KLASTERl (CLUSTERS) KAO NOVl MODEL RAZVOJA MALlH l SREDNJlH

PREDUZEA
___________________________________________________________________
________
SADRAJ
UVOD ...................................................................................................................
..............
2
Uloga i znacaj
klastera .......................................................................................................
3
Tendencije razvoja
klastera ...............................................................................................
3
Tipicne razvojene strategije
klastera .................................................................................
4
Selekcija
klastera ...............................................................................................................
5
Procedure u razvoju
klastera .............................................................................................
7
Pristup razvoju klastera u
BiH ...........................................................................................
9
Primjer iz prakse - Automobil Clauster Steiermark
............................................................
ll
ZAKLJUCAK .........................................................................................................
...............
l6
LlTERATURA .......................................................................................................
................
l7
UVOD
1
KLASTERl (CLUSTERS) KAO NOVl MODEL RAZVOJA MALlH l SREDNJlH
PREDUZEA
___________________________________________________________________
________
U sustini, klasteri su model umrezavanja firmi gdje se na fleksibilan nacin pokrece
razvoj malih i srednjih preduzeca i na tim osnovama podstice ekonomski razvoj na
lokalnom i regionalnom nivou
l
. Medutim, to istovremeno ukazuje da je konceptualni
pristup razvoja klastera relativno slozen i zbog toga se moze ostvarivati samo uz
simultanu saradnju predstavnika vlasti, firmi kao kandidata za klaster, finansijskih
institucija, edukacionih i drugih organizacija.
U praksi razvoja malog biznisa model klastera zasluzuje posebnu paznju. Pokazao
se prakticnim posebno u zemljama koje imaju tradiciju u podrsci razvoja malih i
srednjih preduzeca. Neposredna prethodnica razvoju klastera su inkubatori i zapravo
tamo gdje postoje iskustva sa inkubatorima klasteri se brzo razvijaju. U zemljama u
tranziciji klasterima se upravo ukazuju perspektive. BiH ima sansi za razvoj klastera,
a to znaci da bi trebalo stvarati uslove za ostvarivanje ove ideje.
Pri tome treba imati u vidu da se stecena iskustva razvoja klastera u zemljama
Evropske unije mogu prenijeti u domacu praksu bez lutanja, koja bi u stihijnom
razvoju bila neizbjezna. Slijedeci praksu koriscenja osvjedocenih iskustava mogu se
razvijati klasteri na podesnim granicnim prelazima izmedu BiH i susjednih zemalja.
Sistem klastera ili grozdova novi je globalni model razvoja malih i srednjih preduzeca.
Razvijaju se tamo gdje je razvoj malog biznisa vec dosegao zavidan nivo i gdje
sistemske mjere drzave tome pogoduju. Klasteri (grozdovi) preduzeca svrstanih u
istu djelatnost ili u vise komparativnih djelatnosti kreiraju organizovanost, razvoj,
trzisno-marketinske poduhvate i sl. u jednoj regiji (distriktu) ili vise usko povezanih
regija, doprinose da se: preduzeca brzo razvijaju, da primjenjuju savremene metode
rada i pod savremenim menadzmentom crpe maksimum iz trzisnog okruzenja, a i da
ekonomija regije ili distrikta dobija konkurentske prednosti u odnosu na druge.
Uloga i znaaj klastera
1
Rahimic, Zijada; Podrug, Najla, Medunarodni menadzment, (Ekonomski fakultet u Sarajevu 20l3)
2
KLASTERl (CLUSTERS) KAO NOVl MODEL RAZVOJA MALlH l SREDNJlH
PREDUZEA
___________________________________________________________________
________
Ekonomska politika vlasti u svakoj regiji preferira otvorenost regije za investiranje i
poslovne poduhvate na internacionalnoj osnovi. U tom kontekstu javlja se sira
medunarodna podrska razvoju klastera. Posebna paznja tim procesima locirana je u
okviru funkcija OECD-a. Ova organizacija radi na stvaranju mogucnosti da se svi
izazovi klastera ostvare tj. na osnovi lokalnih grupa malih i srednjih preduzeca u
razlicitim ekonomskim regijama, privrednim djelatnostima i zemljama. Otuda i
povezanost razvoja MSP na principima klastera i globalizacije. Tako klasteri
povezuju tehnologije, industrije i uopste ekonomije dviju regija ili cak vise regija iz
vise zemalja. To moze biti u okviru bransi (tekstil, drvo, metal, prehrana i druge), u
kojima se MSP razvijaju koristeci komunikacije, tehnologije i strane investicije iz
drugih regija. Sto je lokalna ekonomija otvorenija, a njena ekonomska politika i mjere
podobnije, i privlacenje preduzetnika i njihovog kapitala uvijek ce biti efikasnije.
Polazne osnove za iniciranje razvoja klastera mogu biti slijedece
2
:
strategija klastera u skladu sa trzisnim mogucnostima,
institucionalni faktori i potrebe klastera,
odgovornosti vlasti (vlade), za razvoj klastera.
Vlada i asocijacije (komore, udruzenja) esencijalno pomazu razvoju klastera kroz
uspostavljanje veza, odnosa i dijaloga tako da iz toga nastaju kooperacije medu
firmama i izmedu mreza malih preduzeca, javnog sektora i nevladinih organizacija.
Sve se dogada samo na lokalnom i regionalnom nivou. Ujednacavaju se inicijative i
ciljevi, kreiraju kreditne linije, udruzenje kapitala, angazuju sponzori, uspostavlja
sistem obrazovanja i specijalizovanih treninga itd. Komunikacioni procesi i
konzorcijalne veze navode (ili prisiljavaju) vladu da unaprijedi infrastrukturu i mjere
koje pogoduju takvoj mrezi malih i srednjih preduzeca.
