zet Trke szlklerde e kkl olmadklar bilinmedii iin ayn madde ba altnda verilen kimi e sesli kelimelerin inandrc bir kken bilgisi incelemesine konu olmalar beklenir. ine- (1) bir eyi aza alp diler arasnda ezmek, tmek, ine- (2) ayakla stne basmak; 2. ayak veya tekerlek altna alp ezmek, ezip ldrmek; esne- (1) bir d etkiyle uzamak, genilemek veya kavislenmek suretiyle ekil deitirmek; 2. bollap genilemek, esne- (2) uyku, rehavet, yorgunluk gibi sebeplerle az iyice aarak uzun ve derin bir nefes almak fiilleri de bu tr bir zellik tayan szlk birimleridir. Ayr kkten tredikleri anlalan sz konusu fiiller, szlklerimizde ayr madde balar olarak yer almaldr. Anahtar Kelimeler: ine- (1), ine- (2); esne- (1), esne- (2), r, uur, + (x)r eki. Abstract Some homophonous words that given under the same lexical entry in Turkish dictionaries because it is unknown that they aren t cognate are supposed to become subject to a persuasive etymological study. The verbs ine- (1) to chew, ine- (2) to trample down; esne- (1) to stretch, esne- (2) to yawn are lexemes that shows this kind of characteristic, too. Above- mentioned verbs that appearently derived from different roots should be different lexemes in our dictionaries. Key Words: ine- (1)to chew (1), ine- (2)to trample down; esne- (1) to stretch, esne- (2)to yawn, rpath, uur road, the suffix + (x)r.
* Yrd. Do. Dr., Gazi niversitesi Gazi Eitim Fakltesi lkretim Blm, erolg@gazi.edu.tr Erol GNGRD _______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ Gazi Trkiyat 110 E kkl olmadklar hlde e sylenililik zellii gsteren kimi fiillerin szlklerimizde ayn madde ba altnda verildiklerine tank oluruz. znde etraflca bir kken bilgisi incelemesinden ge-meyen sz konusu szlk birimlerinin bu tr bir deerlendirmeye tbi tutulularn da bir bakma ya-drgamamak gerekir. Bu yazya konu olan ine- (1), ine- (2); esne- (1), esne- (2)fiilleri, ayn kkten gelitikleri dnldnden olsa gerek, szlk almalarmzda yalnz iki ayr madde banda verilen drt ayr e sesli fiil olarak inandrc bir kken aklamasn hak eder nitelikte gelerdir. ine- (1) TT ine- bir eyi aza alp diler arasnda ezmek, tmek (MBTS I: 582) fiiline ilikin en eski veri Kpak Trkesinde tanklanr: ayna- inemek, kemirmek, gevelemek (KpTS: 47). Codex Cumanicus taki (yazl: 11. 7. 1303) bu veri u yan biimlerle de grlr: eyne- ~ iyne- ~ ayna- ~ eyne- ay. (KpTS: 49, 52, 250, 252). ine- (1) fiilinin tarih Trk dili alanndaki baka tanklar unlardr: Harz. eyne- inemek, eynem lokma, kk para (NF III: 102), eyne- inemek (KE II: 159), a. ayna- inemek (S: 150), ETT, Osm. eyne- inemek (TarS II: 883- 884). Eski Trkiye Trkesi tp metinlerinde eynemek teriminin azda ezmek; tedavi amacyla nerilmi ilac (otu) ineme yoluyla kullanmak; tkrk salgsn arttrmak veya dzenlemek zere bir eyi (sakz, tarhun, zerlik, zm ubuu vb.) yutmakszn azda evirmek (ng. mastication) anlamnda kullanld gzlenir (Kaya Gzl 2002: 164). Kaln/ince sradan ekilleriyle ada Trk lehe ve azlarnda geni bir kullanl alan bulan ine- fiilinin, Kazan ve Azerbaycan Trkelerinde mecazlamaya da uradna tank olunur: TT (a.) yne- inemek, ynembir az dolusu (DerS III: 115), Azb. yne- 1. yemek iin aza alnan eyi dile krp ezmek; 2. mec. bir sz oka tekrar etmek, bayalatrmak (AzbTS II: 202), Trkm. eyne- 1. inemek; 2. srmak (Trkm- TrkS: 118), Gag. iinenti azda inenmi yiyecek (ocuklara vermek iin) (GagTS: 60), zb. yn- inemek (zb- TrkK: 108), YUyg. ayna- inemek (YUygTS: 73), eyle- inemek, yourmak (YUygTS: 75) < *eyne-, Kzn. eyne- 1. inemek, ezip paralamak; 2. dedikodu yapmak, eyne- 1. (kpekler iin) birbirini dilemek, dalamak; 2. gremek; 3. kavga etmek (KznTTS: 64), Bak. syn- Kken Bilimlik zmlemeler- I: ine- (1), ine- (2); esne- (1), esne- (2) _______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ Bahar 2012 / Say 10 111 inemek (KTLSI: 132), Krg. ayna- inemek, srmak (KrgS I: 257), Kzk. ayna- 1. inemek; 2. srmak, dilemek (Kzk- TrkS: 621), Kkalp. ayna- inemek (KkalpTTSIV: 496), Kr.- Malk. ayna- ay. (Kr- MalkTS: 171), Kmk. ayna- ay. (Kmk- BalkS: 15), Kry. yna- inemek, gevi getirmek (KryS: 58), eynav inenmi, ezilmi (KryS: 57), Alt. ayna- inemek (Alt- TrKS: 70), Tel. ayna- ay., aynam lokma (TelS: 13). Btn bu tanklar, bir eyi aza alp diler arasnda ezmek, tmek anlaml ine- (1)fiilinin ana biiminin kesinlikle ayna- olduunu gsterir: ayna- >eyne- >iyne-. Kken aklamasn gletiren // li yazl, stanbul Trkesine dayanan yaz dilimizde //sesinin iyiden iyiye /y/ ye yaklamasyla ilgili istisnal bir durumdur. Nitekim// li yazlla verilen inem bir kere inenecek kadar (TarS II: 883) tremesi (XVII- XVIII. yzyllar), bu kelimenin alnd kaynaktan sonra yazlan baka bir eserde (XVIII- XIX. yzyllar) /y/ li olarak tespit edilir: iynem ~ eynem ay. (TarS II: 883). Trkeye zg szlkln ilk rnei niteliindeki Lehcet l Lugat (1773) te de ine- (1) fiilinin /y/ li yazlla verildii gzlenir (LL: 180). 1
