuranda da Ashb- Kehf olarak geen kiilere ait olduu sylenen Efesteki maarada incelemeler yapmak zere Muhammed b. Msa el-Hrizmyi Bizansa gnderir. Ayn zamanda imparator III. Mihaile (842-867) de bir mektup yazarak aratrmacya gerekli kolayln salanmasn rica eder. mparator gerekli izni verdii gibi aratrmacya yardmc olmak zere bir rehber de grevlendirir. Mtevekkil-Alellah dneminde (847-861) snr blgelerindeki slm kara ordusunun gcn anlayan Bizans, zellikle Girite yaplan yardmlar kesmek amacyla 853 ylnda byk bir deniz filosuyla ni olarak Msr sahillerinde Dimyata saldrd. Bunun zerine Mtevekkilin emriyle sahillerdeki nemli merkezlere kaleler ina edildi. Sugr valisi Ali b. Yahy 853-854 ylndan itibaren Bizansa sefer dzenleyip i ksmlara kadar ilerledi. 855-856da esir mbadelesi yapld. 859 ylnda Bizansn Akdenizde faal bir ticaret liman olan Antalya kalesi Mslmanlar tarafndan zaptedildi. Deniz kuvvetlerine arlk veren Mtevekkil, donanmay Suriye sahil ehirlerine yerletirip buralarda harekta hazrlkl deniz birlikleri meydana getirdi. Mtevekkilden sonraki Abbs halifeleri dneminde de Bizansla sava ve bar ortamnda eitli ilikiler gerekletirildi. Dnemin nemli kumandanlar emrinde Bizans topraklarna akn eden Mslmanlar daha nce grld gibi birok ehir ve kale fethetmekte, ancak bu yerler bazan bir sre sonra Bizans tarafndan geri alnmaktayd. te yandan Abbsler dneminde merkez otoritenin zayflamasyla Bizans, Hamdnler ve Seluklular gibi slm devlet ve hanedanlar karsnda mcadele etmek durumunda kalmtr. 867 - 1056 ylar arasnda Bizans imparatorluunda iktidar elinde tutan Makedon hanedan dneminde zellikle II. Vasil zamannda (976 - 1025) Bizans, Emeviler ve Abbasiler dneminde Mslmanlar tarafndan Anadoluda fethedilmi olan topraklarn byk bir ksmn geri alarak snrlarn douda Azerbaycan, gneyde de Antakyaya kadar geniletmitir. Anadolunun tekrar Mslmanlarn eline gemesi Seluklu ve Osmanl Trkleri dneminde gerekleecektir.

74

Bizans Tarihi

zet
A M A

Hz. Muhammed dneminde Bizansla ilikileri tartabilmek Hz. Muhammed dneminde devam eden BizansSsn savalarnda Mslmanlar Ehl-i Kitap olmalar dolaysyla Bizansllarn tarafn tutuyorlard. Kurn- Kerimdeki Rm sresinin ilk yetleri Bizans-Ssn savalarna iaret etmi ve Ssnler karsnda malup olan Bizansn il dokuz yl iinde zafer elde edeceini haber vermitir. Hz. Muhammed 628 ylnda Bizans imparatoru Harekleiosa bir mektupla birlikte Dihye b. Halfe el-Kelbyi eli olarak gndermi ve slma davet etmitir. Hz. Muhammedin Busra valisine gnderdii Hris b. Umeyr el-Ezdnin Mtede Gassn emirlerinden urahbil b. Amr tarafndan ldrlmesi zerine Zeyd b. Hrise kumandasnda bir ordu Mte Savana gnderilmitir. slm ordular ilk defa Mtede Bizans ordularyla kar karya gelmitir. Hz. Muhammed 630 ylnda Herakliosun byk bir ordu hazrlad haberi zerine 30.000 kiilik bir ordu hazrlayarak Tebke kadar gitmitir. Drt Halife dneminde Bizans topraklarnda gerekleen fetihler ve sonularn zmleyebilmek Drt Halife dnemi slmiyetin Arap yarmadas dnda hzla yaylmaya balad ve Bizansn uzun yllar Ssnlere kar korumak iin mcadele verdii topraklarn, Mslmanlarn eline getii bir dnemi temsil etmektedir. Bizans, bu dnemde gerekleen slm fetihleri sonucu ok ksa bir sre ierisinde Filistin, Suriye, Gney Anadolu, Msr ve Kuzey Afrikadan geri ekilmek zorunda kalmtr. Ridde savalarndan sonra Hz. Eb Bekirin mehur komutanlar emrinde kuzeye gnderdii ordular, Bizansn Ssnler karsnda elde etmi olduu baarlar adeta geersiz hale getirmitir. mparator Herakliosun kardei Teodoros, 634 ylnda yaplan Ecndeyn savanda Halid b. Veld karsnda ar bir yenilgiye uram, bundan iki yl sonraki Yermk meydan muharebesinde (636) yaanan malubiyet neticesinde, Bizansn Suriyede tutunabilmesi mmkn olmamtr. Bu arada Busra, Dmak, Baalbek, Hama, Humus ehirleri Mslmanlarn eline gemitir. Hristiyanln din merkezi Kudsun 638 ylnda fethini Kaysriyye izlemi, birka yl sonra Amr b. sn tahl ambar olarak grlen Msr fethetmesiyle Bizans, ekonomik adan da nemli bir kayba uramtr. Bu dnemde Mslmanlar deniz seferlerine de balamlar ve 652 veya 655 ylndaki Zts-Savr savanda Bizans donanmasn ar bir malubiyete uratmlardr.

A M A

A M A

Emev-Bizans ilikilerinin temel niteliklerine dair yorum yapabilmek Mslman Araplarla Bizans arasnda ilikilerin en canl olduu dnemlerden biri Emevler dnemidir. Bu dnemde Muviye b. Eb Sfyndan itibaren Bizans hkimiyetindeki Anadolu topraklarna hemen her yl Sife ad verilen seferler dzenlenmitir. Mslmanlar ikisi Muviye b. Eb Sfyn ve biri de Sleyman b. Abdlmelik dneminde olmak zere defa Bizans bakenti stanbulu bizzat kuatmlar, ancak eitli olumsuzluklar yznden baarl olamamlardr. Mesleme b. Abdlmelik kumandasnda gerekleen nc stanbul kuatmasndan sonra stanbulda bir cami yaplmtr. Veld b. Abdlmelik Medinede Mescid-i Nebev ve Dmakta Emeviyye Camii gibi byk camilerin yapm ve onarm iin imparatordan yardm istemi, o da mozaik, para ve ustalar gndermek suretiyle halifenin ricasna cevap vermitir. te yandan dindarlyla bilinen mer b. Abdlaziz dnemin Bizans imparatoru III. Leona bir slma davet mektubu gndermitir. Emev hkmdarlar ile Bizans imparatorlar arasnda eitli sebeplerle diplomatik ilikiler gereklemi, eliler stanbul ve Dmak arasnda gidip gelmilerdir. Abbs-Bizans ilikilerinin mahiyetini eitli alardan deerlendirebilmek Abbsler dneminde Bizansla ilikiler sava ve barn i-ieliinde devam etmitir. Anadoluya dzenlenen yllk seferler srdrlm, birok ehir ve kale Mslmanlarn eline gemitir. Halife Mehd-Billhn, olu Hrn kumandasnda stanbulu kuatmak zere gnderdii ordu skdara kadar gelmi ve imparatorie rininin bar teklifi zerine antlama yaplarak geri dnlmtr. Hrn Red ve Memn rneklerinde olduu gibi bizzat halifeler, ordularnn banda Bizans seferine kmlardr. Memnun vefat drdnc Anadolu seferi srasnda Pozantda olmutur. Eb Cafer el-Mansr, Hrn Red ve Memn Bizansn elinde bulunan Eski Yunan bilimine ait kitaplara zel nem vermi, satn alma veya Bizans imparatorlarndan rica ederek temin etme yolunda gayret gstermilerdir. Bizanstan salanan kitaplar Beytlhikme merkezli tercme faaliyetlerinin temel malzemesi olmutur. Bizans imparatoru Teofilos Badata gnderdii elisinin anlatmyla hayran kald halife saraynn bir benzeri olmak zere stanbulda Bryas sarayn yaptrmtr.

A M A

3. nite - Bizans ve Mslman Araplar

75

Kendimizi Snayalm
1. slm ve Bizans ordularnn ilk defa kar karya geldii sava aadakilerden hangisidir? a. Tebk b. Mte c. Yermk d. Ecndeyn e. Zts-Savr 2. Hz. Muhammedin, slma davet mektubunu Bizans imparatoru Herakliosa iletmek zere aadakilerden hangi sahab eli olarak grevlendirilmitir? a. Amr b. meyye ed-Damr b. Abdullah b. Huzfe c. Dihye b. Halfe el-Kelb d. Hatb b. Eb Beltea e. Hris b. meyr el-Ezd 3. Aadaki savalarn hangisinden sonra Bizans, Suriyeyi kesin olarak Mslmanlara brakmak zorunda kalmtr? a. Ecndeyn b. Yermk c. Nihvend d. Kdisiye e. Zts-Savr 4. I. Zts-savr II. Msrn fethi III. Yermk Sava IV. Kudsn fethi Yukardaki olaylarla ilgili kronolojik sra aadaki seeneklerin hangisinde doru olarak verilmitir? a. I, III, II, IV b. II, IV, III, I c. III, IV, II, I d. IV, III, I, II e. IV, III, II, I 5. Drt Halife Dneminde Bizansa ynelik asker seferlerin en nemli sonucu ne olmutur? a. Anadolu fethedilmitir. b. Bizans bir daha Mslmanlarla karlaacak gc kendinde bulamamtr. c. Bizansn hkimiyetindeki nemli blgelerden olan Suriye, Filistin ve Msr Mslmanlarn eline gemitir. d. ok sayda Bizans askeri ldrlm veya esir alnmtr. e. Mslmanlarn yenilmez olduklar anlay pekimitir. 6. Emevler Dneminde gerekleen nc stanbul Kuatmasnn kumandan kimdir? a. Sfyn b. Avf b. Eb Eyyb el-Ensr c. Muviye b. Eb Sfyn d. Mesleme b. Abdlmelik e. Veld b. Abdlmelik 7. Aadakilerden hangisi Bizansn slm sanat ve mimarisinden etkilendiini gsterir? a. II. Iustinianosun Veld b. Abdlmelike para, usta ve mozaik yardmnda bulunmas b. Mesleme b. Abdlmelikin stanbulda bir cami yaptrmas c. Bizansl elilerin Badat ziyaret etmesi d. Bizanstan ele geirilen baz kiliselerin camiye evrilmesi e. mparator Teofilosun Bryas sarayn yaptrmas 8. Abbsler dneminde Eski Yunan felsefe ve bilimine ait baz eserlerin Bizanstan Badata getirtilmesindeki temel ama aadakilerden hangisidir? a. Bu eserlerin Bizansn elinden kmasn salamak b. Bu eserlerin incelenerek slm inancna gre yanl ve hatal grlerin dzeltilmesi c. Mslmanlarn kendilerinden nceki bilim ve dnce mirasndan faydalanmak istemeleri d. Mslmanlarn Bizansn ilim ve kltr seviyesi karsnda duyduklar eziklii gidermek e. Bizansla kltrel ilikilerin gelitirilmesi 9. Bizans mparatorundan mozaik, usta ve para yardm alarak dnemin byk camilerinin ina ve tamirini gerekletiren halife kimdir? a. Him b. Abdlmelik b. Sleyman b. Abdlmelik c. Eb Cafer el-Mansr d. Memn e. Veld b. Abdlmelik 10. Mslman Araplar tarafndan gerekletirilen stanbul Seferleriyle ilgili aadaki ifadelerden hangisi yahltr? a. Emevler Dneminde , Abbsler Dneminde bir olmak zere toplam drt sefer dzenlenmitir. b. Mslman Araplar, stanbul Seferlerinde kesin bir baar elde edememilerdir. c. Mehur sahabi Eb Eyyb Hlid b. Zeyd el-Ensr 669 ylndaki ilk stanbul Kuatmas srasnda vefat etmitir. d. Abbsler Dnemindeki stanbul Seferi Hrn Redin Halifelii Dneminde gereklemitir. e. Muviye b. Eb Sfyn dnemindeki kinci stanbul Kuatmas drt yl srmtr.

76

Bizans Tarihi

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

1. b Yantnz doru deilse Hz. Muhammed Dneminde Bizansla likiler baln yeniden okuyunuz. Yantnz doru deilse Hz. Muhammed Dneminde Bizansla likiler baln yeniden okuyunuz. Yantnz doru deilse Drt Halife Dneminde Bizansla likiler baln yeniden okuyunuz. Yantnz doru deilse Drt Halife Dneminde Bizansla likiler baln yeniden okuyunuz. Yantnz doru deilse Drt Halife Dneminde Bizansla likiler baln yeniden okuyunuz. Yantnz doru deilse Emeviler Dneminde Bizansla likiler baln yeniden okuyunuz. Yantnz doru deilse Abbsler Dneminde Bizansla likiler baln yeniden okuyunuz. Yantnz doru deilse Abbsler Dneminde Bizansla likiler baln yeniden okuyunuz. Yantnz doru deilse Emeviler Dneminde Bizansla likiler baln yeniden okuyunuz. Yantnz doru deilse Emevler Dneminde Bizansla likiler ve Abbsler Dneminde Bizansla likiler baln yeniden okuyunuz

Sra Sizde Yant Anahtar

Sra Sizde 1 Hz. Muhammed Bizans imparatoru Herakliosun yan sra Bizansa bal devletiklere ve valilere de slma davet mektuplar gndermitir. Bizansn nemli bir eyaleti durumundaki Msrn valisine (Mukavks) dine davet mektubunu ulatrmak zere Htb b. Eb Beltaa el-Lahm grevlendirilmitir (Mays 628). Mukavks eliyi be gn sreyle arlam, bu arada Hz. Muhammed ve slm dini hakknda bilgi alm ve Hz. Muhammede bir de cevap mektubu yazmtr. Mukavkstan gelen hediyeler arasnda Mriye ve Srin adl iki Kbt cariye ile o dnemde Araplarda grlmeyen beyaz bir katr (Dldl) ve deerli bir elbise yer almaktayd. Hz. Muhammed teden beri Bizansn himaye ve kontrolnde olan Gassn krallarndan Hris b. Eb emire, slma davet mektubuyla birlikte uc b. Vehb el-Esedyi eli olarak gndermitir (Mays 628). Hris balangta makamn kaybedecei endiesiyle eliye kaba davrandysa da durumdan haberdar ettii Herakliosun tavsiyesi zerine eliyi tekrar huzuruna arm ve ikramdan sonra hediyelerle uurlamtr. Hz. Muhammedin, dier bir Gassn emri Cebele b. Eyheme de uc b. Vehb el-Esed araclyla mektup gnderip slma davet ettii ve Cebelenin bu davete olumlu karlk verdii rivyet edilmekte, ancak mektubun metni ve tarihi hakknda herhangi bir bilgi verilmemektedir. Sra Sizde 2 slm fetihlerinin ncesinde Bizans ve Ssn imparatorluklarnn uzun yllar sren savalarla birbirlerini ypratm olmalar, Mslmanlarn gerekletirdikleri fetihlerde olumlu rol oynamtr. Bu devletlerin, eitli milletlerden ve farkl inan gruplarndan oluan kendi halklarna kar sergiledikleri baskc ynetim anlaylar, hkim zmre ile halk arasndaki ba koparm, yneten ile halk neredeyse birbirine hasm hline getirmiti. Bu durum, Bizans ve Ssn idaresindeki halklarn, Mslmanlar bir kurtarc olarak grmelerine yol am, dolaysyla onlar fetihler esnasnda Mslman ftihlere yardmc olmulardr.

2. c

3. b 4. c 5. c 6. d 7. e 8. c 9. e 10. d

3. nite - Bizans ve Mslman Araplar

77

Sra Sizde 3 Yllardr sren Arap ilerleyiinin durdurulup Mslmanlarn bara mecbur edilmesi, Bizans imparatorluk snrlar iinde olduu gibi lke dnda da byk yanklar uyandrd. Avar kaan ve Balkan yarmadasndaki birok lider stanbula deerli hediyeler eliinde eli heyetleri gndererek Bizans imparatoruna tazimlerini sundular; yksek hakimiyetini kabul ederek dostluunu kazandlar. XX. yzyln nde gelen Bizans tarihilerinden Ostrogorsky, IV. Konstantinosun Mslmanlar karsnda kazand bu zaferi 717de stanbulu kuatan Mesleme b. Abdlmelike kar kazanlan zafer ve 732de Franklarn Abdurrahman el-Gfik kumandasndaki Endls Emev ordusuna kar kazand ve Mslmanlarn Endls zerinden Avrupaya ilerleme mitlerini sona erdiren zaferle birlikte deerlendirerek bunlarn dnya apnda bir dnm noktas tekil ettiini syler. Ostrogorskye gre Avrupay Mslman dalgasnn kaplamasndan kurtarm olan bu zaferden IV. Konstantinosa ait olan, iaret edilen baarlar iinde en bydr. nk Araplarn o zamanda stanbula yaptklar taarruz hi phesiz Hristiyan dnyasnn Araplar tarafndan urad hcumlarn en kuvvetlisi idi. stanbul ise Arap ilerleyiine kar koyan son barajd. Bu seddin mukavemet etmi olmas sadece Bizans Devleti iin deil, btn Avrupa kltr iin de bir kurtulu olmutur. Bu baar ile gibi ilerleyen Arap istils ilk defa mukabil bir darbeye maruz kalmtr. (Ostrogorsky (1991), s. 116-117).

Yararlanlan Kaynaklar
Apak, A. (2011), Anahatlaryla slm Tarihi IV: Abbasiler Dnemi, stanbul. Avc, C. (2003), slm-Bizans likileri, stanbul. Avc, C. (2010-2011), Mslman Arap Kaynaklarnda Bizans Baehri stanbul (Konstantinopolis), Akademik Aratrmalar Dergisi, Yl: 12, Say: 47-48, s. 73-98. Belzr (1987), Fthul-bldn (ev. Mustafa Fayda), Ankara. Bosworth, E. C. (1995), Rm -Relations between the Islamic Powers and Byzantines, The Encyclopaedia of Islm (New Edition), VIII, 602-606, Leiden. Brooks, E. W. (1898), The Arabs in Asia Minor (641750) from Arabic Sources, Journal of Hellenic Studies, XVIII, 182-208.

Canard, M. (1956), Tarih ve Efsaneye Gre Araplarn stanbul Seferleri (ev. smail Hami Danimend), stanbul Enstits Dergisi, II, 213-259. Demirkent, I. (1992), Bizans, Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi, VI, 230-244. Demirkent, I. (1998), Herakleios, Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi, XVII, 210-215. El-Ceikh, N. M. (2004), Byzantium Viewed by the Arabs, Cambridge. Eyice, S. (1959), stanbulda Abbasi Saraylarnn Benzeri Olarak Yaplan Bir Bizans Saray: Bryas Saray, Belleten, 23/89, 79-111. Fayda, M. (1998), Hulef-yi Ridn, Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi, XVIII, 329-330, stanbul. Hamidullah, M. (2003), slm Peygamberi (ev. Salih Tu), I-II, stanbul. bnl-Esr (1979), el-Kmil fit-trh, I-XIII, Beyrut. Kka, M. S. (2000), Anadoluda Arap-Bizans Mcadelesi ve Sife Seferleri, Trk Kltr ncelemeleri Dergisi, II, stanbul, s. 9-30. Ostrogorsky, G. (1991), Bizans Devleti Tarihi (ev. Fikret Iltan), Ankara. Salem, A. R. (1983), War and Peace in Caliphate and Empire: Political Relations between the Abbasids and Byzantium (749-847), Ph. D., University of Birmingham. Taberi (1972), Trhul-mem vel-mlk (Nr. EbulFazl brahim), I-XI, Beyrut. Theophanes (1997), The Chronicle of Theophanes Confessor, Byzantine and Near Eastern History AD. 284-813 (Trans.: Cyril Mango and Roger Scott), Oxford. Uar, . (1990), Anadoluda slm-Bizans Mcadelesi, stanbul. Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi Abbsler, Ecndeyn Sava, Emevler, Rum ve Savif maddeleri

4
Amalarmz indekiler
BizansTarihi

BZANS TARH

Bu niteyi tamamladktan sonra; Bizansn Hunlar, Atilla, Gktrk ve Avarlarla ilikilerini aklayabilecek; Bizansn Bulgarlar ve Hazarlar ile ilikilerini aklayabilecek; Bizansn Peenek ve Ouzlarla ilikisini tartabilecek; Bizansn Kpak/Kuman ve Tatarlarla ilikilerini aklayabileceksiniz.

Anahtar Kavramlar
Bizansn Kuzeyli Trk Komular Det-i Kpak Atilla Gktrk Avarlar Bulgarlar Hazarlar Peenekler Ouzlar/Uzlar Kpak/Kuman Tatarlar

Bizans ve Kuzeyli Trk Komular (4-14. Yzyl)

GR HUNLAR, ATLLA VE BZANS GKTRK - BZANS LKLER AVAR - BZANS MNASEBETLER BULGARLARLAR VE BZANS HAZARLAR LE BZANSLILAR PEENEKLER VE BZANS OUZLAR (UZLAR) LE BZANS KIPAK/KUMAN - BZANS LKLER TATARLARIN BZANLA LKLER

Bizans ve Kuzeyli Trk Komular (4-14. Yzyl)

GR
Ortaa Trk tarihinin en nemli kaynak gruplarndan birini Bizans tarihi eserleri oluturur. nk 4. yzyln sonundan itibaren Trklerin Bizans mparatorluu ile ilikileri olmu ve bu mnasebetler Bizans Devletinin ortadan kalkt 15. yzyla kadar Bizans tarihi kaytlarna yansmtr. Yaklak 11 asr boyunca Bizans kaynaklar bu Trkleri, Hun, Gktrk, Avar, Bulgar, Ogur, On Ogur, Sar Ogur, Utrigur, Kutrigur, Hazar, Peenek, Ouz/Uz, Kpak/Kuman, Tatar, Seluklu ve Osmanl adlar ile kaydetmitir. Seluklu ve Osmanl Trkleri dnda kalan dier Trk boylarnn Bizansla ilikisi corafi olarak Anadolu zerinden deil Det-i Kpak olarak adlandrlan Karadenizin kuzeyinden ve Balkanlar yolu ile gerekletirilmitir. Altay Dalarndan doan rti rma ile Moldavya zerinden Karadenize dklen Dinyester rmaklar arasndaki blgeye Det-i Kpak denilmitir. Bizans bu blgeden geerek varln tehdit eden bu Trk kavimlerine kar Bizans diplomasisi uygulamtr. Bu diplomasinin esas, Bizans iin en byk tehlike haline gelen Trk kavmine kar dier bir Trk kavmiyle ittifak kurarak kendi varln devam ettirmek eklindeydi. Trk kavimlerinin kurduu devletlerin geleneksel devletlerden kurumlardan daha ziyade organizasyon gcne bal olmas Bizans onlara kar uzun asrlar stn klmtr. Bu nitede yukarda ad geen Bizansn kuzeyli Trk komularnn Bizans mparatorluu ile olan tarihi sreci incelenecektir.

HUNLAR, ATLLA VE BZANS

Avrupa Hunlarnn menei konusu uzun sre tartlan bir konu olmutur. Bu konuda yaplan aratrmalar, Avrupa Hunlarnn Byk Hun mparatorluuna dayandklarn ve Asya Hunlarnn torunlar olduklar dncesine kesinlik kazandrmtr. Bizans tarihisi Haraksl Dionisiosa gre 330-350 yllar civarnda Hunlar, Aa dil boyundan hareketle Gney Kafkasya istikametinde yaylarak Hazar Denizine dklen Terek nehri ile Karadenize dklen Kuban nehri arasndaki havzaya gelmilerdir. Hunlar, Kuban-Terek blgesindeki ran asll bir kavim olan Alanlara bask yaparak bu blgedeki bozkrlar ele geirmilerdir. Buradan da Hunlar, Daryal ve Derbent geitlerinden hareketle Dou Anadolu istikametinde aknlara baladlar. 359 ve 373 tarihlerinde bugnk Urfa ve civarna kadar gelen Hunlar, buralara yerlemeyip sadece aknlar dzenlemekle yetinmiler ve bir mddet sonra Kuzey Kafkaslara ve Aa dil (Volga) blgesine geri dnmlerdir. (Kafesolu, 1991, s. 67-68; Kurat, 1972, s. 17; Ahmetbeyolu, 2001, s. 12)

80

Bizans Tarihi

Margus: Gnmzde Srbistanda Castra Constantiniann karsnda Morava ve Tunann birletii noktada bulunan kent. Libra: 1 libra=327.45 gr

Ancak Hunlarn Bizans asl etkilemesi 374 yl civarnda dil nehrinin batsna geip nlerinde bulunan kavimleri yerlerinden oynatarak Karadenizin kuzeyine doru ilerlemesiyle olmutur. Bu olay tarihte Byk Kavimler G olarak bilinen byk bir nfus hareketine yol amtr. Hunlar, Alanlar yenilgiye uratp onlarla ittifak anlamas yapmlardr. Daha sonra Ostrogot ve Vizigotlarn hareketlenmesine ve bat istikametinde ilerlemelerine yol amlardr. Hunlar, 374 ylnda Ostrogotlar, 376 ylnda da Vizigotlar yenilgiye uratmlardr. Bunun sonucunda Vizigotlarn bir ksm Roma mparatorluuna bavurarak snma izni istemiler ve Tunann gneyindeki baz blgeleri iskn etmilerdir. Ancak 378de Vizigotlar, baz Alan-Hun ktalaryla ittifak yaparak Edirne civarnda Bizans ordusu ile savaa girimilerdir. Hun kitlelerinin Tunann gneyindeki Bizans topraklaryla tanmas bu olay vesilesiyle olmutur. Ayn yl Bizans mparatoru Valens (364-368), ordusunun byk bir ksmyla birlikte Edirne savanda ldrlmtr. Bizans ordusuna kar kazanlan zaferin ardndan Vizigotlar, Trakyay yamalayp tahrip ettiler. Bu gelimeler zerine Hunlarn esas kitleleri bugnk Macaristana giderek Bat Avrupa topraklarnn istilasna giritiler. (Kurat, 1972, s. 18-19; Ahmetbeyolu, 2001, s. 29-35). V. yzyln balarnda eski Aina ailesine mensup babular Hunlarn eitli boylarn birletirerek kuvvetli bir devlet dzeni kurmay baardlar. smi bilinen ilk Hun hkmdar Balamir de byk olaslkla Aina ailesinden gelmekteydi. Balamirin soyundan gelen Uldz, Dou Roma yani Bizans daima bask altnda tutarken Bat Roma ile iyi mnasebetler srdrmek eklindeki Hun d siyasetinin esaslarn belirledi. Snrlar Asyada Aral Glnn dousundan Avrupaya kadar uzanan Hun mparatorluunun bat kanad hkmdar Uldz, 404-405 yllar ve zellikle 409 senesinde Tunay geerek nehrin gneyinde baz nemli geit yerlerini tutmak suretiyle Bizans tehdit eden bir g haline geldi. Hunlar, Karpat civarn, Transilvanya (Erdel) ve bugnk Macaristan topraklarn ele geirdiklerinde Aina ailesinden Rua ya da Rugila, Muncuk ve Oktar adnda karde ynetimde bulunmaktayd. Bunlar arasnda giderek Rua n plana kmtr. Muncukun lmnden sonra yerini kardei Aybars almtr. (Kurat, 1972, s. 20; Kafesolu, 1991, s. 71-72; Ahmetbeyolu, 2001, s. 53-54) 422 ylna gelindiinde Hunlarn banda Rua bulunmaktayd. Rua, i karklklarla alkalanan Bizans mparatorluuna saldrm, Trakya ve Makedonya blgeleri Hunlar tarafndan istila edilmitir. Bu sefer sonucunda Bizans, Hunlara 350 libra altn demeyi kabul etmitir. Rua, 434 ylnda yeniden Trakyaya sefer dzenlemek zere hazrlklara giriti. Bu arada Esla adl bir eliyi de Bizansa gnderdi. Bu eli, Hunlara bal kavimlerle Bizansn habersiz anlama yapmamas istendi, aksi takdirde sava yaplacan bildirdi. Bizans da kendi elisini Hunlara gnderdi. Bizansn Hunlarla anlama yolunu arad bir anda Rua aniden ld. Ruann lm zerine Hun devlet ynetimini yeenleri olan Muncukun oullar Bleda ve Atilla kardeler stlenmilerdir. Bizansn Rua ile balatt bar grmelerini Atilla sonuca balad. 434 ylnda Margus ehrine gelerek buradaki Plintas bakanlndaki Roma elilik heyeti ile grerek onlara btn isteklerini kabul ettirdi. Margus bar olarak bilinen anlamaya gre Bizans, bundan byle Hunlara 300 yerine 700 libra altn deyecekti. 445 ylnda Bledann lm zerine Atilla tek bana Hun imparatoru oldu. Atilla dneminde de Uldzn esaslarn belirledii Hunlarn Bizans politikas geerliliini korudu. Atilla, dnya hakimiyeti kurma hedefindeydi ve bu hedefe ulamann yollarndan birisi Bizans ele geirmekti. 434 ylnda Margus anlamas ya-

4. nite - Bizans ve Kuzeyli Trk Komular (4-14. Yzyl)

81

pldktan sonra Slav, Fin, Cermen, Trk asll olmak zere pek ok kavim Hun hakimiyetini kabul etti. 440 ylnda Dou ve Bat Romann ordular, Vandallarn saldrsna urayan Sicilyay korumak amacyla harekete geti. Ancak Bizans, askeri glerinin byk bir ksmn doudaki sorunlar nedeniyle rana Sasaniler zerine gnderdi. Bu durumdan haberdar olan Atilla, Bizans topraklarna saldrd. Bizansn banda bulunan II. Teodosios (408-450), bir sreden beri Margus anlamasnn artlarn yerine getirmek istemiyordu. Bundan dolay 441 ylnda Atilla, Bizansa ynelik I. Balkan seferini dzenledi. Atilla, Margusu ele geirerek I. Balkan seferini balatm oldu. Sigidinum (Belgrad), Sirmium (Sremska Mitrovica) ve Naissus (Ni) zerinden Trakya ynnde ilerlerdi. Bat Roma ordular bakumandan Aetius, Atilla ile Bizans arasnda bar iin arac oldu. Bizansn antlama artlarna uyacan garantilemek iin kendi olunu Hun sarayna rehine olarak gnderdi. Bylece bar saland. I. Balkan seferi sonucunda Tuna boyundaki kaleler Hun idaresine gemi, daha geri hatlardaki tahkimat yktrlmtr. (Kafesolu 1991, s. 75; Ahmetbeyolu, 2001, s. 54-59, 61-62, 70) Atilla, Bizansa kar gtt politikay 447 ylna gelindiinde daha da sertletirdi. Bizans imparatoru II. Teodosios, Hunlara kar yeni bir snr hatt oluturma abas ierisindeydi. Bu arada Bizans ar mali kriz ierisinde bulunmaktayd. 446 ylnda salgn hastalk ve 447deki byk deprem bata stanbul olmak zere imparatorluun pek ok ehrine zarar verdi. Bizans Hunlara yllk haracn deyemeyince Atillann komutanlnda Hun ordusu birka noktadan Tunay geip Serdika (Sofya), Philippopolis (Filibe), Marcianopolis (bugn Bulgaristann Devnya kenti), Arkadiopolis (Lleburgaz) gibi kale ve ehirleri zapt ederek Teselyaya ulat. Sonra Bizans bakenti istikametinde ilerledi ve Athyraya (Byk ekmece) gelerek Bizans bakentini kuatma hazrlklarna giriti. stanbulu 430 ylnda inaatna balanan ve 447 ylnda tamamlanan d surlar kurtard. Bizans imparatoru Teodosiosun eli gndermesi zerine iki taraf arasnda anlama yaplmas saland. Bu anlamaya gre Bizans, gemi vergiler karlnda 6000 libra altn Hunlara deyecek ve Hunlara denen yllk vergi miktar 2100 libra altna kartlacakt. Bundan sonra Bizansa kar Hun politikas deiti. Atilla, Bat Roma zerine bask kurma yoluna gitti. Romaya kadar askeri seferler dzenlendi. 453 ylnda Atillann lm zerine Hun mparatorluunun idaresi, onun oluna yani lek, Dengizik ve rneke kald. Atillann lmnden sonra Hun mparatorluuna tabi olmu pek ok kavim Hun Birliinden ayrlarak devletin dalmasna sebep oldular. (Kafesolu, 1972, s. 75, 78-79; Ahmetbeyolu, 1995, s. 16-17)

GKTRK - BZANS LKLER

Gktrk yaztlarnda geen Apurum kelimesinin inlilerin kulland Byk Fu-lin tabiri ile ayn corafyaya iaret ettii ve Bizans ifade etmek iin kullanld bilinmektedir. (gel, 1945, s. 87) Gktrklerle Bizans arasndaki ilk mnasebetler ok dostane bir ekilde gelimitir. M.S. 552 ylnda Bumin Kaann Orta Asyada Mool asll Juan Juanlar malup etmesi ile bamszln ilan eden Gktrkler, tarihte I. Gktrk Devleti olarak bilinen siyasi teekkllerini kurmu oldular. Gktrk Devleti yaplanmasnda, daha sonra Det-i Kpak blgesine geerek Bizansla iliki kuracak olan Avarlar, Bulgarlar, Hazarlar, Peenekler, Ouzlar ve Kpaklar yer alacaktr. 567 ylnda stemi Yabgu tarafndan Soutlu Maniakh bakanlnda bir elilik heyeti ortak rakip olan Sasanilere kar Hazar Denizinin kuzeyinden Kafkasya yoluyla Bizansn bakenti stanubula gnderilmitir. Bizansllar tarafndan Gktrk elilik heyeti

82

Bizans Tarihi

son derece iyi karlanmtr. Bizans lkesine ilk defa bilinmeyen Gktrk lkesinden bir eli gelmekteydi. (Taal, 2002, s. 20) Gktrk elilik temasna karlk olarak Bizans mparatoru II. ustinianos (565578), Gktrklere 569 ylnda Zamerhos bakanlnda bir elilik heyetini Sasanilere kar ittifak antlamas yapmak zere gnderdi. Trk elileriyle beraber hareket eden Bizans heyeti, Tanr Dalar silsilesindeki Akdada (Ek-ta, ince Paishan) bulunan stemi Yabgunun yanna giderek Bizans-Gktrk ittifak antlamasn yaptlar. Zamerhosun bu ziyareti srasnda Gktrkler hakknda toplad bilgi, daha sonra dnemin Bizans kaynaklarna intikal etmitir. Gktrk Kaan stemi Yabgunun Bizansla dostluk kurma politikas neticesinde 571 ylnda Bizans-Sasani Savalar balam oldu. Gktrkler ise, bat istikametindeki ilerleyiini srdrerek Kafkaslarn kuzeyindeki Kuban Irma havzasna ve daha sonra da Azerbaycana sahip oldular. Ancak 576 ylnda Gktrk-Bizans ittifaknn bozulduu anlalmaktadr. Bu tarihlerde stemi Yabgu lmtr. Bizans mparatoru Tiberios (574-582) dneminde Gktrklere Valentinos bakanlnda bir heyet gnderilmitir. Bizans elilik heyeti, nce stemi Yabgunun olu Trk-ad ile grt ki o, bu heyete hi de iyi davranmad. Daha sonra heyet stemi Yabgunun olu Tardu ile grt. Trk-ad Bizans elilik heyetine kar olduka hasmane tavr sergiledi ve Valentinosa Krmda bulunan Keri (Bosphorus) kuatacan syledi. Ker ehrini ele geiren Gktrkler, Valentinos ve beraberindeki heyeti alkoyarak Bizansa geri gnderildiler. 576 ylndan sonra Bizans kaynaklar, Bizans-Gktrk mnasebetlerinden ve Gktrklerden bahsetmemektedir. Muhtemeldir ki, hem Bizansllar hem de Gktrkler, lkelerinin i ve d sorunlaryla uramak zorunda kalmlardr. Zaten 582 ylnda I. Gktrk Devleti, i mcadeleler sonucunda Dou ve Bat olmak zere ikiye ayrlacak ve yklma srecine girecektir. (Taal, 2002, s. 20-24; Mangaltepe, 2009, s. 73-83; Erdemir, 2002, s. 35)

AVAR - BZANS MNASEBETLER

557-805 yllar arasnda Avrupa tarihinde nemli yeri olan Avarlarn menei uzun sre tartmalara neden olmutur. Hala bir Trk kavmi olup olmad tartlan bir konu olmasna ramen son dnemde yaplan aratrmalar bunlarn Trk meneli olduklar konusunu kuvvetlendirmektedir. Bizans tarihisi Teofilaktos Simokates Hakiki Avarlar ve Sahte Avarlar diye iki Avar topluluundan bahsetmektedir. Sahte Avar Trk kkenli olup Avrupa Avarlar olarak adlandrlmaktadr. Bizans kaynaklarnda Hakiki Avar olarak geenler ise kken itibaryla Mool asll Juan-Juanlara dayanmakta ve Asya Avarlar olarak bilinmektedir. (Hersak, 2002, s. 641-642) Bizans ile olan mnasebetlerde Avrupa Avarlar nem tamaktadr. Avarlarn Kuzey Kafkaslara gelileri ve Bizansla ilk temaslar 557-558 yllarnda olmutur. Orta Asyada 552 ylnda Gktrk Kaanl kurulurken Akdeniz havzasnda da imparator ustinianos (527-565) zamannda yaanan byk savalar sona ermitir. ustinianos zamannda 534 ylnda Bizansllar, Kuzey Afrikadaki Vandal Devletini zapt etmiler, 534-555 yllar arasnda talyadaki Ostrogot Devletine son vermilerdir. Ancak Bizans, dou komusu Sasanilere kar herhangi bir baar salayamamtr. Bu tarihlerde Karadenizin kuzeyinde bulunan Trk kkenli Kutrigurlar, Bizansn Balkan eyaletlerine srekli aknlarda bulunuyordu. Yine bu tarihlerde Kafkaslarn kuzeyinde Bizansa tehdit oluturacak yeni bir kavim yani Avarlar ortaya

4. nite - Bizans ve Kuzeyli Trk Komular (4-14. Yzyl)

83

kt. Avarlar ilk nce Kuzey Kafkaslarda yaayan Alanlarla temasa getiler. Bizans imparatoru ustinianos, Avarlarn stanbula bir eli gndermelerini istedi. Bunun zerine 558 ylnda Avar elisi Kanadik, Bizans imparatoru ustinianosa gelerek halknn Bizans snrlarna yakn blgelere gelmi olduunu bildirir. Bizans, Kutrigurlara kar Avarlardan istifade etme niyetindeydi. Bu elilik mnasebeti neticesinde Bizans, her yl Avarlara bir miktar vergi demeyi kabul etti. Bunun karlnda da Avarlar Bizans topraklarn dman saldrlarndan korumak iin savamay taahht ettiler. (Kurat, 1972, s. 25-26; Hersak, 2002, s. 644) Avarlar, Karadenizin kuzeyinde ksa srede hakimiyet kurmulardr. Daha sonra da batya ilerleyerek Dnyester yani Turla nehrinin orta ksmlarna gelerek Slav kavimlerini de hakimiyetleri altna almlard. 559 ylna ise Tuna sahillerine doru ilerleyerek Bizansa byk bir elilik heyeti gndermilerdir. Bizans ile Avarlar arasnda yeni bir antlama yaplmtr. Buna gre Bizans, Avarlarn Dobrucada kalmalarna mani olmayacak, ancak bunun karlnda da Avarlar, Bizans topraklarna Slav ve Bulgar aknlarn nleyeceklerdi. Bunun karlnda Bizans, Avarlara bir miktar para deyecekti. 560 yllar civarnda Avarlar, Dnyeper-Dnyester civarndan Tuna sahillerine uzanan sahada hakim duruma gelmilerdir. Bu yllarda Avarlarn banda bulunan Bayan Han dneminde Avarlar, Orta Avrupada ve Balkanlarda aknlarda bulundular. (Kurat, 1972, s. 27-29) Aslnda Avarlar, Kk Skitia diye bilinen bugnk Dobruca blgesi ile Aa Tuna blgesinde yer alan Eflak ovasn ele geirmilerdi. VI. yzyln yarsndan itibaren Cermen asll Lombardlar, talyada hakimiyeti ele geirerek Bat Balkanlara doru yaylmlardr. Bunun zerine Bizans mparatoru, Avarlara Panonyadaki topraklara yerlemelerini teklif etti. 568 ylnda Panonya ve evresi Avarlarn hkimiyeti altna girdi. Bylece Avarlar, Orta Avrupada en kudretli devlet haline gelmilerdir. 572-591 yllar arasnda Bizans ile Sasaniler arasnda yeni bir sava balar. Avarlarda ise, 582 ylndan sonra Bayann lmnden sonra yerine byk olu geer. Onun dnemi Bizans imparatoru Mavrikios (582-602) iktidarna rastlamaktadr. Mavrikios, douda Sasanilerle savat iin batda Avarlarla bar politikasn tercih eder. Mavrikios, ustinianos zamannda yaplan anlamann artlarna uyarak Avarlara 80.000 altn madeni para vermeyi kabul etti. Ancak Avarlar daha fazla para talep edince, Bizans bu miktar vermeyi ret etti. Bunun zerine 584 ylnda Avarlar, Viminacium (bugnk Srbistann Kostolats kenti) ve Singidunumu (Belgrad) aldlar. Monemvasia Kroniinde Avarlarn stanbul surlarna kadar gelip Anadoluya getikleri sylenmektedir. Ayrca Slavlarla beraber Avarlarn Teselya, Epir, Atika ve Eribozu yamaladktan sonra Moraya getiklerini ayn kaynak belirtmektedir. Bu olay zerine Mavrikios, Avarlara denecek miktarn 100.000 altna karlmasn kabul etti. Ancak 585-586da Avar ordusu Trakyada pek ok ehri ele geirdi. Slavlarla beraber Selaniki kuattlar ve 588de Slavlarla beraber btn Trakyay yamaladlar. (Hersak, 2002, s. 646-647) 591 ylnda Bizans-Sasani Sava sona erince Mavrikios Sasanilerle bar yapt ve ordularn Balkanlara kaydrd. Avarlar da bu arada Bizansa kar mttefik arayna giritiler ve talyada Lonbardlarla anlama yaptlar. 593de Avarlar, yeniden Bizansn eline geen Singidumuna saldrdlarsa da bir mddet sonra buray terk ettiler. 596da bir kez daha buraya saldr dzenleyen Avarlar, 597 ylnda da Selaniki yeniden kuattlar. 599 ylnda byk bir Avar ordusu Tomise (Kstence) saldrd. 600 ylnda Nibolu istikametinde ilerleyen Bizans ordusunu yendikten sonra Avarlar, Lleburgaz yaknlarndaki Drizipera (Bykkartran)y ele geirirler.

Panonya: Balkan Yarmadasnda Dalmaya kylarndan balayarak Bosna Hersek, Slovenya, Srbistan, Hrvatistan, Avusturya ve Macaristann bulunduu lkelerin bir blmn kapsayan blgenin addr.

84

Bizans Tarihi

Bu olay sonrasnda Avarlarla Bizans arasnda imzalanan anlamaya gre Tuna iki taraf arasnda snr olarak belirlendi ve Bizansn Avarlara dedii yllk vergi 120.000 altna kartld. 601 ylnda ise Bizans ordusu, Tisa nehri civarnda muhtemelen bugnk Voyvodina yaknlarnda Avarlar yenmeyi baard. Avarlar Lonbardlarla ittifak yeniledi. Bizans, Avarlarn saldrlarn durdurmak iin denen vergiyi 120.000den 200.000e kartt. Ancak gerek Slavlarla beraber gerekse tek bana hareket ederek Avarlar, Bizansa kar bask ve saldrlarn srdrmlerdir. Bu basklarn doruk noktas Avarlarn, Heraklios dneminde Sasanilerle beraber 626 ylnda gerekletirdikleri stanbulun kuatlmas olmutur. Ancak stanbulun kuatmasnda baarl olamayan Avarlar giderek g kaybetmiler ve Bulgarlarn glenmesi neticesinde batya Panonya-Tisa-Tuna civarna ekilmek zorunda kalmlardr. Burada bir mddet Franklarla savamlar ve nihayet 796-805 yllarnda Frank kral Byk Karl, Avarlarn askeri ve siyasi varlna son vermitir. Tuna Bulgar hkmdar Krum Han da, baz Avar kitlelerini hakimiyeti altna almtr. Kaytlarda son Avar kalntlar 950 civarnda zikredilmitir. (Kurat, s. 1972, 29; Hersak, 2002, 647-648, 650, 654; The Oxford Dictionary of Byzantium, New York 1991, c. 1, 237)
SIRA SZDE

Bizansn VII. yzyla kadar kuzeyli Trk komularna kar uygulad diplomasi ve komSIRA SZDE ularnn siyaseti nasl olmutur?
DNELM BULGARLARLAR VE BZANS

DNELM S O R U

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

Patrikios: Bizans devlet N T E R N Eimparator T geleneinde tarafndan verilen en byk yedinci unvandr. I. Konstantinos tarafndan verilmeye balanan bir eref unvandr. Fildii yazmal bir tabletle beraber tevcih edilirdi. 8. yzyla kadar patrikios unvan yksek rtbeli memurlara, hadmlara ve yabanc devlet adamlarna verilmitir

I. Bulgar Devletini ya da Tuna Bulgar Devletini kuran kavmin Trk kkenli olduS O adamlarnn R U u Macar bilim almalar sayesinde aydnlatlmtr. Trk kavimlerinden biri olan Ogurlara dayanan Bulgarlar, bu adla ilk defa 482 ylnda Bizans mparatoru Zenonun Ostrogot Kral Teodorike kar yardm talebi ile ilgili olarak DKKAT kaynaklarda gemektedir. Bulgar szc, Atillann olu rnek ile birlikte Orta Avrupay terk edip douya gelen Hunlarn Karadeniz sahillerinde karlatklar diSIRA SZDE er bir Trk boyu olan Ogurlarla karmalar neticesinde ortaya kmtr. Bulgar kelimesi Trke olup karmak anlamna gelen bulgamak fiilinden tremitir. 463 ylndan sonra Karadenizin kuzeyinde grlen Ogur boylar, Onogurlar, SarogurAMALARIMIZ lar, Utrigurlar ve Kutrigurlar idi. Bunlar arasnda Kutrigurlar ve Utrigurlar V. yzyln sonunda Aa Tuna havzasnn gneyindeki Bizans eyaletlerine aknlarda bulunmulardr. bu iki Ogur kavmi 567/68 ylnda Gktrk hakimiyeti altna girK Yine T A P milerdir. (Nemeth, 1982, s. 112-122; Lazarov, Pavlov, Ttndjiev, Palangursky, 1993, s. 12) Kutrigur ve TEL E V Utrigur Z Y O N Bulgarlar zerindeki Gktrk hakimiyeti 630 ylna kadar srm ve bundan sonra Bulgarlar kendi devletlerini kurma abas ierisine girmilerdir. Bu arada Onogur boyunun Dulo ailesinden olan Kubrat (605-642), Ogur boylarn birletirip Byk Bulgaria ad altnda gl bir devlet kurmay baar N T E R N E1970, T mtr. (Zlatarsky, s. 131) Snrlar douda Kuban, batda Dinyeper, kuzeyde Done nehirleri ve gneyde Karadeniz ile Azak Denizi olan Byk Bulgaristan, Bizansla dostane ilikiler kurmu ve hkmdar Kubrata, Bizans mparatoru Heraklios (610-641) tarafndan patrikios unvan verilmitir. (Ostrogorsky, 1986, s. 97) Kubratn 642 ylnda lm zerine Byk Bulgaristan, Hazar Devletinin basks neticesinde dalm ve Kubratn oullar arasnda paylalmtr. Kubratn byk olu Batbayan, Hazarlarn hakimiyetini kabul ederek Byk Bulgaria topraklarnda kalmtr. Dier olu Kotrag, bir ksm Bulgarla birlikte Don nehrinin civarna gelmi, Altsek adndaki bir baka olu da Panonyaya yerleerek Avar haki-

4. nite - Bizans ve Kuzeyli Trk Komular (4-14. Yzyl)

85

miyetini kabul etmitir. Kubratn nc olu sperih (Asparuh) liderliindeki Bulgarlar ise Dinyeper ve Dinyester nehirlerini geerek Bizans mparatorluuna komu olacak ekilde 650-670 yllar arasnda bugnk Gney Besarabyaya yerlemilerdir. (Kurat, 1972, s. 108-118; Mutafiev-Mutafieva, 1995, s. 65; Runciman, 1930, s. 26) 670 ylnda bu Bulgarlar, Bizansn kuzey komusu konumu ile ksa srede imparatorluu tehdit eden bir g haline gelmilerdir. Balangta Bizansla dostane ve barl ilikiler kuran sperih (640-700) nderliindeki Bulgarlar, gerek Hazarlardan kamak gerek yeni yerleim alan bulmak amacyla, Tuna deltasnn kuzeyindeki topraklardan hareketle Dobrucann gneyindeki Bizans topraklarna saldrlarda bulunmaya balamlardr. Bizans mparatoru IV. Konstantinos (668-685), stanbulu kuatan Araplarla urat iin yeni komularna kar koyacak gte deildi. Ancak Araplarn kuatmay kaldrmasyla Bulgarlara kar sefer hazrlklarna giriti. IV. Konstantinos, 680 ylnda byk bir deniz ve kara kuvvetiyle Bulgarlar topraklarndan kartmak zere Tunann azna ve Oglos denilen Bucak blgesi zerine yrd. Ancak hastalk nedeniyle imparatoru Mesemvriaya dnen Bizans ordusu, Bulgarlarn saldrsna uram ve pek ok kayp vererek geri ekilmitir. Neticede Bulgarlar, Varna (Odesos) yaknlarna kadar olan Dobruca blgesini ele geirmilerdir. Gelimelere engel olamayan Bizans mparatoru IV. Konstantinos, 681 ylnda sperih ile bar imzalam ve yllk hara demeyi kabul ederek Bizans topraklar zerinde bamsz bir Bulgar devletinin kurulmasn kabul etmitir. sperihin nderliinde Bulgarlar, Bizans topraklarna gelerek bakenti Dou Mzyada bulunan Pliska (Trke ad Aa-baba yada Aboba) olmak zere gl bir devlet kurmay baardlar. (Obolensky, 1974, s. 90; Browning, 1992, s. 52, 90) Bizans mparatoru IV. Konstantinos ile sperih arasndaki bar, II. ustinianos (685-695; 705-711) tarafndan bozulmutur. Doudaki savalar tamamlayan II. ustinianos, Bulgarlara kar sefer dzenlemi, ancak Gney Rodop geitlerinde bozguna urayarak ordusunun byk bir ksmn kaybetmitir. Ancak sperihin olu Tervel (700-718), Bizans mparatoru II. ustinianosla iyi ilikiler kurmu ve onun balca destekisi olmutur. II. ustinianos, tahttan indirilip Krma srgn gnderildiinde oradan kamay baarm ve Tervelin yanna snmtr. Bizans mparatoru kendisine tekrar Bizans tahtna gemek iin yardm eden Tervel Hana hediyeler ve sezar (ar) unvan vermitir. (Ostrogorsky, 1986, s. 121-122, 133; Mutafiev-Mutafieva, 1995, s. 76) 712 ylnda II. ustinianosun lmnden sonra Tervel, Trakyay istila etti ve stanbul surlar yaknna gelerek blgeyi yamalad. Tervel Han, Bizans mparatoru III. Teodosiosla (715-717), 716 ylnda Bulgar Devletiyle Bizans arasndaki snr belirleyen bir bar anlamas yapt. Ayrca Bizans, Bulgarlara 30 libra altn deerinde yllk hara demeyi kabul etmitir. (Zlatarsky, 1970, s. 243) Tervel Handan sonraki dnemde yani 718 ile 756 yllar arasnda hkm srm hkmdarlarn zamannda Bizans ile Tuna Bulgar Devleti arasndaki ilikiler bar iinde olmutur. Ancak Telets Han dneminde Bizans mparatoru V. Konstantinos (741-775), Bulgarlara kar yeni bir sefer dzenledi (763). Bu sefer srasnda Bulgarlar hezimete uratld. Bu da Teletse kar bir isyann kmasna ve hayatn kaybetmesine neden oldu. Tahta kan Telerig Han (768-777) dneminde de Bizans imparatoru V. Konstantinos, 773 ve 775 yllarnda Bulgaristana sefer dzenlemi ve sefer esnasnda lmt. Ancak Bulgar han Telerig bilinmeyen sebeplerden dolay Bizans mparatoru IV. Leonun (775-780) yanna snm ve H-

Gney Besarabya: Besarabya, Prut ve Dinyester nehirleri arasnda kalan gnmzdeki Moldavyann addr. Ancak Gney Besarabya, Bizans kaynaklarnda Onglos diye geen, Trk literatrnde Bucak olarak bilinen ve ismi geen iki rman Karadenizle bulutuu blgenin addr.

Dou Mzya: Bulgaristan ile Romanya arasnda kalan Tuna nehrinin gneyinden Balkan Dalarna kadar uzanan topraklarn Roma dnemindeki addr. Trk literatrnde bu blge iin daha ok DeliormanDobruca tabiri kullanlr.

86

Bizans Tarihi

ristiyanl kabul ederek bir Bizans prensesi ile evlenmitir. Telerig Hann halefi Kardam Han (777-802) dneminde Bizansla 796 ylnda bar anlamas yaplmtr. (Mutafiev-Mutafieva, 1995, s. 83-88) Kardamdan sonra Bulgar tahtna olu Krum Han (802-814) kmtr. Krum Han babasnn savunma politikasn terk ederek Bizansa kar saldr politikas izlemeye balamtr. dare ettii sre boyunca Bulgar Devletinin snrlarn geniletmek iin uram ve tahta geer gemez dikkatini nce devletin kuzey-bat snrna, daha sonra da gneye Bizansa evirmitir. (Zlatarsky, 1970, s. 257) 802 ylnda Bizans tahtna geen I. Nikiforos (802-811), Bulgar Devletine kar 807 ylnda bir sefer dzenledi. Ancak Edirnede ordunun ayaklanmasndan dolay baarl olamad. Ertesi yl Krum, Struma rma blgesinde Bizans ordularn bozguna uratt ve askerlere maa olarak verilen paralar ele geirdi. 809 ylnda Krumun ordusu, blgede Bizansn son gl kalesi olan Serdikaya (Sofya) saldrd ve ehri ele geirdi. 811 ylnn ilkbaharnda I. Nikiforos, byk bir ordu ile Bulgar Devletinin snrndan geerek Krumun bar teklifine aldrmadan Pliskaya saldrd. Bulgar Devletinin bakentini tahrip ettirerek hann sarayn yaktrd. Askerlerine, Balkan Dalarnda Vrbitsa geidini tutmalarn emreden Krum Han, 26 Temmuz 811de ordusu ile birlikte geri dnen Bizans mparatoru I. Nikiforosa saldrm ve bu savata imparator dhil pek ok Bizans ordu komutan ldrlmtr. (Zlatarsky, 1970, s. 333-334; Roux, 1984, s. 89) Krum, Nikiforosun yerine geen Mihail Rangabe (811-813) ile bar yapmakszn 812 ylnda Dou Trakyada aknlara girimi ve Karadeniz kysndaki Develtos, Ahyolu, Szebolu, Eski Zara ve nemli bir merkez olan Mesemvriyay (bugn Nesebr kasabas) ele geirmitir. 813 ylnda Krum, stanbul surlar nnde Bizans bara zorlamak iin grnmtr. Ancak baarl olamamtr, dnerken Edirneye girmi ve buradaki halk beraberinde gtrerek Tunann tesindeki blgeye tehcir ettirmitir. (Zlatarsky, 1979, s. 336-351; Ostrogrsky, 1986, s. 156-157) Krum Handan sonra Bulgar tahtna olu Omurtag (814-832) gemitir. 816 ylnda Omurtag Han ile Bizans Devleti arasnda 30 yllk bir bar anlamas imzalanmtr. Bu anlama Bizans imparatoru II. Mihailin (820-829) dneminde yenilenmitir. Bundan sonra Bulgar-Bizans ilikileri bar iinde devam etmitir. Hatta Bulgar hkmdar mttefik olarak 823 ylnda Bizans mparatorluunda meydana gelen Tomas isyannn bastrlmasna yardmda bulunmutur. (Zlatarsky, 1970, s. 386-390; Ostrogorsky, 1986, s. 192) Omurtagn lmnden sonra yerine kk olu Malamir (831-836) Bulgar tahtna gemitir. Malamir babasnn dardaki barl siyasetini izlerken ieride de Bulgarlar arasnda yaylmaya balayan Hristiyanlk kart politikasn srdrmtr. Malamirin halefi byk kardeinin olu Presyan Han (836-852) devlet iinde anti-Hristiyan hareketlere son vermitir. 850li yllardan itibaren Bulgar toplumu iinde Bizans, misyonerlik faaliyetleri yrtmtr. 855 ylnda Kiril ve Metodi kardeler Kiril alfabesini gelitirdiler. Bunun sonucunda Bulgar Devleti iinde Bizansn nfuzu Hristiyanlk kanalyla artt. Presyann ardndan olu knez Boris (852-889) dneminde Frank kral Karlmanla Hristiyanln Katolik mezhebini kabul etmeye ynelik grmelere balanmtr. Bu durumdan endie duyan Bizans imparatoru III. Mihail (842-867) askeri basklar yaparak Bulgarlarn Hristiyanln Ortodoks mezhebini benimsemesini salamtr. stanbula gelen Bulgar elileri Bizans din adamlar tarafndan vaftiz edilmi, ksa sre sonra Boris ve yakn evresi de Hristiyanl kabul etmitir. Hristiyan olunca Bulgar hkmdar, Bizans imparatorunun ismini alarak Mihail-Boris olmutur. Bulgar kilisesi de stanbul patrikha-

4. nite - Bizans ve Kuzeyli Trk Komular (4-14. Yzyl)

87

nesine balanmtr. Borisin ve Bulgar halknn Hristiyanl kabul etmesi 865 ylnn eyll aynda gereklemitir. Bu olaylarn sonucunda Bulgarlar, sadece daha nceki dini inanlarn kaybetmekle kalmadlar, blgedeki Slavlarla kararak zaman iinde Trklklerini de unuttular. (Zlatarsky, c. I/2, 1970, s. 55-56; MutafievMutafieva, 1995, s. 113; Obolensky, 1974, s. 117) Borisin olu Simeon (893-927) tahta kar kmaz, Bulgar Devleti ile Bizans arasndaki ilikiler gerginleti ve sava kt. Bu sava neticesinde Simeon Dou Trakyay istila etti. Bizans ise 894de yenilgiye uraynca Dinyeper ve Dinyester rmaklar arasnda yaayan Macarlara bavurarak yardm istedi. Bizansn arsna uyan Macarlar, Simeonu kuzeyden vurup birka kez malup ettiler ve Kuzey Bulgaristan arazisini yamaladlar. Bu arada Bizans donanmas, Tuna nehrinin azn tutarken Bizans bakomutan Nikiforos Fokas da Bulgaristann gney snr blgesini igal etti. Simeon zaman kazanmak amac ile Bizansla atekes yapp Macarlarn dou komusu olan Peeneklerle anlat. 896 ylnda Peenek ve Bulgar birlikleri Macar kylerini yamaladlar ve Macarlarn Panonyaya g etmesine sebep oldular. Macar tehlikesini atlattktan sonra Simeon yine Dou Trakyadaki Bizans topraklarna girmi ve Babaeski yaknnda Bizans ordusunu bozguna uratmtr. Yaplan bar anlamas ile (896) Bulgar pazar Selanikten stanbula nakledilmitir. 904 ylnda yeniden Bizansla yaplan bar anlamas 912 senesine kadar srmtr. Simeon komutasnda 917 ylnda Bulgarlar harekete geerek Tesalyada Aheloos nehri civarnda imparatorluk ordusunu yenilgiye urattlar, hatta kaan Bizans askerlerinin peine derek stanbula kadar geldiler. Bu arada stanbuldaki otorite boluunu Romanos Lakapinosun (920-944) basileopator unvann alarak ve Bizans imparatoru olarak doldurmas zerine Simeonun stanbulu ele geirme mitleri suya dm oldu. Ancak savan neticesi olarak 919 ylnda Simeon Bulgarlarn ve Romallarn ar unvann alm, 920de de Bulgar kilisesinin bana patrik unvan verilmitir. Simeon, 923de Edirneyi ele geirdikten sonra 927de stanbula yapaca seferin hazrlklar srasnda lmtr. (Ostrogorsky, 1986, s. 244245) ar Simeon olu Petro (927-969) dneminde I. Bulgar Devleti k srecine girmitir. Yeni ar Bizans ile 30 yllk bar imzalam ve Romanos Lakapinosun torunu olan Marina-rina ile evlenmitir. Bulgar hkmdar resmen ar unvann alm, Bulgar kilisesinin bana da patriklik stats verilmitir. Anlama gerei Bizans, Bulgaristana yllk hara demeyi kabul etmitir. Ancak Bizansn 967 ylnda Bulgarlara kar Ruslarn Kiev knezi Svyatoslavla ittifak kurmas, Bulgar ordusunu Tunann gneyinde bozguna uratlmas ve ar Petronun iktidar brakp ld tarih olan 969 ylna kadar bir manastrda hayatn srdrmesine yol amtr. (Mutafiev-Mutafieva, 1995, s. 139) Petro dneminde i ve d olaylarn etkisi ile Simeon zamannda en parlak devrini yaam olan I. Bulgar Krall, daha sonra elde ettii topraklar yava yava yitirmeye balamtr. 1014 ylnda 15000 askerden oluan Bulgar ordusu, Bizans imparatoru II. Vasil (976-1025) tarafndan byk bir bozguna uratlmtr. Esir 15000 askerin her 100 kiiden 99unun gzleri kr edilerek Bulgaristana gnderilmesi zerine II. Vasil tarihte Bulgarkran manasnda Bulgaroktonos lakabyla anlmtr. Bu yenilgi zerine Bulgaristan 1018 ylnda Bizans hakimiyeti altna girmitir.

88

Bizans Tarihi

HAZARLAR LE BZANSLILAR
Hazarlar da Trk kavimlerinden biridir. Bir mddet Hun Devleti ierisinde yer almlardr. Atillann ld tarihlerde yani 453 ylnda Aa Volga boyunda bulunmaktadrlar. Hazarlar, kken itibaryla Volga-Kama civarnda yaam olan Sabir Trklerine dayandrlmaktadr. Hazarlarn bamsz devletlerini kurmalar ise Gktrklerin Volga civarndaki hakimiyetinin sona ermesinden sonra olmutur. Hazarlarn lkesi, Kafkas Dalarnn kuzeyinde Hazar Denizi ile Karadeniz arasnda kalan topraklardr. Hazarlar, ilk nce Terek nehri civarna, daha sonra Aa Volga boyuna yerlemilerdir. Bu blge aslnda drt nehrin havzas konumundadr. Bu nehirler: Volga, Yayk, Don ve Kubandr. Ayrca blge, devrin en byk ticaret yollarnn kavanda yer almaktadr. (Kurat, 1972, s. 30-31; Kafesolu, 1991, s. 157-158; Ycel, 2002, s. 445-446) Hazar Kaanl, 630 ylndan itibaren Dou Avrupa tarihinde nemli rol oynamtr. Hazarlarn Bizansla uzun sreli mnasebetleri 7. yzyln balarndan itibaren balamtr. Bizans mparatoru Heraklios, 626 ylnda Hazarlara eli gndererek Sasanilere kar onlardan yardm istemitir. nk bu ylda Avarlar, Slavlar ve Sasanilerle birlikte stanbulu kuatmlardr. Yardm kabul edilmi ve Hazar-Bizans birleik ordusu 627de Ninova Savanda Sasanileri yenilgiye uratarak kesin zafer kazanmtr. Bylece Hazarlar, Sasani Pers Devletinin yklmasnda nemli rol oynamtr. Sasani imparatoru Hsrev, Hazarlarn bu mdahalesi neticesinde devrilmi ve halefi imparator II. Kavad 628de Bizansla bar anlamas imzalamak durumunda kalmtr. Bu tarihlerde Hazarlarn banda Ziebil adnda bir hkmdar bulunmaktayd. (Brook, 2002, s. 473-474) 630lu yllarda Hazarlar henz Gktrk Devletini oluturan Trk gruplarndan birisidir. Onlarn bamsz olarak tekilatlanmas 650li yllarda Gktrk Devletinin in hakimiyetine girmesinden sonra meydana gelmitir. Karadenizin kuzeyi, Kafkaslarn Karadeniz sahilleri, Kuban nehri boylar ve Krm, Hazarlarn eline gemitir. Bu blgelerin Hazarlarn hakimiyetine alnmas Bizans ile olan mnasebetlerin artmasna neden olmutur. 695 ylnda Bizans mparatoru II. ustinianos, imparatorlukta meydana gelen bir ayaklanma sonucunda tahttan indirilmi ve Krmn bir kenti olan Hersona gnderilmitir. 700-704 yllar arasnda ustinianos, Hersondan ayrlarak Krmn bir dier kenti olan Dorosa kat ve Hazar Hakan Bazir Ybostan snma talebinde bulundu. Hazar hakan hem onun talebini karlad hem de kzkardei ile evlenmesine msaade etti. Hazar prensesi, 704 ylnda ustinianosla evlendikten sonra Hristiyan olmu ve vaftiz edilerek Teodora adn almtr. Teodora ve ustinianos, bir sre iin Krmda bulunan Tmutarakana yerlemiler ve burada Tiberios adn verdikleri bir oullar olmutur. Ancak 704-705 yllar arasnda ustinianos ile Hazarlar arasndaki ilikiler, Bizans mparatoru Tiberios (698-705) yznden gerilmiti. Bizans mparatoru Tiberios, Hazarlara byk bir armaan teklifinde bulunarak taht iddiasndaki ustinianosun l ya da diri bir ekilde kendisine teslim edilmesini istemitir. Bunun zerine Hazar hakan, ustinianosu yakalatma emri vermitir. Teodora, bu durumdan haberdar olarak eini uyarmtr. ustinianos, bir mddet Hazar gzetiminde kaldktan sonra Hazarlarn yanndan kamay baarmtr. 705 ylnda stanbula dnen ustinianos, Bulgar hkmdar Tervel Hann yardmyla tekrar Bizans tahtna gemitir. kinci defa Bizans imparatoru olan II. ustinianosun yapt ilk ilerden birisi Hersonu denetimi altnda tutan Hazarlara sava amak oldu. Hersonlular, ustinianosa kar isyan ettiler. II. ustinianosun sert ve adil olmayan ynetimine

4. nite - Bizans ve Kuzeyli Trk Komular (4-14. Yzyl)

89

Bizans iinden de tepkiler geldi. Vardanis adl bir Bizans generali tarafndan 711 ylnda II. ustinianos ldrlerek Heraklios hanedan sona erdi. Vardanis, Filipikos adyla 711-713 yllar arasnda Bizans imparatoru oldu. Yeni imparator Hazarlarla yeniden dostane ilikiler kurdu. Bunun sonucu olarak Krm Yarmadasnn en nemli ehirlerinden birisi olan Herson kenti, 834 ylna kadar Hazar hakimiyetinde kald. (Kurat, 1972, s. 32; Brook, 2002, s. 474-475) 730 ve 732 yllarnda Bizans imparatoru III. Leon (717-741), Hazar hakan Bihora eliler gndererek olu Konstantinos ile hakann kz iekin evlenmeleri iin teklifte bulundu. Hakann teklifi kabul etmesi zerine iek ve Konstantin evlendiler. Evlendikten sonra iek, rina ismini almtr. 750 ylnda Konstantinos ve rinann Leon adnda bir oullar oldu. III. Leonun lm zerine 741 ylnda Hazar hakann damad olan V. Konstantinos (741-775) Bizans tahtna geti. V. Konstantinosun ve iekin olu olan IV. Leon (775-780) Hazar Leon adyla Bizans imparatoru olmutur. Bizans Devleti ile Hazarlar 780li yllardan itibaren Krm Yarmadasnn hakimiyeti iin srekli mcadele iinde oldular. Bunun sonucu olarak Hazarlar, Abhazya ve Bat Grcistann hkmdar Leonu Bizansa kar desteklemilerdir. Krmn nemli ehirlerinden olan Herson ve Doros kenti srekli Bizans ile Hazarlar arasnda el deitirmitir. 710-834 yllar arasnda Hazarlar, Hersona hakim oldular. Daha sonra kent Bizans denetimine girdi. Doros ise, 786dan 810 ylna kadar Hazarlara aitti, bu tarihten sonra Bizans hakimiyetine geti. Ancak 10. yzylda Doros tekrar Hazar kenti oldu. 830lu yllarda ise Hazarlar, Bizansllarla ibirlii yaparak Ruslara kar Sarkel kalesini (Beyaz kale) ina ettiler. Bu kale 965 ylnda Rus knezi Svyatoslav tarafndan ele geirildi. (Brook, 2002, s. 475-476) Bizansllar, Krmda stratejik ehirlerde Hrstiyan-Ortodoks piskoposluklar kurmulardr. Bunun sonucu olarak 8. yzyln ikinci yarsndan itibaren Hazarlarn paganlk inancndan vazgeip Hristiyan olmaya baladklar grlmtr. Ancak Hazar hakanlar Ortodoksluu benimsememi, inan olarak Musevilii tercih etmilerdir. Bizans ve Hazarlar sadece siyasi adan deil, ayn zamanda ticari alanda da mnasebette bulunmulardr. Bizanstan getirilen kemik taraklar Sarkelde satlrd. Hazar lkesinden ise Bizansa balk, hayvan derisi ve buna benzer mallar ithal ediliyordu. (Kurat, 1972, s. 35-37; Brook, 2002, s. 475-477) 861-969 yllar arasnda Bizans-Hazar ilikileri zellikle Hazar ileri gelenlerinin Musevilii benimsemesi sebebiyle olumsuz gelimitir. Bununla beraber Bizans imparatorlar VI. Leon (886-912) ve Konstantinos Porfirogenitos (913-959) dnemlerinde baz Hazar savalar, Bizans saraynda muhafz olarak grev aldlar ve Bizans Hristiyan trenleriyle geleneksel yemeklerine itirak ettiler. (Brook, 2002, s. 477-478) 10. yzyln ortalarna kadar Hazar Hakanl varln devam ettirmitir. Bu tarihten sonra da hzla kmeye balamtr. 940 ylndan itibaren Hazarlarn nemli ticaret merkezleri Rus-Slav saldrlarna uramtr. 9. yzyln sonuna doru ise, Ouzlara mensup baz zmreler, Srderya nehrinin aa boyuna gelmiler ve buradaki Peenekleri tazyike balamlardr. Bunun zerine Peenekler, Hazar lkesine doru hareket etmilerdir. Hazarlar, Peenek saldrlarn nlemek iin 860 ylnda Uzlarlarla (Ouzlarla) anlamlardr. Ancak Hazarlar, Peeneklerle olan mcadelelerinde bu ittifaka ramen baarl olamamlardr. Bununla beraber Hazar Devleti yaklak bir yzyl daha ayakta kalabilmitir. 968 ylnda Rus knezi Svyatoslav, Hazar topraklarna saldrmtr. Ayrca bu tarihlerde Trkistan meneli yeni bir g dalgas yani Kuman ya da Kpak olarak bilinen Trklerin g dalgas yakla-

90

Bizans Tarihi

maktayd. Bu g dalgas Hazar lkesinin Trkistanla irtibatn kesecek ve bu blgeyle yaplan ticari faaliyetler sona erdirecektir. Hazar Kaanlna son darbeyi Kpaklar indirecektir. Bu darbe sonucunda yklan ve dalan Hazar lkesinden kalanlarn Krmda bir mddet tutunduklar, ancak 11. yzyln ierisinde bunlarn da kaybolduu grlmektedir. (Kurat, 1972, s. 41-43)
SIRA SZDE

7. ve 8. yzylda inanlarn brakarak Bulgarlarn Hristiyanl, Hazarlarn da YahuSIRA eski SZDE dilii ve Hristiyanl benimsemesinin sonucu ne olmutur?
D N E L M VE BZANS PEENEKLER

DNELM S O R U

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

Karadenizin kuzeyindeki corafyada Trk boylarnn 9. ila 11. yzyllar arasnda yeniden Orta hareketle Karadenize, Balkanlara ve Orta Avrupaya byk S Asyadan O R U bir g dalgas balatt grlmektedir. Bu g dalgas esnasnda Peenekler, Uzlar ve Kumanlar Bizans snr blgelerine gelerek Bizansla gerek siyasi ve gerek tiDKKAT cari mnasebetler kurmulardr. Bu gelimeler, Karadenizin kuzeyi ve Balkan corafyasndaki halklarn tarihi seyrini etkilemitir. Bu tarihlerde Karadeniz-Balkan SIRAgrlen SZDE ilk kavim Peenekler olmutur. Peenekler Gktrk hakancorafyasnda lnda yer alan kavimlerden birisi idi. Kagarl Mahmut bunlar Ouz boylar listesinde saymaktadr. Peenek szc, Bizans kaynaklarnda Pacinak eklinde geAMALARIMIZ mektedir. Peenekler, 9. yzyln ilk yarsnda Hazar Denizinin kuzeyinde yer alan Cim (Emba) ve Yayk (Ural) nehirleri havalisinde yayorlard. 860-880 yllarnda Hazar Denizi Karadeniz arasnda yer alan Don-Kuban blgesine geldikleri biK ile T A P linmektedir. (Kurat, 1972, s. 44-45; Kafesolu, 1991, s. 169-170)
TELEVZYON

TELEVZYON

ekil 4.1

NTERNET

9.-11. Yzyllarda Karadenizin Kuzeyi Kaynak: John Haldon, Bizans Tarih Atlas, ev. Ali zdamar, stanbul 2007, s.180.

NTERNET

4. nite - Bizans ve Kuzeyli Trk Komular (4-14. Yzyl)

91

Peenekler 889-893 yllar arasnda Don nehrinden Dnyeperin batsna kadar uzanan bozkrlara geldiler. 952 ylnda Bizans mparatoru Konstantinos Porfirogenitos tarafndan yazlan De Administrando mperio adl eserde Peeneklerin boylar halinde tekilatland kaydedilmitir. Peeneklerin Azak Denizi ve Krm corafyasna geldikleri tarihlerde Bulgar ar Simeon, Bizansla mcadele halindeydi. 914 ylnda Bulgar ar Simeon, Edirneyi alarak Trakyay batanbaa tahrip etti. 918 ylnda da ar Simeon, stanbul nlerine geldi. Bunun zerine Bizans, Peeneklere bavurarak Tuna Bulgarlarna kar asker destek istemi ve bu talep kabul edilmitir. Peenekler ile Bizans arasnda siyasi ilikilerin yan sra ticari ilikiler de tesis edilmitir. Peenekler Bizansa hayvan ve st rnleri satarken Bizanstan Peenek sahasna erguvan boya, kuma, baharat, biber vs. gelmekteydi. Ayrca Bizanstan altn, gm, mcevherat ve buna benzer kymetli ss eyas Peenek kadnlar iin getirilmekteydi. 932 ve 971 yllarnda Bizans, Peeneklerle anlama yaparak onlarn Tunann gneyindeki blgelere aknlar dzenlememesini salamtr. 1018 ylnda II. Vasilin Tuna Bulgar Devletini ortadan kaldrmasndan sonra Peenekler, Bizansla snrda hale gelmilerdir. Bizansn bu tarihten sonra Bulgarlara kar Peeneklerden yardm ihtiyac kalmamtr. Bunun zerine Peenekler Tunann gneyine aknlar dzenlemeye balayacaklardr.(Kurat, 1972, s. 60-62; Ycel, 2002, s. 714) 1026, 1035 ve 1036 yllarnda Peenekler, Bulgaristan, Makedonya ve Trakyay tahrip etmilerdir. 1048 ylnda Peeneklerin 11 boyunu idaresi altnda toplamay baaran Turak ile yine Peenekler zerinde stnlk kurmaya alan Kegen arasnda mcadele balamtr. Bizans bu mcadele esnasnda Turaka destek vermeyeceini ve kendisine snanlar da iade etmeyeceini bildirmitir. Buna ramen Kegen mcadeleyi kaybederek Bizansa snmak zorunda kald. Kegen Hristiyanl kabul etmi, Turak ise, Bizansa kar dzenledii Trakya seferinde esir dm ve daha sonra o da, Hristiyan olmutur. Bunun zerine Kegen, Tuna zerinde kendisine verilen yere dnmtr. Bizans ise, Peeneklerden bir ksmn Sofya ve Ni civarna, bir ksmn da Makedonyaya yerletirmitir. (Ycel, 2002, s. 715-716) 1048 ylndan sonra da Peenek-Bizans mcadelesi devam etmitir. Ancak Bizans, kendi snrlar ierisine yerletirilen Peeneklerden istifade etmek niyetindeydi. Bunlardan bir ksmn Bizans snr blgelerine muhafz olarak yerletirmitir. Bir ksmn da cretli asker olarak zellikle Seluklulara kar kullanlmak zere ordusunda hizmete almtr. Bizans kaynaklarndan Kedrinos ve Zonarasn belirttiine gre 1050 ylnda Bizans imparatoru Konstantinos Monomahosun (1042-1055) emriyle skdar taraflarna geirilen 15000 Peenek atls, daha sonra Tuna boyuna geri dnmtr. 1050-1051 tarihinde Balkanlarda eitli blgelerde yaayan Peenekler birleerek tekrar Trakyay yamalamlardr. 1071 ylnda Malazgirt Sava esnasnda da Bizans ordusundaki Peeneklerin bir ksmnn Seluklularn tarafna getii bilinmektedir. (Kafesolu, 1991, s. 172) 1081-1091 yllar arasnda Bizans imparatoru I. Aleksios Komninos (1081-1118) dnemlerinde de Bizans ile Peenekler arasnda iddetli atmalar devam etmitir. 1087de Peenekler Kumanlarla birleerek Silistrede imparatorun komutasndaki Bizans ordusunu byk bir hezimete uratmlardr. 1088-1090 yllar arasnda Peenekler yeniden Bizans kuvvetlerini yenerek Filibe, Edirne ve Keana kadar olan Trakya blgesine hakim oldular. 1090 ylnda ekmece taraflarna yaklatlar. Bu arada Peenekler, zmir ile civarnda hakimiyet kuran ve donanma oluturan aka Bey ile ibirliine girimilerdir. Ayn yllarda Anadoluda Seluklular, Bizans ile mcadeleye girimiti. 1091 ylnda Bizans Devleti, Trakyada Peenekler, Egede

92

Bizans Tarihi

akann donanmas, Marmara sahillerinde Seluklular tarafndan gerekletirilen bir Trk ittifakna kar mcadele etmek zorunda kalmtr. Bu durum karsnda Bizans imparatoru Avrupa Hristiyan dnyasndan yardm istemitir. mparator I. Aleksios, Avrupa Hristiyan dnyasndan zamannda yardm alamad ise de imparatorluunu bu kskatan yine baka bir Trk kavmi sayesinde kurtard. Bizans, Uzlar takip ederek Balkanlara kadar gelmi olan Kumanlarn, Tugorkan (Tugor Han) ve Bnek (Bonyak) adl babular ile anlat. Sonra onlar Meri nehri kenarnda Lebuniumda (Umurbey mevkiinde) karargah kurmu olan ve akann donanmasn bekleyen Peenek kuvvetleri zerine gnderdi. Peenekler, 40 bin Kuman svarisi tarafndan bozguna uratldlar (29 Nisan 1091). Bu sava sonucunda geri kalan Peenekler daldlar. Bir ksm Macaristana gitti. Bir ksm da Uzlar ve Kumanlarla kart. Balkanlarda kalanlar Vardar nehri boyunca yerletirildiler. Sofya civarndaki oplar ile Makedonyadaki Megleno-Ulahlarnn kken itibaryla Peeneklere dayandklar dnlmektedir. Anadolu, Balkanlar ve Kafkaslardaki baz yer adlar ve efsanelerde Peeneklerin izlerini grmek hala mmkndr. (Kafesolu, 1991, s. 173-174)
SIRA SZDE

Bizansa kar 11.yzyln sonunda Balkanlar ve Anadoluyu iine alan Trk ittifakn kimSIRA SZDE ler gerekletirmitir?
DNELM OUZLAR (UZLAR) LE BZANS

DNELM S O R U

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

NTERNET

868-880 yllar arasnda Peenekler dil (Volga) nehrini geip batya doru ilerleS O R nemli U melerinde Uzlar rol oynamlardr. Uzlar, Ouzlarn bat ksmn oluturmaktayd ve Rus kaynaklarnda bunlara Tork, Torki, Toruki ve bazen Torkmen denilmekteydi.DBizans kaynaklarnda ise Uz olarak kaydedilmilerdir. (Kurat, 1972, s. KKAT 65; Kafesolu, 1991, s. 172-173) Uzlar, Peeneklerin bulunduklar blgeleri igal ettikten sonra uzun sre YaykSIRA SZDE dil blgesinde kalmlardr. Yaz aylarnda Uzlarn Kama Bulgarlarnn sahasna ve daha kuzey blgelere kadar gittikleri bilinmektedir. Rus vakayinamesi, 985 ylnda knez Valdimirin dil-Kama Bulgarlarna kar sefer dzenledii ve bu sefere TorkAMALARIMIZ larn yani Uzlarn da katldn sylemektedir. Torklar, Gney Rusyaya 985 ylndan sonra gelmilerdir. Kiev Rusyas topraklarnda ise muhtemelen 1036 ylndaki Peenek yenilgisinden sonra grlmlerdir. Batya g eden Uzlarla ilgili Rus vaK T A P kayinamesindeki ilk kayt, 1054 ylna ait olup onlarn Aa Don nehrinden Dnyeper nehrine doru hareketleri ve bu olayn Kpak/Kuman basks neticesinde gerekletii T kaydedilmektedir. 1060 senesine gelindiinde Uzlarn bu blgede kalaELEVZYON balk bir zmre oluturduklar grlmektedir. Uzlara kar Rus knezlerinin sefer dzenledikleri bilinmektedir. Bu seferler karsnda dayanamayan Uzlar, 1065 ylnda Bizans ve Bulgarlarn mukavemetini krarak Tuna nehrinin gneyine gemeNTERNE T yi baarmlardr. Tunay geen Uzlar, Selanik zerinden Moraya kadar ilerlemilerdir. Ancak Uzlar iin Tunann gneyine gemeleri felaketle neticelendi. Hem Peenekler tarafndan hem de souk ve salgn hastalklarndan krldlar. Bir ksm Uz, Macaristana gitme teebbsnde bulunduysa da baarl olamad. Uz kalntlarnn bir ksm Bizans ordusuna alnrken bir ksm da Dobrucada kalarak dier Peenek, Kuman, Tatar ve Seluklu kalntlaryla beraber Gagauzlarn oluumunda yer aldlar. Rusya blgesinde kalan Uzlardan bazlar da Ruslar tarafndan hizmete alnarak snr blgelerine yerletirilmilerdir. Don ve Dnyeper sahasnda kalan Uzlar, Kuman hakimiyetini kabul etmilerdir. (Kurat, 1972, s. 66-67; Kafesolu, 1991, s. 172-173)

4. nite - Bizans ve Kuzeyli Trk Komular (4-14. Yzyl)

93

KIPAK/KUMAN - BZANS LKLER

Karadeniz ile Kafkas Dalarnn kuzeyinde Altay Dalarndan doan rti rma ile Moldavya zerinden Karadenize dklen Dinyester rmaklar arasndaki blgeye Det-i Kpak denilmektedir. Bu blgeye adn veren Trk topluluu Kpaklardr. Kpaklar, Orta Asya, Yayk (Ural)-dil (Volga), Don-Done, Aa Dinyeper ve Tuna olmak zere geni bir corafyaya yaylmlardr. Dou kaynaklarnda Kpak adyla anlan bu Trk topluluu Bizans kaynaklarnda Kuman olarak isimlendirilmektedir. Kuman kelimesinin Yunanca, Almanca ve Ermenice gibi dillerde sarn, solgun renkli ve sarmtrak manasna geldii grlmektedir. Kpaklar, Bat Gktrk Devleti ierisinde yer alan topluluklardan biri olarak kabul edilmektedir. Kpaklarn bir ksm Orta Asyada kalrken nemli bir ksm bat ynnde g ederek Tuna nehrine kadar gelmilerdir. Bizansn ilikiler kurduu Kpaklar, daha ok Tuna Kpaklardr. 916 ylnda Kpaklar batya ynelmilerdir. 1048 ylnda Kpaklar, nce Kuzey Kafkaslara, sonra Kuban ve Aa Don boyuna ve Dnyeper istikametinde yaylmlardr. Kumanlar, Tunann gneyine gelmeleri muhtemelen 1087 ylnda Peenek babuu Tatuun Bizansa kar yardm istemesi zerine olmutur. Kumanlar, bu yardm talebine karlk vererek Silistre yaknlarndaki Bizansa kar yaplan savaa katlmlardr. Ancak sava sonras ganimetin paylam meselesi Bizansn diplomasisiyle buluunca Peenekler ile Kumanlar arasnda rekabet balamtr.(Kurat, 1972, s. 72- 73; Gkbel, 2002, s. 734-735; Kafesolu, 1991, s. 175-178) Bizansla Kumanlarn arasndaki ilikiler, 1090 ylndan sonra younlamtr. nk Bizans imparatoru I. Aleksios Komninos (1081-1118) dneminde zmir ve civarnda hakimiyet kurarak gl bir donanma oluturan aka Bey, stanbulun fethini planlamaktadr. Bu amala da Balkanlarda Peeneklerle ve Anadolunun byk ksmn ele geiren Seluklularla birlikte Bizansa kar ittifak oluturmutur. Bizans, bu zor durumdan kurtulmak iin Peeneklerle rekabet halinde olan Kumanlarla ibirliine gitmitir. Bizansn bu giriimi, 29 Nisan 1091 tarihinde Kuman kuvvetlerinin Meri nehri yaknlarnda Umurbey mevkiinde Peenekleri ar bir yenilgiye uratmas ile netice vermitir. Bu savatan sonra Peenekler hzla tarih sahnesinden silinmeye yz tutmuken Kumanlarn etkinlii ise artmaya balamtr. (Kurat, 1972, s. 79-88; Kafesolu, 1991, s. 180; Ostrogorsky, 1986, s. 332-333, s. Gkbel, 2002, s. 735) 11. yzyln sonu ile 12. yzyln bandan itibaren Tuna nehrinin kuzeyine ve gneyine Kumanlar, kitleler halinde yerlemilerdir. Bu yerleim Dobruca, Deliorman, Rodoplar ve Makedonyaya kadar yaylmtr. Kumanlardan nce bu blgelere yerlemi olan Bulgarlarn iinde etkin rol almaya balayan Kumanlar, II. Bulgar Devletinin kurulmasn ve gelimesini salamlardr. II. Bulgar Devletini (11871396) kuran Asen slalesi Kuman aslldr ve 1277 ylna kadar iktidarda kalacaktr. Kuman, Vlah ve Bulgarlardan oluan ittifaka kar i ekimeler ierisinde olan Bizans mparatorluu, Balkanlarda etkili mcadele gsteremeyecektir. Kuman ve Balkan tarihi asndan olduu kadar Bizans tarihi bakmndan da ok nemli sonular meydana getiren IV. Hal Seferi 1204 ylnda gerekleir. stanbul Latinlerin eline geer. Bizans paralanarak Epir, Trabzon ve znikte Bizansn devam olduunu iddia eden devletikler ortaya kar. Balkanlarda Bizans otoritesi kaybolur. Kumanlarla ittifak halinde olan Bulgarlar, Balkanlarn en gl devleti haline gelir. Nisan 1205de Edirnede yaplan savata Bulgar ar Kaloyan, Latin imparatoru Boduini yener. Bu savata Bulgar ordusu iinde 14000 Kuman askeri yer alr. Ganimet olarak Kumanlara Latinlere hara deyen Balkan ehirleri

94

Bizans Tarihi

Klokotnitsa: Bulgaristann gneyinde Haskova iline bal bir ky. Trkler tarafndan Semihe ky olarak adlandrlmaktadr.