Klaster kao specificna mreza povezanih profitnih i neprofitnih subjekata vrlo brzo
mijenja trzisne procese u regionalnim okvirima, jer kolektivne akcije ucesnika u
klasterima po sistemu grozdova akceliraju marketinske efekte u odnosu na
dobavljace (snabdjevace) kupce i uopste kanale distribucije. lstovremeno, a upravo
zbog fizionomije klastera kao nadgradnje
razvoja malih i srednjih preduzeca, ubrzava se specijalizacija malih firmi i njihovo
svrstavanje u ekonomske skupine i poslovne branse.
Tendencije razvoja klastera
Notu posebnosti klasterima, u pojedinim regijama u odnosu na druge klastere i u
drugim regijama, daju industrijske specificnosti, tradicija i inovatorska dinamika u
njima. Takode stepen ukljucivanja regionalne vlade i njenih institucija ili agencija, pa i
uopste dostignuti stepen spoznavanja i prihvatanja ovakvog modela razvoja malih i
2
Rahimic, Zijada; Podrug, Najla, Medunarodni menadzment, (Ekonomski fakultet u Sarajevu 20l3)
3
KLASTERl (CLUSTERS) KAO NOVl MODEL RAZVOJA MALlH l SREDNJlH
PREDUZEA
___________________________________________________________________
________
srednjih preduzeca uticu na prepoznatljivost pojedinih klastera. Potreba ucesca
lokalne ili regionalne vlade u razvoju klastera malih preduzeca je veca nego u drugim
razvojnim poduhvatima zbog cinjenice da se
na osnovama ovog modela pored izgradnje infrastrukture javlja startanje sa radom
veceg broja sasvim novih firmi iz odabranih sektora. To sve skupa izaziva visoke
troskove izgradnje, visok rizik ulaska u biznis i uspostavljanje snazne konkurencije
firmama sa tradicijom. Te specificnosti zahtijevaju ozbiljne istrazivacke i plansko-
razvojne poduhvate da bi se donijele ispravne odluke koje ce obezbijediti dugorocnu
opravdanost ulaganja i minimizirati naznacene nepovoljnosti. Uz sve to, moraju se
izgraditi odnosi dugorocne kooperativne saradnje medu firmama, jer se na tim
principima ciijeli model zasniva.
Takav pristup omogucuje lokaliziranu konkurentsku snagu i prednost u odnosu na
klasicne ponudace na trzistu. Zajednicki interesi lokaliziranih grupa firmi imaju
mogucnost sinergije u dugom roku. Primjera lokaliziranog klasteringa sa sinergetskim
efektima za regionalnu ekonomiju ima dosta, a najpoznatiji po uspjehu su npr.:
industrijski klasteri (grozdovi) u sjevernoj ltaliji, u Spaniji, metalni klasteri u Njemackoj
i Svajcarskoj itd. Svjetski poznata su klasterska visoko tehnoloska aglomeracija
Silicon Valley u SAD ili Toyota City u Japanu, biznis poslovni centri u Hong Kongu,
Londonu i drugi. U BiH nema primjera klastera i jos nema ni pokusaja za njihovo
osnivanje.
U literaturi jos nije dovoljno razjasnjen fenomen klastera. No, prepoznatljivo je da se
oni ubrzano razvijaju na specificnim lokalitetima, u blizini najvaz nijih resursa za
biznis, blizini velikih industrija i trzista roba finalne potrosnje. Otuda uspjesni klasteri
zasnovani na bazi drveta, metala, kamena, plastike, tekstila, optike, videotehnike itd.
Druga bitina karakteristika u tendencijama razvoja klastera je visok stepen firmi
pocetnika (start-up firme) i visok stepen inovacijskih procesa u njima.
Potreba za vertikaliziranim i integrativnim povezivanjem medu firmama omogucuje i
jedno i drugo, to jest uvodenje novih firmi i njihovo prilagodavanje mrezi na bazi
inovacije. Okruzenje podstice te procese, jer bez koristenja savremenih tehnoloskih i
marketinskih mogucnosti razvoj klastera ne bi uspio. Lokalizacija omogucuje
koncentraciju inovativnih aktivnosti, operativnih vjestina i preduzetnickih
predispozicija, sto je vazno za sve interaktivne procese u kontekstu stvaranja novih
biznisa.
Tipine razvojene strategije klastera
Strategije razvoja klastera su relativno ujednacene. Tamo gdje postoje razlike, one
su neznatne. Vidovi podrske iz okruzenja: poreska politika, pravni okviri, operativna
administracija, uspostavljanje povoljne klime za preduzetnistvo, edukacioni procesi,
informaciona podrska itd. svuda su priblizno istog karaktera. Razlika moze biti npr. u
visedimenzionalnosti mjera i finansijskoj snazi podrske. Slicno tome programi razvoja
4
KLASTERl (CLUSTERS) KAO NOVl MODEL RAZVOJA MALlH l SREDNJlH
PREDUZEA
___________________________________________________________________
________
klastera obuhvataju podsticanje saradnje medu firmama unutar same mreze,
utvrdivanje potrebnih informacija, povezivanje preduzetnika, podsticanje rada
asocijacija, pokretanje raznih mehanizama saradnje. Dakle, pored podrske vazne za
eksterne poslovne procese razni vidovi podrske unutar mreze vode takode ka
implementaciji strategije razvoja klastera. U pojedinim regijama, regionalne vlasti
podsticu razvoj preko centara s posebnim naglaskom na usluge u klasterima kao sto
su strategije razvoja, istrazivanja trzista, poslovni konsalting, evidencija i
racunovodstvo i savjetovanja za menadzment firmi i klastera, tj. umrezene cjeline.
Koriscenje saznanja o dobrim strategijama razvoja klastera u svijetu i uspjesnim
rezultatima njihovog ostvarivanja doprinose da se u svim novim (bilo specificnim ili
ne) slucajevima uspostavljaju dobra rjesenja njihovog rada i razvoja.
