2

3
/
2
0
1
3
Partia pocztwki
C
o nam pozostao
po dwch wiekach
industrializacji? Jak Gr-
ny lsk i Grnolzakw
zmienia ta wielka indu-
strializacja? Jak jej dzie-
dzictwo okrela nasze
poczucie tosamoci? A najpierw, jakie to dziedzic-
two? W jakiej mierze jest obcieniem, a w jakiej
szans do wykorzystania? Zajmujemy si tym razem
dziedzictwem naszej industrializacji. Nie tylko tym
materialnym, take sfer pamici, mitologii, sztuki.
Dopiero zdajemy sobie powoli spraw z pot-
nej skali tego dziedzictwa. Tak naprawd wielka in-
dustria pozostaje nieopisana i nierozpoznana, cho-
cia naleaa niewtpliwie do najwaniejszych
dowiadcze historii Grnego lska (take i ssied-
niego Zagbia Dbrowskiego). Zdarzay si daw-
niej monografe przemysu, zreszt liczne, lecz
przewanie przesycone tak silnie ideologi jedynie
susznej partii, e z trudem przychodzio z nich ko-
rzysta. Zdarzali si kompetentni historycy przemy-
su, by wspomnie Jzefa Piernikarczyka z okresu
midzywojennego czy Jerzego Jarosa z okresu po-
wojennego. Bez Sownika historycznego kopal w-
gla kamiennego Jarosa nie obejdzie si aden po-
szukiwacz przemysowej przeszoci. Jednak dzisiaj,
szczeglnie dziki internetowi, mamy sytuacj zu-
penie inn.
Dzisiaj wszdzie, jak Grny lsk rozlegy, mo-
na zauway prac stowarzysze, lokalnych spo-
ecznoci i samodzielnych detektyww, ktrzy
odnajduj fragmenty tak dugo pomijanej grno-
lskiej przeszoci, czyli gwnie tej przemysowej.
Zapeniaj pracowicie czarn dziur, ktra nadal ist-
nieje, lecz nieustannie si kurczy. W znacznej mie-
rze dziki spoecznoci amatorw i pasjonatw.
Dzisiaj w kadym miecie, w kadej gminie, niemal
w kadej dzielnicy, pojawiaj si mniej lub bardziej
sformalizowane grupy, ktre poszukuj lokalnych
korzeni. Nie tylko poszukuj, ale i dziaaj. Dzisiaj
nie sposb byoby zburzy zabytek tak zupenie po
cichu, jak dziao si dawniej, gdy pod oson nocy li-
kwidowano zamek Wincklerw czy will Grund-
manna w Katowicach. W takim miejscu pojawiyby
si pikiety Ruchu Autonomii lska albo przynaj-
mniej profesor Irma Kozina ze studentami.
Od lat w Szopienicach dziaa stowarzyszenie
prbujce ocali resztki tamtejszego przemysu
cynkowego. Z kolei w Gliwicach lokalne stowarzy-
szenie ratuje cmentarz hutniczy symboliczn ko-
lebk naszej industrialnej historii. Stowarzyszenie
Dwie wiee w witochowicach szuka sposobu
zachowania dwch szybw kopalni. W Bytomiu
walcz o modernistyczn elektrociepowni pro-
jektu Emila i Georga Zillmannw, a w Chorzowie
o dawn rzeni miejsk. Przykady mona mnoy.
O poszukiwaczach zaginionej sztolni w Zabrzu pi-
sze Grayna Kunik w tym numerze.
Nieraz mona odnie wraenie, e to poszuki-
wacze zaginionej przeszoci wyrczaj wadze
pastwowe, samorzdowe, konserwatorskie i sto-
sowne instytucje, ktre dziaaj przewanie z op-
nieniem, dopiero w reakcji na spoeczne inicjatywy
i protesty. Zupenie oddolnie ksztatuje si pot-
niejcy ruch odkrywania i ratowania naszej in-
dustrialnej przeszoci. Czy bez niego daoby si
odzyska dla Bytomia picego lwa Kalidego z war-
szawskiego zoo?
Skd to si bierze? Jasne, e z widocznego za-
niedbania poprzemysowej architektury, ale take
z zaciekawienia histori ojczyst, czyli najbliszej
okolicy. Z pasji, dociekliwoci, z wolnoci i potrzeby
wyraania siebie. Z emocji i racji, ktre sprzeciwiaj
si procesowi niszczenia. Z etyki wsplnego dobra.
W efekcie wszdzie znajduj si najczciej modzi
ludzie, ktrzy podejmuj rozmaite pozytywne dzia-
ania. To dzisiaj na Grnym lsku wany kapita
spoeczny, by posuy si tym socjologicznym po-
jciem.
A zaczyna si przewanie od starej fotografi
bd pocztwki znalezionej w domu, w necie albo
w albumach o miastach grnolskich na dawnej
pocztwce. Od refeksji, e to przecie moje miasto
i moja dzielnica, ktre niegdy nie wyglday najgo-
rzej, a przeciwnie. e nawet przemysowe budynki
wyglday wcale niele. Niektrzy wychodz po-
tem z aparatem, eby zarejestrowa, co pozostao
z dawniejszej wietnoci. Niektrzy nie poprzestaj
na fotografach i pocztwkach
Zaczyna si od nostalgicznej refeksji, ktra
skania do mylenia. Z tego to si najpierw bierze.
Ze studiowania pocztwek rodzi si mylenie
o Grnym lsku, prowadzce do poszukiwania,
a w konsekwencji do dziaania. Dlatego mam wra-
enie, e na najwaniejsz parti na Grnym lsku
wyrasta niesformalizowana partia pocztwki, czyli
poszukiwaczy naszej industrialnej przeszoci.
JAN F. LEWANDOWSKI
3
3
/
2
0
1
3
PIOTR GREINER
A do XIX wieku Grny lsk nie wyrnia si gospodarczo, a nawet by zacofa-
ny wzgldem Dolnego lska czy Moraw. Jego mao urodzajne ziemie nie po-
zwalay na rozwj rolnictwa, ktre byo podstaw wczeniejszej ekonomii.