Megas Dk: Bizans Devletinin son dnemlerinde bu unvan deniz kuvvetlerinden sorumlu komutanlar iin kullanlmtr.

braklr. 1204 ylndan 1261 ylna kadar stanbulda devlet kurmu olan Latinlere kar benzer bir zaferi ubat 1204 tarihinde 7000 Kuman savasnn da iinde bulunduu Vlahlar, Russion (Rusuk) savanda kazanrlar. (Vasary, 2008, s. 54-65) 1230 ylnda Kuman asll II. van Asenin banda bulunduu Bulgar-Kuman birlikleri, Klokotnitsada Epir Despotu Theodoros Angelos Komninosun ordusunu byk bir hezimete uratr. Bu olay znike ekilmi olan Bizans mparatorluunun Epire kar g kazanmasn ve Latinlere kar Bulgarlarla yaknlamasn salar. Bu dnemde Kuman ve Bizans tarihini etkileyecek nemli bir olay daha gerekleir. 1236 ylnda Tatarlarn, Karadeniz blgesine ynelmesi zerine Det-i Kpak blgesinde yaayan Kumanlar, byk kitleler halinde yeniden Tunann gneyine gemeye balamlardr. Bu glerden ilki 1237, ikincisi de 1241 ylnda gereklemitir. Bu yllarda gerekleen gler, 11. ve 12. yzyllarda Tunann gneyine gerekleen glerden daha byk olmutur. (Kayapnar, 2002, s. 810-819; Vasary, 2008, s. 69-75) 1237 ylnda Tunay ap Balkanlara gelen Kumanlar, stanbul Latin mparatorluunun (1204-1261) hizmetinde grev aldlar, 1240 ylnda Curulon (orlu) kalesini ele geirdiler. 1237 ylnda Tuna rman ap gelen Kumanlar, sadece Latin mparatorluunun hizmetinde yer almadlar ayn zamanda znik Rum mparatorluunda da istihdam edildiler. znik mparatoru III. oannis Vatacis Dukas (1222-1254), Trakyada dolaan Kumanlarn byk bir grubunu stratiotis yani asker olarak snr blgelerine yerletirdi. Trakya, Makedonya ve Bat Anadoluda Menderes Ovasnda Kumanlar iskan edildiler. Bylece Osmanl Devletinin kurulmasndan yaklak yarm asr nce Trakya ve Bat Anadoluda youn bir Kuman nfusu olutu. 1241de ise Bulgaristan topraklarna ikinci bir Kuman g dalgas geldi. Bu kez, bu g dalgas Tunann kuzeyinden deil de, Macaristan istikametinden gelmekteydi. Tatarlarn nnden kaan Kumanlarn bir ksm, Macaristana snmlard. Macarlarla Kumanlarn aralarnn almas sonucunda Kumanlar Branievo ve Vidin istikametinden Bulgaristana girdiler. 1280 ylnda II. Bulgar Devletinin idaresine geen Terter slalesi ile 1323 ylnda Bulgar tahtna seilen Vidinli Kuman asll iman slalesi Macaristan istikametinden gelen Kumanlardan olup Kuman prensi Ktenin akrabalardr. iman slalesi, Osmanl Devleti ile muhatap olan ve ayn zamanda Osmanllar Bulgaristanda karlayan slaledir. Bu slale ile Balkan corafyasndaki Kuman siyasi varl sona ermitir. Kumanlar/Kpaklar bir taraftan II. Bulgar Devletinin ve daha sonra Krm Yarmadasnda kurulacak olan Altn Orda Hanlnn oluumunda yer alrken, dier taraftan da Dobruca Despotluunun kuruluuna itirak etmilerdir. Kumanlar, 1320-1328 yllar arasnda Bizans imparatoru II. Andronikos ile torunu III. Andronikos arasnda yaplan taht mcadelesinde de yer aldlar. nk Kumanlar, Bizans topraklarna kalc olarak yerletikleri gibi ayn zamanda hem cretli asker olarak hem de Bizans dzenli ordusu iinde sava askerler olarak yer almaktaydlar. 1322-1327 tarihleri arasnda Bizansa gelip yerleen Kumanlarn bir ksm Taoz, Limni ve Midilli adalarna yerletirildiler. Baz Kumanlarn Bizans idari mekanizmasnda nemli mevkilere geldii de bilinmektedir. Bunlardan birisi de Surgiyannis adyla bilinen ve sekin bir Kuman ailesinden gelen generaldir. Bu kii, Bizans imparatorluk idaresinde megas dkala kadar ykselmitir. (Kayapnar, 2002, s. 810-819; Vasary, 2008, s. 75-78, 129-132, 176) 11. ila 14. yzylda Balkanlarda ve Bat Anadoluda Kuman nfusu nasl olutu? SIRA SZDE
DNELM S O R U

SIRA SZDE

DNELM S O R U

DKKAT

DKKAT

4. nite - Bizans ve Kuzeyli Trk Komular (4-14. Yzyl)

95

TATARLARLARIN BZANSLA LKLER

13. asrda Asya ve n Asyay etkileyen Cengiz Han Bu imparatorluk 1206-1368 yllar arasnda varln korumutur. Bu imparatorluktan Cengiz Hann ahfadndan gelenler tarafndan lhanl, Altn Orda gibi baka devletler de kurulmutur.) ve oullar ile torunlarnn komutasndaki Mool istilasnn yol at siyasi oluumlardan biri Altn Orda Hanldr (1241-1502). Altn Orda Hanl Cengiz Hann torunlar Batu Han ve Orda Han tarafndan 1242 ylnda kurulmutur. Corafi olarak Altn Orda Devleti, Aa Volga boyunda kurulmu ve arlkl olarak Dou Avrupada faaliyet gstermi bir Trk-Mool Devleti olup snrlar ierisinde Kumanlar, Bulgar Trklerini, Hazarlar, Slavlar ve baka eitli kavimleri de katmtr. Bunlar arasna blgeyi fetheden ve 13. yzylda kltrel olarak Trkler arasnda yer alan Tatarlar (Moollar) da dhil edilmelidir. nk Altn Orda Hanlnn kurulduu blge daha nce youn olarak Trk kavimleri tarafndan iskan edilmitir. Bundan dolay Arap tarihisi el-mer, Moollar, Det-i Kpak blgesine gelip burada hala ounlukta olan Kpaklarla kartlar ve Kpaklatlar demektedir. (Gkbel, 2002, s. 745) Bizans da etkileyecek ekilde Balkan corafyasndaki Tatar etkisi 1242 ylndan 1357 senesine kadar srmtr. 1242 ylnda Tatarlar, Tuna nehrini geerek Bulgaristan topraklarn yamaladlar. 1204 ylndan sonra stanbulu ele geirerek 1261 ylna kadar bir devlet kuran Latinler ile arptlar. 1253de Bulgaristan Tatarlara hara der duruma geldi. 1250li yllarda Altn Orda Han Berke Han, Mslman oldu. Muhtemelen yine bu tarihlerde yeeni Nogay Han da amcas Berke gibi Mslman oldu. 1260l yllardan itibaren Nogay Hana bal Tatar kuvvetleri Altn Orda Devletinin bat illerini kontrol altna ald. Bu tarihten itibaren de Nogay Han nce Bulgaristandaki, daha sonra da Bizanstaki taht mcadelelerine mdahale ederken grmekteyiz. 1261 ylnda VIII. Mihail Paleologos, stanbulu Latinlerin elinden alarak Bizans Devletinin bakentini znikten tekrar stanbula tad. Altn Orda han Berke Han (1257-1266), Anadolu Seluklu Sultan II. zzettin Keykavusun akrabas olup onun halalarndan biriyle evliydi. II. zzettin Keykavus ise kardei ile giritii taht mcadelesini kaybetmi ve Bizans imparatoru VIII. Mihail Paleologosa (1259-1282) snmt. Bizans imparatoru kendisine snan II. zzettin Keykavusu 30-40 Trkmen obas ile birlikte Dobrucaya yerletirmitir. Dnemin kaynaklarndan Yazcolu Aliye gre Dobrucaya gelen bu Trkmenler arasnda blgenin manevi lideri olacak olan Sar Saltuk da bulunmaktadr. Ancak zzettin Keykavus, Bizans iindeki iktidar mcadelelerine mdahale ettii iddiasyla VIII. Mihail Paleologos tarafndan hapse atlmtr. Bunun zerine II. zzettin Keykavus, Altn Orda Han Berkeye yardm arsnda bulunmutur. Ayn ekilde II. zzettin Keykavus, blgenin dier bir g unsuru olan Bulgar hkmdar Konstantin Tihi de Bizansa kar mcadeleye tevik etmitir. Bulgarlarn da yardmn alan Tatarlar, 1263/1264 ylnda Bizansa saldrmlar ve bu saldr esnasnda II. zzettin Keykavusu Bizansn elinden kurtarmlardr. (Wittek, 1952, s. 12-24; Vasary, 2008, s. 84-90) 1263 ylnda artk Mslman olmu olan Altn Orda Hanl ile irtibat kurmak isteyen Msr Memluklu Sultan Beybars, Bizans zerinden Altn Orda Han Berkeye eliler gnderdi. Muhtemelen Altn Orda Hanl ile aras alm olan lhanl hkmdar Hlagdan korkmas sebebiyle Bizans mparatoru bu elileri tutuklatt. Bizans mparatorluunun rakibi durumunda olan Epir Despotluunun Teselya blgesindeki idarecileri oannis Sevastokrator ve Andronikos Tarhaniotisin daveti zerine Tatar birlikleri 1267 ylnda Bizans topraklarna aknlarda bulunmulardr.
Cengiz Han: Gerek ad Timuin olan Cengiz Han Mool Brigin ailesinden gelmektedir. 1162-1227 yllar arasnda yaamtr. Yaad dnemde Cengiz Han inden Polonyaya kadar uzanan bir alanda dnya tarihinin grd en byk imparatorluunu kurmutur.

96

Bizans Tarihi

Bizans imparatoru VIII. Mihail, Altn Orda tehlikesini azaltabilmek iin 1263 ylnda lhanl hkmdar Hlagyu yenme baars gsteren Nogay Hanla anlama yapt ve kz Efrozinay ona e olarak verdi. 1272 ylnda gerekleen bu evlilikten sonra Nogay ve Tatarlar Bizans iin dman olmaktan km ve gerektiinde Bizans Devletini Bulgarlara kar korur hale gelmitir. 1277-1280 yllarnda Tatarlar, Bulgaristandaki taht mcadelelerinde Bizans mparatoru VIII. Mihailin de teviki ile nemli rol oynadlar. 1279 ylnda Bizans ve Tatar birlikleri Bulgarlara saldrarak Trnovay kuattlar. Bulgar ariesi Mariya ile olu Bizansa teslim edilerek Kuman asll III. van Asenin Bulgar tahtna Trnovada oturmas saland. 1282 ylnda ise Tatar birlikleri Bizansla mttefik olmann bir sonucu olarak Balkanlarda yeni bir g merkezi haline gelmeye balayan Srplarn zerine gnderildi. 1292-1301 yllar arasnda Bizansla ibirlii yapan Tatarlarn mdahalesi ile Bulgar arlar belirlendi. Ancak Nogayn 1299 ylndaki lmnden sonra Tatarlarn Balkanlardaki etkisi azalmaya balad. Bununla birlikte Bizans 14. yzyl boyunca Trnovadaki Bulgar ar ile olan mcadelesinde Tatarlardan yardm istemeyi srdrmtr. Ancak 14. yzyln ilk yirmi ylnda Bizans-Srp-Bulgar ilikilerinde nispeten bir skunet sz konusuydu. Bu skunetin bozulmas 1322 ylnda Bulgar ar Teodor Svetoslavn lmnden sonra Tatarlarn yeniden Trakyaya uzanacak ekilde Tunann gneyine aknlara balamasyla bozuldu. Bulgar arlar Mihail iman (1323-1330) ve van Aleksandr (1330-1371), Srplara ve Bizansa kar yaptklar savalarda Tatarlarn yardmna bavurmulardr. 1328de Tatar birliklerinin de yer ald Bulgar ordusu, Bizansn Trakya blgesine saldrd. 1331 ylnda amcas Belaura kar yardm isteyen Bulgar ar van Aleksandrla ibirlii yapan Tatarlar, 17 Temmuz 1331de Bizans imparatorunu Burgaz civarndaki Ruskasr yaknlarnda yenilgiye uratt. Bizansa kar son Tatar baskn 1337de gereklemi ve bu saldr esnasnda anakkaleye kadar Bizansn elindeki btn Trakya topraklar yamalanmtr. 1341de Tatarlarn muhtemel saldrsna kar Bizans imparatoru bir takm kaleleri tamir ettirerek ve Tatarlara eli gndererek tedbirler almaya almtr. Ancak Tatarlar kendi i sorunlar nedeniyle Bizansa saldrmaktan vazgemilerdir. 1341de Altn Orda han zbek Hann lmnden sonra Tatarlar, Balkanlara olan ilgisini yitirdiler ve dikkatlerini Krm blgesine younlatrdlar. (Vasary, 2008, s. 90-140)

4. nite - Bizans ve Kuzeyli Trk Komular (4-14. Yzyl)

97

zet
A M A

Bizansn Hunlar, Atilla, Gktrk ve Avarlarla ilikilerini aklayabilmek Tarihte Bizansla mnasebeti olan ilk Trk Devleti Hunlar olmutur. Hunlarla ilgili bilgiler 4. asrn bandan itibaren Bizans kaynaklarna yansmtr. 374 ylndan sonra Hunlar, Karadenizin kuzeyine doru ilerlemilerdir. Bu olay Byk Kavimler gne sebep olduu gibi Hunlarn Tunann gneyindeki Bizans topraklaryla tanmasn salamtr. 5. yzyln ilk eyreinde Hunlar, Bizans Devletini kendilerine hara der duruma getirmilerdir. Hun imparatoru Atilla, 441 ylnda dzenledii Balkan seferiyle Bizansa ait Tuna nehri kenarndaki pek ok kaleyi Hun idaresine balamtr. Atilla, Bizansn bakenti stanbulu da kuatm, ancak inaat yeni tamamlanm olan d surlarn tahkimat nedeniyle baarl olamamtr. Bunun zerine Atilla Bizans ile anlama yapmay tercih ederek lm tarihi olan 453 ylna kadar askeri faaliyetlerini Bizansa deil, Bat Roma mparatorluuna yneltmitir. Gkrk-Bizans ilikilerine dair kaynaklar 567576 yllar arasnda bilgi verir. Bizansla Gktrkler arasndaki dostluk anlamasnn ve ibirliinin esasn ortak rakip olarak alglanan Sasanilere kar ittifak oluturur. Bizansn 557-805 yllar arasnda youn iliki olduu dier bir Trk kavmi de Avarlardr. Avarlarn, Asya Avarlar olarak bilinen kolu Mool asll iken Avrupa Avarlar olarak bilinen ksm ise Trk aslldr. Bizansn Avarlarla iliki kurmasnn sebebi Bizans topraklarna saldrlarda bulunan Kutrigurlar, Slav ve Bulgarlara kar nlem almak iindir. Bizans bu amacna Tuna blgesinde Avarlara yllk hara deyerek ulamtr. 6. yzyln yarsnda talyada hakimiyeti ele geirerek Bat Balkanlara doru yaylan Lombardlara kar Bizans Devleti Avarlar Panonya blgesine yerletirmitir. Ancak Bizans, Avarlara dedii yllk hara miktarn bahane ederek douda Sasanilerle olan savan tamamladktan sonra Avarlar tehlike olarak alglamtr. Bunun zerine Avarlar, bu dnemde Balkanlarda grlen Slavlarla birlikte pek ok Balkan ehrini yamalam ya da kuatmtr. 626 ylnda Bizans bakenti stanbulda Avarlar, Persler ve Slavlarn ortak giriimiyle kuatlm, an-

cak ele geirilememitir. Bundan sonra glerini yitirmeye balayan Avarlar, 9. yzyln banda etkinliklerini kaybetmilerdir. Bizansn Bulgarlar ve Hazarlar ile ilikilerini aklayabilmek Atillann 453 ylnda lm zerine Hunlarn Bat Avrupadan Karadeniz sahillerine ekilmesiyle burada karlatklar Trk boyu Ogurlarla karmalar neticesinde Bulgar kavmi olumutur. 630 ylndan sonra Kubrat liderliinde snrlar douda Kuban nehri, batda Dinyeper, kuzeyde Done rma ve gneyde Karadeniz ve Azak Denizi ile snrl Byk Bulgaristan birlii oluturuldu. Ancak Kubratn lm zerine bu birlik dald ve oullarndan sperih liderliindeki Bulgarlar 650-670 yllar arasnda Bizans kaynaklarnda Onglos Trkede Bucak diye adlandrlan Gney Besarabyaya geldiler. Bylece Bulgarlar Bizansla snrda oldular. Bulgarlar, Dobrucann gneyinden Bizans topraklarna aknlarda bulunarak Varnaya kadar olan blgeyi ele geirdiler. Bulgarlarn ilerlemesine askeri yollardan baarl olamayan Bizans anlama yoluyla eski Bizans topraklarnda Bulgar Devletinin kurulmasn kabul etti ve bar salad. Bu bar zaman zaman kesintiye uramakla birlikte Krum Hann (802814) Bulgar tahtna kmasna kadar devam etti. Krum Han, savunma politikasn terk ederek Bizans topraklarna seferler dzenledi. Buna engel olmaya alan Bizans imparatoru I. Nikeforos 26 Temmuz 811de ordusunun byk blm ile birlikte Bulgarlar tarafndan ldrlmtr. Bunun zerine Karadeniz sahillerindeki Ahyolu, Szebolu, Eski Zara ve Mesemvriya Bulgarlarn eline getii gibi 813 ylnda da Krum Han, stanbul surlar nne kadar gelmitir. Ancak Omurtag (814-832) babasnn saldr politikasn terk ederek Bizansla bar tercih etmitir. Bulgarlarn bu politikas 893 ylna kadar devam etmitir. Bizans ise, bu bar dneminde Bulgarlar arasnda Hristiyanln yaylmas konusunda faaliyetlerde bulunmu ve Bulgarlar Borisin (852-889) nderliinde 865 ylnda Hristiyanl kabul etmilerdir. Bunu takip eden yllarda Bulgarlar Slavlamaya balamtr. Bulgar ar Simeon (893-927)

A M A

98

Bizans Tarihi

dneminde Bizansla tekrar mcadeleye girilmi ve 896 ve 917 yllarnda iki defa Bizans ordusu Bulgarlar tarafndan yenilmitir. Bizansllar Bulgarlar durdurmak iin 967 ylnda Rus knezi Svyatoslavla anlaarak etkilerini azaltmtr. 1014 ylnda Bulgaroktonos lakabyla anlan Bizans imparatoru II. Vasil, Bulgar ordusunu yok etmi ve 1018 ylnda da Bulgaristan Bizansa balayarak I. Bulgar Devletini sona erdirmitir. 7. yzyln ilk yarsnda Hazarlar, Bizansla iliki kurmaya balarlar. Bunun nedeni 626 ylnda stabulun Avar ve Sasaniler tarafndan kuatlmas ve Sasanilere kar Bizansn Hazarlardan yardm talebidir. Bizans, Hazarlarn yardm ile 627de Ninova Savanda Sasanileri yenmeyi baarr. 650 ylndan sonra Gktrk Devletinin in hakimiyetine girmesi zerine Hazarlar, egemenlik alanlarn Kafkaslardan Krma kadar geniletirler. 8. yzyln banda kzkardeini Bizans imparatoru II. ustinianosa e olarak veren Hazar hakan kendisini Bizans taht mcadeleleri iinde bulur. Bunun sonucu Krm Yarmadasnn en nemli ehri Herson 711 ylndan 834 ylna kadar Hazarlarn hakimiyeti altnda kalr. Hazar hakan 732 ylnda da kz ieki Bizans imparatoru III. Leonun olu V. Konstantinos ile evlendirdi. Bu evlilikten doan IV. Leon 775-780 yllar arasnda Hazar Leon adyla Bizans imparatoru oldu. 9. yzylda ise Bizans-Hazar ilikileri Krm Yarmadasnn hakimiyeti zerine mcadeleyle gemitir. Bizans, Krm ehirlerinde kurduu piskoposluklar kanalyla Hazarlar arasnda Hristiyanl yaymaya almtr. Bu durumun aksine Hazarlarn ynetici gruplar ise Musevilii tercih etmilerdir. Ancak Hazarlarn tarih sahnesinden silinmesini neden olan gelimeler Bizans topraklarndan deil, 10. yzylda Hazarlarn Ruslar, Peenekler ve Kpaklarla giritii mcadelelerden kaynaklanmtr.

A M A

Bizansn Peenek ve Ouzlarla ilikisini tartabilmek Orta Asyadan Karadeniz, Balkanlar ve Orta Avrupaya 9. ve 11. yzyllarda yeni bir Trk g dalgas yaanmtr. Bu g dalgasnda Peenekler ve Ouzlar n plana kmaktadr. 952 ylndan itibaren Bizans kaynaklarnda Pacinak eklinde geen Peenekler 10. yzyln banda Krm corafyasna gelmiler ve Bulgarlarn komusu olmulardr. Bu srada Simeon komutasndaki Bulgarlarla mcadele eden Bizans onlara kar Peeneklerle ittifak yapar. Ancak 1018 ylnda Tuna Bulgar Devleti ortadan kalknca Peenekler, kendilerini Bizansla mcadele halinde bulurlar. 1026, 1035 ve 1036 yllarnda Peenekler, Bizansn hakimiyetindeki Bulgaristan, Makedonya ve Trakyaya aknlar dzenlerler. Fakat 1048 ylnda Peenekler arasnda yaanan iktidar mcadelesinde Bizansn Peenekler zerindeki etkisi artar ve Peenekler 1087 ylna kadar Bizans hizmetinde cretli askerler olarak grev alrlar. Bizans kaynaklarna gre bu cretli Peenek askerlerinin says 15000 zerindedir. 1071 ylndaki Malazgirt Savanda da Bizans birlikleri iinde Peenek askerleri bulunmaktayd. Ancak sava esnasnda Peeneklerin bir ksm Seluklu tarafna gemitir. Bizans, Peeneklerin bazlarn Sofya, Ni ve Makedonya blgesine yerletirir. 1087 ylndan sonra Peenekler, Bizans stnde askeri stnlk salarlar. Fakat 1091 ylnda Bizansn ittifak kurduu Kumanlar tarafndan ar bir yenilgiye uratlan Peenekler glerini yitirirler. 10. ve 11. yzyllarda Ouzlar (Uzlar), kaynaklarda Tork, Torki, Toriki ve bazen de Torkmen isimleriyle kaydedilmilerdir. Uzlar, 1065 ylnda Tunay geerek Bizans topraklarna girmiler ve Selanik zerinden Moraya kadar gitmilerdir. Ancak blgedeki Peeneklerin mukavemeti, souk ve salgn hastalklar nedeniyle varlklarn koruyamadlar. Hayatta kalanlarn bir ksm Bizans ordusunda istihdam edilirken Dobruca blgesinde kalanlar Peenek, Kuman, Tatar ve Seluklu Trkleriyle kararak Gagauzlarn oluumunda yer aldlar.

4. nite - Bizans ve Kuzeyli Trk Komular (4-14. Yzyl)

99

A M A

Bizansn Kpak/Kuman ve Tatarlarla ilikilerini aklayabilmek Gktrk Devleti ierisinde yer alan topluluklardan biri olan Tuna Kpaklarnn Tuna nehrinin kuzeyine ve gneyine kitleler halinde yerlemeleri 11. yzyln sonu ile 12. yzyln bandan itibaren gereklemitir. Bizans 1087 ylndan itibaren Kumanlarla balant kurmutur. 1204 ylnda IV. Hal Seferi ile stanbul Latinlerin eline geince Balkanlarda oluan otorite boluunu Bulgarlar ve Kumanlar doldurmutur. II. Bulgar Devletini (1187-1396) kuran Asen slalesi Kuman aslldr. Kumanlarn kitleler halinde ikinci defa Tunann gneyine gemeleri 1236 ylnda Tatarlarn Karadeniz blgesine ynelmesi zerine Karadenizin kuzeyinden ve Macaristan ynnden gereklemitir. Kalabalk Kuman kitleleri, stanbul Latin mparatorluunun yan sra znik imparatorluu tarafndan da istihdam edilmilerdir. Bunun sonucu olarak Kumanlar, 13. yzylda Bulgarlarn youn olarak yaadklar Trakya ve Makedonyaya iskn edildikleri gibi Bat Anadoluda Menderes ovasna da yerletirilmilerdir. 14. yzyln ilk eyreinde de Taoz, Limni ve Midilli adalarna Bizans tarafndan Kumanlar yerletirilmitir. Bunun sonucu olarak 1354 ylnda Geliboluyu alarak Rumeline geen Osmanllar, Trakya ve Bat Anadoluda Kuman nfusla karlamlardr. Moollarn 13. asrda Cengiz Han nderliinde cihan imparatorluu kurmalar ve Cengiz Hann 1227 ylnda lmnden sonra imparatorluun Cengiz Hann oullar ve torunlar arasnda paylalmas yeni devletler ortaya kartmtr. Bu yeni devletlerden birisi Cengiz Hann torunlar Batu Han ve Orda Han tarafndan 1242 ylnda kurulan Altn Orda Hanldr. Bu devlet, Kumanlar, Tatarlar, Bulgar Trklerini, Hazarlar, Slavlar ve baka eitli kavimleri de iine alan Trk-Mool Devletidir. Tarihi El-merye gre Moollar, Det-i Kpak blgesine gelip burada hala ounlukta olan Kpaklarla kartlar ve Kpaklatlar. 1242 ylndan balayarak Tatarlar, Tuna nehrini geerek Balkanlara yerlemeye balamtr. 1250li yllarda Altn Orda han Berke Han ve yeeni Nogay Han Mslman olmutur. 1261 ylndan sonra da Seluklu taht mcadelesini kaybetmi olan II. zzettin Keykavus, yannda Sar Saltukla ve kendisini destekleyen Trkmen-

lerle birlikte Bizans imparatoru tarafndan Dobruca blgesine yerletirilmitir. Berke Hann Seluklu sultan II. zzettin Keykavusla akrabal ve Dobrucaya yerletirilen bu Trk kitlesiyle mnasebetleri bilinmektedir. Nogay Han, Cengiz imparatorluundan km olan lhanl Devletinin hkmdar Hlagy 1263 ylnda yenme baars gsterdi. 1272 ylnda Bizans imparatoru VIII. Mihail, kz Efrozinay Nogay Hana e olarak verdi. Bunun zerine Tatarlarla Bizansllarn ilikileri bar iinde oldu. 1341 ylnda Altn Orda han zbek Hann lmnden sonra Tatarlar Balkanlara ve Bizans Devletine olan ilgilerini kaybettiler.

100

Bizans Tarihi

Kendimizi Snayalm
1. Bizans kaynaklar Trkler hakknda hangi yzyldan hangi yzyla kadar bilgi verir? a. 3. - 12. b. 4. - 15. c. 5. - 13. d. 6. - 11. e. 9. - 14. 2. Gktrkler ile Bizansllar arasnda dostluk anlamasn salayan neden nedir? a. Lombardlarn Bat Roma topraklarn igal etmesi b. Sasanilerin her iki devlet iin tehlike olarak alglanmas c. Bizansn Orta Asya ile ticareti gelitirme arzusu d. Slavlarn Bizans ve Gktrkler tarafndan ortak rakip alglanmas e. Avarlarn stanbul kuatmasna kar Bizansn Gktrklerden yardm talebi 3. Bizans, Lombard tehlikesine kar Avarlar hangi blgeye yerletirmitir? a. Panonya b. Skytia c. Trakya d. Transilvanya e. Dobruca 4. Bizans mparatoru II. Nikeforosun 26 Temmuz 811de ordusunun byk bir blm ile yok edilmesi hangi Bulgar hkmdar dneminde gereklemitir? a. Kubrat Han b. sperih Han c. Krum Han d. Omurtag Han e. Tervel Han 5. Bulgarlarn 865 ylndan sonra Hristiyanl kabul etmesinin sonucu aadakilerden hangisidir? a. Bulgarlarn Bizansla srekli barn elde etmesi b. Grek alfabesinin Slav diline adapte edilmesi c. Bulgar Devletinin Slav geleneine gre tekilatlanmas d. Bulgaristann Bizansn bir eyaletine dnmesi e. Bulgarlarn Slavlaarak Trklklerini unutmas 6. Bizans Devletinin Hazarlarla 626 ylnda ilk mnasebetleri kurmasnn nedeni aadakilerden hangisidir? a. Hazarlarn Bizans taht mcadelelerine taraf olmalar b. Sasanilere kar Bizansn Hazarlarla ittifak kurma istei c. Hazar Leonun Bizans imparatoru ve Hazar hkmdarnn ortak torunlar olmas d. Krm Yarmadas zerinde Bizans-Rus rekabeti e. Hazar yneticilerinin Yahudilii kabul etmesi 7. Peenekler, Bizanstan ticar rn olarak aadakilerden hangisini ithal etmemilerdir? a. Baharat b. Kuma c. Erguvan boya d. Mcevherat e. St rnleri 8. Kaynaklarda Tork, Torki, Toriki ve Torkman olarak adlandrlan Trk Kavmi aadakilerden hangisidir? a. Peenekler b. Bulgarlar c. Ouzlar (Uzlar) d. Hazarlar e. Avarlar 9. Kumanlar, hangi devletin tekilatlanmasnda nemli rol oynamlardr? a. II. Bulgar Devleti b. I. Bulgar Devleti c. Hazar Kaanl d. Avar Kaanl e. Bizans mparatorluu 10. Bizans imparatoru VIII. Mihailin kz Efrozinay Nogaya e olarak vermesinin siyasi nedeni aadakilerden hangisidir? a. Bizansn Seluklu sultan II. zzettin Keykavusla mcadelesi b. II. Bulgar Devletinin Anadolu Seluklu Devletiyle ittifak kurmas c. Kpaklarn II. Bulgar Devletini ortadan kaldrma giriimi d. 1263 ylnda Nogay Hann lhanl hkmdar Hlagy yenmesi e. Memluklu sultannn Bizansla ittifak kurmas

4. nite - Bizans ve Kuzeyli Trk Komular (4-14. Yzyl)

101

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

1. d 2. b Yantnz doru deilse Giri blmn yeniden okuyunuz. Yantnz doru deilse Gktrk-Bizans likileri blmn yeniden dikkatle gzden geiriniz. Yantnz doru deilse Avar-Bizans Mnasebetleri blmn yeniden okuyunuz. Yantnz doru deilse Bulgarlar ve Bizans blmn yeniden okuyunuz. Yantnz doru deilse Bulgarlar ve Bizans blmn yeniden gzden geiriniz. Yantnz doru deilse Hazarlar ile Bizansllar blmn yeniden okuyunuz. Yantnz doru deilse Peenekler ve Bizans blmn yeniden okuyunuz. Yantnz doru deilse Ouzlar (Uzlar) ile Bizans blmn yeniden okuyunuz. Yantnz doru deilse Kpak/Kuman-Bizans likileri blmn yeniden okuyunuz. Yantnz doru deilse Tatarlarn Bizansla likileri blmn yeniden okuyunuz.

Sra Sizde Yant Anahtar

Sra Sizde 1 Bizans tarihi boyunca varln tehdit eden pek ok rakiple karlamtr. Bizans diplomasisinin esas, asker olarak ba edemedii dmanna yeni rakip oluturmak olmutur. Bu amala karlat sorunlar zmek amacyla Bizans, VII. yzyla kadar kuzeyden gelen Hunlar, Atilla, Gktrk ve Avarlar gibi Trk kavimleriyle ibirlii yapmtr. Bizans, 4. yzylda Ostrogot ve Vizigotlara kar Hunlarla, Bat Romaya kar Atilla ile, 6. yzylda Sasanilere kar Gktrklerle, Slav, Bulgar ve Lombardlara kar Avarlarla anlamalar yapmtr. Bizans bu anlamalar gerei Kuzeyli Trk komularna yllk hara demitir. Bu hara denmedii zaman Kuzeyli Trk komular Bizans topraklarn yamalamak amacyla aknlarda bulunmutur. Pek ok Bizans ehri ele geirilmesine ramen buralara iskan politikas uygulanmamtr. Bunun sonucu olarak Bizans Devleti blgeye gelen yeni bir kavimle anlama imzalayarak eski mttefikini bertaraf etme baars gstermitir. Sra Sizde 2 Bulgarlarn 865 ylnda Borisin hkmdarl dneminde Hristiyanl kabul etmesinin etkisi, Borisin bu dnemde Bizans imparatoru olan Mihailin adn almas ve Mihail-Boris olarak anlmas olmutur. Hristiyanln daha sonraki etkisiyle blgedeki Slavlarla karan Bulgarlar, devlet tekilat geleneklerinin Trk usulne dayanmasna ramen dillerini kaybederek Slavlamlardr. Hazarlar ise, alt tabakann Hristiyanl, ynetici grubun Yahudilii kabul ile Trk dnyasndan koptular. Trk yurdu olan Det-i Kpak blgesinde Bizans ve Ruslarla ilikilerine ramen devlet olarak varlklarn srdremediler. Sra Sizde 3 1091 ylna gelindiinde Balkanlarda Bizans ordusunu 3 kere yenme baars gstererek Filibe, Edirne ve Kean alarak Trakya blgesine hakim olan Peenekler vard. Anadoluda ise 1071 Malazgirt Savandan sonra Marmara sahillerine kadar ulaan Seluklular ortaya kmt. Ege sahillerinde ise zmir merkezli olarak aka Bey, donanmasyla blgeyi kontrol ediyordu. Bu siyasi teekkl de Trk kkenliydi ve Bizans ortak tehlike olarak alglyorlard. Bunun sonucu olarak 1091 ylnda Bizansa kar bu Trk grubu Balkanlar ve Anadoluyu iine alan Trk ittifakn kurdular.

3. a 4. c 5. e 6. b 7. e 8. c 9. a 10. d

102

Bizans Tarihi

Yararlanlan Kaynaklar
Sra Sizde 4 Balkanlardaki Kuman nfusunun oluumu, ayr yzyllarda gerekleen iki temel g dalgasyla olumutur. Birinci g dalgas 11. yzyln sonu ile 12. yzyln banda gereklemitir. Bu ilk g dalgasnda Kumanlar, Dobruca, Deliorman, Rodoplar ve Makedonyaya yerlemilerdir. Balkanlara ikinci ana Kuman g ise, 13. yzylda 1236 ylndan sonra ortaya kmtr. Kumanlar, bu g dalgasyla nce Trakyaya yerletiler. Daha sonra znik imparatoru III. Ioannis Vatacis Dukas, Kumanlar Bat Anadoluda Menderes Ovasna yerletirdi. Bylece Balkanlar ve Bat Anadoluda Kuman nfusu olutu. Brook, Kevin Alan, Hazar-Bizans likileri, Trkler C.2, Ankara 2002, s. 473-480. Browning, R., Byzantium and Bulgaria, A Comparatve Study Across the Early Medieval Fronter, London 1975. Browning, R., The Byzantine Empire, Washington 1992. Erdemir Palaz, Hatice, Gktrk-Bizans likileri, stanbul 2003. Gkbel, Ahmet, Kpaklar/Kumanlar, Trkler C.2, 2002, s. 729-756. Hersak, Emil, Avarlar: Etnik Yaradl Tarihlerine bir bak, Trkler, C.2, Ankara 2002, s. 641-657. Jireek, K., storiya na Blgarite, Sofya 1978. Kafesolu, , Trk Milli Kltr, stanbul 1991. Kayapnar, Aye, Kumanlar ve II. Bulgar Devleti (11871370), Trkler, C.2, Ankara 2002, s. 810-819. Kurat, A.N, IV-XVIII. Yzyllarda Karadenizdeki Trk Kavimleri ve Devletleri, Ankara 1972. Lazarov, ., Pavlov, P., Ttndjiev, ., Palangursky, M., Kratka storiya na blgarskiya narod, Sofya 1993. Mangaltepe, smail, (Menandros Protektor ve Theophylaktos Simokattes) Bizans Kaynaklarnda Trkler, stanbul 2009. McEvedy, C., Ortaa Tarih Atlas, ev. Ayen Anadol, stanbul 2004, s.57. Mutafiev, P. - Mutafieva, V., storiya na Blgarskiya narod ot naenkite na ovekiya jivot po naite zemi do blgarskoto vzrajdane, Sofya 1995. Nemeth, G., La provenance du nom bulgar, Symbolae grammaticae in honorem Ioannis Rozwadowski, c. II, Cracow 1927, s. 217-222. Nemeth, G., Atilla ve Hunlar, Ankara 1982. Obolensky, D., The Byzantine Commonwealth, Eastern Europe 500-1453, London 1974. Ostrogorsky, G., Bizans Devleti Tarihi, ev. F. ltan, Ankara 1986. gel, Bahaeddin, Gktrk Yaztlarnn Apurumlar ve Fu-lin Problemi, Belleten, LXL33 (1945), 63-87. Rasoniy, L., Tuna Kprleri, Ankara 1984. Rasonyi, L., Tarihte Trklk, Ankara 1971. Roux, J.-P., Histoire des Turcs, Deux Mille ans du Pacifique la Mditerranne, Fayard 1984. Runciman, St., A History of the First Bulgarian Empire, London 1930. Taal, Ahmet, Gktrkler, Trkler, 2002, 15-48. Taal, Ahmet, Gk-Trkler, Ankara 2003.

4. nite - Bizans ve Kuzeyli Trk Komular (4-14. Yzyl)

103

Vassary, stvan, Kumanlar ve Tatarlar, Osmanl ncesi Balkanlarda Doulu Askerler, (1185-1365), ev. Ali Cevat Akkoyunlu, stanbul 2008. Wittek, P., Les Gagaouzes=Les Gens de Kaykaus, Rocwnik Orientalisticzny, XVII (1952), s. 12-24. Ycel Uydu, Muall, Balkanlarda Peenekler, Trkler, C.2 2002, s. 714-726. Ycel Uydu, Muall, Hazar Hakanl, Trkler, C.2 2002, s. 445-463. Zlatarsky, V., storiya na blgarskata drjava prez srednite vekove, c. I/1, Sofya 1970.

5
Amalarmz

BZANS TARH

Bu niteyi tamamladktan sonra; Bizans - Byk Seluklu Devleti arasndaki ilikileri aklayabilecek; Hal seferlerinin Bizansa ve slam dnyasna etkisini aklayabilecek; Anadolunun fethini ve slamlamasn tartabilecek; Bizans - Anadolu Seluklular arasndaki mnasebetleri aklayabileceksiniz.

Anahtar Kavramlar
Bizans Devleti Anadoluya Byk Seluklu Aknlar Makedon ve Komninos ve Paleologos Hanedanlar Pasinler, Malazgirt, Miriokefalon Savalar I., II., III. ve IV. Hal Seferleri Anadolunun Fethi, Trklemesi ve slamlamas Anadolu Seluklu Devleti znik Bizans Devleti

indekiler
BZANS - BYK SELUKLU LKLER HALI SEFERLER, BZANS VE SLAM DNYASI ANADOLUNUN FETH VE SLAMLAMASI ANADOLU SELUKLULARI VE BZANS

Bizans Tarihi

Bizans - Seluklu Devleti likileri

Bizans - Seluklu Devleti likileri

BZANS - BYK SELUKLU LKLER
Genel olarak 1038-1157 yllar arasnda arlkl olarak ran, Irak, Suriye ve Anadolu corafyasnda hkimiyet kurmu olan Byk Seluklu Devleti dneminde Bizans mparatorluunu Makedon ve Komninos hanedanlar ynetmilerdir. Makedon Hanedan 867-1056 yllar arasnda iktidarda kalm ve zellikle II. Vasil (9761025) zamannda Bizans mparatorluu ustinianos dneminden sonra en geni snrlarna ulamtr. Ancak II. Vasili takip eden Makedon hanedanna mensup imparatorlar dneminde devlet hzl bir gerileme sreci iine girmitir. 1056 - 1181 yllar arasnda Bizans sivil ve askeri asalet snf arasndaki i mcaledelerde iyice zayflayan Bizans mparatorluunun bana 1081 - 1185 yllar arasnda Kastomonu kkenli Komninos hanedan gemitir. Dolaysyla Byk Seluklular, Bizansn Makedon, sivil ve askeri asalet snf ile Komninos hanedanna mensup idarecilerle Anadoluda mcadele iine girmilerdir.

ar Beyin Anadolu Seferi ve Trkmen Aknlar

Ouzlarn ok kolunun Knk boyuna mensup olan Seluklularn atas kabul edilen Dukak, X. yzyln ikinci yarsnda Aral Glnn dousunda hkm sren Ouz Yabgu Devletinin ordu bakomutan idi. Dukakn yerini alan olu Seluk Cend ehrine gelerek slmiyeti kabul edip Mslman oldu (Kymen, 1993, s.6 vd.). Seluk Beyin 1007 ylnda Cend ehrinde lmesinin ardndan ailenin bana oullarndan Arslan Yabgu geti (Kymen, 1993, s.33-34). Bir sre sonra Cendden ayrlan Seluklular, Mvernnehr blgesine geldiler. Arslan Yabgunun 1025 ylnda Gazneli hkmdar Mahmud (998-1030) tarafndan Hindistandaki Kalincar Kalesine hapsedilmesi ve 1032 ylnda burada lmesinin ardndan hanedann idaresi Seluk Beyin torunlar Turul Bey (. 1063) ve ar Beye (. 1060) geti. Turul ve ar Beyler, 27 Mays 1040da Gazneli hkmdar Mesudu (1031-1041) Dandanakan Savanda malup ederek Seluklu Devletini kurdular (Turan, 1996,1, s.111-112). Bizans mparatorluu ile Byk Seluklu Devleti arasndaki ilikiler ar Beyin 1015/1016da bin kiilik bir svari birlii ile Van Gl havzasndaki Ermeni Vaspurakan Krallnn topraklarn hedef alan keif mahiyetindeki aknyla balar. 1028 ylnda bu kez Gazneli Mahmudun nnden kaan Yabgulu Trkmenlerinin, Irak, Azerbaycan ve Dou Anadolu Blgesine girdikleri grlmektedir. Bizans mparatorluuna ait blgelerden ok Gneydou Anadoludaki Mslman hkimlerin topraklarn hedef alan aknlar srasnda ar kayplar vermilerdir.
Ouzlar: Ouz Trkleri Bozok ve ok olarak ikiye ayrlyor. Her biri on iki boydan 24 boy ouzlar tekil ediyordu.

106

Bizans Tarihi

Bu tarihlerde Dou Anadolunun siyas yapsnda bir takm deiiklikler olmaktayd. Ermeni kral I. Gagikin (990-1020) lmnn ardndan kan karklklar frsat bilen Bizans mparatoru II. Vasil (976-1025), 1021/22 ylnda kt seferle Vaspurakan Ermeni Krall topraklarn Bizans arazisine katmas (Ostrogorsky, 1991, s.286 vd.) ve IX. Konstantinos Monomahosun (1042-1055) 1045 ylnda, II. Vasil (976 - 1025) dneminde yaplan antlama gerei Ermeni Ani Krallnn topraklarn ilhak etmesiyle Byk Seluklu Devleti ile Bizans mparatorluu arasnda herhangi bir tampon blge kalmam oluyordu (Demirkent, DA-6, stanbul 1992, s.237).

Turul Bey Dnemi (1040-1063)

Turul ve ar Beylerin 1040 ylnda Dandanakanda Gaznelilere kar elde ettikleri kesin zaferin ardndan Mervde toplanan kurultayda lke hanedan mensuplar arasnda taksim edildi. Bat ynndeki fetihleri yrtme grevini bizzat stlenen Turul Bey ise bu amala ilk i olarak devlet merkezini Niaburdan Reye nakletti. Bylece daha nce Anadolu topraklarnda Trkmenler tarafndan yrtlen aknlarn yerini Seluklu ordularnn fetihleri alacakt.

Pasinler Sava (1048)

Rey: Rey ehri bgn rann bakenti olan Tahran ehrinin gney snrlar iinde yer alr.

Liparitis: Kafkasyada Grc kkenli bir aile olan Liparitis ailesi 1048 ylndan itibaren Seluklulara kar mcadelede Bizans ordusu iinde yer almtr. Ancak daha sonra bu ailenin nemli bir kolu Seluklulara katlarak Seluklu hizmetinde yer alrken dier bir kolu 1177 ylna kadar Bizansta varln srdrmtr.

Kararghn Rey ehrinde kuran Turul Bey, emrindeki Seluklu ehzdelerinin her birini belirli bir blgenin fethi ile grevlendirdi. Bizans mparatorluu ile Byk Seluklu Devletinin kuvvetleri arasndaki ilk karlama Vaspurakan snrndaki Byk Zap suyu kenarnda meydana geldi. Bu savata Bizans ordusu tarafndan pusuya drlen Seluklu kuvvetleri ar bir yenilgiye uratld (Turan, 1996,1, s.121). Bu malubiyet zerine Turul Bey, Azerbaycan valiliine tayin ettii brahim Ynal Anadolu seferi ile grevlendirdi. brahim Ynal idaresindeki Seluklu ordusu ile Liparitis komutasndaki Bizans ordusu arasnda Erzurum Pasinler Ovasnda gerekleen sava Seluklu kuvvetleri kazand (1048). Savatan sonra karlkl gidip gelen elilik heyetlerinin ardndan Bizans mparatoru IX. Konstantinos Monomahos, Emevler devrinde stanbulda in edilen cami ve medresenin tamir edilmesi, okutulan hutbenin, Abbas Halifesi ve Seluklu sultan adna deitirilmesi, caminin mihrabna Seluklu hkimiyet alameti olarak ok ve yay iaretlerinin konulmas, eklindeki istekleri kabul etti. Ancak Turul Beyin daha nce Abbas Halifeliine denen yllk verginin, imdi kendilerine denmesi teklifi, imparator tarafndan kabul edilmeyince iki devlet arasnda herhangi bir anlamaya varlamad (Turan, 1996,1, s.122-124).

Turul Beyin Anadolu Seferi (1054)

1054 ylnda byk bir ordu ile Dou Anadoluya giren Turul Bey ilk olarak Van Glnn kuzeydousundaki Muradiye (Bergri) ve Van Glnn kuzeyindeki dier bir nemli ehir olan Ercii ele geirdi. Bu iki ehrin zapt edilmesinden sonra Turul Bey, blgenin en nemli ehirlerinden birisi olan Malazgirt nlerine gelerek burasn kuatt. Ancak Bizans valisi Vasilin iddetli direnii karsnda bir sonu alnamad ve Seluklu sultan kuatmay kaldrarak geri ekilmek zorunda kald (Turan, 1996,1, s.131).

Seluklu Beylerinin Faaliyetleri (1054-1063)

Turul Beyin Anadoludan ayrlmasndan hemen sonra bir Bizans ordusu Genceye kadar ilerledi. Bu harekt zerine Turul Beyin Azerbaycan ve Anadolu snrna tayin ettii kardeinin olu Yakutnin emrindeki komutanlardan Samuk, Bi-

5. nite - Bizans - Seluklu Devleti likileri

107

zans topraklarna aknlar dzenledi. 1058 yl sonlarnda Dinar Bey komutasndaki 3000 kiilik Seluklu birlii Malatyay ele geirerek yamalad (Turan, 1996,1, s.151). Turul Beyin emriyle 1059 ylnda Anadoluya Seluklu aknlar yeniden balad ve Salar- Horasan, Samuk, Emir Kapar ve Kicacic adl beylerin idaresindeki byk bir Seluklu ordusu Anadoluya girdi. ki koldan hareket eden bu kuvvetlerin bir ksm Samuk idaresinde Sivas zerine yrd ve ehri ele geirdi (1059). Salar- Horasan idaresindeki ikinci kol ise Urfay kuatt fakat ele geiremedi (1059). 1062 ylnda da Seluklu ordusu, Erganinin kuzeyindeki Bagi ve Tulhuma kadar aknlar dzenledikten sonra ele geirdikleri ganimet ve esirlerle birlikte Azerbaycana geri dnd.

Sultan Alp Arslan Dnemi (1063-1072)

Turul Beyin 4 Eyll 1063de lmesi zerine o srada Horasan genel valisi olan ar Beyin olu Alp Arslan, Seluklu tahtna oturdu. Ayn dnemde Bizans tahtnda X. Konstantinos Dukas (1059-1067) bulunmaktayd. Bakent sivil aristokrasisinin temsilcisi olan X. Konstantinos Dukasn ald mal nlemler erevesinde ordudaki asker mevcudunu azaltma karar, imparatorluk asndan olumsuz sonular dourdu.

Alp Arslann Grcistan ve Dou Anadolu Seferi (1064)

Amcas Turul Beyin bat siyasetini devam ettiren sultan Alp Arslan, lke iinde dzeni saladktan sonra 22 ubat 1064de Grcistan ve Dou Anadolu seferine kt. Grcistanda fetihler yaparak blge hkimlerini itaat altna alan Alp Arslan Anadoluya dnerek dier kuvvetleri ile birleti. Bundan sonra Bizansn doudaki en nemli merkezlerinden birisi olan Ani zerine yryen Seluklu sultan, uzun bir kuatmann ardndan ehri ele geirdi (Turan, 1996,1, s.155-156).

Seluklu Beylerinin Faaliyetleri (1064-1068)

Alp Arslann Anadoludan ayrlmasnn ardndan grevlendirdii beylerinden Salar- Horasan idaresindeki birlikler, Bizans hkimiyetindeki Urfa blgesine aknlar dzenledi ve karsna kan Bizans kuvvetlerini malup etti. Ayn sralarda Diyarbakr blgesinde faaliyetlerde bulunan dier bir Seluklu Beyi Hanolu Harun, Halep ve evresinde hkm sren Mirdasoullar ile ittifak kurarak Bizans arazilerine aknlar dzenledi. Bu Seluklu beyi daha sonra Kuzey Suriyeye sefer dzenleyen Bizans imparatoru IV. Romanos Diogenise (1068-1071) kar da baar ile mcadele etmitir (Turan, 1996,1, s.162). Bu dnemde Anadoluda faaliyetlerde bulunan Seluklu beyleri iinde en mehur olan hi phesiz Afin Bey idi. Antep, Antakya ve Malatya civarnda fetihler yapan Afin Bey daha sonra Anadolu Blgesine girerek 1067 ylnda Kayseriyi zapt etti. Ertesi yl Suriyeye kadar inen Bizans ordusunun arkasndan dolaarak stanbul-Kilikya yolu zerindeki Amuriyye (Amorion) Kalesini ele geirdi. Son olarak 1070 ylnda Alp Arslannn nnden kaarak Anadoluya giren ve daha sonra Bizansa snmak iin stanbula giden Seluklu ehzadesi Erbasan takip eden Afin Bey stanbul Boaznn Anadolu kysndaki Kadkye kadar ilerledi. Erbasan ve yanndakilerin kendisine teslimi iin imparatora haber gnderen Afin Bey, bu istei kabul edilmeyince yolu zerindeki tm Bizans yerleim birimlerini yamalayarak geri dnd (Turan, 1996,1, s.176).

Amorion: Gnmzde Afyon ilinin 80 km kuzeydousunda Emirda ilesinin yaknnda Hisarky olarak bilinen yerleim birimidir.

108

Resim 5.1

11. Yzyl Anadolusu

Bizans Tarihi

5. nite - Bizans - Seluklu Devleti likileri

109

Malazgirt Sava ve Sonular

mparator X. Konstantinos Dukasn lmnden sonra onun ei Evdokia ile evlenerek Ocak 1068de Bizans tahtna oturan IV. Romanos Diogenis, iktidara gelir gelmez Trklerin Anadoludaki faaliyetlerine son vermek dncesi ile harekete geti. Bu amala o, 1068 ve 1069 yllarnda Anadoluya iki sefer dzenledi. Ancak kalc bir sonu elde edemedi. IV. Romanos Diogenis, 1071 yl ilkbaharnda tm Seluklu lkesini istila etmek amacyla stanbuldan byk bir ordu ile yola kt. Alp Arslan Halep nlerinde iken, Bizans mparatorunun byk bir ordu ile Erzuruma doru ilerlediini renince Msr seferini yarda keserek derhal Anadoluya dnd. 26 Austos Cuma gn Malazgirt-Ahlat arasndaki Rahve Ovasnda taraflarn kar karya geldii savata, Bizans ordusu neredeyse tamamen imha edildii gibi imparator IV. Romanos Diogenis de tutsak alnd. Esir Bizans mparatoru ve Alp Arslan arasnda bir antlama imzaland. Ancak Alp Arslan tarafndan lkesine dnmesi iin serbest braklan IV. Romanos Diogenis, stanbuldaki muhalif grup tarafndan yaplan darbe ile iktidardan indirildi. Devrik imparatorun tahtta yeniden hak iddia etme ihtimaline kar gzlerine mil ekilmesi ve stanbulda hapse atlmasnn ardndan hayatn kaybetmesi ile bu antlama da geersiz oldu (Ostrogorsky, 1991, s.319). Malazgirt zaferinin ardndan Bizans-Seluklu ilikilerinde yeni bir dnem balamtr. Nitekim Malazgirt Sava ncesinde Anadoluda Trk yerleiminden sz etmek pek mmkn deilken, bu zaferden sonra Trkler artk ele geirdikleri blgelerde kalc olarak yerlemeye balamlardr. Anadolunun Trk yerleimine ald Malazgirt Savana kadar olan srete SIRA SZDE Bizans-Seluklu ilikilerini siyas adan deerlendiriniz.
DNELM HALI SEFERLER, BZANS VE SLAM DNYASI

SIRA SZDE

DNELM S O R U

Hal Seferleri Dncesinin Douu

S O R U

Hal Seferleri, dourduu sonular itibaryla insanlk tarihindeki en nemli olaylar arasnda yer almaktadr. Kutsal topraklarn kfirlerin igalinden kurtarlmas sloDKKAT ganyla balayan bu hareketin, din amalarla yapld vurgulanmaya allmtr. Oysa ki, 638 ylnda Hz. merin Kudse girdiini dnrsek kutsal topraklar SIRA 450 yldan fazla bir sredir Mslmanlarn elinde bulunuyordu ve SZDE bunca yldr harekete gemeyen Hristiyan dnyas imdi ne olmutu da doudaki din kardelerini kurtarmak iin bir eyler yapma gereini duymutu. BuAMALARIMIZ adan bakldnda Hal Seferleri dncesinin douunda siyas, sosyal ve ekonomik sebeplerin ok daha etkili olduu anlalmaktadr (Demirkent, 1997, s.1). Ortaa Avrupasnda uzun zamandr devam eden alk, yoksulluk ve toprakszlk sorunu soyK T A Avrupal P lular zm aramaya sevk etmekteydi. Ayrca Bat Kilisesinin bu dnemde Bizans mparatorluunun iinde bulunduu zayf durumu deerlendirerek kudretini douda yayma istei byle bir seferi zorunlu klyordu (Demirkent, 1997, TELEV Z Y O Ns.1-2).

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

Bizans ve Bat
Bizans mparatorluunun evrensel hkimiyetini ve talyadaki varln devam et N T E R N E Tkopmamas tirmek isteyen mparatorlar, stanbul ve Roma kiliselerinin birbirinden iin byk aba sarf etmilerdi. yle ki, bu birlii korumak isteyen I. Vasil (867NTERNET

110

Bizans Tarihi

Papa: Hristiyanln Katolik mezhebine bal olanlarn Romada ikamet eden en st dini liderine verilen sfattr. Patrik: Hristiyanln Ortodoks mezhebine bal olanlarn stanbulda ikamet eden en byk dini nderine verilen sfattr. shisma: Hristiyanlk iinde Katolik ve Ortodoks inanlarnn birbirinden ayrlmasa Shisma denir. Bu ayrlk 1054 ylndan gnmze kadar devam etmektedir.

886) ve haleflerinin Roma Kilisesinin stanbul Kilisesi zerinde stnlk kurma teebbslerini bile desteklemilerdi (Ostrogorsky, 1991, s.310). ki kilise arasndaki rekabetin altnda yatan sebep evrensellik meselesi idi. Roma Kilisesi, tm Hristiyanlarn en byk temsilcisinin Papa olmas gerektiini iddia ederken, bu fikre itiraz eden Dou Kilisesi, patrikliklerin kendi blgelerinde zerk bir yapda olmalarn savunuyordu. Taraflar arasndaki bu atma 16 Temmuz 1054te Roma heyeti Ayasofyada Patrik Kirularios ve etrafndakilerini aforoz ettiini buna karlk Patrikliin de Roma heyetindekileri aforoz ettiini aklamasyla sonuland. Bylece shisma hareketi gerekleerek stanbul ve Roma Kiliseleri birbirinden tamamen kopmu oldu. Bat Kilisesi nihayet arad frsat yakalamt. Avrupadaki uygun artlarn yan sra Bizans mparatorluunun Trkler karsndaki zayf durumu nedeniyle stanbul Patriine boyun edirilerek Roma Kilisesi tm Hristiyanlarn yegne temsilcisi haline gelebilirdi. Ayrca eskiden Bizansa ait olan topraklardan Trkler karldktan sonra Avrupal soylular buralarda kendi hkimiyetlerini kurabilirlerdi. Bu sebeple 1074 ylnda Bizans mparatoru VII. Mihail Dukasn (1071-1078) Trkleri Anadoludan kartmak iin Avrupadan cretli asker talebi Papa VII. Gregorius (1073 - 1085) tarafndan olumlu karland. Ancak yerine getirilemedi (Runciman, 1989, s.77-78). Bununla birlikte bu fikir Batda hi unutulmad gibi zaman zaman Bizans mparatorluundan da bu dorultuda istekler tekrarland.

Birinci Hal Seferi (1096-1099)

Komninos: Aleksios Komninos 1081 - 1185 yllar arasnda yaklak bir asr srecek olan ve Anadolu Seluklu Devleti ile mcadele edecek olan Komninos hanedannn kurucusu Bizans imparatorudur.

Bizans imparatoru I. Aleksios Komninos (1081-1118) da 1089 ylnda Papa II. Urbanustan (1088 - 1099) cretli asker gnderilmesini istedi. Onun bu talebi, gcn Douya hkim klma dncesini tayan Papalk tarafndan farkl bir ekilde deerlendirildi. I. Aleksiosun cretli asker talebi Papa II. Urbanusun 27 Kasm 1095te orta Fransada bulunan Clermont kentinde toplanan konsilde yapt ar byk bir Hal Seferi halini ald (Demirkent, 1997, s.5vd.). Ancak Bizans topraklarna giren Hallar, Bizans tebaas Hristiyan halkn mallarn da yamalam ve pek ounu ldrmlerdir. Pierre lErmite adl bir keiin idaresinde stanbula ulaan babozuk bu hal kitlesi, mparator Aleksios tarafndan Anadolu yakasna geirilerek Yalova yaknndaki Kibatos kararghnda arkalarndan gelen asl Hal kuvvetlerini beklemeleri sylendi. Ancak uyarlara kulak asmayan Pierre lErmite ve evresindekiler, civar blgeleri yamalayp karlarna kan herkesi ldrdler. Hallarn znik yaknlarndaki kasaba ve kyleri tahrip ettiini duyan I. Kl Arslan (1093-1107) onlar zerine bir ordu sevk etti. Seluklu kuvvetleri tarafndan pusuya drlen Hallar tamamen imha edildi. Sa kurtulmay baaranlar ise imparator I. Aleksios Komninosun gnderdii gemiler ile stanbula geri gtrldler (Demirkent, 1997, s.11vd.). I. Hal Seferine katlan asl Hal ordular 1096 yl sonbaharndan itibaren stanbula gelmeye balad. mparator I. Aleksios Komninos ile kendilerine salayaca erzak ve malzeme yardm karlnda Anadoluda ele geirecekleri yerleri Bizans mparatorluuna teslim edecekleri hususunda bir antlama yapan Hal liderleri, Bizans gemileriyle Anadolu yakasna geirildiler. Pelekanondaki kararghta toplanan Hal ordusu, hazrlklarn tamamladktan sonra Seluklu bakenti znik zerine yrd.

5. nite - Bizans - Seluklu Devleti likileri

111

Bu srada Malatyay kuatmakta olan I. Kl Arslan, bakentinin Hallar tarafndan kuatldn haber alnca derhal geri dnd. Ancak kuatmay yaramayan Seluklu sultan geri ekilmek zorunda kald. Haftalarca sren iddetli kuatma karsnda daha fazla dayanamayacaklarn anlayan savunmaclar, ehri Hallarn ele geirmesi halinde katliam yapacaklarn bildiklerinden Bizans mparatoruna haber gndererek kendilerine zarar verilmeyecei garanti edilirse zniki Bizans kuvvetlerine teslim edeceklerini bildirdiler. Bu teklifleri kabul edilince 18 Haziran 1097 gecesi gl tarafndaki kapdan ieri alnan Bizans kuvvetleri ehre hkim oldu (Demirkent, DA-6, stanbul 1992, s.237). znikin ele geirilmesinden bir hafta sonra Hallar 21 Haziranda Eskiehire doru yola ktlar. Bu esnada znik nnde baarsz olarak geri ekilen I. Kl Arslan, Anadoludan geecek hallar karlamak iin Danimendli Gmtekin Ahmet Gazi ve Kayseri Blgesinin hkimi olan Hasan Bey ile kuvvetlerini birletirdi ve Eskiehir Ovasnda Hallarla bir meydan savana girdi. Fakat I. Kl Arslan komutasndaki mttefik kuvvetleri bu savata batan aa zrhl ve uzun mzrakl Hal valyeleri karsnda baarsz olarak geri ekilmek zorunda kald (Demirkent, 1997, s.34vd.). Hal kuvvetleri Eskiehirden sonra Konya, Ereli, Kayseri, Gksun ve Mara zerinden ilerleyerek Ekim 1097de Antakya nlerine geldiler. 10 Mart 1098de Urfa ve 2/3 Haziran 1098de Antakyay ardndan Suriye zerinden gneye doru inerek 15 Temmuz 1099da Kuds ele geirdiler. 1109 ylnda da Trablus Kontluu kuruldu. I. Hal seferinin sonucu olarak islam dnyas iinde Antakya, Urfa, Trablusam ve Kudste 4 tane Hal ehir devleti kuruldu. I. Hal Seferinin bu baars Avrupada byk bir heyecan uyandrd ve yeni ordularn yola kmasna sebep oldu. Ancak 1101 ylnda birbiri ardna Anadolu topraklarna giren Hal ordular bu kez baarl olamamlar ve Seluklu kuvvetleri tarafndan neredeyse tamamen imha edilmilerdir. I. Hal Seferi srasnda saylar yz binlerle ifade edilen Hal ordularnn Anadoludan gemesi I. Sultan Kl Arslann yeniden toparlamaya alt Anadolu Seluklu Devletine ar bir darbe indirdi. Bu sayede Bizans mparatorluu bata znik, zmir ve Efes gibi nemli ehirler olmak zere tm ky blgelerini Trklerden geri ald. zniki Bizansa kaptran I. Kl Arslan ise Konyay yeni devlet merkezi olarak seti.

kinci Hal Seferi (1147-1149)

Byk Seluklu Devletinin Musul hkimi madeddin Zengi nin 24 Aralk 1144de Urfay ele geirerek Urfa Hal Kontluuna son vermesi Avrupada byk yank buldu. Bu nedenle 1145 yl Aralk aynda Papa III. Eugenius (1145 - 1153) yeni bir sefer arsnda bulundu. Papann ars ile Alman imparatoru III. Konrad (1138 1152) ve Fransa kral VII. Louis, (1137 - 1180) komutasnda iki byk Hal ordusu Avrupadan yola kt. 10 Eyll 1147de stanbul nlerine gelen Alman imparatoru III. Konrad yol boyunca ordusunun yapt taknlklar sebebiyle Bizans imparatoru I. Manuil Komninos (1143-1180) tarafndan pek ho karlanmad. I. Manuil Komninos, ordusunu Anadolu yakasna geirdii Alman imparatoruna kendisine verecei rehberlerin nclnde Bizans arazilerinden geerek Antalyaya gitmesini ve Trklerle savamamasn tavsiye etti. Ancak Bizans imparatorunun uyarlarna kulak asmayan III. Konrad, I. Hal ordularnn takip ettii yolu izlemeZengiler: 12. ve 13. yzyllarda Kuzey Irak ve Suriyede hkm srecek olan Seluklu Atabeyi mameddin Zenginin adna izafeten oluan Zengiler Atabeyliinin kurucusudur.

112

Bizans Tarihi

ye karar vererek znike kadar ulat. Ancak Seluklu topraklarna girdiklerinde her ey deiti. Yiyecek ve su sknts eken Hal askerleri 25 Ekimde gnmzde Eskiehirin iinde kalan Eskihisar olarak bilinen ve o dnemde Dorileon olarak adlandrlan yerin yaknndaki Sarsu Irmana ulatklarnda verdikleri mola srasnda Seluklu sultan I. Mesud (1116-1155) komutasndaki Seluklu ordusunun ani saldrsna urad. Ordusu tamamen kltan geirilen III. Konrad hayatn glkle kurtard ve tm arlklarn brakarak yanndaki kk bir birlikle znike doru kat (Demirkent, 1997, s.104 vd.). Fransa kral VII. Louisin komutasndaki ikinci ordu 4 Ekim 1147de stanbula geldi. Kasm ay banda znike ulaan Franszlar, Balkesir, Bergama, zmir yolu ile Efese Aralk aynda da Denizliye doru ilerledi. Yolculuk srasnda Yalva yaknlarndaki nehri geerken Trklerin saldrsna urayan Hal ordusu bu saldry atlatarak Ocak banda Denizliye ulat. Denizlide dinlenmeyi umut eden VII. Louis, byk bir hayal krkl yaad. nk ehir ahalisi her eylerini yanlarna alarak civardaki dalara ekilmiti. Denizlide yiyecek hibir ey bulamayan VII. Louis vakit kaybetmeden yola devam edilmesi emrini verdi. Bir yandan hava koullar dier yandan Trklerin srekli saldrlar altnda Toros dalarn aarak sahile inmeye alyorlard. Perian haldeki Hallar dar Toros geitlerinde beklemedikleri bir anda Seluklu kuvvetleri tarafndan pusuya drlerek ar kayplar verdi (Runciman, 1992, s.225-226). Ordusunun byk bir ksmn kaybeden VII. Louis glkle Bizans hkimiyetindeki Antalyaya ulaabildi. II. Hal Seferi birincisinin aksine Hallar asndan tam anlam ile baarszlkla sonulanm, Bizans imparatoru I. Manuil Komninosun uyarlarna kulak asmayarak Seluklu topraklarndan gemeye kalkan Alman ve Fransz ordular neredeyse tamamen imha edilmitir.

nc Hal Seferi (1189-1192)

Suriye ve Msrda Eyybi hanedannn kurucusu Selahaddin Eyyubnin (11741193) Kuds fethiyle yaklak yzyllk bir aradan sonra 1187 ylnda ehir tekrar Mslmanlarn hkimiyetine girmi oluyordu. Papa VIII. Gregorius (1187) hemen bir bildiri yaynlayarak yeni bir Hal Seferi arsnda bulundu. Ancak o bu seferi gremeden birka ay sonra ld. Yerine Papa seilen III. Clemens (1187 - 1191) Alman imparatoru, ngiltere ve Fransa krallaryla temasa geti. Her de sefere katlmay kabul etmekle birlikte ancak birka yl sonra yola kabildiler. Fransa kral II. Philip (1180 - 1223) ve ngiltere kral Aslan Yrekli Richard (1189 - 1199) Akdeniz zerinden Akkaya gitmeyi tercih ederken, Alman imparatoru II. Friedrich Barbarossa (1152 - 1190) daha nceki seferlerde olduu gibi kutsal topraklara Anadolu zerinden geerek ulamaya karar verdi. 11 Mays 1189da yola kan II. Friedrich Barbarossa Macaristan zerinden Bizans topraklarna girdi. stanbula ulatktan sonra Bizans imparatoru II. sakios Angelos (1185-1195) ile gren Alman imparatoru, ordusunu 1190 yl Martnda anakkale Boazndan Anadolu yakasna geirdi. Balkesir-Alaehir zerinden Denizliye ulaan Hal ordusu buradan Anadolu ilerine doru ilerlemeye balad. Yolculuk srasnda Seluklu kuvvetleri tarafndan zaman zaman saldrya urayan Alman ordusu 17 Maysta Anadolu Seluklu Devletinin bakenti Konyaya girdi (Demirkent, 1997, s.151). II. Kl Arslann (1155-1192) oullarndan Kutbeddinin Hal ordusunu engellemeye ynelik giriimleri baarszlkla sonuland.

5. nite - Bizans - Seluklu Devleti likileri

113

Konyada pek fazla kalmayan II. Friedrich Barbarossa, Seluklu sultan ile anlatktan sonra yoluna devam etti ve Toroslar aarak Silifkeye ulat. Ancak 10 Haziran 1190da askerleri Gksu Nehri kenarnda II. Friedrich Barbarossann cesedini buldular (Demirkent, 1997, s.152). mparatorun lm ordusunun dalmasna sebep oldu. Askerlerin byk ksm deniz yoluyla Avrupaya dnerken geri kalan kuvvetlerle yola devam eden II. Friedrich Barbarossann olu Antakyaya gelerek babasnn cesedini burada Antakya katedralinde defnetti.

Drdnc Hal Seferi (1203-1204)

Kuds Mslmanlarn elinden geri almak amacyla Papa III. Innocentiusun (1198 - 1216) ars ile dzenlenen IV. Hal Seferi, Venedik Dou Enrico Dandalonun (1195 - 1205) mdahalesi ile asl amacndan saparak Bizans mparatorluuna ynelmi ve stanbulun Hallar tarafndan ele geirilerek burada bir Latin mparatorluunun kurulmas ile sonulanmtr. 1204 Nisannda Bizans bakentine giren Hal ordular o zamana kadar tarihin tank olduu en byk yama ve katliamlardan birini sergiledi. galin ardndan Flandre Kontu Baudouin (1204 - 1205) Ayasofyada imparatorluk tacn giyerken Venedikli Tommaso Morosini de patrik seildi. stanbulun dmesinden sonra ehri terk eden Bizans soylular Latinler tarafndan igal edilmemi blgelere giderek buralarda Bizansn devamn salayan devletler kurdular. Latin igali zerine stanbuldan kaan Bizans imparatoru III. Aleksios Angelosun damad I. Teodoros Laskaris (1204 - 1222) znikte, Mihail Dukas (1204 - 1215) Epirde hkimiyet kurdular. stanbulun Latinler tarafndan igal edilmesinden ok ksa bir sre nce I. Andoronikos Komninosun (1183 - 1185) torunlar Aleksios ve David ise Trabzonu ele geirerek Trabzon mparatorluunu kurmulard.
SIRA SZDE Hal Seferlerinin Bizans ve Anadoludaki Trk varl zerindeki etkilerini deerlendiriniz.

ANADOLUNUN FETH VE SLAMLAMASI DNELM Trk Fetihleri ncesinde Anadolunun Siyas ve S O R U Demografik Yaps
Anadolunun Trkler tarafndan fethedilmesi, Trk ve dnya tarihi asndan bir dnm noktas tekil etmektedir. Her ne kadar IV. yzyldan bata D balayarak KKAT Hun, Sabir ve Bulgar olmak zere eitli Trk topluluklarnn Anadoluya girdikleri bilinmekteyse de XI. yzyln ikinci yarsna kadar blgenin SIRA demografik yapsn SZDE deitirecek lde kalc bir Trk yerleiminden sz etmek mmkn deildir. Trk fetihleri ncesinde Anadolu, yzyllardr devam eden savalar nedeniyle AMALARIMIZ adeta bir harabe haline gelmiti. IV. yzyldan itibaren balayan ve asrlarca devam eden Bizans-Sasan savalar srasnda zaman zaman lkeyi batan baa kateden her iki tarafn ordular Anadoluda ar tahribatta bulunmulardr. Sasan Devle T slm A P tinin ortadan kalkmasnn ardndan ise bu sefer rana hkimKolan ordularnn Emevler ve Abbasler dneminde Anadolunun ilerine kadar uzanan seferler dzenledikleri grlmektedir. Btn bu mcadeleler sonucunda ky ve kasabalaTELEVZ YON r terk eden insanlar etraf surlarla evrili olan korunakl kalelerde yaamaya balam ve korunmasz dz alanlar sszlamtr.
NTERNET

SIRA SZDE

DNELM S O R U

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

NTERNET

114

Bizans Tarihi

Anadoluda siyas istikrarn yeniden saland IX. yzyln ikinci yars ile XI. yzyln ilk eyrei arasdaki dnemde Bizans ynetiminin Anadoluya asker, din ve ekonomik amal nfus transferleri, XII. yzylda Komninos hanedan imparatorlarnn Trkleri ky blgelerinden uzaklatrdktan sonra Anadoludaki Bizans ehirlerinin surlarn glendirmeleri ve nihayet XIII. yzylda znik mparatorluunun Bat Anadoluda kurduu birlik, (Baskc, 2009, s.35vd.) Trk yaylmas karsnda yerli nfusun korunmasna ksmen de olsa katkda bulunmutur.

Seluklu Sultanlarnn Takip Ettii Siyaset

Anadolu Seluklu Devletinin kurulmasnn ardndan daha nce ounlukla ganimet elde etmeye ynelik Trkmen aknlarnn yerini devlet nizam ve kanunlar erevesinde yaplan fetihler almtr. Bu topraklar bir vatan olarak gren Seluklu sultanlar kurduklar devletin snrlarn geniletmek iin yaptklar seferler srasnda ele geirdikleri blgelerde asayi ve huzurun temini iin gerekli tedbirleri almlardr. Devlet snrlarna dahil edilen blgelerde yaayan gayr-i mslim ahaliyi de kendi tebaas olarak gren Seluklu ynetimi onlarn da Mslman halkn sahip olduu haklara sahip olmalarn salamtr. Seluklu sultanlarnn takip ettii adaletli ynetim ilk Seluklu aknlar srasnda tedirgin olan yerli nfusun Seluklu ynetimine gvenmelerini ve sadakatle balanmalarn temin etmitir. Bizans mparatorluunun takip ettii Ortodokslatrma ve Rumlatrma siyasetinden muzdarip Monofizit Ermeniler ve Sryanilerin yan sra Bizans ynetiminin koyduu ar vergilerden bunalan Rum ahalinin de gnll olarak Seluklu tebaas olmay kabul ettiklerine dair dnemin kaynaklarnda pek ok bilgiye rastlanmaktadr. rnein 1142 yl lkbaharnda Suriye zerine sefere kan II. oannis Komninos (1118-1143), Beyehir civarna geldiinde gl zerindeki adalarda yaayan ve Konyadaki Trkler ile sk ilikiler iinde olan Rum ahalinin Bizansa tbi olmay reddetmesi olduka dikkat ekicidir. Devrin Bizans yazarlarndan Nikitas Honiatisin bu olay hakknda: Gln iinde, birok yerde sudan fkran kk fakat mstahkem adalarn ahalisi Hristiyan olmakla beraber, o sralarda kayklar aracl ile Konya Trkleri ile ok canl ilikiler srdrmekteydiler. Bylece bunlarla Trkler arasnda sadece kuvvetli bir dostluk kurulmakla kalmam, bunlar da adet ve gelenekleriyle hemen hemen Trklemilerdi. Bu sebepten de snr komularnn tarafn tutuyorlar ve Bizansllar kendilerine dman gryorlard. Uzun bir alkanlk ite milliyet ve dinden daha gl oluyor eklindeki ifadeleri (Niketas, 1995, s.24) gayr-i mslim ahalinin ruh halini yanstmas bakmndan nemlidir. Bu durum Trkler ile Anadoludaki Bizans halk arasnda nasl gl balar kurulduunu ve Trklerin kendi gelenek ve greneklerini Hristiyan ahaliye kabul ettirdiklerini gstermektedir. Trkler, blgenin yalnzca demografik yapsn deitirmekle kalmam, ayn zamanda Anadoluda yeni bir dzen kurmulard. Bylece Seluklu topraklar yeni gelen Trk nfus ile yerli ahalinin kaynat, din, dil, rk ayrm gzetilmeksizin uzlama iinde yaanan bir lke haline gelmiti.

Resim 5.2

12. Yzyl Anadolusu

5. nite - Bizans - Seluklu Devleti likileri

Bu harita, daha nce hazrlanm haritalardan yararlanlarak Hasan Ylmazyaar ve Levent Kayapnar Tarafndan izilmitir.

115

116

Bizans Tarihi

Anadolunun Siyas ve Demografik Yapsndaki Deiim

Anadolu, Bizans mparatorluu snrlar iindeki dier blgelerle karlatrldnda ok daha nemli bir konuma sahipti. Blge, verimli topraklarnda yetien rnleri ile stanbulun yiyecek ihtiyacn karlayan bir tahl ambar, toplanan vergilerle nemli bir gelir kayna idi. Hepsinden nemlisi Bizansn asker gcnn temelini oluturmaktayd. Zira ordunun en kalabalk ve sekin birlikleri Anadolu eyaletlerinde bulunmaktayd. Bunun doal bir sonucu olarak da Bizansn en gl hanedanlarnn ve en kudretli komutanlarnn yetitii bir corafyayd. Btn bunlarn dnda Dou-bat, kuzey-gney istikametinde tm lkeyi batan sona kateden yollara sahip blge stratejik adan da nemliydi. Byk bir ksmn Roma mparatorluundan devrald yol sistemini daha da gelitiren Bizans mparatorluu tm ehirleri birbirine balamt. Bakent stanbulu douya balayan en nemli yol Kadkyden zmit Krfezine, oradan znike geiyordu. znikten sonra Lefke, Osmaneli ve Eskiehire uzanan bu yol Kzlrma getikten sonra biri Krehir zerinden Kayseriye, dieri Nevehir ve Kemerhisar zerinden Tarsusa ve son olarak Belcik, Yldzeli zerinden Sivasa olmak zere kola ayrlyordu. Sivastan sonra da birka istikamete ayrlan yol kuzeyde Suehri ve ebinkarahisar, douda Divrii ve Erzurum, gneyde Malatyaya ulayordu. Bat-dou istikametinde kuzeyden geen yol ise zmit, Gerede, ankr, Mecitz, Amasya, Niksar ve ebinkarahisar zerinden Trabzona oradan da douda Erzurum ve Tebrize kadar uzanyordu. Dier bir nemli yol ise Eskiehir, Bolvadin, Akehir zerinden Kilikyaya inen yoldu. Sivas, Malatya, Diyarbakr zerinden Nusaybine ulaan yol ise Anadoluyu Suriyeye balyordu. Kuzey-gney istikametinde ise Samsun ve Amasya zerinden Kayseriye ulaan yol nemli bir gzergaht. Ayrca, Ereli, Sinop ve Trabzon gibi Karadeniz zerindeki nemli liman kentlerini i blgelere balayan pekok yol da mevcuttu (Baskc, 2009, s.19 vd.). Btn bu etkenler gz nne alndnda Anadolunun Bizansn varl asndan hayat bir neme sahip olduu ve dolaysyla imparatorluun gcnn her zaman Anadoludaki konumu ile orantl olduu ortaya kmaktadr. Bir baka ifade ile Bizans mparatorluu Anadoluyu elinde tuttuu srece asker ve ekonomik adan gl bir devlet olma zelliini srdrm, blgenin kontroln kaybettiinde ise tm gcn yitirmitir (Baskc, 2009, s.16). Bizans mparatorluu ile Seluklu Trkleri arasnda XI. yzyln ilk eyreinden itibaren balayan ve 1308 ylnda Anadolu Seluklu Devletinin yklna kadar devam eden ilikiler ounlukla mcadele eklinde gemitir. Bu mcadele Bizans asndan Trkleri Anadoludan karmak, Seluklular asndan kendilerine yurt olarak setikleri bu topraklarda tutunabilmek iin yaplmtr. Bizans mparatorluu tm abalarna ramen srekli olarak toprak kaybederken, Seluklular her geen gn hkimiyet sahalarn biraz daha geniletmilerdir. Bu gelimelerin doal sonucu olarak Anadolunun siyas yaps da tamamen deimitir. lkenin hkimi artk Bizans imparatoru deil, Anadolu Seluklu Sultandr ve halk artk Bizans kanunlarna gre deil Seluklu kanunlarna gre idare edilmektedir. Anadolunun fethi ve Trk yurdu haline gelmesi yalnzca kazanlan asker baarlar ile aklanacak bir olgu deildir. Unutmamak gerekir ki, Sasani ve Arap ordular da bu corafyay batan baa gemeyi baarmtr. Seluklu fetihlerini daha nceki bu harektlardan farkl klan etken Trkistan, Horasan ve Azerbaycandan gelen kalabalk Trkmen kitleleri ile desteklenmesidir. Ele geirilen yerlere bu Trkmen topluluklarnn iskan edilmesi sonucu Seluklu ordularnn kazand za-

5. nite - Bizans - Seluklu Devleti likileri

117

ferler geici baarlar olmaktan kp kalc fetihler halini almtr. ehirli ve gebe her snftan insann gelip yerletii Anadolunun demografik yaps hzla deimi ve nfus stnl Trklere gemitir.

Mool stilasndan Sonra Yaanan Gelimeler

1243 ylnda Baycu Noyan (1230 - 1260) komutasndaki Mool ordusu karsnda Ksedada yaanan hezimet Anadolu Seluklu Devleti asndan bir dnm noktasdr. Bu tarihten sonra Moollara tbi hale gelen Seluklular ile Bizans arasndaki ilikiler farkl bir boyut kazanmtr. Seluklular malup eden Moollarn kendi hkimiyet sahalarna da girmelerinden endielenen III. oannis Dukas Vatacis, (1222 - 1254) Moollara kar Seluklu sultan II. Gyaseddin Keyhsrev (1237 1245) ile antlama yapt. Fakat III. oannis Vatacisin beklentilerinin aksine Moollar znik mparatorluu topraklarna herhangi bir saldrda bulunmad. Kseda bozgunu Anadolu Seluklu Devleti asndan tam anlamyla bir felaketle sonulanrken Bizans asndan siyas, asker ve ekonomik ynden olumlu ve olumsuz ynde etkileri olmutur. Her eyden nce bu yenilginin ardndan Mool boyunduruu altna giren Anadolu Seluklu Devletini znik mparatorluuna kar bir rakip olmaktan tamamen karmt. Anadolu Seluklu Devleti yneticileri her geen gn artan Mool basksna kar direnmeye alrken, Seluklular ile yaplan antlama ile dou snrn gvence altna alan znik ynetimi tm asker gcn stanbuldaki Latinlerle olan mcadeleye vermitir. Ekonomik adan bakldnda ise kendi snrlar iindeki huzur ortamndan yararlanarak tarm ve hayvancln gelimesi iin byk aba harcayan imparatorun destei ve yeni dzenlemeleri ile zenginleen Bizans ahalisi Seluklu lkesinin harap olmasnn ardndan rettikleri tarmsal ve hayvansal rnleri deerinin ok zerinde bir fiyatla Trklere satarak byk kazanlar elde etmilerdir. Mool istilasnn ardndan Seluklu idaresinin zaafa uramasnn znik mparatorluu asndan btn bu olumlu yansmalarnn yan sra olumsuz ynleri de vard. Seluklu otoritesinin kmesi ve Mool basks kalabalk Trkmen topluluklarnn balarna buyruk hareket edebilecekleri denetimden uzak u blgelerine akn etmesine sebep oldu. Bu durum znik snrnda youn bir bask oluturdu. Aralksz devam eden glerle saylar daha da artan bu Trkmen topluluklar geimlerini salamak ve kendilerine yeni yaam alanlar amak iin Bizans topraklarna aknlar dzenlediler.