ine- (1) fiilinin ana biimi olan ayna-, *ay-n+a- eklinde zmlenebilir. Kk fiil olarak dndmz ay- fili, Trk dilinin tarih ses bilgisinde sz banda gerekleen y- >- deimesi (DLT II: 311) ve ine- (1) fiilinin ierdii ezmek, krmak, paralamak kavram gz nnde tutularak ET yay- yaymak, datmak (OrhTG: 259) ~ ya- yaymak, datmak, hezimete uratmak (OrhTG: 258) ile birletirilebilir. Yay- ~ ay- fiili ve tremelerine ilikin veriler, bu birletirmeyi dorular niteliktedir: ET yaykal- sarslmak (ETG: 310), Krh. yay- alkamak, kmldatmak, sallamak (DLT III: 246- 247), yaykal- alkanmak DLT III: 108) <yay-ka- l-, Kp. ayfal- dalmak, paralanmak (KpTS: 250) <*ay-pa-l-, ayal- (1) frdamak, alamak, uuldamak, ayal- (II) kmldanmak, oynatlmak (KpTS: 47), ETT yay- tahrik etmek, datmak, perian etmek (TarS VI: 4449), Kzk. aypa- nne gelene satamak, musallat olmak, rahatsz etmek (Kzk- TrkS: 621), Kmk. ay- 1. alkamak, gargara etmek; hafif tertip ykamak; 2. ykamak, ayka- sallamak; alkalamak; sallandrmak; sarsmak (KmkTS: 100), Tuv. ay- (I) ykmak, devirmek,
1 Ayrca kr. TTbey <be < ETbeg,TT eer < eyer < Krh. eer, le < Krh. yle. Erol GNGRD _______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ Gazi Trkiyat 112 ay- (II) sallamak (TuvTS: 22), Kry. eypa- krmak, imha etmek, ldrmek (KryS: 57) <ay-pa- (pekitirme eki), Hks. sayba- 1. krmak, paralamak, ykmak, zarar vermek; 2. datmak, bozmak (Hks- TrkS: 415) <*aypa-. 2 Tuv. dayna- inemek (TuvTS: 29), Hks. tayna- (I) inemek (Hks- TrkS: 487), kr. taybal- bozulmak, krlmak, dalmak (Hks- TrkS: 486) <*aypal-, tay- (I) sallamak, sarsmak (Hks- TrkS: 487) <*ay-- <ay- samak, datmak (Hks- TrkS: 85), or. tayna- inemek, gevi getirmek (orS: 111) fiillerinin, gerek yap gerekse anlam bakmndan uygunlatklar ayna- fiilinden geldikleri anlalyor. Clauson, 13. yzyldan nceki Trke sz varlna dayanan EDPT de ine- (1) fiiline tabii olarak yer vermez. smet Zeki Eyubolu nun Trk Dilinin Etimoloji Szl nde de ine- (1) fiili madde ba olarak yer almaz. Glensoy, bu fiili ayr madde ba olarak vermitir: ine- (iyne-) (azla) inemek (KBS: 241). Glensoy un ine- (1), ine- (2) fiillerini ikne- sk dikmek, altn tel ile ipek kuma zerine nak ilemek; yere srg ekmek (KB III: 132; dorusu igne-) ile ilikilendirmesi kabul edilemez. ine- (1) fiili, Tietze tarafndan u ekilde madde ba yaplmtr: iyne- /ine- dileri arasnda ezmek <eyne-; /g/ den neet etmeyen /y/ sesinin yazda // harfiyle gsterilmesi iin b. eyne- (TETTL I: 524). Deerli bilim erinin bu fiille ilgili olarak verdii zerinde yrmek, tekerlek altna alarak ezmek, mec. aldrmamak, saymamak, yok bellemek anlamlar, phesiz esne- (2) fiiline aittir. Tuv. emine- inemek, azda gevelemek (TuvTS: 41) <*em-i- (pekitirme eki)+-+le- < em- emmek, uv. mla- inemek (uv- TrkS: 285) fiilleri de ine- (1)fiiliyle anlamda ilgi ekici verilerdir. ine- (2) Trkiye Trkesinde 1. ayakla stne basmak; 2. ayak veya tekerlekle altna alp ezmek, ezip ldrmek; 3. mec. ezip perian etmek, mahvetmek, harap etmek; 4. mec. gereken saygy gstermemek, hrmetsizlik etmek, hie saymak, ihll etmek (MBTSI: 582) anlamlaryla
2 Hakas Trkesinde sz banda - >s- deimesi iin bk. sap - 1. (yrek)arpmak; 2. vurmak, arpmak (Hks- TrkS: 411) < Krh. ap- vurmak (DLT II: 3), sp 1. p; 2. hayvan yeminden kalan artk (Hks- TrkS: 450) < Krh. p herhangi bir eyin tortusu, artakalan (DLT III: 119). Kken Bilimlik zmlemeler- I: ine- (1), ine- (2); esne- (1), esne- (2) _______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ Bahar 2012 / Say 10 113 beliren ine- (2) fiili, Ouzca sz varlna zg bir veri olarak grnyor. Eski Trkiye Trkesi metinlerinde vcut krkl, krgnlk (ng. malasi, indisposition) anlamnda kullanlan ignemek teriminin ignetmek ve ignemeksz eklinde kullanmlaryla birlikteAr. tekessr teriminden daha sk getii sylenebilir (Kaya Gzl 2002: 164). Bu fiili Osmanl Trkesinde u ekillerle tespit edebiliyoruz: ignek ok inenen (yer, yol), ayak alt (TarS II: 914), ignek sk geilen (yol) (ESOS: 92), igle- inemek (TarS II: 913) < *igne-. ine- fiilinin gerek Trkiye Trkesi gerekse Azerbaycan Trkesi azlarnda yaayagelen kaln sradan eklinin asl olduu aktr: TT (a.) na- inemek, nak ayak alt, ok inenen yer (DerS III: 1163), Azb. na- inemek (AzbDL I: 106; KTLS I: 132), TT (a.) uhna- inemek, ezmek, uhnak yol st, ayak alt olan yer (DerS III: 1302) < *nak. na- >ine- gelimesi, // nsznn inceltici etkisine baldr. TT (a.)ignek (I) yol st, yol ura (DerS III: 1210), Gag. iine- (yn, saman yn iin)inemek (GagTS: 60). aatay Trkesinde tanklanan kan- inenmek, ayaklar altnda inenmek (ML: 113) < ka-n- < ka- inemek, pyml etmek, yenmek (S: 162) verilerinin nda TT ine (2) fiilinin, kan- ~ gan- (ze dnl) fiilinin gmeli biimi olduunu ileri srebiliriz: gan- >na- >ine-. Kp. ogurla- (I) hrszlk etmek, almak <ogrula- ay., ETT bagla- affetmek < bagla- ay., gyn- yanmak < gyn- ay. (Ta 2008: 83), or. oglu erkek ocuk (orS: 68) < *ogul, sz konusu ses olaynn baka rnekleridir. aataycada tespit edilen ka- ~ ga- fiilinin kkn Trkiye Trkesi azlarnda buluyoruz: c (IV) snr, c (VI)kar zerindeki ayak izi (DerS III: 899)<*g. u hlde*g 1. snr; 2. kar zerindeki iz kknden +a- ve n- ekleriyle genileyen gan- ( ~ kan-) fiili, gmeye urayp incelerek ine- (2) biimini almtr. Tietze, ine- (2) fiilini ine- (1) fiili gibi ayr madde ba yapmtr: eyne- /ene- iynemek < ayna-. Gerek mteveffa bilginin bu fiili ayna- fiiline balamas gerekse bu fiille ilgilendirilen ancak ine- (1) fiiline ait olan srarak paralamak, kemirmek anlamlar, her iki fiilin kkta sanlarak birbirine kartrldn gsteriyor (TETTL I: 502). smet ZekiEyubolu nun Trk Dilinin Etimoloji Szl nde ine- (2) fiili de Erol GNGRD _______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ Gazi Trkiyat 114 yer almaz. 