103 - DSİ - Teknik Bülten PDF

DEVLET SU LER
GENEL MDRL

SAYI: 103

DS

TEKNK

BLTEN

DS TEKNK BLTEN

Sahibi
DEVLET SU LER
GENEL MDRL

Sorumlu Mdr
Dr. Vehbi ZAYDIN

Yayn Kurulu
Dr. Vehbi ZAYDIN
smail GNE
Hseyin AKBA
Nurettin KAYA
Servan YILDIRIM
Kemal AHN

Haberleme adresi
DS Teknik Aratrma ve
Kalite Kontrol (TAKK)
Dairesi Bakanl 06100
Ycetepe - Ankara

Tel (312) 399 2793
Faks (312) 399 2795
bulten@dsi.gov.tr

Basld yer
dari ve Mali ler Dairesi
Bakanl
Basm ve Foto-Film
ube Mdrl
Etlik - Ankara

SAYI : 103
YIL : Ocak 2008

NDEKLER

BARAJ DOLGULARINDA KULLANILAN DOAL MALZEMENN SEM
KRTERLER VE LMT AIMININ DOURACAI TEHLKELER
Emre AKALI, Hasan ARMAN................................................................... 1
TRKYEDE SU HZMETLERNN VE SU HUKUKUNUN GELM
Ceyhun ZELK.....................................................................................10
TRKYEDE SU LETMNDE KULLANILAN BORULU SSTEMLERN
TARHSEL GELM
Kksal Bura ELK.................................................................................23
STANDART PENETRASYON TESTNDE (SPT) UYGULAMA KAYNAKLI
HATALARIN ZEMN ARATIRMA SONULARINA ETKS
brahim OBANOLU, Sefer Beran ELK.............................................31

1
DS Teknik Blteni

BARAJ DOLGULARINDA KULLANILAN DOAL MALZEMENN SEM
KRTERLER VE LMT AIMININ DOURACAI TEHLKELER

Emre AKALI
naat Yksek Mhendisi, DS 55. ube Mdrl, DZCE
emreakcali@dsi.gov.tr

Hasan ARMAN
Prof. Dr., Sakarya niversitesi Mhendislik Fakltesi naat Mhendislii Blm, Sakarya

ZET
Bu almada barajlarda kullanlacak doal malzemeler zerinde yaplan laboratuvar deneyleri
sonucunda elde edilen deerler iin kullanlan ve tavsiye edilen limitler aratrlmtr. Limit deerlerin
almasnn baraj gvenlii asndan ne gibi sonulara neden olduu aklanmtr. Malzemenin
belirlenen bu zelliklerinin barajlarda nasl bir rol oynad aratrlmtr.

Anahtar Kelimeler: Baraj, doal yap malzemesi, laboratuvar deneyleri

PREFERENCE CRITERIONS OF DAM FILL MATERIALS AND RISKS OF EXCEEDING LIMITS

ABSTRACT
In this study, the limit values for the laboratory test results for construction materials to be used at
dams have been researched. The consequences of exceeding certain limits have been explained in
terms of dam safety. Effects of characteristics of materials at dams have been researched.

Key words: Dam, natural construction materials, laboratory test

1 GR
Tarihte yklan barajlarn yklma sebepleri
incelendiinde bunun yaklak olarak % 50
civarnda doal malzemeye bal
problemlerden (ev durayszl, oturmalar,
szmalar vb.) kaynakland saptanmtr [4]. Bu
da doal malzemenin seiminin ne derece
nemli olduunu gstermektedir.

Bu bildiride zemin snflarna bal olarak
zeminlerin, barajn hangi zonunda
kullanlabilecei aratrlmtr. Ancak,
barajlarda kullanlan "doal malzemeler"
zerinde uygulanacak deneyler iin nerilen
limitler ve limit almasnn yarataca
sakncalar, "manual" (rehber) diye
nitelendirilebilecek tek bir kaynakta bir araya
getirilmemitir. Bu almann ana hedefi de
ulalabilen tm kaynaklardan bu tarzda bir
rehber hazrlamak olmutur.

Baz malzemelerin limit deerleri farkl
aratrmaclar tarafndan farkl olarak alnmtr.
Bunun bir nedeni de doal malzemeler zerinde
mutlak bir deerlendirme yaplamamasndan ve
her barajn kendine zg zelliklere (zemin,
topografya, ekil vb.). sahip olmasndandr.
Belirlenen deerler, yllardr planlama, proje ve
ina almalar sonucu tecrbe ve
hesaplamalar sonucu elde edilmi deerlerdir.
Tavsiye edilen deerler mutlak artlar deildir.
Ancak ortalamalardan uzaklatka ve limitleri
atka barajlarda problem oluma, hatta
gme olaslklar artabilmektir.

Baraj dolgularnda doal malzemeye bal
olarak gelien balca problemler aada
belirtilmitir:

1. Boluk suyu basnc
2. Sedde gvdesi iinde oluan szmalar
3. Borulanma (pnarlama)
4. erozyon (dispersiyon)
5. Svlama
6. Oturma
7. Hidrolik atlama
8. Stabilite
9. Beton barajlarda mukavemet kayb
DS Teknik Blteni Say 103, Ocak 2008

2
2 LABORATUVAR DENEYLER
Barajlarda kullanlan doal malzemeler
zerinde yaplan deneyler projenin planlama,
projelendirme veya ina aamasnda olmasna
gre farkllk gstermekte olup, bu aamalarda
yaplan tm deneyler malzemenin kullanlaca
zona gre aada verilmitir.

A - Geirimsiz malzeme deneyleri
1. Bal younluk (bal younluk)
2. Doal su muhtevas
3. Standart proktor
4. Atterberg (kvam) limitleri
5. Elek analizi
6. Arazi kesafet erisi
7. Konsolidasyon
8. eksenli basn deneyleri
9. Geirgenlik (permeabilite)
10. Dispersibilite
11. Organik madde

B - Yar geirimli/geirimsiz malzeme deneyleri
1. Bal younluk
2. Tvenan rnein elek analizi
3. zafi sklk, birim arlk ve/veya modifiye
proktor
4. nce malzeme yeterli ise Atterberg (kvam)
limitleri
5. Geirgenlik

C - Filtre ve geirimli malzeme deneyleri
1. Bal younluk
2. Tvenan rnein elek analizi
3. zafi sklk, birim arlk ve/veya modifiye
proktor
4. Geirgenlik

D - Kaya ve riprap malzemesi deneyleri
1- Birim arlk, su emme, grnr porozite
2- Bal younluk
3- Los Angeles anma kayb
4- Basn dayanm
5- Na
2
SO
4
don kayb
6- Don sonu basn dayanm
7- Petrografik analiz

E - Agrega deneyleri
1- Birim arlk
2- Tvenan rnein elek analizi
3- nce ve kaba agregada bal younluk ve su
emme
4- nce ve kaba agregada kil topaklar
5- nce ve kaba agregann elek analizi
6- 200 nolu elekten geen ince malzeme
miktar tayini
7- Organik madde tayini
8- Na
2
SO
4
don kayb
9- Los Angeles anma kayb deneyi
10- Alkali agrega reaktivitesi
11- Petrografik analiz
3 LMT DEERLER
Bu deney sonularndan elde edilen deerler
iin farkl yazarlarn farkl tavsiyeleri
bulunmaktadr. izelge 1, izelge 2, izelge 3,
izelge 4 ve izelge 5te kullanlm veya
tavsiye edilen alt ve st limit deerler ile
optimum deerler verilmitir.

4 LMT AIMININ SAKINCALARI

4.1 Geirimsiz malzeme deneyleri

4.1.1 Bal younluk
Limitlerin altnda kalmann sakncalar olarak
yeterli geirimsizlii salayamamak ve
malzemenin organik madde ierme olasl
saylabilir [2].

4.1.2 Doal su muhtevas
Belli bir standart yoktur ancak optimum su
muhtevasna gre ar kuru veya doygun
zeminler belirtilmeli ve tedbirler nerilmelidir.

4.1.3 Standart proktor

Optimum su muhtevas: Dolgu alanna getirilen
malzemenin su muhtevasnn laboratuvar
artlarnda elde edilen optimum sktrma iin
gerekli su muhtevasna yakn olmas istenir. Bu
yaknlk "DS Barajlar Teknik artnamesi-
Sktrlm baraj dolgularnn kontrol iin
kriter izelgesi" ndaki artlar dahilinde olmas
istenmektedir. artlarn altnda kalrsa atlama,
zerinde kalrsa oturma, yksek boluk suyu
basnc ve stabilite problemleri ile kar karya
kalnabilir.

Maksimum kuru birim hacim arlk: Zeminlerin
birim hacim arl arttka mukavemeti de
artar. Yksek birim hacim arlk, yksek kayma
mukavemeti ve geirimsizlik salar. Bir zemin
yeralt su seviyesi altnda olduu zaman efektif
younluu ve tama kapasitesi azalr.

4.1.4 Atterberg (kvam) limitleri

Likit limit: Boluk suyu basncna neden
olduklar, ilenmesi g olduklar ve byk
hacim deiiklikleri gsterdikleri iin LL<50
olarak tavsiye edilmektedir [13].


3
izelge 1 - Geirimsiz malzeme - limitler ve riskler [Btn kaynaklar kullanlarak]

Limitler
Deney Tr
Kullanlm veya
tavsiye edilen
alt limit
Kullanlm veya
tavsiye edilen
st limit
Kullanlm
veya tavsiye
edilen
deerler
Limit amnn tehlikesi
Bal younluk 2,5 2,8 >2,6 Organik madde, geirgenlik
Doal su muhtevas (% w)
na aamasnda
optimum -2
na aamasnda
optimum +2
na
aamasnda
optimum
(-) atlama
(+) oturma, yksek boluk suyu
bas, stabilite
Standart proktor
(optimum su muhtevas) (w%)
15 25 20
(-) atlama
(+) oturma, yksek boluk suyu
bas, stabilite
Standart proktor
(maksimum kuru birim arlk)
gr/cm
3

1,43 1,87 > 1,65 Stabilite, geirgenlik
Plastisite ndisi (%) 14 20 14-20
(+) skma ve ime
potansiyeli artmakta,
geirgenlik azalmakta (kaz ve
dolgu zorluu)
Atterberg (kvam) limitleri (likit limit)
(%)
40 50 45 Boluk suyu basnc
ime potansiyeli (%) 20 < 10 ime
Atterberg (kvam) limitleri (bzlme
Limiti) (%)
15 25 20 atlak oluumu
Elek analizi
inde en az %12
kil zellii
gsteren plastik
ince malzeme
bulunur
Geirgenlik
Arazi kesafet erisi (%)
naat
aamasnda
(ierdii kum-
akl a gre)
65-75
naat
aamasnda
(ierdii kum-
akl a gre)
80-90
naat
aamasnda
(ierdii kum-
akl a gre)
80-90
Geirgenlik
Konsolidasyon
Hacimsel skma katsays ve konsolidasyon katsays
iin bir limit belirtilmemitir. Proje ilk tasarm deeri
olarak nispeten skmaz temellere oturan dolgularda
sedde yksekliinin (%1) i kadar, oturmaya daha
elverili kil ve siltli temellerde ise (%2-4) kadar oturma
olaca varsaylmaldr. Kk barajlarda oturma % (5-
10) arasnda olmaldr.
stten su amas, stabilite
Kayb
atlama
eksenli basn deneyleri (kil) [ilk
proje deeri]
= 15
o

c
o
=40 (kN/m
2
)
= 22
o

c
o
=60 (kN/m
2
)

c
d
=15 (kN/m
2
)
Stabilite kayb
eksenli basn deneyleri (kaya)
[ilk proje deeri]
= 37
o
= 45
o
Stabilite kayb
eksenli basn deneyleri (Kum-
akl) [ilk proje deeri]
= 30
o
= 35
o
Stabilite kayb
Geirgenlik 10
-5
(cm/s)
10
-8
(cm/s)
LL>50 ise
10
-6
-10
-8
(cm/s) Geirgenlik - Stabilite
Dispersibilite deneyleri -
Dalma deneyi
ifte hidrometre deneyi
% 40 % 30 erozyon
Dispersibilite deneyleri - Kimyasal
deneyler (ESP)
7 erozyon
Dispersibilite deneyleri - Kimyasal
deneyler (SAR)
1-2 erozyon
Dispersibilite deneyleri - ine delii ND4 ve ND3 erozyon
Organik madde tayini 5% 0 Geirgenlik, fiziksel bozulma


4
izelge 2 - Yar geirimli ve geirimsiz kabuk dolgu malzeme - limitler ve riskler [Btn kaynaklar
kullanlarak]

Limitler
Deney Tr
Kullanlm
veya tavsiye
edilen
alt limit
Kullanlm
veya tavsiye
edilen
st limit
Kullanlm
veya tavsiye
edilen
deerler
Limit amnn
tehlikesi
Bal younluk - - -
Kayma
mukavemeti
Tvenan rnein elek analizi
inde kil cinsinden plastik ince dane (200 nolu elek
alt) oran %12 den az olan; ancak ince dane
sadece silt ise, bu orann %30 a kadar kabildii,
kil ve siltli kum, akl ve bloklarn deiik
oranlardaki karmndan oluan malzeme, yar
geirimli malzeme olarak kullanlabilir.
Geirgenlik,
boluk suyu
basnc
zafi sklk, birim arlk ve/veya modifiye
proktor (%)
naat
aamasnda
(ierdii kum-
akl a gre)
65 - 75
naat
aamasnda
(ierdii kum-
akl a gre)
80 - 90
naat
aamasnda
(ierdii kum-
akl a gre)
80 - 90

Stabilite,
geirgenlik
nce malzeme yeterli ise Atterberg
limitleri
- - -
Boluk suyu
basnc,
Geirgenlik 10
-4
(cm/s) 10
-6
(cm/s) 10
-5
(cm/s)
Boluk suyu
basnc,
geirgenlik,
stabilite

izelge 3 - Filtre ve geirimli kabuk dolgu malzeme - limitler ve riskler [Btn kaynaklar kullanlarak]

Limitler
Deney Tr
Kullanlm
veya tavsiye
edilen
alt limit
Kullanlm
veya tavsiye
edilen
st limit
Kullanlm
veya tavsiye
edilen
deerler
Limit amnn
tehlikesi
Bal younluk >2,60 >2,60
Kayma
mukavemeti
Tvenan rnein elek analizi
inde %5 ten az ince dane (kil ve silt) kapsayan
kum, akl ve bloun deiik oranlardaki
karmlarndan oluan geirimli malzeme.
Geirgenlik,
boluk suyu
basnc
D15 Filtre / D15 korunan 4 40 > 5
D15 Filtre / D85 korunan < 5 < 5
D50 Filtre / D50 korunan 5 58 < 25
D85 filtre / Maksimum dren aral > 2
Geirgenlik,
boluk suyu
basnc,
erozyon,
stabilite
zafi sklk, birim arlk ve/veya modifiye
proktor (%)
naat
aamasnda
(ierdii kum-
akl a gre)
65 - 75
naat
aamasnda
(ierdii kum-
akl a gre)
80 - 90
naat
aamasnda
(ierdii kum-
akl a gre)
80 - 90
Stabilite,
geirgenlik,
svlama
Geirgenlik 10
-4
(cm/s) > 10
-4
(cm/s)
Boluk suyu
basnc,
geirgenlik,


5
izelge 4 - Kaya ve riprap malzeme - limitler ve riskler [Btn kaynaklar kullanlarak]

Limitler
Deney Tr
Kullanlm veya
tavsiye edilen
alt limit
Kullanlm veya
tavsiye edilen
st limit
Kullanlm veya
tavsiye edilen
deerler
Limit amnn
Tehlikesi
Su emme % 1,8 < % 1,8 Mukavemet kayb
Bal younluk 2,6

>2,65 Stabilite, tama gc
Birim hacim arl - - - Stabilite, tama gc
Basn dayanm 500 kgf/ cm
2
> 500 kgf/ cm
2
Stabilite, tama gc
Los Angeles anma kayb

100 devirde % 10
500 devirde % 40
100 devirde en
ok % 10
500 devirde en
ok % 40
Mukavemet kayb
Na
2
SO
4
don kayb 10% <10% Mukavemet kayb
Don sonu basn dayanm 10% <10% Mukavemet kayb
Petrografik analizi
Kanlacak
Kayalar:
amurta, eyl,
silta, kilta,
tebeir, topraks
kireta, dier
dk imentolu
sediment kayalar
Dikkatle
kullanlacak
kayalar: Tabakal
kaya, killi mermer,
tf, senozoyik
kumta, gnays,
ist (sk bal)
Uygun kayalar:
Granit, bazalt,
andezit,
premosozoyik
kumta, kireta,
kuvarsit
Oturma, atlama,
mukavemet kayb,
stabilite

izelge 5 - Beton agrega malzemesi - limitler ve riskler [Btn kaynaklar kullanlarak]

Limitler
Deney Tr
Kullanlm
veya tavsiye
edilen
alt limit
Kullanlm
veya tavsiye
edilen
st limit
Kullanlm veya tavsiye edilen
deerler
Limit amnn
tehlikesi
Birim arlk kN/m
3
En az 16 En az 16 Mukavemet kayb
Tvenan rnein elek analizi Mukavemet kayb
nce ve kaba agregada bal younluk 2,60 2,65 Mukavemet kayb
nce ve kaba agregada su emme 1% Maksimum % 1 Mukavemet kayb
nce ve kaba agregada kil topaklar
Kum iin % 1,
akl iin
%0,25
Kum iin maksimum % 1,
akl iin maksimum % 0,25
Mukavemet kayb
nce ve kaba agregann elek analizi Byk incelik modl Mukavemet kayb
200 nolu elekten geen ince malzeme
miktar tayini

Kumda % 5,
akl % 1
En fazla %3-%5 Mukavemet kayb
Organik madde tayini Arlka % 0,5 En fazla arlka % 0,5 Mukavemet kayb
Na
2
SO
4
don kayb
nce agregada
(kum) mak % 15
ri agregada
(akl) mak %
18
nce agregada (kum) maksimum %
15
ri agregada (akl) maksimum %
18
Mukavemet kayb
Los Angeles anma kayb deneyi
100 devirde
mak. % 10,
500 devirde
mak % 50
100 devirde maksimum % 8,
500 devirde maksimum % 40
Mukavemet kayb
Alkali agrega reaktivitesi
Opal ve opalli talar sakncal olup reaksiyona duyarl ksmlarn snr
deerleri % (0,5 - 4,0) tr.
Mukavemet kayb
Petrografik analiz
Daneler; salam, sert, yuvarlak
biimde ve yzeyleri biraz
przl olmal, yayvan ve
yass olmamal, krklk ve
atlaklar birbirleriyle irtibatl
olmamal, entik izgileri
bulunmamal, kapiler su emme
ok az olmaldr.
Agrega arlka % 0,25 ten fazla
opal, % 5 den fazla kalsedon, % 3
den fazla cams volkanik talar ve
tf iermemeli ve agrega veya
sodyum oksit cinsinden % 0,6 dan
az alkali ieren imento ile karm
yaplmaldr.
Mukavemet kayb


6
Plastisite indisi: Plastisite indisi 4-7 aras olan
geirimsiz malzeme ekirdek zonu iin
nerilmemelidir. Yalnz, ince boyutlu kum ve
siltten oluan SM simgeli malzeme
svlaabilme zelliinde olduundan
kullanlmas sakncaldr [7].

Bzlme limiti: Bzlme limiti, optimum su
muhtevasndan fazla olmaldr. Aksi takdirde
nem azalmasndan (kuruma) dolay barajda
atlaklar oluur. Eer bzlme limiti optimum su
muhtevasndan dk ise, bu zemin yalnzca i
ekirdekte kullanlmaldr. D kabuklarda
kullanlmamaldr [2].

ime potansiyeli: ien zeminler yar kurak ve
kurak iklimlerde olumu, suyla
karlatklarnda gsterdikleri hacim deiimi
nedeni ile stteki hafif yaplara ve kaz
desteklerine hasar veren killerdir. Benzer
ekilde baraj dolgusunda kullanlmak zere
plastisite indisi dolaynda su muhtevalarnda
sktrlan zeminler de slandklarnda hacim
art gsterirler.

ime potansiyeli zeminin ihtiva ettii kil
minerali ve kil muhtevasna baldr.
Montmorillinit ve illit tipi killer mikroskobik
yaplar itibariyle en fazla ime gsteren
killerdir [2 ve19].

4.1.5 Elek analizi
Yeterli ekonomik tama mesafesinde olan
benzer geirimsiz malzeme alanlarndan kum-
akl oran fazla olan GC ve SC snf malzeme
en iyi skmay verdii iin, kil oran fazla olan
malzemeye ncelikle tercih edilmelidir [7].

Kil ekirdek iinde 12 cm den byk talar
bulunmamaldr. 7-12 cm arasndaki daneler
malzemenin %5 inden fazla olmayacaktr. Aksi
takdirde istenilen skma ve geirimsizlik
salanamayacaktr [6].

4.1.6 Arazi kesafet erisi
Barajda sktrma sonucu elde edilen deerle
karlatrma yaplmaktadr. izelge 1deki
deerlere uyulmas dolgunun geirimlilii ve
stabilitesinde rol oynamaktadr. Malzeme
iriletike konsolidasyon miktar azalr.

4.1.7 Konsolidasyon
Oturmann beklenenden fazla olmas, stten su
amas, stabilite kayb ve atlama gibi sorunlara
yol aabilir. Ayrca farkl oturmalarn da baraj
dolgusu iin tehlikeli olaca gz nnde
bulundurulmaldr.