No, i pored slicnosti javljaju se i razlike u razvoju klastera. One se najcesce javljaju
zbog razlicitog stepena razvijenosti regija, nivoa ukljucivanja vlade u ovaj model
razvoja malih i srednjih preduzeca, snage industrijske baze, kriticne mase ljudi
preduzetnickog duha i zainteresovanosti nosilaca faktora okruzenja uopste. U
razvijenim zemljama lokalne i regionalne vlade iniciraju razvoj klastera i u tome
uspijevaju s obzirom na dobro poznavanje ekonomskih procesa, i upravo tamo gdje
su oni nadlezni, analogno tome iznalaze dobre mjere podrske ostvarivanja ciljeva.
U nerazvijenim zemljama i u malim zemljama poduhvati ove vrste preduzimaju se na
nivou drzave, a narocito kada se zna da lokalne i regionalne vlasti nisu spremne
podsticati razvoj klastera. Postoji praksa, koja se vec intenzivira, gdje inicijative za
klastere pokrecu dvije zemlje tamo gdje to omogucuje infrastruktura i okruzenje u
malogranicnim odnosima. Ovaj model podstice Evropska unija za svoje clanice, ali
se on razvija i izvan ove zajednice.
Bez obzira na prethodne osnove, programi razvoja klastera mogu se fokusirati na
razne odvojene nacine ili njihove kombinacije, i to
3
:
l. Originalne klaster strategije koje zahtijevaju ekonomsku bazu, sposobnu da, po
dubini i sirini, promovise razvoj identifikovanog klastera i to podrskom informacionim
tokovima, porasta interakcije medu lokalnim firmama, promjenama (prilagodavanju)
infrastrukture, razvoju ljudskih resursa i td.
2. Presadene klaster strategije (Transplant strategije) pokusavaju graditi strategije
preko atraktivnih vanjskih kompanija ili podsticanja snabdjevaca i drugih vaznih firmi.
Neke stretegije se orijentisu na tradicionalna preduzeca izvana, a druge se oslanjaju
na snagu lokalne ekonomije. Pri tome, se cesto koristi politika udruzenih snaga u
pravcu jacanja veza izmedu stranih investitora i lokalnih firmi.
3. Hibridna strategija, kada program uzima u obzir vanjske investitore ili kada
transplantaciona strategija moze uspjesno kreirati kriticnu masu lokalnih snaga i firmi
koje se mogu ukljuciti u vise organskih programa. Uspjesno okupljanje stranih i
domacih partnera cesto cini osnovu razvoja klastera. Sve strategije imaju prednosti i
nedostataka, a optimalan pristup zavisi od postojece ekonomske situacije i
3
Rahimic, Zijada; Podrug, Najla, Medunarodni menadzment, (Ekonomski fakultet u Sarajevu 20l3)
5
KLASTERl (CLUSTERS) KAO NOVl MODEL RAZVOJA MALlH l SREDNJlH
PREDUZEA
___________________________________________________________________
________
mogucnosti institucionalnih faktora na lokalnom nivou kao i vjestine kombinovanja
razvojnih poduhvata.
Selekcija klastera
Selekcija klastera je slozen i odgovoran posao, zbog toga sto uvijek ima vise tipova
industrija koje tendenciraju za razvoj po ovom modelu, dok istovremeno
infrastruktura, trziste i institucionalni faktori ne daju svakoj varijanti iste sanse. Stoga
selekcija najbolje varijante klastera treba da se zasniva na preciznim i primjenjivim
kriterijumima. Kriteriji za izradu programa treba da uobzire poslovne i razvojne
mogucnosti inkorporiranih djelatnosti u klasterima i zadovoljavanje interesa
cjelokupnog lokalnog okruzenja. Tako se uzimaju u obzir stopa rasta trzisnog
ucesca, stopa rasta proizvodnje i zaposlenosti, kreiranje novih poslova i novih radnih
mjesta, koriscenje domacih prirodnih i infrastrukturnih resursa, povezivanje sa
medunarodnim trzistem itd.
Druga varijanta selekcije zasniva se na razvojnim programima regiona, raspolozivim
kadrovskim potencijalima i mogucnostima dugorocnog izvoza. Uz to se preferiraju
samo atraktivne tehnologije i robe sa kvalitetom na najvisem svjetskom nivou. Na
kraju lokalna vlada sacinjava rejting-listu atraktivnih zanimanja i firmi koje ce u okviru
klastera podizati. Oni koji se ne nadu na listi nemaju sansi za podrsku i moraju se
razvijati izvan servisa klastera. Dosadasnja medunarodna praksa pokazala je
izvjesne specificnosti, kako to ilustruju slijedeci primjeri:
a) U SAD, drzava i lokalne vlasti imaju prominentnu ulogu u razvoju klastera. U vise
instanci drzava i lokalne vlade kreiraju procese identifikacije klastera i okupljaju sve
relevantne aktere iz podrucja industrije, snabdjevaca, potros aca, konsultanata i
investitora. Mada drzava daje sjeme klasterima, privatna inicijativa je bazni faktor
njihovog razvoja.
b) U ltaliji regionalne i lokalne vlade rade s industrijskim asocijacijama i lokalnim
organizacijama kao sto su finansijske institucije, istrazivacki centri i univerziteti koji
sagledavaju sve bitne faktore pokretanja klastera i predlazu modalitete njihovog
funkcionisanja.
c) U Engleskoj razvoj klastera se pokrece na bazi inicijative regionalnih razvojnih
agencija ili organizacija.
Agencije selekcioniraju broj klastera sa investicionom promocijom povezanih
programa, istrazivackom podrskom i treningom. U nekim slucajevima agencija
omogucuje izgradnju kapaciteta od strane inostranih faktora, a nakon toga razvija
domace snabdjevace za podrsku rada tih firmi. Slicni su procesi u Velsu i lrskoj i
skandinavskim zemljama.
6
KLASTERl (CLUSTERS) KAO NOVl MODEL RAZVOJA MALlH l SREDNJlH
PREDUZEA
___________________________________________________________________
________
d) U Austriji se uspostavlja ekonomska politika u kojoj klasteri cine veoma vaznu
komponentu. U tom kontekstu uspostavlja se veza izmedu istrazivackih inicijativa i
privatnog sektora, zatim se reduciraju vladine barijere koje ometaju inovacije i
promovisu se specificni klasteri i kreiraju adekvatni centri.
l druge zemlje razvijaju programe za klastere po principima slicnim ovim koje smo
naveli. lz tih razloga ovi primjeri se smatraju dovoljnim.