13. yzyl ncesi Trke malzemenin ilendii EDPT de daha ge bir ekil olan ine- (2) fiilinin yer almas dnlemez. Tarih ve ada Trk dili alanlarnda tanklanan r sznn de ine- (2) < na- fiili gibi, g kar zerindeki ayak izi kknden gelitii anlalyor: Krh. gr dar yol, patika (DLT I: 363), grla- 1. r (patika) hline getirmek; 2. karda ayayla yol amak (DLT III: 331), grlan- rlar, dar yollar olumak (DLT II: 267). u veriler, r n ine- ~ na- fiiliyle kkta bir treme oluunu sezdirir niteliktedirler: gru- (yer) sertlemek: yer grud Yer, zerinde ok yrnp inenmekten sertleti (DLT III: 280) < gr+u-. gru- fiili nceleri gevek olup daha sonra sertleen her ey iin de kullanlr. grut- yeri ineyerek sertletirmek: ol yerig grutt O zerinde yryerek yeri sertletirdi. zerine bastrarak sktrlan herhangi bir eyin sz gelii uvala doldurulan unun- durumu da byle szlendirilir. gru- fiilinin soyut, mecazl bir anlam kazanmas da ilgi ekicidir: grut- (i iin) piirmek, yetitirmek, olgunlatrmak: er ogln ta grutt Adam, olunu ite piirdi, yetitirdi (DLT II: 333), gruk yer (ok inendii iin) katlaan yer (DLT I: 469). 3 Kp. r dar yol, sabann at yol (KpTS: 49), a. r kar iinde alan yol, iz (S: 162), Osm. r igir, kar iinde alan yol, iz, n yuvarlanp yapt yol (LO: 95), Krg. yr ~ iyir r, yol; iz, yr sal- r amak (taze kar zerinden) (KrgS I: 273), Kzk. iyr 1. yolak, patika, yol, iz; 2. mec. kark, etrefil, girift (Kzk- TrkS: 641), iyrla- karmakark yrmek, karmakark iz kalmasna sebep olmak (KzkTS: 312) < iyr baslan iz, YUyg. igir yol r, patika (YUygTS: 78), igiy (a.) dar patika, r, kei yolu (YUygTS: 78) < *igir, Trkm. gr snr, had (Trkm- TrkS: 119), Azb. cr 1. patika, kei yolu; 2. pulluk izi; 3. akm, cereyan (AzTDK: 48), cr 1. yaya gidip gelmekle meydana gelen dar yol, r; 2. mec. gidilen, tutulan yol, istikamet, hedef, akm; 3. mec. iz, hat, crdan - azmak, snrn amak (AzbTS I: 177), TT (a.) r 1. su aknts; 2. kei yolu, patika (MersS: 87), rak yaya yolu (a. y.) < r+ak, kr. yolak, r ~ cr ~
3 kr. Kzk. iyrak 1. sert, sk, kat; 2. salam, din, zinde; 3. evik, atik, iyra- 1. olgunlamak, kvama gelmek; 2. zindelemek; 3. hzl, abuk yrmek; 4. mec. pimek, olgunlamak (Kzk- TrkS: 640) < iyra- < *gr+a- . Kken Bilimlik zmlemeler- I: ine- (1), ine- (2); esne- (1), esne- (2) _______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ Bahar 2012 / Say 10 115 ~ rt ~ ~ nr ~ r ~ iyir karl yerlerde krekle alan yol, r ~ cgr ~ cgra ~ cra ~ cr ~ ciir ~ l ~ rt ~ ra ~ rak ~ rk ~ cii ~ ciirt ~ iyir tal yol, patika, r ~ cr iz (DerS III: 160- 161), cr a- kar ayakla tepeleyerek yol amak (DerS III: 902), cz yol (DerS III: 902) < *z <*+z, kr. topuz < top+uz, TT. r 1. yuvarlanan n kar zerinde at yol; 2. dar yol, patika; 3. mec. tarz, yol, usul, r a- kendisinden sonra bakalarnn da takip edebilecei bir yol amak, yeni bir tarz balatmak, rndan k- doru ve allm gidiini bozmak, dzeltilmesi g bir durum almak, yolundan kmak (MBTS I: 565), Hl. r kt, bozuk yol, zb. iyir iz, Halh. iyir inenmi yol, Evk. iki snr, kenar; inenmi kar; ky boyunca yrme, karaya kma (irin 2004:2772); kr. Mo. ig yn, yan, yol; doruluk (Mo-TrkS II:286). Gerek Clauson (EDPT: 409) gerekse Tietze (TETTL: 504), rn kkenine ilikin bir aklama yapmamlardr. Glensoy ise r n dan kkenlendiini dnmtr (KBS: 335). Ancak bu kelimenin, eyh Sleyman n kaydettii , yuvarlanan kar kmesi (S: 162) verisi bir yana braklrsa, sadece Trkiye Trkesinde yaayan dan yksek yerlerinden kopup aaya doru yuvarlanan ve yuvarlandka byyen kar yn (MBTS I: 565) ile ilikilendirilmesi kabul edilemez. szyle ses benzemesinin yol ana anlaml r a n kar zerinde at iz anlamn kazandrarak byle bir birletirmede etkili olduu sylenebilir. Hatice irin, Trkede Yol Kavram ve Yol Szleri: Uur, r, Tkr adl ilgi ekici bildirisinde uur, r, tkr kelimelerinin Eski Trke ncesinde bir ses nbetlemesi olan t ~ ~ denklii ile olutuunu ileri srm, ek yapsna ilikin bir aklamaya gitmemitir (2004: 2773). r, uur (a. bk) szlerinin yapsnda yer alan + (x)r, seyrek de olsa kimi tremelerine tank olunan bir ektir: Kzk. tbir 1. aa ve bitki kk; 2. asl, esas, temel (Kzk- TrkS: 559) < tp 1. dip, alt; 2. aa, ot vb. eylerin kk; 3. kk (aa) (Kzk- TrkS: 563), topr kalabalk, grup (Kzk- TrkS: 544) < top ay. (Kzk- TrkS: 543). Ayrca isimden isim treten + (x)r ekiyle e ilevli +Ar l tremeler iin bk. Trkm. topar topar, grup, bek (Trkm- TrkS: 632) < top top, tomar, TT (a.) topari topu, tm (DerS XII: 4769), toparla- 1. desteklemek, ymak, toplamak; 2. Erol GNGRD _______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ Gazi Trkiyat 116 yuvarlamak, topar topar top top, yuvarlak yuvarlak (DerS X: 3963), TT toparla- 1. bir araya getirmek, toplu duruma sokmak; 2. toplamak; 3. toplayp gtrmek, beraberinde alp gitmek; 4. dank ekilde sylenmi eyleri derli toplu hlde ifade etmek; 5. kendine