Bat Anadolunun Fethi ve Trklemesi

Bat Anadolunun fethi ve Trklemesi XIII. yzyln son eyrei ile XIV. yzyln ilk yars arasndaki dnemi kapsamaktadr. Bizans mparatorluunun Anadoluda elinde kalan bu son topraklar kaybetmesi, XIII. yzyln sonlarndan itibaren blgede kurulan Trkmen Beyliklerinin baars kadar, 1261 ylnda Bizans bakentinin yeniden stanbula nakledilmesinden sonra imparatorluun siyas, asker ve ekonomik yapsnda meydana gelen deiikliklerle balantldr. stanbulun 1204 ylnda Latinler tarafndan igal edilmesinin ardndan I. Teodoros Laskaris (1204 - 1222) tarafndan znik merkez olmak zere kurulan ve tm Bat Anadolu Blgesine hkim olan znik mparatorluu dneminde yeniden organize edilen snr savunma sistemi sayesinde Trklerin bat ynndeki ilerleyileri durdurulmutur. 1261 Austosunda VIII. Mihail Paleologos (1259-1261) Bizans mparatorluunu yeniden ihya eden imparator sfatyla stanbula girdiinde Bizans-

118

Bizans Tarihi

llarn elli yedi yllk hayalini gerekletirmiti. Ancak bakentin yeniden stanbula nakledilmesinin ardndan deien artlarn kanlmaz bir sonucu olarak tm dikkatin batdaki mcadelelere verilmesi Anadolu eyaletleri asndan felaketle sonuland. mparatorluun artan giderlerini karlamak iin VIII. Mihailin vergi kanununda yapt dzenlemeler zellikle Anadoludaki Bizans kyllerinin zerine ar bir yk bindirmi, ayrca toprak kullanm ile ilgili yaplan deiiklikler sonucunda, snr savunmasndan sorumlu yerli askerlerin imtiyazlar ellerinden alnmt. Hepsinden nemlisi dou snrn savunan sava konusunda tecrbeli bu kuvvetlerin, batdaki mcadelelerde kullanlmak zere gtrlmelerinin ardndan onlarn yerini cretli askerler almt. Hazine tarafndan maa demeleri geiktirilen bu askerlerin grev yerlerini terk etmeleri sonucunda ise, Trklerin savunmasz kalan blgeleri ele geirmesi nnde engel kalmamt. Devrin Bizans yazarlarndan Pahimerisin ifadelerine gre Bizans ynetiminin zerlerine ykledii ar vergileri demekte glk eken Bizans halk, kendilerine daha adil davranan Trklerin tarafna gemeye balam ve Trkler, kendi saflarna geen ahalinin rehberliinde Bizans topraklarn ele geirmilerdi (Pakhymeres, 1984, s.291-293). VIII. Mihail Paleologosun snr savunmasnn kmesinin ardndan Bizans arazilerini ele geiren Trkleri uzaklatrmak iin harcad abalar sonusuz kald. VIII. Mihail Paleologosun olu ve halefi II. Andronikos Paleologos (1282-1328) ve onun ardllar dneminde imparatorlukta i karklklar ve isyanlar birbirini takip etti. Bu devirde Anadoluda Osmanl Trkleri, Balkanlarda ise Srplar, Bizansn uramak zorunda kald iki yeni ve gl rakipti. Srp saldrlarn durdurmay baaran II. Andronikos, ykl miktarda bir tazminat demek artyla da Venediki bara raz etti (1302). Ancak bu yllarda Bizans iin en byk tehlike Anadoluda her geen gn daha da glenen Trklerdi (Demirkent, DA-6, stanbul 1992, s.239240). Nitekim XIV. yzyln ilk yarsnda gl surlar arkasndaki korunakl birka ehir dndaki tm blgeler Trkler tarafndan ele geirilmi, henz ele geirilmemi ehirlerin ise birbirleri ve bakent ile olan balantlar kesilmiti.
SIRA SZDE

Trk fetihlerinin ardndan Anadolunun siyas ve demografik yapsndaki deiimler neSIRA SZDE lerdir? Aklaynz.
DNELM ANADOLU SELUKLULARI VE BZANS S O R U Kutalmoullarnn Anadoluya Gelii ve lk Faaliyetleri

DNELM S O R U

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

Anadolu Seluklu Devletinin kurucusu Kutalmolu Sleymanah (1077 - 1086) ile kardeleri Mansur, Devlet ve Alp ligin, Byk Seluklu Devletinin sultan Alp DKKAT Arslann (1064 - 1072) 1072 ylndaki lmnn ardndan Anadoluya geldikleri bilinmektedir. Kutalmoullarndan Alp lig ve Devlet ilk olarak Urfa ve Birecik taSIRA SZDE raflarna gelirken dier iki karde Sleyman ve Mansur ise kendilerine destek veren Trkmenlerle Orta Anadoluya geldiler. Sleymanah 1075 ylnda Bizans valisi Martavkostann elinden Konyay, ardndan da Romanos Makri idaresindeki AMALARIMIZ Konya Takkeli dann yamacndaki Gevale kalesini ele geirdi. Sleymanah ksa bir sre ierisinde zorluk ekmeden Konyadan znike kadar olan blgeleri hkimiyeti altna 1996,2, s.54). Sleymanahn bu kadar geni bir corafK ald T A(Turan, P yay ksa sre iinde ele geirmesi, Bizans mparatorluunun bu dnemde iinde bulunduu karklklar ile ilgiliydi.
TELEVZYON

TELEVZYON

NTERNET

NTERNET

5. nite - Bizans - Seluklu Devleti likileri

119

znikin Fethi ve Anadolu Seluklu Devletinin Kuruluu

1078 ylnda Bizans tahtn ele geirmek amacyla isyan eden Bizansn Anadolu ordular komutan Nikiforos Votaniatis, Sleymanahn destei ile stanbul zerine yryerek taht ele geirdi. Nikiforos Votaniatis ile Sleymanah arasndaki dostluk ve ibirlii Sleymanahn 1080 ylnda Votaniatise kar ayaklanan Nikiforos Melisinosu deteklemesi ile son buldu. Sleymanahn desteini alan Melisinos, stanbul zerine giderken Anadoluda urad ehirlerde imparator gibi karland. Bu ehirlerde ounluu Seluklu kuvvetlerinden oluan garnizonlar brakarak bakente doru ilerleyen Melisinos bu srada dier bir taht iddiacs Aleksios Komninosun stanbulda Bizans tahtna oturmas ile amacna ulaamad (Ostrogorsky, 1991, s.323-324). Nikiforos Melisinosun ayaklanmasnn en nemli sonucu, gvenliklerinin salanmas iin ehirlere yerletirdii Trk garnizonlarnn bir daha buralar terk etmemeleri sonucu bata znik olmak zere Bat Anadoludaki pek ok ehrin Seluklu hkimiyetine girmesi olmutur. Bylece stanbulun yan bandaki zniki ele geiren Sleymanah, burasn kurduu devletin merkezi yapt.

znikin Fethinden I. Hal Seferine Kadar Bizans ve Anadolu Seluklu Devleti

Yeni Bizans imparatoru I. Aleksios Komninos (1081 - 1118) batdaki Norman tehlikesi sebebiyle dou snrnda skneti salamak amacyla 1081 ylnda Sleymanah ile bir bar antlamas imzalad. Bu antlama ile Sleymanah da douda fetihler yapma frsat yakalam oldu. 1082 ylnda Tarsusu ertesi yl Adana, Misis ve Anazarbay ele geirerek hemen hemen btn ukurova blgesini fetheden Sleymanah, 1085 ylnda Antakyay alarak Suriyeye kadar ilerledi. Fakat Anadolu Seluklu sultan 1086 ylnda Halep yaknlarnda Byk Seluklu sultan Melikahn kardei ve Suriye hkimi Melik Tutu ile yapt savata hayatn kaybetti (Turan, 1996,2, s.71 vd.). Sleymanahn Suriye seferine karken znikin ynetimini brakt Ebul Kasm adl beyi, I. Kl Arslann (1092 - 1107) 1093 ylnda Anadoluya dnerek babasnn tahtna oturmasna kadar geen sre boyunca Anadolu Seluklu Devletinin idaresini elinde tuttu. 1093 yl banda znike dnerek Seluklu tahtna oturan I. Kl Arslan, babas Sleymanahn lmnden sonra I. Aleksios Komninosun Seluklularn hkimiyetindeki blgelerin byk ksmn ele geirmi olmas sebebiyle Bizansa kar saldrya geti. I. Kl Arslan, Marmara Denizinin gneyindeki blgeleri ele geirmek iin urarken, kaynpederi olan zmir hkimi aka Bey de anakkaleye doru ilerlemekteydi. aka Bey, daha nce imparatorluun Balkanlardaki topraklarnda faaliyetlerde bulunan Peenek Trkleri ile Bizansa kar bir ibirlii yapm ancak I. Aleksios Komninosun 1091 Nisannda dier bir Trk kavmi olan Kumanlarla anlaarak Peenekleri neredeyse tamamen imha ettirmesiyle bu ittifak sonusuz kalmt. Peenek tehlikesini bu ekilde bertaraf eden I. Aleksios Komninos, aka Beye kar da damad I. Kl Arslan kulland. Seluklu sultanna yazd mektuplar neticesinde. I. Kl Arslan kaynpederini ldrtt (Turan, 1996,2, s.98). I. Kl Arslann saltanat dnemindeki en nemli gelime I. Hal Seferidir. Bu mdahale sayesinde Bizans mparatorluu, Trkleri ky blgelerinden tamamen uzaklatrmay baarmtr.

120

Bizans Tarihi

Hal Seferinden Miriokefalona Kadar Bizans ve Anadolu Seluklu Devleti

ahinah: ahinahn ad baz aratrmaclar tarafndan Melikah olarak da verilmektedir.

I. Kl Arslann 1107 ylnda Byk Seluklu Devleti beylerinden avl ile yapt savata hayatn kaybetmesinden olu ahinah n (1110-1116) iktidar ele geirmesine kadar Seluklu taht yl bo kald. Bu sre iinde Anadolu Seluklu Devleti byk bir sarsnt geirdi. 1116 ylnda I. Mesud, (1116 - 1156) kaynpederi Danimendli Emir Gazinin yardm ile kardei ahinah ortadan kaldrarak Seluklu tahtn ele geirmitir. Bu olaydan iki yl sonra I. Aleksios Komninosun lmyle Bizans iktidarnda deiiklik olmu ve yerini olu II. oannis Komninos (1118 - 1143) almtr. II. oannis, imparator olduktan sonra babasnn zamannda Bizans hkimiyetindeki blgelere aknlar dzenleyen Trklerin faaliyetlerine son vermek iin harekete geti. 1119 ylnda Denizli zerine giden II. oannis, Seluklu valisi Baaray malup ederek Denizliyi tekrar Bizans arazisine katt. Bir yl sonra yeniden Trkler zerine sefere kan imparator, Uluborluyu ele geirdi (Turan, 1996,2, s.161). mparatorluun Balkanlardaki topraklarn yamalayan Peenekleri 1122/23de malup ettikten sonra Macarlar da itaat altna alan II. oannis Komninos, bat snrn emniyet altna aldktan sonra tekrar Anadoludaki durumla ilgilendi. 1130 ylnda Karadeniz Blgesindeki Trkler zerine sefere kan II. oannis, Kastamonuyu ele geirdi. Fakat imparatorun stanbula dnmesinden hemen sonra ehir yeniden Trklerin eline geti (Turan, 1996,2, s.171). Anadolu Seluklu Devleti ve Danimendliler arasndaki rekabetten faydalanan II. oannis Komninos 1134 ylnda Seluklu sultan I. Mesud ile ittifak kurarak Danimendliler zerine sefere kt. Bu sefer srasnda sultan I. Mesudun aralarndaki antlamay bozarak Danimendlilerin tarafna gemesine ramen imparator, Kastamonu ve ankr ehirlerini ele geirmeyi baard. Bununla birlikte Bizansn blgedeki hkimiyeti pek uzun srmedi ve Trkler bu ehirleri bir sre sonra yeniden feth etti. II. oannis Komninos 1139 ylnda Danimendlilerin merkezi Niksar zerine giderek ehri kuatt. Ancak baarl olamayarak kuatmay kaldrp stanbula geri dnd. II. oannis Komninosun 1143 ylnda Suriye zerine kt sefer srasnda Kilikyada lmesinin ardndan olu I. Manuil Komninos (1143 - 1180) imparator oldu. Babasnn siyasetini devam ettiren I. Manuil Komninos tm dikkatini Anadoludaki Trkler ile mcadeleye verdi. stanbulda dzeni saladktan sonra byk bir ordu ile Anadoluya hareket eden I. Manuil Komninos, Akehiri ele geirdikten sonra ilerleyiini srdrerek Seluklu bakenti Konya nlerine geldi (1146). Uzun ve iddetli bir kuatmaya ramen bir sonu elde edemeyen I. Manuil, Avrupada ikinci bir Hal seferinin balad haberinin gelmesiyle kuatmaya son vererek geri ekildi. Sultan I. Mesudun 1155 ylnda lmesinin ardndan olu II. Kl Arslan (11551192) Seluklu tahtna oturdu. Uzun bir aradan sonra tekrar Anadoludaki gelimelerle ilgilenen I. Manuil Komninos 1158 ylnda ukurova seferine kt. mparator dn srasnda Larende ve Ktahya yaknlarnda Trkmenlerin saldrsna urayarak ar kayplar verdi. Bir yl sonra bu kez dorudan Seluklular zerine sefere kan imparator Eskiehir yaknlarnda Trkmen saldrlarna urayarak bir sonu elde edemeden stanbula dnd. 1160 ylnda zellikle Menderes blgesindeki Trklerin faaliyetlerine son vermek iin bir sefer dzenleyen imparator blgede duruma hkim olduktan sonra bakente dnd. Seluklulara kar her yl byk

5. nite - Bizans - Seluklu Devleti likileri

121

ordularla dzenlenen seferlere ramen kalc bir sonu elde edemeyen I. Manuil Komninos, II. Kl Arslana kar Anadoludaki Danimendli melikleri ile ibirlii yapma karar ald. Bizans imparatorunun desteini alan Danimendliler karsnda g duruma den II. Kl Arslan bu ittifak paralamak amacyla I. Manuile daha nce Bizansa ait olan pek ok ehri geri vereceini, bunun dnda elindeki Hristiyan esirleri de serbest brakacan bildiren bir mektup gndererek anlama teklifinde bulundu. Bu teklifi olumlu karlannca II. Kl Arslan imparator ile yzyze grmek iin stanbula gitti (Niketas, 1995, s.81). Uzun sre kald stanbuldan Bizans imparatoru ile bir antlama yaparak ayrlan II. Kl Arslan bu ekilde Anadoludaki rakiplerine kar byk bir avantaj salad. II. Kl Arslann rakiplerine kar stnlk salayarak Anadoluda birlii salamas, buna karlk kendisi ile yapt antlamann artlarn yerine getirmemesi zerine I. Manuil Komninos yeeni Andronikos Vatacisi bir miktar kuvvetle Paflagonia blgesine gnderirken, kendiside 1176 yl ilkbaharnda byk bir ordu ile Seluklu bakenti Konyay ele geirmek zere stanbuldan yola kt. Denizli ve Homay geen imparator, Dzbel-Karl-Haydarl-Karadilli-Uzunpnar-Karamk zerinden dar bir geidin hemen giriinde bulunan Miriokefalon adl kalenin bulunduu yere ulat. Bizans ordusu bu boazda Seluklu kuvvetleri tarafndan pusuya drlerek tamamen imha edildi (17 Eyll 1176) (Demirkent, DA-6, stanbul 1992, s.238). mparatorun esir edilmesi an meselesiyken II. Kl Arslan beklenmedik bir ekilde I. Manuil Komninos ile anlamay tercih etti. Devrin kaynaklarnda ayrntl bilgi verilmeyen bu antlamaya gre imparator Dorileon ve Ispartann Uluborlu ilesinin yaknlarnda olan Suvleon kalelerinin yklmasn taahht etmekteydi. Bizans tarihindeki en ar yenilgilerden birisi olan bu byk bozgunla Bizans mparatorluunun Trkleri Anadoludan karma midi son bulmu oluyordu.

Paflagonia: Sakarya ve Kzlrmak nehirleri arasnda kalan ve kuzeyde Sinoptan, Bartna kadar Karadeniz sahillerine ulaan ve merkezi ankr olan blgenin Bizans dnemindeki addr.

Miriokefalondan IV. Hal Seferine Kadar Bizans ve Anadolu Seluklu Devleti

I. Manuil Komninosun II. Kl Arslan ile yapt antlama artlarn tam olarak yerine getirmemesi Seluklu-Bizans atmalarnn yeniden balamasna sebep oldu. II. Kl Arslan 1177 ylnda kaynaklarda ismi Atapakes (Atabey) olarak geen bir beyini ky blgelerine kadar tm Menderes blgesini yamalamakla grevlendirdi. Ayrca Seluklu Devletine tabi Trkmenlerin Bizans arazilerine aknlar tekrar balad. I. Mauel Komninos zellikle Trkmen aknlarna son vermek amacyla 1178 ve 1179 yllarnda bizzat ordusunun banda Anadoluya iki sefer dzenlediyse de bir sonu elde edemedi. I. Manuil Komninosun 1180 ylnda lmnden 1204 ylndaki IV. Hal Seferine kadar geen sre boyunca Bizans mparatorluunun iine dt karklklar Seluklu hkimiyetinin yaylmasna katkda bulunmutur. Bata Uluborlu ve Ktahya gibi nemli merkezleri ele geiren Seluklu kuvvetleri Denizli ve Alaehir evresindeki tm blgeleri de kontrol altna almlardr. II. Kl Arslann 1192 ylnda lmnn ardndan Seluklu tahtna oullarndan I. Gyaseddin Keyhsrev oturdu. Ancak onun bu ilk saltanat pek uzun srmedi ve kardei II. Rkneddin Sleymanah (1196 - 1204) tarafndan iktidardan uzaklatrlarak lkeyi terk etmek zorunda brakld. II. Rkneddin Sleymanaha ramen Anadoluda kalamayacan anlayan I. Gyaseddin Keyhsrev, Bizans imparatoru III. Aleksiosun desteini salamak iin stanbula gitmeye karar verdi. stan-

122

Bizans Tarihi

bulda ok iyi karlanan ve arlanan Keyhsrev bununla birlikte Bizans imparatorundan taht ele geirebilmesi iin gerekli olan destei alamad. 1204 ylndaki Latin igaline kadar stanbulda kalan I. Gyaseddin Keyhsrev, bu arada Bizans soylularndan Manuil Mavrozomisin kzyla evlendi.

Hal Seferinden Kseda Bozgununa Kadar Bizans ve Anadolu Seluklu Devleti

Papa III. Innocentiusun (1198 - 1216) arsyla balayan IV. Hal Seferi, 1204 Nisannda stanbulun Hal kuvvetleri tarafndan igali ve Bizans bakentinde elli yedi yl boyunca hkm srecek bir Latin mparatorluunun kurulmas ile sonuland. stanbulun Latinler tarafndan ele geirilmesinin ardndan ehri terk eden baz Bizans soylular imparatorluun deiik blgelerinde Bizansn devamn salayan devletler kurdular. Bu devletler ierisinde en nemlisi 1261 ylnda stanbuldaki Latin igaline son vererek Bizans yeniden ihya edecek olan znik mparatorluu idi. Latin igali dolaysyla stanbuldan ayrlanlar arasnda I. Gyaseddin Keyhsrev de vard. Ailesi ve maiyetindekilerle birlikte kaynpederi Mavrozomisin yanna giden Keyhsrev, Konyaya dnnceye kadar onunla birlikte kald. II. Rkneddin Sleymanahn 1204 ylnda lmnn ardndan Seluklu devlet adamlar tarafndan Konyaya davet edilen I. Gyaseddin Keyhsrev (1204 - 1210) yaklak dokuz yllk bir aradan sonra Seluklu tahtna yeniden oturdu (ubat 1205). I. Teodoros Laskaris (1204 - 1222) ve I. Gyaseddin Keyhsrev arasndaki ilikiler balangta dosta idi. stanbuldaki Latin mparatorluu ile Seluklu topraklar arasnda bir tampon oluturan znik mparatorluu ile 1206 ylnda bir dostluk antlamas imzalanmt. Ancak bu durum pek uzun srmedi. Bu srada, Keyhsrevi stanbulda misafir eden ve Latin igalinin ardndan ehri terk eden III. Aleksios Angelos, (1195 - 1203) sultann yanna gelerek damad I. Teodoros Laskarisi ikyet etti. III. Aleksios, kendi hakk olduunu iddia ettii znik taht iin Keyhsreden yardm talep etti. Keyhsrev, zniki almak iin hemen harekete geti. Bir eli araclyla gnderdii mektupta tahtn Aleksiosa devredilmesini isteyen Keyhsrev, bu talebi geri evrilince III. Aleksiosu da yanna alarak Laskaris zerine yrd. Fakat 1211 ylnda Yalvan 1 km kuzeydousundaki Antiokheia yaknlarnda meydana gelen savata Seluklu sultan hayatn kaybetti (Turan, 1996,2, s.288 vd.). I. Gyaseddin Keyhsrevin lmnden sonra Seluklu tahtna oturan olu I. zzeddin Keykavus (1210 - 1220), znik mparatorluu ile anlamay tercih etti. I. Teodoros Laskaris ile I. zzeddin Keykavus arasnda yaplan bu antlama uzun sre geerliliini korumu ve iki tarafn snr kuvvetleri arasndaki atmalar dnda elli yl boyunca iki devlet arasnda byk apl bir sava olmamtr. Bununla birlikte bu dnemde zellikle Denizli ve Menderes havzasna gerekleen Trkmen gleri blgenin demografik yapsnn deimesine sebep olmutur. Trk kkenli Kumanlar kullanarak Bat Anadoludaki Trkmen yaylna engel olmak isteyen znik ynetimi Balkanlardan aileleriyle birlikte grd kalabalk bir Kuman topluluunu Menderes havzas ve Frigya blgesine yerletirdi. Fakat alnan bu nlem bir ie yaramad gibi Kumanlarn Trkmenlerle karmasyla blgenin Trklemesi hz kazand. I. zzeddin Keykavusun saltanat dneminde Bizans-Seluklu ilikilerindeki nemli gelimelerden birisi de, Trabzon mparatorluunun Anadolu Seluklu Devletine tabi hale gelmesidir. 1214 ylnda Seluklu kuvvetlerinin Sinop kuatmas

Frigya: Anadolu yarmadasnn bat ksmnda Sakarya nehri ile Byk Menderes rmaklar arasnda kalan blgenin addr.

5. nite - Bizans - Seluklu Devleti likileri

123

devam ederken, Trabzon dnda avlanan imparator Aleksios Komninos, Seluklu askerleri tarafndan esir edilmiti. Esir imparator, serbest braklmas iin I. zzeddin Keykavus ile yapt antlama gerei vasal olduunu kabul ettii Seluklu sultanna Sinopu teslim etmitir (Ostrogorsky, 1991, s.399). Trabzon mparatorluunun Seluklulara tabiyeti 1243 ylndaki Kseda bozgununa kadar devam etmi, bu tarihten sonra Anadolu Seluklu Devleti gibi onlar da Moollara tabi hale gelmilerdir.

Kseda Bozgunundan Anadolu Seluklu Devletinin Yklna Kadar Yaanan Gelimeler

III. oannis Vatacis (1222 - 1254), Seluklularn Kseda Savanda malup olduunu rendiinde Moollarn znik mparatorluunun topraklarna da saldrmalarndan endielendiinden, Moollara kar Seluklu sultan II. Gyaseddin Keyhsrev ile antlama yapt. Bizans kaynaklarnda verilen bilgilere baklrsa; Kseda yenilgisinin ardndan II. Gyaseddin Keyhsrev (1237 - 1245), III. oannise yazd mektupta Moollara kar ibirlii yapmalarnn zorunlu olduunu, zira Seluklu lkesinin istila edilmesi durumunda srann znik mparatorluuna gelecei ifade edilmekteydi. Menderes rma kenarndaki Tripolide buluan iki hkmdar Moollara kar birlikte hareket edeceklerine dair bir antlama imzaladlar. Ancak beklenenin aksine Moollar znik mparatorluuna saldrmad (Demirkent, DA-6, stanbul 1992, s.239). 1256 ylnda ikinci defa Anadoluya giren Mool komutan Baycu Noyan tarafndan malup edilen II. zzeddin Keykavus (1246 - 1256 ikinci defa 1257 - 1262), hayatn kurtarmak iin ailesi ve maiyetindekilerle birlikte znike II. Teodoros Laskarisin yanna snd. Baycu Noyann Anadoludan ayrlmasnn ardndan II. zzeddin Keykavus lkesine geri dnerek tekrar tahta oturdu. Ancak 1262 ylnda Mool basks sonucu bir kez daha lkesini terk etmek zorunda kald ve bu sefer stanbula gitti (Turan, 1996,2, s.497-498). Bu srada Bizans tahtnda 1261 ylnda Latinlerin elinden stanbulu alarak Bizans yeniden ihya eden VIII. Mihail Paleologos bulunmaktayd. VIII. Mihail Paleologosun (1259 - 1282) balangta ok iyi karlad II. zzeddin Kaykavusa kar olan tavr daha sonra aniden deimi ve Seluklu sultann Meri Nehri azndaki Enez Kalesine hapsettirmiti (1262). Ayrca, II. Keykavus ile birlikte stanbula gelen beylerini Ayasofyada Hristiyanl kabule zorlam ve buna uymayanlar ldrtmtr. II. zzeddin Keykavusun Bizans imparatoru tarafndan hapsedildiini renen Altn Ordu han Berkenin gnderdii kuvvetler Eneze kadar gelerek II. Keykavus ile oullar Mesud ve Geyumersi de yanlarna alarak Krma gtrdler (Turan, 1996,2, s.500). II. Keykavus 1279/80 ylna kadar Krmda yaadktan sonra burada ld. Anadolu Seluklu Devletinin kurulmasnn ardndan younlaan Trk-Bizans likilerinde SIRA SZDE dnm noktas olan gelimeleri sonular ile deerlendiriniz.
DNELM S O R U

SIRA SZDE

DNELM S O R U

DKKAT

DKKAT

SIRA SZDE

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

AMALARIMIZ

K T A P

K T A P

124

Bizans Tarihi

zet
A M A

Bizans - Byk Seluklu Devleti arasndaki ilikileri aklayabilmek 1015/1016da ar Beyin Van Gl havzasndaki Ermeni Vaspurakan Krallnn topraklarn hedef alan keif mahiyetindeki akn ile balayan Bizans-Seluklu temaslar bu tarihten sonra artarak devam etmitir. Seluklu sultan Alp Arslann 26 Austos 1071 tarihinde Bizans imparatoru IV. Romanos Diogenise kar elde ettii zafer Bizans-Seluklu ilikilerinde dnm noktas tekil etmektedir. nk Malazgirt Sava ncesinde Anadoluda Trk yerleiminden sz etmek gtr. Oysa ki, bu zaferden sonra Trkler artk ele geirdikleri blgelerde kalc olarak yerlemeye balamlardr. Hal seferlerinin Bizansa ve slam dnyasna etkisini aklayabilmek 27 Kasm 1095te Papa II. Urbanusun Clermont Konsilinde yapt aryla balayan Hal Seferleri, Antakya, Urfa, Trablus ve Kudsn zapt edildii birinci seferin dnda baarszlkla sonulanmtr. Nitekim 1101 ylnda kol halinde Anadoludan gemeye alan Lombard, Fransz ve Almanlardan oluan Hal ordular, II. Hal Seferine katlan ve 1147de Seluklu topraklarndan gemeye alan Alman kral III. Konrad ve Fransa kral VII. Louisin ordular, Trkler tarafndan neredeyse tamamen imha edilmitir. IV. Hal Seferi ise Venedik Dou Enrico Dandalonun mdahalesi ile asl amacndan saparak 1204 Nisannda stanbulun Hallar tarafndan ele geirilerek burada bir Latin mparatorluunun kurulmas ile sonulanmtr.

A M A

Anadolunun fethini ve slamlamasn tartabilmek Anadolu Seluklu sultanlar, kurduklar devletin snrlarn geniletmek iin yaptklar seferler srasnda ele geirdikleri blgelerde asayi ve huzurun temini iin gerekli tedbirleri almlardr. Onlarn adil idaresi XI. yzyln ilk yarsndaki Seluklu aknlar srasnda tedirgin olan yerli nfusun, Seluklu ynetimine gven ve sadakatle balanmalarn temin etmitir. XIII. yzyln son eyrei ile XIV. yzyln ilk yars arasnda Bat Anadolunun fethedilmesiyle Anadolunun siyas ve demografik yaps tamamen deimitir.

A M A

A M A

Bizans ile Anadolu Seluklular arasndaki mnasebeti aklayabilmek XII. yzyln son eyreine kadar Anadoludaki g dengesinin Bizans lehine olduu grlmektedir. Ancak 1176 ylndaki Miriokefalon Savanda II. Kl Arslann elde ettii zaferle Bizans mparatorluunun Trkleri Anadoludan karma mitleri son buldu. Bununla birlikte 1204 Nisannda stanbulun Latinler tarafndan igal edilmesinin ardndan I. Teodoros Laskaris tarafndan kurulan znik mparatorluu yarm asr boyunca Bat Anadoludaki son Bizans topraklarn fethetmek isteyen Trkler iin almaz bir engel oluturmutur. Ancak 1261de stanbuldaki Latin igaline son verilerek bakentin yeniden stanbula tanmasnn ardndan deien artlar gerei tm dikkatin bat ynndeki mcadelelere evrilmesiyle blgedeki Bizans hkimiyeti ksa sre iinde son bulmutur.

5. nite - Bizans - Seluklu Devleti likileri

125

Kendimizi Snayalm
1. Bizans mparatorlarndan II. Vasil, Grcistann bir ksmn ve Vaspurakan Ermeni Kralln, IX. Konstantinos Monomahos ise Ermeni Ani Kralln Bizans topraklarna katmtr. Bu bilgiye gre aadaki ifadelerden hangisi yanltr? a. Bizans mparatorluunun egemenlik alan genilemitir. b. Bizans ile Seluklular arasnda bir tampon blge kalmamtr. c. Anadolu, Seluklu saldrlarna ak hale gelmitir. d. Grcler ve Ermeniler Bizans aleyhine ittifak kurmulardr. e. Her iki imparator da yaylmac bir politika takip etmitir. 2. Pasinler Savandan sonra Bizans mparatoru IX. Konstantinos Monomahos ile Seluklu Sultan Turul Bey arasndaki bar grmelerinde; Turul Bey daha nce Abbas Halifeliine denen yllk verginin, kendilerine denmesini istemi ancak Bizans mparatoru bunu kabul etmemitir. Bu bilgiye gre, aadaki ifadelerden hangisine ulalamaz? a. Turul Bey Bizans mparatorluuna otoritesini kabul ettirmek istemitir. b. Bizansa kar siyas stnlk elde edilmitir. c. Bizansa kar Seluklular ile Abbasi halifelii ittifak kurmutur. d. Seluklu sultan bu zaferden maddi kazan salamak istemitir. e. Bizans mparatorluu ile yaplan sava Seluklular kazanmtr. 3. Malazgirt Sava ncesinde Anadoluda kalc bir Trk yerleiminden sz etmek gtr. Fakat bu zaferden sonra Trkler artk ele geirdikleri blgelerde kalc olarak yerlemeye balamlardr. Bu bilgiye gre aadaki ifadelerden hangisi yanltr? a. lk aknlar daha ok ganimet elde etme amac tamaktadr. b. Malazgirt Savann ardndan Anadolunun demografik yaps deimitir. c. Bu savatan sonra Bizansta taht iin i mcadele artmtr. d. Anadolu Trk yerleimine almtr. e. Malazgirt zaferiyle Bizansn Anadoludaki varl tamamen sona ermitir. 4. Seluklular Anadoluda Bizans, Ermeni, Grc ve Hallar ile mcadele etmilerdir. Bu bilgiye gre Seluklular ile ilgili aadaki yarglardan hangisine ulalabilir? a. Halifeliin koruyuculuunu stlenmilerdir. b. Anadoluyu Trk Yurdu haline getirmeye almlardr. c. slm dnyasnn birliini salamlardr. d. Bizansn Anadoludaki varlna son vermilerdir. e. slm dnyasnn din liderliini slenmilerdir. 5. Aadakilerden hangisi XI ve XII. yzyllar arasnda gerekleen 1048 Pasinler, 1071 Malazgirt ve 1176 Miriokefalon savalarnn ortak zellikleri arasnda gsterilemez? a. Anadolunun Trklemesine katk salamas, b. Seluklu-Bizans rekabeti nedeniyle gereklemesi, c. Seluklularn egemenlik alanlarn geniletmesi, d. Bizansn Anadoludaki varln sona erdirmesi, e. Seluklular asndan zaferle sonulanmas, 6. Aadakilerden hangisi Hal seferlerinin yneldii blgelerin siyasi yapsn deitirdiinin gstergesi deildir? a. Anadolu Seluklu Devletinin merkezinin znikten Konyaya tanmas b. Bizansn Bat Anadoluyu ele geirmesi c. Akdeniz limanlarnn nem kazanmas d. Kuds ve stanbulda Latin krallklarnn kurulmas. e. Urfa, Antakya ve Trablussamda Hal Kontluklarnn kurulmas. 7. Hallar asndan I. Hal Seferinin ayr bir nemi vardr. nk bu seferde ok ar kayplar verilmi olsa da baarl olan tek seferdir. Douda ok nemli saydklar baz kale ve ehirler Mslmanlardan alm, buralarda birer feodal devlet kurmulardr.Bu bilgilere gre aadaki ifadelerden hangisine ulalamaz? a. Derebeylik rejimi Ortadouda da kurulmutur. b. Hal Seferleri genellikle amacna ulaamamtr. c. Avrupa slm dnyasndan bilimsel alanda etkilenmitir. d. I. Hal seferi Avrupallar asndan baaryla sonulanmtr. e. Mslmanlar toprak kaybetmitir.

126

Bizans Tarihi

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

8. Aadakilerden hangisi III. oannis Vatacisin Seluklularn Kseda Savanda malup olduunu rendiinde, Moollara kar Seluklu sultan II. Gyaseddin Keyhsrev ile antlama yapmasnn nedenlerinden biridir? a. Bizansn Seluklulara kar siyas stnlk elde etmek istemesi b. Moollarn Bizans topraklarna da saldrmalarndan endielenmesi c. Bizansn hkimiyet sahalarn geniletmek istemesi d. Mool-Seluklu ittifakna engel olmak istemesi e. Seluklularn Bizansa tabi hale gelmesini istemesi 9. Seluklu Sultanlar ele geirdikleri blgelerde yaayan gayr-i mslim ahaliyi kendi tebaas olarak grm ve onlarn da Mslman halkn sahip olduu haklara sahip olmalarn salamtr. Bu bilgiye gre Seluklu ynetimi ile ilgili aadakilerden hangisi sylenemez? a. Seluklu Sultanlarnn adaletli ve hogrl bir siyaset takip etmesi b. Gayr-i mslim ahalinin Trk ynetimini benimsemesi c. Yerli halk ile Trklerin kaynamas d. Bizans ehirlerinin canlln kaybetmesi e. Seluklu lkesinde inan zgrlnn olmas 10. Bizans mparatorluunun varl asndan Anadolu hayat bir neme sahiptir ve mparatorluun gc her zaman Anadoludaki konumu ile orantl olmutur. Bu durum Anadolunun hangi zellikleri ile aklanamaz? a. nemli ticaret yollar zerinde bulunmas b. Topraklarnn verimli olmas c. Bizans ordusunun en nemli asker kayna olmas d. Toplanan vergilerle Anadolunun Bizans asndan nemli bir gelir kayna olmas e. Anadoluda farkl etnik kkene mensup halklarn yaamas. 1. d Yantnz doru deilse ar Beyin Anadolu Seferi ve Trkmen Aknlar blmn yeniden okuyunuz. Yantnz doru deilse Turul Bey Dnemi (1040 - 1063) blmn yeniden dikkatle gzden geiriniz. Yantnz doru deilse Malazgirt Sava ve Sonular ile Anadolunun Siyas ve Demografik Yapsndaki Deiim blmlerini yeniden okuyunuz. Yantnz doru deilse Anadolunun Fethi ve slamlamas blmn yeniden okuyunuz. Yantnz doru deilse Pasinler Sava (1048) Malazgirt Sava ve Sonular ve Hal Seferinden Miriokefalona Kadar Bizans ve Anadolu Seluklu Devleti blmlerini yeniden gzden geiriniz. Yantnz doru deilse Hal Seferleri, Bizans ve slam Dnyas blmn yeniden okuyunuz. Yantnz doru deilse I. Hal Seferi (1096 1099) blmn yeniden okuyunuz. Yantnz doru deilse Kseda Bozgunundan Anadolu Seluklu Devletinin Yklna Kadar Yaanan Gelimeler blmn yeniden okuyunuz. Yantnz doru deilse Seluklu Sultanlarnn Takip Ettii Siyaset blmn yeniden okuyunuz. Yantnz doru deilse Anadolunun Siyas ve Demografik Yapsndaki Deiim blmn yeniden okuyunuz.

2. c

3. e

4. b 5. d

6. c

7. c 8. b

9. d

10. e

5. nite - Bizans - Seluklu Devleti likileri

127

Sra Sizde Yant Anahtar

Sra Sizde 1 Bizans mparatorluu ile Byk Seluklu Devleti arasndaki mnasebetler Seluklu Devletinin kurulmas ncesinde balamtr. 1015/1016da ar Beyin Van Gl havzasndaki Ermeni Vaspurakan Krallnn topraklarn hedef alan keif mahiyetindeki akn ile balayan temaslar artarak devam etmitir. Seluklu sultan Alp Arslann 26 Austos 1071 tarihinde Bizans imparatoru IV. Romanos Diogenisi malup ve esir ettii Malazgirt zaferi Bizans-Seluklu ilikilerinde bir dnm noktasn oluturur. Zira Malazgirt Sava ncesinde Anadoluda Trk yerleiminden sz etmek gtr. Fakat bu zaferden sonra Trkler artk ele geirdikleri blgelerde kalc olarak yerlemeye balamlardr. Sra Sizde 2 Papa II. Urbanusun 27 Kasm 1095te Clermont Konsilinde yapt aryla balayan ve bundan sonra defalarca tekrarlanan Hal Seferleri, birinci seferin dnda baarszlkla sonulanmtr. I. Hal Seferi srasnda gl Hal ordular sayesinde Bizans mparatorluu, Trkleri ky blgelerinden tamamen uzaklatrmay da baarmtr. 1101 ylnda kol halinde Anadoludan gemeye alan Lombard, Fransz ve Almanlardan oluan Hal ordular, II. Hal Seferine katlan ve 1147de Seluklu topraklarndan gemeye alan Alman Kral III. Konrad ve Fransa Kral VII. Louisin ordular, Trkler tarafndan neredeyse tamamen imha edilmitir. Papa III. Innocentiusun ars ile dzenlenen IV. Hal Seferi ise Venedik Dou Enrico Dandalonun mdahalesi ile asl amacndan saparak 1204 Nisannda stanbulun Hallar tarafndan ele geirilerek burada bir Latin mparatorluunun kurulmas ile sonulanmtr. Sra Sizde 3 Anadolu Seluklu sultanlar, devlet snrlarna dahil edilen blgelerde yaayan gayr-i mslim ahaliyi de kendi tebaas olarak grdklerinden onlarn da Mslman halkla ayn haklara sahip olmalarn salamtr. XIII. yzyln son eyrei ile XIV. yzyln ilk yars arasnda Bat Anadolunun fethedilmesiyle blgenin siyas yaps tamamen deimi ve Trkler, Anadolunun hkimi haline gelmilerdir. Yaplan fetihler her snftan ehirli ve gebe unsurun youn gleri sayesinde kalc hale gelmi, Anadolunun demografik yaps hzla deimi ve nfus stnl Trklere gemitir. Sra Sizde 4 XII. yzyln son eyreine kadar Anadoludaki g dengesinin Bizans lehine olduu grlmektedir. Ancak Seluklularn 1176 ylndaki Miriokefalon Savanda Bizans malup etmesiyle Bizans mparatorluunun Trkleri Anadoludan karma mitleri son bulmutur. 1204 Nisannda stanbulun Latinler tarafndan igal edilmesinin ardndan I. Teodoros Laskaris tarafndan kurulan znik mparatorluu Bat Anadolu Blgesinde gl bir idare kurmu ve yarm asr boyunca Trkler iin almaz bir engel oluturmutur. Ancak 1261de stanbuldaki Latin igaline son verilerek bakentin yeniden stanbula tanmasnn ardndan deien artlar gerei tm dikkatin bat ynndeki mcadelelere evrilmesi mparatorluun dou snrn bir kez daha savunmasz brakt. Bylece Trklerin Bat Anadoludaki Bizans ehirlerini ele geirmesi nnde hibir engel kalmam ve blgedeki Bizans hkimiyeti ksa sre iinde son bulmutur.

Yararlanlan Kaynaklar
Baskc, M. Murat, Bizans Dneminde Anadolu ktisadi ve Sosyal Yap (900-1261), Phonix yaynlar, Ankara, 2009. Demirkent, In, Bizans, Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi (DA), C.6, stanbul 1992, s.230-244. Demirkent, In, Hal Seferleri, Dnya yaynclk, stanbul 1997. Khoniates, Niketas, Histoira (Ioannes ve Manuel Komnenos Devirleri), Trke ev. Fikret Iltan, TTK. yaynlar, Ankara 1995. Khoniates, Niketas, Tarih, Trke ev. In Demirkent, Niketas Khoniatesin Historias (1195-1206), Dnya yaynclk, stanbul 2004. Kymen, Mehmet Altay, Byk Seluklu mparatorluu Tarihi, C. I, TTK yaynlar, Ankara 1993. Ostrogorsky, Georg, Bizans Devleti Tarihi, Trke ev., Fikret Iltan, TTK. yaynlar, Ankara 1991. Pakhymeres, Georgios, Relations Historiques, C.I, notlar Albert Failler Franszca ev. Vitalien Laurent, Paris 1984. Runciman, Steven, Hal Seferleri Tarihi, C.I-II, Trke ev., Fikret Iltan, TTK. yaynlar, Ankara 1989, 1992. Turan, Osman, Seluklular Tarihi ve Trk-slm Medeniyeti, Boazii yaynlar, stanbul 1996. Turan, Osman, Seluklular Zamannda Trkiye, Boazii yaynlar, stanbul 1996.

6
Amalarmz

BZANS TARH

Bu niteyi tamamladktan sonra; Son hanedan Paleologoslar ynetiminde Bizans - Osmanl ilikilerini aklayabilecek; Bitinya blgesinde bir devlet olarak Osmanllarn douunu ve Bizansla ilikilerini aklayabilecek; Bizansta yaanan i savalar ve Bizansn Osmanl vassal haline gelmesini tartabilecek; Bizansn son yllarn ve stanbulun fethini aklayabileceksiniz;

Anahtar Kavramlar
Paleologos Hanedan Osmanlnn douu Bizansn Osmanl Vassal Bizansn k Kiliselerin birlemesi/ Union sorunu stanbul muhasaralar stanbulun fethi

indekiler
SON HANEDAN PALEOLOGOSLAR YNETMNDE BZANS BZANS BTNYASI VE OSMANLI BEYL BZANSTA SAVALAR VE OSMANLI VASSALLII BZANSIN SON YILLARI VE STANBULUN FETH

Bizans Tarihi

Bizans-Osmanl likileri

Bizans-Osmanl likileri
SON HANEDAN PALEOLOGOSLAR YNETMNDE BZANS VIII. Mihail Paleologos ve Bizansn Yeniden Kuruluu
Bizansn son imparatorluk ailesi Paleologos slalesidir. znik mparatorluu dneminde ordu komutan olarak devlete hizmet eden Mihail Paleologos, siyaseten inili kl bir izgi izlemesine ramen Laskaris ailesi ve saraya her zaman iin yakn oldu. 1258 ylnda znik mparatoru II. Teodoros Laskaris ld zaman varisi olan olu IV. oannis Laskaris henz sekiz yanda imparatorluk tahtna oturdu ve ona Yorgios Muzalon naip olarak atand. Cesur bir asker, ihtirasl bir devlet adam ve geni bir evresi olan Mihail Paleologos, Muzalonu ksa srede bertaraf ederek ocuk yataki mparatora naip olmakta glk ekmedi. Naiplikle de yetinmeyen Mihail, 1259 ylnda ortak imparator olarak ta giydi. Meru imparatorun varlna ramen artk imparatorlukta gerek gcn sahibi ve tek otorite VIII. Mihail Paleologos idi (1259-1282). Bylece Bizansn son dnemine damgasn vuran ve kaderine hkmeden Paleologoslar hanedan dnemi balam oldu (Nicol, 1999, 33-34). znik mparatorluu ve Bizansllar iin tek nemli mesele stanbulun geri alnmas ve Bizans mparatorluunun eski bakentinde yeniden ihya edilmesiydi. stanbulu koruyan tek ey surlarnn almazl ve savunmaya elverili konumuydu. Bununla birlikte Latin mparatorluunun yklmas zaman meselesi olarak grlyordu. stanbula sahip olma konusunda dier komu rakiplerine gre daha avantajl olan znik mparatorluu adna 1260 ylnda VIII. Mihail Paleologos bir denemeye giritiyse de, donanmann olmay ve savunma sistemlerinin gl oluu dolaysyla bu giriiminden vaz geti (Dikici, 2007, s. 384-385). Sahip olduu byk deniz gcyle Venedik, karlar gerei, stanbuldaki Latin ynetiminin hem sadk mttefiki hem de koruyucusu durumundayd. Bundan dolay imparator VIII. Mihail Paleologos, Venedik tehdidini Cenevizle ittifak yaparak etkisizletirmeyi dnd. Mart 1261de Cenevizlilerle bir anlama yapld (Ostrogorsky, 1999, s. 415). Bu anlamayla Ceneviz, Bizansllara askeri yardm taahhdnde bulunurken, Bizans topraklar zerinde byk ekonomik ayrcalklar elde ediyor ve gmrklerden muaf tutuluyordu. Anlamadan saladklar avantajlarla Cenevizliler, imparatorluk snrlar ierisinde stanbulun Latinlerden geri alnmas beklenmedik bir ekilde gerekleti. mparator VIII. Mihail, Aleksios Stratigopulos adl komutan kk bir birlikle Bulgaristan snrn kontrol etmesi ve stanbula ilikin istihbarat

130

Bizans Tarihi

toplamas iin grevlendirdi. Aleksios, stanbul yaknlarndayken ehirdeki Venedik filosu ve askeri birliklerin Karadeniz tarafna sefere gitmi olduunu ve ehrin tamamen savunmasz bir vaziyette bulunduunu grd. Bu frsat karmayan Aleksios emrindeki az saydaki askerle ani bir baskn yaparak 25 Temmuz 1261 gn stanbulu zapt etti (Da, 2006, s. 43). ehirdeki Venedik Mahallesi yakld ve stanbulda bulunan Latinler, son Latin imparatoru II. Baudoiun Courtenay da dhil olmak zere katlar. stanbulun kurtarld haberi Nifte (Kemalpaa) bulunan mparator VIII. Mihail Paleologosa mjdelendi. VIII. Mihail byk bir sevinle 15 Austos 1261de stanbula geldi. stanbulun geri alnmas ve Bizansn kadim bakentinde yeniden ihya edilmesi halk arasnda byk bir coku ve memnuniyetle karland. Kutlamalarn cokunluu ierisinde VIII. Mihail Paleologos Ayasofyada trenle bir kez daha imparatorluk tacn giydi ve olu Andronikosu veliaht ilan ettirdi. Tahtn yasal sahibi olan on bir yandaki IV. oannis Laskarisin ise gzlerine mil ekildi ve bir kaleye hapsedildi (Ostrogorsky, 1999, s. 416). Bylece Bizansta yeni bir hanedan, Paleologoslar hanedan kuruldu. Bizans mparatorluu, stanbulu geri ald. Ancak Yunanistann bir ksm hl Latinlerin elindeydi ve Batllar stanbulun kaybn kabullenmek niyetinde deillerdi. Balkanlarda Srplar ve Bulgarlar, Bizans iin dikkat edilmesi gereken rakipler olma zelliini koruyorlard. Bu durumun dourduu tehlikeleri imparatorluk ynetiminin gslemesi zorunluluktu. Bunun iin maddi kaynaklara, askere ve yetimi insan gcne ihtiya vard. 1204 gali srasnda stanbul korkun biimde yamalanmt. Kamu binalar, kiliseler harap haldeydi. Latin ynetimi boyunca ehrin imar iin yatrmda bulunulmamt. ncelikle ehrin surlar tamir edildi ve glendirildi. Halie gerilen zincir yenilendi. Yeni bir donanma inasna baland. Tm bunlar iin yaplan byk harcamalarn yk halkn omuzlarna yklendi. Bu arada daha nce Venediklilere imdilerdeyse Cenevizlilere verilmi olan imtiyazlar dolaysyla Bizans ekonomisi gnden gne sarslmaya balad. mparator VIII. Mihail Paleologos, Cenevizlilerle ibirlii yaparak, yeni ina ettirdii donanmayla Egede Latinlerin elindeki adalara kar seferler dzenletti. Adalardan birou Bizansn hkimiyetine alnd. Bu baaryla yetinmeyen VIII. Mihail, Cenevizlilerin yardmyla kardei Konstantinosu ierisinde be bin Seluklu cretli askerinde bulunduu bir ordunun banda Moraya kar gnderdi. lk balarda baz baarlar elde edilse de savan uzamas ve cretleri denmeyen Seluklu askerlerinin saf deitirmesiyle harekt bozgunla sonuland (Dikici, 2007, s. 391). VIII. Mihailin byk masraflarla ina ettirdii donanma Venedikliler tarafndan yakld (Nicol, 1999, s. 170). Cenevizle ittifaktan bekledii fayday gremeyen Bizans mparatoru, 1265te Venedikle anlama yapt. Fakat bu anlama da fazla uzun srmedi. Cenevizin gcn yeniden toparladn grnce bu defa 1267de yeniden Cenevizle ittifak yapld. Bu anlamayla ticari ayrcalklarn yan sra Cenevizlilerin, stanbulun hemen yan bandaki Galataya yerlemelerine izin verildi (Da, 2006, s. 49). Galata ksa srede Cenevizin en nemli kolonisi oldu. Zaman ierisinde ticari faaliyetler ve bilhassa gmrk gelirleriyle zenginleen Galata ekonomik ve askeri bir g olarak stanbul iin amansz bir rakip ve tehdit haline geldi. Bu anlama her ne kadar 1453e kadar devam etse de Bizansn Venedik ve Cenevizle, nce bir taraf sonra dier tarafla anlama yaparak durumu idare etme politikas her defasnda kendisi iin askeri ve ekonomik byk kayplara yol amtr. stanbulda Bizansn egemenliini koruma konusunda, mparator VIII. Mihail Paleologos, Sicilya ve Napoli Kral ilan edilen Anjou Dk Charlesn ahsnda kuvvetli bir rakiple karlat. Eski Latin imparatorluunu yeniden kurmak iin

6. nite - Bizans-Osmanl likileri

131

Charles, sabk Latin imparatoru Baudouin, Mora, Epir ve Tesalyadaki Batl egemenler, Bulgarlar ve Srplar yani Bizansn btn rakiplerini bir araya getirerek gl bir ittifak kurdu (Ostrogorsky, 1999, s. 420-421). Durum Bizans iin byk tehlike arz ediyordu. Bu srada Papalk makamna oturan IV. Clemensn union taraftar olmas VIII. Mihaile Bizans diplomasisini ustalkla kullanma imkn verdi. Roma ve stanbul Kiliseleri arasnda ayrln yaand 1055 ylndan beri kiliselerin birletirilmesi fikrinden vazgeilmemi ve eitli defalar bu uurda giriimler yaplmt. imdi kiliselerin birletirilmesi konusunu VIII. Mihail Paleologos, Bizansn zerine ken tehdidi bertaraf etmek iin bir vasta olarak kullanyordu (Da, 2006, s. 50-51). Papa IV. Clemens ve onun halefi X. Gregoirus, Latin imparatorluunun yeniden kurulmasndan ziyade Ortodoks ve Katolik kiliselerinin birletirilmesine ncelik veriyorlard. VIII. Mihail Paleologos, olu Andronikosu Macar kralnn kzyla evlendirdi. VIII. Mihail, o sralarda dul olan Bulgar aryla yeeni Mariay nikhlad. Bylece Batdan Bizans zerine ken tehdidi biraz olsun azaltt. Douda ise Mool tahakkm altnda gnden gne kmekte olan Seluklu Sultanlndan Trkmenlerin aknlar Bizans iin byk endie kayna idi. mparator VIII. Mihail bu defa gayri meru kz Mariay 1265 ylnda Mool Han Hlaguya e olarak gnderdi. Mool hkmdar vastasyla Anadoluda Trkmenleri durdurmay umut ediyordu. Fakat Maria, lhanl sarayna gittii zaman Hlagu lmt. Yerine geen Abaka, onu zevcelie kabul etmekte bir saknca grmedi. On be yl kadar lhanl saraynda kalan Maria, einin lm zerine yeniden stanbula dnd (Dikici, 2007, s. 392). Dier taraftan VIII. Mihailin union mzakerelerinde btn uzatma abalarna ramen, Papa X. Gregoriusun kararll ve Anjoulu Charlesn yaratt tehdidin ciddiyet kazanmas zerine bir karar almas gerekti. 1274te Lyonda yaplan grmelerden sonra kiliselerin birletirildii ve Roma Kilisesinin inancnn kabul edildiine dair bir anlama imzaland. Bylece iki yzyldan fazla bir sredir zerinde tartlan Romann stnlnde kiliselerin birlemesi kabul edilmi oldu (Nicol, 1999, s. 58-61). Bu birlemenin tek faydas Charles dAnjou tehdidinin bir sreliine bertaraf edilmesi oldu. Bunun dnda union Bizans iin yeni ve daha derin sorunlarn domasna yol at. Papaln stnl altnda kiliselerin birlemesine Bizans halk ve Ortodoks kilisesi iddetle kar kt. VIII. Mihail Paleologos, stanbul kilisesi tarafndan aforoz edildi. mparator, birlemeye kar kanlara iddetle cezalandrmaya balad. Bu durum Bizans ynetimiyle halknn kar karya gelmesine neden oldu ve byk bir i buhran dourdu. Birlemeye direnen ruhbanlar, aristokratlar, halk ve hatta imparatorluk ailesinden baz kimseler zindanlara atld veya srgne gnderildi. Katolik olmay kabul eden VIII. Mihail Paleologos ynetimine en sert kar k Anadoluda yaand. Burada daha nce balam olan bir muhalefet vard. IV. oannis Laskarisin feci biimde gzlerinin kr edilerek Laskarislerin tasfiye edilmesi karsnda Patrik Arsenios, VIII. Mihaile tepki gstererek muhalefete balamt. Katolik inancn resmen kabul edilerek halka ve Ortodoks kilisesine de zorla dayatlmas karsnda duyulan fke ve infial Arseniosu muhalefetle birleti. Halkn ve Ortodoks kilisesinin tepkisini mparator VIII. Mihail Paleologos kan ve zulmle bastrp, Bizans halk ve ruhanileri zorla Katolik inanca sokmaya alt (Da, 2006, s. 69). Bu politika zellikle Anadoludaki Bizansl halkn kendi z ynetimlerine kar yabanclamasna ve Bizans mparatorluk ynetimine alternatif olabilecek glere meyletmesine yol at. Nitekim Bat Anadoluda sarslan imparatorluk otoritesinin brakt boluu nceleri Trk kaynaklarnda Tekfur olarak adland-

union: Szlk manas birlik, birleme olan union kelimesi Ortaa boyunca Katolik ve Ortodoks kiliselerin birleme dncesi anlamnda kullanlmtr.

Tekfur: Ta tayan anlamndaki Ermenice Takavor kelimesinden gelen Tekfur szc, Trk kaynaklarnda validen imparatora kadar Bizansl yneticileri ifade etmek iin kullanlm bir unvandr.

132

Bizans Tarihi

rlan Bizansl feodaller doldurdu. Sonra ise Bizansl halk kendilerine din ve inan zgrl tanyan Trk beylerinin tebaas olmakta saknca grmedi. 1280li yllara gelindiinde Bat Anadoluda Trk ilerleyii Bizans iin tehlikeli bir hal amt. Mool istilas nnden Anadoluya srklenen Trkmenler kalabalk kitleler halinde batda Bizans snrlarnda ylmlard. Bu Trkmenler Moollar karsnda baarsz olunca Bizansa kar gaza ve aknlarda bulunuyorlard. VIII. Mihailin, Avrupadan gelen Latin tehdidine ncelik vererek, Laskarisler zamannda Anadoluda kurulan savunma sistemlerini ihmal etmesi ve Anadoludan Balkanlara asker nakletmesi, Trkmenlerin fetihlerini kolaylatrmt. Daha 1261 sonrasnda Mentee Bey idaresindeki Trkmenler, Bat Anadolunun merkezden olduka uzak bir blgesi olan ve daha sonra Mentee olarak bilinecek Karia blgesini fethetmilerdi. Kariadan kuzey istikametine ynelik Trkmen ilerleyii gittike nlenemez hale geliyordu. Egede Germiyan oullar salamca yerlemiti. Doudan Ege denizi istikametinde de Trkmenler Bizans zorluyorlard. Sakarya boylarnda ylan Trkmenlerin hedefinde Bitinya blgesi vard. stanbulu besleyen bu blge Bizans iin hayati bir neme sahipti. Durumun ok ciddi boyutlara ulamas zerine VIII. Mihail, imparatorluunun son yllarnda bu blgeye bir sefer dzenleyerek Sakarya boylarn tahkim etmeye alt (Da, 2006, s. 56). VIII. Mihail Paleologosun, ieride halkyla kar karya gelmesi pahasna yrtt Batyla union siyaseti de bir sre sonra iflas etti. 1281 ylna gelindiinde Bizans ykma planlarndan hi vazgemeyen Charles dAnjou Avrupann en gl hkmdar idi. Romada Papalk makamna oturan IV. Martinusun halefleri kadar kiliselerin birlii siyasetine nem vermemesi Charlesa planlarn uygulama frsat verdi (Ostrogorsky, s. 1999, 428). Venedikliler, Srplar ve Bulgarlarn da desteini alan Charles dAnjou, Bizansa kar Adriyatik ynnden lmcl bir saldr balatt. Bizans ar kayplara maruz kald. VIIII. Mihail, bunun zerine Charles dAnjounun rakibi Aragonlularla temas kurdu. Charlesa kar kullanlmak zere Aragon Kralnn damad Petere donanma ina etmesi iin para yardmnda bulundu. Sicilyada faaliyet gsteren Bizansl ve Aragonlu casuslar halk Charlesn ynetimine kar isyan etmesi iin ustaca kkrttlar. 1282de Charlesn, Bizans seferini finanse etmek zere halka yeni vergiler yklemesi isyan ateinin patlamasn daha da kolaylatrd. 31 Mart 1282de tarihte Sicilya kindisi diye bilenen isyan Palermoda balad. Kanl biimde devam eden isyanda Sicilyada, Charles dAnjouya bal btn Franszlar yok edildi. Bizans ykarak Roma imparatoru olma hayalleri besleyen Charles bir anda kendi hkimiyetinin yklna tank oldu (Dikici, 2007, s. 395-396). Bizans mparatorluu bylece byk bir tehlikeyi daha atlatt.

II. Andronikos (1282-1328) ve Devleti Yaatma abalar

VIII. Mihail Paleologos 1282 ylnda ld. Yerine olu II. Andronikos Paleologos (1282-1328) geti. Yeni imparator tahta getiinde Batdan gelen Latin tehdidi nemini kaybetmiti. Ancak bu uurda devlet hazinesi boaltld gibi halktan toplanan vergiler de harcanmt. II. Andronikos babasndan, hazinesi bo, maliyesi km ve halkyla union meselesi dolaysyla kavgal bir imparatorluk devralmt. II. Andronikos tahta getikten sonra artk hibir nemi kalmam olan kiliselerin birletirilmesi siyasetine son verdi. mparatorluk genelinde Ortodoks inancn geerli olduunu ilan etti ve Katolik inancn kabul edilmesi dolaysyla muhalefet eden halk ve ruhbanlar yeniden kazand. Arseniosularla da anlaarak dini anlamazlk nedeniyle yaanlan atmalara son verdi. Mali adan kntden kmann yolu olarak Bizans paras iperpironun ayarnn drlmesi grld. Parann

6. nite - Bizans-Osmanl likileri

133

ayarnn bozulmas fiyatlarn olaanst ykselmesini ve halkn yoksullamasn beraberinde getirdi (Ostrogorsky, 1999, s. 447). Venedik ve Cenevize salanan imtiyazlar, Bizans ekonomisini bu iki deniz cumhuriyetinin tahakkmleri altna almasna neden olmutu. Bata gmrk vergileri olmak zere birok vergiden muaf olan Venedikli ve Cenevizli tccarlar lke genelinde ucuza hammadde alarak, kendi mamul rnlerini karl biimde pazarlyorlard. mparator II. Andronikos, harcamalar azaltarak mali adan tasarruf salayp hazineyi rahatlatmak iin donanmay lavetti. mparator, mttefiki Cenevizin gl donanmasna gvenerek byle bir tasarrufta bulundu (Da, 2006, s. 122). Fakat bu hata ileride Bizans iin vahim sonular dourdu. Bizansn askeri bakmdan zayflamas sadece denizde deil karada da kendini gsterdi. Aristokratlar lehine vergi muafiyetleri tannmas, kk arazi sahiplerinin daha fazla vergi yk altna girmesini beraberinde getirdi. Vergilerini deyemeyen kyller topraklarn aristokratlara satarak onlara bal yar hr bir statye dtler. Pronia sahipleri de gnden gne imtiyazlar elde ederek asker yetitirme ykmllklerinden kurtuldular. Feodalleme ve pronia sisteminin bozulmas devletin asker ihtiyacn yabanclardan salanan cretli askerlerle gidermesini gerektirdi (Ostrogorsky, 1999, s. 444445). cretli askerle lkenin savunmasn salamak ise bal bana byk bir riskti zira bu tr askerler kim daha fazla cret derse ona hizmet ediyorlard. Balangta II. Andronikosun d politikasnn esas da Batya ynelik oldu. stanbul zerinde hak iddia edebilecek Latin ailelerle anlama yoluna giden II. Andronikos, Selanik Latin Krall ailesinden Yoland (ren) de Monferrat ile evlenmiti. Bu aile stanbuldaki haklarndan kzlar ve torunlar lehine feragatte bulundu. Artk bundan sonra stanbulu igal etme planlar yapanlar batda fazla arlklar olmayan kimselerdi. Balkanlarda Milutin (1282-1321) ynetimindeki Srbistann Bizans iin tehlike oluturmas, II. Andronikosun diplomasi siyasetiyle nlendii gibi gl bir de mttefik kazand. Andronikosun henz be yandaki kzyla Milutin evlendirildi. Akrabalk tesisi iki devlet arasnda bar ve ittifak yaplmasna vesile oldu (Ostrogorsky, 1999, s. 451-452). 1296 ylnda Venedikle Ceneviz arasnda sava kt. Bizans da Cenevizin mttefiki sfatyla bu savata yer ald. Fakat 1299da Ceneviz Venedikle bar anlamas yaparak, savata Bizans yalnz brakt. Donanmay lavetmenin ne kadar vahim bir hata olduunu tecrbe etmi bulunan Bizans, Venedik karsnda ar bir malubiyete urad. 1302 ylnda imzalanan bar anlamasyla Venedik hem yklce bir sava tazminat kopard hem de Bizans lkesinde ticari ok byk ayrcalklara sahip oldu (Nicol, 1999, s. 120-121). Bu arada Cenevizliler de sahip olduklar imtiyazlar koruduklar gibi stanbulun karsnda bulunan kolonileri Galatay salam bir surla evirerek buray Bizans bakentine rakip bir ehir haline getirdiler. Ancak Anadoluda balayan Trk fetihleri Bizans iin daha ar tehlikelerin habercisiydi. Kariadan kuzeye doru, Egeden ky Egeye, Sakarya boylarndan Bitinya yresine Trkmenler srekli aknlarda bulunuyorlar, Trallis (Aydn), Magnisia (Manisa), Filadelfia (Alaehir), gibi ehirler Trk hcumlarnn hedefi oluyordu. Trk ilerleyii Bat Anadoluyu ylesine kaplamt ki bu ehirler ve Karadeniz Erelisi, Foa, zmir, Bursa, znik gibi mstahkem kale ve ehirler Trk seli ortasnda kalm adacklar gibiydi (Ostrogorsky, 1999, s. 454). II. Andronikos Bat Anadolunun savunulmas iin byk bir gayret ierisine girdi. Ortak imparator olarak ilan ettii olu IX. Mihaili cretli Alan birlikleriyle Anadoluya gnderdi. Fakat bu teebbs Bizansn askeri bakmdan byk bir acziyet ierisinde olduunu gstermekten baka ie yaramad (Da, 2006, s. 124-125). Trkler karsnda malup olan

Pronia: Mali ve askeri adan Bizansta 12. yzyldan sonra grlmeye balanan Pronia kavramyla daha ok devlete ait topraklarn askerlik hizmeti karlnda zel kiilere tahsis edilmesi sistemi anlalmaktadr.

134

Bizans Tarihi

Katalan: Gnmzde spanya - Fransa snrnn Akdenize bakan sahillerinde bulunan ve tarihte Katalanya olarak adlandrlan blgenin halkna verilen addr.

Alanlar, yama hrslarn Bizansl halk zerinde tatbik ettiler. On drdnc yzyln ilk yllarnda Bizans iin en byk kayp hi phesiz Bitinyann da dahi olduu Anadoludaki topraklarnn Trklerce fethiydi. Bu srada spanyada Aragonlular hesabna cretli asker olarak alrlarken yaplan bar sonrasnda Roger de Flor komutasndaki Katalan birlikleri isiz kalmlard. Roger de Flor, Bizans iin cret mukabilinde Trklere kar savamak zere II. Andronikosa bavurdu (Ayn, 2009, s. 27-29). Bu teklifi byk bir memnuniyetle kabul eden Bizans mparatoru, 6.500 kiilik Katalan birliklerinin stanbula gelmesini salad. Yaplan anlama gerei dokuz ay Bizans iin askerlik yapacak olan Katalanlarn drt aylk cretleri pein dendi. Katalan ef Roger de Flor, mparatorun yeeni Maria ile evlendii gibi nce mega dk daha sonra da sezar unvanlarna da sahip oldu. 1304 yl balarnda Erdekte Anadoluya kartlan Katalan taifesi buradan doruca Trklerin kuatmas altnda bulunan Alaehire yneldiler. Katalanlar ilk balarda Trklere kar baarlar kazandlar. Bilmedikleri sava teknikleri ve aralaryla savaan Katalanlar karsnda baarsz olan Trkmenler geri ekildiler (Ayn, 2009, s. 35-45). Bizans, Bat Anadolunun nemli bir ksmn muhafaza etme imknna kavumu grnmekteydi. Fakat kazandklar askeri baarlarn etkisiyle Katalanlar Bizansl halk ve ehirleri de yama etmeye baladlar. Manisaya saldrarak buray kontrolleri altna aldlar. Onlar Geliboluya gemeye glkle ikna edildiler. 1304/05 Kn Geliboluda geirip tekrar Anadoluya sefer yapma planlar yaplyordu. Dier taraftan Bizansllar arasnda Katalanlara kar gittike tepkinin iddeti artyordu. Katalanlar da cretlerinin dzenli denmemesinden ikyetiydiler. Ortak mparator IX. Mihail, Katalanlara dman olmutu. Edirnede saraynda IX. Mihail, bir suikastla 1305 ylnda Roger de Floru ldrtt (Ayn, 2009, s. 57-59). Bylece Katalan taifesinin dalaca ve etkisiz hale geleceini dnyordu. Fakat bu cinayet Bizansa ok pahalya mal oldu. Katalanlar, Bizans birliklerini malup ederek eflerinin intikamn almak iin Trakyay korkun biimde yama ve kymdan geirdiler. ki yl boyunca Trakyada terr estiren Katalanlar, 1308 yaznda Selanike saldrdlar. ehri dremediler ama Atos Manastrlar da dhil olmak zere evreyi korkun biimde talan ettiler. Buradan Tesalyaya ilerleyen Katalanlar, daha gneye inerek Atinay zapt ettiler ve burada yaklak doksan yl hkm srecek olan Katalan Devletini kurdular (Nicol, 1999, s. 145). Bizansn askeri ekonomik bakmdan gszl ne tr gelimelere yol amtr? SIRA ve SZDE
D N E L M dousunda kalan ve Bizans dneminde balangta Kadky, Bitinya, stanbulun znik, zmit, Bursa illerini kapsarken daha sonra bunlara ilaveten Bilecik, Sakarya, Dzce, Bolu, ve Bartn yerleimlerini de iine alan blgenin addr. UyS Zonguldak O R U gun iklim koullaryla yl boyunca ya alan blgede tarm yapmaya elverili verimli vadi ve ovalar mevcuttu. Bata Sakarya nehri olmak zere akarsu bakmndan DKKAT da zengin olan blgede irili ufakl birok gl de bulunuyordu. Bitki rtsnce zengin olan blgede dalar ormanlarla kaplyd. Kydaki Gemlik, Mudanya ve zmit SIRA SZDE nemli limanlard. Bursa, znik, zmit, Bilecik, blgenin nemli ehir ve kasabalarndand. Bata tahl olmak zere blgede retilen tarm rnleriyle sadece blge ehirleri deil stanbul da besleniyordu. Elverili corafyas ve verimli arazileriyle AMALARIMIZ Bitinyann ehir ve kyleri her zaman kalabalk nfusa sahip olmutu. Laskarisler zamannda stanbuldan kaan Bizans aristokrasisi ve kilisesine ev sahiplii yapan

SIRA SZDE

DNELM S O R U

BZANS BTNYASI VE OSMANLI BEYL

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

K T A P

TELEVZYON

TELEVZYON

6. nite - Bizans-Osmanl likileri

135

znik ehri, Hristiyanln amentsnn belirlendii znik Konsilinin yapld yer olarak Bizansllar iin kutsal nitelikteydi. Bitinya blgesi 1071 Malazgirt Savann hemen ertesinde Trk aknlarna sahne olmu ve 1075te fethedilen znik Trkiye Seluklarnn ilk bakenti haline gelmiti. Hal Seferleriyle, Trkler Bat Anadolu, Bitinya ve znikten ekilmek zorunda kalmlard. On drdnc yzyln hemen ncesinde Bat Anadolu snrlarna ylm bulunan Trkmenler, blgede kalc Trk egemenliini kurmak iin kesif gaza ve akn faaliyetlerine baladlar. Bu gaza ve aknlar Bat Anadoluda Trkmen Beyliklerinin kurulmasyla sonuland. Bu beyliklerden biri de Bitinyada Osman Gazinin kurduu Osmanl Beylii idi. Bilindii zere ilk Osmanllarn Bitinya yresine gelileri efsanelerle rldr. Kaynaklarda Sultann diye bahsedilen Eskiehir blgesine gelen Osmann babas Erturul Gaziye, Seluklu sultannn, yapt yardmlarn karl olarak St ve Domaniin yurtluk olarak verildii anlatlmaktadr (H. nalck, 2010b, s. 114). Bu srada Bitinya blgesi zerinde Bizans merkezi imparatorluk ynetiminin nfuzu sarslmt. Her biri adeta bamsz hareket eden, Trk kaynaklarnda Tekfur olarak adlandrlan Bizansl feodaller otorite sahibi olmulard. Babasnn lmnden sonra Osman Bey, bu tekfurlardan kimileriyle iyi ilikiler gelitirirken kimilerine kar da gaza yapmaya balad. 1288 ylnda Eskiehirin batsnda yer alan Karacahisar Osman Bey fethetti (H. nalck, 2009, s. 12). 1290l yllarda Osman Gazinin yrtt gaza faaliyetleri baarl sonular verdi. 1299 ylnda Bilecik, Yarhisar, Yeniehir, negl Osman gazi tarafndan fethedildi (H. nalck, 2009, s. 13). Bu baarlar Osman Gazinin hret kazanmasna ve kendisine kalabalk gazi ve Trkmenlerin katlmalarna yol at gibi elde edilen ganimetler dolaysyla ekonomik kazanlar da salyordu. Osman gazi, bu ekilde gnden gne gcn arttrarak Bitinyada, salam surlarla evrili znik ve Bursa gibi ehirlerin haricindeki btn krsal alanda egemenliini kurmay baard. Bu tehlikeli durum karsnda Bizans mparatorluk ynetimi askeri nlem almaya alt. Muzalon komutasnda ounluunu cretli Alanlarn oluturduu 2000 kiilik bir kuvvet Bitinyaya gnderildi. Bu Bizans ordusunu Osman Gazi, 5000 kiilik bir kuvvetle Yalova civarnda Bizansllarn Bafeus, Trk kaynaklarnn Koyunhisar adn verdikleri mevkide karlad. 27 Temmuz 1302de yaplan savata zafer Osman Gazinin oldu. Bozguna urayan Bizans birlikleri zmite ekildiler. Bu sava dolaysyla Osmanl mparatorluunun kurucusu Osman Gazinin ad ada bir kaynakta ilk defa zikredilmektedir. Bafeus zaferi Bitinyada Osmanl Beyliinin egemenliini ilan etmesi anlamn da tayordu. Geri, Trklerin yksek surlar aacak teknik ve silahtan yoksun olmalar dolaysyla mstahkem zmit, znik, Bursa, Ulubad gibi ehirler hl Bizansllarn kontrlndeydi. Fakat bu ehirlerin dndaki tm Bitinya topraklar artk kesin biimde Osmanllarn eline gemiti. 1302 yl baharnda mparator II. Andronikosun olu IX. Mihailin cretli Alan birlikleriyle ky Ege blgesini Trkmen aknlarndan kurtarmak iin tertipledii sefer de Manisada hsranla neticelenmiti. Hem bu bozgun hem de Bafeus yenilgisinden sonra Bat Anadoluda Bizansl halk arasnda byk bir kargaa dodu ve kalabalk halk kitleleri Trkmenlerin ilerleyii karsnda g ederek kylara ylp Avrupa yakasna gemenin arelerini aradlar. Trakya ve stanbul Anadoludan gelen snmaclarla doldu (Nicol, 1999, s. 135). Biraz stte deinilen Katalan seferi Bat Anadoluda ksa bir sre iin durumu Bizans lehine evirdiyse de Katalanlarn Anadoludan ekilmelerinden sonra Trkler Bat Anadoluyu kalc biimde fethettiler.

136

Bizans Tarihi

Bafeus savandan sonra Bidnos, Kestel ve Kite (Nilfer, rnl), Bursa ve Adranos (Orhaneli) gibi Bursa ovasnda bulunan yerlerin tekfurlar, Osman Beye kar 1303 ylnda saldrda bulundular. Dimbos savanda (Bursann Kestel ilesinin Erdoan ky) zafere ulaan Osmanllar tekfurlarn son gayretlerini de sonusuz braktlar. Dimbos savandan sonra Ulubata kadar Bursa ovas ve Uluda Trkmen yerlemesine ald (H. nalck, 2010a, s. 36-38). 1304 ylnda Lefke, Mekece ve Geyveyi fethetti (H. nalck, 2009, s. 10). Kariadaki Mentee Beyliinden gelen Sasa Bey 1304te Efesi ele geirdi. Ancak ok gemeden daha nce Germiyan Beyliine balyken sonradan kendi adna fetihlerde bulunan Aydn olu Mehmed Bey, Sasann elindeki topraklar ald. Birgi, Tire ve Efese sahip olarak Aydnolullar Beyliini kurdu. 1317de Mehmed Beyin gazileri zmire kadar ulatlar ve kentin akropolisini ele geirdiler. Mehmed Beyin olu Umur Gazi, 1329da zmirin liman kalesini de alarak ehrin fethini tamamlad. Manisa merkez olmak zere Lidya blgesinde Saruhan Bey egemenliini kurdu. anakkale Boaznn gneyindeki Mysia blgesinde Karesi Bey hkimiyetini tesis etti. Bat Anadoludaki Bizans topraklarnn Trklerce fethine paralel olarak Batl gler de Egede kendi hesaplarna Bizanstan toprak koparttlar. Kbrstan atlm bulunan Saint Jean valyeleri 1308de Rodos adasn ele geirdiler. Aydnoullarnn istilasn nleme bahanesiyle Cenevizli Zaccaria ailesi de Bizansa ait Sakz adasna el koymakta bir saknca grmedi.
SIRA SZDE

Bitinya blgesinin Bizans iin nemi nedir? SIRA SZDE

DNELM S O R U

BZANSTA SAVALAR VE OSMANLI VASSALLII

DNELM

Sava: ki Andronikosun Mcadelesi

Anadoluda Trk fetihleri srerken ve Balkanlarda Katalan istilas sonrasnda istikS O R U rar kurulamamken Paleologos hanedan ierisinde balayan anlamazlklar Bizans mparatorluunu kt bir duruma srkledi. II. Andronikos kendisine halef DKKAT olarak olu IX. Mihaili semiti. Mihailin olu ve dedesiyle ayn ad tayan gen Andronikos da babasndan sonraki veliaht olarak ilan edilmiti. Gen AndroniSIRA SZDE kosun sorumsuz ve sefih yaants bir aile dramna sebebiyet verdi. Gen prensin sorumsuzluu kardeinin ldrlmesine neden oldu. Bu ac babas IX. Mihailin de yaamnn sonunu hazrlad. Tm bunlarn sebebi olarak grlen gen AndroniAMALARIMIZ kosun veliahtlk haklarn dedesi mparator II. Andronikos almak istedi. Ancak bata Kantakuzinos, Siryannis ve Sinadinos olmak zere Bizans aristokrasisi arasnda gen Andronikosun bir hayli taraftar vard. K T A P mparator II. Andronikosun uygulamaya koyduu yeni vergi politikasndan dolay bilhassa Trakya ve Makedonyada honutsuzluk da vard. Bu durum gen Andronikosa sempatiyi artrd ve ona taraftar olanlarn saysn oaltt. En nihayeTELEVZYON tinde 1321 ylnda gen Andronikos, bakentten ayrlarak Edirneye geldi. Her birisi byk toprak sahibi olan Kantakuzinos, Siryannis ve Sinadinos her trl harcamay yaparak, Bizans mparatorluunda iktidarn deimesini salamak zere NTE RNET gerekli askeri kuvvetleri toplamay baarmlard. Bu birliklerin bana geen gen Andronikos Trakya halkna cmert vaatlerde bulunarak vergi muafiyetleri bahederek kendisine ynelik halkn desteini bsbtn arttrd (Ostrgorsky, 1999, s. 461). mparator, isyann stanbula bulamasndan endie ediyordu. Gen Andronikosa bal birliklerin Silivriye gelmesi zerine 6 Haziran 1321de dede ve torun Andronikoslar arasnda anlama saland. Buna gre mparatorluk ikisi arasnda

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

NTERNET

6. nite - Bizans-Osmanl likileri

137

paylalacakt. Yal mparator II. Andronikos stanbulda, gen Andronikos ise Edirnede hkm sreceklerdi (Nicol, 1999, s. 167). Ortak mparator ilan edilen torun, III. Andronikos olarak ta giydi d dnyaya kar imparatorluun birliini korumak adna, dilerini yrtme hakkn II. Andronikos zerine ald. Zaman zaman aralarnda ufak apl atmalar yaansa da her iki imparator anlamaya be yl boyunca sadk kaldlar. Byk arpmalar olmasa da bata Trakya olmak zere mparatorluun Avrupa blmndeki sava hali, tarm ve ticaret faaliyetlerini olumsuz etkilemi Bizans ekonomisini adeta fel etmiti. Mevcut haliyle bile olduka zayf durumdaki askeri birliklerin taht mcadelesi iin Trakya ve stanbulda tutulmas ve btn dikkatlerin i mcadeleye verilmesi Anadoluda bir ekilde Bizansa bal kalm olan yerlerin de elden kmasna yol at. Bitinya blgesinde mstahkem byk kentler dndaki yerler Osmanl egemenliindeydi. Bursa, Ulubad, znik ve zmit gibi ehirlerin hem birbirleriyle hem de bakent stanbulla balants kalmamt. Bu ehirlerin Bizans ynetiminde kalmasn salayan tek faktr Trklerin aamadklar ehir surlaryd. Surlar ykacak silah ve teknolojiye henz sahip olmayan Osmanllar, Bursay drebilmek iin ehrin her iki yanna burlar ina ederek, ehre giri ve klar engellediler. Bu ablukaya Bursa alt yl dayand. En nihayetinde 1326 Nisannda ktlk ve alktan bunalan ehir halk Osmanllara teslim oldu. Bizans merkezi ynetimi ehre ynelik Osmanl ablukasn krmak iin hibir askeri giriimde bulunamad. Bursay zapt eden Orhan Bey ynetimindeki Osmanllar ehri bakentleri yaptlar (Nicol, 1999, s. 157). Vefat etmi olan Osman Gazinin ebedi istirahat yeri olarak da Bursada Gml Kmbetin seilmesi ehri Trklerin nazarnda kutsallatrd. Ertesi yl depremde surlar yklan Ulubat (Lopadion) da Osmanllarn eline geti. Bizansta iki imparator arasndaki iktidar mcadelesinin son safhas 1327 ylnda balayan byk atmalar oldu. Bizansllar arasndaki i savaa d gler de mdahil oldular. II. Andronikos, Srplarla ittifak yaparken III. Andronikos, Bulgarlarla anlat. II. Andronikosun, torununa kar Makedonyada balatt saldr, Srp yardm yetimeden datld. Makedonya ve Selanik III. Andronikosa itaat etti. Bakent stanbulda da II. Andronikosa kar muhalefet ciddi boyutlara ulat. En nihayetinde 24 Mays 1328 tarihinde stanbula giren III. Andronikos, dedesini tahttan ekilmeye mecbur etti (Da, 2006, s. 138). Bylece, byk askeri-ekonomik kayplar ve imparatorluun zafiyete uramas pahasna Bizansta yeni bir imparator III. Andronikos (1328-1341) dnemi balam oldu. Yeni mparator III. Andronikos, tahtn byk lde yakn dostu oannis Kantakuzinosa borlu idi. mparator, Kantakuzinosu Mega Domestikos unvanyla kendisinden sonra en yetkili kii konumuna getirdi. Mali skntdan kurtulmann aresi olarak Bizans paras iperpironun deerinin bir kez daha drlmesi grld. Adli sistemde kapsaml bir reforma gidildi (Ostrogorsky, 1999, s. 464). Bu dnemde Anadoluda Osmanllarn, Balkanlarda ise Srplarn Bizans mparatorluu aleyhine ilerleyileri d ilikilerde damgasn vuran hadiselerdi. Bursay zapt ederek bakent haline getiren Orhan Bey, zniki drmek iin aba sarf ediyordu. Osmanllara bal zmit krfezi boyunca skdara kadar aknlarda bulunuyorlard. Trklerin ilerleyiini durdurmak ve zor durumdaki zniki kurtarabilmek maksadyla III. Andronikos ve Kantakuzinos harekete gemek zorunda kaldlar. 1329 Maysnda, stanbuldan ve Trakyadan toplayabildikleri sekiz bin kadar askerle skdara getiler. mparator III. Andronikos ve Kantakuzinos, zmit krfezi boyunca gnlk bir yryten sonra Pelekanona (Eskihisar) ulatlar. Burada yamalarda olduka elverili bir konumda Orhan Beyin ordusuyla mevzilenmi

138

Bizans Tarihi

olduunu grdler. 10 Haziran 1329da iki ordu arasnda sava balad. Orhan Bey, ustaca sava yneterek asl birliklerini arpmaya sokmadan Bizans kuvvetlerini akama kadar oyalad. Bizansllar geri ekilip ertesi gn Trkleri bulunduklar yamalardan indirerek eit artlarda arpmay dndler. Fakat geri ekilme srasnda taarruza geen Trkler, Bizansllarn artlarna ar kayplar verdirdikleri gibi mparator III. Andronikosu da dizinden yaraladlar. Onun yaralanmas orduda panik ve kargaaya yol at. Kantakuzinos dzeni salamaya altysa da baaramad. 11 Haziran 1329da malup Bizans mparatoru ve ordusu bakente geri ekilmek zorunda kald (H,nalck, 2010a, 45 - 50). Pelekanon sava, bir Bizans imparatoru ile bir Osmanl hkmdarnn bizzat kar karya geldikleri bir muharebe oldu. Bu sava ve malubiyet Bizansa Bitinyada yerlemi bulunan Trklerin ilerleyiinin askeri kuvvet kullanlarak durdurulamayacan gsterdi (Nicol, 1999, s. 180-181). Pelekanon zaferinden sonra znikteki Bizansllar bir sre daha dayandlar. En sonunda 2 Mart 1331de znik, Orhan Beye teslim oldu. Osmanllarn nlenemeyen ilerleyii karsnda mparator III. Andronikos diplomasiye bavurdu. Trler, znikten sonra zmiti bunaltmaya balamlard. mparator, 1333 Austosunda Osmanllarca kuatma altnda tutulan zmite gitti. Gizlice Orhan Beyle buluan III. Andronikos, bar yapmak iin mzakerelerde bulundu (Dikici, 2007, s. 411). Sonunda ylda on iki bin altn denmesi karlnda bar anlamas yapld (Nicol, 1999, s. 182). Bununla birlikte 1337 ylnda zmit de Osmanllara teslim oldu. Bylece Bitinyann tamamyla birlikte Karadeniz sahillerine ve skdara kadar Kocaeli yarmadas Osmanllarn hkimiyetine girdi. Balkanlarda ise Srplarn ilerleyii balamt. 1330 ylnda Kstendilde Bizansn mttefiki Bulgarlar ar bir malubiyete uratan Srp Krall Balkan corafyasnda stnl ele geirdi. Ertesi yl Srbistan tahtna oturan Kral Stephan Duan (1331-1355), Srp Kralln bir imparatorluk haline getirme siyaseti izledi. Bizansa bal Makedonyaya saldran Duan, Prilep, Kastoria, Ohrid ve Strumica gibi nemli ehir ve kaleleri zapt etti. Selaniki kuattysa da alamad. Bu srada kuzeyden gelen Macar tehdidi Duan Bizansla bar yapmaya zorlad. Makedonyada igal ettii ehirleri Srplarda kalmak kaydyla 1334 ylnda bar anlamas imzaland (Ostragorsky, 1999, s. 466). III. Andronikos ve Kantakuzinos, donanmann olmaynn Bizansa byk zararlar verdiini grmlerdi. Bu nedenle donanma inasna giriildi. Bu donanma sayesinde Bizans, Ege Denizinde yeniden kendini gsterdi. Bizzat mparator III. Andronikosun katld seferle Sakz, Midilli ve Foa zerinde Bizans hkimiyeti yeniden tesis edilemeye alld. Bu srada Bat Anadoludaki Aydn, Mentee, Saruhan ve Karesi gibi deniz gazalar yapan Trkmen Beylikleri, Bizansla ayn rakibe yani Latinlere kar mcadele ediyorlard. zellikle Aydn olu Gazi Umur Bey, dier beyleri de etrafnda toplayarak, sahip olduu donanmasyla Ege adalarnda ve Yunanistandaki Latinlere kar baarlarla dolu seferler dzenlemekteydi. Kantakuzinosun tevikiyle III. Andronikos, Umur Beyle grerek bir ittifak anlamas yapt. Bu anlama sayesinde III. Andronikos ihtiya duyduu askeri kuvveti temin etme imknna kavutu. Umur Beyin salad askeri kuvvetler sayesinde mparator III. Andronikos ve Kantakuzinos, Epirdeki ayrlk harekete son vererek bu blgeyi yeniden Bizansa baladlar ve Tesalyada da Bizansn hkimiyetini yeniden tesis ettiler (Nicol, 1999, s. 187).

