Türkistan Tarihi

TRKSTAN TARH
TARH LSANS PROGRAMI
PROF. DR. HALL BAL
STANBUL NVERSTES AIK VE UZAKTAN ETM FAKLTES
STANBUL NVERSTES AIK VE UZAKTAN ETM FAKLTES

TARH LSANS PROGRAMI
TRKSTAN TARH
Prof. Dr. Halil Bal
NSZ
Trklerin yurdu demek olan Trkistann uzun tarihi dnyada her zaman merak
konusu olmu ve olmaya devam edecektir. Trkistan tarihi Trkiyede son yllarda hak ettii
kadar olmasa da ilgi duyulan bir konu olmutur. zellikle Sovyetler Birliinin dalmas
sonrasnda Trkistanda bamszln kazanan cumhuriyetlerle ok tarafl ilikilerimizin
bunda tesiri byktr. Bu sebeple imdi niversitelerimizde daha ok ve eitli aratrmalar
yaplyor ve blgenin tarih ve kltr hakknda dersler okullarn, niversitelerin
programlarna giriyor. Trkler iin Trkistan tarihini bilmemek milletinin neredeyse yarsnn
tarihini bilmemek demektir. Bu sebeple temel dzeyde de olsa rencilerimizin Trkistan
tarihini okumalar gerekmektedir.
Kitabn metni Trkistan Tarihi hakknda aratrmalaryla tannan muhterem hocamz
Prof. Dr. Mehmet Sarayn uzun yllara dayanan emek ve tecrbesinin mahsuldr. Biz de
dersin amacna uygun bir ekle getirmeye altk. Metni kullanmamza izin verdii iin
Hocamza nasl teekkr etsek azdr. Ayrca Yrd.Do.Dr. Abdurrahman Bozkurt, Ara. Gr.
Halim Takaya ve dier emei geen arkadalarma yardmlar iin teekkr ederim. Faydal
olmas dileiyle...
Prof. Dr. Halil Bal
NDEKLER
NSZ........................................................................................................................................ I
KISALTMALAR ...................................................................................................................... V
YAZAR NOTU ........................................................................................................................ VI
1.1. Trkistann Corafi Durumu ve Doal Kaynaklar ........................................................... 7
1.2. zbekler, Kazaklar, Krgzlar ve Karakalpaklar ................................................................. 7
2. RUS STLSI DEVRNDE TRKSTAN TRKLER ................................................... 16
2.1. Krm Harbi Sonrasnda Rus stilas ve Trkistan Trkleri .............................................. 22
2.2. Ruslarn Hokand Hanl, Buhara Emirlii ve Hve Hanln stilas ............................ 24
3. ARLIK RUSYASI HKMYET VE TRKSTAN TRKLER ................................. 34
3.1. Rus daresine Kar Ayaklanmalar ve Trkistan Genel Valiliinin Kurulmas .............. 41
3.2. Trkistan Trklerinin Manev Hayat ve Kltrel Uyan ............................................... 42
4. TRKSTAN TRKLERNN 1916DAK MLL AYAKLANMASI ............................ 52
4.1. Bolevik htilali ve Trkistan Trkleri .............................................................................. 58
4.2. Trkistan Trklerinin Mill Kurtulu Sava ..................................................................... 61
4.3. Kazak Trklerinin Hkmet Kurmalar ............................................................................ 62
4.4. Basmaclk Trklerin Son Mill Ayaklanmas .................................................................. 66
5. TRKSTANIN CUMHURYETLERE BLNMES VE SOVYET REJMNDE
MLL MUKAVEMETN DEVAMI....................................................................................... 82
5.1. Sovyet Rejiminde Mill Mukavemeti Engellemeye Ynelik Faaliyetler .......................... 88
5.2. zbek Cumhuriyeti ........................................................................................................... 88
5.3. Trkmen Cumhuriyeti ....................................................................................................... 88
5.4. Kazak Cumhuriyeti (1936ya kadar Muhtar Cumhuriyet) ................................................ 88
5.5. Tacik Muhtar Blgesi (Ekim 1924ten Sonra Cumhuriyet) .............................................. 89
5.6. Krgz Muhtar Blgesi (Ekim 1924ten Sonra Cumhuriyet) ............................................. 89
6. MOSKOVANIN TRKLER SOVYETLETRME ABALARI ................................... 96
6.1. Dil Alannda .................................................................................................................... 102
6.2. Kltr Alannda ............................................................................................................... 103
7. MLLYET DUYGUSUNU YOK ETME ALIMALARI ............................................. 113
7.1. Rus Olmayan Milletlerin Tarih Gemilerini Tahrif Yolu ............................................ 119
7.2. Trkistan Trklerinin Kltr Hayat ve Yetitirdikleri ahsiyetler ................................ 120
7.3. Trkistan Trklerinin Nfusu.......................................................................................... 121
II
8. XVI. ASIRDAN RUS STLASINA KADAR TRKMEN TARH VE RUS

STLASINA KARI TRKMENLERN MUKAVEMET ................................................ 129
8.1. XVI. Asrdan Rus stilasna Kadar Trkmen Tarihi ....................................................... 135
8.2. Rus stilasna Kar Trkmenlerin Mukavemeti ............................................................. 136
9. RUS HKMYETNDE TRKMENLER....................................................................... 151
9.1. Sovyet Rejimine Kar Mill Ayaklanma ........................................................................ 157
9.2. Trkmenlerin Kltr Hayat ve Yetitirdikleri ahsiyetler ............................................. 159
9.3. Trkmenlerin Nfusu ...................................................................................................... 160
10. UYGURLAR (DOU TRKSTAN TRKLER) ........................................................ 167
10.1. Dou Trkistan Trklerinin XVI. Asrdan Yakub Beye Kadarki Tarihleri................. 173
10.2. Yakub Bey ve Dou Trkistanda Kurduu Devlet ...................................................... 174
10.3. Dou Trkistann in stilasna Uramas .................................................................. 177
11. N DARES VE DOU TRKSTAN TRKLER ................................................... 186
11.1. Dou Trkistan Trklerinin stikll Mcadelesi ........................................................... 192
11.2. Dou Trkistan Trklerinin Kltr Hayat ................................................................... 194
11.3. Dou Trkistan Trk Nfusu ........................................................................................ 194
12. AFGANSTAN TRKLER (AFGAN TRKSTANI) ................................................. 201
12.1. zbekler ........................................................................................................................ 207
12.2. Hala (Glzay)lar .......................................................................................................... 207
12.3. Trkmenler .................................................................................................................... 207
12.4. Kzlba Trkleri (i Trkler) ...................................................................................... 207
12.5. Krgzlar ........................................................................................................................ 207
12.6. Dier Trk Gruplar ...................................................................................................... 208
13. HNDSTAN TRKLER (BABRLLER VE BUGNK EVLATLARI) .............. 214
13.1. XVI-XIX. Asrlar Arasnda Hindistanda Trk Hkimiyeti ......................................... 220
13.2. Babr Dnemi ............................................................................................................... 220
13.3. Hmayun Dnemi ......................................................................................................... 220
13.4. Ekber Dnemi ............................................................................................................... 221
13.5. Cihangir Dnemi ........................................................................................................... 223
13.6. ah Cihan Dnemi ........................................................................................................ 224
13.7. Evrengzib Dnemi......................................................................................................... 226
13.8. Evrengzibin lm ve Taht Kavgalar ........................................................................ 228
14.1. Hindistan Trk Devletinin nkraz ve ngiliz gali ........................................................ 244
III
14.2. Hindistanda Trk-slam Kltr ve Sanat .................................................................... 247

KAYNAKA ......................................................................................................................... 257
IV
KISALTMALAR
Bkz. Baknz
C. : Cilt
ev. : eviren
Haz. : Hazrlayan
M. Milattan nce
MS. Milattan sonra
s.: Sayfa
S. : Say
Vol.: Volume
vs.: Vesaire
YAZAR NOTU
Ders kitab mahiyetindeki bu almada yararlanlan eserler kaynaka blm
ierisinde kaynak gsterilmitir. Dolaysyla daha tafsilatl bilgilere ulamak isteyen
okuyucularn kaynak eserlerden istifade etmeleri tavsiye olunmaktadr.
VI
1. ZBEKLER, KAZAKLAR, KIRGIZLAR VE KARAKALPAKLAR
Bu Blmde Neler reneceiz?

1.1. Trkistann Corafi Durumu ve Doal Kaynaklar
1.2. zbekler, Kazaklar, Krgzlar ve Karakalpaklar
Blm Hakknda lgi Oluturan Sorular

1.
Trkistann corafi snrlarn biliyor musunuz?
2.
zbek-Mool rekabetinin sebepleri neler olabilir?
3.
Gl olduu dnemlerde Osmanl Devleti Trkistan ile temas kurmu mudur?
Blmde Hedeflenen Kazanmlar ve Kazanm Yntemleri

Konu
Kazanm
Kazanmn nasl elde

edilecei veya
gelitirilecei
zbekler, Kazaklar,
Krgzlar ve
Karakalpaklar
Trkistann corafi zellikleri,

Sebep sonu ilikisi kurma
zbekler, Kazaklar, Krgzlar ve
Karakalpaklar hakknda bilgi sahibi Kronolojik dnme
olur.
Tarih terminolojiyi doru
ve yerinde kullanma
Gr gelitirme
Tarihsel analiz ve yorum
Tarihsel sorgulamaya dayal
aratrma
Anahtar Kavramlar
Fergana vadisi
Mvernnehr
i propagandas
Emir
Han
Giri
Bu blmde Trkistann corafi durumu ve doal kaynaklarndan ksaca
bahsedildikten sonra Trkistanda yaayan zbekler, Kazaklar, Krgzlar ve Karakalpaklar
hakknda ana hatlar ile bilgi verilecektir.
1.1. Trkistann Corafi Durumu ve Doal Kaynaklar

Bugn genellikle Orta Asya diye tantlan ve Trklerin tarihinde nemli bir yeri olan
Trkistann coraf snrlarn yle izebiliriz. Batda Hazar Denizi ile Horasan dalar,
gneyde Hindiku ve Kh-i Sefd dalar, kuzeyde Kazakistan bozkrlarnn kuzey snrlar
arasnda kalan ve 5.340.066 km2 sahay iine alan bir blgedir. Trkistan, tarih ve etnografya
ynnden tamamyla bir Trk lkesi zelliklerini tar. in igali altnda kalan ve 1.503.563
km2.yi bulan ksmna Dou Trkistan, Sovyetler Birliinin dalmasnn ardndan
bamszlklarn kazanm olan Trk cumhuriyetlerinin bulunduu 3.836.503 km2yi bulan
ksmna da Bat Trkistan denilmektedir.
Petrol ve madenler gibi tabi zenginlikleri bol olan Dou Trkistan da halk
umumiyetle ziraatla urar. Dou Trkistan Trklerinin esasn Uygur Trkleri tekil eder.
Uygurlardan sonra srasyla Kazaklar ve Krgzlar gelmektedir. Bat Trkistan olarak bilinen
ve uzun sre Rus hkimiyetinde kalm olan ksm da petrol ve madenler ynnden olduka
zengindir. Ayrca, ziraatiliin iyi olmas ve bilhassa pamuk retimin ok iyi yaplmas Bat
Trkistan da tabi zenginlikleri ynnden vazgeilmez bir blge hline getirmektedir. Bat
Trkistanda yaayan Trk topluluklarna u adlar verilmektedir: Trkmenler, zbekler,
Kazaklar, Krgzlar ve Karakalpaklar. Bunlara ilaveten Trk-Fars karm ve fakat uzun sre
Trk kltrn benimsemi olan Tacikler de ayr bir topluluk olarak blgede yaamaktadrlar.
Trkistan Trklerinin dier geim kayna da hayvanclk ve hayvan rnleridir.
Trkistan, siyasi ynden byk karklklara uramasna ramen Trk karakterini her
zaman muhafaza etmitir. Bunun da en byk sebebi Hunlar, Gktrkler ve Uygurlar
zamannda tamamen bir Trk lkesi hline gelmi olmasdr. Geici olan Mool
hkimiyetinden sonra kontrol yeniden Trklere gemitir. Timurlular ve zbekler olarak
devam etmitir.
1.2. zbekler, Kazaklar, Krgzlar ve Karakalpaklar

Altn Orda Han zbek (1312-1340)in ahfadndan gelen idareciler tarafndan Fergana
vadisindeki Trkleri bir araya toplayarak yeni bir devlet kurulmu ve bu devlete de zbek
Devleti ad verilmiti. Halkna da zbek denmitir.
Cengiz Han zamannda Mool hkimiyetine girmelerine ve hatta baz Mool
unsurlarla i ie yaamalarna ramen kendi mill karakterlerini ve kltrlerini muhafaza eden
Trkistan Trkleri, Mool mparatorluunun dalmasndan sonra varlklarn daha da
kuvvetlendirerek devam ettirmilerdir. Timurlular devrinin esas halk kitlesini tekil
etmelerine ramen Trkler, o devrin taht mcadelelerine mmkn olduu kadar az karm
ve Mool kabilelerinin tasallutundan da kendilerini koruyarak XV. yzyln ortalarna doru
Orta Asyada bir kuvvet hline gelmeye balamlardr. Nihayet, Batunun kardei eybn
neslinden gelen Ebul-Hayr Han (1428-1468), byk dedesi zbek Hann adn verdii
devleti 1428de kurarak istikllini ilan etmitir. Timurlu prenslerin taht kavgalarndan istifade
eden Ebul-Hayr Han, Ebu Saide yardm ederek 1451e kadar Trkistann yarsna hkim
olmay baarmtr.
Fakat zbeklerin gsterdii bu baar, kuvvetli Mool kabilelerinden Kalmuklar ile

Oyratlarn kskanln ekmitir. 1456da Kalmuklarn, bir sene sonra da Oyratlarn
hcumlarna urayan zbek Trkleri, byk zayiat vermilerdir. Mool kabilelerine kar
gsterilen baarszlklar zerine, bir ksm Trkler, Ebul-Hayr Hann gevek siyasetini
tasvip etmediklerini syleyerek esas cemaatten ayrlmlar ve kuzeye doru g etmilerdir.
Kendi balarna buyruk hareket eden bu Trkler, bilahare Kazaklar olarak adlandrlmlardr.
Buna ramen, ortaya kan zbek-Mool rekabeti, Mool saldrganl yznden, yataca
yerde daha da hzlanarak yarm asra yakn devam etmi ve zbeklerin son derece
ypranmalarna sebep olmutur. Sonunda, Ebul-Hayr Han 1468de Moollarla yapt harbi
kaybedip lnce yerine olu ah Budak Han gemitir. Fakat bu hkmdarn da btn
gayretlerine ramen perianlktan kurtulamayan zbeklerin kaderi, o devrin en byk
limlerinden Mevlna Muhammed Hitayiden feyz alm olan ah Budakn olu Muhammed
eybnnin Buharadan dnmesi ile deimitir. Komularnn bir ara i mcadelelerle
megul olmalarndan istifade eden Muhammed eybn Han (1500-1510), zbekleri yeniden
toparlam ve Mvernnehrin kuzey kesimini kontrolne almay baarmtr. Bir mddet
sonra Timurlulardan Babr ah (1504-1530)n kuvvetlerini de yenen Muhammed eybn
Han 1500 senesinde hkmdarln ilan etmitir. zbek Trklerinin XVI. asrn balarnda
Timurlular hkimiyetini ortadan kaldrarak Trkistana hkim olmalar Trk tarihinde yeni bir
dnemin balangc olmutur. zbekler, ok ksa bir zamanda hkimiyetlerini btn Orta
Asyaya yayarak byk bir kuvvet hline geldiler. Fakat ayn yllarda, randa baka bir
Trkn, ah smailin (1499-1524), iilii baaryla siyasi bir aksiyon olarak kullanp
kurduu devlet, zbek hkimiyetini tehdit edecek bir ekilde gelimekte idi.
ki kuvvet arasnda kanlmaz hle gelen harbi, o sralarda Krgzlarn eybn Hana
kar isyanndan da faydalanan ah smail, 1510 senesinde kazanarak zbeklere byk bir
darbe indirmitir. Bundan istifade eden Babr, ah smailin de yardm ile Orta Asyay
yeniden istila etmi ise de abuk toparlanan zbeklere 1512de tekrar yenilerek Trkistan
temelli terk etmek ve Hindistan hudutlarna ekilmek mecburiyetinde kalmtr. Dier taraftan
ah smail de Dou Anadoluda ii propagandas yapt iin, Osmanllarla aras alm ve
1514te Yavuz Sultan Selime yenilerek byk bir darbe yemitir. Bundan sonra zbeklerle
Osmanllar arasnda bir i birlii domu ve randaki ii hkimiyetine kar birlikte mcadele
edilmitir.
zbeklerin Horasan cephesinde ii rana kar yaptklar mcadelede Osmanllardan
harp malzemesi ve asker yardm aldklar bilinmektedir. Portekizlilere kar Hind denizinde
arpan Seydi Ali Reis, Hindistandan dnerken Orta Asyaya da uram ve stanbuldan
zbeklere gnderilen Yenierilerin nasl baarl vazife grdkleri hakknda hatralarnda
geni bilgi vermitir. zbek Hanlar bilahare stanbula gnderdikleri eliler ve mektuplarla
kzlba ranllara kar kazandklar zaferleri zikrettikten sonra i birliinin devamn
istemiler ise de Osmanllar bu istekleri ancak rana sefer gerektii zamanlar mspet
karlamlardr.
1510da ah smaile yenilmelerine ve arkasndan da Trkistann Babrn istilasna
uramasna ramen zbekler, her ne kadar kendilerini toparlayabilmiler ise de aralarndaki
blnmeyi de nleyememilerdir. zbeklerin bir ksm Yamud Trkmenleri ile Hve
8
(Harezm) Hanln devam ettirmilerdir. Bu blnme ksa zamanda menfi neticelerini

gstermi ve Trk hanlklar hem d tehlikelerle hem de birbirleriyle uramak durumunda
kalmlardr. Trkistan Trklerinin bu kark gnlerinde Osmanllar, yine de kendilerine
yardmc olmaya almlardr. Nitekim Osmanl Devleti, Hindistandaki Trk hkmdar
ah Cihan (1628-1658)dan zbek liderleri arasndaki taht kavgalarnda arabuluculuk
yapmasn rica etmi ve ah Cihan da bu istei yerine getirmitir.
XVII. asrn sonlarna doru Trkistanda temin edilen sulh ve skn nce Mool asll
Kalmuklarn, sonra da in asll Sungarlarn istilalaryla yeniden bozulmutur. Bilhassa
Kalmuk istilas zbeklerin kuzeyindeki Kazak Trklerini perian etmi ve paralanmalarna
yol amtr. Trkistan Trklerinin bu kark durumundan en ok istifade eden de 1552de
Kazan 1556da da Astrahan alarak Bakrt Trklerinin memleketinde adm adm ilerleyen
Ruslar olmutur. 1740ta Bakrtlar memleketinin istilasn tamamlayan Ruslar, Kalmuklar ile
Kazaklar birbirlerine kar kkrtarak onlar iyice zayflatmtr. Bu sebeple, daha nce
Kalmuk istilasyla kuvvetini kaybeden Kazaklar, Byk Orda, Orta Orda ve Kk Orda diye
ordaya ayrlmlardr. Bilhassa Kk Orda han Ebul-Hayrn yardm alma midiyle
Ruslara taviz vermesi zerine, Kazaklar arasnda birliin tekrar kurulmas imknsz hle
gelmi ve Ebul-Hayr Han tam bir Rus vassal durumuna dmtr. Btn XVIII. asr
boyunca Kazaklar arasndaki Rus entrikalar devam etmi ve bir ksm Kazaklar ile
Kazakistann byk blm Rus hkimiyeti altna dmtr. Geri kalan Kazak Trkleri,
Krgz kardeleri ile birlikte Buhara ve Hve Hanlklar yan sra 1700de kurulmu olan
Hokand Hanl etrafnda toplanarak Ruslara kar mcadelelerine devam etmilerdir.
Orta Asya Trkleri arasndaki paralanmalar, ayrca Kazakistann kuzeydousunda
Sibiryaya doru olan havaliyi kontrollerinde bulunduran Kossaklarn arlk Rusyasnn
hkimiyetini kabul etmeleri, Ruslarn Trkistan iin daha byk bir ilgi gstermelerine sebep
olmutur. Ruslar, Trkistan hadiselerini yerinde inceleyip ne gibi ticari ve siyasi menfaatler
temin edebileceklerini grmek maksadyla 1714te van Buholz ve 1716-1717de ise
Bekovi erkaskiy bakanlnda keif heyetleri gnderdiler. Fakat bu keif heyetlerinin
bilhassa Hve Hanl tarafndan etkisiz hle getirilmesi Ruslar olduka kzdrm ve Hveye
kar hasmane bir siyaset takibine balamlardr.
Trkistandaki Trk hanlklarnn kuzeyinde bu gelimeler olurken batdan da dier bir
Trk hkmdar hkimiyet sahasn yava yava Orta Asyaya doru kaydryordu. randa
idareyi eline geiren Afar Trkmenlerinden Ndir ah (1736-1747), Orta Asya Trk
Hanlklarn birer birer igal ederek hkimiyeti altna ald (1740). 1747de Ndir ahn
lm ile Trkistandaki ran hkimiyeti sona ermi ve Hanlklar yeniden toparlanp
kuvvetlenme imkn bulmulardr. Bilhassa Merv ve Horasan blgesinin hkimiyeti iin ran
ile tekrar balayan mcadeleler XIX. asrn ikinci eyreine kadar devam etmi ve bu
mcadelelerden en ok zarar gren de o havalide yaayan Trkmen boylar olmutur. Fakat
XIX. yzyln balarnda Hve ile Buhara arasndaki rekabetin tekrar dmanla dnmesi
bu iki Trk devleti arasnda faydasz ve ypratc bir mcadele devrini balatmtr. Bu
mcadeleye Hve ve Buhara kendilerini o kadar ok kaptrmlardr ki, 1819-1820lerde
Trkmen ilinden Hveye doru mhim bir keif seyahati yapan Rus casusu N. Muravyevin
maksadn dahi anlayamamlardr.
9
ran ve bilhassa Hve ile yaplan mcadelelerden olduka bkan ve tedirgin olan
Buhara Emiri Haydar ah (1801-1826), stanbula eliler gndererek padiaha biat ettiini ve
Osmanl hkimiyetine girdiini bildirerek srarla ricasnn kabuln istemitir. Osmanl
hkmeti uzun mzakerelerden sonra Haydar aha gvenemedii ve devletin bana yeni
gaileler aabilecei dncesiyle bu ricalar kabul edemeyeceini mnasip bir lisanla Buhara
Emirine bildirmi, Osmanl Devletinin ondan memnun olmakla beraber, Hve ve Hokand ile
daima iyi geinmesini ve Rus tehlikesine kar birlikte hareket etmelerini tavsiye etmitir.
10
Uygulamalar
1.
Trkistan corafyas ile ilgili bir harita almas yapnz.
2.
Mehmet Sarayn Kazak Trkleri Tarihi ve zbek Trkleri Tarihi adl
kitaplarn okuyunuz.
11
Uygulama Sorular
1.
2.
veriniz.
Trkistann corafi zellikleri nelerdir?

zbekler ve Kazaklarn kurulu dnemi siyasi faaliyetleri hakknda bilgi
12
Bu Blmde Ne rendik zeti

Emir Timurun lmden sonra evlatlar arasnda balayan iktidar mcadeleleri
srasnda Altn Orda hanlarnn zbek Han neslinden Ebul-Hayr (1428-1468) bir ksm Trk
boylarn toplayarak 1428de mstakil bir devlet kurmutu. Bu devlete byk dedesinin adn
vermi ve zbek Devleti denmitir. Maverannehir ve Fergana vadisine kadar uzanan bu
devlet, 1456da Mool kabilelerinden Kalmuklarn ve 1457de Oyratlarn saldrlar
karsnda byk zayiat veren zbek Devleti bu sre sonunda Kazaklarn ayrlarak kuzeye
ekilmesiyle daha da zayflamtr.
1468de Moollarla yaplan savata len Ebul-Hayrn yerine olu ah Budak Han
gemitir. Bu han dneminde Moollarla mcadele devam etmi fakat skntlar srmtr.
Buharadan geri dnen Muhammed eybani Han zbekleri yeniden toparlayarak
Maverannehirin kuzey ksmn kontrol altna almtr. Bundan sonra ise Timurlular
hkmdar Babr ah yenen eybani Han, 1500 senesinde hkmdarln ilan etmitir.
eybani Han dneminde, Timurlularn hkimiyetine son vererek Trkistann byk bir
ksmna hkim olan zbekler byk bir kuvvet hline geldiler.
Ayn dnemde randa Safev Devletini kuran dier bir Trk hkmdar ah smail
ile 1510 ylnda yaplan sava kaybeden zbekler oldu. Bu durumdan faydalanmak ve
zbekleri hkimiyetine almak isteyen Babr ah ise 1512de yenilerek Hindistana ekilmek
zorunda kald.
Bu mcadeleler zbek Devletinde ypranmaya ve paralanmalara yol at. Yamud
Trkmenleri ve bir ksm zbekler, Hive (Harezm) Hanln devam ettirdiler.
Safevilerin 1514te aldran Savanda Osmanllara yenilmesi zbekleri
rahatlatmtr. Osmanllar, randaki ii hkimiyetine kar zbekleri desteklemitir.
Trkistandaki bar ortam Mool asll Kalmuklar ve in asll Cungarlarn
saldrlaryla 17. yzyl sonlarna doru yeniden bozulmutur. Kalmuk saldrlarndan zbek
Trkleri ve daha ok da Trkistann kuzey blgelerinde yaayan Kazak Trkleri byk zarar
grmtr. Bundan istifade eden Ruslar, 1552de Kazan Hanlna son vermiler ve 1556da
ise Astrahan ele geirmilerdir. Kazaklarn Kalmuk saldrlar karsnda zayf kalmalarnn
en nemli sebebi birlikten yoksun olmalaryd. Kazaklar herbiri kendi hanlarnn idaresinde
Byk Orda, Orta Orda ve Kk Orda olarak e blnmlerdi.
1740 ylnda Bakrt Trklerinin lkesini igal eden Ruslar, Kalmuklar Kazaklara
kar kullanm ve douya doru yaylma imkn bulmulardr.
Kk Orda Han Ebul-Hayr Kalmuklara kar Ruslardan yardm alabilmek iin
baz tavizler verince Rus vassal durumuna dt. Ruslar Kazaklar ile Kazakistann byk bir
blmn ele geirdi. Bylece Trkistanda Rus nfuzu ve igali yaylmaya balam oldu.
Geriye kalan Trkler Krgz kardeleriyle birleerek Hokand Hanl ierisinde Ruslara kar
mcadelelerini devam ettirmilerdir.
te yandan randa idareyi ele geirmi olan Nadir ah da Orta Asya Trk
Hanlklarn 1740 ylnda birer birer igal etti. Ancak 1747de Nadir ahn lmnden sonra
randa yaanan taht kavgalarndan yararlanan Hanlklar yeniden toparlanmaya balamlardr.
19. Yzyln balarnda ise Hve ve Buhara arasnda balayan rekabet iki hanl da
ypratmtr.
13
Blm Sorular
1) Batda Hazar Denizi ile Horasan dalar, gneyde Hindiku ve Kh-i Sefd
dalar, kuzeyde Kazakistan bozkrlarnn kuzey snrlar arasnda kalan ve 5.340.066 km2
sahay iine alan bir blgedir.
Yukardaki bahsedilen blge aadakilerden hangisidir?
a) Maverannehir
b) Harezm
c) Horasan
d) Trkistan
e) Balkanlar
2) Dou Trkistan Trklerinin esasn aadakilerden hangisi tekil eder?
a) Hun Trkleri
b) Uygur Trkleri
c) Gktrkler
d) zbekler
e) Kazaklar
3) Trkistan, siyasi ynden byk karklklara uramasna ramen Trk karakterini
her zaman muhafaza etmitir. Bunun da en byk sebebi Hunlar, Gktrkler ve Uygurlar
zamannda tamamen bir Trk lkesi hline gelmi olmasdr.
Yukardaki metne gre aadakilerden hangisi Trk karakterini salayan devletlerin
devamdr?
a) zbekler Karakalpaklar
b) Timurlular Krgzlar
c) Timurlular zbekler
d) Krgzlar zbekler
e) Karakalpaklar - Timurlular
14
4) Altn Orda Han zbek (1312-1340)in ahfadndan gelen idareciler tarafndan

Fergana vadisindeki Trkleri bir araya toplayarak hangi devleti kurmutur?
a) zbek Devleti
b) Hun Devleti
c) Mool Devleti
d) Uygur Devleti
e) Gktrk Devleti
5) zbek Trklerinin XVI. asrn balarnda Timurlular hkimiyetini ortadan
kaldrarak Trkistana hkim olmalar Trk tarihinde yeni bir dnemin balangc olmutur.
zbekler, ok ksa bir zamanda hkimiyetlerini btn Orta Asyaya yayarak byk bir kuvvet
hline geldiler. Fakat ayn yllarda, randa baka bir Trk hkmdar ortaya kt.
Yukarda bahsedilen hkmdar kimdir?
a) Yavuz Sultan Selim
b) Babr ah
c) Cengiz Han
d) ah smail
e) Sultan Baybars
6) Orta Asya diye tantlan ve Trklerin tarihinde nemli bir yeri olan blgeye
Trkistan denir. (D) (Y)
7) Dou Trkistan Trklerinin esasn Hun Trkleri tekil eder. (D) - (Y)
8) Trkistan sahasnn Hunlar, Gktrkler ve Uygurlar zamanndan sonra Trk
karakterini salayan devletler Timurlular Krgzlardr. (D) - (Y)
9) Altn Orda Han zbek (1312-1340)in ahfadndan gelen idareciler Fergana
vadisindeki Trkleri bir araya toplayarak zbek Devletini kurmutur. (D) (Y)
10) zbek Trklerinin XVI. asrn balarnda Timurlular hkimiyetini ortadan
kaldrarak Trkistana hkim olmalar Trk tarihinde yeni bir dnemin balangc olmutur.
Fakat ayn yllarda, randa baka bir Trk hkmdar ah smail ortaya kt. (D) (Y)
Cevaplar
1. d, 2. b, 3. c, 4. a, 5. d, 6. d, 7. y, 8. y, 9. d, 10. d
15
2. RUS STLSI DEVRNDE TRKSTAN TRKLER
16

2.1. Krm Harbi Sonrasnda Rus stils ve Trkistan Trkleri
2.2. Ruslarn Hokand Hanl, Buhara Emirlii ve Hve Hanln stilas
17

1) Krm Harbi Trkistan nasl etkilemitir?
2) Ruslarn Trkistan hanlklarna ait topraklar istila etmek amacyla izledikleri
politika nedir?
3) Trkistan hanlklar Rus istilasna kar neden yeterince direnememilerdir?
18

Konu
Kazanm
Rus stilas Devrinde

Trkistan Trkleri
Rus istilas devrinde

Trkistan Trkleri hakknda
bilgi sahibi olur.
Kazanmn
nasl
elde
edilecei
veya
gelitirilecei
Kronolojik dnme
ve yerinde kullanma
Gr gelitirme
aratrma
19
Anahtar Kavramlar
arlk
Krm Harbi
Vassal
20
Giri
XIX. asrn ortalarnda arlk Rusyasnn hem Avrupada, hem de Trkistanda
yaylma ihtiras iinde olduu grlr. Rusyann Avrupa ve Orta Douda takip ettii
cretkr yaylma siyaseti, dier iki emperyalist Avrupa devleti olan Fransa ve ngiltereyi,
ister istemez Rusyann karsna dikmi ve Osmanl Devleti ile birlikte bu politikaya Krm
Harbi (1853-1856)nde dur denilmitir. Fakat Rusyann Orta Asyada yaylmak iin giritii
faaliyetleri durduran olmamtr. 1847den 1852ye kadar Ruslar bir taraftan Irgz ve Turgay
nehirleri boyunca Trkistan devletlerine ait pek ok kaleyi alarak Aral Gl kylarnda da
mstahkem mevkiler ina etmiler, dier taraftan da in ile imzalad 1851 Gulca
Antlamas ile Orta Asyann istilas iin gerekli hazrlklar tamamlamtr. Fakat
Trkistann kuzeyden igali iin stratejik ehemmiyeti byk olan Akmescit kalesinin
alnmas gerekiyordu. Bu maksatla Ruslarn 16 Nisan 1852de yaptklar ilk asker
taarruzlarn kale kumandan ve ileride mstakil Kagar devletini kuracak olan Yakub Bey
baaryla nledi. Fakat bu mhim kalenin zapt zaruretine inanan Ruslar aldklar byk
takviye kuvvetleriyle General Perovskiy komutasnda bir ordu ile Akmesciti drt taraftan
kuattlar. Perovskiynin Akmescit mdafilerine gnderdii teslim olun notasndaki muhteva
Ruslarn niyetlerini tam manasyla aklyordu: Ruslar buraya ne bir gn iin, ne de bir yl
iin gelmilerdir. Bilkis, ebediyen burada kalmak iin gelmilerdir ve geri
ekilmeyeceklerdir. Kale mdafileri Rus hcumlarn aylarca kahramanca nlemiler ise de
Yakub Beyin getirmek iin gittii takviye kuvvetleri zamannda yetiemedii iin Ruslarn
ar topu ateine daha fazla dayanamayp malup olmulardr. Mdafiler kalelerini
kahramanca mdafaa ettiklerinden dolay Ruslar tarafndan byk bir ksm katledilmi, geri
kalanlar da esir edilmitir. Ruslar harap olan kaleyi yeniden ina edip Akmescite byk bir
kuvvet toplayarak Orta Asya Trk Hanlklarn istila iin hazrlklarna devam etmiler ise de
Krm Harbinin patlak vermesi ve harpte byk bir malubiyete uramalar zerine istila
planlarn ileri bir tarihe brakmak mecburiyetinde kalmlardr. Fakat Ruslar Krm
Harbinde malup olmalarna ramen, harp esnasnda marur ngiliz ve Fransz
kumandanlarnn birbirleriyle olan geimsizlikleri ve Trk kuvvetleri kumandan mer
Paann, Ruslar Kafkasyadan atmak iin yapt teklifi ciddiye almamalar ve bilhare de
eyh mile Trk yardmnn nlenmesi yznden, Kafkaslar tamamyla Rus kontrolne
gemitir. Ruslarn Kafkasyaya yerlemeleri onlarn Trkistan devletlerini istilalarn daha da
kolaylatrmtr.
21
2.1. Krm Harbi Sonrasnda Rus stilas ve Trkistan Trkleri

Krm Harbinden malup kan Rusyann, Avrupa ve Orta Douda yaylmas
durdurulmu ve itibar byk bir darbe yemiti. Yeni ar II. Aleksandr (1855-1881)n
nderliinde ekonomik, eitim ve bilhassa asker alanlarda kkl reformlara giriti, fakat
Avrupa devletleri ile rekabet edemeyeceini anlaynca, daha nce ilerlemeye balad
Trkistan blgesini kendisi iin yaylma sahas olarak grmeye balad. Trkistan devletlerini
kolayca ele geirmenin en nemli yollarndan birinin ise Kafkaslara tamamyla hkim olmaya
bal olduunu gren Ruslar, ie bu havaliden giritiler. II. Aleksandrn yakn arkada ve
arlk hanedann ileri gelenlerinden biri olan Prens Aleksandr vanovi Baryatinskiyi tam
yetkiyle Kafkas ordusu komutanlna tayin etti. Ayn zamanda asker ve idari alanlarda
byk bir reformcu olan Prens Baryatinskiy, 1857 yaznda Kafkaslardaki vazifesine ardan
istedii kadar takviye kuvvetleri alabilme, emrindeki birlikleri yeni silahlarla tehiz ve onlar
yeniden tekilatlandrma iznini alarak balad. Baryatinskiy, ileride Rusyaya uzun yllar
harbiye bakan olarak hizmet edecek olan Albay (General) D. A. Milyutinin yardmlar ile
Kafkaslardaki Rus ordusunda ksaca u reformlar gerekletirdi: 1. kumanda zincirinin
yeniden organize edilmesi, 2. blge komutanlarna geni yetkilerin verilmesi, 3. btn
birliklere iyi bir sava eitiminin yaptrlmasnn salanmas.
Baryatinskiyin Kafkas ordusunda yapt bu reform, Milyutinin harbiye bakanlna
getirilmesi ile 1865ten itibaren btn Rus ordusunda uygulanmaya baland.
Bu reformlar neticesinde Ruslar, Trkistan devletleri aleyhinde yapacaklar yaylma
harektnn esas hazrlklarn tamamlam oldular. Fakat Ruslar, asker harekt balatmadan
evvel baz asker casuslar Trkistan lkelerine gndererek bir durum deerlendirmesi
yapmak istemitir. Nitekim Rus hkmeti, 1858-1859 yllarnda Trkistan Hanlklarna
Hanikov ve gnatiyev bakanlnda iki heyeti gndererek blgede Rus iktisadi ve ticari
menfaatlerinin neler olabileceini, asker hazrlklar iin ne gibi tedbirler alnmas icap ettiini
tetkik ettirerek hazrlklarn tamamlamlardr.
Rusya cephesinde bu gelimeler olurken, Trkistan Hanlklar, maalesef, Osmanl
Devletinin tavsiyelerinin aksine, dostluk ve beraberlikten uzak bir devir yayorlard. Buhara
ile Hvenin Merv blgesi hkimiyeti iin yaptklar uzun mcadelenin arkasndan bu sefer
Buhara ile Hokand arasnda balayan anlamsz rekabet ve birbirlerinin i ilerine karma
hareketleri balam bulunuyordu.
Kaplarna kadar gelip dayanm olan Rus istilasna kar, tavsiye edildii gibi, birlikte
mcadele yerine, kendi aralarnda ekimeleri Trkistan Trklerinin en byk talihsizlikleri
olmutur. Ruslar bu i mcadeleden istifade ederek, Buharay bilhassa Hokanda kar
destekler grnmesi, Hokandda bir grubun Buhara hkimiyetini istemesi Emir
Muzaffereddin (1861-1885)in bir ksm Hokand arazisini igal ederek Buharaya ilhak
etmesine yol at gibi, Rus igalinden nce de enerjilerini tketerek zayf dmelerine sebep
olmutur.
22
Fakat Ruslarn Trkistan Hanlklarna kar takip ettikleri bu fevkalde aldatc ve

devletleraras hukuka aykr yaylma siyasetini medeni dnyadan devaml olarak saklamak
mmkn olmamtr. Nitekim kendileri gibi emperyalist bir kuvvet olan ngilizlerin basks
zerine, Rus hkmeti, Rusyann Trkistan istikametindeki yayl sebeplerini Dileri
Bakan Prens Gorakov vastasyla dnya kamuoyuna 3 Aralk 1864te yle aklamak
ihtiyacn hissetmitir:
Rusyann Orta Asyada karlat durum, hibir sosyal organizasyonu olmayan,
yar vahi ve gebe halklar karsndaki btn medeni olan devletlerin problemleriyle
ayndr. Bu tip durumlarda daha medeni olan devletler kendi snrlarn ve menfaatlerini
mdafaa etmek zorunda kalmtr. Snr blgesinde huzursuzluu yaratan gruplar
cezalandrldktan sonra kuvvetlerimizi geri ekmek mmkn olmamtr. Verilen ceza abuk
unutulmu ve geri ekilmemiz bir nevi zayflk addedilmitir. nk Asyallar, grnr ve
hissedilir kaba kuvvetin haricinde hibir eye hrmet gstermemilerdir. Onun iindir ki biz,
u iki ktan birini semek durumunda kaldk: Ya verdiimiz btn emekler, elde ettiimiz
ticari menfaatler ve snr boylarnda kurduumuz emniyet tertibatlarn unutup her eyden
vazgeecektik veya bu vahi Orta Asya memleketlerinin derinliklerine yryecektik. Rusya
bu ikinci kk tercih mecburiyetinde kald, tpk Amerika Birleik Devletlerinin Kuzey
Amerikada, ngilterenin Hindistanda, Fransann Cezayirde ve Hollandann kolonilerinde
yaptklar gibi.
Rusya Dileri Bakan Gorakovun bu aklamas, aslnda, yukarda da izah edildii
gibi, hi de hakikatleri aksettirmiyordu. Bundan baka Gorakovun Orta Asya Trk
toplumlar iin syledii hususlar da fevkalde yanltc idi. yle ki:
1. Orta Asya memleketlerinin ahalisini meydana getiren zbek, Kazak, Trkmen,
Krgz ve Uygur Trkleri yar vahi, tekilatsz ve tamamyla gebe hayat yaayan
topluluklar deildi. Onlar Hokand, Buhara, Hve Hanlklar ile Trkmen Cumhuriyeti gibi
kendi mill devletlerine sahip bulunuyorlard.
2. Orta Asya halknn yalnz ve yalnz kaba kuvvete boyun edii veya hrmet ettii
iddias da elbette yerinde deildir. Ruslarn, Orta Asya halkna kar ticari ve siyasi alanlarda
taraflara eit frsatlar verecek yapc ve bar teebbste bulunduklarna dair de kaynaklarda
hi bir delile rastlanmamaktadr.
3. Amerika Birleik Devletlerinin Kuzey Amerika ktasnda, ngilterenin
Hindistanda ve Fransann Cezayirdeki durumlar ve oralarda yaptklar igaller, Ruslarn
Orta Asyay istila edebilmeleri iin bir kstas olarak ne srlemez. Ruslarn bu misalleri
vermekten maksatlarnn kendi istilalarn o devletlere mazur gstermek olduu
anlalmaktadr. Fakat btn bu hakikatlere ramen, Ruslar, bu bildirgenin arkasndan
giritikleri diplomatik faaliyetler ile sonunda, dier devletlerin bir nevi muvafakatlerini
almaya veya onlar ekimser bir duruma sokmaya muvaffak olmulardr.
23
2.2. Ruslarn Hokand Hanl, Buhara Emirlii ve Hve Hanln

stilas
Diplomatik ve asker hazrlklarn tamamlayan Ruslar, harp iin bahaneyi bulmakta
da glk ekmediler. Rus-in hududunda keif yapmak maksadyla 1 Mays 1864te
Trkistan ve Evliya-Ata kasabalarna iki Rus seferi tertiplendi. Bu Rus seferleri Hokand
hkmeti tarafndan iddetle protesto edilince Rusya ile Hokand arasnda sava balam oldu.
Rusyann Trkistan lkelerinde yaylmasnda byk rol oynayan ihtirasl generallerinden
ernyayev, 15.000 kiilik kuvvetiyle 4 Ekim 1864te imkenti mdafaa eden lim-Kul
kumandasndaki Hokand kuvvetlerine, balangta yenilmesine ramen, ikinci muharebede
galip gelerek ehri zapt etti. Bu zaferden sonra Ruslar, Takent istikametinde ilerlemeye
baladlar. Hokandn yetitirdii en byk kumandanlardan biri olan lim-Kul, istilac
kuvvetlerini amansz bir muharebeden sonra geri ekilmee mecbur etti ise de Ruslarn 9
Mays 1865te bir cebr yryten sonra Takenti aniden kuatmalarna mni olamamtr.
Fakat dmann Takent zerine yrdn haber alan lim-Kul, toplayabildii 35.000
kiilik bir kuvvetin banda Ruslarla kozunu paylamak iin 2 Mays 1865te Hokanddan
ayrlarak 22 Maysta Takent nlerine geldi. Ertesi gn vuku bulan muharebede limKulun vurularak ar bir ekilde yaralanmas zerine, o ana kadar baaryla arpan Hokand
kuvvetleri zlerek geri ekildiler. Ayn gnn akamnda lim-Kul Takentte lnce ehir
Ruslar tarafndan drt ynden kuatld. Tam bir ay iki gn Takentliler ehirlerini Ruslara
kar kahramanca mdafaa ettiler. Ruslar satn aldklar hain iki zengin tccarn yardmyla 23
Haziran 1865 gecesi Takent kalesinin kaplarndan birini atrmaya muvaffak olunca ertesi
sabah yaptklar hcumla ehre girdiler. Bu kadar uzun bir sre ehirlerini mdafaa ettikleri
iin Takentlilerin byk bir ksm katledildi.
Takentin dmesi demek Hokand Hanlnn sonu demekti. Nitekim yle de oldu. 24
Haziran 1865te Ruslarn hazrlad bir antlama ile Hokand Hanl Rus nfuzuna dhil
edildi.
Daha nce Hokandllarn yardm isteini, Ruslar bu kadar hzla ilerleyemezler
dncesiyle, zamannda yerine getiremeyen Buhara Emiri Muzaffereddin, Takentin
dmesi zerine son derece mkl duruma dt. Rus kumandanna bir mektup yazarak
Takenti hemen boaltmasn istedi. Teklifi reddedilince Takentten gneye doru
ilerlenmemesini ve arada bir hat ekilmesini teklif etti. Fakat bu teklifi de Rus komutan
tarafndan reddedildi.
Rus komutann anlamaz tutumu zerine, hl sulhtan midini kesmeyen Emir
Muzaffereddin, acele olarak arn bakenti Petersburga bir eli gnderdi ise de elisi
Orenburg asker makamlarnca tutuklanarak hapsedildi. Bunun zerine, Emir de Buharada
bulunan bir Rus heyetini tevkif ettirdi. Bu yeni gelime iki taraf arasnda ateli bir yazmaya
sebep oldu. Buhara Emirinin hakl itirazlarna hiddetlenen ve zaten anlamak niyeti de
olmayan Rus igal kuvvetleri komutan General ernyayev, Muzaffereddine, elilerimle
karlancaya dek topraklarnda ilerleyeceim diyerek Sir-derya Nehrini geip izak
24
zerine yrye gemi ve resmen muharebeyi balatmtr. Fakat izak iyi mdafaa eden
Buhara kuvvetleri, Ruslar geri ekilmee mecbur etmilerdir.
ernyayevin bu baarszl zerine, Rus hkmeti, en az ernyayev kadar ihtirasl
bir asker olan General Romanovskiyi Trkistan istila etmekle grevli birliklerin
komutanlna tyin etmi ve ernyayevi Petersburga ararak, kendisi Rus hudutlarn
genilettii iin taltif edilmi ve maa da artrlmtr.
Rusya cephesinde bu deiiklikler olurken Rus ve Buhara birlikleri arasnda da ufak
tefek atmalar devam etmekteydi. Yeni Rus komutan General Romanovskiy, bu ufak
arpmalar bahane ederek 8 Mays 1866da anszn Buhara kuvvetlerine hcum etti. Topu
ateinin yardmyla Ruslar Ircar mevkiinde yaplan bu muharebeyi kazanarak Hocendi igal
ettiler. A. Vamberyye gre Ircar muharebesi Buhara iin hadiselerin kt bir ekilde
gelimesinin balangcn tekil etti. Buhara Emiri sulh iin bir defa daha teebbste bulundu
ise de Rus komutan byk bir harp tazminat da dhil olmak zere ok ar artlar havi bir
antlama metni teklif etti. Emir, bu kadar ar artlar havi bir antlamay kabul
edemeyeceini bildirince Rus birlikleri ilerlemeye devam ettiler. Bunun zerine Emir
Muzaffereddin, Buhara Mfts Hoca Muhammed Parsa Efendi bakanlnda bir heyeti
fevkalde eli olarak acele yardm iin stanbula gnderdi. Hindistan ngiliz Valiliine ve
ngiltere Kraliesine de birer mektup yazarak, Rusyann milletleraras hukuku hie sayarak
Trkistan igal ettiini bildirmi ve bu hilekr mstevlinin zulmnden Orta Asya
Mslmanlarnn kurtarlmas iin yardm etmelerini rica etmitir. Fakat ngilizler mspet bir
cevap vermemilerdir.
Buhara elisi stanbula ulatnda durumu hem yazl, hem de ifahi olarak Osmanl
hkmetine anlatp acilen yardm isteinde bulunmutur. Fakat Buharaya yardmn Rusyay
memnun etmeyecei ve bunun neticesinin de Osmanl Devleti iin iyi olmayaca
dncesiyle Osmanl hkmeti, mesafenin uzak olmas sebebiyle Buharaya yardm
gndermenin glklerini mnasip bir dille eliye anlatarak, en iyi arenin Rusya ile mmkn
olduu kadar az zararl bir antlama imzalayarak bu ihtilafn halledilmesi icap ettiini
bildirmitir. Fakat Osmanl Devletinin bu tavsiyelerini bildirmek iin Buhara elisi yola
kmadan, Ruslarn tekrar hcuma geerek Buhara Emirliinin mhim bir ksmn daha igal
ettii haberi stanbula ulat.
Bu gelimeler olurken Trkistann kaderi ile ilgili olarak Rusyann bakenti
Petersburgda da bir seri toplantlar yaplmakta ve mhim kararlar alnmakta idi. Alnan bu
kararlara gre Ruslar, o ana kadar Trkistanda igal ettikleri btn lkeleri Rusyaya ilhak
ettiklerini ilan ettiler (Austos 1866). Bir sene sonra da Rus ar Trkistan Genel
Valiliinin kurulduunu ve valilie de General Kaufmann getirildiini bildiren bir
kararnameyi imzalyordu.
Trkistan Genel Valisi General Kaufman, 1868 baharnda Takente vardnda
kendisinden sulh talebinde bulunan Buhara Emirinin ricasn kabul etti. Fakat hazrlatt
antlama metni ok ar artlar havi olduu iin Emir reddetmek mecburiyetinde kald.
Tekrar harekta balayan Ruslar, nce Semerkant, sonra da Urgut ve Katta-Kurgan alarak
25
Buhara kuvvetlerini 2 Haziran 1868de ar bir yenilgiye urattlar. aresiz kalan Emir, Rus
isteklerini kaytsz artsz kabul etmek mecburiyetinde kalmtr. 1860ta ranllar hezimete
uratarak istikllini ilan eden Trkmenlerin bakan Kuid Han, bu son Rus taarruzunu iitir
iitmez byk bir svari kuvvetinin banda yardm iin yola km ise de yar yola varr
varmaz Buhara kuvvetlerinin malup olduu haberini alnca geri dnmek mecburiyetinde
kalmtr.
Ruslarn dikte ettikleri ve Emirin de kabul etmek mecburiyetinde kald antlamaya
gre Buhara 500.000 ruble harp tazminat deyecek, o ana kadar Ruslarn igal ettii Buhara
topraklar (ki Buharann te ikisidir) Rus igalinde kalacak ve Buhara Emirinin kontrol
ettii yerlerde bata ticaret olmak zere her trl Rus faaliyeti serbest olacakt. Bylece,
Trkistan Trklerinin varlklarn mstakil olarak devam ettirdikleri Hokand Hanlndan
sonra Buhara Emirlii de Ruslar tarafndan igal edilmi oluyordu. imdi, ayn ac akbetle
karlama sras Hve Hanlnda idi.
Ruslarn Trkistan lkelerine hkim olmalarnda en byk engeli her zaman Hve
Hanl tekil etmiti. Zira Hve, Trkmenler ile birlikte Hazar Denizinden Arala kadar
uzanan hattn gneyinde kalan blgede bulunuyordu ve etraf llerle evrili olduu iin de
igal edilmesi olduka zor idi. Ruslar, bu hanl ortadan kaldrmak iin birka defa sefer
tertip etmiler ise de btn seferleri malubiyetle neticelenmiti. Bu yzden Ruslar, bilhassa
1852de inlilerle hudut anlamazln hallederek Trkistan istilaya Hokand Hanlndan
balamay tercih etmek mecburiyetinde kalmlardr. Hokand ve Buharay zapt ettikten sonra,
Hvenin igali iin gerekli hazrlklara balayan Ruslar, bu hazrlklar 1873 baharnda
tamamlayarak drt koldan Hve zerine yrmeyi planladlar. Bu hazrlklar renen Hve
Han Said Muhammed Rahim (1864-1910) hemen bir eli gndermi ve tarafmzdan sulhu
bozucu hibir harekette bulunulmad hlde memleketime kar giritiiniz hasmane
hareketleri anlamak mmkn deil, fakat yine de anlamamz imkn dhilindedir diye bir
bar antlamas teklifinde bulunmu ise de Ruslardan hibir cevap alamamtr.
Ruslarn, memleketini mutlaka istila emelinde olduunu anlamakta gecikmeyen Hve
hkmdar Said Muhammed Rahim Han, derhl stanbula ve Hindistan ngiliz Valiliine
eliler gndererek memleketinin Rus istilasndan korunmas iin yardm istemi ise de tpk
Buhara ve Hokand Hanlklarna olduu gibi, kendisine yalnz bolca nasihat ve tavsiyelerde
bulunulmutur.
Btn hazrlklarn tamamlayan Ruslar, General Kaufman kumandasnda drt koldan
Hve zerine yrye getiler (Mart 1873). Rus birlikleri nlerine kan her engeli yakp
ykarak Hve nlerine geldi. Muhammed Rahim tekrar bar ricasnda bulundu ise de
hkmetlerinden emir aldklar iin Rus komutanlar Hve Han ile bar yapmay reddettiler.
Mays sonlarnda taarruza geen Ruslar, stn topu atei sayesinde Hve kuvvetlerini
yenerek hanln bakenti Hveyi kuattlar. Hann son bar isteini de reddeden Ruslar,
ar bir bombardmandan sonra Hve ehrini zapt ettiler. Btn bu olaylar esnasnda Hanln
bakentini cesurane bir ekilde mdafaa eden Yamud Trkmenleri geri ekilerek Rus
hkimiyetine girmeyi reddettiler. Bunun zerine harekete geen Rus birlikleri, Trkmenlere
26
gya iyi bir ders vermek maksadyla, Orta Asyay istilalar tarihinin en byk
katliamlarndan birini yaparak, kadn, ocuk ve yal ayrt etmeden binlerce Trkmeni
barbarca imha ettiler.
Hve Hanlnn kaytsz artsz teslimini ifade eden antlama Ruslar tarafndan dikte
edilerek Hve Han bir Rus vassal hline getirildi, harbin msebbibi gya Hvelilermi gibi,
Rus komutanl 2.200.000 Ruble gibi son derece ar bir harp tazminatn zorla Trkmenlere
ve Hvelilere dettirdi. Bu ar harp tazminat yznden Hve Hanl ahalisi ok fakir
dm ve uzun yllar kendilerine gelememilerdir.
Hvenin istilas ile Orta Asyaya hemen hemen hkim olan Ruslar tedirgin eden
yegne engel, 1860ta henz istiklllerine kavumu olan Trkmenler kalyordu.
Trkistandaki Trk Hanlklarnn bu kadar kolayca ve ksa zamanda Rus istilasna
boyun emelerinin elbette pek ok sebepleri vard. Bu sebeplerden en nemlisi, muhakkak ki
Trkistan Trklerinin merkez bir idare yerine, paralanm -drt devlet hlinde yaamalar
idi. Osmanl hkmetlerinin birlik ve beraberlik hlinde olmalar iin yapt tavsiyelere
kulak asmamalar, birbirleriyle uramalar, varlk ve enerjilerini bou bouna tketip zayf
dmelerine sebep olmutur. Ayrca, etraflar hep hasm milletlerle evrili olduu iin iktisadi
ve ticari ynlerden zayf kalmlar ve dolaysyla da ilim ve renmede gerekli hamleyi
yapamamlardr. Neticede, cehaletin, fakirliin ve disiplinsizliin yaratt yetersizlik
yznden Ruslarn sayca az fakat harp sanatndan anlayan, disiplinli ve iyi silahlarla
mcehhez kuvvetleri karsnda btn kahramanlklarna ramen malup olmaktan
kurtulamamlardr.
27
Uygulamalar
1)
Rus istilas dneminde Trkistan hanlklarndan birinin bandaki ynetici
olsaydnz bu istilay nlemek amacyla neler yapardnz? Maddeler hlinde yaznz.
2)
Mehmet Sarayn Rusya'nn Trk llerinde Yaylmas adl eserini okuyunuz.
28
Uygulama Sorular
1)
2)
nelerdir?
Ruslar Trkistan istila edebilmek amacyla nasl bir strateji izlemilerdir?