Procedure u razvoju klastera
Pristupi razvoja klastera mogu biti razliciti i analogno tome manje ili vise (ne)uspjesni.
Stoga se preporucuju procedure koje pomazu da se cilj osnivanja klastera obavi
efikasno. U tom kontekstu zasluzuju paznju slijedece faze aktivnosti, koje se
preporucuju na nivou OECD
4
-a:
l. Od esencijalnog znacaja je imati jasan pregled ciljeva i inicijativa koje treba
ostvariti. Od toga zavisi uspostavljanje politike i donosenje dobrih odluka od strane
ukljucenih aktera razvoja klastera.
2. Tvorci politike mogu se suzdrzavati da podsticu gradnju sasvim novih i specificnih
klastera firmi. Oni bi mogli uzeti za polaziste samo neke elemente kao sto su trzisni
test i embrion klaster kojim se daju podrske za evoluciju. Ovaj pristup moze biti
interesantan za sredine gdje nema dovoljno finansijskog kapitala za ambiciozne
poduhvate u kratkom roku.
3. Privatni sektor moze biti vodeci u inicijativama razvoja klastera i sa javnim
sektorom moze odigrati katalizatorsku ulogu. Tako npr. kroz promociju unutarnje
mreze firmi, osiguranja pristupa infrastrukturama i komunikacijama, diseminacije
informacija, podrske edukacionim i trening uslugama itd. Vlada moze pomoci proces
umrezavanja, ali ne i sveobuhvatnu izgradnju klastera.
4. Priznanje da velicina ne znaci sve vodi ka razlikovanju klastera u nekoliko
dimenzija ukljucujuci faktore geografske, industrijske, organizacione i inovativne.
lnicijative i politike mogu, u tome slucaju, biti optimalne za jedan tip klastera, ali ne za
neke druge.
5. Koriscenje analiza u procesu animiranja i podsticanja participmenata.
Participmenti u inicijativama za klastere uvijek razmisljaju o efektima (koristima)
ulaska u tu mrezu i stoga su im neophodne adekvatne analize. Procjene na bazi
analiza i informacija omogucuju im da sacine zakljucke o trzistu, konkurenciji i
4
OECD - Organizacija za ekonosku suradnju i razvoj je medunarodna ekonomska organizacija
osnovana l4. prosinca l960. Nastala je kao nasljednik Organizacije za europsku ekonomsku saradnju
(Organization for European Economic Cooperation tj. OEEC) nastale l948. u sklopu Marshallovog
plana s ciljem rekonstrukcije europske privrede razorene u Drugom svjetskom ratu. OECD je
konsultativna organizacija, bez snage obavezivanja bilo koje od svojih clanica. Sjediste OECD-a se
nalazi u Parizu.
7
KLASTERl (CLUSTERS) KAO NOVl MODEL RAZVOJA MALlH l SREDNJlH
PREDUZEA
___________________________________________________________________
________
partnerima u konkretnom i drugim klasterima i da procijene svoju poziciju u mrezi
nakon ukljucenja.
6. Gdje je god moguce povezati inicijative sa odgovarajucim mjerama vlade i to u
najvecoj mogucoj mjeri. Geografsko podrucje moze biti pokriveno klasterima sa
razlicitim nedostacima i ne uvijek povezano sa vazecom razvojnom politikom regije.
Stoga ukljucivanje vladinih institucija u inicijative za razvoj klastera na samom
pocetku mogu pomoci u iznalazenju relevantnih rjesenja i programa.
7. lnicijative bi mogle podstaci uspostavljanje lokalnog partnerstva ukljucujuci privatni
sektor, nevladine organizacije i razlicite sektore administracije i drustvenog zivota.
Taj pristup je esencijalan jer bez njega mnogi vlasnici firmi mozda ne bi ni razmisljali
o ulasku u mrezu tipa klaster. Pristup pomaze i optimalnom stvaranju interesnih
grupa sa prepoznatljivim motivima za saradnju i efikasan rad. Vlada treba da
podstice prirodne procese od inicijative do implementacije programa.
8. lzgradnja klastera se organizuje s ciljem koristi koje bi se mogle ostvariti kroz
saradnju i partnerstvo na nivou klastera i kroz sire institucionaliziranje organizacije.
lnstitucionaliziranje klaster organizacije treba u prvom planu povjeriti udruzenjima
firmi i komorama. Trgovacka udruzenja, udruzenja zanatlija i malih privrednika mogu
doprinijeti promjenama postojeceg stanja i mogu uspjesno dobivati ukljucivanje novih
firmi u mrezu.
9. Aktivni klaster moze zahtijevati nove forme obima mreze i dinamiku organizovane
samopomoci u funkcionisanju i razvoju. Operacionaliziranje aktivnosti na novim
organizacionim osnovama moze se ostvariti uz pomoc novih struktura. Partneri kao
aktivni clanovi mogu da uspostave sluzbu za servisiranje kljucnih clanova iz
privatnog i javnog sektora. Zajednicki rad od prve inicijalne faze i dalje mora bit
efikasno servisiran od adekvatne organizacije i dobrog stava.
l0. Fokus na gradenju institucionalnog sistema pomoci klasterima treba zapoceti vrlo
rano, vec u samoj inicijalnoj fazi. Predvideni tip klastera na samom pocetku
predodreduje potrebne institucije i sistem podrske za njegove aktivnosti. To se moze
odnositi na industrijske asocijacije, poslovne kapacitete, sindikalne grupe, finansijske
institucije, istrazivacke centre, univerzitete i skole, tehnicke servise i relevantne
agencije i vladina ministarstva. Uglavnom se, ovdje, ne mora uvijek misliti na dodatne
fondove vec na jacanje ukupne lokalne ekonomije uz pomoc klastera i obratno.
ll. lnicijative koje vode ka jacnju specijalizacije nasuprot zajednickog rada u nekim
slucajevima su izuzetno korisne. Vazan faktor konkurentske prednosti nastaje za
clanove klastera i mreza kada se unaprijedi specijalizacija internih firmi i podjela rada
medu njima. Ovo mogu da prate grupe malih firmi da simultano koriste kreirane
prednosti na maloj i velikoj skali.
l2. Promocija uspostavljanja udruzenja snabdjevaca i drugih firmi od znacaja za
klastere svodi se ne samo na funkcionalnu ulogu vec podrazumijeva ukljucivanje
javnih kredita i sistema garancija.
8
KLASTERl (CLUSTERS) KAO NOVl MODEL RAZVOJA MALlH l SREDNJlH
PREDUZEA
___________________________________________________________________
________
l3. Preduzimanje prostornog planiranja koje omogucuje sirenje klastera i samim tim
razvoj malih firmi u njima. Ovim se pruzaju sanse za startanje veceg broja razlicitih
formi malih preduzeca.
l4. lnvesticije i podrske izvan klastera mogu stimulisati njihov rad i razvoj. Tu spada
stimulacija svakog tipa dodatne ponude ili trazenje i kreiranje novih poslovnih
procesa i odnosa. Vanjski investitori mogu posjedovati atraktivne tehnologije ili
atraktivne proizvode i ponuditi ih u kontekstu saradnje sa firmama koje su umrezene
u klaster. Za razvoj takve dinamike poslovnih procesa i privlacenja investicija izvana
vazna su osmisljena sinhronizacija lokalnih, regionalnih i nacionalnih vladinih,
finansijskih i drugih, za razvoj odgovornih institucija. One mogu da informis u o
mogucnostima investiranja, a klasteri mogu obezbijediti odredene prednosti
potencijalnim investitorima i partnerima firmi u klasteru.
l5. Terminiziranje mehanizama ostvarivanja inicijativa i odredivanje rokova po
fazama je nuzno. Ovo zbog toga sto sve inicijative ne moraju biti uspjesne, pa je
bolje obustaviti proces nakon odredene faze nego investirati do kraja. U
meduvremenu se moze izvrsiti redefiniranje poduhvata u nekom novom pravcu.
Kao sto je istaknuto, tempo razvojnih faza klastera zavisi od niza specific nosti
samog klastera (vrste firmi, lokaliteti, trziste, pravno okruzenje i dr.), pa je zbog toga
tesko specificirati upute za te procese. lpak se mogu ponuditi upute za najucestalije
korake za idealiziran slucaj, kao sto je slijedeci:
utvrdivanje ciljeva i geografskog vidokruga za politiku i inicijative,
iniciranje razvojnog procesa klastera od strane lidera javnog i privatnog sektora,
utvrdivanje klastera i lokacijskih prednosti u kontekstu ekonomskih procesa,
utvrdivanje prioritetnih aktivnosti nakon sto se definitivno utvrde svi bitni resursi,
elaboracija uloga vaznih cinilaca iz sfere javnog sektora, odgovornih institucija i
pojedinaca u kontekstu svakog tacno definisanog klastera,
obezbjedenje informacija vaznih za razvoj klastera, perspektivnosti trzista,
konkurentima, tehnologijama, vezama i lokalnim ekonomija - ma u kontekstu
poslovne sposobnosti i kontekstu vladinih struktura,
obrazovanje kljucnih grupa i pojedinaca vaznih za klaster tj. za njihovo
funkcionisanje, razvoj, interakcije i koordinacije u njima,
utvrdivanje odgovarajuce organizacije za sveukupne procese u klasterima,
postavljanje (imenovanje) lidera za vodenje pripremnih procesa
investiranje u vazne elemente infrastrukture, treninge i istrazivanja,
koordiniranje javnih i privatnih aktivnosti radi jacanja kompetitivnosti klastera,
evoluiranje i preciziranje ciljeva, uloge ucesnika, iniciranje progresa, ulaza u klaster
(ili izlaza) i institucionaliziranje mehanizama za koje se zna da su uspjesni te druge
relevantne aktivnosti koje vode postizanju ciljeva.
Pojedine upute i faze mogu da se ostvaruju jednostavno i brzo kada postoje
adekvatni uslovi i snage, dok u neke druge od njih treba uloziti vise napora i novca.
9
KLASTERl (CLUSTERS) KAO NOVl MODEL RAZVOJA MALlH l SREDNJlH
PREDUZEA
___________________________________________________________________
________
Pristup razvoju klastera u !i"
Tendencije razvoja klastera u svijetu trebalo bi sto prije prihvatiti i u Bosni i
Hercegovini. Potrebe za tim su nedvosmisleno jasne. No, posto je koncept razvoja
klastera vezan za kompleks regionalne ekonomije, on se i ne moze implementirati
bez ucesca lokalne i regionalne vlade i to u mjeri i intenzitetu koji su daleko veci nego
u nekim drugim razvojnim poduhvatima. Tu se prevashodno misli na stvaranje
adekvatne infrastrukture, pravnih okvira i mjera ekonomske politike. To je uslov za
start-up veceg broja sasvim novih firmi iz onih sektora koji u klasteru mogu dati
najbolje razvojne i finansijske rezultate. lstovremeno konceptualizaciji klastera treba
da prethode istrazivacki i plansko - razvojni poduhvati koji otkrivaju opravdanost i
mogucnost njihovog dugoroc nog razvoja.
5

U BiH postoji veliki broj neiskoriscenih kapaciteta koji bi se mogli iskoristiti za sistem
klastera pod uslovom da u njima umrezene firme dobiju povoljne uslove za rad.
Polazeci od toga, postavlja se veoma vazno pitanje, a to je: koje vrste biznisa (vrste
djelatnosti) treba locirati u klasterima.
Odgovor na to pitanje ovisi od dostupnosti resursa (za proizvodnju, usluge)
tehnoloskih mogucnosti proizvodnje, mogucnosti plasmana na regionalnom,
subregionalnom ili inostranom trzistu. S tog aspekta klaster se moze zasnivati na
bazi drveta, koze, obuce, tekstila, metala, poljoprivrednih proizvoda itd. Mogu to
takode biti i razne tercijarne djelatnosti. Mada mogu spadati u sektor iste branse, ne
mogu svi vlasnici firmi biti clanovi klastera.
Kao bitna sadrzina uslova koje treba da ispunjava potencijalni kandidat za klaster
svodi se na slijedece:
visoko strucno poznavanje posla s kojim se ulazi u klaster,
da posjeduje jasan program osnivanja firme i sa realnom procjenom potrebnog
kapitala za start-up,
da ima mogucnosti plasmana robe (usluga) i mogucnosti poslovne saradnje sa
drugim clanicama klastera,
da moze u potpunosti prihvatiti model klasteringa i da doprinosi njegovom jacanju.
Vlada na regionalnom (kantonalnom) nivou trebala bi da u interesu klastera poduzme
slijedece mjere:
promociju sistema klastera,
ukidanje barijera za razvoj malog biznisa i utvrdivanje podsticajnih mjera za njegov
razvoj,
5
Serdarevic N.: Stanje razvoja MSP u BlH, publikacija, 2009
10
KLASTERl (CLUSTERS) KAO NOVl MODEL RAZVOJA MALlH l SREDNJlH
PREDUZEA
___________________________________________________________________
________
institucionalizirati i organizovati razvoj klastera kao sto je angazovanje vladinih
sluzbi, strucnih institucija, finansijskih organizacija, komore i drugih asocijacija,
obrazovnih institucija i instituta,
izvodenje analize lokalne ekonomije s aspekta potrebe za klasterima i onoga sto oni
zahtijevaju,
odredivanje ciljeva i projektnih zadataka,
utvrdivanje lokaliteta,
utvrdivanje finansijskih okvira,
utvrdivanje implementacije ostvarenja postavljenih zadataka.
U pripremne aktivnosti spada i koncipiranje funkcionisanja klastera u sklopu ukupne
regionalne privrede.
Zakljucno se moze reci da klasteri, kao relativno nov model razvoja MSP, zasluzuju
paznju posebno za prilike u nas. Ovo zbog toga sto je mali biznis nasa sudbina i
trebamo ga ubrzano razvijati ne samo na jedan nacin vec visedimenzionalno, pa i na
principima klasteringa.
U tom kontekstu, neophodno je da svi potencijalni ucesnici u njihovom razvoju sto
prije i sto vise saznaju o klasterima i nacinima njihovog osnivanja i funkcionisanja, jer
bez toga svaki pocetak bi bio bezuspjesan.
Prijer iz prakse
Klasteri
STEIERMARK
Automobil Clauster Steiermark
Cluster: flock, flock of birds - Jato: jato ptica
Jato ptica ima dvije glavne karakteristike. Prvo, uprkos njihovom vanzemaljskom
grupnom izgledu one su strukturirane u cisto definisanom redu.
Ova metafora opisuje predmet klaster mreze automobilskog karaktera: kreiranje na
komunikativnoj osnovi u industrijskoj bransi koja se karakterise preko koegzistencije
radije nego preko kooperacije, a komunikaciono baziranje uputa svih kompanija bilo
da su male ili velike u datom smislu upravljanja. To daje mogucnost sinergije i
proizvodne dinamike kao i u vidu vodenja (usmjerenja cijele industrije).
Timski duh umjesto pojedinacnih snaga postala je prepoznatljivo polaziste za
klasterizam u cjelini.
11
KLASTERl (CLUSTERS) KAO NOVl MODEL RAZVOJA MALlH l SREDNJlH
PREDUZEA
___________________________________________________________________
________
Bit ekonomske regije se moze opisati preko slijedecih pet kvaliteta: timski duh, zed
za znanjem, samopouzdanje, inovativnost i predvidanje. Timski duh podrazumijeva
kooperacije.
Fokusiranje svih potencijala u regionu u dobrom smislu izvan rastuce mreze njihove
konkurentnosti na medunarodnom trzistu. Tako nasa ekonomska politika se
koncentrise na promociju postojecih klastera u prvom redu i uslovljavanje novih
klastera u drugom redu.
Rezultat toga je da se tokom posljednjih l0 godina regija mijenja od kriznog regiona
dominantnog s teskom industrijom u Austrijski ekonomski pokretac. Dok je u periodu
l980. do l994. trziste radne snage bilo nesto ispod austrijskog prosjeka, sada se
dogada brzi rast broja zaposlenih (nakon l994.).
Od l995. Stayer regija napusta trend zaostalosti u Austriji i vrlo brzo u pogledu
porasta zaposlenosti preuzima vodstvo. Nove nekonvencionalne seme podrske i
ekonomski programi
daju stimulativne efekte na regionalnom trzistu radne snage.
Danas svaki treci visokousavrseni proizvod dolazi iz Stayera i drugim rijecima ovaj
region postaje Austrijski model ekonomske regije.
Tradicija auto#industrije locirane u Sta$er#u
Auto-industrija, koja je formirana kao integralni dio regionalne ekonomije od prije vise
od l00 godina, je prva i prethodnica udruzenja pod nazivom Johann Puch, u l899.
ovaj austrijski
pionir u podrucju konstrukcije motora za masine danas je Steier-Daimler-Puch-
Fahrzengtechnik u Grazu. Profesor Hans List, vrlo istaknuti austrijski planer,
konsolidovao je Stieyr-sku reputaciju kao centar auto-industrije sa tradicijom AVL u
l984. Godinama AVL sa 2.200 zaposlenih postaje jedan od najvecih centara u
svijetu za istrazivanja vezano za masine. Kao rezultat tog dinamizma jaca industrija
repromaterijala firmi snabdjevaca sto skupa sa automativnom industrijom podstice
rast Stayer trzista u siroj regiji. Prije 5-6 godina regionalna vlada je odlucila da stvara
tipicnu mrezu tipa klastera i da podrzi razvoj i reputaciju regije kao centra
automativne industrije. ^injenica da medunarodna stampa opisuje Steiernikovu vrstu
"Detroita pod Alpama" (Alpski Detroit) je dokaz o medunarodnoj konkurentnosti
ekonomije ove regije. Na podrucju cetiri dobro povezana regiona vec se ponose
specijalizacijom i preciznoscu u medunarodnim razmjerama. O tome govori statistika.
Broj ljudi zaposlenih u sektoru tehnologije:
Izvor: Statistika regionalnog zapoljavanja regije Steieria
12
KLASTERl (CLUSTERS) KAO NOVl MODEL RAZVOJA MALlH l SREDNJlH
PREDUZEA
___________________________________________________________________
________
Ova industrija proizvodi i snabdijeva oko 40 proizvodaca automobila, sa ukupnim
outputom
od l90.000 motora godisnje za modele kao sto su Chrysler, Voyager, Jeep Grand,
Cherokee,
cetiri za modele Mercedesa-Benz-E klase itd.
A% Steierark in&rastruktura
Klaster ne zahtijeva samo adekvatne ekonomske predispozicije, ali zahtijeva
osmisljeno formiranje infrastrukturne mreze. Zbog toga ekonomska politika jednog
konkurentskog regiona mora uspostaviti glavne faze podrske i promocije ove
infrastrukture, a kao jedna institucija, na primjer je mreza upravljanja. Srz klastera je
AC Styria - GsmBH. AC Styria - GsmBH - sacinjavaju partneri: Magnainternational,
AVL, Krenhar industrijski proizvodi, TCM agiplan i provincija Steiera. Broj
kompanija u mrezi je l70, od cega srz predstavlja njih 70. Broj ukljucenih
snabdjevaca je l30. Partneri u R&D su:
Monton Universitet Leoben,
Tehnicki Univerzitet, Graz,
Joannem istrazivanja,
Univerzitet primjenjenih nauka automatskih masina,
Austrijski Gieserel - lnstitut Leoben
Dinaini proces klastera
Slijedeci brojevi ne pokazuju samo dinamican razvoj AC Styria u proslosti, oni takode
pokazujuBenormni razvoj potencijala Steierovog automobilskog klastera.BUcesnici
klaster workshopova (radionica)
Izvor: Steirsche SPC
Glavna uloga worshopova je: kvalifikovanje, medukompanijsko razumijevanje i
ucenje, za projektne kooperacije i sl. Rezultati razvoja su vrlo povoljni sto potvrduje
rast bruto proizvoda klastera, veci je od stope rasta na nivou Austrije za 35%, ili u
apsolutnim pokazateljima rasta od 305.226 eura za isti period. Ovaj klaster se
predstavlja u najpoznatijim automativnim industrijskim centrima sirom svijeta sto
pokazuje naredni prikaz.
a' Sve autoativne kopetencije
13
KLASTERl (CLUSTERS) KAO NOVl MODEL RAZVOJA MALlH l SREDNJlH
PREDUZEA
___________________________________________________________________
________
Zahvaljujuci klasteru automobila, inzenjering i proizvodnja motora za automobile u
Styria komplementira u cjelini sve nejednakosti, razlike i specificne trzisne zahtjeve.
AC Styria povezuje te partnere za razvoj i planiranje za proizvodnju finalnih
proizvoda.
(' Tiovi # do(ro pripreljeni za zajedniki rad
Timovi koji su dobro pripremljeni za zajednicki rad i za inovaciju za najbolje
koriscenje postojecih komunikacijskih strukturnih formi i dinamizma u klasteru.
Fleksibilnost mreze omogucuje kao rezultat vrlo brzo nove odgovarajuce trendove.
c' )i*ta nije &iktivno
AC Styria nije akademski ili neki virtualni projekat, ali u stvarnom zivotu je mreza koja
ce biti od znacaja za buducu praksu. lskustva i ekspertiza velikog broja kompanija je
vazan preduslov za uspjeh u ovom projektu.
d' +odularnost
Klaster sacinjavaju kompanije i institucije, koje pokrivaju ukupan proces konstrukcije
motornih vozila. Ovo omogucuje partnerima da kooperiraju na efikasan nacin.
e' ,-nteligentna, lokacija
Zahvaljujuci visokom stepenu poduzetih kvalifikovanih i obuhvatnih istrazivanja AC
Styria vec sada sije sjeme inovacija u auto-industriji. Univerzitet primijenjenih nauka
za automativni inzinjering koji je bio specijalno uspostavljen u susret potrebama
automobilskih klastera garantuje visokoobrazovne kadrove za to

&' +re.a za ale i velike kopanije
AC Styria kombinuje mala i srednja preduzeca sa velikim preduzecima rangiranim od
vrlo malih poslovnih inicijativa sa npr. 5 zaposlenih do velikih grupa kao sto su
Magna, Stayr - Daimler - Puch ili AVL list.
/ako kooperirati u klasteru A% Sta$era
Kao rezultat impresivnog ekonomskog uspjeha automobilskog klastera ponekad sa
malim dostignuc ima, omogucio je ostvarivanje funkcija mreza: spremnost kompanija
ucesnika i institucija da iskoriste postojecu komunikacijsku infrastrukturu. Slijedeci
podaci daju uvid u "komunikacijsku kulturu" ovog klastera. Ona jasno pokazuje da
automobilski klaster nije tehnicka konstrukcija naucnih studija, ali stvarno jeste mreza
koja dobro funkcionise na nivou dobre komunikacione kulture.
a' /ooperacije u klasteru
Nivo kooperacija izmedu ucesnika raznih kompanija u automobilskom klasteru je u
cijeloj regiji iznad prosjeka koooperacije u cijeloj industriji. Bliska kooperacija
ekonomije, istrazivanja i administracije u pokrajini Stayera je jedinstvena u svijetu.
(' /ooperacija sa partneria
14
KLASTERl (CLUSTERS) KAO NOVl MODEL RAZVOJA MALlH l SREDNJlH
PREDUZEA
___________________________________________________________________
________
Sa 3,5 procenata nivoa kooperacija izmedu kompanija koje ucestvuju u klasteru i
kompanijama koje pripadaju ostalim industrijama je iznad kooperacija na nivou
pokrajine ciji je prosjek l9,8 procenata.
Izvor: SPC Research In Te Reg
c' /orporacija sa ostali re.aa
AC Styria je clan AUTOREG mreze, koja okuplja najvaznije evropske centre auto-
industrije, kao sto su Stutgart, Brimingham i dr. Dodatno, ova AC Stayera takode
koorporira sa AOEM (Austrijsko udruzenje snabdjevaca).
A% St$ria projekti u (udu0nosti
Prezentirani pokazatelji i projekti daju jasnu sliku razvoja klastera AC Styria u
prethodnom periodu. Slijedeci pregled pokazuje projekte koji ce biti implementirani u
bliskoj buduc- nosti i/ili ukljuceni u postojece projekte.
a) Podrska poslovnim aktivnostima
U kooperaciji sa creditanstalt (CA) moderna forma finansiranja kao sto je udruzivanje
kapitala ili berzanska kapitalizacija se pripremaju radi podrske novim ili inovativnim
kompanijama. Nadalje, projekti kao sto su joint ventures se podrzavaju i od
finansijskih eksperata. Na polju kvaliteta kontrolni projekti se pripremaju, i oni su
usmjereni ka poboljsanju efikasnosti upravljanja kvalitetom kao npr. kroz nove
certifikacije procesa ili optimalizacije postojecih sistema.
(' Strate*ka ekspanzija 1jugo#istoni izlazak sunca'
U vezi sa razvojem istocnoevropskog trzista, AC Styria moze poduzimati velike
lokalne podrske. Medutim, ako je automobilski klaster koristan za favorizovane
lokacije, potrebno je
kreirati nove korporacije sa tim regionima.
15
KLASTERl (CLUSTERS) KAO NOVl MODEL RAZVOJA MALlH l SREDNJlH
PREDUZEA
___________________________________________________________________
________
2A/3JU4A/
Klaster je geografski koncentrisan skup medusobno povezanih kompanija,
specijalizovanih snabdjevaca, davalaca usluga i institucija povezanih unutar
odredene oblasti, prisutne unutar nacionalnog trzista ili regije. Klaster (eng. cluster) je
i grupa preduzeca i organizacija koja medusobnim umrezavanjem i kontaktima
poboljsava svoj nastup na trzistu i postize konkurentsku prednost tj. stvara visak
vrijednosti- dobit (profit). Sredinom 90-tih godina proslog vijeka koncept klastera je
postao centralna ideja u konkurentnosti i ekonomskom razvoju, i kao takav siroko
prihvacen u politici ekonomskog razvoja. Klaster inicijative su prihvacene u
tranzicijskim zemljama u zadnjih l0-tak godina. Razlikujemo horizontalne klastere
(partneri na istoj razini u lancu stvaranja dodatne vrijednosti), vertikalne klastere
(partneri u piramidi dobavljaca), regionalne klastere (partneri u privrednom sektoru),
klastere u bransi (partneri u specificnom polju djelovanja), preduzetnicke klastere
(partneri u/sa preduzecima), medunarodne klastere (partneri u preklapajucim
mrezama klastera.) i dr.
Kada govorimo o djelatnosti klastera treba reci da oni oponasaju velike
multinacionalne kompanije u sferi MSP. Preduzecu je bolje biti u klasteru nego vani.
6
Klasteri su nov i specifican model razvoja MSP (malih i srednjih preduzeca) u svijetu.
Poslije eksperimentalne faze u najrazvijenijim zemljama usli su u ekspanzionu fazu
razvoja. Mada nemaju direktne veze sa inkubatorima malog biznisa, moze se reci da
su se klasteri poceli razvijati zahvaljujuci praksi inkubatora. Otuda su neki elementi
funkcionisanja klastera slicni onim koji se javljaju u inkubator modelu (uloga
okruzenja, podsticaji, upravljanje sistemom itd.).
U osnovi klasteri (grozdovi) preduzeca, svrstani po principu bransi (djelatnosti) na
prigodnom lokalnom ili regionalnom trzistu, omogucuju da alimentiraju maksimum iz
trzisnog i ekonomskog okruzenja. lz toga profitiraju ili dobijaju u natprosjecnoj mjeri:
firme ukljucene u klaster, lokalne vlasti i zaposlenici. lstovremeno ekonomija regije ili
6
Serdarevic N.: Univerzitetski incubator Zenica, publikacija, 2009.
16
KLASTERl (CLUSTERS) KAO NOVl MODEL RAZVOJA MALlH l SREDNJlH
PREDUZEA
___________________________________________________________________
________
distrikta stice konkurentske prednosti u odnosu na druge, u kontekstu globalne
ekonomije.
Da bi se klasteri razvijali, neophodno je postovati vrlo slozenu proceduru i korake u
kojoj uzimaju ucesce firme, asocijacije djelatnosti, finansijske, pravne i drzavne
institucije.
Bosna i Hercegovina ima sansi da prihvati model razvoja malih i srednjih preduzeca
na osnovama klastera. To bi, prije svega, omogucilo start-up veceg broja sasvim
novih firmi iz onih bransi koje u klasteru mogu dati najbolje finansijske i razvojne
rezultate.
3-T5RATURA
l. Dostic, Milenko, Menadzment malih i srednjih preduzeca, 2003
2. Rahimic, Zijada; Podrug, Najla, Medunarodni menadzment, (Ekonomski
fakultet u Sarajevu 20l3)
3. Serdarevic N.: Univerzitetski incubator Zenica, publikacija, 2009
4. Serdarevic N.: Stanje razvoja MSP u BlH, publikacija, 2009
5. OECD, Lokal Partnership, Clusters, and SME Globalisation, str. l8--20 a
zasnovana na Lagendijk A., and Charles, D. (l999) "Clustering as a New
Growth Strategy for Regional Economics.
6. Steirmark, lnformationen zu Wirtschaft und Telekommunikation, DasLand
Steiermark, l999.
17