6. nite - Bizans-Osmanl likileri

139

Sava: Kantakuzinos ve V. oannis Paleologos

III. Andronikos Paleologos 15 Haziran 1341 tarihinde vefat etti. Mteveffa imparatorun olu V. oannis henz ocuk yatayd. Ona kimin naiplik yapaca konusu byk bir anlamazla dnt. mparatorun en yakn arkada ve ynetimde ikinci kii olarak Kantakuzinos niyabette hak iddia etti. Buna karn mparatorie Savoyal Anna, Patrik Kalekas ve Aleksios Apokavkos muhalif bir grup oluturup kar ktlar (Da, 2006, s. 139). Bu srada Balkanlarda meydan gelen gelimeler dolaysyla Kantakuzinos, bakentten ayrlp Trakyaya geti. Bunu frsat bilen muhalifler onun niyabetten atldn ilan ederek stanbulda kendilerini banda olduu bir ynetim kurdular. Kantakuzneosun stanbuldaki mal mlk yamaland ve taraftarlar tutukland. Bu meydan okuma karsnda Kantakuzinos boyun emedi Dimetokata kendisini imparator ilan ettirdi. Bununla birlikte meruiyetten ayrlmamak iin protokolde nce meru mparator V. oannisin adn zikrettirmeye de zen gsterdi. 1341 ylnda Kantakuzinos ve mparatorie Anna etrafnda toplanp Apokavkosun nderliinde faaliyet gsteren muhalefet arasndaki i sava dierlerine gre iki bakmdan farklyd. ncelikle bu i savaa d gler etkin biimde katldlar ve kimin Bizansta iktidar olacan onlar belirlediler. kincisi bu i mcadelede Bizans halk nceleri hi olmad kadar kamplara ayrldlar. Zenginler, toprak aalar ve aristokrasi Kantakuzinosa destek verirken tccar, esnaf, zanaatkr ve bu kitleler muhalif grubun yannda yer ald. Apokavkosun kkrtt yoksul halk kitleleri Trakya ve Makedonyada Kantakuzinos yanda olan aristokratlara saldrdlar. Halk ayaklanmas karsnda Kantakuzinos ve aristokrasi aresiz kald (Nicol, 1999, s. 206). savan balarnda Kantakuzinos bir seri malubiyete urad. Dimetokadan stanbula yapmak istedii askeri harekt Bulgarlarn ie karmas nedeniyle Edirne yaknlarnda baarszlkla sonuland. Selanikte ayaklanan ve kendilerine Zelot ad verilen yoksul halk kitlesi Kantakuzinos yanllarn ehirden atarak adeta kendi ynetimlerini kurdular. Bu zor durumda Kantakuzinos, Srplarn yardmn arama yoluna gitti. Srp Kral Duan, yapaca yardmlara karlk Makedonyada byk toprak tavizleri talep etti. Askeri yardm karlnda bu talepleri kabul eden Kantakuzinos Srplarla mttefik oldu (Ostrogorsky, 1999, s. 475). Fakat 1342 ve 1343 yllarnda Kantakuzinosun Srp askerleriyle Sereze kar yapt harektlar baarszlkla sonuland. Buna ramen Tesalya ve Yunanistandaki aristokratlar onun imparatorluunu tanyarak desteklerini sundular. Bu destekle Kantakuzinos ayakta kalrken, Srp Kral Duan saf deitirdi. Duan, stanbuldaki Apokavkos liderliindeki niyabet ynetimiyle ittifak yapmakta saknca grmedi. Hatta olu ve veliaht Urou, V. oannisin kzkardeiyle evlendirerek Bizans impaartorluk ailesiyle akarabalk kurdu. Artk Duan, Kantakuzinos iin tehlikeli bir dmand (Ostrogorsky, 1999, s. 476-477). Bu nazik durumda Kantakuzinosun mcadeleyi kendi imknlaryla srdrmesi dnlemezdi. Kuvvetli bir mttefik bulmas kanlmazd. mparator III. Andronikos zamannda ahsi dostluk gelitirdii Aydn olu Umur Beyin ahsnda hem gvenilir hem de sava bir mttefik buldu (Da, 2006, s. 142). Kantakuzinosun yardm arlarna kaytsz kalmayan Umur Bey, donanmasyla Meriin denize dkld yere gelerek, kuatma altnda tutulan Kantakuzinosa bal Dimetokay kurtard. Umur Beyin yardmyla Kantakuzinos Trakyada tutunmay baard. Umur Beyin Trkmenleri, i savata Kantakuzinos aleyhine olan kuvvetler

140

Bizans Tarihi

dengesini 1345e kadar bilhassa Trakyada saysz seferler yaparak onun lehine evirdiler. Apokavkosun bir suikast sonucu ldrlmesi Kantakuzinosun elini daha da glendirdi. Fakat 1344te Umur Beyin donanmasnn Hallar tarafndan yaklmas, Kantakuzinosu bu mttefikinin yardmlarndan mahrum brakt. Bir sre sonra Kantakuzinos, Trklerin arasnda daha gl bir mttefik bulmakta gecikmedi. 1346 ylnda Osmanl hkmdar Orhan Beyle bir ittifak anlamas yapt. Kz Teodoray Orhan Beye e olarak vererek anlamay akrabalk bayla pekitirdi. Orhan Bey, olu Sleyman Paa komutasnda kalabalk sayda yardmc askeri birlikleri Kantakuzinosa gnderdi (Da, 2006, s. 144). Bu srada Bizanstaki i savaa dhil olan Srplar ve Bulgarlar da kendi karlarna kazanmlar elde etmek iin abalyorlard. Bulgarlar Filibe civarnda ve Meri boylarnda snrlarn geniletirken Srp Kral Stefan Duan, Arnavutluk ve Makedonyann bir ksmna el koyduktan sonra Selaniki kuatt. O, Slavlarn etkin olaca bir Slav-Bizans mparatorluu kurmay hayal ediyordu ve bunun iin 1346 ylnda kendisini Srplarn ve Romallarn imparatoru ilan etti. Onun bu iddialar karsnda Kantakuzinos daha fazla beklemeyerek Edirnede imparatorluk tacn giydi (Ostrogorsky, 1999, s. 481). Ertesi yl stanbuldaki muhalefet olduka zayflam grnyordu. mparatorie Annann Saruhan Trkmenlerinden yardm bulma abalar kendi lehine bir sonu vermedi. En nihayetinde 3 ubat 1347de stanbul kaplarn Kantakuzinosa amak zorunda kald. Bylece Kantakuzinosla mparatorie Annann etrafnda toplanan muhalefet arasndaki i savan ilk evresi Kantakuzinos lehine sonuland. Yaplan anlama gerei on yllk bir sre iin Kantakuzinos, imparator olarak, meru mparator V. oannis Paleologos adna Bizans mparatorluunu ynetecekti (Da, 2006, s. 145). mparator VI. oannis Kantakuzinos (1347-1354), Ayasofyada yaplan trenle resmi olarak ta giydi. O srada on be yanda olan meru mparator V.oannis Paleologos ile kz Helenay evlendirdi. Meruiyet ilkesine sadk kalarak V. oannis adna imparatorluu yneteceini ilan etti. sava bitti ve Kantakuzinos zafere ulat (Nicol, 1999, s. 221-222). Fakat Bizans elindeki ok kt ekonomik ve askeri imknlar da bu savata harcad. Bu i savatan en karl kanlar Srplar oldu. Selanik hari btn Makedonya Srbistann eline geti. Srp Kral Duan kendini SrpBizans mparatoru olarak addediyordu. 1348de Tesalyay da zapt eden Duan her yl topraklarn Bizans aleyhine daha da bytyordu. 1350de Srp mparatorluunun snrlar Tunadan Korintos Krfezine Adriyatikten Ege sahillerine kadar uzanmaktayd. Bizans mparatorluu ise, stanbul, Anadoluda Karadeniz Erelisi ve Alaehir, Trakyada Tekirda ve Edirne, Selanik ve civar, Morann bir blm, Sakz, Midilli, Bozcaada ve Gkeadadan ibaretti. Duann hedefinde artk stanbulu zapt etmekti. Fakat bu hedefine gl bir donanma olmadan ulamas mmkn deildi. Bu maksatla Venedike ittifak teklif etti. Fakat Venedik, stanbulda gl bir Srp ynetimi grmektense her zaman karlar iin kullanabilecei zayf Bizans iktidarnn bulunmasn tercih ederek bu teklifi reddetti (Ostrogorsky, 1999, s. 483). Bizansn iine dt zaafiyet ekonomik alanda da kendini gsteriyordu. Devletin vergi alabilecei toprak olarak sadece Trakya vard. Burada cereyan eden i sava dolaysyla tarm ve retim yaplamad gibi halk elinde ne varsa tketmi durumdayd. Hazinenin ihtiya duyduu gelir vergiler yoluyla alnamaynca, varlkl ailelerin servetlerine el koyma yoluna gidildi. Fakat bu tedbir de fazla bir ie yaramad. Bunun zerine Bizans iin daha ar sonular douracak olan d borlanmaya gidildi. Bata Venedik olmak zere yabanc devletlerden bor alnmaya baland. Kantakuzinos, kendi servetini kullanarak ve zenginlerden toplad yar-

6. nite - Bizans-Osmanl likileri

141

dmlarla kk bir donanma ina ettirmiti. stanbul limanndaki gmrk vergilerini indirerek, Cenevizlilere akan bu gelirden Bizans hazinesinin de faydalanmasna alt. Ceneviz buna iddetle tepki gsterip kk Bizans donamasn yakt ve gmrklerdeki smrsn devam ettirdi (Dikici, 2007, s. 416). Bir dier g olan Venedik Cumhuriyeti, kendi karlarn daha da gelitirmek adna Bizansta yeni bir i savan fitilini atelemekte saknca grmedi. Meru mparator V. oannis, tek bana iktidar olmak isterken Kantakuzinos da kendi olunu veliaht yaparak Paleologos hanedann saf d etmenin yollarn aryordu. Venedik, V. oannise iktidar ele geirmek adna kullanmas iin yirmi bin duka altn gnderdi. Karlnda anakkale Boazn kontrol eden stratejik Bozcaadann kendisine braklmasn istedi. Bunun zerine harekete geen V. oannis, Edirneye saldrd. Burada Kantakuzinosun olu Mateos direnmeye alt. Bu atmaya Orhan Beyin gnderdii Sleyman Paa komutasndaki Osmanl kuvvetleri de dahil oldular. Osmanllarn yardmyla Meri kysndaki savata Kantakuzinoslar stn geldiler (1352 sonu). Yakalanan V. oannis, Bozcaadaya srgne gnderildi (Da, s. 146). Bu savata yardmlarna mukabil Kantakuzinos, Osmanllara Gelibolu yarmadasndaki impi kalesini verdi. Bylece Osmanllar Avrupa topraklarnda bir s kazanm oldular. 1354te btn Trakyay tahrip eden bir deprem yaand. Bu deprem dolaysyla Gelibolu ehri de byk ykma maruz kalm, ehrin surlar ve evleri yklmt. Haber Osmanllara ulanca, Sleyman Paa Geliboluya birliklerini ve ailelerini yerletirerek buray sahiplendi. Gelibolunun Trklerce alnmas stanbulda byk korkuya neden oldu. Bu dneme kadar aknlar yapp ganimetler elde ettikten sonra Trkler Anadoluya geri dnyorlard. Artk Avrupa yakasnda salam bir kprba edindikten sonra Trkler burada kalc oldular. Kantakuzinos, byk meblalar nererek Orhan Beyden burasnn boaltlmasn bo yere talep etti (Da, 2007, s. 149). Bu durum Bizans kamuoyunda Kantakuzinosun Trklerin Avrupaya yerlemelerinin ba mimar olarak grlmesine neden oldu. Nihayetinde Cenevizli Francesko Gattilusio, Midilli adasna sahip olmak ve imparatorun kz kardei Maria ile evlenmek karlnda mparator V. oannisi tutuklu bulunduu Bozcaadadan kurtararak, 29 Kasm 1354te stanbula getirmeyi baard. Halk onun geliini cokuyla karlad. Halkn tercihi karsnda Kantakuzinos direnemedi ve kei elbisesi giymeyi kabul etti (Dikici, 2007, s. 417-418). Bir otuz yl daha kei olarak yaayan Kantakuzinos tarih ve teoloji alanlarnda nemli eserler telif etti.

mparator V. oannis Paleologos Dnemi ve Bizansn Osmanl Vassall

V. oannis Paleologos (1354-1391) en sonunda kimsenin vesayeti altnda olmadan Bizans tahtna oturabilmiti. Fakat sahip olduu devletin adndan baka hibir gc ve saygnl kalmamt. Nitekim Venedikin stanbul elisi, yazd raporunda Bizansllarn hangi devlet olursa olsun itaate hazr olduklarn belirtiyordu. 1355te Venedik elisi ise Cumhuriyete, pek sefil bir durumda olan Bizans devletinin Trklere kurban gitmeden dorudan ilhak edilmesini neriyordu (Ostrogorsky, 1999, s. 490). Bu arada Bizans ykmaya aday hkmdarlardan Stefan Duan ld. Duann kurduunu dnd Srp imparatorluu dald. Dolaysyla Bizansa sahip olmak iin rekabet eden adaylardan biri ortadan ekilmi oldu. Geliboluyu s edinmi Osmanl Trklerinin Rumelinde ilerleyileriyse balamak zereydi. V. oannis iinde bulunduu durumun ciddiyetinin bilincindeydi. Bizansn elinde kalan tek eyalet Trakya kaybedilmek zereydi. V. oannis, Trkleri durdurmann

142

Bizans Tarihi

aresi olarak Bat Hristiyan dnyasndan yardm temin etmeyi grd. 1355te Papaya bir eli gndererek acilen kendisine yardmc kuvvetler gndermesini, bu yardma karlk Trkleri durdurduktan sonra alt ay ierisinde halkn Roma inancna sokacan vaat etti. Bu bavuru ciddiye dahi alnmad (Nicol, 1999, s. 276-278). Trklerin Trakyada sistemli ve kalc bir ekilde ilerleyileri kendini gstermekte gecikmedi. Sleyman Paa komutasndaki Trkler, Bolayr, Malkara, Kean, psala, orlu, Lleburgaz gibi kasaba ve kaleleri ele geirerek bir taraftan stanbul dier taraftan da Edirne istikametinde ilerliyorlard. mparator V. oannis, Orhan Beyle bar anlamas yaparak Trk ilerleyiini durdurmay denedi. Cenevizli korsanlarca karlan Orhan Beyin kk olu Halili, mparator, serbest braklmas iin arac oldu ve yz bin iperpira kurtulmalk parasn da dedi. Bu ekilde zgrlne kavuturulan Halil babasna teslim edildi. 1358 balarnda mparator V. oannis, bizzat Orhan beyle grerek bar salamaya alt (Nicol, 1999, s. 280). Fakat Trkler 1361de Dimetokay, ve daha sonra Edirneyi fethettiler. Balkanlarda Srp ve Bulgar Krallklarnn paralanm olmalar onlarn da Osmanllar durdurabilecek bir kar duru sergilemelerini imknsz klyordu. Osmanllarn deerli komutanlarndan Lala ahin Paa 1363de Filibeyi zapt etti ve ilk Rumeli Beylerbeyi tayin edildi. V. oannis Paleologos, Macaristan Kral Byk Layotan yardm ricasnda bulunmaya karar verdi. 1366 ylnda bizzat Macaristana giden V. oannis, bekledii ilgiyi grmedi. Macar Kral ona ncelikle Katolik olmas gerektiini syledi. Hibir ey elde edemeden lkesine dnmek zorunda kald (Nicol, 1999, s. 282-284). Bulgar snrna geldiinde Bulgarlar, imparatorun snrdan gemesine izin vermediler. Bizans mparatorunun yardmna anne tarafndan akrabalarndan olan Savoyal Kont Amedeo kotu. Amedeo sahip olduu donanmasyla nce Trklerin elinde bulunan Geliboluyu 1366 yaznda zapt etti. Daha sonra da Karadenize alarak hem mparatoru serbest braktrd hem de Bulgarlardan bir ksm yerlerin Bizans lehine boaltmalarn temin etti (Nicol, 1999, s. 284-285). Bat Hristiyan dnyasn harekete geirmede etkin bir g olan Romada papalk iin ncelik Bizansn kurtarlmasndan ziyade Kiliselerin Roma inancnn stnlnde birletirilmesiydi. mparator V. oannisin Katoliklii kabul etmeye hazr olduundan emin olan Papa, 1369 ylnda mzakerelerde bulunmak zere onu Romaya davet etti. Davete uyan V. oannis, byk trenlerle karland ve Katolik inanc kabul ettiini ilan etti. Buna karlk Ortodoks Kilisesi ve Bizansl halk bunu iddetle reddetti. Bylece Katolikliin kabul sadece imparatorun ahsna mnhasr bir eylem olarak kald (Ostrogorsky, 1999, s. 405-406). Bizans mparatoru Bat dnyasndan yardm araylarndayken, Trklerin ilerleyileri karsnda Srplar harekete getiler. Srp prensler Vukain ve Ugleia kuvvetlerini birletirerek Meri boylarnda Trklerle savaa giritiler. Tarihe irmen/ernomen olarak geen sava Balkanlarn ve Bizansn kaderini belirledi (1371). Trklerin kazandklar zafer karsnda bata Srplar olmak zere Balkanl Hristiyan gler Osmanlnn vassalln kabul ettiler. Vassal olmann iki art vard: yllk belli bir vergi demek ve gerektiinde Osmanl sultanna askeri hizmet etmek. Srplardan bir sre sonra Bizans da Osmanl Devletine tbi vassal haline geldi. Nitekim 1373 ylnda Bizans mparatoru V. oannisi vassalk ykmll gereince, Anadoluda Sultan I. Muradn Trkmen beyliklerine kar dzenledii sefere katld (Ostrogorsky, 2002, s. 209). Sultan ve mparator Anadoluda seferdeyken, babalarna veklet etmekte olan Edirnede Savc elebi ve stanbulda IV. Andronikos aralarnda anlaarak iktidar ele geirmek iin isyan ettiler. Bu duruma ok sert tepki gsteren

6. nite - Bizans-Osmanl likileri

143

I. Murad, isyan iddetle bastrp Savc Beyin gzlerine mil ektirdi. Ayn cezay oluna da uygulamas iin V. oannisten talepte bulundu. mparator, olunun grme yetisini biraz olsun koruyacak ekilde cezann tatbik edilmesini salad. Andronikos veliahtlktan kartlp hapse konuldu. Yerine imparatorun dier olu II. Manuil ortak imparator ilan edilerek ta giydirildi (Gregory, 2008, s. 301-302). 1376da V. oannise gelen Venedik elisi, Bozcaadann kendilerine verilmesi halinde Venedikte kalan Bizansn imparatorluk mcevherlerini iade etmeyi ve ayrca otuz bin duka altn vermeyi nerdi (Nicol, 2000, s. 298). Bozcaadaya rakibi Venedikin el koymasnn kendisi iin yarataca tehlikeden ekinen Ceneviz kar hamlede bulunarak hapisteki IV. Andronikosu Galataya kard. Andronikos, buradan Sultan I. Muradn yanna giderek balln arz etti ve Bizans tahtna kmas iin yardm ricasnda bulundu. Gerekli askeri destei aldktan sonra stanbula gelerek babas V. oannis ve kardei II. Manuili tutuklatarak hapse attrd ve kendisi imparatorluk tacn giydi. IV. Andronikos, yapt anlama gereince Sultan I. Muraddan ald destein karl olarak 1366da Kont Amadeonun zapt ettii Geliboluyu Osmanllara geri iade etti (Nicol, 2000, s. 299). IV. Andronikos yl kadar hkm srd. Daha sonra benzer bir senaryo tekrarland. Hapisten kaan V. oannis ve olu II. Manuil, Sultan Muradn huzuruna giderek yardm ricasnda bulundular. Artk Bizansta kimin imparator olacana Batl gler deil Osmanl hkmdar karar veriyordu. denecek verginin arttrlmas ve II. Manuilin her yl vergiyi getirmesi, gerektiinde askeri hizmet sunulmas gibi artlarn kabul edilmesi sonucu Bizansllar, Osmanl Sultanndan istedikleri yardm aldlar. Bylece 1379da yeniden mparatorluk tahtna V. oannis oturdu (Da, 2006, s. 152). Bizans mparatoru, son derece klm olan devletini oullar arasnda paylatrarak taht kavgasn sonlandrmay dnd. Buna gre Silivri ve evresini IV. Andronikos, Selaniki II. Manuil ve Moray da dier olu Teodoros idare edeceklerdi (Da, 2006, s. 153-154). Bizans tahtna kma konusunda hakszla uradn dnen Manuil, Sultana kar vassallk ykmlln unutarak Selanike gitti. Bunun zerine Sultan I. Murad, Selanik zerine kuvvet sevk ettirdi. Manuil d yardm almakszn uzun sre direndi ve nihayetinde 1387de ehirden ayrld. ehir halk direnmeksizin Osmanllara teslim oldular. Manuil aresiz biimde Bursada bulunan Sultann yanna giderek balanmasn rica etti. Affedilen II. Manuil, stanbula babasnn yanna gnderildi (Nicol, 1999, s. 309). Balkanlarda Trklerin ilerleyileri I. Kosova savayla farkl bir nitelie brnd. Byk bir ksmn Srplarn oluturduu Balkanl Hristiyanlarn Hal ordusu 15 Haziran 1389da Kosovada ar bir malubiyete uratld. Bu zaferle Trklerin Balkanlarda kalc olduklar ve buray yurt edindikleri tescillenmi oldu. Balkanl tm Hristiyan gler Osmanl egemenliini tanmak zorunda kaldlar. Sava meydannda Sultan I. Muradn ehit edilmesi zerine olu Yldrm Bayezid Osmanl tahtna kt. Yeni Osmanl hkmdar dneminde Bizansn durumu daha da arlat.

Bizans: Yklmann Eiindeki Devlet

Yldrm Bayezid (1389-1402) babasndan devrald devleti ksa srede bir imparatorluk haline ykseltmek istiyordu. Bunun en nemli adm olarak da Osmanlnn Anadolu ve Rumeli topraklar arasnda bir ada halinde kalm olan Bizansn bakenti stanbulun alnmas grlyordu. mparator II. Manuil Paleologos (13911425) tahta getii zaman stanbul fakir ve nfusu olduka azalmt. 40-50 bin civarnda bir nfusa sahip olan ehir ekonomik kntden dolay harap bir haldeydi. ehri ayakta tutan ve koruyansa alamayan surlaryd. II. Manuil, imparatorlu-

144

Bizans Tarihi

unun ilk yllarnda Bayezidin sadk vassal oldu. Onun emrinde Anadoludaki seferlerine katld ve yine onun emretmesiyle Serezde dier vassallarla birlikte huzura kt. Devletini imparatorluk haline getirmek isteyen Bayezid iinse, Anadolu ve Rumelinin ortasndaki stanbulu fethetmek zorunluluktu. II. Manuil ehri teslim etmeye yanamaynca 1394 ylnda Yldrm Bayezid, stanbulu abluka altna ald (Nicol, 1999, s. 323). Osmanlnn stanbul surlarn tahrip edecek ateli silah ve teknii henz yoktu. Surlarn alamazl karsnda yaplacak tek ey ehrin giri ve klarn kontrol ederek halkn alktan teslim olmasn beklemekti. Osmanllar da bunu yaptlar. Fakat yeterli deniz gcnn olmay dolaysyla Bizans, denizden yardm ve takviye almaya devam etti. Yeterli olmasa da gelen yardmlar ve surlarn ierisinde yetitirilen tarm rnleri sayesinde halk direnme alt. 1396da Nibolu Hal Seferi dolaysyla Trkler stanbul kuatmasn bir sreliine kaldrdlar. Fakat Hal ordusunun malup edilmesinden sonra stanbul kuatmas daha da iddetli biimde devam ettirildi. ehri savunacak yeterli sayda asker olmay bir yana alk ve ktlk ehir halkn perian ediyordu. Bu hal karsnda imparator II. Manuilin yapabildii ey dnemin Hristiyan glerine Papaya, ngiltere, Fransa ve Aragon krallarna yardm ricasnda bulunan mektuplar yazmakt (Ostrogorsky, 1999, s. 511). Onun bu yardm ricalar sadece Fransada yank buldu. Fransa kral, bin iki yz kiilik bir yardmc kuvveti Mareal Boucicaut komutasnda stanbula gnderdi. Marealin gelii stanbul halk iin moral olduysa da bu kadar kk bir kuvvetle Trkleri geri pskrtmek ve kuatmay krmak mmkn deildi. Bu nedenle Marealin telkinleriyle mparator II. Manuil, bizzat Bat lkelerine giderek yardm aramaya karar verdi (Dikici, 2007, s. 427). 1399da Marealle birlikte stanbuldan ayrlan mparator nce Venedik ve Milanoyu ziyaret ettikten sonra Parise geldi. Oradan Londraya geti. Fakat stanbulu kurtarmak iin arad yardm bir trl bulamad. Sonunda btn umutlar tkenmi bir vaziyette Pariste uzunca bir sre ikamet etti (Ostrogorsky, 1999, s. 512). te bu sralarda 28 Temmuz 1402de Ankara savanda Timurun Osmanl Sultan Yldrm Bayezidi malup etmesi Bizans iin mucizev bir kurtulu oldu. mparator II. Manuil stanbula dnerek durumdan faydaland. Ankara sava sonrasnda Osmanl Devletinde muazzam bir kargaa yaanmaya balad. Fetret devri olarak adlandrlan bu dnemde Bayezidin oullar taht iin kanl bir mcadeleye giritiler. Bundan istifade eden Bizans ynetimi vassallk ykmllklerinden syrld gibi baz kazanlar da elde etti. stanbulun evresindeki kimi kasabalar, Selanik ehri ve evresi Bizansa geri verildi. Bylece yklmann eiine gelmi olan Bizans mparatorluu Timurun mdahalesi sayesinde bir elli yl kadar daha mrn uzatabildi.
SIRA SZDE

Bizansta 14. yzylda SIRA SZDEyaanan i mcadelelerin sonular ne olmutur?

DNELM S O R U

BZANSIN SON YILLARI VE STANBULUN FETH

D N E L dt M Osmanlnn iine fetret devri, Bizans iin bir nefes alma yeniden toparlanma dnemi oldu. Osmanllar arasndaki taht kavgalarna Bizans da mdahil oldu. II. Manuil bata kardelerine nazaran olduka gl bir konumda bulunan S Oilk R U Bayezidin olu Sleyman destekledi. Fakat Musa elebi, etin bir mcadeleden sonra Sleyman bertaraf etmeyi baard. Musa, stanbulu 1411 ylnda kuatt (NiDKKAT col, 1999, s. 349-350). mparator II. Manuil, Musaya kar kardei elebi Mehmedi destekledi. Zorlu bir savam sonrasnda I. Mehmed, kardei Musay saf d braSIRA hkmdar SZDE karak Osmanl oldu.

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

AMALARIMIZ

K T A P

K T A P

6. nite - Bizans-Osmanl likileri

145

I. Mehmed (1413-1421) hkmdarl sresince Osmanlnn kuvvet ve kudretini yeniden tesis etmeye alt. Bu dnemde Bizans-Osmanl ilikileri dostane bir seyir takip etti. I. Mehmed, mttefiki ve dostu olarak kabul ettii II. Manuile ynelik taahhtlerine bal kald (Nicol, 1999, s. 350-351). Osmanllar cihetinden kendini gvencede hisseden II. Manuil, 1414 ylnda, stanbulda VIII. oannisi vekil brakarak, dier oullarnn ynetimindeki Selanik ve Moray ziyarete gitti. Bu srada Morada Bizans hkimiyeti glenmi ve burann merkezi Mistra mamur ve zengin bir ehir grnmne kavumutu. mparator II. Manuil, Moray zellikle Trklerden gelebilecek muhtemel saldrlara kar korumak iin Korintos kstandaki eksamilion surlarn yeniden ina ettirdi. Selanik ve Mora zerinde merkezi imparatorluk otoritesini glendirmi olan II. Manuil 1416da stanbula geri dnd (Nicol, 1999, s. 352). Osmanl-Bizans ilikilerinde 1421 ylnda yeni dnmler yaand. I. Mehmedin vefat zerine Osmanl Devletinin yeni sultan olu II. Murad (1421-1451) oldu. Ayn yl II. Manuil, olu VIII. oannisi ortak imparator ilan etmiti. Osmanl tahtnda yaanlan deiiklik konusunda Bizansl baba oul imparatorlar farkl tavrlar takndlar. II. Manuil, Muradla anlama yanlsyd. Fakat VIII. oannis, II. Murada kar tarihe Dzmece Mustafa olarak geen amcasn destekleyerek Osmanlda yeni bir i savan balamasna vesile oldu. Dzmece Mustafa isyann sert biimde bastran II. Murad, 1422 ylnda stanbulu kuatt (Gregory, 2008, s. 307). Bizans yine surlarnn salaml kurtard. Bu srada Osmanl sultannn kardei Mustafa ayaklannca kuatma kaldrld. 1423 ylnda alt mil manasna gelen eksamilion surlarn tahrip eden Trkler Moraya girdiler. Artk Osmanl-Bizans ilikilerinde eskiye geri dnld. II. Murad ynetiminde Osmanl gc karsnda aciz kalan Bizans areyi anlama yapmakta buldu. 1424te yaplan bar anlamasyla Bizans yeniden Osmanl sultanna yllk hara demeyi kabul etti (Nicol, 1999, s. 358). Bylece Bizans, Ankara sava sonrasnda yakalad yeniden canlanma frsatn heba ederek yine vassal devlet statsne dm oluyordu. Bu arada Bizans mparatorluunun ikinci byk kenti Selanikin kaderi de belirleniyordu. Trklerin taarruzlar karsnda olduka g durumda kalan Selanikin yneticisi Andronikos 1423 ylnda ehri Venediklilere para karl satt. Venedikin anlama tekliflerine ramen Trkler, Selaniki kararllkla kuattlar. Yedi yllk bir kuatmann ardndan 1430da Selanik Osmanllar tarafndan fethedildi (Nicol, 2000, s. 356-357). Bizans imparatorluk tahtna II. Manuilin 1425te lmyle olu VIII. oannis Paleologos (1425-1448) kt. Bu srada Bizansn sahip olduu stanbul ve evresindeki birka kk kasaba Trklerin basks altndayd. Bizansa bal bir dier toprak paras olan Mora da Trk aknlarnn hedefi oluyordu. Halk yoksulluk ierisinde ve ekonomi perian bir haldeydi. II. Manuil dneminde altn para nadiren baslmt. VIII. oannis dneminde ise altn para baslmas tamamen brakld ve mecburen gm para basmna baland (Ostrogorsky, 1999, s. 516). VIII. oannis, kiliselerin birletirilmesi meselesini tekrar mzakereye aarak Trklere kar yardm araylarna giriti. Bizans, ncelikle Romann yardm salayp kendisinin Trklerden kurtarlmasn talep ediyor ve daha sonra kiliselerin birliini vaat ediyordu. Buna karn Roma ise nce kilise dzeyinde kendi stnlnn kabul edilmesini bekliyor, sonra Trklere kar yardm teklifinde bulunuyordu. Roma ve stanbul arasnda yaplan grmelerden sonra union konusu ciddiyet kazand. 1437 ylnda VIII. oannis, maiyetinde birok Ortodoks ruhban bulunduu halde, kiliselerin birletirilmesi konusunu mzakere etmek zere talyaya

146

Bizans Tarihi

gitti. Ferrara ve Floransada yaplan uzun grmelerden sonra 5 Temmuz 1439 tarihinde Roma ve stanbul Kiliselerinin birletirildii bir kez daha ilan edildi (Nicol, 1999, s. 384). Roma inancn bu defa sadece Bizans mparatoru deil ayn zamanda heyette bulunan st dzey Ortodoks din adamlar da kabul etmilerdi. Fakat VIII. oannis bakanlndaki heyet stanbula dndkleri zaman halkn sert tepkisiyle karlatlar. Dini inanlarn varlklaryla zdeletirmi olan Ortodoks Bizans halk, Katolik inanca girmeyi iddetle reddettiler. Floransa unionu sadece Bizansta deil Ortodoks Slav dnyasnda da yank buldu. Moskova, imparator ve stanbul patriinin unionu kabul etmesini ihanet sayd ve stanbul patrikliinden bamszln ilan etti. Bylece Bizans ynetiminin byk umut balad kiliselerin birlemesi fayda salamad. Bu sralarda Osmanllar, Balkanlarda baka rakiplerle karlatlar. Trkler Belgrat haricinde Balkanlarn kuzeyinin tamamnda egemenlik kurmular ve Transilvanya zerine seferler tertip etmilerdi. Bu ilerleyi onlar Macarlarla kar karya getirdi. Transilvanya Voyvodas Hunyadi Yanoun Osmanllara kar kazand baz baarlar Hristiyan dnyasnda heyecana neden oldu. Papa IV. Eugeniusun arlaryla Polonya ve Macaristan tacna sahip VIII. Vladislas, Srp Georg Brankovi, Hunyadi Yano ve dier baz Hristiyanlarn katld bir Hal birlii oluturuldu. 1443te Osmanl ordusunu Ni yaknlarnda malup eden Hallar, Srbistan ve Bulgaristanda ilerledikten sonra Trakyada iddetli bir direnile karlatlar. Hallarn baarlar Hristiyanlar arasnda Trklerin Balkanlardan atlabilecei umudunu dourdu. Bu gelimeler Bizans tarafndan da yakndan takip edilmekteydi. Morann Bizansl despotu Konstantinos, Korintostaki eksamilion surunu yeniden ina ettirdii gibi Tesalyaya seferler dzenleyerek baz kazanmlar elde etti. Osmanl sultan II. Murad, deien dengeleri de dikkate alarak Hal temsilcileriyle 1444te EdirneSegedin anlamasn yapt. Bu anlamayla Balkanlarda Hristiyan gler lehine, Srp despotu Brankovie lkesinin geri iadesi gibi baz tavizler verildi. Fakat Hristiyan ileri gelenler anlamay geersiz ilan ettiler. Venedikin de tevikiyle Vladislas ve Hunyadi Yano yeniden Hal ordusunu harekete geirdiler. Bu defa Osmanllar gerei gibi hazrlk yaparak Hal ordusunu Varnada karladlar. 10 Kasm 1444te Hal ordusunun neredeyse tamam yok edildi. Hunyadi Yano kap kurtulurken VIII. Vladislas sava meydannda ldrld. Varna zaferinin etkilerini Bizansllar da yaadlar. stanbulda VIII. oannis, zafer dolaysyla sultan kutlayp hediyeler gnderdi. Varna zaferine ramen Hristiyan gleri arasnda Trkleri Balkanlardan atma dnce hemen terk edilmedi. zellikle II. Muradn, henz kk yataki olu II. Mehmede ynetimi brakmasn frsat bilen Hristiyanlar harekete getiler. Hunyadi Yanoun gayretleriyle Macar, Alman, Leh, Sicilyal ve Napolili kuvvelerden mteekkil yz bin kiilik bir Hal ordusu oluturuldu. Sultan II. Muradn komutasndaki Osmanl ordusuyla hallar 17 Ekim 1448de Kosovada karlat. gn sren sava sonucunda Hal ordusu bozguna urad. Bu zaferle Batl Hristiyan glerin Osmanly Balkanlardan atma planlar sona erdi. Kosovadaki Trk zaferi Bizans iin daha farkl bir anlam ifade ediyordu. Anadolu ve Rumeliye hkim Trk imparatorluunun ortasndaki Bizansn alnmas daha kolayd. Kosovadaki malubiyetten sonra artk savunmaya ekilerek mevcudiyeti koruma telana kaplan Hristiyan dnyasnn Bizans iin herhangi bir fedakrlkta bulunmayaca akt. Bu arada VIII. oannis Paleologos arkasnda veliaht olabilecek erkek evlat brakmadan ld. Kardei Mora despotu Konstatinos Dragasis Paleologos imparatorluk tacn giyerek XI. Konstatinos (1449-1453) namyla son Bizans imparatoru ol-

6. nite - Bizans-Osmanl likileri

147

du. Konstantinos, stanbula geldiinde ehir halknn kiliselerin birlii meselesi nedeniyle blnm bir halde buldu. iddetli muhalefete ramen Batdan gelebilecek yardm garanti altna alabilmek umuduyla yeni imparator unionu resmen onaylad. Bu srada Osmanl sultan II. Murad vefat edince tahta gen yata olan olu II. Mehmed (1451-1481) geti. II. Mehmed, Hz. Muhammedin fethini arzulad ve imparatorluunun doal bakenti olarak grd stanbulu alamaya kararlyd. Bu kararndaki ciddiyeti Boazii sahilinde, Yldrm Bayezidin yaptrd hisarn tam karsnda Rumeli Hisarn ina ettirdi (Yorgios Sfrancis, 2009, s. 271-272). Bu durum Bizans ynetimini korku ve telaa sevk ederken Latin Bat dnyasyla da temaslar arttrld. 1452de stanbulun zaptndan aylar nce ehre gelen Papalk temsilcilerinin Ayasofyada Katolik usulnce ayin yapmalarna izin verildi. Bylece Romann artnn yerine getirilmi olduu gsteriliyor, karlnda Batllarn yardm bekleniyordu. Fakat stanbulun Bizansl ahalisi arasnda Ortodoks inanca ballk o denli kuvvetli ve Latinlerden duyulan nefret o denli bykt ki imparatorun babakan Lukas Notaras; stanbulda Latin kardinallerinin klahn grmektense Trk sarn grmeyi tercih ederim diyerek insanlarn duygularna tercman oldu (Nicol, 1999, s. 405). II. Mehmed, Bizans ayakta tutan en nemli savunma sisteminin ehrin salam ve yksek surlar olduunun bilincindeydi. Mevcut teknik ve silahlar bu surlar ykmaya muktedir deildi. Daha gelimi ateli silahlara ve yeni teknolojiye ihtiya vard. Ateli silahlara her zaman ilgi duyan Osmanl sultan, Macar mhendis Urban o zamana kadar grlmedik byklkte top dkmek iin hizmetine ald. Urban ve Osmanl mhendisleri ei benzeri grlmemi byklkte toplar dktler (Dirimtekin, 2003, s. 94-96). Surlarn zerinden artma glleler atabilen toplar gelitirdiler. Edirnede imal edilen toplar binlerce asker ve yzlerce hayvan tarafndan konvoy halinde stanbul zerine yolland. ehrin mutlaka deniz tarafndan da kuatlmas gerekiyordu. Bunu salayabilmek iin II. Mehmed yeni bir donanma ina ettirdi. Anadolu ve Rumelinden on binlerce asker topland. Bizansl tarihi Yogios Sfrancis muharip ve onlara cephe gerisinde destek veren Trk ordusunun saysn iki yz bine kartmaktadr (Yorgios Sfrancis, 2009, s. 274). mparator XI. Konstantinos da surlar mmkn olduunca onartt ve glendirtti. Haliin az zincirle kapatld. Batl glere yardm arlar yenilendi. Bu arlar son derece clz biimde karlk buldu. ki bin kiilik bir yardmc kuvvet Bizansllarn yannda yer almak zere stanbulda bulunuyordu. Bu kuvvetin esasn da Cenevizli Guistinianinin komutasndaki yedi yz kiiden oluan savalar oluturuyordu. Bizans mparatoru be bin kiilik bir kuvvet kartabilmiti. Bizansl asillerden Lukas Notaras, Dimitrios, oannis Kantakuzinos ve Nikiforos, imparatorun emrinde birliklere komuta ediyorlard. ehirdeki Venedikliler, Katalanlar ve Cenevizliler de savunmaya katldlar (Nicol, 1999, s. 407). II. Mehmed ve ordusu 2 Nisan 1453de stanbul surlarnn nnde grndler ve mevzilenmeye baladlar. Gelenee uygun olarak Osmanl Sultan, ehri sava yapmakszn teslim etmesi iin mparator XI. Konstantinosa arda bulundu. Fakat bu teklif kabul edilmedi. Bunun zerine 6 Nisan 1453 Cuma gn toplarn atelenmesiyle stanbul kuatmas balad (Runciman, 1999, s. 113-114). Trklerin gn ierisinde toplarla dverek tahrip ettikleri surlar Bizansllar geceleri hzlca tamir ediyorlard. Trk donanmasnn Halie taarruzlar sonusuz kald. 22 Nisanda II. Mehmedin, Galatann arkasndan Boazdan Halie yetmi kadar gemiyi karadan yrterek indirmesi Bizansllarn azimleri ve morallerini krd gibi sava a-

148

Bizans Tarihi

sndan ar bir darbe oldu (Runciman, 1999, s. 123-124). Bylece ehir hem karadan hem de Hali tarafndan top ateine maruz braklyordu. Buna ramen Bizansllar savamaya devam ettiler, hcumlar geri pskrttler. Trk tarafnda ise daha byk kararllk ve coku hkimdi. Hz. Peygamberin hedef gsterdii bir ehir iin arplmas sava daha da kutsal klyordu. Surlarda nemli gedikler alm ve tahribatlar olumutu. Tm imknlarn seferber etmi bulunan II. Mehmed, zaferinden emindi. Genel taarruzdan nce son bir kez mparator XI. Konstantinosa ehir teslim etmesi iin teklifte bulundu. ehri teslim ederlerse herkesin can, mal, namus ve inanlar korunacakt. Bizansllar isterlerse hara deyerek ehirde yaamaya devam edecekler isterlerse imparatorluun istedikleri yerine yerleebileceklerdi. Bu teklifte reddedilince Sultan II. Mehmed, 29 Mays Sal gn genel byk taarruzu balatt. ehre taraftan iddetli biimde hcum edildi. Bu srada savunmada nemli rol oynayan Guistinianinin yaralanarak geri ekilmesi Bizans saflarnda kargaa ve paniin domasna yol at. XI. Konstantinos hayatn kaybetti. Savunmay aan Trk birlikleri ehre akn ettiler. Fethin gereklemesinden gn sonra Osmanl hkmdar Fatih unvanyla ehre girdi (Dirimtekin, 2003, s. 295). Ayasofya camiye evrildi ve Cuma namaz klnd. stanbul, Osmanl mparatorluunun bakenti yapld. Bin yz yldan fazla mr sren Bizans artk yoktu.
SIRA SZDE

15. yzyldaSIRA Osmanl - Bizans ilikilileri nasl bir seyir izlemitir? SZDE
DNELM S O R U

DNELM S O R U

DKKAT

DKKAT

SIRA SZDE

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

AMALARIMIZ

K T A P

K T A P

TELEVZYON

TELEVZYON

NTERNET

NTERNET

6. nite - Bizans-Osmanl likileri

149

zet
A M A

Son hanedan Paleologoslar ynetiminde Bizans - Osmanl ilikilerini aklayabilmek 1204 ylnda stanbulun Latinler tarafndan igalinden sonra znike ekilmi olan Bizans Devleti VIII. Mihail Paleologosun (1259 - 1282) nderliinde 1261 ylnda stanbulu tekrar geri ald. Bu dnemde Bizans, stanbul Latin Devletinin tekrar ihya olmamas iin Batyla iyi ilikiler kurmaya alt. 1280 ylnda Bizans ortadan kaldrmaya alan Charles de Anjou diplomasi yoluyla yok edildi. Bizansn varisi olduunu iddia eden Epirdeki despotlukla da iddetle mcadele edildi. Bizansn dikkatini Batya vermesi nedeniyle Anadolunun Bitinya blgesinde ortaya kan otorite boluunu Trkmenler doldurmaya balad. II. Andronikos dneminde (1282 - 1328) Bizans, Katalan cretli askerlerinden yararlanmak istedi. Ancak ilikiler bozulunca Katalan askerleri Bizans topraklarn yamaladlar. Bu dnemde Osmanllar, Bitinya blgesine yerletiler ve Bizansa kar askeri stnl ele geirdiler. Bitinya blgesinde bir devlet olarak Osmanllarn douunu ve Bizansla ilikilerini aklayabilmek 13. yzyln sonunda Bitinya blgesine gelen Erturulun aireti Bizansn merkezi otoritesinden olduka uzaklam olan ve tekfur olarak adlandrlan mstahkem kale yneticileriyle mcadeleye giriti. 1302 ylnda Bafeus Savanda Osman komutasndaki birlikler Bizans ordusunu yenmeyi baard. Bunun sonucu olarak ksa srede Bursa ovasnda yer alan pek ok yerleim birimi Osmanllarn eline geti. 1326da fethedilen Bursa Osmanlnn bakenti oldu. 1329 ylnda gerekleen Pelakanon Savanda Sultan Orhan, Bizans imparatoru III. Andronikosu malup etti. 1331de znik, 1337 ylnda da zmit Osmanllar tarafndan fethedildi. Bu gelimeler Bizansn Osmanl Devletini askeri yollarla durduramayacan ve Osmanllarn Bitinya blgesinde kalc olduunu gsterdi.

A M A

Bizansta yaanan i savalar ve Bizansn Osmanl vassal haline gelmesini tartabilmek 1321 - 1328 yllar arasnda dede- torun Andronikos Paleologoslar ve 1347 - 1354 seneleri arasnda da oannis Kantakuzinos ve V. oannis Paleologos arasnda srekli i savalar yaanmtr. Taraflar yabanc glerden yardm talep etmilerdir. Bunun sonucu olarak Bizans Devleti, Latin, Srp ve Osmanl dnyas arasnda skmtr. Bu durumdan istifade eden Osmanllar 1354 ylnda Geliboluyu fethederek Balkan topraklarna gemilerdir. 1371 ylndan sonra Bizans, Osmanl Devletinin vassal olmu ve Bizans imparatoru II. Manuil Paleologos (1391 - 1425), Osmanl sultan Yldrm Bayezidin (1389 -1402) Anadoluda dzenledii askeri seferlere katlmak zorunda kalmtr. Bayezid, stanbulu da kuatma altna alm ancak Timura 1402 ylnda yenilmesi zerine stanbulu fethedememitir. Bizansn son yllarn ve stanbulun fethini aklayabilmek 15. yzyln ilk yarsnda Bizans byk lde stanbul ve evresi ile snrl bir ehir devletine dnmtr. Ege Denizindeki baz adalar, Selanik ve Morann bir ksm da Bizansa balyd. Ancak bunlar arasnda kara balants mmkn deildi. 1402 - 1421 yllar arasnda fetret ve otoriteyi salama dneminde Osmanllar Bizansla bar iinde kalmay tercih etmilerdir. 1422 ylnda II. Murad, stanbulu kuatmtr. 1430 ylnda da Selanik alnm ve II. Murad dneminde Moraya kadar Osmanl aknlar dzenlenmitir. Son Bizans imparatorlar VIII. oannis ve XI. Konstantinos Paleologos, Papadan Latin desteini alabilmek iin Katolik kilisesinin stnln kabul etmelerine ramen Batdan umduklar destei alamamlardr. Askeri teknolojik stnl ele geiren Osmanllar, II. Mehmed dneminde 29 Mays 1453 tarihinde stanbulu fethederek Bizansn bin yl aan varln da sonlandrmlardr.

A M A

A M A

150

Bizans Tarihi

Kendimizi Snayalm
1. Aadakilerden hangisi VIII. Mihail Paleologos Dneminin gelimelerinden biri deildir? a. stanbulun Latinlerden geri alnmas b. Lyon Konsili ve kiliselerin birlemesi c. Bizans donanmasnn lavedilmesi d. Cenevizle ittifak yaplmas e. Sicilya kindisinin ayaklanmayla Charles dAnjounu devirmesi 2. Kiliselerin birlemesini ifade eden kavram aadakilerden hangisidir? a. Union b. Pronoia c. perpiron d. Konsil e. Monofizit 3. Bafeus/Koyunhisar Sava hangi hkmdarlar arasnda yaplmtr? a. V. oannis - I. Murad b. III. Andronikos - Osman Gazi c. II. Manuil - Orhan Bey d. VIII. oannis - II. Murad e. II. Andronikos - Osman Gazi 4. Aadakilerden hangisi Bizanstaki i savalarn sonucunda yaanlan gelimeler arasnda yer almaz? a. Union mzakerelerine balanlmas b. Mali sknt yaanmas ve borlanmaya gidilmesi c. Bizansn toprak kayplarna uramas d. Yabanc devletlerin Bizansn i ilerine mdahale etmeleri e. Devletin askeri ve ekonomik kaynaklarnn tkenmesi 5. Kantakuzinosla ittifak yaparak Balkanlara seferler dzenleyen ilk Trk Beyi aadakilerden hangisidir? a. Orhan Bey b. Karesi Bey c. Mentee Bey d. Umur Bey e. Saruhan Bey 6. Aadakilerden hangisi II. Manuil Paleologosun icraatlarndan biri deildir? a. Osmanl hkmdarna vassal olarak seferlerinde elik etmek b. Kiliselerin birliini kabul etmek c. Bizans kurtarmak iin Batl lkeleri ziyaret etmek d. Fetret Devrinde Osmanl taht kavgalarna karmak e. stanbulu Yldrm Bayezide kar savunmak 7. mparator III. Andronikosun Trklere kar yapt sava aadakilerden hangisidir? a. irmen b. Pelekanon c. Nibolu d. II. Kosova e. Varna 8. Bizans mparatorluu hangi hkmdar dneminde Osmanlnn vassal olmutur? a. V. oannis Paleologos b. VI. oannis Kantakuzinos c. II. Andronikos Paleologos d. III. Andronikos Paleologos e. VIII. Mihail Paleologos 9. Aadakilerden hangisi Bizansn Osmanllara kar stanbulu korumak iin yapt faaliyetlerden biri deildir? a. Bat Hristiyan dnyasndan yardm istemesi b. Kiliselerin birliinin kabul edilmesi c. Galatann surlarla evrilmesi d. Surlarn ve savunma sistemlerinin tamir edilmesi e. Halie zincir gerilmesi 10. stanbulun fethi srasnda Bizans mparatoru aadakilerden hangisiydi? a. XI. Konstantinos Dragasis Paleologos b. VIII. oannis Paleologos c. II. Manule Paleologos d. VI. oannis Kantakuzinos e. II. Andronikos Paleologos

6. nite - Bizans-Osmanl likileri

151

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

1. c Yantnz doru deilse VIII. Mihail Paleologos ve Bizansn Yeniden kuruluu blmn yeniden okuyunuz. Yantnz doru deilse VIII. Mihail Paleologos ve Bizansn Yeniden kuruluu blmlerini yeniden gzden geiriniz. Yantnz doru deilse Bizansta Savalar Dnemi blmlerini yeniden okuyunuz. Yantnz doru deilse VIII. Mihail Paleologos ve Bizansn Yeniden kuruluu blmn yeniden okuyunuz. Yantnz doru deilse II. Sava: Kantakuzinos ve V. oannis Paleologos blmn yeniden gzden geiriniz. Yantnz doru deilse Bizans: Osmanlya Bal Vassal Devlet blmn yeniden okuyunuz. Yantnz doru deilse Bizansta Savalar Dnemi blmn yeniden okuyunuz. Yantnz doru deilse mparator V. oannis Paleologos Dnemi blmn yeniden okuyunuz. Yantnz doru deilse Bizansn son yllar ve stanbulun Fethi blmn yeniden okuyunuz. Yantnz doru deilse Bizansn son yllar ve stanbulun Fethi blmn yeniden okuyunuz. Sra Sizde 2 Bitinya blgesi zellikle XIII. Yzyl sonras dnemde Bizans iin ok nemli hale geldi. 1204 sonrasnda Bizans, bu blge esas olmak zere Bat Anadoluda yaayabilmitir. Blge doal kaynaklar ve zengin tarm rnleriyle stanbulu besliyordu. Blge nfusunun younluu sayesinde hem devlet vergi geliri elde ediyor hem de ihtiya duyduu insan gcn temin edebiliyordu. Bitinya, stanbulun savunulmas bakmndan da stratejik neme sahipti. Bitinyann kayb stanbulun srekli askeri bir tehdit altna girmesine neden olmutur. Sra Sizde 3 mparator II. Andronikos ve torunu III. Andronikos arasndaki taht mcadelesi 1321-1328 yllar arasnda yaand. Bu sre zarfnda Bizansn zayflam olan askeri ve ekonomik imknlar i mcadeleler iin sarf edildi. lke topraklar savunmasz brakld. Bundan faydalanan Balkanlardaki komular Srplar ve Bulgarlar eitli yerlerde snrlarn Bizans aleyhine genilettiler. Bizans en byk kayb ise Anadoluda yaad. Bitinya blgesinde egemenlik kuran Osmanllar, blgenin en byk ehirlerini almaya baladlar. Bursay 1326 da fethedip bakent yaptlar. 1347 - 1354 yllar arasnda Kantakuzinosun ahsnda gelien i savata ise Srplar Balkanlarn byk bir blmn ele geirirken, Osmanllar da Geliboluyu alarak Rumeliye adm attlar. Bizans 1371 ylndan sonra da Osmanl Devletine bal bir vassal devlet olarak varln srdrmek zorunda kald. Sra Sizde 4 Yldrm Bayezidin 1402de Timura yenilmesiyle Bizans, yarm yzyl daha yaama imkn bulmutur. 1421 ylndan sonra Bizans, Osmanl kart bir politika izlemitir. 1421 ylnda tahta kan II. Murad dneminde stanbul kuatlmtr. 1430 ylnda imparatorluun ikinci byk ehri Selanik fethedilmitir. Bizans Hristiyanln Katolik mezhebini benimseyerek Latin Avrupann desteini almaya almtr. Ancak herhangi bir sonu elde edilememitir. 29 Mays 1453te Osmanllar Bizansn bakenti stanbulu fethetmilerdir.

2. a

3. e 4. a

5. d

6. b 7. b 8. a

9. c 10. a

Sra Sizde Yant Anahtar

Sra Sizde 1 Bizans askeri sistemini bozulmas devletin savunulmas konusunda da bamll beraberinde getirdi. II. Andronikos, Cenevize gvenerek donanmadan vazgeince Bizans hem deniz kuvvetlerini kaybetti hem de denizlerde mttefikle savunma yapamayacan Venedik karsnda ar yenilgi alarak rendi. Devlet asker ihtiyacn cretli askerlerle gidermek zorunda kald. Katalan rneinde olduu gibi cretli askerlik genelde devletin kendisine zarar verdi. Bunun sonucunda da hem mali hem de toprak kayplar yaand. Bizansn ekonomik alanda knn nedenlerinden biri Venedik ve Cenevize verilen ticari ayrcalklar oldu. Bu devletler Bizansn pazarlarn ele geirdiler.

152

Bizans Tarihi

Yararlanlan Kaynaklar
Ayn, Y. (2009). Katalanlarn Anadolu ve Trakyadaki Faaliyetleri (1302-1311), zmir: Ege niversitesi Yaynlar Cheynet, J.-C. (2005). Bizans Tarihi, ev. . Yerguz, Ankara: Dost Kitabevi Da, M., (2006). Bizansn D, stanbul: Yeditepe Yaynevi Dikici, R. (2007). u Bizim Bizans, stanbul: Remzi Kitabevi Dirimtekin, F. (2003). stanbulun Fethi, stanbul: Gelenek Yaynclk Gregory, Timothy E. (2008). Bizans Tarihi, ev. E. Ermert, stanbul: YKY Herrin, J. (2010). Bizans Bir Ortaa mparatorluunun artc Yaam, ev. U. Kocabaolu, stanbul: letiim Yaynevi nalck, H., (2009) Devlet-i Aliyye, stanbul: Bankas Kltr Yaynlar. nalck, H., (2010a) Kurulu Dnemi Osmanl Sultanlar 1302 - 1481, stanbul: SAM Yaynlar nalck, H., (2010b) Osmanl Tarihini Yeniden Yazmak Kurulu, stanbul: Hayy Kitap. Mango, C. (2008), Bizans Yeni Roma mparatorluu, ev. G. aal Gven, stanbul: YKY Nicol, D. M. (1999). Bizansn Son Yzyllar (12611453), ev. B. Umar, stanbul: Tarih Vakf Yurt Yaynlar Nicol, D. M. (2000). Bizans ve Venedik Diplomatik ve Kltrel likiler zerine, ev. G. aal Gven, stanbul: Sabanc niversitesi Yaynevi Ostrogorsky, G. (1999). Bizans Devleti Tarihi, ev. F. Iltan, Ankara: Trk Tarih Kurumu Ostrogorsky, G. (2002). Trk mparatorluuna vergi veren devlet: Bizans, ev. M. Da, Trklk Aratrmalar Dergisi, c. 11, s. 209-221: stanbul: Marmara niversitesi Yaynlar Runciman, S. (1999). Konstantinopolis Dt 29 Mays 1453, ev. D. Trkmer, stanbul: Doan Kitap Yorgios Sfrancis. (2009). stanbulun Fethinin Bizansl son Tan Yorgios Sfrancisin Anlar -Chronicon Minus-, ev. L. Kayapnar, stanbul: Kitabevi.

7
Amalarmz

BZANS TARH

Bu niteyi tamamladktan sonra; Bizans hukukunun ortaya kn ve kaynaklarn aklayabilecek; Bizans hukukunun kaynaklarn dnemlere gre aklayabilecek; Bizans hukuk sisteminde aile kurumunu tartabilecek; Bizans hukukunda su ve ceza trlerini aklayabileceksiniz.

Anahtar Kavramlar
Roma Hukuku Bizans Hukuku Codex Theodosianus Kilise Hukuku Corpus Iuris Civilis Eklogi Su Ceza Klelik

indekiler
BZANS HUKUKU BZANS HUKUKUNUN KAYNAKLARI BZANS HUKUK SSTEMNDE ALE KURUMU BZANS HUKUKUNDA SU VE CEZA BZANSTA KLELK KURUMU

Bizans Tarihi

Bizans Hukuku

Bizans Hukuku
BZANS HUKUKU Roma Hukukundan Bizans Hukukuna Gei
Roma hukuku, milattan nce 759 ylnda Roma ehir devletinin kuruluundan Roma mparatorluunun Bat blmnn milattan sonra 476 ylnda kne kadar Romada ve Roma egemenlii altndaki topraklarda uygulanan hukuk sistemidir. Bu hukuk MS. 395 ylnda imparatorluun ikiye blnmesinin ardndan Dou Romada ve sonraki adyla Bizans mparatorluunda 1453 ylna kadar Bizans hukuku olarak gelimitir. Hukuk tarihileri arasnda Roma ve Bizans hukuku dnemlerinin kesin izgilerle ayrm konusunda gr birlii olmad grlr (elebican 1986, s.2). Hukuk alannda Romadan Bizansa geii daha iyi anlayabilmek ve deerlendirebilmek iin Roma hukukunun tarihi dnemlerini hatrlamak gerekir. Roman hukuku uzmanlarna gre Roma hukuku: Eski Hukuk Dnemi (M. 753-M. 150), Klasik ncesi Hukuk Dnemi (M. 150-M. 27), Klasik Hukuk Dnemi (M. 27-MS. 250), Klasik Sonras Hukuk Dnemi (MS. 250-MS. 527), ustinianos Dnemi (MS. 527- MS. 565) (elebican 1986, s.38) olmak zere be ana dneme ayrlr. Roma hukuku uzmanlarnn aksine, Bizantinistler ise ustinianos Dnemini Bizans hukuku dnemi iinde kabul ederek bu dnem iin Erken Bizans dnemi ifadesini tercih ederler (Troianos, - Velissaropoulou, 2002 s.183). Roma hukukunun ada hukuklar zerindeki etkilerinden sz edildiinde kastedilen, Bizans imparatoru ustinianosun Corpus Iuris Civilis olarak bilinen Derlemesinde toplanm olan hukuktur. nk Roma hukuku ustinianosun Derlemesindeki ierii ve kapsam ile Bizans hukukuna aktarlm ve modern alarn hukuklarnn geliimini etkilemitir. Bizans hukukunun kayna olan Romann siyasal tarihi, devlet rgt biimlerine gre drt temel dneme ayrlr. Bunlar: 1) Krallk Dnemi (M. 753-M. 509), 2) Cumhuriyet (Consller) Dnemi (M. 509- M. 27), 3) lk mparatorluk (Principatus) Dnemi (M. 27- MS. 235/284), 4) mparatorluk (Dominatus) Dnemi (MS. 284- MS. 476) olarak tasnif edilir.

156

Bizans Tarihi

Yaratc Kaynak: Bir devlet dzeni iinde hukuku yaratan organlar ve gler o hukukun yaratc kaynaklardr. Romada birbirini izleyen siyasal dnemlerde devlet yapsna uygun olarak halk meclisleri, praetorlar yani yarglar, senato, hukukular ve imparatorlar hukuk yaratmlard. amzda hukuk, lkelerin idari rgtlenme biimlerine gre parlamentolar, hkmetler, devlet bakanlar, krallar ya da yarg organlar tarafndan yaratlmaktadr

mparatorluun 395 ylnda ikiye blnmesiyle oluan yeni idari oluum, Roma hukuk dzeninin deiime uramasna neden olmutur. dari blnmeye paralel olarak lk mparatorluk dneminde yetkileri artm olan imparator, Dominatus olarak adlandrlan bu dnemde yasama erkinin tartlmaz sahibi haline gelmitir. Bu gelimenin hukuk zerinde de etkileri olmutur. ncelikle, yasalarn hazrlk almalarn yapan imparatorluk kaleminde yeniden yaplanmaya gidilmi ve burada grev yapanlarn hukuk bilgisinden ok retorik alannda yetenekli olmalar vasf aranmtr. Bunun sonucu yasalarn slubuna yansm ve genel kanun koyucu olarak imparatorun kiilii n plana karlarak onun mutlak hkimiyetinin yasal dayanaklar oluturulmaya allmtr. Erken Bizans dneminde (4. yzyldan balayarak) hukuk alannda bu gei srecinde karlan yasalarn tmnn dilinde hatta ustinianos (527 - 565) dnemindekiler de dhil olmak zere belagat n plandadr. Roma dnemindeki yasalardan farkllaan bu yaklam btn Bizans dnemi boyunca srdrlmtr. Hukuk alannda Romadan Bizansa geite imparator I. Teodosios (379 - 395) zamannda, Hristiyanln 380 ylnda resm din olarak kabul grmesi nemli bir olaydr. Hristiyanla ynelik devlet takibatnn son bulmas yeni dine kar hogrl bir yaklamn benimsenmesini salamtr. Takip eden yllar iinde Hristiyanln, devletin resm ve tek dini haline gelmesi olay da Roma hukukunun Bizans hukukuna evrilmesinde etkili olmutur. Bylece bu gei srecinde Hristiyanln etkileri kendini hzla hissettirmeye balamtr. mparatorluun farkl milletlerden oluan nfusunu bir arada tutmada ve devletin btnln korumada yeni dinin birletirici unsurlardan birisi olabilecei anlalmtr. Bunun zerine Byk Konstantinostan (324 - 337) balayarak imparatorlar, Hristiyanla kar olumlu bir tutum iinde olmulardr. Buna bal olarak kilise ok erken dnemden itibaren devlet olgusunun bir paras olmu ve kurumsal kimlik kazanmtr. Neticede Hristiyanlk, Bizans hukukunun ekillenmesinde etkili bir unsur haline gelmitir. nk hukuk, kilise ile ilgili pek ok konuda yasal dzenlemelere gitmitir (Troianos, Velissaropoulou, 2002 s.184). Roma Hukukunun Dnemleri Hangileridir? Aklaynz? SIRA SZDE

SIRA SZDE

DNELM
Yrrllk Kaynaklar: Hukukun S O Rortaya U kt ve yrrlkte olduu zaman ald biim hukukun yrrlk kaynaklarn D K Kve AT oluturur Romada siyasal dnemlere gre bunlar kanunlar (lex), praetor beyannameleri, SIRA SZDE senato kararlar, imparator emirnameleri ve ustinianos dneminde Corpus Iuris AMALARIMIZ Civilisin blmleridir

Bizans Hukuk Kaynaklar Olarak Roma Hukukunun DNELM Kaynaklar

Hukukta kaynak, kral ve senato gibi hukuku oluturan gleri yani yaratc kayS O R U naklar ifade edebilecei gibi, hukukun ortaya kt ve yrrlkte olduu zaman ald biimi, yani yrrlk kaynaklarn da kastedebilir. Yrrlk kaynaklarna rnek olarak Bizans hukukunda imparator emirnameleri gsterilir. AnDKKAT cak daha ok tannanlar ise Codex Theodosianus olarak bilinen Teodosios Kanunnameleri (435 - 438), SIRA SZDE Codex Justinianus olarak adlandrlan ustinianos Kanunnameleri, (529 534) III. Leon (717-741) dneminde karlan Eklogi, AMALARIMIZ I. Vasil (867-886) zamannda karlan Epanagogi, VI. Leon (886-912) zamannda karlan Vasilika, Konstantinos K T A P Armenopulos (1320-1380) tarafndan 1354 ylnda yazlan ve alt kitaptan olutuu iin Eksavivlos adn alan ve 1946 ylna kadar Yunanistanda da uygulanm olan Yasalar Elkitab (Proheiron Nomon) olarak sralayabiliriz. TELEVZYON

K T A P

TELEVZYON

NTERNET

NTERNET

7. nite - Bizans Hukuku

157

Bizans hukukunun bilgi kaynaklar Bizans hukukunu tanmamza ve anlamamza katk salayabilecek her trl tarihsel belgeler, yaztlar, mektuplar, mimari yaplar, dini metinler, eski paralar, mhrleri ierir. Bizans hukukunun kaynaklar arasnda belgeler (vesikalar) ok nemli bir yer tutar. Bu belgelerin d yap zelliklerinin, ieriklerinin ve baka unsurlarnn incelenmesi her biri Bizans diplomatikasnn (yaz bilimi) ayr bir aratrma alann oluturmaktadr. Belgelerin yazld malzeme, ta, mermer, metal yzey, ahap ve kilden levhalar olmak zere zaman zaman farkllk gstermitir. Bizans dnemi boyunca, 9. yzyl sonlarna kadar papirs, parmen, hayvan derisi kullanlmtr. 10. yzyldan balayarak kda yazlm belgelere de rastlamaktayz. Bugne kadar gn na km resmi ve zel nitelikli Bizans belgelerinin says azmsanmayacak kadar oktur (Troianos, 1999, s. 42). Roma-Bizans hukukunun en nemli yrrlk kaynaklarndan ve Constitutiones principum olarak adlandrlan imparator emirnameleri lk mparatorluk (M. 27- MS. 235/284) dneminde ortaya km olup ilk balarda Edicta, Decreta, Rescripta, ve Mandata olmak zere drt farkl dzenleme biimini kapsamaktayd. Edictalar (Bildirgeler), imparatorun bildirgeleri ya da beyannameleriydi ve genel nitelikli yasalard. Yeni imparator yrrlkten kaldrmadka bildirgeyi karan imparatorun lmnden sonra da yrrlkte kalrlard. Decretalar (Kararlar) hukuki anlamazln taraflarnca yaplan itirazlar sonulandran kararlard. Mandatalar (Talimatlar), yasalarn uygulanmasyla ilgili olarak imparatorun memurlarna ynelik yazl talimatlaryd. Rescriptalar (Cevaplar) ise yasann yorumunda ortaya kan gr ayrlklarn zmeye ynelik imparatorun tavsiye kararlaryd (Tahirolu, - Erdomu, 2009, s.76, elebican 1986, s.70-71). mparatorluk dneminde (MS. 284- MS. 476) pratik nemini yitirmesi sonucunda bu farkl dzenlemeler ortadan kalkmaya balam ve sonunda yasalar leges generales ya da constitutiones adyla anlan genel yasalar ve rescripta adyla anlan zel nitelikli yasalar olarak iki gruba indirgenmitir (Troianos - Velissaropoulou, 2002 s.183,). Edictalar (imparator bildirgeleri) toplumun btnne ynelen dzenlemeler olduu iin hukukun her alanna ilikin kurallar ierebilmekteydi. Dier dzenleme tr ise doas gerei daha dar bir kesime hitap etmekteydi ve bunlarn dili olduka yalnd. Oysa genel nitelikli yasa zellii tayan Edictalar yasama faaliyetinin ana unsurunu oluturmaktayd ve yapsal olarak incelendiklerinde praefatio (nsz), narratio (ykleme), dispositio (gereke) ve sonsz (epilogus) olmak zere drt blmden olumaktaydlar. nszn amac yasann muhataplarn yani halk, yaplacak dzenlemeye kar hazrlamakt. Bu blmde hitabet sanatnn tm olanaklar seferber edilmekteydi. mparatorun bu yasama faaliyeti ile hedefledii amaca daha ksa sre iinde ulamas, yasay kaleme alanlarn, tebaann duygu dnyasna szmada gsterecekleri baarya balyd. nszn ifade edilmesinde imparatorluk kaleminin gsterdii zen, bu blmn zaman zaman bizzat imparator tarafndan da dikte edilmi olabilecei izlenimi verir. Edictalarn tebaaya duyurulmas yasa metinlerinin halka ak yerlere aslmas veya tellallar tarafndan okunmas yoluyla salanmaktayd. Bu sayede imparator halkna seslenme frsat buluyordu. Yasa metinlerinin nsz, Erken Bizans Dnemi imparatorluk ideolojisi hakknda ok zengin bir kaynak nitelii tamaktadr.

158

Bizans Tarihi

nszn ardndan narratio olarak adlandrlan ykleme blmnde yasann karlmasna sebep olan olay veya hadise ortaya konulmaktayd. Yasa koyucu burada hangi kt durumun ortadan kaldrlaca ya da hangi aksakln giderileceini ok arpc bir ekilde anlatmak durumundayd. Bu blmde de hitabet sanatnn olanaklarna bavurulmaktayd. Sonszde yasann gereine uyulmas konusunda tavsiyeler ve ihlal edenleri hedef alan yaptrm tehdidi yer almaktayd. Bizans hukukunda en ok dikkat eken hususlardan biri, eski dzenlemelerin iptal edilmemesi nedeniyle birbiriyle elien pek ok dzenlemenin ayn anda yrrlkte olmas meselesidir. Bizans hukukunda bir gelenek olarak, gemite karlm olan ve gncelliini yitirmi olan yasalarn iptali yoluna gidilmedii grlr (Troianos, - Velissaropoulou, 2002, s.197 vd.).
SIRA SZDE

Genel nitelikteki yasa olarak kabul edilen imparatorun bildirgelerinin (edicta) blmleri SIRA SZDE nelerdir? Aklaynz?
D NELM BZANS HUKUKUNUN KAYNAKLARI

DNELM S O R U
Grigorianos ve D K K A T Roma Ermogenianos, mparatorluunun Ge dneminin en nemli hukukularndand. SIRA SZDE Ermogenianos MS. 293-295 yllarnda kendi adyla anlan kanun derlemesini AMALARIMIZ gerekletirmitir. Bu alma Roma hukukuna ynelik ilk derleme giriimidir. Grigorianos kanun K Tderlemesi A P ise MS.291 ylnda yaplmtr. Her iki kanun derlemesi de daha sonraki yllarda yaplan Teodosios ve ustinianos TELEVZYON derleme almalar iin temel kaynak olmutur.

Dioklitianos S O R Utan ustinianosa Hukuk Derlemeleri (MS. 284 MS.527)

mparatorluk dneminde (MS. 284 - MS. 476) oluan yeni sosyal ve ekonomik koDKKAT ullar yeni ihtiyalar ortaya kmtr. Byk Konstantinostan sonra Hristiyanln resmi din olarak kabulyle birlikte kilise ile ilgili konular dzenlenmesi amacyla SZDE ok saydaSIRA yasa karlmas sonucunda yrrlkteki hukukun kontrol, konunun uzman olan hukukular iin bile zorlamtr. lk derleme almalarn, bu soruna zm bulma gayretinin bir sonucu olarak grmek gerekir. Bireysel bir giriimin AMALARIMIZ rn olan ve imparator Adrianostan imparator Dioklitianosa kadar olan imparator emirnamelerini topland Grigorianos Derlemesi (Codex Gregorianus) ve sadece imparator Dioklitianosun emirnamelerinin derlenmesiyle oluturulmu bir K T A P alma olan Ermogenianos Derlemelesinin (Codex Hermogenianus) ardndan (Tahirolu, - Erdomu, 2009, s.81), 5. yzyl banda imparator II. Teodosiosun(408 - 450) emri ile imparator Adrianostan (MS 76) balayarak Konstantinos TELEVZYON dneminde (MS. 306) karlm olanlar da dhil olmak zere btn emirnameler derlenmitir. Bu almalar, MS. 438 ylnda 16 kitaplk bir derleme olarak yaymlanmtr. Derleme, II. Teodosiosun emriyle yaymland iin kanun gcndeydi NTERNET ve Codex Theodosianus (Teodosianos Kanunlar) adn tamaktayd (elebican, 1986, s.53). Daha nceki dnemlerde yaplm olan derleme faaliyetlerinden farkl olarak derleme srasnda emirnamelerin (constitutiones) ilk metinlerindeki elikileri gidermek, onlar daha anlalr klmak ve yorum gerektirmeden uygulanmalarn salamak amacyla baz kapsaml deiikliklere gidilmitir. Bu deiiklikler, bazen yeni bir mevzuattan sz etmeyi hakl gsterecek boyuttayd (Troianos, - Velissaropoulou, 2002 s.188). Bu dnemde kilise hukuku (kanonik hukuk) da olumaya balamtr. Kilise hukukunun temel kaynaklar arasna ilk balarda yerel dzeyde daha sonra geni katlml yaplan ve kilise ile ilgili konularda hukuki dzenlemeler ieren konsil (sinod) kararlar ve kilise pederlerinin belli sorunlara zm amacyla yazdklar da dhil olmu ve MS. 4. yzyl sonlarnda bir dini yasalar (corpus canonum) btn olumaya balamtr.

NTERNET

Konsil (Sinod): reti ve kilise dzeni ile ilgili sorunlar zmlemek zere toplanan piskopos ve din bilginlerinden oluan kurul Kilise Pederleri: Hristiyanln ilk ortaya kt yzyllarda retileri ve yazdklaryla Hristiyanlk inannn domalarn belirleyip ortaya karan din adamlar

7. nite - Bizans Hukuku

159

ustinianos Dnemi ve Medeni Hukuk Derlemesi (527 - 565)

ustinianos dneminde ok geni kapsaml ikinci byk kanunlatrma almas gerekletirildi. MS. 527 ylnda tahta kan ustinianos, Dou Roma mparatorluunda eski evrensel Roma mparatorluunu canlandrmay temel hedeflerinden birisi olarak belirledi. ncelikle, eskiden Roma mparatorluunun snrlar iinde yer alan batdaki topraklar yeniden egemenlii altna almaya yneldi. Salad siyasal birlii hukuk asndan tamamlamak iin imparatorluk snrlar iinde geerli olan hukuku birletirmek ve Klasik Dnem hukukunu zamann toplumsal ve ekonomik gereklerine yant verecek lde deitirip daha ilevsel hale getirerek yeniden geerli klmak iin harekete geti. Bu amala yzyllarca Roma mparatorluunda geerli olmu hukuk, temel kaynaklar yani Roma hukukularnn eserleri ve Roma imparatorlarnn emirnameleri elden geirildi, aykland ve deerlendirilerek tematik bir dzen iinde bir araya topland. Bylece ustinianos Yasa Derlemesi (Codex Justinianus) ortaya kt. ustinianosun bu byk klliyat Ortaadan beri (12-13. yzyldan balayarak) Corpus Iuris Civilis (Medeni Hukuk Derlemesi) olarak adlandrlmaktadr. Corpus Iuris Civilis 528-534 yllar arasnda alt yllk bir sre iinde hazrlanmtr. Bu eserin hazrlanmas almalarn ynetme grevi sarayn bahukuk grevlisi (Quaestor sacri palatii) olan ve bugn adalet bakan diyebileceimiz Tribonianosa verilmiti. Hazrlk safhasnda uygulayc hukukularn yan sra Beyrut ve stanbul hukuk mekteplerinden hukuk limleri (antecessores) de grevlendirilmiti. Corpus Iuris Civiliste yer alan hukuk kurallarnn byk bir blm zel olaylara ilikin olmasndan dolay bu derlemeden her olaya uygulanabilecek genel kurallar karmak byk bir glk dourmaktayd. Derleme srasnda yararlanlan metinlerin tamamna yakn Latinceydi. Oysa 6. yzylda Bizans mparatorluunda, yaygn olarak konuulan dil Yunancayd. Bu nedenle Corpus Iuris Civilisin orijinal Latince metninin yan sra Yunanca zetine de ihtiya duyuldu. Corpus Iuris Civilisin hacminin bykl uygulamada glk karmaktayd. Bundan dolay hazrlanp yaymlanmasndan ok ksa bir sre sonra uygulamada bu derlemenin Yunanca zetleri kullanlmaya baland. Medeni hukuk derlemesi (Corpus Iuris Civilis) drt temel blmden oluur. Birinci blm, hukuk kurumlar anlamna gelen Institutionestir. Bu derleme, uygulanan hukuk alannda genel bilgi vermek amacyla hazrlanm olup hukuk retimi iin bir ders kitab nitelii tamaktayd. ustinianos, 533 ylnda bu blmn hazrlanmas iin Tribonianosun denetimi altnda iki hukuk hocasn grevlendirdi. Derlemede zellikle Klasik Dnem hukukularnn eserlerinden blmler yer almaktadr. Derleme Gaiusun MS. 2. yzylda hazrlad Institutiones adl eserinden yararlanlarak hazrlanmtr. Institutiones, 533 ylnda ustinianosun bir constitutiosu (emirname) ile yaymlanarak yrrle konmu ve kanun gc kazanmtr. Drt kitaptan olumutur. kinci blm, dzenlenmi tam bir derleme anlamna gelen Digesta ya da Pandektistir. Klasik dnemin Salvius Iulianus, Celsus, Marcellus, Papinianus, Paulus gibi en deerli hukukularnn eserlerinden alnm ve belli bir sistem iinde toplanm paralardan olumaktadr. Bu niteliiyle Digesta, ustinianosun eserinin hukuk bilimi ve hukuk tarihi asndan en nemli ksm olup 50 kitaptan olumaktadr. Digesta, Tribonianosun bakanlnda on yedi kiiden oluan bir kurul tarafndan 530-533 yllar arasnda yl iinde hazrlanm ve Institutionesle birlikte yaymlanmtr.

Gaius: MS. 130180 yllar arasnda yaam Romal hukuku ve yazar. Gaiusun Institutiones dnda Lex XII Tabularum (Oniki Levha Yasalar) zerine bir yorum, Romal yksek yneticilerin fermanlar zerine bir inceleme gibi yaptlar bulunmaktadr

160

Bizans Tarihi

Novellae: Yeni kanunlar anlamna gelir.

Medeni hukuk derlemesinin nc blm Codex adn tar. ustinianos, 528 ylnda eski kanunlatrmalardan (codex) da yararlanlarak o tarihe kadar karlm btn emirnameler de eklenmek suretiyle yeni bir imparator hukuk derlemesi hazrlanmasn istedi. Bu eser bir yl iinde hazrlanarak 529 ylnda yaymland. Institutiones ve Digesta hazrlanp 533 ylnda yaymlandklarnda Codexin yaplmasndan beri drt yllk bir sre gemi ve bu arada ustinianos pek ok yeni emirname karmt. 529 tarihli Codexin gncellenerek yenilikler ve deiiklikler getiren bu yeni emirnamelerin eklenmesi amacyla Codex elden geirilerek 534 ylnda yeniden yaymland. Codex 12 kitaptan olumutur. almann son blmn yeni emirnameler manasna gelen (Latince) Novellae ya da (Yunanca) Nearesler oluturur. ustinianos imparatorluu sresi iinde (534-565) birok nemli kanun ve emirname karmt. Bu emirnamelerin tamamna yaknnn dili Yunancayd, ok az Latince yazlmt. Resmi bir koleksiyonu yoktur, zel derlemeleri yaplmtr ve en kapsamlsnda 168 emirname yer almaktadr. Corpus Iuris Civilis, Bizans mparatorluunda derlenmi olmasna ramen dili Latinceydi. Eski Roma niteliklerini muhafaza etmesinden dolay uygulanmas byk glkler yaratt. mparatorluun nfusunun byk blmnde Yunanca konuuluyor olmas nedeniyle ustinianos hayatta iken metne bal kalarak antecessor olarak anlan hukuk limlerince derlemenin Yunancaya evrilmesine msaade etti. lmnden sonra derlemenin Bizans hukuku anlayna gre zetleri yapld ve metinlerini aklayc, yorumlayc eserler yazld (elebican, 1986, s.74). Corpus Iuris Civilis olarak anlan kanunlatrma hareketiyle ustinianos kilise ve kamu hukuku alannda mevcut eksiklikleri gidermenin yan sra yeni kurumlar ihdas ederek nemli reformlara imza atmtr. zel hukuk alannda yasa koyucu iradenin dikkati (kilisenin etkisi nedeniyle) ncelikle aile hukukuna ynelmi ve srasyla ahsn hukuku, eya hukuku ve miras hukuku konularnda dzenlemeler yaplmtr. Tm kanunlatrma hareketlerinde Bizansl kanun koyucunun, Roma hukukunun srekliliine yapt vurgu dikkat ekicidir. Hukuki sreklilik anlay, Bizansllarn siyaset felsefelerinin en nemli unsurlarndan biri olmutur ve bu nedenle Orta Bizans dneminde kartlan yasalarda eski mevzuata mutlaka atfta bulunulmaktadr (Troianos, - Velissaropoulou, 2002 s. 195). 8. ve 9. yzyllarda yaplan kanunlatrmalar srasnda anlalmasnda ve tedarikinde zorluk ekilen Corpus Iuris Civilisin ve imparatorluk emirnamelerinin zgn Latince metinlerine bavurmaktan ziyade zellikle 6. yzyla ait Yunanca zetleri, aklayc ve yorumlayc metinleri kullanld. Kanunlatrma srasnda ortaya kan Latince metinlerin yukarda sz edilen Yunancaya evirisi iini stlenmi olan antecessorlar gerek kanunlatrma srasnda ve gerekse hukukun retiminde stlendikleri rol gerei Bizans Hukukunun yaratclar olarak kabul edilmektedirler (Troianos, - Velissaropoulou, 2002 s.193 ve 217).
SIRA SZDE Medeni hukuk derlemesi olarak bilinen Corpus Iuris Civilis hangi dilde yazlmtr?

SIRA SZDE

DNELM S O R U

ustinianosun Varislerinden Makedon Hanedanna Kadar DNELM Geen Dnemdeki Hukuk Uygulamalar (565 - 867)
Bu zaman dilimi, karanlk dnem olarak da anlr ve hukuk biliminin geriledii gS O R U lmnden sonra antecessorlarn yerini uygulama deneyimi rlr. ustinianosun olan ve skolastikler (scholastikoi) olarak bilinen hukukular snf alr. Skolastikler, antecessorlarn aksine geride yazl eserler brakmlardr. Bu dnemde nomokaDKKAT non olarak adlandrlan kilise hukukuyla ilgili yasa ve dzenlemelerin yer ald
SIRA SZDE

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

AMALARIMIZ

7. nite - Bizans Hukuku

161

derlemelere rastlamaktayz. ustinianos 131. Nearasnda (Novellae), kilise geleneinden doan kurallar, yasalarla eit dzeye ykseltmiti. Anlan dnemde Corpus Iuris Civilenin zgn metninin ve tefsirlerinin ok zor bulunur olmas, 6. yzyl metinlerinin anlalmasndaki zorluk, yeni yasa metinlerinin oluturulmas ihtiyacn dourdu. Bunlarn ksa sre iinde kopyalanp datmnn yaplmas ve herkes tarafndan anlalr olmalar iin ksa ve z olmalar gerekiyordu. Bu kriterleri III. Leon (717-741) dneminde karlan, sekiler manasndaki Eklogi adl kanunname yerine getiriyordu. Gnlk yaam ilgilendiren hukuk kurallar, dnemin sradan insanlarnn anlayabilecei bir dilde, ksa cmleler halinde yazld. Eklogide zellikle aile hukuku alannda kilise hukukunun etkisiyle pek ok yenilikler dikkat ekmektedir. Yasa koyucu zelikle ceza hukukunu daha insani bir hale getirmeye almtr. lm cezalarnn infaznda o zamana kadar gzlenen insanlk d uygulamalar ortadan kaldrlm ve cezann belirlenmesi srasnda ceza hkimlerinin, sulularn snfsal farkllklarndan kaynaklanan keyfi kararlarna snrlama getirilmitir. Ekloginin ceza hukuku alanndaki getirdii dzenlemeler 9. yzyl bandaki kimi tepkilere ramen izleyen yzyllarda, sonraki kanun koyucularn ceza anlayna ters dmemesi nedeniyle esasl bir deiiklik geirmemitir. Ekloginin ksa metni, hukuk yaamndaki karmak ihtiyalarn tmne cevap vermekte yetersiz kalnca zel kimi hukuki ilikiler iin Ek blm oluturulmutur. Appendix Eclogae olarak bilinen bu Ek blm dierlerinin yan sra Ziraat Yasas (Agrotikos Nomos), Denizcilik Yasas (Nautikos Nomos) ve Asker Yasas (Stratiotikos Nomos) adl yasalar ieriyordu. Bunlar esasnda yeni ihdas edilmi yasalar olmayp nceki dnemlere hatta ustinianos dnemi ncesinin metinlerine ve ananelerine dayanyordu (Troianos, - Velissaropoulou, 2002 s.220).

Makedon Hanedanndan, IV. Hal Seferine Kadar Olan Dnemdeki Hukuk Uygulamalar (867 - 1204)
Makedon hanedanyla egemen olan siyasi ve kltrel geliim hareketini ynlendiren klasik yanls eilimler, hukuk alannda da etkisini gstermi ve I. Vasilden (867-886) balayarak yeniliki unsurlardan arndrlarak eski hukukun yeniden hayata geirilmesi hedeflenmitir. Yeniden arnma olarak bilinen Anakatharsis dncesiyle uygulamaya konulan ilk yasa metni, Epanagogi (ya da sonraki adyla sagogi) olmutur. Epanagoginin tanziminde (885-886) Patrik Fotios da yer alm ve bu nedenle metinde kilisenin etkisi belirgindir. Yasa metniyle kilise ile Devlet arasndaki ilikiler yeniden dzenlenmi ve patrikle imparator devlet iinde birbirine eit en yksek iki iktidar gc olarak tanmlanm ve yetkileri kesin bir ekilde belirlenmitir. Epanagoginin tanzim edilmesi ncesinde tm mevzuat bir araya getirilmi ve gereksiz grlen dzenlemeler yrrlkten kaldrlmtr. Geriye kalan blmler ise 40 kitaptan oluan esas yasa metnini tekil etmitir. ustinianos kanunnamesinin Latince metinleri Yunanca evirileri ile metne dhil edilmitir. Anakatharsis abalar Vasilin olu ve ustinianostan sonra yasama alannda en retken imparator olan Bilge (Sofos) lakapl VI. Leon (886-912) tarafndan srdrlmtr. Babas tarafndan yaplan yasama almalar yeniden gzden geirilmi ve 60 kitaptan oluan Vasilika (Kral Kanunnameleri) ad verilen yeni metin ortaya kmtr. Bu kanunnamenin uygulanmas srasnda ortaya kan sorunlara zm amacyla Leon, pek ok Neares (Novellae) karmtr. 113 Nearesten oluan bir koleksiyon gnmze ulamtr. Bunlarn te biri kilise ile ilgili olup mevzuatn, dini kanonlarla uyumlu hale getirilmesine allmtr.

Mevzuat: Her trl kanun, nizam ve tzk hkmleridir.

162

Bizans Tarihi

VI. Leonun imparatorluunun son dneminin rn olan dzenleme ise, ehirdeki kimi loncalarn ve meslek gruplarnn denetiminden sorumlu ehir Eparhosuna ynelik olan Eparhikon Biblion dur. Haksz rekabetin nlenmesi ve farkl meslek kollar arasndaki ekonomik ilikilerin dzgn bir ekilde srdrlmesine ilikin dzenlemeler iermektedir. Bu dnem iinde 11. yzyldan balayarak kilise hukukunun byk bir gelime gsterdii gzlenir. 12.yzylda kilise hukukunun balca temsilcileri olarak oannis Zonaras, Aleksios Aristinos ve Teodoros Valsamon saylabilir. Makedon hanedannn son en byk imparatoru olan ve Bulgar kasab (Vulgaroktonos) olarak anlan II. Vasil (976-1025) askeri alandaki baarlarnn yan sra byk toprak sahipleriyle de mcadele etmi ve kard yasayla onlar allilengion denen ortak vergi ykmllne tabi tutmutur. Buna gre vergisini deyemeyen yoksul kylnn vergi borcunu o yerleim blgesinin byk toprak sahibi demek zorundayd (Baskc, 2009, s. 229). Sz edilen dnem iinde imparator IX. Konstantinos Monomahos (1042-1055) tarafndan karlan bir emirnameyle (1047) nomofilakasn (yasalarn koruyucusu) ynetiminde bir hukuk mektebi (didaskelion ton nomon) kuruldu (Troianos, - Velissaropoulou, 2002 s.193 ve 224).

1204 - 1453 Yllar Arasndaki Dnemde Hukuk Uygulamalar

Bu dnemde imparatorluun genel durumuna bal olarak hukuk biliminin tm alanlarda tam anlamyla bir k yaadn belirtmek gerek. stanbulun 1204 ylnda Hallar tarafndan ele geirilmesine neden olan etkenler, 1261 ylnda ehrin, geri alnmasndan sonra da ortadan kalkmamtr. Bizans devletinin yaad byk toprak kayplar ve i ekimeler, devleti sadece d tehditler karsnda gsz brakmakla kalmam, Bizans ekonomisi zerinde de ykc etkiler dourmu ve bunun sonucunda hukuk da dhil olmak zere toplumsal yaamn tm alanlar bundan olumsuz ynde etkilenmitir. 1261 ylnda stanbulun tekrar Bizansn bakenti olmasndan sonra iktidara gelen Paleologos hanedan adalet dzenini iyiletirmek amacyla mahkemeleri yeniden yaplandrma yoluna gitti. II. ve III. Andronikos Paleologosun (1328-1341) kardklar yasalarla nce yksek yarglardan oluan 12 yeli bir mparatorluk Mahkemesi kuruldu. 1329 ylnda tm imparatorluk apnda adaletin datlmasn denetleyecek ve gzetecek drt yksek yargtan oluan bir heyet oluturuldu (Katholikoi Krites ton Romaion). Kilisenin devlet hayatnda artan etkisinin de bir gstergesi olarak bu yksek yarglardan ikisi sivil ikisi ise ruhban snfndand. Bu kurum imparatorluun son bulduu 1453 ylna kadara muhafaza edilmitir (Baskc, 2009, s. 192,). Bu dnemin en belirgin zellii ruhban snfna mensup din adamlarnn gerek kuramc gerekse uygulamac olarak adalet mekanizmasnn iinde artan oranda temsil edilmesi ve buna paralel olarak kilise hukuku kurallarnn da laik hukuka artan bir ivmeyle szmasdr. Bu gelime 1204 ylnda Hallarn stanbulu ele geirmesiyle Bizans devletinin bir sreliine ortadan kalkmasnn yaratt boluu doldurma abasnn bir sonucu olarak grlebilir. znik Devleti dneminde (12041261) kilisenin adalet de dhil olmak zere devlet ynetimine daha fazla katlma eilimi 1261 ylnda stanbulun Hallardan geri alnmasndan sonra da kesintiye uramad. Anlan dnem iinde hukuk alannda yaplan derleme almalarnn nitelii de siyasi gelimelere paralel bir seyir izlemekte ve nceki yzyllardaki dzeyin altnda bulunmaktadr. En kayda deer alma Selanik yksek yargc Konstantinos Ar-

7. nite - Bizans Hukuku

163

menopulosun (1320-1380) 1345 tarihli Proheiron Nomon (Yasalar Elkitab) ya da dier adyla Eksavivlos (Hexabiblos-Alt Kitap) adl derlemesidir. Ekleriyle birlikte alt kitaptan oluan bu derlemede medeni hukuk ve ceza hukukuna ait yasa metinleri snflandrlmtr. Armenopulos, derleme srasnda nceki yllarda yaplm derlemelere ve yasalara dayanarak daha ok hukukun uygulayclarna yani yarglara hitap eden bir alma ortaya koymutur. Eksavivlos, Osmanl idaresi dneminde zellikle kilise Mahkemeleri tarafndan adalet datlmas srasnda ok geni lde yararlanlan bir hukuk kayna haline dnmesi nedeniyle nemlidir. ok yaygn olmas sonucu Yunanistan mstakil devlet olduktan sonra da (1829) en sk bavurulan yasa derlemesi olmutur. Mahkemeler, bu derleme sayesinde resmen ustinianos mevzuatn uygulamlar ve Eksavivlos Yunanistann ilk Medeni Yasasn oluturmutur (Troianos, - Velissaropoulou, 2002 s.231).