Rus istilasna kar Trkistan hanlklarn ynetenlerin yaptklar hatalar
29

Irgz ve Turgay nehirleri boyunca Trkistan devletlerine ait pek ok kaleyi ele geiren
Ruslar, 1852 ylnda in ile imzaladklar Gula Antlamasyla Orta Asyann istilas iin
harekete gemeye hazr hle gelmilerdir. Trkistann kuzeyden igali iin stratejik nemi
byk olan Akmescit Kalesine 16 Nisan 1852de birinci taarruzu gerekletirmilerdir. Yakup
Beyin kahramanca mdafaasyla Rus kuvvetleri geri pskrtlm ancak ikinci taarruzda
takviye kuvvetleri alan Rus ordusu kaleyi ele geirmitir. Buray tahkim eden Ruslar, Orta
Asyann igali iin hazrlk yapmlardr.
Krm Harbinde yenilmelerine ramen buradaki igal hareketini devam ettiren Ruslar,
II. Aleksandr (1855-1181) nderliinde ekonomik, eitim ve zellikle asker sahada kkl
yenilikler yapmlardr. Prens A. . Baryatinskinn komutasnda Kafkasyada yeni donanml
bir kuvveti Orta Asyay igal iin hazr hle getirdiler.
Ruslar sava hazrlklarn tamamladklar srada Trkistan hanlklar birbirleriyle
mcadele hlindeydiler. zellikle Buhara ve Hokand Hanlklar arasndaki rekabet iki hanl
da olduka zayflatmt. Buhara Emiri Muzaffereddinin Hokand arazisini igal etmesi iki
hanlk arasnda ihtilaf arttrarak Ruslarn iini daha da kolaylatrmt.
Bekledikleri elverili vaktin geldiine inanan Ruslar, 1 Mays 1864te Trkistan ve
Evliya-Ata kasabalarna sefer dzenlediler. Bu durumu iddetle protesto eden Hokand Hanl
zerine General ernyayev komutasnda 15.000 kiilik kuvvetle 4 Ekim 1864te imkenti
zapt etti. Daha sonra Takente doru ilerleyen Rus ordusu yaralanm olan Hokandl
kumandan lim Kulun vefat zerine Takenti bir aylk kuatmadan sonra ele geirdi. 24
Haziran 1865 tarihinde Ruslarn dikte ettirdii antlama ile Hokand Hanl Rusyann vassal
hline geldi.
Ruslarn Bu kadar ksa srede ilerleyeceini tahmin edemeyen Buhara Emiri
Muzaffereddin de zor duruma dmtr. Muzaffereddinin Takentin boaltlmas talebini
reddeden Ruslar izak zerine yrdler. izak mdafaa eden Buhara kuvvetleri Ruslar
geri ekilmeye mecbur ettiler. Bu baarszlk zerine grevinden alnan General ernyayev
yerine General Romanovski igal kuvvetleri komutanlna tayin edildi. O da 8 Mays
1866da crar savan kazanarak Hocendi igal etti.
Bu gelimeler olurken arlk Austos 1866da Trkistanda igal ettikleri tm
topraklar Rusyaya ilhak ettiklerini ilan ettiler. 1867de Trkistan Genel Valilii kurularak bu
greve General Kaufman getirilmitir.
Buhara Han, bar teklifinde bulundu ise de Ruslar ok ar artlar ileri srdler. Han
bu artlar kabul etmeyince nce Semerkant, sonra da Urgut ve Katta Kurgan alarak
Buhara kuvvetlerini ar bir yenilgiye urattlar. Buhar Emiri Muzaffereddin aresiz ar
artlarla bir antlama imzalamak mecburiyetinde kald. Buharay da vassal hle getiren
Ruslar Hve zerine yryeceklerdir. General Kaufman komutasnda 1873 Martnda Hveyi
kuatan Ruslar, ar bombardman sonucunda buray zapt ettiler. Ar bir tazminat demeyi
30
de kabul ederek Ruslarla bir antlama imzalayan Hve Hanl, Rusyann vassal hline
gelmitir. Bylece Trkistann Trkmen blgesi hari byk bir ksm Rusyann
hkimiyetine girmitir.
31
Blm Sorular
1) Rusyann Avrupa ve Orta Douda takip ettii cretkr yaylma siyasetine hangi
sava engel olmutur?
a) Prut Seferi
b) Haova Meydan Muharebesi
c) aldran Sava
d) Ridaniye Sava
e) Krm Sava
2) Ruslar buraya ne bir gn iin, ne de bir yl iin gelmilerdir. Bilkis, ebediyen
burada kalmak iin gelmilerdir ve geri ekilmeyeceklerdir
Yukardaki metni kim sylemitir?
a) Yakup Bey
b) Ahmet Cezzar Paa
c) General Perovskiy
d) Hafz Hakk Paa
e) Ahmet Cevdet Paa
3) Krm Harbinden malup kan Rusyann, Avrupa ve Orta Douda yaylmas
durdurulmu ve itibar byk bir darbe yemiti. Rusyay bu durumdan hangi hkmdar
kurtarmtr?
a) II. Aleksandr
b) I. Petro
c) II. Nikola
d) I. Katerina
e) III. Petro
4) Ruslarn Trkistan lkelerine hkim olmalarnda en byk engeli hangi siyasi
oluum engel olmutur?
a) zbek Hanl
b) Hve Hanl
32
c) Buhara Emirlii
d) Grnata Emirlii
e) Hokand Hanl
5) Trkistandaki Trk Hanlklarnn kolayca ve ksa zamanda Rus istilasna boyun
emelerinin elbette pek ok sebepleri vard.
Bu sebeplerden en nemlisi aadakilerden hangisidir?
a) Sosyal Sebepler
b) Toplumsal Sebepler
c) Sosyokltrel Sebepler
d) Siyasi Sebepler
e) Etnik Yap
6) Rusyann Avrupa ve Orta Douda takip ettii cretkr yaylma siyasetine Krm
Sava engel olmutur. (D) - (Y)
7) Ruslar buraya ne bir gn iin, ne de bir yl iin gelmilerdir. Bilakis, ebediyen
burada kalmak iin gelmilerdir ve geri ekilmeyeceklerdir szn Yakup Bey sylemitir.
(D) - (Y)
8) Krm Harbinden malup kan Rusyann Avrupa ve Orta Douda yaylmas
durdurulmu ve itibar byk bir darbe yemiti. Rusyay bu durumdan I.Petro (Deli)
kurtarmtr. (D) - (Y)
9) Ruslarn Trkistan lkelerine hkim olmalarnda en byk engeli hangi siyasi
oluum Hve Hanl engel olmutur. (D) - (Y)
10) Trkistandaki Trk Hanlklarnn bu kadar kolayca ve ksa zamanda Rus
istilasna boyun emelerinin sebebi devrinde yaanan Toplumsal Sebeplerdir. (D) - (Y)
Cevaplar
1. e, 2. c, 3. a, 4. b, 5. d. 6. D, 7. Y, 8. Y, 9. D, 10. Y
33
3. ARLIK RUSYASI HKMYET VE TRKSTAN TRKLER
34
3.1. Rus daresine Kar Ayaklanmalar ve Trkistan Genel Valiliinin Kurulmas

3.2. Trkistan Trklerinin Manev Hayat ve Kltrel Uyan
35

1. Rus idaresine kar Trkistanda ilk byk ayaklanma kimler tarafndan nasl
gerekletirilmitir?
2. Gaspral smail Beyin Trk Eitim Tarihine yapt katklar biliyor musunuz?
3. Usul-i Cedid mekteplerinin amac nedir?
36

Konu
Kazanm
arlk Rusyas hkimiyeti ve arlk Rusyas hkimiyeti

Trkistan Trkleri
dneminde Trkistan
Trkleri hakknda bilgi
sahibi olur.
Kazanmn nasl elde

edilecei veya
gelitirilecei
Kronolojik dnme
37
ve yerinde kullanma
Gr gelitirme
aratrma
38
Anahtar Kavramlar
Koloniletirme Siyaseti
1905 htilali
Trkistan Genel Valilii
Usul-i Cedid (Yeni Metod)
Duma
Rusya Mslmanlar ttifak
39
Giri
Orta Asya Trk devletlerinin igalini tamamlayan Ruslarn ilk ii, buralarda idari
sistemi deitirmek oldu. Ruslar bu deiiklie Trkistana doru ilerlerken ilk igal ettikleri
Bakrtlar memleketi ile Kazakistanda baladlar. Orenburgu merkez edinen Ruslar, orada
kurduklar genel valilik ile Kazakistan ile Bakrdistann idari sistemlerini yeni batan
dzenlediler. Eskiden veraset yoluyla baa gelen Bakrt ve Kazak liderlerini Ruslar tayin
etmeye baladlar. Bu tayinleri yaparken Ruslar, mmkn olduu kadar kendilerine uaklk
yapacak ahslar tercih ediyorlard. Zaten uzun yllar devam eden istilalar esnasnda Ruslar,
Trkleri manen ve maddeten perian etmilerdi. imdi ise, i bana getirdikleri kukla ahslar
ve tatbik ettikleri iddet idaresine ilave olarak almaya baladklar ar vergilerle, Trklerin
bir daha bellerini dorultamayacak kadar ezilip fakirlemelerini salayacak bir siyaset
takibine giritiler. Ayrca, saylar nce binleri ve sonra da yzbinleri bulan Rus gmenlerini
getirip Trk topraklarna iskn etmeye baladlar. Topraklarnn verimli ksmlarnn ou
ellerinden alnp Rus gmenlerine verilen ve dolaysyla ar vergileri deyemez hle gelen
Trk halk Rus makamlar ile onlarn birer maas durumundaki yerli idarecilerin elinde tam
bir cehennem hayat yaamaya balamlardr. Bu adaletsiz, despota idareye ve
koloniletirme siyasetine daha fazla dayanamayan Trkler yer yer isyana baladlar.
40
3.1. Rus daresine Kar Ayaklanmalar ve Trkistan Genel

Valiliinin Kurulmas
Rus idaresine kar yaplan ilk byk ayaklanma Kazak Trkleri tarafndan
gerekletirilmitir. Bu isyan verimli topraklar zorla ellerinden alnnca 1783 ylnda
Kazaklar, Srm Batur nderliinde balatmlard. Ayaklanma 15 sene kadar devam etmi ve
Ruslar, daha fazla toprak igal etmeyeceklerine ve msamahal bir idare tarz
uygulayacaklarna sz verince sona ermitir. Fakat Ruslar, bir mddet sonra verdikleri szleri
yerine getirmemilerdir.
Ruslarn Trk memleketlerini koloniletirme metotlarndan biri de kaleler inas idi.
Kale yapmak bahanesiyle on binlerce kilometre karelik Kazak topraklar halktan zorla
alnyor ve kale inas bittikten sonra etrafa Kossaklar iskn ediliyordu. Fakat bu iskn
faaliyeti byk tepkilere yol am ve halk bunu vesile ederek istikll iin ayaklanmaya
balamtr. Nitekim Sultan Kenesar Beyin isyan byle bir hadise sonunda balam ve ksa
zamanda yaylarak Kazak Trklerinin mill istikll sava hline dnmtr. 1836da
balayan ve nderliini Kenesar Beyin yapt Kazaklarn istikll mcadelesi uzun yllar
srm ve Ruslar bu hareketi nlemekte byk glkler ekmilerdir. Kenasar Beyin
mcadelesi on yldan fazla baaryla devam etmi, Ruslarn ba edemedikleri bu yiit mcahit
bir ksm hain soydalarnn 1846da yaptklar baskn neticesinde sona ermitir. Fakat bu
hadiseyi takip eden yllarda Kenesar, Rus mezalimine kar Trklerin istikll savalarnn bir
timsali hline gelmitir. Rus tarihileri dahi Kenesar Beyin yapt mcadelenin haklln
yllar sona kabul etmek zorunda kalmlar ve onun Rus igalcileri zerindeki tesirlerini yle
ifade etmilerdir: Kenesar, hayat ve mcadeleleri ile Orta Asyada takip edilmesi gereken
siyaset izgisi hususunda Orenburg ynetimine faydal bir ders vermitir... Bu ders, Hanlarn
bamszlklarn ortadan kaldrmay gerektiriyordu.
Kazak Trklerinin ayaklanmalarn kanl bir ekilde bastran Ruslar, iskn
politikalarna hz vererek, hem ileride Trkistann geri kalan ksmlarn kolayca igal etmek
hem de Kazaklarn bir daha bakaldrmalarn nlemek iin yzbinlerce Rus gmenini
Kazakistana yerletirmeye baladlar. Fakat topraklar ellerinden alnan halk yeniden isyan
etti. Yllar yl sren bu isyanlar Ruslar tarafndan daima kanl bir ekilde bastrlmtr.
Ruslar, Trkistan Hanlklarn igal ettikten sonra kurduklar Trkistan Genel
Valilii ile bir taraftan bizzat kendileri halk kontrolleri altnda tutmaya almlar, dier
taraftan da Hanlklarn bana getirdikleri idareciler kanal ile onlar ezmeye ve istediklerini
yaptrmaya gayret etmilerdir. Ruslarn ellerinde bir kukla gibi oynattklar yerli idarecilerin
banda Hokand Han Hudayar geliyordu. Nitekim Hudayarn tam bir Rus ua gibi hareket
etmesi ve Ruslarn koyduu ar vergileri yoksul halktan zorla almaya almas ahali
arasnda nefret ve infialle karlanm ve 1876da Abdurrahman Abtabad nderliinde bu
zulme kar isyan etmek mecburiyetinde kalnmtr. syan, ksa zamanda tam bir Rus
aleyhtar havaya brnerek istikll mcadelesi ekline dnm ve iki aydan fazla devam
etmitir. Fakat silah stnlkleri yznden Rus kuvvetleri ile Hokandllar arasndaki
mcadele bir mddet sonra mcahitler aleyhinde gelimeye balam ve onlarn Andican
41
kalesine snmalarna yol amtr. Ruslar, kaleyi bir hafta sreyle devaml bombardman
ederek yerle bir etmiler ve mcahitlerin byk ounluunu yok ederek isyan kanl bir
ekilde bastrmlardr. Ruslar bu hadiseden sonra Hokandn idaresinde baz deiiklikler
yapmak mecburiyetinde kalmlar ise de bu deiikler halk tatmin etmekten uzak kalmtr.
Ruslarn Trkistan Genel Valilii kanalyla idare ettikleri Buhara, Hve ve Trkmen
memleketindeki siyasetleriyle, Kazakistan ve Hokandda takip ettikleri siyaset ayn olmutur.
Bir taraftan bu Trk memleketlerine sistemli bir ekilde Rus gmeni yerletirilirken, dier
taraftan da idareleri iin birer maa olarak kullanabilecekleri baz yerli kimseleri baa
geirerek onlar vastasyla halktan ar vergiler toplama yolunu semiler Bu yerli idarecilerin
insafsz tutumlar ise halk tam bir perianla srklemitir. Neticede Ruslar kendi
taraftarlaryla halk birbirine drmler ve sonra da siz kendinizi idare etmekten cizsiniz
diyerek btn idareye el koymulardr. Yerli Trk idarecilerine ise ancak kk memuriyetler
vermilerdir. Fakat kendilerinin kurduklar adaletsiz dehet idaresinden ikyet hakkn halka
tanmamlar ve yaplan hakszlklar tenkit edenleri ya idam etmiler yahut da zindanlarda
rtmlerdir.
Ruslarn Orta Asyaya medeniyet gtrme iddialar ile zorla Trk memleketlerini istila
ederek kurduklar dzeni yerinde grp tetkik etmek isteyen Trkistan tarihi yazar
Amerikann Petersburg Bykelilii sekreteri Eugene Schuyler 1870lerde Trkistana
geldii zaman ne halkla grtrlm, ne de Rus idarecileri kendisini kabul etmilerdir.
Buna ramen Schuyler, baz Rus subaylar ve halk ile gizlice grerek Rus idaresinin
adaletsizliini ve zulmn mahede edip eserinde yazmtr. Trkistandaki Rus idaresinin
yolsuzluklar, adaletsiz ve despota tutumu Rusya bakentinde dahi birok dedikodulara yol
am ve bu sylentileri nlemek iin Rus hkmeti 1882 ylnda Veretennikov bakanlnda
Trkistana bir tefti heyeti gndermek mecburiyetinde kalmtr. Fakat bu tefti heyetinin
ortaya kard hakszlklar bir trl giderilememi ve nihayet halk 1898de Andicanda Rus
ynetimine kar yeniden ayaklanmtr. an Muhammed Sabrolu isminde aydn bir din
adamnn nderliinde yrtlen ayaklanma kanl bir ekilde bastrlmtr. Bunun zerine
Rus hkmeti Kont Pahleni olaanst yetkilerle 1908-1909 arasnda Trkistana gndermi
ve aksaklklar tespit ettirerek Trk halkna daha ok haklar getirecek birtakm idari slahat
yapmay vaat etmitir. arlk idaresinin ok sert tutumu yalnz Trkistan Trklerini deil,
ayn zamanda Rus halkn ve Rus olmayan dier milletleri de ezdii iin 1905 ihtilali patlak
vermi ve Trkler geici de olsa biraz nefes alabilmilerdir.
3.2. Trkistan Trklerinin Manev Hayat ve Kltrel Uyan

Trkistan Trklerinin Rus hkimiyetine kar direnmelerinde iki faktr byk rol
oynamtr. Bu faktrlerden ilki slam dini, dieri de Trklk uuru idi. Mslmanlar btn
gayrimslimlere olduu gibi, Ruslara da kfir gz ile bakyorlard. Kfirlerin hkimiyeti
onlarca bir nevi Allahn cezas olarak kabul ediliyordu. Yenilie dnk olmalarna ramen
Trkistanda medreseler ve din adamlar Mslmanlar zerinde tam bir nfuza sahip
olduklarndan Ruslarla her trl i birliini yasak etmiler ve bunda genellikle baarl
olmulardr. Halk aleyhlerine ayaklandrmalarndan ekindikleri iin Rus idarecileri din
42
adamlarna bir dereceye kadar ses karamamlardr. Bilhassa XIX. asrn sonlarna doru
slam Birlii cereyannn Trkistana kadar yaylmas ile slam, Ruslara kar en byk diren
kayna olmutur. Rus hkimiyetine kar direnme kayna olarak Trklk uuruna gelince:
Rus istila ordular Trkistan kaplarna dayand zaman Trkmen ve Trkistan Hanlklarnn
nderleri Ruslara, Sizinle hi bir mterek tarafmz yok; dilimiz, dinimiz, rfmz ve
tadmz kanlar ayrdr. diyerek kar koyup vatanlarn savunmulard. Trkistan Trkleri
arasndaki bu duygu Rus idaresine dtkten sonra daha belirli hle gelmi ve bilahare
Trklk akmyla birlikte iyice gelimi, Ruslara kar mcadelelerinde slamiyet ile
birlikte en byk rol oynamtr.
Trkistan Trklerinin kltr sahasnda uyanmalar ise Rus hkimiyetine kar
mcadelelerinde nc faktr tekil eder. Trkistan Trklerinin kltrel uyanna en
byk katk ise XVI. yzylda Rus igaline urayan Kazanl Tatar Trkleri ile XVIII. yzyln
sonlarnda Rus igaline urayan Krml Tatar Trkleri tarafndan olmutur. Zira Rus
hkimiyetinden ksa zamanda kurtulma imkn bulamayan bu Trk gruplar kendilerini
ticarete vermiler ve neticede de iktisaden iyi bir duruma gelmiler idi. Zenginlik onlara
modern eitim ve ilim kaplarn amtr. Kltr alanndaki byk uyan onlarn siyasi
alanda uyanmalarn salamtr. Kazanl ve Krml Trklerin bu durumu ksa zamanda
Trkistan Trklerine de tesir ederek kltr ve siyaset alanlarnda kendini hissettirmitir.
Bylece Tatar Trkleri, Trkistan Trklerinin, bir bakma, Batya ve modern dnyaya alan
pencereleri hline gelmitir.
XIX. yzyln ikinci yarsnda bilhassa Rus igalinden sonra Trkistan Trkleri
arasnda tedrisat yenilemek ve genlii ada dnya gr zerine yetitirmek dnce ve
gayretleri hzla gelimekte idi. Tatar Trklerinin de tesiriyle bu gelime ksa zamanda
meyvelerini vermeye balam, din ilimlerin yan sra modern ilimleri de reten Usul-i
Cedid (Yeni Metod) mektepleri almaya balanmtr. Buharada teekkl eden Gen
Buharallarn Ahmed Dni, Hvede teekkl eden Gen Hvelilerin smail Hoca
nderliklerinde faaliyete geirdikleri bu yeni usl mektepler ksa zamanda oalarak saylar
5.000i buldu. Bilhassa Gaspral smail Beyin fikirlerinin Trkistana kadar yaylmas bu
Usul-i Cedid mekteplerinin faaliyetine yeni bir hz ve mna getirdi. Gaspralnn Dilde,
Fikirde, te Birlik parolas yalnz Trkistan Trkleri iin deil btn Trk dnyas iin de
uyann ve yeni bir hareketin balangc oldu. Bu hareket Trklerin bir nevi Trkle ve
slama yeniden dnlerinin balangcn tekil eder. Trkler arasndaki bu uyan ksa
zamanda Trk Birlii ve slam Birlii akmlarnn domasna zemin hazrlad. Gaspralnn
fikirleri kendisinin nerettii Tercman ve Orenburgda Kazak Trklerinin kardklar
Vakit gazeteleri vastasyla btn Trk dnyasna yaylm ve bu fikirler bilahare dier
dergi ve gazetelerle geni bir sahaya yaylmtr.
Rus idaresindeki Trklerin bu kltrel faaliyeti onlarn siyasi alanda da uyanlarn
salamt, bu ise onlarn, gasp edilen haklarn geri alabilmek iin birok siyasi cemiyet ve
parti kurmaya sevk etti. Trklerin siyasi alandaki bu tekilatlanmalar onlara 1905te
Rusyada kurulan Duma (Meclis)ya temsilciler gnderme frsatn vermitir. Fakat
Trklerin gsterdikleri byk gayret, Ruslar pheye drm ve uyan baltalayc
43
tedbirler almaya sevk etmitir. Bylece, Trklerin din, kltrel ve politik her trl eitim
faaliyetlerine kar amansz bir bask balamtr. Bu Rus basks zerine harekete geen
Trkler, akdettikleri bir seri kongrelerden sonra Rusya Mslmanlar ttifakn kurarak
haklar iin mcadeleye balamlardr. Abdrreid brahim bakanlndaki bir heyet, Rus
hkmetine mracaat ederek, siyasi ve kltrel haklarnn tannmasn istemi, ancak bu istek,
Ruslar tarafndan reddedilmitir. Bunun zerine Trkler, Kazanl Yusuf Akura Bey
bakanlnda Azerbaycanl Hseyinzde Ali, Krml Mehmed Esat elebizde, Buharal
Mukimddin Begcandan mteekkil bir heyetin temsil ettii Rusya Mslman Trk
Kavimlerinin Haklarn Koruma Cemiyetini kurarak milletleraras sahada haklarnn
salanmas iin teebbslerde bulunmaya karar verdiler. Stockholmde kurulan Rusyadaki
Yabanc Milletler Cemiyetinin Rusya Mslmanlar temsilcisi seilen Abdrreid brahim
ile Yusuf Akura Beyler, I. Dnya Harbinin balarnda Amerikan Bakan Wilsona bir
muhtra gndererek Rus hkmetini ikyet etmiler ve hrriyetlerinin tannmas iin
tavassutunu rica etmilerdir. Bu muhtrada u hususlara yer verilmitir: Biz 25 milyon Rusya
Mslmanlar, bize yaplmakta olan kle muamelesinden ikyetiyiz. Dinimizin
uygulanmas gayr-i kanuni olarak engellenmektedir. Siyasi takibata maruz kalyoruz.
Arazimiz, iltimasl ve nfuzlu Ruslara hediye edilmek zere gasp edildi. Kltrmzn
geliimi engelleniyor. Her yerde haksz kstlamalara tabi tutuluyoruz. Sava baladndan
beri her trl adalet sukut etti. Takip edilmekteyiz ve kt muamele grmekteyiz....
Ayn komite yeleri Yusuf Akurann bakanlnda Budapete, Viyana, Berlin ve
Sofyay ziyaret ederek Rus basksn merkez Avrupa devletlerine anlattktan sonra
Trkistann ve Azerbaycann istiklli iin ilgili devletlere birer muhtra vermilerdir. Ayrca,
Akura verdii konferanslarla Trklerin durumunu ve arzularn dile getirerek istiklllerinin
tannmasn talep etmitir. Ruslar bu Trk taleplerinin hibirine cevap vermedikleri gibi,
Trkistandaki basklarn daha da artrarak tam bir korku ve bask idaresi uygulamaya
balamlardr. Nihayet, bu adaletsiz ve gaddarca basklara daha fazla tahamml edemeyen
Trkler, 1916da Mill stikll ayaklanmasn balatmlardr.
44
Uygulamalar
Mehmet Sarayn, Trk Dnyasnda Eitim Reformu ve Gaspral smail Bey adl
eserini okuyunuz.
45
Uygulama Sorular
Gaspral smail Beyin, Trkistan Trklerinin kltrel uyanna yapt katklar
nelerdir?
46

Orta Asya Trk devletlerini igal ettikten sonra Ruslar, burann idare dzenini
kendilerine gre deitirdiler. Orenburg Askeri Valilii kanalyla Bakrtlar ve Kazaklar
zerinde ar bask kurdular. Balangta yerinde braktklar Hanlk makamna Rusyann
yksek karlarna hizmet edecek ve Rusyann vergi memuru gibi alacak kiileri tayin
etmeye baladlar. Kazaklarn en verimli topraklarna el koydular ve buralara Rusya
ilerinden getirilen binlerce Rus gmeni iskn ettiler. En verimli topraklarnn ellerinden
alnmas ve konulan ar vergiler halkn byk oranda fakirlemesine yol at.
Kazak topraklarnda uygulanan koloni siyaseti, geim kaynaklarn birer birer
kaybeden halkn isyan hareketlerine yol at. Kazak Trkleri tarafndan balatlan ilk nemli
isyan 1783 ylnda kan Srm Batur isyandr. Hzla yaylan ve on be yl kadar devam eden
isyan Ruslarn daha fazla toprak igal etmeyeceklerine ve daha msamahal bir idare
uygulayacaklarna sz vermeleri zerine sona ermitir. Fakat Ruslar, bu konuda verdikleri
szleri yerine getirmemilerdir.
Kaleler yapmak bahanesiyle binlerce kilometrekarelik topraklarna msadere
uygulanan Kazaklar, zor durumda kalnca 1836 ylnda Sultan Kenesar Bey nderliinde
isyan etmilerdir. Ksa zamanda yaylarak mill istikll sava hline gelen Sultan Kenesar
ynetimindeki bu isyan onun 1846da bir basknda ldrlmesi zerine sona ermitir.
Ruslar, Kazak topraklarna Rus gmenleri yerletirmeye sonraki yllarda da devam
etmi ve zamanla Kazaklarn toplumsal dengesini bozacak seviyelere ulamtr.
Ruslarn Trkistan Genel Valiliine getirdikleri ahslarn despota tutumlar, ar
vergiler ve Ruslarn bir dediini iki etmeyen Hokand Han Hudayar Han gibi yerli hanlarn
tutumu halk arasnda infiale yol amaktayd. Bu durum, 1876da Abdurrahman Abtabad
nderliinde bir isyana sebep oldu. Ruslar bu isyan da zorla bastrdlar.
Trkistandaki Rus idaresinin ktl ve yolsuzluklar artk gizlenemez boyutlara
ulam, Rus hkmeti 1882 ylnda Veretennikov bakanlnda Trkistana bir tefti heyeti
gndermek mecburiyetinde kalmtr. Fakat yolsuzluklar sona ermedii ve halkn durumunda
herhangi bir dzelme olmad iin 1898de Andicanda Rus ynetimine kar an
Muhammed Sabrolu idaresinde bir ayaklanma daha kmtr ve kanl bir ekilde
bastrlmtr.
Rusyada 1905te Merutiyet rejimine geilmesi halka biraz nefes aldrm ve
Trkistanda baz slahatlarn yaplmas iin sz verilmiti. Bunun zerine Rus hkmeti
Kont Pahleni aksaklklar tespit ettirmek iin olaanst yetkilerle Trkistana gndermiti.
Pahlen heyetinin 1908-1909 arasndaki almalar, Trkistanda idarenin ktln ve
yolsuzluklarn hangi boyutlara ulatn gstermiti.
Trkistan Trklerinin Rusya hkimiyetine direnebilmeleri ve ayakta kalabilmeleri
slam dinine mensup olmalar ve Trklk uurlar sayesinde idi. Medreselerin ve din
47
adamlarnn halk zerinde nfuz sahibi olmas, onlarn Hristiyan Ortodoks Ruslarla karp
asimile olmalarn nlemitir. IX. yzyl sonlarnda slam birlii fikirlerinin Trkistanda
yaylmas Ruslara kar en byk diren kayna olmutur. Hangi boydan olursa olsun
Ruslara farkl olduklarn sk sk hatrlatmlar onlarla ortak ynleri olmadn sylemekten
ekinmemilerdir. Bu da onlarn Trklk uurlarn ortaya koymalar sayesinde olmutur.
Trkistanda mill uurun uyanmasnda ve kltr sahasnda canlanmada Krm, Kazanda
Tatar Trklerinden yetien aydnlarn nemli tesiri olmutur.
Usul-i cedidi (yeni metod) benimseyen mekteplerden yetien, yeni Avrupada
gelien, yeni fikirlerden haberdar yeni nesil aydnlar ortaya kmtr. nsanlar, Gaspral
smail Beyin birletirici fikirlerinden haberdar oluyorlard. Krmda yaynlanan Tercman
ve Orenburgta karlan Vakit gazetelerinin yaynlar olduka tesirli idi.
Birinci Dnya Sava yllarnda Avrupaya giden bir grup aydn Rusya
tahakkmnde yaayan Trkler olarak istiklal talep etmiler ve bu hususta kendilerine yardm
edilmesini Avrupal devlet liderlerinden istemilerdi. Rusya hkimiyetindeki Trk lkelerin
istiklali iin Avrupa kamuoyuna hitap eden yaynlar yapmlard.
48
Blm Sorular
1) Orta Asya Trk devletlerinin igalini tamamlayan Ruslarn ilk ii, buralarda idari
mekanizmay deitirmek oldu. Bu idari mekanizma aadakilerden hangisidir?
a) Rus gal Komutanl
b) Trkistan gal Komiserlii
c) Trkistan Genel Valilii
d) Rus gal Yksek Komiserlii
e) Trkistan Hanlar Valilii
2) Rus idaresine kar yaplan ilk byk ayaklanma hangi tarih ve kim tarafndan
gerekletirilmitir?
a) 1783 Srm Batur
b) 1785 - Kenesar Bey
c) 1876 - Abdurrahman Abtabad
d) 1898 - an Muhammed Sabrolu
e) 1919 Enver Paa
3) Rus idaresindeki Trklerin kltrel faaliyetleri onlarn siyasi alanda da
uyanlarn salamt, bu ise onlar, gasp edilen haklarn geri alabilmek iin birok siyasi
cemiyet ve parti kurmaya sevk etti. Trklerin siyasi alandaki bu tekilatlanmalar onlara
1905te Rusyada kurulan meclislere temsilciler gnderme frsatn vermitir.
Yukarda bahsedilen meclisin ismi nedir?
a) Meclis-i Vala
b) Usul- Cedid
c) Ayan Meclisi
d) Moskova Meclisi
e) Duma Meclis
49
4) Biz 25 milyon Rusya Mslmanlar, bize yaplmakta olan kle muamelesinden

ikyetiyiz. Dinimizin uygulanmas gayr-i kanuni olarak engellenmektedir. Siyasi takibata
maruz kalyoruz. Arazimiz, iltimasl ve nfuzlu Ruslara hediye edilmek zere gasp edildi.
Kltrmzn geliimi engelleniyor. Her yerde haksz kstlamalara tabi tutuluyoruz. Sava
baladndan beri her trl adalet skt etti. Takip edilmekteyiz ve kt muamele
grmekteyiz....
Amerikan Bakan Wilsona yazlan bu muhtray kim kaleme almtr?
a) Enver Paa Yusuf Akura
b) Yusuf Akura - Abdrreid brahim
c) smail Gaspral Zeki Velidi Togan
d) Zeki Velidi Togan - Abdrreid brahim
e) Ziya Gkalp Enver Paa
5) Dilde, fikirde, ite birlik! parolas yalnz Trkistan Trkleri iin deil btn
Trk dnyas iin de uyann ve yeni bir hareketin balangc oldu.
Bu slogann ortaya knda hangi Trk mnevveri etkili olmutur?
a) Mehmet Fuat Kprl
b) Zeki Velidi Togan
c) Yusuf Akura
d) Enver Paa
e) smail Gaspral
6)
Orta Asya Trk devletlerinin igalini tamamlayan Ruslar, ilk i olarak
buralarda Trkistan gal Komiserlii kurmulardr. (D) - (Y)
7)
Rus idaresine kar yaplan ilk byk ayaklanma 1876da Abdurrahman
Abtabad tarafndan balatlmtr. (D) - (Y)
8)
Trklerin siyasi alanda da uyanlarn salamt, bu ise onlarn, gasp edilen
haklarn geri alabilmek iin birok siyasi cemiyet ve parti kurmaya sevk etti. Trklerin siyasi
alandaki bu tekilatlanmalar onlara 1905te Rusyada kurulan Duma Meclisine temsilciler
gnderme frsatn vermitir. (D) - (Y)
9)
Rusya Mslmanlarna yaplmakta olan kle muamelesinden dolay Amerikan
Bakan Wilsona yazlan bu muhtray Zeki Velidi Togan - Abdrreid brahim beyler
kaleme almtr. (D) - (Y)
50
10)
Dilde, fikirde, ite birlik! parolas yalnz Trkistan Trkleri iin deil btn
Trk dnyas iin de uyann ve yeni bir hareketin balangc oldu. Bu slogan smail
Gaspral savunmutur. (D) - (Y)
Cevaplar
1. c, 2. a, 3. e, 4. b, 5. e, 6. Y, 7. Y, 8. D, 9. Y, 10. D
51
4. TRKSTAN TRKLERNN 1916DAK MLL AYAKLANMASI
52

4.1. Bolevik htilali ve Trkistan Trkleri
4.2. Trkistan Trklerinin Mill Kurtulu Sava
4.3. Kazak Trklerinin Hkmet Kurmalar
4.4. Basmaclk Trklerin Son Mill Ayaklanmas
53

1)
Bolevik htilali Trkistan Trklerini nasl etkilemitir?
2)
Trkistan Trklerinin Mill Kurtulu Sava nasl balamtr?
3)
Basmaclk hareketi nedir? Bu hareket nasl sonulanmtr?
54

Konu
Kazanm
Trkistan Trklerinin
1916daki Mill
Ayaklanmas
Trkistan Trklerinin
1916daki mill ayaklanmas
hakknda bilgi sahibi olur.
Kazanmn nasl elde

edilecei veya
gelitirilecei
Kronolojik dnme
ve yerinde kullanma
Gr gelitirme
aratrma
55
Anahtar Kavramlar
Bolevik htilali
Geici Hkmet Encmeni
Trkistan Mslman Merkez ras
Mill Merkez
Rusya Mslmanlar Kongresi
i-Asker-Kyl ras
Trkistan Sovyet Komiserlii
Rusya Sovyet Federatif Sosyalist Cumhuriyeti Merkez Komitesi
Trkistan Otonom Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti
Trkistan Komisyonu
Trkistan Komnist Partisi
Mslman Brosu
Komnist Otonom Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti
Trk Komnist Partisi
Mill ube
slam ras
Ulema Cemiyeti
Halk ras
cra Komitesi
Federasyon
Hve htilal Komitesi
Fergana htilal Komitesi
Dou Milletleri Kongresi

56
Giri
Ruslar, Trkistanda kurduklar adaletsiz ve terr saan idarelerine devam ede
dururlarken I. Dnya Harbi balad. Fakat harbin ilk yllarnda Ruslar beklemedikleri
yenilgilere uradlar. Bunun zerine arlk hkmeti bir kararname nerederek Trkistan
Trklerinden yarm milyon kiiyi askere alacan bildirdi. Rus hkmetinin bu karar Trkler
tarafndan infialle karland. Daha nce on binlerce Trkmen ve Azerbaycan Trkn
Ruslar zorla cepheye gtrmlerdi. imdi de zbekleri ve Kazaklar istiyorlard. Yllar yl
bir esaret rejiminde yaadklar, hibir haklarnn tannmad ve uradklar bunca hakszlk
yetmiyormu gibi, bir de yarm milyon evldn Ruslarn mdafaas iin heba etmelerinin
istenmesi Trk halkn hakl olarak isyana sevk etti. 1916 Temmuzunda balayan isyan ksa
zamanda btn Trkistana yayld. Kyl, kasabal ve ehirli btn halkn katld ve ar
ve Ruslar defolsun! Mslmanlara hrriyet isteriz! Biz, slam devleti kurmak istiyoruz
parolas ile balayan isyan tam bir mill ayaklanma hline dnd. Ne var ki, byle bir Mill
Ayaklanma tekilatsz ve lidersiz balamt. Bir ayaklanma hlinde ne gibi tedbirler alnmas
gerektiini grmek zere Mnevver Kaari, Pehlivan Niyaz, Osman Hoca, Kaari Kmil ve
Abidcan Mahmudun daha nce yaptklar toplantdan hibir netice kmam, bu ise, byk
bir talihsizlik tekil etmitir. Lidersiz, tekilatsz ve stelik silahsz bir ekilde isyana
katlanlar ok gemeden Rus toplar ve makineli tfekleri karsnda erimeye baladlar.
Ruslar o kadar gaddarca davranyorlard ki ayaklanmaya katlanlarn hepsini ldrdkleri
gibi, mal ve arazilerini de msadere ediyorlard. Ayaklanma buna ramen alt aydan fazla
srd. 1917 balarnda ayaklanma bastrld zaman 673.000 Trk hayatlarn kaybetmi,
168.000 Trk Sibiryaya srlm ve 300.000e yakn Trk de Dou Trkistana kamak
zorunda kalmt. Saylar bir milyonu geen bu talihsiz insanlarn mallar ve topraklar,
isyann bastrlmasnda asker birliklere yardm eden Rus gmenlerine datld. Ayaklanma
tam hasat zaman baladndan alk ba gstermi, Ruslar buna are bulaca yerde
kardklar bir emirle, Rus hkimiyetine hrmet ve riayet anlamnda halkn bir Rus subayn
grdnde durmas ve diz kerek selamlamalarn istemilerdir. Modern tarih, insanlarn bu
kadar alaltlarak cezalandrldn kaydetmemitir. Nihayet, byk ikyetlerden sonra
Trkistan Trklerinin niin ayaklandklarn aratrmak zere Dumada tertip edilen heyetin
yelerinden A. Kerenskiy, 13 Aralk 1916da heyet yelerine hitaben yapt konumada
hkmeti u ekilde sulamtr: Mevcut sava cephelerine bir de Trkistan cephesi ilave
edildi. Beyler, Trkistan ve Kazakistan blgeleri, Tula veya Tambovsky eyaletleri deildir.
Bunlara, ngiliz ve Franszlarn mstemlekelerine bakmaya altklar gzle bakmak gerekir..
Fakat bu tip ikazlarn Ruslarn Trkistanda takip ettikleri despota idareye hibir tesiri
olmamtr.
Trkistanda meydana gelen 1916 isyan gstermitir ki Trkler hrriyetleri uruna ne
kadar cesurca mcadele ederlerse etsinler -Rus mparatorluunun paralanmas haricindekendi kendilerine istiklllerini elde etmeleri ok zor olacaktr. Buna ramen 12 Mart 1917de
arln devrilmesi ve 7 Kasm 1917de Bolevik htilalinin kmas balangta, istiklllerini
elde etmek iin Trklere yeni ve ok iyi bir frsat vermitir.
57
4.1. Bolevik htilali ve Trkistan Trkleri

Bolevik htilalinin Rusyadaki ortaya kard yeni durum Rus olmayan dier
milletleri olduu gibi, Trkleri de ok sevindirdi. Fakat htilal idaresinin btn memurlarn
ve askerlerin bulunduklar yerde kalmalarn isteyen emirnamesi Trklerin sevincini ksa
srdrd. Zira bu emirname ile getirdikleri on binlerce gmeni silahlandrarak 1916 Mill
syann kanla boan Rus asker ve sivil yneticileri Trkistanda kalyorlard. Bu insanlar
dn arlk idaresinin uakln yapmlard, bugn de Boleviklerin uakln yapmaya hazr
idiler. Her iki hlde de kendilerini Trkistan Trklerinin efendisi addetmee ve Trkleri
ezmeye kararl grnyorlard. Trkistandaki Rus idarecileri ihtilal hkmetinin direktifi ile
bir i, Asker ve Kyl ras kurarak memleketi eskiden olduu gibi yine asker rejimle
idareye baladlar. Fakat ok gemeden Moskovadan aldklar ikinci bir emir ile Trkistann
idaresini yeniden dzenleyecek olan Geici Hkmet Encmenini kurdular. Trkistan Rus
mstemlekesi yapmak iin yllardr alan Rus ovenizmlerinin ounluunu tekil ettii bu
encmene Trklerden ancak Sadri Maksudi, Muhammedcan Tnbay ve Ali Han Bkeyhan
kabul ettiler. Fakat Trk yeler o kadar aznlkta idiler ki Trklere faydal olabilecek hibir
karar Ruslara kabul ettiremediler.
Geici Hkmet Encmeni Trkistan Rus idaresine temelli yerletirmek arzusunda
olduunu aka sylyor ve bu hususta gerekeni hzla yapmaya alyordu. Bunun zerine
Trkler, ihtilalin balangta verdii ok snrl serbestlikten istifade ederek, Nisan 1917de
Trkistan Mslman Kongresi tertip ettiler. Bu kongrede Geici Hkmet Encmeninin
faaliyetlerine kar Trklerin zorla gasp edilen topraklarn geri alacak, Trkistana gmen
akmn durduracak ve Mslmanlarn haklarn koruyacak Trkistan Mslman Merkez
rasn kurdular. Bilahare Mill Merkez olarak ad deitirilen Trkistan Mslman
Merkez ras btn Trkistana yaylarak ubeler amaya ve halk ilk defa bir tekilat
etrafnda toplamaya balad Mill Merkezde grevli Ahmed Zeki Velidi, Kebir Bekir ve
Efendi Zde Rusa bilen ahslar olarak Trklerin haklarn ve isteklerini Ruslara anlatmakla
vazifelendirildiler. Bu arada 4. Dumada Mslmanlar temsil eden Trk liderleri
nderliinde 1-11 Mays 1917de Moskovada Rusya Mslmanlar Kongresi tertip edildi.
Kongre Trklerin nasl bir yol takip etmesi gerektiini tartt. Rusyadaki Trk boylarnn
farkl durumlarnn sonucu olarak hazin mnakaalar cereyan etti. Trk birlii iin mrn
veren Gaspral smail Beyin gsterdii yoldan yryemediler. Sonunda grld ki, btn bu
felaketlere ramen Trkler arasnda tam bir hedef birlii teekkl etmemitir. Bunun zerine,
birlemi Rus devletinin iinde btn Mslmanlara kltr muhtariyeti verilmesi tezini
savunanlar, Trkler iin, belirli bir lke btnlne sahip olanlara mill muhtariyet ve
toprak btnlne sahip olmayanlara da mill kltr muhtariyeti tannmasn savunanlar
oylama sonunda 271e kar 446 oy ile malup ettiler. Bu neticenin alnmasnda Mill
Muhtariyet tezini savunan Azerbaycanl Mehmed Emin Resulzde ile Ali Merdan Topuba,
Buharal Ubeydullah Hoca ve Bakrt lideri A. Zeki Velidi byk rol oynadlar. Ayn
kongrece bir de Mill Merkez ra kuruldu.
Mill Merkez ra kongrenin kararlarn Rus hkmetine Austos 1917de
Petersburgda ilettii zaman Ruslarn Trklere her hangi bir muhtariyet verme taraftar
58
olmadklar anlald. Bu arada daha nce kararlatrlan ve Ruslarn menf tutumu yznden
tam bir moral bozukluu iinde yaplan Kazan Mslmanlar Kongresi de maalesef birlik
yolunda bir ilerleme kaydedemedii gibi, Bakrdlar ile Tatarlar arasnda yeni bir ihtilafn
kmasna da mni olunamamtr. Bu Bakrt-Tatar ihtilafnn neticesinde nceleri birlikte bir
federasyon kurmay kabul eden A. Zeki Velidi dierlerinden ayrlarak tek bana Muhtar bir
Bakrt hkmeti tekil etme yolunu semitir. Kendi aralarndaki karkln yan sra
umum vaziyet de Trkler iin gittike ktlemeye balam, Trkistandaki Ruslar ihtilalin
verdii ulam sknts dolaysyla kendilerini beslettikleri Trklere her hangi bir hak
vermee yanamadklar gibi, Rus ihtilalcilerine yardm toplamak bahanesiyle de halkn
elinde neyi varsa zorla almaya balamlardr. Neticede halk tam bir perianlk iine
dmtr. Daha nce Bolevik htilalinin Mslman Trklere yeni haklar getireceine
inand iin balangtan beri ihtilal rejimini destekleyen Mustafa okayn htralarnda
zikrettii gibi, sevin ksa srd, hayl krkl ise byk oldu.
Trkistandaki i-Asker-Kyl ras temsilcisi Nikora, htilal, Rus ihtilalcileri,
Rus iileri ve Rus askerleri tarafndan gerekletirildi; bunun iin de Trkistanda kuvvet ve
idare bizim elimizdedir. Yerli halk kendisine verdiimizle yetinmelidir diye Trklere her
trl hakk reddediyordu. Trkistan delegelerinin szcs ah slam ise, mademki ihtilali
Ruslar yaptlar, o hlde onlar Rusyada barsnlar. htilalin kimler tarafndan yapld bizi
ilgilendirmez; biz kendi haklarmz istiyoruz. Nikorann konumasyla Ruslar,
Trkistandaki hkimiyetlerini salamlatrmak istediklerini teyit etmi oldular. Eer ra
i, Asker ve Kyl ras ar rejiminin mirasn korumak niyetinde ise, bizim bundan
sonular karmamz gerekir cevabn veriyordu. Trkler ile Ruslar arasndaki mnasebetler
Ruslarn emperyaliste tutumlar yznden ok kritik bir dneme girdi. Halk arasnda Ruslara
kar duyulan nefret ve infial son haddine varm idi. Bu arada son gnlerini yaamakta olan
ve daha nce Trklere eit haklar vermeyi reddeden A. Kerenskinin her ne kadar ihtilal
hkmeti, Anayasa Meclisinin hazrlayaca esaslara gre her milliyete kendi geleceini
tayin etme hakkn tanyacak ve ayn zamanda mill meseleler iin zel bir ra seecektir
eklinde bir aklama yapm ise de bundan hibir netice kmamtr. Zira ihtilalcilerin
Bolevik grubu hazrlklarn tamamladktan sonra mevcut hkmeti devirmek iin oktan
harekete gemilerdi.
Ekim 1917de Rus ihtilalcilerinin komnist grubu Kerenski hkmetini devirdikten iki
hafta sonra Trkistanda o ana kadar i banda bulunan arlk ve Kerenski devresi Ruslar
(sabk arlk memurlar, askerler ve subaylar) Takentde kendi kendilerine bir komnist
darbesi yaptlar. Byle hareket etmekle eski mevkilerini korumak istiyorlard. Esasnda
komnist fikirlere tek sempati duyan Trkistandaki Rus demiryolu iileri idi. Rus askerleri
ve memurlar arasnda komnist fikirlerden haberi olan pek az kii bulunuyordu. Hele
Trkistan Trkleri arasnda komnizmin ne olduunu bilen hi kimse yok idi onun iin,
Trkistanllar, komnist Ruslarn Takentdeki iktidar deiikliine ve dier ehirlerdeki
hareketlerine katlmadlar.
Ruslar, 15-22 Kasm 1917 arasnda yaptklar kongre sonunda Trkistan Sovyet
Komiserliini kurduklarn ilan ettiler. Gya bu komiserlik Trkistanda iktidar temsil
59
ediyordu. Esasnda ise, yeni bir diktatrlk idaresinden baka bir ey deildi. Sovyet
Komiserliinin tek destekileri Rus askerleri ile demiryolu iileri oldu. Bu szde komnist
iktidar temsilcileri, Trkistan zerinde kontrol ve idarenin sadece kendilerinin haklar
olduunu ileri sryorlard. Ekim htilalinin nderleri Lenin ve Stalinin 2 Kasm 1917de
nerettikleri u beyannameyi hi hatrlamak istemiyorlard:
1. Rusyadaki btn halklarn eitlik ve hkimiyet hakk,
2. Halklarn kendi mukadderatlarn bizzat tayin etmeleri,
3. Halklarn mill ve din inanlarnn serbeste tatbiki,
4. Rusyadaki mill aznlklara kendi devletlerini serbeste kurabilme haklarnn
olduunu kabul ve ilan ediyoruz.
Sovyetlerin nerettikleri bu beyanname esasnda Rus olmayan milletleri bir oyalama
taktii idi. Ksa zamanda anlald ki, yeni Sovyet rejiminin en byk gayelerinden biri mill
esaslara gre gelimekte olan Trklerin muhtariyet abalarn nlemektir. Nitekim
Trkistandaki Sovyetler, Moskovadaki Rusya Sovyet Federatif Sosyalist Cumhuriyeti
Merkez Komitesinden aldklar emirle 1 Mays 1918de yaptklar kongrede Sovyetlere bal
Trkistan Otonom Sovyet Sosyalist Cumhuriyetini kurduklarn ilan ettiler. Bilahare
Trkistanllarn bu sosyalist Cumhuriyetin idaresine ortak olma teklifini de reddettiler.
Bununla Otonom Trkistan deyiminin hi bir mna ifade etmedii anlald. Sovyetler bu
nevi Otonom oyunlar ile Burjuva Milliyetilerine (mill haklara sahip kmak isteyenler
kastediliyor) byk bir darbe indirmek emelinde idiler. Trkistanllarn mill muhtariyet
isteklerinin amansz muhaliflerinden biri olan Safarov, Rus ihtilalinin Trkistanda derhal
mstemlekeci bir yol tutmak mecburiyeti kanlmaz oldu diyerek Ruslarn maksadn aka
itiraf etmitir.
Trkistan Trklerinin mill haklarndan vazgemeyip mcadeleye devam etmeleri
Ruslar yeni tedbirler almaya sevk etti. Sovyet ynetimi, hkmet ve Rusya Komnist Partisi
adna 8 Ekim 1919da bir Trkistan Komisyonu tekil ederek acilen Trkistana gnderdi.
Bu komisyon, sahip olduu diktatrce yetkilerle, faaliyetini Ekim 1919dan 1923n
ortalarna kadar zellikle Sovyet iktidarn kuvvetlendirmeye, Trkistann kesin olarak
Rusyaya balanmasna ve Rus ile Sovyet aleyhtar eilimindeki Trkistan mill hareketini
ykmaya sevk etti.
Sovyetlerin gayelerini gerekletirmek iin Trkistanda setikleri ikinci yol, Rusya
Komnist Partisinin bir modeli olan Trkistan Komnist Partisini kurmak oldu (17
Haziran 1918). Trkler arasnda hibir komnist bulunmad iin Trkistan Komnist
Partisinin ilk yeleri tamamen Ruslardan meydana gelmiti. Yaplan bir seri kongreler ile
Trkistanda kalm yabanc sava esirleri ile Trklerden sosyal demokrasi fikrine inanan baz
ahslar parti yeliine alndlar.
60
En kt artlarda dahi haklar iin mcadele etmek kararnda olan Trkler, Komnist
Partisine bal bir Mslmanlar Brosu kurmay baararak halkn isteklerini bu bro kanal
ile dile getirmek istediler. Mslman Brosu gelierek ksa zamanda Rusya ve Trkistan
Komnist Partilerinin rakibi ve halkn bir midi hline gelmeye balad. Bunun zerine
(komnizme inanmadklar, daha dorusu ne olduunu bilmedikleri hlde) bir ksm Trkler,
Komnist Partisine girmeye ve Mslmanlar Brosuna destek olmaya baladlar. Trkler,
kfi ounluu saladktan sonra 12-18 Ocak 1920de Komnist Partisi kongresinde
Komnist Otonom Sovyet Sosyalist Cumhuriyetinin adn Trk Cumhuriyeti ve Trkistan
Komnist Partisinin adn da Trk Komnist Partisi olarak deitirmeye muvaffak oldular.
Rus ve Sovyet ynetimi, Trkistan Cephesi Kumandan General Frunzenin ikaz zerine bu
karar reddetti. Ayrca, 8 Mart 1920de de Rusya Komnist Partisi Merkez Komitesi bu karar
hkmsz sayd. Bunun zerine Eyll 1920de yaplan bir kongre ile btn partilerin
birletirilip bir Trkistan Komnist Partisi kurulmasna ve bu partinin Merkez Komitesi
nezdinde Mill ubenin kurulmasna (Trkistan yerli komnistleri iin) karar verildi. Ksa
zamanda da Buhara ve Hvede Komnist Partisinin ubeleri alarak komnizmin btn
Trkistanda yaylmas gayesine gidildi. Nisan 1920de Kazakistanda kurulan Komnist
Partisi ise Rus Komnist Partisinin bir ubesi olarak faaliyete balad. Bu maksatla Bakrt ve
Tatar illerinde de Komnist Partileri kurulup faaliyete getiler.
Komnist Partisine giren Trklerin saylar gnden gne oalyordu. Trklerin
Komnist Partisine girmeleri onlarn komnist felsefesini bildikleri ve inandklar iin
deildi. Bilkis ya ahs menfaatleri yznden veya kendi mill menfaatleri iin almak
maksad ile idi. Zira Trkler iin baka kar yollar denemek, o artlar altnda mmkn
grlmemekte idi. Ancak bu ekilde kendi haklarn bir para da olsa korumay mit
ediyorlard. Trk illerinde kurulan Komnist Partileri yeleri arasndaki Rus ovenizmi ile
Trkler arasndaki mill cereyanlar bertaraf edememi ve komnist ynetimi bu iki tarafn ve
grlerinin ekimesi hlinde uzun mddet devam etmitir. Baz Sovyet iddialarnn aksine,
bugn bu mesele btn canll ile devam etmektedir.
4.2. Trkistan Trklerinin Mill Kurtulu Sava

Rusyadaki komnistler ile komnist olmayanlar arasnda bir i harbin balamas ve
Trkistandaki Rus komnistlerinin Trklere hi taviz vermeyen tutumlar yllardr Rus
zulmnde inleyen Trklere istikllleri iin mcadeleye yeni bir frsat yaratmtr. Trklerin
daha nce kurduklar ve fakat komnistlerin menfi tutumlar yznden maksatlarna uygun
bir ekilde faaliyet gstermeyen slam ras ve Ulema Cemiyeti almalarn yeniden
hzlandrdlar. Bilhassa slam rasnn gayretleri ile Hokand merkez olmak zere Sovyet
aleyhtar btn milliyetiler bir araya gelmeye baladlar. Hokandn merkez seilmesi
Takentte Ruslarn asker ve polis kuvveti kullanarak orada bir alma imkn
vermemelerinden ileri geliyordu. Hokandda balayan bu mill hareket Kazakistanda ve
Bakrt ilinde de devam etti.
Hokandda, 1917 htilal Beyannamesinin erevesi dhilinde, bir Halk ras
kurularak Trkistann bir Mahall Muhtar Cumhuriyeti olarak ilanna karar verildi. ir Ali
61
Lapin bakanlndaki Halk ras 11 Aralk 1918de Hkmet vazifesini grecek olan 10
kiilik cra Komitesini seti. Halk ras ald bir karar ile Bakrt ve bir mddet evvel
kurulan Ala-Orda Kazak hkmetlerinin de katlaca bir Federasyon kurulacan ilan
etti. Bu karara Bakrtlarn lideri A. Zeki Velidi evet demi, Ala-Orda hkmet bakan
Bkey Han ise, Ruslarla bir i birlii yapma midi tadndan, bu federasyon kararna
mspet bir cevap vermemitir. Kurulu gayeleri ayn olan bu Trk tekilatlarnn birlemeleri
iin bu en uygun bir zaman idi. Byle kuvvetli bir federasyonu Sovyetler kolay kolay
datamayacaklar iin Trklerin haklarn, asgar derecede, alma imkn doacakt. Hem
Ala-Orda, hem de Hokand hkmetlerinin dileri bakanln birlikte yapan Mustafa okay
ile Ala-Orda hkmetinin iileri ve Hokand hkmet bakanln yapan Tnbayn btn
gayretlerine ramen Kazak liderlerinin bu anlalmaz tutumu deimeyince Zeki Velidi de
ayr bir Muhtar Bakrt Cumhuriyeti kurmak mecburiyetinde kalmtr. Bu beklenmedik
menfi gelimeye ramen Hokandda hkmet ve halk bu Mill Muhtar Cumhuriyetinin
devlet yapsn salamlatrmaya devam ettiler. Fakat maddi glkler Hokanddaki bu mill
hkmeti ksa zamanda mkl duruma soktu. Byle mill bir hkmetin teekklnden son
derece tedirgin olan Takentteki Sovyet Komiserlii, Ermenilerle takviyeli bir Rus birliini
hemen Hokand zerine sevk etti. Kzl birliklerle Hokandllar arasndaki kyasya mcadele
11 ubattan 22 ubat 1918e kadar devam etti. Silh stnl olan kzl birlikler sonunda
Hokand ellerine geirerek 10.000 kiiyi katlettiler. Trklerin mill istikll iin giritikleri bu
mcadele de bylece kanl bir ekilde bastrld.
4.3. Kazak Trklerinin Hkmet Kurmalar

Kazaklar 1906da kurduklar Kazak Anayasal Demokratik Partisi vastasyla ubat
1917 ihtilaline kadar halk arasnda mill uurun uyanmasna ve ellerinden alnan topraklarnn
geri alnmasna almlar idi. Bu arada Kazaklarn mill uurunun uyanmasnda Uyan
Kazak iirinin airi Mir Yakub Dulatn byk rol olmutur. Temmuz 1917de Kazak
Anayasal Demokratik Partisinin adn Ala-Orda olarak deitiren Kazaklar hzla
istikllleri iin harekete getiler. Kurtulu saati gelmitir. Bizim siyasi hedefimiz mill
kurtulutur parolasyla hareket eden Kazak Trkleri Ali Han Bkey Han bakanlnda
Ala-Orda veya Kazak Muhtar Hkmetini kurdular (26 Aralk 1917). Fakat bata Bkey
Han olmak zere Kazak liderlerinin arasnda olduka radikal dncede olan pek ok
kimseler vard. Hokandda kurulan Trkistan hkmetinin srarla birleme tekliflerini Bkey
Han, Trkistanllarn ar muhafazakr grte olduklarn ileri srerek reddetti. Bakrtlar ile
Tatarlarn birlikte bir federasyon kurma tekliflerini de olumlu karlamayan Bkey Han, Rus
ihtilal hkmetiyle anlama yolunu tercih ettiini syledi. Orta Asya Trklerinin Rus
hkimiyetinden kurtulma mcadelesinde Kazak liderlerinin Trkistandaki mill glerle i
birliini reddedip Rus ihtilal hkmetiyle anlama yolunu tercih etmeleri hazin bir dnm
noktasn tekil eder. Ala-Orda hkmeti Sovyet hkmetinin kendi aleyhlerine
dnebileceini gremeyecek kadar basiretsiz olamayacaklar phesizdir. Buna ramen
Sovyetlerle i birliine teebbs etmelerinin sebeplerini anlamak Trkistanllar iin ok g
olmutur.
62
Baytursun bakanlndaki Ala-Orda heyeti Ocak 1918de Moskovada Stalin ile

grerek kendilerine vaad edilen muhtariyet sznden dnlmemesini rica etti. Stalin,
heyete, hkmetinin, Kazak-Krgz Muhtar Hkmetini tanyacana dair teminat verdi.
Rusyadaki i sava dnen Stalin, Kazak heyetini iyi karlam ve esas dncelerini
sylememitir. Kazak heyeti Moskovadan ayrldktan sonra da Sovyetlere bal Rus kyller,
askerler ve iiler rasna 28 Ocak 1918de u telgraf gndermitir: Hlihazrda, burjuva
milliyetileri ile mzakereleri kabul etmek zorundayz. Ala-Orday protesto etmek iin, her
vastaya bavurarak ve ehirlerde 20-30 kiiyi bir araya toplayarak tedbirler almalsnz ve
Sovyet iktidarn ilan etmelisiniz. Stalinin bu emirleri yerine getirilir getirilmez kzl
birlikler Ala-Orda hkmetini devirmek iin yola ktlar. Ala-Orda hkmet kuvvetleri
stn silahlara sahip kzl birlikler karsnda tutunamadlar ve bylece Kazak Trkleri
liderlerinin anlalmaz tutumlar yznden ar bir ekilde cezalandrlm oldular. Sovyetler,
Kazakistanda kurulan yeni hkmette, devam etmekte olan i sava gz nne alarak,
Kazaklara da yer vermiler ve bu ekilde Kazakistanda kabilecek karklklarn hem nne
gemiler, hem de memleketi kontrolleri altna almlardr. Hokand ve Kazakistanda oynanan
Sovyet oyunlar Buhara ve Hvede de tekrarland.
Buhara Emirlii Mart 1918e kadar i ilerinde serbest olarak Rusya hkimiyeti
altnda kalmt. Gen Buharallar ad altnda 1910lardan beri hazrlklarn yapan bir grup
yeniliki 1917 ihtilalinden istifade ederek Emir Mir lim Han devirmek iin harekete
getiler. Fakat hareketleri Emir tarafndan renilip tesirsiz brakld. Bunun zerine
yenilikiler, ok yanl olarak, Buharay kontrollerine almak isteyen Sovyet komiserliinden
yardm istediler. Buharal yenilikilerle Sovyetlerin mtereken giritikleri darbe hareketi de
Emir tarafndan baaryla nlendi. Bu olaydan sonra 25 Mart 1918de Sovyet hkmeti
Buharann istikllini tanmaya mecbur kald. Emire kar baarszla urayan yenilikiler
ikiye blndler: bir ksm Sovyetlerle tam bir i birliine giderken Osman Hoca
nderliindeki dier grup da reformcu ve milliyeti bir Buhara Cumhuriyeti kurmaya
kalktlar.
Sovyet hkmetinin, istikllini tanmak mecburiyetinde kald Buharann varl
Trkistandaki Sovyet Komiserliini ve Kzl Ordu Komutan Frunzeyi son derece tedirgin
etti. Buhara Emirinin komnistlere kar takip ettii taviz vermez politika Frunzeyi Buharay
igal iin bahaneler aramaya sevk etti. Sovyetlerin kurduu Buhara Komnist Partisinin
isteklerini kabul etmesi iin Frunze, Emire bask yapmaya balad. Sonunda Leninin
tasvibini de alan Frunze, 28 Austos ile 2 Eyll 1920 arasnda Buharay bir yldrm harekt
ile igal ediverdi. 6 Ekim 1920de Buhara Halk Kongresi toplanarak Buhara Halk
Cumhuriyetini ilan etti. Fakat halkn Ruslara ve komnistlere kar duyduu nefretten bir an
iin gzleri ylan Sovyetler, Buharann idaresini yine Buharallara brakmak mecburiyetinde
kaldlar, iinde Sovyet taraftarlarnn da bulunduu fakat ounluunu milliyeti
reformcularn tekil ettii Buhara Halk Cumhuriyeti ile 4 Mart 1921de bir ttifak
antlamas yapan Ruslar Buharann istikllini yeniden tandlar. Fakat Ruslarn Buharay
Sovyetletirme emellerinden vazgememesi Buhara-Sovyet mnasebetlerini yeniden
ktletirdi. Bunun zerine Sovyetlere kar direnme mcadelesini bizzat balatan Buharann
yeni devlet reisi M. A. Muhiddin zorla istifa ettirilerek yerine daha lml olduu sanlan
63
Osman Hoca getirildi. Fakat Osman Hoca Sovyetlere hi taviz vermedii gibi bilkis tam
istikll iin Trkistana gelmi olan Enver Paa ile i birlii yaparak Ruslara kar mcadeleyi
daha da hzlandrd. Trklerin bu istikll mcadelesi 1924te Kzl Ordunun Trkistan tekrar
igaline kadar devam etmitir. imdi sra Hve Hanlna gelmiti.
Hve Hanl da tpk Buhara gibi Rus igalinden sonra iilerinde serbest ve Rusyaya
bal bir devlet olarak varln devam ettiriyordu. 1917de Bolevik htilali balad zaman
Trkistann dier blgelerinin aksine Hvede Han ile Gen Hveliler olarak bilinen
yeniliki grup anlaarak lkede slahat ve demokratik bir idare tarzn kurmular idi. Fakat
zbekler ile Yamud Trkmenleri arasndaki ananevi rekabetin yeniden patlak vermesi
Hvenin bu kritik gnlerinde en byk talihsizlii olmutur. Trkmen-zbek anlamazlnn
halledilememesi zerine Trkmenlerin nderi Cneyd Han etrafndaki Trkmen kuvvetleri ile
Hve zerine yryerek ehri kuatt. Bu karklktan istifade eden Sovyetler bir Kzl Ordu
birliini Hveye gndererek Cneyd Hann kuatmasn kaldrmay salamlardr. Fakat
Ruslardan hi holanmayan ahali, Kzl Ordu birlikleri yerine Trkmenleri Hvede grmeyi
tercih etmilerdir. Nitekim bir mddet sonra Cneyd Hann, Ruslarla i birlii yapan
sfendiyar Han ldrterek Hveye hkim olmasna ses karmamtr. Ne hazindir ki, byk
bir mcahit olmasna ramen Cneyd Hann baz kkrtmalara aldanarak zbeklere kar
kat davranmaya balamas zbekleri kendinden uzaklatrmakla kalmam, hatta onlarn
Sovyetlerle i birlii yapmalarna sebep olmutur. Bu ise, Ruslara tekrar Hvenin iilerine
mdahale iin yeni bir frsat vermitir. Durumun ciddiyetini kavrayan Cneyd Han, Ruslarla
anlama yolunu tercih etmek mecburiyetinde kalm ve onlarla bir bar anlamas yapmay o
artlarda en ehven kar yol olarak grmtr. Byle bir antlama ile Sovyetler, Hvede kendi
fikirlerine uygun bir zemin hazrlamay tasarlyorlard. Fakat Hvede hibir komnist
olmad iin bu fikirlerini tatbik etmekte son derece glk ekiyorlard. Sonunda, Hvedeki
Rus askerleri Cneyd Handan kaan muhalif zbeklerle bir Hve htilal Taburu kurarak
Hvede bir Sovyet hkmeti kurulmasn talep ettiler. Hve htilal Taburunun yardm
istemesi zerine Sovyetler Trkistandaki Kzl Ordu birliklerinden bir ksmn Hveye sevk
ettiler. Gya Cneyd Hann ve taraftarlarnn kanl diktatrlnden Hve emekilerini
kurtarmak maksadyla 25 Aralk 1919 ile 27 Ocak 1920 arasnda Kzl Ordu birlikleri
Hveyi igal ettiler. Bu Sovyet igali ile szm ona Hve Halknn htilali gereklemi
oluyordu. Hvede komnist olmad iin Sovyetler idareyi Gen Hvelilere devretmek
mecburiyetinde kaldlar. Kurulan Hve htilal Komitesi Hanlk sistemini lavederek
Harezm Halk Cumhuriyetini ilan etti. Sovyet hkmeti 13 Eyll 1920de Harezm Halk
Cumhuriyeti ile bir ttifak antlamas imzalayarak Harezmin gya istikllini tand. Bir
mddet sonra Sovyetler Harezm Komnist Partisini kurarak faaliyete geirdiler. Bilahare
Sovyetler, Harezm Halk Cumhuriyetinin komnist aleyhtar bir tutuma girdiini ileri srerek
Gen Hvelileri batan uzaklatrm ve Ekim 1921de kurduklar komnist hkmetle
Hveyi kontrollerine almlardr. Bylece, binbir entrika sonunda Sovyetler, Hvede de
komnist iktidarn gerekletirmi oluyorlard.
Bu sralarda Kara-Kuma ekilen Cneyd Han, Sovyetlere kar mcadeleyi yeniden
tekilatlandrarak hzlandrd. Bu seferki mcadelesinde kendisini dier Trkmen boylarnn
64
yan sra bir zamanlar lzumsuz yere fikirlerine kar km olan fakat bilahare Sovyetlerin
hakiki niyetlerini anlayan Hveliler de katlyorlard.
Trkistan Trklerinin kltrel ve politik alanda uyanmalarna ok byk emekleri
geen Tatar Trklerinin akbetleri de Trkistan Trklerininkinden farkl olmamtr. Rus
hkimiyetine den Trk boylarnn iinde en uyank ve kltr sahasnda en ileri gitmi bir
Trk boyu olan Tatarlarn istiklllerine kavuamamalarnda iki faktr byk rol oynamtr.
Bunlar: 1. Tatarlarn dank oluu bir ksmnn Krmda, bir ksmnn Kazanda ve dier
ksmnn Volga boylarnda yaamalar. Bu durum, onlarn bir araya gelip mstakil devlet
kurma anslarn byk lde azaltmtr. 2. Tatarlarn yaadklar blgelerin merkez
Rusyaya yakn olular dolaysyla da her trl faaliyetlerinin Ruslar tarafndan sk bir
ekilde takip edilmesi.
Btn bu aleyhteki faktrlere ramen Tatar Trkleri ylmam ve bilhassa Kazan
merkez olmak zere bir Muhtar Tatar Cumhuriyeti kurmak iin byk bir mcadeleye
girmilerdir. Fakat 1917 Bolevik htilalinden sonra kan i savata Kazann nce komnist
aleyhtar Rus birlikleri ve bilahare de kzl birlikler tarafndan istila edilmesi Tatarlarn
mcadelesini sonusuz brakmtr. Bunun zerine Tatarlar, Bakrtlar ile birleip bir Muhtar
Tatar-Bakrt Cumhuriyeti kurmay denemiler ise de liderlik hususunda kan anlamazlk
ve Sovyet basks neticesinde bir sonu alamamlardr. Btn mcadelelerine ramen mill
muhtariyet hakkn elde edemeyen Tatarlar sonunda Sovyet modelinde kurulan Tatar
Komnist Partisinin idaresinde bir otonomiyi kabul etmek durumunda braklmlardr.
Rus hkimiyetine dm Trk boylarnn iinde mill muhtariyet iin 1917
htilalinden sonra en baarl ve ayn zamanda en hazin mcadeleyi verenlerin banda
Bakrtlar gelir. htilalden nce Bakrtlarn iki gayesi vard: Birincisi, Ruslar tarafndan gasp
edilen topraklarn geri almak, ikincisi ise Muhtar Bakrt Cumhuriyeti kurmak. lk
isteklerini yerine getirme imkn bulamayan Bakrtlar, Bolevik htilalinden bir ay sonra
Bakrt Otonom Cumhuriyetini ilan ederek ikinci arzularna kavutular (15 Kasm 1917).
Bakrt Trklerinin mill muhtariyet iin yaptklar en byk mcadelenin lideri Ahmed Zeki
Velidi idi. Zeki Velidiye bu baarl mcadelenin balangcnda en ok yardm dokunan
ahs ise sonradan ar bir komnist olan Manat olmutur. Nitekim Manat, ok gemeden
Stalin ile i birlii yaparak Bakrt Cumhuriyetinden ayrlnca Zeki Velidi Bakrtlarn tek
mill lideri olarak kalmtr.
Trk boylarn giritikleri istikll mcadelelerini yneten dier liderlerin aksine Zeki
Velidi daha gereki bir tutumla mcadelesine muntazam bir ordu kurarak balamtr. Fakat
Bakrtlar da Tatarlar gibi merkez Rusyaya yakn olduklar iin Zeki Velidinin bu
faaliyetleri, Ruslarn hemen dikkatini ekmitir. Nitekim i savata komnist aleyhtar
kuvvetlerin kumandan Kolak, Mill Muhtar Bakrt Cumhuriyetini istemediinden
memleketi istila ederek yenice kurulmu olan Bakrt ordusunun silahlarn toplatmtr.
aresiz kalan A. Zeki Velidi, byk emeklerle kurduu Bakrt Cumhuriyetinin muhtariyeti
iin komnist liderlerle anlamak mecburiyetinde kalmtr. Lenin ve Stalin, Bakrt
ordusunun istendii zaman Sovyetler emrine verilmesi artyla Bakrt Muhtariyetini
65
tanmlardr. Sovyetlerle i birlii yapmann sonunu iyi grmeyen Zeki Velidi, Kazak
Trkleri ile beraber daha kuvvetli bir federasyon kurmak iin teebbse geti ise de Kazak
liderlerini ikna edemediinden bir netice alamad. aresizlik iinde tekrar Sovyetlere dnen
Zeki Velidi, onlarla i birliini daha da gelitirip Bakrt Cumhuriyetinin muhtariyetini
garanti etmek midiyle 150 arkada ile birlikte Bakrt Komnist Partisini kurarak faaliyete
geirdi. Fakat Sovyet taraftar baz ar komnistlerin hkmet ilerine sk sk karmas
zerine hkmetin emri ile Bakrt ordusu komnistleri tevkif etti. Komnist aleyhtar Kolak
kuvvetlerini yenen Frunzenin Kzl Ordusu Bakrt ilini istila ederek komnistleri serbest
braktrd (Ocak 1920). Bakrt ordusu Rus subaylarn komutasna getii iin hi bir
mdahalede bulunamad gibi bir mddet sonra byk bir ksm, daha nceki anlama
gereince, Lehlilere kar arpmak zere Ukrayna ve Lehistan cephesine gnderildi. 19
Mays 1920de Sovyet hkmeti Muhtar Bakrt Cumhuriyetini feshederek yerine komnist
bir idare kurduunu ilan etti. Btn bu hadiseler olurken Zeki Velidi Moskovada idi. Sovyet
komnistlerinin hibir szne gvenilemeyeceini bir kere daha grerek Basmac Harekt
ad altnda Trkistanda devam etmekte olan mill istikll mcadelesine katlmak zere
Moskovay terk etmitir.
4.4. Basmaclk Trklerin Son Mill Ayaklanmas

