63

3
/
2
0
1
3
Trzydziestu typuje jedenastk
Miejsce Lp. Nazwa Miasto Gosy
1. 1. Elektrociepownia Szombierki Bytom 12
2. 2. Gwna Kluczowa Sztolnia Dziedziczna Zabrze i inne 7
3. 3. Osiedle Nikiszowiec Katowice 6
4.
4. Kopalnia Guido Zabrze
4
5. Osiedle Borsigwerk Zabrze
5.
6. Walcownia cynku w Szopienicach Katowice
3
7. Radiostacja Gliwice
8. Rzenia miejska Chorzw
9. Zabytkowa Kopalnia Srebra Tarnowskie Gry
10. Krlewska Odlewnia eliwa Gliwice
11. Szyb Prezydent Chorzw
ADAM HAJDUGA
Bya majestatycznym symbolem epoki wgla i stali. Paacem maszyn paro-
wych, piecw i kotw. Znajdowaa si w gronie najwikszych i najnowocze-
niejszych elektrowni w Europie. Dzi industrialna katedra zachwyca, lecz jej
przyszo wydaje si zagroona.
f
o
t
.

M
a
r
e
k

S
t
a

c
z
y
k
Za pi
dwunasta
dla
EC Szombierki
64
3
/
2
0
1
3
POPRZEMYSOWE YCIE
B
udow elektrowni Oberschlesien w Byto-
miu rozpoczto nim ucichy dziaa na fron-
tach I wojny wiatowej. Inwestorem i pierwszym
wacicielem bya niemiecka spka Schafgotsch
Bergwerksgesellschaft GmbH, naleca do grno-
lskiej linii rodu Schafgotschw.
Projekt monumentalnego gmachu w stylu mo-
dernistycznym przygotowali kuzyni Emil i Georg
Zillmannowie, architekci o nieprzecitnych talen-
tach, autorzy m.in. projektw Giszowca i Nikiszow-
ca w Katowicach czy budynkw cechowni i maszy-
nowni kopalni Gliwice.
Jak gosi legenda, pniejsza elektrownia miaa
by pierwotnie fabryk materiaw wybuchowych.
Jednak ostatecznie jej zaoenia przeprojektowano
tak, aby penia funkcj elektrowni. Jej budow za-
koczono w ekspresowym tempie, gdy od zaprojek-
towania do rozpoczcia produkcji miny zaledwie
4 lata. Zostaa uruchomiona 29 listopada 1920 roku.
Elektrownia wczoraj
N
a terenie zakadu, ktry szybko sta si
symbolem Bytomia, znalazy si: picio-
kondygnacyjny budynek administracyjny, hala ma-
szynowni z modrzewiowym sklepieniem i wiea ze-
garowa. A na wiey czterostronny zegar marki
Siemens und Halske zamontowano w 1925 roku,
sprzony z 54 innymi czasomierzami w zakadzie.
Dzisiaj jest drugim co do wielkoci czterostronnym
zegarem w Polsce. Wikszy znajduje si tylko na
warszawskim Paacu Kultury i Nauki. Nad gwnym
budynkiem gruj zbudowane z czerwonej cegy
i najwysze w Europie trzy kominy, ktre maj po
120 metrw wysokoci
Maksymaln moc 100 MW elektrownia osig-
na w latach 19391944, gdy produkowaa energi
na potrzeby gospodarki wojennej i zatrudniaa po-
nad 900 osb. Bya wtedy jedn z najwikszych
elektrowni na kontynencie. W 1945 roku, tu po
wkroczeniu Armii Czerwonej do Bytomia, to wa-
nie w niej wznowiono dziaalno produkcyjn
w pierwszej kolejnoci. Mimo to nie ustrzega si
zniszcze i grabiey wojennej. Do Zwizku Radziec-
kiego wywieziono cz wyposaenia, wskutek
czego jej moc zmniejszya si do 70 MW (w kolej-
nych latach zwikszano j a do 108 MW).
Natomiast w latach siedemdziesitych XX wie-
ku, z powodu zwikszajcego si zapotrzebowania
na ciepo w Bytomiu, przekwalifkowano j z elek-
trowni kondensacyjnej na elektrociepowni. Dzi
EC Szombierki stanowi jedynie rezerwowo-szczyto-
we rdo systemu ciepowniczego Bytomia.
Do 2011 roku na terenie zakadu prowadzono
take intensywn dziaalno kulturalno-rozrywko- f
o
t
.

D
a
r
i
u
s
z

W
a
l
e
r
j
a

s
k
i
65
3
/
2
0
1
3
POPRZEMYSOWE YCIE
w. W najwikszej hali maszynowni elektrociepow-
ni (prawie 2800 metrw kwadratowych) odbyway
si spektakle operowe, wydarzenia taneczne, festi-
wale muzyczne. Do tego widowiska sportowe (gala
boksu, mistrzostwa Polski w ucznictwie). Jednak
z powodu pogarszajcego si jej stanu techniczne-
go dziaalno t zawieszono.
Elektrociepownia dzi
D
zisiaj jej powierzchnia uytkowa wynosi
ponad 36 tysicy metrw kwadratowych,
a kubatura 322 tysice metrw szeciennych. Poo-
ona jest na dziace o powierzchni 17,2 ha pomi-
dzy Szombierkami, Karbiem i Bobrkiem, dzielnica-
mi Bytomia, w ktrych negatywne konsekwencje
przeksztace gospodarczo-spoecznych ostatnich
lat skupiy si jak w soczewce. Dzi wacicielem EC
Szombierki jest spka Fortum Power and Heat Pol-
ska, bdca czci fskiego koncernu Fortum. Do-
celowo elektrociepownia ma by sprzedana.
Dla Bytomia, ktry boryka si z wieloma po-
wanymi problemami, tak charakterystycznymi dla
miast poprzemysowych, przejcie takiego obiektu
byoby wielkim wyzwaniem. Wydaje si zatem, e
samorzd lokalny sam sobie nie poradzi, a wyjtko-
wa szansa na rewitalizacyjny projekt przeksztaca-
jcy cz poprzemysowego Bytomia, jak i wy-
obraenia o caym Grnym lsku, moe zosta
bezpowrotnie utracona.
Dodajmy, co istotne, e w dniu 1 lutego 2013 ro-
ku elektrociepowni wpisano do rejestru zabyt-
kw.
Ju od kilku lat trwaj poszukiwania nowych
funkcji dla tej pery architektury przemysowej
Bytomia i Grnego lska. Niemniej dalszy jej los
nadal stoi pod duym znakiem zapytania. Plany
zwizane z przeksztaceniem elektrociepowni
w centrum kultury i rekreacji, obejmujcym pasae
handlowe, galerie sztuki, hotel, palmiarni, hale
sportowe, baseny, a take ulokowania w niej l-
skiego Centrum Nauki spezy na niczym. A czas
ucieka. Mimo formalnej ochrony zabytku coraz cz-
ciej dochodzi do jego niszczenia i aktw wandali-
zmu.
Nie ganie jednak zainteresowanie elektrocie-
powni ze strony spoeczestwa i ekspertw. Fani
tej industrialnej katedry buduj sieciow spoecz-
no na stronie ecszombierki1920.pl. Na ostatniej
konferencji TEDx RawaRiver w Katowicach po raz
kolejny zwracali uwag na jej losy w przyszoci.
Z kolei podczas niedawnego, marcowego po-
siedzenia zarzdu Europejskiego Szlaku Dziedzic-
twa Przemysowego (ERIH European Route of In-
dustrial Heritage) eksperci tej midzynarodowej
sieci czcej najwaniejsze zabytki poprzemyso-
we w Europie (850 obiektw w 32 krajach) nie mieli
wtpliwoci: elektrociepownia Szombierki to jeden
z najwaniejszych tego typu obiektw na wiecie.
Zatem elektrociepownia Szombierki moe sta
si symbolem. I to zarwno przemysowej przeszo-
ci miasta, jak i jego przyszoci. Moe wygenerowa
istotny impuls aktywizujcy spoeczno lokaln,
a skutkujcy pozytywn transformacj i odrodze-
niem zdegradowanych dzielnic. Jej skal oddziay-
wania najlepiej wida podczas INDUSTRIADY wi-
ta Szlaku Zabytkw Techniki. Zainteresowanie ni
przekracza corocznie ustalone przez waciciela li-
mity iloci osb zwiedzajcych i to wielokrotnie.
Czy wemiemy przykad ze sprawdzonych
w Europie rozwiza? Czy zadbamy o EC Szombier-
ki tak, jak Brytyjczycy zadbali o londysk elek-
trowni Battersea? A moe, wzorem francuskim, By-
tom, niczym pogrnicze Lens w Nord Pas de Calais,
doczeka si znakomitej instytucji kultury? I tak jak
w Lens zaoono oddzia paryskiego Luwru, tak mo-
e w EC Szombierki swoj siedzib zlokalizuje np.
Muzeum Techniki z Warszawy, znajdujce si obec-
nie w Paacu Kultury i Nauki (jak wida, nie tylko tar-
cze zegarowe cz te obiekty).
A moe, wzorem rozwiza zastosowanych
w Zagbiu Ruhry, EC Szombierki stanie si nawet
symbolem przemian w regionie, jak kompleks Zoll-
verein w Essen, ktry rocznie odwiedza ponad
milion osb?
A co jutro?
J
u wiele razy ceglan architektur Szombie-
rek porwnywano do zamku w Malborku.
Podobno do budowy obu obiektw uyto tyle sa-
mo cegie. I tak jak nikt nigdy nie zadawa pytania,
czy warto zachowa t redniowieczn twierdz,
tak nie wolno stawia pytania, czy zachowa EC
Szombierki. Pozostaje tylko pytanie: Jak to zrobi?
EC SZOMBIERKI MUSI BY ZACHOWANA, NIE WOL-
NO JEJ ZNISZCZY.
Przyszo elektrociepowni nie moe by obo-
jtna nikomu. Tym bardziej osobom w jakikolwiek
sposb zwizanym z regionem. Postulat wydaje si
prosty: niech EC Szombierki znw produkuje ener-
gi, tym razem pync z przemysw wiedzy i kul-
tury.
Czy pozwolimy, aby kolejny symbol przemyso-
wej wietnoci Grnego lska zrwnano z ziemi?
Adam Hajduga doktor, kierownik referatu promocji
dziedzictwa industrialnego w Urzdzie Marszakow-
skim Wojewdztwa lskiego, koordynator Szlaku Za-
bytkw Techniki oraz Industriady