Zaman Disiplini ve alma Zihniyeti

Zaman Disiplini ve alma Zihniyeti: Ahmet Hamdi Tanpnarn Saatleri Ayarlama Enstits Roman Balamnda Bir Deerlendirme
Engin YILDIRIM* zet: Bu alma, Ahmet Hamdi Tanpnarn Saatleri Ayarlama Enstits romanndan hareketle modern zaman disiplini ve alma zihniyeti arasndaki ilikiyi incelemektedir. Roman, modernitenin gerekliliini ne karrken, Trk toplumunun henz byle bir dnme hazr olmadna da dikkati ekmektedir. SAE kapitalizme hazr olmayan bir toplumsal yapy betimlemektedir. Gemiin yeniden canlandrlamayacann farknda olan Tanpnar, Trk toplumunun modernlemek iin zaman anlaynn ve algsnn deimesi gerektiine inanmaktayd. Tanpnar, zaman disiplini ve bilincinin alma yaamnda ve hayatta iselletirilmesi gereken olgular olduunu dnmektedir. Bu alma, Tanpnarn modern zaman disiplin anlaynn toplumca benimsenmesinin, iktisadi gelime ve modernleme iin gerekli olan alma zihniyeti ve ahlakndaki dnmn n koulu olduu dncesini benimsediini iddia etmektedir. Yntemsel olarakda alma, sosyal bir olguya anlamada edebi metinlerin grgl materyal olarak yorumlanmasnn bir rneini tekil etmektedir. Abstract: This paper offers a reading of Ahmet Hamdi Tanpnars Time Regulation Institute novel as a valuable means through which modern time discipline and work mentality can be understood. The novel narrates the need for modernity but recognizes a swell that Turkish society is not yet ready for such a transformation. It is about the emergence of capitalism in a society which is not prepared for it. Tanpnar was well aware that the past could not be resuscitated in the present as it was and the Turkish society needed to change its temporality and its rhtyme so that it could achieve material modernization. The understanding of the relation between work, time
*

Anayasa Mahkemesi
alma ve Toplum, 2011/4
25

Zaman Disiplini ve alma Zihniyeti

and temporality entails the imposition and eventual internalization of a specific time discipline and time consciousness to labour and life. We argue that, for Tanpnar, the inculcation of a modern time discipline into society was a prerequisite for a transformation of work ethic and mentality that were, in turn, essential to realize economic development and modernization. Methodologically, the paper exemplifies how the readings and uses of literary texts as empirical materials can provide insight to a social phenomenon.

Zaman Disiplini ve alma Zihniyeti: Ahmet Hamdi Tanpnarn Saatleri Ayarlama Enstits Roman Balamnda Bir Deerlendirme
Bo zaman ok fazla olan ansl Trk, ucuz Avusturya saatinin doru olmas iin srekli onu ayarlamakta. Hi kimse zaman doru olarak bilmemekte...Saatlerini her gn ayarlamadka doru zamandan emin olamayan Trklerin byle bir yntemi benimsemesi, medeniyet olarak adlandrdmz eyin en temel unsurlarndan birini skaladklarn gstermektedir (Fraserdan aktaran Goodwin, 1998: 307). Grne gre tersanedeki iler azimle, ama ayn zamanda Trklere has ve bir gn mahvolmalarna neden olacak yavalk ve rahatlkla yrtlyordu (Ellswort de Kay, 2009: 233). 19.yzyln sonlar ve 20.yzyln balarnda Osmanl mparatorluunu ziyaret eden baz batl gzlemciler, yukardaki alntlardan da anlalaca zere, Trklerin modern zaman zihniyeti ve disiplinine sahip olmad izlenimini edinmiti. Modernlemeyi gerekletiremeyen Osmanl toplumunun modern zaman anlayndan uzak olmas aslnda alacak bir ey deildi. Yeni bir zaman algs, bunun lm ve llen zamann evrensel ve dntrlebilir birimler halinde uyumlatrlmasn gerekli klan modernitenin, kendisini yaln biimde gsterdii ve hissettirdii en nemli aralardan biri olan saat ve zaman disiplini modern kapitalist alma anlaynn benimsetilmesinde/benimsenmesinde olmazsa olmaz n kouldu. Ahmet Hamdi Tanpnar, Saatleri Ayarlama Enstits (SAE) romannda Osmanldan Cumhuriyete geite yaanan dnmleri, toplumda zaman anlaynn deiimi erevesinde ele almaktadr. SAE zerine olan tartmalarda, romann modernlemeye alan ama bunu bir trl beceremeyen, gemi ve imdiki zaman arasnda adeta skp kalan bir toplumsal durumun ironi tarznda eletirilmesi veya hiciv edilmesi olduu yaygn olarak benimsenen bir grtr (Ouzertem, 1995). Buna karlk, romann tek mesajnn kltrel anlamda
26