Rus hkimiyetine den Trkistan Trklerinin arlk rejiminde maruz kaldklar
adaletsiz ve smr idaresinden kurtulmak ve eit haklara sahip olan daha insanca bir hayat
tarz iin giritikleri her mcadele Ruslar tarafndan kanl bir ekilde nlenmiti. 1917 htilali
ile Rus imparatorluunda yaayan btn milletlere eitlik ve kendi kendilerini idare etme
hakk vaat eden yeni Sovyet rejiminin de szlerinde samimi olmad ve arlktan daha kat
bir dikta idaresi kurarak smrgecilik siyasetine devam etmek emelinde olduu ksa zamanda
ac bir ekilde btn Trklerce renilmiti. Her trl maddi varlklar ellerinden alnan ve
ezilen Trk halk, Ruslara kar byk bir nefret hissiyle doldu. Mill muhtariyet
teebbslerinin Sovyetler tarafndan kanl bir ekilde boulmas onlardaki istikll ve hrriyet
akn sndrememitir. Nitekim hrriyet ve istikll akyla yanan halktan birok kii silahn
alp mcadele iin dalara kmtr. Bu silahl kiilere halkn da katlmasyla Ruslara kar
yeni bir istikll mcadelesi balamtr. Trkistan Trklerinin giritikleri bu hrriyet ve mill
istikll mcadelesi Sovyetler tarafndan dnya milletlerine nemsiz bir olay gibi Basmaclk
(basp haydutluk edenlerin) Harekt olarak tantlmak istendi. Sovyet iddialarnn
glnln Trkistandaki Kzl Ordu birliklerinin komutan Frunzenin askerlerine verdii
u emirden anlamak mmkndr: Yoldalar, Trkistann incisi olan Fergana, iki yldan
fazla bir zamandr kanl bir sava meydan hlindedir... Trkistandaki Sovyet iktidar, ilk
kuruluu zamannda, Avrupal (Rusyal demek istiyor) ve yerli geni ii, kyl kitlelerini,
kendine ekecek yerde, emeki halk kendinden uzaklatrmak iin elinden geleni yapt...
stihsalin millletirilmesi yerine sadece burjuvazinin mallar deil, orta hlli kyllerinki bile
yama edildi. Burada faaliyet gsteren Kzl Ordu birlikleri, ihtilali savunan nderlerin
bazlar ve emeki halk tarafndan istibdat arac olarak kullanld... Basmac Harekt olarak
bilinen o hareket, bu temel zerinde meydana geldi ve geliti. Basmaclar, basit haydutlar
deildir. Byle olsalard, onlarn oktan bertaraf edilebilecekleri aikrdr. Byk Sovyet
Ansiklopedisi ise 1927 basmnda bu mevzuda unlar kaydeder: Basmac harektnn
66
mantki olarak yrtlen, siyasi ve Sovyet aleyhtar bir karakteri vard. Bu hareket,
cumhuriyette (Trkistan, Buhara ve Harezmde), kyl halkn kitle hareketine dnverdi.
Trkistanda vazife gren bir Sovyet otoritesi de Basmaclk hakknda unlar yazmaktadr:
Basmac hareketi, Trkistan halknn yabanclarn hkimiyetine kar mill ayaklanmas
olarak ortaya kt.
Trkistandaki bu mill ayaklanmann gcn kyller tekil ediyordu. Bunlara esnaf
ile sanatkrlar, din adamlar ve reformistler de katlmlardr. Ayaklanmann yeteri kadar
lideri olduu hlde maalesef merkez bir tekilatlanmadan yoksun idi. 1918 yazna kadar
ayaklanmann liderliini Erga Korba yapt. Ergadan sonra liderliine getirilen r
Muhammed Beg Hac Koakolunun kontrolnde sekiz blge komutanl kurularak tekilat
geniletilmeye alld. Mill ayaklanmay yneten kuvvetler Kasm 1919a kadar
Ferganann byk bir ksmn kontrollerine aldlar. Tela kaplan Sovyet yneticileri nce
be kiilik bir Fergana htilal Komitesi, sonra da kiilik bir Fergana Cephesi kurarak
bu mill ayaklanmay bastracak tedbirler almaya balad. Fakat bu komiteler ve Kzl Ordu
ayaklanmay bastrmaktan ciz kaldlar. Bunun zerine adlar geen komiteler feshedilerek
Ferganada bir asker diktatrlk kurdular. Mill ayaklanma Ferganadan sonra Buhara ve
Harezm (Hve)de de hzla yayld. Eskiden olduu gibi Ruslar bu ayaklanmalar da kk
apta asker birliklerle bastrp ayaklanmann elebalarn cezalandracaklarn mit etmilerdi.
Bu maksatla Buhara ve Harezme gnderilen birlikler baarya ulaamadklar gibi kendilerine
duyulan nefretten dolay daha ok halkn ayaklanmaya itirak etmesine sebep oldular.
Bu esnada Cneyd Han ile dier liderlerin Harezmde Sovyet hkimiyetine kar
silahl mcadeleleri hzla geliirken Buharada da milliyeti reformistlerin nderliinde
Ruslara kar silahl mukavemet balad. Trkistandaki mill mcadelenin bu merkezde
hzla gelimesi Sovyetlerin Trkistandaki hkimiyetlerini tehlikeye soktu. Ne var ki Kzl
Ordu birlikleri Austos 1919da komnist aleyhtar Beyaz Ordunun Orenburg hattn yararak
duruma mdahale etmitir. Bana ramen Sovyetler bu mill ayaklanmay Trkistandaki
kuvvetleriyle bastrmakta yine aciz kalnca hkimiyetlerini yeniden tesis maksadyla bir
Trkistan Cephesi atlar. Cephe komutanlna tayin edilen Frunze, 3 Eyll 1919da
Trkistann tekrar igali iin gerekli hazrlklarn tamamlanmas emrini verdi. Kendisi de
maiyeti ile birlikte Takente gelerek mill ayaklanmay bastracak planlar zerinde almaya
balad (22 ubat 1920).
Trkistan Trklerinin giritikleri mill ayaklanma btn engellere ramen baaryla
devam etmi, ancak yeterli derecede silah olmay ve merkez bir idareden mahrumiyet
sebebiyle Kzl Ordu birlikleri karsnda ar kayplar vermilerdir. Otorite eksikliini
gidermek zere Ferganadaki kurtulu sava liderleri 24 Eyll 1919da Mehmed Emin Beg
bakanlnda Fergana hkmetini kurdular. Bu arada silah temini iin Afganistana ve Hazar
Denizinin dousundaki komnist aleyhtar Ruslara yardm etmek isteyen ngiliz birlikleri
komutanna eliler gnderildi ise de ngilizler ile Afganllarn mtereddit tutumlar
dolaysyla bir netice alnamad.
67
Fergana hkmetinin teekklne ramen mill ayaklanmay idare eden liderler

arasnda bir birlik temin edilememi ve her liderin kendi blgesinin hkmdarym gibi
hareket etmelerinin nne geilememitir. stelik iin iine bir de kabilecilik ve blgecilik
davalar kartrlm idi. Bunlardan da anlalyor ki Trkistan mcahitleri gemiin ac
hadiselerinden ders almadan, mcadelelerini birlik ve organizasyondan uzak bir ekilde
yrtyorlard. te bu srada Enver Paann Trkistanda grlmesi ve liderlii kabul etmesi
bu mill mcadeleye yeni bir yn ve hz vermitir.
Enver Paa, I. Dnya Harbinde takip ettii politikada urad talihsizliklere ramen,
Trk dnyasnn birlii davasna samimiyetle inanan ve bu hususta planlar olan bir ahsiyetti.
Enver Paann harbin sonunda Rusyaya gidii ve bilahare Sovyetlerin temaslar hakknda
her ne kadar eitli tefsirlerde bulunulmu ise de hakknda sylenen ve yazlanlarn ounun
bir speklasyondan ibaret olduu, devrin artlar incelendii ve hadiseleri deerlendirildii
zaman, ayrca onun Trkistanda takip ettii siyaset tetkik edildiinde iyice anlalacaktr.
Enver Paa, komnizmi btn dnyaya hkim klmak ihtirasyla yanan Sovyet
idarecilerinden, Trkistan Mslmanlarn tekilatlandrarak ngilizleri Hindistan
smrgesinden ataca vaadi ile syrlp Trkistana gelmitir. Daha nce, Eyll 1920de,
Bakdeki Dou Milletleri Kongresinde kfi derecede malmat edindii Trkistan mill
ayaklanmasnn Buharaya vardnda ok kritik bir safhada olduunu gren Enver Paa, hi
tereddt etmeden mcadeleye girmitir. Muntazam ordulara kumanda etmi ve harp
sanatndan anlayan tecrbeli bir ahsiyet olarak, Trkistandaki mill ayaklanmay ynetmee
karar vermesi btn mcahitler arasnda byk bir sevinle karlanrken, maalesef buna bir
ksm liderlerin itirak etmedikleri grlr. Enver Paann liderliine muhalefet edenlerin
banda Zeki Velidi, eski Buhara Emiri ile Veziri ve bir ksm muhafazakr kabile liderleri ile
baz Sovyet taraftar ahsiyetler bulunuyordu. Bilhassa Zeki Velidinin Bolevikler, mill bir
Kzl Ordu esas zerine mill bir Trkistan Sovyet Cumhuriyetinin kurulmasna raz
olurlarsa, Sovyetlerle birleebiliriz demesi btn ac tecrbelere ramen Rusyada komnist
rejimini kuranlarn hakik niyetlerini anlayamadn gsteriyordu. Trklk davasna byk
hizmetleri geen Zeki Velidinin, bin bir emekle kurduu ve sonunda Sovyetlere vermek
mecburiyetinde kald Bakrt ordusunu Enver Paann emrine tahsis edecei yerde ona
tekrar Sovyetlerle i birlii yapabilecei ihtimalinden bahsetmesi muhakkak ki Enver
Paann ve Trkistanllarn Sovyet hkimiyetine kar giritikleri bu son mill mcadelede
menfi bir rol oynamtr. Enver Paaya kar gsterilen bu muhalefete biraz da kendisinden
nce Trkistana gelmi olan Cemal Paann bilhassa muhafazakrlar hakknda ileri geri
konumalar sebep olmutur. Zira Cemal Paann bu davranndan gocunan Buhara Emiri ile
taraftarlar Enver Paann liderliine muhalefet etmilerdir. Ancak, bu mit edilmedik
duruma ramen Enver Paa, mcahitlerin arzusuna uyarak, btn Trkistan Trklerini iine
alan bir Orta Asya slam Devleti kurmak emeli ve gayesiyle Sovyetlere kar mcadeleyi
balatt. 19 Mays 1922de Sovyet hkmetine bir ltimatom vererek Kzl Ordunun
Trkistan terk etmesini istedi. Sovyetlerin Trkistandan ekilmeyecekleri anlalnca
taraflar arasnda sava kanlmaz hle geldi. Top ve makineli tfeklerden yoksun krk dkk
silahlara sahip Enver Paann mcahitler ordusunun ilk zaferi Duenbeyi Ruslardan
kurtarmak oldu. Fakat Enver Paa, Trkistanl liderlerin kendisine yardm reddetmelerinden
dolay, her trl modern silahlara tehiz ve takviye edilmi Kzl Ordu birliklerine kar 15
68
Haziran 1922de yapt ikinci sava kaybetmekten kurtulamamtr. Bundan sonra ok

mkl duruma den Enver Paa, tekrar Buharal liderlerin yardmlarn istemi ise de hibir
karlk alamad gibi kendisine yardm etmek isteyen bir grup Afganlya da mni
olunmutur. Btn glklere ramen sonuna kadar mcadele etmek azminde olan Enver
Paa, Duenbe yaknlarndaki Belcuvan kyne ekildi. Etrafnda kalan bir avu mcahide
gzyalar iinde son szleri u oldu: Trkistan iin mutlaka savamalyz. Baarrsak gazi,
baaramazsak ehit oluruz. Aln yazmzda ne var ise o olacaktr, bundan korkmuyoruz. Byle
kpek gibi Rus zulmnde yaamaktan ise atalarmzn yapt gibi erefle leceiz. Bizleri
takip edenlerin hrriyet ve mutluluunun emniyeti bizlerin lm gze alabilmemizle
mmkn olacaktr.
Belcuvana ekilen Enver Paa ile mcahitleri 4 Austos 1922de anszn Ruslarn
basknna uradlar. Agabekov isimli komnist bir Ermeni ile Abdurrahman isimli bir
Tacikin yol gsterdii Kzl Ordu birlikleri Kurban Bayramnn ikinci gn Enver Paann
kararghna hcum ettiler. Enver Paa, yakn muharebeyi kabul etmek mecburiyetinde kald.
Atna atlayp mcahitlerinin banda dmana hcum etti. Bizzat 11 dman hakladktan
sonra makineli tfek ateiyle ehit oldu. ehit Enver Paa 20.000den fazla bir mcahitler
topluluunun gzyalar iinde topraa verildi. Onun lm zerine Trkistanl mill
airlerden olpan, mersiyesinde yle dedi:
Son nefesini dmanlar ald. Ah! ren zamanlar geldi. Talihsizliime imdi
eytanlar gler.
Enver Paann kahramanca ehadeti, Trkistandaki kurtulu Sava mealesinin
snd mnasna gelmemektedir, bununla beraber, bu mealenin zayflad da
muhakkaktr. Enver Paann lmne ramen bu mill ayaklanmadan byk bir telaa
kaplan Sovyetler durmadan Kzl Ordu birliklerini takviye ettiler. 1923te Kzl Ordu
bakomutan Kamanev, bizzat Trkistana gelerek mill ayaklanmay temelden yok edecek
planlar hazrlad. Kzl Ordu, uaklarn ve tanklarn da desteiyle, 1923 yazndan 1924 kna
kadar mill ayaklanmaya katlan blgelerin hemen hemen hepsini igal etti. Mcahitlerin
byk bir ksm hayatlarn Ruslara kar mcadelede ya ehit olarak veya idam edilerek
kaybettiler. Geri kalanlarn bir ksm teslim olmak mecburiyetinde kalrken ok az bir ksm
da brahim Beg nderliinde Afganistana ekilmek zorunda kaldlar, brahim Beg bir avu
mcahidi ile 30 Mart 1931de vatanna dnerek mcadeleyi tekrar balatt. 3 Nisan-19 Nisan
1931 arasnda Kzl Ordu birlikleri ile yapt son sava da kaybedince Trkistan Trklerinin
mill istikllleri iin giritikleri bu mcadelenin de sonu gelmi oldu. brahim Beg, 23 Haziran
1931de maiyeti ile birlikte idam edildi.
Trkistan Trklerinin bu mill kurtulu savann baarszlkla sona ermesinde
byk faktr rol oynamtr: Birinci faktr, Trkistanl liderlerin birlik ve beraberlik iinde
Enver Paay desteklememeleridir. Enver Paann mill ayaklanmaya nderlik edii Sovyet
yneticilerini son derece endielendirmiti. Enver Paa iin ngiliz casusudur., Dou
milletlerinin dmandr., Onu takip etmezseniz istediiniz her eyi vereceiz. diye
Sovyetlerin yaptklar btn propagandalar halk zerinde ok az tesir yapmt. kinci faktr,
69
Enver Paann kumanda ettii mcahitler ordusunun modern silahlara sahip olan Kzl Ordu
ile mukayese kabul edemeyecek derecede zayf oluu idi. Mcahitlerin hi topu gcne sahip
olmaylar ok byk bir dezavantaj tekil etmitir. nc faktr ise Enver Paann
ehadeti ile mcahit kuvvetlerin lidersiz kaldr. Mcahitlerin halk tarafndan
desteklenmesini nlemek iin Sovyetlerin daha nce zorla igal ettikleri vakf topraklarn
geri vereceini, yasakladklar Mslman okullar ile eri mahkemelerin tekrar alacan ve
i ticaretin serbest olacan vaat ve bu vaatlerini, bir taktik icab, bir mddet tutmu
olmalardr.
70
Uygulamalar
Rus arlnn Trkistanda izledii politikalarla Boleviklerin Trkistanda
izledikleri politikalar karlatrnz.
71
Uygulama Sorular
Rus arlnn Trkistanda izledii politikalarla Boleviklerin Trkistanda
izledikleri politikalarn benzer ve farkl taraflar nelerdir?
72

I. Dnya Harbinin ilk yllarnda Ruslar beklemedikleri yenilgilere uradlar. Bunun
zerine arlk hkmeti bir kararname nerederek Trkistan Trklerinden yarm milyon
kiiyi askere alacan bildirdi. Rus hkmetinin bu karar Trkler tarafndan infialle
karland ve Trk halkn isyana sevk etti. 1916 Temmuzunda balayan isyan ksa zamanda
btn Trkistana yayld. Kyl, kasabal ve ehirli btn halkn katld isyan tam bir mill
ayaklanma hline dnd. Ne var ki, byle bir Mill Ayaklanma tekilatsz ve lidersiz
balamt. Lidersiz, tekilatsz ve stelik silahsz bir ekilde isyana katlanlar ok gemeden
Rus toplar ve makineli tfekleri karsnda erimeye baladlar. Ruslar o kadar gaddarca
davranyorlard ki ayaklanmaya katlanlarn hepsini ldrdkleri gibi, mal ve arazilerini de
msadere ediyorlard. 1917 balarnda ayaklanma bastrld zaman 673.000 Trk hayatlarn
kaybetmi, 168.000 Trk Sibiryaya srlm ve 300.000e yakn Trk de Dou Trkistana
kamak zorunda kalmt. Buna ramen 12 Mart 1917de arln devrilmesi ve 7 Kasm
1917de Bolevik htilalinin kmas balangta, istiklllerini elde etmek iin Trklere yeni
ve ok iyi bir frsat vermitir.
ubat 1917de Bolevik htilalinin Rusyadaki arlk rejimine son vermesi Trkleri
ok sevindirdi. Ancak htilal ynetiminin btn memurlarn ve askerlerin yerlerinde
kalmasn isteyen beyannamesi bu sevincin ok ksa srmesine neden oldu. nk arlk
dnemindeki bask ihtilal dneminde de devam edecekti.
Trkistandaki Rus idarecileri htilal ynetiminden ald emirle i, Asker ve Kyl
uras kurarak arlk rejimi dneminde olduu gibi bulunduklar yerleri eskisi gibi idare
etmeye baladlar. Ksa bir sre sonra htilal ynetiminden ikinci bir emir alan yerel idareciler
Geici Hkmet Encmenini kurdular. Kurulan bu encmene ok az sayda Trk temsilci
kabul edildi. Bu yzden Trklere faydal olabilecek hibir karar Ruslara kabul ettirilemedi.
Rus tahakkmnden kurtulmakta kararl olan Trkler, bu ama dorultusunda Nisan
1917de Trkistan Mslman Kongresi tertip ettiler. Bu kongrede alnan kararlar
neticesinde Trkistan Mslman Merkez urasn kurdular. Bir sre sonra Mill Merkez
olarak ad deitirilen Merkez ura, btn Trkistana yaylarak ubeler amaya ve bu
ubeleri bir tekilat etrafnda toplamaya balamtr.
1-11 Mays 1917de Moskovada Rusya Mslmanlar Kongresi gerekletirilmi
ve Trk liderleri arasnda Trklerin nasl bir yol izlemesi gerektii hakknda uzun ve hararetli
tartmalar gerekletirmitir. Mill Muhtariyet tezini savunan Mehmet Emin Resulzade ve
A. Zeki Velidi gibi nemli ahslar yaplan oylamada kazanan taraf oldular. Ayn kongrede
bir de Mill Merkezi uras kuruldu.
Trkler arasnda bir birlik tesis etmek iin yaplan Kazan Mslmanlar Kongresi de
maalesef olumsuz sonulanm. Bakrtlar ile Tatarlar arasnda yeni ihtilaflarn da kmasna
sebep olmutur. Zeki Velidi dierlerinden ayrlarak tek bana muhtar bir Bakrt hkmeti
kurma yolunu semitir.
73
Ekim 1917de Kerenski ihtilal hkmetini deviren Sovyetler, 15-22 Kasm 1917
arasnda yaptklar kongre sonucunda Trkistan Sovyet Komiserliini kurduklarn ilan
ettiler. Bu yap yeni bir diktatrlk idaresinden baka bir ey deildi. nk yaklak bir yl
sonra 1 Mays 1918de kendilerine bal olarak Trkistan Otonom Sovyet Sosyalist
Cumhuriyetini kurarak niyetlerinin Trkistan kontrol altnda tutmak olduunu aka
gstermi oldular.
Trkistan Trklerinin mill haklarndan vazgemeyip mcadeleye devam etmeleri
Ruslar yeni tedbirler almaya sevk etti. Sovyet ynetimi, hkmet ve Rusya Komnist Partisi
adna 8 Ekim 1919da bir Trkistan Komisyonu tekil ederek acilen Trkistana gnderdi.
Bu komisyon, sahip olduu diktatrce yetkilerle, faaliyetini Ekim 1919dan 1923n
ortalarna kadar zellikle Sovyet iktidarn kuvvetlendirmeye, Trkistann kesin olarak
Rusyaya balanmasna ve Rus ile Sovyet aleyhtar eilimindeki Trkistan mill hareketini
ykmaya sevk etti.
Sovyetlerin gayelerini gerekletirmek iin Trkistanda setikleri ikinci yol, Rusya
Komnist Partisinin bir modeli olan Trkistan Komnist Partisini kurmak oldu (17 Haziran
1918). Trkler arasnda hibir komnist bulunmad iin Trkistan Komnist Partisinin ilk
yeleri tamamen Ruslardan meydana gelmiti. Yaplan bir seri kongreler ile Trkistanda
kalm yabanc sava esirleri ile Trklerden sosyal demokrasi fikrine inanan baz ahslar parti
yeliine alndlar.
En kt artlarda bile haklar iin mcadele etmek kararnda olan Trkler, Komnist
Partisine bal bir Mslmanlar Brosu kurmay baararak halkn isteklerini bu bro
vastas ile dile getirmek istediler. Mslman Brosu gelierek ksa zamanda Rusya ve
Trkistan Komnist Partilerinin rakibi ve halkn bir midi hline gelmeye balad. Bunun
zerine (komnizme inanmadklar, daha dorusu ne olduunu bilmedikleri hlde) bir ksm
Trkler, Komnist Partisine girmeye ve Mslmanlar Brosuna destek olmaya baladlar.
Trkler, yeterli ounluu saladktan sonra 12-18 Ocak 1920de Komnist Partisi
kongresinde Komnist Otonom Sovyet Sosyalist Cumhuriyetinin adn Trk Cumhuriyeti
ve Trkistan Komnist Partisinin adn da Trk Komnist Partisi olarak deitirdiler. Rus
ve Sovyet ynetimi, Trkistan Cephesi Kumandan General Frunzenin ikaz zerine bu karar
reddetti. Ayrca, 8 Mart 1920de de Rusya Komnist Partisi Merkez Komitesi bu karar
hkmsz sayd. Bunun zerine Eyll 1920de yaplan bir kongre ile btn partilerin
birletirilip bir Trkistan Komnist Partisi kurulmasna ve bu partinin Merkez Komitesi
nezdinde Mill ubenin kurulmasna (Trkistan yerli komnistleri iin) karar verildi. Ksa
zamanda da Buhara ve Hvede Komnist Partisinin ubeleri alarak komnizmin btn
Trkistanda yaylmas gayesine gidildi. Nisan 1920de Kazakistanda kurulan Komnist
Partisi ise Rus Komnist Partisinin bir ubesi olarak faaliyete balad. Bu maksatla Bakrt ve
Tatar illerinde de Komnist Partileri kurulup faaliyete getiler.
slam rasnn gayretleri ile Hokand merkez olmak zere Sovyet aleyhtar btn
milliyetiler bir araya gelmeye baladlar. Hokandn merkez seilmesi Takentte Ruslarn
74
asker ve polis kuvveti kullanarak orada bir alma imkn vermemelerinden ileri geliyordu.
Hokandda balayan bu mill hareket Kazakistanda ve Bakrt ilinde de devam etti.
Hokandda, 1917 htilal Beyannamesinin erevesi dhilinde, bir Halk ras
kurularak Trkistann bir Mahall Muhtar Cumhuriyeti olarak ilanna karar verildi. ir Ali
Lapin bakanlndaki Halk ras 11 Aralk 1918de hkmet vazifesini grecek olan 10
kiilik cra Komitesini seti. Halk ras ald bir karar ile Bakrt ve bir mddet evvel
kurulan Ala-Orda Kazak hkmetlerinin de katlaca bir federasyon kurulacan ilan etti.
Byle mill bir hkmetin kurulmasndan son derece tedirgin olan Takentteki Sovyet
Komiserlii, Ermenilerle takviyeli bir Rus birliini hemen Hokand zerine sevk etti. Kzl
birliklerle Hokandllar arasndaki kyasya mcadele 11 ubattan 22 ubat 1918e kadar
devam etti. Silh stnl olan kzl birlikler sonunda Hokand ellerine geirerek 10.000
kiiyi katlettiler. Trklerin mill istikll iin giritikleri bu mcadele de bylece kanl bir
ekilde bastrld.
Kazaklar 1906da kurduklar Kazak Anayasal Demokratik Partisi vastasyla ubat
1917 ihtilaline kadar halk arasnda mill uurun uyanmasna ve ellerinden alnan topraklarnn
geri alnmasna almlard.
Temmuz 1917de Kazak Anayasal Demokratik Partisinin adn Ala-Orda olarak
deitiren Kazaklar hzla istikllleri iin harekete getiler. Ali Han Bkey Han bakanlnda
Ala-Orda veya Kazak Muhtar Hkmetini kurdular (26 Aralk 1917).
Kurulan bu hkmet karsnda Stalin harekete geerek, kzl birlikleri Ala-Orda
hkmetini devirmek iin yollad. Ala-Orda hkmet kuvvetleri stn silahlara sahip kzl
birlikler karsnda tutunamadlar ve bylece Kazak Trkleri ar bir ekilde cezalandrlm
oldular.
Buhara Emirlii Mart 1918e kadar i ilerinde serbest olarak Rusya hkimiyeti
altnda kalmt. Gen Buharallar ad altnda 1910lardan beri hazrlklarn yapan bir grup
yeniliki 1917 ihtilalinden istifade ederek Emir Mir lim Han devirmek iin harekete
getiler. Fakat hareketleri Emir tarafndan renilip tesirsiz brakldlar. Bunun zerine
yenilikiler, Buharay kontrollerine almak isteyen Sovyet komiserliinden yardm istediler.
Buharal yenilikilerle Sovyetlerin mtereken giritikleri darbe hareketi de Emir tarafndan
baaryla nlendi. Bu olaydan sonra 25 Mart 1918de Sovyet hkmeti Buharann istikllini
tanmaya mecbur kald. Emire kar baarszla urayan yenilikiler ikiye blndler: Bir
ksm Sovyetlerle tam bir i birliine giderken Osman Hoca nderliindeki dier grup da
reformcu ve milliyeti bir Buhara Cumhuriyeti kurmaya kalktlar.
Sovyet hkmetinin, istikllini tanmak mecburiyetinde kald Buharann varl
Trkistandaki Sovyet Komiserliini ve Kzl Ordu Komutan Frunzeyi son derece tedirgin
etti. Sonunda Leninin tasvibini de alan Frunze, 28 Austos ile 2 Eyll 1920 arasnda
Buharay bir yldrm harekt ile igal etti. 6 Ekim 1920de Buhara Halk Kongresi
toplanarak Buhara Halk Cumhuriyetini ilan etti. Fakat halkn Ruslara ve komnistlere kar
75
duyduu nefretten bir an iin gzleri ylan Sovyetler, Buharann idaresini yine Buharallara
brakmak mecburiyetinde kaldlar, iinde Sovyet taraftarlarnn da bulunduu fakat
ounluunu milliyeti reformcularn tekil ettii Buhara Halk Cumhuriyeti ile 4 Mart
1921de bir ttifak antlamas yapan Ruslar Buharann istikllini yeniden tandlar. Fakat
Ruslarn Buharay Sovyetletirme emellerinden vazgememesi, Buhara-Sovyet
mnasebetlerini yeniden ktletirdi. Bunun zerine Sovyetlere kar direnme mcadelesini
bizzat balatan Buharann yeni devlet reisi M. A. Muhiddin zorla istifa ettirilerek yerine daha
lml olduu sanlan Osman Hoca getirildi. Fakat Osman Hoca, Sovyetlere hi taviz
vermedii gibi bilakis tam istikll iin Trkistana gelmi olan Enver Paa ile i birlii
yaparak Ruslara kar mcadeleyi daha da hzlandrd. Trklerin bu istikll mcadelesi
1924te Kzl Ordunun Trkistan tekrar igaline kadar devam etmitir.
Hve Hanl da tpk Buhara gibi Rus igalinden sonra iilerinde serbest ve Rusyaya
bal bir devlet olarak varln devam ettiriyordu. 1917de Bolevik htilali balad zaman
Trkistann dier blgelerinin aksine Hvede Han ile Gen Hveliler olarak bilinen
yeniliki grup anlaarak lkede slahat ve demokratik bir idare tarzn kurmular idi. Fakat
zbekler ile Yamud Trkmenleri arasndaki ananevi rekabetin yeniden patlak vermesi
Hvenin bu kritik gnlerinde en byk talihsizlii olmutur. Trkmen-zbek anlamazlnn
halledilememesi zerine Trkmenlerin nderi Cneyd Han etrafndaki Trkmen kuvvetleri ile
Hve zerine yryerek ehri kuatt. Bu karklktan istifade eden Sovyetler bir Kzl Ordu
birliini Hveye gndererek Cneyd Hann kuatmasn kaldrmay salamlardr. Fakat
Ruslardan hi holanmayan ahali, Kzl Ordu birlikleri yerine Trkmenleri Hvede grmeyi
tercih etmilerdir. Nitekim bir mddet sonra Cneyd Hann Ruslarla i birlii yapan
sfendiyar Han ldrterek Hveye hkim olmasna ses karmamtr. Ne hazindir ki byk
bir mcahit olmasna ramen Cneyd Hann baz kkrtmalara aldanarak zbeklere kar
kat davranmaya balamas, zbekleri kendinden uzaklatrmakla kalmam, hatta onlarn
Sovyetlerle i birlii yapmalarna sebep olmutur. Bu ise Ruslara tekrar Hvenin i ilerine
mdahale iin yeni bir frsat vermitir. Durumun ciddiyetini kavrayan Cneyd Han, Ruslarla
anlama yolunu tercih etmek mecburiyetinde kalm ve onlarla bir bar anlamas yapmay o
artlarda en iyi kar yol olarak grmtr. Byle bir antlama ile Sovyetler, Hvede kendi
fikirlerine uygun bir zemin hazrlamay tasarlyorlard. Fakat Hvede hibir komnist
olmad iin bu fikirlerini tatbik etmekte son derece glk ekiyorlard. Sonunda, Hvedeki
Rus askerleri Cneyd Handan kaan muhalif zbeklerle bir Hve htilal Taburu kurarak
Hvede bir Sovyet hkmeti kurulmasn talep ettiler. Hve htilal Taburunun yardm
istemesi zerine Sovyetler Trkistandaki Kzl Ordu birliklerinden bir ksmn Hveye sevk
ettiler. Gya Cneyd Hann ve taraftarlarnn kanl diktatrlnden Hve emekilerini
kurtarmak maksadyla 25 Aralk 1919 ile 27 Ocak 1920 arasnda Kzl Ordu birlikleri
Hveyi igal ettiler. Hvede komnist olmad iin Sovyetler idareyi Gen Hvelilere
devretmek mecburiyetinde kaldlar. Kurulan Hve htilal Komitesi hanlk sistemini
lavederek Harezm Halk Cumhuriyetini ilan etti. Sovyet hkmeti 13 Eyll 1920de
Harezm Halk Cumhuriyeti ile bir ittifak antlamas imzalayarak Harezmin gya
istikllini tand. Bir mddet sonra Sovyetler Harezm Komnist Partisini kurarak faaliyete
geirdiler. Bilahare Sovyetler, Harezm Halk Cumhuriyetinin komnist aleyhtar bir tutuma
girdiini ileri srerek Gen Hvelileri batan uzaklatrm ve Ekim 1921de kurduklar
76
komnist hkmetle Hveyi kontrollerine almlardr. Bylece, bin bir entrika sonunda
Sovyetler, Hvede de komnist iktidarn gerekletirmi oluyorlard.
Tatar Trklerinin akbetleri de Trkistan Trklerininkinden farkl olmamtr. Tatar
Trkleri, Kazan merkez olmak zere bir Muhtar Tatar Cumhuriyeti kurmak iin byk bir
mcadeleye girmilerdir. Fakat 1917 Bolevik htilalinden sonra kan i savata Kazann
nce komnist aleyhtar Rus birlikleri ve bilahare de kzl birlikler tarafndan istila edilmesi
Tatarlarn mcadelesini sonusuz brakmtr. Bunun zerine Tatarlar, Bakrtlar ile birleip
bir Muhtar Tatar-Bakrt Cumhuriyeti kurmay denemiler ise de liderlik hususunda kan
anlamazlk ve Sovyet basks neticesinde bir sonu alamamlardr. Btn mcadelelerine
ramen mill muhtariyet hakkn elde edemeyen Tatarlar sonunda Sovyet modelinde kurulan
Tatar Komnist Partisinin idaresinde bir otonomiyi kabul etmek durumunda
braklmlardr.
Rus hkimiyetine dm Trk boylarnn iinde mill muhtariyet iin 1917
htilalinden sonra en baarl mcadele verenlerin banda Bakrtlar gelir. Bakrtlar,
Bolevik htilalinden bir ay sonra Bakrt Otonom Cumhuriyetini ilan ederek ikinci
arzularna kavutular (15 Kasm 1917). Bakrt Trklerinin mill muhtariyet iin yaptklar
mcadelenin lideri Ahmed Zeki Velidi idi.
Rus kumandan Kolak, Mill Muhtar Bakrt Cumhuriyetini istemediinden
memleketi istila ederek yeni kurulmu olan Bakrt ordusunun silahlarn toplatmtr. aresiz
kalan A. Zeki Velidi, byk emeklerle kurduu Bakrt Cumhuriyetinin muhtariyeti iin
komnist liderlerle anlamak mecburiyetinde kalmtr. Lenin ve Stalin, Bakrt ordusunun
istendii zaman Sovyetler emrine verilmesi artyla Bakrt Muhtariyetini tanmlardr.
Sovyetlerle i birlii yapmann sonunu iyi grmeyen Zeki Velidi, Kazak Trkleri ile beraber
daha kuvvetli bir federasyon kurmak iin teebbse geti ise de Kazak liderlerini ikna
edemediinden bir netice alamad. aresizlik iinde tekrar Sovyetlere dnen Zeki Velidi,
onlarla i birliini daha da gelitirip Bakrt Cumhuriyetinin muhtariyetini garanti etmek
midiyle 150 arkada ile birlikte Bakrt Komnist Partisini kurarak faaliyete geirdi. Fakat
Sovyet taraftar baz ar komnistlerin hkmet ilerine sk sk karmas zerine hkmetin
emri ile Bakrt ordusu komnistleri tevkif etti. Komnist aleyhtar Kolak kuvvetlerini yenen
Frunzenin Kzl Ordusu Bakrt ilini istila ederek komnistleri serbest braktrd (Ocak 1920).
19 Mays 1920de Sovyet hkmeti Muhtar Bakrt Cumhuriyetini feshederek yerine
komnist bir idare kurduunu ilan etti. Btn bu hadiseler olurken Zeki Velidi Moskovada
idi. Sovyet komnistlerinin hibir szne gvenilemeyeceini bir kere daha grerek Basmac
harekt ad altnda Trkistanda devam etmekte olan mill istikll mcadelesine katlmak
zere Moskovay terk etmitir.
Rus hkimiyetine den Trkistan Trklerinin arlk rejiminde adaletsiz ve smr
idaresinden kurtulmak ve eit haklara sahip istemilerdi. Fakat giritikleri mcadelede baarl
olamamlard. Btn ayaklanmalar kanl bir ekilde bastrlmt. 1917 htilalinden sonra
kurulan Sovyet rejimi, Rusyada yaayan btn milletlere eitlik ve kendi kendilerini idare
etme hakk tanyacan ilan etmiti. Fakat verilen szlerin samimi olmad ksa zamanda
77
ortaya kmt. Bu sebeple ezilen Trk halknn, Ruslara kar giritii mcadele ve Mill
muhtariyet teebbsleri Sovyetler tarafndan boulmas onlardaki istikll ve hrriyet akn
sndrememitir. Birok kii silahlanp mcadeleye balamtr. Bu mcadeleye geni lde
halkn da katlmasyla Ruslara kar yeni bir istikll mcadelesi balamtr. Trkistan
Trklerinin giritikleri bu hrriyet ve mill istikll mcadelesi Sovyetler tarafndan dnya
milletlerine nemsiz bir olay gibi Basmaclk (basp-haydutluk edenlerin) harekt olarak
tantlmak istendi.
Her ne kadar bu mill ayaklanmaya kyller, din adamlar, esnaf ve zanaatkrlar
katlsa da merkezi bir tekilatlanma yoktu. Erga Korbann liderliinde 1918 yazna kadar
gelindiinde sekiz blge komutanl eklinde tekilatland ve Ferganann byk bir ksmn
ele geirdi. Sovyetler telaa kaplan Sovyet yneticileri Fergana htilal Komitesi ve
Fergana Cephesi gibi zel tekilatlar kurarak tedbir almaya baladlar fakat aciz kaldlar.
Mill ayaklanma daha sonra Buhara ve Harezm (Hve)de de yayld.
Bunun yannda Cneyd Han ile dier liderlerin de Sovyetlere kar mcadeleye
balamalar zerine Sovyetler, Trkistan blgesinde hkimiyetlerini salamak iin Trkistan
cephesini atlar.
Bu mill ayaklanma btn engellere ramen baaryla devam etmi, olmasna ramen
silahlarnn yetersizlii ve merkez bir idarenin olmamas yznden Kzl Orduya kar ar
kayplar vermilerdir. Mehmed Emin Beg bakanlnda 24 Eyll 1919da Ferganada mill
hkmet kuruldu ise de liderler arasnda birlik temin edilememitir.
te bu srada Enver Paann Trkistanda grlmesi ve liderlii kabul etmesi bu mill
mcadeleye yeni bir yn ve hz vermitir. Ancak yine de tam bir birlik salanamamt. Enver
Paa, btn Trkistan Trklerini iine alan bir Orta Asya slam Devleti kurmak emeliyle
Sovyetlere kar mcadeleyi balatt. Duenbeyi Ruslardan kurtarmalarna ramen yetersiz
silah ve tehizatla, eitimli askeri g olmadan bu mcadelenin baarya ulamas mmkn
deildi. Sonunda Kzl Ordu birliklerine kar mcadele ederken 4 Austos 1922de ehit
oldu. Onun lmnden sonra Trkistandaki kurtulu mcadelesi aralkl olarak bir sre daha
devam etti ise de brahim Beg ile maiyetindekilerin 23 Haziran 1931de idam edilmesi ile
Trkistan Trklerinin mill istikllleri iin giritikleri bu mcadelenin de sonu gelmi oldu.
78
Blm Sorular
1)
1916da balayan Mill Ayaklanmann baarszla uramasnn sebebi
aadakilerden hangisidir?
a) Birlik hlinde olunmamas
b) Tekilatsz ve lidersiz olunmas
c) Ruslarn zayf olmas
d) Osmanlnn yardm edememesi
e) Trklerin iyi tekilat kurmalar
2)
i, Asker ve Kyl ras kurarak memleketi eskiden olduu gibi yine
asker rejimle idareye baladlar. Fakat ok gemeden Moskovadan aldklar ikinci bir emir
ile Trkistann idaresini yeniden dzenleyecek olan bir idare kurulmutur.
Bu idare aadakilerden hangisidir?
a) Trkistan htilal Hkmeti
b) Trkistan Genel Valilii
c) Geici Rus htilal Hkmeti
d) Geici Hkmet Encmeni
e) Trkistan Komnist Valilii
3)
olmamtr?
Mill Merkez ra snn kurulmasnda aadakilerden hangisinin etkisi
a) Ahmet Zeki Velidi

b) Ali Merdan Topuba
c) Mehmet Fuat Kprl
d) Ubeydullah Hoca
e) Mehmet Emin Resulzde
79
4)
Yoldalar, Trkistann incisi olan Fergana, iki yldan fazla bir zamandr kanl
bir sava meydan hlindedir... Trkistandaki Sovyet iktidar, ilk kuruluu zamannda,
Avrupal (Rusyal demek istiyor) ve yerli geni ii, kyl kitlelerini, kendine ekecek yerde,
emeki halk kendinden uzaklatrmak iin elinden geleni yapt... stihsalin milliletirilmesi
yerine sadece burjuvazinin mallar deil, orta hlli kyllerinki bile yama edildi. Burada
faaliyet gsteren Kzl Ordu birlikleri, ihtilali savunan nderlerin bazlar ve emeki halk
tarafndan istibdat arac olarak kullanld.
Yukardaki metinde bahsedilen hareket aadakilerden hangisidir?
a) Basmaclk Hareketi
b) Milli Ayaklanma
c) Trkistan Hareketi
d) Trk htilal Hareketi
e) Trk Halklar Ayaklanmas
5)
Trkistanda son Milli Ayaklanma olan Basmaclk Hareketinin 4 Austos
1922de len lideri kimdir?
a) Zeki Velidi Togan
b) smail Gaspral
c) Yusuf Akura
d) Enver Paa
e) Cemal Paa
6)
1916da balayan Milli Ayaklanmann baarszla uramasnn sebebi
tekilatsz ve lidersiz olunmasdr. (D) - (Y)
7)
i, Asker ve Kyl ras kurarak memleketi eskiden olduu gibi yine
asker rejimle idareye baladlar. Fakat ok gemeden Moskovadan aldklar ikinci bir emir
ile Trkistann idaresini yeniden dzenleyecek olan Geici Rus htilal Hkmeti
kurulmutur. (D) - (Y)
8)
Mill Merkez ra snn kurulmasnda Ahmet Zeki Velidi, Ali Merdan
Topuba, Ubeydullah Hoca, Mehmet Emin Resulzde beylerin etkisi olmutur. (D) - (Y)
9)
stihsalin milliletirilmesi yerine sadece burjuvazinin mallar deil, orta hlli
kyllerinki bile yama edildi. Burada faaliyet gsteren Kzl Ordu birlikleri, ihtilali savunan
80
nderlerin bazlar ve emeki halk tarafndan istibdat arac olarak kullanld metninde geen
milli hareket Trkistan Hareketidir. (D) - (Y)
10)
Kahramanca ehit olup, son Milli Ayaklanma olan Basmaclk Hareketinin 4
Austos 1922de len lideri Yusuf Akuradr. (D) - (Y)
Cevaplar
1. b, 2. d, 3. c, 4. a, 5. d. 6. D, 7. Y, 8. D, 9. Y, 10. Y
81
5. TRKSTANIN CUMHURYETLERE BLNMES VE SOVYET

REJMNDE MLL MUKAVEMETN DEVAMI
82

5.1. Sovyet Rejiminde Mill Mukavemeti Engellemeye Ynelik Faaliyetler
5.2. zbek Cumhuriyeti
5.3. Trkmen Cumhuriyeti
5.4. Kazak Cumhuriyeti (1936ya kadar Muhtar Cum.)
5.5. Tacik Muhtar Blgesi (Ekim 1924ten sonra Cumhuriyet)
5.6. Krgz Muhtar Blgesi (Ekim 1924ten sonra Cumhuriyet)
83

1) Sovyet rejiminde Trkistanda mill mukavemeti engellemeye ynelik faaliyetler
nelerdir?
2) Sovyetler, Trkistan neden ayr ayr cumhuriyetlere blmlerdir?
3) Sovyetler, Trkistan blerek kurduklar cumhuriyetler hangileridir?
84

Konu
Kazanm
Kazanmn nasl elde

edilecei veya
gelitirilecei
Trkistann cumhuriyetlere Trkistann cumhuriyetlere Sebep sonu ilikisi kurma
blnmesi ve Sovyet
blnmesi ve Sovyet
Kronolojik dnme
rejiminde mill mukavemetin rejiminde mill mukavemetin Tarih terminolojiyi doru
devam
devam
ve yerinde kullanma
Gr gelitirme
aratrma
85
Anahtar Kavramlar
Mill Mukavemet
Rus Komnist Partisi
Merkez Toprak Komitesi
86
Giri
Giritikleri istikll savan kaybeden Trkistan Trkleri bu sefer haklar iin,
komnist rejimi iinde yapla gelmekte olan yeni bir mcadeleye katldlar. Harezm ve
Buhara Halk Cumhuriyeti bata olmak zere Trkistanda kurulan dier komnist partilerde
alan Trkler bu partilerin tam manasyla Sovyet kontrolne gemesi ve mmkn olduu
kadar mill hak ve menfaatlerin muhafazas iin uramaya baladlar. Bu hareketin
ncln Mnevver Kaari ile Turar Rskul yapmakta idiler. Sultan Galiyev ise, ayn
maksatla Moskovada almakta idi. Bu ahslarn gayretleri, ayn zamanda komnist
ynetiminde mill bir Trkistan Birlii yaratmaya matuf idi. Bilhassa bu mill birlik fikri
1921de daha da canl bir hle gelmiti. 1921 Temmuzunda Mustafa Kemal Paann direktifi
ile Buharaya gelen Trkiye Byk Millet Meclisi yelerinden smail Suphi (Soysallolu)
Beyin teebbsleri ile bir Trkistan Mill Birlii tekilat kuruldu. Birliin bakanlna da
Zeki Velidi getirildi. Fakat Ruslarn iddetli basklar yznden Zeki Velidi ile birliin ileri
gelenlerinden Osman Hoca ve Mfti Sadruddin Han memleketten uzaklamak mecburiyetinde
kaldlar. Birliin Trkistandaki yelerinden Feyzullah Hoca bu mcadeleyi 1937 senesine
kadar devam ettirdi.
87
5.1. Sovyet Rejiminde Mill Mukavemeti Engellemeye Ynelik

Faaliyetler
Trkistan Trklerinin komnist sistem altnda Trkistann birlii iin yaptklar bu
mcadele Ruslar yeniden telalandrmtr. Moskovadan aldklar direktifler ve bu arada
zbekler ile Kazaklar, Trkmenler ile zbekler arasndaki geimsizlikleri tekrar ortaya
getirerek krklemiler ve sonra da bir kongre toplamladr. Mart 1924te Takentte tertip
edilen kongrede Sovyetler, birlik aleyhtar olan Kazak, zbek ve Trkmen delegeleri
kkrtarak kongreyi tam bir kmaza sokmulardr. Kongreye birlik havasndan ziyade ayrlk
havas hkim olmutur. Bu Sovyet oyunlarn iyi takip eden ve Trkistanda mutlaka birliin
kurulmasn arzu eden yelerden ve Trkistan ileri gelenlerinden Sultan Hoca, kongre
delegelerine hitap ederek Trkistan ayr ayr Cumhuriyetlere blmek istiyorlar. Hlbuki
zbek, Trkmen gibi milletlerden ve bunlarn ayrlmasndan bahsetmek mmkn deildir.
Milliyet tasnifinde Trk boylarna, zbek ve Trkmen sfatlar yaktrarak Trkler
paralanmak isteniyor. diye onlar dnen dolaplara kar dikkatli olmaya davet etmi ise de
Sovyetler onu da tesirsiz hle getirmilerdir. Bunu takiben Ruslar, ayr cumhuriyetler fikrini
daha nce kurdurmu olduklar partiler iinde ilemeye balamlardr. Sovyet yneticilerinin
bu gayretleri ksa zamanda meyvelerini vermitir. Trkistandaki Komnist Partiler beraberce
Rus Komnist Partisine mracaat ederek ayr Cumhuriyetler hlinde yaamak istediklerini
bildirdiler. Bu mracaat zerine Rus Komnist Partisi durumu grerek Trkistanda ayr
ayr cumhuriyetler kurulacan ilan etmitir (12 Haziran 1924). Rus Komnist Partisinin bu
kararna itiraz etmek isteyenler oldu ise de bunlar, kendilerini dinleyen bir merci bulamadlar.
Ayr Cumhuriyetlerin kurulmas kabul edildikten sonra teekkl eden Merkez
Toprak Komitesi bu cumhuriyetlerin snrlarn tespit iine girimi ve Eyll 1924te
almalarn tamamlayarak snrlar aadaki ekilde tespit etmitir:
5.2. zbek Cumhuriyeti

Genellikle eski Buhara Cumhuriyeti topraklarn (Buhara, Kermin, Nur-Ata, Kari,
ehribaz, Baysun ve Sar-Asi) Semerkant ve Takent blgelerini iine alyordu.
5.3. Trkmen Cumhuriyeti

Hazar kylarnda Merv blgesine kadar uzanan Trkmen topraklar ile Buhara
Cumhuriyetinin Trkmenlerle meskn olan Kerki ve arju vilyetleri ve Harezm
Cumhuriyetinin Trkmen blgeleri olan Taz, lyal, Parsu, Kunya-Urgen, Mangt, AmbarMamak, Sadavar, Dargan-Ata ve Hocaelinin bir ksmn iine alyordu.
5.4. Kazak Cumhuriyeti (1936ya kadar Muhtar Cumhuriyet)

Akmescid, Evliya-Atann bir ksm, Mirazul-imkent, Alma-Ata, Carkent, Pibek
(Bikek)in bir ksm, Taldu-Kurgan ve izakn bir ksm ile Kazak topraklarn iine
alyordu. Amu-derya ve Harezm yaknndaki Karakalpak yerleme blgelerinden meydana
gelen Karakalpak Muhtar Blgesi tesis edildi (Karakalpakistan Cumhuriyeti 5 Aralk
88
1936da zbekistan snrlar iine dhil edildi.).
5.5. Tacik Muhtar Blgesi (Ekim 1924ten Sonra Cumhuriyet)

Kurgan-Tube, Kulyab, Duenbe Sir-derya blgesinin bir ksm, Carm vilayeti ile
Zarafan Blgesi ve Bat Pamir blgesi. Vakhan blgesinin bir ksm ile Sarasu blgelerini
iine alyordu.
5.6. Krgz Muhtar Blgesi (Ekim 1924ten Sonra Cumhuriyet)

Karakol blgesi, Pibek, Evliya-Atann bir ksm, Namangan ile Andicann mhim
ksmlar, Fergana ve Hokandn baz blgeleri ile O ve Pamirin kuzeyi Krgz
Cumhuriyetini tekil edecekti.
Toprak Komitesinin bu taksimi Rus Komnist Partisi tarafndan tasdik edilir edilmez,
her cumhuriyetin Komnist Partisinin ileri gelenleri komiteler kurarak kendi idari, ekonomik
ve kltrel programlarn yapmaya baladlar. Yaplan btn programlarda Trk
Cumhuriyetlerinin ve Trklerin isteyerek Ruslarla birletikleri tezi ve temas iyi bir ekilde
ilenecekti. Nihayet, bu almalar Ekim 1924te tamamlanarak Ruslara bal olarak
Trkistanda kurulan ve yukarda adlar zikredilen cumhuriyetlerin kuruluu tamamlanm
oldu.
Trkistanda Sovyetlere bal olarak kurulan Trk Cumhuriyetlerine ilk yllarnda Rus
basks ve smrs nispeten az idi. Fakat 1930larla birlikte Trk Cumhuriyetlerinde Rus
basks ve smrs artm, bilhassa II. Dnya Harbinden sonra bu bask ve smr daha da
iddetlenerek bir nevi bu Trk Cumhuriyetlerin koloniletirilmesine gidilmitir. Bugn, bu
Trk Cumhuriyetlerinde gizli ve amansz bir sava devam etmektedir. Ruslar, Trk
memleketlerini tamamen koloniletirmeye, Trkler ise buna mni olmaya ve mill varlklarn
devam ettirmeye almaktadr.
89
Uygulamalar
Sovyetler Trkistan blerek kurduklar cumhuriyetlerle ilgili bir harita almas
yapnz.
90
Uygulama Sorular
Sovyetler Trkistan blerek kurduklar cumhuriyetlerin snrlar hakknda bilgi
veriniz.
91

stiklal savanda baarl olamaynca Trkistan Trkleri iin lkede kurulan
Komnist diktatrlk iinde bir mcadele balad.
Trkler, Harezm ve Buhara Halk Cumhuriyetinin yan sra Trkistann dier
blgelerinde kurulan komnist partilerde kontrol ele alarak mill hak ve menfaatlerin
muhafazas altlar. Mnevver Kaari ile Turar Rskul Trkistanda Sultan Galiyev ise
Moskovada almakta idi. Onlar komnist ynetiminde Trkistan Birlii kurmak
gayesiyle yola kmlard. 1921 Temmuzunda Mustafa Kemal Paann direktifi ile
Buharaya gelen Trkiye Byk Millet Meclisi yelerinden smail Suphi (Soysallolu)
Beyin teebbsleri ile bir Trkistan Mill Birlii tekilat kuruldu. Birliin bakanlna da
Zeki Velidi getirildi. Fakat Ruslarn iddetli basklar yznden hareketin liderleri lkeyi tark
etmek mecburiyetinde kaldlar. Feyzullah Hoca bu mcadeleyi 1937 senesine kadar devam
ettirdi.
Trkistan Trklerinin komnist sistem altnda Trkistann birlii iin yaptklar
teebbs Ruslar endielendirdi. Birlie engel olabilmek iin her trl tedbiri aldlar. Ruslarn
lkeyi blmek niyetini anlayan Sultan Hocann uyarlar da fayda vermedi. Trkistan 12
Haziran 1924te ayr ayr Sovyet cumhuriyetlerinin kurulaca ilan edildi. Bu amala kurulan
Merkezi Toprak Komitesi Cumhuriyetlerin snrlarn belirledi.
1. zbek Cumhuriyeti.
2. Trkmen Cumhuriyeti.
3. Kazak Cumhuriyeti.(1936ya kadar Muhtar Cumhuriyet) Karakalpak yerleme
blgelerinden meydana gelen Karakalpak Muhtar Blgesi (Karakalpakistan Cumhuriyeti 5
Aralk 1936da zbekistana dhil edildi).
4. Tacik Muhtar Blgesi (Ekim 1924ten sonra Muhtar Cumhuriyet, Ekim 1929dan
itibaren Cumhuriyet).
5. Krgz Muhtar Blgesi (Ekim 1924ten sonra Cumhuriyet).
Toprak Komitesinin bu taksimi Rus Komnist Partisi tarafndan tasdik edilir
edilmez, her Cumhuriyetin Komnist Partisinin ileri gelenleri komiteler kurarak kendi idar,
ekonomik ve kltrel programlarn yapmaya baladlar. Yaplan btn programlarda Trk
Cumhuriyetlerinin ve Trklerin isteyerek Ruslarla birletikleri tezi ve temas iyi bir ekilde
ilenecekti. Nihayet, bu almalar Ekim 1924te tamamlanarak Ruslara bal olarak
Trkistanda kurulan ve yukarda adlar zikredilen cumhuriyetlerin kuruluu tamamlanm
oldu.
Trkistanda Sovyetlere bal olarak kurulan Trk Cumhuriyetlerine ilk yllarnda
Rus basks ve smrs nispeten az idi. Fakat 1930larla birlikte Trk Cumhuriyetlerinde
Rus basks ve smrs artm, bilhassa II. Dnya Harbinden sonra bu bask ve smr
92
daha da iddetlenerek bir nevi bu Trk Cumhuriyetlerin koloniletirilmesine gidilmitir.