BZANS HUKUK SSTEMNDE ALE KURUMU

Hristiyanln 4. yzylda Bizans mparatorluunda resmi din olarak kabul edilerek yaygnlamasnn ardndan kilise, toplumun en kk birlii olan aile kurumu ve evlilik konusu ile ilgilenmitir. Bu ilgi nikhn dini bir temele oturtulmasnn ardndan dogmatik bir altyap kazanmtr. Kilise istikrarl bir ekilde aile kurumunu mutlak kontrol altna almaya alarak siyasi nfuzunu glendirmeyi hedeflemitir. Evlilik kurumu Bizans tarihinin dnemleri iinde deiik aamalardan gemitir. Bizans hukukunda yasa koyucu evliliin artlarn: a) Evlenme yan doldurmu olmak (kzlarn 12, erkeklerin 14 yan doldurmu olmas gerekirdi) b) Evlenecek ahslarn rzas, c) Yalar kkse kural olarak aile reisi olan babann rzas, d) Yasa ile ngrlm olan ekli kurallar yerine getirmek, olarak belirlemitir. Evlenmeye engel olan durumlara ustinianos Kanunnamelerinde, Bildirgelerde (institutionesda) yer verilmekte ve akrabalk (kan bayla ve evlenme sonucu oluan akrabalk dhil olmak zere) evlilie engel bir durum olarak gsterilmekte ve hangi dereceye kadar akrabalarn kesinlikle evlenme akdi ifa edemeyecekleri dzenlenmektedir (r. iki karde arasnda, amca, day ile yeeni arasnda evlilie msaade edilmemektedir). Akrabalar arasnda evlilik konusunda kilise 692 ylnda stanbulda toplanan Pentektis Konsilinin ald kararlarla yasak kapsamn geniletmitir. zleyen yzyllarda imparatorluun son bulduu tarihe kadar zellikle akrabalkla ilgili evlilik engellerinin srekli ve abartl bir ekilde geniletildii grlmtr (Troianos, - Velissaropoulou, 2002 s.259). Akrabalk dnda evlilie engel olan durumlar da mevcuttu. rnek vermek gerekirse vaftiz edenle vaftiz olan arasnda, evlat edinen ahslarla evlatlk ve onlarn yakn akrabalar arasnda da evliliklere izin verilmezdi. lenmi olan bir su da evlilie engel olabilmekteydi. rnein zinadan dolay mahkmiyet durumunda zina yapanlar arasnda evlilik yasakt. Kzn karlmas durumunda, kzn babas rza gsterse de ortada bir su olduundan bu durum evlilie engel oluturmaktayd. Bir kimsenin hadm olmas da evlenmesine engeldi. Ayn ekilde kiinin yasal geerli bir evliliinin bulunmas da evlilik iin mutlak bir engel tekil etmekteydi. Hiyeraride birinci dereceden atanan din grevlileri (arhimandrites) ve manastrlarda yaamay seen keiler ve rahibeler de evlilik yasa kapsamndayd. ustinianos Kanunnamelerinde, evliliin kurulmas iin evlenecek kiiler arasnda evlenme iradesi aranmaktadr. Bu iradenin varln her zaman tehis etmek kolay deildi. Bunun evlenme niyeti olmakszn birlikte yaama ile (pallakeia) kartrlmas mmknd. Bunun nne geilmesi iin evliliin mevcut olduunun ispat edilmesi gerekiyordu. Kiiler evli olduklarn nceden yaplm

164
Drahoma: Damada yani erkek tarafna, gelin yani kz tarafndan verilen mal ya da para

Bizans Tarihi

bir drahoma szlemesiyle ya da kilise grevlisi (ekdikos) ve tanklar huzurunda evlenme iradelerini beyan ederek ispat edebilirlerdi. Yksek dzeydeki devlet grevlileri iin ise drahoma szlemesi evlilik iin kurucu art niteliindeydi. 9. yzyln banda imparator VI. Leon kilisenin talebi zerine bir emirname ile evlilik iin dini nikh zorunlu hale getirmitir. Ancak evlilie engel durumlarn okluu pek ok ifti yasad bir ekilde birlikte yaamaya yneltmitir (Troianos, - Velissaropoulou, 2002 s.262). Yaklak iki yzyl sonra I. Aleksios Komninos, (1081 - 1118) iktidar dneminde 1084 - 1095 yllar arasnda kard emirnamelerle kleler de dhil olmak zere tm evliliklerde dini nikh zorunluluu getirmitir. ustinianos hukuku ve Eklogi, zgr bir kiini kleyle evlenmesine olanak salarken, mparatorie rini, (797802) zgr bir kiinin kle bir kadnla evlenmesini yasaklad. VI. Leon ise, zgr olan ee dierinin zgrln satn alma ya da kendisinin de kle olarak einin efendisinin himayesine girmesi artn getirdi. Kilise, daha 4. yzyldan itibaren bir evliliin herhangi bir ekilde sona ermesinin ardndan yeni bir evliliin yaplmasna scak bakmyordu. kinci defa evlilie tahamml gsteriyordu. nc kez evlilik ise arta balyd ve uzun sreli aforoz gibi kilise tarafndan hkmedilen cezalar sz konusuydu. mparator VI. Leonun drdnc evlilii, Kilise ile Devlet arasndaki ilikilerde soruna neden olunca lmn takiben 920 ylnda drdnc evlilik kesin olarak yasakland. lm ve kaybolma (gaiplik) evlilii sona erdiren en nemli iki neden olarak grlmektedir. ustinianos Kanunnamelerinde, sava zamannda asker kiilerin kaybolmas halinde, ei, onun lm olduunu yetkililere dayanarak belgeleyebilirse bir yl sonra tekrar baka birisiyle evlenebilmekteydi. Bu prosedre uyulmamas halinde ar para cezalar veriliyordu. Eer ld varsaylan e geri dnerse eini tekrardan alma ve evliliini srdrme hakkna sahipti ve o arada yaplm olan evlilik geersiz saylmaktayd. Tek tarafl iradeyle boanma konusunda ilk zamanlar herhangi bir kstlama yokken ilerleyen dnemlerde Hristiyan imparatorlar bu konuda ciddi kstlamalar getirdi. ustinianos Derlemesinde boanma sebepleri erkek iin: a) Kadnn bildii ancak eine sylemedii vatana ihanet suu, b) Zinadan mahkmiyet c) Dorudan ya da dolayl olarak kocann canna kast edilmesi, d) Ahlak d i ve eylemlerdi (Neara 117.8). Kadnlar iin ise: a) Kocann vatana ihanet suu ilemesi b) Dorudan ya da dolayl olarak kadnn canna kast edilmesi, c) Kadnn manevi ahsiyetinin rencide edilmesi d) Kocann srekli olarak evlilik d ilikilere sahip olmasyd (Neara 117.9). Bu nedenler dnda ustinianos hukukunda elerin dorudan kusurundan kaynaklanmayan boanma nedeni saylmaktadr: a) Evliliin bandan itibaren var olan erkein iktidarszl b) Birlikte ya da tek tarafl bir kararla kei hayatnn tercih edilmesi c)Uzun srm esirlik durumu. Esirin hayatta olduu haberinin alnmasndan itibaren be yl gemesi halinde boanma kendiliinde gereklemekteydi. savros hanedan (717 - 802) ve Makedon hanedan (867 - 1056) dnemlerinde sadece durum boanma nedeni olarak kabul edilmitir: a) Kadnn evlilik d ilikiye sahip olmas ya da kocann iktidarszl b) Hayata kast edilmesi c) Elerden birinin lepra yani czam hastas olmas. Baka hibir neden boanmaya sebep olamazd.

7. nite - Bizans Hukuku

165

Anlamal boanma konusunda ise kilisenin etkisiyle elerin bu hakkna yasak getirilmitir. Sre iinde (I. Vasilin Epanagogisiyle) yasak yumuatlsa da 10. yzyldan sonra yaplan dzenlemelerde anlaarak boanma konusunun Bizans hukuk yaamnda hi yer almad grlr (Troianos, - Velissaropoulou, 2002 s.271). Yasal nedenleri olmadan evlilii sonlandran e iin ar para cezas ngrlmekteydi. Eer bunu yapan kadnsa para cezas yannda yasalar onun manastra kapatlmasn ngryordu (Neara 117.13), bu yaptrm daha sonra erkei de kapsad (Neara 134, 11, yl 556), (Troianos, - Velissaropoulou, 2002 s.266). Bizans hukuk sisteminde evlenme artlar nasl dzenlenmitir? Aklaynz? SIRA SZDE
DNELM Bizansllar, Romadan devraldklar hukuk dzenini, suun nlenmesi ve sulularn cezalandrlmas konusunda oluan yeni toplumsal artlara uyumlu hale getirmilerdi. Bu da cezalarn infaznn yllar iinde farkllamasna neden olmutur. S O R U ustinianos dneminde ceza, su tekil eden eylemle bozulan dzenin salanmas ve su ileme eiliminde olanlar bu niyetlerinden vazgeirmek iin bir korkutma DKKAT ve tehdit arac olarak grlmtr. Suun failine uygulanan bir yaptrm olarak karmza kan cezann amac usSIRA SZDE tinianos kanunlar da dhil olmak zere Erken Bizans dnemi kanunnamelerinde ak ve somut bir ekilde ortaya konulmamaktadr. Cezalandrma ile gdlen ama ancak 8. yzyl ortalarnda savros hanedan dneminde karlan Eklogide somut AMALARIMIZ olarak belirtilmi ve arndrma, su ileyen kimsenin slahn salama ve korkutma olarak saylmtr (Troianos, 1996 s.21). mparator VI. Leon kard kanunnamelerde (Neares) cezann amac ve etkililii konusundaki dncelerini ifade etmekK T A P te su fiili ile verilecek ceza arasnda bir orantnn bulunmas gereini vurgulamaktadr (61. ve 62. Neara). 10. ve 12. yzyl arasndaki dnemde imparatorlar Konstantinos Porfirogennitos ve I. Manuil Komninosun da ceza konusunda kanunnaTELEVZYON meler kardklar grlmektedir (Troianos, - Velissaropoulou, 2002 s.276).

BZANS HUKUKUNDA SU VE CEZA

SIRA SZDE

DNELM S O R U

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

Ceza ve Trleri
NTERNET NTERNET

lm Cezas
Erken dnem Bizans hukuku, lm cezasn Roma hukukundan miras almtr. Zihinsel engelliler ve yetikin olmayanlar yani ocuklar lm cezasndan muaf tutulmaktadr. nk kiinin yapt eylemin bilincinde olmas koulu aranmaktadr. ustinianos Derlemesinde, lm cezasnn infaz ekli aka belirtilmeyen durumlarda yargcn takdir yetkisinde olan bir konuydu. Cezann infaz ban kl ya da baltayla kesilmesi suretiyle uygulanmaktayd. Bunun yan sra armha germe, ylanlarn veya baka canllarn olduu uvaln iine koyarak denize ya da nehre atma, atlar tarafndan ters ynlere ekerek paralama, derisini yzme, diri diri gmme de lm cezasnn infaznda bavurulan yntemlerdendi. Kaynaklarda geen kelle cezas (kefalikon) ifadesi her zaman lm cezas anlamna gelmeyip duruma gre ta ocaklarnda ya da madenlerde mr boyu zorunlu alma ya da ar bir uygulama ekli olan srgn cezas olarak da yorumlanabilmekteydi. Eklogi Kanunnamesinde, su trleri ve cezalar, olabildiince kesin izgilerle her bir eylem iin ayr ayr belirlenmi ve keyfiliin nne geilmeye allmtr. Bu erevede lm cezas, ehirde kastl olarak karlan yangn ve lmle sonulanan soygun sular dnda, baka cezalarla deitirilmitir. Yangna sebebiyet verenler yakl-

166

Bizans Tarihi

mak suretiyle lm cezasna arptrlmaktayd. Ekloginin getirdii ceza sistemi izleyen yzyllarda byk lde muhafaza edilmitir (Troianos, - Velissaropoulou, 2002 s.278, Troianos, 1996 s.26-28).

Kleletirme
Iustinianos sonras kanunnamelerde zgrln kaybetme cezas nadiren uygulanmaktadr. Failin, dier cezalarn yan sra zgrlnn de elinden alnmas, kendi rzasyla geri gelen asker kaaklar ve dmana, askeri nemde yasak malzeme temin edenler iin uygulanmaktayd. Her iki durumda devlete kar ilenen sular sz konusu olduundan kanun koyucu kamu karlarn daha etkili bir ekilde korumay amalamtr Troianos, 1996 s. 28).

Bedensel Cezalar Uzuv Kesme

Eklogide, birbirinden ok farkl nitelikte olan ve ar su nitelii tamayan pek ok eylem iin uzuv kesme cezas ngrlmektedir. Genellikle suun ilenmesinde kullanlan organ kesilmektedir. rnein mala ynelik sularda ve bir su aletinin kullanlmas neticesinde lmle sonulanan yaralamalarda bir elin kesilmesi, yalanc tanklkta ise dilin kesilmesi ngrlmektedir. Bu orant cinsel sularda ihlal edilmektedir. Hayvanla cinsel ilikiye girilmesi durumunda cinsel organ kesilir, ok yakn akrabalar arasndaki cinsel (ensest) iliki durumunda ise lm cezas verilirdi. Bunlar dnda, cinsel su iin verilen ceza, burun kesme cezasyd. Uzuv kesme, failin eylemini yinelemesini nlerken burun kesme cezas ise, faili toplum nnde lekelemekte ve onu itibarszlatrmaktayd. Bu cezada kadn ve erkek iin cezann uygulanmasnda eit muamele de salanm olmaktayd. Gze mil ekilerek kr etme cezas da uzuv kesme cezalar arasnda yer almaktadr. mparatorun iktidarna ynelen sularda, ihanetin nlenmesi konusunda ok etkili bir ceza olarak uygulanmtr (Troianos, 1996 s. 29-30).

Krbalama
Krba cezasna 8.- 10. yzyllar aras Bizans hukuk metinlerinde rastlanmakta ve ana ceza olarak ya da paralel bir ceza olarak karmza kmaktadr. Paralel ceza olduunda uzuv kesme ya da srgne gnderme cezalaryla birlikte uygulanmaktadr. Roma hukukunda krba cezasnn infaznda zgr olan kiilerle klelere ynelik uygulamada farkllklar vard. zgr olanlardan, ayrcalkl snfa mensup olanlar sadece vatana ihanet suunda krba cezasna mahkm edilmekteydiler. Eklogide bu cezann uygulanmasnda snfsal farkllklarn giderilmesine allmtr (Troianos, 1996 s.31).

Sa Kesilmesi
San kesilmesi Bizansllar asndan kk drc ve kiinin toplum nezdindeki itibarn lekeleyici bir uygulama olarak grlmekteydi. Bu ceza Orta Bizans dneminde her zaman krba cezas ve ou kez de srgn cezas ile birlikte uygulanmaktadr (Troianos, 1996 s.32).

7. nite - Bizans Hukuku

167

Srgn
Bu ceza kastl olmayan adam ldrme, ya da ocuk drtme gibi ar saylmayan sular iin uygulanan bir cezadr. Romada iki tr srgn cezas vard. Daha hafif olan ve relegatio olarak adlandrlan srgn cezas, hkmlnn belirli bir yerde zorunlu ikametini gerektiriyordu. Daha ar olan deportatio ise, sulunun malvarlnn msaderesi ve vatandalk sfatnn kayb sonucunu douruyordu. Erken Bizans dneminde, ustinianos Derlemesinde, her iki srgn cezas da mevcuttu. Orta Bizans dneminden sonra srgn cezas Roma dnemindeki ekliyle zde deildir. Cezann uygulanmas belli bir yere gnderildikten sonra orada ayrca zorunlu alma ykmll iermiyordu. nceleri karar veren yarg srgn sresini ve yerini hibir snrlama olmadan belirleyebilirken Eklogi Kanunnamesiyle yargcn snrsz takdir yetkisine snrlamalar getirilmi ve srgn cezasnn yannda servetinin msaderesi yerine krba ya da sa kesme cezas uygulanmtr (Troianos, 1996 s.33).

Hrriyeti Balayc Cezalar

Bizans hukukunda ilke olarak gnmzde anladmz ekliyle hrriyeti balayc ceza yani hapis cezas uygulamas yoktu. Bizans dneminde hapishaneler ceza ekilen yerler deil yasay ihlal edenlerin haklarnda karar verilene kadar tutulduklar yerler olarak kullanlmaktayd. Digestann yrrle girdii dnemden beri kabul gren uygulama uyarnca, sulular hapishanede tutmak suretiyle cezalandrma yasakt. Buralar cezalandrma yeri deil, insanlar muhafaza ve kontrol altnda tutma yerleri olarak kabul edilmekteydi. Erken dnemden itibaren yani daha ustinianos dneminde, hapsetme cezasnn uygulanmad ve onun yerine sulularn manastrlara kapatlmas tedbirine bavurulduu grlmektedir. mr boyu ya da belirli bir sre iin manastra kapatma tedbiri Kilise hukukunda da grlmektedir. Keyfi uygulamalar engellemek amacyla, ustinianos (527 - 565) dnenimden I. Manuil Komninos (1143 - 1180) dnemine kadar ceza davalarnn uzamamas ve kiilerin yarglama ilemleri sonulanana kadar hapishanelerde tutulmamalar iin emirnameler karld grlmektedir. Ancak Ge Bizans dneminde imparatorluk topraklarnn klmesi ve srgn cezasn uygulama olanaklarnn zorlam olmas sonucunda bu ilkeden dn verildii ve hapsetmeyi bir ceza olarak ngren emirnamelerin karld grlr (Troianos, - Velissaropoulou, 2002 s.282-283).

Mala Ynelik Cezalar

Mala ynelik cezalarn banda mahkm olan sulunun tm malvarlnn msaderesi ve hazineye devredilmesi geliyordu. Ancak bu durumda sulunun ailesi de cezalandrldndan ustinianos dneminde, cezann uygulama kapsam daraltlmtr. Msadere cezas daha ok ticari ve ekonomik sularda uygulama alanna sahipti. Ge Bizans dneminde maddi cezalar, yoksullar yerine getiremediinden dolay, sadece devlet hizmetinde bulunan ve yksek gelire sahip devlet grevlileri iin uygulanmtr. savros ve Makedon hanedan imparatorlarnn kanunnamelerinde suluya sutan doan zararn giderilmesi iin madura deyecei dnda ayrca bir miktar paray da tazminat olarak deme mecburiyeti getirildii grlmektedir. Eer zarar (r. cinsel sularda olduu gibi) paraya endeksli deilse bu durumda zararn giderilmesi iin denecek para ve tazminat iin tek bir mebla tespit edilmekteydi. Bizans hukukunda ne tr cezalara rastlanr. Aklaynz.
SIRA SZDE

SIRA SZDE

DNELM S O R U

DNELM S O R U

168

Bizans Tarihi

Askeri Sular ve Cezalar

Bizans hukukunda askeri sular ve bunlara verilen cezalar hakknda bilgiler ieren kaynaktan sz edilebilir. Birincisi, 6. yzyl sonlarna ait olduu tahmin edilen ve ordunun eitimi konusunda izlenmesi gereken yntemler ve askeri taktikler hakknda Bizansl generallere tavsiyelerin yer ald imparator Mavrikiosun (582602) Stratigikon adl eseridir. kincisi imparator VI. Leonun (886-912) benzer ierikli (886-912) Ta Taktika adl almasdr. Sonuncusu ise en eski tarihlisi 10/11. yzyla uzanan ve el yazmalar byk lde gnmze kadar ulaan 55 kanunnameden (codex) oluan Askeri Yasa (Stratiotikos Nomos) adl eserlerdir. Bizans askeri ceza hukuku ile ilgili olarak ordunun iledii sular; dmana, sivil halka ve zellikle dman lkenin sivillerine kar ilenenler ve esirlere ynelik ilenen sular olarak sralanmaktadr. Sava ganimetinin paylam konusunda uyulmas gereken kurallarla ilgili Bizans kanunnamelerinde hkmler bulunmaktadr. Ordunun iddete bavurmas ve su tekil eden fiiller ilemesi bazen sava ortamnn gerei olarak askeri idarenin telkinleri sonucu gereklemekteydi. Bu konu ile ilgili dzenleyici hkmler vard (Kolyas, 2001, s. 297). Askeri konular dzenleyen yasalar konular itibaryla drt grup dzenleme iermekte ve bunlarn ihlali su tekil ettiinden her bir maddede yaptrmlar yer almaktadr. Birinci grup yasalar askerlerin ykmllkleri, disiplin ve askeri hiyerariye riayet konularyla ilgilidir. kinci grup yasalar birlik komutanlarna yneliktir. Burada saylan sulara, itaatsizlik, askerlere zarar verici eylemelerde bulunma, erlere ngrlen izinlerin verilmemesi, bir kalenin dmana teslim edilmesi rnek verilebilir. nc grup yasalar sava dneminde ve muharebe esnasnda ilenen sular dzenlemektedir. Askerin sanca yitirmesi, silahlarn brakp safn terk etmesi, dman saflarna gemesi gibi sulara kelle cezas lm cezas uygulanmaktayd. Drdnc grupta yer alan askeri yasalar askerlikten kamak amacyla askeri birlikler dnda ilenen sular ve askerlerin genel ykmllkleriyle ilgili konular kapsamaktadr (Kolyas, 2001, s. 303-311). mparatora kar ilenen ve vatana ihanet kabul edilen suun ilenmesi halinde, fail lm cezasna mahkm edilip mallar msadere edilmekte ve lmnden sonra hatras da mahkm edilmekteydi (damnatio memoriae). Bu failin hatrasn anmsatabilecek her trl izin ortadan kaldrlmas demekti (Troianos, - Velissaropoulou, 2002 s.285) Bu yasalarda ngrlen cezalar, ilenen suun niteliine gre farkllk gstermekteydi. Ceza, sulunun askeri hiyerarideki derecesine gre para cezas, ordudan atlma, bedensel ceza, srgn cezas olabilecei gibi mr boyu madenlerde alma ve lm cezas da olabilirdi. Her durumda suun ilendii koullar dikkate alnmaktayd. Sava srasnda bazen ngrlen cezalar komutann takdir yetkisiyle uygulanmayabiliyordu. Fakat genellikle cezalandrmada ama ordunun disiplinini korumak iin rnek olutursun dncesiyle cezalar ok sert bir ekilde uygulanrd. Bizans ordusunun gl olduu devirlerde askeri birlikler iinde ve dnda yarg yetkisi temalarn (kolordu) generallerine aitti. Bu yarg yetkisinin kullanmnda zaman zaman keyfi uygulamalara da tank olunmu ve askeri sularn cezalandrlmas konusu imparatorluun izledii genel politikaya ve tahtta bulunan imparatorun asker kkenli olup olmamasna bal olarak farkllklar gstermitir (Kolyas, 2001, s. 303 vd.).

7. nite - Bizans Hukuku

169

Cezalarn nfaz ve Uygulamalar

Cezann infaz ile ilgili sre konusunda Bizans hukuk kaynaklarnda zellikle Vasilika Kanunnamesinde yer alan sreler Roma hukuku kaynakldr. Teodosios Kanunnamesine gre ok ar cezalarda karara itiraz iin sre tannmas veya cezann azaltlabilme ihtimali dikkate alnarak infaz iin karar tarihinden itibaren 30 gn gemesi gerekmekteydi. Sreli olan cezalarda srenin tamamlanmasyla birlikte ceza sona ermi saylrd ve idareciler blgelerinde srgn cezas eken hkmlleri serbest brakmak zorundaydlar. Failin cezasn ektii sre iinde lmesi halinde cezann infaz sona ermekteydi. Hkm ncesi lm durumu da takibat sonlandrmaktayd. Sadece kiinin hatrasnn mahkm edilmesi durumunda bu cezann gerei lm cezasnn infazndan sonra yerine getirilmekteydi. Ayrca vatana ihanet suu durumunda infaz edilen mahkmun malvarlna ynelik msadere karar, miraslarna ramen yerine getirilmekteydi (Troianos 1996, s. 46-47). Mahkmun imparatorun verecei kararla affa uramas durumunda cezann infaz durdurulmaktayd. Kilise hukukunda kilise mahkemesi tarafndan verilmi bir cezann kaldrlmas, azaltlmas ya da infaznn durdurulmas konusunda karar vermeye yetkili merci karar veren mahkemeydi. Kadnlar iin lme mahkmiyet durumunda, eer bir hamilelik sz konusuysa doum gerekleene kadar lm cezasnn infaz ertelenmekteydi. Ancak doumdan ne kadar sre sonra infazn gerekleecei konusunda bir dzenleme bulunmamaktadr (Troianos, - Velissaropoulou, 2002 s.288).

BZANSTA KLELK KURUMU

Bizansta egemen din olarak kendini kabul ettiren Hristiyanln felsefesine ve insana olan yaklamna ters dse de, klelik kurumu imparatorluun tarihi boyunca varln srdrd. Romadan Bizansa gei srecinde klelerin hukuki durumunda da iyilemeler grld. Eski Yunan, Helenistik dnem ve Roma imparatorluu dnemlerine nazaran klelere kar daha lml bir yaklam benimsendi. ustinianosun ve onu izleyen imparatorlarn emirnameleriyle klelik kurumu daha insani bir nitelik kazanm olmakla birlikte hukuki adan bakldnda kleler alm satma konu olmaktan kurtulamadlar. ustinianos, klelerin durumunu iyiletirmeye ynelik tedbirler ald ve artl olarak zgrlklerini kazanmalarnn yolunu aarak zgr kalan klelere hemen vatandalk verilmesini buyurdu (Mihopoulos, 2000). Kleler byk lde ev ilerinde almakta ve ou kentlerde yaamaktayd. mparatorluk nfusunun ne kadarnn klelerden olutuu konusunda kesin bir bilgi yoktur. Klelerin fiyat duruma gre farkllk gstermekteydi. Savalar sonucu kle giriinin youn olduu dnemlerde kle fiyatlar derken, veba gibi yaygn lmlere neden olan salgn hastalklar ba gsterdiinde kle fiyatlar ykselmekteydi. Klelerin fiyat ekonomik koullarn yan sra yalarna, bir meslek sahibi olup olmamalarna ve cinsiyetlerine gre de farkllamaktayd. rnein 6. yzylda 10 yan altnda bir ocuun kle olarak deeri on parayd (nomisma). Herhangi bir mesleki becerisi olmayan yetikin bir klenin deeri ise bunun iki katyd. Bir ktibin ise kle olarak deeri 50 paraya kadar ykselebiliyordu. Doktor ve eitimli baka kleler 60 parann zerinde ediyordu (Mihopulos, 2000, s.135). Bizansta da kleler efendilerinin bir mal olarak grlse de Roma dnemine kyasla durumlar olduka dzeldi. nk evlenmelerine izin verilmekteydi ve zgrlklerine kavumalar kolaylatrlmt. Klenin rettii katma deer efendisine ait saylrd ve kle hayatta kalabilmek iin gerekli olann dnda hibir talep ileri

Nomisma: Soliduslara verilen isimdir. oulu: Nomismatadr. Solidus:, lk defa mparator I. Konstantinos tarafndan 309 ylnda bastrlan ve Bizans mparatorluunda 10. yzyla kadar kullanlm olan altn sikkenin addr. Bu sikke Roma mparatorluunun ana altn paras olan aureusla yer deitirmitir. Solidus ismi mparator Dioklitianos tarafndan 284-305 yllar arasnda bastrlan ve Konstantinosunkilerden farkl olan altn sikke iin de kullanlmtr. Sikke teorik bir deerle 1/72 Roman poundu (yaklak 4.5 gram) l alnarak baslmtr.

170

Bizans Tarihi

srme hakkna sahip deildi. Kle kadnn ocuklar da kle statsndeydi. Klenin hukuki durumundaki her trl deiiklik ancak efendisinin izniyle mmkn olabilmekteydi. Manastr mlkleri iinde bulunan iftliklerde de ok sayda kle altrlmaktayd. 9. yzyl balarnda yaam olan Aziz Teodoros Studitis, manastrlarn kle bulundurmalarn yasaklamt. 13. yzylda ise Selanik Piskoposu Efstatios denetimi altnda bulunan ok sayda kleyi vasiyetle zgr brakmtr. savros hanedanna (717-802) mensup imparatorlar 8. ve 9. yzylda klelii azaltmak ve feodal dzenin nemli bir unsuru olan toprakla birlikte alnp satlan klelere (serfler- dulopariki) dayanan serflik sistemini ortadan kaldrmaya altlarsa da tepkiler nedeniyle bunda baarl olamadlar (Mihopulos, 2000, s.136). Toprakla birlikte alnp satlan klelere (dulopariki) yani serflere ksaca deinmek gerekirse, duloparikos teriminin 10., 11. ve 12. yzyllara ait ok snrl sayda Bizans metninde getii grlmektedir (Oikonomidis, 1983, s.295). Bu metinlerde dulopariki (douloparoikoi) ve pariki (paroikoi) ayrm yaplmaktadr. Duloparikos kendine ait olmayan bir topraa bal ve onu ilemekle ykml olan ve topran sat durumunda onunla devredilen zgr olmayan kiidir. Bu sfat babadan ola gemektedir. Duloparikos ve ailesi rettikleri rnn bir blmn efendilerine karlksz vermek ve kendilerinden istendiinde baka ahsi hizmetler de sunmakla ykmlydler. Parikos ise kendine ait olmayan topra kiralamak suretiyle ileyen (yar) zgr iftidir. Ancak zamanla duluparikos teriminde kle anlamna gelen dulos szc unutuldu ve bu kiilerin topraa bal ifti yani parikos zelii vurgulanr oldu (Oikonomidis, 1983, s.300). Kaynaklarda 11. yzyla kadar tarm ilerinde klelerin kullanlmas uygulamasndan sz edilmektedir (Oikonomidis, 1983, s.298). Sradan kleler toprak sahibi efendilerinin evinde ya da ona veya khyasna yakn bir yerde ikamet etmekte ve onun her trl buyruunu ve isteini yerine getirmekle ykmlydler. Kleler efendilerinin hayvanlarn kullanarak onun topraklarn ilemekteydiler. Toprak sahipleri klelerini genellikle diatiki (bugnk dilde vasiyetname) denilen belgelerle zgr brakmakta ve apelefteros adn alan zgrln kazanm bu klelere bir toprak paras da tahsis etmekteydiler. Fakat zgr klma bazen (rnein ocuklarn papaz yapma, ya da onlar zgr brakan efendilerinin miraslar iin cret karlnda almaya devam etmek gibi) belli ykmllklerin yerine getirilmesi artna da balanabiliyordu. Bylece zgrleen kleler vatanda sfatn kazanmakla birlikte efendilerinin son arzularn yerine getirmek zorundaydlar. zgrln kazanm klelerin ocuklar ise yasa gerei hibir kstlama olmakszn zgr vatandalard (Oikonomidis, 1983, s.299). Yasa koyucu duloparikoslar kle ya da zgrln kazanm kleler olarak grdnden Bizans kanunnamelerinde ve edebi nitelikli kaynaklarda bu terime pek rastlanmaz. Bu nedenle 9. yzyla ait kaynaklarda onlardan neredeyse hi sz edilmezken, 10. yzyl kaynaklarnda ksmen ve daha ok 11. yzyl kaynaklarnda onlardan bahsedilir. Ancak bu tarihte de bu kurum eski niteliini artk kaybetmitir. Topraa bal klelik olan duloparikia kurumu, Bizansta yaygnlk kazanmamtr. 10 ila 11. yzyllarda yaanan ekonomik gelimeler toprak sahibi mufahazakar baz manastrlar dnda bu kurumu, Batda olduu gibi Bizansta da ortadan kaldrmtr. Topraa bal kleler ve zellikle de onlarn ocuklar ksa sre iinde (yar) zgr kyller iinde kaynamlar ve parikoslara yani topra kiralayarak ileyen iftilere dnmlerdir. (Oikonomidis, 1983, s.300, 302).

7. nite - Bizans Hukuku

171

Topraa bal kleler dnda genel bir deerlendirme yaplacak olursa tarihi sre iinde, imparatorlua kle giriinin en nemli kaynaklarndan biri olan fetih savalarnn ilerleyen dnemlerde azalmas sonucu kle saysnda nemli d yaand. Ancak Bizansta klelik hibir zaman ortadan kalkmad. 12. yzylda bile yoksulluk ve aresizlik yznden zgr insanlar kle olarak varlkl kiilere snmaktaydlar. Ancak imparator I. Manuilin (1143 - 1180) yasaklamas sonucu bu durumun nne geilebilmitir (Mihopulos, 2000 s. 135). Bizans hukukunda klelik kurumu mevcut mudur? Aklaynz.
SIRA SZDE SIRA SZDE

DNELM S O R U

DNELM S O R U

DKKAT

DKKAT

SIRA SZDE

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

AMALARIMIZ

K T A P

K T A P

TELEVZYON

TELEVZYON

NTERNET

NTERNET

172

Bizans Tarihi

zet
A M A

Bizans hukukunun ortaya kn ve kaynaklarn aklayabilmek. Bizans hukuku, Roma hukukunun devam ve Ortaa boyunca koruyucusu olmakla kalmam uygulaycs da olmutur. 4. yzylda kabul edilen Hristiyanlk, Roma hukukunun Bizans hukukuna evrilmesinde etkili olmutur. Bizans hukukunun kaynaklarn 5. yzyldan 15. yzyla kadar alt temel hukuk derlemesinde grebiliriz. Bunlar; 1)Codex Theodosianus olarak bilinen Teodosios Kanunnameleri (435 438), 2) Codex Justinianus olarak adlandrlan ustinianos Kanunnameleri (529-534), 3) III. Leon(717741), dneminde karlan Eklogi 4) I. Vasil (867886) zamannda karlan Epanagogi,5) VI. Leon(886912), zamannda karlan Vasilika 6) Konstantinos Armenopulos tarafndan 1354 ylnda yazlan ve alt kitaptan olutuu iin Eksavivlos adn alan ve 1946 ylna kadar Yunanistanda da uygulanm olan Yasalar Elkitab (Proheiron Nomon) dr. Bizans hukukunun kaynaklarn dnemlere gre aklayabilmek. 527 ylnda ustinianos dnemine gelinceye kadar Bizans Devletindeki en kkl hukuk uygulamas 438 ylnda imparator II. Teodosios zamannda gerekletirilmitir. Codex Theodosianus denilen almayla Roma dneminde 76 ylndan 306 ylna kadar uygulanm olan kanunlar bir klliyat halinde toplanmtr. ustinianos dneminde ise 528-534 yllar arasnda Corpus Iuris Civilis adl medeni hukuk derlemesi Latince ana metin ve Yunanca zetleriyle birlikte oluturulmutur. III. Leon dneminde sekiler manasnda Eklogi ad ile ksa ve herkesin anlayabilecei net ifadelerle Yunanca olarak yeni bir yasalar serisi hazrlanmtr. 9. yzyln ikinci yarsnda I. Vasil dneminde kilisenin etkisinin de grld Epanagogi adl yasalar karlmtr. VI. Leon dneminde de 60 kitaptan oluan Vasilika Kanunnameleri oluturulmutur. 1345 ylnda da Yasalar Elkitab adl 6 kitaptan oluan medeni hukuk ve ceza hukukuna ait yasa metinleri snflandrlmtr.

A M A

Bizans hukuk sisteminde aile kurumunu tartabilmek Medeni hukukun iinde deerlendirilen aile hukukunda Bizans dneminde kilise etkili olmak istemitir. Evlenecek iftlerin kendi rzalar ile bu ie girimeleri halinde kzlarn 12 erkeklerin 14 yan doldurmu olmalar gerekirdi. Kan bayla ve evlenme sonucu akraba olanlar birbirleriyle evlenemezlerdi. 11. yzyldan sonra evlilik iin dini nikh zorunlu hale getirilmitir. Evliliin sona ermesi yani boanmann gereklemesi iin lm ve kaybolma art aranmyordu. Tek tarafl iradeyle boanmaya kstlamalar getirilmitir. Kilise birinci evlilie scak bakarken ikinci defa evlilie tahamml gsteriyor, nc evlilii arta balyor, drdnc kez evlilii ise kesin olarak yasaklyordu. Bizans hukukunda su ve ceza trlerini aklayabilmek Suun nlenmesi ve sulularn cezalandrlmas konusunda Bizans dneminde de ceza sistemi uygulanmtr. Buradaki ama suluyu arndrma, iyiletirme ve korkutma olarak saylmtr. Bizans dneminde ilenen suun trne gre cezalar verilmektedir. rnein ehirde kastl olarak karlan yangn ve lmle sonulanan soygun sularnda lm cezas uygulanmtr. Mala ynelik sularda ve bir su aletinin kullanlmas neticesinde lmle sonulanan yaralanmalarda uzuv kesme cezalar uygulanmtr. Ayrca vatana hyanet gibi sularda krbalama ve sa kesme gibi aalayc cezalar da uygulanmtr. Adam ldrme gibi sularda srgn cezas, servetin msaderesi gibi cezalar tatbik edilmitir. Hapis cezas yarglama sresi devam ederken uygulanm ve srekli bir ceza olarak grlmemitir. Ordu mensuplarnn iledii sulara ynelik yaptrmlar askeri cezalar kapsamnda deerlendirilmitir.

A M A

A M A

7. nite - Bizans Hukuku

173

Kendimizi Snayalm
1. Aadakilerden hangisi Roma Hukukunun dnemlerinden biri deildir? a. Eski Hukuk Dnemi b. Yeni Hukuk Dnemi c. Klasik Hukuk Dnemi d. Klasik Sonras Hukuk Dnemi e. ustinianos Dnemi 2. Corpus Iuris Civilis olarak da bilinen Medeni Hukuk Derlemesi iin aadaki ifadelerden hangisi sylenebilir? a. Kilise hukuku ile ilgili dzenlemeler iermekteydi. b. mparatorluun resmi dili olmasndan dolay Yunanca yazlmt. c. Bizzat ustinianos tarafndan hazrlanm bir yasa derlemesidir. d. nstitutiones, Codex, Digesta ve Novellae (Neares) olmak zere drt blmden oluur. e. Roma imparatorlarnn emirnamelerinden oluan bir derlemedir. 3. Eklogi adn tayan kanunname hangi imparator dneminde karlmtr? a. III. Leon b. II. Teodosios c. ustinianos d. VI. Leon e. II. Vasil 4. Aadakilerden hangisi Bizans hukukunda evliliin artlarndan biri deildir? a. Evlenme yan doldurmu olmak b. Evlenecek ahslarn rzas c. Yalar kkse aile reisi olan babann rzas d. Yasa ile ngrlm olan ekli kurallar yerine getirmek e. Daha nce baka bir evlilik yapmam olmak 5. Srgn cezas ile ilgili aadaki ifadelerden hangisi yanltr? a. Bizans hukuk metinlerinde ok sk rastlanan bir cezadr. b. Srgne gnderilen yerde ayrca zorunlu alma ykmll iermiyordu. c. Romada relegatio ve deportatio olmak zere iki tr srgn cezas vard. d. Eklogi Kanunnamesiyle srgn cezas konusunda yargca snrsz takdir yetkisi verildi. e. ustinianos Derlemesi srasnda iki tr srgn cezas mevcuttu. 6. Katolikoi Krites ton Romaion ad altnda kurulan yksek mahkeme ile ilgili aadaki ifadelerden hangisi dorudur? a. Erken Bizans dneminde ustinianos tarafndan kurulmutur. b. mparatorluun bakent dndaki topraklarnda adalet datan yarg organdr. c. mparatoru yarglamaya yetkili tek yksek mahkemeydi. d. Ge Bizans dneminde III. Andronikos tarafndan kurulmutur. e. Ceza hukuku alannda yarglama yapan bir yksek mahkemeydi. 7. ehirlerdeki lonca ve meslek gruplarnn alma kurallarn belirleyen kanun aadakilerden hangisidir? a. Eparhikon Vivlion b. Eklogi c. Corpus Iuris Civilis d. Vasilika e. Epanogogi 8. Aadakilerden hangisi Bizans hukukunda boanmann artlarndan biri deildir? a. Zinadan mahkmiyet b. Elerden birinin canna kastedilmesi c. Kadnn manevi ahsiyetinin rencide edilmesi d. Erkein iktidarszl e. Elerden birinin cinayet suuna karmas 9. Bizansta klelik kurumu ile ilgili aadaki ifadelerden hangisi yanltr? a. mparatorluun erken dnemlerinden ge dnemlerine kadar var olmutur. b. 13. yzyldan sonra yaygnlamtr. c. Klelerin rettii katma deer efendisine ait saylmtr. d. Daha ok ehirlerde ev ilerinde, manastrlarda, iftliklerde almlardr. e. Kle kadnn ocuklar da kle statsndeydi. 10. Aadakilerden hangisi Yunanistan kurulduktan sonra da kullanlan Bizans yasasdr? a. Institutiones b. Eklogi c. Eksavivlos d. Novellae ya da Neares e. Codex

174

Bizans Tarihi

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

1. b Yantnz yanl ise, Roma Hukukundan Bizans Hukukuna Gei blmn yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, ustinianos Dnemi ve Medeni Hukuk Derlemesi blmn yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, ustinianosun Varislerinden Makedon Hanedanna Kadar Geen Dnemde Hukuk Uygulamalar konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Bizans Hukuk Sisteminde Aile Kurumu blmn yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Srgn konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, 1204-1453 Yllar Arasndaki Dnemde Hukuk Uygulamalar konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Makedon Hanedanndan, IV. Hal Seferine Kadar Olan Dnemde Hukuk Uygulamalar konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Bizans Hukuk Sisteminde Aile Kurumu blmn yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Bizansta Klelik Kurumu konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, 1204 1453 Yllar Arasndaki Dnemde Hukuk Uygulamalar konusunu yeniden gzden geiriniz.

Sra Sizde Yant Anahtar

Sra Sizde 1 Roma hukukunun dnemleri bee ayrlr. Bunlar 1) Eski Hukuk Dnemi (M. 753 M. 150); 2) Klasik ncesi Hukuk Dnemi (M. 150 M. 27); 3) Klasik Hukuk Dnemi (M. 27 MS. 250); 4) Klasik Sonras Hukuk Dnemi (MS. 250 MS. 527); 5) ustinianos Dnemidir (MS. 527 MS. 565). Son dnem Roma dneminin bir paras olarak alglanrken baz hukukular tarafndan ise erken Bizans dnemi olarak da deerlendirilir. Sra Sizde 2 mparatorun beyannameleri olan ve genel nitelikli yasalar olarak kabul edilen edictalar (bildirgeler) yapsal olarak drt ana blmden oluur. Bunlar nsznn ifade edildii praefatio, yklemenin gerekletirildii narratio, yasann gerekesinin akland dispositio ve epilogus olarak adlandrlan sonsz blmleridir. Sra Sizde 3 Medeni Hukuk Derlemesi olarak bilinen Corpus Iuris Civilisun, I. ustinianos dnemindeki derlemesinin dili Latince. Ancak derlemenin ok byk hacimde olmas ve Yunancann bu dnemde daha yaygn bir dil halini almas nedeniyle Yunanca zetleri yaplm ve ksa srede uygulamada da bu Yunanca zetler kullanlmaya balanmtr. Sra Sizde 4 Bizans hukukuna gre evlenmeye karar veren iftlerden kzlarn en az 12 erkeklerin ise 14 yan doldurmu olmas art aranyordu. iftlerin evlenme rzalar da gerekiyordu. Evlenecek kii evlenme yann altnda ise babann rzas gerekiyordu. Ayrca yasayla n grlm olan ekli kurallarn yerine getirilmesi de artt. Sra Sizde 5 Bizans hukukunda ilenen su trne gre lm cezas, kleletirme gibi ar cezalarn yan sra uzuv kesme, krbalama, sa kesme gibi bedensel cezalar da grlyordu. Ayrca srgn, hrriyeti balayc cezalar, mala ynelik cezalar ve askeri snf iin askeri cezalar da Bizans hukuku iinde yer alyordu. Sra Sizde 6 Hristiyanlk dininin klelie scak bakmamasna ramen Romadan devrald hukuk gelenei ile Bizans yasalarnda klelik kurumu varln 4. yzyldan 12. yzyln sonuna kadar korumutur.

2. d

3. a

4. e

5. d 6. d

7. a

8. d

9. b 10. b

7. nite - Bizans Hukuku

175

Yararlanlan Kaynaklar
Baskc, M. M., (2009). Bizans Dneminde Anadolu, ktisadi ve Sosyal Yap (9001261), Phoenix yaynevi, Ankara. elebican-Karadeniz, . (1986). Roma Hukuku, Ankara niversitesi Hukuk Fakltesi Yaynlar, Ankara. Kolyas, T., (2001). Ta Stratiotika Englimata Kata tus Bizantinus Hronous Englima ke Timoria. s.295316. Mihopulos, S., (2000). Bizantio, Autokratores Kliros ke Ellinismos, Nea Thesis Yaynlar, Atina. Oikonomidis, N., (1983). Bizantini Dulopariki Byzantina Symmeikta 5, s.295-302. Tahirolu, B., Erdomu B., (2009). Roma Hukuku Dersleri, Der Yaynlar, stanbul. Troianos, S., Velisaropoulou Karakosta, (2002). storia Dikeu, Sakkula Yaynlar, Atina Komotini. Troianos, S. (1999). Piges tu Bizantinu Dikeu, Sakkula Yaynlar, Atina Komotini. Troianos, S. (1996). Kefalea Bizantinu Piniku Dikeu, Sakkula Yaynlar, AtinaKomotini.

8
Amalarmz

BZANS TARH

Bu niteyi tamamladktan sonra; Bizans Devletinin siyasi kurumlarn aklayabilecek; Bizans Devletinin merkezi ynetim tekilatn aklayabilecek; Bizans Devletinin tara tekilatn tartabilecek; Bizans eitim sistemini aklayabileceksiniz.

Anahtar Kavramlar
mparatorun Maiyeti Saray Grevlileri ve Unvanlar Senato Dimoslar (rgtl Toplumsal Gruplar) Kilise Merkezi Ynetim Adalet Tekilat Mali Kurumlar Ordu rgtlenmesi Tara Tekilat Manastrlar Eitim Kurumlar

indekiler

Bizans Tarihi

Bizans Devlet Yaps ve Eitim Sistemi

BZANS SYAS KURUMLARI BZANS MERKEZ YNETM TEKLATI BZANS TARA TEKLATI VE KLSE BZANS ETM SSTEM

Bizans Devlet Yaps ve Eitim Sistemi

BZANS SYAS KURUMLARI mparator-mparatorun Maiyeti- Saray Grevlilerinin Unvanlar
Bizans Devletinde ynetim yapsnn temel tan imparator oluturmaktadr. Geerli olan anlaya gre her trl iktidar gcnn odanda imparator bulunmakta ve devlet mekanizmasnn tmn mutlak denetimi altnda tutmaktadr. mparatorlar erken dnemlerden balayarak deiik unvanlar tamlardr. Bunlar arasnda en ok bilinen unvanlar augustus ve caesar=sezar/kayzerdir. Herakliostan (610 - 641) itibaren kral szcnn eski Yunancadaki karl olan vasilios unvan da Bizans imparatorlar tarafndan kullanlmtr. mparatorun karl olarak aftokrator unvan ortak imparator durumunda yaa byk olana verilen bir sfat olarak kullanlmtr. Sezar szc de imparatorluk hanedanndan olanlara verilen bir eref unvan olarak Bizans devletinin sonuna kadar varln korumutur. Konstantinos dneminden balayarak son dneme kadar imparatorlar, despot unvann da dier imparatorluk sfatlarnn yan sra kullanmlardr (Baskc, 2001, s.249). Efendi manasndaki despot unvan ge Bizans dneminde stanbulun dnda Selanik, Mora gibi Bizans topraklarna ynetici olarak gnderilen imparatorun ocuklar iin de kullanlmtr. Bunun dnda babas imparator iken Bizans saraynn porfiro yani erguvani renkli harem odasnda doan imparatorun erkek ocuklar iin porfirogenitos (erguvani odada doan) unvan da kullanlmtr. Bizans imparatorluunda unvanlar konusunda daha sonraki yzyllarda youn bir yozlama yaanmtr. Unvanlarn ileri boaltlarak sadece sfattan ibaret hale gelmitir. 11. yzylda da e manal yeni unvanlar grlmeye balanmtr. rnein Augustus yerine Sebastos ve Sebastokrator unvanlar imparator I. Aleksios Komninos (1081 - 1118) tarafndan kardelerine verilmitir. Bu unvanlar 1061 ylnda Srp ar Stefan Nemani tarafndan kullanld gibi Bulgar asil ailelerinden Kaloyanlar tarafndan da kullanlmtr. Erken Bizans dneminde imparatorluk tahtnn bo kalmas halinde, yeni imparator seimle belirlenmekteydi. mparatorun seiminde 450 ylna kadar ordu sz hakkna sahipken 450-610 yllar arasnda senato belirleyici oldu. Daha sonra byk toprak sahipleri de imparatorluk seiminde sz hakkna sahip oldular (Baskc, 2001, s.245). 7. yzyldan itibaren imparatorluk tahtnn babadan ola gemesi usul benimsendi. Bu usl hibir zaman yasa ile dzenlenmedi (Troianos, - VelisAugustus: Devleti yneten hanedan iinde en kdemli olan imparatorun kulland unvand. Augustus unvan Dioklitianos dneminde (284 - 305) idari olarak drtl ynetime geildiinde Sezardan daha kdemli olan imparator iin kullanlmtr) Caesar=sezar/kayzer: Dioklitianos (284 - 305) dneminde Roma imparatorluu idari adan drde ayrlnca kdemli imparator iin Augustus, ikincil ya da Augustusun yardmcs gen hkmdarlar iin Sezar unvan kullanlmtr. Bizans dneminde Sezar unvan daha ok imparatorun oullarna aitti ve istisnai durumlarda bakalarna da veriliyordu. Sezar unvan verilirken hasz bir ta da hediye ediliyordu. Latince Caesar olarak yazlan bu kelime deiik dillerde Sezar ya da Kayzer eklinde telaffuz edilmitir.)

178

Bizans Tarihi

saropoulou, 2002 s. 232). Ancak uygulamada imparatorun byk olunun babasnn ardndan tahta gemesi uygulamas yerlemitir. Erkek evladn olmamas durumunda taht varisi olarak torun ya da yeen imparator tarafndan halef olarak belirlenebiliyordu. Halefin belirlenmesinin ardndan bu kii de ta giyiyordu ve ortak imparator olarak ilan ediliyordu (Talbot Rice, 2002, s. 33). Bu ekilde ortak imparatorluk manasnda simvasilia olarak adlandrlan ynetim biimi ortaya kt. Bylece nceleri seimli bir monari varken hanedann srdrlmesinin temini amacyla ortak imparator belirlenmesi usulnn 10. yzyldan itibaren tam olarak yerlemesi ve srekli bir nitelik kazanmasyla imparatorluk makam kaltsal hale geldi (Baskc, 2001, s. 236, Troianos, - Velissaropoulou, 2002 s. 233). mparatorun belirlenmesinin ardndan, kimin imparator olduu ilan ediliyor ve ta giyme treni yaplyordu. mparator ilan edilme hadisesi imparatorluk yetkilerinin kullanlmas iin hukuki bir artt. Ta giyme olay ise bunu izleyen bir trendi. 602 ylna kadar ta giyme treni halka ak bir alanda yaplrd. Ta giyme treni dini bir ritele dntkten sonra imparator seilen kii I. Leondan (457-474) itibaren imparatorluk tacn, Bizans kilisesinin en yksek dini otoritesi konumunda olan stanbul Patriinin elinden giymeye balad. Ta giyme trenlerinin 7. yzyldan itibaren Aya Sofya kilisesinde yaplmas gelenekselleti. Ta giyme treninde senato, ordu ve halk temsilcileri de yer alyordu. Tren srasnda imparatorlarn (7. yzyldaki tasvir krclktan sonra) inanlarn aklayan bir belge imzalamalar gelenei zorunlu hale geldi. Ta giyme treni srasnda imparatorun kiliseye baz teminatlar vermesi de gelenek halini ald (Baskc, 2001, s.246). Herhangi bir yazl belgeyle belirlenmi olmadndan imparatorun yetkileri mutlakt. Her ey imparatorun iradesine balyd. mparator ordunun bakomutan olup sava ya da bara karar vermeye yetkili tek kiiydi. Tek kanun koyucu ve en yksek yargt. Yasalarla ilgili olarak yapt yorumlar da nihai nitelikteydi. mparatorluk kurumlarndaki resmi grevlileri atamak, grevden almak, grev alanlarn ve devlet protokolndeki yerlerini tayin etmek imparatora aitti. Ayrca yabanc elileri kabul etmek, kilise konsil toplantlarna bakanlk etmek, hangi vergilerin ne oranda tahsil edileceine karar vermek imparatorun yetkileri arasndayd. mparatorun yetkileriyle ilgili olarak kurumsal bir snrlama yoktu. Ancak buna ramen imparatorun snrsz gibi grnen otoritesini hukuken olmasa da fiiliyatta snrlandran baz kurumlar mevcuttu (Baskc, 2001, s. 248). Bizans saraynda imparatorun kendisi ve ailesi ile yakn i ilikisi iinde olan ok sayda grevli bulunmaktayd. Bizans brokrasisi iinde yer alan grevlilerin (memurlarn) i unvanlar ile eref unvanlarn birbirinden ayrmak gerekir. Erken Bizans dneminde geerli olan eref unvanlarndaki hiyerari yeni unvanlar ihdas edilmesine ramen Orta Bizans dneminde de yerini korumutur. Ancak 7. yzyl sonlarnda yaanan kriz (695-717 yllar arasnda yedi imparator deimitir) aristokrasinin zayflamasna neden olmu ve datlan eref unvanlar nemini yitirmitir. Bu gelimeye bal olarak kiilerin imparatorla olan ahsi ilikileri ok nem kazanmtr. Unvanlar bu ilikiye bal olarak imparatora yaknlk derecesine gre verilmeye balanmtr. Bu unvanlar dzenlenen tren srasnda unvan temsil eden bir hediyenin onurlandrlan kiiye verilmesi suretiyle tevcih edildiinden hediye ile verilen onur anlamnda aksias dia vraveion adn almaktayd. eref unvan, onurlandrlan kiinin imparatora olan yaknlnn gstergesi niteliinde olduundan unvan sahibi grevlinin saray hiyerarisindeki yerini de belirliyordu. Bu unvanlar mr boyu geerliydi. Ancak babadan ola gemiyordu. 10 yzyln sonuna kadar bu eref unvanlarnn en yksek olanlar sadece imparatorun yakn akrabalarna veriliyordu (storia tu Elliniku Etnus VIII.c., s.159).

8. nite - Bizans Devlet Yaps ve Eitim Sistemi

179
Nobelisimos: Daha ok imparator ocuklarnn kulland bir unvandr. Derece olarak sezardan dk kuropalatisten byktr. Kaynaklarda yeil ve krmz renkte pelerin giydikleri ve ta taktklar bildirilen nobelisimoslarn imparator ocuklar olmalar dnda ne i yaptklar sylenmemektedir. Ancak 11. yzyldan sonra nobelisimos unvan yksek derecedeki generaller iin kullanlmtr. I. Aleksios Komninos imparator olmadan nce nobelisimos unvann kullanyordu.

Unvanlar ou kez daha nceki nemini yitirmi ve ii bo bir unvana dnm eski memuriyet adlaryd. 889 ylnda yaymlanan bir eserde sarayda verilecek ziyafetlerde memurlarn ve saray ileri gelenlerinin unvanlar sralanmaktadr. Eserde on sekiz makam gsterilmektedir. Bu unvanlar arasndaki sralamada ilk sray Sezar (Kayzer) Nobelisimos ve Kuropolatis almaktadr (The Oxford Dictionary of Byzantium, 1991, s. 1489 - 90). Bu unvanla birlikte kadnlara verilen patrikia zosti unvan sadece hanedan mensuplarna veriliyordu. Sezar unvan hanedandan bir prense, kral naibine ya da tahta geme ihtimali olan varislere mahsus bir unvand. Nobelisimos unvan sezarn altnda yer alyordu. Bu unvann bir iareti olarak krmz gmlek, kolsuz manto ve kemer ile hediye edilen Kuropalatis unvan, 6. yzylda saray muhafz kumandanna aitken 9. yzylda eref unvan olmu ve nceleri sadece imparatorluk ailesine mahsus bir unvanken 10. yzyldan itibaren Grcistan krallarna da bu unvan verilmeye balanmtr. Patrikia zosti sadece kadnlara mahsus bir unvand. mparatorienin yakn arkadalarna veriliyordu. Bu paye kemer manasna gelen Zostinin hediye olarak tevcihinden sonra kullanlyordu. Bu unvan kullananlar arasnda imparatorun kaynvalidesi de yer alyordu (Herrin, 2010, s. 241). Hanedan mensuplarna verilen bu drt unvan takip eden unvanlar arasnda Magistros unvan 8. yzyla kadar kullanlmtr. Bu unvan Bizansa Magister Officiorum ad altnda Roma imparatorluundan gemitir. Bu greve atanan kiiye makamn bir iareti olarak beyaz altn sslemeli gmlek, kolsuz manto ve kemer hediye edilmektedir. mparatorun bata gelen bakan ve yakn alma arkada idi. 10. yzyldan sonra sadece bir eref unvan olarak kalmken 12. yzylda Protomagistros ad ile imparatora yaknl gsteren ii bo bir unvan olarak kullanlmtr (Haldon, 2007, s. 271 - 72). Magistor unvann takip eden altnc makam ise eski Roma unvan olan prokonsln yerine eyaletlerin valisi manasnda Antipatos unvandr. Bu greve atanan kiiye erguvani renkli tablet hediye edilirdi. Tema sisteminin oluturulmasndan 9. yzyla kadar varln korumutur. 11. yzyldan sonra protantipatos adn alarak 12. yzylda kullanlmaz olmutur. Bu makam izleyen Patrikios unvan yedinci sradayd. I. Konstantinos tarafndan bir eref unvan olarak verilmeye balanmtr. Bu makama atanan kiiye makamn nemini belirten fildii yazmal tablet hediye edilirdi. Balangta yksek rtbeli memurlara, hadmlara ve yabanc devlet adamlarna verilen bu unvan 8. ve 10. yzyllar arasnda nemli valilere ve generallere tevcih edilmi ve 12. yzyldan sonra ortadan kalkmtr (The Oxford Dictionary of Byzantium, 1991, s. 1600). Erken dnemde senato yelerine verilen sekizinci sradaki Protospatarios unvan, 10. yzyla kadar temalardaki grev yapan generallere de tevcih edilmitir. Bu greve atanan kiiye mcevherli altn bilezik hediye edilirdi. Sarayda 10. yzylda bu unvan kullanan sakalllar ve hadmlar adl iki gruba rastlanr. Protospatarios sarayda verilen ziyafetlerin idaresi ve davetlilerin karlanmasndan sorumluydu. Dokuzuncu sradaki Disipatos unvan ise 9. yzyldan itibaren kullanlr. 11. yzylda hkimlere verilen bir unvan olarak karmza kar. Greve atanan kiiye imparatorluk diplomas layk grlrd. Onuncu sradaki Spatarokandidatos unvan kl taycs manasndaki Spatarios unvan ile beyaz niforma giymi saray muhafz temen rtbelerinin birlemesinden oluur. 9. yzyldan sonra grlmeye balar. Grevinin bir iareti olarak makama atanan kiiye altn bir zincir hediye edilirdi. Saray tekilatnn dnda noter ve kk dereceli yarglar iin de kullanlmtr. 1094ten sonra kullanlmaz olmutur. On birinci sradaki kl tay-

Kuropolatis: Kelime manas saray ilerinden sorumlu kii demektir.

180

Bizans Tarihi

cs manasna gelen Spatarios unvan daha ok saray muhafzlarna verilirdi. Spatarios makamna atanan kiiye altn sapl bir kl hediye edilirdi. On ikinci sradaki beyaz manasna gelen Kandidatos unvan beyaz uniforma giyen ve imparatorluk muhafzl yapan birimin yeleri iin kullanlmtr. 350den sonra bir unvan olarak kullanlmaya balamtr. Bu greve atanrken makamn belirten altn bir zincir hediye edilirdi. I. ustinianos kariyerine kandidatos unvanyla balamtr. Hem sivil hem de askeri bir unvan olan temen rtbesiyle ilgili olarak kullanlm olan kandidatos unvan 11. yzyldan sonra kaybolmutur. On nc sradaki ipatos, konsl kelimesinin Yunanca karldr. 6. yzyldan sonra eref unvan olarak kullanlmtr. patos grevine atanan kiiye bir diploma hediye edilirdi. ou zaman brokrat ve maliye memurlar iin kullanlm olsa da zaman zaman askerler iin de kullanlmtr. 1111 ylndan sonra bu unvan kaybolmutur. Strator, imparatorluk saraynda ve eyalet ynetiminde kullanlan eref unvanlarndandr ve 9. yzyln sonunda saray grevlileri arasnda on drdnc sray almaktadr. Bu greve atanmann bir alameti olarak grev verilen kiiye altn mcevherli krba verilirdi. Ahrlarn ve atlarn bakmndan sorumlu olan demektir. Strator daha ok saraydaki mirahor iin kullanlm bir unvan olarak dikkat ekmektedir. On beinci srada krmz bir asa tevcih edildikten sonra atanan Mandator vardr. zel misyonlar iin daha ok imparatorun zel ula ve elisi olarak grevlendirilen memur manasna gelen mandator unvan hem sivil grevliler hem de yksek askeri bir unvan olarak kullanlmtr. lk defa 9. yzylda kullanlmtr. Daha sonra bu unvan yerini avu rtbesine brakmtr. On altnc sradaki vestitor unvan, imparatorun gardrobundan sorumlu olan memurlar iin kullanlmtr. Greve atanrken bir bro hediye edilirdi. On yedinci srada silentiarios makam vardr. Bu greve altn bir asa hediye edilerek atanrd. Sarayn dzeninden ve sessizliinden sorumlu olan kiiydi. Ayrca sarayn onarmndan ve arzalarnn bakmndan da sorumluydu. Sonuncu makam bir diploma hediye edilerek verilen stratilatistir (Bury, 1911, s. 22) Bu unvan dou ve bat ordularnn komutan olarak kullanlmtr. Ayrca sekin sahra ordu birimi olan tagmann komutanlar iin de bu unvan kullanlmtr. (The Oxford Dictionary of Byzantium, 1991, s. 623)

mparatorun Yetkilerini Snrlandran Kurumlar

mparatorun yetkilerine yukarda deinilirken bunlarn snrsz olduundan sz edildi. Bizans devletinde ynetimin, teorik olarak bakldnda mutlak bir monari olmas, imparatorun iradesinin her konuda tek dzenleyici otorite olmas sonucunu dourmaktayd. Ancak hukuken snrsz grnen bu iradeyi snrlandran unsurlarn banda adalet ve insan sevgisi kavramlar gelmekteydi. nk yerleik olan anlaya gre imparator adildi ve inayet sahibiydi. mparator kanunnamelerin giri blmlerinde adalet kavramna zenle vurgu yaparak kendini bir ekilde balamaktayd. Halk da bunu her frsatta kendine hatrlatyordu. Halk imparatora kar olan sevgisini veya ikyetlerini, ta giyme trenleri srasnda, zaferle sonulanan savalardan dnnde, hipodromda halka ak etkinliklere katldnda, dini bayram gnlerinde bakentin kiliselerine ayine katlmak iin gittii esnada dile getiriyordu. Halkn tutumu, imparatorun snrsz iradesini belli lde snrlandran manevi bir bask unsuru olarak deerlendirilebilir. Bunun dnda, (erken ve orta Bizans dneminde etkili olan) senato ve dimoslar (dimos=halk, gnmzde belediye) olarak adlandrlan ve o tarihte at yarlar dzenleyen spor cemiyetleri ile Bizans imparatorluunun tarihi boyunca kurumsal olarak mevcut olan kilise ve ordu imparatorun gcn fiilen snrlandran kurumsal faktrler olarak karmza kmaktadr (storia tu Elliniku Etnus, VII.c., s.260).

8. nite - Bizans Devlet Yaps ve Eitim Sistemi

181

Senato
Senato, Romadaki yapsna uygun olarak Konstantinos tarafndan yeni bakent stanbulda da oluturuldu. lk balarda sembolik bir nitelik tayan senato zaman iinde imparatorlarn bahettii yetkilerle glendi. Senato, 5. yzyl ortalarnda devletin ileyiinde nemli bir unsur oldu. MS. 450 ylndan balayarak senato, boalan tahta yeni imparator seiminde yetkiliydi. Vatana ihanet suu olarak kabul edilen taht zorla ele geirmeye ynelik sularda yarglama makam olarak grev yapmaktayd. ustinianos dneminde senato, merkeziyeti ynetim anlaynn bir gerei olarak nemini yitirdi. Ancak izleyen dnemde senato yeniden g kazand. 7. yzyl sonlarnda askeri unsurun, iktidar denkleminde glenmesine paralel olarak, kilisenin sivil ynetimle ilgili konulara artan bir ivmeyle mdahil olmas sonucunda senato yetkilerinin byk bir ksmn kaybetti. Ancak siyaset sahnesinden tamamen kaybolmad. mparator VI. Leon 9. yzyl sonlarnda senatonun tm yetkilerini kaldrd (storia tu Elliniku Etnous, VIII.c., s.156). mparatorluk kurumunun, srekli bir tehdit olarak grd aristokrasinin etkisini azaltma abalarnn bir sonucu olarak 11. yzyl ortalarnda halktan insanlara da senato yesi olma imtiyaz tannnca senato ilevini yitirdi.

rgtl Toplumsal Gruplar (Dimoslar)

Gemii Romaya dayanan dimoslar (lat.factio) ilk balarda hipodromda at yarlar dzenlemek amacyla kurulmu olan ve gnmzdeki spor kulplerine benzeyen, yeleri ve liderleri olan halk rgtlenmeleriydi. Amblemlerinin renklerine gre Maviler (Veneti), Yeiller (Prasini), Beyazlar (Lefki) ve Krmzlar (Kokkini) olmak zere drt gruba ayrlmaktaydlar. Bu gruplardan ilk ikisi dierlerine gre ok daha etkiliydi. Veneti olarak adlandrlan Mavilerin taraftarlar ya da yeleri aristokrasiden, yeillerin ise halktand. Erken Bizans dneminde, II. Teodosios (408-450) zamanndan ve Herakliosun tahta kt tarihe kadar (610), stanbul ve Antakya ile skenderiye gibi dnemin byk yerleimlerinde rgtlydler. Fanatik geni halk ynlarn pelerinden srklemeleri nedeniyle faal olduklar dnemde ok byk bir siyasi g elde ettiler. lk balarda spor faaliyetleri dnda bir etkinlik iinde yer almayan Dimoslar sre iinde siyasette farkl izgileri temsil eden bir tr siyasi partiye dntler. mparatorlarn gz ard edemeyecei bir g elde ettiler ve bu ynleriyle imparatorun mutlak gcn snrlandran bir unsur oldular. Bu gruplarn tehlike annda kent savunmasnda da grev aldklar grlmektedir. 447 ylndaki depremde yklan stanbul surunun tamir edilmesi iinde her dimostan 8000 kiinin grev ald bilinmektedir (storia tu Elliniku Etnous, VII.c., s.262). Herakliosun imparatorluu dneminde (640-641) dimoslar siyasi glerini yitirmeye baladlar. Makedon hanedan dneminde dimoslar resmi bir siyasi ideolojiyi temsil eden organlar haline dnt. Bunun zerine dimarhos (gnmzde belediye bakan demektir) olarak adlandrlan bakanlarn imparator atamaya balad (Troianos, - Velissaropoulou, 2002 s. 235).

Kilise
mparatorluk kurumunun mutlakiyeti yapsn yumuatan kurumlardan birisi de kiliseydi. ok erken dnemden balayarak, imparatorun kard emirnamelerin deerlendirilmesinde bu yasal dzenlemelerin ilahi hukukla uyumlu olmas bir kriter olarak karmza kmaktadr. mparatorlarn icraatlar ve kamusal yaam ilgilendirdii lde zel yaantlar da sk sk kilisenin eletirilerinden payna deni almtr. Hristiyanln resmi din olarak kabul ile birlikte kilise devlet idaresinin

182

Bizans Tarihi

nemli bir unsuru haline gelmi ve ruhban snf siyaset sahnesinde daha etkin bir ekilde yer almaya balamtr. Kilise mevzuat mensuplarna sivil idarenin faaliyetleri iinde yer almay kesin bir ekilde yasaklasa da, Bizansta bu yasan ihlali istisna olaca yerde, her dereceden din adamlarnn siyasete youn bir ekilde bulamas sonucu kural haline gelmitir. Ya kk olan imparatorun velayetini Patrikin stlendii, nemli saylabilecek sivil grevlere zaman zaman din grevlilerinin atand dnlecek olursa, kilisenin Bizansta siyasetin ve sivil idarenin pek de uzanda durmad anlalr. Kilise ile sivil idarenin yani imparatorluk kurumunun ilikileri inili kl bir seyir izlemitir, neminden dolay bu konu ayr bir balk altnda ele alnacaktr (Troianos, - Velissaropoulou, 2002 s. 237).

Ordu
Ordu 5. yzyl ortalarna kadar, yeni imparatoru seme hakkna sahipti. Ordu, tahta geecek kiinin imparator (augustus) ilan edildii tren srasnda iktidar imparatora teslim ediyordu. Daha sonra imparatoru seme yetkisinin senatoya gemesi ve dimoslarn etkinliinin artmasyla, ordunun ynetimdeki arl zayflad. Ordunun paral askerlerden olumas sonucu, imparatorluun idaresinin yabanc kkenli ordu komutanlarnn eline geecei endiesi de imparatorluk iinde birbiriyle atan g odaklarn senato etrafnda birletirdi. Bu gelime ordunun ynetimdeki etkisini azaltan bir faktr oldu (storia tu Elliniku Etnus, VII.c., s.265). Ordu orta Bizans dneminde ynetim alanndaki eski etkinliini yeniden elde etti. dari alanda yaplan yeni dzenlemeler sonucu imparatorluk tema olarak adlandrlan geni idari blgelere blnd. Bunun sonucu tema kumandan olan generaller geni yetkilere sahip olarak byk askeri ve siyasi g kazandlar. Bu dnemde ordu paral askerlerden deil yerli halktan askere alnan kiilerden olumaktayd. Ordunun etkinliinin artmasna bal olarak orta Bizans dneminde, ordu saflarndan gelen yetenekli pek ok general imparatorluk makamna kadar ykseldi. zleyen yeni dzenlemeler sonucu temalarn daha kk blgelere blnmesinin ardndan yerel komutanlarn imparator olma ihtimali de azald. 11. yzyla gelindiinde temalarda ynetsel yetkiler sivil ve askeri idareciler arasnda paylatrld. Kuzey ile dou snrlarnn kalc hale gelmesinin halkta gvenlik konusundaki endieleri ortadan kaldrmas sonucunda, o gne kadar kamusal yaamn nemli bir unsuru olagelmi ordunun etkinlii byk lde azald (Troianos, - Velissaropoulou, 2002 s. 236).
SIRA SZDE

SIRA SZDE yetkileri nelerdir? Bu yetkileri snrlandran kurumlar hangileridir? Bizans imparatorunun

DNELM S O R U

BZANS MERKEZ YNETM TEKLATI

Bizans imparatorluunda devlet kurumlar olduka kat bir merkeziyetilik esasna gre rgtlenmiti. Bu merkezi tekilatlarn banda gnmzdeki bakanlara tekaS O R U bl eden, imparatorun mutlak gvenine sahip kiiler bulunmaktayd. stanbulun dou Roma mparatorluunun bakenti olmasnn ardndan merkezi idareye bal kurumlarn Romada D K K A T olduu gibi burada da oluturulmas ihtiyac dodu. mparator Konstantinos ilk olarak stanbulu Trakya dari Blgesinden ayrd ve stanbul eyaletini oluturdu. stanbul eyaletinin ynetimini Roma dneminde prokonsl, SIRA SZDE Bizansta antipatos denilen eyalet valisine (prokonsle) verdi. Ayrca stanbulda bakentin idaresinden, ehre hububatn salanmasndan ve loncalar ile esnafn denetiminden sorumlu olan ehir eparhosu kadrosunu oluturdu. Bu devlet memuAMALARIMIZ ru, Bizans tarihi boyunca bakent hayatnda nemli rol oynad. Adalet hizmetleri,
K T A P
DNELM

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

TELEVZYON

8. nite - Bizans Devlet Yaps ve Eitim Sistemi

183

asayi, ehrin iaesinin temini onun grev alanna giren konular olup ehrin ticaret ve retim dhil, btn ekonomik hayat onun denetimi altndayd. Daha sonra eparhosa yargsal yetkiler de verildi (storia tu Elliniku Etnus, VII.c., s.268; Baskc, 2009, s.84). Konstantionos, merkezi idareyi takviye etmek amacyla, erken dnem Bizans tarihinde imparatorluk ailesinin dnda herhangi birinin gelebilecei en st makam olan magister officiorum kadrosunu 320 ylnda oluturdu. Btn eyaletlerin (praefectura) ynetimi, devletin gvenlikle ilgili hizmetleri, imparatorun ahsi gvenlii, saray trenlerinin dzenlenmesi, yabanc eli heyetlerinin kabul, posta hizmetleri gibi iler magister officioruma bal olarak alan kalabalk bir sivil memur grubu tarafndan yrtlyordu. Magister officiorum, grevinin nemi ve sorumluluklarnn ok olmas sebebiyle imparatorla her gn gryordu. Bylece 4. yzyldan balayarak 6. yzyla kadar merkezi idarenin en nemli st dzey grevlisi oldu. Bu makamlarn dnda hukuk ilerinden, kanunlarn ve emirnamelerin hazrlanmasndan sorumlu questor sacri palatii denilen adalet bakanl oluturuldu. Darphane ve madenlerin denetimi, nakdi vergilerin toplanmas ve devlet grevlilerinin cretlerinin denmesinden sorumlu comes sacrarum largitiorum olarak adlandrlan maliye bakanl meydana getirildi. mparatorun zel hazinesinden sorumlu comes rerum privatorum denilen bir makam da ihdas edildi. Bu makamlarn bandaki kiilerin bugnk bakanlara denk den grevleri de vard. Sivil idarenin dier grevlileri arasnda, imparatorun arivinden sorumlu protosekretis, imparatorun zel ve gizli mektuplarn yazan ve mistikos olarak adlandrlan zel kalemi, posta hizmetleri ve yabanc elilere verilen hediyelerden sorumlu tu dromu olarak isimlendirilen memuru, 9. yzyldan nce saraya bal olan sonra Patrikhaneye balanan stanbuldaki byk yetimhaneden sorumlu orfanotrofos adl memuru ile sarayn muhafz kuvvetleri komutan olan ve protostrator olarak adlandrlan memuru gelmektedir. (Baskc, 2009, s.85, 178).

Adalet Tekilat
Dioklitianos (284-305) zamannda devlet kurumlarnn yeniden yaplandrlmas, erken Bizans dneminde adalet tekilatnn ekillenmesinde ve adaletin datlmasna dorudan etki etmitir. Bu dnemdeki yaplanma sonucunda yarg yetkisi tamamen imparatora gemitir. mparator sadece yarglar atamakla kalmyor kendisi de en st yarg mercii olarak imparatorluk mahkemesinde yarglama yapyordu. Erken Bizans dneminde, adaletle ilgili konularda gerektiinde yarg merci olarak da imparatora yardmc olan ve gnmzde adalet bakanna edeer olan quaestor unvanl sivil grevli vard. Bizans devletinin bakenti stanbul olduktan sonra en st yarg makam stanbul valisi olan prokonsl oldu. 4. yzyl ortalarndan sonra bu makamdaki grevlinin ad ehir eparhosu (praefectus urbi) olmutur. Yarg yetkisi kiiler arasndaki anlamazlklarn tmn kapsamaktadr. Ayn yetkilerle donatlm bir baka yarg grubunu da gemii Romaya dayanan ve askeri yoklama yapmaya da yetkili olan praetorlar oluturmaktadr. Geceleri kent gvenliinden sorumlu olan ve gece amiri manasnda nikteparhoslar da (praefectus vigilum) dorudan yarglama yetkisine sahip olmasa da yetki devri ile yarglama yapabilmektedir. ustinianosun bir emirnamesiyle (Neara n.80) oluturulan quaesitor adl merci ise bakentte yaayan yabanclarn yarg ilerine bakmaktadr. ehir eparhosu, nikteparhosun yardmyla ceza davalarna da bakmaktadr. Daha sonra oluturulan dimoslar praeto-

184

Bizans Tarihi

Drungarios tis viglis: drungarios tis viglis nceleri saray muhafz alay komutan ve imparatorun ehirde bulunduu srada ve seferde, gvenliinden sorumlu st dzey devlet grevlisiydi.

ru (praetoras ton dimon) nikteparhosun yerini ald. Bylece ustinianos yasalarna gre ceza yarglamas yetkisi eparhos, dimoslar praetoru ve quaesitor olarak adlandrlan makamlara aittir. (Troianos, - Velissaropoulou, 2002 s.290). mparatorluun bakent dndaki topraklarnda ise, adalet datmaya yetkili organlar devletin iparhia (eyalet), diikisi (sancak) ve eparhia (il) eklinde tekilatlandrd idari blgeler temel alnarak belirlenmitir. Tara tekilatnda ilk derece yarglama yetkisine il (eparhos) idarecileri ve ikinci derecede yani st yarglama yetkisine ise sancak (diikisi) yneticileri olan vikarioslar ya da eyalet idarecileri olan iparhoslar sahipti. Vikarioslarn kararlarna kar stanbulda imparatorun bakanlk yapt imparatorluk mahkemesinde itiraz hakk vard. Ancak iparhoslarn kararlarna itiraz edilemiyordu. zel yetkilendirmeyle baka devlet grevlileri de kiiler arasndaki anlamazlklarda ve ceza hukuku alannda yarglama yapmaktayd. Erken dnemde I. Konstantinos, kiiler arasndaki anlamazlklarda piskoposluk mahkemelerine yarglama yetkisi tand. ustinianos, Piskoposlara sivil mahkemeleri denetleme yetkisi de (Neara 86) vermitir. ustinianos Derlemesi ve kartlan emirnamelerle (Neares) oluturulan yarg mercileri ve onlara tannan yetkiler Orta Bizans dneminde, 9. yzylda VI. Leon (886 -912) tarafndan gerekletirilen kanunlatrma almalarnda korunmutur. Ancak daha nceki dneme ait yasalarn ne lde uyguland ve oluturulmu yarg kurumlarnn ne derece varln srdrd konusunda kesin bilgi bulunmamaktadr. I. Vasil tarafndan (885-886) karlan Epanagogi adl kanunnamede imparatorluk mahkemesine bakanlk eden ehir eparhosunun, resmi evraklarn gerek ya da sahte olup olmad ve vasiyet konularndaki yetkileri muhafaza edilmitir. Ayn ekilde genel olarak aile hukuku alannda yetkili olan quaestorun ve eparhia (il) idarecilerinin yarg yetkilerinin korunduu mahkemelerin sivil ve kilise mahkemeleri olarak ayrld grlmektedir. Orta Bizans dneminde stanbulda hipodrom mahkemesi manasnda Dikastirion epi tu Hippodromu ve perde mahkemesi anlamnda Dikastirion epi tu Vilu adlarnda iki yksek mahkeme kurulmutur. lki st kapal hipodrom alannda hizmet verdii iin dieri de bir perde (vilos) arkasnda almalarn yrtt iin bu ad almlardr. Her iki mahkemenin birbirine paralel yarglama faaliyeti yrtt, zel hukuk ve ceza hukuku alannda yarglama yapt, birinin kararna dieri nezdinde itiraz edilemedii bilinmektedir. Her iki mahkeme, ustinianos dnemindeki imparatorluk yarglar gibi toplam 12 kiiden olumaktayd. Yarg mercilerinin hizmet ann genilemesini 10. yzylda imparatorluk genelinde yaanan olumlu gelimeler ve refahla ilikilendirmek gerekir. 1030lu yllarda imparatorluk mahkemesini bana drungarios tis viglis unvanl bir yarg getirilmitir. Bu yarg, tm imparatorluk hkimlerinin de ba konumuna ykseltilip daha sonra megas drungarios adn almtr(storia tu Elliniku Etnus c.VIII s.162-164). mparator, vatana ihanet suu saylan taht ele geirmeye ynelik eylemlerin ve ok nemli addedilen davalarn yarglanmasn, st dzey devlet grevlilerinden oluturulan olaanst bir mahkemeye havale ediyordu (Troianos, - Velissaropoulou, 2002 s.292- 293). mparator ge Bizans dneminde de nceki dnemlerde olduu gibi en yksek yarg konumundadr. Tm mahkemelerin kararlarna kar yaplan itirazlar kesin hkmle karara balamakta ve ayn ekilde kendini yasalara bal ve sorumlu hissetmeksizin serbest iradesiyle yasama grevi de yrtmektedir. Bu dnemde imparatorluun pek ok alanda yaad gerilemenin bir sonucu olarak adalet tekilat da eski grkemini kaybetmitir. 1329 ylnda imparator III. Andronikos, 4

8. nite - Bizans Devlet Yaps ve Eitim Sistemi

185

yksek yargtan oluan Katolikoi Krites ton Romaion ad altnda bir yksek mahkeme kurmutur. Mahkeme sivillerin medeni hukuk ve ceza hukuku ile ilgili davalarnn tmne bakmaya yetkiliydi. mparator II. Manuil Paleologos ise 1398 ylnda kard bir emirnameyle bu mahkemenin ileyii ve uymas gereken usullerle ilgili baz kurallar koymutur. Bu yarg kurumu stanbulun fethine kadar varln srdrm ve alt dzeyde vilayetlerde de rgtlenmitir. Bizans imparatorluu adalet sistemi iinde kilise mahkemelerine de nemi dolaysyla ksaca deinmek gerekir. Kilise mahkemeleri, kilise ile ilgili belli bir konuda yarglama yapmak iin kurulan olaanst mahkemeler (sinod mahkemeleri) ve olaan mahkemeler olmak zere iki gruba ayrlrd. Olaan kilise mahkemeleri piskoposluk, metropolitlik ve patrikhane mahkemeleri olmak zere e ayrlrd. Piskoposluk mahkemelerinde yarglamay piskopos yapard. Oy hakk sadece onda vard. Ancak piskoposa yarglamada blgesinin dier din grevlileri yardmc olurdu. Metropolitlik mahkemesine metropolit bakanlk ederdi. lin (eparhia) tm piskoposlar mahkemenin asli yesiydi. Patrikhane mahkemesine ise patrik bakanlk eder ve patrikhane konseyi mahkeme heyetini olutururdu. Patrikhane mahkemesi sadece ruhban snf mensuplarnn davalarna deil sivil halkn davalarna da bakard. Aile ve miras hukuku ile ilgili konulardaki yarglamalar imparator I. Aleksios dneminde, kilise mahkemelerinin ve yksek yarg mercii olarak patrikhane mahkemesinin yetkisine braklmt. 1329 ylnda yukarda sz edilen sivil yksek mahkeme kurulana kadar ruhban snfndan olmayan sivillerin aile ve miras hukuku dndaki davalarna yetki alanna girmese de patrikhane mahkemesi bakyordu. Ancak sivil yksek mahkeme kurulduktan sonra da yetki alanlarn belirleyen bir mevzuatn olmamas nedeniyle sivil mahkemelere ait davalar patrikhane mahkemesinde de grlmeye devam etti. yknn hafiflettii iin bu konu imparatorlar rahatsz etmemi ve buna gz yumulmutur (storia tu Elliniku Etnus, c. IX. s.345).

Mali Kurumlar
Bizans devletinde mali kurumlardan sz ederken bu kurumlarn salt mali konularla ilgilenmediklerini, rnein posta ve levazm hizmetleri gibi konularda da yetkili olduklarn hatrlatmak gerekir. Bu balk altnda mali kurumlar devletin gcnn zirvesinde olduu orta Bizans dnemindeki yaplanma gz nne alnarak incelenmektedir. 7. yzylda giriilen idari reformlar sonucunda imparatora dorudan bal olan logotesia ad altnda (gnmzdeki bakanlklara benzer) bir dizi merkezi hizmet birimi oluturuldu. Sekreta olarak da anlan bu dairelerde konumuz asndan bizi ilgilendiren ve maliye defterlerinin kaytlarn tutan hartularios (chartularios) ve notarios adnda memurlar grev yapmaktadrlar. Mali konularda en st dzeydeki memur devlet maliyesinin en st dzeydeki denetleyici olan vasilikos sakellariostur. Sekreta ya da logotesia olarak adlandrlan dier idari birimlerde bir notarios tarafndan temsil edilmekte ve kendisine harcamalarla ilgi rapor verilmektedir. Logotetis tu geniku adl memur her vilayetteki (eparhia) temsilcileri araclyla tahta ve devlet kurumlarna ait arazi dndaki imparatorluk emlaknn kaydn tutmakta ve ilgili arazi vergilerinin tespiti ve tahsilinden sorumluydu. Logotetis tu stratiotiku askere alma ileri ve ordu mensuplarnn cretlerinin denmesinden ve askeri mlklerin kaytlarnn tutulmasndan mesuld. Ona bal memurlar imparatorluk apnda tm vilayetlerde ordu birliklerinde saym yapmakta askerlerin ma-

Logotetis tu geniku: Bizans devletinde maliyeden sorumlu st dzey grevli.