gelmek, aknlktan kurtulmak, zihnini toplamak (MBTS III: 3181- 3182), Azb. toparra- bir yere ymak, toplamak, cemlemek (AzbDL II: 573) < topar+la-, TT (a.) gzer buday, toprak vb. eyler elenen iri gzl byk kalbur (DerS VI: 2180) < gz. Yol kavram alanna ilikin szlerden uur da gzlenen anlam gelimeleri, anlamda r la byk lde rtr: ET ugur yol (KUKY: 87- 88), ugur vakit, zaman, frsat; sebep, konu; dolay (AY III: 119), ura- planlamak, tasarlamak, (bir eyi) kast ve niyet etmek (: 193), Krh. ugur zaman, uygun zaman, sra (Tezcan 1981: 53), uurla- vaktini kollamak (OYT: 257) < uur 1. vakit, zaman; 2. imkn, frsat, uurluyerinde, uygun (DLT I: 53), ura- birbirine ynelmek (DLT I: 235, 170), Harz. ugra- niyetlenmek, tasarlamak (ME: 193), Kp. ura- 1. uramak; 2. rastlamak, karlamak, uur zaman (KpTS 291), a. ura- uramak, ulamak (T: 467), ETT, Osm. ugur 1. n, yn; 2. yol (TarS VI: 3928- 3929), Osm. uur sra, zaman, uur yn, taraf, istikamet (ESOS: 230), Trkm. ugruk- 1. bir tarafa ynelmek, hareket etmek; 2. yoluna girmek (Trkm- TrkS: 643) < ugur- uk- < ugur 1. dorultu, yn, istikamet; 2. akm, cereyan; 3. yol, yntem, tarz; 4. akraba; 5. anlam, mna, ugurda1. paralel, ayn ynde; 2. ayn zamanda, ayn vakitte, ugur al- a. baarmak; b. yoluna girmek, dzelmek (Trkm- TrkS: 644), Azb. uur 1. defa; 2. baht, talih (AzbDL II: 590), Gag. uur 1. yn, 2. kar, n (GagTS: 250), TT (a.) uur 1. yn; 2. n; 3. ky; 4. yakn; 5. izgi, hiza; 6. blge; 7. zaman (DerS XI: 4029- 4030), uurlu yararl (DerS XI: TT), uur 1. ocuklarn yemek nl; 2. uur getirdiine inanlan ey; 3. it, avlu duvar (DerS XI: 4030), TT uurla- birini iyi dileklerle yolcu etmek, teyi etmek (MBTS III: 3230), uur 1. baz olaylarda grlen ve insana iyilik getirdiine inanlan belirti veya baz nesnelerde var olduuna inanlan iyilik kayna; 2. bu nitelikte olduuna inanlan ey; 3. meymenet, kadem, 4. talih, ans; 5. hedef, ama, gaye, yol (TrkS: 2031), Kr.- Malk. ogur kutluluk, bahtiyarlk, saadet; 2. Kken Bilimlik zmlemeler- I: ine- (1), ine- (2); esne- (1), esne- (2) _______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ Bahar 2012 / Say 10 117 iyilik (Kr- MalkTS: 308), Kry. ura- uramak, ziyaret etmek (Kry- TrkS: 114). Uur sznn kk olan ug ~ og, tarih ve ada Trk dili alanlarnda tanklanabilir. Bu kelimeyi Eski Trkede olu bildirerek nesnesiz fiiller treten, +Ad- ekiyle genilemi olarak tespit edebiliyoruz: ogad- geri kalmak, gecikmek, ara vermek (OrhTG: 87) < *og ara, fasla, ogad- ay. (OTWF II: 488). Ug ~ og szn Uygur metinlerinde e anlaml ikilemelerin bir yesi olarak da grebiliyoruz: arasz ogsuz arasz, faslasz (OTWF II: 488), ogsuz zksz aralksz, srekli, ogsuz teginsiz uygunsuz, og tegin uygun zaman, frsat (OTWF II: 350), kr. TT (a.) ouz yap- aralk etmek, oh (I) yn, sra (DerS IX: 3272) <*o ~ ok, Trkm. ugurla- anlamak, uyumak, ugurda yel uygun rzgr (Trkm- TrkS: 644), kr. Harz. ynl uygun, yn 1. taraf, cihet, yn, yan; 2. uygun (luk), yneuygun biimde (ME: 211), ETTyncihet, suret, usul, ekil, tarz, ynl yerinde, uygun, mnasip (SN: 653), ynsz1. sebepsiz, bir sebep olmakszn, beyhude; 2. uygunsuz, tertipsiz; kt yaradll, hayasz (TarS VI: 4691), Kzk. jn 1. yn, istikamet: jn silte- yol gstermek; 2. vaziyet, hl, durum; 3. doru, hakl, yerinde, jnsiz yersiz, uygunsuz (Kzk- TrkS: 183). Tegin verisinin anlamlandrlmasnda kk fiilin u anlam gz nnde tutulmaldr: uygun dmek, yakmak; bk. ET teg- demek, ulamak, vasl olmak, varmak, erimek, tegimlig uygun, yarar, deer, lyk (AY III: 113), tgim sra, mddet, tgimsiz liyakatsiz (EUTS: 230), ETT, Osm. deg- 1. intikal etmek, gemek; 2. dokunmak, isabet etmek; 3. yakmak, dmek, uygun dmek (TarS II: 1048; SN: 598). Ug ~ og kk sz, ada Trk dili alannda u anlam ve ekillerle kaytldr: Tuv. ug yn, istikamet, cihet, ugla- ynelmek, yolunu tutmak (TuvTS: 111), ags ugda bir defada, bir seferde (Tuv- RusS: 432), kr. ETT bir uurdan birden, hep birden, def aten (KurT: 90), Uak az bir uurda bir kerede (KBS: 962), ETT bir uurda birden, aniden, bir anda, bir uurdan hep birlikte, hep birden (YZ: 386), TT (a.) ourttan bir kezde, birden (DerS IX: 3271) < *our+t+tan (/t/ treme ses), our uur (DerS IX: 3271), orak (I) istasyon, durak, ok uranlan yer, uzun yollardaki dinlenme yerleri, orak (II) nedeni bilinmeyip cinlerin arptna inanlan hastalk (DerS IX: 3269), Alt. uula- yn gstermek, yneltmek; tutmak, uulan- yneltmek (uula- fiilinin edilgen biimi), Erol GNGRD _______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ Gazi Trkiyat 118 uulandr- yneltmek (Alt- TrkS: 195), Tel. uulan- ynelmek (TelS: 125). Gerek + (x)r ekinin tabann bildirdii kavramla e/yakn anlaml tremeler vermesi gerekse ug, ugur szlerinin anlam ynnden bsbtn uyumalar, tanklanmam olsa bile, ug kk sznn, tremesi ugur gibi yol ana anlaml oluunu gsterir: ug 1. *yol; 2. ara, fasla; 3. uygun zaman, frsat; 4. defa, sefer, kere; kr. ugur 1. yol; 2. zaman; 3 uygun zaman, sra, frsat; 4. defa, sefer, kere. Ug ~ og sznn ET yk frsat, vesile, vasta; denk, karlk (: 202), yk frsat (ETG: 310) ile birlikte kullanl (OTWF II: 489), uur un kken aklamasn kolaylatrr. Nitekim Uygur metinlerinde ugur tremesi de sk sk yk szyle ikileme