Zaman Disiplini ve alma Zihniyeti

modernle(e)menin skntlar olmad, bunun yannda rtk olarak modern zaman disiplinine dayanan bir alma zihniyetinin gerekliliini Trk toplumuna anlatmak olduu temel iddiamz oluturmaktadr. Tanpnarn dier eserlerinde de bu ynde dncelerin ortaya konulmas, iddiamz glendirmektedir. Bir romandan hareketle sosyolojik ve tarihi anlam olan iddialarda bulunmak sosyal bilim uras iinde ok da yaygn deildir. Bununla birlikte, sosyal bilimlerde ortaya kan dilsel dnmn bir sonucu olarak, edebiyat rnleri ve edebi temsil biimleri de bilgi retiminde, sunumunda ve yaylmasnda nemli roller oynamaya balamtr (Kelemen ve Bunzel 2008, De Cock ve Land 2005, Hassard 2002, Lee ve Lienebau 1999). Sosyal bilimci bir edebi metne, metnin ierdii sanatsal ve estetik zelliklerinden dolay deil, aratrd konuyla ilgili bir veri bulmak iin yaklar. Modernite ile ortaya kan bir edebi tr olan roman, modernite karsnda insann gerek kendi i dnyasnda gerekse toplumsal yaamnda ortaya kan byk dnmler karsndaki varolusal abasn yanstmaktadr. Bu erevede, romanlarn insan eylemi ve davrann tasvir etmede sosyal bilim aratrmalar ve felsefi yorumlardan daha ayrntl ve zengin olanaklar sunduu da iddia edilmitir (Patient vd. 2003, Morson 2003, Devault 1990). Buradan hareketle, almamz Trk toplumundaki zaman olgusunun nasl yorumlandn ve bunun modern (kapitalist) bir alma disiplini oluturmadaki etkisini, kltrel bir metin olarak SAE roman zerinden inceleme amacn tamaktadr. almada, ilk olarak modern zaman disiplini ve alma zihniyeti arasndaki ilikinin tarihsel geliimini ksaca aktaracaz. Daha sonra bu ilikinin Osmanlnn son yllar ve erken Cumhuriyet dnemindeki izdmlerini emek balamnda ele alacaz. Bu sayede SAE romannn deerlendirilmesi iin gerekli olan arka plan oluturarak, son blmde eser erevesinden hareketle Tanpnarda alma zihniyetini tartp, yorumlayacaz. Modern Zaman Disiplini ve alma Zihniyetinin Douu ve Geliimi Modern dnyann zaman lm ve sisteminin, erken Ortaa dneminde Benedikten manastrlarnda, ibadet ve alma saatlerinin ayrntl dzenlenmesiyle ortaya kt ne srlmtr (Landes, 2000). nde gelen Hristiyan ulularndan olan St. Benedictin kendisine bal manastrlardaki keiler iin hazrlad kurallar kitabnda, zamann nasl geirilecei ve alma disiplini konusunda baz tler yer almaktayd: Tembellik ruhun dmandr. Dolaysyla kardeler, belli zamanlarda elii ile megul olmal, dier zamanlarda dini okumalar yapmaldr Kardeler, sabah almaya balamal, birinci saatten drdnc saate kadar zorunlu olan iler yerine getirilmeli. Drdnc saatten sekizinci saate kadar ise okuma yaplmal (St.Benedict, 1987: 48).
27

Zaman Disiplini ve alma Zihniyeti

Zaten, St. Benedictin kurduu tarikatn temel dsturunun ora et labora (ibadet et ve al) olmas bir tesadf deildi. Manastrlardaki zaman disiplini esas olarak negatifti. Yani burada bo durmamak esast (Thrift, 1988: 82). 1100 ile 1300 arasnda gnlk zaman pratikleri ve zaman bilinci deimeye balam, zamann daha kesin lm yolunda saat ba alan mekanik saatler gelitirilmiti. Bu ekilde alma zamann hesaplama ve onu daha verimli hale getirmenin yolu alyordu (Whitrow, 2003: 53). Nicel, belirli srelerden oluan, nesnel olarak llebilir modern zaman retmeye balayan ve almay bir dzene balayan bu saatlerin Kiliseyle dorudan bir ilgisi yoktu. Ortaa kentlerinde Kilisenin zamanndan, tccarn zamanna doru bir gei artk balamt (Le Goff, 1982: 246). Zaman artk ilahi bir gstergeden, deerli, satn alnan, satlan, mbadele edilen, dn alnan, tasarruf edilen, boa harcanmamas gereken dnyevi bir anlama dnyordu. Bata burjuvazi olmak zere tarih sahnesine yeni kan orta ve st snflar dakiklik, dzenlilik ve zaman boa geirmeme zihniyetinin en nde gelen temsilcilerini oluturmakta ve alt snflar tembellik, aylaklk ve zaman amaszca harcamakla itham etmekteydiler (Landes, 2000: 188). Bilindii zere Max Weber de, Protestan i ahlak, kapitalist ilkeler ve faydac bir iktisadi zaman anlay arasnda ilikiyi vurgulayarak, kapitalizmin ruhunun en temel zellii olarak zamann aklclatrlmasn grmekteydi. Weber, Protestanln zaman anlaynn dayand maddi, llebilir temellerini, Benjamin Franklinin, vakit nakittir ifadesiyle zetlemekteydi. Dini inanlar ve ehir yaamnn gereklilikleri gibi etmenler nedeniyle, zaman disiplininin ortaya kmasnn kapitalist fabrika sistemini nceledii iddiasndan farkl olarak, modern zaman disiplini ve alma zihniyetin kapitalist retim tarznn ortaya kmasyla gelitii iddias da baz aratrmaclar tarafndan dile getirilmitir. Bu grn nde gelen temsilcilerinden E.P.Thompsona (1967) gre iin ve almann doasn, biimini deitiren kapitalizm, modern zaman disiplininin ortaya kmasna neden olmutur. Thompson, ngiliz sanayilemesinde zaman bilincinin hayati bir neme haiz olduunu gstermiti.1700lerden nce grev/i odakl alma anlaynn egemen olduu toplumsal yapda kyller ve zanaatkrlar belli bir ii bitirmek iin gerekli olan zaman kadar alyordu. Zira geleneksel toplumlarda zamann iktisadi deeri pek yoktu. nsanlar kapitalizmden nce de ok alrlard ama bu almada zaman kavramsallatrmas nemli deildi (De Grazia, 1994: 300). Ancak 1800lere gelindiinde fabrika disiplini, iilerin belli bir saatte ie balamalarn ve belli bir sre boyunca durmakszn almalarn gerektirmiti. Thompson, ngilterede Protestanln bir tr olan Methodist inancnn fabrika iilerine zamann deerini retmede etkili olduunu da belirtmeyi ihmal etmemitir. lk nesil fabrika iilerine zamann nemini sadece ustalar, patronlar deil, para cezalar, parasal tevikler, kilise anlar, okullar retti (Thompson,
28