f
o
t
.

M
a
r
e
k

S
t
a

c
z
y
k
NASZE
INDUSTRIALNE
KORZENIE
4
3
/
2
0
1
3
prawo grnicze dla ksistwa lskiego i hrabstwa
kodzkiego (wydane 5 czerwca 1769 roku). Na jego
podstawie utworzono centralnie kierowany, jak
przystao na monarchi absolutystyczn, aparat
urzdniczy, zorganizowany w ramach Wyszego
Urzdu Grniczego (Oberbergamt) z siedzib we
Wrocawiu oraz w okrgowych urzdach grni-
czych dla Grnego lska w Tarnowskich Grach.
Nowe prawo potwierdzio rozkaz gabinetowy
krla Fryderyka II z 1756 roku o zaliczeniu wgla
kamiennego do regaliw. Zatem wgiel oddzielo-
no od wasnoci gruntowej, co umoliwiao swo-
W
prawdzie bogate zoa mineraw eks-
ploatowano na Grnym lsku i przed re-
wolucj przemysow, by wspomnie o kopalnic-
twie rud elaza (std liczne kunice), rud oowiu
i srebra (wok Bytomia, a potem Tarnowskich Gr),
zota (Zlate Hory/Zuckmantel) czy od XVIII wieku
galmanu, lecz na niewielk skal. Podobne zagbia
grnicze, sigajce redniowiecza i starsze, spotka
mona byo wszdzie w Europie.
Narodziny przemysu
Z
atem co si stao, e na przeomie XVIII i XIX
wieku Grny lsk zaczyna si rewolucyjnie
gospodarczo zmienia, dystansujc cywilizacyjnie
okoliczne regiony i dzielnice, te pooone na wscho-
dzie, na obszarze wanie obumarej I Rzeczypospo-
litej, ale take na zachodzie na Dolnym lsku i na
poudniu na Morawach? A wkrtce ca Europ
rodkowo-Wschodni!
Zoyy si na to najmniej cztery czynniki. W Eu-
ropie Zachodniej, w tym na Wyspach Brytyjskich,
dokonywaa si wanie rewolucja przemysowa,
ktrej symbolem bya maszyna parowa. Byo skd
czerpa wzorce. Paliwem energetycznym wieku pa-
ry sta si wgiel kamienny i skorzystay te regiony,
ktre miay jego due i atwe do eksploatacji zoa.
Tak byo w przypadku Zagbia Ruhry, Lotaryngii,
Walonii. Kto mia pokady wgla, stawa si benef-
cjentem nowych technologii. A jeli posiada dodat-
kowo zoa innych mineraw, stawa si krezusem.
Jednak potrzebne byy jeszcze dwa czynniki: umie-
jtna polityka pastwa oraz waciwi ludzie na wa-
ciwych stanowiskach.
Dopowiedzmy, e Grny lsk posiada obok
z mineraw elaznych i nieelaznych bogate
pokady wgla kamiennego, ktrych odkrywc by
Salomon Isaac z Brabantu, ydowski alchemik (czyli
chemik, ale te geolog) sprowadzony z Niderlan-
dw. Jego poszukiwania przyniosy rezultat w 1790
roku, gdy odkry potne zoa wgla w okolicach
wsi agiewniki i Zabrze. Ju w nastpnym roku roz-
poczto budow nowoczesnych, gbinowych ko-
pal, ktre otrzymay nazwy Knig (Krl) i Kni-
gin Luise (Krlowa Luiza).
Zdobywca lska krl pruski Fryderyk II widzia
potrzeb oywienia gospodarczego nowej prowin-
cji, przedtem beznadziejne zaniedbanej w czasach
panowania austriackiego. Potrzebowa wyrobw
przemysowych, ktre mogyby konkurowa z bry-
tyjskimi, zgodnie z zasad doktryny merkantylizmu.
Dlatego ju w latach szdziesitych i siedem-
dziesitych XVIII wieku pastwo pruskie stworzyo
nowoczesne regulacje prawne uatwiajce rozwj
inicjatywy gospodarczej. Przeomowe byo nowe
f
o
t
.