biiminde kaydedilmitir (AY: 59/6, 447/7; : 119b 13). Ug kelimesiyle tremesi ugur un n seslerinin nasl okunaca hususu tartmaldr. T. Tekin Notes on Old Turkic Word Formation adl tantma yazsnda Erdal n /o/ lu biimde verdii ogsuz teginsiz, og tegin sz beklerinde geen og un /u/ lu okunmasndan yanadr (2004: 432). Ug kk szyle tremesi ugur un ada Trk dili alannda ou kez /u/ lu olarak tanklan, Tekin in dncesini destekler niteliktedir. Bu bakmdan /o/ n sesli verilerin (ogad-, og tegin, ogur vb.) /u/ lu okunuunun daha doru olduunu syleyebiliriz. Grld gibi, yol szlerinden olan uur; yer szlerinin, Trkenin bilinen yazl belgelerinden ok nce, erkenden mecazlaarak yeni anlamlar kazanmalarnn gzel bir rnei olarak, tarih sz varlmzda yol ana anlamndan gelien zaman, vakit, sra, uygun zaman, frsat, doru, uurlu zaman, iyi talih, baht, saadet, kutluluk, yn, dorultu, n, izgi, hat, hiza, akm, cereyan, yntem, usul, tarz, defa, kere, kez, ama, gaye vb. anlam incelikleriyle yer bularak yol < AT yl yol (TDBU: 178) szyle tremelerinin tad anlamlarla btn btn uyuur; bu uygunlama, yol ana anlaml uur un kkeninin ipularn da verir: ET yol yol, yol defa, kere, kez (< yol+3. kii iyelik eki), yollug 1. talihli, ansl; 2. bir unvan niteleyicisi, (KUKY: 538), Krh. yl 1. yol; 2. seyahat, yolculuk, sefer (DLT III: 144), ylak r, kk yol; zerinde izgiler ya da yollar bulunan her ey (DLT III: 17), Kp. yol 1. yol; 2. seyahat, yolculuk; 3. tarz, usul; 4. defa, kere; 5. izgi (KpTS: 327), Harz. yol 1. yol, doru yol, re; det, tre, usul; baht, talih; 2. sebep; 3. defa, Kken Bilimlik zmlemeler- I: ine- (1), ine- (2); esne- (1), esne- (2) _______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ Bahar 2012 / Say 10 119 kere, yollug bahtl, ksmetli (KE II: 743- 744), ETT yol 1. yol; 2. ama, maksat, uur; 3. taraf (YZ: 439), yol 1. dap, erkn, det, usul, kural, yntem; 2. msaade, izin, yol bul- frsat bulmak (TarS VI: 4652), TT yol 1. bir yerden bir yere gitmek amacyla iinden veya zerinden geilen yer, tark, rah; 2. iki yer arasnda dzenlenmi ulam eridi; 3. iinden bir sv akan kanal; 4. yolculuk; 5. gidi hz; 6. kuma veya bir nesne zerindeki uzun izgi; 7. bir amaca ulamak iin bavurulmas gereken are, vasta; 8. tutum, davran biimi; 9. usl, tarz, sistem; 10. bir eye ulamak iin tkip edilen seyir; 11. ama, maksat, uur; 12. sanat ve fikirde bir byn koyduu esaslar ve prensipler btn; 13. hlk. az kez, defa; 14. (tasavvuf ehlince temil yoluyle) tarkat (MBTS III: 3432- 3433), Trkm. yl yl izgili, yl 1. yol; 2. seyahat, yolculuk; 3. tarz, usul, yla defa, kere, kez, TrkS: 705), Azb. yol kez, kere, defa (AzTDK: 307), jolak izgili, yol yol, Kzk. jol 1. yol; 2. uzak sefer, yolculuk; 3. satr, msra; 4. det, gelenek; 5. are, yol, yntem (Kzk- TrkS: 180), jolsz 1. yolsuz; 2. mec. uygunsuz, dzensiz (Kzk- TrkS: 181), Kkalp. jol 1. yol; 2. satr, msra; 3. program; 4. yolculuk, seyahat; 5. sra, uygun zaman; 6. durum, ahval, g, imkn; 7. are, yol, yntem, jola defa, kere, kez, sefer, jolak yol yol, izgili (KkalpTTS II: 209), Krg. col 1. yol; 2. hat, satr; 3. tertip, det; 4. msaade, ruhsat; 5. hediye (KrgS I: 219- 220), colu kez, defa, (KrgS I: 220), coloy det, nizam (KrgS I: 221) < *yol+ay, YUyg. yol yol izgili, yola- yaklamak, uramak (YUygTS: 470), zb. yolk- rastlamak (zb- Trk K: 38), Kr.- Malk. col 1. defa, kere, sefer, kez, 2. baar, ans, talih, colsuz 1. nezaketsiz, kaba, yersiz, yakksz, uygunsuz; 2. yolsuz, yolu olmayan (Kr- MalkTS: 156), Kmk. yol 1. yol; 2. yn, istikamet, cihet; suret, usul, metot; ara, vasta (KmkS: 397), Alt. col 1. yol; 2. satr, izgi; 3. tarz, kural, dzen, (Alt- TrkS: 64). Ana anlam ynnden yer kavram alanna giren ra arasnda, ortasnda (OrhTG: 238), ara ara, orta; arasnda, ortasnda; iinde (AY III: 83) sznn yaad anlam gelimelerinde de benzer zellikler gze arpar: ara 1. mahal, mevki, mekan, yer; 2. iinde, arasnda; 3. orta, meydan; 4. aralk, mesafe; 5. esna, sra, vakit; 6. bazen, vakit vakit, ara sra (TarS I: 180- 183). Erol GNGRD _______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ Gazi Trkiyat 120 esne- (1) Sadece Trkiye Trkesinde tanklanan esne- 1. bir d etkiyle uzamak, genilemek veya ka- vislenmek suretiyle ekil deitirmek; 2. bollap genilemek (MBTS I: 880) fiilinin es- (III) esnek olmak, yaylanmak (DerS V: 1785) kknden gelitii apaktr: es-in+e-. 4 Esne- fiilinden tremi esnek 1. ekme veya zerine uygulanan bir bask sonunda eklini deitiren, bu ekme veya bask kalktnda ise tekrar eski ekline dnebilen, elastiki; 2. kesinlii olmayp kendini d etkilere gre ayarlayabilen (MBTS II: 880) sz, Azerbaycan Trkesinde de vardr: esnek herhangi bir etkiyle kaybettii eklini tekrar kazanabilen, elastiki (AzbTS I: 392). Es- fiil kkyle, Karahanl ve Harezm Trkelerinde karlalabilir: Krh. es- germek: ol yg esdi O, ipi gerdi (DLT I: 165), esin- bir eyi ekmek, germek: at esindi At, kurtulmak iin ipi gerdi (DLT I: 201), esit- gerdirmek: ol urukn esitti O, ipi gerdirdi (DLT I: 221), estr- gerdirmek: uruk estrdi O, ipi gerdirdi a.y., esil- gerilmek: yg esildi p, gerildi (DLT I: 201), Harz. esil- uzatmak, germek, ekip uzatmak (NF III: 137). Tarih