Zaman Disiplini ve alma Zihniyeti

1967: 85-6). e zamannda gelip gitme, ii zamannda yapma gibi alkanlklarn kazandrlmas gerekiyordu. Rasyonellemi zaman disiplini erevesinde ynetilen fabrikalar, oralarda alanlar iin modern olmann renildii bir eit okul olarak grlebilirlerdi. Kapitalizm altnda gerekleen mcadelelerin eanl olarak zaman kullanmnn anlamlandrlmas ve denetim altna alnmas mcadeleleri olduunun ilk farkna varann Marx olduunu sylemek hatal olmayacaktr. Buharl makinelerle alan yeni fabrikalarda emein creti retilen rnlerle deil, alarak harcanan zamanla llyordu. Emek gc de dhil olmak zere tm metalar belli bir emek zamannn nesnellemesinden baka bir ey deildi. Marx iin emeksermaye mcadelesi bir bakma sermayedarn emekinin zamann kendi kar iin kullanmas, onu uzatmaya almas kavgasndan baka bir ey deildi. Zamann metalamas, mallarn retiminin metalamas ile emein igc olarak metalamas arasndaki ana balant noktasn oluturmaktayd (Giddens, 2000: 141). Engels de fabrikalardaki saatleri smrnn ve iilerin tahakkm altnda tutulmasn sembol olarak grmt (Dohrn van Rossum, 1996: 9). ster kapitalizmin bir sonucu olsun, isterse de kapitalizm ncesi ortaya km olsun, modern zaman disiplini ve alma zihniyetini genelde topluma, zelde de alan snflara benimsetmek kolay olmamtr. Sanayilemekte olan bir toplumda en hayati ve en zorlu dnmlerden biri emein fabrika disiplini ve alma dzenliliine uyum salamasdr (Kerr, vd., 1962: 193; Pollard, 1963: 254). lk fabrika sahipleri, kendileri ile rekabet edemeyip ilerini kaybeden esnaf ve zanaatkrlardan ve krsal kesimden gle gelen kyl iilerden dzenli bir igc oluturmada byk zorluklarla karlamlardr. Esnaf ve zanaatkrken kimseye bal olmadan bamsz alan fabrika sanayisinin vasfl yeni iileri ve tarmsal almann doal ritmine alk kyl iiler, nceden belirlenmi sabit bir sre boyunca denetim ve disiplin altnda almay son derece onur krc bulmular ve eski alma adet ve geleneklerini srdrmeye almlard. rnein, fabrika disiplinine ramen, zanaatkr kkenli ngiliz iileri geleneksel tatil gn olan pazartesileri (Saint Monday-Aziz Pazartesi) almama geleneini devam ettirmilerdir (Thompson, 1980: 338). Pazartesilerin normal bir i gn olarak yaygn biimde kabul edilmeye balanlmas ancak 19. yzyln ortalarna doru olmutur. Artk iiler saatle yaamay ve almay renmek zorundaydlar. Fransz ve Rus devrimleri modern zaman disiplinini topluma benimsetmek iin youn aba harcamlardr. Bir lkenin baarl bir ekilde sanayilemesi bu disipline dayanan alma etiini gerektirmekteydi (Bendix, 1970: 205). rnein, Sovyet parti devleti, Protestanln Batda yaptn Rusya koullarnda yapmaya aba gstermi, 1920 ve 30lardaki emek mobilizasyonunda, SSCBde bir eit proleter alma etii yaratmaya allmt (Luke, 1983: 588-9). Bu balamda, Zaman Birlii (Time League- Liga Vremya) adn tayan bir tekilat 1923de Kzlordu ve fabrikalarda kurulmutu. Birlik iletmelerde, kamu kurumlarnda, niversitelerde
29

Zaman Disiplini ve alma Zihniyeti

ve Kzlorduda hcreler eklinde rgtlenerek, yelerini zamann ekonomik kullanm hakknda eitip, onlar saat sahibi olmalar konusunda tevik ediyordu (Sochor, 1981: 255). Zaman ve verimlilik konusunda baarl olan emek kahramanlarna hediye olarak saat veriliyordu. zerinde zaman yazan bir madalya takan Zaman Birlii yeleri kendilerine datlan zaman kartlar ile gnlk hayatn her dakikasn lmeye alp, israf nlemeye ve her eyi aklclatrmaya alyordu (Sochor, 1981: 256). Birlik, belli saatlerde yatma ve kalkma, yemek yeme, alma ve dinlenme alkanlklarnn kazanlmas olarak tanmlad beyinsel faaliyetlerin nesnel hijyenini yelerine benimsetmeyi amalamaktayd (Luke, 1983: 597). Birlik zaman hesaplamak daha uzun yaam demektir slogann temel ilke olarak benimsemiti. Benzer baka sloganlar da Birlik tarafndan kullanlmtr: Hayatnn mhendisi olmak istiyorsan, zaman anahtarna sahip ol; zamann l, kontrol et, hereyi tam zamannda yap; zamandan tasarruf et, hzl al; (Luke, 1983: 598). zetlemek gerekirse, modern zaman zihniyeti ve alma disiplini hem kapitalizmin hem de devletiliin adeta temelini oluturmutur. Modern insan, bu disiplin ve zihniyete sahip olan, iinde ve gndelik hayatnda bunu uygulayan insandr. E.P. Thompsonun vurgulad gibi, zaman disiplini ister Methodizm, ister Stalinizm, isterse de milliyetilik biiminde olsun gelimekte olan lkelerde de yaylacakt (1967: 93).

Osmanl ve Erken Cumhuriyet Dneminde Zaman, alma ve Emek

Osmanlda modernleme abalarnn balamasyla zaman zihniyetinin de modernletirilmesi gndeme gelmi ve bu konuda baz admlar da otoriteler tarafndan atlmt. rnein, 2. Abdlhamit dneminde Anadolu ve Rumelide baz ehirlerde saat kulelerinin yaptrlmas, hicri takvimin yan sra rumi ve miladi takvimlerin kullanlmaya balanlmas ve nihayetinde Cumhuriyetle birlikte zamann lm konusunda tamamen modern dnyaya uyulmas, modern zaman anlaynn devlet tarafndan toplumda yaygnlatrlmaya allmasnn nde gelen yansmalar olarak grlebilir. Osmanl imparatorluunda ilk mekanik saat kulesi 19.yzyln ortalarnda stanbulda dikilmitir. Saat kuleleri ounlukla vilayet kona, belediye, kaymakamlk gibi kamu kurumlarnn hemen yanna ina edilmiti. Buradaki amalardan biri de kamu grevlilerinin alma saatlerini batl zaman disiplinine gre dzenlemekti (Uluengin, 2010: 20). Posta, demiryolu ve deniz tamacl gibi bat ile ortak ya da batllarn tekelinde bulunan hizmetler dolaysyla alafranga saat sistemi Osmanlda ikinci bir zaman olarak ortaya kmt (zdemir, 1993: 88). Alaturka saate gre dini ve ev hayatn srdren insanlar, teknik yeniliklerden yararlanmak iin alafranga saatle yaamak zorunluluuyla kar karya kalmlard.
30