Bugn, bu Trk Cumhuriyetlerinde gizli ve amansz bir sava devam etmektedir. Ruslar, Trk
memleketlerini tamamen koloniletirmeye, Trkler ise buna mni olmaya ve mill varlklarn
devam ettirmeye almaktadr.
93
Blm Sorular
1) zbek
kapsamaktadr?
Cumhuriyeti
eski
Trk
devletlerinden
hangisinin
topraklarn
a) Bakurt Cumhuriyeti
b) Buhara Cumhuriyeti
c) Trkmen Cumhuriyeti
d) Kazak Cumhuriyeti
e) Kazak Muhtar Blgesi
2) Trkmen Cumhuriyeti hangi kylara snrdr?
a) Aral Gl
b) Baykal Gl
c) Karadeniz
d) Hazar Gl
e) Akdeniz
3) Aadakilerden hangisi Kazak Cumhuriyetinde kurulan idari yaplanmalardan
biridir?
a) Tacik Muhtar Blgesi
b) Krgz Muhtar Blgesi
c) Karakalpak Muhtar Blgesi
d) Trkmen Cumhuriyeti
e) zbek Cumhuriyeti
94
4) Tacik Muhtar Blgesi hangi tarihten itibaren Muhtar Cumhuriyet olarak anlr?
a) Ekim 1924
b) Ekim 1928
c) Kasm 1925
d) Ocak 1927
e) Eyll 1929
5) Aadakilerden
yaplanmalardan biridir?
hangisi
Krgz
Muhtar
Blgesinde
kurulan
idari
a) Trkmen Cumhuriyeti
b) zbek Cumhuriyeti
c) Tacik Muhtar Blgesi
d) Karakalpak Muhtar Blgesi
e) Krgz Cumhuriyeti
6) zbek Cumhuriyeti eski Trk devletlerinden Buhara Cumhuriyeti topraklarn
kapsamaktadr. (D) - (Y)
7) Trkmen Cumhuriyeti Hazar Denizinde kylara sahiptir. (D) - (Y)
8) Kazak Cumhuriyetinde 1924te kurulan dier idari yaplanma Karakalpak
Muhtar Blgesidir. (D) - (Y)
9) Tacik Muhtar Blgesi Kasm 1925ten itibaren Cumhuriyet olarak kurumutur.
(D) - (Y)
10) Krgz Muhtar
Cumhuriyetidir. (D) - (Y)
Blgesinde
kurulan
dier
idari
yaplanma
Trkmen
Cevaplar
1. b, 2. d, 3. c, 4. a, 5. e, 6. D, 7. D, 8. D, 9. Y, 10.Y
95
6. MOSKOVANIN TRKLER SOVYETLETRME ABALARI
96

6.1. Dil Alannda Sovyet Politikas
6.2. Kltr Alannda Sovyet Politikas
97

1)
Dnyann farkl yerlerinde toplanan Mslman kongrelerine, szde muhtar
olan Trkistan Cumhuriyetlerinin de itirak etmelerini neden istemilerdir?
2)
Moskovann Trkleri Sovyetletirebilmek amacyla dil alannda uyguladklar
politikay biliyor musunuz?
3)
Moskovann Trkleri Sovyetletirebilmek
uyguladklar politikay biliyor musunuz?
amacyla
kltr
alannda
98

Konu
Kazanm
Kazanmn nasl elde

edilecei veya
gelitirilecei
Moskovann,
Trkleri Moskovann,
Trkleri Sebep sonu ilikisi kurma
Sovyetletirme abalar
Sovyetletirme
abalar Kronolojik dnme
ve yerinde kullanma
Gr gelitirme
aratrma
99
Anahtar Kavramlar
Sovyetletirme
lminski metodu
ark inklab
Pantrkist
Panturanist
100
Giri
Sovyetler istedikleri sistemi kurduktan sonra, nce demokrata bir havaya girmeye
almlardr. Dnyann baka yerlerinde toplanan Mslman Kongrelerine, szde muhtar
olan Trkistan Cumhuriyetlerinin de itirak edebileceklerini gstermek iin, kendi adamlarn
gndermeye baladlar. Bu tip kongreler iin kullandklar baz din adamlarn, yardm
ettikleri Msr ve Yemen gibi lkelerde eitiliyorlard. Maksatlar dier slam lkelerine de
almakt. Esasnda bunun iin ellerine iyi bir frsat gemiti. srail ile Arap lkeleri
arasndaki mcadelede Amerika Birleik Devletlerinin srail tarafn tutmas, bu lke ile
rekabet eden Sovyet Rusyay da slam lkelerini mdafaaya sevk etmiti. slam lkelerinde
belirli bir nfuz sahibi olan Sovyetler, Kafkasya ve Trkistandaki Mslmanlarn, en azndan
din adamlarn, bu slam lkelere gndererek gya Sovyetlerde de slamiyetin serbest
olduunu gstermek istiyordu. Karlkl yaplan bu ziyaretlerde, Sovyetlerden destek grm
olan baz slam lkeleri ne hikmetse Trkistan Mslmanlarnn ektikleri ileyi
grmemezlikten gelmilerdir. Bu ise, Sovyetleri daha cesurca hareket etmeye sevk etmitir.
Yine bu ziyaretler erevesinde Malezya ve Endonezya Mslman heyetleri Trkistan
ziyaret ettikleri zaman karlatklar inanlmaz durumdan son derece rahatsz olmular ve
hatta Endonezya heyeti protesto mahiyetinde Sovyetler Birliini terk etmitir. Bununla da
yetinmeyen Endonezya Mslmanlar, lkelerine dnte Encmen-i Azad- Trkistan adl
bir cemiyet kurarak Trkistan Mslmanlarn kurtarma kampanyas balatmlar ise de
beklenen ilgiyi uyandramamlardr.
Bunun haricinde Sovyetler, ikinci bir propaganda yolu takip etmilerdi. Bu, neriyat
yoluyla propaganda idi. Sanki Trkistan Mslmanlar, Sovyetlerdeki slam hayattan
memnunlarm gibi kitaplar ve dergiler neretmeye baladlar. Sadece da ynelik
propaganda iin karlan bu kitap ve dergileri, Trkistan Mslmanlar hibir zaman okuma
ans bulamamlardr. Sovyet Mslmanlar adl dergi srf bu maksatla yllar yl karlm
ve Trkistan Mslmanlar bu dergiyi hibir zaman grmemilerdir.
te yandan, Sovyetlerin slam politikas gerekte bambaka idi. slamiyet her hli ile
yasaklanmt. slamiyet gericiliin simgesidir. nsanlar ilerlemekten alkoyan uyuturucu
bir afyon gibidir sloganlar ile yazl ve szl olarak slamiyete hcum ediyorlard. slam
bu ekilde ktlemekle kalmayan Sovyetler, Mslman ahaliye ynelik ateistlik (Allahszlk)
dersleri ve konferanslar yapyorlar ve buna herkesi katlmaya zorluyorlard.
Sovyetler btn dnyay ve Trkleri aldatma yoluna yalnz bu inan yoluyla deil, dil,
kltr ve milliyet kavramlarn yok etme, tarihlerini tahrifle, devam etmektedirler. Sovyetlerin
Trkistanda takip ettikleri iskn ve koloni siyasetleri Trkler iin bir tehlike arz etmekle
beraber, din, dil, kltr ve mill tarihlerini yok etme, tahrif etme siyasetleri ondan daha byk
bir tehlike olarak grlmektedir. Sovyetler, Trkleri paralama, yok etme siyasetlerini uzun
vadeli bir planla yle tatbike balamlardr:
101
6.1. Dil Alannda

Sovyetler, arlk dneminde baarl olamayan Nikolay lminskinin metodundan
Trkleri paralamada son derece istifade ettiler. Gaspral smail Bey (1851-1914) Trk
leheleri arasndaki farkllklar kaldrarak mterek bir dil yaratmaya alm ve bunda da
olduka baarl olmutu. lminski tam bunun aksini gerekletirmek, yani Trk leheleri
arasndaki farkllklar oaltmak ve onlar ayr birer dil gibi kullanlmalarn salamak
istemiti. Bylece, Trkleri bl ve ynet taktii baarl olacakt. lminskinin salnda
baarl olmayan bu sistem, Bolevikler tarafndan son derece kurnazca kullanlm, Sovyet
Cumhuriyetleri tekil edildikten sonra her Trk Cumhuriyetine kendi lehesini ayr bir lisan
gibi kullandrtmtr. Bylece Trkler arasndaki dil ve kltr birliini bozmak istemilerdir.
Trk lehelerini ayr birer dil gibi kullandrma mecburiyeti getirdikten sonra, ikinci
olarak alfabeye el atmlardr. Btn Trk dnyasnda olduu gibi, Trkistanda Trkler,
Arap alfabesiyle okuyup yazyorlard. Trkler arasnda, bu harflerin kullanlmamasn
isteyenler de vard. Ruslar bundan istifade ederek 1924te hazrlattklar ve 1928 de Trkler
iin Rus Kril harfleriyle kark bir Latin harfleri sistemini uygulamaya baladlar. Zaten daha
nceleri Ruslarn byk dil bilginleri Polevinov, 1927de ark nklb mecmuasnda
Ruslarn ve Trklerin dilleri zerinde ve bilhassa Trk dilinin Rusann tesirinde nasl
kalabilecei hakknda yazlar yazyordu. Bu zatn ileri bir hedefe matuf olarak, gelitirdii
almalar son derece kastl idi. Yeni alfabe alnrken, ayn Trk lehelerine uygulanan
alfabelerin baz noktalarnda birbirinden farkl olmasna dikkat edilmiti. Bu mesele zerinde
devam eden yabanc aratrclarn tetkikleri Ruslarn bu ii, siyasi hedeflerine uygun bir
ekilde tanzim ettiklerini ortaya koymutur. Gdlen maksat aikrd: Trk lehelerini alfabe
bakmndan da ayrmak, yeni yetiecek nesillerin Arap harfleriyle yazlan gayet zengin kltr
hazinelerinden kopmalarn salamaktr. Ama Trkiyede Latin harfleri devrinin
balamasndan sonra, kendi idarelerindeki Trklerle Trkiye Trklerinin biraz farkl da olsa
mterek alfabeye sahip olmalar Trkiyenin Trkistanda ve Kafkaslarda nfuzunun hzla
artmasna sebep olmu, bu ise Rusyay son derece tedirgin etmitir. Neticede Sovyetler, II.
Dnya Harbinin balamas ile birlikte Trklerin Latin alfabesini kullanmalarn yasaklam
ve her Trk lehesi iin birbirinden farkl Kril alfabesi uygulamay zorunlu olarak
balatmtr. Latin alfabesi ile yazlan btn kitaplar toplatlarak imha edilmitir.
Ruslar, Trk boylarnn birbirleri ile kltr mnasebetlerini koparabilmek iin iki
mtehasss kullanmlard: Prof. Khun ve Prof. lminski. lminskinin lmnden sonra
Khun, bu ii yrten adam idi. Sovyetler, Khun vastasyla Trkler arasndaki birlik hissini
ykabilmek iin yeni bir alma yrtmeye balamlardr. Khunun nderliinde tekil
edilen bir ilm komisyon vastasyla, Trk boylarnn ayr milletler ve bunlarn ivelerinin de
mstakil diller olduunu gya delilleriyle ortaya koymaya almalardr. Ayrca, Trk
lehelerine, gya ayr bir dil olarak kullanlabilmeleri iin Rusa stlahlar ve baz teknik
terimler de sokmulardr. Sovyetlerin bu faaliyetleri, ok gemeden Trk aydnlarn Trkeyi
mdafaaya sevk etmitir. Trkistanl ve Azerbaycanl dil bilginleri, edebiyatlar ve airler
tertip ettikleri ilm kongrelerde, eski mterek edeb dil ananelerine yabanc kelimeler yerine
Trke kelimeler kullanmak ve Trke terimler yaratmak suretiyle bir ortak ilim dili meydana
102
getirmek istediklerini ortaya atmlardr. Onlarn bu tabi istekleri, Sovyetlerce tepkiyle

karlanm ve bu aydnlar gerici-Pantrkist-Panturanist damgalaryla tasfiye edilmilerdir.
Bununla da yetinmeyen Sovyetler, btn okullarda Rusa renimini mecbur tutmulardr.
Dil sahasnda Trk Cumhuriyetlerinin urad bu baskna, bir mddet sonra Trk
aydnlar bilinli bir mcadele balatmlardr. Cengiz Aytmatov ve Olcas Sleymanov gibi
edip ve airlerin nderliinde yaplan bu mcadele bugn iyi bir seviyeye ulam, Trk dili
zerindeki almalar hzlandrmtr. Ne var ki, Sovyetlerin Trk leheleri zerinde
yaptklar tahribatn ac izlerini de grmemek mmkn deil.
6.2. Kltr Alannda

Ruslatrma ve Sovyetletirme gayretleri dil alannda olduu gibi, kltr alannda da
grlmtr. Edebiyatta mill ruhu aksettirecek eserler yasak edilmi ve Trk ivelerinde
Sovyet ruhunda, proletarya ve kolhoz edebiyat yaratlmas, konu olarak BYK
KARDE Rus milletinin Rus olmayan milletlere, iyilik ve yardmlarnn ele alnmas ve
byk nispette Rus ediplerinden yaplacak tercmelerin yaynlanmas yoluna gidilmitir.
Bunlara ilaveten slam dini aleyhindeki faaliyetleriyle, Trkleri eski slam temele
dayanan kltr ananelerinden ayrarak Rus kltrnn tesirine daha kolay girebilecek hle
getirmek iin bir devaml neriyata girimilerdir. Bu hususta Byk Sovyet
Ansiklopedisinin XVIII. cildinin ikinci ksmnda ilgili maddede yle denmektedir:
Baka dinler gibi, slamiyet de daima istismarc snflarn elinde, emekileri manevi
bask altnda brakmak iin bir let gibi kullanlm ve Dou lkelerini (slam lkelerini) istila
gayesi ile yabanc kolonizatrlerce istifade edilmek suretiyle, gerici bir rol oynamtr. Yine
ayn Ansiklopediye gre, Kurn, mrteci Mslman ruhanleri tarafndan bir aldatma gibi
kullanlmaktadr. Bununla da yetinmeyen Sovyetler, sistematik bir ekilde nce cami ve
mescitleri tahrip etmi, bu messeselere ait vakflarn emval ve mlklerini devletletirmi, din
adam yetitiren mektep ve medreseleri kapatm, ileri gelen Mslman din adamlarn kitlev
ekilde hapis ve srgn etmilerdir. Trkistan, Azerbaycan, Krm ve Tataristanda bulunan
26.261. camiinin 26.000i kapatlm ya da yklmtr. Geri kalan az saydaki cami ise
gstermelik olarak ak tutulmutur. Fakat bu camilerin iine girip ibadet etmek mmkn
olmamtr. Zira din ibadetle birlikte din eitim de yasaklanmtr. i daha da ileri gtren
Sovyetler, verdikleri direktiflerle din adamlarna slam ktleyen beyanat vermee ve yaz
yazmaya zorladlar. Mesel, 7 Nisan 1960 tarihli Sovetskaya Krgziya gazetesinde bir din
adam Allaha inanmaynz, bu bir aldatmadr baln tayan yazl aklamada unlar
sylyordu: Allaha inanmaynz. Allah yoktur. Bu bir aldatmadr. Bu delaletten kurtulunuz.
Yeni mutlu hayatn (komnist hayatn) uurlu kurucularnn saflarnda yer alnz. Bunun
arkasndan Sovyetler, kardklar bir kanunla Mslman halkn ateistlik (Allahszlk) eitimi
grmelerini emrettiler. Okul andaki ocuklar, okullarnda; yetimi insanlar da konferans
salonlarnda verilen ateist eitimi takip etmek mecburiyetinde brakldlar.
Mill kltrn, gen Mslman aydnlarnn gelimesi zerindeki tesirini gevetmek
ve hatta ortadan kaldrmak iin Sovyetlerin kulland metotlardan biri de ekilce mill,
103
muhtevaca sosyalist bir kltr yaratmak parolasdr. Bu u demektir: Mill kltr, mill mzi
ile ilgiye dayanarak kendi bana gelime imknlarna yer vermemeli, Sovyet okullarnn
vermek istedii mill kltr muhtevas kaytsz artsz sosyalist, yani komnist ideolojisine
tabi bir kltr olmaldr. Sovyetler Birliinin Rus olmayan btn halklarn bu kltr yoluyla
birletirme abas, Stalinden sonraki devirde daha fazla kuvvet bulmutur. Bu da unu
gstermektedir ki, Sovyetler Birliindeki Mslman halklarn mill kltrlerini Ruslatrma
hareketi, Sovyetlerin sosyaliste kltr vcuda getirme iinde en nemli yeri igal etmitir.
Bu arada, uzun bir sre uygulanan bu szn ona ekilce mill olma esasnn, Sovyetletirme
meselesinin bir safhasn tekil ettiini gryoruz. Nitekim Sovyet Komnist Partisi,
programnda bu hususta unlar sylemektedir: Sosyalist milletler geliiminin tarih tecrbesi
gsteriyor ki mill ekiller donmu bir ekilde kalmamakta, eskimi ve yeni hayat artlar ile
tezat hlinde bulunan hususlardan kurtularak ekil deitirmekte, olgunlamakta ve
birbirlerine yaklamaktadrlar. Bylece btn Sovyet milletleri iin ortak enternasyonal bir
kltr geliimine olduka nem veren parti, bu gelimenin ileride karlkl olarak
zenginlemesine ve birbiriyle kaynamasna, bu iin enternasyonal temellerini salamlatrma
teebbslerine yardmda bulunmaktan ekinmeyecektir. Uzun sre bu tema, Sovyet neriyat
organlarnda ilenmitir. Buna gre denebilir ki Sovyetler, yakn gelecekte Sovyetler
Birliinde mill ekli de yani Rus olmayan milletlerin edeb eserlerini de ortadan
kaldracaklardr. Ksaca, kendi ana dilinde yazlm olan btn edeb eserler ortadan
kalkacaklar, demektir.
Fakat Sovyetler, btn zorlamalara ramen bu arzularna ulaamamlardr. Dilde ve
milliyette, Trk adnn yasak edildii Azerbaycan ve Trkistan Cumhuriyetlerinde,
mterek kltr adamlar zerine almalara hzla ynelindi. Azerbaycanda Dede Korkut,
Krgzlarda Manas ve Trkistandaki dier Trk Cumhuriyetlerinde Ali r Nev, Ulu Bey,
Ahmed Yesev ve Mahdum Kulu gibi ahsiyetlerin hayat ve eserleri zerinde saysz
aratrmalar yaplmaya baland. Sovyetlerdeki Trk aydnlarnn ve bilginlerinin bu cesurane
hareketi, ok gemeden, Trk Cumhuriyetlerinin banda bulunan yerli komnist idareciler
tarafnda da desteklenmee baland. Nitekim zbekistan Komnist Partisi bakan
Muhittinov, zbekistan aydnlar birinci kongresinde (Ekim 1956) yapt konumada
Trkistann geni kltr deerleri hakknda unlar sylyordu:
zbek halk kadm milletlerden biridir. Bu millet en iyi evlatlarnn ahsnda
dnyann bilim ve kltr hazinesine ok deerli eserler vermitir. Orta Asyann bilim ve
kltr alannda n kazanm Birun, bn-i Sn, Harezm, Farab, Ulu Bey ve bakalar
sadece Douda deil, dnyann baka lkelerinde de hret kazanmlardr. Orta Asya, beer
kltrnn gelimi olduu en kadm merkezlerinden biridir. Bu topraklarda kadm devletler
yaam, bugnk Orta Asya halklarnn atalar, Rusya, in, Hindistan, ran ve baka
milletlerin karlkl tesirleriyle gelimi ve kendi devirlerine gre ok yksek bir deer
tam bir kltr vcuda getirmilerdir. Bu dnce ve davranlar btn Trkistan
Cumhuriyetlerinde gelierek devam etmi, Sovyetlerin arzusu hilfna, Trkler, kltrlerinden
ve eski gemilerinden tam olarak koparlamamtr. Fakat takip edilen Sovyet siyasetinin
menfi izlerini Trk Cumhuriyetlerinin kltr tetkik edildiinde grmemek ve mahede
etmemek de mmkn deil.
104
Uygulamalar
Mehmet Sarayn Trk-Rus Mnasebetlerinin Analizi adl eserini okuyunuz.
105
Uygulama Sorular
Moskovann Trkleri Sovyetletirebilmek amacyla kltr alannda uyguladklar
politikay zetleyiniz.
106

Sovyet Sistemi kurulduktan sonra Sovyetler milletlerin haklarna saygl olduklarn
gstermek iin gayret sarf ettiler. Baka lkelerde toplanan Mslman Kongrelerine, szde
muhtar olan Trkistan Cumhuriyetlerinin de itirak edebileceklerini gstermek iin, kendi
adamlarn gndermeye baladlar. Bu tip kongreler iin kullandklar baz din adamlarn,
yardm ettikleri Msr ve Yemen gibi lkelerde eitiliyorlard. Bunlar vastasyla dier slam
lkelerine de almak istiyorlard. srail ile Arap lkeleri arasndaki mcadelede Amerika
Birleik Devletleri sraili bu lke ile rekabet eden Sovyet Rusya da slam lkelerini
destekledi. Baz slam lkelerinde nfuz sahibi oldular. Kafkasya ve Trkistandan baz
Mslman din adamlarn, bu slam lkelere gndererek gya Sovyetlerde de slamiyetin
serbest olduunu gstermek istiyordu. Karlkl yaplan bu ziyaretlerde, Sovyetlerden i
yzn grmekte glk eken lkeler yannda onlarn gstermelik hareketlerini fark edenler
ve eletirenler de oldu.
Bunun haricinde Sovyetler, neriyat yoluyla genie propaganda yapmakta idiler. Bu
yaynlarda Sovyet Mslmanlarnn serbeste dinlerini yaayabildikleri yazlmaktayd ve
sadece d lkelerde datlmaktayd.
Sovyetlerin slam politikas gerekte bambaka idi. slamiyet her hli ile yasaklanm
ve bask altna alnmt. Din aleyhtar pek ok yayn yaplmakta idi.
Sovyetler btn dnyay ve Trkleri aldatma yoluna yalnz bu inan yoluyla deil, dil,
kltr ve milliyet kavramlarn yok etme, tarihlerini tahrifle, devam etmektedirler. Sovyetlerin
Trkistanda takip ettikleri iskn ve koloni siyasetleri Trkler iin bir tehlike arz etmekle
beraber, din, dil, kltr ve mill tarihlerini yok etme, tahrif etme siyasetleri ondan daha byk
bir tehlike olarak grlmektedir. Sovyetler, Trkleri paralama, yok etme siyasetlerini uzun
vadeli bir planla yle uygulamaktayd.
Sovyetler, arlk dneminde baarl olamayan Nikolay lminskinin metodundan
Trkleri paralamada son derece istifade ettiler. Gaspral smail Bey (1851-1914) Trk
leheleri arasndaki farkllklar kaldrarak mterek bir dil yaratmaya alm ve bunda da
olduka baarl olmutu. lminski, tam bunun aksini gerekletirmek, yani Trk leheleri
arasndaki farkllklar oaltmak ve onlar ayr birer dil gibi kullanlmalarn salamak
istemiti. Bylece, Trkleri bl ve ynet taktii baarl olacakt.
Sovyet Cumhuriyetleri tekil edildikten sonra her Trk Cumhuriyetine kendi lehesini
ayr bir lisan gibi kullandrtmtr. Bylece Trkler arasndaki dil ve kltr birliini bozmak
istemilerdir.
Sovyetler ikinci olarak alfabeye el atmlardr. Btn Trk dnyasnda olduu gibi,
Trkistanda Trkler, Arap alfabesiyle okuyup yazyorlard. Trkler arasnda, bu harflerin
kullanlmamasn isteyenler de vard. Ruslar bundan istifade ederek 1924te hazrlattklar ve
1928de Trkler iin Rus Kril harfleriyle kark bir Latin harfleri sistemini uygulamaya
107
baladlar. Trk lehelerine uygulanan alfabelerin baz noktalarnda birbirinden farkl

olmasna da dikkat edilmiti.
Yaplmak istenen Trk lehelerini alfabe bakmndan da ayrmak, yeni yetiecek
nesillerin Arap harfleriyle yazlan kltr hazinelerinden kopmalarn salamaktr. Ama
Trkiyede Latin harfleri devrinin balamasndan sonra, kendi idarelerindeki Trklerle
Trkiye Trklerinin biraz farkl da olsa mterek alfabeye sahip olmalar Trkiyenin
Trkistanda ve Kafkaslarda nfuzunun hzla artmasna sebep olmu, bu ise, Rusyay son
derece tedirgin etmitir. Neticede Sovyetler, II. Dnya Harbinin balamas ile birlikte
Trklerin Latin alfabesini kullanmalarn yasaklam ve her Trk lehesi iin birbirinden
farkl Kril alfabesi uygulamay zorunlu olarak balatmtr.
Trk boylarnn kltr birliini ve birlik hissini yok etmek iin aralarndaki
farkllklar arttrarak her leheyi mstakil dil hline getirmek iin alan Sovyetler, Rusa
stlahlar ve baz teknik terimler de bu lehelere sokmulardr.
Ruslatrmada nemi dnlerek her seviyedeki okullarda Ruann mecburi olarak
retilmesine byk nem verilmitir. Sovyetlerin bu faaliyetleri, ok gemeden Trk
aydnlarn Trkeyi mdafaaya sevk etmitir. Trkeye sahip kanlar Pantrkist-Panturanist
damgalaryla tasfiye edilmilerdir.
Kltr alannda da Ruslatrma ve Sovyetletirme gayretleri grlmtr. Edebiyatta
mill ruhu aksettirecek eserler yasak edilmi ve Trk ivelerinde Sovyet ruhunda, proletarya
ve kolhoz edebiyat yaratlmas, konu olarak Byk Karde Rus milletinin Rus olmayan
milletlere, iyilik ve yardmlarnn ele alnmas ve byk nispette Rus ediplerinden yaplacak
tercmelerin yaynlanmas yoluna gidilmitir.
Bunlara ilaveten slam dini aleyhindeki faaliyetleriyle, Trkleri eski slam temele
dayanan kltr ananelerinden ayrarak Rus kltrnn tesirine daha kolay girebilecek hle
getirmek iin bir devaml neriyata girimilerdir.
Bununla da yetinmeyen Sovyetler, sistematik bir ekilde nce cami ve mescitleri
tahrip etmi, bu messeselere ait vakflarn emval ve mlklerini devletletirmi, din adam
yetitiren mektep ve medreseleri kapatm, ileri gelen Mslman din adamlarn kitlev
ekilde hapis ve srgn etmilerdir. Trkistan, Azerbaycan, Krm ve Tataristanda bulunan
pek ok cami kapatlm ya da yklmtr. Geri kalan az saydaki cami ise gstermelik olarak
ak tutulmutur. Fakat bu camilerin iine girip ibadet etmek mmkn olmamtr. Zira din
ibadetle birlikte din eitim de yasaklanmtr
Mill kltrn gen Mslman aydnlarnn gelimesi zerindeki tesirini gevetmek ve
hatta ortadan kaldrmak iin Sovyetlerin kulland metotlardan biri de ekilce mill,
muhtevaca sosyalist bir kltr yaratmak parolasdr. Bu u demektir: Mill kltr, mill mzi
ile ilgiye dayanarak kendi bana gelime imknlarna yer vermemeli, Sovyet okullarnn
vermek istedii mill kltr muhtevas kaytsz artsz sosyalist, yani komnist ideolojisine
108
tabi bir kltr olmaldr. Fakat Sovyetler, btn zorlamalara ramen bu arzularna
ulaamamlardr.
109
Blm Sorular
1)
Encmen-i Azad- Trkistan adl bir cemiyet kurarak
Mslmanlarn kurtarma kampanyas balatan grup aadakilerden hangisidir?
Trkistan
a) Msr Mslmanlar
b) Endonezya Mslmanlar
c) Suriye Mslmanlar
d) Malezya Mslmanlar
e) Rus Mslmanlar
2)
Sovyetler, ikinci bir propaganda yolu olarak neriyat yoluyla propaganda
yapyordu. Sanki Trkistan Mslmanlar, Sovyetlerdeki slam hayattan memnunlarm gibi
kitaplar ve dergiler, neretmeye baladlar.
Yaynlanan dergilerden hangisi buna rnektir?
a) htilal Mslmanlar
b) Sovyet Mslmanlar
c) Trk Sovyet Yurdu
d) Sovyet Mecmuas
e) Trk Komnist Mecmuas
3)
Trk lehelerini ayr birer dil gibi kullandrma mecburiyeti getirerek Trk dil
birliini paralama yntemini aadakilerden hangisi bulmutur?
a) Aleksandr Sergeyevi Dostoyevski
b) Lev Tolstoy
c) Vladimir Lenin
d) Nikolay lminski
e) ar II. Nikola
110
4)
Latin harfleri devrinin balamasndan sonra, kendi idarelerindeki Trklerle
Trkiye Trklerinin biraz farkl da olsa mterek alfabeye sahip olmalar Trkiyenin
Trkistanda ve Kafkaslarda nfuzunun hzla artmasna sebep olmu, bu ise, Rusyay son
derece tedirgin etmitir. Sovyetler, II. Dnya Harbinin balamas ile birlikte Trklerin Latin
alfabesini kullanmalarn yasaklamtr. Bu sebeple Sovyetlerin uygulad alfabe
a) Sod Alfabesi
b) Gktrk Alfabesi
c) Uygur Alfabesi
d) Arap Alfabesi
e) Kiril Alfabesi
5)
Sovyetler, btn zorlamalara ramen bu arzularna ulaamamlardr. Dilde ve
mterek kltr adamlar zerine almalara hzla baland. Aadakilerden hangisi bu ilim
adamlar arasnda saylmaz?
a) Dede Korkut
b) Ahmet Yesevi
c) Ali ir Nevai
d) Ulu Bey
e) bn Arabi
6)
Encmen-i Azad- Trkistan adl bir cemiyet kurarak Trkistan
Mslmanlarn kurtarma kampanyasn Endonezya Mslmanlar balatmtr. (D) - (Y)
7)
Sovyetler, ikinci bir propaganda yolu olarak neriyat yoluyla propaganda
yapyordu. Sanki Trkistan Mslmanlar, Sovyetlerdeki slam hayattan memnunlarm gibi
kitaplar ve dergiler, neretmeye baladlar. Trk Sovyet Yurdu mecmuas buna rnektir. (D)
- (Y)
8)
Trk lehelerini ayr birer dil gibi kullandrma mecburiyeti getirerek Trk dil
birliini paralama metodunu Vladimir Lenin bulmutur. (D) - (Y)
9)
Sovyetler, II. Dnya Harbinin balamas ile birlikte Trklerin Latin alfabesini
kullanmalarn yasaklamtr. Bu sebeple Sovyetlerin uygulad alfabe Kiril Alfabesidir.
(D) - (Y)
111
10)
Sovyetler, btn zorlamalara ramen bu arzularna ulaamamlardr. Dilde ve
mterek kltr adamlar zerine almalara hzla baland. bn Arabi bu ilim alanna
rnektir. (D) - (Y)
Cevaplar
1. b, 2. b, 3. d, 4. e, 5. e, 6. D,7. Y, 8. Y, 9. D, 10. Y
112
7. MLLYET DUYGUSUNU YOK ETME ALIMALARI
113

7.1. Rus Olmayan Milletlerin Tarih Gemilerini Tahrif Yolu
7.2. Trkistan Trklerinin Kltr Hayat ve Yetitirdikleri ahsiyetler
7.3. Trkistan Trklerinin Nfusu
114

1) Sovyetlerin Rus olmayan milletlerin tarih gemilerini tahrif yollarn biliyor
musunuz?
2) Trkistan Trklerinin yetitirdikleri nemli ahsiyetler kimlerdir?
3) Trkistan Trklerinin nfusu hakknda bilginiz var m?
115

Konu
Kazanm
Milliyet Duygusunu Yok

Etme almalar
Milliyet duygusunu yok

etme almalar hakknda
bilgi sahibi olur.
Kazanmn nasl elde

edilecei veya
gelitirilecei
Kronolojik dnme
ve yerinde kullanma
Gr gelitirme
aratrma
116
Anahtar Kavramlar
Bolevik htilali
Marksizm
Leninizm
117
Giri
Ruslar, Sovyet rejimini kurmadan nce de idareleri altndaki milletlerin milliyet
duygularn yok etmek ve onlar Ruslatrmak iin sistemli almalar yapan bir millettir.
Fakat Bolevik htilalinin Rus olmayan milletler tarafndan benimsenebilmesi iin bu rejimin
balangcnda olduka toleransl davranmlardr. Ne var ki Sovyet rejimini yerletirdikten ve
dier milletleri de kontrolleri altna aldktan sonra milliyet duygularn yok etmek iin
yeniden faaliyete gemilerdir. Sovyetler, bu ii nce nfus mbadeleleri ile halletmek
istemitir. Ekonomik kalknmay salamak iddiasyla, yzbinlerce Trk iisini Azerbaycan
ve Trkistandan alp Sovyetlerin dier blgelerine, yine yzbinlerce Rus ve Rus olmayan
baka milletleri, Azerbaycann ve Trkistann ekonomik ve endstri ynnden kalknmasn
salamak iin mtehasss iiler sfatyla bu lkelere gndermitir. Senelerce devam ettirilen
bu g hareketinin maksad, Rus olmayan milliyetleri bir potada kaynatrmak ve onlarn
milliyet duygularn yok etmekti. Zira byle kozmopolit insanlarn yaad blgelerde dil ve
eitim Rusa idi. Anayurdundan srlen, ana dilindeki okulunu ve kendi mill evresini
kaybeden bu insanlar ister istemez yabanc bir kltrn tesiri ile milliyetini kaybedip
Sovyetlemekteydiler.
Mill hisler ve milliyetilik hususlar Sovyetler Birlii Komnist Partisi programnda
yle yorumlanmaktadr: Milliyetilik dar kafallktr. Mesela baz kimselerin, mttefik
cumhuriyetler arasnda kadro mbadelesinin geniletilmesinin ilerici nemini kavrayp
deerlendirmelerine, nfusun enternasyonal bir terkibe doru derinletirme lzumunu
kavramalarna engel olmaktr. Sovyet milletleri arasnda kadro mbadelesi, bu milletler
arasnda kaynamay ve birbirlerine yardm salayacak en yksek ekillerden ve yollardan
biridir. Her trl mill zellik ve eilim belirtilerine yer yoktur ve olamaz da. 1961de
toplanan 22. Sovyetler Birlii Komnist Partisi Kongresinde Kruev, Sovyet siysetini yle
anlatyordu: Elbette mill ayrlklarn ortadan silinmesinden ikyeti olan kimselere de
rastlanmaktadr. Onlara cevabmz udur: Komnistler mill ayrlklar muhafaza etmeyecek
ve ebedletirmeyeceklerdir. Hatta mill kalntlarn en ufak belirtisinin bile kk tam bir
Bolevik uzlamazl ile kurutulacaktr.
Sovyetlerin milliyet duygusunu yok etmek iin devam ettirdikleri bu sistemli program
ve uygulamaya ramen, milliyet duygularnn btn canll ile yaadn grmekteyiz. Bu
ise, Sovyetlerin bu sahada istedikleri neticeyi alamadklarn gstermektedir.
118
7.1. Rus Olmayan Milletlerin Tarih Gemilerini Tahrif Yolu

Sovyetler, Bolevik Rejimini Rusyaya hkim kldktan sonra, Rus olmayan milletlere
devaml olarak u dnceleri telkine almlardr: Dier milletlerin Rusyaya veya
Sovyetler Birliine girileri, tarih bir zarurettir, mspet bir itir. Bu, milletler iin hayrl ve
faydaldr. Bu meyanda Sovyet propagandasnn btn vastalar, Azerbaycan ve Trkistan
Trklerine, Azerbaycann ve Trkistann Rusyaya ilhaknn igal ve emperyaliste harpler
neticesinde deil, gnll bir ekilde vuku bulduunu ispata gayret etmilerdir.
Sovyetler, bu sahada da hz tedricen artan bir program hazrlamlardr. 1929da
balayan Sovyet kampanyas, II. Dnya Harbinin sonuna kadar, yukarda zikredilen
grleri, Marksist-Leninist bir bak asyla devam ettirmilerdir. Bu arada, Marksizm ve
Leninizm grlerini benimsetebilmek iin, Trk Cumhuriyetlerine, biraz lml davranlm
ve bu Cumhuriyetlerin tarihileri nispeten kendi tarihlerini dile getirebilmilerdi. Fakat
Kruevin baa gemesinden sonra 1954te Takentte toplanan Sovyet Tarihileri
Konferansnda, zellikle Trklere, daha nce mill tarihleri ile ilgili yazdklar hususlar inkr
etmeleri istenmitir. Moskovann direktifi ile zbek Komnist Partisi Merkez Komitesi 1.
Sekreteri Reidov, tarihilere u hususlara dikkat etmelerini tavsiye etmitir:
Daha nceleri Rusyada esir durumunda yaam olan milletlerin mutluluu u ki,
onlar Ruslarla bir arada, Ruslarn kardee yardm sayesinde, dhi Lenin tarafndan izilmi
yol zerinde yrmlerdir... Komnist Partisi tarafndan ynetilen Rus milleti, lkemizin
btn halklarn tek bir karde aile hlinde birletiren bir kuvvet olmutur. Rus milleti, btn
Sovyetler Birlii halklarnn derin bir saygsn kazanmtr. Bunun iindir ki bu halklar, hakl
olarak onu aabey diye anyorlar. Reidov szne devamla, bilimsel eserlerde Panislamizm,
Pantrkizm, Cedidilik ve baka Burjuva Nasyonalizm ve ihtilal aleyhtar akmlarn irtica
mahiyetini meydana koymak gerektir demitir.
Sovyetler, yukardaki basknn neticesini yeterince alamam olacaklardr ki, 10 ciltlik
yeni bir Sovyetler Birlii Tarihi yazdrma karar almlardr. Direktiflerini Komnist
Partisinin hazrlad bu yeni tarih yazmnda u hususlara dikkat edilecekti: Eserde Rus
olmayan milletlerin tarihinden, bu milletlerin zel tarih gelimelerini aklayan ve bylece
evrelerinde mill dnce ve eilimlerin canlanmasna yarayacak materyallere yer
verilmeyecektir. Bu ok ciltli eserde tarih vakalar aydnlatlrken, balca, dikkat, gemite
Sovyet halklarn ayran noktalar zerinde deil, aksine bu milletleri Rus milletine
yaktran hususlar zerinde toplanacaktr. Rusya imparatorluunun szm ona ilericilii,
Rus milletinin mstesna tarih rol ve Rus olmayan milletlerin Rusyaya ilhaknn ilerici
mna ve nemi dncesi kuvvetli bir ekilde dile getirilecekti. Bu grler, aradan bir sene
getikten sonra, 18-21 Aralk 1962de Moskovada toplanan Sovyet tarihilerinin birlik
toplantsnda Sovyetler Birlii Komnist Partisi Sekreterlerinden ve ayn zamanda
akademisyen olan B.N. Ponomaryov tarafndan u ekilde yeniden tarihilere hatrlatld:
Sovyet tarihisi, geni tarih perspektifi hesaba katmaldr. Bu k altnda objektif
olarak kendi milletlerinin Rus milletiyle yaknlnn ve Rusya ile birlemelerinin olumlu
mnasn ortaya koymaya ve aklamaya alacak olan Sovyet Cumhuriyetleri tarihilerinin
119
bu gayretleri her trl yardma hak kazanm olacak ve bu yardm grecektir. Baz halklar
iin zamannda Rusya ile birlemek, dorudan doruya fizik imhadan kurtulmak iin yegne
yoldu. Ayr ayr cumhuriyetler tarihinin btn memleket tarihinin bir paras gibi
aydnlatlmas lazmdr.
Artk Orta Asya ve Kafkaslardaki Trk memleketlerinde kurulmu olan
Trkmenistan, zbekistan, Kazakistan, Krgzistan, Tacikistan ve Azerbaycan gibi Sovyet
Sosyalist Cumhuriyetlerinin tarihileri, yukardaki direktifler erevesinde memleketlerinin
Rusya tarafndan ilhak edilmelerinin onlarn ilerlemeleri iin iyi bir hadise olduunu, halkn
Rusyay ve Sovyet rejimini bir kurtarc olarak grp Rus ordularna kucak atklarn,
komnist rejimi altnda kardee altklarn ve kalknmalarnn daha da iyiye doru gittiini
ve nihayet Ruslarn Byk Birader o memleketlere gelip karde halklarn daha iyi
kalknmalar iin yardm ettiklerini, yazacaklar tarih kitaplarnda izah edeceklerdi.
Fakat neredilmi yerli ve yabanc bu kadar belgeyi yok farz edip de tarih yazmak,
stelik hakikatleri aksettirmeyen bir ekilde, nasl mmkn olacakt? Bu, Rus idaresinde
yaayan Rus olmayan milletlerin tarihileri iin muhakkak ki yaplmas son derece zor bir i
idi. Fakat insanlarn yaamak iin baka alternatifleri olmaynca byle ileri de yapmak
pekl mmkn idi. Nitekim yle de olmutur.
Ne var ki aradan yllar gemesine ramen Sovyetler, Rus olmayan milletlerle Ruslar
arasnda bir Sovyet kardelii yaratmaya muvaffak olamamlard. Gorbaevin baa
gemesinden sonra, 1986dan itibaren Sovyetler Birliinde balayan Glasnost ve Perestroyka
hareketleri ile bunun byle olmadn anlam bulunmaktayz. imdi, Rus olmayan her millet
kendi milliyetini, kltrn, dinini ve dilini aka savunabilmektedirler. Bu gelimeler, hem
Rus ve Sovyet idaresinde yaayan milletler ve hem de bu milletlere ait tarihiler iin son
derece mutlu bir hadise olmutur. te, bundan sonra, Sovyetler Birliinde yaayan ve Rus
olmayan milletlerin tarihi zerinde gerek aratrma bundan sonra balyor. Dileimiz, eskinin
hatal siyasetleri gizlemeden tarihilere, Sovyet Arivlerindeki belgeleri grme imknnn
verilmesidir.
Dier taraftan, Sovyet Birliindeki gelimeler neticesinde, hem Moskova hem de
birliin yeleri olan Trk Cumhuriyetleri ile kltrel ve ticari sahalarda kurulan iyi
mnasebetler son derece memnuniyet verici bir hadisedir. Bundan istifade ederek daha nce
siyasi sebeplerle koparlan kltr birliini yeniden salamak iin Azerbaycan, Trkmenistan,
zbekistan, Kazakistan, Krgzistan ve Tataristan ile kltrel ve ticari antlamalarn
imzalanmas, her eyden evvel kltr adna byk bir kazan olmutur. Herkesin kendi
lkesinde mutlu hayatn yaad ve fakat ayn milletin evlatlar olarak kltr birlii iinde
varlklarn devam ettiren bir Trk dnyas, Atatrkn de ruhunu d edecektir.
7.2. Trkistan
ahsiyetler
Trklerinin
Kltr
Hayat
ve
Yetitirdikleri
Trkistan Trkleri, zellikle zbekler ve Kazaklar, XVI. asrdan beri daima canl bir
kltr hayatna sahip olmulardr. Buhara bata olmak zere Semerkant, Takent ve Hve
120
ehirleri Orta Asya Trk-slam leminin birer kltr merkezleriydi. Ne var ki XV. ve XVI.
asrlarda Mr Ali r Neva, Ulu Bey, Hseyin Baykara ve Babr gibi byk ahsiyetlerin
nderliini yaptklar fikir ve bilim hayat XVII. ve XVIII. asrlarda duraklam ve sadece
slam bilimler zerinde -ok yetersiz olarak- allmt ki, onlarn da bnyelerinde zuhur
eden aksaklklar gittike bymt. Nitekim Buhara, Semerkant ve Hvedeki medreselerin
bu husustaki retim yetersizlii XVIII. asrn sonu ile XIX. asrn balarnda iyice anlalmaya
balamt. Trkistan kltr hayatndaki bu snk devrin ahsiyetleri de az olmutur. Bu
devrin en nemli air ve edipleri Mirza Abdlkadir Bidil, Hoca Nazarolu Gib Nazar-
imyan Hveyda ve han ah Baba Rahm Marabtr. Medreselerde eski ve yetersiz bir
uslle yrtlen eitim Mslman Trk halknn hayatna gerekli modern bilgileri sokamad
iin bu eitim sistemi onlarn iktisadi ynden de geri kalmalarna sebep olmutur.
Trkistandaki yetersiz kltr hayat, bilhassa Ruslarn Trkistana doru istilalarn
hzlandrdklar XIX. asrn ikinci yarsnda, canlanmaya balam ve hatta baz byk fikir
adamlarnn dahi yetimelerini salamtr.
Bunlarn iinde en mehurlar emseddin Mahdum ahin, Muhammed erif Can
Mahdum, Mirza Muhammed Abdalazm Sm Bostani, Mirza Hayt Sahba, Palvan Niyaz
Harezm, Muhammed Rza Erniyaz Bek-olu geh, Muhammed Yusuf Bek Bababek-olu
Bayan ve Muhammed Munis Mirab idiler. Edip air, gazeteci ve maarifi olan bu
ahsiyetlerin Trkistanda Trk kltrnn modern bir ekilde gelimesine byk emekleri
gemitir. Bunlarn yan sra temayz eden dier edip ve airler de unlardr: Mevlna Hac
Muhiddin Muhammed Rza Akhunolu Muhyiy, Muhammed Emin Mirza Hocaolu Mukm,
Zkir Can Halil Muhammed-olu Furkat, Ubeydullah Salih-olu Zavki ve Mevlna Nesbat.
Yukarda zikredilen dnr, edib ve airlerin gayretleriyle Trkistanda modern eitimle
alan 500 akn Usl-i Cedid (Yeni Metod) okullar alm ve bu okullarda genler iyi bir
eitim grmee balamtr. Yeni metod eitimin baaryla yrtlmesinde Mfti Mahmud
Hoca Behbud, Mnevver Kaar Abdrreid Hanolu, Mirza Abdul Vhid Munzim ve
Sadreddin Aynnin byk emekleri gemitir.
Bilhassa Krml smail Gaspralnn ncln yapt kltr alanndaki mill
uyann tesiriyle de baarl bir eitim hayat srdren Yeni Metot okullarndan Trkistan
Trklerinin yalnz kltr alannda deil, hrriyet ve istikll mcadelelerinde kalemleri ve
fikirleri ile byk roller oynayan fikir adamlar, edip ve airler yetimitir. Yeni Metod
okullarndan yetienlerin banda Musa Tamuhammed-olu Aybek, Hamid Alimcan,
Abdurrauf Ftrat, Kasm Tinistan, Mr Cakib Dovlet, Magcan Cumabay, Abdulhamid
Sleyman Yunus olpan, Manan Rmiz, Molla Hali Bay Mambet, Musa Bay ve Ahmed
Baytursun gibi pek ok vatanperver ir ve edipler bulunmaktadr.
7.3. Trkistan Trklerinin Nfusu

Rus istilasndan bu yana her sahada olduu gibi, Trkistan Trklerinin nfuslarnda da
byk deiiklikler olmutur. Trkler arasndaki en byk nfus dleri Rus istilas
yllarnda, 1916dan 1924e kadar devam eden mill istikll mcadeleleri srasnda ve
1930lar ile II. Dnya Harbi esnasnda olmutur.
121
Trkistan Trkleri arasndaki en byk ve belirgin nfus azal muhakkak ki Kazaklar

arasnda vuku bulandr. Kazaklarn nfusu 1926 saymna gre 3.628.000 idi. Normal olarak
nfusun artmas icap ederken Kazaklarn nfusu 1939 saymnda byk bir gerileme
kaydederek 3.099.000e dmtr. Bir milyondan fazla Kazak Trk ya ldrlm veya
srgne gnderilmi, bir ksm da ine kamak mecburiyetinde kalmtr. Bugn Sovyet
idarecileri, bu insanlarn akbetleri hakknda hl tatmin edici resm bir aklama
yapamamaktadrlar.
Kazak Trklerinden sonra Krml Tatar Trklerinin balarna gelenler Trkler
arasndaki nfus dnde ikinci elim vakay tekil etmektedir. II. Dnya Harbi esnasnda
Alman igal ordularna kar iyi savaamadklar iddiasyla on binlerce Krml Trk
katledilmi ve geriye kalan yzbinlerce kii de vatanlarndan zorla karlarak Kazakistann
kuzey-dousu ile Sibirya eteklerine srlmlerdir. II. Dnya Harbinde Rus olmayan dier
milletlere kar yaplan bu trl hakszlklar 1950 ve 1960larda dzeltilmeye balanrken
Krm Trklerinin durumu ile hi ilgilenilmemitir. 1960larn sonlarnda Sovyet
Anayasasnn kendilerine verdii haklara dayanarak Krm Trkleri vatanlar Krma
dnmek istemiler ise de bu istekleri reddedildii gibi, buna nayak olanlarn on binlercesi de
temerkz kamplarna srlmek suretiyle ar ikencelere tabi tutulmulardr ki bunlarn
mhim bir ksm hayatlarn kaybetmilerdir. Bugn Krm Trklerinin maruz kald gayr-i
insani durum beeriyetin yz karas bir dram olarak devam etmektedir.
Bugn Rus idaresinde ve bilhassa Trkistanda yaayan Trklerin (Trkmenler ve
Kuzey Azerbaycan Trkleri de dhil) nfuslar Sovyetlerin 1970 nfus saymlarna gre 40
milyon civarnda idi. 1970 saymna gre nfus art en yksek olan blgelerin banda Orta
Asya Trk memleketleri grlmektedir. Bu yksek art gz nne alnarak Sovyetlerin
1979da yaptklar yeni nfus saymnda da Trk nfusunun verilen rakamlardan daha yksek
olaca tahmin edilmiti. Fakat ilan edilen 1979 saym neticeleri bunun aksini gstermitir.
1970e nispetle 1979 saymnda byk bir duraklama olduu ve Trk nfusunun ancak 47
milyona ulaabildii belirtilmektedir. Sovyetler Birliinin dalmadan nce son nfus
rakamlarna gre Trklerin 1988de 50.000 civarnda olduu hesaplanmaktadr.
122
Uygulamalar
Sovyetlerin Rus olmayan milletlerin tarih gemilerini tahrif etmek amacyla
mracaat ettikleri yntemleri kategorize ediniz.
123
Uygulama Sorular
Sovyetlerin Rus olmayan milletlerin tarih gemilerini tahrif etmek amacyla
mracaat ettikleri yntemler nelerdir?
124

Ruslar, Sovyet rejimini kurmadan nce de idareleri altndaki milletlerin milliyet
Fakat Bolevik htilalinin Rus olmayan milletler tarafndan benimsenebilmesi iin bu rejimin
balangcnda olduka toleransl davranmlardr. Ne var ki Sovyet rejimini yerletirdikten ve
dier milletleri de kontrolleri altna aldktan sonra milliyet duygularn yok etmek iin
yeniden faaliyete gemilerdir. Sovyetler, bu ii nce nfus mbadeleleri ile halletmek
istemitir. Ekonomik kalknmay salamak iddiasyla yzbinlerce Trk iisini Azerbaycan ve
Trkistandan alp Sovyetlerin dier blgelerine, yine yzbinlerce Rus ve Rus olmayan baka
milletleri, Azerbaycann ve Trkistann ekonomik ve endstri ynnden kalknmasn
salamak iin mtehasss iiler sfatyla bu lkelere gndermitir. Senelerce devam ettirilen
bu g hareketinin maksad, Rus olmayan milliyetleri bir potada kaynatrmak ve onlarn
milliyet duygularn yok etmekti. Zira byle kozmopolit insanlarn yaad blgelerde dil ve
eitim Rusa idi. Anayurdundan srlen, ana dilindeki okulunu ve kendi mill evresini
kaybeden bu insanlar ister istemez yabanc bir kltrn tesiri ile milliyetini kaybedip
Sovyetlemekteydiler.
Sovyetler, bu sahada da hz kademeli olarak artan bir program hazrlamlardr.
1929da balayan Sovyet kampanyas, II. Dnya Harbinin sonuna kadar, yukarda zikredilen
grleri, Marksist-Leninist bir bak asyla devam ettirmilerdir. Bu arada, Marksizm ve
Leninizm grlerini benimsetebilmek iin, Trk Cumhuriyetlerine, biraz lml davranlm
ve bu Cumhuriyetlerin tarihileri nispeten kendi tarihlerini dile getirebilmilerdi. Fakat
Kruevin baa gemesinden sonra 1954te Takentte toplanan Sovyet Tarihileri
Konferansnda, zellikle Trklere, daha nce mill tarihleri ile ilgili yazdklar hususlar inkr
etmeleri istenmitir.
Sovyetler, 10 ciltlik yeni bir Sovyetler Birlii Tarihi yazdrma karar almlardr.
Direktiflerini Komnist Partisinin hazrlad bu yeni tarih yazmnda u hususlara dikkat
edilecekti: Eserde Rus olmayan milletlerin tarihinden, bu milletlerin zel tarih gelimelerini
aklayan ve bylece evrelerinde mill dnce ve eilimlerin canlanmasna yarayacak
materyallere yer verilmeyecektir. Bu ok ciltli eserde tarih vakalar aydnlatlrken, balca
dikkat, gemite Sovyet halklarn ayran noktalar zerinde deil, aksine bu milletleri Rus
milletine yaktran hususlar zerinde toplanacaktr.
Artk Orta Asya ve Kafkaslardaki Trk memleketlerinde kurulmu olan
Trkmenistan, zbekistan, Kazakistan, Krgzistan, Tacikistan ve Azerbaycan gibi Sovyet
Sosyalist Cumhuriyetlerinin tarihileri, yukardaki direktifler erevesinde memleketlerinin
Rusya tarafndan ilhak edilmelerinin onlarn ilerlemeleri iin iyi bir hadise olduunu, halkn
Rusyay ve Sovyet rejimini bir kurtarc olarak grp Rus ordularna kucak atklarn,
komnist rejim altnda kardee altklarn ve kalknmalarnn daha da iyiye doru gittiini
ve nihayet Ruslarn o memleketlere gelip karde halklarn daha iyi kalknmalar iin yardm
ettiklerini yazacaklar tarih kitaplarnda izah edeceklerdi.
125
Blm Sorular
1) Ruslar, Sovyet rejimini kurmadan nce de idareleri altndaki milletlerin milliyet
Bu sylem dorultusunda Ruslarn kendilerine bal milletlerin yerlerini deitirmek
suretiyle uyguladklar politika aadakilerden hangisidir?
a) Nfus Mbadeleleri
b) Kolonizasyon
c) Kukla dareler Kurma
d) Toplu Katliamlar
e) Medyatik Propaganda
2) Sovyet tarihisi, geni tarih perspektifi hesaba katmaldr. Bu k altnda
objektif olarak kendi milletlerinin Rus milletiyle yaknlnn ve Rusya ile birlemelerinin
olumlu mnasn ortaya koymaya ve aklamaya alacak olan Sovyet Cumhuriyetleri
tarihilerinin bu gayretleri her trl yardma hak kazanm olacak ve bu yardm grecektir.
Baz halklar iin zamannda Rusya ile birlemek, dorudan doruya fiziki imhadan kurtulmak
iin yegne yoldu. Ayr ayr cumhuriyetler tarihinin btn memleket tarihinin bir paras gibi
aydnlatlmas lazmdr.,
Yukarda geen metne dayanarak aadaki hangi eser vcuda getirilmitir?
a) Rus mparatorluu Tarihi
b) Sovyet Cumhuriyetleri Tarihi
c) Sovyetler Birlii Tarihi
d) Sosyalist Sosyal Cumhuriyetler Tarihi
e) Komnist Birlii Tarihi
126
3) Aadakilerden hangisi Trkistan corafyasnda bir ilim ehri olarak anlmaz?

a) Buhara
b) Semerkant
c) Takent
e) Badat
e) Hive
4) Trkistandaki yetersiz kltr hayat, bilhassa Ruslarn Trkistana doru
istilalarn hzlandrdklar XIX. asrn ikinci yarsnda, canlanmaya balam ve hatta baz
byk fikir adamlarnn dahi yetimelerini salamtr. Aadakilerden hangisi bu ilim
adamlarndan deildir?
a) Muhammed erif Can Mahdum
b) Mir Ali ir Neva
c) Muhammed Rza Erniyaz Bek-olu geh
d) Muhammed Munis Mirab
e) Zkir Can Halil Muhammed-olu Furkat
5) Trkistan Trklerinin nfus olarak en ok ulaabildii say aadakilerden
hangisidir?
a) 42 milyon
b) 47 milyon
c) 41 milyon
d) 50 milyon
e) 46 milyon
6) Ruslar, Sovyet rejimini kurmadan nce de idareleri altndaki milletlerin milliyet
duygularn yok etmek ve onlar Ruslatrmak iin hkimiyetlerindeki halklara toplu
katliamlar yapmtr. (D)-(Y)
7) Sosyalist Sosyal Cumhuriyetler Birlii tarihinin yazlmas iin 10 ciltlik Sovyetler
Birlii Tarihi vcuda getirilmitir. (D)-(Y)
8) Trkistan corafyasnda Badat bir ilim ehri olarak kurulmutur. (D)-(Y)
127
9) Trkistandaki yetersiz kltr hayat, bilhassa Ruslarn Trkistana doru

istilalarn hzlandrdklar XIX. asrn ikinci yarsnda, canlanmaya balam ve hatta baz
byk fikir adamlarnn dahi yetimelerini salamtr. Mir Ali ir Neva eserleri ile bunu
meydana koymutur. (D)-(Y)
10) Trkistan Trklerinin nfus olarak tarih ierisinde nfus deimeleri olmutur.
Sovyetler Birliindeki Trklerin 1988deki nfusu 50 milyon olarak tahmin edilmektedir.
(D)-(Y)
Cevaplar
1. a, 2. c, 3. d, 4. b, 5. d, 6. Y, 7. D, 8. Y, 9. Y, 10. D
128
8. XVI. ASIRDAN RUS STLASINA KADAR TRKMEN TARH VE

RUS STLASINA KARI TRKMENLERN MUKAVEMET
129

8.1. XVI. Asrdan Rus stilasna Kadar Trkmen Tarihi
8.2. Rus stilasna Kar Trkmenlerin Mukavemeti
130

1)
XIX. yzylda Trkmenler hangi devletlerin istilalarna maruz kalmlardr?
2)
Rus istilasna kar mukavemet edebilmek amacyla Trkmenler neler
yapmlardr?
3)
ngilizler, Trkistanla hangi dnemde ve neden ilgilenmeye balamlardr?
131

Konu
Kazanm
Kazanmn
nasl
elde
edilecei
veya
gelitirilecei
XVI. Asrdan Rus stilasna XVI. asrdan Rus istilasna Sebep sonu ilikisi kurma
Kadar Trkmen Tarihi Ve kadar Trkmen tarihi ve Rus
Rus
stilsna
Kar istilasna kar Trkmenlerin Kronolojik dnme
Trkmenlerin Mukavemeti
mukavemeti hakknda bilgi
sahibi olur.
ve yerinde kullanma
Gr gelitirme
aratrma
132
Anahtar Kavramlar
Hazar tesi Vilyeti (Zakaspiskaya Oblast) (Hazar tesi Blgesi) Valilii
Tercman- Hakikat gazetesi
133
Giri
Trkmenler, XI. asrda Seluk ailesinin nderliinde Ouzlarn batya kaymasndan
sonra onlarn geride braktklar boylardan ibaret bir Trk topluluudur. XIII. asrdaki Mool
istilasndan sonra olduka zayflam olan bu Trkmen boylar, Hazarn kuzeydousunda
Manglak (Min-Klak)da, Mverannehirde ve Horasanda hayatlarn devam
ettirmilerdir.
134
8.1. XVI. Asrdan Rus stilasna Kadar Trkmen Tarihi

Mverannehir ve Horasanda kalan Trkmenler dier Trk boylar (zbek-Kazak,
Krgz ve Karakalpak) ile birlikte nce Mool ve sonra da Timurlular hkimiyetinde
varlklarn devam ettirirlerken Manglak blgesindeki Trkmenler, o havalinin asker istila
yollar zerinde olmamasndan istifade ederek, XVII. asrn ortalarna kadar rahat mstakil bir
hayat yaamlardr. Fakat 1639 ve 1700 yllarnda, bilhassa Kazaklara indirdikleri darbe ile
Orta Asyann Rus istilasna almasna sebep olan Mool asll Kalmuklarn hcumlarna
uramlardr. Manglak blgesinde yaayan o devir Trkmen boylarnn en by ve en
kuvvetlisi olan ve Salur boyundan gelen Teke Trkmenleri bir zamanlar Turul ve ar
kardelerin rakiplerinden korunmak iin emin bir snak olarak seip kullandklar KopetDa blgesine ekildiler. Orada Yamud, mrali ve dier Trkmen boylar ile- bazen kavgalbirlikte yaayarak daha da kuvvetlendiler. Bu Trkmen boylar bir mddet, Trkmen-zbek
koalisyonunun ayakta tuttuu Hve Hanlna vergi ile balandktan sonra, randa hkimiyeti
eline geirmi olan Afar Trkmen beylerinden Ndir Kulu Han (Ndir ah)n Orta Asya
Hanlklarn geici olarak istila ettii devrelerde de onun hkimiyetini kabul etmilerdir.
Ndir ahdan sonra bir mddet ranllar ile Hvelilerin bask ve hcumlarna mruz
kalan Trkmenler, 1835ten itibaren Merv blgesine doru yaylmaya baladlar. Bu devirde
Trkmenler, Oraz Han nderliinde Heri-Rud (bilahare Tecend Derya) nehri kenarnda
Tecend Kalesini -veya Oraz Kalesini- ina ederek tam bir genileme siyasetine baladlar.
Fakat bu hareketleri esnasnda 1845te ranllarn ve bir mddet sonra da Hibelilerin ni
hcumlarna mruz kaldlar. Bir anda iki dman arasnda kalan Trkmenler, 1855te bizzat
Hve hkmdar Muhammed Emin Hann kumandasndaki kuvvetli bir Hve ordusunun
hcumuna uradlar. Fakat Trkmenler, hem Hve ordusunu yenmeyi, hem de Muhammed
Emini ldrmeyi baarmlardr. Bir mddet sonra Muhammed Eminin halefi Abdullah Han
yeni bir Hve ordusu ile Trkmenler zerine hcum etmi ise de Trkmenler bu orduyu da
malup etmeye muvaffak olmulardr. Bu zaferlerden sonra Hve Hanlnn hkimiyetinden
kurtulan Trkmenler mstakil bir hayat yaamaya balamlardr.
Ne var ki Trkmenistan zerinde hak iddia eden ranllarn yeni bir hcumlar
Trkmenleri olduka mkl duruma drmtr. 1856da kuvvetli bir ran ordusunun
saldrsna urayan Trkmenler ar telefat vermilerdir. Trkmenler, yedikleri ar darbenin
tesirinden kurtulmaya alrlarken, kazandklar zaferden marurlua kaplan ranllarn yeni
bir hcumuna mruz kaldlar. 1860ta Hamza Mirza kumandasnda 33 topla mcehhez 30.000
kiilik bir ran ordusu Trkmen topraklarnda ilerlemeye balad. Bu tehlikeden kurtulmak
isteyen Trkmenler sulh iin her trl istei kabul etmeye hazr olduklarn bildirmelerine
ramen, zaferden gayet emin marur ran kumandan Hamza Mirza, btn teklifleri reddetti.
Bu srada Trkmenleri idare eden tecrbeli Kuid Han, dier Trkmen boylarndan yardm
isteyerek zaman kazanmak iin Kara-Kum lne ekildi. Btn kuvvetlerini bir araya
getirdikten ve ikmal yollarn kestikten sonra ran ordusuna hcum eden Kuid Han,
dmann byk bir malubiyete uratt. Yars yok olan ran ordusu btn toplar ve
mhimmat ile Trkmenlere esir dt. Bylece, Trkmenler, 1855te Hvelilere ve 1860ta
da ranllara kar kazandklar bu kati zaferlerden sonra istiklllerine tam manasyla
135
kavumu oldular. Bundan sonra Kuid Han, istikllini ilan ettii halknn refah iin
almalara balad. Kurduu barajlar ve atrd kanallarla Trkmen topraklarn mmbit bir
hle getirdi.
1860taki byk malubiyetlerinden sonra ranllar bir mddet Trkmenlere hcum
etme cesaretini gsterememiler ise de bilahare Horasann kuzeyindeki ve Hazar denizi
kylarndaki Trkmenleri tekrar rahatsz etmeye balamlar ve bilhassa stratejik nemi
byk olan Kara-Kaleye birka defa hcum etmilerdir. Bir baar elde edememelerine
ramen ranllar, inatla Trkmen topraklarna bu havaliden bilhassa Ruslarn Orta Asyaya
doru istilalarn hzlandrdklar devirlerde devam ettirerek Trkmenlere olduka byk
zararlar vermilerdir.
8.2. Rus stilasna Kar Trkmenlerin Mukavemeti