Trk dili alannda tanklanamayan esne- (1) fiili, tabii olarak EDPT de yer almaz. Bu fiili Tietze, esne- II bir tazyik altnda azck ekilden kmak (TETTL I: 742) olarak madde ba yapm, kkeni ile ilgili bir aklama getirmemitir. smet Zeki Eyubolu, Trk Dili nin Etimoloji Szl nde esne- (1) fiiline madde ba olarak yer vermedii gibi, tremesi esnek uzayan, genileyen, yaylan sznn kkn esmek uzamak, soluk alp vermek, genilemek eklinde vererek esne- (1), esne- (2) fiillerini e kkl sanmtr (2004: 245). Glensoy un kapsaml almasnda (KBS) bu fiil gzden kam olmaldr. esne- (2) TT esne- uyku, rehavet, yorgunluk gibi sebeplerle az iyice aarak uzun ve derin nefes al- mak (MBTS I: 880) fiiliyle ilgili ilk veri Uygur Trkesinde belirir: esne- esnemek (IrkB: 53). Bu fiilin tarih Trk dili alannda tanklanna ilikin balca veriler unlardr: Krh. esne- 1. esmek: esin esnedi Esin (rzgr) esti; 2. esnemek: er esnedi Adam esnedi
4 kr. Kkalp. kerne- germek (KkalpTTS II: 330) < ker- in+e- < ker- germek. Kken Bilimlik zmlemeler- I: ine- (1), ine- (2); esne- (1), esne- (2) _______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ Bahar 2012 / Say 10 121 (DLT I: 288), esnet- 1. estirmek: Teri esin esnetti Tanr rzgr estirdi; 2. esnetmek: yek an esnetti eytan onu esnetti (DLT I: 266- 267), Harz. esne- 1. esnemek; 2. tan atmak (ME: 121), esne- (yel iin) esmek (KE II: 211), Kp. esne- esnemek (KpTS: 76), isne- esnemek (KpTS: 114), ETT isne- esnemek (TarS III: 2104), a. sne- esnemek (EDPT: 249). ada Trk dili alannda esnemek anlaml verilerin ou, ekilce tarih alandakilerle uygunluk gsterir: Azb. esne- uyku, yorgunluk veya sknt etkisiyle az iyice aarak, derin derin nefes alarak annda brakmak (AzbTS I: 392), Gag. esne- esnemek (GagTS: 92), Krg. este- (II) esnemek (KrgS I: 341) < *esne-, Kzk. esine- esnemek (Kzk- TrkS: 144), Kkalp. esne- ay. (KkalpTTS II: 142), Kr.- Malk. esne- ay. (Kr- MalkTS: 195), Kmk. esne- ay. (KmkTS: 124), Alt. este- ay. (Alt- TrkS: 85), Tel. este- ay. (TelS: 38), Tuv. este- 1. rzgrdan kabarmak 2. uar gibi gitmek (TuvTS: 43), YUyg. esne- ay. (YUygTS: 117), zb. esn- ay. (zb- TrkK: 118). Bir blm ise baka yapdadr: or. eze- (II) esnemek, uykulu durumdayken azn geni ekilde aarak nefes alp vermek (orS: 30), Hks. ize- (I) esnemek (Hks- TrkS: 231), Tuv. eze- ay. (TuvTS: 44). Esne- fiilinin Krh. esne- (yuk. bk.) rneinde olduu gibi gerek esmek gerekse esnemek anlamlaryla kullanl, kkenine k tutar niteliktedir: esin+e- < ET sin yel, rzgar (EUTS: 76) ~ Krh. esin esinti, hafif rzgr (DLT I: 77) ~ Alt. eezin rzgr (Alt- TrkS: 80) ~ Tel. eezin 1. rzgr, yel; 2. esinti (TelS: 35) ~ Tuv. ezin 1. hava dalgas; 2. esinti, esin (TuvTS: 44). Esne- fiilini yapca kr. Krh. yana- imek akmak (DLT I: 236)< yan imek +a-. Clauson, es- hafif hafif, tatl tatl esmek (EDPT: 248) kknden gelimi esin hafif, tatl rzgr, esinti tabanyla balant kurduu esne- hafif hafif, tatl tatl esmek fiilinin az ap nefes almak eklinde deyim aktarmal (metaforik) bir anlam kazandn da szlendirmitir (EDPT: 249). Tietze tarafndan esne- I soluk alma ekli < ET esne- a. m., asl mna hafif esmek <esin hafif rzgr +e- eklinde (TETTL I: 743) verilen bu fiil, Glensoy almasnda es- germek +ne- zmlemesiyle (KBS: 342) yer bulmutur. smet Zeki Eyubolu, szlnde esne- (2) fiilini madde ba olarak alm, doru olarak esin yel ile ilikilendirmitir (2004: 245). Erol GNGRD _______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ Gazi Trkiyat 122 Kagrl nn nesneli/nesnesiz kullanln bildirdii es- esmek: esin esdi: Esinti, rzgr esti fiili (DLT I: 165), savurmak anlamn da tar: Krh. es- savurmak: targ esdi O, buday savurdu (DLT I: 165- 166), esg savurma aygt (DLT I: 129), estr- savurtmak: ol kawk estrdi O, dar kepeini savurttu (DLT I: 221), TT (a.) es- (IV) tahl savurarak temizlemek (DerS V: 1785), ees- taneli eyleri kabuundan ayrmak iin tepside savurmak (DerS V: 1667), Alt. es- serpmek, eskin elek (Alt- TrkS: 85), Tel. eskin kalbur makinesi (TelS: 38); kr. Krh. ews- savurmak, ewsg tahl savurma aygt (DLT I: 13), Osm. evs- hububat yabanc maddelerden temizlemek iin bir kap iinde silkeleyerek savurmak (TarS III: 1575- 1576), Trkm. vs- 1. esmek; 2. renkten renge girmek; 3. atn n ayaklarn attrarak srmek, vsgin esinti, hafif rzgr (Trkm- TrkS: 511), Azb. hvse- 1. savurmak; 2. hafiften esmek, sallanmak (AzTDK: 151), uv. avs- tekne iinde bulgur savurmak (uvS: 8), avs- esmek (Ceylan 1997: 180). Trke szlklerde iki ayr madde ba altnda verilen e sesli ine- (1) bir eyi aza alp diler arasnda ezmek, tmek, ine- (2) 1. ayakla stne basmak; 2. ayak veya tekerlek altna alp ezmek, ezip ldrmek; esne- (1) bir d etkiyle uzamak, genilemek veya kavislenmek suretiyle ekil deitirmek; 2. bollap genilemek, esne- (2) uyku, rehavet, yorgunluk gibi sebeplerle az iyice aarak uzun ve derin bir nefes almak fiillerinin kkenine aklk kazandrmaya altmz bu almann sonucu olarak, sz konusu fiillerin ayr madde ba olarak dzenlenmelerinin gerektii ortadadr. Ayrca ine- (1) bir eyi aza alp diler arasnda ezmek, tmek fiilinin, kkenine uygun olarak (ayna- >eyne- >) iyne- yazlyla verilmesinin daha doru olduunu syleyebiliriz.