Zaman Disiplini ve alma Zihniyeti

Hicri takvimin yannda resmi ilerde Rumi takvim, d dnya ile olan ilikileri takip edebilmek iin de Miladi takvim kullanlmaktayd. Ksacas, Osmanl devleti ve toplumu farkl takvimle zaman lmeye alyordu. Zaman lmndeki bu eitlilik 26 Aralk 1925de Gnn 24 saat Taksimine dair 697 numaral kanunun kmasyla son buldu. 1 Ocak 1926da Miladi (Gregoryan) takvim benimsendi ve 24 saat zaman dilimi hukuken geerli resmi zaman lm olarak kabul edildi. Cumhuriyetin laiklikten sonra belki de en nemli reformu olan ve nedense zerinde pek durulmayan, takvim ve saat reformu kamusal alanda etkili olmaya hemen balarken, zel alanda benimsenmesi zaman ald. rnein, 1944de Anadoluda bir kyde yaplan aratrmada, kyllerin zaman tarmsal faaliyetlerin balang ve bitiine gre tanmladklar 10 dilime bldkleri tespit edilmiti (Kray, 1999: 218). Modernleme abalarnn bir sonucu olarak Osmanlda ortaya kan ilk fabrikalardaki iilerin, zaman disiplini gerektiren cret iiliine kolay kolay alamadklarn gryoruz. Bu durum, denetimleri altnda altklar yabanc ustalarn ikyetine neden olmaktayd. stanbul ve civarnda 19. yzyln ortalarnda faaliyet gsteren fabrikalarda alan yabanc ustalar, Osmanl iilerinin retkenliini dk, ie devamszlklarn yksek, ie giri ve k oranlar korkun ve tatillerinin saysn inanlmaz olarak deerlendirmilerdir (Clark, 1974: 74). O dnemde, stanbul ve Bat Anadolu'daki baz ehirleri ziyaret eden ngiliz Charles Macfarlane yeni iilemekte olan eski zanaatkrlarn i alkanlklar hakknda ilgin gzlemlerde bulunmutu. Macfarlane, Bursa'daki bir ipek imalathanesinde Osmanl iilerinin alma tarzn bir gn almak, veya drt gn oturmak yada bir saat ok alp, saat aylak aylak dolamak biiminde tarif etmitir (1850:145, I .cilt). Ayn ekilde stanbul'daki Feshane'nin Belikal yneticilerine gre Trk iileri dzenli almaktan nefret etmekte...daima ii brakp, ttn imek istemekteydi (1850:451-453, Il.cilt). i brakp ttn imek veya fabrikada aylak aylak dolamak zaman disiplinine uymay gerektiren iilemeye kar bir tr bireysel direniler olarak deerlendirilebilir. Esnaf ve zanaatkrken kimseye bal olmadan bamsz alan fabrika sanayisinin yeni iileri, nceden belirlenmi sabit bir sre boyunca denetim ve disiplin altnda almay son derece onur krc bulmular ve zaman nasl kullanacaklarn kendilerinin tayin etii eski alma adet ve geleneklerini srdrmeye almlardr. Modern zaman disiplinine dayanan i ve alma anlaynn oluturularak, ie devamszl azaltmak, nlemek ve i disiplinini benimsetmek yeni Cumhuriyetin nndeki en nemli sorunlardan biriydi. Dier pek ok alanda olduu gibi bu sorunu zmede devlet nc bir rol stlenmiti. Devlet teebbsleri dzenli ve disiplinli bir igc oluturmak iin cazip alma ve yaam artlar salamaya almt. O dnemde baz devlet iletmelerini gezen Amerikal Webster, Smerbankn Kayseri fabrikasnda iilerin dinlenme ve elenme alanlarnn
31

Zaman Disiplini ve alma Zihniyeti

fabrika alanndan daha fazla yer kaplamasna dikkat ekmiti (Webster, 1939: 251). Bununla beraber, devlet fabrikalar dzenli ve istikrarl bir i gc salamakta zorlanmaktaydlar. rnein, Beykoz deri fabrikasnda yllk ii devri %31e ulamt (zeken 1948: 58). Yukarda deindiimiz Smerbank fabrikasnda genel mdr, 2000 kiilik bir igcn salamak iin her yl 3000 ii istihdam etmek zorunda kaldklarndan ikyet etmekteydi (Webster, 1939: 250). Yksek ii devrinin yan sra, iletmelerin en byk skntlarndan biri, iiler arasnda yaygn biimde grlen ie devamszlkt. Yksek ii devri ve ie gelmeme oranlar genellikle iilerin toprakla olan balantlarnn srmesi, ar alma koullar ve cretlerin dk olmasyla aklanmaya allmaktadr (Ko 1994). Bu aklamaya ek olarak, ilk nesil Trk iilerinin modern sanayi hayatnn gerektirdii i ve zaman disiplininden yoksun olmalarnn da yksek ii devri ve ie devamszlk oranlarnda etkili olduunu syleyebiliriz. lk nesil iilerin sanayi toplumunun gerektirdii zaman disiplini ve alma zihniyetini benimsemeleri kolay olmamtr.

Bir Zaman Disiplini ve alma Zihniyeti Maceras: Saatleri Ayarlama Enstits (SAE)
Ahmet Hamdi Tanpnarn SAE roman, modernlemeye alan bir toplumun zaman alglamasnda ve anlaynda ortaya kan deimeleri bir rgt zerinden anlatmaktadr. Romanda eski ile yeni arasnda gidip gelen, yeni olann benimsenmesine inanmakla beraber, yeninin ne getireceinden emin olamayan, bu nedenle gemiin kesinliklerine de zlem duyan insanlarn durumu ironi ve mizah kullanlarak tasvir edilmektedir (Demiralp, 2001). Romann ana kahraman olan Hayri rdal, ocukluunda bir muvakkidin yannda altndan saatlere ve zamana merakl olan, gndelik yaamnda gemi ve gelecek arasnda skm, silik kiilie sahip bir ahsiyettir. Hayri rdal bir saat tamiri vesilesiyle kendisi gibi saatlere ve zamana merakl olan Halit Ayarc adl biriyle tanr. Memlekette saatlerin farkl ayarlanmas nedeniyle kaybedilen zamann byk bir israf olduunu dnen Halit Ayarc, bu israf engellemek ve insanlara zamann kymetini retmek iin SAEyi kurar. Hayri rdal da kendisine yardmc olarak ie alr. Enstitnn ilk ii zaman ve saatle ilgili zdeyileri toplamak ve bunlar bastrp, datmak olmutur. Bu zdeyilerden bazlarn Halit Ayarcnn kendisi bulmutur: Hakiki insan zaman uurudur; Refahn yolu salam bir zaman anlayndan geer; almak, zamanna sahip olmak, onu kullanmasn bilmektir; Hakiki insan zaman uurudur; Her i, i deildir. evvela bir zihniyet ve zaman telakkisidir (Tanpnar 2005a: 131). Hayri rdalda tam olarak inanmasa da velinimeti Halit Ayarc gibi dnmektedir: nsan, her eyden evvel itir, i ise zamandr.