Trkmenler ile Ruslar arasndaki ilk mnasebet, XIX. asrn ilk yarsnda, daha nce
Kazan, Astrahan, Basknlar lkesi ile Kazakistan kontrollerine alm olan Ruslarn,
ranllara karsa kazandklar baarlar neticesinde Hazar denizindeki Auradada bir s
kurmalarndan sonra balamtr.
Krm Harbinin patlak vermesi ile bu havalideki Rus faaliyetleri geici olarak durmu
ise de 1859da Hazarn dou sahillerindeki Balkan Krfezinde bir kale kurmalarndan sonra
Ruslar, Trkmenlere kar asker seferlere balamlar ve pek ok Trkmen yerleme
merkezini tahrip etmilerdir. Esas Trkmen kuvvetleri douda Hve ve ran hcumlarn
nlemeye altklar iin bu Rus tecavzne kar gerekli mukavemet gsterilememitir. Bir
mddet sonra Ruslar da Hokand ve Buharay hkimiyetlerine almak istedikleri iin,
Trkmenlere kar hasmne hareketlerine ara vermek ihtiyacn duymulardr. Fakat Ruslar,
1869 sonbaharnda, Hokand ve Buharay hkimiyetleri altna alr almaz, Trkmenlere kar
Hazar kysnda Kzl-Su (Krasnovodosk)da Kafkaslardan getirdikleri kuvvetlerle anszn
hcuma getiler. Kopet-Da stratejik mevkiine doru uzanan yol zerindeki Ta-Avrat ile
Molla Kara kaleleri, Rus kuvvetleri tarafndan igal edildi. Bat Trkmenistan idare etmekte
olan Nur Verdi Han ile Tkma Serdar kumandasndaki bir ksm Trkmen kuvvetleri Ruslar
buralardan atmak iin yaptklar hcumlarda, Ruslarn teknik ve ate gc stnlnden
dolay, bir netice alamadlar. Ruslar, getirdikleri yeni takviye kuvvetleri ile Hazarn btn
dou kylarn birer birer zapt edip Trkmenlere ait ne varsa yama etmilerdir. Ertesi sene,
1872de, Albay Markozov kumandasndaki Rus kuvvetleri Hazar kylarndan Hveye doru
giden yol zerindeki btn Trkmen kale ve kylerini yakp ykarak 1873 ilkbaharnda
yapacaklar Hve seferi iin btn hazrlklarn tamamladlar.
Ruslarn, Orta Asyada hzla ilerleyerek Hokand ve Buhara Hanlklarn istila etmeleri
ve Hazarn dou kylarn da alarak Hve zerine yrmek iin hazr hle gelmeleri
Trkmenleri ve Hvelileri byk bir telaa sevk etmitir. Bilhassa Buharann Rus igaline
dmemesi iin Trkmenler byk gayret sarf etmiler ve hatta Buharaya yardmc
gndermek istemiler ise de bir netice alamamlard. leride Trkmenleri Ruslara kar
ynetecek olan Nur Verdi Han, tehlikenin bykln idrak ederek Hveye gitmi ve Han
Seyyid Muhammed Rahm ile grerek Rus ilerleyiine kar birlikte hareketi
136
kararlatrmlardr. Ne var ki Hve Hannn Rus ilerleyiini durdurmak iin yapt btn
teebbsler neticesiz kalm ve 1873 baharnda Hve, Rus kuvvetleri tarafndan istila
edilmitir.
Hvenin Rus igaline uramasndan sonra, biz, Ruslarn memleketine hibir zaman
saldrmadk, onlar bizim memleketimize niin saldryorlar diye bu saldr sebebini
renmek isteyen ve esasnda Hve Hanln ayakta tutan yegne kuvvet olan Yamud
Trkmenlerinin Ruslar tarafndan barbarca katledilmeleri, Trkmenler zerine tam bir ok
tesiri yapmtr. Bu olaydan sonra Trkmenler, srann artk kendilerine geldiini anlamaya
balamlardr. Nitekim ertesi sene (1874) Ruslar, Kafkas asker valiliine bal olarak Hazar
tesi Valilii (Zakaspiskaya Oblast)ni kurduklarn ilan ederek Trkmenistan igal etmek
niyetinde olduklarn gstermilerdir.
Hazar tesi Valiliine getirilen General Lomakinin takip ettii kurnaz politika
sonunda baz Trkmen Beyleri Rus hkimiyetini kabul etmeye meyledince, Kuid Han ile
Nur Verdi Han bata olmak zere Trkmen liderlere acil tedbirler almaya mecbur
kalmlardr. Alnan tedbirlerin banda Trkmen boylarnn Ruslarla her trl temaslarnn
men edilmesi geliyordu. Trkmen liderlerinin bu karar zerine Lomakin, tekrar ilerlemeye
balam ve byk bir mukavemet grmeyince de Kafkaslardaki ordu kumandan arn
kardei Prens Mihaele mracaat ederek Trkmen meselesini tam olarak halletmek iin izin
istemitir. Fakat arn kardei yaklamakta olan 1877-1878 Osmanl-Rus Harbini dnerek
bu istei imdilik yerine getirmemitir. Buna ramen General Lomakin, emrindeki kuvvetlerle
Gk-Tepeye giden yol zerindeki Kzl-Avrat kalesine kadar ilerlemi ise de Trkmenlerin
buralar boaltp geri ekilmeleri zerine bir netice alamadan geri dnmtr. Trk-Rus
Harbinin patlak vermesi zerine Ruslar, Trkmenistandaki kuvvetlerinin byk bir ksmn
Kafkaslara ekmek mecburiyetinde kalmlar ve bu vesileyle de Trkmenler ile Ruslar
arasnda geici bir sulh devri balamtr.
Bu arada, Ruslarn geri geleceini iyi bilen Kuid Han ile Nur Verdi Han, bir taraftan
Afganistana eliler yollayp yardm salamaya alrlarken, dier taraftan da Ruslara kar
memleketlerini mdafaa etmek iin gerekli hazrlklar yapmaya ve ayn zamanda
stanbuldaki karndalarnn Moskoflarla harplerinin neticesini merak ve heyecanla
beklemeye balamlard. 1877-1878 harbinin Trkiye aleyhine sonulanmas Trkmenlerin
morallerini olduka bozmu ve hatta baz beyler, Beyaz arn ordularna slamboldaki
karndalarmz top ve tfenkleri varken mukavemet edemedikten sonra biz nasl kar
koyarz diye mitsizliklerini ifade edip, Ruslarla iyi bir antlama yaparak onlarn
hkimiyetini kabul etmeyi teklif etmilerdir.
Bu srada Kuid Hann vefat Trkmenler arasnda tam bir kararszlk havas yaratm
ise de o zamana kadar Bat Trkmenistan (Ahal) ynetmekte olan Nur Verdi Hann
Trkmen Cumhuriyetinin bana getirilmesi, bu kararsz ve mitsiz havay yok etmitir.
Trkmen parlamentosunun yapt fevkalde toplant sonunda, bata Nur Verdi Han olmak
zere, btn Trkmen ileri gelenleri kl-ve Kuran zerine yemin ederek memleketlerini son
damla kanlarna kadar mdafaaya karar vermilerdir. Bunun arkasndan toplanan Harp
137
Meclisinde, memleketin btn kalelerinin tahkim edilip kuvvetlendirilmesi kararlatrld.

ayet balangta Rus hcumlarna kar koyamazlarsa Kopet-Da eteklerindeki Gk-Tepe
kalesine kadar olan yerleri yakp-ykarak boaltacaklar ve kendilerini, ok iyi tahkim ettikleri,
Gk-Tepede mdafaaya ekileceklerdi.
Trkmenler, vatanlarn bu ekilde mdafaaya hazrlanrken, 1879 baharnda, arlk
Rusyas, Trkmenistan istila edecek Rus kuvvetleri komutanlna, Kafkaslardaki
Mslman ahaliye kar sert tutumuyla nam salm olan, Ermeni asll General .D. Lazaryevi
atad. General Lazaryev, btn ihtiyalar karlanm 19.000 kiilik kuvvetinin banda Hazar
Denizinin dousundan Trkmenistan ilerine doru ilerlerken lm, yerine geen yardmcs
General Lomakin ise ileri harekta devam etmitir.
Dier taraftan Ruslar, Trkmenistann batsndan bu istilaya balarken, douda
Hokand, Buhara ve Hveyi Trkistan Umum Valilii ad altnda birletirip idaresine
verdikleri General Kaufmana, zaruret hlinde, doudan Merv zerine yryebilmesi iin
hazrlkl olmas emrini vermilerdi. Byle bir ihtimal gz nnde bulunduran Nur Verdi Han,
Mervde kalm, maiyetine iyi bir kumanda heyeti verdii olu Berdi Murad Han batdan
gelebilecek Rus istila kuvvetlerine kar koymak zere Trkmen kuvvetlerinin
kumandanlna tayin etmiti. Berdi Murad Han gen yana ramen Ruslara kar
kahramanca arpm, onlar durduramayacan anlaynca da babasnn verdii direktif
gereince dier kaleleri boaltarak Gk-Tepeye ekilmi ve orada dmana kar sava
kabul etmiti.
Haziran 1879da ileri harekta geen Ruslar, Hazardan itibaren boaltlan veya
boaltlamayan btn Trkmen ky ve kalelerini alarak Austos sonlarnda Gk-Tepe
yaknlarndaki Bendesen kalesini de ele geirdiler. 31 Austosta General Lomakinin
bakanlnda toplanan Harp Meclisi ile Rus subaylar, Gk-Tepeye yaplacak taarruzun
planlarn son bir defa gzden geirerek Trkmenlere kati bir darbe indirilmesini
kararlatrdlar.
Ruslar, 9 Eyll 1879da, topu atei ile hcumu balattlar. Faslasz saatlerce devam
eden bombardmann verdii can ve mal kayb ok korkuntu. Bu ldrc top ateinden
canlarn kurtarmak isteyen kadnlarla ocuklarn kaleden kamalarna ise Rus svarileri mni
oluyorlard. Nihayet durumu kendileri iin msait gren General Lomakin, umum bir taarruz
emri verdi. Berdi Murad Han ve arkadalar da bu an bekliyorlard. Zira memleketleri istila
edilmeye balanldndan beri dmann silah stnl yznden gs gse merte
savamak frsatn bulamadklarndan Rus silahlar karsnda byk telefat veriyorlard.
Ruslarn hcuma gemesi zerine kanal ilerinde ve siperler arkasnda gizlendikleri
yerlerinden ileri frlayan Trkmenler, Ruslarla amansz bir mcadeleye baladlar. Sava
birdenbire Ruslar aleyhine dnmt. Kamakta olan dman askerlerinin banda kovalayan
Berdi Murad Hann atlan bir top mermisi ile parampara olmas tam bir Trkmen zaferine
mni oldu. Zira liderlerinin lm bir an da olsa Trkmenleri duraklatm, bu ise Ruslarn
toparlanp topu ve mitralyz ateine balamalarn salamtr. Neticede Ruslar byk bir
hezimetten kurtulmulardr. O geceyi byk bir korku iinde geiren Ruslar ertesi sabah tam
138
bir bozgun hlinde ekilmeye balamlardr. Trkmenler o kadar ok zayiat verip perian
olmulardr ki, Ruslarn bu bozgun hllerinden istifade dahi edememilerdir. Ruslar istila
ettikleri btn Trkmen topraklarn terk ederek Hazar kylarna kadar ekilmilerdir.
Gk-Tepedeki bu Trkmen baars Ruslarn o ana kadar Orta Asyadaki yenilmezlik
vasflarn ykm, Rusyada, Trkistanda, Avrupa bakentlerinde ve stanbulda byk
akisler uyandrmtr. Gerek Rusyada ve gerek Avrupa bakentlerinde bu olay tam bir Rus
yenilgisi olarak kabul edilirken, slam lkelerinde de bir zafer sevinci yaratm, stanbuldaki
Tercman- Hakikat gazetesi Trkmen zaferini kutlayan yazlar yazmtr.
Bu arada, Mervden Gk-Tepeye olu Berdi Murad Hann naam almaa gelen Nur
Verdi Han; halk tarafndan byk bir cokunlukla karlanmtr. Ruslarn tekrar geleceini
iyi bildii iin Nur Verdi, Izgentte toplad bir Harp Meclisinde btn kalelerin derhal
tamir ve takviyesi kararn aldrrken, rann Bujnurd Valisi Yar Muhammed Hana yazd
mektupta Trkmen grn yle izah ediyordu: ayet Ruslar tekrar memleketimize hcum
ederlerse, son damla kanmza kadar kendimizi mdafaa edeceiz. Zira Trkmenler ile
Ruslarn tadklar kanlar ayrdr, iki milletin bir arada yaamas ve i birlii yapmas tam
mnasyla imknszdr. Bu ekilde Trkmenler vatanlarn yeniden mdafaaya
hazrlanrlarken Rusyadan da beklenen haberler gelmeye balad.
Gk-Tepe malubiyeti Rusyada, bilhassa bakent Petersburgda, byk tepkilere ve
fkelere yol am, bir sene aradan sonra Trkmenistann istilasna yeniden ve daha cidd
hazrlklar yaplarak karar verilmitir. Malubiyetin msebbibi olarak grlp vazifesinden
azledilen General Lomakinin yerine General Tergukasov getirilmitir. Fakat bir mddet
sonra o da azledilerek Trkmenistan igal edecek kuvvetlerin banda, 1877-1878 Trk-Rus
Harbinde Plevnede Osman Paaya kar inatla savaan ve o zaman iin Rusyann en byk
komutanlarndan biri addedilen General M.D. Skobelev komutan tayin edilmitir.
Ruslar u iki sebepten Trkmenistann istilasn zaruri gryorlard: 1- Mstakil bir
Trkmenistann varl Orta Asya Hanlklarnn istikll arzularn daima kamlayan bir
unsur olarak grlyordu. 2- Kafkaslar Hazar stnden Orta Asyaya balayan ticari ve
stratejik yolun Trkmen topraklarndan gemesi bu lkenin Ruslar tarafndan kontroln icap
ediyordu. Bylece Ruslar, btn Trkistan lkelerine sahip olmay planlyorlard.
1880-1881 yllarndaki yeni sefer iin tartmasz her trl imknn kendisine verildii
General Skobelev, ilk i olarak nce maneviyat bozulan eski birlikleri Kafkaslardan
yenileriyle deitirmek oldu. Mhimmat ve yiyecek ulam iin Hazarn dousundan GkTepeye doru uzanan bir de demiryolu yapmna balad. Nisan 1880de btn hazrlklarn
tamamlayan General Skobelev, Hazar geerek Trkmen topraklarn a girdi.
Bu arada, yaklamakta olan Rus istilasna kar vatann mdafaa iin memleketin bir
ucundan dier ucuna ylmadan koturan Nur Verdi Hann 5 Mays 1880de aniden
hastalanarak lmesi Trkmenler zerinde tam bir ok tesiri yapt. Fakat kendilerini abuk
toplayan Trkmenler Nur Verdi Hann kk olu Mahtumkuluyu Han seip Tkma Serdar
139
ile birlikte kiilik bir danmanlar heyeti tayin ederek mdafaa hazrlklarna enerjik bir
ekilde devam ettiler.
Hazrlklarnn byk bir ksmn tamamlayan Skobelev, Haziran balarnda emin bir
ekilde Trkmen topraklarnda ilerlemeye balad. Bu Rus ilerleyiine Tkma Serdar
kumandasndaki Trkmen svari kuvvetleri iddetle ve kahramanca kar koymaya
almlar ise de dmann stn ate gc istedikleri neticeyi almalarna mni olmu,
1879da yaptklar gibi, adm adm geri ekilerek esas sava Gk-Tepede yapmaya karar
vermilerdir. 1879 malubiyetinin intikamyla hareket eden Skobelev, Gk-Tepeye kadar
btn Trkmen kylerini ve kalelerini yakp ykarak ve kaamayan ahaliyi de insafszca
katlederek Ekim balarnda Bamiye geldi. Aralk sonuna kadar Trkistandan takviye
birlikleri olan Skobelev, hazrlklarnn son safhasn da tamamlam oldu.
Rus igal kuvvetleri komutan General Skobelev, 31 Aralkta nerettii bir emirname
ile savaa hazr olunmasn bildirmi ve sonra da askerlerine yle hitap etmitir: ...Dman
elimizdeki mkemmel silahlarla ve disiplinimizle yeneceiz... Mitralyz ve topu ateiyle
Trkmenleri yok edeceiz.... Ruslar, 1 Ocak 1881de Gk-Tepenin btn yollarna hkim
olan Yengi Kaleye iki kol hlinde hcum ederek bu mhim mevkiyi ok az bir zayiatla zapt
ettiler. Yengi Kalenin dmesinden sonra Trkmenler Gk-Tepeye her an Rus hcumunu
beklediler ise de kaleyi iyice kuatp top atei ve maynla almak fikrinde olan Rus komutan
beklenen hcumu geciktirdi.
Ruslar, 4 Ocaktan itibaren yer altndan kazdklar kanallarla mayn deme iine
baladlar. Bu arada Skobelev kuatma kuvvetlerinin sa cenah komutanln Albay
Kropatkine, sol cenah komutanln da Albay Kozelkova verdi. Kale duvarlarna kadar
kanallar ap duvarlar altna mayn deme vazifesini de Albay Rutkovskiye verdi. Rus
generali bundan sonra mayn almalarndan Trkmenlerin dikkatlerini baka taraflara
ekmek iin onlarn tek ricat yolu olan Akabad yoluna General Petrusevi komutasnda bir
birlik gnderdi. Petrusevi komutanlndaki bu Rus birlii ate mevziine yaklar yaklamaz
Trkmenler atele mukabele ettiler. Messir Trkmen atei karsnda bocalayan Rus
askerleri kendilerini Gk-Tepenin Akabad cihetindeki duvarlar dibine g attlar. Bunu
gren Rus komutanl hemen takviye birlikleri gndererek Trkmenleri topu ateine
tuttular. Fakat bu ldrc dman ateinden ylmayan Trkmenler yeniden taarruza geerek
Ruslar pskrtmeyi baardlar.
Bu hcumla Skobelev, Trkmenlerin dikkatlerini kuatma hazrlklarndan
uzaklatrmt. 5 ve 6 Ocakda da devam eden kuatma hazrlklarn 7 Ocakda,
tamamlaynca, Ruslar, bunu top ateiyle kutladlar. Akabad istikmetinde yeni bir gsteri
yaptrarak Trkmenleri oyalayan Skobelev, ikinci mayn yatan genilettirecek olan kanal
da tamamlatt.
Dier taraftan Trkmenler, Tkma Serdar ve Mahdum Kulu Han nderliinde bu Rus
maynlarndan bihaber, dmann 1879da olduu gibi tekrar Gk-Tepeye hcumlarn
bekliyorlar ve onlarla kyasya vurumay mit ediyorlard. Fakat beklediklerinin
gereklememesi onlar byk bir aknla sevk etti. Trkmenlerin tek ans olan dmanla
140
gs gse arpma imkn tahakkuk etmeyecee benziyordu. ok ge de olsa Ruslarn

mayn deme ve dier kuatma taktiklerinin farkna varmlar idi. 9 Ocak akam Ruslar yine
almaya baladlar. Buna gre Trkmenler, Tkma Serdar kumandasnda ani bir baskn
yaparak mayn kazmakta olan Rus birliklerini perian ettikleri gibi, o kanad kontrol etmekte
olan Kuropatkinin birliklerine de byk zayiatlar verdirmilerdir. Bu baskn esnasnda bir
Rus alay sancann Trkmenlerin eline gemesi Ruslarn maneviyatn olduka bozmutur.
aknlk ve kzgnlk iine den General Skobelev, bu Trkmen basksna mutlaka bir cevap
verilmesi ve askerinin maneviyatnn dzeltilmesi iin harekete geti. Albay Kuropatkin
kumandasndaki birliklere emrederek ne pahasna olursa olsun kar basknda baarl
olmalarn istemi ve kalenin gney-dou ksmna hcum ettirmitir. Kesif bir topu ateinden
sonra yaplan bir hcumla Trkmenlere ar zayiat verdirilerek tatmin olunmutur.
Fakat. Ruslarn bu gvde gsterisi Trkmenleri yldramamtr. Nitekim Rus topu
ateine ramen Trkmenler, 11 Ocak gecesi bu sefer dmann sol cenahna byk bir baskn
yapmlardr. Ruslara byk kayplar verdiren Trkmenler bir top ile yzlerce tfek ve birok
cephaneyi de ele geirmeye muvaffak olmulardr. Fakat inat Rus komutan yeni bir hcum
yaptrarak kararghn biraz daha Gk-Tepe surlarna yaklatrr. 16 Ocakta Trkmenler yeni
bir baskn dzenlemiler ise de Ruslar byle bir hcum iin hazrlkl olduklarndan
Trkmenler topu ve mitralyz ateinden byk zayiat vererek geri ekilmek mecburiyetinde
kalmlardr.
18-23 Ocak 1881 arasnda Gk-Tepe surlar altna maynlar yerletiren Ruslar 24
Ocakta Skobelevin emri ile genel taarruza geerler. Ayn zamanda bir ksm svari
kuvvetlerini gndererek Akabad cihetine Trkmenlerin geri ekilme yollarn da kapatrlar.
Btn ihtiyat kuvvetlerinin de katld bu genel taarruza byk bir topu ateiyle balar.
leye kadar devam eden Rus hcumu le vakti yavalatlp, birlikler Skobelevin emri ile
dzenli bir ekilde geri ekilir. Birliklerin geri ekilmesi tamamlanr tamamlanmaz da
maynlar atelenerek kale surlar havaya uurulur. infilklar Trkmenler arasnda byk
zayiata korkuya sebep olur. Halk can havliyle Akabad istikametinde kamaya balar. Tekrar
hcuma geen Ruslar hem kaan halk ve hem de kale mdafilerini amansz bir mitralyz ve
top ateine tutarlar. Aman dilemelerine aldrmadan ocuklar, kadnlar ve ihtiyarlardan oluan
halk insafszca katledilir. Gk-Tepe mdafileri de kalelerini adm adm mdafaa ederek ehit
olurlar. Ertesi gn, yani 25 Ocak 1881 sabah harp sona ermitir: Trkmenler malup olmu
ve Ruslar kazanmlardr. Bu arada Trkmenleri btn kahramanlklarna ramen
kurtaramayan ve bir olunu da Gk-Tepede ehit veren Tkma Serdar ile Mahdum Kulu,
Akabad cihetine ekilmek mecburiyetinde kalmlar.
1-25 Ocak 1881 arasnda vuku bulan arpmalarda Ruslar 1 general, 20 subay ve 268
asker l vermilerdir. Trkmenler ise 6.300 kiiyi mdafaada, 28.000 (kadn, ocuk ve
ihtiyarlar dhil olmak zere) kiiyi de Rus katliamnda kaybetmilerdir.
Trkmenleri malup eden Skobelev, nerettii bir bildiri ile Gk-Tepeden kaanlar
ile dier Trkmenlerin Rus arnn hkimiyetini kabul etmelerini bildirmitir. Trkmenlerden
141
bir cevap alamaynca da ileri harektna devam ederek Akabada kadar olan Trkmen
topraklarn igal etmitir (30 Ocak 1881).
Trkmenlerin Gk-Tepede yedii darbe ok byk idi. Manen ve maddeten perian
olmalarnn yan sra ok insan kaybna da uramlard. stelik memleketlerinin en gzel
ksmlar dman igaline uramt. Korkun ve stn silah gcne sahip dmanlarn
yenmek ve onlar memleketlerinden atmak iin hi bir kimseden ve yerden yardm grme
ihtimalleri de yok idi. ok dengesiz bir mcadelede dmana kar vatanlarn, dinlerini ve
ereflerini kahramanca savunmulard. Sonunda Rus generalinin dvetine uymaktan baka
k yollar kalmad. Nihayet, Nisan 1881de Tkma Serdar, birka ay sonra da Mahdum
Kulu, Ruslara teslim oldular. Bu ekilde Trkmenistann stratejik bakmdan ok nemli olan
bat blgesi Rus kontrolne girmi oldu.
ngilizlerin basks ile Rus birlikleri Akabaddan sonra Trkmen topraklarnda
ilerlemelerini durdurmak mecburiyetinde kaldlar. Bundan mide kaplan Merv blgesindeki
Trkmenler, ngilizlere heyetler ve mektuplarla bavurarak kendilerinin Rus istilasna kar
korunmalarn istediler. mitsizlik iinde rpnan Trkmenler bu ricalarnn mspet bir
ekilde karlanmas iin ngiliz tabiyetine girdiklerini dahi ilan ettiler ise de bir netice
alamadlar. Tahrandaki ngiliz bykelisi Trkmenlere verdii cevapta ricalarnn yerine
getirilemeyeceini bildirdi. Bu menf cevap Trkmenleri byk bir skt-u hayle uratmakla
beraber onlar ylmayarak memleketlerinin geri kalan ksmn Ruslara kar mdafaaya
hazrladlar. Fakat Rus basks ve entrikalar Trkmenler arasn da iyice yayldndan Ruslara
kar koyma eilimi gittike zayflamaya balad. Ruslar, Trkmenler arasndaki entrikalarn
Kafkaslarda domu Mslman bir Avar Trk olan fakat Rus hizmetine girmi Yzba Ali
Han (Alikhanov-Avarski) vastasyla yrtmtr. Ali Han-Avar, Trkmenlerin ileri
gelenlerine ve bu arada onlarn mehur lideri Nur Verdi Hann dul ei Glcemal Hanma
Trkmenlerin daha baka felaketlere duar olmadan Rus hkimiyetini kabul etmelerinin en iyi
kar yol olduum syleyip ikna etmitir. Nihayet, Glcemal Hanmn bakanlnda son
defa toplanan Trkmen Meclisinde Trkmen ileri gelenleri, istemeyerek de olsa, Rus
hkimiyetine girmeyi kabul etmilerdir (Ocak 1884). Bu ekilde Ruslar tarafndan 1869da
balatlan ve kanl bir ekilde yllar yl devam eden Trkmenistann istilas kansz bir ekilde
tamamlanm oldu. Rus yneticileri baarl almalarndan dolay Ali Han-Avar Albayla
terfi ettirerek kendisin Merve vali tayin etmilerdir. Ruslar, kendilerini yllar yl uratran
Trkmenler iin zel bir kanun kartarak onlar dier Trkistan Trklerinden ayrt etmiler
ve daha sk gzaltnda bulundurmaya balamlardr.
142
Uygulamalar
Mehmet Sarayn Trkmen Tarihi adl eserini okuyarak Rus istilasna kar Trkmen
mukavemetinin zelliklerini yaznz.
143
Uygulama Sorular
1) Rus istilasna kar Trkmen mukavemetinin zellikleri nelerdir?
144

Trkmenler, XI. asrda Seluk ailesinin nderliinde Ouzlarn batya kaymasndan
sonra onlarn geride braktklar boylardan ibaret bir Trk topluluudur. XIII. asrdaki Mool
istilasndan sonra olduka zayflam olan bu Trkmen boylar, Hazarn kuzeydousunda
Manglak (Min-Klak)da, Mverannehirde ve Horasanda hayatlarn devam
ettirmilerdir.
Mverannehir ve Horasanda kalan Trkmenler dier Trk boylar (zbek-Kazak,
Krgz ve Karakalpak) ile birlikte nce Mool ve sonra da Timurlular hkimiyetinde
varlklarn devam ettirirlerken Manglak blgesindeki Trkmenler, o havalinin asker istila
yollar zerinde olmamasndan istifade ederek, XVII. asrn ortalarna kadar rahat mstakil bir
hayat yaamlardr. Fakat 1639 ve 1700 yllarnda, Mool asll Kalmuklarn hcumlarna
uramlardr. Manglak blgesinde yaayan o devir Trkmen boylarnn en by ve en
kuvvetlisi olan ve Salur boyundan gelen Teke Trkmenleri Kopet-Da blgesine ekildiler.
Orada Yamud, mrali ve dier Trkmen boylar ile- bazen kavgalbirlikte yaayarak daha da
kuvvetlendiler. Bu Trkmen boylar bir mddet, Trkmen-zbek koalisyonunun ayakta
tuttuu Hve Hanlna vergi ile balandktan sonra, randa hkimiyeti eline geirmi olan
Afar Trkmen beylerinden Ndir Kulu Han (Ndir ah)n Orta Asya Hanlklarn geici
olarak istila ettii devrelerde de onun hkimiyetini kabul etmilerdir.
Fakat 1845te ranllarn ve bir mddet sonra da Hivelilerin ni hcumlarna mruz
kaldlar. Bir anda iki dman arasnda kalan Trkmenler, 1855te bizzat Hve hkmdar
Muhammed Emin Hann kumandasndaki kuvvetli bir Hve ordusunun hcumuna uradlar.
Fakat Trkmenler, hem Hve ordusunu yenmeyi, hem de Muhammed Emini ldrmeyi
baarmlardr. Bir mddet sonra Muhammed Eminin halefi Abdullah Han yeni bir Hve
ordusu ile Trkmenler zerine hcum etmi ise de Trkmenler bu orduyu da malup etmeye
muvaffak olmulardr. Bu zaferlerden sonra Hve Hanlnn hkimiyetinden kurtulan
Trkmenler mstakil bir hayat yaamaya balamlardr.
Ne var ki, Trkmenistan zerinde hak iddia eden ranllarn yeni bir hcumlar
Trkmenleri olduka mkl duruma drmtr. 1856da kuvvetli bir ran ordusunun
saldrsna urayan Trkmenler ar telefat vermilerdir. Trkmenler, ranllar yeni bir
hcumuna mruz kaldlar. 1860ta Hamza Mirza kumandasnda 33 Topla mcehhez 30.000
kiilik bir ran ordusu Trkmen topraklarnda ilerlemeye balad ise de Kuid Han, tarafndan
malup edildiler. ranllara kar kazandklar bu kati zaferlerden sonra istiklllerine tam
manasyla kavumu oldular.
Sonraki yllarda da ran saldrlar Trkmenleri rahatsz etmeye devam etti ve Ruslar
Orta Asyada ilerlemelerini kolaylatrd.
Krm Harbinin patlak vermesi ile Trkistandaki Rus faaliyetleri geici olarak
durmu ise de 1859da Hazarn dou sahillerindeki Balkan Krfezinde bir kale
kurmalarndan sonra Ruslar, Trkmenlere kar asker seferlere balamlar ve pek ok
Trkmen yerleme merkezini tahrip etmilerdir. Bir mddet sonra Ruslar, Hokand ve
145
Buharay hkimiyetlerine almak istedikleri iin, Trkmenlere kar olan harektlarna ara
vermek ihtiyacn duymulardr. Fakat Ruslar, 1869 sonbaharnda, Hokand ve Buharay
hkimiyetleri altna alr almaz, Trkmenlere kar Hazar kysnda Kzl-Suda anszn
hcuma getiler. Kopet Da stratejik mevkiine doru uzanan yol zerindeki Ta-Avrat ile
Molla Kara kaleleri, Rus kuvvetleri tarafndan igal edildi. Bat Trkmenistan idare etmekte
olan Nur Verdi Han ile Tkma Serdar kumandasndaki bir ksm Trkmen kuvvetleri Ruslar
buralardan atmak iin yaptklar hcumlarda, Ruslarn teknik ve ate gc stnlnden
dolay, bir netice alamadlar. Ruslar, getirdikleri yeni takviye kuvvetleri ile Hazarn btn
dou kylarn birer birer zapt edip Trkmenlere ait ne varsa yama etmilerdir. Ertesi sene,
1872de, Albay Markozov kumandasndaki Rus kuvvetleri Hazar kylarndan Hveye doru
giden yol zerindeki btn Trkmen kale ve kylerini yakp yktlar.
Hazar tesi Valiliine getirilen General Lomakinin takip ettii politika sonucunda
baz Trkmen Beyleri Rus hkimiyetini kabul etmeye meyledince, Kuid Han ile Nur Verdi
Han bata olmak zere Trkmen liderlere acil tedbirler almaya mecbur kalmlardr. Alnan
tedbirlerin banda Trkmen boylarnn Ruslarla her trl temaslarnn men edilmesi
geliyordu. Trkmen liderlerinin bu karar zerine Lomakin, tekrar ilerlemeye balam ve
byk bir mukavemet grmeyince de Kafkaslardaki ordu kumandan arn kardei Prens
Mihaele mracaat ederek Trkmen meselesini tam olarak halletmek iin izin istemitir. Fakat
arn kardei yaklamakta olan 1877-1878 Osmanl-Rus Harbini dnerek bu istei
imdilik yerine getirmemitir. Buna ramen General Lomakin, emrindeki kuvvetlerle
Gktepeye giden yol zerindeki Kzl Avrat kalesine kadar ilerlemi ise de Trkmenlerin
buralar boaltp geri ekilmeleri zerine bir netice alamadan geri dnmtr. Trk-Rus
Harbinin patlak vermesi zerine Ruslar, Trkmenistandaki kuvvetlerinin byk bir ksmn
Kafkaslara ekmek mecburiyetinde kalmlar ve bu vesileyle de Trkmenler ile Ruslar
arasnda geici bir sulh devri balamtr.
Haziran 1879da ileri harekta geen Ruslar, Hazardan itibaren boaltlan veya
boaltlamayan btn Trkmen ky ve kalelerini alarak Austos sonlarnda Gktepe
yaknlarndaki Bendesen kalesini de ele geirdiler.
Ruslar, 9 Eyll 1879da, topu atei ile hcumu balattlar. Faslasz saatlerce devam
eden bombardmann verdii can ve mal kayb ok korkuntu. Ruslarn hcuma gemesi
zerine kanal ilerinde ve siperler arkasnda gizlendikleri yerlerinden ileri frlayan
Trkmenler, Ruslarla amansz bir mcadeleye baladlar. Sava birdenbire Ruslar aleyhine
dnmt. Kamakta olan dman askerlerinin banda kovalayan Berdi Murad Hann atlan
bir top mermisi ile parampara olmas tam bir Trkmen zaferine mni oldu. O geceyi byk
bir korku iinde geiren Ruslar ertesi sabah tam bir bozgun hlinde ekilmeye balamlardr.
Ruslar istila ettikleri btn Trkmen topraklarn terk ederek Hazar kylarna kadar
ekilmilerdir.
Gktepedeki bu Trkmen baars Ruslarn o ana kadar Orta Asyadaki yenilmezlik
vasflarn ykm, Rusyada, Trkistanda, Avrupa bakentlerinde ve stanbulda byk
akisler uyandrmtr. Gerek Rusyada ve gerek Avrupa bakentlerinde bu olay tam bir Rus
146
yenilgisi olarak kabul edilirken, slam lkelerinde de bir zafer sevinci yaratm, stanbuldaki
Tercman- Hakikat gazetesi Trkmen zaferini kutlayan yazlar yazmtr.
Gktepe malubiyeti Rusyada, bilhassa bakent Petersburgda, byk tepkilere ve
fkelere yol am, malubiyetin sorumlusu olarak grlp vazifesinden azledilen General
Lomakinin yerine General Tergukasov getirilmitir. Fakat bir mddet sonra o da azledilerek
Trkmenistan igal edecek kuvvetlerin banda, 1877-1878 Trk-Rus Harbinde Plevnede
Osman Paaya kar inatla savaan ve o zaman iin Rusyann en byk komutanlarndan biri
addedilen General M.D. Skobelev komutan tayin edilmitir.
1880-1881 yllarndaki yeni sefer iin tartmasz her trl imknn kendisine verildii
General Skobelev, ilk i olarak nce maneviyat bozulan eski birlikleri Kafkaslardan
yenileriyle deitirmek oldu. Mhimmat ve yiyecek ulam iin Hazarn dousundan GkTepeye doru uzanan bir de demiryolu yapmna balad. Nisan 1880de btn hazrlklarn
tamamlayan General Skobelev, Hazar geerek Trkmen topraklarna girdi.
Hazrlklarnn byk bir ksmn tamamlayan Skobelev, Haziran balarnda emin bir
ekilde Trkmen topraklarnda ilerlemeye balad. Bu Rus ilerleyiine Tkma Serdar
kumandasndaki Trkmen svari kuvvetleri iddetle ve kahramanca kar koymaya
almlar ise de dmann stn ate gc istedikleri neticeyi almalarna mni olmu,
1879da yaptklar gibi, adm adm geri ekilerek esas sava Gktepede yapmaya karar
vermilerdir. 1879 malubiyetinin intikamyla hareket eden Skobelev, Gktepeye kadar
btn Trkmen kylerini ve kalelerini yakp ykarak ve kaamayan ahaliyi de insafszca
katlederek Ekim balarnda Bamiye geldi. Aralk sonuna kadar Trkistandan takviye
birlikleri olan Skobelev, hazrlklarnn son safhasn da tamamlam oldu.
Ruslar, 1 Ocak 1881de Gktepenin btn yollarna hkim olan Yengi Kaleye iki kol
hlinde hcum ederek bu mhim mevkiyi ok az bir zayiatla zapt ettiler.
Ruslar, 4 Ocaktan itibaren yer altndan kazdklar kanallarla mayn deme iine
baladlar. Akabad istikmetinde yeni bir gsteri yaptrarak Trkmenleri oyalayan Skobelev,
ikinci mayn yatan genilettirecek olan kanal da tamamlatt. Mayn demeleri srasnda
karlkl basknlar sonucunda iki ordu da nemli zahiyatlar vermitir.
18-23 Ocak 1881 arasnda Gk-Tepe surlar altna maynlar yerletiren Ruslar 24
Ocakta Skobelevin emri ile genel taarruza geerler. Btn ihtiyat kuvvetlerinin de katld
bu genel taarruza byk bir topu ateiyle balar. leye kadar devam eden Rus hcumu le
vakti yavalatlp, birlikler Skobelevin emri ile dzenli bir ekilde geri ekilir. Birliklerin geri
ekilmesi tamamlanr tamamlanmaz da maynlar atelenerek kale surlar havaya uurulur.
infilklar Trkmenler arasnda byk zayiata korkuya sebep olur. Halk can havliyle Akabad
istikametinde kamaya balar. Tekrar hcuma geen Ruslar hem kaan halk ve hem de kale
mdafilerini amansz bir mitralyz ve top ateine tutarlar. Aman dilemelerine aldrmadan
ocuklar, kadnlar ve ihtiyarlardan oluan halk insafszca katledilir. Gk-Tepe mdafileri de
kalelerini adm adm mdafaa ederek ehit olurlar. Ertesi gn, yani 25 Ocak 1881 sabah harp
sona ermitir: Trkmenler malup olmu ve Ruslar kazanmlardr.
147
1-25 Ocak 1881 arasnda vuku bulan arpmalarda Ruslar 1 general, 20 subay ve 268
asker l vermilerdir. Trkmenler ise 6.300 kiiyi mdafaada, 28.000 (kadn, ocuk ve
ihtiyarlar dhil olmak zere) kiiyi de Rus katliamnda kaybetmilerdir.
Nisan 1881de Tkma Serdar, birka ay sonra da Mahdum Kulu, Ruslara teslim
oldular. Bu ekilde Trkmenistann stratejik bakmdan ok nemli olan bat blgesi Rus
kontrolne girmi oldu.
ngilizlerin basks ile Rus birlikleri Akabaddan sonra Trkmen topraklarnda
ilerlemelerini durdurmak mecburiyetinde kaldlar.
Glcemal Hanmn bakanlnda son defa toplanan Trkmen Meclisinde Trkmen
ileri gelenleri, istemeyerek de olsa, Rus hkimiyetine girmeyi kabul etmilerdir (Ocak 1884).
Bu ekilde Ruslar tarafndan 1869da balatlan ve kanl bir ekilde yllar yl devam eden
Trkmenistann istilas kansz bir ekilde tamamlanm oldu.
148
Blm Sorular
1)
Aadakilerden hangisi XVI. Yzyl Mverannehir ve Horasanda yer alan
Trk boylar arasnda yer almaz?
a) zbek
b) Kazak
c) Krgz
d) Karakalpak
e) Kay
2)
Hvenin Rus igaline uramasndan sonra Hve Hanln ayakta tutan yegne
kuvvet aadakilerden hangisidir?
a) Karakum Trkmenleri
b) zbek Trkmenleri
c) Hokand Trkmenleri
d) Buhara Trkmenleri
e) Yamud Trkmenleri
3)
1873 Baharnda Hve, Rus kuvvetleri tarafndan istila edilmitir. Bunun zerine
Ruslar tarafndan Trkistan corafyasnda kurulan askeri idari birimin ad nedir?
a) Hazar tesi Valilii
b) Rus Hazar tesi Valilii
c) Hazar Blge Komutanl
d) Trkistan Yksek Blge Komiserlii
e) Trkistan tesi Komutanl
149
4)
Ruslarn 9 Eyll 1879da Trkistanda byk bir hezimete uradklar sava
A) Hokand
B) Merv
C) Gktepe
D) Hiye
E) Buhara
5)
Ruslarn 9 Eyll 1879da ald byk bir hezimet aadaki gazetelerden
hangisi duyurmutur?
A) Tercman- Ahval
B) Takvim-i Vekayi
C) Ceride-i Havadis
D) Tercman- Hakikat
E) kdam
6)
Tarihten gnmze kadar Trkistanda birok boy yaamtr. XVI. Yzyl
Mverannehir ve Horasanda yer alan Krgzlar bir Trk boyu olarak yer almaktadr. (D) (Y)
7)
Hvenin Rus igaline uramasndan sonra Hve Hanln ayakta tutan yegne
kuvvet Hokand Trkmenleridir. (D) - (Y)
8)
1873 Baharnda Hve, Rus kuvvetleri tarafndan istila edilmitir. Bunun zerine
Ruslar tarafndan Hazar tesi Valilii idaresi kurulmutur. (D) - (Y)
9)
Ruslar, Merv Kalesine yaptklar taarruzda 9 Eyll 1879da byk bir
hezimete uramtr. (D) - (Y)
10)
Ruslarn Gktepede ald ar malubiyet birok yerde duyulmutu.
stanbulda bu haberi Ceride-i Havadis gazetesi duyurmutur. (D) - (Y)
Cevaplar
1. e, 2. e, 3. a, 4. c, 5. d, 6. D, 7. Y, 8. D, 9. Y, 10. Y
150
9. RUS HKMYETNDE TRKMENLER
151

9.1. Sovyet Rejimine Kar Mill Ayaklanma
9.2. Trkmenlerin Kltr Hayat ve Yetitirdikleri ahsiyetler
9.3. Trkmenlerin Nfusu
152

1) Ruslar Trkmenleri kontrol edebilmek amacyla neden husus bir kanun
hazrlamlardr?
2) Trkmen ilinde fikr ve siyasi uyan ne zaman, nasl balamtr?
3) Sovyet Komnist Partisi Trkistanda ayr ayr kurulacak cumhuriyetlerin
snrlarn tespit edebilmek amacyla neler yaptrmtr?
153

Konu
Kazanm
Kazanmn
nasl
edilecei
gelitirilecei
elde
veya
Rus hkimiyetinde
Trkmenler
Rus hkimiyetinde
Trkmenler hakknda bilgi
sahibi olur.

Kronolojik dnme
ve yerinde kullanma
Gr gelitirme
aratrma
154
Anahtar Kavramlar
Gen Hveliler Meclisi
Rus Komnist Partisi Merkez Komitesi Politbrosu
Sovyet Yazarlar Kongresi
155
Giri
Trkmenistandaki Rus idaresi ve smrs Rus hkimiyetine den dier Trk
memleketlerinden farkl olmamtr. Tek fark Trkmenleri daha sk kontrol etme imkn
veren hususi bir kanunla ynetmek olmutur. zbek ve Kazak Trklerine yapld gibi
Trkmenlerden de ar vergiler alnm ve topraklarnn en zengin ksmlar ellerinden
alnarak Rus tekstil sanayinin ihtiyacn karlamak iin pamuk ekimine tahsis edilmitir. Bu
Rus smrsne kar Trkmenler ok sk bir ynetim altnda olduklar iin uzun bir zaman
ses karamamlardr. Memleketteki her trl idare ve mevkiler Ruslar tarafndan igal edilip
yrtlm ve Trkmen ileri gelenlerine ancak yardmclk ve kk memurluklar verilmitir.
arlk idaresinin suiistimal ve yolsuzluklarla dolu bu bunaltc istibdat ynetimi XX. asr
balarna kadar devam etmitir. 1905teki Rus-Japon Harbinden sonra Rusyada ortaya kan
pek ok yolsuzluk ve suiistimal iddialarnn nemli bir ksm bu lkenin Trkistandaki
idaresi ile ilgiliydi. Nihayet, harekete geen Rus hkmeti, Trkistann igal edilmesinden bu
yana tekil edilen en byk soruturma komisyonunu, drstl ve daha nceki
soruturmalarda gsterdii baarlaryla nl Alman asll Kont K.K. Pahlen bakanlnda
Trkistana gndermeye karar verdi. Pahlen ve heyeti, sulu bulduklar kim ve hangi makam
sahibi olursa olsun adalet nne karma yetkisine sahip bulunuyordu. Bu soruturmalar
esnasnda en byk yolsuzluklardan birinin de Trkmenistanda yapld tespit edildi.
Trkmenistanda vazife gren Rus subaylarn ve sivil idarecilerin te ikisi hrszlk, rvet,
sahtekrlk ve katillik sularndan mahkeme nne karlm ve mhim bir ksm mahkm
edilmilerdir.
Bu arada Pahlen, aksayan hususlarn nasl halledileceini raporlarnda gstermi ve
bunlardan birinin de sivil idareyi yerli halka, yani Trkmenlere, brakmak olduunu
sylemitir. Ne var ki onun bu tavsiyeleri, Trkistanda Ruslarn ok aznlkta olduklar ve
yerli ahaliye idarenin teslim edilmesinin byk mahzurlar yarataca gerekesiyle yerine
getirilmemitir. Rus hkmeti, mevcut statkoyu muhafaza ederek Trkistanda eline
geirdii imknlar kullanmay yani bu lkeyi smrmeyi tercih etmitir.
156
9.1. Sovyet Rejimine Kar Mill Ayaklanma

XIX. asrn sonlar ile XX. asrn balar dier Trk illerinde olduu gibi Trkmen
ilinde de fikr ve siyasi uyann balangc olmutur. Trkmenler arasndaki bu fikr uyan
onlarn siyasi haklarn almak ve Rus idaresinden kurtulmak iin mcadeleye sevk etmitir.
Trkmenlerin bu uyannda Krm, Azeri ve Trkistan Trklerinin de byk rolleri olmutur.
Trkmenlerin haklarn almak iin giritikleri bu mcadele baarszlkla
sonulanmtr. Zira Ruslar bu harektn ileri gelenlerinin btn mal ve arazilerini ellerinden
aldklar gibi yeni birtakm vergilerle de halk cezalandrma yoluna gitmilerdir. Ruslarn,
Trkmenler zerinde kurduklar bu gayr-i adil ve insafsz bask rejimi ok gemeden halkn
reaksiyonu ile karlamtr. Rus mezalimine kar ilk bakaldrma Hve civarndaki Yamud
Trkmenleri tarafndan olmutur. Ruslar bir maa gibi kullandklar Hve Hanna,
Trkmenleri ezdirmek isteyince onlar da (Trkmenler) hem Hve Hanna ve hem de Ruslara
kar ayaklanmlardr. Fakat Hve Hannn Ruslardan yardm istemesi zerine Cneyd Han
idaresindeki bu Trkmen ayaklanmas baarl olamamtr. Ancak, Trkistandaki 1916 Mill
Ayaklanmasnn hzla yaylmas Trkmenleri de etkilemi, bu ise Cneyd Hana byk bir
sempati ve taraftar kazandrmtr.
Rusyadaki Bolevik htilalinden sonra Hve de kurulan Gen Hveliler Meclisinin
Rus kuvvetleri tarafndan datlmas ve bu arada Ruslarn Trkmenler zerine yrmesi
Cneyd Hann tekrar harekete gemesine sebep olmutur. Bu arada baz Rus birliklerinin
Hveden ekilmelerini de frsat bilen Cneyd Han, Hveyi tam iki sene Trkmen
hkimiyetinde tutmutur. Fakat Cneyd Hann zbekler ile ihtilafa dmesi durumunu
sarsm ve sonunda Sovyet taraftar zbeklerin de ars zerine Hve stne yryen Kzl
Ordu birliklerine yenilerek Karakum lne ekilmek mecburiyetinde kalmtr.
Cneyd Hann mcadelesi devam ederken Bat Trkmenistanda da Ruslara kar
mill ayaklanmalar devam ediyordu. Rus igali srasnda Trkmenleri kahramanca ynetmi
olan Tkma Serdarn olu Oraz Serdar, Rus asker okulunda okumu ve ihtilal balad
zaman da Albayla ykselmi, Trkmenlerden kurulu birliklere kumandan tayin edilmiti.
Cneyd Hann kahramanca mcadelesini gren bu arada Bolevik htilalinden sonra meydana
gelen kark durumdan istifade eden Albay Oraz Serdar emrindeki Trkmen kuvvetleriyle
birlikte isyan etmitir. Albay Serdarn haric bir yardm olmadan Trkmenistan kurtarmas
ok g idi. Bunun iin o da arlk rejiminin mttefiki olan ngilterenin Generali
Trkmenlere deil de ar taraftar beyaz-ordu birliklerine yardm tercih ettiinden Oraz
Serdarn balatt mcadele de baarya ulaamamtr. Rusyadaki i harbi kazanan kzlordu birlikleri btn Trk illerindeki kurtulu hareketlerini bastrdktan sonra
Trkmenistandaki bu mill ayaklanmay da bastrmlardr.
Cneyd Han btn yokluklara ramen at istikll mcadelesinden vazgememi ve
Ruslar 1931 ylna kadar uratrmtr. Cneyd Hann en byk baars 1924te
Trkmenler ile zbeklerin birlikte yaptklar ayaklanmadan sonra olmutur. Bir zamanlar
kendisine muhalefet eden zbeklerin de destei ile Cneyd Han, Trkmen kuvvetleriyle
Ruslarn kontrolndeki birok kasabalar ele geirerek Hve zerine yrmtr. Fakat
157
Trkistandan gelen Rus takviye birliklerinin yetimesi zerine ehri alamamtr. Bu arada
Ruslarn kendisine teklif ettii sulh grmelerini kabul eden Cneyd Han, Ruslarn kendisine
komplo hazrladn haber alnca bu teebbsnden vaz geerek mcadeleye devam etmitir.
1927de Ruslarla yapt son muharebeyi de kaybeden Cneyd Han, Trkmenistan terk
etmek mecburiyetinde kalmtr. Trkmenistandan, nce rana sonra da Afganistana geen
Cneyd Han oradan Rus birliklerine kar yapt aknlar ile Ruslara kar mcadelesine 1938
ylnda lmne kadar devam etmitir.
Rus boyunduruundan kurtulmak iin giritikleri istikll savan kaybeden
Trkmenler bu sefer dier Trk boylar gibi haklar iin komnist rejimi altnda mcadeleye
baladlar. Oraz Serdar ile Cneyd Hann nderliklerinde yrtlen istikll savann Kzl
Ordu birlikleri tarafndan kanl bir ekilde bastrlmasndan sonra Trkmenler, istemeyerek de
olsa, Trkmenistan Komnist Partisine girmeye baladlar. Trkmenlerin komnist partisine
girmelerinin sebebi, dier Trkistan Trklerinde olduu gibi komnizme inandklar iin
deildi. Onlar, daha ok ezilmelerini nlemek ve haklarn mmkn olduu kadar
koruyabilmek ve kle gibi bir hayat yaamamak iin bu ii yapyorlard. Onun iin 1918
sonlarnda kurulan Trkmenistan Komnist Partisine, bilhassa mill ayaklanmalar
bastrldktan sonra, girmeye ve partinin ald ve alaca kararlarda Trkmen menfaatlerini
ellerinden geldii kadar korumaya baladlar. Bu mcadele onlara Rus komnistlerinin
maksatlarn daha iyi anlama frsat verdi. Trkistanda olduu gibi Trkmenistanda da iskn
edilmi Ruslar bulunuyordu. Bu Ruslar, komnist partilerini ellerine geirerek Trklere hibir
mill kltrel ve ekonomik haklarn vermek istemiyorlar ve onlar dorudan doruya
Moskovann emrine almak istiyorlard. Rus komnistlerinin istedikleri bu fevkalde haksz
deiikliklere Trk komnistleri iddetle kar ktlar. Trkler bu itirazla da kalmayarak
tertip edilen kongrelerde Mslmanlar ve Trkleri birlie, birlikte mcadeleye ve haklarn
birlikte korumaya karar verdiler. Trk komnistlerinin (zbek-Kazak Trkmen) giritikleri
bu mcadele Sovyetleri son derece tedirgin etmeye balamtr. Komnist rejim altnda dahi
Trklerin haklarn korumak iin aralarnda yaptklar bu dayanmay krmak ve paralamak
iin Sovyetler gerekli hileli ve kastl tedbirler almaya baladlar. zbekler ile Trkmenlerin
yan yana yaadklar Hve (Harezm) blgesine yaplan bir ksm reformlarda zbekleri
koruyup Trkmenleri madur ederek onlar arasndaki eski ekimeleri krklemeye
balamlardr. Bir mddet sonra ise, Trkmenler ile zbekler arasndaki bu ihtilaf bahane
ederek Siz birbirinizle iyi geinemiyorsunuz, en iyisi sizlerin ayr ayr idarelerin altnda
toplanmanz lazm. diyerek Trkistan Trkleri arasndaki kabile ihtilaflarndan istifade
ederek onlar birbirinden ayrmaya balamlardr.
Trkistanda Trk zmreleri arasnda komnist partileri nezdinde bu fikirleri ilemeye
ve yaymaya baladlar. Neticede, her komnist partiye telkin ile kararlar aldrmlar ve
kendilerinin ayr cumhuriyetler hlinde yaamak istediklerine dair istek ve mracaatlar
Sovyet makamlarna bildirmelerini salamlardr. Bu mracaatlar zerine toplanan Rus
Komnist Partisi Merkez Komitesi Politbrosu durumu grerek Trkistan Komnist
Partilerinin istediklerini kabul ederek ayr ayr cumhuriyetlerin kurulacan ilan etmitir (12
Haziran 1924). Rus Komnist Partisinin bu kararna itiraz etmekle isteyenler oldu ise de
158
kendilerine ne bir hak veren ve ne de kendilerini dinleyen bir merci bulamadklar iin
sonunda bu karar onlar da kabul etmek zorunda kalmlardr.
Sovyet Komnist Partisinin Trkistanda ayr ayr cumhuriyetler kurulacan ilan
etmesinden sonra teekkl eden Merkez Toprak Komitesi cumhuriyetlerin snrlarn tespit
iine girimi ve Eyll 1924te almalarn tamamlayarak Rus Komnist Partisinin tasdikine
sunmutur. Toprak Komitesinin tespit ve kararlar Rus Komnist Partisi tarafndan tasdik
edilir edilmez, her cumhuriyetin komnist partisi ileri gelenleri komiteler tekil ederek kendi
idar, ekonomik ve kltrel programlarn yapmaya balamlardr. Bu almalar Ekim
1924te tamamlanarak Ruslara bal Trkistanda kurulan zbek, Trkmen, Kazak, Krgz,
Karakalpak ve Tacik Sovyet Sosyalist Cumhuriyetleri fiilen ortaya km oldu.
Trkistanda Sovyetlere bal olarak kurulan Trk Cumhuriyetlerinin ilk yllarnda
Rus basks ve smrs nispeten az idi. Fakat 1930lar ile birlikte Trk cumhuriyetlerinde
Rus basks ve smrs artm ve bilhassa II. Dnya Harbinden sonra bu bask ve smr
daha da hzlanarak bir nevi cumhuriyetleri koloniletirmeye ynelmitir. Bugn
Trkistandaki bu Trk cumhuriyetlerinde yrtlen koloniletirme hareketleri baarl
olamamtr. Bunun en gzel delili ise, 1991de istiklllerine kavuan Trk Cumhuriyetlerinin
kendi dil ve kltrlerine sahip olarak medeni dnyada yerlerini almalardr.
9.2. Trkmenlerin Kltr Hayat ve Yetitirdikleri ahsiyetler

Trkmenler XVI. asrdan XIX. asrn ortalarna kadar bir devlet kurma imknna sahip
olamadklar iin kltr hayatlar olduka snk gemitir. Buna ramen Trkmenler arasnda
pek ok edipler ve airler yetimitir.
Trkmen airlerinin en by ve Trkmenlerin mill air olan Mahtumkuludur.
Trkmen ediplerini ve airlerini mensup olduklar boylara gre yle sralamak mmkndr:
Teke Boyundan yetien airler: Talibi, l-Geldi, Mehtac, eyd, Ktibi, Ak-Molla,
Allah-Verdi, Hra-Be, Kemine, Divan-airi, Molla-Nefes, Durdu-iri, Sakar-Molla, KrMolla, Be-Muhammed.
Yamud Boyundan yetien airler: ah Bende, Ana-Can, Ata-Be, Nuri-ir ve Ezber.
Sark Boyundan yetien airler: Kara-ir, Arna-Satlk, Baba-ir ve Cuma-ir.
Gklen Boyundan gelen airler: Devlet-Muhammed-Molla, Mahdum-Kulu ve MollaZelil.
Dier Trkmen Boylarndan gelen airler: Maruf, Sar-ir, Abd-s-Sattar-Kad,
Dost-Mamed, Dvlet-Yar-Be, Seyyid-Hoca ve Miskin-Kl.
XIX. asrn ikinci yars dier Orta Asya Trklerinde olduu gibi Trkmenler iin de
kltrel sahada bir uyan devri durumundadr. Rus istilas ve onu takip eden esaret yllarnn
getirdii straplar Trkmenler arasnda yeni bir uyann balangc olmutur. Kltr
159
sahasnda Trklk uurunun uyann salayan Gaspral smail Beyin fikirleri Trkmenler
arasnda da yaylm ve XIX. asrn sonlarna doru alan modern okullarda pek ok Trkmen
aydn yetimeye balamtr. Bu Trkmenler arasnda vatanperver byk airler ve edipler de
yetimitir. Bunlarn en mehurlar Gk-Tepedeki Rus katliamn iirlerinde dile getiren
Gayip Verdi Miskin Kl (Molla Kl) ile komnist rejimine ramen Trkmenistan ve
Trkmenlerin istikll ve hrriyeti iin kalemiyle savaan Abdlhakm Kulmuhammed-olu,
Kr-Molla. Berdi Kerbabay-olu, Garaca-Burun-olu, Vopay-olu ve Amandurdu Alamolu gibi edip ve airlerdir. Bunlar vatann istiklli ve milletin hrriyeti iin mcadelelerine
btn basklara ve glklere ramen ylmadan 1930a kadar devam etmilerdir. Fakat 1930
balarnda Stalin nderliindeki Marksist rejimin bask ve terr ile bu air ve edipler
eserleriyle birlikte bir bir yok edilmilerdir. Arkasndan balatlan propaganda ile bu Trkmen
air ve ediplerinin ayrc birer burjuva milliyetisi olduklar yaylm ve 1934te toplanan I.
Sovyet Yazarlar Kongresinde de onlarn lanetlenmeleri salanmtr.
Rus terr ve vaheti ile Trkmen airlerinin ve ediplerinin yok olmalar Trkmen
mill kltr iin byk bir darbe tekil etmitir. Bunlarn tesiri ile birka milliyeti edip ve
air yetimi ise de Sovyet tipinde ve Sovyetlere paralel bir zihniyetle yetien Trkmen air ve
edipleri ounluu tekil ettikleri iin onlarn da seslerini duyurmalar mmkn olmamtr.
Bugn Trkmen kltr hayatnn ncleri olan air ve edipler kendilerine zorla kabul ettirilen
Sovyet grn Trkmenlere alamaya almakta, Trkmenler de onlara kar
direnmektedirler.
9.3. Trkmenlerin Nfusu