Kken Bilimlik zmlemeler- I: ine- (1), ine- (2); esne- (1), esne- (2) _______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ Bahar 2012 / Say 10 123 KISALTMALAR VE KAYNAKLAR a.y.: ayn yer a.: az Alt.: Altay Trkesi a. bk.: aaya baknz AT: Ana Trke ay.: ayn anlamda Azb.: Azerbaycan Trkesi Bak.: Bakurt Trkesi a.: aatay Trkesi uv.: uva Trkesi ET: Eski Trke ETT: Eski Trkiye Trkesi, Eski Anadolu Trkesi Evk.: Evenkice Gag.: Gagauz Trkesi Halh.: Halha Moolcas Harz.: Harezm Trkesi Hks.: Hakas Trkesi Krg.: Krgz Trkesi Tel.: Telet az TT: Trkiye Trkesi Tuv.: Tuva Trkesi Trkm.: Trkmen Trkesi yuk. bk.: yukarya baknz YUyg.: Yeni Uygur Trkesi Tat.: Tatar Trkesi or.: or az zb.: zbek Trkesi Osm.: Osmanl Trkesi Mo.: Moolca Kzn: Kazan Trkesi, Kazan Tatar Trkesi Kzk.: Kazak Trkesi Kry.: Karay Trkesi Krh.: Karahanl Trkesi Kr.- Malk.: Karaay- Malkar Trkesi Kmk.: Kumuk Trkesi Kkalp.: Karakalpak Trkesi Alt- TrkS: Altayca- Trke Szlk (1999), (Hzl.: Emine Grsoy- Naskali ve Muvaffak Duranl), Ankara: Trk Dil Kurumu Yaynlar. AY III: LMEZ, Mehmet (1991), Altun Yaruk III. Kitap (=5. Blm), Ankara: Odak Ofsset. AY: KAYA, Ceval (1994), Uygurca Altun Yaruk, Giri, Metin ve Dizin, Ankara: Trk Dil Kurumu Yaynlar. AzbDL: Azerbaycan Dialektoloji Lgti I (1999), II (2003), (Red.: M. . ireliyev ve M. . slamov), Ankara: Trk Dil Kurumu Yaynlar. AzbTS: ALTAYLI, Seyfettin (1994), Azerbaycan Trkesi Szl I- II, stanbul: Mill Eitim Bakanl Yaynlar. AzTDK: HACALOLU, Recep Albayrak (1998), Azeri Trkesi Dil Klavuzu (Gney Azeri Sahas Derleme Deneme Szl), Ankara: Trk Tarih Kurumu Basmevi. CEYLAN, Emine (1997), uvaa ok Zamanl Ses Bilgisi, Ankara: Trk Dil Kurumu Yaynlar. uv- TrkS: BAYRAM, Blent (2007), uva Trkesi- Trkiye Trkesi Szlk, Konya: Tablet Yaynlar. uvS: PAASONEN, H. (1950), uva Szl, stanbul: Trk Dil Kurumu Erol GNGRD _______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ Gazi Trkiyat 124 Yaynlar. DLT: ATALAY, Besim (1992), Divan Lgat-it- Trk Tercmesi I- III, Ankara: Trk Dil Kurumu Yaynlar. DS: TDK (1963- 1982), Derleme Szl I- XII, Ankara: Trk Dil Kurumu Yaynlar. EDPT: CLAUSON, Sir Gerard (1972), An Etymological Dictionary of Pre- Thirteenth Century Turkish, Oxford: Oxford University Press. ETG: GABAIN, A. von (1988), Eski Trkenin Grameri (ev.: Mehmet Akaln), Ankara: Trk Dil Kurumu Yaynlar. EUTS: CAFEROLU, Ahmet (1968), Eski Uygur Trkesi Szl, stanbul: Trk Dil Kurumu Yaynlar. EYUBOLU, smet Zeki (2004), Trk Dilinin Etimoloji Szl, Ankara: Sosyal Yaynlar. GagTS: Gagauz Trkesinin Szl (1991), (Akt.: Abdlmecit Doru- smail Kaynak), Ankara: Kltr Bakanl Yaynlar. Hks- TrkS: ARIKOLU, Ekrem (2005), rnekli Hakasa- Trke Szlk, Ankara: Aka Yaynlar. IrkB: TEKN, Talat (2004), Irk Bitig (Eski Uygurca Fal Kitab), Ankara: nc Kitap. KAYA GZL, Emel (2012), Eski Anadolu Trkesiyle Yazlm Tp Metinlerindeki ki Terim zerine Tespitler: ignemek ve eynemek, Bilig 60 (K 2012), 155- 168. KB: ARAT, R. Rahmeti (1979), Kutadgu Bilig III: ndeks, (Yyl.: Kemal Eraslan- Osman F. Sertkaya- Nuri Yce), Trk Kltrn Aratrma Enstits Yaynlar. KBS: GLENSOY, Tuncer (2007), Trkiye Trkesindeki Szcklerin Kken Bilgisi Szl, Ankara: Trk Dil Kurumu Yaynlar. KE: ATA, Aysu (1997), Nsr d- dn Bin Burhn d- dn Rabz, Ksas l Enbiy (Peygamber Kssalar) II, Dizin, Ankara: Trk Dil Kurumu Yaynlar. KpTS: TOPARLI, Recep vd. (2003), Kpak Trkesi Szl, Ankara: Trk Dil Kurumu Yaynlar KrgS: YUDAHN, K. K. (1988), Krgz Szl I- II, (ev.: Abdullah Taymas), Ankara: Trk Dil Kurumu Yaynlar. KkalpTTS: Karakalpak Tilini Tsindirme Szligi I- IV (1982- 1992), Nkis: Karakalpakstan Baspas. Kmk- BalkS: NEMETH, Gyula (1990), Kumuk ve Balkar Leheleri Szl, (ev.: Kemal Ayta), Ankara: Kltr Bakanl Yaynlar. KmkTS: PEKACAR, etin (2011), Kumuk Trkesi Szl, Ankara: Trk Dil Kurumu Yaynlar. KUKY: RN USER, Hatice (2010), Kktrk ve tken Uygur Kaanl Yaztlar Sz Varl ncelemesi, Konya: Kmen Yaynlar. Kken Bilimlik zmlemeler- I: ine- (1), ine- (2); esne- (1), esne- (2) _______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ Bahar 