32

Zaman Disiplini ve alma Zihniyeti

Saat bir vasta, bir alettir. Terakki saatin tekmlyle balar. nsanlar saatlerini ceplerinde gezdirdikleri, onu gemiten ayrdklar zaman medeniyet en byk admn att. Tabiattan koptu. der Halit Ayarc. Ayarc, insan-doa-toplum birliini deil, z kendi olmayan bir kltr temsil etmektedir (Demiralp, 2001: 123). Halit Ayarc karakteri romanda yararcl, maddeyi, pragmatizmi, ksaca modernizmin arasal aklc ksmn temsil etmektedir. Baka bir deyile, aklc, zaman ve i disiplinine sahip, ynlendirici, kurnaz ve gaza getirici modern bir giriimci/ynetici tipini temsil etmektedir. Bu karakterin amac insani makineletirip, ona hkmetmektir (Parla, 2003: 151). Hayri rdal, Halit Ayarcdan rendiklerini yle zetlemektedir: Hayat onun gibi bir btn olarak mtalaaya altm. Deime, koordinasyon, almann tanzimi, zihniyet deiiklii, st dnce, ilmi zihniyet gibi tabirlerle konumaa, kendi isteksizliime zaruret, imknszlk gibi adlar koymaa, arkla Garb arasnda lsz mukayeseler yapmaa, ciddiliinden kendim de rktm hkmler vermee baladm. Onun gibi insanlara Acaba ne ie yarar? diyen bir gzle bakyor, hayat kendi teknemde youracam bir hamur gibi gryordum. (Tanpnar, 2005a: 17). Halit Ayarc, Hayir rdaln Enstit alanlarna ll ve yeknesak tonlarla hitap etmeyi retme teklifini ok beenir: Yani bir nevi otomatizm...Asrmzn byk zaaf ve kudretHayri Bey siz bir dahisiniz. yle bir ey buldunuz ki Tam alar saat gibi konuup, susacak insanlar, deil mi? Plak insan Harika! (Tanpnar, 2005a: 206). rdaln ocukken yannda alt Muvakkit Nuri Efendi ise romanda gemii temsil eden, evliyavari zellikleri olan bir karakterdir. Hayri rdal, eski ustas Nuri Efendinin kendisine fazla i vermediini syleyerek, verdii iin de behemehl yaplmasn istemezdi. Aceleye lzum yoktu. O zamann sahibi idi. Ona istedii gibi tasarruf eder, yanndakilere de az ok bu hakk tanrd (Tanpnar, 2005a: 29). Nuri Efendinin modern anlayla uyumlu olmayan, doann ritimlerine uygun bir zaman dncesine sahip olduunu rahatlkla syleyebiliriz. Hayri rdaln stibdat Dnemine rastlayan ocukluunda insanlar disiplinle alarak, tasarruf ederek zengin olmaktansa, define bularak veya simya ilmiyle urap altn yaparak, fazla aln teri aktmadan, kolay yoldan zengin olmay hedefliyorlard. Batl inanlarn yaygn olduu bir ortamda insanlar by, simya ve tlsamla iktisadi zorluklar amaya alyorlard (Bayramolu, 2007: 124). Burada, Osmanlda modern kapitalist anlamda alma disiplini ve zaman zihniyetinin gelimedii bir dzen tasvir edilmektedir. SAE stanbulda ve nihayetinde tm Trkiyede saatler arasnda btnl
33

Zaman Disiplini ve alma Zihniyeti

salamak amacn tamaktayd. Zaman konusundaki kargaay nleyip, tm yurttalarn zaman ayn ekilde alglamasn salamak SAEnin ana greviydi. Zaman konusundaki bu kargaa Halit Ayarcya gre iktisadi ve kltrel sorunlarn temelinde yatmakta idi. Herkes zaman ayn ekilde alglarsa, ancak o zaman Trkiye modern olabilirdi. SAE, bir yan tekilat olarak Saat Severler Cemiyetini kuruyor. Bu cemiyet, modern zaman anlayn topluma yaymak iin kyleri de iine alacak ekilde saat ayar ekipleri oluturuyor. Kyl ocuklarna bu zaman anlayn retmek ve altrmak iin oyuncak saatler datyor. ehrin saatleri hala gerei gibi muntazaman ilemese bile saate bakma, vakti lme alkanl yerlemitir (Demiralp, 2001: 124). SAE ve Cemiyet sadece Trkiyede deil, yurt dnda da zaman standart biimde lme ve zaman israf etmeme amacna dnk olarak faaliyet gsteriyorlard. ki buuk yl iinde yurt dnda 3 SAE ve 30dan fazla Cemiyet kurulmutu. Bu rgtler sanayilemi lkelerden ziyade, Latin Amerika gibi gelimekte olan yerlerde kurulmulard. Zamann kymetini bilen, onu israf etmekten kanan sanayi hayatnn gelitii toplumlarda SAE ve Cemiyet benzeri kurululara ihtiya yoktu. Bir rgt olarak SAE brokratiklemenin kanlmaz sakncalarn da bnyesinde barndrmaktayd. Kurucusunun da itiraf ettii gibi hi ii olmayan enstit yava yava kendi varlnn etrafnda bir yn i peydahlam oldu. Bu ileri yapmak iin de e, dost ve akraba SAEde istihdam edilmeye baland. Halit Ayarc kendi kendine ileyen bir mkemmel bir messese kurduunu dnyordu: Bu asra birok ad verilebilir. Fakat o her eyden evvel brokrasi asrdrBen mutlak bir messese kuruyorum. Fonksiyonunu kendi tayin edecek bir cihaz. Bundan mkemmel ne olabilir? (Tanpnar, 2005a: 178). Gelgelelim, yurt dndan gelen bir deneti heyet, SAEnin kurulu amacn ve ileyiini sorgular. Srf saatin ka olduunu renmek iin byle bir kurulua gerek olmadn belirten bir rapor hazrlarlar ve bunun zerine SAE kapatlr. Ancak SAEde alanlar isiz kalmaz nk hepsi SAEnin tasfiye ilemlerini yrtecek komisyonda almak zere ie alnrlar.