J
F
L
INDUSTRIALNE DZIEDZICTWO
Potrzebny by jeszcze kto obdarzony
umiejtnociami, wiedz, energi
i co moe najwaniejsze wizj
(pomnik Redena w Chorzowie).
5
3
/
2
0
1
3
bodne jego wydobywanie tak przez pastwo, jak
i zainteresowanych inwestorw, bez liczenia si
z opini waciciela gruntu (zachowujcego jed-
nake uprawnienia fnansowe). To wolno eksplo-
atacji wgla bya gwnym czynnikiem prawno-or-
ganizacyjnym umoliwiajcym szybki, intensywny
rozwj przemysu. Ponadto postawiono na najem-
n prac, co pozwolio na zbudowanie w grnic-
twie i hutnictwie wydajnych relacji kapitalistycz-
nych.
Hrabia Reden
J
ednak nawet najlepsze struktury prawne
i organizacyjne nie wystarczyyby do uru-
chomienia procesu oywienia gospodarczego. Po-
trzebny by jeszcze KTO obdarzony umiejtnocia-
mi, wiedz, energi i co moe najwaniejsze wizj,
ale realnie podbudowan. T osob sta si Friedrich
Wilhelm von Reden, dyrektor Wyszego Urzdu
Grniczego we Wrocawiu.
To Reden opracowa koncepcj rozwoju prze-
mysu na lsku, ktr pniej konsekwentnie reali-
zowa. Zakadaa ona stworzenie nowoczesnej bazy
paliwowej na podstawie wgla kamiennego dla
hutnictwa elaza i metali kolorowych oraz budow
systemu transportowego. Rozwj przemysu opar-
to na imporcie najnowoczeniejszych technologii
(maszyny parowe, wielkie piece opalane koksem)
z warsztatu wiata, jak okrelano Wielk Brytani.
Pozyskiwano je rozmaicie, w tym kradnc technolo-
giczne opisy lub podkupujc brytyjskich inynie-
rw. Czoow postaci w tym gronie by John Bail-
don.
Hrabia Reden, zwolennik interwencjonizmu
pastwowego, zakada, e ciar inwestycyjny po-
niesie budet pastwa pruskiego, a pastwowe za-
kady przemysowe miay sta si wzorem dla inwe-
stycji prywatnych. I tak si stao. Nowa era zacza
si symbolicznie 19 stycznia 1788 roku, kiedy to
przy odwadnianiu kopalni Friedrich koo Tarnow-
skich Gr uruchomiono pierwsz na Grnym lsku
i w tej czci Europy maszyn parow.
Jeszcze dzisiaj moemy podziwia konstrukcje
inynierskie zaprojektowane z inicjatywy Redena:
Sztolni Czarnego Pstrga, Gwn Kluczow Sztol-
ni Dziedziczn i Kana Kodnicki (w czci wcho-
dzcy w skad Kanau Gliwickiego) i drog czc
Krlewsk Hut z kopalni Knigin Luise, czyli za-
niedban obecnie drog z Chorzowa przez Lipiny
i dalej do Zabrza i Gliwic, brukowan Kronprinz-
strasse, ktr otwarto w 1832 roku.
Przeszkod w rozwoju przemysu bya saba
kondycja polityczna mieszczastwa oraz wyalieno-
wanie gospodarcze gwnej grupy spoecznej, czyli
INDUSTRIALNE DZIEDZICTWO
Majtek zarobiony na cynku
Karol Godula przekaza
psierocie Joannie Gryzik
(oboje na witrau).
6
3
/
2
0
1
3
paszczynianych chopw. Przeszkody te usuny
reformy Steina-Hardendberga z okresu wojen na-
poleoskich, w tym ordynacja miejska z 1808 roku.
Z kolei reformy chopskie z 1807 i 1811 roku przez
nadanie chopom wolnoci osobistej i ziemi stwo-
rzyy nowy rynek zbytu dla produktw przemyso-
wych, a take uwolniy zbdn na wsi warstw,
ktra zasilia fabryki i kopalnie. Pena liberalizacja
stosunkw gospodarczych nastpia po Wionie
Ludw, w drugiej poowie XIX stulecia.
Cynk przed wglem
Z
pocztku najwaniejszymi, obok pastwa
pruskiego, inwestorami byli wielcy waci-