186

Bizans Tarihi

Hartularii: kaytlar tutan ariv memurlar.

alarn demekteydiler. 8. yzylda karlatmz logotetis tu dromu devlete ait yollarn bakmndan ve imparatorluk posta hizmetlerinden sorumludur ve devletin iileri belli bir noktaya kadar onun yetki alanndadr. Grevini ifa etmek iin tarada halktan kpr ve yol yapmlarnda angaryalara katlmalarn isterdi. letilmesi kendisine tahsis edilmi baz byk iftliklerden elde ettii geliri grev alanndaki hizmetler iin harcard. Bu memur, imparatorluun iindeki ulam ve iletiimi denetimi altnda tutuyordu. Bu nedenle bakente gelen yabanc elilerin karlamasnda ve arlanmasnda da nemli rol stlenmiti. Son olarak 9. yzylda rastladmz logotetis ton agelon imparatorluun at iftliklerinden ve atlarn yetitirilmesinden sorumluydu. mparatorun da katld sefer srasnda ihtiya duyulan at, eek ve katrlar temin etmekteydi. Logotesia dnda balarnda hartularii denilen memurlarn olduu iki merkezi mali kurum daha vard. Hartularios tis sakellis devlet hazinesinin denetiminden sorumluydu. Hartularios tu vestiariu ise imparatorluk donanmasnn ikmalinden mesuld ve stanbulda bulunan tersanenin sorumluluu ona aitti. Tahtn serveti yani imparatorun malvarl ile ilgili konulara bakan devlet daireleri de vard. Bunlarn bandaki megas kurator 6. yzyldan 10 yzyla kadar imparatorluk iftliklerinin iletilmesi ve saraylarn bakmndan sorumluydu (storia tu Elliniku Etnus VIII. c. s. 164)

Ordu rgtlenmesi
Dioklitianos, 3. yzyln sonunda, orduyu yeniden yaplandrd. mparatorluk snrlarnn genilii ve yedek snr birliklerinin olmay, d saldrlara zamannda kar koymay olanaksz klyordu. Bu nedenle Dioklitianos snr birlikleri olan limitanei ve dzenli ordu birlikleri olan comitatensisi oluturdu. Snr birlikleri devletten aldklar arazilere karlk saldr annda snrlarn gvenliini salamakla ykmlydler ve bu arazilerden elde ettikleri gelirle geiniyorlard. Bu kurum erken Bizans dnemi boyunca korundu. Ancak 5. yzylnn ikinci yarsndan sonra nemini kaybetti. Kaleler ve snr blgelerindeki mstahkem ehirler, savunmay kolaylatrmaktayd. mparatorluk ilerinde stratejik nemde olan yerlere maiyet birlikleri (exercitus comitatensis) konulandrlmt. Bu birlikler, ihtiya halinde tehdit altndaki blgelere sevk edilmekteydi. Bylece savunma glenmi ve esneklik kazanmt. Paral askerlerden oluan muhafz gc, taht kavgalarna karmaya eilimli olmas nedeniyle Dioklitianos zamannda atl brakld. Konstantinos dneminde ise datld (storia tu Elliniku Etnus VII. c. s. 270, Baskc, 2009 s. 86). Erken Dnemde Bizans ordusunun ounluunu, imparatorluk snrlarnn dndan gelen paral yabanc askerler ile imparatorluk tebaasndan olan ve savalklaryla nl lliryallar oluturmaktayd. Paral askerlerin temin edilmesinde ekilen sknt, disiplin konusunda sorun karmalar gibi nedenlerden dolay imparator Heraklios yerli unsurlardan oluan bir ordu oluturma yoluna gitti. Bizans devleti 7-11. yzyllar arasnda arlkl olarak askeri nitelikli bir ynetim modeline sahipti. Eyalet (iparhia) ynetim tekilat ile ordu kurumu adeta btnlemiti. Eyalet ynetiminin bandaki idareci ayn zamanda eyaletteki askeri gcn de komutanyd (Baskc, 2009. s.115). Orta Bizans dneminde iki farkl askeri tipte rgtlenmi birlik karmza kmaktadr. Bunlardan birincisi, tara tekilatnda aada deinilecek olan temalar bnyesinde oluturulan ve topraa bal kyl askerlerden oluan tema birlikleridir (tematiki). kincisi ise bakentte saray muhafz glerinden daimi dzenli orduya dnm olan, profesyonel askerlerden oluan ve tabur manasna gelen tag-

llirya: Bata Arnavutluk olmak zere Balkan Yarmadasnn Adriyatik kylarnda yer alan bat blmnn addr.

8. nite - Bizans Devlet Yaps ve Eitim Sistemi

187

ma adl birliklerdi (tagmatiki). Kurulular 8. yzyla dayanan tagma adl birlikler paral askerlerden oluan ok iyi eitimli, donanml, svari birlikleriydi. Tagma adl birlikler birbirinden bamszd ve dorudan imparatora balydlar. 11. yzylda yabanc paral askerlerin says artarak Bizans ordusunun ana savunma gcn oluturmulardr. 10. yzyl ortalarndan itibaren yeni bir savunma sistemi uygulamaya sokulmu ve paral askerlerden oluan tagmalar snr blgelerine kaydrlmt. 11. yzyldan itibaren stanbul gvenli addedildiinden bakent artk kalabalk bir askeri g tarafndan korunmamtr. Sadece Malazgirt savandan sonra (1071), Bizans ordusu iindeki paral askerlerin etkisini dengelemek zere stanbulda, Anadoludan gelen mlteci Bizansllardan oluan lmszler (athanati) tagmas oluturulmutur. 9. yzyla kadar kara ordusunun banda imparator dnda genel bir komutan bulunmamaktadr. 10. yzylda topraklarn genilemesiyle ordunun komutasnn blnmesi ihtiyac ortaya kmtr. II. Romanosun (959 - 963) imparatorluu dneminden balayarak ordunun komutasnn dou ve bat olarak ikiye blnd grlr. Dou ordusunun sorumluluk alan Anadoluyu, bat ordusunun sorumluluk alan ise Balkanlar iine alyordu. 11 yzylda dou ordusunun komutan megas domestikos unvann tar ve ordunun bakomutan durumundadr. 10. yzyla kadar Bizans ordusunun ana unsurunu svari birlikleri tekil etmektedir. Ar silahl svari birlikleri oluturulurken bu dnemde piyade unsurlar da gelitirilmitir. Snr blgelerindeki tema birlikleri nemli oranda piyadelerden olumaktadr. Anadolu tema ordularnn 10. yzylda toplam mevcudunun 70.000 kiinin zerinde olduu tahmin edilmektedir. 11. yzylda, tema szc eyalet ordusunun birlikleri anlamnda kullanlmaz oldu. Bizans ordu kurumunun yapsal deiim geirmesi sonucu, yerli unsurlardan oluan askeri kuvvetlerin temel unsurunu kendilerine byke araziler tahsis edilen pronoia sahipleri oluturdu. 12. yzyldan itibaren Bizans ordusunun arln paral askerler oluturmaya balad. Bu paral askerler arasnda Uz, Peenek, Kuman gibi Trk aslllar olduu gibi Varaegler ad altnda skandinavyallar ve ngiltereden gelen Normandiyallar da mevcuttu. 13. yzyla gelindiinde ordunun tamam neredeyse yabanc paral askerlerden olumaktayd. Bu durum imparatorluun son bulduu tarihe kadar deimedi (Baskc 2009, s.122, 139, 143). Bizans imparatorluunun deniz gcne bakldnda, 7. yzyla kadar deniz kuvvetleri ve donanma yeterince gelimi deildi. nk Akdeniz zellikle ustinianosun yrtt savalardan sonra adeta bir Bizans gl haline gelmiti. Mslman Araplarn ortaya kmasyla durum deiti. Akdenizin kontrol iin ok byk bir mcadele verildi. 655 ylnda Mslman Araplar deniz savanda Bizans donanmasn malup etti ve ardndan 7. yzyl sonlarna doru yeniden gl bir donanma kuruldu. Ancak donanmann isyanlara katlmas sebebiyle donanma kara ordusunda olduu gibi stanbul donanmas ve tara donanmas olmak zere ikiye blnd. Araplarn geri ekilmesi ve dou Akdenizde Girit (961) ve Kbrsn (965) yeniden geri alnmasyla Bizans hkimiyetinin sahil eridinde yeniden tesis edilmesinin ardndan donanmaya eskisi kadar ihtiya duyulmad (storia tu Elliniku Etnus VIII. c. s. 166-167). Ge Bizans dneminde ise 1285 ylnda imparator II. Andronikos Paleologos tarafndan devlet gelirlerinde tasarruf gerekesiyle 80 gemiden oluan Bizans donanmas kzaa ekilmi daha sonra da yok edilmitir. Bu durum sadece deniz ticareti asndan deil donanma bakmndan da Ceneviz ve Venedik gibi talyan ehir devletlerine bamll getirmitir. Bunun zerine 1332 ylnda III. Andronikos Paleologos tarafndan 10 gemiden meydana gelen bir donanma oluturulmutur. (The Oxford Dictionary of Byzantine, 1991, s. 94 - 95)

Pronoia: Hizmet karlnda tahsis edilen devlet arazileri. Pronoia kurumu Komninos hanedan tarafndan ihdas edilmi olup devletin maa deyecek bir mekanizmasnn bulunmamas nedeniyle devlet arazilerinin ve bunlara ait gelirin zellikle askeri hizmet ve ykmllkler karlnda tahsis edilmesi eklinde uygulanmaktayd.

188

Tablo 8.1 1081 1204 Yllar Arasnda Bizans Devlet Tekilat

Bizans Tarihi

Kaynak: John Haldon, (2008), Structures and Administration, The Oxford Handbook of Byzantine Studies, Oxford Universty Press, s. 550deki tablodan yararlanlarak Levent KAYAPINAR ve Onur KABAK tarafndan hazrlanmtr.
mparator

Kara Kuvvetleri Komutan Babakan

Deniz Kuvvetleri Komutan

Eyalet Valileri

Saray Birlikleri Komutanlar zel Kalem Saray Hukuk Danman stanbul Valisi

Genel Ba Muhasip

mparatorun emlak ve vakflarndan sorumlu ba muhasip

Saray Muhafz Kuvvetleri

Saray Muhafz Alay

mparatorluk Ahrlar Defterdar

Adalet Bakan

Donanma Komutan

Tabur Komutanlar

Eyalet Mali darecileri

Eyalet Taburlar Komutanlar Ser Ktip Bakatip Hapishane Mdr Toplumsal Gruplar Levazm Defterdar

mparatorun ahsi Muhasebecisi

Yetimhane ve Aevi Mdr

mparatorun Mlknn Muhasebecisi mparatorun eyalarnn sorumlusu Ulatrma ve Haberleme Mdr Arz Daire Bakan

Muhasebeciler ve Khyalar

Kamu Mlkleri Muhasibi

Hazinedar Ba uhadar

Kilerci Ba

anigir Ba

8. nite - Bizans Devlet Yaps ve Eitim Sistemi

189

Bizans merkezi ynetiminin temel tekilatlar nelerdir?

SIRA SZDE

BZANS TARA TEKLATI VE KLSE

SIRA SZDE

Dioklitianos ve Konstantinos tarafndan oluturulan idari ve askeri yap erken dnemin sonuna kadar geerliliini muhafaza etti. mparatorluk topraklar DioklitiaS O R U nos tarafndan il diyebileceimiz 100 eparhiaya (provinciae=il) blnmt. Konstantinos bunlarn saysn 120ye kard. Bu blgeler, nce 12 daha sonra 15 diikisiye yani sancaa (dioecese=sancak) blnd. Bu sancaklar (diikisi) da eyalet olaDKKAT rak nitelendirilebilecek 4 iparhiaya (praefecturae pratetorio=eyalet) baland. Her bir iparhiann bana dorudan imparatora bal, onu temsil eden ve ok SIRAtayan SZDE genel vagl bir konuma sahip olan iparhos (praefectus praetori) adn liler getirildi. Diikisi denilen idari blgelerin bana sancaktan sorumlu vikarios (vicarius) adl idareciler ve eparhialarn bana ise arhont ya da igemon adn taAMALARIMIZ yan valiler, ynetici olarak atandlar. mparatorluun 4 geni idari blgeye ayrlmas eklindeki idari yap erken Bizans dneminde korundu. Dou (Anatoli) iparhosunun stanbula yerlemesi onun imparatora daha yakn bir konumda olmas K T A P sonucunu dourdu ve onun devlet hiyerarisinde birinci sraya ykselmesini salad. Ancak 7. yzylda aada sz edilecek tema sistemine geilmesiyle iparhia idari yaplanmasnda deiim yaand. Eyaletler (iparhia) bir sre temalar iinde TELEVZYON varln srdrd ve daha sonra ortadan kalkt. Kaynaklarda en son 680 ylnda iparhostan yani eyalet genel valisinden sz edilmektedir. Orta Bizans dneminin tara tekilat yapsn ifade eden yeni kavram temadr. Tema sistemi eyalet ynetimi bakmndan bir yeniliktir ve genel bir reformun soNTE RNE T nucu olarak deil imparatorluun savunma ihtiyalarnn bir sonucu olarak domutur. Tema szc ilk balarda askeri birlik mensuplarnn kaytlarnn tutulduu defteri ifade ediyordu. Zamanla askeri birliin kendisini sonra da askeri birliin bulunduu blgeyi ifade eder hale geldi. Nihayetinde, bir idari ynetim birimini ifade eden bir kavrama dnt. Temalar tamamen askeri nitelikte ynetim birimleri olup balarnda o askeri blge iin btn askeri ve sivil otoriteyi elinde tutan snrsz yetkileri olan sadece imparatora kar sorumlu ve genellikle 3 ya da 4 yllna atanan bir general (stratigos) bulunuyordu. Onun yannda ilk balarda blgedeki sivil idarenin ba olarak tema prokonsl bulunmaktayd. Baka sivil memurlar da temada grev yapmaktadr. Ayni vergileri tahsil etmek ve askeri birlikler iin gerekli ikmali salamakla grevli protonotarios, stanbuldaki bir mahkemeden gelerek yarglama srasnda tema generalinin yannda hazr bulunan yarg (kritis), temadaki askerlerin kaytlar tutan hartularios bu memurlara rnek gsterilebilir. mparator Heraklios (610-641) dneminde Anadolu topraklarnda tema kuruldu. Bunlar, Kuzey Anadoludaki Armeniakon, Orta Anadoludaki Anatolikon ve Marmara denizinin gney kylar ile Ege blgesinin kuzeyini iine alan Opsikion temasdr (Baskc, 2009 s.118). Tema sistemi ilk balarda Anadolu topraklaryla snrlyken yeni toprak kazanlaryla imparatorluun Avrupadaki topraklarna da yayld. Temalarn says toprak genilemesi dnda byk temalarn siyasi gerekelerle birka kk temaya blnmesiyle artt. Tema sistemi orta Bizans dneminin askeri baarlar iin belirleyici olmutur. Bu sistem 7. yzyln ikinci yarsndan 11. yzyl ortalarna kadar salkl bir ekilde devam etti. Tema kurumunun geliimi ile ilgili olarak 934 ylnda imparator VII. Konstantinos Porfirogenitos (913 959) tarafndan yazlm olan Peri Tematon (temalara dair) adl eser nemli bir kaynaktr (storia tu Elliniku Etnus VIII. c. s. 169).

DNELM

DNELM S O R U

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

NTERNET

190

Bizans Tarihi

Temalarn yan sra 9. yzylda ve 10. yzyln ilk yarsnda imparatorluun dou snrnda klisures ad altnda daha alt dzeyli idari birimler de bulunmaktayd. Bunlar blgeleri iinde bulunan dalk geitleri (derbent) korumakla grevli ve banda klisurarhisin (derbent bann) bulunduu askeri ya da idari birimlerdi. Klisureslerin pek ounun temaya dntrlmesi sonucu bu kurum 10. yzyl ortalarnda ortadan kalkmtr.

Patrikhaneler - Metropolitlikler- Piskoposluklar - Mahalli Kiliseler

Erken dnemde gerekletirilen idari reform sonucu imparatorluk topraklarnn 100 ile (eparhia) blnd bu saynn daha sonra 120ye karldndan yukarda sz edildi. Oluturulan bu sivil idari birimler ayn zamanda kilisenin rgtlenmesine de temel oluturdu. Kilisenin imparatorluk apndaki idari blgeleri bu ekilde tekilatlandrld. Sivil idarenin taradaki en kk ynetim birimi olan ilin (eparhia) merkezi ayn zamanda o blgenin din ilerinin yrtld episkopi denilen piskoposluk merkezi oldu. Diikisi olarak adlandrlan sancan merkezinde ikamet eden ve bakent (anakent) anlamna gelen metropoldeki piskopos ise mitropolit olarak adlandrld. Mitropolit olarak adlandrlan sancak merkezindeki bu piskopos, sancaa bal dier illerin (eparhia) piskoposlarna kyasla st hiyerarik srada yer almaktayd. 325 ylnda znikte yaplan birinci konsilde kilise idaresinin oluturulmasnda bu rgtlenme biimi temel alnd. Antakya, skenderiye ve Roma piskoposlar birden fazla ilin (eparhia) din ilerine bakyor olmalar nedeniyle bu yaplanmadan ayr tutuldular. Erken dnemde, idari blgelerdeki piskoposluklar zerkti ve dini konularla ilgili oluan sorunlar topladklar eparhiaki sinodos denilen blgesel konsillerde grp karara balamaktaydlar. Bu zerkliin inan sistemi ile ilgili (dogmatik) karklklara neden olmas eitler arasnda bir st-metropolitlik makam oluturulmas ihtiyacn dourdu. 381 ylnda birinci stanbul Konsilinde stanbul metropolitliine hiyeraride Roma metropolitliinden sonra ikinci sra verildi. Blgeler arasnda stnlk sava srd ve sonunda kilise hiyerarisinde Roma, stanbul, skenderiye ve Antakya metropolitliklerine stnlk tannd. Daha sonra onlara Kuds metropolitlii de eklendi. Bu yaplanma 451 ylndaki Kadky Konsilinde kanon denilen bir kilise yasasyla resmi nitelik kazand. mparatorluk bakentindeki stanbul metropolitliine dierleri karsnda stnlk tannd. Oluturulan bu be st-metropolitlikte tahta oturan metropolitler iin patrik terimi benimsendi. 7. ve 8. yzyllarda Mslman fetihleri sonucunda skenderiye, Antakya ve Kuds, Bizans imparatorluundan kopunca, baka gelimelere bal olarak Roma ile yaanan sorunlarn da etkisiyle stanbul Patriklii dou Hristiyanlnn tartmasz temsilcisi oldu (Baskc, 2009, s.150, storia tu Elliniku Etnus c. VII, s. 274) Erken dnemde oluan kilise idari yapsndaki hiyerarik sraya gre ilk srada bakentte bulunan patrik yer almaktayd. kinci srada byk bir idari blgeyi iine alan eyalet (iparhia) merkezindeki metropolit bulunuyordu. Metropolit ayn zamanda idari blgenin yani iparhiann snrlar iindeki kentlerde grev yapan piskoposlarn oluturduu blge konsiline (eparhiaki sinodos) de bakanlk ediyordu. Metropolitler nceleri aday arasndan patrik tarafndan seilirken sonralar bakentte toplanan dini bir kurul (sinod) tarafndan seilmeye baland. Metropolitler grev blgelerinde dini konularda genel nezareti salyor ve su ileyen piskoposlar cezalandrabiliyordu. 11. yzylda Anadolu topraklar stanbul patrikliinin en nemli ynetim alan niteliindeydi ve nemli ehirlerde kurulmu 45 metropolitlik ve ok sayda piskoposlua sahipti.

8. nite - Bizans Devlet Yaps ve Eitim Sistemi

191

Hiyeraride nc srada ise illerde (eparhia) oluturulan piskoposluklarda grev yapan piskoposlar yer almaktayd. Taradaki mahalli kiliseler de piskoposlara balyd. Mahalli kiliselerin tzel kiilii vard, bu da onlara altrdklar papazlarn cretlerini deyebilmek iin bir nevi mali zerklik olana tanyordu. Piskoposlarn seimi, blge konsili ve metropolit tarafndan yaplyordu. Piskoposlar grev yaptklar blgede din adamlarnn mdahil olduu sularda piskoposluk mahkemelerine bakanlk ederek yargsal yetkiler de kullanmaktaydlar (storia tu Elliniku Etnus c. VII, s. 275).

Manastrlar
Hristiyan manastr yaamnn znde manevi hayat kazanabilmek iin bu dnyadan el ekme anlay yatmaktadr. Manastr hareketi 3. yzyl sonlarnda ve 4. yzyl balarnda Msrda balad. Manastrclk ilk balarda kilisenin dnda gelimi bir harekettir (Talbot, 1999, s. 163 - 167). Manastr hareketinin yaylmasnda gnlk hayatn ykmllklerinden kamak isteyen insanlarn okluu da etkili olmutur. Manastr hareketi ok byk bir hzla Filistin, Suriye ve Mezopotamya zerinden Anadolu corafyasna geti. Bu hareket, zaman iinde kilisenin ats altna sokuldu. Manastrlarn, yerel piskoposun otoritesine tabi tutulmasyla btn manastrlar resmi Bizans kilisesinin kontrol altna alnd. Ancak 8. yzylda ortaya kan ikonoklazm olarak adlandrlan tasvirkrclk hareketi sre iinde manastrlara ve keilere ynelik bir harekete dnt. Keileri ve manastr hareketini hedef alan baskda dini dogmalarn yan sra, Bizans devletinin gittike daha geni alanlara yaylan manastr mlklerini denetim altna almak ve manastrlara snarak devlete olan ykmllklerinden kamaya alan insanlarn saysn snrlama ihtiyac da etkili olmutur. Bu mcadele srecinde baz manastrlar kapatld. Kla, hamam gibi kamusal nitelikli kurumlara dntrld ve manastr arazileri imparator V. Konstantinos (741-775) tarafndan msadere edildi. Ancak bu nlemler manastr hareketini glenmesine engel olamad ve manastr hareketi devlet iin giderek daha ok sorun yaratr hale geldi. Manastrlarn mlk edinmesinin nne gemek iin imparator I. Romanos Lekapinos 935 ylnda manastrlarn ba yoluyla bile olsa kyllerden toprak almasn yasaklad. mparator II. Nikiforos Fokas, 964 ylnda yeni manastrlar kurulmasn ve mevcut olanlara arazi ba yaplmasn yasaklad. Ancak manastrlar bir tr vakf niteliinde olduundan mlkleri imparatorluk amalar iin dahi olsa msadere edilemezdi. Bu durum karsnda manastr mlkleri zaman iinde daha da byd. Manastrlarn banda igumenos olarak adlandrlan bir barahip bulunuyordu. Manastr barahibi, manastrn kurucusu tarafndan belirleniyor ya da manastrdaki keiler, barahibi seiyorlard. Her durumda patrik ya da piskoposun seimi onaylamas gerekiyordu. Seilen barahip mr boyu o grevde kalyordu. Manastrlar Bizans toplumunun deiik kesimlerinden insanlar iin bir snma yeriydi. rnein grevden alnan politikaclar, tahttan indirilen imparatorlar, yetimler, akl hastalar, dullar ve yallar iin manastrlar gvenli bir snakt. Siyaset adamlar ya da devrik imparatorlar manastra snp kei elbisesinin giydikten sonra siyasete geri dnmeleri ve dnyevi grevler almalar olanakszd. Baz durumlarda imparatorlar yalandklarnda ya da bir isyan srasnda isyanclarn eline dmektense bir manastra ekilip kei olarak yaamay tercih ediyorlard. Bizans imparatorluunun en nemli manastr merkezi Selanik yaknlarndaki dalk Athos (Aynaroz) yarmadasndayd. Anadoluda da pek ok manastr merkezi vard. Trklerin Malazgirt (1071) savandan sonra youn olarak Anadoluya yer-

192

Bizans Tarihi

lemeye balamas sonucu baz blgelerde din adamlar kiliselerini, keiler de manastrlarn terk etmilerdir (Baskc, 2009, s. 156-166).

Devlet ve Kilise likileri

Bizans tarihinde devlet kilise ilikileri her zaman ilginin odanda olmu bir konudur ve farkl bak alar sz konusudur. Bazlarna gre bu iki kurum srekli rekabet iinde olmu ve biri dierine kar stnlk salamaya ve onu kontrol altna almaya almtr. Kimilerine gre ise kilise ve devlet, Hristiyanlk inancnn bir tezahryd ve Bizans halknn siyasi ve teolojik dnnde birbirinden ayr dnlemeyen kavramlard. Gerek sivil hukukta gerekse dini hukukta devlet ve kilise ilikilerini dzenleyen ve genel ilkeleri ortaya koyan yasal bir erevenin olmamas sonucu bu ilikilerin seyrini tahta kan imparatorun izledii politika belirlemitir. Roma imparatorluunun (imperium romanum) Hristiyan bir imparatorlua (imperium christianum) dnmesi ve bunun doal uzants olarak Hristiyanln imparatorluk nfusunu birletirici bir e olarak grlmesi karsnda imparatorlar kilise ile ilgili konulara kaytsz kalamamtr. Tarihsel olaylar incelendiinde I. Konstantinostan balayarak imparatorlarn kiliseye rgtlenme alannda ve idari konularda destek verdikleri ve kiliseyi devletin idari ve siyasi yapsnn genel erevesi iine aldklar grlmektedir. Bunun doal sonucu, imparatorluun kilisenin iilerine mdahalesi olarak karmza kmaktadr. Bu mdahale ilk balarda fiili bir nitelik tarken zamanla kurumsal bir mdahaleye dnmtr (Troianos, - Velissaropoulou, 2002 s.238). Bizans kilisesi, devletin nezareti ve korumas altndayd. mparator otorite olarak kilisenin zerinde bir konuma sahipti. mparator tebaasnn anlayna gre Tanrnn setii ve yeryznde onun ilahi temsilcisi sfatn tayan bir kiiydi. Dogmatik konulardaki gr ayrlklar devletin btnln tehdit edecek noktaya geldiinde imparator, birlii salamak ve dini konular grmek iin konsilleri bakanlnda toplantya aryordu. Konsil kararlarn onaylayp ilan ediyor, kilisenin ayin biimleri konusunda kendi hkmn verebiliyordu. Patrik seiminde de sz hakk sahibiydi. mparator, metropolitlerin oylamalar sonucu belirledii adaydan birini patrik olarak seiyordu. mparator, kilise konsillerinin kararlarn reddetmeye ya da deitirmeye yetkili deildi. nan sorunlarnda kesin hkm vermeye yetkili tek organ kilise konsili olup imparatora den Ortodoks inancn korumak ve ayrtrc sapkn inanlarla mcadele etmekti (Baskc, 2009, s.152). Patrik, Bizans devlet hiyerarisinde imparatordan sonra gelen en nfuzlu ve kiliseyi ilgilendiren konularda idari olarak en yetkili kii olmakla birlikte imparatorun hizmetindeydi. Yeni imparator tahta ktnda ona ta giydiren patrikti. Tren esnasnda patrik, imparatordan inancn ilan etmesini ve Ortodoksluu koruyacana dair sz vermesini istiyordu. Patriklerin imparatorlara kar kullanabilecekleri en nemli silah aforoz etmeydi. Ayn ekilde imparator da uygun bulmad bir patrii grevden ekilmeye zorlayabilirdi. mparatorun kard yasalarla kilisenin konsil toplantlarnda ald kararlar arasnda zaman zaman atma kmtr. Bunun sonucu erken Bizans dneminde ustinianosun kard bir emirnameyle (Neara 131) 545 ylna kadar toplanm drt genel konsilde dini konularla ilgili alnan dzenleyici nitelikteki kararlarn (kanonlarn) yasa gcnde olduu hkme balanmtr. Bylece imparator tek kanun koyucu olarak dini hukuk ile ilgili kurallara (kanonlara) yasal geerlilik tanmtr. savros hanedan dneminde kartlan Eklogi kanunnamesinde

8. nite - Bizans Devlet Yaps ve Eitim Sistemi

193

yer alan dzenlemelerde Hristiyanlk retisinin etkileri ok belirgindir. 9. yzyla kadar kilise ve Devletin ayr kurumlar olmad ynndeki anlay Epanagogi kanunnamesinde deimitir (885-886). Bu yasal dzenlemeyle ilk defa iki otoritenin varlndan sz edilmektedir. Devlet iinde birbirine eit konumda olan en yksek iki g odann yani patriklik ve imparatorluk kurumunun hak ve ykmllkleri dzenlenmitir. Bu yasal dzenleme kilise ile devlet arasndaki ilikilere ynelik yeni bir yaklam ortaya koymutur. Ancak imparator VI. Leon (886 - 912), Prohiros Nomos adl kanunnameyle kilise ve imparatorun otoritelerinin eitliini savunan dzenlemeleri yrrlkten kaldrmtr (Troianos, Velissaropoulou, 2002 s.253). Bizans tara tekilatnn temel birimleri nelerdir? Aklaynz?
SIRA SZDE SIRA SZDE

DNELM Bizans imparatorluunda Helenistik dnem ve Roma dneminde geerli olan kademeli eitim modeli, ana hatlaryla geerliliini srdrmtr. Bizans dnemiS Oarla R U ni farkl klan zellik ise eitim alannda Hristiyanln nemli bir sahip olmasdr. Din faktr Bizansta eitimin hedeflerini belirleyen bir unsur olarak ortaya kmaktadr. Balca hedef Hristiyan tebaaya, kiliseye ve devlete kar olan gDKKAT revlerini yerine getirmeyi mmkn klacak bir donanmn kazandrlmasdr. Kilise kurumsal kimliiyle Bizans tarihi boyunca eitimin tm kademelerinde ok nemSIRA SZDE li rol oynamtr. Bizansta devlet tarafndan rgtlenmi yaygn bir eitim sistemi bulunmadndan aileler de ocuklarn okullara gnderme mecburiyetinde deillerdi. Ailelerin AMALARIMIZ ocuklarnn eitimine gsterdikleri ilgi onlarn ekonomik durumuna gre deikenlik gstermekteydi. Devlet ve kilise sadece eitim almak isteyenlere imkn salamaktayd. lkokul eitimini kilise stlenmiti ve kk yatan K itibaren T A P ocuklara kutsal kitap retilerek dini bir eitim verilmekteydi. Devlet ise daha ok ortaretim eitimiyle ilgilenmekteydi ve devlet brokrasisinde grev alacak olan memurlar bu sayede yetimekteydi. TELEVZYON

BZANS ETM SSTEM

DNELM S O R U

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

Bizansta lkretim Eitimi

Helenistik dnem ve Roma dneminde olmad gibi Bizansta da okul ncesi ei N T E R tarafndan NET tim yoktu. Okul ncesi ada bulunan ocuklar evlerinde anneleri eitilmekteydi. Bizansta temel eitim yukarda da belirtildii gibi kilisenin elindedir ve retmenlerin byk ounluu ruhban snfna mensup din adamlar yani papazlar ve keilerdir. Dersler kiliselerin son cemaat yerlerinde (narteks) ya da bahelerinde (atrium), ya da manastrlarn yaknnda bu amaca ynelik olarak tahsis edilen ve derslik olarak kullanlan meknlarda yaplmaktayd. renciler sralara deil yere oturmaktaydlar. Bu nedenle temel eitimin verildii bu okullara yerde eitim verilen okullar anlamnda hemodidaskalio ad verilmekteydi. Bu okullar ayrca grammatistis olarak anlan retmenin adndan dolay sholio tu grammatisti, kutsal yaz okulu anlamna gelen sholio ton ieron grammaton ya da ders grlen yer anlamnda didaskalion olarak da anlmaktayd. lkokullarda eitim ailelerin sosyal statsne gre 3 ya da drt yl srmekteydi. ocuklar, bu okullara 5 - 9 ya arasnda verilmekteydi. Bu okullarda eitim istee balyd. Helenistik dnemde balam ve Roma dneminde devam etmi olan erkek ve kz ocuklarn bir arada eitimi Bizans dneminde de srdrlmtr. Ancak byk ehirlerde kz ve erkek ocuklar iin ayr okullar mevcuttu (Evangelopoulos, 1998, s.52).
NTERNET

194

Bizans Tarihi

lkokullarda rencilere temel baz bilgilerin verilmesi hedeflenmiti. Okullarn balca amac ocuklarn iyi Hristiyanlar olarak yetimesiydi. Kilise, yetime andaki ocuun evde Hristiyan anneden aile ii ilk eitimi alarak ve kilise iinde faaliyet gsteren kutsal yaz okullarnda yani ilkokullarda din adamlar tarafndan ya drt yl sren bir eitimin ardnda dindar Hristiyanlar olarak yetieceini umuyordu. Bu eitim sayesinde ocuun Hristiyanlk kart domalar ve Bizansn dmanlarna kar koyacak bir donanma sahip olaca dnlyordu. Bu okullarda okuma, yazma, temel dzeyde matematik, dilbilgisi, din dersi, kilise ilahileri, tarihle btnletirilmi mitoloji eitimi veriliyordu. Hristiyanlk retisinde beden, gnahlarn kayna olarak grldnden ve ruhun bedene hapsedildii dnldnden beden eitimi bu okullarda verilmemekteydi. Sz edilen bu ilkretim okullarnda okuma kitab olarak Eski ve Yeni Ahit (ncil) ve ilahi kitaplar kullanlyordu. O dnemdeki uygulamada disiplin cezalar olarak dvme, denekle vurma, uzaklatrma ve a brakma gibi uslandrma yntemleri kullanlmaktayd. Okullarn resmi olarak denetimi kilise makamlarna aitti. Kiliseler, eer eitim okul binalarnda veriliyorsa bunlarn bakmn yerel makamlarla birlikte stlenmekteydi. Okullarda grev yapan retmenlerin cretleri balarla ya da ailelerin katklaryla karlanmaktayd. Ayrca aileler dnml olarak retmene barnma salamak ve yemek vermekle ykmlydler(Evangelopoulos, 1998, s.53-54).

Bizansta Ortaretim Eitimi

Ortaretim sholio tu grammatiku ad verilen okullarda verilmekte ve ocuklar bu okullara 10-12 yalarnda kabul edilmekteydi. Eitimlerine devam etmek isteyen erkek rencilerin gittii bu okullarda eitim sresi 3 ya da 4 yld. Kz ocuklar temel eitimden sonra ev ileriyle uramakta ve pek ok kstlamalara tabi tutulmaktaydlar. Ancak varlkl ailelerin kzlar evde zel eitim almaktayd. Temel eitimin aksine ortaretimdeki bu okullarda eski Yunan kltr daha arlkl bir yere sahipti. Dersler, rencilerin kiilik geliimine katk salayacak nitelikteydi. Eitim programna bakldnda Helenistik dnemde geerli olan ortaretimdeki eitim programnn korunduu grlmektedir. Derslere bakldnda, programda antik Yunancay iyi derecede renmek iin kapsaml dilbilgisi dersleri, temel dzeyde retorik ve diyalektik retimini ieren trivium(tritti) adl bir ders, aritmetik, geometri, astronomi ve mzik derslerini ieren quadrivium (tetrakti) adl ders, hzl yazma dersi (tahigrafia), temel tp bilgileri dersi, siyaset ve kilise tarihi dersi grlmektedir. iir derslerinde epik iir, zellikle Homeros destanlar okutuluyordu. Ayrca siodos, Pindaros, Arhilohos, trajedi yazarlarndan Eshilos (Aiskhylos), Evripidis, Sofoklisin eserleri okutuluyordu (Markopoulos, 2008, s. 788 - 789). Programda din dersi bulunmamaktayd o nedenle Bizansllar ortaretim eitimini laik eitim (kozmiki pedeia) olarak da nitelemektedirler. Din eitimi, manastrlarda ya da zel ruhban okullarnda verilmektedir. Ayrca programda Latincenin de ders olarak bulunmamas dikkat ekmektedir. Bu okullarda ders veren retmenlere grammatikos ad verilmekte o nedenle okullara sholio tu grammatiku denirdi ve retmenlerin cretleri ba yoluyla ya da aileler tarafndan karlanmaktayd. Ortaretime ynelik okullara devlet kurumlarnda grev almak ve sosyal stat elde ederek zamanla st dzey idareci olmak isteyenler devam etmekteydiler (Evangelopoulos, 1998, s.54-55).

8. nite - Bizans Devlet Yaps ve Eitim Sistemi

195

Bizansta Yksekretim Eitimi

mparatorlarn ou, zellikle yksek retime nem vermitir. Eitim kurumlaryla ktphanelere mekn temin etmiler ve yksek okullarda iyi yetimi eitimcilerin grev almasn salamlardr. Helenistik dnemde olduu gibi Bizans dneminde de yksek retim kurumlarna vergi muafiyeti tannmtr. mparatorluk tarihi boyunca faaliyet gstermi olan yksek retim kurumlarnn says olduka oktur. stanbulda niversite leinde bir retim kurumu kurulmazdan ok nce Atinada bu dzeyde eitim veren Atina Akademisi, skenderiyede felsefe, matematik ve tp eitimi veren ve Musio adn tayan bir yksek retim kurumu ve Beyrutta bir Hukuk Okulu bulunmaktayd. (liadi K. Amalia: internet adresi: http://www.patriotaki.com/archive/index.php/t-1699.html) stanbul bakent olduunda eitim alannda gelenei olan bir kent deildi. Byk Konstantinos eitimin gelimesi iin nlemler alm ve retorik ile felsefe eitimi vermeleri iin dnemin tannm ahsiyetlerini bakente yerlemeleri ynnde tevik etmitir. zleyen yllarda yeni bakenti nemli bir kltr merkezi haline getirmek iin stanbulda ilk yksek retim kurumunu faaliyete geirmi ve bu okul iin kayda deer bir ktphanenin kurulmasn salamtr. Sz edilen bu yksekokul II. Teodosios tarafndan yeniden yaplandrlm ve MS. 425 ylnda niversite anlamna gelen Pandidaktirion adn almtr. Kurulan bu niversitede 31 lim ders vermekteydi. Bunlarn 15i Yunanca ve retorik dersleri verirken, 13 Latince ve retorik, ikisi hukuk biri de felsefe dersi vermekteydi. Sadece bir felsefe hocasnn bulunmas felsefeye nem verilmediinin bir gstergesi olarak grlebilir. Zaten ustinianos daha sonra (529) paganist eitimin kalesi olarak grd Atina Felsefe okullarnn kapatlmasn emretmitir (Evangelopoulos, 1998, s.56). Pandidaktirioda (niversitede) ders verecek olan hocalar senato tarafndan seilmekteydi cretlerini devlet karlamaktayd. renciler iin eitim cretsizdi. ustinianos da Pandidaktirioya destek olmu ve bnyesinde hukuk fakltesi de kurulmutur. niversite unvann tayan bu eitim kurumu 9. - 11. yzyllar arasnda byk bir gelime gstermitir. Fakltelerinde dilbilgisi, filoloji, retorik ve felsefe, mzik ve Roma hukuku dnda, geometri, astronomi gibi pozitif bilimler de okutulmaktayd. Bunlara daha sonra tp fakltesi de eklenmitir. stanbuldaki mparatorluk niversitesinde ve bakentteki yksek okullarda imparatorluun drt bir kesinden ve o dnemin bilinen dnyasndan renciler ve onlarn yan sra komu devletlerden gen prensler ve taht varisleri de sk sk renim grmekteydiler. Bizanstaki faklteler iyi organize olmu ktphanelere sahipti. Buralarda sadece elyazmas olarak muhafaza edilen nadir kitaplar bulunmaktayd. Ktphanelerde oluturulmu atlyelerde sivillerden ve keilerden oluan yazclar kitaplar okuyucular iin kopyalamaktaydlar. Bu kopyalayclar sayesinde klasik Yunan kltrne ait pek ok eser gnmze ulaabilmitir. Devlete ait olanlar dnda zengin zel ktphaneler ve manastr ktphaneleri de deiik merkezlerde faaliyet gsteriyordu. Bizansta yksek retimin tarihsel sre iindeki geliimine baklacak olursa mparator Nikiforos Fokas (602-610), Pandidaktirioyu kapatm ve onun ardndan imparator Heraklios (610-641) tekrar faaliyete geirmitir. kona krclk hareketi srasnda (8. ve 9. yzyl) Pandidaktirioun faaliyeti sekteye uram ancak kapanmamtr. savros hanedan (717 - 802) dneminde niversite, bilinen dnyann okulu manasnda kumenikon Didaskalion adn almtr. mparator III. Mihail (842-867) dneminde yksek retim ivme kazanmtr. Bu dnemde devletin fiili idarecisi konumunda olan Kesaras Vardas yeni bir yksek retim kurumu a-

196

Bizans Tarihi

mtr. Bu kurum, Magnavra Saraynda faaliyete getii iin Magnavra niversitesi manasnda Pandidaktirio tis Mangavras adn almtr. mparator VII. Konstantinos Porfirogenitos (913 - 959) dneminde bu niversite yeniden yaplandrlmtr. 11 yzyla gelindiinde ise yksek retimin ihmal edildiine tank olmaktayz. Bu dnemde Bizans kltr hayatnn nemli ahsiyetleri Mihail Psellosun (1018-1078) nderliinde yksek retimde reform talebinde bulunulmu ve bir tr Hukuk Akademisi kurulmas istenmitir. Bunun zerine imparator IX. Konstantinos Monomahos (1042-1055) bir emirnameyle Pandidaktirioyu reforma tabi tutmu ve iki yeni yksek okul (faklte) kurmutur. Bunlardan biri, bana oannis Ksifilinosun getirildii Didaskalion ton Nomon adl Hukuk Okulu, dieri de bana Mihail Psellosun getirildii Gimnasion adl Felsefe Okuludur. Bu yksek okullar 13. yzyl balarna kadar faaliyetlerini srdrmtr (liadi K. Amalia: internet adresi: http://www.patriotaki.com/archive/index.php/t-1699.html). 1204 ylnda stanbulun Hallar tarafndan fethi Bizansllarn eitim sistemine de byk zarar vermitir. Okullar ortadan kalkm ve ders veren hocalar dalmtr. Ktphanelerdeki yazmalar Latinlerin kard yangnlarn alevleri arasnda yanp yok olmutur (Runciman S., 1985, s. 166). stanbul 1204 ylnda Hallar tarafndan ele geirildiinde kurulan znik mparatorluunda eitim alanndaki Bizans gelenei srdrlmeye allmtr. znik o yllarda (1204-1261) nemli bir eitim ve kltr merkezi olmutur. stanbul, Bizansllar tarafndan 1261 ylnda geri alndnda yksek retimin korunmas ve srdrlmesine allmtr. mparator VIII. Mihail Paleologos (1261-1282), megas logotetis nvanl dnemin en nemli aydn ve tarihilerinden Georgios Akropolitisi (1220-1282) sonradan kumenikon Didaskalion adn alan Pandidaktirio olarak bilinen stanbul niversitenin bana getirmi ve kendisini Aristo felsefesi dersleri vermekle grevlendirmitir. lahiyat, tarihi ve ayn zamanda matematiki olan ve Osmanllar hakknda ilk bilgileri veren Georgios Pahimerisi (Kayapnar L., 2007, s. 139 - 140) de aritmetik, geometri, astronomi ve mzik dersleri vermekle grevlendirmitir. mparator II. Andronikos Paleologos (1282-1328), yksek retimin bana Bizansn en nemli yazarlarndan biri olan Teodoros Metohitisi getirmitir. mparatorluun son yllarnda VIII. oannis Paleologos dneminde (14251448) ilahiyat, aydn ve talyada klasik dnem aratrmalarnn yeniden canlanmasna katkda bulunmu olan oannis Argiropulos (1415-1487) tarafndan stanbulun son niversitesi Katolikon Musion kurulmutur. Bu kurumda Fatih Sultan Mehmetin atad ilk patrik olan Gennadios olarak bilinen yksek yarg ve senato yesi Georgios Sholarios da ders vermitir (liadi K. Amalia: internet adresi: http://www.patriotaki.com/archive/index.php/t-1699.html). stanbulda laik bir eitim kurumu olan Pandidaktirionun yan sra MS. 5. yzyldan itibaren yksek ilahiyat eitiminin merkezi olan Patrikhane Mektebi (Patriarhiki Sholi) de faaliyet gstermitir. Patrikhane okulunun programnda manastr okullarnda olduu gibi sadece ilahiyat eitimi verilmemi programa bir de felsefe fakltesi de dhil edilmitir. Burada Pandidaktirioda egemen olan klasik hmanizm retisinin aksine Hristiyanlk hmanizmi gelitirilmitir. Bizans devleti dneminde stanbul dnda Atina, Selanik, Antakya, Beyrut, skenderiye gibi dier nemli kentlerinde mevcut olan okullarn yan sra zellikle retorik ve felsefe eitimi veren yeni yksek okullar da almtr (Evangelopoulos, 1998, s.56).
SIRA SZDE SIRA SZDE Bizans eitim sistemi hangi eitim aamalarndan olumaktayd?

DNELM S O R U

DNELM S O R U

8. nite - Bizans Devlet Yaps ve Eitim Sistemi

197

zet
A M A

Bizans Devletinin siyasi kurumlarn aklayabilmek Hukuken yetkileri snrsz olan Bizans imparatoru siyasi kurumlarn olumasnda da esas tekil ediyordu. Onun atadklar Bizans siyasal kurumlarnn yneticileri oluyordu. Bizans siyasal kurumlarnn banda tm imparatorluun ynetildii stanbul ve saray tekilat geliyordu. Bu rgtlenme byk lde Roma devlet gelenei erevesinde oluturulmutur. mparatorun atad st idareciler onun gvenini kazanm ve imparatoru temsil eden kiiler olarak imparatorun siyasetinin temsilcileri olarak grev yapyorlard. Bizans Devletinin merkezi ynetim tekilatn aklayabilmek stanbul, Bizans ynetiminin merkezi olmutur. mparatora ait olan kanun karma, adalet datma, vergi toplama ve imparatorluu savunma grevleri birer makama evrilerek imparator adna bu mevkilere atamalar yaplmtr. stanbul ilinin ynetimi Roma dneminde prokonsl denilen antipatos unvanl yneticiye verildi. Bu kii stanbulun ekmeinin salanmasndan, ehrin esnaf ve zanaatkrn denetiminden ve adalet ilerinden sorumluydu. Magister officiorum adl grevli ise imparatorlua bal btn eyaletlerin ynetiminden, devletin gvenliiyle ilgili hizmetlerden, imparatorun ahsi gvenliinden, saray trenlerinin dzenlenmesinden, yabanc eli heyetlerinin kabul gibi hizmetlerden sorumluydu. Kanunlarn ve emirnamelerin hazrlanmas ve adalet ileri questor adl bir grevlinin sorumluluundayd. Logotesia olarak adlandrlan ve gnmzdeki bakanlklar artran idari birimlerde de mali konularla ilgili iler grlyordu.

A M A

A M A

Bizans Devletinin tara tekilatn tartabilmek Eparhia diye adlandrlan ve saylar 120ye ulaan iller Bizans tara tekilatnn esasn oluturuyordu. Bu idari yaplanmaya bal olarak ayn ekilde kilise tara tekilat da oluuyordu. llerin birlemesinden diikisi denilen 15 sancak ve bu sancaklarn birlemesinden de iparhia denilen drt eyalet oluturuluyordu. Gvenlik ise 6. yzyldan 11. yzyln ortalarna kadar topraa bal bir askeri sistem olan temalar sayesinde salanyordu. Dalk geitlerde klisurarhis denilen grevlinin bulunduu derbent tekilat yer alyordu. Kilise ise merkezde patrik, sancaklarda metropolitlikler, illerde piskoposluk ve daha kk birimlerde de mahalli kiliseler ve manastrlar olarak rgtleniyordu. Bizans eitim sistemini aklayabilmek Yalar 5 - 9 arasnda olan ocuklar istee bal olarak kiliselerde ya da drt yl dini arlkl ilkretim eitimi alyorlard. Ortaretime ise 10 - 12 yalarndaki ocuklar balayabiliyor 3 ya da 4 yl boyunca Yunan dili arlkl laik bir eitime tabi tutuluyordu. Bu eitimdeki ama devlet kurumlarnda grev almak ve sosyal stat elde edebilmekti. Yksek retim ise arlkl olarak stanbulda gerekletirilmitir. zellikle hukuk, felsefe, filoloji, ilahiyat ve tp alanlarnda yksek retim okullar stanbulda almtr.

A M A

198

Bizans Tarihi

Kendimizi Snayalm
1. Aadakilerden hangisi Bizans imparatorlarnn unvanlarndan biri deildir? a. Augustus b. Vasilios c. Aftokrator d. Kral e. Despot 2. Bizans sarayndaki protospatarios aadakilerden hangisinden sorumludur? a. Sarayda verilen ziyafetlerin idaresinden b. mparatorun gardrobundan c. Sarayda bulunan yatak odalarndan d. mparatorun gece can gvenliinden e. mparatorun atlarndan 3. Aadakilerden hangisi imparatorun yetkilerini snrlandran bir kurum deildir? a. Kilise b. Senato c. Dimoslar d. Ordu e. niversite 4. Bizans devletinin bakenti stanbul olduktan sonra en st yarg makam aadakilerden hangisidir? a. Prokonsl b. Quaestor c. Eparhos d. Nikteparhos e. Vikarios 5. Aadakilerden hangisi Bizans mparatorluunda devlet hazinesinin denetiminden sorumludur? a. Logotetis tu Geniku b. Logotetis tu Stratiotiku c. Hartularios tis Sakellis d. Logotetis ton Agelon e. Hartularios tu Vestiariu 6. Megas Domestikos unvan Bizans dneminde aadaki alanlardan hangisinde kullanlmtr? a. Adliye b. Maliye c. Ordu d. Kilise e. Eitim 7. Aadakilerden hangisi Bizans tara tekilat iinde yer almaz? a. Piskopos b. Manastr c. Tema d. Klisuarhis e. Kuropolatis 8. Aadakilerden hangisi stanbul niversitesinin Bizans dneminde kulland adlardan ya da stanbulda kurulan niversitelerden biri deildir? a. Pandidaktirio tis Mangavras b. Sholio tu Grammatiku c. Pandidaktirio d. kumenikon Didaskalion e. Katolikon Musion 9. Aadakilerden hangisi Bizans eitim sistemi iinde yer almaz? a. Hemodidaskalio b. Tahigrafia c. Trivium d. Eparhiaki Sinodos e. Quadrivium 10. Bizansta ilkretim eitimi hangi kurum tarafndan verilmektedir? a. Aile b. Kilise c. Saray d. Ordu e. Maliye

8. nite - Bizans Devlet Yaps ve Eitim Sistemi

199

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

1. d 2. a Yantnz yanl ise, Bizans Siyasi Kurumlar blmn yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, mparator- mparatorun Maiyeti-Saray Grevlilerinin Unvanlar blmn yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, mparatorun Yetkilerini Snrlandran Kurumlar konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Bizansta Merkezi Ynetim Tekilat blmn yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Mali Kurumlar konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Ordu rgtlenmesi konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Bizans Tara Tekilat ve Kilise konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Bizansta Yksekretim Eitimi blmn yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Bizans Eitim Sistemi konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Bizansta lkretim Eitimi konusunu yeniden gzden geiriniz. Sra Sizde 2 Bizans idari tekilatlanmasnda Roma geleneini benimsemi ve merkeziyeti bir anlay sergilemitir. Bu amala Bizans saray imparatorluun merkezi olmutur. mparator btn st dzey memurlar stanbuldan atamtr. Tm imparatorluu idare eden merkez olarak stanbul ilinin kendine has bir idari tekilatlanmas olmutur. Saray tekilat da bu organizasyonun bir parasdr. Dier nemli kurumlar arasnda imparator adna kanunlar hazrlayan ve yarglama ilerini yneten adalet tekilatn, hazinenin temel gelir kayna olan vergilerin toplanmasndan ve masraflardan sorumlu olan maliye tekilat ile lkenin ve imparatorun savunmasndan sorumlu olan ordu tekilatn sayabiliriz. Sra Sizde 3 Bizans idari yaps stanbula bal olmak zere iparhia denilen eyaletler, eyaletleri oluturan ve diikisi denilen sancaklardan ve bu sancaklar oluturan 120 kadar eparhia denilen illerden olumutur. Tara tekilatnn idari temel birimi eparhiadr. Askeri olarak ise 7. yzyldan 11. yzyln ortalarna kadar tarada tema sistemi uygulanmtr. Bu sistem, bir blgeye ait toprak gelirlerinin orada ikamet eden askerlere tahsis edilmesine ve askerlerin de gelirlerini elde ettikleri bu topraklar savunmas esasna dayanr. Tarann dier bir nemli tekilat kilise tekilatdr. Kilise, diikisilerde (sancak) metropolitlikler, eparhialarda (il) piskoposluk, daha kk yerlerde de mahalli kiliseler ve manastrlar eklinde rgtlenmitir. Sra Sizde 4 Bizansta okul ncesi eitim mevcut deildi. lkretim, 5 -9 ya aras ocuklarda ya da drt yllna zorunlu olmadan istee bal olarak gerekletiriliyordu. lkretimden byk lde kilise sorumluydu ve amac inanl iyi Hristiyanlar yetitirmekti. Okuma kitab olarak Eski ve Yeni Ahit kullanlyordu. Ortaretimde ise ilkretimin aksine dini deil laik bir eitim, sholio tu grammatiku ad verilen okullarda veriliyordu. Amac devlet kurumlarnda grev almak ve sosyal stat elde etmek isteyen kiilere Yunancay grameri ile retmekti. Yksek retim ise Atina, skenderiye, Beyrut, Selanik, Antakya ve stanbulda veriliyordu. Bu ehirlerin douda kalanlar erken dnemde Bizansn elinden ktndan stanbul niversite eitiminin merkezi olmutur. Hukuk, felsefe, filoloji, ilahiyat ve tp alanlarnda stanbulda yksek retim kurumlar oluturulmutur.

3. e

4. a 5. c 6. c 7. e 8. b 9. d 10. b

Sra Sizde Yant Anahtar

Sra Sizde 1 Bizans devletinde ynetimin temelini imparator oluturuyordu ve devlet mekanizmasnn tamamn mutlak denetimi altnda tutuyordu. Devlet memurlarn atama yetkisi, savaa karar verme, bar yapma, af kartma ve kanun yapma yetkisi imparatora aitti. Bu ynyle imparatorun yetkileri hukuken snrszd. Ancak imparator kard kanunlarda adalet kavramna nem veriyor ve bu ynde hareket edeceini beyan ediyordu. Bu beyannn dna kmas halinde senato, dimos olarak adlandrlan rgtl toplumsal gruplar, kilise ve ordu tarafndan imparatorun yetkileri fiiliyatta snrlandrlabiliyordu.

200

Bizans Tarihi

Yararlanlan Kaynaklar
Bury J. B., (1911), The Imperial Administrative System in the Ninth Century, Oxford University Pres, Londra. Rice, Tamara Talbot., (2002), Bizansta Gnlk Yaam Bizansn Mcevheri Konstantinopolis, zne Yaynevi, stanbul. Talbot, Alice-Mary,. (1999), Bizans Manastr Sistemine Giri Cogito 17, Yap Kredi Yaynlar, s. 161 - 176. Baskc, Murat., (2009), Bizans Dneminde Anadolu ktisadi ve Sosyal Yap (900 - 1261), Phoenix Yaynlar, Ankara. Baskc, Murat., (2001), Bizansta mparatorluk Kurumu, Cevat Geraya Armaan (Mlkiyeliler Birlii Yaynlar No:25, Ankara: 2001) iinde, s.245250. Evangelopoulos, Spiros., (1998), Elliniki Ekpedevsi, tomos A, Ellinika Grammata yaynevi, Atina. Haldon, John., (2008), Structures and Administration, The Oxford Handbook of Byzantine Studies, Oxford Universty Press, s. 539 - 551 Herrin, Judith,. (2010), Bizans Bir Ortaa mparatorluunun artc Yaam, stanbul. storia tu Elliniku Etnus VII.c., (1978), Ekdotiki Athinon yayn, Atina. storia tu Elliniku Etnus VIII.c., (1979), Ekdotiki Athinon yayn, Atina. storia tu Elliniku Etnus IX.c., (1980), Ekdotiki Athinon yayn, Atina. Markopoulos, Athanasios., (2008), Education, The Oxford Handbook of Byzantine Studies, Oxford Universty Press, s. 785 - 795. Runciman, Steven., (1985), Byzantine Style and Civilization (1975), Londra. Troianos, S., Velisaropoulou- Karakosta, (2002), storia Dikeu, Sakkula Yaynlar, Atina- Komotini. WEB: (liadi K. Amalia: internet adresi: http://www.patriotaki.com/archive/index.php/t1699.html)

9
Amalarmz
Ekonomi Tarm Ticaret Vergi retim

BZANS TARH

Bu niteyi altktan sonra; Bizans Ekonomisini dnemlerine gre aklayabilecek; Bizans Devletinin Anadolu ve Anadolu dnda retimi ile ticareti yaplan rnleri tanmlayabilecek; Bizans Devletinde ticaret yapan tacirlerin ve esnaflarn bal olduklar loncalar ve devletin vergi gelirlerini aklayabilecek; Bizans Devletinin para sistemini rnekleriyle tanmlayabileceksiniz.

Anahtar Kavramlar
Seramik, Maden, Tekstil, Cam Lonca Sikke Darphane

indekiler
GR ERKEN DNEM BZANS EKONOMS ORTA DNEM BZANS EKONOMS GE DNEM BZANS EKONOMS TCARET, RETM, LONCALAR VE VERGLER PARA SSTEM

Bizans Tarihi

Bizans Ekonomisi

Bizans Ekonomisi
GR
Bizans mparatorluunun bin yldan fazla sren zaman diliminde, ekonomisinin genellikle karmak bir yapya sahip olduu bilinmektedir. Devlet, para basma tekelini elinde tutarak, ekonominin dier nemli sektrlerine mdahale gcne sahipti. Oysa bu hak orta a bat Avrupasnda irili ufakl feodal beylere zgdr. Bu durum devletin krediler ve belirli yatrm biimleri iin kurumsal koullar salayarak, faiz oranlar zerinde de her zaman ciddi bir kontrol uygulanmasna neden olmutur. Devletin mdahalesi dier baz alanlarda da aka grlmektedir. rnein mparatorun yetkilileri, kriz esnasnda sermayenin salanmasn temin etmek ve tahllarn fiyatlarn dk tutmak iin devreye giriyordu. Bundan dolay, mparatorluk mallarn i sirklsyonunu ve uluslararas ticareti kesinlikle kontrol altnda tutuyordu. Buna ek olarak, Devlet, ou kez fazlalklarn bir ksmn vergi olarak topluyor ve bunlar ordu yetkililerinin maalar olarak datld gibi kamu ileri, binalar veya sanat eserleri olarak tekrar topluma geri dndryordu. Bunun yannda devlete ksmi olarak bal veya ondan tamamyla bamsz ekonomik ilikiler de vardr. rnein tarmsal retim, byk toprak sahipleri ve iftiler arasndaki ilikiler, yurt ii ve uluslar aras ticaret, kentsel ekonomi, kentsel nfusun ekonomik aktiviteleri ve retimi, tketim ve alveriin merkezleri olarak ehirlerin roln sayabiliriz (Laiou, 2002b, s.3-4). Bizans Romadan, ticari faaliyetlerin zgr insanlar iin uygun bir i olmad yolunda bir kmseyici alglamay devralmt. Ticaretle, hatta uluslararas ticaretle uraanlar sradan ve bu faaliyetleri nedeniyle kirlenmi kiiler olarak grlyordu. mparatorluun her yerinde ticari faaliyetlerden doan gmrk vergilerini komerkiaros olarak adlandrlan vergi memurlar topluyordu. Bizansn ticarete olan yaklam ok gelenekseldi. Devlet iin elzem olan hibir rn ihra edilemezdi. rnein Rum Atei (Resim 9.1), al-

Rum Atei: Tarihilere gre kzgn kmr, kkrt ve zift karmndan oluan Rum Atei M.. 423 de Mora savalar srasnda kullanlmtr. Daha sonra M.S. 660larda zift, reine, kkrt, nafta, kire ve gherile ile Rum Atei zenginletirilmitir. Su eklendike alevi artar.

ekil 9.1 Bizans gemisinde rum atei kullanlmas Madrid Skylitzes el yazmas, 11. yzyl sonu.

204
Solidus: lk defa mparator I. Konstantinos tarafndan 309-10 ylnda bastrlan ve Bizans mparatorluunda 10. yzyla kadar kullanlm olan altn sikkenin ad solidustur. Bu sikke Roma mparatorluunun ana altn paras olan aureusla yer deitirmitir. Solidus ismi mparator Diocletianus tarafndan 284-305 yllar arasnda bastrlan ve Konstantinosunkilerden farkl olan altn sikke iin de kullanlmtr. Sikke teorik bir deerle 1/72 Roman poundu (yaklak 4.5 gram) l alnarak baslmtr.

Bizans Tarihi

tn, tuz, silah yapm iin demir, gemi yapm iin kereste gibi dmana yardm edebilecek herhangi bir emtia hibir zaman imparatorluk dna karlamazd. Yasaklanm mallar listesinde kullanm sadece imparatorluk ailesine ait olan erguvani renkli boya ile boyanm ve imparatorluk ailesinin fertlerine tahsis edilmi her trl ipekliler de yer alyordu. Bununla birlikte ticaretten elde edilen gelir, Bizans devletinin genel btesi iinde ancak kk bir yere sahipti. nk Bizans devleti gelirinin byk bir ksmn topraktan ve insanlardan alnan vergilerden salyordu. Merkezi hkmet bunlarn altn sikkelerle nakit olarak denmesinde srar ediyordu. Bu suretle, yneticilerin ve askerlerin maalar altn sikke ile deniyor fakat vergi eklinde hazineye geri dnyordu (Herrin, 2010, s.210-13). Devlet, eitli alanlardan vergi geliri elde etmesine ramen, her zaman iin en nemli vergi kayna tarmsal alanlar ve bunlar ileyen kk kyller olmutur. Bu yzden Orta Bizans Dneminde devlet, temel vergi deyici grubu olan kk arazili zgr kyllerin byk toprak sahiplerince ele geirilmesini engellemek iin nlemler almaya almtr. Bizans Devleti toplad SIRA SZDE vergileri nasl kullanyordu?

SIRA SZDE

DNELM

ERKEN DNEM BZANS EKONOMS

DNELM

Resim 9.2

4. ve 5. Yzyl Bizans Ekonomisi

mparator Dioklitianos (284-305) dneminde, Dou Roma mparatorluunun yllk geliri, tm Roma mparatorluunun toplam geDKKAT liri olan 18.000.000 solidus zerinden 2.400.000 solidusdur. Aslnda Dioklitianos baSIRA SZDE a getiinde Roma ekonomisi kmenin eiindeydi. mparator 290 ylnda kapsaml bir para reformu yapm, daha sonra 301 ylnda AMALARIMIZ Maksimum Fiyat Ferman (Latince: Edictum De Pretiis Rerum Venalium) ile enflasyonu dizginlemeye almtr (Resim 9.2). K T A P Bu fermanla maalar ile binden fazla rnn fiyatlar sabitlenmi ve fazla fiyat bien tccarlar lm cezasyla tehdit edilmitir. UyTELEVZYON gulamaya konulan tavan fiyatnda yer alan rnler arasnda eitli besin maddeleri (sr eti, tahl, arap, arpa gibi), giyim eyalar (ayakkab ve kuma gibi), deniz ticaretindeki nakliNTERNET ye giderleri ve haftalk cretler yer almaktadr. Ancak Dioklitianos dnemi sonunda enflasyon ve fiyatlara hile kartrlmas gibi nedenlerden dolay, Maksimum Fiyat Ferman neredeyse yok saylmtr. Dolaysyla ekonomi Konstantinosun (306-337) para reformuna kadar istikrara ulaamamtr. Dioklitianosun sistemine gre vergi olarak zirai kazancn yzde 10u alnyordu. Bu vergi orannn, kylnn deme gc snrlar iinde kalmas sistemin uzun mrl olmasn salamtr. nk Anadoluda Dioklitianosun koyduu vergi sistemi 20. yzyln balarna, Osmanl mparatorluunun yklna kadar byk lde devam etmitir.
S O R U

Maksimum S O R U Fiyat Fermannn bir D Kparas. KAT YunanistanGerakideki Aziz Ioannes SIRA SZDE Chrysostomos Kilisesinin kapsnda AMALARIMIZ yeniden kullanlm. Kaynak: http://en.wikipe dia.org/wiki/ File:Prices_ T E edict.jpg LEVZYON
K T A P

NTERNET

9. nite - Bizans Ekonomisi

205

Dioklitianosdan mparator Markianosa (450-457) kadar olan dnemde Dou Roma mparatorluun nfusu ve tarm retimi inie gemitir. Markianos dneminde ise nfusun yzyllardan beri ilk defa arttn grlmektedir. (Treadgold, 1997, s. 146-147) (Resim 9.3). Bunda Markianosun ar harcamalar kontrol altna alan mali politikalar ve tahrip edilmi blgeleri yeniden yaplandrmasnn etkisi byktr.
Resim 9.3 450 ylnda Balkanlar ve Anadoluda kentlerin dalm Kaynak: M. Hendy, Studies in the Byzantine Monetary Economy, c. 3001450 (Cambridge, 1985), 71, map 14.

100 200 300km 320

6. Yzyl Bizans Ekonomisi

mparator I. ustinianosun, (527-565), I. Anastasios (491-518) ve I. ustinos (518527) dnemlerinden yaklak 29 milyon solidusu miras olarak ald bilinmektedir. I. ustinianos ile birlikte yllk gelirinin 5 milyon solidus olduu dnlrse miras kalan bu miktar ok nemlidir (Harl, 2008; Harl, 1996). I. ustinianosun Kuzey Afrika ve talyay ilhak etmesi, Bat Romay Dou ile birletirmesi Akdeniz ticaretini canlandrm ve iktisadi kalknmay beraberinde getirmitir. Bizans mparatorluunun 530l yllardaki hzl bymesi, ok miktarda talepkar insan topluluu (yaklak 30 milyon) olumasna neden olmutur. Ancak bunun yannda i gc-ii snf, doal kaynaklar, sabit sermaye (ara-gereler, imalathaneler, nakliye gereleri, iftlik hayvanlar, silahlar) ve dner sermaye gibi (hammadde stoklar, baslm sikke ve sikke basm iin gerekli maden ve malzemeler) verimli bir arta da neden olmutur (Laiou ve Morrisson, 2007, s. 24). Bu gelimeler birok kyn kk kasabalara dnmesini beraberinde getirmitir. Bu kasabalar, kk apl ticaret ve imalathaneleri sayesinde bir pazara dnmtr. Bu pazarn sahipleri ise tekstil retimi yapanlar, demirciler, altn iileri, giriimciler, ta ustalar ve marangozlardr. Bu gelimeyle kasabalar, blgesel ekonomide ksmen ehirlerin yerini almtr (Morrisson ve Sodini, 2002, s.179-181). Batda ngiltereye, douda Kzl Deniz ve Hindistana kadar yaylan ticaretin, 6. yzyln ortalarna kadar ayrcalkl bir konumda olduunu grmekteyiz. Olduka fazla gelien ticaret anda, devlet maliyet fiyat ve sat fiyat arasndaki farktan ka-

206
Litrji: Bir dinin trenlerine ve tapnma biimine ilikin kurallarn tmdr. Litrjik ise litrjiye ilikin olgular niteler. rnein kilise hazinelerinde yer alan; sann bedenini sembolize eden ekmein konduu tepsi (paten) ve sann kann sembolize eden arabn konduu kadeh (kalis) litrjik objelerdir. Mimari Plastik: Mimaride yapy statik ve estetik adan tamamlayan elemanlardr. rnein; stun bal, kemer, aritrav, friz, sve, korkuluk levha ve stunlar, litrjik ilevi olan altar, kiborium, ambon, templon. Sbvansiyon: Devlet tarafndan toplum karlarn gzeterek retimi veya ihracat eitli ekillerde etkilemek ve yerine gre reticileri/ihracatlar korumak ve tevik etmek amacyla para ya da para olarak ifade edilebilecek dier ekillerde verilen karlksz mali yardmlara denir. Pound: Bizans Dneminde, Ge Roma poundunu (litra) esas alan Bizans poundu kullanlmtr. mparator I. Konstantinosin kabul ettii orijinal pound (litra, 327,45 gram), 12 ounce ve 72 solidiye eittir. Ancak gnmze gelen rnekler, nomisma ve poundun arlnn deiebildiini gstermektedir. Bir pound; 4.-6. yzyllar arasnda 324 gr., 6.-7. yzyllar arasnda 322 gr., 7.-9. yzyllar arasnda 320 gr., 9. yzyl ile 13. yzyl ba arasnda 319 gr.dr, daha sonra bu deer 319 gr.n da altna dmtr. Ayn ekilde nomismann arl da 4.55 gr. ile 4.00 gr. arasnda deimektedir (Acara, 2005, s. 51).

Bizans Tarihi

zan salamaktadr. Devlet ayrca ticaretin faaliyet alanlarn da politik ve diplomatik anlamalar ile kontrol etmektedir. ustinianos dnemi zellikle ina faaliyetlerinin maliyeti ve yaplarn kalitesi asndan ok nemlidir. Ancak bu inaatlar bteye ok byk ykler getirmitir. Bakent stanbulda Aya Sofya Kilisesi, Aziz Poliefktos Kilisesi, Azizler Sergios ve Bakhos Kilisesi, Efesde Aziz oannis Bazilikas ve Yunanistanda Kavala yaknlarndaki Filippi B Bazilikas bu maliyetli kkl deiimin kantlardr. Bunlarn yan sra ayn etki Ravennadaki San Vitale Kilisesinde ve kuzey Suriyedeki bn-i Vardan Kasr Kilisesinde de hissedilmektedir. Dnem kaynaklarnda Aya Sofyann yap maliyeti abartlm gibi grnse de, bu yap iin muazzam bir i gc gerekmitir. Yap elemanlarna, litrjik objelere ve mimari plastiklere 1.04 ve 1,3 milyon solidus arasnda bir harcamann yapld bilinmektedir. Grld zere Bizans ekonomisi iinde ina faaliyetleri imparatorluk halk iin nemli ve gerekli olarak deerlendirilmektedir. Kilise yapmlar yada onarmlar dine olan saygy gsterse de bir kazan kaps ve bir dizi meslek gruplarnn da geim yolu olduu unutulmamaldr. (Morrisson ve Sodini, 2002, s.187-89). Askeri ihtiyalarla ilgili hkmet harcamalarn ve imparatorluk saray giderlerini karlamann; bakent ve dier ehir merkezlerinin beslenmesini, ipek, maden eyalar ve ikonalar gibi ok aranlan lks eyalarn retimini karlamann en etkili yolu arazi ve nfusu vergilendirmektir. I. ustinianos gibi imparatorlarn ynetimi altnda, kiliselere yaplan harcamalar, dier inaatlar (sur ve kpr inalar, su kemerlerinin onarlmas gibi) arazi ve insanlardan alnan dorudan vergilerle, ticaretten alnan dolayl vergilerle elde edilen hslat am olabilir. Ancak baarl seferlerden elde edilen ganimet, yeniden fethedilen yerlerin merkezi hkmetin vergi alanna sokulmasyla dengelenmitir (Herrin, 2010, s. 213-14). Romadan miras alnan sosyal yaam ve ekonomik sistemin dzeni 6. yzyln ikinci yarsnda ciddi bir gerileme yaamtr. Bu gerilemenin nedenlerini yle sralayabiliriz. 541/2 ve 558, 573/4 yllarnda yaanan veba salgn ile nfusunun neredeyse %30u kaybedilmitir. zellikle byk ehirler krsal alanlara gre vebadan daha ok etkilenmitir. nk vebann balca yaylma yolu gemi yolculuklardr. Dolaysyla gebe olmayan yerleik halk ve byk limanlardan uzak yaayan kyller daha az etkilenmitir. Ayrca veba salgnna ek olarak suiei salgn, 526, 528, 580 yllarndaki birka byk deprem, devlet btesinden ok para harcanan ve uzun sren savalar (535-55 yllar arasnda talyada Gotlarla, 540-5, 572-91 ve 605-28 yllar arasnda Araplarla, Balkanlarda Avarlar ve Slavlar ile) imparatorluun mali gcn olumsuz etkilemitir. Mali durumu olumsuz etkileyen bir baka sebepte, I. ustinianosun yeniden geri ald topraklarda snrlar korumak amacyla dman lkelere dedii sbvansiyonlardr. I. ustinianos, Sasani mparatorluu ile yaplan savalarda sbvansiyonlara ok fazla para harcamtr. Sbvansiyonlar varisleri tarafndan da devam ettirilmitir. rnein II. ustinos (565-578), Avarlara bar iin 80.000 gm sikke demitir. II. Tiberiosda (578-582) 4 yl boyunca 7.200 pound deerinde altn hibe etmitir (Norwich, 1999, s.85).

9. nite - Bizans Ekonomisi

207

ORTA DNEM BZANS EKONOMS 7 - 9. Yzyl Bizans Ekonomisi

7. yzyl sresince, Bizans mparatorluu kendini tam anlamyla demografik, politik ve ekonomik bir krizin iinde bulmutur. Aslnda kriz 6. yzyln ikinci yarsnda byk lde veba ve vebann nfus zerindeki arpc etkileri sebebiyle balamtr. Bu durum dnemin askeri ve politik unsurlaryla daha da glenmitir. I. ustinianosun imparatorluu srasnda yksek bir refah dzeyine ulaan imparatorluk 7. yzyln ortasnda ok farkl bir devlet ve ekonomi yaps sergilemektedir. Slav, Avar, Pers ve Arap saldrlarna kar koyma imknn azaltan askeri kriz sonras, imparatorluun baz zengin blgeleri kaybedilmi, dierleri ise neredeyse srekli saldr altnda kalmtr. Bu kriz 8. yzyln sonlarna kadar srmtr (Laiou, 2002, s.1145). 7. yzyldaki Mslman fetihlerinin kargaal dneminde, arazi kayplar ve dman saldrlar ok sayda mlteci oluturmutu. nsanlar daha gvenli blgelere kat iin merkezi ynetim, imparatorluun merkezindeki alan dnda vergi tabannn izini kaybetmitir. Dolaysyla devletin vergileri toplama kapasitesini yeniden kazanmas iin yllarn gemii gerekmitir (Herrin, 2010, s. 214). Ticaret ve alveri devam etmesine ramen, retimin azalmas ve geni alanlardaki iletiimin kesilmesiyle beraber ekonomi olduka zarar grmtr. Arkeolojik veriler de para dolamnn cansz hale geldiini gstermektedir. rnein Korintos, Atina, Efes, Sard, Afrodisias, Antakya ve Bergama gibi vilayetlerde yaplan kazlarda 688 ile 820 yllar arasnda bastrlan bronz sikkeler ok az sayda ele gemitir. mparatorluun 6. ve 7. yzyl balarna kadar para basan darphanelerinin says da 7. ve 9. asrlar arasnda ciddi olarak azalmtr (Resim 9.4-9.5) (Morrisson, 2002).
Resim 9.4 6. ve 7. yzyllar arasnda Bizans Darphaneleri Kaynak: C. Morrisson, Byzantine Money: Its Production and Circulation, The Economic History of Byzantium: From the Seventh through the Fifteenth Century (Edt. A. E. Laiou) (Washington, D.C., 2002), map.1a.

208
Resim 9.5 7. ve 9. yzyllar arasnda Bizans Darphaneleri Kaynak: C. Morrisson, Byzantine Money: Its Production and Circulation, The Economic History of Byzantium: From the Seventh through the Fifteenth Century (Edt. A. E. Laiou) (Washington, D.C., 2002), map.1b.

Bizans Tarihi

Mslman fetihleri ve ikonakrclk tartmalarnn yer ald 7. ve 9. yzyllar aras Bizans tarihinde Karanlk Dnem olarak adlandrlmaktadr. Ancak ekonomi asndan bu yllarn ok da uzun srmedii sylenebilir. Ekonomik krizin atlatlmasnda devletin rol byktr. rnein kriz dnemlerinde, devlet ekonominin tarmn etrafnda yeniden dzenlenmesini salamtr. Krsalda para dolamn kolaylatran bir sistemle devlet gdml ekonomi yaplandrlmtr. gc ktlnn etkileri de miras yolu ile ele geen mallarn kiralar ykseltilerek azaltlmaya allmtr. 769 ylnda da vergilerin nakit olarak denmesi art, devletin bunlar maa olarak datmasna olanak vermitir. Buna ramen ekonomik hayatta devletin tam bir ynetimsel kontrol uygulam olduu sylenemez. Krsal ekonomi kk iftlik sahiplerinin, al-veri ekonomisi denizcilerin ve tccarlarn elindeyken hububat ve ipek gibi nemli hammadde ve ticari mallarla ilgili iler devlete aittir (Laiou, 2002, s. 1146). 7. yzyln sonlarndan itibaren, imparatorluk ynetimi Balkanlarn i blgeleriyle Anadolunun dousundaki temalara doru yaygnlatrlmtr. Bu blgelere vergileri toplayabilmek ve yeni kaytlar tutmak zere stanbuldan memurlar gnderilmitir. Bu memurlar nfus saym yaparak, arazilerin verimliliini de deerlendirmilerdir. rnein arazi kayalk ve tarma elverili deilse, ekilebilir yerlere ve otlaklara gre daha dk vergilendirilmitir. Ayrca bu memurlar tarafnda kyl hanelerinin sahip olduu domuz, kei ve yk hayvanlarnn da kaytlar karlmtr. Belli bal vergi kaynaklar ise zeytinlikler, zm balar, dut fidanlklardr (ipek endstrisini desteklemek iin). Bunun yannda baz rnlere, rnein erguvan rengi boyann yapmnda kullanlan iskerlete (dikenli salyangoz) muafiyet tannmtr (Herrin, 2010, s.214). 8. yzyln sonu ve 9. yzyln banda nemli ekonomik aktiviteler gze arpmaktadr. 747 ylnda veba, yaygn ve etkili olsa da nfus artndaki toparlanma dikkat ekicidir. eitli sektrlerde toparlanmann e anllyla birleen bu unsur

9. nite - Bizans Ekonomisi

209

mali sistemin yeniden yaplandrlmasyla ilikili olmaldr. Mali sistem I. Nikiforosun (802-811) sorumluluunda yeniden dzenlenmi ve daha etkili hale gelmitir (Laiou, 2002, s. 1147). I. Nikiforosun ald nlemlerden, tam manasyla gelimi bir para ekonomisinin varl aka grlmektedir. rnein imparator Trakyada vergi olarak ok miktarda altn toplamay amalamtr. Kimi zamanda vergilerin orann %50 arttrm ve daha nce vergiden muaf olan hayrsever vakflar vergiye tabii tutmutur (Herrin, 2010, s. 215). Mali sistemdeki yaplandrma ekonomi ve politikada verimli bir dnemin balangc olmutur. Dnemin harcamalar yllk gelirle kyaslandnda olduka fazla olmasna ramen 8. yzyln sonunda, kii bana alnan vergi ve alan vergisi imparatorlua altn sikke olarak yaklak 1.600.000 nomismata yllk kazan salamtr. Sonu olarak Bizans ekonomisi kendi kendine yetmi ve karanlk ada zenginlemitir. Bizans Devletini 7. yzyl boyunca etkileyen ekonomik krizin sebepleri SIRA nelerdir? SZDE
D imparatorlua NELM 9. yzyln banda devletin harcamalar, Mslman ordularnn 806 ylndaki aknlar ve I. Nikiforosun 50.000 altn sikke fidye ve yllk 30.000 altn sikke hara demeye zorlamasyla bir art gstermitir (Norwich,S 1995, O R U s. 6). mparator Teofilosda (829-842) Badat halifesini etkilemek iin, Badat halkna 36.000 altn sikke datm ve 838 ylnda halifeye 100.000 altn dinar demeye zorlanmDKKAT tr. 800l yllarn banda Bizans ekonomisinin canlanmas, mparator Teofilosun varislerine imparator hazinesi iin 842de 7.000.000 nomismata brakmas faktrSIRA SZDE ne balanabilir (Treadgold, 1997, s. 445). 9. yzyln ikinci yarsnda da kii bana den vergi ve alan vergisi imparatorlua yllk yaklak 2.900.000 nomismata kazan salamtr. AMALARIMIZ Bizans ekonomisinin genilemesinde, yeniden nfus art ve tarma dayal ortaa ekonomilerindeki genel durum nemli unsurlardr. nk ilenen alanlar geniledike zirai retim de genilemitir. ehirlerin 8. yzyln K sonunda T A P tekrar gelimeye balamas 12. yzyla kadar artarak devam etmitir. Nfusun art, kentte oturanlarn saylarnn artmas, retimdeki art ticareti de canlandrmtr. stanbul blgesel ve blgeler aras merkez olarak zelliini kaybetmeden T E L E uluslar V Z Y O N aras ticaretin nemli bir deposu olarak ilev grmtr. Selanik gibi dier kentsel merkezlerde blgenin ekonomisinin birletirilmesinde etken olmutur. Eyaletlere ait ehirler de gelimeye balamtr. Eyaletlerde olmasa da stanbulda ticaret ile ilgili ba N Tzg ERNET z dzenlenmeler yaplmtr. rnein tahl ve imparatorlua ipekler gibi nemli mallar imparatorluk mdahalesine tabiiydi. mparatorlua ait ipeklerin retimi genellikle imparatorlua ait atlyelerde gerekletirilirdi. stanbul iinde, hkmet ar fiyat dalgalanmalarn engellemek iin de tedbirler almtr (Laiou, 2002, s. 1148). Krsal kesimin ve tarmsal ekonominin gelimesi ise kylerdeki serbest iftilerin elindeydi. Kyler bu ekonomik yapda krsal ekonominin ynetimsel bir birimi olarak karmza kmaktadr. Devletin en nemli gelir kayna ifti nfustan ald vergiler olduu iin iftiyi korumaya ynelik nlemler alarak ve geni arazi sahiplerinin yaylmasn engellemitir. Vergilerin altn olarak toplanmas ve brokrasi gibi dier giderlerin de altn olarak demesi ile devlet, sadece para basmn deil madeni paralarn dolama konma srecini de kontrol etmitir. Sonu olarak ekonomi aamal bir gelime ve refah dnemine girmitir (Laiou, 2002, s. 1149). Kyllerin haklarn koruyan devletin amac imparatorluun vergi tabann kontrol

9. ve 10. Yzyl Bizans Ekonomisi

SIRA SZDE

DNELM S O R U

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

NTERNET

210

Bizans Tarihi

altnda tutmakt. Devlet vergilerini deyen zgr kylleri korumay amalyordu. nk gl toprak sahipleri ou kez vergi memurlarna kar direnebilir ya da vergi muafiyetleri talep edebilirdi (Herrin, 2010, s. 218). Ancak geni arazi sahiplerinin yaylmasn engellemeye alan devlet tutarsz bir rol oynamtr. nk devletin kendisi en byk toprak sahibiydi. Bu sistem baz ihtiyalara iyi hizmet etmi olabilir, ancak ileriki ekonomik byme iin engeller oluturmutur. nk sistem krsal kesimde, tarmsal ekonominin bymesinin avantajn kullanarak kazanlarn topraa yatran aristokrasi yelerine veya daha zengin iftilere hizmet etmi, bireylerin mlk sahibi olmasn engellemitir. Bu nedenle sistem hzl bymenin yoluna engeller koymutur (Laiou, 2002, s. 1149). Yabanclarn ky arazisini satn almasna izin verilmiyordu. Ama imparatorun cmertlii ile bireylere tahsis edilen zel arazili mlklerin varl, krsal evrede yeni bir gcn olumasna yol amtr. Daha nce arazi parsellerine sahip olan kyller, krsal alann toplumsal yapsn tehdit eden bu yeni ve gl arazi sahiplerinin kontrolne girmitir. Buna ramen uzun dnemli tarma olan gveni genellikle ekonomik genilemenin bir gstergesi olarak deerlendirebiliriz (Herrin, 2010, s. 218).

11. ve 12. Yzyl Bizans Ekonomisi

Bizans ekonomisinin pek ok sahas 11. ve 12. yzyllar sresince bymtr. Bu dnem, nfusun srekli artmas, byk kentleme, btn sektrlerde artan retim, imal edilen lks rnler, orta dzey pazar iin tketim rnleri ve kitlesel tketim mallarnn retimindeki art ile karakterize edilebilir. Bu yzyllarda gelien teknik dzeydeki baz yeniliklerin retimdeki art etkiledii sylenebilir. Bu yenikleri, antik alardan beri bilinen bahar buday yerine 11. ve 12. yzylda tarmda, yulaf ve avdar gibi yeni ekinlerin gelitirilmesi, 10. yzyldan beri var olan su deirmenlerinin etkin kullanm, daha nce ilenmemi alanlarn genilemesi, genel olarak hem iftilerin hem de toprak sahiplerinin toprak geliimine katlmas eklinde sralayabiliriz. 11. yzylda ekonomiyi olumsuz etkileyen faktrler de vard. rnein X. Konstantinos Dukas (1059-1067) maliye idaresine, memuriyetleri para ile satmak yntemini getirmitir. Hkim tabaka olmalar sfatyla da talepleri artan memurlar devletin masraflarn bytmtr (Mango, 2008, s. 66). Kiliseye yaplan balar, manastrlarn ar vergi yknde bireysel ve ayrcalkl davranmalar Kuzey Yunanistandaki ayaklanmalara da temel oluturmutur (Ostrogorsky, 1999, s. 317). Ayrca mparator IX. Konstantinosun (1042-1055) parann deerinin drlmesi ve kaynaklarn ordu yerine stanbul iin kullanlmas gibi uygulamalarn kapsayan mali politikalara geri dnlmtr. stelik X. Konstantinos, imparatorluun iinde olduu ekonomik problemleri grmezden gelip, siyasi ve uluslararas problemleri hediyeler ve armaanlar ile zmek istemitir (Demirkent, 1992, s. 216; Cutler, 2001, s.256; Hendy, 1985, s.576). Tarmsal sektr 12. yzylda baskn hale gelerek belirgin bir genileme gstermitir. 10. yzylda kk toprak sahiplerine salanan korumalar artk uygulanmadndan toprak pazar zgr hale getirilmitir. Yeni mali politikalar ile de ifti ok vergilendirilmi ve emlak sahiplerine ayrcalklar tannmtr. Bu ayrcalklar kamu memurlarna, pek ok mal sahibine ve talyan tccarlara yarar salarken, ayrcalkl olmayan gruplar zerinde zararl etkileri olmutur (Laiou, 2002, s.1151). rnein 10. yzyln sonunda Venediklilere vergi kolayl salanmas gibi. Venediklilerin anakkale Boazna giren gemilerinin her birinden alnan 30 altn soli-

9. nite - Bizans Ekonomisi

211

dus 17ye indirilmitir. Bu durum batl tacirlerin stanbulu balca pazarlar olarak grmelerini garanti etmenin bir yolu olarak dnlse de, hala vergi demek durumunda olan yerel tacirleri olumsuz olarak etkilemitir (Herrin, 2010, s. 221). Bu yzyllarda artan kentleme ile birlikte ehirler alveri merkezleri olarak grlmektedir. lgin olan ayn zamanda ehirlerin krsal kesim gibi fakat daha az oranda endstriyel retimin merkezi haline gelmeleridir. rnein seramik ve cam pek ok ehirde fazla miktarda ve farkl teknikte retiliyordu. malat geni lekliydi ve hem ayrmc pazarn hem de lks pazarn ihtiyacn karlyordu. Teknik yenilikler ise seri retime imkn veriyordu. Yerel seramik rnlerinin, imparatorluun eitli blgelerinde ok sayda ele gemesi, talepte artn, retimde artn ve retimde ticarilemenin kant olarak deerlendirilmektedir. pek retimi ve yaylm da dikkat ekicidir. 1000 yl civarnda, daha gelimi el dokumasnn yaylmasnn nedenleri arasnda da teknik yenilikler vardr. Fakat daha nemlisi, 11. ve 12. yzyllarda imparatorluun eyaletlerindeki retimin artdr. rnein Yunanistandaki baz kentler (Korintos, Andros Adas gibi) hem ipek retim merkezi olarak hem de tarmsal ekonomiyle balantl olarak endstriyel rnler arasnda bulunan ham maddelerin retildii merkezler olarak stanbula katlmtr. pek retimindeki art, yksek gelire ve sosyal statye sahip olan aristokrasinin ve kentli orta snfn artan talebine balanmaktadr (Laiou, 2002, s.1151-52). 11. ve 12. yzyllara ticaret asndan bakldnda, tccarlar ve para, altn gibi tanr deerlerin ticaretiyle uraan kimselerin stanbulda geni, zengin ve gl bir grup oluturduunu grmekteyiz. Hem ticaretteki hem para dnmndeki aktiviteler eyaletlere ve uluslar aras pazarlara da yaylmtr. Bu da beraberinde rekabeti getirmitir. Ticaretin 12. yzylda artmasna 1082de Venediklilere, 1111de Pisa ve 1155 ylnda Cenovallara verilen imtiyazlar da neden olmutur. Bizans rnlerine batdan gelen talep ise Bizans retime ve dolaysyla da fiyatlarn ykselmesine tevik etmitir (Hendy, 1970, s. 40; Day, 1977, s. 289-301). Ayrca bu durum dou Akdenizde etkin olan btn tccarlara uygulanan deniz hukukunun geliimine sebep olmutur. Ancak dzenlenen kanunlarda yabanc tccarlarn korunmas esas alnd iin Bizansl tccarlar ayrcalkl bir konumda deildir (Laiou, 2002, s.1152). Zaten imparatorluun kamu hizmetlerine ve araziye yatrm yaplmas konusundaki srar Bizansllar ticari faaliyetlerden uzaklatrmtr. Tacirler, snrlamalar ve kontrollerle engellenmitir. Dolaysyla mparatorluun ticarete kar olan bu tutumu daha esnek ekonomik kurumlarn gelimemesine neden olmutur (Herrin, 2010, s. 222). Hazinenin ve para stoklarnn azalmasna neden olan askeri ve politik baarszlklar sebebiyle 11. yzyln sonunda para sisteminde bir kriz yaanmtr. Hem parasal hem de mali sistem I. Aleksios tarafndan yeniden dzenlenmitir. Ancak I. Aleksiosun Bizans devleti snrlarn genileten ve savunma gcn arttran politikasna ramen, iki nemli sorun vard. Birincisi devlet hala byk bir ordu beslemek zorundayd, ikincisi ise zellikle Anadoluda Trkler ile olan mcadele vergilerin toplamasna engel oluyordu. Dini ve dnyevi byk arazi sahiplerine tannan vergi muafiyeti ve sikke ayarnn bozulmas da krizi tetikleyen dier sebeplerdir. Sikke ayarnn bozulmas ve bunun byk llere ulamas, talyan deniz cumhuriyetlerinin Bizans ticaretine girmesi ile de ilikilidir. Bu da I. Aleksios Komninosun eski ve tam deerini korumu olan altn sikkenin yannda daha az deerde yeni sikke piyasaya srmesine neden olmutur. Bu uygulama deersiz paray piyasaya sren, fakat vergi ykmllerinden tam deerli para talep eden devlet hazinesine baz faydalar salam olmakla birlikte uzun srmemitir. nk devlet

212

Bizans Tarihi

bir sre sonra dk deerli sikkeleri de vergi olarak kabul etmek zorunda kalmtr (Ostrogorsky, 1999, s. 339,341) I. Aleksios Komninos, altn para ayarlarn sabitlemek ve piyasadaki para eksikliini gidermek iin daha kk birimlerde ve ierlerindeki altn ve gm oran dk yeni para tipleri basmtr. Bu deneme piyasadaki sikke ihtiyacn giderse de; iinde altn oran yksek sikkelerin piyasadan hzla kamasn engelleyememitir.
SIRA SZDE

11. yzyldaSIRA ekonomiyi SZDE olumsuz olarak etkileyen faktrler nelerdir?

D Latinlerin N E L M stanbulu igal etmesi sonucu, mparatorluun paralanma1204 ylnda s, Trkler ile mcadeledeki toprak kayplar ve talyann Akdeniz ile Karadenizde genilemesi Ssreleri, aratrmaclar tarafndan Bizans ekonomisinde kayp 13. O R U yzyl olarak deerlendirilmektedir. 12. yzyln son eyreinde 1185 ylnda mparator II. saakios Angelos iktidarnda, yoksul halkn saray basarak 1,200 pound DKKAT altn ve 3,000 pound gm yamalamas, 1195de Kutsal Roma mparatoru VI. Henrynin Bizans mparatoru III. Alexios Angelosu 1,000 pound altn haraca baSIRA SZDE lamas ve 1204de III. Alexiosun stanbuldan kaarken hazineden 1.000 pound altn (72,000 iperpiron) almas bu kayp yllarnn balangc olmutur (Jakoby, 2006, s. 81; Norwich, 1995, s. 153, 163; Harris, 2003, s. 148-149). AMALARIMIZ 1204-1261 yllar arasnda stanbulda Latin egemenlii gz nnde bulundurulursa, Bizans ekonomisi iin 1261e kadar ne olduunu sylemek gtr. Aratrmaclar bu K dnem T A iin P genellikle znik mparatorluu zerine odaklanr. nk znik en nemli halef devlettir. Fakat Srp, Bulgar ve Latinlerin elinde baka halef devletler de vardr. Dolaysyla VIII. Mihailin stanbulu yeniden ele geirmesine kadar olan srede, ekonomik btnlemeyi salama grevini yapan tek TE L E V Z Y Ogeleneksel N bir ehir olmadn, bunun yerine blgesel ekonomilerin ortaya ktn grmekteyiz. nceden yrrlkte olan zellikte ve korumalara sahip birletirilmi bir blgesel pazar yoktur. Ancak 13. ve 14. yzyllarda ticaret btnletirici bir rol oynaNT E R N E Ttalyanlarn elinde olduu iin bu btnletirmenin talyanlarn mtr. Fakat ticaret kontrol altnda gerekletiini ve onlarn ilgilerine hizmet ettiini dnebiliriz. 13. yzyln sonlarna doru iki nemli talyan deniz ehri, Venedik ve Cenova, yeniden yaplanan imparatorlukta ticaret sisteminde baskn olmalarn salayacak ticari ayrcalklar almlardr. Bunun yan sra, stanbulda 1261 ylnda Bizans egemenliinin yeniden kurulmasyla beraber Bizansl tccarlarn alanda olmad da hatrlanmaldr (Laiou, 2002, s.1156-57) 13. yzyl ile ilgili dnem kaynaklarnn azlna karlk, znik imparatorluunda nfusun ykselmeye devam ettii ve tarmsal retimin, imparatorlar tarafndan alnan nlemlerle gelitirildii sylenebilir. Ancak kentsel ekonomi az bilinmektedir. nk Bizansn sanayisi saraya balyd ve stanbul, Latin igalinde olduka zarar grmt. Sard kenti, znik mparatorlarnn politikalar sayesinde olsa gerek, seramik ve cam imalat ile ilgili bir gelime gstermitir. Fakat Korintos ve Atina gibi baz kentlerdeki retim 14. yzylda da devam ederek dmtr. rnein Korintos cam endstrisi gerilemi ve Venedik cam endstrisi rnleri ile yer deitirmitir. Bu dnemde Avrupa, Dou Akdenizdeki politik deiimler nedeniyle artk al veri ekonomisine ve hatta imalata hkmeden bir yapya sahiptir. Dolaysyla Bizans ekonomisi kresel olarak genileyen pazarlardan faydalanamamtr. Bu sebepten tr 13. yzyl Bizans ekonomisi sz konusu olduunda kayp yzyl olarak adlandrlmaktadr (Laiou, 2002, s.1158).

DNELM S O R U

GE DNEM BZANS EKONOMS

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

NTERNET

9. nite - Bizans Ekonomisi

213

1261 ylnda stanbulun tekrar Bizansn bakenti olmasndan sonra da tarmdaki gelimeler nceki dnemin devamll niteliindedir. Nfus, 14. yzyln balarna, belki de 1340larn bana kadar artmaya devam etmitir. 14. yzyln ilk yarsnda, ifti nfusun bir ksmnn yoksullamas igcne azalan geri dnn delili olarak karmza kar. Yoksullamann ise 10. yzylda tarmsal ekonominin bymesinin avantajn kullanarak kazanlarn topraa yatran aristokrasi yelerinin geni arazilere sahip olmasyla baladn sylemek yanl olmaz (Laiou, 2002, s. 1158). Al veri ekonomisinde, uluslar aras ticaret sisteminde tccarlara salanan ayrcalklara sahip ve dou Akdenizde koloniler kurmu bata Venedik ve Cenevizliler olmak zere talyanlar baskndr. Bat Avrupa kkenli seri retim ile imal edilen rnlerin daha dk maliyetleri nedeniyle Bizans imalat giriimleri klmtr. Bu durum beraberinde Bizans zanaat retiminde de neden olmutur. Bu dnemde al verie bal ikinci bir gelime blgesel ve yerel ticaretle ilikilidir. Bu pazarlarda, yabanc tccarlar belirse de, yerel tccar, zellikle Bizansl, nemli bir rol oynamtr. Hem yerel ve blgesel pazarlarn ihtiyalarna hizmet ederek kendi adna hem de talyanlara arac olarak hizmet etmilerdir. Paleologos hanedan, ekonominin yeniden yaplandrlmasnda gemitekinden daha az rol oynamtr. rnein iftiler zerindeki vergi yk artm, ama devlet bundan kar etmemitir. Devlet alveri ekonomisi zerinde baz geleneksel kontroller almaya ve talyanlara verilen ayrcalklar snrlandrmaya alsa da baarl olamamtr (Laiou, 2002, s.1159-60). Bakenti yeniden yaplandrmaya alan VIII. Mihail Paleologosun kaynaklar yeterli deildi. stelik 1282 ylnda Sicilya Kralln istila etmek iin Aragon kral III. Petere 60,000 iperpiron gibi yksek bir rvet demek iin devlet hazinesini boaltmak zorunda kalmtr (Harris, 2003, s. 180). Bizans devletinin varlnn son yz yl hakknda sylenecek ok az ey bulunmaktadr. Blgesel savalar, byk toprak kayplar, iftilerin fakirlemesi, btn Avrupay etkileyen veba ve Osmanlnn genilemesi Bizans ekonomisini olumsuz etkilemitir. stelik Mool Barnn bitimi ile stanbul ekonomik nemini yitirmeye balamtr. nk artk Msr dou lks ticareti iin Asyann merkezi ve kuzeydeki ticaret gzerghlarna bal olanlarla kyaslandnda daha gvenli ve kazanl hale gelmitir. Venedik ve Ceneviz arasndaki ar rekabetin de Bizans zerinde olumsuz etkileri vardr (Laiou, 2002, s.1156-57). stanbulun Osmanllar tarafndan fethedilmesinden hemen nceki yllarda, nfusunun 70,000 olduu bilinmektedir. Bu yllarda artk devletin ticaret zerindeki ve cret mekanizmalarndaki etkisi, hatta sikkelerin baslmasndaki kontrol bile kaybolmutur (Magdalino, 2002, s.535-536). Ge Bizans Dneminde Bizans zanaat rnlerindeki dn sebebiSIRA nedir? SZDE

perpiron: I. Aleksios (10811118)un tedavle soktuu bir yz ukur, bir yz bombeli altn sikke. Bu sikkeler nmismatik literatrnde scyphate=sikifos (ukur) olarak adlandrlr. Mool Bar: Mool mparatorluunun fetihleri sonucu, 13. ve 14. yzyllarda fethedilen geni Avrasya topraklar zerinde yaayanlarn sosyal, kltrel ve ekonomik yaamlarn etkilemi olduu iddia edilen istikrar tanmlamak iin kullanlr.

TCARET, RETM, LONCALAR VE VERGLER Ticaret

SIRA SZDE

DNELM

DNELM S O R U

Ticaret, Bizans ekonomisin temel alanlarndan birisiydi. Devlet, S ithalat O R U ve ihracat %10 olarak vergilendirmitir. mparatorluun en nemli ticari metalar tahl ve ipektir. 7. yzyldaki Arap yaylmas Bizans ticaretinin tahldan salad sermayeKKAT yi olumsuz olarak etkilemitir. 9. ve 10. yzyldaki nfus art D da, tahla duyulan ihtiyac arttrdndan Devlet tahl tedarikinde ve cretlendirmesinde nemli rol SIRA SZDE oynamtr (Laiou, 2002a, s. 720).
AMALARIMIZ

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

K T A P

214

Bizans Tarihi

Eparhos: ehirde en yksek dereceli memur (Vali). Eparhos yasa ve emirlerin devamlln salamak ve kamu hizmetlerinden sorumludur.

Bizans Devleti ipei hem demelerde hem de diplomatik ilikilerde kullanyordu. Erken Bizans dneminde ham ipek inden satn alnm ve altn simli kumalar haline getirilerek uluslar aras pazarda yksek fiyatlarda satlmtr. I. ustinianosdan sonra ise ipek imalat, devlet tekeline girmi ve sadece imparatorlua ait atlyelerde ilenerek satlmtr (Laiou, 2002a, s. 703). stanbul ve imparatorluun dier eyaletlerinde ticareti yaplan mallarn says olduka fazladr. En nemlileri arasnda; zeytinya, arap, tuzlu balk, et, sebze, tuz, kereste, balmumu, seramik, ahap ve keten saylabilir. Bunlara parfmler ve baharatlar gibi lks maddeler de eklenebilir. Ayrca devlet adna kle ticareti de yaplmaktayd. zellikle 12. yzyln sonlarna kadar uluslararas ticaretin merkezi olarak sadece stanbul deil, Selanik ve Trabzon gibi ehirler de bulunmaktadr. (Laiou, 2002a, s. 723). rnein Afganistan ve ran yolu ile fildii, kymetli talar, eitli baharatlar, ran hallar ve ipekliler Trabzon limanna urayarak bakente ulayordu. Avrupadan ise Venedik araclyla kle, kereste, silah ve ynl kumalar getiriliyordu. Akdeniz ve Egede ise Antakya, Kbrs, Girit, dier adalar ve Yunanistan ile olan ticaret ba stanbulun zellikle tahl ihtiyacn karlyordu (Baskc, 2009, s. 201). Bizans d ticareti, eparhosun yakn denetimi altndayd. Yabanc tacirlerin bakentte ve imparatorluk topraklarnda bulunduklar srada btn hareketleri, eparhosun grevlileri tarafndan takip edilip, ticareti yasak olan kaliteli ipekli kumalar, altn ve gm gibi mallar satn almalar engellenirdi. Yabanc tacirler ehre gelilerini eparhosun brosuna bildirmek zorundaydlar (Baskc, 2009, s.205). Akdenizde 7. ve 10. yzyllar arasnda Anadolu kylar ve Karadenizde deniz tamacl Bizans ticaret gemileri ve Bizansl tacirler tarafndan yaplyordu. Ancak devletten hi tevik grmeyen ve sosyal stat bakmndan kmsenen Bizansl tacirler hakknda kaynaklar snrldr (Hendy, 1985, s. 569).

Tarm retimi ve kincil retim

Erken Bizans Dneminde grlen tarmsal igc ktl 7. yzyln sonlarna doru ortadan kalkm ve yava da olsa 8. yzyldan 14. yzyln balarna kadar srecek olan krsal ekonominin gelimesini beraberinde getirmitir. gc ktlnn ortadan kalkmas artan nfus ile paralel bir gelime gstermektedir. Sz konusu nfus artnda Balkanlardan Anadoluya aktarlan ve genellikle Bitinyaya yerletirilen Slav kitleleri etkin bir rol oynamtr. zellikle 9. yzyldan itibaren gelien daha iyi iklim koullar, gvenlik ve yeni yerleimlerin art ile de tarmsal retim artmtr. mparatorlukta nfusun ounluunu oluturan ve devletin tahl retimini salayan kesim krsal alanlarda yaayan kyllerdir. Tahl Teselya, Trakya, Makedonya ve Bitinyada yetitiriliyordu. Zeytin aalar ise Gney talya, Mora Yarmadas, Bitinya, Ege blgesi ve adalar gibi imparatorluun sahil ksmlarnda yetitiriliyordu. Olduka gzde olan tahllarn, zmlerin ve zeytinliklerin bulunduu denize yakn blgeler Bizans ekonomisinde nemli bir rol oynamtr. Balkanlar ve Anadolunun ufak bir blm ise hayvan yetitirmekle urayordu (Laiou ve Morrisson, 2007, s. 65-66; Lefort, 2002, s.232, 234-35). mparatorluun dier tm blgelerinde de buday, arpa gibi tahllar, baz ya eitleri, arap, kuru baklagiller ve havyaclk gibi retimlerin yapldn biliyoruz. Maden, seramik, tekstil ve lks objeler (cam, fildii, ipek, altn ve gm eserler) imalat ve zanaat ii olarak ikincil retim olarak deerlendirilmektedir. Kr-

9. nite - Bizans Ekonomisi

215

sal hayatn temel ara-gereleri (aletler, kaplar ve mefruat gibi) genellikle kylerde retilmitir. Aileler sepet, kandil, giysi ve seramik gibi ihtiyalarn evlerinde retmilerdir. Bunlarn fazlalarn ise satm ya da dei-toku etmilerdir. Ancak baz krsal yerleimlerde uzmanlam zel zanaat kollar da (marangozluk, demircilik, seramik, dokum ve dericilik gibi) grlmektedir (Rautman, 2006, s. 18) Seramik, sadece ortaa ekonomisinin nemli bir rn deil ayn zamanda sikkeler gibi ok nemli bir arkeolojik kant olarak karmza kmaktadr. Nfusun ok byk ksm tarafndan kullanlan seramikler iin byk bir kitlesi ve pazar olduunu dnmek yanl olmaz. Srsz seramikler tahl ve ya gibi rnleri depolamada, peynirin tuzlu suda bekletildii ya da balk ve etlerin tuza yatrld kaplar olarak, rnlerin nakliyesinde (zellikle ya ve arap ticaretinde) ve mutfak gerelerinde artan talep ile birlikte gelimitir. Srl seramikler ise daha ok ticari bir mal olarak deerlendirilmitir. Ortaa boyunca stanbul, seramik retiminin en byk merkezidir. kinci byk merkez ise Korintostur. Arkeolojik veriler bu iki byk merkez dnda da imparatorluun eitli blgelerinde yerel retimin yapldn kantlamaktadr. rnein Atina, Sparta, Mora Yarmadas, Selanik, Makedonya, Anadoluda Amorion, znik, Foa ve Sard gibi (Laiou ve Morrisson, 2007, s. 115-119; Rautman, 2006, s. 188). Tekstil phesiz ehir ve krsal kesimin en nemli retim faaliyetidir. Elde dokunmu sepet, urgan ve demelikler krsal retimin elemanlardr. Keten, pamuk, ynl kumalar, hallar ve ipek de tekstil rnleri iinde yer almaktadr. Ancak talya, Yunanistan ve Anadoluda retildii bilinen keten, pamuk ve ynl kumalar ile hallarn retim organizasyonu ve datm hakknda ok az ey bilinmektedir. (Rautman, 2006, s. 192-93). Lks objeler (cam, fildii, ipek, altn ve gm eserler), seramikten farkl olarak imparator, saray ve yksek rtbeli memurlar gibi daha kk bir pazara hizmet etmitir. Lks objelerin retimi ve ticareti imparatorluun ilk yllarndan itibaren devlet tekeline alnm ve sk bir denetim altnda tutulmutur. Bu objelerden cam eserlerin retimi, imparatorluk snrlar iinde birok merkezde birden grlmektedir. Arkeolojik kantlar stanbul dnda cam retiminin Sard, Afrodisias, Anemurium (Anamur), Amorium (Afyon-Emirda-Hisarky), Korintos ve Suriyede Gerasa gibi ehirlerde de yapldn gstermektedir. Cam eserler; ukur kaplar, kk ieler, lambalar, boncuk, bilezik, pencere camlar (kamu yaplarnda, elit tabakann evlerinde ve kiliselerde kullanlmak zere retilmi) ve cam tessera gibi rnlerden olumaktadr (Laiou ve Morrisson, 2007, s.121-123; Rautman, 2006 s. 265-266). Lks obje olarak ipek ise Bizans ekonomisinin en nemli rnleri arasndadr. Her eyden nce ipek yksek stat sembolyd. zellikle 11. ve 12. yzyllarda yksek kaliteli ipee olan talep artmtr. nk artan kentsel nfus ile beraber yksek dereceli memuriyetler para ile alnabilir bir stat haline gelmitir. Bu statlerdeki insanlarn yksek stat sembol olan ipee talepleri artm ve dolaysyla retimde arttrmtr. Yksek kaliteli Bizans ipekleri ticari pazarlama rn olmasnn yannda yabanc hkmdarlara hediye olarak verilen bir maldr. rnein Norman Kral Robert Guiscarda 1074 ylnda 100 para ipek elbise hediye edilmitir. Ayrca ipekli elbiseler yksek rtbeli memurlara maalarnn bir paras olarak da verilmekteydi. Bakent stanbul, ipein en nemli retim merkezidir. Ayrca Atina, Selanik ve Korintos yaknlarndaki Thivada ipek retim merkezleri olarak bilinmektedir (Laiou ve Morrisson, 2007, s. 126-27).

Tessera: Mozaik pano ya da demelerde de kullanlan kare eklindeki cam paralar.

216

Bizans Tarihi

Romadan devrald zengin madenlerden elde ettii hammadde ile maden endstrisi gelien Bizans mparatorluunun balca retim merkezi, bakent stanbuldur. Bakentte retilen dier lks objeler gibi maden eserlerde (altn ve gm) ncelikle imparatorluk ailesi iin retilmitir. Ancak Bizans kuyumculuk endstrisinin rnleri olan mcevherler, dier baz lks objelerin aksine ihra da edilmitir. Balkanlar, Rusya ve Avrupann deiik yerlerinde Bizans mcevherlerinin bulunmas ve bir in kralnn mezarnda 7. yzyla ait bir Bizans kolyesinin ele gemesi bu ihracat gsteren kantlardr (Krolu, 2004, s.43). pek endstrisinde de olduu gibi bu objelerde yabanclara hediye ve hara olarak verildii iin d siyasetin nemli bir esi olarak karmza kar. mparatorluk ailesi iin retilen objelerin dnda lks maden retiminin bir dier nemli ksmn litrjik objeler oluturmaktadr (Selvi, 2005, s. 84). Fildii ise Ge Antika ve Erken Ortaada, daha ok dini figrlerin ilendii diptikon, triptikon, ikonalar ile mobilya ve kap aplikeleri gibi sanatsal ve ilevsel lks sanat rnlerinin retiminde kullanlmtr. Bizans imparatorluunda dier deerli hammaddeler gibi ticaretine nem verilen ve endstrisi devlet tarafndan denetim altna alnm bir maddedir. stanbul dnda herhangi bir Bizans merkezinde fildii oymaclnn varln gsterecek yazl ya da arkeolojik kaynak bulunmamaktadr. Orta Bizans Dneminde fildii, Erken Dneme gre daha zor elde edilir olduu iin pahal bir zenginlik simgesi haline gelmitir (Selvi, 2005, s. 89, 91).

Loncalar
Bata stanbul olmak zere imparatorluun baz kent merkezlerinde esnaf, zanaatkr ve tccarlarn mensubu olduu Bizans loncalar, Bizansllarn Romallardan devrald, fakat zaman ierisinde birtakm deiikliklere uram iktisadi kurumlardr (Necipolu, 1994, s. 224-225). Ekonomik ve ticari hayatn esasn tekil eden lonca tekilat, sarayn, ordunun, halkn ihtiyalarna cevap vermek ve bunun yannda zanaatkr ile tacirlerin menfaatlerini korumak amacn tamaktayd (Demirkent, 2005, s. 159). Ge Roma ve erken Bizans dnemlerinde collegia adn tayan loncalar zerinde devletin sk bir denetim gcne sahip olduu bilinmektedir (Necipolu, 1994, s. 224-225). Ancak zellikle bakent stanbulun erken dnemdeki lonca tekilatna ilikin bilgiler olduka yetersizdir. Bununla beraber loncalar ile ilgili tek temel kaynak 10. yzyla ait Eparhosun Kitab (Eparhikon Biblion) adl resmi belgedir. Yerel retim ve ticari al-veriler Eparhos tarafndan denetlenirdi. Bakentteki loncalara ilikin bilgilerin bulunduu bu belgede de yrrlkte olan dzenlemeler bulunmaktadr. 22 blmden oluan belgede noterler, gmler, banker ve sarraflar, ipek ticareti ve ipek retimiyle ilgili be ayr lonca, keten tccarlar, parfmcler, mum imalatlar, sabuncular, bakkal ve manavlar, saralar, kasaplar, domuz satclar, balk satclar, ekmek frnclar, meyhaneci ve perakende arap tccarlar, eparhosa baz denetim grevlerinde yardmc olan legatarios adl memurlarn loncas, sr pazarlarnn mfettileri, aralarnda marangoz, mermer ustas, ilingir, duvarc, boyac ve benzerlerin bulunduu eitli zanaatkrlarn loncas yer almaktadr (Laiou ve Morrisson, 2007, s. 71-72; Rautman, 2006, s. 98-100; Necipolu, 1994, s. 224-225). Eparhosun Kitab olarak bilinen belgede demirci, seramik ustas, ayakkabc, terzi, berber, hekim gibi, bakentte olduu bilinen baz meslekler yer almamaktadr. Belgenin 10. yzylda kentteki tm loncalar deil de sadece Eporkhos un denetimi altndaki loncalar yanstt dnlmektedir (Necipolu, 1994, s. 225).

9. nite - Bizans Ekonomisi

217

Bizans imparatorluunda kiinin meslei ile olan balants, Romada olduu gibi kiinin babasnn mesleini srdrmek zorunda olduu ynnde deildi. Yani loncaya yelik rsi olmayp baz artlara balyd. Bu durum devlet kontrolnn glenmesini salamtr. zellikle bakentin yiyecek ihtiyacnn karlanmas ile ilgili loncalar devletin yakn denetimi altndayd. Devlet sata karlacak mallarn miktarn, al ve sat fiyatlarn, bylece her bir ticaret grubunun elde edebilecei kar haddini belirliyordu. Bunun yannda bakente eyalet ve yabanc lkelerden yaplacak ithalat tevik ediyor, ehirden d lkelere yaplacak ihracat mmkn olduunca snrlyordu. Devletin amac tketici halk yararna iktisadi hayatn kontrol altnda tutulmasn salamakt (Baskc, 2009, s. 253-54). Bizans imparatorluunda kiiler tek bir meslek ya da ticaret alan ile uramak zorundayd. Ayn anda iki ayr ticaret ii uraanlar devlet tarafndan cezalandrlyordu. Loncalara devlet tarafndan bakentte eitli blgeler tahsis edilmitir. Tacir ve zanaatkrlar ham maddelerini bu blgelerde satn alyor ve ileyip rettikleri mallar yine bu blgede satyorlard. Kasaplarn ve balk satclarnn zel pazaryerleri bulunmaktayd. Bakkallar ve frnclar ise kamu yarar nedeniyle ehrin her tarafna yaylm durumdayd. Loncalarn kulland btn l ve tart aletleri Eperhos un mhrn tamakta ve periyodik olarak kontrol edilmekteydi (Baskc, 2009, s. 255). Loncalar, sarayn kulland yksek kaliteli rnlerin retimini yapan imparatorluk loncalar ve halkn tkettii rnlerle iliki olan kamu loncalar olarak ikiye ayrlmaktayd. 11. yzylda da kentte bu tip loncalarn varlklarn srdkleri bilinmektedir. Ancak 12. yzyldan sonra devletin bu tekilatlar zerindeki kontrol ve denetim gcnn kaybolduunu syleyebiliriz (Necipolu, 1994, s. 225).

Vergiler
Bizans Devletinin gelirini oluturan vergiler dolayl ve dolaysz vergi olmak zere iki balk altnda incelenebilir. Dolayl vergiler, ithalat ve ihracattan alnan %10 oranndaki gmrk vergisi, pazar ve liman vergileri, retim, sat ve tketim vergileri, devlet izinleri iin gerekli vergiler ve kayt cretleri olarak snflandrlabilir. Ayrca devlet, ehir surlarnn onarm ve bakm iin de vergi toplayabilirdi. Bunlarn yannda krsal nfus i gc olarak devletin bir baka gelir kaynadr. rnein kyller kale, yol, kpr, gemi yapm, askeri malzeme ve yiyecek tamacl gibi angarya ilerde kullanlabiliyordu. Dolaysz vergilerin ilki arazinin bulunduu blgenin deeri ve zerinde yetitirilen rne bal olarak topraktan alnan arazi vergisidir. Ancak topran ilenmesi iin kullanlan hayvanlarn says ve yetitirilen rne gre bu vergi deiebilmektedir. kinci olarak otlaklardan ve koum hayvanlar dnda kalan hayvanlardan alnan vergiyi dolaysz vergi olarak sayabiliriz. Bunlar bir ailede ka kiinin yaad hesaplanarak alnan ba vergisi yani ocak vergisi ile kentlerde ticaret izni almak iin denen vergiler takip etmektedir. Bizans Devleti yukarda sralanan vergiler dnda ana kaynaktan daha gelir salamaktayd. Bu gelirlerin ilki devlet tarafndan memurlarna maalarnn bir paras olarak verilen artizanal rnlerdir. Bunlarn arasnda askerlere datlan eitli silahlar ve yksek rtbeli memurlara maa olarak verilen ipekli kumalar gsterebiliriz. Devlet sz edilen mallar satn almak zorunda olmad iin dolayl gelir salyordu. kincisi tarmsal mlkiyettir. Bu mlkiyeti mparatorun akrabalarna, yksek rtbeli memurlarna, kiliseye, manastrlara, hayr kurumlarna ya da asker arazisi olarak kyllere tahsis edilen ok geni topraklar oluturmaktayd. nc-

218

Bizans Tarihi

s ehirlerdeki mlkiyettir. Panayr ve pazarlardan alnan tketim vergisi, gmrk vergisi, kervansaray ve hanlardan alnan vergiler bu grubun iinde deerlendirilir. Grld zere devlet ok eitli alanlardan vergi geliri elde etmitir. Ancak her zaman en nemli vergi kayna tarmsal alanlar ve bunlar ileyen kk kylyd (Baskc, 2009, s. 264-28).
SIRA SZDE

kincil retim nelerdir? SIRA rnleri SZDE

Numismatik: Klasik a Grek D N E Lkanun M dnyasnda anlamnda kullanlan nomosdan tretilmi olan greke ve S O nomisma/noummos R U latince nummus szckleri sikke anlamn tamaktadr. Bu kelimelerden tretilmi bir terim nmismatik, sikke D olan KKA T bilimi olarak Trkeye evrilebilir. Nmismatik bilimi, ticari ve kanuni dei SIRA SZDE toku ilemlerinde deme arac olarak kullanlan, yetkili kamu mercileri tarafndan bastrlan ve zerinde bir AMALARIMIZ betim bulunan darp edilmi metal paralarnn incelenmesini esas alr. I.KAnastasiosun T A P sikke reformu: mparator Anastasiosun 498deki sikke reformu ile bakr sikke birimlerinde kkl deiiklik T E L E V Z YAnastasiosun ON yaplmtr. sikke reformu, sikkeler zerinde 498 ve 512 yllarnda olmak zere iki ana dnemde izlenmektedir. Birinci dnem sikkelerinin arka NTERNE T yznde sikkelerin deerlerini gsteren u iaretler bulunurdu: yaklak 9 gr. M (40 nummi), yaklak 4,5 gr. K (20 nummi) ve yaklak 2.25 gr. I (10 nummi). kinci dnem sikkelerinde ise, bu arlklar yaklak iki katna karlm ve ilave olarak yaklak 2.25 gr. Arlnda e (5 nummi) eklenmitir (Hendy, 1985, 476). Eski Yunancada rakamlar harf ile gsterilmektedir. e harfinin rakam karl 5, I harfinin 10, K harfinin 20 ve M harfinin rakam karl 40tr, Nummi: Follisin 1/40na eit bakr sikke deer birimidir. Follis: 40 nummi deerinde bakr sikkedir. Semissis: solidusun 1/2si arlnda 2.25 gr. altn sikke. Tremissis: Solidusun 1/3 arlnda 1.52 gr. altn sikke. lk kez I. Teodosios (M.S. 383) tarafndan baslmtr.

PARA SSTEM
DNELM

Bizans Sikkesi
S O R U Sikkeler Bizans parasnn temel biimidir. retimin, gelimi finansal ve mali yapnn arac olmas nedeniyle ekonomik kalknmaya katt salamlardr. Ticarette ve gnlk al verilerde deme arac olarak kullanlan sikke, arl ve iindeki deDKKAT erli maden miktar ayarlanm, zerinde kendisini basp piyasaya karan ve istendiinde, tekrar geri almay garanti eden devletin arma veya iaretini tayan, kSZDE metal olan bir deme aracdr (Tekin, 1998, s. 2). Doal olak ve anaSIRA maddesi rak sikkeler zerinde yer alan tip ve yazlarn basit olarak iki ilevi vardr. Birincisi, kullancnn sikkeyi tanmas, ikincisi, propaganday yaymaktr. Sikkeler devlet AMALARIMIZ otoritesi tarafndan basld iin, otorite metalin saflk ve arlnn belirlenmesinde tek bana yetkilidir. Sikkeler geni alanda dolama baladnda, zerinde devlet politikasnn K T A Pkesinliinin itibar olarak hkmdarn bir imaj da yer almaya balamtr. Bu yzden sikke tipleri gereinden fazla eitlidir. Bizans sikkelerinde temel tipte sikkeye rastlanr. Bunlar imparator tipleri, dinsel ve eitli tiplerdir (Grierson,T1999, 23). E L E V Zs. YO N nitemizde, Bizans sikkelerinde grlen tiplerin zelliklerine yer verilmemi sadece birimleri zerinde durulmutur. Farkl disiplinler ve alma alanlar tarafndan Bizans sikkelerinin balangc iin farkl yllar kullanlsa da, nmismatik alannda tartmasz olarak 491 ylnda N T E RI. N EAnastasiosun T imparator olan sikke reformu temel alnmaktadr. Bu reform ile artk iyice bozulmu Ge Roma nummileri piyasadan kaldrlm, yerlerine iri ebatlarda ve zerlerinde birimleri belirtilmi sikkeler baslmaya balanmtr (Resim 9.6). Bu sikkelerin bir nceki dneme gre ok belirgin farkllklar olmas, Ge Roma sikkelerinin sonunu iaret etmitir. Sonuta Bizans sikkeleri I. Anastasiostan (491-518) stanbulun 1453teki fethi srasnda tahta olan XI. Konstantinosa (1448-1453) kadar olan dnemi kapsamaktadr. 1204teki Latin istilasndan sonra kurulan znik, Epir, Selanik imparatorluklar ile Trabzon imparatorluu sikkeleri de Bizans sikkeleri kapsamnda ele alnmaktadr (Tekin, 1999, s. 28). Anastasios sikke reformu, altn ve gm sikkelerin birimlerinin yapsnda fark edilir bir etkiye sebep olmamtr. Ancak bununla birlikte, bu iki maden arasnda baz ayarlamalar olduu sylenebilir. Uzun zamandr altn sikkenin alt birimleri olan yarm manasndaki semissis ve te bir manasndaki tremissisin, solidusa oranla saysal bir arta doru eilim gsterdii, yani bu sikkelerin emisyon (piyasaya srm) hacminin solidustan fazla olduu grlmektedir (Hendy, 1985, 476).

9. nite - Bizans Ekonomisi

219
Resim 9.6 Anastasius follis (498518), Malatya Arkeoloji Mzesi, AE 32 mm., 15.98 gr., ky.6. Of.: e; Env.no.: 1108 Kaynak: 2. Demirel Gkalpin Arivi

Sikke Metali ve Birimi

Bizans sikkeleri esas olarak metalden baslmtr: altn, gm ve bakr. Ancak 11. yzyldan itibaren ekonomik kriz dolaysyla ayar dk altn elektron ve ayar dk gm billon sikkeler de youn olarak baslmtr (Tekin, 1999, s. 37). Bizansn nemli maden yataklar 7. yzyldaki Arap aknlar ile kaybedilmi olduundan, sikke darb iin gerekli olan madenlerin elde edildii yataklar hakknda zellikle 10-13. yzyl iin olduka az bilgi vardr. Bununla birlikte Anadoluda dnemin nemli maden yataklar arasnda spir ve Artvinde altn, Bayburt, Gmhane, Torul ve Uluklada gm, Kastamonu, Samsun, Murgul, Toros dalar ve Sinop civarlarnda bakr madenleri saylabilir. Grld zere Bizans topraklarnda bulunan madenler, zellikle altn ve gm, Bizansn maden asndan tamamen darya bal olmasn engelliyordu. Ancak yine de maden ihtiyacnn bir ksmn ithal yolu ile de karlyordu (Vryonis, 1962, s. 3-17).

Altn Sikkeler
Bizans altn sikke birimi yaklak 4.40 gr. arlndaki solidustur (Resim 9.7). 3. yzyldaki ekonomik bunalmn ardndan I. Konstantinos (306-337) tarafndan tedavle giren solidus Roma librasnn 1/72si arlnda (1 libra, 327,45 gr.) ve 24 karat (1 karat 0.189 gr.) ayarndadr (Lopez, 1951, s.209-234). 6. ve 7. yzyllarda imparatorluun dousunda (Fokas, Heraklios, II. Konstantinos ve IV. Konstantinos dnemlerinde) ve batsnda (Sicilyada) Hafif Solidus olarak adlandrlan ve 20, 22, 23 karat ayarnda da altn sikke baslmtr. 11. yzyln sonlarna kadar ayn ayarda (24) baslan Solidusun arka yznde yer alan OB iareti (obryzum, obryziacus, ) altn ayarnn yksek olduunu gstermektedir. OB, ayn zamanda Eski Yunan say sistemine gre 72 anlamna gelmektedir. Solidusun yars semissis ve te biri tremissisdir (Tekin, 1999, s. 37). Ancak 9. yzyln ikinci yarsndan sonra bu iki birimin baslmasna son verilmitir.
Resim 9.7 VII. Konstantinos, Solidus (945/59), Malatya Arkeoloji Mzesi, AV 4.36 gr., 28/29 gr., ky.6; Ref.: DOC 3/2, s.552; Env.no.: 4392 Kaynak: 2. Demirel Gkalpin Arivi

220

Bizans Tarihi

Devalasyon: Tedavldeki sikkenin deerinin, fiyatlarda indirim yapmakszn ciddi ekilde drlmesi.

Nomisma: Soliduslara verilen isimdir. oulu: Nomismata. Karat: 0.200 grama eit olan arlk lsdr.

II. Nikiforosa kadar (963-969) solidusun arlnda, kalitesinde ve byklnde herhangi bir deiiklik olmamtr. Ancak II. Nikiforos solidustan daha hafif tetarteron (nomisma) olarak adlandrlan sikkeyi tedavle sokmutur. Bu dnemde arl tam olan altn sikke ise istamenon (nomisma) olarak bilinmektedir. Nomismann ayar ve kalitesi IV. Mihail (1034-1040) ile birlikte bozulmaya balamtr. VII. Mihailin (1071-78) saray mensubu ba danman Nikiforicis mali durumu dzeltebilmek iin kat yaptrmlar uygulamaya koymutur. Bunlarn iinde stanbulun tahl tedarikinin dzenlenmesi ve devalasyon yer almaktadr. Altn sikkenin alm gcnn nemli miktarda dmesi de imparatora parapinakes lakabnn verilmesine neden olmutur. Bu durum eskiden bir altn sikke ile alnabilen bir kile (medimnos) buday yerine, ayn para karlnda daha az buday alnmasna karlk gelmekteydi. Bu yzden parapinakes, eyrek miktar yrten gibi alayc bir anlam tayordu (Ostrogorsky, 1999, s. 320). VII. Mihail dnemine kadar, 1 nomisma 10. yzyldan sonra saf olarak yaklak 16 karat deerindeydi. VII. Mihail dneminde bu deeri 10 karat ve daha alt olmak zere azaltlmtr (Grierson, 1961, s. 95-7; Grierson, 1954, s. 385-6, 391-3; Hendy, 1985, s. 509). VII. Mihail dneminde balayan sikkenin ani deer kayb III. Nikiforos (1078-1081) ve I. Aleksios (1081-1118) dnemlerinde de devam etmitir. Bu deer kayb yle ciddiydi ki, Aleksios Komninos (1081-1118) dneminde Bizans ile Antakyadaki Hal devleti arasnda yaplan bir anlamada, Bizansn yapaca demelerin Aleksiosun kard yeni paralarla deil, selefi VII. Mihailin sikkeleri ile yaplmas art konmutur (Baskc, 2009, s. 251, dip not. 16). 1071deki Malazgirt yenilgisinden sonra ve I. Aleksios (1081-1118) dneminde nomismann iindeki altn miktar neredeyse %75 orannda azalmtr. Bu yzden 1092 ylnda I. Aleksios para reformu yapmak zorunda kalmtr. Yeni dzenlemede Nomismann yerine iperpiron adyla yeni bir altn sikke tedavle sokulmutur. Ancak bu kez altnn ayar 24 karat yerine 20 1/2 karata dmtr. Bu dneminde tedavle sokulan dier altn sikkeler ise, iperpironun te biri deerindeki elektron aspron trahis ve krk sekizde biri billon trahistir (stamenon). Latinlerin stanbulu istilas (1204-1261) srasnda srgndeki znik imparatorluunda, III. oannis (1222-1254) dneminde, iperpironun iindeki altn ayar 16-18 karata drlmtr. perpiron, stanbul yeniden ele geirildikten sonra VIII. Mihail (1259-1285) dneminde 15 karata, II. Andronikos (1285-1330) dneminde de 12 karata dmtr. Altn iperpiron son kez 11 karat olarak V. oannis (13411391) dneminde baslm ve bylece Bizans altn sikkeleri 1350lerde sona ermitir. Anlalaca zere balangta yaklak %98-95 saflkta baslm olan altn sikkelerin saflnda 11. yzyln ortalarndan itibaren kayda deer bir d gzlenmektedir (Tekin, 1999, s. 66-67). Bizans altn sikkeleri stanbul, Selanik, Kartaca (daha sonra Kagliariye tanmtr), Kartagena, Ravenna, Roma, Katanya, Napoli ve Sirakuzada baslmtr.

Gm Sikkeler
Bizans gm sikkeleri, altn ve bakr sikkelere gre daha az baslmtr. 6. yzylda seyrek olarak ticari ama ve tren sikkeleri olarak gm karmza kar. I. ustinianos dneminde solidusun 1/24 deerinde siliqua ve solidusun 1/12 deerinde miliaresion tedavldeydi. mparator Heraklios ise 615 ylnda gm sikkeyi yeniden canlandrmtr. zellikle Pers savalar srasnda ok sayda kiliseye ait gmleri devlet hazinesi-

9. nite - Bizans Ekonomisi

221

ne ekip gm sikke bastrmtr. Bu yeni gm sikkeler alt gram manasna gelen Eksagrama tabiri ile ifade edilir (Resim 9.8).
Resim 9.8 II. Constans, Hexagram (654/659), Yalva Arkeoloji Mzesi AR 6.60 gr., 22 mm., ky. 6; Env.no.: 4087. Kaynak: 2. Demirel Gkalp, Yalva Mzesi Bizans Sikkeleri (Ankara, 2009), Kat. No. 396

Eksagrama Roma imparatorluu sresince baslan sikkelerden daha byk ve 6.84 gr. arlndayd. 8. yzyln balarnda tedavlden kaldrlan eksagrama, ksa mrne ramen, siliqua ve miliarisiona gre ok daha fazla sayda baslmtr (Tekin, 1999, s. 39; Grierson, 1999, s. 13). 720 ylnda III. Leon ve olu V. Konstantinos (720-741) tedavle yeni ve srekli Miliaresionu sokmutur. Bu gm sikkeler eksagramaa gre daha geni ve ince olarak baslmtr. I. Mihail (811-813) dneminde miliarision zerindeki yazlara Romanion (Romal) ve basileis (imparator) eklenmitir. I. Aleksios dnemine kadar tedavlde kalan miliarisionun 11. yzylda alt katlar da baslmtr (Grierson, 1999, s. 14-15). I. Aleksiosun 1092 yl reformundan sonra gm sikke eski nemine ve kalitesine ulaamamtr. Ancak %7si gm olan ukur sikkeler baslmtr. Bu gm sikke aspron trahis olup, altn iperpiron sikkenin 1/48i deerindeydi. I. Manuel (1143-1180) dneminde aspron trahisin deeri iyice azalm ve II. Isaakios (11851195) dnemine gelindiinde 1 aspron trahis altn iperpironun 1/184 olmutur (Tekin, 1999, 39). 1300 yl sonras II. Andronikos (1282-1328) vasilikon adl Venedik gm dukatonuna benzeyen geni fakat ukur olmayan yeni bir gm sikke tedavle sokmutur. Tedavle girdii yldan yaklak 50 yl sonra ortadan kalkan bu sikke iperpironun 1/12si deerindeydi. 14. yzyln nc eyrei iinde, V. oannisin (1341-1391) iktidar dneminde altn sikkenin yerini, iperpiron adn tayan gm sikke almtr. Gm iperpiron, ayn ad tayan nceki altn iperpironun yars deerindeydi. Bu sikke stavraton olarak da bilinmektedir.1/2 ve 1/8 deerinde iki adet alt kat da baslmtr (Tekin, 1999, s. 40; Grierson, 1999, s. 16).

Bakr Sikkeler
Anastasiosun 498 ylnda gerekletirmi olduu para reformu esas olarak kendini bakr sikkelerde gstermitir. Yaklak 350 yl sren bu deiiklikte, nceki ufak bakr sikke nummusun yerine tedavle karlan sikkelerde en byk birimin ad follis idi. 40 nummia deerindeki bu bakr sikkenin n yznde imparator bst ve arka yznde, deerini gsteren krk rakamna iaret eden byk bir M harfi vard (bkz. Resim 9.6). Daha kk birimler de yine sikkenin arka yzne yerletirilen harflerle gsteriliyordu. Dolaysyla folisin yars yarm follis (K), yar

222

Bizans Tarihi

follisin yars decanummium (I), decanummiumun yars pentanummiumdu (e). Deer iaretleri her zaman sikkenin arka yznde yer alyordu. ki evreli gerekleen Anastasios reformunun ikinci evresinde baslan follislerin ap ve arl ile solidus karsndaki deerlerini iki katna karmtr. rnein birinci evrede follisin ap 24 mm., arl da yaklak 8.5 gr. iken, ikinci evrede ap 30 mm.in stne, arlk da yaklak 17-18 gr.a ykseltilmitir (Tekin, 1999, s. 44). Follislerin arka yznde deer, darphane ve ube (ofis) belirtilirken I. ustinianos ve ondan sonra bu yzde, sikkenin basld tarih de yer almaya balamtr. 7. yzylda follislerin piyasaya srmnde bir d grlmektedir. savrial imparatorlar (717-802) dneminde bakr follisler altn sikkelerde olduu gibi basitletirmeye maruz kalmtr. V. Konstantinos (741-775) iktidarnn ortalarnda neredeyse decanummia ve pentanummia son kez baslyordu. savria ve Amorion Hanedan (820 - 867) follislerin ounun n yzlerinde yaz bulunmamaktadr. Yaklak 835te Teofilos (829-842) nceki 175 yln kt bakr follislerini toplatp yeniden darp ettirmitir. Bu yeni follis, sadece yunan harfleri tamakta ve 288 tanesi bir altn nomismaya karlk gelmekteydi. Makedon Hanedanlnn (M.S.8671056) sekizinci ferdi olan mparator I. oannis Cimiskis (969-976) dneminde ise Anonim Follisler baslmaya balamtr. Anonim follisleri nceki yzyllarda baslm olan sikkelerden ayran iki nemli zellii vardr. Birincisi, bakr sikkeler zerinde, imdiye kadar altn sikkeler iin ayrlm bir zellik olan, sann bir portresinin olmas; ikincisi, herhangi bir imparator adna baslmam olmalardr (Resim 9.9).
Resim 9.9 Anonim follis A2 (976 (?)/ 1030-35), Yalva Arkeoloji Mzesi AE 30 mm., 13.83 gr., ky. 6; Env.no.: 3016. Kaynak: 2. Demirel Gkalp, Yalva Mzesi Bizans Sikkeleri (Ankara, 2009), Kat. No. 442

1092de I. Aleksios, anonim follisleri ortadan kaldrarak yerine kk ve ukur olmayan yayvan sikke tedavle sokmutur. Altn tetarteray hatrlatan bu sikkeler bakr tetarteron ad ile anlr. 12. yzyl boyunca stanbul ve Selanikde baslan sikkelerin bir yznde imparatorlarn bst ya da ayakta tasviri dier bir yznde sa, Meryem, Aziz ya da onlarn adlarnn genelde ilk iki harfleriyle gsterilen ksaltmalar olan monogramlar tasvir edilmitir. 13. yzyln sonlarna doru dier bakr sikkeler gibi tetarteronda ortadan kalkmtr. Dede ve torun Andronikos Paleologoslar (1328-41) dnemlerinde yaklak iki gram arlnda assaria ad ile bilinen hafif bakr sikke tedavle girmitir. ki imparator her yl assaria zerindeki modelleri deitirdii iin sra d, bozuk, korumasz ve yeniden retilemeyecek numuneler ortaya kmtr. 1367 ylnda imparator V. oannisin tedavle soktuu gm stavratoun yannda tornese follaro adl iki bakr birim de bulunmaktadr.

9. nite - Bizans Ekonomisi

223

Darphaneler
Anastasios dneminin sonunda imparatorluk topraklarnda drt darphane mevcuttu: stanbul, Selanik, zmit ve Antakya. I. ustinianos dneminde bu darphanelere Kizikos (Balkz - Erdek), Aleksandreia ve Herson (Sivastopol - Krm) eklenmitir. I. ustinianos dneminde talya, Balkanlar, Kuzey Afrika ve spanyann fethi sonucunda Kartaca, Roma, Ravenna ve Kartagena darphaneleri de imparatorluk iin faaliyete gemitir. Btn bu darphanelerde bakr sikke baslmaktayd. Altn stanbul, Ravenna ve Kartacada, gm ise, Ravenna ve Kartacada baslyordu. 7. yzylda toprak kayb nedeniyle darphane says azalmtr. nce Antakya ardndan zmit, Kizikos ve Selanik faaliyetlerine son vermek zorunda kalmtr. 620 dolaylarnda Kartagenann Vizigotlarn, 646da da skenderiyenin Araplarn eline gemesiyle birlikte 7. yzylda imparatorluk topraklarnda faaliyet gsteren yalnzca be darphane bulunuyordu: stanbul, Kartaca, Sirakuza, Roma ve Ravenna. Kartaca darphanesi yzyln sonundaki Arap aknlarndan dolay kapanmtr. 878de Araplar Sirakuzay alnca bu darphane de kapanmtr. Dolaysyla stanbul darphanesi, Orta Bizans dnemince neredeyse tek bana faaliyet gstermitir (Tekin, 1999, s. 40). 11. yzyl sonlarnda Selanik darphanesi yeniden faaliyete balam ve 14. yzyln sonuna kadar sikke basmn srdrmtr. Komninoslar ve Angeloslar dnemi boyunca stanbul ve Selanik imparatorluun en nemli iki darphanesi konumundadr. 1204teki Latin istilasndan sonra Bizans sikkeleri nce znik ve sonrasnda Manisa baslmtr. Paleologoslar dneminde emisyon hacmi kk baz darphaneler faaliyet gstermitir. Fakat sikke retimi esas ve youn olarak stanbulda yaplmtr (Tekin, 1999, s. 41). Sikke basmnda kullanlan metallerin temin edildii nemli maden yataklar SIRA SZDE Anadoluda nerelerde bulunmaktadr?
DNELM S O R U
Darphane: Sikkelerin basld kurumun ya da yerin ad.

SIRA SZDE

DNELM S O R U

DKKAT

DKKAT

SIRA SZDE

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

AMALARIMIZ

K T A P

K T A P

TELEVZYON

TELEVZYON

NTERNET

NTERNET

224

Bizans Tarihi

zet
A M A

Bizans ekonomisini dnemlerine gre aklayabileceksiniz Bizans Devletinin ok eitli alanlardan vergi geliri elde etmesine ramen, her zaman iin en nemli vergi kayna tarmsal alanlar ve bunlar ileyen kk kyller olmutur. Temel olarak Bizans ekonomisini erken dnem, orta dnem ve ge dnem Bizans ekonomisi olarak dnemlendirebiliriz. 4. ve 7. yzyllar arasndaki erken dnemde zellikle 5. yzyln ikinci yarsnda artan nfusa bal olarak tarmsal ekonomide de deiim yaanmtr. 6. yzylda ustinianosun yeni toprak kazanlaryla ticaret gelimitir. Bunun sonucunda askeri ihtiyalarn harcamalar, saray giderleri, bakent ve dier ehirlerin beslenmesi, lks eya retimi ve devasa byklkte inaat faaliyetleri gzlenmitir. 7. yzyldan 12. yzyln sonuna kadar geen zaman diliminde orta dnem Bizans ekonomisinde deiik aamalar grlr. 7. yzylda Ortadoudaki Bizans topraklarnn Araplar tarafndan fethedilmesi, Balkan topraklarnn istila edilmesi, nfusun dmesine ve vergi tabannn azalmasna neden olmutur. 9. yzyldan sonra Bizans ekonomisi toplanmaya balam, kentte oturanlarn says artm, verginin kayna olan iftileri korumaya ynelik nlemler alnmtr. 11. ve 12. yzylda tarm alanndaki teknik gelimeler retimi arttrm ticareti gelitirmitir. 1204 ylnda balayan ve 1453te stanbulun fethiyle tamamlanan ge dnem Bizans ekonomisinde temel deiim 13. yzyl boyunca stanbulun merkezi roln kaybetmesidir. Ancak 1261den sonra stanbulun Latinlerin elinden alnmasyla bakent tekrar eski nemini kazanmaya almtr. Ancak batda Venedik ve Ceneviz, douda da Osmanl ilerleyii karsnda Bizans ekonomisi klm ve eski byklne bir daha ulaamamtr.

A M A

Bizans Devletinin Anadolu ve Anadolu dnda retimi ve ticareti yaplan rnlerini tanmlayabileceksiniz. stanbul ve imparatorluun dier eyaletlerinde ticareti yaplan mallarn says olduka fazladr. En nemlileri arasnda; zeytinya, arap, tuzlu balk, et, sebze, tuz, kereste, balmumu, seramik, ahap ve keten saylabilir. Bunlara parfmler ve baharatlar gibi lks maddeler de eklenebilir. zellikle 12. yzyln sonlarna kadar uluslararas ticaretin merkezi olarak sadece stanbul deil, Selanik ve Trabzon gibi ehirler de bulunmaktadr. Bizans topraklarnda tahl Teselya, Trakya, Makedonya, Bitinyada yetitiriliyordu. Zeytin aalar ise Gney talya, Mora Yarmadas, Bitinya, Lydia ve adalar gibi imparatorluun sahil ksmlarnda yetitiriliyordu. Balkanlar ve Anadolunun ufak bir blm ise hayvan yetitirmekle urayordu mparatorluun dier tm blgelerinde de buday, arpa gibi tahllar, baz ya eitleri, arap, kuru baklagiller ve havyaclk gibi retimleri yaplmaktayd. Bunlarn yannda ikincil retim olarak deerlendirilen maden, seramik, tekstil ve lks objelerin de retimi yaplmaktadr. Krsal hayatn temel ara-gereleri genellikle kylerde retilmitir. Bizans Devletinde ticaret yapan tacirlerin ve esnaflarn bal olduklar loncalar ve devletin vergi gelirlerini aklayabileceksiniz. Noterler, gmler, banker ya da sarraflar, ipek ticareti ve ipek retimiyle ilgili be ayr lonca, keten tccarlar, parfmcler, mum imalatlar, sabuncular, bakkal ve manavlar, saralar, kasaplar, domuz satclar, balk satclar, ekmek frnclar, meyhaneci ve perakende arap tccarlar, eparhosa baz denetim grevlerinde yardmc memurlarn loncas, sr pazarlarnn mfettileri, aralarnda marangoz, mermer ustas, ilingir, duvarc, boyac ve benzerlerin bulunduu eitli ustalarn loncalar vard. Bizans Devletinin gelirini oluturan vergiler dolayl ve dolaysz vergi olmak zere ikiye ayrlr. Dolayl vergiler: ithalat ve ihracattan alnan %10 oranndaki gmrk vergisi, pazar ve liman vergileri, retim, sat ve tketim vergileri, devlet izin-

A M A

9. nite - Bizans Ekonomisi

225

leri iin gerekli vergiler ve kayt cretleri olarak sralanabilir. Dolaysz vergiler ise drt balk altnda ele alnr: Arazi vergisi, otlaklardan ve koum hayvanlar dnda kalan hayvanlardan alnan vergi, ba vergisi ve kentlerde ticaret izni almak iin denen vergi. Bizans Devleti ayrca ana kaynaktan daha gelir salamaktayd. Bu gelirler: Artizanal mlkiyet, tarmsal mlkiyet ve ehirlerdeki mlkiyetti. Bizans Devletinin para sistemini rnekleriyle tanmlayabileceksiniz Bizans para sisteminde I. Anastasiosun sikke reformu temel alnmaktadr. Bizans sikkeleri esas olarak metalden baslmtr: altn, gm ve bakr. Bizans altn sikke birimi yaklak 4.40 gr. arlndaki solidustur. II. Nikiforosa kadar solidusun arlnda, kalitesinde ve byklnde herhangi bir deiiklik olmamtr. Ancak II. Nikiforos solidustan daha hafif tetarteron (nomisma) olarak adlandrlan sikkeyi tedavle sokmutur. Nomismann ayar ve kalitesi IV. Mihail ile birlikte bozulmaya balamtr. 1071deki Malazgirt yenilgisinden sonra ve I. Aleksios (1081-1118) dneminde nomismann iindeki altn miktar neredeyse %75 orannda azalmtr. Bu yzden 1092 ylnda I. Aleksios para reformu yapmak zorunda kalmtr. Yeni dzenlemede Nomismann yerine iperpiron adyla yeni bir altn sikke tedavle sokulmutur. Ancak bu kez altnn ayar 24 karat yerine 20 1/2 karata dmtr. Latinlerin stanbulu istilas srasnda srgndeki znik imparatorluunda, III. oannis dneminde, iperpironun iindeki altn ayar 16-18 karata drlmtr. perpiron, stanbul yeniden ele geirildikten sonra VIII. Mihail dneminde 15 karata, II. Andronikos dneminde de 12 karata dmtr. Altn iperpiron son kez 11 karat olarak V. oannis dneminde baslm ve bylece Bizans altn sikkeleri 1350lerde sona ermitir. Bizans altn sikkeleri stanbul, Selanik, Kartaca (daha sonra Kagliariye tanmtr), Kartagena, Ravenna, Roma, Katania, Napoli ve Syrakusada baslmtr.

A M A

Bizans gm sikkeleri, altn ve bakr sikkelere gre daha az baslmtr. 6. yzylda seyrek olarak ticari ama ve tren sikkeleri olarak gm karmza kar. I. ustinianos dneminde solidusun 1/24 deerinde siliqua ve; solidusun 1/12 deerinde miliarision tedavldeydi. mparator Heraklios ise 615 ylnda gm sikkeyi yeniden canlandrmtr. Heraklios dneminde baslan gm sikkeler eksagrama olarak bilinmektedir ve 8. yzyln balarnda tedavlden kaldrlmtr. 720 ylnda III. Leon ve olu V. Konstantinos tedavle yeni ve srekli Miliarisionu sokmutur. Anastasiosun 498 ylnda gerekletirmi olduu para reformu ile tedavle karlan bakr sikkelerde en byk birim follis idi. savria ve Amorion Hanedan follislerin ounun n yzlerinde yaz bulunmamaktadr. Makedon Hanedanlnn (M.S.867-1056) sekizinci ferdi olan mparator I. oannis Cimiskis dneminde ise Anonim Follisler baslmaya balamtr. 1092de I. Aleksios, Anonim follisleri ortadan kaldrarak yerine kk ve ukur olmayan yayvan sikke tedavle sokmutur. Altn tetarteray hatrlatan bu sikkeler bakr tetarteron ya da bakr tetarteron ad ile anlr. 13. yzyln sonlarna doru dier bakr sikkeler gibi tetarteronda ortadan kalkmtr. II. Andronikos ve III. Andronikos dnemlerinde Assaria ad ile bilinen hafif bakr sikke tedavle girmitir. 1367 ylnda imparator V. oannisin dneminde de tornese follaro tedavle baslmtr.

226

Bizans Tarihi

Kendimizi Snayalm
1. Bizans mparatorluunda ticari faaliyetlerden doan gmrk vergilerini toplayan memurlarn ad aadakilerden hangisidir? a. Komerkiaros b. Eparhos c. Sbvansiyon d. Tema e. Nomisma 2. Bizans mparatorluunun en nemli vergi kayna aadakilerden hangisidir? a. Ticaret b. Tarmsal Alanlar c. Hayvanclk d. Zanaat e. Deniz Ticareti 3. Aadakilerden hangisi Bizans sosyal yaam ve ekonomik sisteminin 6. yzyln ikinci yarsnda ciddi bir gerileme yaamasnn nedenleri arasnda yer almaz? a. Veba salgn b. Suiei salgn c. Depremler d. Uzun sren savalar e. Seri retimin artmas 4. 1092 ylnda mparator I. Aleksios Komninosun sikke reformu yapmasnn nedeni aadakilerden hangisidir? a. Sbvansiyonlara engel olmak iin b. Ekonomik tedbir iin c. Nomismann ayar ve kalitesi bozulduu iin d. retimi arttrmak iin e. Kiisel harcamalar iin 5. Bizans mparatorluunun merkezindeki alan dnda vergi tabannn izini kaybettii dnem aadakilerden hangisidir? a. 6. yzyl b. 11. yzyl c. 4. ve 5. yzyllar d. 7. yzyl e. 10. yzyl 6. Aadakilerden hangisi 9. ve 10. yzyllarda ticareti canlandran unsurlardan biri deildir? a. ehirlerin gelimesi b. mparatorluun sikke datm c. Nfus art d. retimdeki art e. Kentlerde oturanlarn saysnn artmas 7. Aadakilerden hangisi 11. ve 12. yzyllarda retimin artmasnda rol oynayan teknik yeniliklerden biri deildir? a. Antik alardan beri bilinen bahar buday yerine 11. ve 12. yzylda tarmda, yulaf ve avdar gibi yeni ekinlerin gelitirilmesi b. 10. yzyldan beri var olan su deirmenlerinin etkin kullanm c. Daha nce ilenmemi alanlarn genilemesi d. Genel olarak hem iftilerin hem de toprak sahiplerinin toprak geliimine katlmas e. Demir sabann kefi 8. 13. yzyln sonlarna doru Bizansn ticaretinde baskn olan ehirler aadakilerden hangileridir? a. Priene ve Katania b. Afrodisias ve Efes c. Venedik ve Cenova d. Girit ve Teselya e. Selanik ve Korintos 9. mparatorluun en nemli ticari metalar aadakilerden hangisidir? a. Tahl ve ipek b. Fildii ve keten c. Balmumu ve tuz d. Seramik ve cam e. Maden ve mine 10. Aadakilerden hangisi dolayl vergi deildir? a. thalat ve ihracattan alnan %10 oranndaki gmrk vergisi b. Arazi vergisi c. Pazar ve liman vergileri d. retim, sat ve tketim vergileri e. Devlet izinleri iin gerekli vergiler ve kayt cretleri

9. nite - Bizans Ekonomisi

227

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

1. a 2. b Yantnz yanl ise, Giri blmn yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Giri blmn ve Orta Dnem Bizans Ekonomisi blmn yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, 6. Yzyl Bizans Ekonomisi konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Para Sistemi blmn yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, 7 - 9. Yzyl Bizans Ekonomisi konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, 9. ve 10. Yzyl Bizans Ekonomisi konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, 11. ve 12. Yzyl Bizans Ekonomisi konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Ge Dnem Bizans Ekonomisi blmn yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Ticaret konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Vergiler konusunu yeniden gzden geiriniz.

Sra Sizde Yant Anahtar

Sra Sizde 1 Bizans Devleti toplad vergileri ordu yetkililerinin maalar olarak datyordu. Ayrca kamu ileri, binalar veya sanat eserleri olarak tekrar devreye sokuyordu. Sra Sizde 2 6. yzyln ikinci yarsnda veba ve vebann nfus zerindeki etkileri, Slav, Avar, Pers ve Arap saldrlarna kar koyma imknn azaltan askeri kriz sonras, imparatorluun baz zengin alanlar kaybedilmi olmas, 7. yzyldaki Mslman fetihlerinin kargaal dneminde, arazi kayplar ve dman saldrlarnn ok sayda mlteci yaratmas, nsanlarn daha gvenli blgelere kamas ile devletin vergi tabannn izini kaybetmesi, retimin azalmas, Sra Sizde 3 11. yzylda ekonomiyi olumsuz olarak etkileyen en nemli faktr X. Konstantinos Dukasn maliye idaresine, memuriyetleri para ile satmak yntemini getirmi olmasdr. Hkim tabaka olmalar sfatyla da talepleri artan memurlar devletin masraflarn bytmtr. Parann deerinin drlmesi ve kaynaklarn ordu yerine stanbul iin kullanlmas gibi uygulamalar kapsayan mali politikalarda nemli faktrler arasndadr. Sra Sizde 4 Bat Avrupa kkenli seri retim ile imal edilen rnlerin daha dk maliyetleri nedeniyle Bizans imalat giriimleri klmtr. Bu durum beraberinde Bizans zanaat retiminde de neden olmutur. Sra Sizde 5 malat ve zanaat ii olarak deerlendirilen maden, seramik, tekstil ve lks objeler (cam, fildii, ipek, altn ve gm eserler) ikincil retim olarak tanmlanmaktadr. Sra Sizde 6 Anadoluda nemli maden yataklar arasnda spir ve Artvinde altn, Bayburt, Gmhane, Torul ve Uluklada gm, Kastamonu, Samsun, Murgul, Toros dalar ve Sinop civarlarnda bakr madenleri saylabilir.

3. e 4. c 5. d 6. b 7. e

8. c 9. a 10. b

228

Bizans Tarihi

Yararlanlan Kaynaklar
Acara, M. (2005). Ankara Anadolu Medeniyetleri Mzesindeki Bizans Maden Eserleri: Arlklar ve Halar, 22. Aratrma Sonular Toplants, C.2, s. 51-58, Ankara. Angold, M. (1997). A Political History the Byzantine Empire 1025-1204, London and New York: Longman. Baskc M. M. (2009). Bizans Dneminde Anadolu ktisadi ve Sosyal Yap (900-1261), Ankara, Phoenix. Cutler, S. (2001). Gifts and Gift Exchange as Aspects of the Byzantine, Arab, and Related Economies, Dumbarton Papers 55. Day, G. W. (1977). Manuel and Genoese: A Reappraisal of Byzantine Commercial Policy in the Late Twelfth Century, The Journal of Economic History, 37, s. 289-301. Demirel Gkalp, Z. (2009). Battalgazi Definesi: VI. Mikhael Dukasn Histamenonlar, Hacettepe niversitesi Edebiyat Fakltesi Dergisi 26, s.81-96. Demirel Gkalp, Z. (2009). Yalva Mzesi Bizans Sikkeleri, Ankara, Kltr ve Turizm Bakanl. Demirkent, I. (1992). Mikhael Psellosun Khronographias, Ankara, Trk Tarih Kurumu Basmevi. Demirkent, I. (2005). 12. Yzyla Kadar Bizansda Loncalar, Bizans Tarihi Yazlar, s. 159-173. Grierson, P. (1954). The Debasement of the Bezant in the Eleventh Century Byzantinische Zeitschrift, 47, s. 379-94. Grierson, P. (1961). Notes on the Fineness of the Byzantine Solidu, Byzantinische Zeitschrift, 54, 9197. Grierson, P. (1999). Byzantine Coinage, Washington, D.C.: Dumbarton Oaks Reseacrch Library and Collection. Harris, J. (2003). Byzantium and the Crusades, Hambledon, London. Hendy, M. F. (1970). Byzantium, 1081-1204: An Economic Reappraisal, Transactions of the Royal Historical Society, 20, s. 31-52. Hendy, M. F. (1985). Studies in the Byzantine Monetary Economy c.300-1450, Cambridge, Cambridge University Press. Hendy, M. F. (1999). Alexius I to Alexius V, Catalogue of the Byzantine Coins in the Dumbarton Oaks Collection and in the Whittemore Collection, V. 5/1 (Edt. A. R. Bellinger ve P. Grierson), Washington, D. C. Herrin, J. (2010). Bizans Bir Ortaa mparatorluunun artc Yaam, stanbul, letiim. Jakoby, D. (2006). The Economy of Late Byzantium Some Considerations, Proceedings of the 21st International Congress of Byzantine Studies (Edt. E. Jeffreys ve F. K. Haarer), Ashgate Publishing. Krolu, G. (2004). Anadolu Uygarlklarnda Tak, stanbul, Trk Eskia Bilimleri Enstits Yaynlar. Laiou, (2002). The Byzantine Economy: An Overview, The Economic History of Byzantium: From the Seventh through the Fifteenth Century 3 (Edt. Angeliki E. Laiou), Washington, D.C., Dumbarton Oaks Research Library and Collection, s. 1145-1164. Laiou, (2002a). Exchange and Trade, Seventh-Twelfth Centuries, The Economic History of Byzantium: From the Seventh through the Fifteenth Century 2 (Edt. Angeliki E. Laiou), Washington, D.C., Dumbarton Oaks Research Library and Collection, s. 697-770. Laiou, A. E. (2002b). Writing the Economic History of Byzantium, The Economic History of Byzantium: From the Seventh through the Fifteenth Century 1 (Edt. Angeliki E. Laiou), Washington, D.C., Dumbarton Oaks Research Library and Collection, s. 3-8. Laiou A. E. ve C. Morrisson (2007). The Byzatine Economy, Cambridge, Cambridge University Pres. Lefort, J. (2002). The Rural Economy, Seventh-Twelfth Centuries, The Economic History of Byzantium: From the Seventh through the Fifteenth Century 1 (Edt. Angeliki E. Laiou), Washington, D.C., Dumbarton Oaks Research Library and Collection, s. 231-310. Lopez, R. S. (1951). The Dolar of the Middle Ages, The Journal of Economic History, Vol.1, No.3, s. 209234. Magdalino, P. (2002). Medieval Constantinople: Built Environment and Urban Development, The Economic History of Byzantium: From the Seventh through the Fifteenth Century 2 (Edt. Angeliki E. Laiou), Washington, D.C., Dumbarton Oaks Research Library and Collection, s. 529-537. Mango, C. (2008). Bizans Yeni Roma mparatorluu (G. . Gven, ev.), stanbul, Yap Kredi Yaynlar. Morrisson, C. (2002). Byzantine Money: Its Production and Circulation, The Economic History of Byzantium: From the Seventh through the Fifteenth Century 2 (Edt. Angeliki E. Laiou), Washington,

9. nite - Bizans Ekonomisi

229

D.C., Dumbarton Oaks Research Library and Collection, s.909-966. Morrisson, C. ve J. P. Sodini (2002) The Sixth-Century Economy, The Economic History of Byzantium: From the Seventh through the Fifteenth Century 2 (Edt. Angeliki E. Laiou), Washington, D.C., Dumbarton Oaks Research Library and Collection, s. 171-220. Necipolu, N. (1994). Loncalar, Dnden Bugne stanbul Ansiklopedisi, C.5, s.224-226. Norwich, J. J. (1995). Byzantium: The Decline and Fall, Londra, Penguin. Norwich, J. J. (1999). A Short History of Byzantium, New York, Vintage Boks. Ostrogorsky, G. (1999). Bizans Devleti Tarihi (ev. F. Iltan), Ankara, Trk Tarih Kurumu Basmevi. Rautman, M. (2006). Daily Life in the Byzantine Empire, London, Greenwood Press. Sarris, P. (2006). Economy and Society in the Age of Justinian, Cambridge, Cambridge University Pres. Selvi, C. (2005). Bizans mparatorluu Ekonomi Tarihi inde Lks Obje Endstrisinin Yeri, Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi, Anadolu niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Eskiehir (Danman: Prof. Dr. B. Yelda Olcay Ukan). Tek, A. T ve Demirel Gkalp, Z. (2010). 12. Yzyl Bizans Dnyasnda Para, 1. Uluslararas Sevgi Gnl Bizans Aratrmalar Sempozyumu Bildiriler, stanbul, s.178-186. Tekin, O. (1998). Eski ada Para-Antik Numismatie Giri, stanbul, Eskia Bilimleri Enstits Yaynlar. Tekin, O. (1999). Yap Kredi Koleksiyonu Bizans Sikkeleri, stanbul: Yap Kredi Yaynlar. Treadgold, W. (1997). A History of the Byzantine State and Society, California, Stanford University Pres. Vryonis, S. J. (1962). The Question of the Byzantine Mines, Speculum, 37, s. 3-17.

10
BZANS TARH
Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra; Bizans Sanatn ierik ve kavramsal olarak tanmlayabilecek; Bizans Mimarisinin zelliklerini dnemlerine gre tartabilecek; Bizans Antsal Resim Sanatn dnemlere ayrarak aklayabilecek; Bizans El Sanat rneklerini tanmlayabileceksiniz.

Anahtar Kavramlar
Bizans Sanat Antsal Resim Sanat Bizans El Sanatlar Bizans Mimarisi Bizans Kentleri Manastr Kilise Martirium Hipoje Katakomp Vaftizahane apel Duvar Resmi Fresko Mozaik Seramik Cam Fildii Maden Sikke

indekiler
Bizans Tarihi Bizans Sanat BZANS SANATI

Bizans Sanat
BZANS SANATI
Bizans mparatorluu kurulduu kabul edilen 330 ylndan stanbulun Osmanl Devleti tarafndan fethedildii 1453 senesine kadar hkm srmtr. Sz konusu tarihsel sre ierisinde imparatorluk snrlar dhilinde retilen sanat, mimarlk, edebiyat rnleri ve deien inan sistemine bal olarak yeniden ekillenen sosyo-klrel yap ile ilikili tm unsurlar Bizans Kenti, Bizans Sanat, Bizans Mimarisi ve Bizans Edebiyat gibi Bizans st kimlii altnda tanmlanarak incelenmektedir. Bizans Sanat ve Mimarl balca dnem ierisinde ele alnarak deerlendirilir. Buna gre stanbulun 330 ylnda bakent olarak belirlenmesinden Ge Antik an sonu olarak kabul edilen ustinianos dneminin de ierisinde olduu 650 ylna kadar olan sre Erken Bizans Dnemi olarak adlandrlr. 650 ylndan 850 ylna kadar olan tarihsel aralk, Arap aknlar ve konoklazma (konakrclk) srecinin yaand ve Gei Dnemi ya da Karanlk dnem olarak ta adlandrlan bir ara dnemdir. 842 ylnda konoklast akmn sona ermesinden stanbulun Latinler tarafndan igal edildii 1204 ylna kadar olan sre Orta Bizans Dnemi ve 1261 ylnda Latin istilasnn sona ermesi ve stanbulun yeniden alnmas ile balayan ve 1453 ylnda stanbulun Osmanl Devleti tarafndan fethedilmesi ile son bulan tarihsel sre Ge Bizans Dnemi olarak tanmlanr. Ayrca 1204 ile 1261 yllar arasnda stanbulun Latinler tarafndan igal edildii Orta Bizans dnemi ile Ge Bizans dnemi arasndaki sre ikinci bir ara dnem olarak tanmlanabilir. Sanat oluturan biim ve ierik, toplumun yaps ile dorudan ilikilidir. Sanat eserinin amac, konusu, malzeme ve teknii tarihsel ve corafi olarak iinde retildii uygarln ve dolays ile toplumun ekonomik, sosyo-kltrel yaps ve sahip olunan teknik dzeye bal olarak ekillenir. Yaptn biimi btn bu koullarn bilekesi dorultusunda meydana gelir (Kuban 2005, 15). Bizans sanat mparatorluun hkim olduu geni corafi alandaki yerleimlerinde retilen eserlerin btnn tanmlayan kapsaml bir olgudur. Bizans Sanat ncelikle dini ve sosyo-kltrel yap, sonrasnda siyasal ve ekonomik koullarn belirleyiciliinde dnm, deiim ve oluum evreleri yanstr. Bu dnemler ierisinde Bizans sanat eserleri farkl konu, teknik ve sluplarda fresko, mozaik duvar resimleri, el yazmalar, maden, fildii, seramik, cam, tekstil ve sikke gibi eserlerde yansmalarn bulur.

konaklast/konaklazma (konakrclk): Yunancadaki eikon (ikona ya da imge) ve klao (krmak ya da ykmak) szcklerinden gelir ve szck anlamyla imgelerin kastl olarak yok edilmesi anlamndadr. Bizans Sanatnda 726 ila 842 yllar arasnda hkim olan tasvir krc sre ikonoklast akm olarak tanmlanr

Fresko: Ya sva zerine suda zlm boya pigmentleri kullanlarak yaplan duvar resmi Mozaik: ta, mermer, pimi toprak, cam ve deerli talarn kk geometrik paracklar halinde har zerine dizilerek yaplan dekorasyondur

232

Bizans Tarihi

Sanat Eserlerinin retim ve Uygulama Alan Olarak Bizans Kentleri

Bizans Sanat ve Mimarl imparatorluun tm corafyasna dalm olan kentlerde gerekletirilmitir. Bizans dneminde yerleimler; bakent stanbul ve Efes gibi metropol niteliinde byk kentler, kk lekli kentler, savunma amal kastronlar ve kylerden oluan ynetsel birimlerden oluur. Kentsel nitelikteki bir Bizans yerleimini, ky ya da kale nitelikli dier yerleimlerden ayrt eden zellii, kentlerin ok ilevsel yapsdr. Bir yerleimin ok ilevli bir yapya sahip olmas komu ya da uzak blgelerden de ilgi eken bir ticaret merkezi olmas ve bulunduu blgenin idari, dini, askeri ve ekonomik merkezi konumunda bulunmas ile mmkndr. Ayn zamanda kentlerde bir kyde olduundan daha farkl sosyal snflarn bulunmas, bu ok ilevsel yapy oluturan zellikler arasndadr (Brandes 1999: 26). Hristiyanln resmi din olarak kabul edilmesi ve Romann ikiye ayrlmas sonrasnda Bizans kentlerini yeni kurulmu ya da tmden deimi yerleimler olarak dnmemek gerekir. zellikle Erken Bizans dneminde kentler byk lde kkleri Antik dneme uzanan yerleimlerdir. Bu dnemde Bizans imparatorlar tarafndan kurulmu kentlerin says olduka azdr; stelik bunlarn hibiri ok nemli bir merkeze dnecek kadar gelimemitir (Mango 2008, 69). 6. yzylda kurulan Srbistanda Ni yaknlarndaki Jusitiniana Prima ve Suriyedeki Zenobia kentleri antik gemii olmayan yerleimlerdir. 7-8. yzyllarda Bizans mparatorluu ierisinde sadece drt ya da be yerleim kent ad ile tanmlanabilecek niteliktedir. Bu kentler bakent stanbul, Selanik, Efes, znik ve Trabzondur. Sz konusu kentlerin tmnn deniz kenarnda veya yaknnda olmas kesinlikle bir rastlant deildir. ehirlerin bakent stanbul ile balantlar, kentsel oluumlarla ilgili belirli standartlar kazanmalar ve devam ettirmelerinde kukusuz etkili olmutur (Brandes 1999: 26). 7. yzyl sonrasnda Anadoluda daha ok savunmaya ynelik ve kale kent niteliinde yerleimlerin bulunduu bilinmektedir (Haldon 1999: 1-23). Kastron olarak adlandrlan ve 7. 8. yzyllarda olumaya balayan kale kentlerin, daha sonraki dnemlerde kullanlmaya devam edildii, birok yeni kale kentin oluturulduu; mevcut yerleimlerin de savunmaya ynelik olarak surlarla evrelendii grlmektedir. Aratrmaclar tarafndan kale kent olarak adlandrlan Kastron, Antik Dnem polisi ile karlatrlm ve Orta Bizans dneminin askeri ehirleri olarak tanmlanmtr (Ivson 2000: 2-3; Haldon 1999: 10-16). Bu kentlerden en nemlilerinden biri, Bizansn Anadoludaki nemli askeri kentlerinden biri olan ve Opsikion Temasnn merkezi durumundaki Amorium kentidir. Amorium ile birlikte Anadoluda bulunan birok Bizans yerleimi Arap ve Pers saldrlarnda zarar grm, 11 ve 12. yzyllarda Seluklu hkimiyetine girmitir. 13. ve 14. yzyllarda ise Trkmen Beylikleri tarafndan Bizans mparatorluunun stanbul ve Bitinyada bulunan kentleri dnda bulunan tm yerleimleri ele geirilmitir (Nicol 1999:136, 153, 155).

Kastron: Savunma amac ile oluturulan kaleye verilen isimdir. 7. yzyldan sonra Kasaba ya da kent anlamnda da kullanlmtr

Tema: 7. yzyln ortalarndan itibaren askerlerin yerletirildii ve devirildii bir blge, bir idari birim Pagan: Eski Yunan ve Romada oktanrl ina sistemine verilen ad Martirum: sann yaam ile ilikili bir olayn getii bir yerde ya da bir din ehidinin (Martyr) mezar zerine ina edilen genellikle merkezi plan zellii tayan Erken Hristiyan yaps Manastr: Dnya ile ilikisini kesmi Hristiyan din adamlarnn yaamas iin genellikle krsal alanda yaplm yap ya da yap topluluudur.

Bizans Mimarisi
Hristiyanln kabul ile birlikte Ge Roma dnyasnda din, kltr ve ynetim alanlarnda derin bir deiim sreci balamtr. Bu deiim ncelikle kentlerin hristiyanlamas ile gereklemitir. Hristiyanlk yeni idealler ile birlikte yeni toplumsal ve ahlaki deerleri beraberinde getirmitir (Sarandi 2008, 317). Bu deii-

10. nite - Bizans Sanat

233
Bazilika: i, iki sra stunla, ortadaki daha geni ve yksek olmak zere sahna blnm, dikdrtgen planl yap biimidir. Roma dneminde mahkeme salonu olarak kullanlan bazilikalar, Erken Hristiyan ve Ortaa mimarisinde yaygn uygulanan bazilikal planl kiliselere rnek olmulardr Nef: Kiliselerde stun ya da paye gibi destek dizileriyle ayrlm blmlere denir. Yapnn byklne gre farkllaan nef saylar 1, 3, 5 hatta 7 olabilmektedir. Neflerden ortadaki yani apsis ekseninde bulunan orta nef, her iki yandakiler ise yan neftir Naos: Kiliselerde halkn ibadet ettii, orta ve yan neflerden meydana gelen mekndr Apsis: kilisenin dousunda bulunan ve ibadetin ynn gsteren blmdr. Genellikle iten ve dtan yarm yuvarlak ya da iten yarm yuvarlak dtan ok cepheli ya da hem iten hem dtan ok cepheli olabilmektedir Atrium: Kiliselerin batsnda bulunan avluya denir Narteks: Kilisenin batsnda yer alan ve naosa alan giri mekndr Pastoforium Odas: Apsisin kuzey ve gneyindeki kapal meknlara denir. Bu meknlar kiliselerde yaplacak dini trene hazrlk yeri ve ayn zamanda din grevlilerinin eyalarn koyduklar yerlerdir. Apsisin kuzeyindeki odaya protesis ve gneyindeki odaya ise diokonikon denir Bema: Sadece din adamlarnn girebildii, naostan levhalar aracl ayrlm, naos seviyesinden biraz daha yksek demesi olan altar odas Ambon: Kilisede ncil okumak iin kullanlan birka basamakla ykseltilmi zel krs Solea: Kiliselerde bemay ambona balayan zeminden ykseltilmi yol

min kentin fiziksel yapsndaki yansmas ncelikli olarak dini yaplarda karmza kar. Erken Bizans dneminde Hristiyanla bal olarak gelien dini mimarinin yan sra kamusal ve toplumsal yapnn gerei olarak ihtiya duyulan mimari dzenlenemeler-uygulamalar gerekletirilmitir. Fakat burada nemle vurgulanmas gereken nokta, her ne kadar Hristiyanlk ile birlikte sosyo-kltrel yapda bir takm deiimler olsa da birey ve dolays ile toplum Romaldr. Yzylardr devam eden gelenek ve kltrn birden deimesi mmkn deildir. Bu nedenle dini mimaride grlen deiim ve yeniden oluum sreleri dier yap trlerinde nispeten daha yava gereklemitir. ncelikle Romann pagan tapnaklar terkedilmi, birou yklm, talar yeni yaplarn inaasnda kullanlmtr. Ayrca baz tapnaklar kiliseye dnrlerek yeniden kullanlmtr. 6. yzyla gelindiinde kentsel mekan artk derinden hristiyanlamtr. Kentlerde kilise, martirum ve manastrlar bata olmak zere Hristiyanla bal olarak gelien dini yap tipleri ina edilmitir. (Sarandi 2008, 318). Ayrca piskopos ve manastrlar tarafndan fakir ve hastalar iin dknler yurdu, aevi ve hastaneler yaplmtr. Sz konusu dini yaplanmaya bal olarak ekillenen mimarinin dnda, kamusal ve sosyal ilevli yaplar Bizans mimarisinin btnnn tanmlanmasnda nemlidir.

Erken Bizans Dnemi Dini Yaplar

Erken Bizans dneminde her ne kadar inan sistemi, sosyo - kltrel yap ve siyasal deimeler hzla gereklese de sz konusu deiimlerin mimari ve sanata yansmas ve zgn bir kimlie ulamas zaman almtr. Bizansn erken dnemlerinde imparatorluk dnemi Roma mimarisinin ayr ayr formlar bir araya getirilerek yeni bir anlayta kullanlmtr (Koch 2007). ok tanrl inan sisteminden tek tanrl Hristiyanla gei sonrasnda mimarideki en belirgin deiim, doal olarak dini yaplarda gereklemitir. Yeni ibadet yaplar olan kiliseler antik dnemin dini yaps-simgesi olan tapnaklardan deil zetle toplant yaps olarak tanmlanan bazilikalardan esinlenerek ina edilmitir (Kuban 2005). Drdnc yzyldan altnc yzyln sonuna kadar bazilika, tm Bizans corafyasnda cemaat, piskoposluk hatta manastr kiliselerinin ana plan emasn oluturmutur (Mango 2006, 50). Ayn zamanda bazilika erken hristiyanlk ve Bizans dnemlerinde kilise anlamnda kullanlmtr. Bu yeni yap tipi Hristiyan ayinlerinin gereklemesi iin gerekli bir takm mekansal dzenlemelere bal olarak ekillenmitir. Ana emas itibari ile Bazilika iki stun dizisiyle blme (orta nef ve yan nefler) ayrlm byk bir salon (naos), bu salonun dou ucunda yarm daire formlu bir byk knt (apsis) ve naosun batsnda, giri tarafnda avludan (atrium) oluan bir dzenlemeye sahiptir. Atriumdan kiliseye girite naosa alan bir hol (narteks) yer alr. Apsisin iki yannda dini ayinlerde kullanlan pastoforium odalar bulunur. Ayrca kiliselerde bema, ambon, solea, templon, altar, kiborum, sintranon, katedra ve kripta ad verilen litrijik ilevli kurulular ve meknlara sahiptir.