Deerlendirme
Yeni kurulan Cumhuriyetin dnsel arka plannda Aydnlanma pozitivizmi ve Durkheimdan esinlenen Ziya Gkalpin birlik ve dayanmay glendirmeyi amalayan dayanmac (solidarist) korporatizm olarak nitelendirilen grler yatmaktayd. Aslnda burada Cumhuriyeti kuran kadrolar bir paradoksla kar karya kalmlard. Bir tarafta hzl bir ekilde modernlemek, sanayilemek arzusu, dier tarafta ise bunlarn yarataca deiimin sonularndan duyulan endie, dnemin sekinlerinin zihinlerinde nemli bir sorun olarak yer edinmiti. Buna
34

Zaman Disiplini ve alma Zihniyeti

zm olarak Fransz filozofu Bergsonun grleri yeni cumhuriyetin aydnlar arasnda revatayd. Bergson, sreklilik ve gelenee vurgu yaparak, modern laik bir ahlaki dzenin oluturulabileceini iddia etmekteydi. Zaman, Tanpnarda, Bergsonun sresine (dure) denk gelmektedir. Bergsona gre olguculuk, aklclk dnyay akl, saylar ve formller ile kavramaya alrken, onu salt maddi bir varlk haline sokmaktadr; oysa Varlk, deiimdir, sretir, aktr (Demiralp, 2001: 21). Bergsonun etkisi altnda kalan Tanpnar da gemii, imdikini ve gelecei bir btnn sreklilik gsteren paralar olarak grmekteydi. Modernizm ile kltrel geleneklerin tarihsel bir sreklilik ierisinde nasl birbirleriyle uyumlu hale getirilebilecei Tanpnarn zerinde en ok durduu sorunlardan biriydi. 20.Yzyln balarnda Action Franaise de bir araya gelen Fransz milliyetileri ve muhafazakrlar sanayi korporasyonlar eklinde rgtlenmeyi, aile, ky gibi adem-i-merkezilemi cemaatler eklinde yaamay nererek, sanayilemenin getirdii derin toplumsal sarsntlar karsnda, bunlardan sorumlu tuttuklar burjuva snfnn yerini alacak bir cemaat ideali aray iindeydiler. Tanpnara gre bu cemaat ideali Trk toplumunda salanabilirdi. nk Batda tarihsel ve toplumsal dnmler burjuva snfnn liderliinde olduundan, cemaat idealinin gereklemesi zordu (Yavuzdan aktaran Uman ve nci, 2001: 216). Tanpnar iin, Ortaa Trk toplumunun esnaf loncalar bu cemaat idealinin gereklemesi iin gerekli altyapy oluturuyord. Ona gre buradan cemaat idealine yani sanayi korporasyonlarna geilememesinin ana nedeni tasavvuf dncesinin geirdii dnmlerdi. Weberin Protestan ahlaknn kapitalizmi dourduu iddiasn Osmanlya uyarlayan Sabri F. lgener de (2006) tasavvuf zihniyetinin dnyevi bir alma ahlaknn domasn engellediini belirtmiti. Tanpnar, el emeinin yceliine ve ruh eitimi alanndaki deerine dayanan, lonca tipi alma ahlaknn yerini tembellie ve dnyadan elini, eteini ekmeyi tleyen ar bir zhdilie (ascetism) braktn dnmektedir: Yahya Kemal ka defa bana eer tasavvuf ve Melamilik araya girmese idi, tpk ngilizler gibi, iinde ve ibadetinde alan insanlarn cemaati olurduk demiti (Yavuzdan aktaran Uman ve nci, 2002: 217). Tanpnarn, SAEde kimlik, batllama ve kltr sorunlarna deinmekle beraber, esas amacnn yeni bir i ve alma zihniyetinin modernlemek iin gerekliliini vurgulamak olduunu syleyebiliriz. Yeni bir hayat tarz ve deer sisteminin oluturulmas yeni alma artlarnn ve bunun dayand zaman disiplininin ve anlaynn ortaya konulmasyla mmkn olacaktr. SAEde ama Trkiyedeki btn saatleri ayn zamana ayarlayp, saate bakma, vakti lme alkanlnn tm topluma yaylmasn salamakt. Bu, yeni hayat ve yeni insan oluturmak iin gerekliydi (Demiralp, 2001: 124).
35

Zaman Disiplini ve alma Zihniyeti

Tanpnar iin toplumun her kesiminde grlen kltr ikiliinin ortadan kaldrlmas yeni bir yaam tarz ve deer sisteminin getirilmesiyle mmkn grnmektedir. Tanpnar, belli bir program dhilinde yeni alma artlarnn ve bunlardan doacak yeni yaama eklinin mevcut ikilik ve atmay ortadan kaldracana inanr. Tanpnara gre kltr ikiliinin almas, yeni bir yaama ve deer sisteminin getirilmesi, sadece dnsel planda ve manevi dnyada gerekleecek bir ey deildi. Tanpnar, styapyla ilikili bu sorunlarn altnda maddi artlarn ve retimin yattn sezmiti(Hilavdan aktaran Uman ve nci, 2001: 201). Marksist terminolojiyle sylersek styapnn deimesi iin altyapnn yani maddi artlarn ve retimin deimesinin gerekli olduunu fark etmiti. Tanpnar dncesinde alma kavram nemli bir yere sahiptir. Bize, almann heyecan lazmdr derken, sadece bireysel ahlak iin deil, kltr ve medeniyet iin de gerekli olan almann kendi medeniyetimizi yaratmann temel anahtar olduunu vurgulamaktayd (Tanpnar, 2005b: 295). retken, alan insan Tanpnar dncesinin en nemli boyutlarndan birini temsil etmektedir: nsanlar alrken ne kadar mesut oluyorlar. Yaratmann hz onlar ilerinden kavrayp kurduu zaman bu lm makinesi ne gzel, ne temiz bir ahenkle iliyor. Hi bir ey kendi aln teri kadar insan tatmin etmez. alan insan kendi varlnda hkm sren ahengi btn kinata nakleder (2000a: 656). Tanpnar, emei retimin temel unsurlarndan biri olarak deil, insan ruhunu eiterek belli bir ahlak oluturan bir ara olarak grr. Buna rnek olarak Erzurum ahilerinin almasn gstererek, onlar i terbiyesi alm, eli iledii, yaratt iin nefsine sayg duygusu yerlemi, ahsiyetli ve kendine gvenir insanlardan oluan bir topluluk olarak nitelendirir (2000a: 67). alma ve ahlak arasndaki ilikiyi Huzur romannda da yle vurgular: Sonra senin iyi dispanserler, hastaneler dediin eyler kolay i deil. Hepsi,, alma hznn, yalnz onun getirebilecei bir ahlak ister (Tanpnar, 2000b: 173). SAEde modern olmak iin zaman disiplininin kanlmazl vurgulanrken, bunun getirdii yabanclama ve anlamsz eyleri anlaml hale getirme gayreti de SAEde eletirilmektedir. Son kertede, Tanpnar sk bir zaman disiplininin topluma yerlemesi hususunda kararldr ve eskinin gevek, kendi halinde akan, uysal zamanna istemeye istemeye de olsa elveda demek gerektiinin farkndadr. nsanda ekonomi fikri olmaynca sade para deil, asl kymetlisi, zaman da kayboluyor derken de bu hususu vurgulamaktayd (Tanpnardan aktaran Oktrk, 1977: 41).

36

Zaman Disiplini ve alma Zihniyeti

Tanpnar, modernizmin faydac, arasal ve pozitivist yorumuna katlmamakla beraber, basit bir romantik geleneki ve muhafazakr da deildi (Sezer, 2010: 434). Avrupa modernitesini bir ideal olarak benimsemiti: Trkiye yapclk devrindedir, devlet otoritesine ve Avrupal kafaya muhtatr. ktisadi vaziyet, alma vaziyeti deiinceye, bir zaman temposu cemiyete mal oluncaya kadar, idare eden zmre ve kitle birbirinden ayr kalacak ve zecri hadlere mracaat edilecektir (Demiralp 2001: 97). Burada, Tanpnarn modernleme ve sanayileme toplumda belli bir dzeye gelinceye kadar otoriter denebilecek bir yaklam benimsediini gryoruz. Zaman temposu, kilit bir kavram olarak her eyi ncelemektedir.

Sonu
Geleneksel toplumlarda zamann sahibi Tanr, tanrlar veya tabiatt. nsan hayat da bu glerin belirlediine inanlan bir zaman anlay iinde kendi halinde akard. Modernite ve kapitalizm bunu deitirerek, Weberin ho ifadesiyle, dnyann bysn bozdu. Geleneksel toplumun zaman algs aceleye ve hz kavramlarna uzak ve tabiatn ritmiyle uyumlu olduu iin, sk bir i ve alma disiplinini engelleyen bir zellie sahipti. Kapitalizmin geliim srecine bakldnda, bu byk dnmde insanlar en ok zorlayan hususlardan birinin belli bir rgtte, belli bir sre disiplin altnda almak olduunu sylemek yanl olmayacaktr. nsanlarn sanayi toplumunun zaman ve alma disiplinini benimsemeleri kolay olmam, iktidar sahipleri bu uurda baya bir aba harcamlardr. Zaman ahlaki bir olgu olarak gren Tanpnar iin zaman nasl harcadmz bize ahlaki bir sorumluluk yklemektedir. Tanpnar, SAEde modern olmann en nemli koullarndan birinin tm bireylerin ve sosyal snflarn ayn zaman anlayna ve algsna sahip olmalarndan getiini anlatmaktadr. Modernlemeye alan bir toplumun zaman alglamasnda ve anlaynda ortaya kan deimeler bir rgt zerinden ele alnmaktadr. Zaman ve alma anlayn modern ilkelere gre dzenlemeyi ana ama olarak benimsemi olan SAE, saatlerin farkl ayarlanmas nedeniyle kaybedilen zamann byk bir israf olduundan hareketle, bu israf engellemeyi ve insanlara zamann kymetini retmeye alan bir rgttr. SAEde alma disiplini ve ahlakndan yoksun toplumun genel bir durumu ortaya konulmaya allmtr. Bir bakma SAE, kapitalist moderniteye hazr olmayan bir toplumsal durumu ele almaktadr. Tanpnarda i ve almann yceltildii, adeta bir alma ideolojisinin propogandasnn yapldn grmek mmkndr. alma ahlakndan kastettiinin, modern zaman anlayyla uyumlu bir alma zihniyeti olduunu syleyebiliriz. Tanpnar, bir yandan emek sahiplerinin yaptklar iten zevk almalarnnn, baka bir
37

Zaman Disiplini ve alma Zihniyeti

deyile ie yabanclamamalarnn nemine vurgu yaparken, bu yabanclamann en nemli nedenlerinden biri olan modern (kapitalist) alma disiplini ve zaman zihniyetinin gerekliliini ne karmaktadr. Hilmi Ziya lken, Tanpnar hakknda yle bir deerlendirmede bulunmutu: ki Hamdi vard. fade edilemezi yaayan ve gerei mhendis gibi gren. Ayn eserde iki dnya gr, iki stil birbirini kovalar (lkenden aktaran Uman ve nci, 2001: 120). Zaman disiplini ve alma zihniyeti konusunda Tanpnarn gnln eskinin aheste aheste akan zaman dncesi ve bunun getirdii alma anlayndan yanayken, aklnn modern alma disiplininin ve zaman dncesinin yaygnlamasndan yana olduunu belirtmek hatal olmayacaktr.

38

Zaman Disiplini ve alma Zihniyeti

Kaynaka Bayramolu, Z. (2007), Huzursuz Huzur ve Tekinsiz Saatler: Ahmet Hamdi Tanpnar zerine Tezler, stanbul: YKY. Bendix, R. (1970), Work and Authority Industry: Ideologies of Management in the Course of Industrialization, New York: Harper and Row. Clark, Edward C. (1974) "The Ottoman Industrial Revolution", International Journal of Middle East Studies, cilt 5, s. 65-76. De Cock, C. ve C. Land (2005), Organization/Literature: Exploring the Seam, Organization Studies, cilt 27, say 4, ss: 517-535. De Grazia, Sebastian, (1994), Of Time, Work and Leisure, New York: Vintage Books. Demiralp, O. (2001), Kutup Noktas: Ahmet Hamdi Tanpnar zerine Eletirel Deneme, stanbul: YKY. Devault, M.J. (1990), Novel Readings: The Social Organization of Interpretation, American Journal of Sociology, cilt 95, say 4, ss: 887921. Dohrn-Van Rossum, G. (1996), History of the Hour: Clocks and Modern Temporal Orders, Chicago: University of Chicago Press. Ellswort de Kay, J. (2009), 1831-1832 Trkiyesinden Grnmler, ev. Serpil Atamaz Hazar, Ankara: ODT Yaynclk. Feldman, W. (1998), Time, Memory and Autobiography in The ClockSetting Institute of Ahmet Hamdi Tanpnar, Edebiyat, cilt 8, ss: 3761. Giddens, A. (2000), Tarihsel Materyalizmin ada Eletirisi, ev. mit Tatlcan, stanbul: Paradigma. Goodwin, J. (1998), Lords of the Horizons: a History of the Ottoman Empire, London: Chatto and Windus. Hassard, J. (2002), Organizational Time: Modern, Symbolic and Postmodern Reflections, Organization Studies, cilt 23, say 6, ss: 885892. Hilav, S. (1973) Tanpnar zerine Notlar Uman, A. ve H. nci (der), (2002), Bir Gl Bu Karanlklarda, stanbul: Kitabevi: 199212. Kelemen M. ve D. Bunzel (2008), Images of the model worker in statesocialist propaganda and novels-the case of Romania, Culture and Organization, cilt 14, say 1, ss: 1-14. Kerr, C, J.T.Dunlop, F.H. Harbison, ve C.A. Myers (1962), Industrialism and Industrial Man: The Problems of Labour and Management in Economic Growth, Middlesex: Penguin. Kray, M. (1999), Seme Yazlar, stanbul: Balam. Ko, Y. (1994), Trkiyede 1923-1950 Dneminde Daimi i Sknts, Mlkiyeliler Birlii Dergisi, cilt 18, say 168.
39

Zaman Disiplini ve alma Zihniyeti

Landes, David S. (2000), Revolution in Time, Cambridge, Mass: The Belknap Pres of Harvard University. Le Goff, J. (1982), Time, Work and Culture in the Middle Ages, Chicago: University of Chicago Pres. Lee, H. ve J. Liebenau (1999), Time in Organizational Studies: Towards a New Research Direction, Organization Studies, cilt 20, sayi 6, ss: 10351058. Luke T.W. (1983), The Proletarian Ethic and Soviet Iindustrialization, The American Political Science Review, cilt 77, say 3 ss: 588-601. Macfarlane, C. (1850), Turkey and its Destiny, I. ve II cilt, London: John Murray, Morson, G. S. (1993), Strange Synchronies and Surplus Possibilities: Bakhtin on Time, Slavic Review, cilt 52, say 3, ss: 477493. Ouzertem, S. (1995), Hasta Saatler, Bozuk Shhatler: Enstit Sorununa Babasz bir Yaklam, Defter, say 23, ss: 120134. Oktrk, . (1977), Ahmet Hamdi Tanpnardan Dnceler, Grler, zdeyiler, stanbul: Yrk Matbaas. zdemir, K. (1993), Osmanldan Gnmze Saatler, stanbul: Creative Yaynclk. zeken, Ahmet A. (1948), Trkiyede Sanayi cileri, timai Siyaset Konferanslar, Birinci Kitap, No: 1, ss. 56-81. Patient D., T.Lawrenece and S. Maitlis (2003), Understanding workpace through narrative fiction, Organization Studies, cilt 16, say 7, ss: 1015-144. Parla, J. (2003), Makine Bedenler, Esir Ruhlar: Trk Romannda Araba Sevdas, Toplum ve Bilim, Bahar 96, ss:146165. Pollard, S. (1963), Factory Discipline in the Industrial Revolution, The Economic History Review cilt.16, say.2, ss: 254-271. Sezer, D. (2010), The Anxiety of Cultural Authenticity in Turkish Communitarian Thought: Ahmet Hamdi Tanpnar and Peyami Safa on Europe and Modernity, History of European Ideas, cilt 36, ss: 427-437. Sochor, Z.A. (1981), Soviet Taylorism Revisited, Soviet Studies, cilt 33, say 2, ss: 246-64. St.Benedict, (1987), The Rule of Saint Benedict, Kalamazoo, Michigan: Cistercian Publications. Tanpnar, A.H. (2005a), Saatleri Ayarlama Enstits, stanbul: Dergah. Tanpnar, A.H. (2005b), Yaadm Gibi, stanbul: Dergah. Tanpnar, A.H. (2000a). Bes Sehir, Istanbul: YKY. Tanpnar, A.H. (2000b), Huzur, Istanbul: YKY. Thompson, E. P.(1980), The Making of the English Working Class, London: Penguin.
40

Zaman Disiplini ve alma Zihniyeti

Thompson, E. P. (1967), Time, Work-Discipline and Industrial Capitalism, Past and Present say 38. Thrift, N. (1988), Vivos Voco: Ringing the changes in the historical geography of time consciousness, Young, M. ve T.Schuller (der.), The Rhythms of Society, London: Routledge ss: 53-94. Uluengin, Mehmet B. (2010), Secularizing Anatolia Tick By Tick: Clock Towers in the Otoman Empire and the Turkish Republic, International Journal of Middle East Studies, cilt 42, ss: 17-36. lgener, Sabri F. (2006), ktisadi zlmenin Ahlak ve Zihniyet Dnyas, stanbul: Derin. lken, H. Z. (1962), Ahmet Hamdi Tanpnar, Uman, A. ve H. nci (der), (2002), Bir Gl Bu Karanlklarda, stanbul: Kitabevi, ss: 119-120. Webster, Donald E. (1939), State Control of Social Change in Republican Turkey, American Sociological Review, cilt.4, say 2, ss: 247-257. Whitrow, G.J. (2003), What is Time? Oxford: Oxford University Press. Yavuz, H. (1975)Ahmet Hamdi Tanpnar ve Marksizm Uman, A. ve H. nci (der), (2002), Bir Gl Bu Karanlklarda, stanbul: Kitabevi, 213222

41

Zaman Disiplini ve alma Zihniyeti

42