ciele ziemscy. Dlatego mwi si o modelu wschod-
nioeuropejskim gospodarki, przeciwstawiajc go
zachodnioeuropejskiemu, gdzie dominoway inwe-
stycje kapitau kupieckiego, oparte zwaszcza na
dochodach z handlu zamorskiego i kolonialnego.
Na Grnym lsku inwestowali Ballestremowie
z Pawniowic, panowie na Pszczynie (Anhaltowie,
a potem Hochbergowie), Hohenlohe-Oehringen ze
Sawicic i Donnersmarckowie. Potem do grona
przedsibiorcw doczaj przedstawiciele tzw.
klas niszych. Klasycznym przykadem jest tu karie-
ra Karola Goduli, ktry z niczego zbudowa najwik-
szy koncern grniczo-hutniczy. A byli jeszcze John
Baildon, Franz Winckler i inni. Po edykcie emancy-
pacyjnym z 1812 roku wczyli si ydzi grnol-
scy: rodziny Caro, Huldschinsky, Loewe i przede
wszystkim Friedlnderowie.
Jednak to nie wydobycie wgla kamiennego
czy wytop elaza przynosiy najwiksze dochody
w dziewitnastowiecznym przemyle grnolskim.
Wczeniej byo grnictwo galmanu i hutnictwo cyn-
kowe. Na cynku wyrosy ogromne fortuny nie tylko
w skali regionalnej, ale wrcz europejskiej. W ran-
kingu dziesiciu najbogatszych obywateli Niemiec
u schyku XIX wieku znajdowao si a piciu Grno-
lzakw, w tym miejsce nr 2 zajmowa Johann
Heinrich XI von Hochberg, ksi pszczyski.
Byo to moliwe dziki wynalazkowi skromne-
go inyniera Johanna Christiana Ruhberga, sprowa-
dzonego z Harzu przez pana na Pszczynie, Friedri-
cha Erdmanna von Anhalt-Cthen. To wanie
Ruhberg opracowa wydajn metod wytopu cyn-
ku z rud galmanowych (tzw. mufow, ktr nazy-
wano take metod grnolsk). Zrewolucjonizo-
waa ona hutnictwo galmanowe, a z Grnego lska
uczynia najwikszego w XIX wieku producenta
cynku na wiecie. Sam Ruhberg nie mia ze swego
odkrycia adnych korzyci, zmar w biedzie i zapom-
nieniu.
INDUSTRIALNE DZIEDZICTWO
Huta Krlewska (Knigshtte) jeszcze w penym ruchu
(na zdjciu z lat czterdziestych XX wieku).
7
3
/
2
0
1
3
Jego wynalazek potraf genialnie wykorzysta
Karol Godula, ktry ogromny majtek, obliczany na
2 miliony talarw, przekaza testamentem psiero-
cie Joannie Gryzik. To ona, ju jako hrabina Johanna
Schafgotsch von Schomberg-Godulla (wydana za
m za hrabiego Hansa Ulrika von Schafgotscha),
pomnoya majtek Goduli, kierujc jednym z naj-
wikszych koncernw przemysowych w Europie.
Koleje i miasta
P
ierwsza poowa XIX wieku przyniosa jesz-
cze jedn nowink techniczn koleje ela-
zne, ktre zrewolucjonizoway komunikacj i po-
nadto byy odbiorc produktw przemysowych
(elazo, wgiel). Pierwsz lini kolejow Kolej Gr-
nolsk wybudowaa spka akcyjna Grnol-
skie Towarzystwo Kolejowe. Pierwszy odcinek
Wrocaw Oawa oddano do uytku w 1842 roku,
a potem doprowadzono j przez Opole, Gliwice
i Katowice do nadgranicznych Mysowic w 1846 ro-
ku. Rok pniej poczono j z Kolej Warszawsko-
-Wiedesk.
Rola linii kolejowych w rozwoju gospodarczym
Grnego lska bya decydujca, jak wiadczy
o tym rosnca pozycja Katowic i malejca rola Byto-
mia, ktry kolej wtedy omina z woli mieszkacw
i wadz tej historycznej stolicy Grnolskiego
Okrgu Przemysowego. W 1913 roku gsto sieci
kolejowych w regionie osigna imponujcy
w skali europejskiej wskanik 15 km na 100 km
2

(dla porwnania w Galicji wskanik ten wynosi
6 km, a w Krlestwie Polskim 5 km na 100 km
2
).
Jednym ze skutkw postpujcej industrializa-
cji Grnego lska w XIX wieku by proces jego
urbanizacji. Nowe osiedla byy wchaniane przez
miasta o rodowodzie redniowiecznym (Bytom
i Gliwice). Jednoczenie powstaway zupenie no-
we miasta industrialne: Krlewska Huta i Katowice.
Przypadek Katowic jest tu szczeglny, jako e po-
wstay jako miasto z woli jednego czowieka i jego
najbliszego otoczenia. W 1839 roku Franz Winckler
przenis z zamku w Miechowicach do wsi Katowice
zarzd swoich dbr. Na jego czele postawi przyja-
ciela z lat szkolnych Wilhelma Grundmanna. Dziki
jego zabiegom wytyczono tdy lini kolejow, po-
tem postawiono dworzec kolejowy, a wreszcie
sprowadzono dyrekcj Kolei Grnolskiej.
Zesp osad i miast, hut i kopal rozcigajcych
si w trjkcie Katowice Gliwice Bytom zaczto
f
o
t
.

B
o
g
d
a
n

K
u

a
k
o
w
s
k
i
Dzisiaj stawiamy nowe pytania, a fragmenty dawnego przemysu
mona napotka w najrozmaitszych miejscach.
INDUSTRIALNE DZIEDZICTWO
8
3
/
2
0
1
3
od lat szedziesitych XIX wieku nazywa Grno-
lskim Okrgiem Przemysowym.
Zmiany cywilizacyjne
Z
naczce zmiany cywilizacyjne day si od-
czu dopiero w drugiej poowie stulecia,
a zwaszcza w jego kocwce. Byy one skutkiem
gwatownego uprzemysowienia, ekonomizacji rol-
nictwa oraz postpu technicznego. Ponadto Grny
lsk sta si benefcjentem francuskiej kontrybucji
z 1871 roku, wpompowanej w infrastruktur bi-
smarckowskiego ustawodawstwa socjalnego (ju
w latach osiemdziesitych XIX wieku zbudowano
zrby pastwa opiekuczego). Znaczenie miaa
take likwidacja analfabetyzmu poprzez wprowa-
dzenie powszechnego szkolnictwa ludowego. Swo-
j rol odegray wreszcie wzorce kulturowe pruskie-
go ordnungu, majce korzenie w protestanckim
etosie, w tym wartoci, ktre wynikay z pracy,
oszczdnoci i gospodarnoci oraz poszanowania
prawa.
Zanikaa powoli, rwnie na wsi, zabudowa
drewniana na rzecz domw murowanych, krytych
charakterystyczn dla pejzau grnolskiego czer-
won dachwk. Na przeomie XIX i XX wieku mia-
sta wyposaono w biec wod, kanalizacj,
owietlenie, pocztkowo gazowe, pniej elek-
tryczne. W nastpstwie rozbudowy ochrony zdro-
wia doszo do znaczcej poprawy stanu zdrowotne-
go ludnoci, na co wpyno rwnie urozmaicenie
wyywienia i wzrost jego kalorycznoci (spoycie
misa na przeomie XIX i XX wieku wzroso a trzy-
krotnie). Rozwj kolejnictwa pokry region gst
sieci pocze i wpyn silnie na ruchliwo spo-
eczn.
Tak ksztatowa si nowy typ zasobnego mate-
rialnie i niele wyksztaconego Grnolzaka, jak
na wczesne standardy rodkowoeuropejskie, co
przekadao si na jego aktywno spoeczn i po-
lityczn.
Dalszy rozwj przemysowy, gospodarczy,
urbanistyczny i spoeczny Grnego lska by pro-
st konsekwencj planw i dziaa podjtych na
przeomie XVIII i XIX wieku. A swj kres taki model
rozwoju, na podstawie przemysu grniczo-hutni-
czego, osign pod koniec XX wieku. Moe zbyt
pno, czego konsekwencje mieszkacy tej ziemi
bd odczuwali jeszcze przez wiele dziesicioleci.
Nowe pytania
N
asi przodkowie byli dumni, e s robotni-
kami, wykonujcymi sumiennie swj fach.
Ich wiat krci si midzy kopalni bd hut, gdzie
pracowao si po 12 godzin dziennie, oraz familo-
kiem. W niedziel mona byo pj obowizkowo
do kocioa katolickiego (nieliczni do ewangelickie-
go), potem do szynku, eby nie tylko popi, ale te
pogoda. Byy te festy, rodzinne (urodziny, luby,
chrzty, itp.) lub gminne. Przetworzony obraz tych
czasw moemy zobaczy w flmach Kazimierza
Kutza.
Nieliczni tylko potrafli si zdoby na ksztace-
nie ponadzawodowe. Upragnion karier by, poza
tradycyjnym na Grnym lsku farorzem, tzw. tech-
nik wypeniajcy funkcje dozorcze w przemyle.
Przed 1914 rokiem to wyjtki, ale rwnie przed
1945 rokiem. Model Grnolzaka robotnika utrwa-
lono w okresie midzywojennym, mimo usiowa
zmiany z obu stron kordonu granicznego. Na pol-
skim lsku byy lskie Techniczne Zakady Nauko-
we w Katowicach, a na niemieckim Maschinenbau-
und Httenschule w Gliwicach. Praktyka III Rzeszy
Niemieckiej, mimo wzniosych idei, nic w tym za-
kresie nie zmienia, tym bardziej w okresie gospo-
darki wojennej II wojny wiatowej.
Zabrzmi to obrazoburczo, ale tak naprawd do-
piero polska wadza ludowa po 1945 roku, ktra
kopiowaa totalitarne techniki gospodarczo-spo-
eczne reymw sowieckiego i zwaszcza obfcie hi-
tlerowskiego, otworzya realnie dzieciom robotni-
czych rodzin grnolskich drog awansu. Powstaa
Politechnika lska w Gliwicach. Inynierowie to by-
li jednak tylko inynierowie, mentalnie posuszni,
tak jak ojcowie robotnicy, robotniczemu etosowi
i wadzy. Zbuntowali si dopiero synowie pierw-
szych powojennych absolwentw politechnicz-
nych.
Postanowili dowiedzie si na studiach ju
czciej humanistycznych: skd, dlaczego i dokd
idziemy Studiowali na Uniwersytecie lskim.
Dopiero to pokolenie, doceniajce etos pracy
dziadkw i ojcw, zaczo stawia od lat osiem-
dziesitych XX wieku pytania: dokd zmierza pod-
trzymywany komunistyczn doktryn gospodar-
cz upadajcy industrialny Grny lsk?
Zaczli stawia zasadnicze pytania czsto
w konfikcie z dziadkami i ojcami, ktrzy widzieli tyl-
ko przemysowy Grny lsk oraz swj robotniczy
i inynierski etos. A oni zaczli myle o nowocze-
snym regionie, jakim by Grny lsk w industrial-
nym czasie dziewitnastowiecznym. Ale w Europie,
czyli w wiecie postindustrialnym. Z zachowaniem
dziedzictwa okresu chway.
Piotr Greiner doktor, historyk, dyrektor Archiwum
Pastwowego w Katowicach, wykadowca Uniwersyte-
tu lskiego, zajmuje si histori gospodarki i kartogra-
fi lskiej, wspautor Historii Grnego lska
Rozszarpany
krajobraz
INDUSTRIALNE DZIEDZICTWO
63
3
/
2
0
1
3
Trzydziestu typuje jedenastk
Miejsce Lp. Nazwa Miasto Gosy
1. 1. Elektrociepownia Szombierki Bytom 12
2. 2. Gwna Kluczowa Sztolnia Dziedziczna Zabrze i inne 7
3. 3. Osiedle Nikiszowiec Katowice 6
4.
4. Kopalnia Guido Zabrze
4
5. Osiedle Borsigwerk Zabrze
5.
6. Walcownia cynku w Szopienicach Katowice
3
7. Radiostacja Gliwice
8. Rzenia miejska Chorzw
9. Zabytkowa Kopalnia Srebra Tarnowskie Gry
10. Krlewska Odlewnia eliwa Gliwice
11. Szyb Prezydent Chorzw
ADAM HAJDUGA
Bya majestatycznym symbolem epoki wgla i stali. Paacem maszyn paro-
wych, piecw i kotw. Znajdowaa si w gronie najwikszych i najnowocze-
niejszych elektrowni w Europie. Dzi industrialna katedra zachwyca, lecz jej
przyszo wydaje si zagroona.
f
o
t
.

M
a
r
e
k

S
t
a

c
z
y
k
Za pi
dwunasta
dla
EC Szombierki
64
3
/
2
0
1
3
POPRZEMYSOWE YCIE
B
udow elektrowni Oberschlesien w Byto-
miu rozpoczto nim ucichy dziaa na fron-
tach I wojny wiatowej. Inwestorem i pierwszym
wacicielem bya niemiecka spka Schafgotsch
Bergwerksgesellschaft GmbH, naleca do grno-
lskiej linii rodu Schafgotschw.
Projekt monumentalnego gmachu w stylu mo-
dernistycznym przygotowali kuzyni Emil i Georg
Zillmannowie, architekci o nieprzecitnych talen-
tach, autorzy m.in. projektw Giszowca i Nikiszow-
ca w Katowicach czy budynkw cechowni i maszy-
nowni kopalni Gliwice.
Jak gosi legenda, pniejsza elektrownia miaa
by pierwotnie fabryk materiaw wybuchowych.
Jednak ostatecznie jej zaoenia przeprojektowano
tak, aby penia funkcj elektrowni. Jej budow za-
koczono w ekspresowym tempie, gdy od zaprojek-
towania do rozpoczcia produkcji miny zaledwie
4 lata. Zostaa uruchomiona 29 listopada 1920 roku.
Elektrownia wczoraj
N
a terenie zakadu, ktry szybko sta si
symbolem Bytomia, znalazy si: picio-
kondygnacyjny budynek administracyjny, hala ma-
szynowni z modrzewiowym sklepieniem i wiea ze-
garowa. A na wiey czterostronny zegar marki
Siemens und Halske zamontowano w 1925 roku,
sprzony z 54 innymi czasomierzami w zakadzie.
Dzisiaj jest drugim co do wielkoci czterostronnym
zegarem w Polsce. Wikszy znajduje si tylko na
warszawskim Paacu Kultury i Nauki. Nad gwnym
budynkiem gruj zbudowane z czerwonej cegy
i najwysze w Europie trzy kominy, ktre maj po
120 metrw wysokoci
Maksymaln moc 100 MW elektrownia osig-
na w latach 19391944, gdy produkowaa energi
na potrzeby gospodarki wojennej i zatrudniaa po-
nad 900 osb. Bya wtedy jedn z najwikszych
elektrowni na kontynencie. W 1945 roku, tu po
wkroczeniu Armii Czerwonej do Bytomia, to wa-
nie w niej wznowiono dziaalno produkcyjn
w pierwszej kolejnoci. Mimo to nie ustrzega si
zniszcze i grabiey wojennej. Do Zwizku Radziec-
kiego wywieziono cz wyposaenia, wskutek
czego jej moc zmniejszya si do 70 MW (w kolej-
nych latach zwikszano j a do 108 MW).
Natomiast w latach siedemdziesitych XX wie-
ku, z powodu zwikszajcego si zapotrzebowania
na ciepo w Bytomiu, przekwalifkowano j z elek-
trowni kondensacyjnej na elektrociepowni. Dzi
EC Szombierki stanowi jedynie rezerwowo-szczyto-
we rdo systemu ciepowniczego Bytomia.
Do 2011 roku na terenie zakadu prowadzono
take intensywn dziaalno kulturalno-rozrywko- f
o
t
.

D
a
r
i
u
s
z

W
a
l
e
r
j
a

s
k
i
65
3
/
2
0
1
3
POPRZEMYSOWE YCIE
w. W najwikszej hali maszynowni elektrociepow-
ni (prawie 2800 metrw kwadratowych) odbyway
si spektakle operowe, wydarzenia taneczne, festi-
wale muzyczne. Do tego widowiska sportowe (gala
boksu, mistrzostwa Polski w ucznictwie). Jednak
z powodu pogarszajcego si jej stanu techniczne-
go dziaalno t zawieszono.
Elektrociepownia dzi
D
zisiaj jej powierzchnia uytkowa wynosi
ponad 36 tysicy metrw kwadratowych,
a kubatura 322 tysice metrw szeciennych. Poo-
ona jest na dziace o powierzchni 17,2 ha pomi-
dzy Szombierkami, Karbiem i Bobrkiem, dzielnica-
mi Bytomia, w ktrych negatywne konsekwencje
przeksztace gospodarczo-spoecznych ostatnich
lat skupiy si jak w soczewce. Dzi wacicielem EC
Szombierki jest spka Fortum Power and Heat Pol-
ska, bdca czci fskiego koncernu Fortum. Do-
celowo elektrociepownia ma by sprzedana.
Dla Bytomia, ktry boryka si z wieloma po-
wanymi problemami, tak charakterystycznymi dla
miast poprzemysowych, przejcie takiego obiektu
byoby wielkim wyzwaniem. Wydaje si zatem, e
samorzd lokalny sam sobie nie poradzi, a wyjtko-
wa szansa na rewitalizacyjny projekt przeksztaca-
jcy cz poprzemysowego Bytomia, jak i wy-
obraenia o caym Grnym lsku, moe zosta
bezpowrotnie utracona.
Dodajmy, co istotne, e w dniu 1 lutego 2013 ro-
ku elektrociepowni wpisano do rejestru zabyt-
kw.
Ju od kilku lat trwaj poszukiwania nowych
funkcji dla tej pery architektury przemysowej
Bytomia i Grnego lska. Niemniej dalszy jej los
nadal stoi pod duym znakiem zapytania. Plany
zwizane z przeksztaceniem elektrociepowni
w centrum kultury i rekreacji, obejmujcym pasae
handlowe, galerie sztuki, hotel, palmiarni, hale
sportowe, baseny, a take ulokowania w niej l-
skiego Centrum Nauki spezy na niczym. A czas
ucieka. Mimo formalnej ochrony zabytku coraz cz-
ciej dochodzi do jego niszczenia i aktw wandali-
zmu.
Nie ganie jednak zainteresowanie elektrocie-
powni ze strony spoeczestwa i ekspertw. Fani
tej industrialnej katedry buduj sieciow spoecz-
no na stronie ecszombierki1920.pl. Na ostatniej
konferencji TEDx RawaRiver w Katowicach po raz
kolejny zwracali uwag na jej losy w przyszoci.
Z kolei podczas niedawnego, marcowego po-
siedzenia zarzdu Europejskiego Szlaku Dziedzic-
twa Przemysowego (ERIH European Route of In-
dustrial Heritage) eksperci tej midzynarodowej
sieci czcej najwaniejsze zabytki poprzemyso-
we w Europie (850 obiektw w 32 krajach) nie mieli
wtpliwoci: elektrociepownia Szombierki to jeden
z najwaniejszych tego typu obiektw na wiecie.
Zatem elektrociepownia Szombierki moe sta
si symbolem. I to zarwno przemysowej przeszo-
ci miasta, jak i jego przyszoci. Moe wygenerowa
istotny impuls aktywizujcy spoeczno lokaln,
a skutkujcy pozytywn transformacj i odrodze-
niem zdegradowanych dzielnic. Jej skal oddziay-
wania najlepiej wida podczas INDUSTRIADY wi-
ta Szlaku Zabytkw Techniki. Zainteresowanie ni
przekracza corocznie ustalone przez waciciela li-
mity iloci osb zwiedzajcych i to wielokrotnie.
Czy wemiemy przykad ze sprawdzonych
w Europie rozwiza? Czy zadbamy o EC Szombier-
ki tak, jak Brytyjczycy zadbali o londysk elek-
trowni Battersea? A moe, wzorem francuskim, By-
tom, niczym pogrnicze Lens w Nord Pas de Calais,
doczeka si znakomitej instytucji kultury? I tak jak
w Lens zaoono oddzia paryskiego Luwru, tak mo-
e w EC Szombierki swoj siedzib zlokalizuje np.
Muzeum Techniki z Warszawy, znajdujce si obec-
nie w Paacu Kultury i Nauki (jak wida, nie tylko tar-
cze zegarowe cz te obiekty).
A moe, wzorem rozwiza zastosowanych
w Zagbiu Ruhry, EC Szombierki stanie si nawet
symbolem przemian w regionie, jak kompleks Zoll-
verein w Essen, ktry rocznie odwiedza ponad
milion osb?
A co jutro?
J
u wiele razy ceglan architektur Szombie-
rek porwnywano do zamku w Malborku.
Podobno do budowy obu obiektw uyto tyle sa-
mo cegie. I tak jak nikt nigdy nie zadawa pytania,
czy warto zachowa t redniowieczn twierdz,
tak nie wolno stawia pytania, czy zachowa EC
Szombierki. Pozostaje tylko pytanie: Jak to zrobi?
EC SZOMBIERKI MUSI BY ZACHOWANA, NIE WOL-
NO JEJ ZNISZCZY.
Przyszo elektrociepowni nie moe by obo-
jtna nikomu. Tym bardziej osobom w jakikolwiek
sposb zwizanym z regionem. Postulat wydaje si
prosty: niech EC Szombierki znw produkuje ener-
gi, tym razem pync z przemysw wiedzy i kul-
tury.
Czy pozwolimy, aby kolejny symbol przemyso-
wej wietnoci Grnego lska zrwnano z ziemi?
Adam Hajduga doktor, kierownik referatu promocji
dziedzictwa industrialnego w Urzdzie Marszakow-
skim Wojewdztwa lskiego, koordynator Szlaku Za-
bytkw Techniki oraz Industriady