1870lerde Ruslar, Trkmenistan istilaya baladklar zaman, Trkmen, Rus ve
ngiliz kaynaklarnn verdikleri bilgiye gre Trkmen nfusu 1.150.000 idi. Gayri resm
olarak verilen bu nfusun 300.000i ran ve Afganistanda, 450,000 kadar da Buhara ve Hve
Hanlklarnda ve 400.000i de mstakil Trkmen Cumhuriyetinde yayorlard.
Trkmenistan istila eden Rus ordularnda mhim vazifeler gren ve istilann sonunda da Rus
ve Trkmen kaynaklarn kullanarak bu istila harbinin tarihini yazan General Grodekov,
igale urayan Trkmen lkesinin nfusunu 700.000 kii olarak vermiti. Fakat Trkmenler
istila hareketinin devam ettii 15 sene iinde dmann ldrc silah stnl yznden
pek ok telefat vermiler ve nfuslarnda byk bir d olmutur. Nitekim pek inandrc
olmamakla beraber, Ruslarn 1897de nerettikleri ilk resm istatistik de bunu gstermektedir.
Ruslarn verdii bu resm bilgeye gre Trkmenlerin nfusu 382,487 idi. Rus igali altna
giren Trkmenlerin nfuslarndaki en byk dler, 1917 ihtilalinden sonra Rusyada
meydana gelen i harp ile 1930larda Sovyetlerin uygulad mecbur iskn politikasnda ve
II. Dnya Harbi esnasnda olmutur. 1970 resm Sovyet istatistiine gre Trkmenlerin
nfusu 1510.000 idi. 1970 nfus saymna gre doum yzdesi ok yksek olan Trkmenlerin
nfuslar 1979da yaplan ve 1980de gayri resm olarak neredilen sonulara gre iki
milyonu (2,100.000) gemi bulunmaktadr. Bu nfusun, 1991de, 4.000.000a ulat ifade
edilmektedir. Bugn Trkmenistann nfusu 5.171.943 (2014) ve bunun %85i Trkmendir.
160
Uygulamalar
Mehmet Sarayn Trkmen Tarihi adl eserini okuyarak Trkmenlerin kltr hayat
hakknda detayl bilgi veriniz.
161
Uygulama Sorular
Trkmenlerin kltrel zellikleri nelerdir?
162

Trkmenistandaki Rus idaresi ve smrs Rus hkimiyetine den dier Trk
memleketlerinden farkl olmamtr. Tek fark Trkmenleri daha sk kontrol etme imkn
veren husus bir kanunla ynetmek olmutur. zbek ve Kazak Trklerine yapld gibi
Trkmenlerden de ar vergiler alnm ve topraklarnn en zengin ksmlar ellerinden
alnarak Rus tekstil sanayinin ihtiyacn karlamak iin pamuk ekimine tahsis edilmitir. Bu
Rus smrsne kar Trkmenler ok sk bir ynetim altnda olduklar iin uzun bir zaman
ses karamamlardr. Memleketteki her trl idare ve mevkiler Ruslar tarafndan igal edilip
yrtlm ve Trkmen ileri gelenlerine ancak yardmclk ve kk memurluklar verilmitir.
arlk idaresinin suiistimal ve yolsuzluklarla dolu bu bunaltc istibdat ynetimi XX. asr
balarna kadar devam etmitir.
Rus mezalimine kar ilk bakaldrma Hve civarndaki Yamud Trkmenleri tarafndan
olmutur. Ruslar bir maa gibi kullandklar Hve Hanna, Trkmenleri ezdirmek isteyince
onlar da (Trkmenler) hem Hve Hanna hem de Ruslara kar ayaklanmlardr. Fakat Hve
Hannn Ruslardan yardm istemesi zerine Cneyd Han idaresindeki bu Trkmen
ayaklanmas baarl olamamtr. Ancak, Trkistandaki 1916 Mill Ayaklanmasnn hzla
yaylmas Trkmenleri de etkilemi, bu ise, Cneyd Hana byk bir sempati ve taraftar
kazandrmtr.
Rusyadaki Bolevik htilalinden sonra Hve de kurulan Gen Hveliler Meclisinin
Rus kuvvetleri tarafndan datlmas ve bu arada Ruslarn Trkmenler zerine yrmesi
Cneyd Hann tekrar harekete gemesine sebep olmutur. Bu arada baz Rus birliklerinin
Hveden ekilmelerini de frsat bilen Cneyd Han, Hveyi tam iki sene Trkmen
hkimiyetinde tutmutur. Fakat Cneyd Hann zbekler ile ihtilafa dmesi durumunu
sarsm ve sonunda Sovyet taraftar zbeklerin de ars zerine Hve stne yryen Kzl
Ordu birliklerine yenilerek Kara-kum lne ekilmek mecburiyetinde kalmtr.
Cneyd Hann kahramanca mcadelesini gren bu arada Bolevik htilalinden sonra
meydana gelen kark durumdan istifade eden Albay Oraz Serdar emrindeki Trkmen
kuvvetleriyle birlikte isyan etmitir. Ancak Oraz Serdarn balatt mcadele de baarya
ulaamamtr. Rusyadaki i harbi kazanan Kzl Ordu birlikleri btn Trk illerindeki
kurtulu hareketlerini bastrdktan sonra Trkmenistandaki bu mill ayaklanmay da
bastrmlardr.
Cneyd Han btn yokluklara ramen at istikll mcadelesinden vazgememi ve
Ruslar 1931 ylna kadar uratrmtr. Cneyd Hann en byk baars 1924te
Trkmenler ile zbeklerin birlikte yaptklar ayaklanmadan sonra olmutur. Cneyd Han,
Trkmen kuvvetleriyle Ruslarn kontrolndeki birok kasabalar ele geirerek Hve zerine
yrmtr. Fakat Trkistandan gelen Rus takviye birliklerinin yetimesi zerine ehri
alamamtr. 1927de Ruslarla yapt son muharebeyi de kaybeden Cneyd Han,
Trkmenistan terk etmek mecburiyetinde kalmtr. Trkmenistandan, nce rana sonra da
Afganistana geen Cneyd Han oradan Rus birliklerine kar yapt aknlar ile Ruslara kar
mcadelesine 1938 ylnda lmne kadar devam etmitir.
163
12 Haziran 1924te Sovyet Komnist Partisinin Trkistanda ayr ayr cumhuriyetler

kurulacan ilan etmesinden sonra teekkl eden Merkez Toprak Komitesi cumhuriyetlerin
snrlarn tespit iine girimi ve Eyll 1924te almalarn tamamlayarak Rus Komnist
Partisinin tasdikine sunmutur. Toprak Komitesinin tespit ve kararlar Rus Komnist Partisi
tarafndan tasdik edilir edilmez, her cumhuriyetin komnist partisi ileri gelenleri komiteler
tekil ederek kendi idari, ekonomik ve kltrel programlarn yapmaya balamlardr. Bu
almalar Ekim 1924te tamamlanarak Ruslara bal Trkistanda kurulan zbek, Trkmen,
Kazak, Krgz, Karakalpak ve Tacik Sovyet Sosyalist Cumhuriyetleri fiilen ortaya km
oldu.
Trkistanda Sovyetlere bal olarak kurulan Trk Cumhuriyetlerinin ilk yllarnda
Rus basks ve smrs nispeten az idi. Fakat 1930lar ile birlikte Trk cumhuriyetlerinde
Rus basks ve smrs artm ve bilhassa II. Dnya Harbinden sonra bu bask ve smr
daha da hzlanarak bir nevi cumhuriyetleri koloniletirmeye ynelmitir.
164
Blm Sorular
1) Bolevik htilalinin karmaasndan faydalanp daha sonra Rus kuvvetleri
tarafndan datlan Hivede kurulmu meclisin ad aadakilerden hangisidir?
a) Hive Kurtulu Meclisi
b) Gen Hiveliler Meclisi
c) Hive htilal Meclisi
d) Sovyet Hiveliler Meclisi
e) Trkistan Hiveliler Meclisi
2) Bolevik htilalinden
sonra
Trkmenistanda
kurulan
siyasi
oluum
a) Trkmenistan htilal Partisi

b) Sovyet Trkmen Partisi
c) Trkmenistan Komnist Partisi
d) Trkistan Komnist Partisi
e) Rus htilal Partisi
3) Sovyet Komnist Partisinin Trkistanda ayr ayr cumhuriyetler kurulacan
ilan etmesinden sonra cumhuriyetlerin snrlarn belirleyen idari yap aadakilerden
hangisidir?
a) Merkezi Cumhuriyet Komitesi
b) Komnist htilal Komitesi
c) Merkezi Toprak Komitesi
d) Trkistan Komnist Komitesi
e) Trkistan Genel Valilii
165
4) Trkmen airlerinin en by ve Trkmenlerin mill airi olan kii

a) Ali ir Nevai
b) Ahmet Yesevi
c) Devlet Muhammed Molla
d) Mahtumkulu
e) ah Bende
5) Gnmzdeki Trkmen nfusu yaklak ka milyon kiidir?
a) 20 milyon
b) 30 milyon
c) 1 milyon
d) 40 milyon
e) 4 milyon
6) Bolevik htilalinin yaratt karmaasndan faydalanarak Hiveliler Hivede Gen
Hiveliler Meclisini kurmutur. (D) - (Y)
7) arlk Rusyasnn urad Bolevik htilalinden Trkistan blgesinde birok
siyasi oluumlar ortaya kt. Trkmenistan bu siyasi oluumlardan birisidir. (D) - (Y)
8) Sovyet Komnist Partisinin Trkistanda ayr ayr cumhuriyetler kurulacan
ilan etmesinden sonra, Merkezi Toprak Komitesi tarafndan bu ayr Trk cumhuriyetlerinin
snrlar belirlenmitir. (D) - (Y)
9) Trkmen milli edebiyatnda airlerinin en by ve Trkmenlerin mill airi olan
kii Devlet Muhammed Molladr. (D) - (Y)
10) Tarih ierisinde Trkmen nfusunun farkl saylara ulat grlmektedir.
Gnmzdeki Trkmen nfusu yaklak 4 milyondur. (D) - (Y)
Cevaplar
1. b, 2. c, 3. c, 4. d, 5. e, 6. D, 7. D, 8. D, 9. Y, 10. D
166
10. UYGURLAR (DOU TRKSTAN TRKLER)
167

10.1. Dou Trkistan Trklerinin XVI. Asrdan Yakub Beye Kadarki Tarihleri
10.2. Yakub Bey ve Kurduu Devlet
10.3. Dou Trkistann in stilsna Uramas
168
1)
Dou Trkistan Trklerinin bugnk durumlar hakknda bilginiz var m?
2)
Yakup Bey kimdir?
3)
in, Dou Trkistan nasl istila etmitir?
169

Konu
Kazanm
Kazanmn
nasl
elde
edilecei
veya
gelitirilecei
Uygurlar (Dou Trkistan Uygurlar (Dou Trkistan Sebep sonu ilikisi kurma
Trkleri
Trkleri hakknda bilgi
Kronolojik dnme
sahibi olur.
ve yerinde kullanma
Gr gelitirme
aratrma
170
Anahtar Kavramlar
Kutadgu-Bilig
Divan- Lgat-it-Trk
Dngenler
Enderun
Atalk Gazi
Bedevlet
171
Giri
Uygur ve Karahanl Trk Devletleri gibi Trk kltr tarihinde nemli yerleri olan
devletlerin kurulduu bugnk Dou Trkistann tarihi hakknda yok denecek kadar az
aratrma yaplm bulunmaktadr. Dolaysyla, bir zamanlar Kutadgu-Bilig mellifi Yusuf
Has Hcip ile Divan- Lgat-it-Trk yazar Kagarl Mahmud gibi byk ahsiyetleri
sinesinden karm olan Dou Trkistan Trklerinin bugnk durumlar hakknda da ok az
bilgiye sahip bulunmaktayz. Onun iin Dou Trkistan Trklerinin tarihlerini biraz daha
gerilerden balatmak gerekmektedir.
172
10.1. Dou Trkistan Trklerinin XVI. Asrdan Yakub Beye

Kadarki Tarihleri
Dou Trkistan, XV. asr sonlar ile XVI. asrn balarnda Timurlular arasnda el
deitirdi durdu. 1531den 1606ya kadar Dou Trkistan hkimi olarak Sultan Ebu Said
Han ve oullarn gryoruz. 1606da aatay hanedanndan Emir smailin baa
gemesiyle de XIX. asrn nc eyreine kadar devam edecek olan mehur Hocalar
hkimiyeti balar.
Kaynaklarn nakline gre, 1412 ylnda Buhara ulemsndan mehur hoca Muhdum
Azam Kagara gelip yerlemi, medreselerin birinde tedris ile megul olmu ve oullar
mam Kalan ile shak Vali de bu ie devam etmilerdir. Bu iki kardein itihadnda grlen
baz farklar talebeleri arasnda iki grubun teekklne sebep olmutur. Bunlardan mam Kalan
taraftarlar Ak-Talk ve shak Vali taraftarlar ise Kara-Talk olarak mehur
olmulardr.
Dou Trkistann, Bat Trkistanda olduu gibi, bilhassa bu son devirlerinde grlen
siyasi istikrarszlk, ayr ehir ve eyalet hkimleri arasndaki devaml mcadele ve bunun
tevlit ettii iktisadi durum ahliyi, ister istemez, idare ilerine lkayt kalmaya ve selameti
ruhani zmreler iinde aramaya sevk etmiti. Bu zmre reislerinin halk arasndaki hreti
hkimleri rktecek bir dereceye gelmi idi. Emir smailin, saltanat endiesi ile Ak-Talk
frkasnn reisi olan Apak Hocay Kagardan ihra etmesi, bu harekete balang tekil
etmitir.
Halk arasnda byk nfuz sahibi olan Apak Hoca, Emir smailden intikam almak
maksadyla Cungarya Kalmuklar lideri Galdan Kagar igale tevik etmiti. Zaten byle
bir frsat beklemekte olan Kalmuk lideri, 1678de Kagar igal ederek lkesinin idaresini
kendisine yardm eden Apak Hocaya verdi403. Fakat yeni hkimlerinden de memnun
kalmayan Apak Hoca, idareyi smailin kardei Muhammed mile devrederek onu Kalmuklar
aleyhinde kkrtmaya balad. Bu kkrtma hem Muhammed milin ve hem de Ak-Talk
frkas hkimiyetinin sonu oldu. Kagar emaretinin bana Kara-Talk frkasnn reisi Hoca
Danyal getirildi. Hoca Danyal ile oullarnn idareleri Kalmuklar tarafndan sk bir denetime
tabi tutuldu. Danyaln lmnden sonra baa geen Yunus Hoca daha dirayetli davranarak
ksa zamanda Kagar, Aksu ve Yarkentte nfuzunu salamlatrd. Mahall hkmetin
yeniden kuvvetlenmesini istemeyen Kalmuklar bu defa Yunus Hocaya kar rakibi olan Aktalk frkasnn o zamanki reisi Hoca Burhaneddini destekleyerek onun nce Aksu ve sonra
da Kagar almasna yardmc oldular.
1754te Kalmuklar yenmi olan inliler, Dou Trkistandaki bu karklklar
dikkatle takip ediyorlard. Nitekim Dou Trkistann tam bir kemeke iine dtn
gren inliler, 1759da Kagar civarn igal ederek lkenin yarya yaknn ellerine
geirdiler. 1756-1760 yllar arasnda imale doru gelien in istilas Hokand ve
Kazakistana kadar vard. Fakat buralar Rus nfuz blgesi olarak kabul ettiklerinden, bir
mddet sonra oralardan geri ekildiler.
173
Bu arada, Dou Trkistann her tarafna dalmak zorunda kalan her iki tarafa
mensup Hocalar, vatanlarn inlilerin elinden kurtarabilmek iin byk bir propagandaya
balamlard. Bylece, uzun bir mddet Hocalarn inlilere kar kyam teebbsleri ile
geti. 1826da Burhaneddinin torunu Cihangir, Krgzlarn yardm ile Kagar ele
geirmeye muvaffak olmu ise de sonra inlilere esir dm ve demir kafes iinde Pekine
gnderilerek, orada idam edilmitir. Kuvvetli dmana kar bir trl birleemeyen
Hocalardan Muhammed Ali Han ile Yusuf, emirlerindeki kuvvetlerle 1829 ve 1830da
inlileri baz kasabalardan kovmaya muvaffak oldular. 1847 ve 1854te Muhammed Emin iki
defa Kagar ele geirmi ise de inlileri temelli kovmaya muvaffak olamamtr. Trk
Mslmanlarn bu baarsz mcadeleleri devam ederken, nihayet, 1862de Dngenler
(slamiyeti kabul etmi inliler)in byk isyan patlak verdi. syan ksa zamanda
Cungaryaya da yayldndan Kagar ile inin irtibat kesilmitir. Bu ise yeni bir Hocalar
isyanna zemin hazrlamtr.
1863-1864 yllarnda Krgz Han Sdk Bey, inlilere kar Mslmanlara yardm
etmek zere, Kagar zerine yrm ve ehri zapt etmitir. Cihangir Hocann kz kardei ile
evli bulunan Sadk Bey, kendisinin devaml olarak Kagar da kalamayacan anlaynca,
Kagar Cihangirin olu Bzrg Hana teslim etmek mecburiyetinde kald. Bu arada,
Hokandda bulunan Bzrg Han, 1864 balarnda imkendi Ruslara kar mdafaa eden ve
bilahare Kagar devletini kuracak olan, Muhammed Yakup Beyin kuvvetleri desteinde
Kagara geldi.
10.2. Yakub Bey ve Dou Trkistanda Kurduu Devlet

Kagar dman istilasndan kurtaran ve mstakil bir devlet olarak da zamann byk
devletleri tarafndan resmen tannmasn salayan Muhammed Yakub Bey, 1820de Takent
yaknlarnda Pikent kynde domu idi. Kurama kasabasnn Kads olan babas Pir
Muhammed Mirza, 1818de Pikende gelerek orann en nfuzlu ahsiyeti olan eyh
Nizameddinin kz kardei ile evlenmiti. Muhammed Yakubun ilk ykseli yllarnda
nfuzlu daysnn byk rol olmutur. Devrinin geleneklerine uyarak ocukluk yllarn
Molla olabilmek iin sk almalarla geiren Muhammed Yakub, bilhare bu meslein,
hareket dolu yaradlna uymadn grerek brakmtr. te tam bu srada kzkardei
Takent Valisi Nur Muhammed Han ile evlenmiti. Vali enite sayesinde Yakub Bey, Hokand
asker kuvvetlerine girmi, ksa zamanda kabiliyetini gstererek 1845te yeni Hokand Han
Hudayara Mahram (Mabeyinci) tayin edilmiti. 1853te Akmesciti Ruslara kar baaryla
mdafaa eden Yakub Beyin uhdesine, 1864ten itibaren Ruslarn Orta Asyada yeniden
ilerlemeleri zerine imkentin mdafaas verilmiti. Bu kaleyi de ilk Rus taarruzuna kar
baaryla savunan Yakub Bey, bilahare Ruslarn toplarla hcumu zerine imkenti
boaltmak zorunda kalmt. Yakub Bey, 1865te Takenti Ruslara kar kahramanca
mdafaa ederken lecek olan lim-Kulun yanna dnm ise de Hokand Hanlna hkim
olmak dncesinde olan lim-Kul tarafndan Kagarda Bzrg Hana yardmc olmas iin
66 kiilik bir mfreze ile Takentden bir nevi uzaklatrlmtr.
174
1864 balarnda Sadk Beyin Kagardan ayrlmasyla ehre tekrar hkim olan
inliler, Yakub Bey ile Bzrg Han kuvvetlerinin 1865te yaptklar ilk hcumu pskrtmeyi
baarmlar ise de Takentin Ruslarn eline gemesinden sonra baz Hokand kuvvetlerinin
Yakub Beye katlmalar zerine, yenilerek Kagar terk etmek mecburiyetinde kalmlardr.
Yakub Bey, Kagarn arkasndan Yarkenti de alarak mevcut ordusunu yeniden tanzim ve
takviye etmi, buna Hokand idaresinde kazand asker tecrbelerini de ekleyerek, Dou
Trkistann dier ehirlerini birer birer zapt etmeye muvaffak olmutur. Fakat Bzrg Hann
kendi baarlarn kskanp aleyhinde bir vaziyet almas zerine 1867de kendisini nce hapis
etmi, sonra da Mekkeye hacca gndererek Dou Trkistann mutlak hkimi olmutur.
Bzrg Han meselesini halleden Yakub Bey, ilk i olarak douda huzursuzluk yaratan
ve fakat esasnda Kagara hkim olmak isteyen Dn-genler zerine yrmtr. Fakat o,
nce Dngenlere dostluk teklif etmitir. Dngenler bunu reddettii gibi, Karaar ve Sayram
da igal etmilerdir. Ancak, Yakub Bey kuvvetlerinin yaklamas zerine bu kasabalar
yamalayp ekilmilerdir. Yakub Bey drt aylk bir kuatmadan sonra Dngenlerin mdafaa
ettikleri Turfan zapt etmeye muvaffak olmutur (Temmuz 1870). Ne var ki, galip gelmesine
ramen, Dngenlerin inat-mdafaalar Yakub Beyin ordusunu olduka sarsmtr. li
Vadisinin kontrolnn Kagar hkimine gemesi, hzla gelien bu Mslman devletinden
Ruslarn endie duymasna ve harekete gemesine sebep olmutur. Ruslar ksa zamanda ili
vadisinin kaps durumundaki Kuay zaptetmileridr416. 1868de Ruslarn Orta Asyay
istilalarndan sonra kurduklar Trkistan Genel Valilii kararghnda Kagara kar bir sefer
iin planlar hazrlanm ise de Hve meselesi daha nemli addederek bu plann tatbiki o an
iin geri braklmtr. Fakat bu deiiklie ramen Yakub Bey ile Trkistan Genel Valisi
General Kaufman arasnda tartmalar yazl olarak devam etmitir.
Ruslar, Hokand ve Buhara ya dikte ettirdikleri ticari antlamalar gibi, Yakub Bey ile
de bir ticari antlama yapmak istiyorlard. Hakl olarak Yakub Bey, Ruslarn memleketine,
her ne ekilde olursa olsun girmelerini istemiyordu. nk onun gznde Ruslar, ticaret iin
deil, devleti hakknda entrika ve casusluk iin gelecek erefsiz insanlar idi. stelik, hl
resmen Kagardaki hkimiyetini tanmamlard. Sonunda Yakub Bey, Ruslar dman
olarak almaktansa, ticari yolla da olsa, dostluk mnasebetleri kurmaya karar verdi. Baron
Kaulbars bakanlndaki ilk Rus elilik heyeti ile bir ticaret antlamas imzalamtr (10
Temmuz 1872). Bunu, 1875 ylnda Ruslarn Albay Reinthal bakanlnda gnderdikleri
ikinci elilik heyeti takip etmitir.
Ruslarn Trkistandaki Trk Hanlklarn birer birer zapt ederek, Hindistan
hudutlarna yaklamalar ngilizleri endieye drmt. Orta Asyada ticari ve politik
avantajlarn kaybeden ngilizler, kontrolleri altnda bulundurduklar Afganistann kap
komusu, ykselmekte olan yeni Mslman devletin hadiseleriyle ilgilenmeye balamlardr.
lk ngiliz ziyareti A. Schlagenweitin 1857de Dou Trkistanda bir kyamda
ldrlmesinden sonra, 1863te W.P. Johnsonun ve 1868de de P. Shawn ticari bir maksatla
da olsa, bu lkeyi ziyaret ettiklerini gryoruz. Yakub Bey, bir tccar sfatyla Kagar
ziyaret etmesine ramen, P. Shawe byk iltifat gstermi, ngiliz iin dostluk duygular ile
175
dolu olduunu sylemitir. Ertesi sene, 1869da da Mirza Muhammed adi bakanlnda bir
heyeti ngilizlerin Hindistan hkmeti nezdine gndererek bu samimiyetini tekrarlamtr.
Yakub Bey, o an iin Trkiye ile dost geinen, ngilizlerden tekilatn gelitirmekte
olduu ordusu iin, silah ve mhimmat temin etmei umuyor; ngilizler de Dou Trkistann
tabi zenginliklerini iletmeyi ticari ve politik nfuzlarn artrarak icabnda bu lkeyi,
Afganistan misali, Rusya ve ine kar bir tampon devlet olarak kullanmay dnyorlard.
Dier taraftan ngilizler, Yakub Beyin Trkiye ile mnasebetlerini gelitirmesine yardmc
olmay da vaat ediyorlard ki, bu, Yakub Beyi ngilizlerle iyi geinmeye sevk eden nemli
noktalardan biri idi.
Yakub Beyin elisi Mirza adi bir sene Hindistanda bekledikten sonra, D. Forsythn
bakanlnda ve P. Shaw ile Dr. G. Hendersonn da iinde bulunduu ilk ngiliz elilik
heyeti ile birlikte 1870te Kagara dnd. Yakub Bey tarafndan ok iyi bir ekilde
karlanan ngiliz heyeti aya yakn Kagarda kalmtr. O srada Ruslarla mnazaa hlinde
bulunduundan ve onlar daha fazla kkrtmakta yarar grmediinden, Yakub Bey,
ngilizlere rica ederek taraflar arasnda imdilik bir antlama yaplmamasn salamtr. lk
Kagar-ngiliz Ticaret Anlamas, Ruslarla 1872de yaplan antlamann ardndan yaplan, D.
Forsythn daha sekin ve kalabalk bir heyetle ve Mslman askerlerden kurulu bir svari
birlii refakatinde, Kagara ikinci geliinde trenle imzalanmtr (1873).
Yakub Bey ve devletinin ykselii, dier Orta Asya Mslman devletlerinin birer birer
istila edildikleri bir devreye rastlamas ynnden ne kadar nemli olmu ise, Trkiyenin
Trkistan meseleleri ile dorudan doruya ilgilenmesini salamas ynnden de o kadar
nemli bir olay olmutur. Hokand, Buhara ve Hve Hanlarnn yardm feryatlarn gerektii
ekilde yerine getirememenin ac sonularn gren slam leminin lideri Trkiye, bu sefer
Yakub Beyin yardm iin gelen elisini elibo gndermemitir.
Yakub Bey Kagara hkim olduktan sonra, bir taraftan Orta Asyay bir nevi
aralarnda paylap istila etmi olan Rusya ve ngiltere ile mnasebetlerini dostane bir ekilde
dzenlemeye ve bir denge unsuru olmaya alrken, dier taraftan da kendi nfuzunu
ykseltecek ve devletine destek olacak olan slamn ba, Osmanl Padiah Sultan Abdlaziz
Han (1861-1876) nezdinde fevkalde elisi Said Yakub Han Toray gndermiti. Trkistan
illerinin yetitirdii en byk diplomatlardan biri olan Said Yakub Han Tora, ksa adyla Hoca
Tora, Orta Asyada gelimeleri ve bu arada Kagar devletinin durumu ve ihtiyalarn ok iyi
bir ekilde Osmanl hkmeti yetkililerine anlatarak, iyi bir antlama ile personel ve silah
yardm salamaya muvaffak olmutur. Elinin istekleri, bizzat Tophane Miri Ali Said Paa
ile Umum Fabrikalar Nazr Seyyid Paann himmet ve gayretleriyle, 2.000 tfek ve kapsl
ile 6 adet Krupp topu ve Kagarda iml edilmek zere kapsl ve barut iml vastalar ve
ustalar verilerek yerine getirilmitir. Ayrca, Kagar ordusunu eitmek iin, stihkm Zabiti
Ali Kzm Bey, Piyade Zabiti Muhammed Yusuf Bey, Svari Zabiti erke Yusuf Bey ve
Topu Zabiti smail Hakk Bey ile drt mtekait zabit enderundan Murad Efendinin
bakanlnda Kagara gnderilmitir. Ayrca, baz hediyeler ile birinci rtbeden murassa
nian- Osman ile Seyf ve lem gnderilmitir. Elilik heyeti ve nme-i hmayun Kagarda
176
100 pare top atyla selamlanm ve bundan sonra, Yakub Bey (Yakub Han)in hkimiyeti
altnda bulunan btn memleketlerde hutbeler Sultan Abdlaziz namna okutulmaya ve
sikkeler de onun namna baslmaya balanmtr. Daha nce Atalk Gazi ve Bedevlet
unvann alm olan Yakub Hana bu mnasebetle verilen Emirlik unvannn ilannda o
srada Kagara vsl olmu olan ngiliz elilik heyeti de bulunmu ve kendileri iin ayr bir
merasim yaplmtr.
Artk kendisinin Sultana bal bir Emir olduunu ilan eden Yakub Han, stanbuldan
gelen subaylarn da yardmyla, byk bir enerji ile ordusunu eitip yetitirmeye koyuldu.
Yakub Hann ordusunun mkemmel eitimine ahid olan yabanc gzlemciler, durumu
takdir ve hayranlkla zikrederler.
Ne var ki, Yakub Han, Trkiye, ngiltere ve hatta Rusya ile normal mnasebetler
kurmasna ramen, in ile bunu bir trl yapamamt. inlilerin maksad Dou Trkistan
ne pahasna olursa olsun geri almakt. Bu maksatla, 1866da eski vazife blgesinde vukuu
bulan bir isyan nnda baaramad iin ar bir ekilde sulanm olan, hakikatte ise inin
en muktedir komutanlarndan biri olan General Tso Tsung-tang inin kuzey-bat asker
valiliine atadlar. General Tso, emrindeki 89.000 kiilik ordusuyla 1869 baharnda ansi ve
Kasm 1873te de Kansu blgelerinde in hkimiyetini tekrar kurdu. Fakat inden yiyecek
gelmeyince Tso, ordusunun yarsn ele geirdii blgelerde retime sokmak mecburiyetinde
kald. Ancak, bu ekilde hareketine ramen ordusunun ihtiyacn karlayamadndan, daha
ok kuvvetlenmesini hi arzu etmemesine ramen Yakub Hann zerine yrmeye cesaret
edememitir. Tam bu sralarda snr anlamazln halletmek iin Albay Sosnovski
bakanlnda bir Rus heyetnin Tsoyu ziyarete gelmesi inli generalin ansn tamamyla
deitirdi. Snr anlamazln Ruslarn istedii ekilde derhl halleden Tso, Sosnovski ile
anlaarak ordusu iin gerekli ihtiya maddelerini ucuz bir ekilde Ruslardan temin etmeye
muvaffak olmutur (Haziran 1875). Ertesi sene mali durumu iyi olmayan hkmetin indeki
ngiliz bankalarndan salad kredi ile dier ihtiyalarn da tamamlayan Tso, Kagar
zerine yrmeye hazr hle geldi.
Ruslarn, General Tsonun ihtiyalarn karlayan bir antlama yapt haberi ksa
zamanda Yakub Hana ulamt. Yakub Han, Osmanl elilik heyeti bakan Murad
Efendinin yanna Said Yakub Han Toray vererek, daha ok asker personel ve silah temini
iin, hemen stanbula gnderdi. stanbulda Yakub Hann isteklerinin yerine getirilmesi iin
hemen irade karld. Btn bunlar olurken Rus, ngiliz ve in bakentlerinde Dou
Trkistann gelecei ile ilgili byk bir diplomatik faaliyet balam bulunuyordu.
10.3. Dou Trkistann in stilasna Uramas

Batda Osmanl Devletine kar bir harbe hazrlanan Rusya, Yakub Handan herhangi
bir tehlike gelmemesi iin General Tsonun Kagar zerine yrmesini tevik ederek o
cepheden gelebilecek bir tehlikeyi nlemiti. Bu arada ngiliz dileri de fikir ayrlna
dmt. Hindistan Valilii Yakub Han daha fazla desteklemeye lzum olmadn,
Hindistana o cihetten bir tehlikenin bahis mevzu olamayaca tezini savunurken ngiliz
Dileri Bakanl da Yakub Han ziyaret etmi olan Forsyth ile ngilterenin Pekin
177
Bykelisi Wade, Dou Trkistann desteklenmesi ve istikllinin korunmas tezini

savunuyorlard. Bu arada Yakub Hann emektar elisi Said Yakub Han Tora, memleketinin
istikllini muhafaza edebilecek bir antlama temini iin stanbul-Petersburg-Londra arasnda
mekik dokurcasna koturmaya balad ise de ne bu bakentlerde ne de Londrada in elisi
Kuo ile yapt grmelerden mspet bir netice alabildi. ngilizler son olarak Pekinde
Kagar ile in arasnda bir sulh teminine altlar ise de in babakan sulh grmeleri
ancak General Tso vastasyla olabilir. diyerek bu teebbs de neticesiz brakt.
Son hazrlklarn da tamamlayan General Tso, 17 Austos-6 Kasm 1876 arasnda
Urumi ve Manas Dngenlerden alarak Dou Trkistan snrna dayand. Dmann bu
ilerleyiine karlk Yakub Han, snr blgesinde stratejik nemi byk olan Turfan, Tahsun
ve Davanin kalelerine kuvvetlerini yerletirdi. Komutanlarndan Hakim Han Toray
Turfana ve kendi kk olu Hak-Kulu Beyi de Tahsuna tayin ederek, kendisi de ana
kuvvetlerin banda Korlaya ilerledi. 1876-1877 k kanlmaz hle gelen bu harbi bir
mddet erteledi ise de sava 1877 baharnda Tsonun anszn Davanin ve Turfan igaliyle
fiilen balad. Fakat bu arada, inat mstevliye kar byk bir muharebenin son hazrlklarn
yapmakta olan Yakub Hann ani lm, Kagarn istikllini koruma ansn da yok etmitir.
Yakub Hann Dou Trkistanda bizzat byk kahramanl ve enerjisi ile kurduu,
Trk ve ngiliz yardmlaryla gelitirdii Kagar devleti, onun lm ile tam bir kemeke
iine dt. Hak-Kulu, Hakim Han Toray Korla Valisi tayin edip babasnn naam Kagara
gtrrken kardei Beg-Kulu tarafndan Aksu yaknlarnda ldrld. Beg Kulu kendisini
Kagar hkimi ilan etmesine ramen, Hoten Valisi Niyaz Begi istikllini ilanna ve bir i
harbin balamasna mni olamad. Beg-Kulu, byk mcadeleler ve kayplardan sonra, nce
Hakim Han Toray ve sonra da Niyaz Begi malup edip memleketi paralanmaktan kurtard
ise de General Tsonun ordularna da kar koyacak bir kuvveti kalmad.
Beg Kulu, i harbi bitirir bitirmez Hindistan ngiliz Vliliinden acilen maddi-manevi
yardm ve inlilerle sulh yapabilmesi iin arabuluculuk yapmalar talebinde bulundu ancak
hi kimseden bir cevap alamad.
in kuvvetleri ilerledike mitsizlii artan Beg Kulu, nihayet Kagar mdafaa eden
kuvvetlerinin de dalmas zerine, aresizlik iinde memleketini terk ederek Ruslara snd.
Karlarnda rakip kalmayan in kuvvetleri 16 Aralk 1877de Kagar da kolayca zapt
ettiler. 16 Mart 1878de Peking Gazettesi btn Dou Trkistann in igali altnda
olduunu resmen aklad.
178
Uygulamalar
Dou Trkistan hakknda bir harita almas yaparak bu blgedeki Trklerin yaad
nemli siyasi hadiseler hakknda bir tarih eridi hazrlaynz.
179
Uygulama Sorular
Dou Trkistan Trklerinin tarihi srete yaad sorunlar nelerdir?
180

1531den 1606ya kadar Dou Trkistan hkimi olarak Sultan Ebu Said Han ve
oullarn gryoruz. 1606da aatay hanedanndan Emir smailin baa gemesiyle de XIX.
asrn nc eyreine kadar devam edecek olan mehur Hocalar hkimiyeti balar.
Kaynaklara gre, 1412 ylnda Buhara ulemsndan mehur hoca Muhdum Azam
Kagara gelip yerlemi, medreselerin birinde tedris ile megul olmu ve oullar mam
Kalan ile shak Vali de bu ie devam etmilerdir. Bu iki kardein itihadnda grlen baz
farklar talebeleri arasnda iki grubun teekklne sebep olmutur. Bunlardan mam Kalan
taraftarlar Ak-Talk ve shak Vali taraftarlar ise Kara-Talk olarak mehur
olmulardr.
Dou Trkistann, Bat Trkistanda olduu gibi, bilhassa bu son devirlerinde grlen
siyasi istikrarszlk, ayr ehir ve eyalet hkimleri arasndaki devaml mcadele ve bunun
tevlit ettii iktisadi durum ahliyi, ister istemez, idare ilerine lkayt kalmaya ve selameti
ruhani zmreler iinde aramaya sevk etmiti. Bu zmre reislerinin halk arasndaki hreti
hkimleri rktecek bir dereceye gelmi idi. Emir smailin saltanat endiesi ile Ak-Talk
frkasnn reisi olan Apak Hocay Kagardan ihra etmesi, bu harekete balang tekil
etmitir.
Halk arasnda byk nfuz sahibi olan Apak Hoca, Emir smailden intikam almak
maksadyla Cungarya Kalmuklar lideri Galdan Kagar igale tevik etmiti. Zaten byle
bir frsat beklemekte olan Kalmuk lideri, 1678de Kagar igal ederek lkesinin idaresini
kendisine yardm eden Apak Hocaya verdi. Fakat yeni hkimlerinden de memnun kalmayan
Apak Hoca, idareyi smailin kardei Muhammed mile devrederek onu Kalmuklar aleyhinde
kkrtmaya balad. Bu kkrtma hem Muhammed milin hem de Ak-Talk frkas
hkimiyetinin sonu oldu. Kagar emaretinin bana Kara-Talk frkasnn reisi Hoca Danyal
getirildi. Hoca Danyal ile oullarnn idareleri Kalmuklar tarafndan sk bir denetime tabi
tutuldu. Danyaln lmnden sonra baa geen Yunus Hoca daha dirayetli davranarak ksa
zamanda Kagar, Aksu ve Yarkentte nfuzunu salamlatrd. Mahall hkmetin yeniden
kuvvetlenmesini istemeyen Kalmuklar, bu defa Yunus Hocaya kar rakibi olan Ak-talk
frkasnn o zamanki reisi Hoca Burhaneddini destekleyerek onun nce Aksu ve sonra da
Kagar almasna yardmc oldular.
Dou Trkistann karklklar iine dtn gren inliler, 1759da Kagar
civarn igal ederek lkenin yarya yaknn ellerine geirdiler. 1756-1760 yllar arasnda
douya doru gelien in istilas Hokand ve Kazakistana kadar vard. Fakat buralar Rus
nfuz blgesi olarak kabul ettiklerinden, bir mddet sonra oralardan geri ekildiler.
Bu arada, Dou Trkistann her tarafna dalmak zorunda kalan her iki tarafa
mensup Hocalar, vatanlarn inlilerin elinden kurtarabilmek iin byk bir propagandaya
balamlard. Bylece, uzun bir mddet Hocalarn inlilere kar kyam teebbsleri ile geti.
1826da Burhaneddinin torunu Cihangir, Krgzlarn yardm ile Kagar ele geirmeye
181
muvaffak olmu ise de sonra inlilere esir dm ve demir kafes iinde Pekine
gnderilerek, orada idam edilmitir.
1863-1864 yllarnda Krgz Han Sdk Bey, inlilere kar Mslmanlara yardm
etmek zere Kagar zerine yrm ve ehri zapt etmitir. Cihangir Hocann kz kardei ile
evli bulunan Sadk Bey, kendisinin devaml olarak Kagar da kalamayacan anlaynca,
Kagar Cihangirin olu Bzrg Hana teslim etmek mecburiyetinde kald. Bu arada,
Hokandda bulunan Bzrg Han, 1864 balarnda imkendi Ruslara kar mdafaa eden ve
bilahare Kagar devletini kuracak olan, Muhammed Yakup Beyin kuvvetleri desteinde
Kagara geldi.
Kagar dman istilasndan kurtaran ve mstakil bir devlet olarak da zamann byk
devletleri tarafndan resmen tannmasn salayan Muhammed Yakub Bey, Hokand asker
kuvvetlerine girmi, ksa zamanda kabiliyetini gstererek 1845te yeni Hokand Han
Hudayara Mahram (Mabeyinci) tayin edilmiti. 1853te Akmesciti Ruslara kar baaryla
mdafaa eden Yakub Beyin uhdesine, 1864ten itibaren Ruslarn Orta Asyada yeniden
ilerlemeleri zerine imkentin mdafaas verilmiti. Bu kaleyi de ilk Rus taarruzuna kar
baaryla savunan Yakub Bey, bilahare Ruslarn toplarla hcumu zerine imkenti
boaltmak zorunda kalmt.
1864 balarnda Sadk Beyin Kagardan ayrlmasyla ehre tekrar hkim olan
inliler, Yakub Bey ile Bzrg Han kuvvetlerinin 1865te yaptklar ilk hcumu pskrtmeyi
baarmlar ise de Takentin Ruslarn eline gemesinden sonra baz Hokand kuvvetlerinin
Yakub Beye katlmalar zerine, yenilerek Kagar terk etmek mecburiyetinde kalmlardr.
Yakub Bey, Kagarn arkasndan Yarkenti de alarak mevcut ordusunu yeniden tanzim ve
takviye ederek Dou Trkistann dier ehirlerini birer birer zapt etmeye muvaffak olmutur.
Fakat Bzrg Hann kendi baarlarn kskanp aleyhinde bir vaziyet almas zerine 1867de
kendisini nce hapis etmi, sonra da Mekkeye hacca gndererek Dou Trkistann mutlak
hkimi olmutur.
Yakub Bey, douda huzursuzluk yaratan ve fakat esasnda Kagara hkim olmak
isteyen Dngenler zerine yrmtr. nce Dngenlere dostluk teklif etmitir. Dngenler
bunu reddettii gibi, Karaar ve Sayram da igal etmilerdir. Ancak, Yakub Bey
kuvvetlerinin yaklamas zerine bu kasabalar yamalayp ekilmilerdir. Yakub Bey drt
aylk bir kuatmadan sonra Dngenlerin mdafaa ettikleri Turfan zapt etmeye muvaffak
olmutur (Temmuz 1870). Ne var ki galip gelmesine ramen Dngenlerin mdafaalar, Yakub
Beyin ordusunu olduka sarsmtr. li Vadisinin kontrolnn Kagar hkimine gemesi,
hzla gelien bu Mslman devletinden Ruslarn endie duymasna ve harekete gemesine
sebep olmutur. Ruslar ksa zamanda li Vadisinin kaps durumundaki Kuay zapt
etmilerdir.
Yakub Bey, Ruslar dman olarak almaktansa, ticari yolla da olsa, dostluk
mnasebetleri kurmaya karar verdi. Baron Kaulbars bakanlndaki ilk Rus elilik heyeti ile
bir ticaret antlamas imzalamtr (10 Temmuz 1872). Bunu, 1875 ylnda Ruslarn Albay
Reinthal bakanlnda gnderdikleri ikinci elilik heyeti takip etmitir.
182
Yakub Bey Kagara hkim olduktan sonra, bir taraftan Orta Asyay bir nevi
aralarnda paylap istila etmi olan Rusya ve ngiltere ile mnasebetlerini dostane bir ekilde
dzenlemeye ve bir denge unsuru olmaya alrken, dier taraftan da kendi nfuzunu
ykseltecek ve devletine destek olacak olan slamn ba, Osmanl Padiah Sultan Abdlaziz
Han (1861-1876) nezdinde fevkalde elisi Said Yakub Han Toray gndermiti. Eli, Orta
Asyada gelimeleri ve bu arada Kagar devletinin durumu ve ihtiyalarn ok iyi bir ekilde
Osmanl hkmeti yetkililerine anlatarak, iyi bir antlama ile personel ve silah yardm
salamaya muvaffak olmutur. Elilik heyeti lkeye geri dndkten sonra Yakub Bey (Yakub
Han)in hkimiyeti altnda bulunan btn memleketlerde hutbeler Sultan Abdlaziz namna
okutulmaya ve sikkeler de onun namna baslmaya balanmtr.
Artk kendisinin Sultana bal bir Emir olduunu ilan eden Yakub Han, stanbuldan
gelen subaylarn da yardmyla, byk bir enerji ile ordusunu eitip yetitirmeye koyuldu.
Ne var ki Yakub Han, Trkiye, ngiltere ve hatta Rusya ile normal mnasebetler
kurmasna ramen, in ile bunu bir trl yapamamt. inlilerin maksad Dou Trkistan
ne pahasna olursa olsun geri almakt. General Tso, emrindeki 89.000 kiilik ordusuyla 1869
baharnda ansi ve Kasm, 1873te de Kansu blgelerinde in hkimiyetini tekrar kurdu.
Son hazrlklarn da tamamlayan General Tso, 17 Austos - 6 Kasm 1876 tarihleri
arasnda Urumi ve Manas Dngenlerden alarak Dou Trkistan snrna dayand.
Dmann bu ilerleyiine karlk Yakub Han, snr blgesinde stratejik nemi byk olan
Turfan, Tahsun ve Davanin kalelerine kuvvetlerini yerletirdi. Komutanlarndan Hakim Han
Toray Turfana ve kendi kk olu Hak-Kulu Beyi de Tahsuna tayin ederek kendisi de
ana kuvvetlerin banda Korlaya ilerledi. 1876-1877 kii kanlmaz hle gelen bu harbi bir
mddet erteledi ise de sava 1877 baharnda Tsonun anszn Davanin ve Turfan igaliyle
fiilen balad. Fakat bu arada, byk bir muharebenin son hazrlklarn yapmakta olan Yakub
Hann ani lm, Kagarn istikllini koruma ansn da yok etmitir.
Yakub Hann lm ile lke tam bir kemeke iine dt. Bu sebeple General
Tsonun ordularna da kar koyacak bir kuvveti kalmad. in kuvvetleri 16 Aralk 1877de
Kagar da kolayca zapt ettiler. 16 Mart 1878de Peking Gazetesi btn Dou Trkistann
in igali altnda olduunu resmen aklad.
183
Blm Sorular
1)
Dou Trkistanda kurulan Trk devletlerinden aadakilerden hangisinde
bahsedilmektedir?
a) Muhakemetl Lgateyn
b) Dede Korkut Hikyeleri
c) Divan- Lgatit Trk
d) Divan- Hikmet
e) Atabetl Hakayk
2)
Vatanlarn inlilerin elinden kurtarabilmek iin byk bir propagandaya
balayan grup aadakilerden hangisidir?
a) Direni Trkmenleri
b) htilal Trkmenleri
c) Hocalar
d) Krgz Hocalar
e) Kazak Hocalar
3)
Kagar dman istilasndan kurtaran ve mstakil bir devlet olarak da zamann
byk devletleri tarafndan resmen tannmasn salayan kii aadakilerden hangisidir?
a) Muhammed Yakup Bey
b) Muhammed Arif Bey
c) Srm Batur
d) Hokan Han
e) Ahmet Yesevi
184
4)
Yakub Bey, Baron Kaulbars bakanlndaki ilk Rus elilik heyeti ile hangi
tarihte bir ticaret antlamas imzalamtr?
a) 10 Austos 1875
b) 10 Temmuz 1872
c) 15 Temmuz 1877
d) 20 Austos 1879
e) 12 Temmuz 1881
5)
Dou Trkistann in istilasna uramasnda aadakilerden hangisi daha ok
etkili olmutur?
a) ngilizler ile anlalamamas
b) inlilerin ok gl olmas
c) Osmanlnn yardmn gecikmesi
d) Yakup Beyin lm
e) Trkmen ordusunun gsz olmas
6)
Dou Trkistanda tarih boyunca yazlan eserlerde birok Trk devleti
anlatlmtr. Atabetl Hakayk bu eserlerden birisidir. (D) - (Y)
7)
inin igalinden sonra vatanlarn inlilerin elinden kurtarabilmek iin
Hocalar adl direni grubu byk bir propagandaya balamtr. (D) - (Y)
8)
Muhammed Yakup Bey, Kagar dman istilasndan kurtaran ve mstakil bir
devlet olarak da zamann byk devletleri tarafndan resmen tannmasn salayan kiidir. (D)
- (Y)
9)
yaplmtr.
lk Rus elilik heyeti ile 10 Austos 1872 tarihinde ticaret antlamas

(D) - (Y)
10)
Yakup Beyin lm, Kagarn igaline ve Dou Trkistann in stilsna
uramasna neden olmutur. (D) - (Y)
Cevaplar
1. c, 2. c, 3. a, 4. b, 5. d, 6. Y, 7. D, 8. D, 9. Y, 10. D
185
11. N DARES VE DOU TRKSTAN TRKLER
186

11.1. Dou Trkistan Trklerinin stikll Mcadelesi
11.2. Dou Trkistan Trklerinin Kltr Hayat
11.3. Dou Trkistan Trk Nfusu
187

1)
Dou Trkistan Trklerinin stikll Mcadelesi hakknda neler biliyorsunuz?
2)
Dou Trkistan Trklerinin kltrel hayat hakknda malumatnz var m?
3)
Gnmzde Dou Trkistandaki Trk nfusu ne kadardr?
188

Konu
Kazanm
Kazanmn nasl elde

edilecei veya
gelitirilecei
in idaresi ve Dou
Trkistan Trkleri
in idaresi ve Dou
Trkistan Trkleri hakknda
bilgi sahibi olur.

Kronolojik dnme
ve yerinde kullanma
Gr gelitirme
aratrma
189
Anahtar Kavramlar
Snkiang
Muhtar (otonom)
190
Giri
Trk kltr ve medeniyetin de parlak bir yer igal eden Uygur Trklerinin torunlar
olan Dou Trkistan Trklerinin, Yakub Han nderliinde bin bir zorluklarda kurduklar
Kagar devletinin mnasz bir i harp sonunda paralanmas ve mdafaa edilmeksizin in
kontrolne gemesi herkesi olduu gibi mstevli inlileri dahi artmtr. Bilahare
stanbula gelen Yakub Hann emektar elisi Said Yakub Han Tora, Sultan Abdlhamide
mracaat ederek Kagar devletinin Osmanl idaresine tabi bir memleket olduunu ve in
istilasnn protesto edilmesini veya in hkmetine bavurarak in kuvvetlerinin geri
ekilmesi iin tavassutunu rica etmitir. Fakat 93 harbinde Ruslara yenilen Osmanl Devleti
perian bir durumda olduu iin Kagar elisinin ricalarna mspet bir cevap verilememitir.
mit etmedikleri bir ekilde Dou Trkistana hkim olan inliler intikam hissiyle
hareket ederek memlekette tam bir asker istibdat idaresi kurdular. in katliamna grg
ahidi olmak bahtszlna urayan Osmanl subaylarndan Yzba Ali Kzm Bey ile Yakub
Hann sekreteri Mirza Molla sa Mirza-Bann ifadelerine gre 60.000 kiilik Kagar
ordusu tamamen yok edildii gibi, halk sindirmek iin de toplu idamlara gidilmitir437.
inlilerin bu dehet saan asker idaresi 1884 senesine kadar devam etmitir. 1884te inliler,
Dou Trkistana, hlen geerli olan ve Yeni Topraklar veya Yeni Eylet manasndaki
Snkiang adn vererek bir vali tayin ettiler. Dou Trkistan Trklerine hibir memuriyet
hakk tanmayan bu yeni in idaresi deiik bir despotluk zihniyetiyle hareket ederek halka
tam bir sefalet ve esaret hayat yaatmtr. 1911de in ihtilalinin balamasyla Dou
Trkistan Trkleri kendilerine tannan ok snrl muhtar (otonom) bir idareye kavuunca
biraz da olsa nefes alabilmilerdir438. Fakat yeni tayin edilen inli valilerin despota idareyi
devam ettirmeleri Trk halkn 1912-1933 arasnda yeni bir sefalete srklemi ve adaletsiz
in idaresi ekilmez bir hl almtr. 1933te tayin edilen komnist Sovyet taraftar ve
amansz Trk-Mslman dman yeni in valisi eng-in Tsainin davranlar Trkler iin
barda taran son damla olmu ve Dou Trkistan Trkleri bu in idaresine kar yeniden
hrriyet ve istikll mcadelesine girimilerdir.
191
11.1. Dou Trkistan Trklerinin stikll Mcadelesi

Dou Trkistann 1878de inliler tarafndan igalinden sonra kurulan in idaresi
Trkleri her hususta geri brakmtr. Neticede memlekette sosyal hayat ikiye blnmtr.
Memleketi smren ve ar vergileri toplayan inliler ile ezilen ve smrlen fakir Trk
halkn din adamlar, toprak sahibi zenginler ve tccarlar idare etmeye ve TrklkMslmanlk uurunu uyank tutmaya almlardr. Bu Trk ileri gelenleri, hediye ve
rvetlerle inli yneticilerin, bir dereceye kadar da olsa, halk ezmelerine mni olmaya
almlardr. 1911 in ihtilali ile ksmen serbestlik kazanan Trkler 1912de li havalisinde
istikll iin ilk hareketi yaptlar. Fakat bu ayaklanmay ve bir kemeke hlindeki in
idaresinin beceriksizliini gren Ruslar, gya Rus tebaas olan bir ksm halkn gvenliini
salamak bahanesiyle 1.000 kiilik bir orduyla Urumiyi igal ettiler. Rus igali inli vali
Yanj Tseng-Hsini istikll iin bakaldran Trklerle anlamaya sevk etti. Fakat Trklerin
istikll istei karsnda bir mddet sonra da Ruslarla anlat. Ticari ynden Dou Trkistan
ile sk mnasebetleri olan Ruslarn bu antlamadan sonra blgede nfuzlar daha da artt.
1928de Yangn ldrlmesi ve daha zalim bir adam in-u-Rinin valilie getirilmesi ile
hadiseler yeniden alevlendi. inli valinin Hami (Kumul)deki Trklerin topraklarn zorla alp
inli gmenlere datmas Trkleri byk infiale sevk etti. 1931 ylnda bir inli subayn bir
Trk kz ile zorla evlenmek istemesini bahane eden Trkler isyan ederek Hoca Niyaz Hac
nderliinde Hami ehrini ksa zamanda kontrollerine aldlar. Fakat Dou Trkistann dier
eyaletlerindeki Trkler, bu ayaklanmadan haberdar olmalarna ramen, tekilatszlk ve
lidersizlikten dolay ayaklanmaya katlamadlar. Bu gerei mderris iken komutan olmak
mecburiyetinde kalan ve bu devrin olaylarn bizzat yaayan Mehmet Emin Bura yazd
Trkistan tarihinde etraflca zikreder. Ancak, 1933 yaznda Turfan, Karaehir, Korlu Lua,
Aksu ve Hoten halk da ayaklanmaya itirak ettiler. Mehmed Emin Bura ile kardelerinin
nderliinde kurulan Mill htilal Komitesi hazrlklarn tamamlayarak geici bir hkmet
kurulmasna karar verdi. Karkas kads Muhammed Niyaz Alem devlet reisi eski Gulca kads
ve Rusya, Trkiye ve Msrda siyasi aratrmalar yapm Sabit Dmullah babakan ve
Mehmet Emin Bura da ordu komutan olarak ihtilal hkmetinde vazife aldlar. Ksa
zamanda Dou Trkistann balca ehirleri Trk kontrolne geti. Dou Trkistandaki bu
mill uyann Bat Trkistanda da yaylmas ihtimali Ruslar byk bir telaa drd. Tpk
Yakub Hana kar General Tsoya silah yardm yaptklar gibi, inlilere Trk mill
ayaklanmasn bastrmalar iin silah yardmna baladlar. Dou Trkistanda rakip kuvvetler
arasndaki amansz arpmalarda binlerce kii hayatn kaybetti. Buna ramen Trkler
memleketin byk bir ksmna hkim oldular. Bilhassa Sabit Dmullahn gayretiyle
memleketin idaresi yeni batan dzenlenerek Dou Trkistan Trk slam Cumhuriyetinin
istiklli ilan edildi (Kasm 1933). Yeni kurulan hkmette Hoca Niyaz Hac devlet reisi ve
bakumandan, Sabit Dmullah babakan ve Muhammed Kasm Hac da dileri bakan
oldular. Hkmette bunlardan baka 12 bakanlk daha tekil edilerek bir de Mill Meclis
kuruldu. Fakat bu Trk-slam Cumhuriyeti cephede birden savamak mecburiyetinde idi.
inliler ve Ruslardan sonra yllar evvel Yakub Hann bana da dert olan in asll
Mslman Dunganlar (Dngenler) Dou Trkistana hkim olmak iin Trklere kar savaa
girdiler. Hoca Niyaz Hac, Dungan lideri Ma-Sing-Jin ile anlamak istemi ise de onun ar
istekleri yznden bir netice hasl olmamtr. Dunganlar ile Trklerin aralarnn almas yeni
192
komnist in Valisi engi sevindirmi, Hoca Niyaz Dunganlara kar kullanmak midiyle
kendisine antlama teklif etmi ve hatta onun vali vekili olmasn istemitir. Fakat bu
antlamadan dier Trk liderleri memnun kalmadndan bir netice hasl olmam ve yeniden
Dou Trkistan Trk-slam Cumhuriyetinin istiklli iin arpma yolu seilmitir (10 Eyll
1933). Fakat bu arada Dunganlar karsndaki malubiyetler ve Dunganlarn Kagar aldktan
sonra 7.000 kiiyi katletmeleri Trklerin moralini olduka bozmutur. Dunganlarn bu
beklenmedik baarlar yalnz Trkleri ve inlileri deil, Ruslar daha rahatsz etmitir.
Nitekim Ruslar, uaklar, tanklar ve zrhl aralarla donatlm 20.000 kiilik bir orduyu
komnist in Valisi enge vererek bu Dungan tehlikesini bertaraf etmilerdir. Bylece Dou
Trkistan Trkleri iki dev dmanla (in ve Rusya) kar karya kalmlardr. Tam bir
aresizlik iine den Dou Trkistan devlet reisi Hoca Niyaz, hkmetine danmadan
Ruslarla bir antlama imzalayarak iin iinden kmak istemitir. Yaplan antlamaya gre
Dou Trkistan, in kontrolnden kp Sovyet kontrolne geecek ve btn Trk asker
birlikleri de datlacak idi. Bu antlamay hakl olarak Dou Trkistan Hkmeti reddetti449.
Bunun zerine Hoca Niyaz hkmet ileri gelenlerini yakalatarak in valisine teslim etti. in
valisi de onlar idam ettirdi. Balangta ok vatanperverne hareket eden ve Dou Trkistan
Trk-slam Cumhuriyetinin bakanlna kadar ykselen Hoca Niyaz Hacnn bu akl almaz
ihaneti Dou Trkistan Trkleri iin byk darbe oldu. Yakub Hann lmnden sonra
oullar ve valileri tarafndan ilenen feci hatann Dou Trkistann istiklli iin bu kadar
baarlar elde etmi olan yneticileri tarafndan da ilenmi olmas Dou Trkistan halknn
en byk talihsizlii olmutur. Neticede, Trk mill istikllinin dmanlar byk bir zafer
kazanm oldular.
Ruslarla ksa zamanda aras alan Hoca Niyaz bu sefer de in tarafna gemitir. Bu
hareketinden dolay da Urumi vali yardmclna getirilmi ve bir mddet sonra da yeni
efendileri tarafndan ldrlmtr (Nisan 1942).
ki emperyalist devletin (Rusya ve in) Dou Trkistanda oynadklar bu kanl
oyuna, II. Dnya Harbindeki siyasetleri icab, yalnz ngiliz ve Japon basnnda ksaca yer
verilmi, dier btn medeni dnyadan hibir protesto sesi duyulmamtr. Hoca Niyaz
Hacnn ihaneti ile byk darbe yiyen Dou Trkistan Trklerinin bir ksm Ruslarn ve bir
ksm da inlilerin elinde oyuncak durumuna dp birbirleriyle savaa girmilerdir. Bu arada
Rus ve inliye alet olmayan bir ksm Trkler hrriyet mcadelesini mitsiz bir ekilde
devam ettirmiler ise de hareketleri Ruslar ve inliler tarafndan bastrlm ve binlerce Trk
barbarca katledilmitir.
Her eye ramen Trkler, zaman zaman Trkistan Genel Valiliinde mhim vazifeler
alarak halkn strabn bir dereceye kadar dindirmeye almlardr. Mesela, 1947 balarnda
Dr. Mesut Sabri genel vali, sa Yusuf Alptekin genel sekreter, komnist istilasndan nce
1949da Genel Valilikte yaplan deiiklikler ile Mehmet Emin Bura vali yardmcs
olmular ise de millete istedikleri ekilde yardm etme frsat bulamamlardr.
Nihayet 1949da indeki i mcadeleyi kazanan komnist kuvvetler Dou
Trkistan yeniden igal ederek istikll taraftar binlerce Trk ldrmler ve on binlerce
193
Trk de memleketi terk etmek mecburiyetinde brakmlardr. Rus kuvvetleri de geri

ekildiinden komnist in idarecileri Dou Trkistanda Marksist rejimi tam manasyla
yerletirebilmek iin milliyetilik, hrriyet ve istiklal gibi ulvi duygular Trklerde yok etmek
gayesiyle amansz bir terr idaresi kurma yoluna girmitir.
1950lerde balayan Dou Trkistan Trklerini komnistletirme siyaseti inliler
tarafndan hl da btn hzyla devam ettirilmektedir. inliler bununla da yetinmeyerek son
25-30 senelik devrede on milyon (10.000.000)a yakn inliyi blgeye iskn ederek nfus
dengesini kendi lehlerine evirme abas gstermektedirler.
11.2. Dou Trkistan Trklerinin Kltr Hayat

Trk tarihinin medeniyet sahasnda byk baarlar gstermi Trk boylarndan
Uygurlarn torunlar olan Dou Trkistan Trklerinin bugn kltr alannda ok geri
kaldklar grlmektedir. Bunun tek sebebi, inli valilerin despota idareleri ve ar vergiler
yznden halk ok fakir bir hle drmeleridir. Trkler bu yzden modern eitimden
nasiplerini alamamlardr. inliler bugn Trklerin ana dillerinde modern eitim grmelerini
yasaklamlar, fakat incenin resm dil olarak renilmesini mecbur tutmulardr. Dou
Trkistan Trklerini yaadklar bask dolu, strapl ve fakir hayatlar da etkilemitir. Dikkate
deer ki, Dou Trkistandaki eitim hayat gayet ilkel bir ekilde devam etmesine ramen,
Trkler manevi varlklarn koruyabilmilerdir. Btn bu kt artlara ramen pasif direnme
ile de hrriyet mcadelelerini devam ettirmektedirler.
11.3. Dou Trkistan Trk Nfusu

in Halk Cumhuriyeti snrlar ierisindeki Sincan Uygur zerk Blgesi, Dou
Trkistan olarak da adlandrlr.
Alan: 1.664.900 km
Nfus: 22.090.000 (2011, in Milli statistik Brosu)
194
Uygulamalar
Dou Trkistan adl belgeseli izleyiniz.
(Not: nternet ortamnda Dou Trkistan kelimelerini yazarak arama yapabilir. Yasal
sitelerden izleyebilirsiniz.)
195
Uygulama Sorular
Dou Trkistanda yaayan Trklerin gemite ve gnmzde yaadklar sorunlar
karlatrnz.
196