234
Resim 10.1 Bazilikal Planl Kilise rnei

Bizans Tarihi

Templon: kiliselerde kutsal mekn olan bema ile halka ak ibadet mekn olan naosu ayran blme denir. Altar: Hristiyanlk ncesi eitli dinlerde hayvanlarn zerinde kurban edildii ta masa. Kiliselerde ise zerinde sann bedenini simgeleyen ekmein ve yine sann kann simgeleyen arabn bulunduu, genellikle tatan ya da madenden yaplm drt ya da daha ok destekle tanan bir st tabladan oluan masa.

Erken Dnem Bizans Bazilikalar rt sistemi ve mimari zelliklerine gre Ahap rtl (Hellenistik) Bazilika, Tonoz rtl Bazilika, Kubbeli Bazilika ve Transeptli Bazilika olmak zere drt tip altnda incelenir. Tarihlenenebilen ilk bazilika, Konstantinosun Roma piskoposu iin 313 ylnda Romada yaptrd Salvator Kilisesi (S. Giovanni in Laterano)dir (Koch 2007, 41). Yap transeptli plan tipi ile orta bizans dneminde yaygn uygulanan plan tipi olan ha planl kiliselerin kkenini temsil eder. I. Konstantinos tarafndan 328-335 yllarnda ina ettirilen Kuds Kutsal Mezar Kilisesi ve stanbul Studios Manastr Kilisesi (mrahor Cami) Helenistik Bazilikalarn nemli rnekleri arasnda tanmlanabilir. Tonoz rtl bazilikalarn en tipik rneklerinden birisi ise Binbirkilise 1. Nolu Bazilikadr. Bu plan tipindeki yaplar yaygn olarak Orta Anadoluda Karaman ve Karada (Binbir Kilise) evresinde ina edilmitir. 6. yzyln ortalarndan itibaren orta nefin kubbe ile rtlmesi bazilikalarn plann etkilemitir. Kiliselerin kubbe ile rtlmesi, uzunlamasna gelien bazilikal emadan merkezi planl bir emaya dnm ifade eden kubbeli bazilika plan tipini ortaya karmtr. Kubbeli bazilika plan tipinin bilinen en erken tarihli uygulamas stanbuldaki Aziz Poliefktos Kilisesidir. Ayrca Alahan Dou Bazilikas, Demre Aziz Nikolaos Kilisesi ve Aya rini Kilisesi kubbeli bazilika plan tipinin nemli rnekleridir. stanbuldaki Aya Sofya Kilisesi ise kubbeli bazilika plan emasnn mimari adan ulat son nokta olarak tanmlanr (Kuban 2005, 60). Yap dnemin yaygn unsurlarnn bir bileimi olmasna karn, sz konusu mimari tasarmn yakn bir ncs yoktur (Mango 2006, 93).

Resim 10.2 Ayasofya Genel Grnm Kaynak: R. Cormack,M. Vassilaki, Byzantium (3301543), London, 2009, s. 37

10. nite - Bizans Sanat

235
Kiborion: Altarn nemini vurgulamak iin onun zerini kaplayacak biimde yaplm drt stuna atlan kemerlere oturan kubbeyle oluturulmu blm. Sintranon: Apsis yarm yuvarl iinde kademeli basamaklarla oluturulan din grevlilerinin oturmalar iin ayrlm blme denir.

Erken Bizans dneminde yaygn olarak vaftizhane ve martirumlarda tercih edilen bir dier plan tipi merkezi planl tiptir. Romada Pantheon Tapna ile kubbenin dairesel bir alan rt, bir merkeze gre simetrik mekn kurgusu 2. yzylda etkili bir mimari dzeye eriildiinin gstergesidir. Roma dneminde tapnak ve mezar yaps olarak birok uygulamas olan merkezi planl mimari dzenleme, Bizans dneminde vaftizhane ve martiryumlara rnek olmutur. Milanoda San Lorenzo, Kudste Anastasis Rotondas, Pamukkalede Aziz Filip Martirumu merkezi planl yaplarn nemli rnekleri arasnda gsterilir. stanbuldaki Sergios Bakhos Kilisesi ve talyada Revennadaki San Vitale Kilisesi merkezi plan tipi geliiminin son aamasn temsil ederler (Kuban 2005).

Resim 10.3 Ayasofya 3d Model Kaynak: http://www.arkeo3d .com/byzantium12 00/ayasofya.html

Gei Dnemi (Karanlk Dnem) Dini Yaplar

Bizans Sanatnda 726 ylndan 842 ylna kadar olan tarihsel srete konoklast Dnem ad verilen dini konulu resimlerin yok edilmesini ngren bir sre yaanmtr. Bu dnemde ikonalarn yakld, yaplardaki duvar resimleri ve mozaikler kaznd ya da kapatld, el yazmalarnn yok edildii bilinmektedir (Mango 2008, 286). konoklast dnem Bizans sanat ve mimarisine dair bilinenler olduka snrldr (Kuban 2005, 69; Osterhout 2008, 358). Bu dnemin kilise mimarisi ustinianos dnemindeki byk geliimin basitletirilmi bir takipilii olarak yorumlanr (Osterhout 2008, 358). Bu dnemde ina edilmi yaplara rnek olarak Selanik Ayasofya Kilisesi, stanbul Atik Mustafa Paa Cami, Bursa Mudanya Zeytinba Tirilye Fatih Cami gsterilebilir. konoklast dnemde ok fazla yap ina edilmemesine karn kiliselerde dnemin sanatsal anlayn yanstan uygulamalar youndur. Bu dnemde yaplarda kaznan ya da zeri kapatlan sslemelerin yerine ha motifleri, bitkisel motifler ve hayvan figrleri resmedilmitir (Mango 2008, 287).
Katedra: Sintranonun ortasnda ahap, ta ya da fildiinden yaplm ve bapiskoposun oturduu byk, yksek grkemli koltuk. Kripta: Kiliselerin alt katnda yer alan mezar odas. Tonoz: Biimi alttan ibkey olmak zere ta ya da tula ve harla rlm yarm silindir biiminde tavan: bir kemerin telenmesi ile meydana gelen rt. Kubbe: Bir kemerin, yaynn tepe noktasndan inen dikin evresinde dnmesiyle meydana gelen rt. Kubbeler kare, okgen ya da dairesel planlar rtmekte kullanlmtr. Transept: Kiliselerde orta nefi dik kesen ve orta nefle birlikte bir ha ekli meydana getiren uzunca sahn.

Orta Dnem Bizans Dini Yaplar

konoklazmaya kar kilisenin zaferi ile balayan orta Bizans dnemi, 842 ylndan stanbulun Latinler tarafndan igal edildii 1204 ylna kadar devam etmitir (Eyice 1982, 569). Bu dnem nce Makedon slalesinin (867-1057), sonrasnda Komninoslarn (1081-1185) hkm srd; tm nitelikleriyle Bizans kltrn yanstan klasik Bizans ortaadr (Kuban 2005, 70).

236
Vaftizhane: Vaftiz szc Greke kkenlidir ve suya batrma-daldrma anlam tar. Vaftizhaneler iinde vaftiz treni yaplan ve genellikle de merkezi planl Hristiyan dinsel yaplardr. Rotonda: Plan kubbeli olan daire planl yap. ikona: Yunanca eiko fiilinden tretilen, tasvir, suret anlamna gelen ikona, boya ile ahap panel zerine yaplan ve ibadet amac da tayan dini konulu resimlerdir. Motif: Bezeme ve Sslemede btn oluturan paralardan her birine verilen ad. Figr: Resim ve heykel sanatnda betimlenmi, doada rastlanan ya da dsel her tr varlk ve nesnenin genel ad. Kompleks-Gelimi Tip: Orta Bizans dneminde kubbenin drt serbest destek (stunpaye) zerine oturduu plan tipi. Basit Tip: Orta Bizans dneminde kubbenin ke duvarlarna oturduu plan tipi. Sekiz Destekli Tip: Orta Bizans Dneminde zelikle Yunanistan ve Kbrsta tercih edilen bir kilise plan tipi. Bu plan tipinde orta nefin zerini rten kubbe sekiz destek zerine oturmaktadr.

Bizans Tarihi

Orta Bizans dnemi kiliselerinin karakteristik plan tipi Kapal Yunan Hadr. Kapal Yunan Ha planl kiliseler ortada merkezi alan kaplayan, drt destek zerine oturan pandantif geili bir kubbe, orta meknn dik ekseninde tonoz rtl ha kollar, apraz ekseninde ise kubbe ya da tonoz rtl ke odalarndan olumaktadr. Kapal Yunan Ha planl kiliseler Kompleks-Gelimi Tip ve Basit Tip olmak zere iki grup altnda deerlendirilir. Kapal Yunan Ha plan tipinde ina edilmi olan yaplar olduka geni bir corafyaya yaylmtr. Gnmze ulamasa da I. Vasil (867-886) tarafndan yaptrld bilinen Nea Kilisesi kapal yunan ha plan tipinin ilk rnei olarak kabul edilir. stanbulda 907 tarihinde ina edilen Lips Manastrnn (Fenari sa Cami) Kuzey Kilisesi de kapal yunan ha planl yaplardandr. Yine 920 ylnda stanbulda ina edilen Mireleon Kilisesi (Bodrum Cami) i mekn koordinasyonu ve yapsal sistemin dengeli ilikisi asndan bu plan tipinin gzel bir rneidir (Ousterhout 2008, 359; Mango 2006, 165). Yunanistanda ilk olarak 10. yzyl sonlarnda Osios Lukas Manastr Kilisesinde uygulamasn grdmz plan tipi Anadoluda, Gney talyada, Balkanlar ve Rusyada kk deiikliklerle temel fonksiyonlarn koruyarak kilise, saray, manastr ve mezar kiliseleri olarak ina edilmitir (Ousterhout 2008, 360). Orta Bizans dnemi kiliseleri kk lekli yaplar olarak tasarlanmasna karn, dnemin egemen plan tipi olan kapal yunan ha planl yaplar manastr kiliseleri olarak zellikle bakent stanbulda en ok uygulanan plan tipi olmutur (Mercangz 2007, 22) 10. ve 12. yzyllar arasnda imparatorluk tarafndan yapm desteklenen byk manastr kompleksleri oluturulmutur. Manastrlarn etraf surlarla evrilmi ve ieride manastr hcreleri ile dier yaplar yer almaktadr. Bu manastr komplekslerinde stanbuldaki Pantakrator Kilisesinde olduu gibi imparator ve hanedan yelerinin mezarlar iin blmler ayrlmtr (Ousterhout 2008,360). Bu dnemde zellikle daha geni bir i mekn istendiinde bazilika ve kubbeli bazilika planl kiliselerin inasna devam edildii grlmektedir. Orta Bizans dneminde uygulanm rnekleri bulunan bir baka plan tipi sekiz destekli tiptir. Ada Tipi ve Kara Tipi olmak zere yaplarn uygulama alanlarna gre iki alt grupta deerlendirilen sekiz destekli yaplar daha ok Yunanistan ve Kbrsta ina edilmitir. Bu plan tipinin en tannm rnekleri Sakz Adasndaki Neo Moni Kilisesi (Ada Tipi) ve Osios Lukas Kilisesi (Kara Tipi)dir. stanbulda 11. yzylda ina edilen Manganal Aziz Georgios Manastr sekiz destekli plan kurgusu ile Nea Moni ve Osios Lukas kiliselerine model oluturduu dnlr (Mango 2008, 295).

Resim 10.4 Osios Lukas Genel Grnm ve Plan Kaynak: R. Cormack,M. Vassilaki, Byzantium (3301543), London, 2009, s. 197

10. nite - Bizans Sanat

237

12. yzyl Bizans mparatorluunda askeri aristokrasi ve feodellemenin derinletii bir dnemdir. Bu dneme egemen olan iktidar Komninos Hanedanldr ve dolays ile dnemin mimari oluumu Komninoslar Dnemi Mimarisi olarak ta tanmlanr (Mercangz 2007, 22). Komninoslar dneminde 1071deki Malazgirt Sava sonrasnda gerekleen toprak kayplar ve savunma zafiyetinden dolay Anadoludaki balca yap faaliyetleri kalelerdir. 12. ve 13. yzyllarda Bizans mparatorluunun dou, gney ve orta Anadoludaki topraklarnn Seluklular bata olmak zere Trkmenlerin eline getii ve Hal ordularnn seferleri srasnda birok Bizans yerleimi yamalanmtr. Bu srete zellikle Anadoluda yeni yaplar ina etmek yerine var olan yaplarn kullanldklar varsaylr (Mercangz 2007, 23). Orta Bizans Dneminde Anadolu dnda Srbistan ve Bulgaristanda ina edilen kiliselerde bakent mimarisinin etkileri izlenmektedir. 1164 ylnda ina edilen Nerezideki St. Panteleimon kilisesi be kubbeli plan emas ile kesinlikle bakent mimarisinden etkilenmitir (Ousterhout 2008,360). Ayrca cemaatin ihtiyalarn karlayabilmek iin Ohriddeki Ayasofya Kilisesi gibi bir ka byk bazilika ina edilmitir. Rusyada ise 987 ylnda Hristiyanln kabulnn ardndan Kievdeki Ayasofya Kilisesi gibi yaplar ina edilmi olmasna karn, sonraki dnemlerde Rusyada mimarinin kuzey Avrupa mimarisinden ve dnemin Avrupadaki ada sanat slubu olarak Romanesk Mimariden etkilendii grlmektedir (Ousterhout 2008, 360).

Romanesk Mimari: Avrupada 7. Yzyl ile 13. Yzyl arasnda gelien mimari sluptur. Genelde kilise ve katedral yaplarnda yaygn uygulamas izlenen Romanesk slubun temel zellikleri yuvarlak kemerler, beik tonoz kullanm ve masif duvarlardr.

Ge Dnem Bizans Dini Yaplar

Ge Bizans dnemi tarihi tek bir imparatorluun deil bir dizi kk beyliin tarihidir (Mango 2006, 210). 1204 ylnda stanbulun Latinler tarafndan igal edilmesi, Bizans imparatorluu ve dolays ile Bizans sanat ve mimarisi iin yeni bir srecin balangc olmutur. galin ardndan Teodoros Laskarisin ynetiminde Nikaia (znik) mparatorluu kurulmutur. Ayrca Karadeniz blgesinde 1461 ylna kadar hkm srecek olan Trabzon mparatorluu; Yunanistann Arta blgesinde 1453 ylna kadar hkm sren Epir Despotluu (1261-1453) ve bakenti Mistra olan ve 1460 ylna kadar bamlszln koruyan Mora Despotluu bamsz ynetimler olarak karmza kmaktadr (Haldon 2006, 193; Mango 2006, 210) . 1261 ylnda stanbulun Latinlerden geri alnmasna karn Bizans imparatorluunun son iki yz yl yava, fakat kanlmaz bir klmenin hikyesi olarak yorumlanr (Haldon 2006, 194) Bu dnemde stanbul ve Selanikte ina edilmi olan bir ka nemli yap olmasna karn, dneme zg bir mimari gelime sz konusu deildir. Yaplar daha ok Orta Bizans dnemi mimari geleneini srdrr niteliktedir. Birok yap da daha nceki dnemlerde ina edilen kilise ve manastrlara eklenenerek ina edilmitir. Ge Bizans dneminde stanbulda Dehlizli Tip ad verilen plan tipinin ortaya kar. Bu plan tipinde kare planl orta mekn bir kule gibi kilisenin ana kitlesini aarak ykselmekte ve stn yksek kasnakl bir kubbe rtmektedir. Orta blm taraftan saran beik tonoz rtl dehlizler ayn zamanda plan tipine ismini veren yap birimleridir (Eyice 1988, 49). VIII. Mihail Paleologosun ei Teodora tarafndan yaptrlan Lips Manastrnn (Fenari sa Cami) gney kilisesi Dehlizli Tip olarak adlandrlan plan emasnda ina edilmitir. Yap dnemin mimari geleneine uygun olarak Konstantinos Lipsin zgn kilisesinin yanna konumlandrlmtr. Yap tipinin stanbuldaki dier uygulamalar; Aziz Andreas Manastr Kilisesi (Koca Mustafa Paa Cami) ve Pammakaristos Manastr kuzey binas (Fethiye Cami)dr. Ayrca bu dnemde Kapal Yunan Ha Planl, Tek Nefli ve Yonca

238

Bizans Tarihi

Gotik Mimari: Gotik dnem Avrupada Ortaa sanatnda bir slp devresidir. Avrupada lkelere gre ortaya k ve biti dnemleri farkl olmakla birlikte 12. yzyl ile 14. yzyl arasnda etkin olan bir sluptur. Mimarlktaki en belirgin zellii sivri formlar ve geni vitrayl aklklar yaratmasna olanak salayan strktr sistemidir.

Planl mekn kurgusuna sahip yaplar ina edilmitir. Pammakaristos Manatr Kilisesi (Fethiye Cami)nin gney binas Ge Bizans Dneminde Kapal Yunan Ha Plan tipinde Konstantinopolde ina edilmi tek yapdr. Yine bu dnemde sa Kap Mescidi ve Sinan Paa Mescidi gibi tek nefli yaplarn yansra, Panaghiotissa ve Panaya Kiliseleri gibi Bizans mimarisinin tm dnemlerinde yaygn uygulamas bulunan yonca planl yaplar ina edilmitir. Ge dnem Bizans mimarisi farkl blgelerde kurulan bamsz yaplanmaya bal olarak eitli yerel uygulamalar sergiler. Sz konusu yerel uygulamalarn ortaya kmasnn sebebi her bir blgenin farkl bir politik blok ve dolays ile farkl kltrel etki alan ierisinde bulunmasdr (Mango 2006, 210-11). Bu nedenle 13 yzyl sonras Bizans mimarisi ok girili, ierisinde Avrupadaki ada mimari sluplar olan Romanesk ve Gotik Mimari unsurlarnn da izlenebildii bir dnem olarak karmza kacaktr. Mora Elisteki Vlaherna Manastr bu yaplanmaya rnek olarak gsterilebilir. Yunanistanda Epir Despotluuna bal Arta yaknlarnda II. Mihail tarafndan ina ettirilen Kato Panaya ve Trikkala yaknlarnda oannis Dukas tarafndan yaptrlan Porta Panaya kiliseleri transept planl yaplar olarak karmza kar. Epir Despotluu sresince 1283-1296 yllar arasnda ina edilen yaplardan Artadaki Parigoritisa Kilisesi sz konusu blgesel mimarinin bayapt olarak tanmlanr (Mango 2006, 217). ki katl olarak dzenlenen yapnn alt katnda sekiz destekli bir plan emas uygulanm, st katta ise kapal yunan ha planl bir mekn dzenlemesine gidilmitir. Yap plan tipleri itibari ile geleneksel Bizans mimarisinin ana strktrn korumakla birlikte, geleneklerden uzak iki katl mekn kurgusu ve batl tarzda biimlerle oluturmu sentez bir plan ve grnme sahiptir (Mango 2006, 220). Benzer bir yaplanma Mora Despotluunun bakenti Mistrada karmza kmaktadr. Mistrada 14. yzyln banda ina edilen Teodoros Azizler Manastrna ek olarak ina edilen Odigitria Kilisesinde alt kat bazilika, st kat ise kapal yunan ha plan emas ile Mistra Tipi denilen kiliselere modellik etmitir.

Resim 10.5 Arta- Parigoritisa Kilisesi

SIRA SZDE

Ge Bizans dnemi mimarisinde grlen blgesel sluplarn olumasnn sebepleri neSIRA SZDE lerdir?
DNELM S O R U

DNELM S O R U

10. nite - Bizans Sanat

239

Kamusal ve Sosyal levli Bizans Yaplar

Bizans mimarisinin simgesel temsili dini yaplardr. Bu yaplarn dnda sosyo-kltrel ve siyasal yaplanmaya bal olarak kentlerde farkl yap tipleri ina edilmitir. Sivil, profan, din d ya da laik yaplar olarak ta tanmlanan sz konusu yaplar daha ok kamusal-idari ve sosyal ilevlidir. Erken dnem Bizans kentlerinde genel bir deerlendirme ile tanmlanabilen yap tipleri; idari ve kamu yaplar olarak, pazar-ar, saray, piskoposluk saray-konutu, zel aile saray-konutu, aevi, dknler evidir. Ayn zamanda retim ya da ticaret yaplar olarak tanmlanan dkknlar, atlyeler ve depolar ile hastane, hamam, tiyatro ve hipodrom gibi salk ve sosyal yaama ynelik yaplar da ina edilmitir. Bizans kentlerinde alt yapy oluturan, yollar, kprler, su kemerleri ve sarnlar Bizans kentlerinde farkl dnemlerde uygulanm yap tipleridir (Bakirtzis 2008, 374). Erken Bizans Dnemi kentlerinde caddelerin birleme noktalarnda bulunan meydanlar ve pazaryerlerinin dzeni daha nceki dnemlerde var olan uygulamalar izlemitir. Antik dneminin agoralar-forumlar Erken Bizans dnemi boyunca srekli onarlm, gerekli durumlarda geniletilerek kullanlmtr (Koch 2007, 100). Bu dnemin sonuna doru sz konusu yaplar zellikle depremler sonrasnda ykldklarnda eski antsal formunda yeniden ina edilmemi, ya sz konusu alan bo tutulmu ya da farkl amalar dorultusunda kullanlmtr (Bakirtzis 2008, 374). Konstantinos zamannda bakent stanbulda ina edilen bir forum kentin merkezi haline gelmitir. Gnmze ulamayan forumun yuvarlak planl olduu ortasnda bir porfir stun bulunduu ve bunu evreleyen revaklarn ise heykellerle sslendii bilinmektedir (Koch 2007, 100-101). Konstantinos forumunun inasnda sonra stanbulda dikdrtgen planl drt meydan ina edilmitir: Tauri Forumu, Bovis Forumu, Filadelfion Forumu, Arkadius Forumu. Erken Hristiyanlk dneminde ayrca Roma dneminde olduu gibi imparatorun zaferini ya da dier nemli olaylar kutlamak iin onur stunu ve zafer taklarnn dikildii bilinmektedir. stanbulda bulunan Konstantinos Stunu ve Teodosios Stunu Romadaki Traianus ve Marcus Aurelius stunlarna benzer dzenlemeleri ile dier mimari ve sanat rneklerinde olduu gibi gei srecindeki Roma geleneklerinin devamn oraya koyan rneklerdir. Yine Erken Bizans dneminde ina olunan Arkadius Stunu ve Gotlar Stunu ile Teodosios Zafer Tak sz konusu onur stunlarnn ve taklarn nemli rnekleridir (Koch 2007, 101). Bizans kentlerinde saraylar sadece imparatorluk konutlar deil ayn zamanda kamusal merkezler olarak da grev stlenmitir. Erken Bizans kentlerinin merkezinde dikkat ekici bir konumda bulunan saraylar Bizans dnemi ierisinde imparatorluk saraylar ve zel saraylar olmak zere iki tip ierisinde deerlendirilir (Koch 2007, 110; Bakirtzis 2008, 374). stanbulda Erken Bizans dnemi saraylar 4. ve 5. yzyllarda ina edildii bilinen Bodrum Saray, Lausos Saray, Antiohos Saray ve 4. yzyl ile 11. yzyl arasnda kullanld bilinen Byk Saraydr. Orta Bizans dneminde Emevi ve Abbasi Saraylar ile byk benzerlik gsterdii bilinen Bryas Saray mparator Teofilos (829-842) tarafndan yaptrlmtr. Yine 11. yzylda kullanld bilinen bir dier Bizans saray olarak Manganoi Sarayndan gnmze sadece temel seviyesinde izler kalmtr. 12. yzylda ise 4. yzyldan beri imparatorluk saray olarak kullanlan Byk Sarayn terkedilerek Tekfur Saray olarak ta bilinen Vlaherna Sarayna tand bilinmektedir.

Hipodrom: inde atl araba yarlar yaplan yap. Bir ucu dairesel biten uzunca dikdrtgen biimli bir plan vardr. Agora: Antik Yunan kentinin kamusal, ynetimsel ve ticari merkezi niteliindeki alan. Forum: Antik Roma kentlerinin merkezlerinde yer alan ve evresi nemli kamusal yaplarla kuatlm meydan. Erken Hristiyanlk dneminde de uygulamasna devam edilmitir. Revak: st rtl, n ak galeri. Revaklarn genellikle n yz kemerlemeli ve ak, arkas duvarl, st tonoz, kubbe veya dz tavanla rtl olur.

240
Resim 10.6 Vlaherna Saray (Tekfur Saray) 3d Model Kaynak: http://www.arkeo3d .com/byzantium12 00

Bizans Tarihi

Kentlerin zerkliklerinin oradan kalkmasnn ardndan ynetimin piskoposlara brakld bilinmektedir. Bu sre ierisinde kentlerde piskoposluk saraylar ina edilmitir. Fakat sz konusu saraylar iin zel bir mimari tip ortaya kmam, yaplar saray kadar antsal olmayan byk bir ev eklinde tasarlanmtr. Episkopion olarak adlandrlan bu piskoposluk konutlar stanbul ve Milet rneklerinde olduu gibi Metropolitan Kilisesinin yanna ya da yakn evresine ina edilmitir. Sz konusu yaplarn genelde iki katl olarak ina edildii, giri katnda bulunan odalarn din adam ya da rahip snfndan olmayanlar ve alanlara ait olduu, piskoposlarn odalarn ise st katta yer ald ne srlr (Bakirtzis 2008, 375). Erken Bizans dneminde evler Helenistik ve Roma dneminde kullanlan evlerin genel karakteri ve plan emasn yanstr niteliktedir. Daha nceki blmlerde vurguland zere toplumun Hristiyanlkla birlikte din deitirmesi, sosyo-kltrel yapda bir takm deiimleri beraberinde getirse de, birey Romaldr ve mevcut evlerinde oturmaya devam etmilerdir. Bu anlamda birden bire konut mimarisinde kkl deiimlerin olumayaca aktr. Ancak Erken Bizans dnemi sonuna kadar farkl dnemlerde evlerde ihtiyalar ve deien koullar dorultusunda odalarn kk blmlere ayrlarak kullanld bilinmektedir (Bakirtzis 2008, 375). Bizans evleri genellikle iki kategoride incelenmektedir. Birinci tip, revakl ya da revaksz bir i avlu etrafndaki odalardan oluan evlerdir. Bu tip genellikle Roma kentlerinde bir ya da iki katl olarak ina edilen yaygn bir ev modelidir. Odalar arasnda bazen bir hamam ya da Dura Evroposta olduu gibi bir dua odas bulunabiliyordu. kinci tip, i avlusuz olarak bir ya da daha fazla katl evlerdir. Bu evlerde zemin kat genellikle depo ve atlyeler iin ayrlmtr (Bakirtzis 2008, 375). Bizans dneminde dkknlar zelliklerine gre gruplanm olarak kentlerde byk caddelerin kenarlarnda ve arda yer almaktadr. Ayrca ar blgesinin dnda kentin farkl blgelerinde, evlerin zemin katnda zel fonksiyonlu dkknlarn bulunduu bilinmektedir. retime ilikin ilikler olarak tula atlyeleri ve kire frnlar gibi baz iletmeler genellikle kentlerde surlarn dnda, daha ok

10. nite - Bizans Sanat

241

hammadde kaynana yakn blgelerde ina edilmitir. Kent dnda bulunan ayn tr atlyelerin endstriyel bir yerleim alan oluturmasnn, standardize edilmi bir retimin salanmasnda nemli olduu belirtilir (Bakirtzis 2008, 375-76). retime bal depolama hem zel hemde kamusal olarak bir zorunluluk olmasna karn belirli bir mimari tr yaratmamtr (Bakirtzis 2008, 376). Bizans Kentlerinde yollar tala kapl ya da toprak olarak dzenlenmitir. Kentlerdeki ana yollar stanbuldaki Mesi ya da Selanikteki Leohoros gibi adlarla tanmlanm antsal revakl dzenlemesi ile nemli caddelerdir (Bakirtzis 2008, 376). Bizans dneminde gerek kentlerin iinde yer alan yollar, gerekse ehirler arasndaki yol alar farkl dnemlerde onarlm ve yenilenmitir. Ayrca farkl blgelerde ulamn verimlii asndan son derece nemli olan kprler ina edilmitir. Su ve suya ilikin mimari organizasyon Bizans kentlerinde nemli ilevleri olan dzenlemelerdir. nsan yaam iin son derece nemli bir ihtiya olan su, kentler iin her dnemde ayn derecede nemli bir sorun olmutur. Erken Bizans dneminde kentlerde antik alarda oluturulmu su kemerleri ve kanallar onarlm, gerekli grlen yerlerde yenileri ina edilmitir. mparator Valensin (364-78) stanbulda iki tepe arasnda ina ettirdii Bozdoan Kemeri olarak ta bilinen su kemeri Erken Hristiyanlk dneminin nemli bir rneidir. Su kemerleri ile kente ulaan su st ak ve kapal olarak ina edilen sarnlarda depolanmaktadr. st ak sarnlara stanbulda Bakrky Sarnc, Dalk Kilikyada Meryemlik Sarnc rnek gsterilebilir. stanbulda ustinianos dneminde 6. yzylda ina edilen Yerebatan ve Binbirdirek Sarnlar kapal sarnlarn en nemli mimari rnekleridir (Koch 2007, 116). Sarnlar Bizansn her dneminde ihtiyalar dorultusunda ina edilmi, zellikle sava zamanlarnda sarn yapmnda nemli sayda art gzlenmitir (Bakirtzis 2008, 376). Suya ilikin bir dier yap tipi hamamlardr. Roma dnemi boyunca ina edilmi olan hamamlar Bizans kentinin doal fiziksel yapsnda nemli mimari unsurlardr. Bu hamamlar erken Bizans dneminden itibaren kullanlm, farkl dnemlerde onarlm, ihtiyalara bal olarak yeni hamamlar ina edilmitir. Kent iersinde ina edilen antsal nitelikli byk hamamlarn yan sra, saraylarda, hastanelerde, evlerde ve bazen manastrlarda kk hamamlar ina edildii bilinmektedir. 5. yzylda stanbulda be kamusal nitelikli antsal byk hamamn yan sra yzelli zel hamam bulunmaktayd. 6. yzyldan sonra zellikle kamusal hamamlar Hristiyan yaam tarzna aykr olduu iin yava yava terkedilerek kullanlmaz olmutur (Bakirtzis 2008, 377). Roma kentlerinin elence hayatnda Hipodrom ve Tiyatrolarn yeri nemlidir. Roma dnemi hipodromlarnn ncl yaps Romadaki Maximus Circustur. Ayrca stanbul, Antakya, Selanik ve Milanoda hipodrom ina edildii bilinmektedir. stanbuldaki hipodrom gnmze kadar ulamasa da yazl kaynaklarda yer alan bilgiler ve orta blmde (spina) yer alan ant yap hakknda nemli verilerdir. Sz konusu ant 390-92 ylnda mparator Teodosios tarafndan dikilen Obelisk, Ylanl Stun ve rme Obelisktir.

Su Kemeri: Romallar tarafndan uygulanm olan, zerinde su yolu bulunan tula ve tatan yaplm kemerli kprlerdir Sarn: Yamur suyu biriktirmeye yarayan yeralt su deposu

Obelisk: nemli bir olayn ya da bir zaferin ans iin dikilmi ou granitten yaplm olan kare veya dikdrtgen kesitli, tepesine doru incelerek bir pramitle sonulanan yksek ta.

Antsal Resim Sanat

Erken Hristiyanlk dneminden itibaren Bizans Antsal Resim Sanatnn en nemli uygulama alan duvar resimleri ve mozaiklerdir. Fresko ve mozaikler bata kiliseler olmak zere mimariye bal olarak uygulanan Antsal Resim Sanat rnekleridir. Erken Hristiyanlk dneminde kiliseler, mezarlar, sivil ve resmi yaplar freskolar ile sslenmitir. Bu dneme ait en eski rnek ayn zamanda Erken Hristiyan-

242

Bizans Tarihi

Katakomp: Romada ilk Hristiyanlarn iinde toplanp tapndklar yeralt mezarlarnn genel addr. Hipoje: Yunanca hypoge (hupo (altta) g (toprak) kelimesinden kaynakl mezar odasdr.

lk dnemi mimarisinin de ilk rnei olarak tanmlanan Suriyede Dura Evropostaki ev kilisesinin vaftiz odasnda bulunan Tevrat ve ncilden konularn ilendii freskolardr (Koch 2007, 131). Yine ncl resim rnekleri olarak Roma Katakomplarnn mezar odalar ve hipojelerin duvarlarnda geometrik, bitkisel motifler ile insan ve hayvan fgrleri resmedilmitir. (Koch 2007, 132). Mezar yaplarnda ayrca Antik dnem mitolojisinden sahneler ile Tevrat ve ncilden konular da resmedilmitir. Genellikle 3. ve 4. yzylda ina edilmi olan sz konusu yaplarda mitolojik sahneler ile birlikte kutsal kitaplardan sahnelere de yer verilmesi mimaride olduu gibi resim sanatnda da bir gei sreci olduunun gstergesidir.

Resim 10.7 Duro EuroposDuvar Resimleri Kaynak: http://www.library. yale.edu/exhibition/ judaica/jcsml.2.ht ml

Mitolojik Sahne: ok tanrl dinlerde tanr ve yartanrlarn eylemleri ile onlarn insanlarla ve dier yaratklarla ilikileri konusundaki efsaneler, ykleri konu alan sahnelerdir. Tessera: Mozaii oluturan genellikle kp biimindeki kk mermer, cam ya da keramik paralarnn her birine verilen addr.

Erken Hristiyanlk Dnemi resim sanatnn bir dier nemli tr mozaiklerdir. Mozaikler krmz, mavi ve yeil renkler arl olmak zere farkl renklerde cam ve ta paralarnn kare eklinde kesilip harl zemin zerine yanyana getirilmesi ile oluturulmutur. 300 ylnda ina edilmi olan Romadaki St. Peter Kilisesinin altnda bulunan Julianus Mezarnn tonozunda, bitkisel kompozisyon iinde atlarla gkyzne karlan arabas iinde nl tacyla bir tanr fgr olarak sa tasvir edilmitir (Koch 2007, 134). Erken dnem moziklerinde cam ve ta paralarndan oluan tesseralarn yerine Bizans dneminde zellikle 6. yzyldan itibaren altn ve gm kaplama tesseralarn kullanld grlr. Sina Yarmadasndaki Aya Katerina Manastrnn apsis kubbesinde metamorfosis, kemerlerde ise Musann yaamndan sahneler resmedilmitir. Sz konusu mozaikler Justinanos dneminin bilinen nadir dinsel betimlerini ierir (tken 1997, 235). talyada Ravenna St. Apollinare Nuovo, S. Apollinare Classe ve S. Vitale Kiliselerinde Bizans resim sanatnn en zengin mozaikleri bulunur. Yapda daha ok ncilden sahneler ile birlikte dini kii ve konular resmedilmitir. S. Vitale Kilisesinde yer alan mparator ustinianos ve kars Teodorann portreleri, yapya hakim olan dinsel sembol ve tasvirler ile birlikte hierarik bir anlaya gre dzenlenmi, dnemin grkemini, dinle devleti bir btn olarak zmseyen imparatorun bykln simgeleyen tasvirler olarak yorumlanr (tken 1997, 235). Sina Dandaki dinsel kompozisyonda manzaray bir kenara brakan gelimeci anlay, S. Vitalede ise somut figrler ile gkyz, kayalar ve aalar ile pekitirilmi bir doa vurgusunun beraberinde getirdii gereklik gemie dair tutucu bir anlay olarak yorumlanr (Mango 2008, 284).

10. nite - Bizans Sanat

243

Yaklak 650 ylndan 850 ylna kadar olan sre zellikle Bizans resim sanat iin byk bir boluktan ibarettir (Mango 2008, 286). Bu tarihsel araln byk bir srecini konoklast Akm olarak adlandrlan tasvir krc dnem oluturmaktadr. Bu dnemde gemi dnemde yaplm olan dini temal resimlerin byk bir ksmnn yok edildii ve yeni resim faaliyetlerinin olduka az olduu dnldnde sz konusu boluk byk lde anlam kazanr. konoklast sreten en fazla etkilen bakent stanbul ve yakn evresidir. Bu dnemde bir ok yapda olduu gibi Ayasofyadaki mozaikler tamamen yok edilmi, apsisteki meryem tasvrinin yerine byk bir ha resmedilmitir (tken 1997,236). konoklazma dnemine tarihlenebilecek nemli rnekler talyada (zellikle Romada) bulunmaktadr. Bunun sebebi Arap istilasndan ve konoklazma ncesi karklklardan kaan ok sayda Bizansl sanatnn Gney talya ve Fransaya yerlemeleri ve burada sanatsal faaliyetlere katlmalardr. Bu sanatlar aracl ile Bizans slubunun batya getii bilinir (tken 1997,236). Milano yaknlarnda Castelsepriodaki Meryem Kilisesinde bulunan ve 8.- 9. yzyla tarihlenen freskolar Bizans resim sanatnn nemli rnekleri arasndadr. Orta Bizans Dneminde ikonoklast akmn son bulmasnn ardndan youn bir resimsel faaliyet balamtr. Bu dnem resim sanatnn en nemli zelliklerinden birisi konularn dzenleniinde hiyerarik bir sistem uygulanmasdr. Bu dzenlemeye gre kilisenin en yksek ksm olan kubbenin merkezinde genellikle sa Pantakrator yani mutlak hkim Tanrya ayrlr. Bu tasvirlerde sa kimi zaman bameleklerle evrilidir. Kiliselerin dinsel simge ve litrijisinde nemli bir mekn olan apsisin yarm kubbesi iki yannda ba melekler Mikail ve Cebrailin bulunduu Meryeme ayrlr. sann altnda havariler ve peygamberler yer alrken, Meryemin altnda havarilerin yan sra piskoposlar ve diyakozlar yer almaktadr. Kubbeyi destekleyen drt pandantif zerinde geleneksel olarak drt ncil yazarnn tasvir edildii grlmektedir. Kiliselerin dier blmlerinde kutsal savalar, hekimler, keiler ya da ehitler olmak zere kategoriler halinde resmedilmilerdir (Mango 2008, 290-291). Orta Bizans Resim Sanatnn bir dier nemli zellii resimlerde konu snrlamasna gidilmesidir. Dnemin plan ve meknsal kurgusuna uygun bir seicilikle Erken Hristiyanlk sanatnn uzun dizelerinin yerine ncildeki anahtar (nemli) sahnelerin resmedilmesinin tercih edildii grlmektedir (Mango 2008, 291). Bu dnemde stanbul bata olmak zere Anadolu ve Anadolu dnda (zellikle Yunanistanda) nemli resimsel faaliyetler gerekletirilmitir. Bakentte kapal yunan ha planl yaplarn ncl rnei olan Nea Kilisesi ayn zamanda dnemin resim programna da nclk eder. Ayasofya Kilisesinin apsisindeki Meryem tasviri (GRSEL 8) ve gnmze ulamasa da kubbede yer aldn bildiimiz Pantakrator sa tasviri dnemin resim anlaynn nemli temsilidir. Ayrca Anadolu dnda 11. yzyl resim sanatnn nemli rnekleri Yunanistandaki Osios Lukas, Sakz Adasndaki Nea Moni ve Kievde Ayasofya Kilisesinde yer alan mozaiklerde izlenebilir. Yaplardan Osios Lukas Kilisesinde yer alan mozaik resimler bakentin geleneksel resim anlayndan ayrlan slup zelliklerine sahiptir. Nea Moni ve Kiev Ayasofyasnda yer alan mozaiklerde ise bakentin genel sanatsal uslp zelliklerine bal kalnd grlmektedir (tken 1997, 236).

Pantokrator: Hristiyanln iindeki yaygn inanca gre Baba ile Oulun (Tanr ile sa) tek grn olarak tasviri.

244
Resim 10.8 Ayasofya KilisesiApis-Meryem Mozaii Kaynak: Anadolu niversitesi Sanat Tarihi Blm Arivi

Bizans Tarihi

stanbulda Komninoslar dneminden gnmze ulaan tek mozaik Aya Sofya Kilisesinde bulunmaktadr. Yapnn gney galerisinde yer alan panoda dnemin Bizans imparatoru II. oannes Komninos, mparatorie rini ve Meryem resmedilmitir. Ayrca 12. yzylda Dafni mozaikleri, Venedik San Marco ve Torcellodaki Meryem Kilisesinde yer alan mozaik resimler dnemin resim anlayn ortaya koyan nemli rnekler olarak tanmlanabilir.
Resim 10.9 Ayasofya KilisesiII. oannes Komninos, mparatorie rini ve Meryem Tasviri Kaynak: Anadolu niversitesi Sanat Tarihi Blm Arivi

11. ve 12. yzyla ait Bizans freskolar olduka snrl olmasna karn, Selanikte Panaya Halkeon ve Ohrideki Ayasofya Kiliselerinin resim programlar 11. yzyl Bizans resminin nemli rneklerdir. 12. yzyl resim geleneini yanstan rnekler asndan bakentten ziyade Kbrs ve Makedonyada bulunan freskolar bir takm

10. nite - Bizans Sanat

245
Maniyerizm: Rnesans ile Barok dnem arasndaki sanatlarnn eserlerini tanmlamak iin kullanlan bir sanat dnemi olan Maniyerizm, resimde abartl uzunlukta kk bal, ok hareketli, havada uuur ekilde zeminden kopuk kompozisyonlar sunar. Maniyerizm ya da Maniyerist szc gnmzde kurallar yadsyan her trl sanatsal tutum iinde kullanlr.

somut karmlara kaynaklk eder. Kbrstaki Panaya Portetisa ve yine Kbrsta Para Horideki On ki Havari Kiliseleri ile Makendonya Nerezide Aziz Panteleimon ve Kurbinova Kiliseleri gerek dnemin geleneksel slup anlayn gerekse farkllama-yenilikleri ortaya koyan veriler iermesi asndan nemlidir. Komninoslar dnemi duvar resimlerinde grlen abartlm duygu ve hareketleri Nerezi Aziz Panteleimon Kilisesinde grmek mnkndr. Dnemin Makedonyadaki bir dier nemli yaps olan Kurbinova Kilisesinin duvar resimleri ise dnemin slubunun neredeyse Maniyerist bir anlayla aktarld rnekler olarak tanmlanr (tken 1997,237). Dnemin sz konusu coku ve duygusalln kran ve dingin, hareketlerin dengelendii resimsel dzenlemeler Kesriyedaki Panaya Mavriotissa Kilisesinde grlmektedir (tken 1997,237). Ge Bizans Dnemi-Sanat ayn zamanda Paleologoslar Dnemi-Sanat olarak ta tanmlanr. stanbulun Latinler tarafndan igal edildii tarihsel aralk ayn zamnda Ge Bizans Sanatn hazrlayan sretir. Latin istilas sresince- 1204 ile 1261 yllar aras- Bizans resmine dair bilinenler snrldr. Daha nce belirtildii zere stanbulun Latinler tarafndan igali sonrasnda Anadoluda znik bata olmak zere Trabzon, Epir ve Morada oluan bamsz blgesel ynetimler olumutur. Ne yazk ki, bata znik olmak zere Latin istilas srecinde bu merkezlerdeki resim sanatna dair bilinenler olduka snrldr. znik Ayasofya Kilisesi diakonikon mekannda yer alan sa ve aziz tasvirleri ve Bursa Zeytinbandaki Trilye Pantobasilissa Kilisesinde yer alan freskolar Latin stilas srecinde Bitinya blgesindeki resim sanatna dair nadir rnekler arasndadr. Ayrca Kapadokyada bulunan baz yaplarndaki duvar resimlerinin bu dnemde yapld bilinmektedir. Bu yaplardan Suvasa Oktagonunda oannis Vatacisin, Kar ve Krk Martyrler Kiliselerinde Teodoros Laskarisin adnn yeralmas ve genellikle znik kkenli azizlerin tasvirlerine yer verilmesi resimlerin tarihlendirilmesinde nemli veriler olarak deerlendirilmitir (tken 1997, 237). Fakat yaplarda yer alan resimler dnemin resim sanat anlayna ynelik genel bir slup tanm ve deerlendirmesi iin yeterli deildir. Bizans resim sanatnn Paleologoslar dnemindeki oluum ve deiim srecinin tanmlanmasnda, Trabzon Ayasofya Kilisesi freskolar ncl rnekler olarak kabul edilir (Kuban 2005, 78). Ayasofyann fresklerinde tasvir edilen figur ve kompozisyonlar genelde Komninoslar dnemi resimsel anlayn temsil etmesine karn, figrlerin elbise kvrmlar iinde belirginleen vcut hatlar ve dengeli hareketler, Paleologoslar Dneminde olgunlaacak yeni bir slubun yorumu olarak tanmlanr (tken 1997, 237). Benzer gei srelerinin izlenebildii duvar resimleri Artadaki Ayos Dimitrios Kauris, Ayos Nikolaos Rodias ve Kata Panaya Kiliselerinde grlebilir. Paleologoslar Dnemi Resim Sanat slbunun en bilinen rnekleri Hora Manastr Kilisesi (Kariye Cami)nde yer alr. 6. yzyldan itibaren farkl dnemlerde onarm ve yeniden ina sreleri geiren yapda dnemin resim sanatn yanstan duvar resimleri 14. yzylda Teodoros Metohitis tarafndan yaptrlan d narteks ve mezar apelinde grlmektedir Nartekslerde yer alan resimlerde sann ve Meryemin hayat konu edilirken, mezar apelinde Tevrattan eitli sahneler, Son Yarg, Maher ve Anastasis sahneleri ilenmitir (Kuban 2005, 78-79). Yapda Meryemin hayatn konu alan yirmi blmden oluan bir dizi ile ondrt blmde resmedilmi sann ocukluu dizisi ve otuziki sahneden oluan sann peygamberlik dnemini konu alan zengin bir resim programna sahiptir. Srbistanda yine Hora Manastr Kilisesi ile ayn dneme tarihlenen Decani Kilisesinde sahnelerin says daha da fazladr (Mango 2008, 298-99). Dnemin resim rneklerinde ortak nokta gemiteki iki boyutluluu aan ve tam anlam ile bir perspek-

Perpektif: Resmim iki boyutlu ortamnda, nc boyut yani derinlik yanlsamas vermek iin kullanlan teknik.

246

Bizans Tarihi

tif olarak tanmlanmasa da yzeysel bir derinlik kaygsnn izlenebilirliidir. Resimlerde eyalar ve figrler uzayan ve incelen bir formda dzenlemi; figrlerin Komninoslar Dnemi resim anlayna benzer nitelikte hareketli, duygularn youn bir davurumcu kayg ile yanstld grlmektedir. stanbulda Hora Kilisesinden baka bu dneme tarihlenen sa Kap Mescidi, Mireleon Kilisesi (Bodrum Cami), Kalenderhane Cami, Aya Efemia ve Pammakaristos Manastr Kilisesinde duvar resimleri bulunur.
Resim 10.10 Hora Manastr Kilisesi (Kariye Cami) Duvar Resimleri Kaynak: Anadolu niversitesi Sanat Tarihi Blm Arivi

SIRA SZDE

Bizans Antsal Resim Sanat rnekleri nelerdir? Uygulama alanlar nereleridir? SIRA SZDE

DNELM S O R U

El Sanatlar
Seramik

DNELM

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

Astar: zerine resim yaplacak olan yzeyin boyay emmemesi iin srlen katmandr. T E L E V boya ZYO N

K T A P

NTERNET

S O R U drt ana kronolojik evrede incelenir. Birinci evre (4.-8. yzyl): Bizans seramikleri Erken Bizans dneminde antik geleneklerin devam ettii tarihsel aralktr. kinci evre (9.-11. yzyl): Seramik retiminde stanbulun hkim olduu ve siyasi ve klDKKAT trel olarak ilikide bulunduu blgelere retimlerin ihra edildii dnemdir. nc evre (Komninoslar dnemi): Srl seramik retimin tara merkezlerine taSIRA SZDE narak yaygnlat dnemdir. Drdnc evre (12. yzyl sonu- ge Bizans dnemi): Seramik retiminde blgesel sluplarn hkim olduu dnemdir. (Armstrong 2008. 429). AMALARIMIZ Bizans seramii dini ve resmi sanatn aksine halkn ekonomik izgisi ve beenilerine gre ekillenmitir. Arkeolojik veriler Erken Hristiyanlk dneminden 7. yzyla kadar K Roma T A P geleneinin nemli lde devam ettiini ortaya koyar (Doer 2007, 48). Bu dnemlerde Krmz Astarl Roma geleneini yanstan seramikler zerine Hristiyanlk sembolleri olarak gvercin, tavus kuu, yunus ve ha motiflerinin yan dini T E L Esra VZY O N temal figr ve kompozisyonlar ilenmitir (Hayes 1997, 471; Armstrong 2008, 429, Doer 2007, 48). Erken Bizans dneminin krmz hamurlu seramikleri ile Komninoslar dneminin yaygn tercihi olan srl seramikler arasnda dnemde az bilinen bir grup olarak beyaz hamurlu seramiklerin ortaya kt N T E (Armstrong RNET grlmektedir 2008, 432). Beyaz hamurlu seramikler kendi ierisinde Srl Beyaz ve Polykrom Beyaz olmak zere iki grup altnda incelenir (Arms-

10. nite - Bizans Sanat

247
Polychrome: Yunanca ok ve renk kelimelerinin birlemesiyle ok renkli dekor anlamndaki szcktr. Kufi: 8. yzylda kurulmu bir Arap kenti olan Kufada ortaya kan hat sanatnda kullanlan bir yaz trdr. Palmet: Bir sapn iki tarafnda simetrik olarak sralanm uzunca yapraklardan oluan sluplatrlm bezeme esidir. Rumi: Birbirine bal yarm palmetlerden oluan ssleme esidir.

trong 2008, 432; Doer 2007, 48). Srl Beyaz olarak tanmlanan seramiklerin sslemesinde klasik anlay devam etmesine karn, Polykrom Beyaz ve krmz hamurlu seramiklerin sslemelerinde slam sanatnn etkileri grlmektedir (Rice 1954, 214-215); Bezeme kompozisyonlarnda yaygn kullanm olan kufi yazdan etkilenmi motifler, palmetler ve kavisli bitkisel bandlar, sz konusu slam ve Dou Sanatnn etkisinin eserlerdeki yansmalar olarak tanmlanabilir (Doer 2007, 49). zellikle 7. yzyldan itibaren srekli olarak bata Araplar olmak zere dou uygarlklarnn Bizansa kar aknlar byle bir kltrel etkileimi beraberinde getirmi olduu dnlr. Orta Bizans Dneminin yaygn uygulanan bezeme teknii, krmz hamurlu, krem-beyaz astarl kaplarnn zerlerinin astar kaldracak ekilde izilmesi ve kazlmas eklinde uygulanan sgraffitodur. Sgrafitto tekniinin uygulama biimleri ile farkllaan alt trleri bulunmaktadr: nce Sgrafitto, Kazma Sgrafitto, Geni Oyma/Cahmpleve. Orta Bizans dneminde palmet, rumi, kvrk dallar gibi sitilize edilmi bitkisel motifler ile birlikte, gvercin, keklik, aslan, tavan, balk vb. hayvan figrlerine yer verilmitir. Ayrca hayvan figrlerinde mitolojik ve fantastik hayvanlar da konu edilmitir (Maguire 1992, 3; Doer 2007, 49). Seramiklerde insan figrlerinde yer ald kompozisyonlarda 12. yzyldan itibaren belirgin bir art sz konusudur. Bu sahnelerde daha ok sava grlmekte ve bu tercih asker kkenli bir slale olan Komninoslarn iktidar ile ilikilendirilmektedir (Doer 2007, 49). Ge dnem Bizans seramiini mimari ve dier sanat alanlarnda olduu gibi dnemin siyasal yapsna bal olarak deien ynetim ve corafi snrlar dorultusunda deerlendirmek gerekir. Ge dneme tarihlenen baz seramiklerin znik Kulu Kaseleri, Karacahisar (Eskiehir) Rozetli Kaseleri, Selanik Kulu Kaseleri, Serres Seramikleri gibi retim yerleri ile tanmlanmas, bu dnemde blgesel ve yerel sluplarnn varln ortaya koyar. Ayrca bu dnemde zel bir retim grubu olarak bakent kkenli Zeuksippos Seramikler n plana kmaktadr. Kaz ve yzey aratrmalar 13. Yzylda Kilikyada Misis ve El Mina (Samanda evlik)da retilen Aziz Simeon seramiklerinin, talyan retimi Proto-Mayolikalarn, Suriye ve turkuaz srl ran seramiklerinin Bat Anadoluda dolamda olduunu ortaya karmtr (Doer 2007, 51). Orta Bizans dneminde yaygn kullanlan bezeme teknii olan sgrafitto nedir? eitleri SIRA SZDE nelerdir?
DNELM S O R U

Resim 10.11 Sgrafitto Tekniinde yaplm zerinde ift bal kartal figr bulunan seramik (13. 14.yzyl) Kaynak: R. Cormack,M. Vassilaki, Byzantium (3301543), London, 2009, s. 149

Sr: Seramik hamurunun zerine srlerek frnlanan ve bunlarn zerini saydam bir katmanla rterek su ve benzeri svlardan etkilenmemesini salayan koruyucu malzemedir.

SIRA SZDE

DNELM S O R U

DKKAT

DKKAT

SIRA SZDE

SIRA SZDE

248

Bizans Tarihi

Cam Sanat
Lks Obje: Genellikle imparatorluk saray iin deerli malzemeler kullanlarak retilen ve sslenen kullanm eyalardr.

Altn Sandvi Teknii: Renksiz iki cam arasna altn yaldzla yaplan ssleme tekniidir.

Kalba fleme Teknii: fleme borusunun ucuna alnan cam hamurunun nceden hazrlanm kalba flenerek ekillendirilmesidir.

Emay Teknii: Souk cam zerine altn yaldz ve maden oksitlerle dekorasyon yapldktan sonra frnda stlarak camn yzeyine sabitlenmesi ilemidir.

Bizans cam sanatna dair en nemli bilgiler gnmze ulaan cam kaplar ve arkeolojik kazlar sonucunda elde edilen rneklerden oluur. Bu veriler nda camn Bizans dneminde gnlk kullanm objeleri, aydnlatma elemanlar, pencere cam ve lks objeler olarak retildiini ortaya koymutur (Olcay 2007, 42) Bizans mparatorluunda cam sanatnn bizzat imparatorluk tarafndan desteklenen bir sanat alan olduu bilinmektedir. zellikle Erken Hristiyanlk dneminde cam yapmclarnn (vitriari) ve cam dekaratrlerinin (diatretari) vergiden muaf tutulduklar ynndeki veriler (Olcay 2008, 102), cam retimin desteklendii ve zendirildiinin gstergesidir. Erken Bizans dnemi cam atlyeleri kken olarak Roma dnemi cam sanat geleneine baldr. Roma dneminde ortaya kan retim ve pazarlama organizasyonunun Bizansn erken dnemlerinde de grld bilinmektedir (Olcay 2010, 24). Bu dnemin karakteristik eser grubu, altn sandvi tekniinde sslenmi cam eserlerlerdir. Sz konusu cam eserlerde Roma geleneinin bir yansmas olan pagan inan ve kltrne ait konu ve semboller ile Hristiyanla ilikin unsurlar bir arada kullanlmtr (Olcay 2008, 103). Erken Hristiyanlk dneminin tm sanat unsurlarnda olduu gibi cam sanatnda da gei dneminin karakteristik olgusunu izlenmek mmkndr. Erken Bizans dneminde M. S. 578-636 yllar arasnda retim ve kullanm alan bulunan Hac Kaplar nemli bir eser grubudur. Sz konusu eserler kalba fleme teknii ile retilmi okgen gvdeli ielerdir (Olcay 2008, 103). Erken dnem sonras zellikle konoklast dnem (726-842) ile balayan ve 10. yzyla kadar devam eden srete cam sanatna dair bilinenler olduka snrldr. Ortaada cam retimi ve niteliini belgeleyen veriler az saydaki yazl kaynaa ve kaz almalar sonucunda elde edilen bulgulara dayanr. Bu kapsamda, Anadoluda Erken dnemlerden itibaren devam eden bir cam retimi tanmlanmtr. Antakya ve stanbulda cam retiminin varl bilinmesine karn, retim merkezleri, gelenek, slup hakknda belirsizlikler davam etmektedir. Anadolu dnda Yunanistanda Korintosta 9. ve 11. yzyllarda cam retiminin yapld bilinmektedir. Arkeolojik kazlar sonrasnda ortaya kan verilere gre cam atlyeleri seramik atlyeleri ile birlikte bir ar alannda bulunmaktadr. Atlyelerin ar alan iindeki konumu retim ve satn ayn meknsal dzenleme ierisinde gerekletirildiini gstermesi asndan nemlidir (Olcay 2007). 12. ve 13. yzyllarda Bizans mparatorluu farkl corafyalarda, farkl sosyo-kltrel unsurlarla karlamtr. Ayrca bu srete Anadolunun gei yolu zerinde olmas farkl kltrlerle etkileimli bir sanat slubunun olumasn salamtr. Ayn yzylda Venedik ve Cenevizlilerin Bizans, slam ve Bat devletleriyle nemli lde ticaret ilikisi, sentez bir slubun ortaya kmas ve yaygnlamasnnda etkendir. Dnemin yaygn cam teknii altn yldz boyama ve emay tekniidir. Bu yzyllarda gerek Bizans camnda gerekse slam camlarnda ayn teknikle farkl slupta eserler retildii gzlemlenmitir. Eserlerde geometrik ve bitkisel motifler ile birlikte insan ve hayvan figrlerinin kullanld bilinmektedir (Olcay 2007, 42-45).

Maden
Bizans mparatorluu, Anadolu ve Balkanlarda bulunan pek ok maden yatan Romadan devir alp iletmitir. Msr, Suriye, Anadolu ve talya gibi geni bir alana yaylan maden dkm merkezleri eyaletler kaybedildike elden km ve bakent stanbul tek ve nemli bir retim merkezi olarak kalmtr. Antik dnem ve

10. nite - Bizans Sanat

249
Kontrol Damgas: Deerli madenden yaplm objelerin, kalitelerini gsteren resmi bir iaret ile damgalanmasdr. Damgal gm eserler Bizans Devletinde 400-615 yllar arasnda yaplmtr.

Ortaada olduka nemsenen madeni eyalarn yapm tekniklerinde Helenistik ve Roma gelenei srdrlmtr. Bizans maden eserleri altn, gm, bakr, bronz, demir ve pirin gibi malzemelerden retilmitir. Gnlk yaamn ara-gereleri, demir ve bronz malzemeden bakent stanbuldan krsaldaki kylere kadar geni bir alanda retilmesine karn; altn ve gm gibi deerli madenlerin retimi devlet kontrolndeydi (Rautmann, 2007, s. 261). Erken Bizans Dneminde altn malzemeyi daha ok bilezik, yzk, kemer, madalyon, kolye, kpe gibi ss eyalarnda ve sikkelerde grrz. Bu eyalarn zerinde genellikle Tevrat ve ncil konular tasvir edilmitir. Gm malzeme ise daha ok imparatorlarn hkmdarlk yldnmn kutlamak ya da dier nedenlerle yaplan hediyelik tabak ve kselerde ya da liturjik eyalardatercih edilmitir. zellikle litrjik eyalarda kullanlan gmlerde kontrol damgalar vardr. Bu damgalar imparatorluk damgas olarak da adlandrlmaktadr. Bunun sebebi ise damgalarda imparator portresinin, isminin ya da monogramnn bulunmasdr. II. Konstantinos (641-668) dnemine kadar devam eden bu damgalar hkmet otoritesinin semboldr (Dodd, 1961, s. 6). Hristiyan liturjisinin ana ayinini olan karistide kullanlan eserler unlardr: Paten ve Asteriskos, kalis, kak, ibrik ve el ykama tas olan trulla, buhurdan, yelpaze, kitap kapa ve hatr (Acara, 1998, s. 183-201). Bronz ucuz ve kolay satn alnabilen bir maden olmas dolaysyla hem sivil yaplarda gnlk kullanm aralar olarak hem de dini alanda kk eya yapmnda karmza kmaktadr. eitli kaplar ve kutular, kantar arlklar, aydnlatma aralar (kandil, kandil aya, cam kandilleri tayan polykandilionlar gibi) sivil yaplarda gnlk kullanm aralar olarak kullanlmtr. Halar ise dinle ilikili objeler olarak dikkat ekmektedir. Orta Bizans Dneminde altn daha nceki dnemlerde olduu gibi yine deerli ziynet eyalarnda tercih edilen bir malzeme olmutur. Ancak bu dnemde gm rezervlerinin tkenmesi ve ekonomiye bal olarak gm kullanmnn azald grlmektedir. Dolaysyla eserlerde kontrol damgas sistemi de yer almaz. 9. yzyl ile birlikte, sanatn her alannda olduu gibi maden iiliinde de bir canlanma yaanmtr. Bu dnemde Bizans kuyumculuunun zellikle mine tekniinde doruk noktasna ulat grlr. Bu teknikteki eserler bugn, Venedik San Marco Hazinesi bata olmak zere, eitli Avrupa lkelerinin mze ve koleksiyonlarnda takip edilmektedir. Mine tekniinin kullanld eserlerin byk ksmn paten, kalis, rliker gibi dini ilevli eserler ile ta, kpe, bilezik gibi ss eyalar oluturmaktadr. Dnemin en nemli rnekleri arasnda VI. Leonun Adak Tac (886-912), mparator Romanos kalisleri (956-963), mparator Konstantinos Monomahosun Tac (1042-1050) saylabilir (Acara, 2007, s. 37-39). Ge Bizans Dneminde gnlk kullanm objeleri dnda, deerli maden retimine rastlanmamaktadr. Deerli objelerin ham maddesinin kayna olan topraklarn kaybedilmi olmas ve zellikle 1261-1453 yllar arasnda imparatorluun iinde bulunduu siyasal ve ekonomik bunalm sanatn her alannda olduu gibi maden sanatn da etkilemitir.

Paten ve Asteriskos: Paten sann bedenini sembolize eden ekmein konduu tepsidir. Asteriskos ise, paten ile birlikte kullanlan ve ekmein zerine gelebilecek toz, bcek vb. nlemek iin zerine rt serilen, yarm daire eklinde iki eridin merkezde birbirine balanmas ise oluturulmu malzemedir. Kalis: sann kann sembolize eden arabn konduu kadehtir. Kak: arabn iinde slatlan kutsal ekmek paralarn ayine katlanlara vermek iin kullanlan malzeme. brik ve Trulla: Ayine balamadan nce rahibin ellerini ykamas iin kullanlr. Buhurdan: inde ttsnn yakld kresel, dilimli, silindirik, altgen ya da kare gvdeli kaplardr. Yelpaze: Kutsak ekmek ve arab toz ve bceklerden korumak iin kullanlan malzemedir. Kitap Kapa: ncil ve dier dini kitaplar koruyan kapaklardr. Ha: sann armha geriliini sembolize eden malzeme. Mine: Metal zerine frnlanarak kaplanan cam esasl tabaka. Rliker: nemli dini kiilerin kemiklerinin muhafaza edildii kutulardr. Diptikon: Birbirine mentee ile bal iki levhadan oluan, konsllerin baa getii zaman, dier meslektalarna yeni grevine baladn haber vermek iin retilen hediyedir.

Fildii
Bizans Dneminde fildii Afrika ve Hindistanda bulunan fillerin uzun dilerinden elde edilmitir. Kolay ilenebilen dayankl bir malzeme olan fildiinden yaplan eserler zerinde farkl ssleme kompozisyonlar ilenmitir. Bizans sanatnda zellikle 6. yzylda fildiinden retilen eserler asndan en parlak dnemdir. 7. ve 8.

250
Triptikon: Konsller baa getii zaman, dier meslektalarna yeni grevine baladn haber vermek iin gnderdikleri birbirine mentee ile bal levhadan retilen hediyedir.

Bizans Tarihi

yzyllarda blgesel savalar fildii teminini kesintiye uratm ve sonraki yllarda erken dnemlere kyasla nispeten daha kk boyutlu ve snrl sayda retim gereklemitir (Rautman 2006, 264). Bizans dneminde fildiinden yaplan objeler arasnda; diptikonlar, triptikonlar, mcevher kutular, rliker, kitap kapaklar, toka ve ss eyalar ve halarn muhafaza edildii stavrotekler saylabilir. Erken hristiyanlk dneminden itibaren 10. yzyla kadar Fildii eserlerde dini sahnelerle birlikte, mitolojik sahneler, sirk gsterileri, hayvanlar, efsanevi yaratklar ve antik dnem ssleme anlaynn yansmalar izlenmektedir. 11. yzyldan itibaren fildii eserlerde daha ok dini konularn resmedildii grlmektedir (Grabar 1966, 174, Rautman 2006, 264).
Resim 10.13

Resim 10.12

Fildii Triptikon rnei (Bibliothque Nationale de France-10. yzyl) Kaynak: R. Cormack,M. Vassilaki, Byzantium (330-1543), London, 2009, s. 114

Stavrotek rnei (stanbul-9.yzyl) Kaynak: R. Cormack,M. Vassilaki, Byzantium (330-1543), London, 2009, s. 102

Sikke
Paludamentum: Dz uzun ve mor askeri pelerindir. Genellikle zrhn zerine giyilir ve sa omuzda bir fibula ile tutturulur. Yaklak ayak bileklerine kadar sarkar. Sagion: Bir fibula (ne) ile boyun hizasnda tutturulan ve omuzlarn arkasndan atlp srt rten pelerindir. Paludamentumun kdr. Hlamis: Sa omuzda fibula ile tutturulan ve sa omuzu ak brakan uzun pelerindir. Ksa olanlar antik dnemde askerler, avclar ve biniciler tarafndan giyilirdi. Hlamis 6. yzylda hlamis askeri karakterini kaybetmi ve balca saray giysisine dnmtr.

zerindeki figrler bezemeler gz nne alnrsa, Bizans sikkeleri de birer sanatsal obje olarak deerlendirilebilir. Bizans sikke tipleri, imparatorlara ve dnemin beenisine gre eitlilik gstermektedir. Sikkeler zerindeki yer alan figrl bezemeleri, imparator tipleri ve dini tipler olarak snflandrabiliriz. 6. yzylda sikke n yzlerinde Bizans mparatorlarnn, cepheden ya profilden bst ya da ayakta figrleri yer almaktadr. 7. yzyln sonlarndan itibaren profil bst yerine cepheden bst kullanm yaygnlat grlmektedir. Sz konusu sikkelerde iki ortak imparator tasvir edildiinde yaa byk olan imparator sakall grnm ile sakalsz olarak tasvir edilen gen imparatordan ayrlr. Ayn zamanda ortak imparatorlardan byk olann sikkenin solunda kk olann ise sada tasvir edildii bilinir. Sikke zerinde figrn yer ald rneklerde ise en byk olan, yani asl imparator ortada bulunurdu. kinci nemli figr ortadakinin sa tarafnda, ncs de sol tarafnda yer alrd. 1261den sonra imparatorlarn ayakta (tek bana ya da ortak imparator ile), otururken (genellikle tek bana) ya da diz km figrleri (sa ya da Meryem nnde) grlmektedir. ki ortak imparator bir dini figr ile (sa, Meryem ya da azizler gibi) betimlendiinde ise, dini figr genellikle ortada tasvir

10. nite - Bizans Sanat

251

edilmitir. Sikkeler zerinde betimlenen imparatorlar paludamentum, zrh ve Sagion gibi askeri, hlamis gibi sivil ve loros gibi konsl kyafetleri ile tasvir edilmilerdir (Bellinger ve Grierson, 1973, s. 107-115; Demirel Gkalp, 2009, s.19-26).
Resim 10.14a Resim 10.14b

I. Basileios-Histamenon- n yz. Yalvac Arkeoloji Muzesi

I. Basileios-Histamenon-arka yz. Yalvac Arkeoloji Muzesi Kaynak: Z. Demirel Gkalp, Yalva Mzesi Bizans Sikkeleri, Ankara, 2009, Kat.no. 476

Bizans sanatnn dier rneklerinde olduu gibi sikkeler zerinde de ha motifi dinsel sembol niteliinde en belirgin ve yaygn kullanm olan iarettir. Zaferi simgeleyen viktoria figr, melek ve hristogramlar da (say temsil eden bir monogram) sikkeler zerinde kullanlan dinsel figrler olarak tanmlanabilir. Hristiyanln ve Bizans sanatnn en nemli figr ve simgesi olarak sann Bizans sikkeleri zerinde resmedilmesi ilk kez II. ustinianos (685- 695/705-711) dneminde grlr. Fakat bu nokta da altn izmek gerekir ki, sa tasvirleri Ge Roma sikkelerinde de kullanlmtr. rnein mparator II. Teodosiosun (M.S.408-450) kz Evdokia ve III. Valentinianusun (M.S.422-462) evlilik treni iin baslan sikke zerinde sa tasviri grlmektedir. Ancak olduka snrl baslm bu tip sikkeler Bizans sikke tiplerini etkilememitir. sa burada Hristiyanlam imparatorluk klt ya da dindarl gstermek amacyla zel sembolik sebepten dolay sikke zerinde yer almaktadr. Dolaysyla sann bst halinde sikkeler zerinde ana tip olarak tasvir edilmesi II. ustinianos tarafndan balatlmtr. slamiyetin 678 ylndaki zaferinden sonra II. ustinianos Troullo Konsilinde Bizans altn sikkelerinin ikonografisinde bir reform yaptrarak ve muhtemelen slamiyete bir tepki olarak sikkelerin n yzne sa tasvirini yerletirmitir (Breckenridge, 1959). Dier bir dinsel tip olarak Meryem figr ise sikkeler zerinde ilk kez imparator VI. Leon (M.S.886-912) dneminde yer almtr. Hristiyan dnyasnn tannan ve sevilen azizleri Bizans sikkeleri zerinde olduka ge dnemde yine dinsel tip olarak sikkeler zerinde tasvir edilmitir. Sz konusu aziz tasvirlerinin bulunduu sikkelerde Aziz Aleksandros, Aziz Mihail, Aziz Andronikos gibi ilk aziz isimlerinin ayn ad tayan imparatorlarn sikkelerinde betimlendii grlmektedir (Tekin, 1999, s. 31-33).

Loros: Romallarn da kulland ssl bir pelerin olan loros, Bizans dneminde konsl kyafeti olarak kullanlmtr. Loros deriden yaplan, ar, uzun ve dar dikdrtgen, yaklak 5 m. uzunluunda bir atkdr. Hem imparator hem de imparatorie tarafndan giyilen lorosun geliimi Roma imparatorluu dneminde konsullerin giydii toga ya da trabeaya dayanmaktadr. Ha: sann armha geriliini sembolize eden ha I. Teodosios (.S. 379395) dneminde imparatorluk seremonilerinde nemli bir yer alr. sann lme kar zaferinin sembol olan ha, imparatorlar iin dmanlara kar kazanlan zaferin de semboldr. 6. yzyl sonlarndan itibaren Bizans sikkelerinde en ok betimlenen dini simge olmutur.

252

Bizans Tarihi

zet
A M A

Bizans Sanatn ierik ve kavramsal olarak tanmlayabilecek; Sanat oluturan biim ve ierik, toplumun yaps ile dorudan ilikilidir. Sanat eserinin amac, konusu, malzeme ve teknii tarihsel ve corafi olarak iinde retildii uygarln ve dolays ile toplumun ekonomik, sosyo-kltrel yaps ve sahip olunan teknik dzeye bal olarak ekillenir. Yaptn biimi btn bu koullarn bilekesi dorultusunda meydana gelir. Bizans mparatorluu kurulduu kabul edilen 330 ylndan stanbulun Osmanl Devleti tarafndan fethedildii 1453 senesine kadar hkm srmtr. Sz konusu tarihsel sre ierisinde imparatorluk snrlar dhilinde retilen sanat, mimarlk, edebiyat rnleri ve deien inan sistemine bal olarak yeniden ekillenen sosyo-kltrel yap ile ilikili tm unsurlar Bizans Kenti, Bizans Sanat, Bizans Mimarisi ve Bizans Edebiyat gibi Bizans st kimlii altnda tanmlanarak incelenmektedir. Bizans Sanat ncelikle dini ve sosyo-kltrel yap sonrasnda siyasal ve ekonomik koullarn belirleyiciliinde dnm, deiim ve oluum evreleri yanstr. Bu dnemler ierisinde Bizans sanat eserleri farkl plan, konu, teknik ve sluplarda mimari, duvar resimleri, el yazmalar, maden, fildii, seramik, cam, tekstil ve sikke gibi eserlerde yansmalarn bulur.

A M A

Bizans mimarisinin zelliklerini dnemlerine gre tartabilmek; Bizansn erken dnemlerinde ok tanrl inan sisteminden tek tanrl Hristiyanla gei sonrasnda mimarideki en belirgin deiim, doal olarak dini yaplarda gereklemitir. Yeni ibadet yaplar olan kiliseler antik dnemin toplant yaps olarak tanmlanan bazilikalardan esinlenerek ina edilmitir. Drdnc yzyldan altnc yzyln sonuna kadar bazilika, tm Bizans corafyasnda cemaat, piskoposluk hatta manastr kiliselerinin ana plan emasn oluturmutur. Orta Bizans Dneminde kilise mimarisinde, bata bakent olmak zere, imparatorluun btn blgelerinde yaygn olarak kullanlan plan tipi Kapal Yunan Hadr. Orta Bizans Dnemine damgasn vurmu Kapal Yunan Ha Planl kiliselerden tarihi bilinilen en eskisi 907 tarihli stanbul Konstantin Lips Manastrnn (Fenari sa Camii) kuzey kilisesidir. Dieri ise yaklak 920 tarihli Mireleon Manastr Kilisesidir (Bodrum Camii). Orta Bizans Dneminde grlen dier nemli tip ise, Sekiz Detekli tiptir. Ge Bizans dneminde stanbulda Dehlizli Tip ad verilen plan tipinin ortaya kar. Ge dnem Bizans mimarisi farkl blgelerde kurulan bamsz yaplanmaya bal olarak eitli yerel uygulamalar sergiler. Bu nedenle 13 yzyl sonras Bizans mimarisi ok girili, ierisinde Avrupadaki ada mimari sluplar olan Romanesk ve Gotik mimari unsurlarnn da izlenebildii bir dnem olarak karmza kacaktr.

10. nite - Bizans Sanat

253

A M A

Bizans Antsal Resim Sanatn dnemlere ayrarak aklayabilecek; Erken Hristiyanlk dneminde kiliseler, mezarlar, sivil ve resmi yaplar, freskolar ile sslenmitir. Bu dneme ait en eski rnek ayn zamanda erken Hristiyanlk dnemi mimarisinin de ilk rnei olarak tanmlanan Suriyede Dura Evropostaki ev kilisesinin vaftiz odasnda bulunan Tevrat ve ncilden konularn ilendii freskolardr. Yine ncl resim rnekleri olarak Roma Katakomplarnn duvarlarnda geometrik, bitkisel motifler ile insan ve hayvan fgrleri resmedilmitir. Mezar yaplarnda ayrca Antik dnem mitolojisinden sahneler ile Tevrat ve ncilden konular da resmedilmitir. Orta Bizans Dneminde ikonoklast akmn son bulmasnn ardndan youn bir resimsel faaliyet balamtr. Bu dnem resim sanatnn en nemli zelliklerinden birisi konularn dzenleniinde hiyerarik bir sistem uygulanmasdr. Orta Bizans Resim Sanatnn bir dier nemli zellii resimlerde konu snrlamasna gidilmesidir. Dnemin plan ve meknsal kurgusuna uygun bir seicilikle erken Hristiyanlk sanatnn uzun dizelerinin yerine ncildeki anahtar (nemli) sahnelerin resmedilmesinin tercih edildii grlmektedir. Ge Bizans DnemiSanat ayn zamanda Paleologoslar Dnemi-Sanat olarak ta tanmlanr. Dnemin resim rneklerinde ortak nokta gemiteki iki boyutluluu aan ve tam anlam ile bir perspektif olarak tanmlanmasa da yzeysel bir derinlik kaygsnn izlenebilirliidir. Resimlerde eyalar ve figrler uzayan ve incelen bir formda dzenlemitir. Figrlerin Komninoslar Dnemi resim anlayna benzer nitelikte hareketli, duygularn youn bir davurumcu kayg ile yanstld grlmektedir.

A M A

Bizans El Sanat rneklerini tanmlayabileceksiniz. Erken Bizans dneminden itibaren Bizans sanatnn nemli bir grubu el sanatlardr. Bizans el sanat eserleri, sanatsal dzenlemenin zerinde gerekletirildii malzemenin nitelii ve ilevine gre seramik, cam, maden, fildii, tekstil ve sikke olmak zere snflandrlr. Kullanlan malzemenin nitelii ve dnemin tercihlerine bal olarak deien teknik ve sluplarn uyguland el sanat eserlerinde, bitkisel, geometrik motifler ile birlikte insan ve hayvan figrlerinin resmedildii grlr. Eserler zerinde yer alan bezemelerde Hristiyanla dair dini konu ve simgeler bata olmak zere, erken dnemlerde daha youn olmak zere mitolojik sahneler ve sosyal yaama dair konulara da yer verilmitir.

254

Bizans Tarihi

Kendimizi Snayalm
1. Resim Krclk olarak da bilinen 726-842 yllar arasnda zelikle dini resimlerin yok edilmesini ngren ve yenilerinin yaplmasn yasaklayan sre aadakilerden hangisidir? a. Fresko b. Obelisk c. konoklazm d. Katakomp e. Tessera 2. Bizans Resim sanatnn ilk rnekleri yeralt mezar odalarnda karmza kmaktadr. Aadakilerden hangisinde sz konusu mezar yaplar birlikte verilmitir? a. Katakomp-Bazilika b. Bazilika-Hipoje c. Manastr- Katakomp d. Katakomp-Hipoje e. Kilise-Vaftizhane 3. Ya sva zerine suda zlm boya pigmentleri kullanlarak yaplan duvar resmi aadakilerden hangisidir? a. Fresko b. Mozaik c. Sikke d. Sgrafitto e. kona 4. Renksiz iki cam arasna altn yaldzla yaplan ssleme teknii aadakilerden hangisidir? a. Sgrafitto b. Champleve c. Emay Teknii d. Kalba fleme Teknii e. Altn Sandvi Teknii 5. Aadaki objelerden hangisinde fildii kullanlmaz? a. Diptikonlar b. Rliker c. Trulla d. Stavrotek e. Triptikonlar 6. Aadakilerden hangisi, Forum ad verilen, Antik Roma kentlerinin merkezlerinde yer alan ve evresi nemli kamusal yaplarla kuatlm meydanlara rnektir? a. Pastaforium Odalar b. Dua Odalar c. Hipoje d. Vaftizhane e. Bovis 7. Aadakilerden hangisi Bizans dneminde ina edilmi forumlardan biri deildir? a. Tauri Forumu b. Komninos Forumu c. Bovis Forumu d. Filadelfion Forumu e. Arkadius Forumu 8. Aadaki kiliselerden hangisi erken Bizans dneminde kubbeli bazilika plan tipinde ina edilmemitir? a. Aziz Poliefktos Kilisesi b. Aya Sofya Kilisesi c. Aya rini Kilisesi d. Mireleon Kilisesi e. Demre Aziz Nikolaos Kilisesi 9. Aadakilerden hangisi Bizans dneminde su ve suya ilikin mimari uygulamalar arasnda yer almaz? a. Yerebatan Sarnc b. Bakrky Sarnc c. Bozdoan Kemeri d. Binbirdirek Sarnc e. Ylanl Stun 10. Aadakilerden hangisi Bizans kilisesinin blmlerinden biri deildir? a. Loros b. Atrium c. Naos d. Narteks e. Apsis

10. nite - Bizans Sanat

255

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

1. c 2. d 3. a 4. e 5. c 6. e Yantnz yanl ise, Antsal Resim Sanat konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Antsal Resim Sanat konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Bizans Sanat konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Cam Sanat konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Fildii konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Kamusal ve Sosyal levli Bizans Yaplar konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Kamusal ve Sosyal levli Bizans Yaplar konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Erken Bizans Dnemi Dini Yaplar konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Kamusal ve Sosyal levli Bizans Yaplar konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Erken Bizans Dnemi Dini Yaplar konusunu yeniden gzden geiriniz.

Sra Sizde Yant Anahtar

Sra Sizde 1 1204 ylnda stanbulun Latinler tarafndan igal edilmesi, Bizans imparatorluu ve dolays ile Bizans sanat ve mimarisi iin yeni bir srecin balangc olmutur. galin ardndan Teodoros Laskarisin ynetiminde Nikaia (znik) mparatorluu kurulmutur. Ayrca Karadeniz blgesinde 1461 ylna kadar hkm srecek olan Trabzon mparatorluu; Yunanistann Arta blgesinde 1453 ylna kadar hkm sren Epir Despotluu (12611453) ve bakenti Mistra olan ve 1460 ylna kadar Mora Despotluu bamsz ynetimler olarak karmza kmaktadr. Ge dnem Bizans mimarisi farkl blgelerde kurulan mstakil yaplanmaya bal olarak eitli yerel uygulamalar sergiler. Sz konusu yerel uygulamalarn ortaya kmasnn sebebi her bir blgenin farkl bir politik blok ve dolays ile farkl kltrel etki alan ierisinde bulunmasdr. Sra Sizde 2 Erken Hristiyanlk dneminden itibaren Bizans resim sanatn yanstan en nemli uygulama alan freskolar ve mozaiklerdir. Bizans dneminde fresko ve mozaikler kiliselerde, mezar yaplarnda, kamusal ve sosyal ilevli yaplarda kullanlmtr. Sra Sizde 3 Orta Bizans dneminin yaygn uygulanan bezeme teknii, krmz hamurlu, krem-beyaz astarl kaplarnn zerlerinin astar kaldracak ekilde izilmesi ve kazlmas eklinde uygulanan sgraffitodur. Sgrafito tekniinin uygulama biimleri ile farkllaan alt trleri bulunmaktadr: nce Sgrafitto, Kazma Sgrafitto, Geni Oyma/Cahmpleve.

7. b

8. d 9. e

10. a

256

Bizans Tarihi

Yararlanlan Kaynaklar
Acara, M. (1998). Bizans Ortodoks Kilisesinde Liturji ve Liturjik Eserler, Hacettepe niversitesi Edebiyat Fakltesi Dergisi, C.15, S.1, s. 183-201. Acara, M. (2007). Litrjide ve Gnlk Kullanmda Maden Sanat, Kalanlar 12. ve 13. yzyllarda Trkiyede Bizans, stanbul, 37-39. Armstrong, Pamela. (2008) Ceramics The Oxford Handbook of Byzantine Studies, New York: Oxford Universty Press, 429-443 Bakirtzis, Charalambos. (2008) Secular and Military Buildings The Oxford Handbook of Byzantine Studies, New York: Oxford Universty Press, 373-385 Bellinger, A. R. ve P. Grierson (Edt.) (1973). Catalogue of the Byzantine Coins in the Dumbarton Oaks Collection and in the Whittemore Collection, Volume Three Part 1, Leo III to Nicephorus III 717-1081, Washington, D.C.. Breckenridge, J.D. (1959). The Numismatc Iconography of Justinian II (685- 695, 705-711), New York, American Numismatc Society. Brandes. W. (1999) Byzantine Cities in the Seventh and Eighth Centuries - Different Sources, Different Histories The dea and deal of the Town Between Late Antiquity and the Early Middle Age, LeidenBoston-Kln, 25-57 Demirel Gkalp, Zeliha (2009) Yalva Mzesi Bizans Sikkeleri, Ankara: Kltr ve Turizm Bakanl Yaynlar Dodd, C. E. (1961). Byzantine Siver Stamps, Washington D.C. Doer, Lale (2007). Halkn mge Dnyasnda Seramik Sanat Kalanlar: 12. ve 13. Yzyllarda Trkiyede Bizans, stanbul: Vehbi Ko Vakf, 48-51. Doer, Lale (2007). lev, Teknik ve Estetik Deerlendirmelerle Bizans Gnlk Yaamnda Srl Seramik SERESO7 IV. Uluslararas Katlml Seramik, Cam, Emaye, Sr ve Boya Semineri (Eskiehir, 709-727) Eyice, S. (1980). Son Devir Bizans Mimarisi stanbulda Palaiologoslar Devri Antlar, stanbul: Trkiye Turing ve Otomobil Kurumu. Eyice, S. (1982). Trkiyede Bizans Sanat, Anadolu Uygarlklar Grsel Anadolu Tarihi Ansiklopedisi, C. 3, 568-618. Grabar, Andre (1966). Art of The World - Byzantium, Holle Verlag G.M.B.H., Baden, Germany Grierson, P. (1999). Byzantine Coinage, Washington, D.C.: Dumbarton Oaks Reseacrch Library and Collection Haldon, John. (2006) Bizans Tarih Atlas (ev. Ali zdamar), stanbul: Kitap Yaynevi. Hasol, D. (1998). Ansiklopedik Mimarlk Szl, stanbul: Yem Yayn. Hayes, J. William (1972), Late Roman Pottery, Londra: British School at Rome stanbul:Tarih Vakf Yurt Yaynlar. Ivison, Eric. (2000) Urban Renewal and Imperial Revival 730-1025 Byzantine Forschungen, XXVI, 1-46 Kazhdan, Alexander (Ed.) (1991). Oxford Dictionary of Byzantium C.1-3, New York: Oxford University Press. Koch, Guntram. (2007) Erken Hristiyan Sanat (ev. Aye Aydn), stanbul: Arkeoloji ve Sanat Yaynlar. Kuban, Doan. (2005), alar Boyunca Trkiye Sanatnn Ana Hatlar, stanbul: Yap Kredi Yaynlar Mango, Cyril (2006). Bizans Mimarisi, Ankara: Rekmay Ltd. ti. Mango, Cyril (2008). Bizans: Yeni Roma mparatorluu (ev. Gl aal Gven), stanbul: Yap Kredi Yaynlar. Mercangz, Zeynep, E. Akyrek (2007) Yaam Mekanlar: Mimarlk Kalanlar, 12. ve 13. Yzyllarda Trkiyede Bizans, stanbul:Vehbi Ko Vakf Yay., s.2229 Nicol, Donald M. (1999) Bizansn Son Yzyllar (12611453), (ev. Bilge Umar), Olcay Ukan, B.Y. (2008). Cam Tarihine Genel Bir Bak, Anadolu Sanat, Eskiehir: Anadolu niversitesi Gzel Sanatlar Fak. Yay., S.19, s.97-110. Olcay Ukan, B.Y. vd. (2007). Lks retimde ve Gnlk Kullanmda Cam, Kalanlar, 12. ve 13. Yzyllarda Trkiyede Bizans, stanbul:Vehbi Ko Vakf Yay., s.42-47

10. nite - Bizans Sanat

257

Olcay Ukan, B.Y. vd. (2010) Bizans Dnemi Ortaadan Gnmze Anadolu Uygarlklar, Eskiehir Anadolu niversitesi Yaynlar, 1-78 Orcasberro, S. (1998). Mozaiin Ksa Bir Tarihi, Sanat Dnyamz, S.69-70, 149-154. tken, Y.(1997). Bizans: Antsal Resim ve Minyatr, Eczacba Sanat Ansiklopedisi, stanbul, 257-260. tken, Y.,vd. (2007). Resim Sanatnda nancn mgeleri, Kalanlar. 12. ve 13.Yzyllarda Trkiyede Bizans, stanbul: Vehbi Ko Vakf, 33-35. Ousterhout, Robert. (2008) Churches and Monasteries The Oxford Handbook of Byzantine Studies, New York: Oxford Universty Press, 354-372 Saradi, Helen. (2008) Towns and Cities The Oxford Handbook of Byzantine Studies, New York: Oxford Universty Press, 317-327 Szen, M ve Tanyeli, U. (1999). Sanat Kavram ve Terimleri Szl, stanbul: Remzi Kitabevi. Tekin, O. (1999). Yap Kredi Koleksiyonu Bizans Sikkeleri, stanbul: Yap Kredi Yaynlar.