2012 / Say 10 125 Kr- MalkTS: TAVKUL, Ufuk (2000), Karaay- Malkar Trkesi Szl, Ankara: Trk Dil Kurumu Yaynlar. KryS: ULHA, Tlay (2006), Karaycann Ksa Szvarl (Karayca- Trke Ksa Szlk), stanbul: Kebike Yaynlar. KTLS: ERCLASUN, Ahmet Bican vd. (1991), Karlatrmal Trk Leheleri Szl I, Ankara: Kltr Bakanl Yaynlar. KurT: TOPALOLU, Ahmet (1978), Muhammed Bin Hamza, XV. Yzyl Balarnda Yaplm Kur an Tercmesi II (Szlk), Ankara: Kltr Bakanl Yaynlar. Kzk- TrkS: KO, Kenan vd. (2003), Kazak Trkesi- Trkiye Trkesi Szl, Ankara: Aka Yaynlar. KzkTS: KEESBAYEV . K. vd. (1984), Kazak Trkesi Szl, (Terc.: Hasan Oraltay- Nuri Yce- Saadet Pnar), stanbul: Trk Dnyas Aratrmalar Vakf Yaynlar. KznTTS: NER, Mustafa (2009), Kazan- Tatar Trkesi Szl, Ankara: Trk Dil Kurumu Yaynlar. LL: EYHLSLM MEHMED ESAD EFEND, Lehcet l- Lgat, (Hzl.: Ahmet Krkkl), Ankara: Trk Dil Kurumu Yaynlar. LO: AHMET VEFK PAA (2000), Lehce- i Osmn, (Hzl.: Recep Toparl), Ankara, Trk Dil Kurumu Yaynlar. MBTS: AYVERD, lhan (2005), Misalli Byk Trke Szlk I- III, stanbul: Kubbealt Neriyat. ME: YCE, Nuri (1988), Ebu l- Ksm Crullh Mamd Bin Omar Bin Muhammed Bin Amed Ez- Zamaar El- Hwrizm, Mukaddimet l- Edeb, Ankara: Trk Dil Kurumu Yaynlar. MersS: TOR, Glseren (2004), Mersin Az Szl, stanbul: Kitap Matbaas. ML: BARUTU ZNDER, F. Sema (1996), Ali r Nevyi, Muhkemet l- Luateyn, ki Dilin Muhakemesi, Ankara: Trk Dil Kurumu Yaynlar. Mo- TrkS: LESSING, Ferdinand D. (2003), Moolca- Trke Szlk. I- II, (ev.: Gnay Karaaa), Ankara: Trk Dil Kurumu Yaynlar NF: ATA, Aysu (1998), Nehc l- Ferdis, Utmalarn Auk Yol, III, Dizin- Szlk, Ankara: Trk Dil Kurumu Yaynlar. OrhTG: TEKN, Talat (2000), Orhon Trkesi Grameri, Ankara: Sanat Kitabevi. OTWF: ERDAL, Marcel (1991), Old Turkic Word Formation I- II, Wiesbaden: Otto Harrasowitz. OYT: TEKN, Talat (1989), XI. Yzyl Trk iiri, Divnu Lugt it- Turk teki Manzum Paralar, Ankara: Trk Dil Kurumu Yaynlar. LMEZ, Zuhal (1996), Ebul Gazi Bahadr Han, ecere- i Terkime (Trkmenlerin Soykt), Ankara: Simurg Yaynlar. Erol GNGRD _______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ Gazi Trkiyat 126 zb- Trk K: YAMAN, Erturul ve Nizamiddin MAHMUD (1998), zbek Trkesi- Trkiye Trkesi ve Trkiye Trkesi- zbek Trkesi Karlklar Klavuzu, Ankara: Trk Dil Kurumu Yaynlar. SN: DLN, Cem (1991), Sheyl Nev- Bahr ((nceleme- Metin- Szlk), Ankara: Trk Dil Kurumu Yaynlar. RN, Hatice (2004), Trkede Yol Kavram ve Yol Szleri: Uur, r, Tkr , V. Uluslararas Trk Dil Kurultay Bildirileri II, Ankara: Trk Dil Kurumu Yaynlar, 2763- 2776. orS: TANNAGAEVA, N. N. Kurpeko ve kr Haluk AKALIN (1995), or Szl, Adana: ukurova niversitesi Basmevi. S: eyh Sleyman Efendi- yi Buhr (H. 1298), Luat- i aatay ve Trk- yi Osman, stanbul: Mihran Matbaas. TarS: TDK (1963- 1972), Tarama Szl I- VIII, Ankara: Trk Dil Kurumu Yaynlar. TDBU= TEKN, Talat (1995), Trk Dillerinde Birincil Uzun nller, Ankara: T. C. Kltr Bakanl- Simurg. TEKN, Talat (2004), Notes on Old Turkic Word Formation, Makaleler II Tarihi Trk Yaz Dilleri, (Yayma hazrlayanlar: Emine Ylmaz- Nurettin Demir), Ankara: nc Kitap, 414- 447. TelS: RYUMNA- SIRKAEVA, L. T. VE N. A. KUGAEVA (2000), Telet Az Szl, (ev.: kr Haluk Akaln ve Categin Turgunbayev), Ankara: Trk Dil Kurumu Yaynlar. TETTL: TIETZE, Andreas (2002), Tarih ve Etimolojik Trkiye Trkesi Lugat I, stanbul- Wien: Simurg Yaynlar. TEZCAN, Semih (1981b), Kutadgu Bilig Dizini zerine, Belleten XLV/2, 178: 23- 78. Tuv- RusS: Tuvinsko- Russkiy Slovar (1968), (Yyl.: E. R. Teniev), Moskva. TuvTS: ARIKOLU, Ekrem ve Klara KUULAR (2003), Tuva Trkesi Szl, Ankara: Trk Dil Kurumu Yaynlar. Trkm- TrkS: Trkmence- Trke Szlk (1995), (Hzl.: Talat Tekin vd.), Ankara: Simurg Yaynlar. TrkS: TDK (2005), Trke Szlk, Ankara: Trk Dil Kurumu Yaynlar. : BARUTU ZNDER, F. Sema (1998), tigsizler, Giri- Metin- Tercme- Notlar- ndeks, Ankara: Trk Dil Kurumu Yaynlar. YUygTS: NECP, Emir Necipovic (1995), Yeni Uygur Trkesi Szl, (ev.: klil Kurban), Ankara: Trk Dil Kurumu Yaynlar. YZ: TA, brahim (2008), Yusuf ve Zeliha, stanbul.