1884te inliler, Dou Trkistana hlen geerli olan ve Yeni Topraklar veya Yeni
Eyalet manasndaki Snkiang adn vererek bir vali tayin ettiler. Dou Trkistan Trklerine
hibir memuriyet hakk tanmayan bu yeni in idaresi, deiik bir despotluk zihniyetiyle
hareket ederek halka tam bir sefalet ve esaret hayat yaatmtr. 1911de in ihtilalinin
balamasyla Dou Trkistan Trkleri kendilerine tannan ok snrl muhtar (otonom) bir
idareye kavuunca biraz da olsa nefes alabilmilerdir. Fakat yeni tayin edilen inli valilerin
despota idareyi devam ettirmeleri Trk halkn 1912-1933 arasnda yeni bir sefalete
srklemi ve adaletsiz in idaresi ekilmez bir hl almtr. 1933te tayin edilen komnist
Sovyet taraftar ve amansz Trk-Mslman dman yeni in Valisi eng-in Tsainin
davranlar Trkler iin barda taran son damla olmu ve Dou Trkistan Trkleri bu in
idaresine kar yeniden hrriyet ve istikll mcadelesine girimilerdir.
1911 in ihtilali ile ksmen serbestlik kazanan Trkler 1912de li havalisinde istikll
iin ilk hareketi yaptlar. Fakat bu ayaklanmay ve bir kemeke hlindeki in idaresinin
beceriksizliini gren Ruslar, gya Rus tebaas olan bir ksm halkn gvenliini salamak
bahanesiyle 1.000 kiilik bir orduyla Urumiyi igal ettiler. Rus igali inli Vali Yanj TsengHsini istikll iin bakaldran Trklerle anlamaya sevk etti. Fakat Trklerin istikll istei
karsnda bir mddet sonra da Ruslarla anlat. 1928de Yangn ldrlmesi ve daha zalim
bir adam in-u-Rinin valilie getirilmesi ile hadiseler yeniden alevlendi. inli valinin Hami
(Kumul)deki Trklerin topraklarn zorla alp inli gmenlere datmas Trkleri byk
infiale sevk etti.
1931 ylnda bir inli subayn bir Trk kz ile zorla evlenmek istemesini bahane eden
Trkler isyan ederek Hoca Niyaz Hac nderliinde Hami ehrini ksa zamanda kontrollerine
aldlar. Fakat Dou Trkistann dier eyaletlerindeki Trkler, bu ayaklanmadan haberdar
olmalarna ramen, tekilatszlk ve lidersizlikten dolay ayaklanmaya katlamadlar. Ancak,
1933 yaznda Turfan, Karaehir, Korlu Lua, Aksu ve Hoten halk da ayaklanmaya itirak
ettiler. Mehmed Emin Bura ile kardelerinin nderliinde kurulan Mill htilal Komitesi
hazrlklarn tamamlayarak geici bir hkmet kurulmasna karar verdiler. Karkas kads
Muhammed Niyaz Alem devlet reisi eski Gulca kads ve Rusya, Trkiye ve Msrda siyasi
aratrmalar yapm Sabit Dmullah babakan ve Mehmet Emin Bura da ordu komutan
olarak ihtilal hkmetinde vazife aldlar. Ksa zamanda Dou Trkistann balca ehirleri
Trk kontrolne geti. Sabit Dmullahn gayretiyle memleketin idaresi yeni batan
dzenlenerek Dou Trkistan Trk slam Cumhuriyetinin istiklli ilan edildi (Kasm 1933).
Yeni kurulan hkmette Hoca Niyaz Hac devlet reisi ve bakumandan, Sabit Dmullah
babakan ve Muhammed Kasm Hac da dileri bakan oldular. Hkmette bunlardan baka
12 bakanlk daha tekil edilerek bir de Mill Meclis kuruldu. Fakat bu Trk-slam
Cumhuriyeti, cephede birden savamak mecburiyetinde idi. Tam bir aresizlik iine den
Dou Trkistan devlet reisi Hoca Niyaz, hkmetine danmadan Ruslarla bir antlama
imzalayarak iin iinden kmak istemitir. Yaplan antlamaya gre Dou Trkistan in
kontrolnden kp Sovyet kontrolne geecek ve btn Trk asker birlikleri de datlacak
idi. Bu antlamay hakl olarak Dou Trkistan Hkmeti reddetti. Bunun zerine Hoca
197
Niyaz, hkmet ileri gelenlerini yakalatarak in valisine teslim etti. in valisi de onlar idam
ettirdi. Balangta ok vatanperverne hareket eden ve Dou Trkistan Trk-slam
Cumhuriyetinin bakanlna kadar ykselen Hoca Niyaz Hacnn bu akl almaz ihaneti
Dou Trkistan Trkleri iin byk darbe oldu.
Ruslarla ksa zamanda aras alan Hoca Niyaz bu sefer de in tarafna gemitir. Bu
hareketinden dolay da Urumi vali yardmclna getirilmi ve bir mddet sonra da yeni
efendileri tarafndan ldrlmtr (Nisan 1942).
198
Blm Sorular
1) inlilerin Dou Trkistan igal ettikten sonra kurduklar idari yap
a) Yeni Topraklar
b) Hayat Sahas
c) Yeni Yaam Sahas
d) Trkistan in Valilii
e) in gal Valilii
2) 1933 yaznda Turfan, Karaehir, Korlu Lua, Aksu ve Hoten halkn ayaklanmaya
tevik ederek, Mehmed Emin Bura ile kardelerinin nderliinde kurulan siyasi yap
a) Trkistan htilal Hkmeti
b) Dou Trkistan Hanl
c) Milli htilal Komitesi
d) Trkistan Yksek Milli Komitesi
e) Dou Trkistan Cumhuriyeti
3) Balangta ok vatanperverne hareket eden ve Dou Trkistan Trk-slam
Cumhuriyetinin bakanlna kadar ykselen, daha sonra Dou Trkistana ihanet eden kii
a) Muhammed Yakup Bey
b) Srm Batur
c) Moken Han
d) Hoca Niyaz Hac
e) Yusuf Has Hacip
199
4) Dou Trkistan Trklerinin bugn kltr alannda ok geri kaldklar

grlmesinin sebebi aadakilerden hangisidir?
a) Dou Trkistann eser verememesi
b) Milli Hkmetin yayn organnn olmay
c) Ruslarn izin vermemesi
d) Trkistann ada zaman takip edememesi
e) inlilerin despota idareleri
5) 2011de in Mill statistik Brosunun belirledii Dou Trkistan Trk nfusu
yaklak olarak ne kadardr?
a) 38 milyon
b) 5 milyon
c) 122 milyon
d) 210 milyon
e) 22 milyon
6) inlilerin Dou Trkistan igal ettikten sonra Dou Trkistan ynetebilmek
iin Yeni Topraklar daresini kurmutur. (D) - (Y)
7) 1933 yaznda Mehmed Emin Bura ile kardelerinin nderliinde kurulan
Trkistan Yksek Mill Komitesidir. (D) - (Y)
8) Balangta ok vatanperverne hareket eden, daha sonra Dou Trkistana ihanet
edip in idaresi tarafndan ldrlen Muhammed Yakup Beydir. (D) - (Y)
9) Bugn kltr alannda Dou Trkistan Trklerinin ok geri kaldklar
grlmesinin sebebi inlilerin despota idareleridir. (D) - (Y)
10) 2011de belirlenen Dou Trkistan Trk nfusu 23.500.000 milyondur. (D) - (Y)
Cevaplar
1. a, 2. c, 3. d, 4. e, 5. e, 6. D, 7. Y, 8. Y, 9. D, 10. Y
200
12. AFGANSTAN TRKLER (AFGAN TRKSTANI)
201

12.1. zbekler
12.2. Hala (Glzay)lar
12.3. Trkmenler
12.4. Kzlba Trkleri (i Trkler)
12.5. Krgzlar
12.6. Dier Trk Gruplar
202

1)
Tarih srete Afganistanda hangi Trk devletleri hkimiyet kurmulardr?
2)
Gnmzde Afganistanda hangi Trk topluluklar yaamaktadr?
3)
Trkler Afganistanda slamiyetin yaylmasna nasl katkda bulunmulardr?
203

Konu
Kazanm
Afganistan Trkleri (Afgan

Trkistan)
Afganistan Trkleri (Afgan

Trkistan) hakknda bilgi
sahibi olur.
Kazanmn nasl elde

edilecei veya
gelitirilecei
Kronolojik dnme
ve yerinde kullanma
Gr gelitirme
aratrma
204
Anahtar Kavramlar
Aymak (Oymak)
205
Giri
XX. asrn ilk yarsnda Trk milletinin, karde bir lkenin halkna maddi ve manev
her trl yardm yaptn gryoruz. Bu lke ve millet Afganistan ve Afgan halkdr.
Bilhassa Atatrk devrinde bu lkeye yaplan yardmlar Afganistann modern bir devlet
olarak ortaya kmasnda nemli bir rol oynamtr. Bugn, bu karde lkede nfusun yzde
krkn Trkler tekil etmektedir. Trklerin bir ksm lkenin kuzeyinde, yani Afgan
Trkistan olarak bilinen blgede, yaamaktadrlar. Asrlardr Trkistann ve Buharann bir
paras olan bu blge ahalisi uzun sre Buharann banda kalan ve zalimlii ile mehur Emir
Nasrullahn kt idresinden kurtulmak iin 1859da dil bir hkmdar olan Dost
Muhammed Hann idaresine girerek Afganistann bir paras hline gelmilerdi. O tarihten
beri de bu Trk topluluu Afgan halknn bir parasn tekil etmee balamtr. Bugn,
Afganistanda bulunan Trk topluluklarn yle tasnif etmek mmkndr:
206
12.1. zbekler
Trk gruplarnn iinde en kalabalk olandr. Umumiyetle tccarlk, ziraatlk ve
zanaatkrlk yaparlar ve Afgan Trkistan denilen blgede yaarlar. zbeklerin ounlukta
olduu yerler unlardr: Kunduz, Andhoy, ibergan, Takurgan, Mezar- erif, Belh,
Meymene, Aka ve Bl Murgab ile Katagan ve Bedahan blgelerindeki baz ky ve
kasabalardr. zbeklerin nfusu, 1930 balarnda 500.000 olarak kabul ediliyordu. Bugn bu
nfusun normal bir art hzyla 2 milyonu oktan gemi olduu tahmin edilmektedir.
12.2. Hala (Glzay)lar

Ak-Hunlar devrinden beri Afganistanda yaayan nemli bir Trk boyudur. Zamanla
Glzay adn almasna ramen, Trklk karakterini byk lde muhafaza etmektedirler.
Afgan kabilelerinden Abdellerden sonra lkenin kaderinde nemli roller oynam, hatta
1720li yllarda ran dahi igal ederek 5-6 sene o lkeye hkmetmilerdir. Umumiyetle
Kandehr ve kuzeyinde yaayan Hala (Glzay)larn bugn milyona yakn bir nfusa
sahip olduklar zikredilmektedir.
12.3. Trkmenler
nc kalabalk Trk grubunu Trkmenler tekil etmektedir. Byk ounluu
hayvanclkla uraan ve yetitirdikleri hayvan rnleri ile Afganistann ihracatnda byk
paylar olan Trkmenler, u blgelerde yaamaktadrlar: Herat, Meymene, Andhoy,
Takurgan, Mezar- erif, Belh, Aka, Katagan, Bedahan ve Bl Murgab. Hayvanlarna
otlak bulmak iin sk sk yer deitirmek mecburiyetinde kalan ve nfuslar kati olarak tespit
edilemeyen Trkmenlerin 700.000 civarnda olduklar tahmin edilmektedir. Afganistanda
yaayan Trkmenlerin ounluunu Alieli boyu ile Teke, Salur, Sark, avdar ve bilhassa
Ersar boylarndan oymaklar tekil etmektedir.
12.4. Kzlba Trkleri (i Trkler)

Afganistandaki drdnc kalabalk Trk grubunu Kzlba Trkleri olarak bilinen ii
Trkler tekil etmektedir. Nfuslar 400,000 civarnda olduu tahmin edilen Kzlba
Trkleri, 1738de Ndir ahn Kabili terk ederken, arkadan bir saldrya uramamak iin
Herat ile Kabil arasna emniyet tedbiri olarak brakt bir gruptur. Bu ii Trkler bilhare o
havalide yerleip kalmlar ve Afgan ahalisine karmlardr.
12.5. Krgzlar
Bundan sonra gelen en kalabalk Trk grubu ise Krgzlardr. Byk ve kk Pamir
dalar blgesinde yaayan Krgzlarn saylar, 1950lerde in mezalimine dayanamayp
Dou Trkistan terk etmek mecburiyetinde kalan byk kitlelerin de iltihak ile bugn
100.000i oktan gemi bulunmaktadr.
207
12.6. Dier Trk Gruplar

Dier kk Trk gruplarn da Cellbd evresindeki Karakalpaklar, Aka, Andhoy
ve Hnbd blgesinde ve ounluu 1950lerde Rus mezaliminden kaanlarn tekil ettii
Kazaklar; zbekler ile Kazaklar arasnda yaayan ve saylar pek fazla olmayan Kpaklar;
Katagan, Bedeh-an, Rustak, Tekan ve ehr-i Bzrg evresinde kk gruplar hlinde
yaayan Kartuklar; Herat ile eski Gazne etrafnda yaayan ve kk bir grup olan aatay
Trkleri tekil etmektedir. Bunlardan baka Khistan ile Kabil vadisinin kuzeyinde, Kh
Daman blgelerinde de kk Trk gruplar yaamaktadr.
Trk-Mool karm olarak bilenen Hezreler ile son yllarda yaplan Aymak
(Oymak)lar, Afganistann merkezi ile Afgan Trkistan arasnda yaamakta olup nfuslar
bir milyona yaklamaktadr.
Bugn 8 milyona yaklaan Trk nfusunun Afganistann Sovyetler tarafndan igal
edilmesinden sonra, bir milyona yakn Pakistanda gmen olarak yaamaktadr. Bu
gmenlerden ancak 5 bin kiilik bir grup Trkiyeye getirilerek iskn edilmitir.
208
Uygulamalar
Mehmet Sarayn Afganistan ve Trkler adl kitabn okuyunuz.
209
Uygulama Sorular
Tarih srete Afganistandaki Trk varl hakknda bilgi veriniz.
210

Afganistanda bulunan Trk topluluklarn yle tasnif etmek mmkndr:
zbekler: Trk gruplarnn iinde en kalabalk olandr. Umumiyetle tccarlk,
ziraatlk ve zanaatkrlk yaparlar ve Afgan Trkistan denilen blgede yaarlar. zbeklerin
ounlukta olduu yerler unlardr: Kunduz, Andhoy, ibergan, Takurgan, Mezar- erif,
Belh, Meymene, Aka ve Bl Murgab ile Katagan ve Bedahan blgelerindeki baz ky ve
kasabalardr.
Halalar (Glzaylar): Ak-Hunlar devrinden beri Afganistanda yaayan nemli bir
Trk boyudur. Zamanla Glzay adn almasna ramen, Trklk karakterini byk lde
muhafaza etmektedirler.
Trkmenler: nc kalabalk Trk grubunu Trkmenler tekil etmektedir. Byk
ounluu hayvanclkla uraan ve yetitirdikleri hayvan rnleri ile Afganistann
ihracatnda byk paylar olan Trkmenler, u blgelerde yaamaktadrlar: Herat, Meymene,
Andhoy, Takurgan, Mezar- erif, Belh, Aka, Katagan, Bedahan ve Bl Murgab.
Afganistanda yaayan Trkmenlerin ounluunu Alieli boyu ile Teke, Salur, Sark, avdar
ve bilhassa Ersar boylarndan oymaklar tekil etmektedir.
Afganistandaki drdnc kalabalk Trk grubunu Kzlba Trkleri olarak bilinen ii
Trkler tekil etmektedir.
Bundan sonra gelen en kalabalk Trk grubu ise Krgzlardr.
Dier kk Trk gruplarn da Cellbd evresindeki Karakalpaklar, Aka, Andhoy
ve Hnbd blgesinde ve ounluu 1950lerde Rus mezaliminden kaanlarn tekil ettii
Kazaklar; zbekler ile Kazaklar arasnda yaayan ve saylar pek fazla olmayan Kpaklar;
Katagan, Bedeh-an, Rustak, Tekan ve ehr-i Bzrg evresinde kk gruplar hlinde
yaayan Kartuklar; Herat ile eski Gazne etrafnda yaayan ve kk bir grup olan aatay
Trkleri tekil etmektedir. Bunlardan baka Khistan ile Kabil vadisinin kuzeyinde, Kh
Daman blgelerinde de kk Trk gruplar yaamaktadr.
Trk-Mool karm olarak bilenen Hezreler ile son yllarda yaplan Aymak
(Oymak)lar, Afganistann merkezi ile Afgan Trkistan arasnda yaamakta olup nfuslar
bir milyona yaklamaktadr.
211
Blm Sorular
1) Afganistan Trklerinin iinde en kalabalk blmn oluturan Trk grubu
a) Tatarlar
b) Halalar (Glzaylar)
c) Trkmenler
d) zbekler
e) Krgzlar
2) Afganistanda yaayan bir Trk boyu olan Halalar, aadaki hangi eski Trk
devletinden beri gelmektedir?
a) Gktrkler
b) Moollar
c) Ak Hun
d) Avrupa Hun
e) Uygurlar
3) Aadakilerden hangisi Afganistan Trklerinden biri deildir?
a) Tatarlar
b) Tacikler
c) Trkmenler
d) zbekler
e) Krgzlar
212
4) 1738de Ndir ahn Kabili terk ederken arkadan bir saldrya uramamak iin
Herat ile Kabil arasna emniyet tedbiri olarak brakt Trk grubu aadakilerden hangisidir?
a) Krgzlar
b) zbekler
c) Kzlba Trkleri
d) Hala
e) Hezreler
5) Afganistann Sovyetler tarafndan igal edilmesinden sonra bir milyona yakn
gmen aadakilerden hangi lkeye g etmilerdir?
a) Trkiye
b) Pakistan
c) Sovyet Rusya
d) in
e) Hindistan
6) Afganistan Trklerinin iinde en kalabalk blmn oluturan Trk grubu
Trkmenlerdir. (D) - (Y)
7) Afganistanda yaayan bir Trk boyu olan Halalar, Avrupa Hun Devleti
zamanndan beri gelmektedir. (D) - (Y)
8) nc kalabalk Trk grubunu tekil eden Trkmenler bugnk nfus olarak
700.000 olarak tahmin edilmektedir. (D) - (Y)
9) 1738de Ndir ahn Kabili terk ederken, arkadan bir saldrya uramamak iin
Herat ile Kabil arasna emniyet tedbiri olarak Kzlba Trklerini brakmtr. (D) - (Y)
10) 1980de Afganistann Sovyetler tarafndan igal edilmesinden sonra, bir milyona
yakn gmen Hindistana snmtr. (D) - (Y)
Cevaplar
1. d, 2. c, 3. b, 4. c, 5. b, 6. Y, 7. Y, 8. D, 9. D, 10. Y
213
13. HNDSTAN TRKLER (BABRLLER VE BUGNK

EVLATLARI)
214

13.1. XVI-XIX. asrlar arasnda Hindistanda Trk hkimiyeti
13.2. Babr Dnemi
13.3. Hmayun Dnemi
13.4. Ekber Dnemi
13.5. Cihangir Dnemi
13.6. ah Cihan Dnemi
13.7. Evrengzib Dnemi
13.8. Evrengzibin lm ve Taht Kavgalar
215

1) Hindistanda Trk hkimiyeti ne zaman balamtr?
2) stikll Harbi yllarnda Hindistan Mslmanlarnn Trkiyeye yaptklar
yardmlar biliyor musunuz?
3) Gnmz Hindistannda Trk izlerine rastlamak mmkn mdr?
216

Konu
Kazanm
Hindistan Trkleri
(Babrller ve Bugnk
Evltlar)
Hindistan Trkleri
(Babrller ve Bugnk
Evltlar) hakknda bilgi
sahibi olur.
Kazanmn
nasl
elde
edilecei
veya
gelitirilecei
Kronolojik dnme
ve yerinde kullanma
Gr gelitirme
aratrma
217
Anahtar Kavramlar
Ehl-i Kalem
Ebed-Karin
Sulh- Kl
East India Company (Dou Hindistan Kumpanyas)
Peke
Tmar
Zeamet
Cizye
218
Giri
I. Dnya Harbi sonlar ile stikll Harbi yllarnda Mslman Trk milletinin iine
dt kt duruma samimi olarak zlen, kendi esaretlerine aldrmadan, Trk kardelerinin
esarete dmemesi iin ellerinden gelen maddi ve manevi destei gstermeye alan
Hindistan Mslmanlar kimlerdi? Trkiyedeki airlerimizden nce, Mustafa Kemal Paa
hakknda vg dolu iirler yazan airlere sahip olan bu Hindistan Mslmanlar hakknda, biz
Trkler, bugn ne biliyoruz ve onlar iin ne yapabiliyoruz?
Yukardaki sorular ile bu sorulara benzer daha pek ok sorunun cevabn bulmak
maksadyla aadaki aratrma ile Hindistan Trkleri hakknda bilgi vermeye altk.
Trklerin ve slamn Hindistana yerlemeleri her ne kadar XI. asrn balarnda
Gazneli Mahmud (997-1030) zamannda balam ise de bilahare Kuzey Hindistanda kurulan
Delhi Trk Sultanl (1206-1413) ile devam etmi nihayet Timurlular zamannda bu
yerleme tamamlanmtr.
219
13.1. XVI-XIX. Asrlar Arasnda Hindistanda Trk Hkimiyeti

XIV. XV. asrlarda aatay ulusu olarak bilinen ve Seyhun nehri ile Hindi-Ku
dalar arasnda oturan Trk boylar Timurun lmnden sonra taht mcadelesi yapan
evlatlar arasnda paralanarak XV. asrn sonlarna doru inkraza uramlardr.
13.2. Babr Dnemi

XV. asrn sonlarnda hkimiyet kavgas yapanlardan birisi de sonradan Hindistan Trk
Devletini kuracak olan Babr (1504-1530) idi. Fakat zbek Trklerini etrafnda toplayan
Muhammed eybni Han (1500-1510), Babr de dhil, btn Timurlular yenerek Orta
Asyada zbek hkimiyetini kurmutur. Bunun zerine Babr, Hindiku dalarn geerek
bugnk Afganistana ekilmek mecburiyetinde kalmtr. Babr birka sene sonra ah smail
(1500-1524)in yardm ile Trkistan tekrar hkimiyetine almak iin teebbse gemi ise de
yeniden yenilerek tekrar Afganistana dnmtr. Bylece Babre sadece Hindistan yolu
ak kalmtr.
Babr, Hindistana inmeden evvel kuzey Hindistan ile Afganistann byk bir
ksmna hkim olan Sultan Ludi idaresindeki Afgan devleti ile bir seri muharebeler yapmak
mecburiyetinde kalmt. 1519 ile 1524 arasnda Afganistann byk bir ksm ile Pencapn
kuzey blgesini almay baaran Babr, 1526da Afgan hkmdar Sultan brahimi Banipat
meydan muharebesinde kati bir yenilgiye uratt. Delhi dhil olmak zere Kuzey Hindistan
Babrn hkimiyetine girmesine ramen onun lkeye girmesi tam olarak kolay olmamtr.
Nitekim daha nce dedesi Timur zamannda Kuzey Hindistann dalk blgelerine yerlemi
olan Trklerin yardm ile baz Afgan ve Racalar grubunun tekil ettii byk kuvvetlerle
arpmak mecburiyetinde kalm ve rakiplerini Kanva Savanda ar bir yenilgiye uratnca
Hindistandaki hkimiyetini salamlatrabilmitir. Bengaldeki Afgan Beylerini ve Sinddeki
Argunlular da kendine tabi klan Babr, 1530 ylnda 48 yanda iken anszn vefat etmitir.
Babr, zeks ve kahramanl ile glkler karsndaki mcadele kuvveti ve
medeniletirme yetenekleri ile Trkln en yksek hasletlerini nefsinde toplayan ve
Trkl ile vnen byk bir ahsiyet idi. Kurduu devletin devam iin daha nceleri ve
kendisiyle birlikte gelen yzbinlerce Trkten baka Trkistandan birok Trk aileyi
Hindistana getirmitir. Daha sonra baa geen olu Hmayun (1530-1555) bu siyset devam
ederek 1540a kadar 200.000 yeni aileyi (yaklak 1.000.000 kii) Trkistandan Hindistana
getirip yerletirmitir.
13.3. Hmayun Dnemi

Babrn yerine geen olu Hmayun, babas gibi stn yeteneklere sahip olmad
iin Hindistan Trk devleti ksa zamanda ypranmtr. Bir taraftan kardelerinin taht iin
mcadeleye girmeleri ve dier taraftan da Afgan Beylerinin tekrar Kuzey Hindistanda
Afgan hkimiyetini kurma gayretleri Hmayunu ok mkl duruma sokmutur. Hmayun
nceleri bu tehlikelere kar mcadeleyi baaryla yrtm ise de ordusunun iinde balayan
disiplinsizlik, scak iklimin menfi tesiri ile kendisinin zevk ve sefaya dmesi, askerlerinin ve
220
kendisinin harp gcn zayflatmtr. Bylece Afganlara nderlik eden fakat esasnda
Afganlam Kala Trklerinin Sur oymandan gelen r Han Sur tarafndan 1539 ve 1540ta
arka arkaya malup olmutur.
Bu felaketten sonra kardeleri ile Lhorda buluan Hmayun, onlar etrafnda
toplanmaya davet etmi ise de bundan bir netice alamamtr. Lhordan hkimiyeti altndaki
Sind eyaletine gelen Hmayun orada da tutunamaynca ran yoluyla Kabile gemitir.
Nihayet kardeleriyle yapt hazin bir i savatan sonra Kabil merkez olmak zere
Afganistann byk bir ksmna hkim olmay baarmtr. Btn bu ac tecrbelerden sonra
bilhassa Bayram Han ve Ali Kulu Han zbek gibi deerli komutanlar sayesinde ordusunu
yeniden tanzim eden Hmayun kaybettii Hindistan hkimiyetini tekrar elde etmek iin
hazrlklara balamtr.
Bu sralarda Hindistanda Afgan hkimiyetini kurmu olan Trk asll Sur hanedan i
savalar yznden olduka ypranm bir vaziyette idi. Afganllara kar ilk mcadeleyi
1554te Pencapta balatan Hmayun, bir sene sonra 80 bin kiilik bir Afgan ordusunu
malup ederek 15 yl fasladan sonra Kuzey Hindistana tekrar hkim olmutur. Fakat
Hmayunun ordusuna yenilmelerine ramen Afganllar pes etmemiler ve Hindlilerle
birleerek mcadeleye devam etmilerdir.
Afgan mcadelesinin yeni bir safhaya girdii bu sralarda Hmayun bir gn
ktphanesinin merdivenlerinden derek aniden lmtr (28 Ocak 1556). O esnada Hind
Okyanusunda Portekizlilere kar arptktan sonra Hmayunun konuu olarak
Hindistanda bulunan Seydi Ali Reisin tavsiyesi zerine ve Osmanl padiahlar iin ok kere
yapld gibi, olu Ekber (1556-1605)e haber gnderilip kendisine biat edilmesine kadar
Hmayunun lm bir aydan fazla gizli tutulmutur. Nihayet 14 yandaki Ekberin
hkmdarl kabul edildikten sonra Hmayun topraa verilmitir.
13.4. Ekber Dnemi

Ekber, o ana kadar kendisine Atalk yapm olan, byk kumandan Bayram Han ile
birlikte her trl i karkl nleyecek tedbirleri aldktan sonra Hindu komutasndaki
Afgan-Hind ordusunu 1556 sonlarnda mehur Banipat mevkiinde fevkalde bir taktik sava
ile perian ederek Kuzey Hindistann mutlak hkimi olmutur. Gen yana ramen Ekber,
savata byk bir kahramanlk gstererek herkesin takdirini kazanmtr. Dedesi Babr gibi
ok byk meziyetlere sahip olan Ekber, ksa zamanda kuzey Hindistanda tehlikeli
olabilecek beyleri ve kaleleri bertaraf ederek o havalide hkimiyetini tam olarak
yerletirmitir. Bu arada baarlarndan dolay biraz marurlaan beylerini ve baz
komutanlarn da bir bir yola getirmitir. Devletinin tek hkimi olmak emelinde olan Ekber
iin en etin mesele, kendisine ok eyler borlu olduu ve ok hrmet duyduu, fakat
olduka yalanmasna ramen byk bir nfuzu olan Bayram Han emekliye sevk etmek
olmutur. Hindistanda Trk hkimiyetinin yerlemesinde en ok emei gemi olan Bayram
Han, bir nevi zorla hacca gnderilerek emekli edilmitir. Bylece Ekber, 20 yanda
devletinin mutlak hkimi olmutur.
221
Gen Trk hkmdar bir taraftan ordusunu daima istim zerinde tutup devletinin
snrlarn geniletirken dier taraftan da devletini ebediletirecek kkl kararlar almaya
balamtr. Ekberin getirdii yenilikleri yle sralamak mmkndr:
a) yi idare ile ekonomik kaynaklarn gelitirilmesi; tebaann devlet iin deil, devletin
tebaa iin var olduunu takip edilen politika ile halka gstermek,
b) Hindulara Mslmanlar ile birlikte eit haklar tanmak, idari makamlara ve orduya
Hindlileri de almak,
c) Mslman ve Hindu dinleri arasnda benzer taraflar bularak bu iki dinin mensuplar
arasndaki uurumu yok etmek,
d) Her bakmdan eit haklara sahip olan Mslmanlara ve Hindulara dayanmalar ve
birlikte almalar gerektiini anlatmak.
Ekberin ald bu tedbirler ksa zamanda meyvelerini vermi Hindistandaki Trk
idaresi halk iin tam bir huzur ve refah idaresi olmutur. Ekbernme de (C. II, s. 208) bu
hususta verilen u misal ok enteresandr: Hoca Ebdl Mecid Asaf Han eeri Tacik idi ve
Ehl-i Kalemden idi; ancak bu Ebed-Karin devletteki dayanma yznden o, yle iler
grd ki kl sahibi Trkler onun nnde ellerinin arkasna yere koydular (yani ona hrmet
ve itaat ettiler).
Ekbere gre padiah halkn maln, cann, namusunu ve dinini koruma iinde
uyruklar arasnda ayrlk yapmamaldr. Bu prensip ile adaleti ve eitlii gerekletiren,
Sulh- Kl yani herkesle bar ve herkesin inanlarna sayg dsturu ile de sulhu
gerekletiren Ekber idaresinde yaamak iin Trkistandan ve komu lkelerden binlerce
insan Hindistana gelmitir.
Ekber, ordusunu daima hareket hlinde tutmak istedii iin kumandanlarn baz komu
kalelerin ve blgelerin alnmasyla vazifelendirmitir. Ekberin devletinin dousunda bulunan
ve umumiyetle Afganllarn idaresinde yaayan Bengal ile batda daha ok Trk
hkimiyetinde kalm olan ve bir zamanlar Osmanl Devletinden Portekizlilere kar yardm
isteyen Mslman Gucerat devletleri var idi. Bu devletlerin karklk iinde olmalar ve baz
unsurlarn Ekberden yardm istemeleri zerine o, bu devletlere kar da seferler yapmak
mecburiyetinde kalmtr. 1573te Gucerat, 1574te de Bengal ve Bihar devletlerini
imparatorluuna dhil eden Ekber, kendi tabiri ile o ana kadar hibir Mslman Trk
hkmdarnn baaramad Hindistan hkimiyetini ve slamn orada yaylmasn
gerekletirmitir.
Ekberin bundan sonraki asker faaliyetleri imparatorluunda kan ufak tefek
ayaklanmalar bastrmak ve bir arada kendi hkimiyetinden ayrlmak isteyen kardei Abdl
Hkimi yola getirmekle gemitir. Dier Trk ve komu hkmdarlar bu byk Trk
hkmdarnn dostluunu kazanmak iin deta yar etmilerdir. Ekber btn yeni fikirlere
ak olduu gibi din ve felsefi ilimlere de merakl bir hkmdar idi. Devrinde yetimi btn
222
slam limlerinden baka Hristiyan misyonerleri ve Hindu din adamlar ile de din mevzular
tartmaktan byk zevk almtr. Onun bu hogrs bazen yanl tefsirlere yol am ise de
onu tenkit edenlerin haksz olduklar ok gemeden anlalmtr.
Ekber, kendi devletinden baka dier Trk devletiyle (Osmanl, Safav ve zbek)
de iyi mnasebetler kurmu ve hatta Safav Devletinin Osmanllar ile zbekler arasnda
ezilmelerini pek doru bulmamtr. Komu olduu Safav ve zbek devletleriyle aktan bir
harbe girmemesine ramen snr boylarnda bu devletler aleyhine de kurnazca bir siyasetle
devletini geniletmesini baarmtr.
Nihayet uzun ve baarl bir saltanat hayatndan sonra bu byk Trk hkmdar 25
Ekim 1605te vefat etmitir.
Ekberin en byk baars muhakkak ki kurduu devleti yaatacak olan birtakm
prensipleri Trklere kabul ettirmi olmasdr. -drt milyonluk Trk devaml bir ekilde
idareci ve asker olarak bata tutmayp milyonlarca Hindlinin gazabn onlarn zerine
ekmekten ve ileride paralanmaktan Hindlilere de eit haklar vermek suretiyle kurtulmutur.
Hindlilere devlet idaresinde eit anslar vermekle devletinin idaresini ok byk insan
kitlelerine dayandrmtr. Bu ise Hindistandaki Trk hkimiyetini asra yakn yaatmtr.
13.5. Cihangir Dnemi

Ekber ld zaman olu Cihangir (1605-1627)e kurulu bir dzen ve muazzam bir
imparatorluk brakm idi. Fakat Ekberin dedesi Babre benzemesine karlk, Cihangir de
dedesi Humayuna ekmiti. Yni Cihangir de iki ve elenceyi seven, gevek ve stelik
salk durumu bozuk bir ahsiyet idi. Bu yzden devleti idare eden vali ve beler ile ordu
kumandanlar arasnda yetki ve nfuz mcadelesi devleti ksa zamanda olduka ypratmtr.
Btn bu kt ihtiyatlarna ramen Cihangir tahta kt zaman babasnn brakt
kurulu dzeni daha da iyiye gtrecek 12 maddelik bir reform tasars hazrlatt. Onun
reformlar lkeyi bayndrlatrmak ve imparatorluk iindeki milletleri toptan veya ayr yar
memnun etmek gayesini gden yenilikler idi. Fakat kendisinin gevek ynetimi yznden
sonunda bir fayda temin edilememitir.
Cihangirin memleket idaresindeki gevek tutumu olu ah Cihan ile aralarnn
almasna sebep olmu bu ise devleti olduka sarsmtr. randa saltanat sren ah Abbas,
Osmanllara kar yapt baarl harplerden sonra Cihangirin Gney Hindistanda Dekken
ayaklanmas ile uramasndan istifade ederek Kandehr igal etmitir. Dekken Seferinden
dnen Cihangirin olu ah Cihan, Kandehr geri almak iin babasndan emrine byk bir
kuvvetin verilmesini rica etti. Shhati gittike bozulmaya balayan Cihangir olunun emrinde
byk bir kuvvetin bulunmasndan ekindii iin bu ricasn yerine getirmedi. Bu olay, ah
Cihan ile babasnn arasn daha da amtr.
Bu arada, Cihangirin hastalnn artmasn frsat bilen maiyetinin kk olu
ehriyar taht iin kkrtmaya balamas durumu iyice kartrmtr. Kanlmaz hle gelen
223
taht kavgas Cihangirin 7 Kasm 1627de lmesi ile balad. Ancak, randaki staclu
Trkmenlerinden olan ve Cihangirin hizmetine giren Asaf Hann enerjik hareketleri ile
devleti paralanmaya gtrebilecek olan bu i harp nlenebildi. Dier ehzadeleri bertaraf
eden Asaf Han, ah Cihann tahta kmasna yardmc oldu.
Cihangir devrinde Hindistandaki Trk devletinin Avrupallar ile ilk resm temaslarn
yaptn grmekteyiz. Hindistan kylarnn ilk Avrupal mstemlekecisi Portekizliler, XV.
asrn sonlarndan balayarak XVII. asrn balarna kadar Hind yarmadasnn bat sahillerinde
bata Goa olmak zere yerletikleri blgelerden Hind Denizini kontrol etmeye balamlar
idi. XVII. asrn balarnda Portekizlileri, Felemenkliler ve ngilizler takip etmilerdir. Fakat
Portekizliler XVI. asrn ilk yarsnda Hadm Sleyman Paa kumandasndaki Osmanl
donanmasn tesirsiz hle getirip arkasndan da Hollandallar yenmelerine ramen (1606)
bilahere onlarn bu blgede ticari yaylmalarna mni olamamlardr. Bundan iki sene sonra
ngilizlerin bu blgeye gelmesi Avrupal smrgeciler arasnda yeni bir rekabetin domasna
sebep olmutur. Portekizliler, ngilizlerin ticari faaliyetlerini nlemek iin kuvvete
bavurdular. Fakat bunda muvaffak olamaynca bu sefer ngilizlerle ticaret yapmamas iin
Cihangire bask yapmaya kalktlar. Bu baskya kzan Cihangir, Portekizlilere kar sava
at. Fakat savan bir netice vermeden uzayp gitmesi zerine iki taraf anlamay tercih etmek
mecburiyetinde kaldlar (1615). Portekizliler, ngilizlerin blgeye nfuz etmelerini kuvvet
yolu ile durduramaynca bu sefer aleyhlerinde byk bir propagandaya baladlar. Bunu
nlemek maksadyla ngiliz hkmeti Sir Thomas Roe adnda bir elisini Hindistana
gnderdi. ngiliz elisi Cihangir tarafndan gayet iyi karland. Veliaht ah Cihann da
dostluunu kazanan ngiliz elisi ondan ald bir ferman ile baz ticari menfaatler dahi elde
etti.
13.6. ah Cihan Dnemi

ah Cihan (1628-1666) babas Cihangirin aksine gl ve baarl bir devlet adam
idi. Saltanatnn sonuna kadar da bu vasflarn korumutur. ah Cihann ilk mcadelesi
zbek Trkleri ile olmutur. Cihangirin lmn ve ehzadelerin taht kavgalarna
baladklarn iiten zbekler Kabile aniden hcum ederek zapt etmiler ise de ah Cihann
kuvvetli ordu ile yaklatn iitince ehri boaltp geri ekilmilerdir. Bundan sonra ah
Cihan, randan Kandehr geri almaya karar vermi fakat Dekkende bir ayaklanma
olduunu iitince bu kararndan vazgemitir. Dekkende ah Cihann devletine bal olan
iki kk Trk devleti Nizamahlar ile Adilahlar, Cihangirin lm zerine isyan
etmilerdi. ah Cihan 1630-1635 yllar arasnda yapt seferler ile bu Trk devletlerini
lkesine katmtr. ah Cihan, Dekken meselesini hallettikten sonra Portekizler ile
savamtr. Hindistan yarmadasnn bat kylarnda elde ettikleri ticari menfaatler ile
yetinmeyen Portekizliler douya giderek Bengal kylarndaki Hugli kasabasn ele geirerek
oray s olarak kullanp o havalide korsanlk yapmaya balamlardr. ah Cihan 1632de
gnderdii bir ordu ile Portekizlileri yenip o havaliden kovmutur.
ah Cihan Osmanl Devleti ile gayet iyi ilikiler kurmutur. Osmanl, Safav harpleri
devam ederken IV. Murada, Zarif Han isminde bir elisini gndermitir. Sultan Murad bu
224
eliye 1638 sonlarnda Badad geri almaya giderken Musulda rastlam ve onu gayet iyi
karlamtr. Eli getirdii hediyeleri takdim ederken Sultan Murad kendisinden ziyaret
sebebini Trke olarak anlatmasn emretmi ve ald bilgiden gayet memnun kalmtr. Bu
eliye karlk Sultan Murad da Aslan Aa isminde bir elisini hediyelerle ah Cihana
gndermitir. ah Cihan, Osmanl elisini ve hediyeleri byk bir sayg ve debdebe ile kabul
etmitir. Bu olaydan bir mddet sonra ah Cihann randan Kandehr almas gz nnde
tutulursa onun Sultan Murada eli gndermesinin sebeplerinden biri belki de ran ile savan
devam etmesini istemesi olabilirdi. Nitekim bir mddet sonra Kandehr, ah Cihan tarafndan
zapt edilerek devletine ilhak edilmitir.
Kandehr devletine yeniden balayan ah Cihan, ran tahtna yeni gemi olan ah
Abbasa bir eli ve mektup gndererek randaki glklerini yenebilmesi iin ona nasihat
edip yardmn teklif eder. Onun bu hareketinden ranllarn Kandehr unutmalarn ve
dostluun devamn istedii anlalmaktadr. Kendisini byle hareket etmeye sevk eden
sebeplerin banda muhakkak zbekler ile ortaya kan ihtilaf geliyordu. O, zbeklerin bir
mddet evvel Kabile hcum etmelerini bir trl affedemedii iin bunun hesabn onlardan
sormak kararnda idi. Bu srada zbek hkmdar Nezir Muhammed Hann kendisine isyan
eden olu Abdlaziz Hana kar ah Cihandan yardm istemesi Hindistan Trk liderine iyi
bir frsat vermitir. ah Cihan olu Muradbah kumandasnda bir ordu gndererek zbeklerin
hkimiyetindeki Belhi ve Bedahan igal ettirmitir. Belh ile Bedahahn ah Cihann
ordular tarafndan igal edilmesi zbekleri olduka telalandrm ise de taht kavgas devam
ettiinden bir ey yapamamlardr. Nihayet babasn yenen Abdlaziz Han, zbekleri
etrafnda birletirerek ah Cihann ordularna kar baarl bir mcadeleye giriti. Bunun
zerine ah Cihan nc olu Evrengzibi Afganistana gndermek mecburiyetinde kald.
ki Trk devleti arasndaki bu mcadele bir netice vermeden uzayp gittiinden ve her iki taraf
arasnda da bezginlik almetleri grldnden alnan yerler geri verilmek art ile bir sulh
antlamas yaplarak harbe son verildi.
ah Cihann ordular Belh ve Bedehan igal edince zbekler stanbula bir eli
gndererek durumu Osmanl Padiahna ikyet etmiler ve kendisinden yardm istemilerdir.
Sultan IV. Mehmedin tahta clusunu bildiren bir Osmanl elisi Hindistana gnderilince
eliye verilen mektupta zbek Trklerinin ikyeti zikredilmi ve ah Cihana hakemlik
yaparak zbek liderlerini bartrmas ve onlar ile iyi geinmesi tavsiye edilmitir. Buna biraz
can sklan ah Cihan, IV. Mehmede yazd mektupta yeni zbek hkmdarnn
genliinden ve zbekler arasnda artk sulhun tesis edildiinden ve vuku bulan olaylarn
zbek liderlerinin beceriksizliinden meydana geldiini sylemitir.
randaki Trkmen Safav hanedannn ba ah Abbas II, ah Cihann zbekleri
yenemeden Hindistana ekildiini duyunca byk bir ordu ile Kandehr kuatt. Bunu
duyan ah Cihan olu Evrengzib kumandasnda kuvvetli bir orduyu Kandehrn mdafaasna
gndermi ise de bu ordu yetiemeden Kandehr 1652de dmtr. Ertesi sene ah
Cihann byk olu Dara kh, Kandehr almaya teebbs etmi ise de muvaffak
olmamtr. Bunun zerine ah Cihan, Kaim Bey isminde bir elisini stanbula gndererek
IV. Mehmedden u isteklerde bulunmutur:
225
1. Kandehr randan geri almak iin yardm,

2. Mekkede Hindistan Mslmanlarnn namaz klabilecekleri bir yerin teminine izin
verilmesi,
3. Tac-Mahalin kubbesinin yapm iin bir mimarn gnderilmesi.
Osmanl hkmeti ilk iki istei yerine getirmemi fakat nc istei yerine
getirmitir. smail Efendi isminde bir mimar ile kalfalarn Hindistana gndererek TacMahaln muhteem kubbesinin yaplmasn salamtr.
XVII. asrn ortalarnda Afganistann kuzeyindeki Hinduku Dalarndan Hindistan
yarmadasnn gney ucuna kadar uzanan sahaya ah Cihann nderliindeki Trk Devleti
hkim idi. Hindistann gney ucunda ise Maratalar isimli yerli bir prenslik ile bu prensliin
ve ah Cihann devleti arasnda Dekken olarak bilinen blgede ah Cihana vergi verir iki
kk Trk devleti, dilahlar ve Kutubahlar bulunuyordu. Hibir zaman baka bir devlete
bal kalmay hazmedemeyen bu iki kk Trk devleti, her frsatta Timur evlatlarnn bu
Hindistan hkimiyetine kar bakaldrmlard. ah Cihann kuzeydeki meguliyetinden
istifade eden iki kk devlet 1656da yeniden bakaldrnca ah Cihan en muktedir
ehzadesi Evrengzibin kumandasnda ayaklananlara kar byk bir ordu gndermitir. Fakat
dilahlar ile Kutubahlarn kaak dvmeleri yznden Evrengzib kati bir netice
alamamtr. Bu olaylar cereyan ederken gneydeki yerli Marata Prensliinin bana geen
Svac namndaki bir lider ah Cihana kar bakaldrmtr. Hind tarihileri bu hareketi
yabanc hkimiyetine kar giriilen ilk mill Hind direnii olarak tasvir etmiler ve hatta
ngiliz smrgesinden kurtulmak iin giritikleri mcadelede bu Svac harektn rnek
olarak setiklerini iddia etmilerdir.
13.7. Evrengzib Dnemi

Bu hadiseler esnasnda ah Cihan ar ekilde hastalanp yataa dnce ld
hakknda sylentiler dolamaya balam, bu da ehzadeler arasnda taht kavgalarna sebep
olmutur. Daha ok her ehzadenin maiyetindekilerin kkrtmasyla balayan mcadele btn
imparatorlua yaylmtr. ok ypratc bir i savatan sonra Evrengzib btn ehzadeleri
yenerek bakent Aray alm, bu srada iyileen babas ah Cihan yine baa geirmitir.
Ancak babasnn Ara haricine kmasna izin vermeyerek devletin asker ve siyasi gcn
kendi kontrol altnda tutmutur. ah Cihan bundan sonraki hayatn 1666daki lmne
kadar memleketinin refah, bilim ve sanat sahasnda kalknmasna vakfetmitir.
Babasn bakentte bir nevi gzaltnda tutan Evrengzib taht mcadelesinden hl
vazgemeyen kardeleri ile yeni bir mcadeleye girer. Be seneye yakn hazin bir ekilde
devam eden bu ypratc kardeler mcadelesini yine Evrengzib galip olarak bitirir. Bu arada
btn ricalarna ramen etrafn tesiri ile babasnn grme isteklerini Evrengzibin
reddetmesi ah Cihan ok zm ve evlatlarndan ayn muameleyi grmesi iin oluna
beddua etmitir. Bu bedduadan dolay Evrengzib, btn mr boyunca oullarndan phe
etmi ve sonunda da onlarn isyanlar ile karlamtr.
226
Saltanat hayatnn ilk yllarnda iinde bulunduu btn bu talihsizliklere ramen

Evrengzib (1658-1707) ksa zamanda memleketin kaderine hkim olmutur. Daha ok byk
dedesi Ekbere benzeyen Evrengzib koyu bir Mslman, iyi bir devlet adam, cesur bir
komutan ve yeniliklere daima ak bir ahsiyet idi. Karde kavgalarnn harap ettii
memlekette derhl gerekli reformlar yaptrm ve halk ezilmesin diye o zamana kadar
alnmakta olan birok vergiyi kaldrmtr. Ksa zamanda Afganistandaki Hinduku
Dalarndan Hindistann gney ucuna kadar uzanan imparatorluunda tam bir birlik
kurmay baarmtr.
Evrengzib 50 yl bulan saltanat hayatnn yarsnda komu Trk devletleriyle sulh
iinde yaamtr. Belki bu yzdendir ki babas ah Cihann yapt gibi Osmanl Devletine
yardm istemek maksadyla eliler gnderememitir. Onun en ok mnasebette bulunduu
lkeler o zaman hl fikr ve din stnln Hindistana kabul ettiren Trkistan ile slamn
merkezi Mekke eriflii ile olmutur. Mekke ile olan mnasebetlerinin sebebi slamn
merkezi olmas dolaysyla slam leminde ne olup bittiini renmek idi. Trkistan ile iyi
geinmesinin sebebi de hem Trkistan ulemasnn gnln almak hem de zbeklerin asker
gcnden ekinmi olmas idi. Bu memleketlerden gelen ulema ile tartp mnakaa etmeyi
ok seven Evrengzib bu limlere iltifat edip byk imknlar salamtr. randaki Trkmen
Safav hkmdar ah Abbas II ile bir ara aras aldnda Evrengzib ona yle bir mektup
yazmtr: Kazandm byk zaferler Allann yardmn bizlerden esirgememesinin delilidir,
btn vaktimizi halkmzn refah, lkemizin imar ve slamn ykselmesi iin harcyoruz.
Evrengzibin asker faaliyetleri hep ieride olmutur. Onun sulhperver tutumundan
faydalanan gneydeki dilahlar ve Kutubahlar tekrar isyan etmiler idi. Bundan cesaret
alan en gneydeki yerli Marata devleti de Evrengzibe kar bakaldrmt. Evrengzib 1670
ile 1690 arasnda yapt bir seri seferlerden sonra bu kk devleti imparatorluuna ilhak
etmitir. Ancak bu mcadeleler devleti olduka ypratmtr. Bilhassa Maratalar ile olan
savalar ok uzamtr. Zira, bu yerli devletin mcadelesi Hindlilerin bir bakma Trk-slam
hkimiyetine kar birlikte yaptklar bir harekt olarak gelimi ve bu da devleti olduka
ypratmtr. Bu yorucu savalarn sonunda Evrengzib, Hindistan bir tek devlet olarak
birletirmeyi baarmtr. O, bu etin mcadeleyi yaparken bir taraftan da slamn btn
Hindistana yaylmas iin byk gayretler sarf etmitir. Mslmanlarn Hindulamasn
nleyecek ve Hindularn Mslmanl kabuln kolaylatracak birok tedbirler almtr.
Fakat Evrengzibin bu din siyaseti bilhassa Racputlar olarak bilinen Hindliler arasnda byk
tepkilere yol amtr. Bunlar, kar harekete geen Evrengzibin ehzadelerinden Ekberi
kkrtarak isyan etmesine sebep olmulardr. Ekberin isyanna muhakkak ki babas ah
Cihann durumuna dmeme endiesiyle Evrengzibin oullarna kar takip ettii
itimatszlk siyaseti byk rol oynamtr. Babasna kar mcadelesini kaybeden Ekberin
slam aleyhtar Hindli grubu Maratalarn arasna kamas Evrengzibi daha da zmtr. Daha
nce de bahsedildii gibi Maratalar lkesi kontrol altna alnana kadar yaplan mcadeleler
memleketi olduka ypratmt.
Uzun saltanat hayatnda bu i mcadelelerin haricinde Evrengzibi uratran tek
yabanc kuvvet ngilizler olmutur. Hindistan kylarndaki ticari faaliyetlerini ksa zamanda
227
gelitirerek ve Portekizliler ile Hollandallar geride brakan ngilizler 1652de ah Cihan

devrinde Bengal Valisi olan ehzade ucadan aldklar bir ferman ile ylda 3000 rupi gibi ok
az bir para deyerek Hindistana gmrksz her trl mal sokmay ve ksa zamanda byk
kazanlar salamay baarmlard. Evrengzib mslman ahalinin ktleen ticari durumlarn
takviye iin daha nce kaldrlm olan ve gayrimslimlerden alnan cizye vergisini 1679da
yeniden yrrle koymu idi. Bu karara gre ngilizlerin yzde buuk gmrk demesi
lazm idi. Fakat ngilizler buna itiraz edince mnakaa balam ve bu karlkl kk
basknlara dnmtr. ki taraf birbirine epey zarar verdikten sonra yine eski durum esas
olmak zere mnasebetlerin devamna karar verilmitir. Ancak verdikleri zararlardan dolay
ngilizler 150.000 rupi tazminat demeyi kabul etmilerdir. Bu arada Hind Denizinde zuhur
eden korsanlk olaylarn nlemek iin Evrengzib ngiliz, Portekiz ve Felemenk
temsilcilerinden gerekli teminat almtr. (1698). Bylece Evrengzib hem ticari faaliyetler
hem de Mslmanlarn hac seferleri gibi iki nemli hususta emniyeti salamtr.
Hindistandaki muazzam ticari imknlardan azami derecede faydalanmak kararnda olan
ngilizler, bu arada yeni bir ticaret irketi kurmular ve bunun desteklenmesi iin de bir eliyi
1701de Evrengzibe gndermiler ise de bir baar elde edememilerdir. Bunun zerine
ngilizler bu yeni irket ile eski irketi birletirerek mehur East India Company (Dou
Hindistan Kumpanyas)yi kurmulardr ki bu irket vastasyla ileride adm adm Hindistana
yaylmay ve bu memleketi bir smrge hline getirmeyi baaracaklardr.
Evrengzib 1705 ylnda hastalanmt. Onun hastal ehzadelerini ve onlarn
maiyetlerini taht iin harekete geirmi ise de bir mddet sonra iyileen Evrengzib ahzdeleri
ile ileri gelen adamlar arasndaki bu taht kavgasn yattrmtr. O btn mr boyunca
oullarna gvenmemi ve onlarn kendisini tahtndan uzaklatrmalarndan korkmu idi. Zira
kendisi babasna yle yapmt. Onun iin ehzadelerine deil de oullarna yani torunlarna
daha ok yaknlk gstermi idi. Bu ekilde evlatlar arasnda bir denge salamay mid
etmiti. Fakat hastaland zaman bu tedbirlerinin bir fayda getirmediini grmt. Zira
ollar Muhammed Muazzam, Muhammed Azam ve Muhammed Kam-bah imdiden
gizliden ve alenen taht iin birbirleriyle mcadeleye balamlar idi. Nitekim bu byk Trk
hkmdar uzun bir saltanat hayatndan sonra 90 yanda Mart 1707de ld zaman
ehzadeleri ak bir ekilde taht kavgalarna baladlar.
13.8. Evrengzibin lm ve Taht Kavgalar

50 seneye yakn bir saltanat hayatndan sonra len Hindistan Trk devletinin en byk
hkmdarlarndan biri olan Evrengzib hakknda devrinin tarihileri u mtalaay
serdetmilerdir: Timur evld, belki de Delhinin (Payitaht. Ara sra Agra ikinci payitaht
vazifesini grmtr) gemi padiahlar arasnda Onun gibi ibadet, riyazet ve adalet
bakmndan sekin bir padiah ok az olarak Hindistanda saltanat srmtr; yreklilik,
tahamml ve isabetli gr bakmndan esiz idi; ancak eriata sayglar dolaysyla ceza
yoluna gitmezlerdi; lkenin dzeni ise siyasetsiz (siyasi kontrol ve otorite) olamaz ve emirler
(beyler) arasnda rekabet yznden hep nifak kard, yrtmek istedikleri her tedbir ksr
kalrd ve her giritikleri i uzar ve bir sonuca ermezdi.
228
Evrengzib lmnden sonra devletin nasl ynetileceine dair 12 maddelik bir

vasiyetname brakm idi. Bu vasiyetnamenin en nemli maddeler unlardr:
1. Yerine geecek olan ehzadeye adamlarna iyi davranlmaldr.
2. Ordudaki Turan Frkas memleketin mdafaasnda ve otoritenin salanmasnda
kullanlmaldr. Politik ekimelere kartrlmamaldr.
3. Din adamlarn politikaya kartrmamal ve ellerine kuvvet vermemelidir.
4. lkenin sahibi elinden geldii kadar harekette bulunmaldr, bir yerde oturmak
grnte rahatlk ise de binlerce kedere yol aar.
5. Oullarna hi gvenme, onlarla ili dl olma, eer babam ah Cihan, Dara-kuh
ile bilinen yola girmeseydi ileri byle olmazd.
6. Saltanatn ana direi lkede olan bitenleri bilmektir. Bir anlk gaflet uzun yllar iin
pimanlk dourur.
Evrengzibin uzun bir saltanat hayat srmesine ve vasiyetinde Trkistandan gelen
askerlerin iyi savalndan bahsetmesine ramen kendisinin Trkistandan kfi derecede
asker getirmedii grlr. Onun lmnden sonra imparatorluu iine dt mkl
durumdan kurtaracak bir ordunun bulunmayn dikkate alan baz mellifler Evrengzibin bu
siyasetini tenkit etmilerdir: Trk, insanlk tarihinde kendisine byk ad salamtr. stanbul
Sultanl onundur; Delhi Padiahl da onun idi. diyen Pringle Kennedy bu hususta unlar
da kaydetmitir: Ordu ileriyle ilgili en byk yanl bat-kuzey snrndan ve Trkistandan
yeter sayda ehil asker getirmekte gevek davranmas olmutur. Bu lkelerden gelme askerler
Trklerin parlak gnlerinde en byk dayanaklar idi. Evrengzibin en byk hatas ok iyi
bir Mslman olduu iin su ileyenleri ve devlete ihanet edenleri affetmesi ve onlar
cezalandrmamas olmutur. Oullarna ve beylerine kar kuku ile davranmas hem harpleri
uzatm hem de ayr gruplarn teekklne sebep olmutur. Oullar ve beyleri arasndaki bu
gruplamalar onun lmnden sonra iteki taht mcadelelerini ok kark ve ypratc bir
duruma sokmutur.
Evrengzibin lmnden sonra ne oullar ne de torunlar arasnda onun ayarnda
deerli bir kii olmadndan memlekette balayan taht kavgalar btn iddetiyle devam
etmi, 13 sene gibi bir zamanda 10 ehzade ksa devreler iin ta giymilerdir.
Everngzibin lmnden sonra yerine ehzadelerinden Muhammed Azam tahta
gemi idi. Fakat onun ay sonra kardei ehzade Muhammed Muazzam ile yapt savata
olu ile birlikte lmesi zerine Muhammed Muazzam tahta ah lem Bahadur ah adyla
gemitir. Bahadr ahn hkmdarlnn ilk gnleri devletin ileri gelen beylerini bir araya
getirmeye ve onlar bartrmaya almakla gemi, fakat bunda muvaffak olamamtr.
Birka ay sonra da Racalarn isyanyla karlaan yeni hkmdar isyanclarla iki seneye yakn
savatktan sonra onlarn bir ksmn yenerek ve bir ksmn da tekrar hizmetine alarak
meseleyi halletmeye muvaffak olmutur. Bu olayn arkasndan kardei Muhammed Kam229
Bah ile arpmak mecburiyetinde kalan Bahadur ah, Kam-Bahn savata ald
yaralardan lmesi zerine lkenin hkimi olmutur (1709). Ancak ok gemeden bu sefer de
Sihlerin isyan ile karlaan Bahadr ah isyanclar zerine ordusu ile giderken yolda
hastalanp lmtr. Bahadur ah be seneye yakn devam eden saltanat srasnda, grnte
de olsa, devletin bykln ve btnln korumay baarmtr.
Bahadur ahn lm zerine devlet tam bir i savaa srklenmitir. Tahta nce
Bahadur ahn ehzadelerinden Azim--an gemitir. Fakat onun kardei Cihandar aha
yenilip lmesi zerine bu defa Cihandar ah tahta gemitir. Cihandar ah da Azim-ann olu Ferruh Siyer yenerek saltanat ele geirmitir. Btn bu mcadelelere Beyler ve
komutanlar da itirak ettiklerinden devlet ok perian bir hle dmtr. Bundan istifade
Marvar Racalar, Sihler ve atlar da devlete isyan etmilerdir. Yeni hkmdar ok beceriksiz
bir ahs olduu iin isyanclarla uramak zn srm ve devlet taviz vererek isyanclarla
anlamak durumunda kalmtr. Ferruh Siyer ok gemeden Seyyid kardelerin elinde bir
oyuncak durumuna dm ve bu ise devlet ileri gelenlerini tam manasyla birbirlerine
drmtr. Sonunda Seyyid kardeler Ferruh Siyeri zorla tahttan indirip yerine amcasnn
olu Ebul-Berekt Mart 1719da baa geirmilerdir. Fakat hastalkl bir zat olan EbulBerekt, Haziran 1719da lnce yerine kardei Refid-devle baa geirilmitir. Eyll
1719da da yeni padiahn veziri ile beraber mehul bir ekilde lm zerine baa Bahadur
ahn drdnc olu Ruen Ahteri Muhammed ah (1719-1748) adyla baa geirmilerdir.
Btn bu deiiklikler esnasnda hkmdar Seyyid kardelerin elinde birer oyuncak
hline gelmiler idi. Bu durum, Mslman halk ve bilhassa devletin btn glklerini
omuzlarnda tayan Trk Beylerini ve komutanlarn son derece tedirgin etmitir. Sonunda
in Kl Han, in Bahudur Han ve Haydar Kulu Han gibi ileri gelen Trk Beyleri ve
komutanlar harekete geerek devleti Seyyid kardelerin musibetli ellerinden kurtarmlardr.
nce in Bahadur Han vezir olarak baa gemi, fakat bir mddet sonra lmesi zerine
yerine in Kl Han getirilmitir.
Trk Beylerinin ve komutanlarnn sayesinde bataki hkmdar Muhammed ah artk
gerekten saltanatn hibir grubun elinde olmadan yrtebilecek bir ansa sahip olmutur.
Ancak Muhammed ah anlay ve bilgisi kt, grgsz, elencesine dkn ve dalkavuklarla
sefahat arkadalarna kolay kanan bir kii idi. Bu sebeplerden dolaydr ki Muhammed ahn
uzun sren saltanat devleti adm adm ykma srklemitir.
Vezir in Kl Han, birok sahada kt ve aksak durumlar dzelttikten sonra,
yeniden dzenli bir ynetim kurup aciz veya uursuz hkmdarlar ve haris Beyler elinde
yklma yoluna girmi olan devleti glendirip ayakta tutabilecek bir kiiydi. Kl Han
vazifeye balar balamaz ktlkleri ortadan kaldracak, ynetimi dzeltecek ve onun tekrar
Evrengzib devrindeki duruma gelmesini salayacak bir seri tedbirler alp bunlar Muhammed
aha takdim etmitir. in Kl Hann sunduu tedbirler ksaca unlardr:
1- Vergi ilerinin yeniden dzenlenmesi ve vergilerin halk soyan imtiyazl kiiler
yerine vergi memurlar tarafndan toplatlmas,
230
2- Hkmdarlara yakmad iin Muhammed ah hesabna Peke ad altnda

rvet alnmasndan vazgeilmesi,
3- Hanedan yelerine ve baz ileri gelenlere her trl snr aacak biimde en yksek
gelir getiren topraklar (tmar ve zeamet) olarak vermekten ve bylelikle de hazineyi gitgide
gelirsiz kalmaktan kurtarmak lazmdr.
4- Birok deerli ve denenmi kimseler akta braklrken yksek mevkilere deersiz
kimseleri atamaktan vaz geilmesi,
5- Gelirin azalmasn nlemek iin Cizyenin yeniden alnmas.
Muhammed ah bu kkl tedbirleri etrafndaki harem aalar, saray adamlar ve baz
dalkavuklarn tesirleri ile reddetmitir. Hkmdarn etrafndaki bu bir avu nfuzlu grup
esasnda hem Muhammed ah adna ve hem de kendi hesaplarna halktan rvet aldklar iin
vezirin bu tedbirlerinin ardnda baka maksatlar olduuna dair kukulu telkinlerde bulunarak
onun bu tedbirleri reddetmesini salamlardr. Bylece gnden gne ypranmakta olan
Hindistan Trk devletinin kaderi in Kl Hann tedbirlerinin reddi ile kendisini tehdit eden
i ve d dmanlarn insafsz ellerine braklm oldu.
Vezirlik makamn igal eden in Kl Han, hazrlad bu reform tasarlarn
emrindeki ordu ile pekl bask yaparak hkmdara kabul ettirebilirdi. Bu byk Trk
vezirinin byle bir bask yoluna gitmemesi kendisi iin byk bir hata ve devlet iin de byk
bir talihsizlik olmutur.
Hkmdarn, elence arkadalarnn ve saray adamlarnn devlet ilerinde kendinden
daha ok sz sahibi olmalarna bir mddet daha tahamml eden in Kl Han, 1723
sonlarnda av bahanesiyle Delhiden ayrlp Genel Valiliini de yapt Dekken blgesine
doru yola kar. Onun bu hareketinden kukulanan Muhammed ah ile etraf onu vezirlikten
ve Dekken Valiliinden uzaklatrdklar haberini yaymlar ise de o Dekkene ulap duruma
hkim olmay baarmtr. Ksa zamanda Dekkeni kontrolne alan in Kl Han,
Muhammed ahn kendisini devirmek iin giritii btn teebbsleri akim brakmtr. Bu
ekilde Hindistandaki Trk imparatorluu resm olmamakla beraber ikiye blnm oldu.
Haydarabad kendisine bakent edinen in Kl Han, Gucerat ve Malva blgelerini
de Muhammed ahn kuvvetlerini yenerek kendi hkimiyetine almtr. Bu ise her iki tarafn
arasn daha da amtr. ki Mslman Trk devletinin bu dmanca mnasebetlerinden en
ok faydalananlar da her gn glerini artran ve Hindu milliyetiliini gitgide daha geni
kitlelere yaymaya balayan Maratalar olmutur.
in Kl Han, Delhide bulunanlardan daha yetenekli bir devlet adam ve komutan
olduu iin Maratalar ile baaryla mcadele etmitir. O, nce Maratalar arasndaki
ekimelerden faydalanp onlar birbirine drerek eritmek yolunu denemi ise de bunda
istedii neticeyi alamaynca Marata lideri Bac Doa ile arpm fakat onu kati bir yenilgiye
uratamaynca onunla anlama yoluna gitmeyi tercih etmitir. Bu arada Muhammed ahn
231
kendisine kar takip ettii siyasette bir deiiklik olmamasna zlen in Kl Han yapt
bir antlama ile Maratalarn kendi hkimiyeti altndaki baz blgelerden geerek Muhammed
ahn hkimiyeti altndaki kuzey Hindistana akn yapmalarna ses karmayacana dair sz
vermitir. ki Trk devletini ynetenlerin birbirleriyle anlaacaklar yerde Maratalar dost
olarak seme yarna girmeleri Maratalar daha da kuvvetlendirmi, bu ise Hindistandaki
Trk hkimiyetini temelden sarsmtr. Nitekim Maratalarn aknlaryla baa kamayan
Muhammed ah, onlarla anlamak ve birok siyasi ve ekonomik tavizler vermek
mecburiyetinde kalmtr. Bu durum ise Maratalar daha da martmtr. Elde ettikleri
tavizlere ramen rahat durmayan Maratalar Delhi yaknlarna kadar aknlar yaparak her taraf
yama etmilerdir.
aresizlik iinde kalan Muhammed ah yazd biri mektupla in Kl Han
Delhiye ararak bu Marata problemini halletmesini rica etmitir. Bu ricay kabul eden in
Kl Han 13 sene evvel ayrld Delhiye girerken bir kral gibi karlanmtr. Hazrlklarn
yapan in Kl Han 34.000 kiilik topu kuvvetiyle desteklenmi ordusunun banda Marata
lideri Bac Roann 80 bin kiilik ordusu zerine yrr. 1738 balarnda Malvada Bopal
dolaylarndaki karlamada Maratalar kaak dv tercih ettiklerinden bir netice alnamaz.
Hafif svari kuvvetler kullanan Maratalar Trk ordusunun ikmal yollarn kesince in Kl
Han Delhiden yardm istemek mecburiyetinde brakr. Fakat in Kl Hann Delhiden
yardm istei muhalifleri tarafndan kastl olarak geciktirilir. Bunu renen in Kl Han
kendi hkimiyeti altnda bulunan blgelerden hibir imtiyaz vermeden, fakat Muhammed
ahn kontrol ettii blgelerden baz imtiyazlar Maratalara vererek onlarla bir antlama
yapar ve sonra da memleketine dner. Bu srada kuzeyde ba gsteren Afgan ve Trkmen
(Ndir ah Afar) tehlikesi, Hindistandaki Trk hkimiyetini Maratalar karsnda daha da
mkil bir duruma sokar.
232
Uygulamalar
Hindistandaki Trk hkimiyeti ile ilgili bir tarih eridi hazrlaynz.
233
Uygulama Sorular
Hindistandaki Trk devletinin yaad nemli sorunlar nelerdir?
234