4.1.8 eksenli basn deneyleri
Bu deney iin herhangi bir limit verilmemektedir.
Elde edilen deney sonular stabilite analizinde
kullanlr ve sonulara gre ev eimi veya
doal malzeme deitirilir.

Laboratuvar deney sonular elde edilmeden
gvde stabilite hesab yaplmas durumunda
kullanlabilecek tahmini deerler izelge 1.1 de
verilmitir. Ancak kesin proje aamas iin bu
deerlerin, laboratuvar deneyinden elde edilen
sonular ile kontrol edilmesi gerekir. Stabilitenin
salanmas iin en nemli deerlerdir.

4.1.9 Geirgenlik
Geirgenlikleri dk ve likit limitleri yksek
olan killi malzemeler gerek boluk suyu basnc
dourduklarndan ve gerekse ilenmeleri g
olduundan ve de byk hacim deiiklikleri
gsterdiklerinden kullanlmalar tavsiye edilmez.
Bu yzden k=10
-8
cm/s den dk geirgenlikli
zeminlerle likit limiti 50nin zerinde olan
malzemeler genellikle toprak dolgularn ana
geirimsiz ekirdeklerinde kullanlmamaktadr
[13].

stenilenden fazla geirimli zeminler ise
borulanma ve stabilite kaybna neden
olabilmektedir.

4.1.10 Dispersibilite
Belirtilen limitler dndaki killer erozyona kar
hassas, dispersif karakterde kabul edilirler.
Bunun sonucunda oluan i erozyon baraj
yklmaya kadar gtrebilir.

4.1.11 Organik madde
Organik maddesi ok olan zemin malzemeleri,
mhendislik yaplarnda istenmezler. nk
ilerindeki organik madde ryerek ayrr ve
dolgu ierisinde boluklar brakr. Ayrca
kimyasal reaksiyonlarla malzemenin fiziksel
zelliklerini deitirirler. Orta derecede organik
madde ihtiva eden zeminler, inorganik
zeminlere kyasla daha fazla skma gsterirler
ve dolaysyla stabiliteleri daha dk olur [13
ve 5].

Bunun yannda bir kilde az miktarda organik
madde bulunmas, malzemenin plastisite
indisini ykseltmeden likit limitini olduka
oaltabilir [1].

4.2 Yar geirimli ve geirimsiz kabuk dolgu
malzemesi deneyleri

4.2.1 Bal younluk
Yksek bal younluk daha yksek dayanm
salamaktadr.


7
4.2.2 Tvenan rnein elek analizi
Boluksuyu basncnn snmlenmesi ve
geirgenlik iin nemlidir.

4.2.3 zafi sklk, birim arlk ve/veya
modifiye proktor
Dolgunun geirimlilii ve stabilitesinde rol
oynamaktadr.

4.2.4 nce malzeme yeterli ise Atterberg
limitleri

4.2.5 Geirgenlik
Snrlarn dnda kalmak, geirgenlik, boluk
suyu basnc ve stabilite asndan nemlidir.

4.3 Filtre ve geirimli kabuk dolgu
malzemesi deneyleri
ekirdekten sznt ile kil malzemelerinin
srklenmemesi iin mansap filtreleri koruyucu
grev yaparlar. Memba filtresi ise rezervuarn
boalma durumu iin gereklidir. Filtrede dane
aplarna gre tedrici bir gei salamak iin
ince filtre (kum) ve bunun mansabna kaln filtre
(kum ve akl) kullanlr. [8]

Drenaj kapasitesi malzemenin gradasyonu ile
deimektedir; ince daneli malzeme miktar
arttka drenaj azalmaktadr. sel srtnme
as gradasyonla, younlukla ve stres durumu
ile deimektedir. rnein keli, iyi
gradasyonlu ve yksek younluktaki
malzemelerin isel srtnme alar daha
yksektir [5].

4.3.1Bal younluk
salamaktadr.

Boluk suyunun snmlenmesine izin verecek
derecede geirimli, borulanmaya sebep
olmayacak derecede geirimsiz olmaldr.

4.3.3 zafi sklk, birim arlk ve/veya
modifiye proktor
Yeterli stabilitenin salanmas asndan
nemlidir.

4.3.4 Geirgenlik
Boluk suyunun snmlenmesine izin verecek
derecede geirimli, borulanmaya sebep
olmayacak derecede geirimsiz olmaldr.

4.4 Kaya ve riprap malzemesi deneyleri
Kayalar geirimli veya yar geirimli malzeme
olarak kullanlrlar. Byk kayalar dtaki zonlar
iin, kk kayalar yar-geirimli zonlar iin
uygundur. Malzeme, tasarm koullarnda
belirtilen kayma gerilmesine ve drenaj
kapasitesine sahip olmaldr. Genelde kayann
rahat drene edebilmesi, yksek kayma
gerilmesine sahip olmas istenir. Zonlar
belirlenirken ve tasarm deerleri seilirken eer
malzeme karakteristikleri iyi belirlenirse, inaat
srasnda krlabilen veya anan malzemeler de
kullanlabilir [5].

Kaya malzemeler iin en nemli zellikler hava
ve suya kar gsterdii diren ve iklime kar
gsterdii tepkidir.

4.4.1 Su emme:
Limitleri amas mukavemet kaybna sebep
olabilir.

4.4.2 Bal younluk
salamaktadr.

4.4.3 Los Angeles anma kayb
Mukavemet kaybna sebep olur.

4.4.4 Basn dayanm
Tama gc asndan nemlidir.

4.4.5 Na
2
SO
4
don kayb
Mukavemet kaybna sebep olur.

4.4.6 Don sonu basn dayanm
Mukavemet kaybna sebep olur. zellikle dona
maruz kalan blgeler iin nemlidir. Tan
ierdii boluklara giren su donduu zaman
hacimde artma olur ve basn meydana gelir
[1].

4.4.7 Petrografik analiz
ncelemeler neticesinde ta tekil eden
minerallerin cinsi, birbirine gre durumlar,
kristal ekli, varsa hamur cinsi, dane
yeknesakl, camsl, doku, gzeneklilik,
boluk, klcal atlak, damar, bozuma vb.
zellikleri tayin edilerek kullanlma uygunluu
incelenir [1].

4.5 Agrega deneyleri

4.5.1 Birim arlk
Betonun mukavemetine etki eder.


4.5.3 nce ve kaba agregada bal younluk
ve su emme
Agregalarn zgl arl, projede ve yapda bir
nitenin minimum veya maksimum arlkta
olmas dnlen yerlerde nem kazanr.
Hafiflik istendii zaman genellikle tabii agrega
yerine, dk birim arlkta suni olarak

8
hazrlanm agregalar kullanlr. Bal younluk,
agregann uygunluunu belli eden faydal bir
iarettir. Genel olarak dk bir bal younluk,
boluklu salam olmayan absortif bir yapya,
yksek bir bal younluk ise iyi kaliteye delalet
eder [1].

4.5.4 nce ve kaba agregada kil topaklar
Mukavemete etki eden nemli bir faktrdr.

4.5.5 nce ve kaba agregann elek analizi
Elde edilen incelik modl, dane dalmn
karakterize eden ve ayrca beton imalinde
karma suyu oranyla ilgili karar vermeye
yarayan bir deerdir. ncelik modl ne kadar
bykse agrega o oranda kabadr. Su ihtiyac
da o oranda azdr. Dolaysyla betonun
mukavemeti de o oranda yksek olur [1].

4.5.6 200 nolu elekten geen ince malzeme
miktar tayini

4.5.7 Organik madde tayini
Agregalar ilerinde bitki artklar ve humus gibi
dier baz organik maddeler ierebilirler. Bu
maddeler ise imentonun hidratasyonuna mani
olan organik asitler kapsar. Slfat, klorit,
karbonat ve fosfat gibi kimyasal tuzlar ok
eitli formda olmak zere agregada
bulunabilirler. Bu maddelerden bazlar
dorudan kimyasal reaksiyonlar ile imentonun
prizine mani olurlar veya reaksiyonu
deitirirler. Dierleri ise dk mukavemetleri
veya paralanmay kolaylatrmalar sebebiyle
istenmezler. Agregada kmr ve benzeri
maddelerin bulunmas halinde de, betonun
yzeyinde ierek patlamalara neden olabilirler
[1].

4.5.8 Na
2
SO
4
don kayb
Bir agrega yeterli salamlkta ve bozulmakszn
hava tesirlerine kar koyabilecek kadar
mukavemetli ise, fiziki olarak dayankl telakki
edilir. Fiziki olarak zayf, absorbsiyonu ok
fazla, kolaylkla atlayabilen ve doygun olduu
zaman, suyu yutan mineral ve ta paralar,
tabii hava artlar altnda bozulmaya
msaittirler. Bunlarn betonda kullanlmas
mukavemeti azaltr. Agrega ile imento
arasndaki balar zayflatr ve atlamalara
sebep olur. eyler, baz cins kumtalar, mikal
ve killi talar, baz iri kristalli agregalar ve rtler
fiziki olarak dayanksz malzemelerdir. Bunlarn
zayflklar kendi bnyeleri itibariyle olduu gibi,
doygunluk, slanma, donma ve hacim
deiiklikleri neticesinde de olabilir.

Fiziki salamla tesir eden agregadaki en
nemli faktrler; dane boyutu, ilerindeki klcal
boluklar ve boluklarn devamlldr. Bu
boluk karakteristikleri donma-zlme
salaml, diren, elastisite, anmaya
dayanm, bal younluk imentoyla balanma
zellikleri zerine etkir. lerinde 0,004 mmden
daha kk apl damar ieren agrega
paracklar betonun donma-zlme ilemine
kar direncini azaltrlar [1].

4.5.9 Los Angeles anma kayb deneyi
Agregalarn betonda kullanlabilmeleri iin
mukavemetleri iyi olmaldr. Anmann nemli
olduu yerlerde, agrega paracklar da sert
olmaldr. Kuvars, kuvarsit ve zgl arl
yksek volkanik kaya ve silisli agregalar bu ie
uygun niteliktedir [1].

4.5.10 Alkali agrega reaktivitesi
Belirli kkenli agregalar, reaksiyon yapabilen
silisten (SiO
2
) oluan bileenleri ierebilirler. Bu
cins bileenler, betonun boluk suyunda
znen alkali hidroksit ile iddetli reaksiyona
girip yksek konsantrasyonlu ve sonra yksek
viskoziteli alkali silikat zeltisini meydana
getirirler. Agregann alkaliye duyarl bileenleri
bu srada yumuar ve znr. Reaksiyon
sresi ve iddeti; zellikle agrega miktarna,
dane byklne ve dalna, betonun
boluunda bulunan zeltideki alkali hidroksit
miktarna ve sertlemi betonun evre
koullarna baldr. Betonda, alkali reaksiyonu,
nce normal koullar altnda sertlemi
betonda, zamanla yzeye yakn bulunan
alkaliye duyarl agrega danelerinin
ieklenmesine, ayrmasna, kabarmasna
veya betondan paralarn kopmasna, ayrca
ince, ounlukla ok derine gitmeyen ams
veya nms yaylan atlaklara ve ar halde
betonun paralanmasna neden olabilir [1].

4.5.11 Petrografik analiz
Daneler; salam, sert, yuvarlak biimde ve
yzeyleri biraz przl olmal, yayvan ve yass
olmamal, krklk ve atlaklar birbirleriyle irtibatl
olmamal, entik izgileri bulunmamal, kapiler
su emme ok az olmaldr [1].

5 SONU
Yaplan bu alma ile barajlarda kullanlacak
doal malzemelerin seimi iin laboratuvar
deney sonularna gre yol gsterici bir klavuz
izelge hazrlanmtr.

Ancak unutulmamas gereken en nemli husus
her doal malzemenin ve barajn kendine has
zelliklerinin bulunduu ve doal malzemenin
seimini yaplrken bunun gz nnde
bulundurulmasnn gerekliliidir.

9
6 KAYNAKLAR
[1] Akgz, ., Doal Yap Malzemesi
almalarnda Laboratuvardan stenecek
Deneyler, Yerbilimcilerin Jeoteknik
Semineri, Sayfa 135-158, DS Genel
Mdrl, Ankara, 2000.
[2] Agrawal, Y.C., Soil Properties and Their
Influence on Design of Dams, Jaipur India
http://www.rajirrigation.gov.in/6guidelines_
soil_prop.htm.
[3] Akal, E., Dolgu Barajlarda Kullanlan
Doal Malzemenin Seim Kriterlerinin
ncelenmesi, Yksek Lisans Tezi, Sakarya
niversitesi naat Mhendislii Anabilim
dal, Sakarya, 2005.
[4] Baykan, N.O., Saf, B., Barajlarn ypranma
ve elden kma nedenleri ile gvenlik
snamalar, 1. Ulusal Barajlar ve HES
Sempozyumu, DS Genel Mdrl
Barajlar ve HES Dairesi Bakanl, Sayfa
395-401, Ankara, 2004.
[5] Bilgi, V., Toprak ve Kaya Dolgu Barajlarn
Projelen. Kriterleri, DS Gen Md, Ankara,
1990
[6] DS, Barajlara ait Teknik artname, DS
Genel Mdrl, Ankara, 1993.
[7] DS, Jeoteknik Etd artnamesi, DS Genel
Mdrl, Ankara, 1996.
[8] EE, Barajlar ve Hidroelektrik Santrallerin
Dizayn, http://www.eie.gov.tr.
[9] Ergun, U., Gvde Filtreleri Hakknda Bir
Not, Dolgu Barajlar Ynnden Zemin
Mekanii Semineri, DS Genel Mdrl
TAKK Dairesi Bakanl, Sayfa 25:1-8,
Adana, 1985.
[10] Grbz, A., Filtreler, Baraj ve Glet
Projelendirme Semineri, DS Genel
Mdrl Barajlar ve HES Dairesi
Bakanl, Bursa, 1995.
[11] ODT, Kk Toprak Barajlarn Planlama,
Projelendirme, naat ve letme Esaslar",
Toprak Su Genel Mdrl, ODT,
Ankara, 1967.
[12] zgler, E., Doal Yap Gereleri Ettleri,
DS Mh likin Su leri Eitim Semineri,
Ankara, 2004.
[13] Sungur, T., Su Yaplar Cilt - I Baraj ve
Gletler, DS Basmevi, Ankara, 1993.
[14] Tosun, H., Baraj Mhendisliinde Genel
Tanmlamalar ve Tasarm Esaslar, DS
Mh. likin Su leri Eitim Semineri,
Ankara, 2004.
[15] Tosun, H., Dolgu Barajlar in Filtre
Kriterleri ve Yeni Bir Filtre Deneyi, Dolgu
Barajlar Ynnden Zemin Mekanii
Problemleri Sempozyumu, DS Genel
Mdrl Teknik Aratrma ve Kalite
Kontrol Dairesi Bakanl, Sayfa 521-535,
ZMR, 1993.
[16] Turfan, M., Tosun H., Arslan, A., Toprak
Dolgu Barajlar Asndan Dispersif Kil
Zeminlerin Yaratt Probler ve Mh
zmleri, Dolgu Barajlar Ynnden
Zemin Mek Prob Sempozyumu, DS Gen
Md TAKK Dairesi Bak, Sayfa 147-161,
ZMR, 1993.
[17] USBR, Design of Small Dams, United
States Department of Interior Bureau of
Reclamation, Denver Colorado, 1987
http://www.usbr.gov.
[18] USBR, Earth Manual, Part 1, United
States Department of Interior Bureau of
Reclamation, Denver Colorado, 1998
http://www.usbr.gov.
[19] Wasti, Y., Ergun, U., Zeminlerin ime
Davran, Dolgu Barajlar Ynnden Zemin
Mekanii Semineri, DS Genel Mdrl
TAKK Dairesi Bakanl, Sayfa 11:1-17,
Adana, 1985.

10
DS Teknik Blteni

TRKYEDE SU HZMETLERNN VE SU HUKUKUNUN GELM

Ceyhun ZELK
Dr., Eyll niversitesi,Mhendislik Fakltesi, naat Mhendislii Blm, 35160, Buca-ZMR
ceyhun.ozcelik@deu.edu.tr

ZET
Yaamn kayna olan su, ezelden beri canllar arasnda bir rekabet ve anlamazlk unsuru olmutur.
Su hakimiyeti, gcn hakimiyeti anlamna gelmi, uygarlklar da suyun etrafnda gelimitir.

nsanln geliimine paralel olarak, sudan faydalanma ekillerinin eitlenmesi, nfusun artmas,
kstl kaynaklarn kirlenmesi vb. sebeplerle suya olan istem artmtr. Kimi zaman da canllar iin
hayati neme sahip olan su, doal afetlere sebep olmutur. Gnmzde de, gerek suya olan
gereksinim, gerekse su zararlarndan etkilenme konusunda, gemiten sregelen anlamazlklar ve
g mcadelesi, etkisini arttrarak devam ettirmektedir. Bu nedenle uygulanan su politikalar ve
anlamazlklarn zmnde uygulanacak hukuk byk nem tamaktadr.

Bu almada, suyla ilgili olarak, lkemizde uygulana gelen politikalar ve hukuki yapnn geliimi
derlenmektedir. Bylelikle, sudan evre btnn gzeten (entegre), srdrlebilir, etkin bir
faydalanmaya imkan salayacak, hukuk ve politikalarn gelitirilmesine k tutabilecek mevcut durumu
ortaya koyan bir temel oluturulmaya allmtr.

Anahtar Kelimeler: Su, Politika, Hukuk

DEVELOPMENT OF WATER SERVICES AND WATER LAWS IN TURKEY

ABSTRACT
Water, source of the life, has been an element of competition and disagreement since eternity. Ruling
over the water has been means ruling over the power, also civilizations have grown up around the
water.

Parallel to the development of the humanity, by the reasons such as variation of the types of utilizing
from the water, increment in the population, pollution of the scarce resources etc, water requirement
has increased. Also some times, the water, which has a vital importance for the livings, has caused
natural disasters. Today, in the matter of the requirement of the water as well as in the matter of
suffering from the water, disagreements and power competitions coming from the past have continued
by increasing their effects. Besides, it is coming up to agenda probable water conflicts. So, the policies
applied and laws used in the solution of the disagreements have a great importance.

In this study, the development of both the policies being continued and the situation of the laws
applied in our country about the water are compiled. Therefore, a base that may be able to give a light
to the forthcoming development of both the policies and laws considering the environment as a whole
(integrated), sustainable and permitting the effective usage, has been tried to create.

Key Words: Water, Policy, Law


11
1 GR
Su, yaam olan her eyin kayna olarak kabul
edilmektedir. Doal kaynaklardan farkl olarak
ekonomik deerinin yan sra, yaamn ve
yaanlabilir bir ortamn da temel unsurudur.

Tarih boyunca, medeniyetler genellikle suya
endeksli bir ekilde kurulmu ve geliim
gstermilerdir. Su miktarnn az olmas, ktlk,
salgn hastalk vb. skntlara yol am; ok
olmas ise tarm ve yerleim yerlerinin sular
altnda kalmasna dolaysyla byk ykmlara
ve toplu glere sebep olmutur. nsanolunun,
egemenlik, gelime ve ekonomik stnlk
abalar, su kaynaklarn ele geirme, gelitirme
ve kontrol altna alma konusundaki tutkusunu
krklemi, bu da medeniyetlerin su konusunda
zel politikalar retmesi ve anlamazlklar iin
bir hukuk gelitirmesi ihtiyacn dourmutur.

Bilinen ilk su kanunlar, M 1700l yllarda
Babil Kral Hammurabiye, M 800l yllarda
Van yresinde Urartu dnemine, M 700l
yllarda Kei gl baraj ve Toprakkaleye su
ileten I. Rusa dnemine ait buluntularda
karmza kmaktadr [32]. Su Roma
hukukundan bu yana insanolunun zerinde
egemenlik kuramad kamuya ait mallardan
saylmtr. Bu anlay bugnk hukuk
sisteminde de benimsenmitir.

Esas itibariyle, su btn insanla ait toplumsal
bir varlk olarak nitelendirilmektedir. Dolaysyla,
her insann gvenilir ve salkl suya erime
hakk sz konusudur. Dier taraftan su doas
gerei, kendi yasasna, gre davranmaktadr.
Hidrolojik dng gerei suyun evrimsel
hareketi, suyun salanmasndaki ve suyun
zararlarn bertaraf etmedeki gvenilirlii tehdit
ettiinden, ncelikle suyun kendi yapsndan
kaynaklanan belirsizlikler hukuksal
dzenlemelerin temelini oluturmaldr.
Gelitirilecek hukuksal dzenlemeler, su ve
evreyi bir btn olarak ele alan, uzun dnem
ihtiyalarna cevap verebilecek, srdrlebilir
bir kalknmay hedefleyen ve talep odakl bir
ynetime imkan salayacak bir politika
erevesinde olmaldr.

2 OSMANLI DNEM SU POLTKALARI ve
SU HUKUKU
Osmanl ynetimi, slami esaslara
dayandndan, su ynetiminde de slam
dolaysyla kitap, snnet, icma, kyas dizisi
arln hissettirmitir. slamn temel kayna
olan Kuran- Kerim de su konusuna zel nem
verilmitir. Enbiya suresi 5. Ayetinde Canl olan
her eyi sudan yarattk; Nahl suresinin 65.
Ayetinde Allah gkten su indirdi de onunla yeri
lmden sonra diriltti; Fissulet suresi 39.
Ayetinde Senin yeryzn (kuraklktan) boynu
bkk huu halinde grmen de O'nun
ayetlerindendir. Biz ona suyu indiriverdiimizde
hareketlenir ve kabarr; brahim suresi 32. ayet
yukardan su indirip onunla size rzk olarak
eitli rnler kard; emri gerei denizde
seyretmesi iin gemileri hizmetinize sundu,
nehirleri de size amade kld Rad suresi 17.
Ayetinde O, gkten su indirdi de vdiler kendi
hacimlerince sel olup akt [10] vb. birok
ayette suyun fayda ve zararlarna deinilmesi
bu nemi pekitirmitir.

Suyun ilahi bir nimet olmas nedeniyle, su
politikalar da bu ynde eilim gstermitir. Su
zerinde zel bir mlkiyetin sz konusu
olmamas ve kiilerin ancak kullanma hakkna
sahip olabilmesi nedeniyle, suyun idaresi de
devlet tarafndan yrtlmtr. Eskiden gelen
kullanmlara saygl olunmutur. Bu hak
kullanm dzeyinde kalmakla birlikte, devlet izni
ile verilmi ve fetvalarla devredilmitir.

Osmanlnn batl anlamda dzenledii ilk kanun
1856daki Islahat Fermanyla ortaya kmtr.
slam hukuku, rf ve adetlerin bir nizama
konulmasyla oluturulan bu kanun Mecelle
adyla da bilinmektedir. Mecelle, yeralt ve
yerst sularn kamu mal saymakla beraber,
su mlkiyetini de benimsemitir. Doal
kaynaklardan frsat eitliince yararlanmay
emek ve alma esasna gre dzenlemitir
[14]. Mecelle 1879 ile 1926 arasnda yrrlkte
kalmtr.

Tarmla dolaysyla sulamayla ilgili baz
hizmetleri yrtmek zere kurulan ilk tekilat
1838 ylnda Mustafa Reit Paann Dileri
Bakanl zamannda bu Bakanla bal olarak
alan Ziraat ve Sanayi Meclisi dir. Bu
meclise sonradan Meclisi Umuru Nafia ad
verilmi 13.5.1839 tarihinde kurulan Ticaret
Nezaretine (Ticaret Bakanlna) balanmtr
[35]. Islahat fermannn okunmasn takip eden
yllar dahilinde, Osmanl Devletinin ynetim
biiminin Avrupa devletlerinin ynetim
biimlerine benzetilmesi amacyla, Nezaretler
(Bakanlklar) yeniden yaplandrlmtr. Su ve
tarm hizmetleri, Ziraat Nezareti, Ticaret ve
Nafia Nezareti (Bayndrlk Bakanl), Orman
ve Maadin (maden) ve Ziraat Nezareti gibi
deiik adlar altnda yrtlmtr [35 ve 29].
Su kaynaklarnn sistemli bir ekilde ele
alnmas, 1914 de Nafia Nezaretinin yeniden
dzenlenmesiyle oluturulan, balca sulama,
kurutma, takn koruma, nehir ulam su
salanmas ve datm grevleri verilen Umur-
u Nafia Mdriyeti Umumiyesi yle balad
kabul edilmektedir [12]. 1915 de Birinci dnya

12
savann patlak vermesi nedeniyle su ilerinde
istenilen gelime salanamamtr.

Halkn su ihtiyac, kaynaklardan elde edilen
sularn derlenip eme, kla ve saraylara
verilmesiyle salanm (Vakf sular), bunun
yannda, yetersiz kalan su ihtiyacnn
karlanmas ve modern binalara su salamak
amacyla 1868 ylnda Sultan Abdlaziz
tarafndan, Islahat Fermannn da etkisiyle,
Franszlara imtiyazlar verilerek Dersaadet
irketi (Terkos irketi) kurulmutur [33, 23 ve 3].
Bu irket 1883te Terkos gl yannda terfi
merkezi ve 1888te gl seviyesini ykseltecek
bir balama yaparak, skdar-Kadky su
irketi ise 1893 de Elmal deresi zerine Elmal-
1 barajn ina edip, ehre su salama ilemini
yerine getirerek, ime suyu ihtiyacnn
zmnde, cumhuriyettin ilk yllarna kadar rol
oynayacak su irketlerine nclk etmilerdir
[21 ve 23].

Meteorolojik gzlemlerin ise yabanc okul ve
yabanc irketler tarafndan 1850li yllarda
yaplmaya alld bilinmektedir. 1867 ylnda
ise gnmze kadar ayakta kalan tek
rasathane olan Rasathane-i Amire ad ile
greve balayan kandilli rasathanesi
kurulmutur [28 ve 24]. klim istasyonu olarak
uzun sure tek yetkili makam olan bu rasathane,
12 Nisan 1909 (31 Mart) ihtilalinde tm aletleri
ile beraber tahrip edilmitir. 1911den itibaren
srekli ve sistematik meteoroloji faktrlerinin
lm ve kaydna yeniden balanmtr [24].
Bununla birlikte, 1915 ylnda Almanlar bir
meteoroloji istasyonu kurmu ve ayrca kimi
projelerde de rasat yaplmaya balanmtr.
Ancak, I. Dnya sava ve ekonomik
nedenlerden dolay bu almalar dank
yaplan gzlemlerden ve geliigzellikten ileri
gidememitir [28]

3 CUMHURYET DNEM SU POLTKALARI
ve SU HUKUKU
23 Nisan 1920de Ankarada Trkiye Byk
Millet Meclisi ve Hkmetinin ilann takiben, 2
Mays 1920 tarih ve 3 sayl Trkiye Byk
Millet Meclisi ve cra Vekillerinin Sureti
ntihabna Dair Kanun karlmtr. Bu
kanunla biri de Nafia Vekaleti olan 11 Bakanlk
oluturulmutur. 1925 ylnda Su idarelerinin
taksimat tekilat ve vezaifi hakknda talimat la
Nafia Mdriyeti Umumiyesine bal Sular Fen
Heyeti Mdrl kurulmu ve Trkiye 12
daireye blnmtr [14 ve 12]. Bu tarih
Cumhuriyet dnemi iin su ilerinin balang
noktas olarak kabul edilmektedir. Birinci Su
leri Dairesi Bursada kurulmu, ancak denek
eksiklii nedeniyle, istenilen verim elde
edilememi, 1929 a kadar ise ancak 7 tanesi
faaliyete geebilmitir [12].

17 ubat 1926 tarihinde Medeni Kanun'un
kabulyle birlikte, su hukukunda da yeni bir
dnem balamtr. Trk Medeni Kanunu
kantonlardan oluan svirenin Medeni
Kanundan uyarlanmtr. Bu kanunda, Federal
Kanunun kantonlarn yetkilerini tahdit ve takyid
etmedii hkmnn yer almas nedeniyle,
kanunda srekli olarak Kantonlarca zel
hkmler vazolunur (karlr) diye atflara yer
verilmitir [15]. Trk medeni kanunda da bu
dorultuda, sahipsiz eyler ve menfaati
umuma ait olan mallar, devletin hkm ve
tasarrufu altndadr, akarsular ve menfaati
umuma ait mallarn iletilmesi ve kullanlmas
hakknda ahkam mahsusa bavurulur
denerek bu konunun kamu hukuku asndan
ayrca incelenmesi gerekliliini aklanmtr
[25 ve 15]. Medeni kanun sular, umuma ait
sular ve zel hukuk veya mlkiyet konusu sular
olmak zer iki gurupta incelemitir. Umuma ait
sular; zerinde mlkiyet olmayan sular olarak
tanmlanm, kullanm esaslar kamu hukuku
asndan dzenlenecek sular olarak kabul
edilmitir. Ancak, umuma ait sulara, zel hukuk
konusu olan tarm alanlar ile zorunlu olarak
ilikide bulunacandan, tapu sicilinin yannda
su sicilinin de tutulmas gerekliliini
dourmaktadr [15]. zel hukuk konusu sular;
medeni kanunun 674. maddesi gerei arazinin
sabit bir paras kabul edilmi, mlkiyet, irtifak
ve intifa haklar medeni kanunda dzenlenmi
ve tapu sicil kaytlarna tabi tutulmutur.
Medeni Kanun balangta umumi sular olarak,
yerst sularn saym, yeraltsularn ise zel
mlkiyet ve zel hukuk konusu olan sular
snfnda deerlendirmi, daha sonra 138 sayl
yasa ve medeni kanunun 679. maddesinde
deiiklikle yeraltsular da umumi su
statsnde deerlendirmeye balamtr [15 ve
13]. Mecelleden sonra, su uyumazl ile bir
madde karlmadndan, medeni kanunun 5.
ve 6. hkmleri gerei Bir eyin bulunduu hal
zere kalmas esastr ve Kadim kdemi zere
terk olunur rf, adet ve teamllere bavurma
zorunluluu ba gstermitir. Dolaysyla su
ihtilaflar Kadim su hakk kavramyla
zlmeye allm ve su ihtilaflar adli yarg
yoluyla zlme eilimine gidilmitir [25 ve 15].

1926 ylnda 831 sayl Sular Hakknda
Kanun adl bir kanun karlm bu kanun
birinci maddesinde ehir kasaba ve kylerde
ihtiyac ammeyi temine mahsus sularn tedarik
ve idaresi belediye tekilat olan mahallerde
belediyelere, olmayan yerlerde Ky Kanunu
mucibince ihtiyar meclislerine aittir, beinci
maddesinde bu kanun tarihi nerinden

13
itibaren azami be sene zarfnda belediye
tekilat bulunan mahaller belediyeleri
tarafndan hali hazrda bulunan mevcut su
tesisatnn miktar, esvaf ve sair havvas
itibariyle o mahalin nfusuna ve eraiti
hususiyesine gre hfzshha kavaidine
muvafk bir surette slah, tadil veya yeniden
inas iin proje tertip ve tetkik ve tasdik
zmmnda Shhye ve Muaveneti timaiye
Vekaletine irsal olunur. Bu projelerin nihayet iki
ay zarfnda vekalete tasdiki meruttur.
Projelerin tasdikinden itibaren mrur edecek iki
sene zarfnda inaat ve tesisata balanmas
mecburidir... denerek; kentsel su ihtiyacn
karlama sorumluluunu belediyelere
yklemi ve 5 sene zarfnda, mevcut su
tesisatnn durumunun aratrlmas ve yeni
projelerin hazrlanmas, bunu takip eden 2 yl
sresinde ise projelerin uygulanmas
zorunluluunu getirmi, bylece su
yatrmlarna zel bir nem verilmitir [38 ve
13]. 1926-1928 yllar aras kuraklk ba
gstermesi, stma salgn ve 1927 ylndaki
Teviki Sanayi kanununda etkileriyle,
beyaz; un, eker, pamuk ve siyahn; kmr,
demir, akaryakt ncelik verilmesi
dorultusunda su kaynaklar planlamas da
nem kazanm. 1929 ylnda, 12 ylda
harcanmak zere yaklak 120 milyon $
denek ayrlmtr. [12]. Bu denekle, ubuk I
baraj, Ankara ovas sulamas, bursa sulamas,
Nazilli ovas ana kanal almas, Cellat glnn
kurutulmas, Tarsus (Aynaz) bataklnn
kurutulmas ileri yrtlm, 15 ky retmeni
gzlemler iin grevlendirilerek lm defterleri
tutulmaya balanmtr. Ancak, dnya krizi
nedeniyle bu denein ok az bir ksm
kullanlabilmitir [12]. 1932 ylnda akarsularda
kapsaml bir ett almas balatlm,
kapsaml bir envanter almasna gidilmitir.
Cumhuriyetin ilk Baraj olan ubuk baraj ise
1936 ylnda tamamlanmtr [14 ve 3].

Byk ehirlere ime suyu salayan su
irketleri haklarn azamisini alp sorumluluklarn
yerine getirmemeye balamas zerine 1932
ylnda Terkos su irketi, 1937 ylnda skdar
ve Kadky su irketleri satn alnarak stanbul
sular idaresine (dolaysyla belediyelere), zmir
su irketi 1944te satn alnarak zmir sular
idaresine devredilmi, Ankarada da Ankara
Sular daresi oluturulmutur. Bu kurumda,
zel hukuk hkmlerine tabi, tzel kiilie haiz
kurumlar olarak benzer yap ve statye
kavuturulmutur [33, 3 ve 38]. Bylece,
Osmanlnn son elli yl ile Cumhuriyet
dneminin ilk on yln kapsayan imtiyazlar
dnemine son verilerek, 1930lu yllardan
1980li yllara kadar srecek olan bir kamusal
rgtlenme dnemini balamtr. 1933 ylnda
ime suyu, kanalizasyon ve kullanma suyu
temininde belediyelere yardm amacyla
belediyeler bankas kurulmutur. Bu kurulu,
daha sonra adn 1945 de ller bankas olarak
deitirmi [12] ve 1960larda, Tortum, kizdere,
Kovada I, Szr vb. tesisler yapmtr [14].

zel teebbsn, sanayi yatrmlarnda
baarsz olmas nedeniyle, 1931 ylnda
benimsenen Devletilik ilkesi gerei, 1934
ylnda, Cumhuriyetin sanayinin ilk planl
kurulu evresi olan 1. Be Yllk Sanayi Plan
uygulamaya konulmutur [12]. Bu erevede,
enerji retimine ynelik su kaynaklar
planlamas ve sistematik akm lmleri iin
1935 ylnda 24.06.1935 tarihinde 2819 nolu
kanun ile Elektrik leri Ett daresi Genel
Mdrl (EE) kurulmutur. dare ilk olarak
Keban Projesi ile ettlere balam, Frat Nehri
zerinde gzlem istasyonlar kurmutur [16, 17
ve 18].

1937 ylnda Sular Umum Mdrl adn,
personel cret politikas nedeniyle, Su leri
Reislii olarak deitirmitir [12]. lk sulama
ebekeleri bu tarihten sonra, 1939 ylnda
Adana Seyhan Reglatr ve 1941 ylnda
Salihli Adala Reglatr ile ortaya kmaya
balamtr. 1943 ylnda 4373 sayl Takn
Koruma Yasas [15, 13 ve 31] ile birlikte takn
alanlarnn Nafia Vekaletince, icra vekilleri
heyetinin karar ile belirlenecei belirtilmi,
takn durumunda meydana gelebilecek hak ve
takn sonras grev ve sorumluluklar belirten
bir takm dzenlemeler getirilmitir. Bu kanunun
nc maddesinde Nafia Vekaletince tespit
ve ilan edilmi olan snrlar iinde tesisat, inaat
veya tadilat yapmak, fidan veya aa dikmek
yasaktr. Msaade verilmesi, Su leri
Mdrlnn bulunmayan yerlerde Nafia
Mdrnn fenni mahzur olmad hakknda
rapor vermi olmasna baldr diyerek, Su
leri Umum Mdrlne sorumluluk
yklemitir [15 ve 13]. 1945 sonras Maral
yardmyla su kaynaklar gelitirme abalar
nem kazanm, Seyhan ve Sakarya nehri
zerinde ettlere balanmtr.

Cumhuriyeti takip eden yllarda, meteorolojik
gzlemlerin nemli bir ksmn, resmi
yazmalarda bir sre Rasathane-i Amire
adn kullanan harf devrimini takip eden yllarda
Maarif Vekaleti Heyet ve Fiziki Arzi stanbul
Rasathanesi adn kullanan kandilli
rasathanesi yapmtr [28 ve 24]. Balangta
yalnzca iklim istasyonu olarak alan bu
kurulu sonralar, bir astronomi rasathanesi
olma abalarna girmitir. Bunun yannda
Tarm, Milli Savunma ve Bayndrlk
Bakanlklar kendi meteorolojik gzlem

14
istasyonlarn kurmulardr. 1937 ylndan sonra
3127 sayl kanunla Babakanla bal Devlet
meteoroloji umum mdrl kurulmutur [28].

1950li yllarda ok amal projeler yaplmas
gndeme gelmitir, Etibank ve EEnin
katklaryla Sakarya Nehri zerinde Saryer
Barajnn (enerji amal), yapmna
balanmtr. Ayn yl 5516 sayl Bataklklarn
Kurutulmas ve Bundan Elde Edilecek Topraklar
Hakknda Kanun (Stma kanunu) un yrrle
girmesiyle [12 ve 13], bataklk kurutulma
projelerinde karar merci Bayndrlk Bakanl
olarak belirlenmi ve su hukukundaki bir boluk
doldurularak, bataklklarn kurutulmas tevik
edilmitir. 4373 sayl Takn Koruma Yasas
ve 5516 sayl Bataklklarn Kurutulmas ve
Bundan Elde Edilecek Topraklar Hakknda
Kanun larla birlikte ok amal projelerin
gndeme gelmesi, 1953 ylnda yrrle giren
6200 sayl Devlet Su leri Umum Mdrl
Tekilat ve Vazifeleri Hakknda Kanun u
nclk etmitir. Bu kanunun birinci
maddesinde Yerst ve yeraltsularnn
zararlarn nlemek ve bunlardan eitli ynden
faydalanmak maksadyla Bayndrlk Vekaletine
bal hkmi ahsiyeti haiz mlhak bteli Devlet
Su ileri Umum Mdrl kurulmutur denmi
[13], bu kuruluun grevleri ise 2. maddede
takn denetimi, sulama, kurutma, akarsu slah
vb. ierecek ekilde belirtilmitir. Ayn maddenin
g fkrasnda ehir ve kasabalarn ime su ve
kanalizasyon projelerini tetkik, tasdik ve
murakabe etmek hkm yer almtr [22]
Bylece, su kaynaklarnn deerlendirilmesinde
DS yi egemen klan yeni bir dnem balamtr.

DS, 1950 ylnda ilk 5 yllk kalknma plann
hazrlam [11 ve 12], bu dorultuda
yaplanmaya ve ok amal su tesislerinin
yapmna hz vermitir. 6200 sayl yasann 2.
maddesinin d ve i fkralar nedeniyle sudan
faydalanlrken bir yandan da sudan enerji
retmek iin EE ile i birlii yapar EE ile
ibirliine girmitir [16 ve 13] Gndeme gelen
havza planlamas esaslar nda, Trkiye 26
havzaya ayrlm ve 1953 ylnda Seyhan Baraj
(sulama, takn kontrol ve enerji amal)
yapmna balanmtr. 1950 ylnda DS
tarafndan hazrlanan kalknma plan
1960larda, lkenin doal, beeri ve iktisadi her
trl kaynak ve imkanlarn tespitini, sosyal ve
kltrel planlama anlayyla bir btnlk
ierisinde planlamak amacyla Devlet Planlama
Tekilatnn kurulmasna nclk etmitir [11 ve
12]. Bu yllarda ayrca yerli kaynak ve igc
kullanma fikri olgunlam, neredeyse tamam
yerli igcyle, Almus (1958-1966), Kesik kpr
(1959-1966), baraj ina edilmitir.

lk Erozyon almalar Tokat linin
taknlarndan korunmas amacyla 1955 ylnda
Tarm Bakanlna bal Orman Umum
Mdrl tarafndan balatlmtr [29 ve 30].
Bylece "Toprak Muhafaza ve Mera Islah
almalarna Ait Talimatname nin 1957 ylnda
kartlmasyla erozyon almalar disiplin
altna alnmaya balanmtr [2] 6200 sayl DS
kurulu kanunu gerei, DSnin erozyonu
nlemek iin akarsularda slahat yapmak,
taknlar zararlarn nlemek iin koruyucu
tesisler yapmak gibi grevleri olsa da, bu,
takn koruma barajlar, havza baznda
dzenlemeler vb. ile snrl kalmtr [15].

16 Aralk 1960 tarihinde 167 sayl Yeraltsular
Hakknda Kanun yrrle girmitir [20, 22 ve
13]. Bu kanunun 1. maddesinde Yeraltsular
umumi sular meyannda olup devletin hkm ve
tasarrufu altndadr denerek, yeraltsular zel
hukuk ve mlkiye konusu olmaktan karlarak,
ilgili yasal boluk giderilmitir [25 ve 15].
Medeni kanun 641. maddesindeki Umuma ait
sularn iletilmesi ve kullanlmas hakknda
Ahkam Mahsusa bavurulur ifadesi
yeraltsular iin karlan kanunla dayanak
bulmutur [15].

1961 ylnda Diyarbakr da Frat Planlama
amirlii kurularak, blgesel bir planlamaya
geite ncelik etmitir. Bu amirlik 1964 ylnda
Frat havzasnn sulama ve enerji potansiyelini
belirleyen Frat Havzas nkiaf Raporunu,
1966 ylnda Aa Frat nkiaf Raporunu
hazrlam, benzer almalar Dicle nehri iinde
devam ettirilmitir. 1966 ylnda Keban Baraj
inaatna balanmtr [16 ve 18].

1963 ylnda 4951 sayl yasa ile Ky leri ve
Kooperatifler Bakanl kurulmu, 1965 ylnda.
Yol Su Elektrik (YSE) ve Toprak Su Genel
Mdrlkleri bu Bakanla balanmtr [26, 37
ve 27]. Bu kurulularn yaps, ad ve bal
olduu bakanlklar zaman iinde deimi olsa
da, krsal kesimin yani kylerin kalknmasnda
nemli rol oynamlardr [12].

1968 ylnda Ankara, stanbul ve Nfusu
Yzbinden Yukar Olan ehirlerde me,
Kullanma ve Endstri Suyu Temini Hakknda
Kanun karlmtr [13]. Bu kanun 6200 sayl
kanununu tamamlayc nitelikte olup, sz
konusu ehirlerin suyunun teminine DS yi etkili
klm, ikinci maddesinde de Su kaynan
tekil eden barajlar, isale hatlar ve tasfiye ileri
Devlet Su leri Genel Mdrlnce, depo ve
tevzi ebekeleri belediyelerce yaplr. belirtildii
zere depo ve datm ilerinin belediyelerce
yaplmasn ngrmtr [15]. Ayrca,
belediyelerin yapm masraflarn 30 yl

15
ierisinde DSye demesini gerektiini
belirterek, byk ehirlerin su ihtiyalarnn
karlad bir takm ok amal barajlar iin
(Ankarada; ubuk II (1961-1964),
Bayndr(1962-1965), Kurtboaz (1963-1967),
stanbulda; Alibey (1975,1983), merli (1968-
1972) vb.) belediyelerce DS ye denmesi
gerekli miktarlar ayn yasada belirtilmi,
barajlarn iletmesinin DS de kalmas, isale ve
tasfiye tesisleri ise belediyelere devredilmesi
ngrlmtr. Bu yasayla byk ehirlerin,
gemiten sregelen su sknts bir nebze
almaya allmtr. Ayn yl DS tarafndan su
itilaflarn amak iin bir yasa tasars
hazrlanmtr. Ancak uygulamaya
geirilememitir [23, 15 ve 13].

1969 ylnda 1595 sayl Orman Bakanl
kurulmu, ayn yl Aalandrma ve Erozyon
Genel Mdrl faaliyete geerek, erozyonla
mcadele ilerine ynelinmitir [1, 2 ve 34].
1970li yllarda ise ok amal projeler arln
hissettirmi, kstl olan su kaynaklarnn etkin
ekilde kullanm ve optimizasyon yaklam
geerlilik kazanmaya balamtr [19].

1977 ylnda Gneydou Anadolu projesi, ad
belirerek, bir Entegre havza ynetim rnei
domaya balam, ayn yl Urfa Tneli
almaya balanmtr [18].

1974 tarihinde adn Gda Tarm ve
Hayvanclk Bakanl olarak deitiren Tarm
Bakanl 1981 de Orman Bakanlyla
birleerek Tarm ve Orman Bakanl adn
almtr. 1983 ylnda Kyileri ve Kooperatifler
Bakanl da bu birlemeye dahil edilmitir ve
Tarm Orman ve Kyileri Bakanl adn
almtr [35 ve 29].

70li yllarda daha ok hidrolojik almalara
arlk verilmi, hatta bu dnem Hidroloji On Yl
olarak nitelendirilmitir. Trkiyede de
niversiteler, DS ve EE gibi hidrolojiyle
ilgilenen kurumlar ortak bir Trkiye Hidroloji
Komisyonu oluturmulardr [19].

1970lerin sonlar ve 1980lerin balarn ieren
yllarda, su kaynaklarnn nemli lde
etkilendii kresel evre kirlilikleri ba gstermi
ve su kaynaklarn daha da snrl hale
getirmeye balamtr. Kentleme, sanayileme
ve nfus artna bal olarak su kullanmnda
art, gelien tarmsal faaliyetlerle birlikte
kimyasallarn kullanlmas, evsel ve endstriyel
atklarn artmas ve eitlenmesi bu kirlenmede
nemli etkenler olmulardr. Bylece, suyun
miktarnn yannda niteliinin de nemi
gndeme gelmeye balamtr.

Bu yllarda balayan kreselleme, sularn
kamu tekelinde zararl ve israf bir ekildeki
ynetilme anlayn deitirmeye balam,
hizmetlerin mhendislik boyutu yannda siyaset
ve ynetim boyutunu da gndeme getirmitir.
Su hizmetlerinin piyasa mekanizmalar
tarafndan ynetilme eilimi ba gstermitir.
Bu durum, bykehirlerde gn artmas ve
kentsel altyapnn hazr olmamas, artan talep,
azalan ve kirlenen kaynaklarla birlikte kentsel
su ihtiyalarnn karlanmasnda, 1980li
yllarda balayacak bir ticari dnemi gndeme
getirmitir [38 ve 21]. l merkezi tanmnn snrl
oluu, kanalizasyon ilerinin su temini ilerinden
ayr olarak yrtlmesi, sular idaresinin;
belediyeye bal bir kurulu olmas, mali
zerklie sahip olmamas, gelirlerinin
belediyelere aktarlabilmesi, dorudan
borlanma yetkisinin olmay, tarife belirleme
yetkisinin mlki amir onayna bal olmas, kar
amacnn olmamas, ii bizzat yerine getirme
zorunluluunun olmas, su kaynaklar
konusunda ehrin dna kma gereksinmesi
vb. nedenlerinden dolay, sular idaresi tipi
ynetim geerliliini yitirmeye balam ve
dnya bankas kredisinin de etkisiyle SK tipi
kurumlama gndeme gelmitir [23, 21 ve 38].
1981 ylnda 2560 sayl stanbul Su ve
Kanalizasyon daresi Genel Mdrl Kurulu
ve Grevleri Hakknda Kanun yeni bir dnemi
balatan SK kanunun 1. maddesinde stanbul
Bykehir Belediyesinin su ve kanalizasyon
hizmetlerini yrtmek ve bu amala gereken
her trl tesisi kurmak, kurulu olanlar
devralmak ve bir elden iletmek zere stanbul
Su ve Kanalizasyon daresi kurulmutur
denilmitir [23 ve 13]. Bu model 1986 ylnda
tm bykehir belediyeleri iin geerli
klnmtr. Bylelikle, 1980lere kadar devam
eden ller Bankas odakl model deierek,
sektrn dorudan belediyeler brakld d
kredi imkanlarna ynelimler balamtr [38]

18.10.1982 tarihinde kabul edilen Anayasann,
168. maddesi Tabii Servetler ve Kaynaklar
Devletin Hkm ve Tasarrufu altndadr.
Bunlarn aranmas ve iletilmesi hakk devlete
aittir. Devlet bu hakkn geici bir sre iin
gerek ve tzel kiilere devredebilir. Devletin
gerek ve tzel kiilerle ortak olarak veya
dorudan gerek ve tzel kiiler eliyle yapmas
kanunun ak iznine baldr. gerei su
kaynaklarnn kamu hukuku asndan
dzenlenmesi zorunlu hale dnmtr [6 ve
7].


16
Dnyada ba gsteren hzl nfus art,
kentleme, alk, ktlk, p krizi, endstriyel
gelimeler su ve hava kirlilii, ozon tabakasnda
delinme, zehirli kimyasallar ve tarmsal atklarn
dnyada bir evre krizine yol amasyla,
evrenin hava, su, toprak gibi doal kaynaklar
asndan bir btn olarak deerlendirilmesi
gereklilii domutur. 09.08.1983 tarihinde
2872 sayl evre Kanunu karlarak, evre
korumasnn bu btnlk (Entegre yaklam)
iinde yaplmas, ekolojik dengenin korunmas,
havada, suda, toprakta kirlilik ve bozulmalarn
nlenmesi ve evrenin iyiletirilmesi iin yaplan
almalarn btndr. maddesiyle yasal
adan vurgulanmtr. Yasann amacn ...
btn vatandalarn ortak varl olan evrenin
korunmas, iyiletirilmesi, krsal ve kentsel
alanda arazinin ve doal kaynaklarn en uygun
ekilde kullanlmas ve korunmas; su, toprak ve
hava kirlenmesinin nlenmesi; lkenin bitki ve
hayvan varl ile doal ve tarihsel
zenginliklerinin korunarak, yaplacak
dzenlemeleri ve alnacak nlemlerin hukuki ve
teknik esaslara gre dzenlemesi [6 ve 8].
olarak zetlenmitir. evre krizine paralel
olarak 12.8.1978 de 16376 sayl resmi
gazetede yaynlanan, Babakanlk evre
rgtlenme biimi ve grevlerine ilikin karar
uyarnca kurulan evre Mstearl, 8.6.1984
tarih ve 222 sayl kanun hkmnde kararname
ile Babakanlk evre Genel Mdrl haline
dntrlmtr. Gelien bu evre duyarll
bu on yln evre On Yl olarak
nitelendirilmesine neden olmutur [19, 4 ve 8].

1980li yllarn ortasnda, devletin kltlmesi,
gereksiz israftan kanlmas gibi bir takm
politikalarla baz bakanlklar birletirilmi, baz
kurulular lavedilmitir. Bu dzenlemeler
erevesinde 8/6/1984 tarih ve 228 sayl
Kanun hkmnde kararname ile sonrada
8/1/1986 tarih 3254 sayl kanun ile Devlet
Meteoroloji leri Genel Mdrl Tekilat ve
Grevleri Hakknda Kanun DM yeniden
dzenlenmi, kurulu amac ise 1. maddesinde
belirtildii gibi meteoroloji istasyonlar amak
ve altrmak, hizmetlerin gerektirdii rasatlar
yapmak ve deerlendirmek ve eitli sektrler
iin hava tahminleri yapmak ve meteorolojik
bilgi destei salamak iin Babakanla bal
Devlet Meteoroloji leri Genel Mdrlnn
kurulmasna, tekilat ve grevlerine dair
esaslar dzenlemek dir [28 ve 13]. Bunun
yannda, Topraksu, Yol Su Elektrik (YSE) ve
Toprak skan Genel Mdrlklerinin 1984 de
3202 sayl Yasa ile lav edilerek Ky
Hizmetleri Genel Mdrl (KHGM)
oluturulmutur [26, 37 ve 27]. Bu yllarda,
kreselleme ve zelletirme politikalarnn
nda, su ynetimi kavram ierisine; sulama
suyunun bir ebekedeki datmn salayacak
yap ve yntemler, iletme, bakm onarm ve
iyiletirme, bunlar stlenecek organizasyonlar
vb. tanmlar da dahil olmutur. Hale hazrda,
krsal kesimlere ilgili yasalar gerei su salayan
KHGM, yapmn tamamlad tesislerin, ky
tzel kiiliklerine veya kooperatiflere, birden
fazla ky veya kyle birlikte belediye sz
konusu ise bunlarn kuracaklar birliklere ve
tesislerin bakm ve iletmesini stlenen ky
ihtiyar heyeti ya da birliklerine devri srasnda
maddi bir klfet yklemezken, DS 1993lere
kadar iletilmesi zor, ekonomik olmayan kk
gletler vb durumlarda snrl sayda devir
yapm ve de yatrm masrafn talep
edebilmitir [38 ve 15]. Ancak, 1986 ylnda
dnya bankasnn Drenaj ve tarla ii gelitirme
projesiyle DS ve KHGM tesislerinin iftilere
daha fazla iletme ve bakm sorumluluu verme
dorultusunda, devredilmesi hususunu
vurgulamas, devir srecini tetiklemi,
uygulanan politikalar dorultusunda sulama
birlii says ksa srede 100 amtr [38].
Ayrca enerji yatrmlarnda da zel kesim
yatrm faaliyetlerini gelitirmek iin Yap-let-
Devret ve Yap-let gibi yeni modeller
uygulamaya konmu, kamu projeleri ikinci plana
ekilmeye balanmtr [38 ve 11].

KHGM kurulu yasas ktktan sonra, kapsaml
almalarda ve zellikle yeraltsular
konusunda DSnin sorumluluu devam etmekle
birlikte, ky ime sularnn temini konusunda
asl sorumluluk KHGM ne verilmitir. Ancak
3202 sayl Ky Hizmetleri Genel
Mdrlnn Tekilt ve Grevleri Hakknda
Kanun. ve 2560 sayl stanbul Su ve
Kanalizasyon daresi Genel Mdrl Kurulu
ve Grevleri Hakknda Kanun la birlikte 167
sayl Yeraltsular Hakknda Kanun un
dzenleme sahasna girilmi ve yeraltsuyu
rezervlerinin korunmas hakknda ikilemlere
girilmitir [23, 27 ve 15]. Yerst sularyla ilgili
kadim hak iddias ile alan davalar nceden
beri adli yargda zlmeye allm, ancak,
idari yargnn, umuma ait sularda kamu hukuku
kurallar geerli olmas gereklilii dorultusunda
ki itihatlar, idari eylemden doan zarar tazmini
iin alan davalarn idari yargca yrtlmesi,
1982 anayasasnn da etkileriyle, Uyumazlk
Mahkemeleri ve Yargtay kararlar ile aklk
kazanmtr [15]. Buna ramen, bu konudaki,
medeni kanunda belirtilen Ahkam
mahsusann karlmamasndan kaynaklanan
hukuksal boluklar devam etmitir. Birlik kurma
konusunda temel bir dzenleme yaplmam,
ancak Anayasaya gre yerel ynetimler kendi
aralarnda, Bakanlar Kurulunun izni ile su
hizmetlerinin yerine getirdikleri bir rgtlenme
modeli olarak hizmet vermilerdir [38]. Yasal

17
temelleri ise 1926 tarihli Sular Hakknda Kanun
(Ek 4. Madde), Ky mesular Hakknda
Kanun, l daresi Kanun (5442/56) ve 1580
sayl Belediye Kanununa (1580/133-148)
dayandrlmtr [13, 15, 22 ve 25].

1985 yl 3161 sayl kanun ile Tarm Orman ve
Kyileri Bakanl Tekilat ve Grevleri Kanun
yrrle girmitir. Ancak 1991 de politik
sebeplerle Orman Bakanl ve Tarm ve
Kyileri Bakanl ikinci kez ayrlm [27, 29 ve
35].

Entegre yaklamn da etkileriyle, 1986 ylnda
Gneydou Anadolu Projesi blgesel planlama
erevesinde ele alnmas dnlm, blge
faaliyetlerinin planlamas ve koordinasyonu
Devlet Planlama Tekilatna (DPT) verilmitir.
Frat ve Dicle sularn deerlendirilmesiyle, 13
byk proje oluturulmutur. Balangta, su ve
toprak kaynaklarnn deerlendirilmesine
ynelik olan bu proje, 1989 ylnda tamamlanan
GAP mastr plan ile blgenin; tarm, enerji, alt
yap, konut, sanayi, eitim, ulam vb. ynden
ferahlamasn salayacak, ok ynl entegre
blgesel kalknma projesine dnmtr [18
ve 36].

1990l yllarda su kaynaklarnn ynetiminde
fiyatlandrma ve zelletirme politikalarnn
zorunlu koul olarak ortaya kmtr. Dnya
Bankas, Birlemi Milletler (BM) ve OECD su
kaynaklar politikalarn teknik, mali ve ynetsel
temelde bir btnlk salanmas dorultusunda
srdrmtr. Dolaysyla lkemizde de 1989
ylnda Dnya Bankas kredisi ve Turizm
Bakanlnn katklaryla, Akdeniz ve Ege
Turizm Altyaps ve Ky Ynetimi (ATAK)
projesiyle, ime suyu, iletim hatt, artma, kat
atk vb. altyap hizmetlerini yerel ynetim
birlikleri ierisinde yrten ve Marmaris ve
eme-Alaat birlikleriyle zetlenebilecek yeni
bir yap ortaya karlmtr. Bylece kentsel
altyapda birlik modelini n plana getirilerek,
yerel ynetimlerde 2. bir imtiyazlara alma
dnemini balatlmtr [23 ve 38].

evreyle ilgili gelimelere paralel olarak birlikte
9 Austos 1991 tarihinde ve KHK/443 sayl
evre Bakanlnn Kurulu Ve Grevleri
Hakknda Kanun Hkmnde Kararname
yrrle girmitir. Kararnamenin amac, birinci
maddesinde Bu Kanun Hkmnde
Kararnamenin amac, evrenin korunmas ve
iyiletirilmesi, krsal ve kentsel alanda arazinin
ve doal kaynaklarn en uygun ve verimli
ekilde kullanlmas ve korunmas, lkenin
doal bitki ve hayvan varl ile doal
zenginliklerinin korunmas, gelitirilmesi ve her
trl evre kirliliinin nlenmesi iin evre
Bakanlnn kurulmasna, tekilat ve
grevlerine ilikin esaslar dzenlemektir.
eklinde belirtilmi, ikinci maddesinin c
fkrasnda ise evre Bakanlnn kurulu
amacn dengeli ve srekli kalknma amacna
uygun olarak ekonomik kararlarla ekolojik
kararlarn bir arada dnlmesine imkn veren
rasyonel doal kaynak kullanmn salamak
zere, kalknma planlar ve blge planlar temel
alnarak evre dzeni planlarn hazrlamak
veya hazrlatmak, onaylamak, uygulanmasn
salamak olarak, entegrasyon ve
srdrlebilirlik erevesinde yorumlamtr [5,
6 ve 8].

DM Genel Mdrl 23/8/1991 tarih ve 447
sayl KHK ile "evre Bakanlna balanm
daha sonra bu Kurulu 28/2/1992 tarih ve
21156 sayl Resmi Gazete`de yaymlanan
Cumhurbakanl tezkeresi ile yeniden
babakanla balanmtr [7, 20 ve 28,].

evre duyarllnn kresel bazda artmasyla
birlikte, 1992 ylnda Brezilyann Rio de Janerio
kentinde Birlemi Milletler evre Gelime
Konferans dzenlenmitir. Bu konferansa 108
lke devlet bakan dzeyinde olmak zere 179
lke katlm ve geleneksel kalknma anlayn
deitirmeyi planlayan, Gndem 21
(srdrlebilir kalknmann her aamasn
kapsayan eylem plan), Rio Deklarasyonu
(devletin hak ve ykmllklerini belirleyen bir
dizi prensip), Orman Prensipleri Raporu (tm
dnya ormanlarnn srdrlebilir ynetimini
amalayan bir dizi prensip) isimli 3 anlama
imzalanmtr. Buna ek olarak hukuki
balaycl olan Birlemi Milletler klim
Deiiklii evre szlemesi ve Birlemi
Milletler Biyolojik eitlilik Szlemesi de
imzaya almtr [5, 8 ve 19]. Trkiye, Birlemi
Milletler klim Deiiklii evre Szlemesi
dnda ki szlemeleri imzalamtr [8]. Bu
szlemede ek olarak iki kategoride lkeler
snflandrlm, II. kategoride, Teknoloji
transferi ve maddi destek vermekle ykml
olan OECD ve AB yesi 24 lkeye yer verilmi
ve bu lkeler, insan kaynakl sera gaz
snrlamasnn yannda az gelimi veya
gelimekte olan lkelere maddi destek
salamakla da ykml klnmtr. I kategoride
ise ek II lkelerinin yannda gelimekte olan ve
pazar ekonomisine gei yaayan 14 lkeye yer
verilmi. Trkiye Ek II listesine dahil edildii iin
bu tarihte szlemeyi imzalamamtr [5 ve 8].
Bu zirve sonras dnya ile birlikte Trkiyede de
su politikalar, evre btn, srdrlebilir ve
insan kaynakl bir kalknma esasna dayanacak
biimde ekillenmeye balamtr.


18
1993ten itibaren Dnya Bankas tevikleri,
uluslararas alanlarda gelien katlmclk
kavramlarnn yannda, iletme ve bakm ve
personel giderlerinin artmas, zdenetimin tam
olarak salanamamas gibi nedenlerden dolay,
sulama tesislerinin ky tzel kiilikleri,
belediyeler, sulama birlikleri kooperatifler ve
niversitelere devri grnr ekilde artm, bir
kural haline dnmtr.

Artan talep ve hzl gelime karsnda zaman
zaman yeni yasa tasarlar da gndeme gelmi,
1994 ylnda Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanl
(ETKB) Akarsulardan Ticari Amala
Yararlanlmas Hakknda Kanun Tasars
hazrlayarak ilgili kurulularn grn
istemitir. Bu tasaryla sularn ticari amala
kullanm ve iletilme hakk verilmesini ve bu
hakkn devrini ve feshini kapsad iin yerst
sularyla ilgili zaten mevcut olan yasal yetki ve
hukuk karmaas daha da krklenecei iin
ilgili kurulularn kar kmalar zerine geri
ekilmitir. Kanunun bir su yasas erevesi
iinde tm mevzuatlar da kapsayacak ekilde
dzenlenmesi gereklilii benimsenmitir [15].

1995 ylnn Mart aynda Kopenhag da
Birlemi Milletler Dnya Sosyal Kalknma
Zirvesi yaplm, bu toplantda ekonomik,
sosyal ve evre politikalarnn btn ierisinde
piyasa mekanizmalarn belirten, insan merkezli
ve sosyal gelimeye ynelen bir kalknma
benimsenmitir [5 ve 8].

Gelimeler paralele olarak, 1990larn ilk
yarsnda, su kaynaklarnn planlanmasnda,
ynetiminde, korunmasnda yetersiz kalnm,
kurulular aras bilgi aktarm ve koordinasyon
tam olarak salanamamtr. Altyap
sistemlerinin bakm onarm ve iletmesindeki
eksiklikler devam etmi, 1980lerde ba
gsteren zelletirme politikalar bu dnemde
de etkin olarak yrtlememi, yeterli, dzenli
ve gerekli veriler uygun ekilde salanamam,
evre ynetiminde ilgili kurulular arasnda etki
ve sorumluluk paylamndaki yetersizlik ve bu
konuda karlan kanun ve mevzuatlardaki
uyumsuzluk sonucu, evre ynetiminde etkinlik
salanamam, kurumlarda konuyla ilgili nitelikli
personel eksiklii ekilmi, kentlerin alt yaplar
artan nfusla yetersiz kalmtr. eklinde 7.
Be yllk Kalknma Plan (1996-2000) nda dile
getirilen eksiklere ilave olarak, sulama
yatrmlarnn kullanclara geri denmesi, 5442
sayl il zel idaresine dayal tip birlik mevzuat,
DS ve KHGM yasalar dzenlenerek ifti
katlmnn salanmas, retici birliklerinin
gelitirilmesi, yalnzca tarmsal faaliyetlere
ynelik olarak Tarm ve Kyileri Bakanlnn
yeniden organizasyonu, ilgili kamu ve zel
kurulularn katklaryla aalandrma ve
erozyon kontrol, Hayvanclk ve Su rnleri
Mstearl yasasnn karlmas, su
rnlerinin gelitirilmesi, koordinasyonu
salamak amacyla 6200 sayl DS Umum
Mdrl Tekilat ve Vazifeleri Hakkndaki
Kanuna madde ilavesi, 6200 sayl DS kanunu,
167 sayl Yeraltsular Kanunu, 2560 sayl SK
kanunu, 1053 sayl Nfusu 100 bin Aan
ehirlere likin Su Temini Kanunu, 831 sayl
Sular Hakknda Kanun, 1593 sayl Umumi
Hfzsshha Kanunu, 2872 sayl evre Kanunu
dzenlenerek, mevzuat dankl ve
boluklarnn giderilmesi, su kaynaklarnn
planlamas, ynetimi ve korunmasndaki
kurumsal yapnn iyiletirilmesi ve kaynaklarn
rasyonel kullanlmas, DSnin Yap-let-Devret
politikalarna ncelik verilmesi iin kapsaml bir
Su Yasas karlmas, su tarifelerinin hizmet
bedelini salayacak ve yeni yatrmlara frsat
salayacak bir ekle dntrlmesi iin 1580
sayl Belediyeler Kanununda dzenleme
yaplmas, nfusu 100 bini geen belediyelerde
ime suyu ve kanalizasyon hizmetlerinde
etkinlii salamak amacyla 2560 sayl SK
kanunu dzenleyerek su ve kanalizasyon
idarelerinin kurulmas, stanbul imesuyu
havzalar ve Boaziinin korunmasyla ilgili
yasa karlmas, evrenin korunmas iin
Turizm Tevik Kanunun revize edilmesi,
srdrlebilir kalknma ilkesi dorultusunda
anayasada deiiklikler yaplmas, gibi hususlar
devletin 5 yllk hedefleri arasna sokulmutur
[11].

Trkiye Rioda vermi olduu taahht gerei
evre Bakanl (B) kontrolnde 1996 ylnda
Trk Ulusal Gndem 21 ini hazrlamaya
balamtr. Ayn yl 1992 de imzalanan
Birlemi Milletler Biyolojik eitlilik evre
Szlemesine taraf olunmutur. 8.5.1998de
DPT mstearl ile B arasnda, yaam
kalitesinin iyiletirilmesi, evre bilin ve
duyarlln gelitirilmesi, evre ynetiminin
iyiletirilmesi, srdrlebilir nitelikte bir
ekonomik toplumsal ve kltrel gelime
salanmas amaclaryla Ulusal evre Stratejisi
ve Eylem Plan (UEP) almalarna
balamtr [5, 8 ve 19].

23/06/1997 tarihinde evresel Etki
Deerlendirmesi (ED) Ynetmelii 23028
sayl Resmi Gazetede yaynlanarak
uygulamaya sokulmutur. Ynetmeliin amac
1. maddesinde Bu Ynetmeliin amac; gerek
ve tzel kiilerin gerekletirmeyi planladklar
ynetmelik kapsamna giren faaliyetlerinin
evre zerinde yapabilecekleri btn etkilerin
belirlenerek deerlendirilmesi ve tespit edilen
olumsuz etkilerin nlenmesi iin

19
gerekletirilecek evresel Etki
Deerlendirmesi srecinde uyulacak idari ve
teknik usul ve esaslar dzenlemektir. olarak
belirtilmitir [6 ve 8].

7. Be yllk kalknma planna bal olarak 1997-
1998 ylna ait hkmet programnda bir su
yasas hazrlanmas iin Enerji ve Tabii
Kaynaklar Bakanl dolaysyla DS
grevlendirilmi, DS de mevzuat taramas
ilemlerine balamtr [15]. Bu kapsamda su
zengini olarak nitelendirilen Danimarka,
Brezilya, suyu az olan srail, Gney Afrika, suyu
birliklere devrederek zelletiren ngiltere, su
durumu sosyal yap itibariyle bize benzeyen
spanya, talya, su yatrmlarn byk lde
tamamlam Almanya gibi lkelerin su yasalar
ve de Avrupa topluluu su politikas raporu
incelenmi bir rapor halinde hazrlanmtr. Bir
yandan da evre sorunlarnn zm iin
uygulanan politika ve alnan kararlarn AB
normlar ve Uluslararas Standartlara uyumlu
hale getirilmesi almalar srdrlmtr [11
ve 15].

Tarm alanlarn tarm d kullanl ve
erozyonun artmas nedenleriyle
gerekleebilecek lleme olgularna kar da
1995li yllardan itibaren politikalar gelitirilmeye
balanmtr. 1998 ylnda zellikle Afrikada
Ciddi Kuraklk ve/veya llemeye Maruz
lkelerde lleme ile Mcadele iin Birlemi
Milletler Szlemesine taraf olunmutur [30].

Dnya bankas 1998 ylndan balayarak
Drenaj ve tarla ii gelitirme projesiyle
balatt uygulamay bir adm teye tam, bu
kurumla Sulama Ynetimi ve Yatrmlarda
Katlmc zelletirme Projesi iin DS ve
KHGM nn iletmecilikten sonra planlama ve
yatrm alanndan da ekilmesini ieren bir kredi
anlamas imzalanmtr [38].

1997 ylnda Japonyann Kyoto ehrinde
gerekleen, Birlemi Milletler klim Deiiklii
evre Szlemesi (UNFCCC) de alnan
kararlar gerei her yl toplanan taraflar
konferansnn ncsnde, KYOTO protokol
olarak anlan ve iklim deiikliine yol aan
sera gaz emisyonlarnn azaltlmasna ynelik
olarak ykmllk ve uygulanabilecek
mekanizmalarn belirtildii bir protokol
yaynlanmtr. Bu protokoln en nemli
maddesi Ek I listesine dahil olan lkelerin sera
gaz salnmlarn 2008-2012 dnemlerinde
1990 dnemindeki seviyenin % 5 altna
indirmelerini ngrmesidir. Bu protokol evre
duyarll asndan kritik bir nokta olarak kabul
grmektedir.

20. yzyldaki hzl gelimeler su ynetimini tek
bana bir mhendislik anlayyla deil evre-
nsan btn ierisinde deerlendirme gereini
getirmitir. Bu yzyln son eyreinde de bu
dorultuda politikalar izlenmeye balanm.
Ksmen gelimeler olmu ancak, su ynetimi ve
su yasalar istenilen dzeye getirilememitir.

4 21. YZYILDA SU POLTKALARI
Kreselleen dnya politikalar, 21. yzyl su
ynetiminin srdrlebilir, entegre olmu talep
odakl, zel iletmecilie olanak salayan bir
ekilde yrtlmesi gerekliliini egemen
klmtr.

Geen yzylda, dnyada yaygnlaan evre
bilinci ve bu dorultudaki ynetim politikalar
tam olarak uygulanamamtr. Ayrca, 7. Be
yllk kalknma plannda belirtildii gibi sosyal ve
ekonomik gelimelerle birlikte kii ba gnlk
su ihtiyac artm; koordinasyon eksikliinden
dolay kaynaklar verimli kullanlamam;
kanalizasyon uygulamalarnda ve
dearjlarndaki eksiklik, yasal olmayan su
tketimi ve ebekede bakm-onarmlarndaki
aksaklklar devam etmi; kamu yatrmlar zel
sektr yatrmlarna ncelik tanmak amacyla
ikinci planda braklm ve zel sektr
zendirecek yasalar karlamamtr [11].
Bununla birlikte, 1984 yl sonunda karlan
3096 sayl kanuna dayal olarak bugne kadar
yrtlen zelletirme politikalar ve Yap-let-
Devret, Yap-let gibi modeller uygun bir ekilde
yrtlememi, enerji sektrnde dar boaza
girilmi ve tarm sektrnn geliri de dmtr
[11 ve 38]. Bu dnemde, evreye olan duyarllk
artm olmasna ramen, srdrlebilir
kalknma yaklam ierisinde, doal
kaynaklarn ynetimini salayacak, ekonomik
dengeleri gzeterek kalknmaya imkan verecek,
doay ve insan saln koruyacak ve gelecek
kuaklara, salkl bir ortam brakacak ynde
istenilen politikalar gelitirilememi, ED
srecinde de istenilen baar salanamamtr
[8 ve 11]. stelik su hukuku konusunda
boluklar sregelmi, hazrlanan taslaklar
yasallaamam, grev, yetki ve sorumluluklar,
artan mevzuatlarla birbirine girmitir [11 ve 15].

Bu olumsuzluklar karsnda yirmibirinci yzyln
ilk 5 ylnda alnacak nlemler, 8. Be Yllk
Kalknma Plannda yle zetlenmitir. Su
kaynaklarnn gelitirilmesi, kullanlmas ve
korunmasyla ilgili hukuki bir dzenleme
yaplacaktr, su ve atksu standartlar AB
standartlarna uygun hale getirilecek, 167
sayl yeraltsular yasas dzenlenerek kaak
kullanmlara kar caydrclk salanacak, ller
bankas Genel Mdrl yeniden
yaplandrlacak, Nfusu 100 bini aan

20
yerlerde su ve kanalizasyon idareleri
kurulacak, zelletirme Yap-let, Yap-let-
Devret modellerinin yerel ynetimlerde
uygulanmas yaygnlatrlacak, Tarm ve
Kyileri bakanl ile tarmsal nitelikli Kamu
ktisadi Teebbsleri yeniden yaplandrlacak
ED srecinin etkin klnmas ynnde
dzenlemeler yaplacak, doal kaynaklarn
srdrlebilir kullanm tevik edilecek,
evresel riskler en aza indirilecek, lleme
ve erozyonla etkili mcadele amacyla
ormancl, tarm, hayvancl, sanayii, su
kaynaklaryla ilgili faaliyetleri, alternatif geim
kaynaklarn ve krsal altyapnn gelitirilmesini
entegre olarak ele alan Ulusal lleme Eylem
Plan hazrlanacak, Ulusal Biyolojik eitlilik
Stratejisi ve Eylem Plan yrrle konulacak
bu balamda Biyogvenlik Yasas karlacak,
Biyogvenlik Kurulu oluturulacak ve UEP
gncelletirilerek yasal bir ereveye
kavuturulacak, klim Deiiklii ereve
Szlemesi (DS) katlmak zere almalara
balanacak, 2872 sayl evre Kanunu ve 443
sayl evre Bakanlnn Kuruluu ve Grevleri
Hakkndaki Kararname yeniden dzenlenecek,
doal kaynaklarn srdrlebilir kullanmn
temin iin, 6831 sayl Orman Kanunu, 3194
sayl mar Kanunu, 3621 sayl Ky Kanunu,
2863 sayl Kltr ve Tabiat Varlklarn Koruma
Kanunu, 2634 sayl Turizm Tevik Kanunu ve
evreyle ilgili ynetmeliklerde dzenlemeler
yaplacak GAP su sporlar enlikleri
dzenlenecek tir [11, 18 ve 36].

GAP mastr plan hazrlanrken zerinde
durulmayan evre ve srdrlebilirlilik ayrca hi
deinilmeyen katlmclk kavramlar, GAP blge
kalknma plannn yenilenmesi gerekliliini de
gndeme getirmitir. Sekizinci Be Yllk
Kalknma Plan (Kamu kaynak ve potansiyelinin
rasyonel kullanm, halk katlmnn
glendirilmesi, insani gelime hedeflerinin
yakalanmas, gibi hususlar noktasnda), Avrupa
birliine tam yelik dorultusunda hazrlanan
Ulusal Program ve Gl Ekonomiye Gei
Program bu plann erevesini
oluturmaktadr [18].

Projelerin evreye olabilecek olumlu ya da
olumsuz etkilerinin belirlenmesinde, olumsuz
yndeki etkilerin nlenmesi ya da evreye zarar
vermeyecek lde en aza indirilmesi iin
alnacak nlemlerin, seilen yer ile teknoloji
alternatiflerinin saptanarak deerlendirilmesinde
ve projelerin uygulanmasnn izlenmesi ve
denetlenmesinde srdrlecek almalar
olarak tanmlanan evresel etki deerlendirmesi
ynetmelii (ED), 8. Beyllk Kalknma
Plannda ngrlen etkinlik dzeyine getirilmesi
amacyla revize edilerek, 6 Haziran 2002
tarihinde 24777 sayyla resmi gazetede
yaynlanm ve yrrle koyulmutur.

1992 de Rio da dzenlenen Birlemi Milletler
evre Gelime Konferansnn devam
niteliinde, 26 Austos - 4 Eyll 2002 tarihleri
arasnda Johannesburgda srdrlebilir
kalknma dnya zirvesi (Rio+10)
dzenlenmitir. Bu toplantda BMye ye olan
tm lkeler resmi heyetleriyle katlarak,
Srdrlebilir Kalknma Eylem Plann tartm,
hazrlk komitelerince hazrlanan eylem plan
Uygulama Plan adyla dzenlenerek ye
lkeler tarafndan kabul edilmitir. Bu toplantda
Trkiye de kendi ulusal raporunu hazrlayarak,
1992 Rio sonras srdrlebilir kalknma bak
asn deerlendirmi, bu alanda Trkiyenin
taahhtlerini, baarlarn ve gelitirmesi gerekli
ynlerini sralam, srdrlebilir kalknma
konusunda srece dahil olan kurulularn
konuyla ilgili en iyi rneklerini de bir klasrde
toplayarak sunmutur [5, 7 ve 8].

1 Mays 2003 tarihinde evre ve Orman
Bakanlklar yeniden birletirilmitir [9].

28 Ekim - 9 Kasm 2001 de Marakete yaplan
klim Deiiklii Szlemesi 7. Taraflar
Konferans nda, klim Deiiklii evre
Szlemesi iin gerekli deiiklikler yaplm,
klim Deiiklii evre Szlemesine
Katlmamza Dair Kanun 21 Ekim 2003 tarihin
ve 25266 sayl Resmi gazetede yaynlanarak
yrrle girmitir [9]. Bu kapsamda 2001
ylnda oluturulmu iklim deiiklii
koordinasyon kurulu, iklim deiikliinin verdii
zararlar nleme ve gerekli tedbirlerin
alnmasn, yaplacak almalarda verimliliin
arttrlmas, koordinasyonun ve grev
dalmnn daha iyi salanabilmesi iin 2004
ylnda yeniden dzenlenmitir.

Ky Hizmetleri Genel Mdrl (KHGM),
13.01.05 tarihinde kabul edilen 5286 sayl
kanunla kapatlmtr. Bu kanunla 9.5.1985 tarih
ve 3202 sayl Ky Hizmetleri Genel Mdrl
Tekilat ve Grevleri Hakknda Kanun adn
Kye Ynelik Hizmetler Hakknda Kanun
olarak deitirmitir. KHGMnin tara
tekilatlarnca yrtlen hizmetlerin il zel
idarelerince, iskan konularna ilikin hizmetlerin
ise Bayndrlk Bakanlnca yrtlecei
belirtilmitir.

Ayrca, enerji retiminde yenilenebilir enerji
kaynaklarnn arttrlabilmesi iin hazrlanan,
Yenilenebilir Enerji Kaynaklarnn Elektrik
Enerjisi retimi Amal Kullanm na ilikin
5346 sayl kanun 18/05/2005 de resmi
gazetede yaynlanarak yrrle girmitir.

21
Bylelikle gvenilir ve i baml enerji
kaynaklarnn arttrlmas, ayrca sera gaz
emisyonunun azaltlarak evrenin korunmas
hedeflenmitir.

Dokuzuncu kalknma plan Avrupa Birlii yelik
srecindeki gelimelere paralel olarak AB mali
takvimi dikkate alnarak 2007-2013 yllarn
kapsayacak biimde 7 yllk olarak
belirlenmitir. Planda, gemi dneme ilikin,
KHGMnin kapatlmasyla arazi toplulatrma
ilemlerinde, yzey ve yzey alt sulama
yaptrmlarnn yrtlmesinde skntlarn
ortaya kt; sulama tesislerinden
faydalananlara devrinin yaygnlatrld;
organik tarm hznn artt; aalandrlma
almalarnn yetersiz kald; Gneydou
Anadolu Kalknma (GAP), Zonguldak-Bartn-
Karabk blgesel gelime (ZBK), Dou
Karadeniz Blgesel Gelime (DOKAP) ve Dou
Anadolu (DAP) ve Yeil Irmak Havza Geliimi
(YHGP) projeleri gibi blgesel almalarn
srdrld; 2006 ylnda Ulusal Kalknma
Stratejisinin yrrle konulduu; l zel
idareleri ile blgesel mahalli idare birliklerine
dorudan kaynak tahsisi ile Kylerin
Altyaplarn Destekleme Projelerinin (KYDES)
srdrld aka belirtilmitir. Ayrca,
gelecek 7 yllk dnemde, yerel ve blgesel
kalknmaya ncelik verilecei; tarmsal
verimliliin arttrlaca; KYDES projelerine
devam edilecei; evre ynetim sistemleri ve
unsurlarnn oluturulaca; entegre bilgi
sistemlerinin kurulaca; kentsel altyap
yatrmlarnn gerekletirilmesinde belediyelere
verilecek maddi destek ve danmanln
arttrlaca; evre korumaya ynelik kentsel
altyap ana plan ve finansman stratejisinin
hazrlanaca; mevcut su salama tesislerinde
kayp ve kaaklarn azaltlaca; su
kaynaklarnn tahsisi, kullanlmas gelitirilmesi
ve kirlenmeye kar korunmasyla ilgili hukuki
dzenleme ve idari yapnn oluturulaca;
lleme ve toplum sal dikkate alnarak,
havza baznda aalandrma almalarnn
arttrlaca belirtilmitir.

6 Nisan 2007 tarihi ve 26504 sayl resmi
gazetede yaynlanan 5625 sayl kanunla, 1053
sayl Ankara, stanbul ve Nfusu Yzbinden
Yukar Olan ehirlerde me, Kullanma ve
Endstri Suyu Temini Hakkndaki Kanun un
10. Maddesi, Kamu Yatrm Programnda yer
almak artyla belediye tekilt olan yerleim
yerlerinin ime, kullanma ve endstri suyunun
temini hizmetleri ile Devlet Su leri Genel
Mdrlnn salk ve evre asndan acil
tedbirler alnmasn gerekli grd ncelikli
atk su artma ile ilgili yatrm hizmetleri iin
gelecek yllara yaygn yklenmelere girimeye
Devlet Su leri Genel Mdrl yetkilidir."
ekline deitirilerek belediye tekilat olan
yerleim birimlerinde ime, kullanma ve
endstri suyu temini konusunda DSnin yetkili
olduu hkme balanmtr.

5 SONU ve NERLER
Avrupa Birliine tam yelik srecinde
ilerlemekte olduumuz u gnlerde, su ynetimi
konusunda kurumlar aras koordinasyon
eksiklii ve grev karmaasna zm bulmak
amacyla DS tarafndan almalar
balatlmtr. Ayrca, su kaynaklar ynetimi,
idari yaplanma ve su hukuku konusunda
mevcut yasal boluklar gidermek iin AB Su
ereve Direktifi ve Kalknma (7, 8, 9) Plan
Hedefleri dorultusunda Su Yasas hazrlama
almalar balatlmtr. Dier taraftan,
EMWIS (Euro-Mediterranean Information
System on Know-How in the Water Sector)
organizasyonu erevesinde srdrlen Ulusal
Su Bilgi Sistemlerinin oluturulma abalar, su
kaynaklarnn etkin kullanmna yn verebilecek
nemli bir adm niteliindedir. Birlemi Milletler
evre Program tarafndan kresel snma ile
mcadele amal olarak, lkemizde de
srdrlen aalandrma almalar ve bu
dorultudaki evresel faaliyetler, evre
duyarll asndan olduka mit vericidir.

Gelinen noktada 1870li yllarda Dersaadet
irketiyle balayan imtiyazl dneme, yaklak
80 yllk su kaynaklar hizmetlerinin devlet eliyle
yrtlmesi abalar sonucunda, akarsularn
iletme haklarnn yap-ilet-devret modeliyle
zel sektre braklmas biiminde yeniden
dnlmesi gndemdedir. Yatrm srecini
hzlandracak byle bir yaklamn baars,
kaynaklarn entegre ve srdrlebilir bir biimde
kullanmn denetleyen; kullanm haklarn
belirleyen ve takip eden; kamu yararn gzeten
etkin mekanizmalarn oluturulmasna bal
olacaktr.

6 TEEKKR
Makalenin hazrlanmas srasnda destek ve
yardmlarn esirgemeyen Prof. Dr. Nilgn
Harmancolu'na, Sn. Ahmet Kaya ya, bilimsel
kaynak ve dokman salamasndaki
yardmseverlii ve incelii iin Sn. zdemir
zbaya teekkrlerimi sunarm.


22
7. KAYNAKLAR
[1] AFEM, Avrupa Doal Afet Eitim Merkezi
[internet], Bayndrlk ve skan Bakanl,
http://afem.bayindirlik.gov.tr, [ubat, 2002
].
[2] AGM, Aalandrma ve Erozyon Kontrol
Genel Mdrl [internet], evre ve
Orman Bakanl, http://www.agm.gov.tr,
[Aralk, 2001].
[3] ASK, Ankara Su ve Kanalizasyon daresi
[internet], http://www.aski.gov.tr, [Ocak,
2002 ].
[4] Babakanlk, Babakanlk [internet],
http://www.basbakanlik.gov.tr,
[Haziran,2005 ].
[5] BCS, Biyolojik eitlilik Ulusal Web Sitesi
[internet], http://www.bcs.gov.tr, [ubat,
2002 ].
[6] BNET, BelgeNet [internet],
http://www.belgenet.com, [ubat, 2002 ].
[7] BYBS, Babakanlk Bilgi Sistemi [internet],
http://www.bybs.gov.tr, [Aralk, 2001]
[8] B, evre Bakanl [internet],
http://www.cevre.gov.tr, [ubat,2002]
[9] OB, evre ve Orman Bakanl, [internet],
http://www.cevreorman.gov.tr, [Eyll,
2007]
[10] DB, Diyanet leri Bakanl [internet],
http://www.diyanet.gov.tr, [Eyll, 2004 ].
[11] DPT, Devlet Planlama Tekilat [internet],
http://www.dpt.gov.tr.,[Ocak, 2002 ].
[12] DS, Su ve DS Tarihi, DS vakf,153 s.,
Ankara, 2001.
[13] DS, Devlet Su ileri Genel Mdrl
Hizmetleri ile lgili Mevzuat, 406s, Ankara,
1996.
[14] DS, Devlet Su leri Genel Mdrl
[internet], http://www.dsi.gov.tr, [Eyll,
2005 ].
[15] DS, Hukuki ve Kuramsal Dzenlemeler
Komisyonu almalarna likin Rapor, 65
s., Ankara,1998.
[16] EE, Elektrik leri Etd daresi [internet],
http://www.eie.gov.tr, [Nisan, 2006 ].
[17] ETKB, Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanl
[internet], http://www.enerji.gov.tr [Nisan,
2006].
[18] GAP, Babakanlk GAP Blge Kalknma
Bakanl [internet], http://www.gap.gov.tr,
[ubat, 2002 ].
[19] Harmancolu N., Fstkolu, O,. zkul, S,.
Onuluel G., Gl, A,. etinkaya, C,. "Su
Kaynaklar Ynetimi", yaynlanmam, 16s,
zmir, 2005.
[20] Hukuki, Hukuki [internet],
http://www.hukuki.net, ubat, 2002 ].
[21] BB, stanbul Bykehir Belediyesi,
[internet], http://www.ibb.gov.tr, [ubat,
2002 ].
[22] deal Hukuk,(2001), deal Hukuk Web
Sitesi [internet],
http://www.idealhukuk.gov.tr, [Aralk,
2001].
[23] SK, stanbul Su ve Kanalizasyon daresi
[internet], http://www.iski.gov.tr, [ubat,
2003].
[24] Kandilli, Boazii niversitesi Kandilli
Rasathanesi ve Deprem Aratrmalar
Enstits [internet], http://
www.koeri.boun.edu.tr, [Ocak, 2002.
[25] Kaya, A,. "Trkiye Su Mevzuat Hakknda
Teknik Not", 6s., 2002
[26] KGM, Karayollar Genel Mdrl
[internet], Ulatrma Bakanl,
http://www.kgm.gov.tr, [ubat,2002 ].
[27] KHGM, Ky Hizmetleri Genel Mdrl
[internet], Tarm Bakanl,
http://www.kgm.gov.tr, [Aralk, 2001].
[28] Meteoroloji, Meteoroloji leri Genel
Mdrl [internet],
http://www.meteor.gov.tr,[Eyll,2005].
[29] OB, Orman Bakanl, [internet],
http://www.orman.gov.tr,[Aralk,2001].
[30] OGM, Orman Genel Mdrl [internet],
Orman Bakanl, http://www.ogm.gov.tr,
[Aralk, 2001].
[31] zbay ., Hasgler M.; Su ve Toprak
Kaynaklarnda Kirlenme, Teknik not, 41s.,
Ankara, Nisan 1990.
[32] zi, ., Trkman, F., Baran, T,. zdemir,
Y,. Dalkl Y., "Su Hukuku",
Yaynlanmam, zmir, 2005.
[33] Su Vakf, Su Vakf [internet],
http://www.suvakf.org.tr, [Mays, 2005].
[34] Tema, Tema vakf [internet],
http://www.tema.org.tr, [ubat, 2002].
[35] TKB, Tarm ve Ky leri Bakanl
[internet], http://www.tarim.gov.tr, [ubat,
2002].
[36] TODAE, Trkiye ve Orta Dou Amme
daresi Enstits [internet],
http://www.todaie.gov.tr,[Aralk, 2001].
[37] ULBAK, Ulatrma Bakanl [internet],
http://www.ulbak.gov.tr, [ubat, 2002 ].
[38] YY, Yerel Ynetimler Portal [internet],
http://www.yerelnet.gov.tr, [ubat, 2002].

23
DS Teknik Blteni

TRKYEDE SU LETMNDE KULLANILAN BORULU SSTEMLERN TARHSEL
GELM

Kksal Bura ELK
naat Yksek Mhendisi, DS Proje ve naat Dairesi Bakanl, Sanat Yaplar ubesi, ANKARA
koksalbugracelik@yahoo.com

ZET
nsanlk tarihi boyunca medeniyetlerin beii olan Trkiye sahip olduu tarihi su iletim hatlar sebebiyle
zel bir ilgiyi hak etmektedir. ok saydaki pimi toprak, ta ve kurun boru hatlar dnemlerinde
hidrolik teknolojisinin iyi alglandn gstermektedir. Bu makalenin temel amac Trkiyede drt bin yl
boyunca su salamak zere ina edilen balca boru hatlarn hidrolik mhendislii asndan
incelemektir.

Anahtar kelimeler: Pimi toprak boru, ta boru, kurun boru, su terazisi, keltim havuzu

HISTORICAL DEVELOPMENT OF ANCIENT PIPE SYSTEMS USED IN THE TRANSMISSION OF
WATER

ABSTRACT
Turkey, the cradle of civilizations throughout the mankind history, deserves special attention because
of its historical water conveyance pipelines. Numerous terra-cotta (baked clay), stone and lead
pipelines of Turkey exhibit a fine sense of the hydraulic technology of their times. The main objective
of the article is to analyze the primary historical pipelines constructed for water supply in Turkey
throughout the four thousand years from hydraulic engineering point of view.

Key words: Terra-cotta pipe, stone pipe, lead pipe, water balance tower, sediment basin

1 GR
Temiz su salama her medeniyet iin varln
srdrmenin temel artlarndan biri ve hatta
birincisidir. Bu sebeple suyun kaynann
bulunduu yerlerden yerleim yerlerine
iletilmesi, bu iletim srasnda sularn, doal
koullarn oluturaca olumsuzluklardan ve
dman gruplarn saldrlarndan korunmas
byk nem arz etmekteydi. Bunun sonucu
olarak eski alardan itibaren su mhendisleri
suyun iletiminde genellikle kapal sistemleri
kullanmay tercih etmilerdir.

nsanlk tarihi boyunca medeniyetlerin beii
olan Trkiye sahip olduu tarihi su iletim hatlar
sebebiyle zel bir ilgiyi hak etmektedir. ok
saydaki pimi toprak, ta ve kurun boru
hatlar dnemlerinde hidrolik teknolojisinin iyi
alglandn gstermektedir. Bu makalenin
temel amac Trkiyede drt bin yl boyunca su
getirmek zere ina edilen balca boru
hatlarn hidrolik mhendislii asndan
incelemektir.

lkemizde Smer, Hitit, Urartu, Yunan, Roma,
Seluklu ve Osmanl uygarlklar dnemlerinde
borulu ebekeler gerek ar su gerekse atk su
iletiminde kullanlmtr. Kuzey Avrupada,
zellikle Almanyada sklkla rastlanlan ahap
borulara (phrek) ait bulgular lkemizde de
tespit edilmi olup konu makalenin kapsam
dnda braklmtr.

2 PM TOPRAK BORULAR (KNKLER)
En eski basnl su iletim sistemi Suriye
Zincirlide (Samal) bulunmu olup M.. 9. ya da
M.. 8. yzyla aittir. Bu sisteme ait kil borular
30 cm uzunluunda ve 11 cm i apndadr [11
ve 1]. Borular birbirleri iine 5 cm kadar
gemekte olup gmlek tabakas olarak kil dolgu
kullanlarak hattn su szdrmazlnn
salanmas


24

ekil 1 - Boazkyde Hititler tarafndan kullanlan pimi toprak borular [11].

Basnsz borulu iletim sistemleri ise yaklak
drtbin yldr, Smer ve Hititlerden itibaren
kullanlmaktadr. M.. 2000 ylnda kurulan Hitit
imparatorluunun bakenti Hattuada
(Boazkale-orum) su iletiminde kullanlm
olan pimi toprak borular orum mzesinde
sergilenmektedir [2]. Bunlar, uzunluklar 60 ile
96 cm arasnda deien ve aplar 20-22
cmden 11-15 cmye azalan konik ekillere
sahip borulardr. Borular gevek ekilde
birbirlerinin ierisine gemekte olup
birleimlerinde kullanlan bir conta veya
izolasyon malzemesine rastlanmamtr.

Ancak Yazlkayada bulunan su iletim hattnda
aynen Suriye Zincirli rneinde olduu gibi
boruyu saran gmlek tabakas olarak kil dolgu
kullanlmtr. Hattn yn deitirmesi gereken
yerlerde zel dirsek paralar kullanlmam
olup yn deiiklikleri borularn birbirlerini
kesmeleri ile ve daha byk apta borular
kullanlmas ile gerekletirilmitir [11]

Van Glnn kuzeybatsnda Sphan Dann
hemen gney eteinde deniz seviyesinden
1492 m ykseklikte bulunan volkanik bir gl
olan Aygr Gl sularnn, Urartu Krall
dneminde sulama amac ile kullanlm olduu
saptanmtr. Toprak Su Blge Mdrlnn
almalar srasnda Aygr Gl ile Van Gl
arasnda kalan verimli arazilerin sulanmas
amac ile Aygr Glnn gneyinde bulunan
yaklak 30 m yksekliinde ve 70 m
uzunluundaki tepe, i makineleri ile kazlarak
sulama borular denmek istenmitir.
makinelerinin at derinlik 2728 mye
ulanca, glden ayn amala su almak iin
Urartu Krall dneminde denmi knklere
rastlanlmtr. ie gemi knklerin hemen
yanna ok kaliteli bir iilikle hazrlanm sal
talardan rl bir galeri daha denmitir.
Kazda alanlarn ifadesine gre gerek knk
hattnn gerekse galerinin giri azlar dairesel
bronz kapaklarla kapatlmtr. Knklerin ve
galerinin yaklak 70 m civarnda olduu tahmin
edilmektedir. Salam olarak ele geen knkler
57 cm uzunluunda ve ortalama 2 cm
kalnlndadr. Birbirinin iine giren konik biimli
borularn dar az 28 cm, geni az ise 29 cm
olup bu ksmlar kil ile yaltlarak szdrmazln
salanmas amalanmtr.

Bu tr borularn bir benzerine imdilik Urartu
Krallnn yaylm alannda rastlanlmamtr.
Dou Anadolu Blgesinde boru hatlar ile
suyun iletimini gstermesi asndan Aygr
Glnde bulunan su borular byk bir nem
tamaktadr [1].


25

ekil 2 - Aygr Glnde bulunan Urartu dnemine ait knk [1].
Yaygn inann aksine toprak borular basnl
hatlarda da kullanlmlardr. Genelde toprak
borularn uzunluklar 40 ile 70 cm arasnda, i
aplar ise 10 ile 15 cm arasnda deimektedir.
Uzunluu el tezghnn zellikleri
belirlemektedir. Bergama iletim hattnda
kullanlan 200.000i akn toprak borunun rengi
ve kil konsantrasyonundaki farkllklar bunlarn
farkl blgelerde, farkl malzemelerden
retildiini gstermektedir [9].

Vitrivius piirilmi toprak borularn et
kalnlklarnn 3,7 cmden daha az olmamasn,
birleim yerlerinde szdrmazln salanmas
amac ile zeytinyayla hazrlanm snmemi
kirecin kullanlmasn, boru hatt
tamamlandktan sonra hatta ilk defa su
verilmesi srasnda memba tarafndaki depoya
bir miktar aa kl atlmasn, bu kln sistem
zerindeki atlak ksmlar svayarak
onaracan, sisteme suyun ilk defa verilirken
yava ve dikkatli verilmesi gerektiini aksi halde
hattn patlayacan, hattn eim deitirdii
yerlerde tespit kitlelerinin kullanlmas gerektii
gibi ok sayda nemli bilgiyi M.. 31 ila M..
27 yllarnda yazd De Architectura (Mimarlk)
adl eserinde belirtmektedir [10].

ekil 3 - Pamukkale (Hierapolis) ehir haznesi, kede dey pimi toprak boru, nde ta boru
dirsei.

26
.

ekil 4 - Efeste sergilenen pimi toprak borular, arkada boru birleimlerinde szdrmazl salamak
amac ile kullanlan conta malzemeleri belirgin ekilde grlmektedir

Seluklu dnemi su mhendislii
uygulamalarnda da genellikle pimi toprak
borular veya phrek ile toprak altndan gelerek
bir veya birka yerden yapya girilmekte, akuli
knklerle su duvar iinde ykselmekte,
gerektiinde kanallara ayrlmakta, su aktlacak
ksmlarda da yekpare tatan oyulmu bir
hazneye dklmektedir. Bu hazne genellikle d
veya i cephede kullanlm byke bir
kaplama ta grnmndedir. Ancak n
yzne bir veya iki lle delii almtr.
Seluklu yaplarnda, birbirine geen knklerle
tekil olunan hatlarda, istikametin deitii
ayrlma veya birleme noktalarnda oluan itki
kuvvetlerine kar (L), (T) ve (Y) eklinde
dklm knklerin yerine daha mukavim bir
malzeme olan tatan oyulmu zel paralarn
kullanld anlalmaktadr. Duvar iinden gelen
su knk, dorudan doruya llelerle
balanmayp nce bir hazneye almakta
bylece boruda akan suda erimi halde bulunan
havann da zamanla kabarcklar eklinde
serbest kalarak, bilhassa yksek ksmlarda
toplanmak suretiyle ak kesmesinin nne
geilmektedir [13].

Knkler, Osmanl dneminde de pik boru ve
kurun borulara ek olarak kullanlmtr [5].

1453-1481 yllar arasnda Fatih Sultan
Mehmetin stanbulu fethinden sonra Marmara
Blgesindeki mevcut hasarl boru hatlar tamir
edilmi, Metris iftlii ve Kocatepe civarndaki
kaynaklardan ehre su getirmek iin yeni knk
boru hatlar denmitir [6].

Osmanllar knklerin birleim yerlerinin
szdrmazln 6 l keten ya, 8 l kalker
ta tozu ve 1 l pamuk karm ile
salamlardr.

lkemizde pimi toprak borularn seri retimi
1960l yllara kadar yaplm, bu tarihten sonra
da onarmlarda kullanlan borularn retimine
Barla ve Bayburtta 1990l yllara kadar devam
edilmitir [2].

3 TA BORULAR
Hellenistik dnemde ve Roma dneminde
pimi toprak boru hatlara ek olarak ta boru
elemanlardan oluan hatlar da
kullanlmtr. Tarihlendirilmesi olduka g
olmakla birlikte Hellenistik dnemdense erken
Roma dnemine ait olmas kuvvetle muhtemel
Efes, Laodikya, Patara, zmir, Trapezopolis,
Yalva ve Bergamada su iletiminde ta boru
elemanlar kullanlmtr. Ta boru elemanlardan
oluan sifonlarn ortak zellii derinlii 50 mnin
zerinde olmayan vadilerin geiinde, dolays
ile 50 mssnin altnda bir i basnca dayanacak
ekilde tasarlanmalardr. Hellenistik dnemde
mhendisler bir vadi ile karlatklarnda onu
gemek iin ya mnhanileri takip ediyorlar ya
da ters sifon imal ediyorlard. Romallar ise ters
sifonu vadinin kpr ile almasnn uygun
olmamas durumunda tercih ediyorlard [9].


27

ekil 5 - Ta borularn dalm [4].

Dnya zerinde tespit edilen ta boru hatlarn
nemli bir blm Trkiye snrlar iinde yer
almakta olup, bu durum ta boru ustalarnn
byk bir blmnn Anadolu corafyasnda
yetimi olduu savlarn glendirmektedir [2].
Ta borular, zaman zaman Aspendos su
yapsnn zerindeki gibi ters sifon+akedk
olarak, zaman zaman da Denizli Eskihisardaki
(Laodikya) gibi tabii zemin zerinde dorudan
ters sifon olarak kullanlmlardr. Patara ve
Laodikya ta boru ters sifonlar dnya zerinde
gnmze kadar en iyi korunmu ta boru
elemanlardan mteekkil ters sifonlardr [9].

Antalya il snrlar ierisinde kalan Aspendos su
kemeri Fransadaki Pont du Gard su kemeri ve
spanyadaki Segovia su kemeri ile birlikte
gnmze ulaan Roma dnemine ait en
grkemli su yapsndan biridir.

Patara ters sifonu yaklak 30 msslik bir i
basn altnda alan, 30 cm i apna, 50 cm
boru boyuna ve minimum 30 cm et kalnlna
sahip ta boru elemanlardan oluan, yaklak
500 m uzunluunda bir su yapsdr [3].

Patara ters sifonunu oluturan ta boru
elemanlarda gnmz uygulamalarna ters
dikkat ekici bir zellik dii yzeylerin mansap,
erkek yzeylerinse memba istikametinde
yerletirilmesidir. Bu ekilde birbirinin iine
geirilmi ta borularn herhangi birinin yukarya
ya da yana ekilerek karlmas ok zordur. Bu
durumda tek bir elemann hasar grmesi
halinde bu elemann deitirilmesi sorunu
Patara su kemerinde zel imalat boru
elemanlarla zlmtr. Sifon membandan
20-30 m aada bulunan zel boru elemann
st ksmnn dii yzeyi borunun kolayca
karlmasna msait olarak imal edilmitir. Bu
elemanlar, sifonun imalat srasnda projeye
uygun olarak belirli aralklarla yerletirilmi
olabilecekleri gibi daha sonra tamirat srasnda
da yerletirilmi olabilir. Ayrca ters sifonu
oluturan ta boru elemanlarn szdrmazlnn
salanmas amac ile birleimlerinde kire
esasl bir malzeme kullanlm ve ta borularn
zellikle talvegde kalan bir ksmnn zerinde
iletme-bakm faaliyetleri iin brakld
dnlen bir takm deliklere rastlanmtr [3].

zmirde Karapnar Suyolu zerinde bulunan
ancak gnmze kadar ulaamayan bir dier
nemli su yaps yaklak 30 m yksekliinde
bir akedk ve onun zerinde 184 m derinliinde
bir vadiyi geen 154 mss i basnca dayankl,
trnn dnya zerindeki en nemli rnei olan
ta boru elemanlardan oluan ters sifondur [16].

Ta borular yukarda da belirttiimiz gibi genel
olarak ters sifonlarda kullanlmakla birlikte buna
ilaveten zaman zaman da ehir ii ebekelerde,
yksek basnl hatlarda da kullanlmlardr [9].

Ta borular genellikle kp eklinde imal
edilmitir. Delikleri dairesel ekilde olup erkek-
dii balant ularna sahiptirler. Dirsekler, T
paralar, dey deliklere sahip zel ta
borulara Anadolu corafyasnda sklkla
rastlanlmaktadr. Bu dey delikler kireli

28
sularn yaygn olduu lkemizde, borularn
iinde oluan kalker tabakasnn temizliinin
iine metal ubuklar sokularak veya scak sirke
dklerek yaplmasnda ve tkanan ksmlarn
belirlenmesinde bir nevi muayene bacas olarak
kullanlabilmi olabilecei gibi gnmzde boru
hatlarnda skm havann tahliyesinde ve
hatta hava alnmasnda kullanlan vantuzlarn
(hava vanalar) veya zeri eitli ekilde
kapatlarak hattn su darbesine veya ar
basnlara maruz kalmas durumunda otomatik
koruma grevi gren emniyet vanalarnn yerine
kullanlm olabilir [8 ve 9].

ekil 6 - Oinoanda: eitli al ta boru ek paralar [19].


29
4 KURUN BORULAR
Kapal bir sistemde kullanlacak borular iin
Vitrivius, Mimarlk (De Architectura) adl
kitabnda piirilmi toprak ve kurun
malzemeleri nermekte ve piirilmi toprak
borularn kullanlmasnn daha iyi olacan
belirtmektedir. Bunun sebebi olarak kurun
borularn sala zararl olmas, inaat ve
bakm ileri iin uzmanlam iiler
gerektirecei oysa pimi toprak borularn
kalifiye eleman gerektirmedii, kurunun pahal
bir malzeme olmas gibi gerekeler sralamtr
[10].
lkemizde kurun borulardan yaplan imalatlara
dnyann yedi harikasndan biri olan Artemis
tapnana su iletiminde kullanld dnlen
ters sifon rnek gsterilebilir. ap 8 cm, et
kalnl 4,5 cm ve uzunluu 60 cm olan bu
sisteme ait kurun borular, i ap 18 cm d
ap ve uzunluu 35 cm olan mermer
manonlarla birbirlerine balanm olup ters
sifona ait bir eleman Seluk mzesinde
sergilenmektedir. Benzer mermerden mamul
elemanlar zerine Avusturyada yaplan
deneylerde elemann 51 atmosferlik bir basnca
dayanabildii tespit edilmitir [14].

ekil 7 - Seluk mzesinde sergilenen kurun
boru ve mermer manonlar.

lkemizde bulunan kurun boru hatlara bir
dier rnek olarak da Madrada sifonu
gsterilebilir. M.. II. yzylda Madradada
(Bergama) bulunan pnarn sularn ileten 44
km uzunluundaki paralel pimi toprak boru
hatt 376 m ykseltide her biri 1,2 m x 3,6 m
boyutlarna sahip ift gzl bir keltim
havuzu+ykleme odas grevi gren bir yapya
dklmektedir. Yap boyutlar, dnemin
mhendisleri tarafndan kat malzeme
kelmesini salayacak ak hzna gre
seilmi ve ift gzl olarak tasarlanmtr.
Hazneden sonra su, bugn bile cesur
saylabilecek azami 190 m su ykne sahip
kurun borulardan mteekkil tek gzl
benzersiz bir ters sifonla 330 m ykseklikteki
akropole iletilmitir [14 ve 7].

Osmanllar dneminde de zellikle ehirii su
tesislerinde kurun borular kullanlmtr. Bu
kurun borular levhalarn bklerek birbirleri
iine lehim yapmadan geirilmesi suretiyle
retiliyordu [12].

ebekedeki basnc snrlamak iin Roma
dneminde Pompei gibi kentlerin su temininde
kullanlan su terazilerinden en yaygn ekilde
Osmanl dneminde yararlanlmtr [14].

Su terazileri, bileik kaplar prensibine gre
alan basn ayarlayc tesislerdir. Kesik
piramit eklindeki bir kulenin stnde sandk
tabir edilen kk bir havuz yaplr. sale veya
ebeke hattndan gelen bir boru dey olarak
bu havuzun tabanna alr. Eer debi
llmeyecek ve yalnz basn kontrol
edilecekse ikinci bir dey boru vastasyla
ebekeye su verilirdi [5].

Su terazileri, akmn yn deitirmesi, kollara
ayrlmas, boru iindeki havann atlmas
(gnmzde kullanlan vantuzlar gibi), arzal
kesimin kontrol, hattn ar basnca maruz
kalmasnn nlenmesi (gnmzde kullanlan
maslaklar gibi), basncn krlmas sonucu
akmn yn deitirdii ve kollara ayrld
kesimlerde tespit kitlesi gerekliliini ortadan
kaldrmas gibi grevleri yerine getirmi
yaplardr [15, 17 ve 18].

5 DS UYGULAMALARI
Devlet Su leri tarafndan ilk borulu sulama
ebekesi prefabrik imalatla (beton bz) 1960
ylnda Mulada Fethiye Een ay sol
sahilinde ina edilmitir. Sulama ebekesinin
toplam alan 2410 ha ve borulu ebekesi 1600
hadr. Yalnz yedek kanallar borulu olup toplam
uzunluu 14 kmdir. Hektara den boru
uzunluu yaklak 9 mdir. Kullanlan bzler 80,
60 ve 40 cm aplarnda olup, birleimlerinde
szdrmazln salanmas iin 600 doz harl
bilezikler kullanlm ve iki kat katran
srlmtr [20].

lkemizde drtbin yldr uygulanan basnl
sistemlere, gnmzde de gerek buharlama
ve kaaklar yolu ile oluan su kayplarnn
nne geilmesi, gerekse yamurlama ve
damlama gibi modern sulama metotlarnn
uygulanmasna imkn vermesi gibi sebeplerle
DS Genel Mdrl tarafndan byk nem
verilmektedir. Boru teknolojisinin gelimesi ile
birlikte HDPE, CTP, ii epoksi d PE kapl

30
elik vb. modern boru cinsleri DS Genel
Mdrl uygulamalarnda yaygn olarak
kullanlmaktadr.

6 SONU
Tarihi su yaplar bakmndan olduka zengin
olan Trkiye, zellikle borulu ebekeler
bakmndan nemli yaplara sahiptir. Makalede
lkemiz corafyasnda bulunan tarihi borulu
sistemlere ait boru cinsleri genel zellikleri ile
tantlmaya allmtr. Bu kapsamda, tarihi
borulu sistemler pimi toprak, ta ve kurun
boru balklar altnda incelenmitir. Smer,
Hitit, Urartu, Yunan, Roma, Seluklu ve
Osmanl uygarlklar boyunca drt bin yllk
srete elde edilen borulu sistemlere ait bilgi
birikimi, gnmz mhendisinin karlat
problemlerin zmnde uygulad
yntemlerle arz ettii paralellikler nedeniyle
hala byk oranda geerliliini korumaktadr.

7 KAYNAKLAR
[1] Belli, O. (1994). "Dou Anadolu Blgesi'nde
Kefedilen Urartu Barajlarna Toplu Bir
Bak". Anadolu Aratrmalar. 13: 57-142.
[2] Bildirici, M. (2002). Klasik ada, su
iletiminde basnl ve basnsz borular.
Trkiye Mhendislik Haberleri. 420-421-
422:105-109.
[3] Bykyldrm, G. (1994). Antalya blgesi
tarihi su yaplar. Ankara: Devlet Su leri
Genel Mdrl.
[4] Coulton, J. J. (1987). Roman aqueducts in
Asia Minor (Roman Architecture in the
Greek World adl yaynn iinde, Editrler:
S. Macready and F.H. Thompsom).
ngiltere: Society of Antiquaries of London.
[5] een, K. (1999). stanbulun Osmanl
dnemi su yollar. stanbul: stanbul
Bykehir Belediyesi Su ve Kanalizasyon
daresi
[6] DAMOC. (1971). Master plan and feasibility
report for water supply and sewerage for
the Istanbul region.
[7] Fahlbusch, H. (2000). Water in human life:
Technical innovations in hydraulic
engineering in the last 5000 years. ICID
Journal. 49(4):1-16.
[8] Hodge, A. T. (1991). Future currents in
aqueduct studies. Leeds: David Brown
Book Company.
[9] Hodge, A. T. (1992). Roman aqueducts &
water supply. London: Gerald Duckworth &
Co. Ltd.
[10] Landels, J. G. (1998). Eski Yunan ve
Romada mhendislik. Ankara: Trkiye
Bilimsel ve Teknik Aratrma Kurumu.
[11] Naumann, R. (1998). Eski Anadolu
mimarl. Ankara: Trk Tarih Kurumu.
[12] Nirven, S. N. (1946). stanbul sular.
stanbul: Halk Basmevi.
[13] nge, Y. (1997). Trk mimarisinde
Seluklu ve Osmanl dnemlerinde su
yaplar. Ankara: Trk Tarih Kurumu.
[14] zi, . (1994). Su mhendislii tarihi
asndan Trkiyedeki eski su yaplar.
Ankara: Devlet Su leri Genel Mdrl.
[15] zi, . (1996). Historical Water Schemes
in Turkey. Water Resources
Development. 12-3: 347-383.
[16] zi, . (1999). Historical dams in Turkey.
Ankara: Turkish National Committee of
International Commission on Large Dams.
[17] zkald, A., Akba, H. ve elik K. B.
(2007a). Evaluation of Historical Water
Works in Turkey From Hydrauic
Engineering Point of View. IRNCID-ICID,
The 4th Asian Regional Conference and
10th International Seminar on Participatory
Irrigation Management (PIM) and The
International History Seminar on Irrigation
and Drainage. Tahran, ran.
[18] zkald, A., Akba, H. ve elik K. B.
(2007b). An Outlook to the Ancient Water
Works In Turkey. ICID 22nd European
Regional Conference Water Resources
Management and Irrigation and Drainage
Systems Development in the European
Environment: Workshop, History of
Irrigation, Drainage and Flood Control.
Pavia, talya.
[19] Stenton, E. C. ve Coulton, J. J. (1986).
Oinoanda: The Water Supply and
Aqueduct. Anatolian Studies, 36: 15-59.
[20] Tmer, T. ve Mihailof, V. (1968).
Trkiyedeki Sulama ebekelerinde
Prefabrikasyonun Tatbikat, MO Trkiye
naat Mhendislii IV. Teknik Kongresi,
Ankara.

31
DS Teknik Blteni

STANDART PENETRASYON TESTNDE (SPT) UYGULAMA KAYNAKLI
HATALARIN ZEMN ARATIRMA SONULARINA ETKS

brahim OBANOLU
Dr, Pamukkale niversitesi, Mhendislik Fakltesi, Jeoloji Mhendislii Blm, 20017 Knkl Denizli
icobanoglu@pau.edu.tr

Sefer Beran ELK
Pamukkale niversitesi, Mhendislik Fakltesi, Jeoloji Mhendislii Blm, 20017 Knkl Denizli
scelik@pau.edu.tr

ZET
Standart Penetrasyon Testi (SPT) dnyada ve lkemizde zemin aratrmalarnda sklkla kullanlan
arazi deneylerinden biridir. Bu deneyle, iri taneli zeminlerin sklklar, tama gleri ve svlama
direnleri, ince taneli zeminlerin ise kvamlar ve mukavemetleri belirlenebilmektedir. Bu almada,
deneyin yapl ile birlikte uygulamann hassas ynleri zerinde durulmutur. zellikle darbe says
dzeltmelerinin zeminin izin verilebilir tama gc zerindeki etkisi Osmaniye, Adana, Mersin ve
Denizli illerinde yaplan uygulamalar zerinde ele alnm ve saysal rneklemeler ile yaplmayan
dzeltmelerden dolay meydana gelen hatalarnn aratrma sonularna etkileri vurgulanmtr.
nceleme alanlarndaki uygulamalarda donut tipi ahmerdann kullanld, tij uzunluklarnn genelde
3 m ile 3 4 m arasnda deitii ve alan kuyu aplarnn da 65 ile 115 mm arasnda yer almakta
olduu belirlenmitir. ncelemeler, numune alc tpte i gmlek kullanlmadn ve dakikadaki vuru
saylarnn 25 ile 40 arasnda deimekte olduunu ortaya koymutur. almada, uygulama
yerlerindeki koullar ele alnarak dzeltmelerin yaplmad, sadece enerji dzeltmesinin yapld ve
enerji dzeltmesi ile tij uzunluu dzeltmelerinin birlikte yapld 3 farkl durum ortaya konulmu ve bu
farkl durumlar iin izin verilebilir zemin tama gc deerlerinin deiimleri incelenmitir.

Anahtar Kelimeler: SPT, SPT dzeltmeleri, Zemin tama gc.

EFFECT OF THE APPLICATION ERRORS UPON THE SOIL INVESTIGATION IN STANDART
PENETRATION TEST (SPT)

ABSTRACT
Standard Penetration Test (SPT) is one of the most common in situ test used to investigate the soil
properties around the world. By using SPT values, it is possible to determine; bearing capacity, density
condition, liquefaction resistance of the coarse grained soils and on the other hand consistency,
strength of the fine grained soils are also possible. In this study, application of the test and the test
details are underlined. Especially the effect of blow count corrections on calculations of allowable
bearing capacities which were performed in Osmaniye, Adana, Mersin and Denizli cities were
considered and the effect of non-corrections on the results were pointed out. During the studies, donut
type hammer is used and rod lengths are either less than 3 m or between 3 and 4 m and diameters of
the boreholes are ranged between 65 and 115 mm. It has been observed that used sampler without
liners and blow counts per minutes are between 25 and 40. In this study three different cases which
are non-corrected, only energy corrected, energy and rod length corrected, are investigated and
effects of the results of these three cases on calculation of bearing capacities are also determined.

Key Words: SPT, SPT corrections, Soil bearing capacity.


32
1 GR
Standart penetrasyon testi (SPT) rselenmemi
rnek almnn zor olduu kum zeminler iin
gelitirilmi bir arazi deney yntemi olup siltli ve
killi zeminlerde de yaygn olarak
kullanlmaktadr. Bu test, kuyu iine yerletirilen
SPT deney dzeneinin 30 in (76 cm)
ykseklikten drlen 140 libre (63.5 kg)
arlktaki ahmerdan ile aklmas suretiyle
zemin iine girmesi iin gereken darbe saylar
elde edilerek gerekletirilir (ekil 1). Deneyde,
rnek alcnn zemin ierisine 18 in (457 mm)
girmesi iin gereken vuru says yaplan her
seviye iin ayr ayr kaydedilir.

Uygulamalarda kullanlan ekipman ve deney
prosedrlerinin SPT deney sonularn etkiledii
eitli aratrmaclarca bildirilmitir [Salemer,
1979; Nixon, 1982; Coduto, 1994]. Bu adan
zellikle darbe saylarnn dzeltilmesi,
sonradan yaplacak mhendislik hesaplamalar
asndan olduka byk nem tamaktadr.

ekil 1 - SPT deney dzenei ve kullanlan
ahmerdan tipleri

Deney srasnda sklkla kullanlan 3 esas
ahmerdan tipi olup Trkiyede yaygn olarak
donut (halka) tipi ahmerdan kullanlmaktadr
(ekil 1). ahmerdan tipleri;

a- ivili tip ahmerdan
b- Gvenli (safety) tip ahmerdan
c- Donut (halka) tipi ahmerdandr.

Donut tipi ahmerdan, ap 8.8 cm ve ykseklii
15 cm olan bir akma bal zerine
drlmektedir.

2 SPT ARAZ DARBE SAYILARI N
DZELTME FAKTRLER
SPT ile elde edilen arazi darbe saylar eitli
parametrelerden etkilenmektedir. Bu
parametrelerin byk bir ksm deney srasnda
kullanlan ekipmanla ilgilidir. Bu blmde, ele
alnmas gereken dzeltme faktrleri ve bu
almada incelenen uygulama alanlarnda
gzlenen hususlar ele alnmtr.

2.1 Tij uzunluu dzeltme faktr (C
R
)
Tij uzunluundaki azalmaya bal olarak SPT
arazi darbe saylarnn azald bilinmektedir.
Bu bakmdan numune alcya aktarlan enerjinin
tij uzunluuna bal olarak dzeltilmesi
gerekmektedir. Farkl aratrmaclar tarafndan
nerilen dzeltme katsaylar izelge 1de
grlmektedir.

izelge 1 - Farkl aratrmaclar tarafndan
nerilen tij uzunluu dzeltme
faktrleri

C
R
Tij
uzunluu
(m)
Skempton
[1986]
Seed
vd.
[1985]
Youd ve
Idriss
[1997]*
< 3 - 0.75 -
3 4 0.75 1.0 0.75
4 6 0.85 1.0 0.85
6 9 0.95 1.0 0.95
> 9 1.0 1.0 -
9 30 - - 1.0
> 30 - - < 1.0
* Sivrikaya ve Torol [2002]den alnmtr.

Bu alma kapsamnda incelenen ehirlerde
yaplan SPT deneylerinde kullanlan tijlerin
yaygn olarak 1.5 m ve 3 m uzunluklarnda
olduklar belirlenmitir. Bunun yannda 4 m
uzunluundaki tijlerin de ok yaygn olmasa da
1.5 ve 3 mlik tijlerle birlikte kullanldklar
grlmtr.

2.2 Sondaj ap dzeltme faktr (C
B
)
Sondaj apnn 115 mmden byk olduu
durumlarda SPT arazi deerlerinde dzeltme
yaplmas gerekmektedir. Sondaj ap ile ilgili
dzeltme faktrleri izelge 2de grlmektedir.

yaplan SPT deneylerinde kuyu aplarnn 68 ile
115 mm arasnda deitii belirlenmitir.


33
izelge 2 - Sondaj ap iin dzeltme faktrleri
Skempton [1986].

Sondaj Kuyu ap (mm) C
B
65 115 1.00
150 1.05
200 1.15

2.3 gmlek dzeltme faktr (C
S
)
Bilindii gibi SPT deneyi, numune alc iinde
klf kullanlarak ya da kullanlmadan
yaplabilmektedir. Ancak klf olmadnda i
ap arttndan penetrasyon direnci de
azalmaktadr. gmlek dzeltme faktrleri
izelge 3de grlmektedir.

izelge 3 - gmlek dzeltme faktrleri
[Bowles, 1988]

yaplan SPT deneylerinde kullanlan numune
alclarda i gmlek kullanlmad belirlenmitir.

2.4 Vuru says skl dzeltme faktr
(C
BF
)
Bu dzeltme, kumlarda oluan boluk suyu
basnc etkilerini gidermek amacyla
uygulanmakta olup sadece yeralt su seviyesi
altndaki koullar iin geerli olmaktadr.
Dzeltme faktrleri N
60
deerine bal olarak
deimektedir (izelge 4). Tokmak vuru skl
30 40 vuru/min iin bu dzeltme deeri 1
olarak alnmaktadr.

yaplan SPT deneylerinde tokmak vuru
saylarnn 25 ile 45 arasnda deitii
grlmtr.

izelge 4 - Kum zeminler iin yaplmas
nerilen tokmak vuru says skl
dzeltme faktrleri [Decourt, 1990]

N
60
Tokmak Vuru Says
(vuru/min)
C
BF
< 20 10 - 20 0.95
> 20 10 - 20 1.05

2.5 rt Yk Dzeltme Faktrleri (C
N
)
SPT darbe saylarnn derinlik deerlerinden
bamsz olarak ortaya konulabilmesi iin
llen SPT-N arazi deerleri 100 kPalk
standart bir basnca gre dzeltilmektedir.
Aratrmalar, killi zeminler iin C
N
dzeltmesinin
nem tamadn ortaya koymutur [Sivrikaya
ve Torol, 2002]. rt yk (
V
, kPa) dzeltme
faktrleri her uygulama iin mutlaka yaplmas
gereken dzeltmeler olup izelge 5de nerilen
farkl bantlar bir arada sunulmaktadr.

Farkl aratrmaclar tarafndan ortaya
konulmu olan rt yk dzeltme faktrlerinin
rt yk deerlerine bal olarak deiimleri
ekil 2de grlmektedir. zellikle 50 kPa ve
daha byk rt yk deerlerinde bantlarn
byk ounluunun birbirlerine yakn dzeltme
deerleri verdikleri grlmektedir. (5) bants
bu adan ele alndnda nerilen dier
bantlardan byk farkllk sunmaktadr.
Literatrde, Tokimatsu ve Yoshimi [1983]
bantsnn yaygn olarak kullanld
grlmektedir.

2.6 ahmerdan Verimi (Enerji Oran, Er)
Dzeltme Faktr (C
E
)
SPT-N deerini etkileyen en nemli parametre
enerji dzeltmesi miktardr. Teorik olarak 63.5
kg arlndaki bir ktlenin 76 cm ykseklikten
drlmesi ile 475 Joulelk bir enerji
olumaktadr. Ancak kayplardan dolay tijlere
aktarlan enerji bu deere ulaamamaktadr.

Dzeltme faktr;

C
E
= Er / 60 (1)

forml ile tanmlanmaktadr.

Farkl aratrmaclarn ahmerdan trne bal
olarak nermi olduklar enerji oran ve
dzeltme faktrleri izelge 6da gsterilmitir.

3 ZEMN ARATIRMALARINDA SPT-N
DZELTMELERNN NEM VE
SONULARA ETKS
Zemin aratrmalarnda SPT-N deerleri
zeminin hem fiziksel ve hem de mekaniksel
olarak tanmlanmas amacyla kullanlmaktadr.
Ama esas nemli kullanmlar yzeysel
temellerin tama glerinin belirlenmesi
aamasnda ortaya kmaktadr. Yukarda
aklanan dzeltmeler ile SPT-N deerlerinin
aada belirtilen ifadelerle gerek deerlerine
dntrlmesi gerekmektedir;

C
S
gmlek kullanlmadnda 1.00
gmlek kullanldnda
(sk kum, kil)
0.80
gmlek kullanldnda
(gevek kum)
0.90

34
izelge 5 - Farkl aratrmaclar tarafndan nerilen rt yk dzeltme faktrleri

Kaynak Dzeltme Faktr (C
N
)
Teng [1962]* C
N
= 50 / (10+0.15
V
) (2)
C
N
= 4 / (1+0.04
V
)
V
< 72 (3)
Bazaraa [1967]*
C
N
= 4 / (3.25+0.01
V
)
V
> 72 (4)
Peck vd. [1974]* C
N
= 0.77.log
10
2000/
V
(5)
Seed [1976]* C
N
= 1 1.25.log
10
0.01
V
(6)
Tokimatsu ve Yoshimi
[1983]
C
N
= 1.7 / (0.7+0.01
V
) (7)
Liao ve Whitman [1986] C
N
= (1 / 0.01
V
)
0.5
(8)
C
N
= 2 / (1+0.01
V
) orta sk ince kumlar (9)
C
N
= 3 / (2+0.01
V
) sk kaba kumlar (10)

Skempton [1986]
C
N
= 1.7 / (0.7+0.01
V
) sk ince kumlar (11)
Bowles [1988] C
N
= (95.76 /
V
)
0.5
(12)
* Sivrikaya ve Torol [2002]den alnmtr.

0
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
0 50 100 150 200 250 300
rt Yk (kPa)
r
t
z
e
l
t
m
e

F
a
k
t
,

CN

Teng (1962)
Bazaraa (1967)
Peck vd. (1974)
Seed (1976)
Tokimatsu ve Yoshimi (1983)
Skempton (1986)*
Bowles (1988)
Skempton (1986)**
Skempton (1986)***

ekil 2 - Farkl aratrmaclar tarafndan nerilmi olan rt yk dzeltme faktrleri


35
izelge 6 - ahmerdan enerji oran ve enerji
dzeltme faktrlerinin ahmerdan
tiplerine bal olarak deiimleri

Kaynak Tokmak Tipi E
r
(%) C
E
Otomatik 78 1.30
Gvenli 60 1.00
Seed
vd.
[1984]* Halka (Donut) 45 0.75
Halka (Donut) 45 0.75
Gvenli 60 1.00
Seed
vd.
[1985] Trip 100 1.67
Halka (Donut) 3060 1.50-1.00
Gvenli 4272 0.70-1.20
Youd
ve
Idriss
[1997]*
Otomatik-trip
halka
48-78 0.80-1.00
* Sivrikaya ve Torol (2002)den.

N
60
= N*C
E
*C
B
*C
R
*C
S
*C
BF
(13)
N
60
= N*C
N
*C
E
*C
B
*C
R
*C
S
*C
BF
= N
60
*C
N
(14)

Burada;
N
60
= Teorik serbest dme, tokmak enerjisinin
% 60na gre dzeltilmi vuru says,
N
60
= Teorik serbest dme, tokmak enerjisinin
% 60 ve efektif dey gerilme 100 kPa deerine
gre dzeltilmi vuru saysdr.

Trkiyede yaygn olarak kullanlan donut tipi
ahmerdanlar iin enerji dzeltme oran % 45
ve dzeltme faktr 0.75 olarak alnmaktadr.

Bu almada, Osmaniye, Adana, Mersin ve
Denizli illerindeki sondaj uygulamalar ve
uygulamalarda kullanlan makine-tehizat
zellikleri ele alnarak SPT darbe saylar ile
ilgili dzeltmeler iin 3 durum oluturulmutur.
1. durum iin hibir dzeltme yaplmam, 2.
durum iin sadece enerji dzeltmesi yaplm ve
3. durumda ise hem enerji ve hem de tij
uzunluu dzeltmesi yaplmtr. Oluturulan
durumlara ait dzeltmeler ve elde edilen
dzeltme arpanlar izelge 7de gsterilmitir.

Oluturulan durumlar iin yaplan dzeltmeler
SPTN deerlerinin 5 ile 40 arasnda deitii
koullar iin ele alnarak incelenmitir. Elde
edilen sonular izelge 8de sunulmutur.
izelge 8de de grld gibi SPT N
deerleri bydke dzeltilmemi SPT N
deerleri ile dzeltilmi SPT darbe saylar
arasndaki fark da bymektedir.

izelgeden 2. durum dzeltme ile 3. durum
dzeltme deerleri arasndaki byk farklkllar
da grlebilmektedir. ekil 3, ngrlen 3
durum iin dzeltilmi (N
60
) ve dzeltilmemi
SPT (SPT-N) deerlerinin deiimlerini bir
arada sunmaktadr.

izelge 7 - Oluturulan durumlar iin yaplan
dzeltmeler ve dzeltme arpanlar

Dzeltme Faktrleri
C
E
C
B
C
R
C
S
C
BF

Dzeltme
arpan
1
.

D
u
r
u
m

1.00 1.00 1.00 1.00 1.00 1.00
2
.

D
u
r
u
m

0.75 1.00 1.00 1.00 1.00 0.75
3
.

D
u
r
u
m

0.75 1.00 0.75 1.00 1.00 0.56

ou kez mhendislik probleminin zmnde
SPT darbe saylarna bal olarak iri taneli
zeminlerin sklklar ve ince taneli zeminlerin
kvamlar arasnda ortaya konulmu ilikilerden
de faydalanlmaktadr. Ancak uygulamalarda
yanl yaplan veya yaplmayan SPT darbe
says dzeltmeleri nedeniyle bu ilikilerin
sorgulanmas srasnda da hatal sonular elde
edilmektedir. rnein dzeltilmemi SPT darbe
says 25 olan bir zemin izelge 9a gre ok
kat zemin snfnda yer alrken, 3. durum
dzeltmesi yapldnda 14.06 deeri ile Kat
zemin snfnda yer alacaktr. Benzer durum iri
taneli zeminlerin sklk deerlendirmeleri iin de
geerli olmaktadr.

4 SPT DZELTMELERNN ZEMN TAIMA
GC HESAPLAMALARI ZERNDEK
ETKS
SPT darbe saylarna bal tama gc
analizlerinde literatrde yaygn olarak
karlalan eitlikler izelge 10da
grlmektedir.


36
izelge 8 - Hesaplama yaplan durumlar iin SPT N deerlerinin deiimleri

SPT-N Deerleri
Durumlar
5 10 15 20 25 30 35 40
1. Durum (N)

5 10 15 20 25 30 35 40
2. Durum (N) 3.75 7.5 11.25 15 18.75 22.5 26.25 30
3. Durum (N) 2.81 5.62 8.44 11.25 14.06 16.87 19.69 22.50
En Kk Fark 1.25 2.50 3.75 5.00 6.25 7.50 8.75 10.0
En Byk Fark 2.19 4.38 6.56 8.75 10.94 13.13 15.31 17.5

0
5
10
15
20
25
30
35
40
45
0 5 10 15 20 25 30 35 40 45
SPT- N
S
P
T

-

N
6
0
1.Durum
2. Durum
3. Durum

ekil 3 - Dzeltilmemi (SPT-N) ve dzeltilmi (N60) SPT darbe saylarnn n grlen dzeltme
durumlar iin deiimleri

izelge 9 - SPT-N deerleri ile killerin kvam dereceleri arasndaki iliki [Das, 1988]

Serbest basn dayanm
SPT-N

Kvam Tanm
kN/m
2
kg/cm
2
0 - 2 ok yumuak 0 - 25 0 - 0.25
2 - 4 Yumuak 25 - 50 0.25 - 0.50
4 - 8 Orta kat 50 - 100 0.50 - 1.00
8 - 16 Kat 100 - 200 1.00 - 2.00
16 - 32 ok kat 200 - 400 2.00 - 4.00
> 32 Sert > 400 > 4.00

37
izelge 10 SPT darbe saylarna bal olarak
zemin tama gc deerlerinin
belirlenmesinde kullanlan eitlikler

Meyerhof [1956]
d a
k N q * 12 =
B 1.22
m ise
(kN/m
2
)
(15)
d a
k
B
B
N q *
305 . 0
* 8
2
+
=
B > 1.22
m ise
(kN/m
2
)
(16)
Bowles [1988]
d a
k N q * 20 =
B 1.22
m ise
(kN/m
2
)
(17)
d a
k
B
B
N q *
305 . 0
* 5 . 12
2
+
=
B > 1.22
m ise
(kN/m
2
)
(18)
Terzaghi ve Peck [1967]
05 . 0 / N q
a
=
B 1.22
m ise
(kN/m
2
)
(19)
d a
k
B
B N
q *
3 . 0
*
08 . 0
2
+
=
B > 1.22
m ise
(kN/m
2
)
(20)

Buralarda;
q
a
: izin verilebilir tama gc
N : 30 cm zemine giri iin SPT darbe says
B : temel genilii (m)
D : temel derinlii (m)
33 . 1 * 33 . 0 1
+ =
B
D
k
d
(21)
olarak ifade edilmektedir.

Bu bantlar, kumlu zeminlerde yer alan
temeller ve oturmann 25 mm olduu koul iin
gelitirilmilerdir. Ayn ekilde eitliklerde temel
ksa kenar uzunluunun 1.22 m olduu bir eik
deer elde edilmitir (ekil 4).

Temel ksa kenar uzunluunun bu eik
deerden itibaren artmasna karlk izin
verilebilir tama gc deerlerinin belirgin bir
ekilde dt grlmektedir. ekil 5, farkl
temel boyutlar iin elde edilen izin verilebilir
tama gc deerlerinin deiimlerini
gstermektedir. Bu dn esas nedeni de
hesaplamalarda koul olarak alnan 25 mmlik
oturma snrdr.

Terzaghi ve Peck [1967] tarafndan nerilen
hesap ynteminin yeralt su tablasnn temel
derinliinden itibaren en az 2B derinlikte olmas
koulu iin geerli olduu unutulmamaldr.

Bu alma ile incelenen ehirlerdeki
uygulamalar ele alnarak oluturulan durumlar
iin farkl aratrmaclar tarafndan nerilmi
olan izin verilebilir tama gc deerleri
belirlenmi ve yorumlanmtr. Yaplan tm
hesaplamalarda temel derinlii 3 m olarak
alnm ve hesaplamalara ait sonular ekil
6da gsterilmitir.

0,0
0,5
1,0
1,5
2,0
2,5
3,0
3,5
4,0
4,5
5,0
0 5 10 15 20 25 30 35 40 45
SPT-N
60
z
i
n

V
e
r
i
l
e
b
i
l
i
r

T
a
m
a

G
,

q
a

(
k
g
(
c
m
2
)
B = 10 m
B = 15 m
B = 20 m
B = 25 m
B = 30 m
B = 5 m

ekil 4 - SPT darbe says ile izin verilebilir
tama gc deerleri arasndaki iliki
[Terzaghi ve Peck, 1967]

ekil 5 - Temel boyutundaki arta karlk izin
verilebilir tama gc deerlerinin azalm
ilikisi (hesaplamalarda D
f
, 3 m olarak
alnmtr)


38

Meyerhof (1956)
B <= 1.22 m
0
1
2
3
4
5
6
7
0 5 10 15 20 25 30 35 40 45
SPT - N
z
i
n

V
e
r
i
l
e
b
i
l
i
r

T
a
m
a

G

(
k
P
a
)
1. Durum
2. Durum
3. Durum
Bowles (1988)
B<= 1.22 m
0
2
4
6
8
10
12
0 5 10 15 20 25 30 35 40 45
SPT - N
z
i
n

V
e
r
i
l
e
b
i
l
i
r

T
a
m
a

G

(
k
P
a
)
1. Durum
2. Durum
3. Durum

Terzaghi ve Peck (1967)
B<= 1.22 m
0
1
2
3
4
5
6
7
8
9
0 5 10 15 20 25 30 35 40 45
SPT - N
z
i
n

V
e
r
i
l
e
b
i
l
i
r

T
a
m
a

G

(
k
P
a
)
1. Durum
2. Durum
3. Durum

Meyerhof (1956)
B > 1.22 m
0
1
2
3
4
5
6
0 5 10 15 20 25 30 35 40 45
SPT - N
z
i
n

V
e
r
i
l
e
b
i
l
i
r

T
a
m
a

G

(
k
P
a
)
1. Durum
2. Durum
3. Durum

Bowles (1988)
B > 1.22 m
0
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
0 5 10 15 20 25 30 35 40 45
SPT - N
z
i
n

V
e
r
i
l
e
b
i
l
i
r

T
a
m
a

G

(
k
P
a
)
1. Durum
2. Durum
3. Durum

Terzaghi ve Peck (1967)
B > 1.22 m
0
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
0 5 10 15 20 25 30 35 40 45
SPT - N
z
i
n

V
e
r
i
l
e
b
i
l
i
r

T
a
m
a

G

(
k
P
a
)
1. Durum
2. Durum
3. Durum

ekil 6 - Oluturulan farkl SPT darbe says dzeltme durumlar iin izin verilebilir tama gc
deerlerinin farkl yntemlere gre deiimleri


39
ekil 6, Terzaghi ve Peck [1967] ile Bowles
[1988] yntemlerinden elde edilen sonularn
birbirlerine yaknln ve sonularn Meyerhof
[1956] yntemi ile olan farkllklarn ortaya
koymaktadr. ou kez eletirilere konu olmu
bu durum gnmzde de tercih edildii ekilde
Meyerhof [1956] ynteminin kullanlabilirliini
daha n plana karmtr.

5 SONULAR
Standart penetrasyon testi, zemin
aratrmalarnda kullanlan eski ve yaygn
yntemlerden en nemlisi olarak gnmzde
de geerliliini korumaktadr. Uygulama
detaylarnn hassas olmas, bu deney ile
yaplacak zemin aratrmalarndan elde
edilecek sonularn deerlendirilmesi srasnda
hatalarn olumasna neden olabilmektedir.
Uygulamalarda yaplmas gereken darbe says
dzeltmeleri iin deneyde kullanlan makine ve
tehizatn donanm zelliklerinin ayrntl olarak
bilinmesi gerekmektedir. Bu almada ele
alnan Osmaniye, Adana, Mersin ve Denizli
illerindeki uygulamalarda donut tipi
ahmerdann kullanld, tij uzunluklarnn
genelde 3 m ile 3 4 m arasnda deitii ve
alan kuyu aplarnn da 65 ile 115 mm
arasnda yer almakta olduu belirlenmitir.
ncelemeler, numune alc tpte i gmlek
kullanlmadn ve dakikadaki vuru
saylarnn 25 ile 40 arasnda deimekte
olduunu ortaya koymutur. ncelenen
uygulama yerlerindeki koullar ele alnarak
dzeltmelerin yaplmad, sadece enerji
dzeltmesinin yapld ve enerji dzeltmesi ile
tij uzunluu dzeltmelerinin birlikte yapld 3
farkl durum ortaya konulmu ve bu farkl
durumlar iin izin verilebilir zemin tama gc
deerlerinin deiimleri incelenmitir. Her
durum iin tama gc deerleri arasnda
byk farkllklarn olduu belirlenmitir.
Sadece dzeltmelerden kaynaklanan bu
farkllklar yannda seilen hesaplama
yntemleri asndan da farkllklarn olduu
grlmtr. Uygulamalarda deney detaylar,
hangi dzeltmelerin yaplaca ve hangi
hesaplama yntemlerinin kullanlacann
belirlenmesi mhendislik tasarmlar asndan
byk nem tamaktadr.

DS Notu - DS uygulamalarnda i tpl
sempler iin dzeltme katsays
1,0, i tp olmayan sempler iin
dzeltme katsays 1,2 olarak
alnmaktadr. Ayrca, deneyde AW
tij kullanlmaktadr.

6 KAYNAKLAR
[1] Bowles, J.E., Foundation Analysis and
Design, McGraw-Hill Publication, USA,
1004p, 1988.
[2] Coduto, D.P., Foundation Design:
Principles and Practice, Prentice-Hall,
USA, 1994.
[3] Decourt, L., The Standard Penetration Test:
State of the Art Report, Norwagian
Geotechnical Ins. Publication, No. 179,
Norway, 1990.
[4] Liao, S.S. and Whitman, R.V., Overburden
Correction Factors for SPT in Sand,
ASCE Journal of Geotechnical
Engineering, 112 (3), 373 377, 1986.
[5] Meyerhof, G.G., Shallow Foundations,
JSM FD ASCE Vol 91, 21-31, 1956.
[6] Nixon, I.K., Standard Penetration Test:
State of The Art Report, Proc. 2
nd
,
ESOPT, Amsterdam, 1982.
[7] Salamer, A., Standart Penetrasyon
Deneyi Nedir, Ne Deildir, Zemin
Mekanii ve Temel Mhendislii Trk Milli
Komitesi Blteni, 1, 4, 267-271, 1979.
[8] Seed, H.B., Tokimatsu, K., Harder, L.F.,
Chung, R.M., Influence of SPT
Procedures in Soil Liquefaction
Resistance Evaluations, ASCE Journal of
Geotechnical Engineering, 111i 12, 1425
1445, 1985.
[9] Sivrikaya, O., Torol, E., Standart
Penetrasyon Deneyinin Trkiyedeki
Uygulamas, Zemin Mekanii ve Temel
Mhendislii 9. Ulusal Kongresi Bildiriler
Kitab, 158 167, Eskiehir, 2002.
[10] Skempton, A.W., Standard Penetration
Test Procedures and the effects in Sands
of Overburden Pressure, Relative Density,
Particle Size, Aging and
Overconsolidation, Geotechnique, 36, 3,
425-447, 1986.
[11] Terzaghi, K., Peck, R.B., Soil Mechanics
in Engineering Practice, John Wiley &
Sons Publication, 729 s., NewYork, 1967.
[12] Tokimatsu, K. and Yoshimi, Y., Empirical
Correlation of Soil Liquefaction Based on
SPT-N Value and Fines Content, Soil
and Foundations, 23 (4), 56 74, 1983.


40
DS TEKNK BLTEN BLDR YAZIM KURALLARI

1. DS Teknik Blteninde, konusu DS faaliyetlerini yakndan ilgilendiren ve gnderilen yazlar
arsnda Yayn Kurulu tarafndan seilmi mhendislik yazlar yaynlanr. Telif yazlarnn, daha
nce, DS Teknik Personelinin byk ksmnn veya tamamnn okumas muhtemel yayn
organlarnda yaynlanmam ve bu hususun yazar tarafndan beyan edilmi olmas gereklidir.
2. Tercme yazlarn yazarnn ve yaynland derginin eviren tarafndan bildirilmesi gerekir.
3. Gnderilen telif ve tercme yazlar kolay anlalr dilde ve Trke kurallarna uygun ekilde
yazlm olmaldr.
4. Yazlarn teknik sorumluluu yazarna aittir (yazlardaki verilerin kullanlmas sonucu oluabilecek
maddi ve manevi problemlerde muhatap yazardr).
5. Yayn Kurulu, yazlar zerinde gerekli grd dzeltme ve ksaltmalar yapar. Telif yazlarnn
basmna ncelik verir
6. Bildiriler bilgisayarda Microsoft Word olarak bir satr aralkla yazlmal ve Arial 10 fontu
kullanlmaldr. Bildiriler A4 normundaki kdn sol tarafndan 25 mm, sa tarafndan 25 mm,
zerinden 25 mm ve altndan 25 mm boluk brakarak salanmaldr.
7. Sadece ilk sayfada, yaz alan balangcndan sola dayal olarak, italic 10 fontunda Arial
kullanlarak ilk satra DS Teknik Blteni yazlmaldr.
8. Konu bal: Yaz alan ortalanarak, DS Teknik Blteni yazsndan sonra drt satr bo
brakldktan sonra Arial 12 fontu kullanlarak byk harflerle koyu yazlmaldr.
9. Yazar ile ilgili bilgiler: Ad (kk harf), soyad (byk harf), yazarn unvan ile bal olduu
kurulu (alt satra) ve elektronik posta adresi (alt satra) balktan iki bo satr sonra ilk yazardan
balamak zere Arial 10 fontu ile yaz alan ortalanarak yazlmaldr. Dier yazarlar da ilk yazar
gibi bilgileri bir boluk brakldktan sonra yazlmaldr.
10. Trke zet, elektronik posta adresinden iki bo satr sonra, zetten bir bo satr sonra ise
anahtar kelimeler verilmelidir. Ayn ekilde, Trke anahtar kelimelerden iki bo satr sonra
ngilizce zet, bir bo satr sonra ise anahtar kelimeler verilmelidir.
11. Blm balklar yaz alan sol kenarna dayandrlarak Arial 10 fontu kullanlarak koyu ve byk
harfle yazlmal. Blm balnn zerinde bir bo satr bulunmaldr.
12. Ara balklar satr banda balamal, stlerinde bir bo satr bulundurulmaldr. Birinci derecedeki
ara balktaki btn kelimeler byk harflerle balamal ve koyu harflerle Arial 10 fontunda
yazlmal. kinci ve daha alt balklar normal harflerle Arial 10 fontu ile koyu yazlmaldr.
13. Yazlar kada iki stn olarak yazlmal ve stn aralarndaki boluk 10 mm olmaldr.
14. Paragraf sola dayal olarak balamal ve paragraflar arasnda bir bo satr braklmaldr. Sayfa
sonunda balayan bir paragrafn son iki satr sayfaya smyorsa byle paragraflar bir sonraki
sayfaya aktarlmaldr.

41
15. Eitlikler bilgisayarda yazlmal ve numaralandrlmaldrlar. Eitlik numaralar sayfann sana
oturmal ve parantez iinde yazlmaldr. Her eitlik alttaki ve stteki yazlardan bir bo satr ile
ayrlmaldr. Eitliklerde kullanlan btn semboller eitlikten hemen sonraki metinde
tanmlanmaldr.
16. Saysal rnekler verildii durumlarda SI veya Metrik sistem kullanlmaldr.
17. Tercme veya derleme yazlarda geen ller SI veya metrik sisteme evrilmelidir. Tercme
srasnda kullanlan teknik terimlerin Trke ve evrildii dildeki karlklarn gsterir bir teknik
terim listesi eklenmelidir
18. Yararlanlan kaynaklar metinde kaynan kullanld yerde keli parantez iersinde numaral
veya [Yazarn soyad, basm yl] olarak belirtilmelidir. rnein: basamakl dolusavaklar iin
geometri ve formller [1] veya basamakl dolusavaklar iin geometri ve eitlikler [Aktan
1999] gibi.
19. Kaynaklar yazar soyadlarna gre sralanmal, listelenirken yazar (veya yazarlarn) soyad, adnn
ba harfi, kaynan ismi, yaynland yer, yayn no, yaynevi, lke, yayn tarihi ve Nosu
belirtilerek, keli parantez ierisinde numaralandrlmal ve yazarken soldan itibaren 0,75 cm
asl paragraf eklinde yazlmaldr. Makale balklar ift trnak iine alnmal, kitap isimlerinin alt
izilmelidir. Btn kaynaklara metin iinde atf yaplmaldr.
20. izelgeler, ekiller, grafikler ve resimler yaz iersine en uygun yere gelecek ekilde
yerletirilmelidir. Fotoraflar net ekilmi olmaldr. ekil ve grafikler zerine el yazs ile ekleme
yaplmamaldr. Bytme ve kltme durumu gz nne alnmaldr.
21. Bildirinin tamam 20 sayfay gememeli, ekil, izelge, grafik ve fotoraflar yaznn 1/3nden az
olmaldr.
22. Sayfa numaras, sayfalarn karmamas iin sayfa arkalarna kurun kalem ile hafife verilmelidir.
23. Yazm kurallarna uygun olarak baslm bildirinin tam metni hem A4 kda bask eklinde (2
adet) hem de dijital ortamda (CD veya DVD) yazma adresine gnderilmelidir.
24. Yaynlanan btn yazlar iin Kamu Kurum ve kurulularnca denecek Telif ve ilenme cretleri
Hakkndaki ynetmelik hkmleri uygulanr.
25. Bildiriyi gnderen yazarlar yukarda belirtilenleri kabul etmi saylrlar.
26. Yazma adresi aada verilmitir:

DS TEKNK BLTEN
DS Teknik Aratrma ve Kalite Kontrol (TAKK) Dairesi Bakanl
06100 Ycetepe ANKARA
Tel (312) 399 2793
Faks (312) 399 2795
E-posta bulten@dsi.gov.tr
http://www.dsi.gov.tr/kutuphane/dsi_teknik_bulten.htm

103 - DSİ - Teknik Bülten PDF

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

103 - DSİ - Teknik Bülten PDF

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

DEVLET SU LER

You might also like