Trklerin ve slamn Hindistana yerlemeleri her ne kadar XI. asrn balarnda
Gazneli Mahmud (997-1030) zamannda balam ise de bilahare Kuzey Hindistanda kurulan
Delhi Trk Sultanl (1206-1413) ile devam etmi nihayet Timurlular zamannda bu
yerleme tamamlanmtr.
Babr, zeks ve kahramanl ile glkler karsndaki mcadele kuvveti ve
medeniletirme yetenekleri ile Trkln en yksek hasletlerini nefsinde toplayan ve
Trkl ile vnen byk bir ahsiyet idi. Kurduu devletin devam iin daha nceleri ve
kendisiyle birlikte gelen yzbinlerce Trkten baka Trkistandan birok Trk aileyi
Hindistana getirmitir. Daha sonra baa geen olu Hmayun (1530-1555) bu siyasete devam
ederek 1540a kadar 200.000 yeni aileyi (yaklak 1.000.000 kii) Trkistandan Hindistana
getirip yerletirmitir.
Ekber ld zaman olu Cihangir (1605-1627)e kurulu bir dzen ve muazzam bir
imparatorluk brakm idi.
Babas Cihangirin aksine gl ve baarl bir devlet adam olan ah Cihan (16281666)n ardndan Evrengzib tahta km onun ardndan lkede taht kavgalar yaanmtr.
235
Blm Sorular
1)
Hindistan Trk Devletini kuran hkmdar aadakilerden hangisidir?
a)
Hmayun
b)
Babr
c)
Ekber
d)
ah Cihan
e)
Cihangir
2)
Babrn yerine geen ve babas gibi stn yeteneklere sahip olmad iin
Hindistan Trk devletini ksa zamanda buhrana srkleyen hkmdar aadakilerden
hangisidir?
a) ah Cihan
b) Ekber
c) Evrengzib
d) Hmayun
e) Cihangir
3)
Dedesi Babr gibi ok byk meziyetlere sahip olan ve kuzey Hindistanda
tehlikeli olabilecek beyleri ve kaleleri bertaraf ederek o havalide hkimiyetini tam olarak
yerletiren hkmdar kimdir?
a) Evrengzib
b) Ekber
c) Cihangir
d) Bahadur ah
e) ah Cihan
4)
ah Cihan, Osmanl mparatorluu ile gayet iyi ilikiler kurmutur. Bu
ilikileri kurduu devrin hkmdar aadakilerden hangisidir?
a) Kanuni Sultan Sleyman
b) III. Murat
236
c) Yavuz Sultan Selim

d) I. brahim
e) IV. Murat
5)
Saltanat hayatnn ilk yllarnda iinde bulunduu btn talihsizliklere ramen
ksa zamanda memleketin kaderine hkim olmutur. Koyu bir Mslman, iyi bir devlet
adam, cesur bir komutan ve yeniliklere daima ak bir ahsiyettir.
Yukarda bahsedilen hkmdar aadakilerden hangisidir?
a) Evrengzib
b) ah Cihan
c) Ekber
d) Babr
e) Cihangir
6)
XV. asrn sonlarnda hkimiyet kavgas yapanlardan birisi de sonrada
Hindistan Trk Devletini kuracak olan Babr ahtr. (D) - (Y)
7)
Babrn yerine geen ve babas gibi stn yeteneklere sahip olmad iin
Hindistan Trk devletini ksa zamanda buhrana srkleyen Hmayundur. (D) - (Y)
8)
Dedesi Babr gibi ok byk meziyetlere sahip olan ve kuzey Hindistanda
tehlikeli olabilecek beyleri ve kaleleri bertaraf ederek o havalide hkimiyetini tam olarak
yerletiren Ekberdir. (D) - (Y)
9)
ah Cihan, Osmanl mparatorluu ile gayet iyi ilikiler kurmutur. Bu
ilikileri kurduu hkmdar devrin hkmdar Kanuni Sultan Sleymandr. (D) - (Y)
10)
Saltanat hayatnn ilk yllarna ramen koyu bir Mslman, iyi bir devlet
adam, cesur bir komutan ve yeniliklere daima ak bir ahsiyet olan hkmdar Evrengzibdir.
(D) - (Y)
Cevaplar
1. b, 2. d, 3. b, 4. e, 5. a, 6. D, 7. D, 8. D, 9. Y, 10. D
237
14. HNDSTAN TRK DEVLETNN NKIRAZI
238

14.1. Hindistan Trk Devletinin nkraz ve ngiliz gali
14.2. Hindistanda Trk-slam Kltr ve Sanat
239

1) Hindistan Trk Devletinin inkraznn sebepleri nelerdir?
2) Hindistanda Trk-slam kltr nasl bir iz brakmtr?
3) Hindistanda Trk-slam sanat eserleri hangileridir?
240

Konu
Kazanm
Hindistan Trk Devletinin

nkraz ve Hindistanda Trkslam Kltr ve Sanat
Hindistan Trk Devletinin

nkraz ve Hindistanda Trkslam Kltr ve Sanat
Kazanmn nasl elde

edilecei veya
gelitirilecei
Kronolojik dnme
ve yerinde kullanma
Gr gelitirme
aratrma
241
Anahtar Kavramlar
limler
Hdavend-i Btn
Danende-i Makl ve Menkl
inasay-i Akl Kelm
Hanay-i Nakl Makal
Mill Kongre Partisi
Mslim League
242
Giri
XVIII. asrn balarnda Hindistan Trk devletinin iine dt bu kemeketen
istifade ederek ayaklanan unsurlardan biri de Afganlar idi. Fakat Afganlar Hindistan zerine
yryeceklerine o zamanlar bir kriz geirmekte olan ran zerine yrmler ve hatta bir
mddet iin o memleketi kontrollerine dahi almlar idi. randaki bu Afgan stnlne son
veren zat ise orada hkimiyeti eline geiren Trkmen Beyi Ndir ah olmutur. Afganlar
randan kovan Ndir, onlar takip ederek Kandehr da almtr. Ndirin Afganlar ile ihtilaf
ancak Kabil ile Gazneyi aldktan sonra sona erebilmitir. Bu yerlerin igali Ndire
Hindistana ini kaps olarak kabul edilen Hayber geidinin kontroln vermi ve arkasndan
da Pever vadisine hkimiyetini salamtr.
243
14.1. Hindistan Trk Devletinin nkraz ve ngiliz gali

Ndir ahn kendi hkimiyeti altndaki yerleri arka arkaya igal etmesi Muhammed
ah ve etrafndakileri fevkalde tedirgin etmitir. Muhammed ah, Ndire gnderdii
mektupta maksadnn ne olduunu ve niin hkimiyeti altndaki lkeleri igal ettiini
sormutur. Ndir, Muhammed aha verdii cevapta Kabili ve Gazneyi Afganlar
cezalandrmak iin aldn, Peveri alnn sebebinin ise Dekkende Melunlarn
(Maratalarn) errinden Mslmanlar kurtarmak olduunu syledikten sonra Muhammed
aha etrafndakilerin kt olduunu ve onlar uzaklatrmasn syleyerek baz taleplerde
bulunmutur. Talepleri reddedilince de ilerleyiine devam ederek Lhora girmitir.
Ndir ahn bu ilerlemesinden fevkalde telaa den Muhammed ah, in Kl
Hana haber gndererek yeniden yardmn istemitir. Bir eli de Maratalara gndererek
onlarn da yardmn istemitir. Muhammed ahn bu son hareketi Ndiri ok kzdrmtr ve
harp kanlmaz hle gelir. 12 ubat 1739da yaplan Karnal meydan Savan Ndir ahn
ordusu kolaylkla kazanr. Muhammed ahn ordusunun mhim bir ksm imha edilir bir
ksm da esir edilir. Esir denlerin arasnda Muhammed ahn kumandan Saadet Han da var
idi. Saadet Hann ricas zerinde Ndir ah, in Kl Han Nizam-l Mlk ile grr ve bir
zamanlar ok kudretli olan Hindistan Trk devletinin yrekler acs durumunu renir. Ndir
ah, in Kl Hana unlar sorar: Muhammed ahn buyruu altnda sizin gibi kiiler
varken nasl oluyor da plak Maratalar Delhi duvarlarnn dibine kadar gelip Padiahtan
peke alyorlar? Kl Han da karlk olarak der ki: Birtakm Emir (Bey)ler nfuz
kazandktan sonra Padiah onlarn tesiri altnda kald ve aklndan geeni yapmaya koyuldu ve
benim szm dinlenilmez oldu. Ben de meyus olup Dekkene ekildim.
Muhammed ah, in Kl Han temsilci tyin ederek onun vastasyla Ndir ah ile
bir sulh antlamas yapar. Bu antlamaya gre Ndir ah, 5 milyon rupi harp tazminat alacak
idi. Ndir ah ertesi gn Muhammed ah kararghna davet eder. Misafiri ayakta
karlayan Ndir, Muhammed aha kendisi gibi yksek bir Trkmen ailesinden geldii iin
gayet nazik davranr ve yan yana otururlar.
Ne var ki, iki Trk lideri arasndaki bu samimi hava ksa zamanda bozulur. Ndir
ahn Delhide kal esnasnda onun ldrldne dair dedikodunun kmas ile galeyana
gelen halkn Ndirin 5.000 kadar askerini ldrmesi onu ok kzdrm ve emir vererek ehri
btn gn yama ettirip halkn da katlettirmitir. Bu arada btn zenginlerin mal ve
hazinelerine el koydurmutur. Bu yamalardan Ndirin eline geen hazinelerin deeri 700
milyon Rupiyi gemitir.
Btn bu olaylar Ndiri ok kzdrmasna ramen o, Muhammed ahn kendisi gibi
yksek bir Trkmen ailesinden geldii iin tahtn ona geri vermi ve Hindistandaki
hkimiyetini nduslarn kuzeyine geirmeyeceine dair Muhammed ahdan sz almtr.
Mays 1739da da byk bir servet ve ganimet ile rana dnmtr.
Ndir ahn Hindistan istilas zaten zayflam olan Hindistan Trk devletini
tamamyla ypratmtr. Bilhassa mal ynden devletin gc sfra inmitir. Ndirin
Muhammed ah bata brakmas devleti ancak bir i harpten korumu ve devlet idaresi fakir
bir ekilde de olsa devam edip varln koruyabilmitir. Ndirin Hindistandan ayrlndan
244
lmne kadar Muhammed ah bir nevi Ndirin naibi gibi yaamtr. Fakat Ndir ahn
1747de lm zerine hem Muhammed ah ve hem de ona bal ama mstakil bir ekilde
Haydarabad devletini yaatan in Kl Han Nizam-l Mlk, Osmanl hkmdar Sultan I.
Mahmuda eliler ve mektuplar gndererek ran istila etmelerini rica ederek bu ekilde hem
Ndirden intikamlarn almay ve hem de kendilerini tehdit eden Afgan lideri Ahmed ah
Drrnnin dikkatini o taraflara ekmeyi mid etmiler idi. Osmanl Devletinin o anda
iinde bulunduu artlar msait olmadndan ve ran ile de bir sulh andlamas olduundan
arzular yerine getirilememi, ancak Osmanl Devleti ile dostluun devamnn temenni
edildii kendilerine bildirilmitir.
26 Nisan 1748de Muhammed ahn ve ayn yln 2 Hazirannda da in Kl Han
Nizam-l Mlkn vefat etmeleri, Ndir ahn istilasndan sonra Hindistandaki Trk
hkimiyetini temelli sarsacak olan Afgan istilasna kar memleketi kaderiyle babaa
brakmtr. Delhinin yeni hkmdarlna Ahmed ah (1748-1754) ve ona bal olarak da
Haydarabadn bana in Kl Hann olu Nasr Ceng gemilerdir.
Hindistan Trk devletinin tamamyla inkrazna sebep olacak olan Afganistan
devletinin kurucusu Ahmed Han, Ndir ahn maiyetinde yetimi cesur bir komutan ve
yetenekli bir devlet adam idi. Ndirin lm zerine komutas altnda bulunan 3.000 kadar
Abdal Afganlar ile bir ksm zbek askerlerine ve bu arada Abdal boyu ile dier Afgan
kabilelerine dayanarak Ahmed ah Abdal (Drrn) (1747-1773) adyla Afgan devletinin
bana gemi idi.
Ahmed ah Drrn ksa zamanda Kandehr, Gazne, Kabil ve Sind blgelerini igal
ederek Afganistan devletinin hudutlarn geniletmitir. Bundan sonra Hindistana, Horasana
ve Trkistana yapt seferler ile bu devleti ksa zamanda bir imparatorluk hline getirmitir.
1748de Hindistana yapt seferde kati zafer kazanmamasna ramen Lahor ve Kemiri
lkesine ilhak etmeyi baarmtr.
1748de Muhammed ahn lm ile baa geen Ahmed ah daha da beceriksiz bir
hkmdard. Beceriksizlii ve pasiflii yznden kendi hkimiyetindeki Maratalar ile
Hindistana yerlemi Afgan gruplarn isyanlarn bastramad gibi devlet bu isyanclarn
yamasndan da kurtaramamtr. lk isyan Agra-Delhi arasnda yaayan Afganlar yapm idi.
Devlet bu isyan baaramaynca Maratalar ile atlardan yardm istemi, fakat bu yardmlama
meseleyi halledemedii gibi ii daha da kmaza sokmutur. Hindistan Trk yneticileri ile
yerliler arasnda kurulan bu ittifak Ahmed ah Drrnyi tekrar Hindistan seferine
zorlamtr. Bu seferin neticesinde Afgan lideri Pencab ve Multan lkesine ilhak etmitir. Bu
arada istediklerini bulamayan Maratalar gneye ekilmilerdir. Maratalarn ayrlmasndan
ksa bir zaman sonra Delhide amansz bir i harb balad. Bu harbin sonunda Ahmed ah
tahttan indirilerek yerine II. Alemgir (1754-1761) geirildi. Yeni hkmdar etrafn
kkrtclar ile Pencab Afganlardan geri almaya kalkt. Bu ise Ahmed ah Drrnyi tekrar
Hindistan zerine sefere yneltti. Afgan ah Delhiyi kolayca igal etti. Kendisinden zr
dileyen II. Alemgir ile vzerasn affetti ve byk bir ganimet alarak lkesine dnd. Fakat
Ahmed ah Drrn ayrldktan bir mddet sonra Afgan aleyhtar bir grup, Maratalar ile
anlaarak II. Alemgiri ldrp yerine III. ah Cihan geirdiklerinden devlet bir nevi
Maratalarn kontrolne gemi oldu. Bu yeni gelime Afganlar ile Maratalar kar karya
245
getirmi oldu. Maratalarn Pencapa saldrs ile balayan mcadele 1761 Ocaknda Panipat
sava ile sona ermitir. Ahmed ah Drrn nderliindeki Afgan ordular Maratalar ar bir
yenilgiye uratmlardr. Bir mddet tereddtten sonra Delhi hkmdarln yine Trk
hanedana brakan Ahmed ah Drrn, II. ah Alem (1761-1806)in tahta yeni hkmdar
olarak kmasna izin vermitir.
II. ah Alem devri Hindistan Trk devletinin son strapl safhas olmutur. Devletin
ve hkmdarn hi bir otoritesi kalmam, yerli Maratalar ile Hindistana gn be gn hkim
olan ngilizlerin ellerinde birer oyuncak hline gelmiler ve bir nevi onlarn himayelerine
girmilerdir. Nihayet, Maratalar zamannda gzleri kr edilen ah lem 1803te ngiliz
hkimiyetine girmi ve bu snma 1806da lmne kadar devam etmitir. Onun yerine
geen II. Ekber ah (1806-1837) da btn saltanat boyunca ngilizlerin bir kuklas gibi
hareket edip yaamtr. Timur evlatlarnn Hindistanda kurduklar Trk devletinin son
hkmdar II. Bahadur ahda 1857de Mslman ahalinin ayaklanmasna kadar ngilizlerin
bir snts olarak yaam ve isyanla ilgili grld iin de ertesi sene in Hindistannda
Ranguna srgne gnderilmi ve Hindistan da ngiliz mparatorluuna ilhak edilmitir.
Delhideki esas Trk devletine bal olarak kurulan Haydarabad devletinin kibeti de
ayn Delhideki gibi olmutur. Haydarabad nce Maratalarn istilasna uram, Maratalarn
Afganlara yenilmeleri zerine tekrar gl duruma gelmilerdir. Fakat ksa zaman sonra
balayan i mcadeleler bu kk Trk devletini de iyice ypratmtr. Neticede Haydarabad
devleti komu yerli devletlere kar ngilizler ile bir antlama yaparak bir nevi onlarn
hmiliine snmlardr.
ngilizlerin Dou Hindistan irketi ngiliz donanmasnn desteinde btn Avrupal
rakiplerini yenerek Hindistann ticaretini ellerine geirdikleri gibi Bengal, Bihar ve dier baz
nemli ticari merkezleri de fiilen igal etmiler idi. Dou Hindistan irketinin Hindistandan
salad muazzam kazanlar ngiliz hkmetlerinin dikkatlerini ekmi ve 1773te karlan
bir kanun ile irket devletletirilmitir.
Hindistan Trk devletinin inkraz ile ortaya kan kk yerli devletlerin mcadelesi
ekonomik ve ticari hayat felce urattndan ngilizlerin kazanlarnda aksama ve eksilmelere
yol amtr. Bu durum ngilizler ile Hindistandaki yerli devletlerin aralarn am ve
ngilizler bu yerli devletleri birer birer ortadan kaldrarak Hindistann tam hkimi
olmulardr. Bu ngiliz hkimiyeti 1790lar ile 1830larda zuhur eden Afgan tehdidinin
bertaraf edilmesi ve 1840larda da Sih devletinin ortadan kaldrlmas ile tam olarak
gerekletirilmitir.
ngilizlerin Hindistana hkim olmalar memleketin btn kaynaklarnn onlarn
ellerine gemesine sebep olmutur. ngiliz smrs ksa zamanda halk arasnda byk bir
nefret uyandrmtr. ngiliz smrsnden baka Hristiyan ngiliz misyonerlerinin yapt
faaliyetler ve bu arada Mslmanlarn ve Hindularn din inanlarna saygszlk gsterilmesi,
ngilizlere kar duyulan honutsuzluu daha da artrmtr. Dier taraftan ngilizlerin
Afganistan istilalarnn byk bir yenilgi ile sonulanmas ngilizlerin yenilmezlik
unvanlarn yok etmi, bu ise halk onlara kar mcadele etmede cesaretlendirmitir.
ngilizlere kar ilk ayaklanma ngiliz hizmetine girmi Mslman ve Hindu askerler
arasnda Ocak 1857de balam ve bunlara halkn da itirak etmesi ile birdenbire gelimitir.
246
Bir zamanlar otoritesini dinlemedikleri Trk hkmdarlarnn en sonuncusu olan fakat

ngilizlerin elinde kukla durumuna getirilen II. Bahadur ah bir nevi kurtulular iin tek
mit olarak grmeye balamlardr. Fakat II. Bahadur ah ile ehzadelerin yetenekli bir
liderin vasflarna sahip olamamalar bu frsattan istifadeyi mmkn klmamtr. syan eden
halk ve askerler Delhiyi almlar ise de ngilizlerin yaklat haberi onlar ehri terke mecbur
brakmtr. II. Bahadur ah ve ehzadeleri de onlarla birlikte gitmek mecburiyetinde
kalmlardr. ngilizler, Trk hanedan yelerini affedeceiz diye teslim olmalarn salamlar
ve bilahare szlerinde durmayarak ehzadeleri hemen ldrmler ve II. Bahadur ah da
Hindi inine srgne gndermilerdir (10 Ocak 1858). II. Bahadur ah srgne gnderildii
Hindi inide 7 Kasm 1862de vefat etmitir.
XVI. asrn ilk yarsnda Hindistana hkim olarak devlet kuran Trk hanedannn
saltanat devri bu ekilde sona ermitir. Bu hanedann ynetiminde Hindistana muhtelif
zamanlarda gelen 4-5 milyonluk Trk kitlesi de yerli Mslman ahali ile kararak bilahare
bugnk Pakistan halknn ve devletinin meydana geliinde ana unsuru tekil etmilerdir.
14.2. Hindistanda Trk-slam Kltr ve Sanat

Sayca ok az olmalarna ramen Hindistanda hkimiyet ve devlet kuran Trkler
kltr ve sanat hayatnda byk bir ilerleme kaydetmilerdir. Kltr ve sanat alannda yaplan
bu byk ilerleme Babrden Evrengzibe kadar geen devrede en bariz bir ekilde grlr.
Fakat Evrengzibden Trk hkimiyetinin sona erdii II. Alemgir aha kadar geen devre ise
inkraz devri olduu iin hibir ilerleme kaydedilmemitir.
Babr devri hari kltr alannda yaplan almalarn dili maalesef Trke
olmamtr. Trke ancak hanedan ve ordu dili olarak kalm, resm dil olarak Farsa ve btn
Mslmanlarn anlama dili olarak da Urduca kullanlmtr. Babrden itibaren ounluu
air ve tarihi olan Trk hkmdarlar etraflarnda bilginleri, airleri ve edipleri toplamay
sevdikleri iin kltr alannda byk bir gelime olmutur. Hindistanda Trk-slam
kltrn gelitiren ve yayan bilginleri Ekberin yakn dostu, yazar, komutan ve devlet adam
olan eyh Ebul-Fadl Allami be gruba ayrmtr: Birinci gruptaki limler Hidivi Neeteyn
(i ve d srlar bilenler) idiler. En nlleri eyh Mbarek Naori idi. kinci gruptakiler
Hdavend-i Btn (ieride olanlarn efendisi, d lemle ilgileri olmayan tarikat eyhleri). En
nlleri Trkistanl nl Hoca Ahrarn torunu Hoca Abd-s-ehid, eyh Selim eti
(Ekberin ok sevip takdir ettii bir lim) ve eyh Muhammed Gavsdr. nc gruptakiler,
Danende-i Makl ve Menkl (Akl ve nakl bilgileri bilenler). En mehurlar: Ecmirli
Mevln eyh Hseyin, Takentli Hafz Kumeki, Ekberi hocalarndan Mevln Ala-d-Din
Lari ve Semerkandl Hoca Sadk, Drdnc gruba girenler: inasay-i Akl Kelm (akla
dayanan ilimlerle uraanlar). 32 Mslman ve 19 Hindu lim bu sahada almlardr.
Beinci gruptakiler: Hanay-i Nakl Makal (yni Kuran ve hadis gibi nakle dayanan bilgilerle
uraanlar. Hmayun devrinde yetimi olan Mevln Abdullah, Mevln Abd-s-Selm,
Kbilli Molla Alem ve Lhorlu eyh Mnevverdir.
O devirde yetien en byk irler ise unlardr: Ebul Fadl Allami-nin aabeyi Ebul
Feyz, Mehedli Hoca Hseyin Senai, Herth Meyl (Mirza Kulu), Mervli Hoca Hseyin,
Enisi amlu (amlu Trkmenlerinden) Dervi Behram, Sabuh-i aatayi ve Buharal
Mfk.
247
Hindistan hkimi Trkler arasnda yetien tarihiler ise unlardr: Babrnmeyi yazan
byk hkmdar Babr, Humayunnme yazar Glbe-den Beyim (Babrn kz), Ekbernme
yazar eyh Ebul-Fadl Allami, Tabakat-Ekber yazar Hoca Nizam-d-din Ahmed, Mntehabt-Tevarih yazar Abdl-Kadir El Badauni, Kzk- Cihangiryi bizzat yazan hkmdar
Cihangir, Tzk- Cihangiryi tamamlayan Mutemed Han ve Mirza Muhammed Hadi Han,
Measir-i Cihangiryi yazan Hoca Gayret Han, ah Cihan devrini anlatan Padiahnmeyi
yazmaya balayan Abd-l, Hamid Lavheri ve bu eseri tamamlayan Muhammed Varis ve Fzl
Han, ah Ci-hannmeyi yazan Muhammed Tahir nayet Han, Alemgir I (veya Evreng-zib)
devrinin tarihi olan Alemgirnme yazar Mirza Muhammed Kzm, Measir-i Alemgir yazar
Muhammed Saki Mstaid Han, Ahkm- Alemgir yazar Hamid-d-Din Bahadr Han ve
Mntehab-l-Lbab yazar Hafi Han ki bu ztn eseri Muhammed ah devrinin byk bir
ksmn da kaplar.
Trklerin Hindistandaki mimar antlar Trkistandaki antlarn slbuna uygundur.
Antlar d grnleriyle Trkistan mimarisine ve bilhassa ah Cihandan itibaren de i
ksmlar Osmanl mimarisine benzerler, Trkistanda yapda tula ve olaan ta
kullanlmken Hindistanda Trkler iyi imknlar olduu iin nce salaml, dolaysyla
dzenli bir biimde kesilmi krmz kumta ve bilahare de ayn ekilde yontulmu ak
mermer kullanmlardr. Onun iin binalar ok dayankl olmutur.
Babrn devri Hindistana yerleme devri olduu ve Hmayun devri de
karklklarla dolu olduu iin bu iki hkmdar zamannda bir ka cami ve mescitten baka
mimar eser meydana gelmemitir. Fakat onlardan sonra hkm sren Ekberin zaman her
trl sahada olduu gibi mimaride de byk bir devir olmutur. O, camileri Trkistan sitiline
gre yaptrrken Bengal Gucerat havalisinde yaptrd 500den fazla kk ve binalarn
slbunun deiik olmasna pek aldr etmemitir. Bu belki Ekberin gtt MslmanHindu eitlii politikasnn bir neticesi olabilir. Ekber devrinin en mehur antlar unlardr:
Delhi yaknndaki Hmayun Trbesi, Delhide Ataka Han Trbesi, Agra Kalesi, Lahor
Kalesi, Agrann 40 kilometre batsnda kurulan ve bir bideler topluluu olan Fatehpur-sikri,
ki bir ok cami ve trbeden meydana gelmitir. Agrann 10 kilometre yaknnda Skandarda
bulunan Ekber Trbesi ile Gvalyorda bulunan Muhammed Gavs Trbesi Ekber devrinin
dier mehur eserleridir. Cihangir devrinin mehur antlar ise unlardr: Cihangirin
kaynpederi ve veziri olan Mirza Gyas Bey adna yaplan trbe ile Cihangir namna Lahor
yaknlarnda yaplan trbedir. Hindistandaki Trk mimarlnn en byk devri ah Cihan
devridir. Bu devrin antlar batanbaa ak mermerden yaplmtr. Ak mermere kaklan deerli
talarla trl resim ve ekiller husule getirilmek suretiyle antlar sslenmitir. ah Cihan
devrinin balca antlar unlardr: Lahor kalesindekiler: ilstun, Msemmem Brc ve i
Mahal; Agra kalesindekiler: Divan- A m , Divan- Has Mahal ve Moti Mescit. Delhi Kalesi
(Klle-i Mualla) stanbuldaki Topkap Saraylar Topluluunun karldr. Yine Delhi
yaknlarnda kurulan ve bir nevi kkler ve antlarla dolu bir ehir manzaras arz eden
ahciha-nbd Ekber devrinin mehur eserleri arasndadr.
Yalnz Hindistandaki Trklerin deil, belki de Trk ve dnya mimarlnn en gzel
eserlerinden biri olan Tac Mahal de ah Cihan devrinde yaplmtr. Osmanl mimarlarndan
stad Mehmed sa Efendinin kubbesini, Settar Hann, hattatln, Semerkandl Muhammed
248
erif ile Agral Muhammed Hanifin ta ve duvarclarn ustaln ve irazl Emanet Hann
turacln yapt ve 22 sene 30 milyon rupi harcanarak yaplan Tac Mahal ah Cihann
sevgili ei Mmtaz Mahal namna ina edilmitir.
Evrengzib devrinin byk bir ksm i mcadelelerle getii iin ok az eser meydana
getirilmitir. Delhi kalesindeki Moti Mescidi, Lhordaki Padiah Mescid ve kars Rebiat-tDevran iin Dekkende Evregbdda yaptrd trbe Evrengzib devrinin en mehur sanat
eserleridir.
Hindistandaki ngiliz idaresi, ykt Mslman Trk hkimiyetinin hatalarn tekrar
etmeden varln srdrmesini bilmitir. Bunun iin ngilizler, ngilteredeki kendi idari
ekillerini andran bir idare tarzn Hindistana getirmeye almtr. Bu vesileyle ngilizler,
hem Mslmanlarn ve hem de Hindularn ayr ayr temsil edildikleri partilerin kurulmasna
izin vermilerdir. Bylece ngilizler, bazen bir tarafa bazen de dier tarafa meylederek
Hindistandaki hkimiyetlerini dolaysyla smrlerini devam ettirmilerdir. Fakat
ngilizlerin, takip ettikleri siyasette daha ok Hindular lehine hareket ettii de gzden
kamamtr. Nitekim Hindularn Mill Kongre Partisini kurmalarna daha ncelik vermiler
ve Hindularn 1885ten itibaren bir tekilat etrafnda toplanmalarna msaade etmilerdir.
Bunun neticesi olarak da Hindular, daha aktif bir duruma gelmiler ve Mslmanlara bir nevi
aznlk muamelesi yapma yoluna girmilerdir. ngiliz msamahas neticesinde ortaya kan
Hindu ovenizminin gittike artmas Mslmanlar da bir tekilat etrafnda toplanmaya sevk
etmitir. Ekim 1906da, Hindulardan 20 sene sonra, Hindistan Mslmanlar da haklarn
savunabilecekleri bir Mslman Cemiyeti kurmular ve bunu bilahare Mslim League
(Mslman Birlii)ne dntrmlerdir. Kurulan bu Mslman Birlii yalnz kendi haklar
iin deil, btn Mslmanlarn haklar iin mcadele etmeye balamtr.
Hindistan Mslmanlarn byle bir siyasetin iine girmeye ngilizler takip ettikleri
slam aleyhtar politika sevk etmitir. Balkan Harpleri ile I. Dnya Harbinde slamn nderi
Osmanl Devletine kar gsterilen dmanlk, Hindistan Mslmanlarn Trkiyedeki
kardelerinin yannda olmaya gtrmtr. Bilhassa Trkiyenin I. Dnya Harbine girii
dolaysyla btn Mslmanlara yapt cihad ars Hindistan Mslmanlarn olduka
heyecanlandrmtr. Bu heyecann Hindistan Mslmanlar arasnda olduka samimi ve derin
olduunu onlarn Trkiyedeki kardeleri iin, bilhassa mill mcadele yllarnda, ellerinden
geldii kadar maddi manev destek salamaya almalarndan da anlalmaktadr.
Hindistan Mslmanlar, ngilizlerin bir trl Hindular lehinde hareket etmekten
vazgeemediklerini grnce, Hindularn iktisadi, siyasi ve kltrel basklarndan kurtulmak
iin ayr bir devlet kurmalarnn zaruretini anlamlardr. Pakistann mill airi Muhammed
kbal ile siyasi liderleri Muhammed Ali Cinnahn byk rolleri olmutur. Nitekim Hindistan
Mslmanlar, bu iki nderin bakanlnda giritikleri mcadele ile bugnk mstakil
Pakistan devletinin kurulmasn salamlardr. Bylece, Trk-slam dnyas yeni bir karde
devletin varl ile daha kuvvetli bir hle gelmitir.
249
Uygulamalar
Ruslarn Trkistandaki faaliyetleri ile ngilizlerin Hindistanda izledikleri politikalar
karlatrnz.
250
Uygulama Sorular
Ruslarn Trkistanda; ngilizlerin Hindistanda izledikleri politikalarn benzer ve
farkl taraflar nelerdir?
251

Evrengzibin ardndan meydana gelen taht kavgalar uzun sre devam etmi ve
ngilizler siyasi karklklar ierisinde bulunan bu lkeyi smrge hline getirmilerdir.
Sayca ok az olmalarna ramen Hindistanda hkimiyet ve devlet kuran Trkler
kltr ve sanat hayatnda byk bir ilerleme kaydetmilerdir. Kltr ve sanat alannda yaplan
bu byk ilerleme Babrden Evrengzibe kadar geen devrede en bariz bir ekilde grlr.
Fakat Evrengzibden Trk hkimiyetinin sona erdii II. Alemgir aha kadar geen devre ise
inkraz devri olduu iin hibir ilerleme kaydedilmemitir.
Babr devri hari kltr alannda yaplan almalarn dili maalesef Trke
olmamtr. Trke ancak hanedan ve ordu dili olarak kalm, resm dil olarak Farsa ve btn
Mslmanlarn anlama dili olarak da Urduca kullanlmtr. Babrden itibaren ounluu
air ve tarihi olan Trk hkmdarlar etraflarnda bilginleri, airleri ve edipleri toplamay
sevdikleri iin kltr alannda byk bir gelime olmutur.
Trklerin Hindistandaki mimari antlar Trkistandaki antlarn slbuna uygundur.
Antlar d grnleriyle Trkistan mimarisine ve bilhassa ah Cihandan itibaren de i
ksmlar Osmanl mimarisine benzerler, Trkistanda yapda tula ve olaan ta
kullanlmken Hindistanda Trkler iyi imknlar olduu iin nce salaml, dolaysyla
dzenli bir biimde kesilmi krmz kumta ve bilahare de ayn ekilde yontulmu ak
mermer kullanmlardr. Onun iin binalar ok dayankl olmutur.
Babrn devri Hindistana yerleme devri olduu ve Hmayun devri de
karklklarla dolu olduu iin bu iki hkmdar zamannda bir ka cami ve mescitten baka
mimari eser meydana gelmemitir. Fakat onlardan sonra hkm sren Ekberin zaman her
trl sahada olduu gibi mimaride de byk bir devir olmutur. O, camileri Trkistan sitiline
gre yaptrrken Bengal Gucerat havalisinde yaptrd 500den fazla kk ve binalarn
slubunun deiik olmasna pek aldr etmemitir. Bu belki Ekberin gtt MslmanHindu eitlii politikasnn bir neticesi olabilir. Ekber devrinin en mehur antlar unlardr:
Delhi yaknndaki Hmayun Trbesi, Delhide Ataka Han Trbesi, Agra Kalesi, Lahor
Kalesi, Agrann 40 kilometre batsnda kurulan ve bir bideler topluluu olan Fatehpur-sikri,
ki bir ok cami ve trbeden meydana gelmitir. Agrann 10 kilometre yaknnda Skandarda
bulunan Ekber Trbesi ile Gvalyorda bulunan Muhammed Gavs Trbesi Ekber devrinin
dier mehur eserleridir. Cihangir devrinin mehur antlar ise unlardr: Cihangirin
kaynpederi ve veziri olan Mirza Gyas Bey adna yaplan trbe ile Cihangir namna Lahor
yaknlarnda yaplan trbedir. Hindistandaki Trk mimarlnn en byk devri ah Cihan
devridir. Bu devrin antlar batanbaa ak mermerden yaplmtr. Ak mermere kaklan deerli
talarla trl resim ve ekiller husule getirilmek suretiyle antlar sslenmitir. ah Cihan
devrinin balca antlar unlardr: Lahor kalesindekiler: ilstun, Msemmem Brc ve i
Mahal; Agra kalesindekiler: Divan- A m , Divan- Has Mahal ve Moti Mescit. Delhi Kalesi
(Klle-i Mualla) stanbuldaki Topkap Saraylar Topluluunun karldr. Yine Delhi
yaknlarnda kurulan ve bir nevi kkler ve antlarla dolu bir ehir manzaras arz eden
ahciha-nbd Ekber devrinin mehur eserleri arasndadr.
252
Yalnz Hindistandaki Trklerin deil, belki de Trk ve dnya mimarlnn en gzel

eserlerinden biri olan Tac Mahal de ah Cihan devrinde yaplmtr. Osmanl mimarlarndan
stad Mehmed sa Efendinin kubbesini, Settar Hann, hattatln, Semerkandl Muhammed
erif ile Agral Muhammed Hanifin ta ve duvarclarn ustaln ve irazl Emanet Hann
turacln yapt ve 22 sene 30 milyon rupi harcanarak yaplan Tac Mahal ah Cihann
sevgili ei Mmtaz Mahal nmna in edilmitir.
Evrengzib devrinin byk bir ksm i mcadelelerle getii iin ok az eser meydana
getirilmitir. Delhi kalesindeki Moti Mescidi, Lhordaki Padiah Mescid ve kars Rebiat-tDevran iin Dekkende Evregbdda yaptrd trbe Evrengzib devrinin en mehur sanat
eserleridir.
Hindistandaki ngiliz idaresi, ykt Mslman Trk hkimiyetinin hatalarn tekrar
etmeden varln srdrmesini bilmitir. Bunun iin ngilizler, ngilteredeki kendi idari
ekillerini andran bir idare tarzn Hindistana getirmeye almtr. Bu vesileyle ngilizler,
hem Mslmanlarn ve hem de Hindularn ayr ayr temsil edildikleri partilerin kurulmasna
izin vermilerdir. Bylece ngilizler, bazen bir tarafa bazen de dier tarafa meylederek
Hindistandaki hkimiyetlerini dolaysyla smrlerini devam ettirmilerdir. Fakat
ngilizlerin, takip ettikleri siyasette daha ok Hindular lehine hareket ettii de gzden
kamamtr. Nitekim Hindularn Mill Kongre Partisini kurmalarna daha ncelik vermiler
ve Hindularn 1885ten itibaren bir tekilat etrafnda toplanmalarna msaade etmilerdir.
Bunun neticesi olarak da Hindular, daha aktif bir duruma gelmiler ve Mslmanlara bir nevi
aznlk muamelesi yapma yoluna girmilerdir. ngiliz msamahas neticesinde ortaya kan
Hindu ovenizminin gittike artmas Mslmanlar da bir tekilat etrafnda toplanmaya sevk
etmitir. Ekim 1906da, Hindulardan 20 sene sonra, Hindistan Mslmanlar da haklarn
savunabilecekleri bir Mslman Cemiyeti kurmular ve bunu bilahare Mslim League
(Mslman Birlii)ne dntrmlerdir. Kurulan bu Mslman Birlii yalnz kendi haklar
iin deil, btn Mslmanlarn haklar iin mcadele etmeye balamtr.
Hindistan Mslmanlarn byle bir siyasetin iine girmeye ngilizler takip ettikleri
slam aleyhtar politika sevk etmitir. Balkan Harpleri ile I. Dnya Harbinde slamn nderi
Osmanl Devletine kar gsterilen dmanlk, Hindistan Mslmanlarn Trkiyedeki
kardelerinin yannda olmaya gtrmtr. Bilhassa Trkiyenin I. Dnya Harbine girii
dolaysyla btn Mslmanlara yapt cihad ars Hindistan Mslmanlarn olduka
heyecanlandrmtr. Bu heyecann Hindistan Mslmanlar arasnda olduka samimi ve derin
olduunu onlarn Trkiyedeki kardeleri iin, bilhassa mill mcadele yllarnda, ellerinden
geldii kadar maddi manev destek salamaya almalarndan da anlalmaktadr.
Hindistan Mslmanlar, ngilizlerin bir trl Hindular lehinde hareket etmekten
vazgeemediklerini grnce Hindularn iktisadi, siyasi ve kltrel basklarndan kurtulmak
iin ayr bir devlet kurmalarnn zaruretini anlamlardr. Pakistann mill airi Muhammed
kbal ile siyasi liderleri Muhammed Ali Cinnahn byk rolleri olmutur. Nitekim Hindistan
Mslmanlar, bu iki nderin bakanlnda giritikleri mcadele ile bugnk mstakil
253
Pakistan devletinin kurulmasn salamlardr. Bylece, Trk-slam dnyas yeni bir karde
devletin varl ile daha kuvvetli bir hle gelmitir.
254
Blm Sorular
1)
Muhammed ah ve etrafndakileri fevkalde tedirgin eden ve kendi
hkimiyeti altndaki yerleri arka arkaya igal eden hkmdar aadakilerden hangisidir?
a) ah Cihan
b) ah Kulu
c) Nadir ah
d) ah smail
e) IV. Murat
2)
1748de Muhammed ahn lm ile baa geen ve beceriksizlii ve pasiflii
yznden Afgan gruplarn isyanlarn bastramayan hkmdar aadakilerden hangisidir?
a) Ahmet ah
b) Nadir ah
c) ah Cihan
d) Ekber
e) Evrengzib
3)
Hindistanda salad muazzam kazanlar nedeniyle ngilizler tarafndan
1773te karlan bir kanunla siyasi yapya evrilen ekonomik yap aadakilerden
hangisidir?
a) Dou ngiliz irketi
b) ngiliz mparatorluk irketi
c) Dou Britanya irketi
d) Dou Hindistan irketi
e) Hindistan - ngiliz Ekonomik Birlii
4)
Hindistanda Trk-slam kltrn gelitiren ve yayan bilginleri snflandran
ve Ekberin yakn dostu, yazar, komutan ve devlet adam aadakilerden hangisidir?
a)
eyh Mbarek Naori
b)
Hoca Ahrar
255
c)
Takentli Hafz Kumeki
d)
Mevln Ala-d-Din Lari
e)
eyh Ebul-Fadl Allami
5)
Hindistandaki ngiliz idaresi, ykt Mslman Trk hkimiyetinin hatalarn
tekrar etmeden varln srdrmesini bilmitir. Bunun iin ngilizler, ngilteredeki kendi
idari ekillerini andran bir idare tarzn Hindistana getirmeye almtr. Bu vesileyle
ngilizler, hem Mslmanlarn hem de Hindularn ayr ayr temsil edildikleri partilerin
kurulmasna izin vermilerdir.
Bu metne dayanarak Hindular aadaki hangi siyasi yapy kurmulardr?
a) Hindu Kongre Partisi
b) Britanya Hindu Partisi
c) Mill Kongre Partisi
d) ngiliz Hint Birlii Partisi
e) Mill Hint Partisi
6)
Muhammed ah ve etrafndakileri fevkalde tedirgin eden ve kendisinin
hkimiyetindeki yerleri arka arkaya igal eden ah smaildir. (D) - (Y)
7)
Muhammed ahn lm ile baa geen ve beceriksizlii yznden eitli
etnik gruplarn isyanlarn bastramayan Nadir ahtr. (D) - (Y)
8)
1773te karlan bir kanun ile devletleen Dou Hindistan irketi adl bir
ngiliz irketidir. (D) - (Y)
9)
Hindistanda Trk-slam kltrn gelitiren ve kltrndeki bilginleri
snflandran, yazar, komutan ve devlet adam eyh Mbarek Naoridir. (D) - (Y)
10)
Hindistandaki ngiliz idaresi, ykt Mslman Trk hkimiyetinin hatalarn
tekrar etmeden varln srdrmesini bilmitir. Bunun iin ngilizler, ngilteredeki kendi
idari ekillerini andran bir idare tarzn Hindistana getirmeye almtr. Hindularn kurduu
Hindu Kongre Partisi bunu aka gsterir. (D) - (Y)
Cevaplar
1. c, 2. a, 3. d, 4. e, 5. c, 6. Y, 7. Y, 8. D, 9. Y, 10. Y
256
KAYNAKA
Kazakistan mad. slam Ansiklopedisi, C. VI., s. 494-497.
Alikhanov, C.C., The Russians in Central Asia, ng.tec., London 1865.
Allen, W:E.D. and Muratoff, P., Caucasian Battlefields, Cambridge 1953.
Allworth, E., (Ed.) Central Asia: 120 Years of Russian Rule, Durham and London, 1989.
Anwar-Khan, M., England Russia and Central Asia, Pashawar, 1963
Aydemir, .S., Makedonyadan Orta Asyaya Enver Paa, Remzi Kitabevi Yay., 1972, III.
Bademci, A., 1917-1934 Trkistan Mill Hareketi ve Enver Paa, stanbul 1975.
Bal, Halil, Afganistan-Trkiye likilerinin Balca Ynleri, Afganistan zerine
Aratrmalar, Hazrlayan: Ali Ahmetbeyolu, Tarih ve Tabiat Vakf Yaynlar, stanbul 2002,
s. 243-276.
Bal, Halil, Krgzistan: in Glgesi ve Rus Destei Altnda, Trk Cumhuriyetleri ve Petrol
Boru Hatlar, Balam Yay., stanbul 1998, s. 97-116.
Barthold, V., Four Studies the History of Central Asia, Leiden 1962, III.
Baysun, A.R., Trkistan Mill Hareketleri, stanbul 1945.
Bayur, Y.H., Hindistan Tarihi, T.T.K. yay., Ankara 1947, II.
Bayur, Y.H., Trk nklab Tarihi, 2.bask, T.T.K., Ankara 1983.
Bennigsen, A.A and Wimbush, S.E., Muslim National Communism in the Soviet Union,
London 1979,.
Bennigsen, A.A and Wimbush, S.E., Muslims of the Soviet Empire, London 1986.
Caroe, O., Soviet Empire, The Turks of Central Asia and Stalinism, London, 1967.
Correspondence from 1864 to 1881, respecting the movements of Russia in Central Asia and
her relations with Afghanistan, F.O. 65/1150
Demko, G.J., The Russian Colonization of Kazakhstan 1896-1916, Indiana University, The
Hague-Paris 1969.
Devletsin, T., Krgzistanda Milliyetilik, Dergi, Say: 41(1965), s. 22-33.
Donelly, A.S. The Russian Conquest of Bashkiria, 1552-1740, London 1968.
Ellis, H.C., The Transcaspian Episode, London 1963.
257
Enclosure to Secret Letters from India, 1867/2, s. 87-93, India Office, Londra.
Feridun Bey, Mneats-Seltin, II.
Flecher, A., Afghanistan: Highway of Conquest, New York 1966.
Fraser-Tytler, W.K., Afghanistan, London 1950.
Frunze, M. V. zbrannye Proizvedeniya, Moskova, 1959, I.
Grodekov, N. ., Khivinskii Pokhod 1873 goda, Petersburg, 1888.
Grodekov, N.., Voina v Turkmenii, Petersburg 1883-84, I.
Hayt, B., Trkistan, Rusya ve in Arasnda, stanbul, 1975.
Hostler, C. W., Turkism and the Soviets, London 1957.
Howorth, H.H., History of the Mongols. From the 9th to the 19 th Century, London, 1880, I/2.
gnatiyev, N. Missiya v Khivu i Bukharu v 1858 g., Petersburg, 1897.
storiya Turkmenskoy SSR, Akabad 1957.
storiya Uzbekskoy SSR, Takent 1967-1968, I-III.
Jarring, G., On the Distrubition of Turk Tribes in Afghanistan, Leipzig 1939.
Kafesolu, ., Trk Mill Kltr, Boazii Yay., 14. Bask, stanbul, 1996.
Kandemir, Feridun, Enver Paann Son Gnleri, stanbul 1943.
Khalfin, A.N., Russias Policy in Central Asia 1857-1868, ng. terc., London, 1964.
Krmal, E., Sovyet Trkistanndan Milliyetilik, Dergi, Say: 41 (1965), s. 3-21.
Kunta, A., Sovyetler Birliinde Mslmanln Gerek Durumu, Dergi, 35-36 (1964), s.
26-38.
MacGahan, J.A., Campaigning on the Oxus, London, 1874
MacKenzie, D., The Lion of Tashkent. The Career of General M. G. Cherniaev, University of
Geogia Press, 1974.
Mahtum Kulu, Trkmenistan SSR, Akabad 1961.
Maksheyev, A.., storieskiy obzor Turkestana, nastupate nogo divizheniya v nego Russkikh,
Petersburg, 1890.
258
Miller, F.A., Dmitrii Miliutin and the Reform Era in Russia, Vanderbilt University Press,
1968
Musabay, V. , dil-Ural Trkleri Dil ve Yazlarnn Sovyetletirilmesi ve Ruslatrlmas,
Dergi, Say: 15 (1956), s. 5Napier, G.C., Collection of Journals and Reports received from Captain the Hon. G.C.
Naiper, on special Duty in Persia 1874, London, 1876.
Pahlen, K.K., Mission to Turkestan, New York 1964.
Park, A., Bolshevism in Turkestan, 1917-1927, New York 1957.
Pierce, R.A., Russian Central Asia (1867-1917): A Study in Colonial Rule, University of
California Pres, Berkeley 1960
Pipes, R., The Formation of the Soviet Union: Communism and Nationalism, 1917-1923,
Cambridge Mass., 1964.
Rza, B., Kazakistanda Milliyetilik, Dergi, Say: 41 (1965), s. 49-58.
Rieber, A.J.I. (Ed.), The Politics of Autocracy. Letters of Alexander II to Prince A.I.
Bariatinskii 1857-1864, The Hague-Paris, 1966.
Romanvskiy, D.., Zametki po Sredney-Aziatskomu vopros, Petersburg 1868.
Sabir, A., Afro-Asya Halklarnn Dayanma Tekilat, Dergi, Saya: 17 (1959), s. 93-102.
Safarov, G., Kolonialnaya revolyutsiya, Takent 1922.
Saray. Mehmet, IX. asrda Trkmenlerde Demokrasi Anlay ve Parlamento, Trk Kltr
Aratrmalar, 1970.
Saray, Mehmet, Dnden Bugne Afganistan, Boazii Yaynlar, stanbul 1981.
Saray, Mehmet, Trk Dnyasn Uyandran Adam: Gaspral smail Bey, Emel Dergisi,
Say: 135 (1983), s. 114-133.
Saray, Mehmet, Rus gali Devrinde Osmanl Devleti le Trkistan Hanlklar Arasnda Siyasi
Mnasebetler (1775-1875), TTK, stanbul 1984.
Saray, Mehmet, Trk Dnyasnda Eitim Reformu ve Gaspral smail Bey (1851-1914),
Ankara, 1987.
Saray, Mehmet, Azerbaycan Trkleri Tarihi, stanbul 1993.
Saray, Mehmet, Kazak Trkleri Tarihi, stanbul 1993.
259
Saray, Mehmet, Krgz Trkleri Tarihi, stanbul 1993.

Saray, Mehmet, zbek Trkleri Tarihi, stanbul 1993.
Saray, Mehmet, Trkmen Tarihi, stanbul 1993.
Saray, Mehmet, Afganistan ve Trkler, ASAM Yaynlar, Ankara 2002.
Schuyler, E., Turkestan: Notes of a Journey in Russian Turkestan, Khokand, Bukhara and
Kuldja, London, 1876, I-II.
Sedelnikov, A.N., Krgzkiy Kray, Rossiya XVIII, Petersburg 1903.
Seydi Ali Reis, Mirtl-Memlik, stanbul 1313.
Seymour, B., Russias Protectorates in Central Asia: Bukhara and Khiva, 1865-1924,
Cambridge Mass, 1968.
Sheehy, A., The End of Khiva, Central Asian Review, 1967.
Singh, S. H., A History of Khokand, Ed. by C.E. Bates, Lahore, 1878.
Skalov, G., Sotsialnaya priroda basmaestva v Turkestana, Zhizn Natsionalnosti, Nr. 3-4
(1923).
Sokol, E. D., The Revolt of 1916 in Russian Central Asia, Baltimore, 1954.
Stumm, H., Russians Advance Eastward, Containing the despatches of the German military
commissioner attached to the Khivan expedition, ng., terc., London 1874.
Sturmm, I. H., Russias Advace Eastward, London 1875.
Sykes, P., History of Persia, London, 1930, II.
Taymas, A. Battal, Kazan Trkleri, Ankara 1966.
Tekiner, S., zbekistanda Milliyetilik, Dergi, Say: 41(1965), s. 34-48.
Terentyev, M.A., storiya Zavoyevaniya Sredney Azii, Petersburg, 1906.
Togan, A. Z. V., Bugnk Trkili-Trkistan ve Yakn Tarihi, Enderun Yay., stanbul, 1981.
Togan, A.Z.V., Hatralar, stanbul 1969.
Urban, P., Sovyet Milli Siyasetinin Bugnk Eilimleri, Dergi, Say: 35-36, (1964), s. 76.
Urban, P., Trkistan Sovyet Cumhuriyetlerinde Milli-deolojik Eilimler, Dergi Say: 2324, (1961), s. 47.
260
Vaidyaneth, R., The Poundation of the Soviet Central Asian Republics, New Delhi, 1967.
Veniukoff, M.S., The Progress of Russia in Central Asia, ng. terc. India Office, Political and
Secret Memoranda, C. 17, s.15-16.
Wambery, A., History of Bukhara, London 1873.
Zenkovskiy, S.A., Pan-Turkism and Islam in Russia, Cambridge Mass, 1967.
261

Türkistan Tarihi

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Türkistan Tarihi

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

TRKSTAN TARH

TARH LSANS PROGRAMI

PROF. DR. HALL BAL

STANBUL NVERSTES AIK VE UZAKTAN ETM FAKLTES

STANBUL NVERSTES AIK VE UZAKTAN ETM FAKLTES

Prof. Dr. Halil Bal

8. XVI. ASIRDAN RUS STLASINA KADAR TRKMEN TARH VE RUS

14.2. Hindistanda Trk-slam Kltr ve Sanat .................................................................... 247

1. ZBEKLER, KAZAKLAR, KIRGIZLAR VE KARAKALPAKLAR

Bu Blmde Neler reneceiz?

Blm Hakknda lgi Oluturan Sorular

Trkistann corafi snrlarn biliyor musunuz?

zbek-Mool rekabetinin sebepleri neler olabilir?

Gl olduu dnemlerde Osmanl Devleti Trkistan ile temas kurmu mudur?

Blmde Hedeflenen Kazanmlar ve Kazanm Yntemleri

Kazanmn nasl elde

Trkistann corafi zellikleri,

1.1. Trkistann Corafi Durumu ve Doal Kaynaklar

1.2. zbekler, Kazaklar, Krgzlar ve Karakalpaklar

Fakat zbeklerin gsterdii bu baar, kuvvetli Mool kabilelerinden Kalmuklar ile

(Harezm) Hanln devam ettirmilerdir. Bu blnme ksa zamanda menfi neticelerini

Trkistan corafyas ile ilgili bir harita almas yapnz.

Trkistann corafi zellikleri nelerdir?

Bu Blmde Ne rendik zeti

4) Altn Orda Han zbek (1312-1340)in ahfadndan gelen idareciler tarafndan

2. RUS STLSI DEVRNDE TRKSTAN TRKLER

Bu Blmde Neler reneceiz?

Blm Hakknda lgi Oluturan Sorular

Blmde Hedeflenen Kazanmlar ve Kazanm Yntemleri

Rus stilas Devrinde

Rus istilas devrinde

2.1. Krm Harbi Sonrasnda Rus stilas ve Trkistan Trkleri

Fakat Ruslarn Trkistan Hanlklarna kar takip ettikleri bu fevkalde aldatc ve

2.2. Ruslarn Hokand Hanl, Buhara Emirlii ve Hve Hanln

Mehmet Sarayn Rusya'nn Trk llerinde Yaylmas adl eserini okuyunuz.

Ruslar Trkistan istila edebilmek amacyla nasl bir strateji izlemilerdir?

Bu Blmde Ne rendik zeti

3. ARLIK RUSYASI HKMYET VE TRKSTAN TRKLER

Bu Blmde Neler reneceiz?

3.1. Rus daresine Kar Ayaklanmalar ve Trkistan Genel Valiliinin Kurulmas

Blm Hakknda lgi Oluturan Sorular

Blmde Hedeflenen Kazanmlar ve Kazanm Yntemleri

arlk Rusyas hkimiyeti ve arlk Rusyas hkimiyeti

Kazanmn nasl elde

3.1. Rus daresine Kar Ayaklanmalar ve Trkistan Genel

3.2. Trkistan Trklerinin Manev Hayat ve Kltrel Uyan

Bu Blmde Ne rendik zeti

4) Biz 25 milyon Rusya Mslmanlar, bize yaplmakta olan kle muamelesinden

4. TRKSTAN TRKLERNN 1916DAK MLL AYAKLANMASI

Bu Blmde Neler reneceiz?

Blm Hakknda lgi Oluturan Sorular

Bolevik htilali Trkistan Trklerini nasl etkilemitir?

Trkistan Trklerinin Mill Kurtulu Sava nasl balamtr?

Basmaclk hareketi nedir? Bu hareket nasl sonulanmtr?

Blmde Hedeflenen Kazanmlar ve Kazanm Yntemleri

Kazanmn nasl elde

Geici Hkmet Encmeni

Trkistan Mslman Merkez ras

Rusya Mslmanlar Kongresi

Trkistan Sovyet Komiserlii

Rusya Sovyet Federatif Sosyalist Cumhuriyeti Merkez Komitesi

Trkistan Otonom Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti

Trkistan Komnist Partisi

Komnist Otonom Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti