Buhari̇'ni̇n Kaynaklari PDF

w I U
- 1958
1957-1958 Ders y^ l ^ ^ Ankara
^ mam-Hatip okul u ikinci devre
il k mezunl ar^ na Cenabi Hak-
tan muvaffakiyetl er temenn-
siyl e bu kitap okul umuz tara-
f^ ndan hediye edil mi
^tir.
Ankara Imam- Hatip O.
Mdr
ZAKIR GVEN
ANKARA NIVERSITESI ILAHIYATFAKLTESI
YA YINLA RINDAN
XIII
BUHRN ^ N KAYNAKLARI
HAKKINDA ARA^TIRMALAR
Dr. M. Fuad Sezgin
^ stanbul Edebiyat Fakltesi ^ slamAra^ t^ rmalar^ ^
Enstits Doent i
^ BRAH^ M HOROZ BASIMEV^ ^
^ STANBUL
1 9 5 6
^ ^ NDEK ^ LER
NSZ

V IX
XIXVI
XVIIXXIX

ENGLISH TRANSLATIONOFTHEPREFACE
BIBLIYOGRAFYA ve KISALTMALAR

B^ RNCt KIS1M
Hadislerin ilk yaz^ l^ ^ kaynaklar^ ^ 3 11
Hadislerin tedvfni 11 16
Hadislerin nakli (Tahammul al-cilm) 17 23
Buhari ve tahammul al-cam 37 46
But^ rrnin kaynaklar^ ^47 68
BulArrnin, bblarm^ n tasnifinde kendin-
den evvelki edebiyata tabi olmas^ ^ 69 82
Buhrrnin 83-108
Hadis edebiyat^ nda tacliglerin istimali 108-114
IKINCI KISIM
Buhrrnin Qur'n tefsiri ve Kaynaklar ^ ^ 117-123
Buhrrnin filolojik kaynaklar^ ^ 124
Ab Ùbayda ve Farra'n^ n Buhrl zerindeki te'siri
Umumi mlhazalar 127
Ab Ùbayda'nin tesiri 131
Buhrrnin Ab ( Ubayda'den naklinin hususiyetleri 138
Ab ( Ilbayda'nin itiraza u^rayan fikirlerinin al^ n-
m^ ^^ olmas^ ^ 147
Farr'n^ n But^ ri zerindeki te'siri 156
Buhrrnin filolojik kaynaklar^ yla mnasebetine dair
^rihlerin mtalalar^ ^ 158
IV
NC KISIM
Al-Cmic rivayetleri 167-181
Al-Cmic al-Yntinis taraf ^ ndan meydana
getirilen edisyonu 181
;Sal^ '
metnine rvi ve mstensihlerin mdahelesi 188

te'lifinin istinad ettiî prensipler (= ârtlar) 193-194
Bunrrnin tenkidi 195-199
DRDNC KISIM
I. LAFIIKA
Bubrrnin kaynaklar^ 203-304
II. I.AFIIKA
<Bul^ rrnin Imm Mlik'in Muwatta' ^ ^
aras^ ndaki m^terek k^ s^ mlar> 305-317
III. L'AHIKA
Ab^ l Ùbayda'nin Macaz al-Qur'dn' ^ ndan yap^ -
lan iktibaslar
321
IV. L:4.H' KA
Farr'n^ n Mdni'/-Qur`n' ^ ndan yap^ lan iktibaslar 369-379
indeks I. (yaln^ z 1. ila 204. sahifeyi te^kil eden
k^ sma tahsis olunmu^ tur. 381-391
indeks Il . d3irinci L h i k a (s. 205 304) 'da
BuOrrnin kaynaklar^ ^ diye ayr^ lan k^ sma tahsis
olunmu^tur.> 392-404
Dzeltmeler 405-406
N SZ
Bundan alt^ ^ sene kadar nce, arab filologlar^ ndan Ab
da (l. 210) 'nin Macz al-Qur' n adl^ ^ eserinin tenkidli ne^rini ha-
z^ rlarken, ehemmiyetli addedilebilecek bir k^ sm^ n^ n Buhri taraf ^ n-
dan iktibas edildi^ ini tesbit etmi^ tim. Mahiyeti tamamiyle filolojik
olan bu iktibaslar^ n, Peygamber'in sz ve snnetlerini toplamay^ ^
gaye edinen bir hadis kitab^ n^ n bblar^ ^ aras^ na geliî gzel serpil-
mi^^ bulunmas^ ^ keyfiyeti bende, Buhrrnin filolojik eserlerle mna-
sebeti, metodu ; eserinin -bu vasf ^ yla- mensub oldu^ u edebiyat^ n
di^ er musannefat^ na ne dereceye kadar benzedi ^ i, musannaf bir
hadis kitab^ n^ n s^ n^ r^ n^ n d^ ^^ na ^ k^ p ^ kmad^ ^ ^ ^ hususlar^ n^ ^ ara^t^ r-
mak merak^ n^ ^ uyand^ rm^ ^ t^ . Buhrrnin filolojik kaynaklar^ n^ ^ tetkik
ederken, dolay^ s^ yla, ilk as^ rlarda muhaddislerle filologlar aras ^ nda-
ki mnasebetin bir k^ sm^ ^ da ayd^ nlanm^ ^^ olacakt^ .
Bir hadis kitab^ n^ n filolojik kaynaklar^ n^ ^ veya umumi olarak
kaynaklar^ n^ ^ ara^t^ rmak meselesi, bidayette -hildi ^ ime gre- daha
evvelce zerinde durulmam^ ^^ olan ve neticesi tamamiyle mehul
bulunan bir mevzu idi. Mevzuu ele al ^ rken, Buhrrnin kitab^ n^ ^
as^ rlardanberi meydana getirilen ^ erhleri, teracim-i ahvI ve hadis
usl kitaplar^ ^ ve sair ilgili eserlerin verdi^ i bilgi muvacehesinde
tetkik, daha evvelki filologlardan yapt^ ^ ^ ^ iktibaslar^ ^ tesbit etme^ i
tasarlam^ ^ t^ m. Netice ok mid verici olmasa bile, filolojik bak
^ m-
dan Buharrnin, Macz al-Qur' n' dan faydaland^ ^ ^ ^ muhakkak gibi
grnyordu. Bu keyfiyet gerek Macz' a ba^vurmak ve gerekse
^rihlerin verdi^ i bilgiden faydalanmak suretiyle ^ renilebiliyordu.
Buhri ile di^ er hadis kitap ve meselelerini muhtelif bak^ m-
lardan ele alan modern tetkikler, hadis musannefat^ n^ n kaynakla-
r^ n^ ^ ve hususiyle filolojik kaynaklar^ n^ ^ tesbiti gaye edinen bir ara^ -
t^ r^ c^ ^ iin, mesaisine yard^ m etmek ^ yle dursun, cesaret k^ r^ c^ ^ mahi-
yet arzediyordu. Zira, altm^ ^^ kadar sene nce, hadise ve islmi riva-
yete dair, ortaya konan bir tetkikin neticeleri gnmze kadar
hemen hemen hi de^ i^ memi^ , Buhrrnin -di^ er hadis musann^ f-
VI
lar^ ^ gibi- kendinden evvel mevcut bir literatrden faydalanmak im-
kamndan mahrum kald^ ^ ^ , Islam lkesinin muhtelif yerlerini bir
bir dola^^ p hadis ravileriyle temas etmek suretiyle toplad^ ^ ^ ^ îfahi
haberlerden te'lif etti^ i ^ eklindeki kanaat hkim bulunu-
yordu. Ayni ara^ t^ r^ c^ ^ -bu k anaat^ n tamamiyle aksine- hadislerin
ilk yaz^ l^ ^ kaynaklar^ n^ ^ ke^ fetmi^^ olmak gibi bir ^hret kazanm^ ^t^ .
Baz^ ^ selefleri gibi, hicri birinci as^ rda, hadislerin baz^ ^ yaz^ l^ ^ vesi-
kalar^ ^ bulundu^ una dair kay^ dlara rastlayarak, mslman alirr^ lerin,
yanl^ ^^ olarak hadisleri tamamiyle - ^ ifahi malzemelerden ibaret ad-
dettikleri zehab^ na kap^ lm^ ^ ; buna mukabil mteakip as^ rlarda mey-
dana getirilen musannaf hadis kitaplar^ n^ n -daha evvel baz^ ^ hadis
vesikalar^ n^ n mevcudiyetini kabul etmesine ra^ men- malzemelerini
hadis ravilerinin ^ ifahi haberlerinden toplad^ klar^ ^ neticesine var-
m^ ^ t^ .
^ ^te, "Buhfirrnin kaynaklar ^ ^ hakk^ nda ara^t ^ rmalar adl^ ^ tetkike
asr^ m^ zda hakim byle bir anlay^ ^^ n te'siri alt^ nda, Bul^ arrnin, ^ ifahi
malzeme yan^ nda faydaland^ ^ ^ ^ muhtemel birka filolojik kayna^ ^ -
n^ n ortaya konulabilece^ i midiyle ba^ lanm^ ^ t^ r. Byle bir te'sirle
bir mddet aksi istikametlere tevecch eden ara^t^ rmam^ z ancak
islami rivayetin di^ er rivayetlere benzemeyip raviler zinciri alt ^ nda
yaz^ l ^ ^ kaynaklar ihtiva etmekten ibaret hususiyetinin dikkati ek-
mi^^ olmas^ ndan sonra verimli bir mecraya girmi^tir. Bu sebeple-
dir ki, Bubarrnin filolojik kaynaklar^ n^ n tesbitini gaye edinen tet-
kikin plan ve gayesi bilhire de^ i^ mi^, Buharrnin ve di^ er hadis
musennefat^ n^ n, hatta k^ smen Islam tarihinin kaynaklar^ na umumi
olarak temas etmek, hadislerin ilk tedvin ve tasnifi gibi meselele-
ri, mevzuumuzu ayd^ nlatma^ a yetecek kadar gzden geirmek zaru-
reti has^ l olmu^tur.
Kitab^ n birinci k^ sm^ n^ ^ te^kil eden bu meselelerin ele al ^ nma-
s^ yla yap^ lmak istenen ^ ey, islami rivayetin gzden ka ^ r^ lan ve
ara^t^ rmalarda yan^ lt^ c ^ ^ neticelere gtren bir hususiyetinin izah ^ d^ r.
Kitab^ n nihayetindeki I. ve II. lah ika lar bu izah ^ n takviyesi
maksad^ n^ ^ istihdaf eder. I. 1 h i k a bir hadis kitab^ n^ n rivayetler
zincirinden faydalanmak suretiyle yaz ^ l^ ^ kaynaklar^ n^ ^ bulmak husu-
sunda giriîlen bir denemenin neticelerini ihtiva ediyor. Ayni lahi-
kaya ilave olarak haz^ rlanan, Bubari'nin bilmum ravilerinin indek-
si, baz^ ^ teknik zaruretler yznden bu edisyondan ^ kar^ lm^ ^t^ r.
Kanaat^ m^ zca, islam^ n Il. ve III. as^ r mellefat^ ndaki ravileri top-
layan indekslerin, islami edebiyat ^ n kaynaklar^ n^ ^ tesbit bak^ m^ n-

dan byk bir ehemmiyeti vard^ r. Rviler zincirindeki isimlerin,
haberlerin takviyesi maksad^ yla uydurulmu^^ rivayet halkalar^ ^ oldu-.
^ u êklindeki bir mlhazan^ n bilfma, kaynaklar^ n ya sahipleri
veya rivayet hakk^ n^ ^ haiz salhiyetli rvileri olarak de^ erlendiril-
mesi lz^ md^ r.
II. lhik a, Bul^ rrnin, kaynaklar^ n^ n en ba^^ nda mlhaza
edilebilecek Imam Mlik'in Mu^ vattd^ ^ ile olan mnasebetlerinin
tesbitine tahsis edilmi^ , kitab^ n hacminin bymesi endiêsi yzn-
den iktibaslar^ n aynen verilmesinden vazgeilerek Bullri ile Mu-
wattd^ n sahifelerine iâret ile iktifa edilmi^tir. Her halde, yaln^ z
bu mukayese bile, Bul^ ri'nin kendinden evvel mevcut bir yaz ^ l^ ^
edebiyattan faydalanmak imkn^ ndan mahrum oldu^ u ^ eklindeki
bir hkm red iin tatminkr bir delil olabilecektir.
Bubri'nin kaynaklar^ , hadis edebiyat^ n^ n anlay^ ^^ na uygun bir
^ ekilde mlhaza edilirken, onun, di ^ er hadis klliyat^ ndan, biri
takriben sekizde birini te^kil edip bilhire < < tactiq diye adland^ r^ -
lan raviler zinciri bertaraf edilmi ^^ hadis ve haberlerden, di^ eri ha-
dis ve bblar aras^ nda bol bol bulunan filolojik malzemeden ibaret
iki mhim hususiyetiyle ayr^ ld^ ^ ^ ^ grlm^ tr. âlliifin her iki hu-
susiyeti de tatminkr bir izahtan mahrum kalm^ ^^ ve ideal olarak ta-
n^ nan VIII. ve IX. as^ r êrhlerinde, Bubri'nin filolojik kaynaklar^ y-
la olan mnasebetinin tayini bak^ m^ ndan vuzuhsuz olarak ele al ^ nan
meseleler modern tetkiklerin mevzuu olmam^ ^ t^ r.
âi^ ii^ ' in mhim ve bariz bir vasf^ n^ ^ te^ kil eden ta`liq tar-
z^ ndaki haberlerin kaynaklar^ n^ n izah^ nda, hadis edebiyat^ n^ n izahm-
dan ayr^ lan bir neticeye var^ lm^ ^ t^ r. Bu hususiyetin izah^ nda,
bblarm^ n tasnifinde daha evvelki musannefat ^ n bblarma
uyulmu^^ olmas^ ^ keyfiyetinden faydalan^ lm^ ^ t^ r. Bubri'nin kendin-
den evvel mevcut literatrn bblar ^ na tabi oluû meselesi ^ril^ ler
aras^ nda zaman zaman bir mnaka^ a mevzuu olmu^ sa da kanaat^ -
m^ zca kitab^ n ikinci derecede mhim di^ er baz^ ^ m^ killerinin izah'
bak^ m^ ndan kab^ ll ka^ n^ lmaz bir vak^ ad^ r.
Rivayetler zincirini bertaraf edip hadis ve haberleri <qla .,
zakara dedi, zikretti ) gibi tabirlerle kitab ^ na geni^^ l-
de alm^ ^^ olan 13ut^ ri, kanaat^ m^ za gre, rivayetler zincirini Pey-
gamber'e kadar ykselten msned bir hadis kitab^ ^ meydana
getirmek êklindeki prensibe sad^ k kalmam^ ^ , ciddi bir ^ ekil-
VIII
de, isnd^ n otoritesini sarsan ilk kimse olmu^tur. Devrinde,
say^ s^ ^ o^ alm^ ^^ bulunan hadis klliyat^ n^ n bir nevi hulsas^ n^ ^ yap-
maya teêbbs eden Buhrrnin, ilk as^ rlarda, bir zaruret neticesi
olarak ortaya ^ kan isnd^ n ehemmiyetini ikinci dereceye .indirmi ^^
bulunmas^ n^ , hadis edebiyat^ nda a^ lm^ ^^ yeni bir ^ ^ ^ r diye de^ erlen-
dirmek lz^ md^ r. Bu hususiyeti gznnde bulundurulunca, isnd^ n
ilk defa Buhri taraf ^ ndan bir ilim haline getirildi^ i êklinde, asr^ -
m^ zda mevcut bir kanaat^ n, dikkatlice miitala etmeden,
verilmi^^ acele bir hkmn mahsl oldu^ u kabul edilebilir.
Bul^ arrnin kaynaklar^ ^ hakk^ nda umumi ve zaruri bir fikir elde
edildikten sonra, âl^ ii^ 'in ihtiva etti^ i filolojik malzemenin tetki-
kine geilmi^ , kitab^ n her yerinde bulunmakla beraber bu gibi
malzemenin en kesif bir ^ ekilde rastland^ ^ t Kitdb at- tafsir> nam^ y-
la ayr^ lan k^ s^ m, neticeleri di^ er fas^ llara da ^mil olacak êkilde
ele al^ nm^ ^ t^ r. Hususiyle Ab Ùbayda ve Farr'dan Buhrrnin
yapt^ ^ ^ ^ iktibaslar bir araya toplanm^ ^ , bu malzemenin kaynaklar^ n^ ,
iktibas eden kitapla mnasebetlerini mlhaza etmeleri bak ^ m^ ndan
^rihlerin durumu gzden geirilmi ^ tir. Kaynaklara iâret hususun-
da di^ er ^rihlerle mukayese edilemiyecek bir mevkide bulunan
^ bn klacar'e, Bub,rrnin kaynaklar^ n^ n tetkiki i^ inde ok êy bor-
lu oldu^ umuzu ifade etmeden geemiyece^ iz.
Kitab^ n muhtelif bblar^ nda geliî gzel bir ^ ekilde mevcut
filolojik malzemenin hemen hemen hepsine ^ bn Hasar taraf ^ ndan
iâret edildi^ i, bir ok yerlerde, baz ^ ^ ^rihler, batan da ^ bn klacar
taraf^ ndan kitab^ n mevzuu ile ilgili bulunmad^ ^ ^ ^ belirtildi^ i halde,
islmi edebiyatta te'min etti^ i ^ hretin bu keyfiyet ile
uygunluk derecesi zerinde durulmam^ ^ t^ r. Kanaat^ m^ zca Buhri
kendisinden evvel mevcut hadis edebiyat^ n^ ^ hlsa iînde muayyen
bir plna ba^ l^ ^ kalmam^ ^ , malzeme bollu^ una kavu^ mu^^ olmakla
beraber, me^hur hadis musann^ flar^ ^ aras^ nda, kitab^ ^ muayyen bir
sistemden en ok mahrum kalan kimse olmu^tur. Bu hususiyet, ha-
dis ve haberlerden ibaret k^ s^ mlarda mevcut olmakla beraber, en
bariz ^ ekilde filolojik malzemenin tetkiki s^ ras^ nda m^ ahede olun-
maktad^ r. Bu mlhaza ile, mezkr malzeme âh- filin bblar^ ndaki
yerleri gsterebilmek suretiyle III ve IVnumaral ^ ^ lhika larda
aynen verilmektedir.
Buhrrnin umumi ve daha sonra filolojik mahiyetteki kaynak-
lar^ n^ n izah^ ndan sonra ,,S'af^ fl.^ 'in mteakip nesillere intikal eden
IX
rivayetlerinin tetkikine geilmi^tir. Buhrrnin kitab^ , rivayetleri ba-
k^ m^ ndan pek alka ekici bir tetkike mazhar olmu ^ sa da, metninde
mevcut bir ok m^ killerin bidayette iyi intihab olunmam^ ^^ ve fa-
kat muhtelif kollar^ ^ aras^ ndaki ihtilflar^ ^ pek dakik bir surette
i^ lenmi^^ bulunan Firabri rivayetine rci oldu^ una hkmedebilmek
iin bir ok sebepler mevcuttur. Mkemmeliyetini êrhlerde mah-
h^ z bulunan k^ s^ mlar^ ndan ^ rendi^ imiz Nasafi rivayetine ba^ lanan
bir nsha ele geirmek hususunda btn aramalar^ m^ z maalesef neti-
cesiz kalm^ ^t^ r. Ele geirildi^ i takdirde, Buhrrnin hal-i haz ^ r metnin-
de mevcut m^ killerden bir k^ sm^ n^ n, her halde, halledilebilece^ ini
mid ediyoruz.
Bul aL.rnin kaynaklar^ n^ ^ ara^ t^ rmay^ ^ gaye edinen bu tetkik, her
halde, ^mil oldu^ u meselelere nihai ^ eklini vermi^^ olmaktan ziya-
de, meseleleri vaz' ve hal ^ ekillerini arayan bir deneme mahiyetin-
de kabul edilmelidir. Ayni mevzuda ^ imdiye kadar rnek ittihaz
edebilece^ imiz her hangi bir tetkikin bulunmamas ^ ^ ve do^ rudan
do^ ruya kaynaklar^ n tetkikinden ^ kar^ lm^ ^^ neticelere istinad edil-
mi^^ olmas^ ^ bak^ m^ ndan, vukuu muhtemel hatalar^ n orijinal hususi-
yetine atfedilece^ ini umuyoruz. ûras^ na da iâret edelim ki, tet-
kikin hitam^ ndan tab' ^ na kadar geen k^ sa zaman fas^ las^ ^ zarf^ nda ele
geen yeni malzeme kar^^ s^ nda baz^ ^ ilve ve de^ iîklikler yap^ lmas^ ^
zarureti ve tesbit etti^ imiz hal ^ ekillerine yeni deliller bulmak im-
kn^ ^ has^ l olmu^ tur. Devaml^ ^ bir mesainin ve yap^ lacak tenkidlerin
yeni bir edisyonu icab ettirece^ ine kani bulunuyoruz.
Son sz olarak, bu tetkiki haz^ rlamam esnas^ nda, hassaten
Buhrrnin filolojik kaynaklar^ n^ n tesbiti iînde, k^ ymetli vaktim
esirgemeden, bana yard^ m eden arkada^^ m Bekir Ktko^ lu'na ve
bu nsz ingilizceye evirmek ltfunda bulunan arkada^^ m Martin
Dickson'a te^ ekkr etmeyi zevkli bir vazife sayar^ m.
15 Ekim1956
Fuad SEZG^ N
Engl ish Transl ation of the Preface
About six years ago, while preparing a critical edition of the
Arab philologist Ahu Ùbayda (d. 210 A. H.) 's
Macz al- Qur' n,
I established the fact that a rather considerable portion of that
work had been quoted by Bukhari. The fact that these quotations
in Bukhari, completely philological in nature as they were, were
randomly scattered among the bb of a book on hadith devoted to
the compilation of the Prophet's words and sunna, provoked my
interest to study Bukhari from the following points of view : (a)
his relationship to philological works and his methodology ; (b)
the degree to which his work (in this philological respect) resembl-
ed other compilations in this type of literature and (c) the de-
termination of whether or not his work was outside the proper
scope of a classified work on hadith. It was also felt that a study
of Bukhari's philological sources would indirectly shed light on
some of the relationships between hadith-compilers and philolo-
gists in the first centuries of the Hegira.
At the outset, I realized that the problem of investigating the
philological sources of a book on hadithor of its sources in gener-
al, was a subject which had not previously been dwelled upon and
that the results of such a study were entirely unforseeable. In tak-
ing up the subject, I had planned to study Bukhari's work on
the basis of the various information giyen in the commentaries,
biographies, book on hadith methodology and other pertinent works
which have been produced for centuries, and to establish Bukhari's
quotations from the earlier philologists. The results of such a pro-
cedure rnight not perhaps have seemed very promising : but we
did know for certain that Bukhari had used the Macz al- Qur' n
as a philological source. This fact could be ascertained by recourse
to either the Macz or to the information giyen us by the com-
mentators.
XII --
Modern research undertaken from various viewpoints on the
problems in Bukhari and the other books on hadith, was more a
discouragement than an aid for the scholar who would establish
the sources of the hadith compilations particularly, their philolo-
gical sources. I say this because the conclusions of a study made
sixty years ago on the hadith al-1d the Islamic rivayet have scarce-
ly changed and the conviction stili prevails that Bukhari, like
the other hadith compilers, was denied the possibility of using
the pre-extent literature, and that he compiled the Saf^ ii^ . from oral
reports collected from the ravis of the hadith whom be met in his
travels through each of the various regions of the Islamic world.
In contrast with this conviction is the fact that this same scholar
did earn credit for having discovered the first written sources
for the hadith, for, like some of his predecessors, he came across
references to the effect that there were certain hadith documents
in the first century of the Hegira. (He was, however, mistaken in
his idea that Muslim scholars claimed that the hadith was entirely
taken from oral materials.) The point is that although he accepts
the existence of previous hadith documents, he nonetheless arrives
at the conclusion that the material in the classified hadith works
produced in the following centuries was gathered from the ravis'
oral reports.
The present work, entitled Studies on Bukhari' s Sources, was
begun under the influence of these prevailing concepts of our age.
It was hoped, however, that in addition to Bukhari's oral materi-
als, some of the philological sources which he most likely used
would also be exposed. Under this influence our research was, for
a while, heading in misleading directions. Our course did not be-
come productive until it finally struck our attention that the Islam-
ic rivayet (tradition) does not resemble other ricayets: its special
characteristic lies in the fact that the chain of ravis (authorities)
contains written sources. With this new consideration in mind, the
plan and purpose of this study, which was originally rneant to es-
tablish Bukhari's philological sources, was ultimately changed. It
accordingly became necessary to handle the sources for Bukhari
and the other hadith compilations, and even to some extent the
general sources for Islamic history. Similarly, for the proper illum-
ination of our subject, sufficient cognizance had to be taken of
XIII
such problems as the first recording and systematization of the
hadith.
These problems are taken up in the first part of our book
where we attempt to explain this special feature of Islamic riva-
yet which has escaped attention and which has led to misleading
conclusions in research. The first and second appendices at' the
end of this book are devoted to a bolstering of this thesis. The
first appendix contains the results of an attempt undertaken to
find the written sources for a book of hadith by using its rivayet
chain. A general index of Bukhari's ravis was prepared as an ad-
dition to this appendix ; however, owing to technical difficulties
this index does not appear in this edition. We feel that indices
compiled of the ravis mentioned in the writings of the second and
third Islamic centuries are of great importance for establishing the
sources of Islamic literature. Instead of considering the rivayet
links as forgeries made to bolster the names and <repoits in the
chain of ravis, we should rather evaluate the authors of the sources,
or their authorized and competent ravis.
The second appendix has been devoted to establishing the re-
lationship between Bukhari and Imm Mlik's Muwatta, which may
be considered the major source. To avoid increasing the bulk of
this volume unnecessarily, we have dispensed with repeating the
verbatim citations and have deemed it sufficient to refer to the
pages in Bukhari and the Muwatta. As a matter of fact, this com-
parison alone would be sufficient to refute any claim that Bukhari
was denied the possibility of using the pre-extent written literature.
When we considered Bukhari's sources from the viewpoint of
their conformity to the usual concept of hadith literature, a diverg-
ence from the other hadith collections was noted in two import-
ant ways : (1) the hadith and haber section, later called the tacliq,
is about 1/8 of the total ; and (2) there is abundant philological
matter found among the hadith and bb. These two features of
the âhih have not met with a satisfying explanation the standard
eighth and ninth century (A. H.) commentaries were obscure on
the matter of fixing Bukhari's relationship to the philological
sources ; nor have these problems in any way been the object of
modern scholarship.
In the explanation of the sources for the haber in the tacliq
XIV
form so important and prominent a quality of the âi^ ii^ a con-
clusion is reached which differs from the usual explanation in the
hadith literature. To explain this characteristic, we have used the
fact that the arrangement of the .Sahi s bbs has been adapted to
the bbs of previous compilations. Although the question of Bukh-
ari's having fellowed the bb in previously extent literature is a
subject of dispute among the commentators, it must, in our opin-
ion, be accepted if we are to explain other important, although
secondary difficulties in the book.
Bukhari put aside the chain of riva yets and included such ex-
pressions as <qla> (<he said ) and zakara (<he mentioned ) on a
large scale in his book. It can therefore be said that he did not
remain faithful to his purpose of producing a book of hadith
based on the isnds going back:to the Prophet. He can, in fact, be
regarded as the firsth3erson to seriously shake the authority of
the isnd. He was trying to make a kind of summary of the ha-
dith collections which had so increased in his period, and reduced
to a secondary degree the importance of the isnd which had
come into being as a contingent necessity in the first centuries of
the Hegira. He must therefore be appreciated for having opened a
new method in hadith literature. As long as we are discussing the
subject, it may here be said that the conviction in our age that
the isnd was first brought to a science by Bukhari, can only be
accepted as a rash judgement made from reading the ,Sahib with-
out any great care.
After obtaining these general and compelling ideas on Bukhari's
sources, we turned to the study of the philological matter con-
tained in the âltli^ .
We took up the separate section entitled the
Kitb al- Tafsr, since, while this type of material is found every-
where in the work, it is met with in its most concentrated form
here, and the conclusions would apply to the other chapters as
well. We collected together Bukhari's quotations, particularly from
Abi"' (Ubayda and Farr, and then examined the attitude of the
commentators as to their ideas on the sources for this material
and on the connections of this material with the
âhh. While on
the subject of pointing out the sources, v ^ e cannot pass without
stating that we are greatly indebted to lbn klacar, who is incom-
parably superior to the other commentators.
XV
The phililogical matter found scattered throughout the various
bb of the ,S' aigh were almost all signalized by Ibn klacar, and it
is clear that in many places several of the commentators, includ-
ing sometimes Ibn klacar, did not find this material pertinent to
the subject of the book. Nonetheless, it must be stated that in view
of this feature they did not sufficiently question the appropriatness of
the fame the âigh has secured in Islamic literature. Bukhari, in his
task of summarizing the pre-extent hadith literature, did not, in our
opinion, remain bound to any specific plan of arrangement. Ile did
handle a mass of the material, but he is, among his contempora-
ries, the one whose work is the most devoid of a specific system.
This lack of system, although found as well in the hadith and
haber portions, is best seen when the philological matter is studied.
With this consideration in mind, the philological material is giyen
verbatim in the third and fourth appendices where references are
giyen to their location in the bdbs of the .,S'abil^ .
After the exposition first of Bukhari's general sources and
then of his philological sources, our study turned to the recensions
(rivayet) of the âlaii ^ ^ itself which were passed on to the succeed-
ing generations. Bukhari's work, from the viewpoint of its recen-
sions, has been the object of interesting study. There are several
reasons for believing that some of the difficulties in the text re-
late to the Firabri recension, and although the variants in the
various readings have been carefully worked out, it must be said
that this recension was ill-chosen in the first place. There is also
the Nasafi recension, the superiority of which we know from its
preserved portions in the commentaries. Despite all our efforts it
has been impossible to secure a copy of the ,..Sabilz based on this
recension. If a copy were to be secured, we are sure that at least
some of the problems found in the present text of Bukhari would
be cleared.
This study which has as its aim the investigation of Bukhari's
sources, rather than giving a final form to the problems involved,
should be regarded as an essay which would pose the problems
and seek their solutions. In this connection, we hope that the err-
ors which probably exist will be attributed to the original nature of
this study ; for there has as yet been nothing which could have
served as a guide, and we rely for our conclusions on the direct
XVI
study of the sources. To this we should also like to note that in
the short time between the completion of this study and going to
press, 1,w material came to hand which obliged us to make cert-
ain additions and changes. These additions furnished new proofs
for the solutions we had established. Continued efforts and the
criticism which will be made, will, we are sure, make a new edi-
tion necessary.
It is now my pleasant duty to thank my good friend, Bekir
Ktko^ lu, for not sparing his valuable time in his assistance to
me during the course of preparing this study particularly in the
task of establishing Bukhari's philological sources. I should also
like to thank my good friend, Martin Dickson, for being kind
enough to translate this preface into English.
BIBLIYOGRAFYA
VE
KISALTMALAR
Abi.1 Ùbayd, ârib al-hadis =, ârib al-hadis BAM'
`11bayd al-Qsim b. Sallm al-Harawi. Kprl Ktb. nr. 455.
Abu'l-Walid al-Bci, al-Carh wa't-ta`dil = Kitb al-
carh wa' t-ta`dil fi asm) ar-ricl al-mazki ^ ra fi âl^ ih al-Bul ^ -
ri wa Muslim liAbi'l-Walid al-Bci. Nuruosmaniye Ktb. nr.
766.
Ad a b al -iml = Kitb adab al-iml wa' l-istiml, talif Àb-
dalkarim b. Muhammad as-Sam`ni. N^r. Max Weisweiler. Lei-
den, E. J. Brill 1952.
Agni= Kitb al-a^ ni Abi'l-Farac al-I^fahnt Cuz'
1-21. (Bita^ hil^ ^ Ahrnad a^ -înqiti). M^ s^ r 1322-3.
Ahdis al-Muwatta' --= Ahds al-Muwtta' Iva ittifq ar-
ruwwt can Mlik wa ihtilfihim fih ziydatan wa naqân,
ta'lif Abil-Hasan 'Ali b. 'Umar ad-DraquIni Wa yan
Ka^f al-Mu^ att ii facil al-Muwatta), talif Abi'l-Qsim b.
al-Hasan b. Àskir. N^r. Muhammad b. al-Hasan
al-Kawsari. Kahire 1946.
A h 1 w a r d t Verzeichnis der arabischen Handschriften, von W.
Ahlwadt. Bd. 1-10. Berlin 1887-99. (bie Handschriften-Verzeich-
nisse der Kgl. Bibliothek zu Berlin.)
'Al'i, Mu^ kil a^^ - ^ ahlhayn = Mu^kil a^ -âhil^ agnli' ^-âyt^ ^
âlhaddin Hall al-cAl'i. Sleymaniye Ktb. -elebi Abdul-
lah k^ sm^ ^ nr. 476/2.
X VIII
À y n = cUmdat fi ârt^ ^ âl^ fl^ ^ al-Buhrt, liBadraddin
Abi Muhammad Mahmd b. Ahmad Cuz 1-11. ^ s-
tanbul 1308-1309.
Bac Bk. A.bu'l-Walid
Br. G'. = Geschichte der Arabischen Litteratur von Carl Brok-
kelmann, zweite den supplementbaenden angepasste Auflage.
Band 1-2. Leiden, E. J. Brill 1943-9.
Br. S up pl. = Ayn. esr., Supplementband 1-3. Leiden 1937-42.
Buhr = âhiti Abi Àbdallah Muhammad b. ^ smacil b. al-
Mu^ ira b. Bardizbh al-Bubari. Cuz' 1-9. Sulak, 1311-3.
Caetani, Annali = L. Caetani, Annali dell' Islam (Milano
1905 v. dd.) Trke trc. ^ slam trhi, mtercim Hseyin -Cahid
^ stanbul 1924 v. dd. (tercmenin bir k^ sm^ ^ tabolunmu^tur.)
Cami` bayn al-cilm = Cami' bayn wa fadlih wa
ma ganba^ t f riwyatih wa l^ amalatih /fl-imam al-muhaddis
al-muctahid Abi 'Umar Ysuf b. Àbdalbarr an-Namari,
al-Qurtubt al-Andalsi. Cuz' 1-2. Kahire, tarihsiz.
C am i` M a'mar b. R ^^ i d (Ankara n^has^ ) = Cami` Macmar
b. Raîd riwyat Abi Muhammad ( Abdarrahman b. Asad b.
al-Munzir al-Farisi al-Kazarni Can Abi Yacciab b.
^ shaq b.
^ brahim ... Can Àbdarrazzaq b. Nafi"an Ma`mar, b. Ra
îd.
Ankara Dil-Tarih ve Co^ rafya Fakltesi Ktb. - ^ smail Saib
Sencer k^ sm^ , nr. 2164.
(Feyzullah ef.) = Kitb al-Cmic li'Mdmar b. Rîd. cAbdar-
razzaq b. Hammam' ^ n Musannaf' ^ ^ ile birlikte Feyzullah ef. Ktb.
nr. 541 (92 a-213 a).
Charles Pellat, Le millieu basrien = Charles Pellat,
Le milieu basrien et la formation de Cahiz. Paris 1953.
Damiri, Hayat al-haya wan = Haydi al-l^ ayawn al-kubr,
talif Muhammad b. Msa'd-Damiri. Cuz 1-2. Bulak,
1275.
XIX
= talif Ahmad Amin. Cuz 1-3.
Kahire 193$.
E1 = Encyclop&lie de l' Isld^ n.
F a t h= Fath al-brt (yaln^ z III. ve IV. l h i k a larda bu êkil-
de k^ salt^ lm^ ^t^ r).
F a t h al-bri = Fath al- brt biârh ;Sahib al-imm Abi
Àbdallh Muhammad b. ^ sm'll alBuhri li' ^-âyh al-îhabad-
din Ahmad b. 'Ali b. Muh. b. Nacar al-cAsqalni a^ -^fici. Cuz
)
1-13. Bulak1300-1.
Fihris D r al - Kutub = Fihris al-kutub al-carabiyaq- maw-
cr^ da bi' d-Dr Cuz' 1-8. Kahire 1924-42.
Fihrist ibn klayr = Fihrist wa mit rawith ûyl^ ih min
ad- dawd^ din al-mu^ wznafa f duritb al- c ilm wa anwd mddrif,
âyh... Abi). Bakr Muhammad b. Hayr b. 'Umar b. Halfa
al-i^ bili... Ed. Fd. Codera et J. Ribera Tarrago. Bibl. Hisp.
IX, X. Caesraugustae 1894-5.
Fihrist at-Tsi = Fihrist at- T(1st (Abi Ca`far Muhammad b.
al-Hasan). Kalkutta 1853.
Goldziher, Muh. Stud. = Muhammedanische Studien, Theil
1-2. Halie 1889-90. (Bu kitab^ n hadise aid k^ s^ mlar^ ^ iin, fran-
s^ zca tercmesinden faydalan^ lm^ ^t^ r. Tercmesinin kenar^ nda
asl^ n sayfalar^ na iâret edildiî iin, elinde sadece almanca
asl^ ^ bulunan okuyucuya kolayl ^ k maksadiyle, asl^ n^ n sayfala-
r^ na iâret edilmi^tir. Tercmesi:
Etudes sur la tradition isla-
mique. Extraites du tome Il des Muhammedanische Studien.
Traduites par le:on Bercher. Paris 1952.)
Goldziher, Zahiriten = Die Zahiriten. Ihr Lehrsystem und
ibre Geschichte. Beitraege zor Geschichte der Muhammedanischen
Theologie, von Dr. Ignaz Goldziher. Leipzig, 1884.
XX
Guillaume, The Tradition of Islam A. Guillaume, The
Tradition of Islam, an Introduction to the Hadith-Literature
with Bibliography, Glossary and Index. London 1924.
H a d y u's -sri Hadyu' s-sri, li'âlyih Abi (Abdallh al-Bu-
al-^ slm... Abi'l-Fall îhbaddin Ahmad b.
Àli b. Muhammad b. Muhammad b. klacar al-cAsgalni. Bulak
1301.
Hadis 'Ali b. klucr = Hadis Ali b. 1:lucr b. lys as-Sdoli
Can ^ smcil b. Ca`far al-Madani. Kprl Ktb. nr. 428.
kikim Nisbri, Mac rifat cul ^ lm al-hadis -= Kitab
mdrifat culn^ ^ al-hadis, ta^ nif al-^ mam al-Hkim Abi Àb-
dallh an-Ni^bri. N^r. Husayn Difil. Kahire, Matbac-
at ad-Dr al-Kutub al-Mi^riya, 1937. (D'irat al-Macrif al:U^-
mniya-Haydarabd ne^riyat^ ndan.)
kiilyat al-awliy --= Hilyat al-awliy wa tabaqt al-a^fiy
Abi Ndaym Ahmad b. ( Abdallh al-^ ^bahni cz'
1-10. Kahire 1932-1938.
Hatib Ba^ ddi, al-Asm' al-Mubhama = al-Asm) al-
mubhama fi' l-anb) al-muhkama, li Abi Bakr Ahmad b. 'Ali
b. Sbit al-Ba^ ddi, Feyzullh efendi Ktb. nr. 497.
Hattbi, ^^ a r h a l- B u h r i= ârt^ ^ âhfh al-Bu/idi-t almu-
samm bi ickirn as-sunan, Abi Sulaymn Hamd b. Muham-
mad b. ^ brhim al-Hattbi Feyzullh efendi Ktb. nr. 437.
Hiznat al-adab = Iliznat al-adab wa lubb lubb lisn
al-Sarab cal âwhid ârh al-kfiya...
'Abdalqdir b. 'Umar
al-Ba^ ddi. Cuz' 1-4. Sulak, 1299.
H u z a l- F i tan = Kitb ta^nif Ndaym b. klammd
al-Huzdi. At^ f efendi Ktb. nr. 602.
^ ^ b n (Abdalbarr, al-intiq fi fatj' il as-sahi-
sat al-dimmat al-fugah Mlik wa' ^-^fici wa Abi Ilanifa
XXI
wa zikr ( ufin min al ^ brihim wa abbr a^hbihim Wt-tdrif
bicallat aqdrihim, al-I:Ifiz Abi 'Umar Ysuf b.
Àbdalbarr an-Namari al-Qurtubi. Kahire 1350.
Taqa^^ i =
Tacrid ut-tamhid Zim fi' l-Muwatta ) min al-ma-
àni wa' l-asnid wa' t-Taga^î li hadis al-Muwatta' wa Suy^ ll^ ^
al-Imm Mlik wa f MsEh m lam yuzkar fi' l-Muwatta )
minriwyat Y al ^ y b. Y ahy can al- ^ mm Mlik...
Abi 'Umar Ysuf b. Àbdalbarr an-Namari. Kahire 1350.
^ bn klacar, Na?m = Na^ m bimi' at al-
cawti, li Sihbaddin Ahmad b. 'Ali b. klacar al-cAsqalni
Kprl Ktb. nr. 428/2 (136 a-217 b).
^ bn Abi kltim r-Rzi, al-Carh wa't-taccIll = Kitb
al-Carh talif ... Abi Muh. Àbdarrahmn b. Abi
Htim Muhammad b. ^ dris b. al-Munzir at-Tamimi ar-Rzi
Cuz' 1-6. Haydarabad 1952.
^ bn H a 11 i k n Wafayt al-dyn wa anb) abn) az-zamn
ta)lif al-Qli Ahmad a^-Sahir bi'bn Hallikn. Cuz 1-2. Bulak
1273.
^ bn Mca -= Sunan al-^ mm... Muhammad b. Yazid Abi Àb-
dallh b. Mca'l-Qazwini. Cuz' 1-2. Kahire 1313.
^ bn Mlik, Sawhid at-tawlil^ ^ = Sawhid at-tawd' il^ ^
wa' t-ta^l^ ii^ ^ limu^kilt al-Cmic a^ - âhil^ , ta^nif al-cAIlma...
Camladdin Muhammad b. Àbdallh b. Àbdallh b. Mlik
Haydarabad 1319.
^ bn Sa`d, Ta b a g t= Kitb at-tabaqt al-kbir. Biographien
Muhammeds, seiner Gefaehrten und der spateren Traeger des Is-
lams bis zam Jahre 230 der Flucht. N^r E. Sachau (Leiden
1904 v. dd.)
^ bn an-Nadim, al-Fihris = Kitb al-fihris. Mit anmerkun-
gen hrsg. von G. Fluegel. Leipzig 1871.
XXII
^ bn al-mdrilf bi Muqaqqimat ibn
a^- âli^ ^ lig-^ mm al-klfiz Abi 'Arnr Ùsmn b. Àbdarrb-
mn al-ma^hr bi'bn a^-âlh wa ârhuh at- Taqyid
ma utliqa wa u^ liqa min muqaddimat ^ bn a^- âlt^ ^ li âyh al-
Islm Zaynaddin cAbdarrabim b. al-Husayn al-cirql wa
tacliqt calayhi al- Mi^bi^ ^ cal muqaddimat ibn a^-
Haleb 1350.
1.1 y ' a 1- cu 1 m = il^ y) talif al-^ mm Abi klmid
Muhammad al- âzzlf. Cuz' 1.4. Kahire 1278.
r q at- Ta cor d = Bk. ^ bn a^-âlab.
Ir^ d al - arisb = Y aques Dictionary of Learned Men. Mocam
al-odaba. N^r. Ahmad Farid Cuz' 1-20. Kahire, senesiz.
I ^ lt^ ^ hata' al-muhaddisin = Islt^ ^ hata al- mul^ addisin
1P1-linm... Abi Sulaymn Hamd b. Muhammad al-Hattabl.
N^r. Burhanaddin Muhammad ad-D4istni. Kahire 1355.
I t g n= al-Itqn f ' idam al- Qur' n, Calladdin as-Suyti. Cuz'
1-2. Bulak 1287.
Kalbzi al.ir^d f mdrifat ricl al-Buhrt, Abi ' Na^r
Ahmad b. Muhammad b. al-Husayn al-Kalbzi Topkapu
Saray Ktb. - III. Ahmed k^ sm^ ^ nr. 2889.
Ka^ f al-mugat t = Ka^f al-mu^ att) talif 'Ali
b. al-Hasan al-Hafi,z Ibn Àskir. Bk. Ahdis al-Muwatta'.
Ka ^^ f a.?-unn = Ka^f az-zuntin, Ktib elebi. êrefettin Yalt-
kaya ile Kilisli Rifat Bilge taraf ^ ndan haz^ rlanm^ ^ t^ r. Istanbul
1941-3.
Kifya = Kitb al-kifya f cilm ar-riwya, ta^nif... Abi Bakr
Ahmad b. 'Ali b. Sbit al-macrf al-Bagddi. Hay-
darabad 1357. `D'irat al-Macrif al-cUsmniya ne ^riyat^ ndan).
Kir m ni = al-Bul- Ar biârh al-Kirmni. Cuz' 1-25. Kahire 1935-
1945.
XXIII
Lisn al- ca r a b = Lisn alàrab li'l-Imm Abi'l-Fall Cama-
laddin Muhammad b. Mukarram b. Man?C^ r. Cuz' 1-20. Bulak
1300 8.
Lisn al-mizn =- Lisn al-mizn li'l-Imm... îhbaddin
Ahmad b. 'Ali b. klacar al-cAsqalni. Cuz' 1-6.
Haydarabad 1329-31.
Ma`ni'l-Qur'n li'l-Farr Mdni' l- Qur' n litAbi Zaka-
riy, Yahy b. Ziyd al-Farr. Sleymaniye Ktphanesi - Ba^ -
dadl^ ^ Vehbi k^ sm^ ^ nr. 66.
Macz = Macz al- Qur' n (yaln^ z III. ve IV. lahikada bu êkil-
de k^ salt^ lm^ ^t^ r).
Macz a 1- Q u r n == Macz al-Qur' n âdat Abi Ùbayda
Mdmar b. al-Musann at-Taymi... `ralah bi uîllih wa al-
laq calayh ad-Doktor Muhammad Fuad Sezgin. I. Cuz' Kahi-
re 1954.
al - Ma^ cad al - ahmad = al-Mascad al-ahmad, fi hatm ^ nus-
nad al- imm Ahmad, âmsaddin b. al-Cazrl. Ka-
hire 1949 (Musnad Ahmad b. Hanbal'in birinci cildinin ba^^
taraf ^ nda bas^ lm^ ^ t^ r. Ma^cad kelimesinin Mu^'ad> êklinde
de okunmas^ ^ mmkndr.)
Ma^ riq a l - a n w r = Ada^riq alanwr, cal sihh al -sr,
li'l-Imm... al-Qli lyl b. Ms b. Ìyl
Cuz' 1-2. Fas 1328-9.
(Kahire) = Cuz' 1. Matbdat as-Sdda
1332.
Mingana, an Important Manuscript of the Tradi-
tions of B u h r i = An Important... Bukhari, with Nine
Facsimile Reproductions by A. Mingana. Cambridge 1936.
Muccam al-buldn --= Kitb Muccam al-buldn, talif îh-
baddin Abi Àbdallh Yge^ t b. Àbdallh al-Hamawi. N^ r.
Wstenfeld. Cuz' 1-6. Leipzig 1866.
XXIV
Muc cam ^ arib a 1- Q u r' n= Md cam ^ arl^ ^ al-Qur' an mustah-
racan min âhih wa fih m warada Can ^ bn Àbbs
min Tariq ^ bn Abi Talha hassatan... Muhammad Fu'd Àb-
dalbqi. Kahire 1950.
Mudrac al-Balddi Kitb al-fa^ l wa^l
al-mudrac fi' n-naql, li Abi Bakr Ahmad b. 'Ali b. Sbit
al-Ba^ dadi. Topkapu Saray Ktb. - III. Ahmed k^ sm^ ^ nr. 612.
Mu^ ni fi tabaqt al-muhaddisin =-- al-Mu^ ni fi tabaqt
al-mul^ addisn =li Abi Àbdallh Muhammad b. Ahmad b.
Ù^ mn az-Zahabl. Feyzullh Efendi Ktb. Nr. 1528.
Muhaddis Bk. Rmahurmuzi.
Muqaddimat al-carh wal-ta`dil = Taqdimat al-mdrifa li
kitab al-carh wa' t-td ta'lif al-^ mm... Abi Muhammad
Àbdarrahmn b. 'Abi kltim Muhammad b. Idris b. al-Munzir
at-Tamimi al-Hanzali ar-Rzi. Haydarabd 1952.
Muslim =al-Cmic a^-âhih, ta'lif Abi'l-klusayn Muslim al-Qu-
âyri. Cuz' 1-8. ^ stanbul 1329-33.
Musnad Ahmad ^ bn Hanbal al-Musnad li'l-^ mm Ah-
mad b. Muhammad b. Hanbal. N^r. Ahmad Muhammad ^-
kir. Cuz' 1-10. Kahire, 1949-1951.
Mu^^ a n n af ^ bn Abi ^ ayba = Muânnaf Abi Bakr 'Abdal-
lh b. Muhammad b. ^ brahim b. Abi âyba. Kprl Ktb.
Nr. 438.
Mu^ annaf (Abdarrazzq = Muânnaf Àbdarrazzq b.
Hammm b. Nfic al-klimyari a^^ San'ani Cuz' 1-5. Murad Mol-
la Ktb. Nr. 596-600; 6. cuz' Feyzullh efendi Ktb. nr. 541.
Mutawri cal tarcim al-Buhri Kitb al-mutawdri
cal tarcim abwb ta'lif Na^raddin
Abi'l-cAbbs Ahmad b. Wacihaddin Muhammad b. Man^r
XXV--
b. Munir 1:latib al-iskandariya. Umumf Ktb. Nr. 1115.
Muwat t a) = al-Muwatta) Mlik b. Anas. Tunus 1280.
(^ aybni rivayeti) = al-Muwatta) li' l- ^ mm Mu-
hammad rahimahullh ta^l ma` a ta`liq al-mumaccad cal
Muwattd Muhammad... min ta^nif mawln Abi'l-klasant
Muhammad Àbdalhayy. Lokno 1898.
Nahhs, an-Nsil^ ^= Kitb an- nsil ^ ^
fi' l-Qur)n al-kartm mimma uctumica calayh wa' htulifa
fih Can al-culam min a^hb Rasulillh... , talif Abi Cacfar an-
Nahhas. Kahire 1323.
Nawaw I, ^ arh Muslim = S' arh al^ mm anNawawl (al
Muslim. Cuz. 1-10. (Qastallnrnin kenar^ nda).
Nihy = an-Nihya ft ^ artb al-hadis wa' l-sr, Abu's-Sa-
cdat al-Mubrak b. Muhammad b. al-Cazari al-Mdrf bi'bn
Cuz' 1-4. Kahire 1322.
O LZ = Orientalistische Literaturzeitung.
Qli clyd, al - ilm` = Kitb il macrifat u^^ ll ar-
riwy2 wa taqytd as-samd wa cumal min fal' il ' ilin al-ha-
dis wa ahlih wa nukat ^ nin adabi hamalatih wa naqlih. Aya-
sofya Ktb. Nr. 433.
Q as t all ni = ^ r^d as- srt li sarh âhll^ ^ al-Buhcirt,
Cuz' 1-10. Kahire 1307.
Q t al-qulb = Kitb qt alqultib ft mdmalt al-Mal^ bb
wa wa^f tarty al- murtd il maqm at-tawhtd... li Abi Tlib
Muhammad b. 'Ali b. Àbbs al-Makki. Ouz ) 1-2:
Kahire 1310.
Rmahurmuzi (Kpr.) , al-Muhaddis al- fit îl bayn ar- rwt
wa' l- w' t li Abi Muhammad al-Hasan b. Àbdarrahmn b.
I-jalld ar-Rmahurmuzi. Kprl Ktb. N^ -, 397.
XXVI
(^^ e h i d Ali) = al-Muhaddis al-fîl bayn
êhid Ali Paâ Ktb. Nr. 531.
Ricl a^ - ^ ahlhayn = Kitb al-cam` bayna kitabay Ab Na^r
al-Kalb^ i wa Abi Bakr al- ^ ^bahni... fi ricl al-Buheiri
wa Muslim li'l-^ mm Abi'l-Fall Muhammad b. D-
hir b. Àlt al-Maqdist ydraf bi'bn al-Qaysarnt a^ -âybnt.
Cuz) 1-2. Haydarabd 1323.
Rislat Abi Dwd as-Sicistni ft wa ^ f taltfih li
kitb as- sunan = Rislat Abi Dwd as-Sicistni fi
wa^f ta)lifih kitb as-sunan riwyat b.
Àbdaraziz al-Hîmi. N^r. Muhammad Zhid al-Kawsari.
Matb. al-Anwr, Kahire 1369.
Rs = Ricl a^^ âhil^ ayn (yaln^ z I. lhika da bu êkilde k^ salt^ l-
m^ ^t^ r)..
Schacht, The Origins of Muhammadan Jurispru-
dence = The Origins of Muhammadan Jurisprudence by
Joseph Schacht. Oxford 1950.
Su'lt al - Acurri = al-Cuz) as-slis min su' lt Abi Ùbayd
Muhammad b. ' Ali b. Ùsmn âyhah Ab Dwd
as-Sicistni. Kprl Ktb. Nr. 292.
Sunan Abi Dwd = Sunan Abi Dwd Sulaymn b. al -A^cas
as-Sicistni al-A^ di. N^r. Muhammad Muhyaddin cAbdalhamId.
Cuz' 1-2. Kahire 1950.
Sunan ad- Driml = fi' s-sunan al-ma^hr
biMusnad ad-Ddrimi. Haydarabad 1309.
Saclabi, al-Ka^ f wal-bayn = al-Ka^f wa1-bayan liAbi
Ishq Ahma.d b. Muhammad as-Salabt. ^ stanbul niversite
Ktb. A. Y. 1731.
^ a^ nt, ^ uyilt^ ^ al-Buhrt = Kitab f' ih asmi ûyh, Abi
Àbdallh Muhammad b. Ibrhim b. al-Mu^ irat al-Buhrt, IP-
XXVII
Abi'l-Fal'il al-Hasan b. Muhammad b. al-Hasan a^ -â^ ni.
Karaelebizade (Sleymaniye Ktb. k^ s^ mlar^ ndan) nr. 68.
^ ahifat Hammrn b. Munahbih = Aqdam tadwin
an-nabawl ;Saliha' Hammm b. Munabbih.
N^r. Muham-
mad Hamdullh. (Matbuct al-Macmd al-^ lmiyy19-Àrabi bi-
Dima^ q, 1953.)
^ ahit> n^ r. L. Provenal -= Le Sahih d' al-
Buhri. Reproduction en photocopie des manuscrits originaux
de la recension occidentale dite recension d'Ibn Sdada. Publ.
avec une introduction par E. Uvi-Provenal. Vol. I. Paris.
^ f i` , ar-Ris la = ar-Risaila, al-Mutallabi Muham-
mad b. Idris a^-âfict. N^r. Ahmad Muhammad ^,kir. Kahire
1309.
^ araf a^ hb al-hadis = âraf a^hb al-hadi,_s li Ahmad
b. b. Sbit al-Hatib al-Ba^ ddi. At^ f efendi Ktb. nr. 601.
^ arh Muslim = Bk. Nawawi, ârh Muslim.
^ ark Nuhbat al-fikar = ârh Nuhbat mu^talah
ahl al-aâr, talif Ahmad b. 'Ali a^-âhir bi'bn Hacar al-
Àsqalni. Kahire 1934.
^ ark at-Tir mi zi = âhh at-Tirmizi biârh al-^ mm ^ bn al-
Àrabi al-Mliki. Cuz' 1-13. Kahire 1931-1934.
T c al-cars = ;Sarh al-Qndis al-musamm Tc al-canis min
cawhir al-Qms, al-Lu^ awi Muhibbaddin as-Say-
yid Muhammad Murtal... az-Zabicli. Cild 1.10. Kahire
1331-34.
Tafsir Àbdarrazzq = Tafsir Àbdarrazzq b. Hammiim
biri^ vgatih Can Mdmar b. Rîd. Ankara Dil-Tarih ve Co^ -
rafya Fakltesi Ktb. Sib k^ sm^ ^ nr. 4216.
Tazkira fi ricl-al ca^ ara = Tazkirat ricl-alàârali' Abi' l-
Mahsin

Muhammad b. cAll b. al-Hasan al-Husayni. Kprl
XXVIII ---
Ktb. nr. 263. (Burada Kutub sitta' dan ba^ka, Ab klanifa, Sfici
ve Ahmad b. Hanbal'in Musnad' leri ve ^ mm Mlik'in Muwat-
ta'^ ^ mevzuu-bahs edilmi^tir).
Tazkirat al - h u f f z= Tazkirat al-l^ uffz talif Samsaddin
Abi 'Abdallh az-Zahabi. 2. ci tab' ^ . Cuz' 1-4. Haydarabad
1333-34.
Tafsir at-Tabarl Cami' al-bayn ft tafstr al-Qur' n, Ab
Cdfar Muhammad b. Carir at-Tabari. Cuz' 1-30. al-Matbdat
al-Maymaniya bi-M^ ^ r 1321.
Taf sir ibn Abi H tim Tafstr Abi Muhammad 'Abdar-
rahmn b. Abi kltim b. ^ dris ar-Razi. II. Cu^ '. Ayasofya
Ktb. nr. 175. (Bu kitab^ n bize kadar intikal etmi^^ olan ve
ikinci cildden ibaret bulunan nshas^ ^ ba^tan itibaren
srenin tefsirini ihtiva etmektedir.)
Ta h z i b a t-tahzb = Tah^ lb at-tahzib ^ mm... Sihbad-
din Abi'l-Fall Ahmad b. 'Ali b. klacar al-Àsgaln. Cuz'
1-12. Haydarabad 1325-27.
Tacliqt as-Suyti cala'l-Buhri = at-Tawîl^ ^ wdt-tdllq
a^-âl^ th li 'Abdarrahmn b. Abi Bakr as-Suyti.
Topkapu Saray Ktb. -Medine k^ sm^ ^ nr. 261.
Ta '1 i q at-ta '1 I q= Tactiq at-tdliq li Abi'l-Fall At^ mad b.
Muhammad b. Hacar al-cAsqalni. Ayasofya Ktb. nr. 472.
Tanwir al-hawlik = Tanwtr al-hawtik ârk Muwatta'
al-^ mm Mlik, Calladdin 'Abdarrahman as-Suyti.
Cuz' 1-2. Kahire, tarihsiz.
Taqyid al-'ilm Tadyid al-cilm 1-klatib al-Ba^ ddi, Sadda-
rahu wa haqqaqahu wa 'allaqa 'alayh Ysuf al- 'A^^ . Dima^ q
1949. (Institut franais de Damas ne ^riyat^ ndan).
Taqyid al-muhmal li'l-âssni = Taqyid al-muhmal
Iva tamyiz al-mu^kil li Abi 'Ali al-klusayn b. Muhammad
b. Ahmad al-âssni al-Cayyni. Ummi ktb. nr. 1211.
XXIX
Tarih Ba^- dad = Tdrih Ba^ dd aw Madinat as-saldm,
Abi Bakr Ahmad b. al-Hatib al-Bakdadi, wada'ab
fi azh cu^ r al-islam munz ta'sisiha ila waftih Cam 463. Cuz'
1-14. Kahire 1931.
Tarih at-Tabari = Annales Quos Scripsit, Ab Cacfar Mu-
hammad b. Carir at-Tabari. Ed. M. J. De Goeje. Cuz' 1-13.
E. J. Brill, 1876-1901.
at-Tarih = Kitb at-tarih
Abi
Àbdallah Muhammad b. ^ smacil b. ^ brahim al-Cdfi alBuhri.
Cuz' 1-6. Haydarabad 1941-1945.
Ta'wil mubtalif al-hadis = Ta' wfl muhtalif al-hadis fi )r-
radd ala dda) ahl al-hadis wa' l-cam` bayn al-ahbdr allat
idda` calayha' t-tawaqquf wa' l-ihtilf wa' l-cawdb ' amma aw-
radah min a^ ûbah ba`d al-ahbr al-mutaâbiha aw al-
mu^kila badia' r-ra' y, talif al-^ mam ^ bn Qutayba'd-Dinawari
Kahire 1326.
Tir mi z I = âhil^ ^ Abi Àbdallah Muhammad b. ` ^ sa b. Sahl
Cuz' 1-2. Sulak 1292.
Tt = Tahz1b at tahzib (yaln^ z I. Lhika da bu ^ ekilde k^ salt^ l-
m^ ^t^ r).
W e i s w e i l e r= Istanbuler Handschriftenstudien zur Arabis-
chen traditionsliteratur, von Max Meisweiler. ^ stanbul 1937.
(Bibliotheca Islamica ne^ riyat^ ndan).
Ynini, ar-Rumz =- arRun^ dz ' ata âhil^ ^ al-Buharl li Abi'l-
Hasan Àbdallah b. Muhammad b. Ahmad b. Àbdallah al-
Ynini. Nushat Maktabat Cami' al-Azhar.
Z D G M = Zeitschrift der Deutschen Morgenlaendischen Gesell-
schaft.
Zurqni = Muhammad az-Zurqni àla Sabith al-Mu-
watta'... Malik b. Anas. Cuz' 1-4. Kahire 1310.
BIRINCI KISIM
HAD^ SLER^ N ^ LK YAZILI KAYNAKLARI
Hadislerin tedvin tarihi bak^ m^ ndan mebdee pek yak^ n say^ --
larniyacak bir devrenin mahsul olan But^ ari'nin al-C m i` a^ -
^ abib'inin veya bu mahiyette hadis mecmualar^ n^ n kaynaklar^ -
n^ n ara^t^ r^ lmas^ , hadis edebiyat^ n^ n birok mes'elelerinin izahiyle
s^ k^ ^ s^ k^ ya alkal^ d^ r. Hadislerin ilk defa yaz ^ ^ ile tesbiti, tesbit
edilen malzemenin toplanmas^ ^ - veya kendine has tabiriyle t e d
vin>i- ve nihayet muayyen <bb> l ar hal inde ta ^ nif > i, mev-
zuu bahs hadis mecmual ar^ n^ n teêkkl ne kadar geen tekmil l
safhal ar^ n^ ^ ifade eder. Kaynakl ar^ n^ n tesbiti bak^ m^ ndan Bul ^ rV-
nin ^ abi b ' i, - il eride tafsil edil ece^ i vehil e - ayn^ ^ kategori-
ye dahil musannafl ar iin ol du^ undan daha ziyade, zikredil en
merhal el ere id mes'el el erin izah^ na muhtat^ r.
Hadis edebiyat^ n^ n kaynakl ariyl e al kal ^ ^ il k ve bel ki de en
mhim mes'el e, hemen hemen hadisl er kadar eski ol up onl ar^ n
yaz^ ^ il e tesbit edil mesine cevaz veya adem-i cevaz^ n vrid ol up
ol mad^ ^ ^ ^ yol unda a^ l an mnaka^ al ar ve bunl ar^ n neticel erine
iddir.
Hadis'in yaz^ yl a tesbitini yasak veya yaz^ l m^ ^^ hadisl erin im-
has^ n^ ^ emreden 1, buna mukabil , haf^ zas^ n^ n zay^ fl ^ ^ ^ ndan îkayet
edenl ere : <sa^ ^ el inden faydal anmas^ n^ > tavsiye eden hadisl er 2 in,
bazan bizzat Peygamberden, bazan da ayn^ ^ sahbeden 3 veya
birok sahbeden nakl edil mesi
4
keyfiyeti veya kendine mahsus
ifadesiyl e < t a k y i d > in al eyhindeki rivyetl erin mevcudiyetine
ra^ men, yaz^ ^ il e tesbit faal iyetinin zarureti, daha nisbeten erken
bir devirden itibaren mezkfir tezad^ ^ ortadan kal d^ rmay^ ^ istihdaf
eden te'vil ci bir faal iy etin ortaya ^ kmas^ na mil ol mu^ tur. Ayn^ ^
Ta' avil mui^ talif al-hadis s. 365 ve Taqgid al-film 30-35.
2 Tirmiz Il, 111 ; Taqy' id al-f ilm 62-68.
3 Tagyird al-film s. 93.
4 Riimaharmr^ zi s. 67 a.
meyzu zerinde birbirini nakzeder gibi grnen hadislerin arzet-
ti^ i tezad^ ^ te'vil etmek maksadiyle mstakil bir eser meydana
getiren ^ bn Qutayba ('. 275) 1, 'A b Said al- ud ri" nin
Peygamber'den naklen rivyet etti ^ i : Qur' n' dan ba^ ka benden
'bir ^ ey yazmay^ n^ z ; Qur' n' dan gayri benden bir ^ ey ya-.
zan, yazd^ klar^ n^ ^ yok etsin ^ eklindeki hadise ile bu husustaki
,msaadekr hadisler aras ^ ndaki tenakuzu, ya snnet'in snnet ile
-neshi veya yaz ^ ya vukuflar^ ^ yahut bilgi seviyeleri bak^ m^ ndan
birbirinden farkl ^ ^ bulunan sahbenin bz ^ s^ na bu hususta msaa-
de verildi^ i, bz^ s^ n^ n ise bundan mahrum b^ rak^ ld^ ^ ^ ^ êklinde
te'vil eder3 . Bu mes'eleyi - kitab^ n^ n bir bb^ nda ele alan R m a-
b ur iri u z I (l. 360)'nin te'vili 4 bir tarafa b^ rak^ l ^ rsa - ciddi' bir
tenkide tbi tutup a^ a^ ^ ^ yukar^ ^ halleden ilk kimse, 1:1 atib Ba ^ -
ddf (l. 463) olmu^ tur. O, mezkr mes'elenin halline tahsis etti^ i
Taqy'id al-cilm ad^ ndaki eserinde 5, birbirine mtenak^ z malzemeyi
'sistemli bir êkilde toplam^ ^ , leh ve aleyhdeki haberleri adet
kronolojik bir tasnife tbi tutarak hadislerin yaz ^ ^ ile tesbitile-
bindeki tabi tekmln seyrini muvaffakiyetli bir êkilde ize-
bilmi^ tir. klatib Ba^ dd'i, bu husustaki haberleri s^ ralay^ p okuyu-
cuya kfi bir fikir verdi^ ine kanaat getirdikten sonra, mes'elenin
halline id d^ ncelerini ^ yle ifade ediyor: <Demek ki islmi-
yetin ilk devirlerinde, Qur' dn' dan gayri ^ eylerin Qur' n' a benze-
tilmemesi ve Qur' n b^ rak^ l^ p da ba^ ka ^ eylerle u^ ra^^ lmamas^ ^
.iin, yaz^ y^ ^ ho^^ grmyorlard^ . Kadim kitaplardaki do^ ru ve yan-
l^ ^^ taraflarla hak ile bt^ l^ n tefriki kolay olmad^ ^ ^ ndan bunlarla
1 Ta' w11 muljtali f al-hadis adl^ ^ eseri iin bk. Brock. Supp. I, 185.
2 ('.-13 Tauid al.cilm, s. 93.
3 Bunun iki manas^ ^ vard^ r. Evvela bu, siinnet'in snnet ile neshi olabilir.
^yle ki, Peygamber, nce szlerinin yaz ^ lmas^ n^ ^ yasak etmi^, sonra snnet'in o-
t almakta oldu^ u ve baf ^ zan^ n bunu tamamen sakl ^ yarruysca^ ^ ^ tebeyyn edince,
yaz^ lmas^ ^ laz^ mgeldi^ ini beyan etmi^ tir. Saniyen, hadislerin yaz ^ lmas^ na id m-
saade c Abdallah b. c Amr'a tahsis edilmi^ tir ; zira o, kudeman^ n kitaplar^ n^ ^ oku-
makta, siiryani ve arabi yazmakta idi. Birka ^ ^ mstesna di^ er sabaha mmi idi;
yaz^ y^ ^ iyi ve do^ ru yazmak kendileri iin mmkn olmad^ ^ ^ ndar, yanl^ ^ l ^ k yap-
mas^ nlar diye, hadisleri yazmaktan nehyolun^ nu^ lard^ ^ ; Àbdallah b. cAmr'a ise,
, bu hususta yanl ^ ^ l ^ k yapm^ yaca^ ^ ^ bilindi^ i iin, msaade olun^ nu^ tu (Ta' ^ v^ l n^ nh-
-tatil al-hadis 3i5--366).
4 R(Imaharmuzi, 67 a.
5 Taq01 al- ' ilm' in yazmalar^ ^ iin bk. Brock. Suppl I, 563. Basmas^ ^ iin
, bk. Bibliyograf ya ve k^ saltmalar .
5 *
i^tigal etmek yasak olunmu^ tu. Qur' dn zaten onlardan mstagni
k^ l^ yordu. Islam^ n ilk devirlerinde hadislerin yaz ^ lmas^ ^ memnu,
idi; zira, hadis ve snnet'ininceli ^ ine vak^ f ulema (= < f uka-
h > ) ile Qur' dn metnini sair elfazdan tefrik edebilecek seviyede-
kimseler azd^ . Araplar^ n o^ u dakih> de^ ildi ve dukaha> mee-
lislerinde devaml^ ^ olarak bulunan-nyrlard^ ; kar^^ lar^ na ^ kan ale-
Iade yaz^ lar^ ^ Qur' dn' a sokup Allah^ n sz zannetmek tehlikesin-
den uzak de^ ^ ldiler> 1.
klarib Ba^ cladi ve muas^ r^ ^ ^ bn Àbdalbarr (l. 463)'in faali-
yetleri , bu mevzuda daha sonraki devirlerde i ^ tigalden mstag-
ni k^ lmam^ ^^ olmas^ na ra^ men 3, hadislerin kitabeti veya ttagyid,
al cilm> mes'elesini kfi derecede ayd ^ nlatm^ ^ t^ .
Geen asr^ n ortalar^ nda hadislerin ilk yaz^ l ^ ^ vesikalar^ n^ ^ ara^-
t^ ran Sprenger, her iki gurubun fikrini destekleyen bol malzeme
toplam^ ^^ ve klatib Ba^ dadrnin ad^ ^ geen eserinden geni^^ apta
1 t,s :^ rbly
t4114 Cy t4Z,-
jl
-

4.)
a^ >j r t
1 ^ _ ,4 j ,ziji..:7,1*.D
(. .,jr- )1 SSK,- _ Î cfjk

Taqgfcl al Cilm, s. 57 v. dh. bl. Mesela, biz ^ at 'Ab Said al.ljudrrnin, naklet-
ti^ i ilk hadisi nesh eden di^ er bir hadis rivyet etti^ ine i^ aret olunarak ^ yle-
denilmektedir :
Ab Sac it al-Uudri, kendisinden Peygamber'in benden Qur' tin' dan ba^ka,
bir êy yazmay^ n^ z ; bu mahiyetde benden herhangi bir ^ ey yazan kimse, hemen-
yazd^ ^ ^ n^ ^ yok abin hadisi rivyet olunan kimsedir ; ayn^ ^ zamanda a^ ..hab Qur'
g^ n'^ l ve Allah' ^ n birli^ ine aid szleri vaz^ yorlard^ ^ eklindeki haberin de sahibi-
dir. Bu haberde, daha nce ileri srd^ milz d^ ncenin delili meveuddur: Bi-
diyette Allah' ^ n kitab^ ndan ma'dud ohn^ yan ^ eyin kendisine benzetilmesinden ve-
Qur' dn ihmal edilip ba^ ka ^ eylerle u^ ra^^ lmas^ ndan endise duyulayordu. Bu en-
diê ortadan kalk^ p hadislerin yaz ^ lmas^ na ihtiya has^ l olunca, sabaha nas^ l Al-
lah' ^ n birli^ ine id szlerin yaz ^ lmas^
nda mahzun grmedilerse, hadislerin yaz ^ l-
mas^ ^ iîni de naho^^ kar^^ lamad^ lar ; zira bu iki keyfiyet aras^ nda, Qur' n' dau.
ma'dnd olmama bak^ m^ ndan, bir fark yoktur. Ashb, yazd ^ ^ ^ ^ ^ eyleri ancak ihti-
yatli olmak ârtiyle yazarlard^ ; yazmay^ ^ ho^^ grmemeleri de ancak, ihtiyatl ^ ^
^ arzusundan ibarettir (Taqyid al-cilm, s. 93-94).
2 ^ bn 'Abdalbarr, ComiC baydn al-cilm wa facjIih adl^ ^ eserinin bir k^ sm^ n^ ,
(I, 44-47) bu hususa tahsis etmi ^ tir. Mezkr kitap iin bk. Brock. G l 2, 454
Suppl. 1, 629 ve Bibliyografya ve k^ saltmalar .
3 al-Qiirit al-' 11mci"I (40 ^ ^ 43 b) ve ^ bn Cawzrnin Talbis
(348-350); daha fazla bilgi iin bk. Taciyid aVilms. 14, not.
,faydalanm^ ^ t^ r'. Onun bu tezini esas olarak ele al ^ p yeni bir ok
malzeme ilave eden Goldziher islami kaynaklar ^ n noktai nazar^ n'
gz nne almadan, bu mtekabil hadisleri a^l^ db al-hadis> ile
< ) c^ ^l^ b ar-ra' y ^ n faaliyetinin mahsul olarak mlhaza etmi^ tir.
Ona gre eski <ra'y> mektebine mensup kimseler hukukun hr
te^ ekklnn nne engel olarak ^ kan yaz^ l^ ^ emirleri ortadan
kald^ rma^ a al^ ^ m^ ^ lard1 2. Yaziyle tesbitin lehindeki hadislere
mukabil di^ er hadisleri bu mektebin mensuplar^ ^ vazetrni^lerdi 3.
'Ve ashb ar-ra'ydan olan 'Ab Dav ^ ld as-Sicistni (l. 277) 4,
Sunan'inde ara s^ ra yaz^ l^ ^ notlardan faydaland^ ^ ^ ^ iin hadislerin
yaziyle tesbitini yasak eden rivyetlere i ^ aret etmerni^ ti 5.
Hatb Ba^ dcli'nin yukar^ da ad^ ^ geen eserinin naîrif' Gold-
ziher'in bu gr^ n bir vehim olarak adland^ rmakta ve okuyu-
cuyu bu vehimden kurtarma^ a al^ ^ maktad^ r 7. Burada meselenin
mevzuun d^ ^^ nda kalan mnaka^ as^ na i^ tirak edilmeden sadece,
Bul^ arrnin Salph'ine tekaddm eden devrin veya onu ortaya ko-
yan literatrn ilk safhalar^ n^ n ayd^ nlat^ labilmesi iin bu hususta
'baz^ ^ misaller, bir ok benzerleri aras ^ ndan seilerek kendilerin-
den faydalanma^ a al^ ^^ lacakt^ r.
Yaz^ ^ ile tesbitin lehinde isti^ had edilen birok hadislere mu-
kabil aleyhteki rivyetlerin daha birka as ^ r devam^ nca ileri s-
t The Origine and progress of writing ad^ yla The Joarnal of the Asiatic
Society of Bengal, XXV, 803-329 da ne^ retmi^^ oldu^ u etdnden maalesef mez-
kr mecmuan^ n Istanbul'da nshas^ ^ bulunmad^ ^ ^ ndan do^ rudan do^ ruya istifade
mmkn olmam^ ^^ Goldziher'in yapt^ ^ ^ ^ nakillerden faydalan^ lm^ ^ t^ r. Muh. Stud.
, 6, 175, 198.
2 Muh. Stud. II, 194-195.
3 Muh. Stad. II, 198.
4
Bk.. Goldziher, Zahiriten s 27.
5 Muh. Stud. II, 114 8, not 2. 'Abil Dv ^ ld as-Sicistni"nin ara s^ ra yaz^ l^ ^ not-
-kardan istifade etmi ^^ olmas^ ^ keyfiyeti Goldziher'in hadis kitaplar^ n^ n kaynaklar^ -
na dair hususi' fikridir. Ileride izah edilece ^ i vehile, mevzuubahis kitaplar^ n b-
tn kaynaklar^ ^ yaz^ l ^ d^ r.
6 Bu kitap 1949 da âm'da Yiisuf al-c A^^^ taraf^ ndan ne^ rolunmu^ tur. Bk.
'Bibliyografya ve k^ saltmalar.
Togyld mnIcaddime s. 16-17 ; na^ irde biraz da Goldziher'in
Taqyid al-' ilm' in k^ ymetini azsltm^ ^^ ve onu okuyucblara yanl ^ ^^ arzetmi^^ olma-
s^ ndan do^ an bir gayret vard^ r. Hakikatte bu eseri notunda dolay^ siyle mevzuu
bahseden Goldziher daha ziyade Sprenger'in malzernesinden faydalanm^ ^^ grn-
rnekte, Taqytd al-ci/m'den bu hususta herhangi bir ibare nakletmemektedir. Bk.
_Muh. Stad. II, 193.
7
7lmesi, hatt bunlar^ n bizzat hadisleri yazanlar taraf ^ ndan tek-
rarlan^ p durmas^ ^ keyfiyeti bize, kitabetten nehy i ^ inin ba^ka bir
vechesini gstermektedir. I^ aret edilen rviler, herhalde, elde et-
tikleri bilgiyi sadece k ^ ^ tta bulundurup asla haf ^ zalarma yerle^-
irmiyen kimselere kar^^ , bu kabil haberleri birer ihtar olarak
ileri sryorlard^ . Mesel byle bir ihtar, al-Cdrnic al-kabtr ve
al-Cdmic a^-â^ fr gibi musannaf kitap sahibi olan as-Sufyn as-
Sawri (l. 161) 1 taraf^ ndan ileri srlm^t2. Hatta byle bir en-
diênin sevkiyle bir ok kinteler, hadis ezberlemek iin yaz ^ dan
faydalan^ yor ve tam olarak ezberlediklerine kani olduktan sonra,
-haf ^ zalar^ ndakinin gnn birinde ihmaline sebebiyet vermemesi iin
yaz^ l^ ^ metni imha ediyorlard^ 3 . Yazd^ klar^ n^ ^ yok edenler aras^ nda
ok zaman yapt^ ^ ^ na pi^ man olanlar'', rnrlerinin bir k^ sm^ nda
yazrnay^ ^ ho^^ grmediklerine 5, veyahut hi yazmam^ ^^ olmalar^ na
nedamet duyanlar da bulunuyordu 6. mrlerinin sonlar^ na do^ ru
kitaplar^ n^ ^ yok edenler veya kendinden sonra imhas ^ n^ ^ vasiyet
edenler de az de^ ildi. Bunu, kendilerinden sonra kitaplanna bir
ok ^ eyler ilve edilmesi veya baz^ ^ êylerin d^rlmesi ve niha-
yet yanl^ ^ l ^ klar^ n esas sahibine atf ^ ^ endi^ esiyle yap^ yorlard^ '.
Yaziyle tesbite kar^^ ^ mtereddit bir vaziyet tak^ nan kimsele-
rin yan^ nda kitabeti, hadisin daha ok mstamel tabiriyle filmin
ilk ^ art^ ^ addedenler vard^ . Daha, tbi'in aras^ nda yaz^ l ^ ^ olmayan
filmin ilim addedilemiyece^ ini syleyenlere raslamak mmknds.
l^ nm Mlik'in kendisine vedaa gelmi^^ olan bir dostuna, sonuncu
tavsiyesinden biri <hadisleri salhiyetli zevattan yazmak ol-
mu^ tu 9.
Hadislerin yaz^ lmas^ n^ n lehinde ortaya konabilecek bir ok
an Na(Urn, Fihrist s. 225.
Bu kabil haberler iin bk. Taqyid s. 58;Sunal? aza-Dtiriml I, 125.
3 Birok misalleri iin bk. Tagyiar al-cilm s. 58-60 ; mi' bayn al-cam
1, 66 v. d.
4 Bk. Tagyid al-film 60; Cmic bayn al-elim I, 75.
5 Tagytd s. 60.
6 Tazkirat al huff4. 1, 137.
Tagyicl al-cilm s. 61; Cmic bayn al-cam I, 67.
S Sunan ad-Driml byle bir haberi tbiinden Mucaviya b. Qurra'dan nak-
'etmektedir. (1, 126), ayn^ ^ zamanda bk. Taqyicl al-
ilm 109 ve Cmic bayn aleilm I, 74.
Crnit bayan al -cam I, 74.
8
misallerin yan^ nda, tabiin zaman^ nda ve hatt daha sonraki de-
virlerde yaz ^ y^ ^ ay^ pl^ yanlar^ n bulundu^ unu da grmek mmkn-
d. Fakat onlar herhalde ehemmiyetsiz bir azl ^ k idiler. Onlar^ n
muaralarm^ n red delilleri aras^ nda Qur'n'dan ayetler gstermek
yok' da vard^ . Kitabetin me^ruiyetinin bir ok yetlerle te'yid
edildi^ ini, hatta. bunun bir sunnat-i ildhige oldu^ unu iddiaya
da imkan buluyorlard^ '.
Hadislerin yaz^ lmas^ ^ kar^^ s^ ndaki zay^ f mukavemet adet fan-
tezist bir mahiyette ta alt^ nc^ ^ asra..kadar zaman zaman grld.
Bu gr^ n mensuplar^ , kitabetin bekas^ n^ n kar^^ s^ na haf ^ zan^ n
parlak misallerini vererek ^ k^ yorlar, bazan bu misallerini bir ok
beyitlerle ifade ediyorlard^ '. Herhalde onlar^ n mukavemeti hadi-
sin daha sahabe zaman^ nda yaziyle tesbitine mani olamam^ ^ t^ .
Geen as^ rda Sprenger, islami kaynaklar^ n muhtelif vesilelerle
mevzuu bahsetti^ i hadisin ilk yaz^ l^ ^ vesikalar^ n^ ^ ara^ t^ r^ p muhtelif
< âbifa> lerin isimlerini bir araya toplamak imkan^ n^ ^ buldu 3 ve
daha sonra Goldziher bunlara yeni isimler ilave etti'. âl3ifa
veya Cuz' diye adlanan bu ilk hadis vesikalar^ , ileride grece--
^ imiz vechile, ikinci ve nc as ^ rda meydana gelecek olan mu-
sannaf klliyat^ n, gerek do^ rudan do^ ruya ve gerekse dolay^ -
siyle, malzemelerinin bir k^ sm^ n^ ^ te^kil etti. Sahifeleriyle me^hur
olan sahbeden mervi hadislerin kontrol ikinci ve nc as ^ r--
larda, bu sahbenin <sahife> lerinde bulunup bulunmad^ ^ ^ ^ ara^ t^ -
r^ lmak suretiyle yap^ l^ rd^ .
TauEd al-cilm s. 110.
2 Bunun bir ok misalleri iin bk. Mal^ . Stad. II, 200-201.
3 jow,nal of Asiat. Soc.. Of. Bengal, 1866, s. 317 v.dd.
4 Muh. Stud. II, 8il.
Ileride mufassal olarak zerinde duraca^ ^ m^ z bu mesele iin burada ay-
dinlat^ ci bir misal verelim: Muslim'in, Hammmb. Munabbih'in âl^ ifa'sinden bir
ok hadis ald^ ^ ^ n^ ^ ârih Nawawl vaz ^ h olarak ifade etmektedir. Esasen Muslim'iu
bu gibi kaynaklardan nakl hususunda kendine has bir metodu vard ^ , bk. Nawawi, .
ârh Must.rn 1, 34 ve Muslim I, 16, ârh Muslim Il, 259,
6 Burada iki misal verelim: Ya'qub b. 'Ata babas ^ n^ n sahbeden rivayet
etmi^^ oldu^ u bir .^ aNfagi, onun esas ravilerinden ba^ka yollarla dinlemi^^ oldu^ u
hadislerle mukabele edince, âbifanin bunlar^ n hepsini ihtiva etmedi^ ini grm^ -
t. ( 'ik jVi
: I 4.,* s.
ilfaqaddimat al-Carl^ ^ wa' t-tacclil 39 Sufyan b. ( Uyayna (l. 198)
9'
< âlyifa> siyle en ok me^ hur olanlar^ n ba^^ nda Àbdallh b.
Àtm gelmektedir. Hasseten onun sahifesi ca^ âdiqa> diye ad-
lan^ rd^ ^ . Kaynaklar^ n bize saklad^ ^ ^ ^ malrnata gre, sahifeleriyle
me^ hur olan sahabe okur, dinleyiciler hadisleri kaydederlerdi.
Bu kay^ t iî iin Iiizumlu ka^ ^ t bulunmaymca bazan hadisler ya
nal^ nlara veya alwab, ad^ ^ verilen muhtelif yass^ ^ maddeler ze-
rine yaz ^ l ^ rd^ ^ Mesela Sdid b. Cubayr'in Àbdallab b. Àbbas' ^ n
âl^ .ifasinden zaptettikleri bu ^ ekilde idi 3. Àbdallah b. Àbbas' ^ n
sadece hadisleri ihtiva eden kitab^ ^ de^ il, ayn^ ^ zamanda baz ^ ^ filo-
lojik malmat^ ^ havi Qur'an tefsiri de âilifa, diye adlan^ yordu4.
* *
Sahabenin baz^ lar^ na isnad edilen ve hadis musann^ flar^ n^ n-
el inde bir ka as^ r kaynak vazifesi gren âl3ifa ve cu^ ler bir
tarafa b^ rak^ lacak olursa cAbdallah b. Àbbas'a nisbet edilen tef-
sir mstesna, kaynaklar^ n, muhtelif vesilelerle mbhem olarak
haber verdi^ i kitaplar y^ ^ ^ n^ ndan bize kadar muayyen isimler
halinde herhangi bir êy intikal etmi^^ de^ ildir. Mesel hadisleri
yazm^ ^^ olmas^ ^ bak^ m^ ndan 'AlIallah b. (Amr'i, kendisine tercih,
etti^ i sylenen 'Abi^ ^ Hurayra5'nin yan^ nda Peygamber'in szlerini
ihtiva eden bir ok kitaplar^ n bulundu^ u rivayet edilir F. Hasan,
al-Ba ^ ri de, yan^ nda bulunan bu mahiyette bir ok kitaplar^ , me-
rakl^ lar^ na zaman zaman arzedermi ^ 7. Kaynaklarda bu kabil umu-
mi mahiyetteki kitap haberlerine s^ k s^ k rastlamak mmkndr s.
da Cbir b. cAbdallh'dan ravisi >Abii Sufyn'mrivyet ettiklerinin onun sahife
sinin muhtevas^ ndan ibaret oldu^ unu sylemi^ ti.
Ji; u:;,1mu-
ec^ ddin^ at al-Ca^ * wa"t-taectil s. 46.
^ bn Qutayba, K al- ^ ndrif 156-157, Tagyid al-cilm s. 84-85; Cmi
baydn at:dm T, 72.
2 Bunun mislleri iin bk. Tagygd s. 100-107.
3 Tagy"id s.
4 Bu sahifenin mevzuu bahsedilen niishasi iin bk. an-Nabi:16s,
an Nsii^ ^
waq-^ nans^ lljt s. 12 ve Fatly ni-bdri VIII, 332; filolojik malzeme ihtiva etti^ ini
ileride giireee^ iz.
5 Cmic bayan al.( il^ n I, 70.
6 Ayn^ ^ eser I, 74.
raq!^ iti ni-film s. 102.
Mesel Cmic brryn stf-ciim I. 70-77.
10
Mezkr kitaplar^ ^ muayyen isimler alt^ nda meydana getirenlere,
hadis ravilerini tabakalara ay^ ranlarca, umumiyetle tabiìnin
orta tabakas^ ^ diye adland^ r^ lan kimseler aras^ nda rastlanmakta-
d^ r . Bu tabakan^ n ba^^ nda zikredilen Hasan al-Ba^ ri (l. 110),
Muchid (l. 103) ve c ^ krima (l. 107) gibi bir oklar^ n^ n birer-
tefsir sahibi olduklar^ ^ anla^^ lmaktad^ r3. Kaynaklarda zikri geen
bu tefsirlerin, daha sonraki as^ rlar^ n mfessirlerine, sahih riv-
yetlerle intikal etti^ i anla^^ lmaktad^ r. Mesela as Saclabi (l. 427),
al-Ka^f waV- bayn adl^ ^ tefsirinin 3 mukaddimesinde, bu gibi ki-
taplar hakk^ nda olduka k^ ymetli maliimat vermektedir. Onun
vaz^ h olarak bildirdi^ i senedlerden anla^^ ld^ ^ ^ na gre, tefsirinin
te'lifi esnas^ nda, bu kabil kitaplardan bir o^ unun muhtelif riv-
yetler halinde gelen niishalarma miiracaat etmek imkan^ na sahip
bulunmu^ tur4. Taban (l. 311)'nin kendisinden nceki literatrn
byk bir k^ sm^ n^ ^ nakleden tefsirinin daha sonraki miiellifler
taraf ^ ndan, rivayetlerinin kaynaklar^ ^ olarak say^ lan eserler ara-
s^ nda bu ilk devrin mahsul bir ok tefsirler bulunmaktad^ r5.
Bize kadar gelmemi^^ olmakla beraber, sahabe ve tabilnin ilk ve
ikinci tabakas^ na ait bir ok tefsir kitaplar^ n^ n, âl^ fl^ ^ ve Sunan
musannaflar^ ndaki hadisleri tahric ederken ^ arihlerin bize dola-
y^ siyle vermi^^ olduklar^ ^ maltimattan ve ayn^ ^ tip tefsirlerin, daha
mteahhir olup bize kadar intikal etmi^^ bulunanlar^ ndan, muhte-
valar^ n^ n byk bir k^ sm^ n^ n hadislerden ibaret oldu^ unu ^ re-
niyoruz. Tbi'inin ikinci tabakas^ ndan bugn elimizde, bir ka
nshasiyle bulunan, Hasan al-Basrrnin, Mekkeinin êref ve fazai-
line tahsis olunmu^^ risalesi nin muhtevas^ ^ da ayn^ ^ mahiyettedir.
Kaynaklar^ n daha ziyade kitap oklu^ undan bahsetti^ i devir,
tabicinin mteahhir devresini te^kil eden ve hasseten Zuhri-
1 Burada daha ziyade ZahabNin Tazkirat al-1:111114' min tabakalar^ na tabi
, olunacakt^ r. Onun al-Mu^ ni it tabaqiit al-n^ al.laddisin adl^ ^ eseri (bk. Weisweiler
nr. 84) taksimbak^ m^ ndan farkl^ d^ r.
2
Muchid'in, tefsirini tilmizlerine iml ettirdi^ i, kitaplar^ n^ n istinsah^ ^ iin
onlar^ ^ evine gtrmeyi itiyad edindi^ i rivyet edilir (Tw^ yid .21-cit ^ n s. 105).
3 Brock G. 12, 429; Suppl. I, 592.
4 il^ n an-Nadim, Ktib elebi ve terceme-i hllerin zikri s ^ ras^ nda bir ok
kaynaklar bu tefsirlerden bahsederler.
5 Bk. al-)arib XVIII, 64.
6 Niishalar^ ^ iin bk. Brock. G. 12, 66, Suppl. 1, 11(33.
11
<l. 124)'yi iine alan safhad^ r i. Bu saf ha umumiyetle kaynaklarda
hadisin tedvin devri ve Zuhri ilk mdevvin say^ l ^ r 2. Hadislerin
o^ almas^ ^ zerindeki millerden sarf-^ ^ nazar âlzifa ve cu^ ler
halinde tesbiti zerinde siyasi mlhazalar veya mezheb mca-
deleleri de rol oynuyordu. Mesel ^ ia mensuplar^ ^ kendi doktrin-
lerini takviye iin vesika mahiyetinde olan yaz ^ l ^ ^ kaynaklara siin-
nilerden daha ok ehemmiyet veriyorlard ^ ^ 3 . Bir k^ sm^ ^ apokrif
olmakla beraber, 'Ahu a`far atTus (l. 403)'nin Fihrist' i4, bu-
devre ait bir ok isimler saklam^ ^ t^ r. Buna mukabil snni ol an
Zuhrirnin de emeviler taraf ^ ndan hadislerin cem'ine memur edil -
di^ ini biliyoruz 5.
HAD^ SLER^ NTEDV^ N^ ^
Hadisin tedvini mevzuu bahs edildi^ i zaman umumiyetle
Zuhri ilk mdevvin olarak gsterilir'. Ve onun devrinin Emevi
idaresinin 'Umar b. caziz'in hilfetine raslayan safhas ^ ^ ha-
dis tedvininin ba^ lang^ c^ ^ say^ l ^ r. Hadis edebiyat^ n^ n, terceme-i
haller mnasebetiyle, hadislerin nakl kaidelerinin izah ^ nda (ta-
m m u l meselesinde), hulsa muhtelif vesilelerle, ya-
z^ l ^ ^ kaynaklara ait verdi^ i haberler bu ad^ ^ geen devri byl e
bir mebde olma^ a msait gsteriyor. Hadislerin âlzifa> adl^ ^ bir
tak^ m yaz^ l ^ ^ vesikalara dayand^ ^ ^ n^ ^ gstermek hususunda selefi
Sprenger'in mesaisini devam ettiren Goldziher?, aksine islmi
kaynaklar taraf ^ ndan gsterilen ilk tedvin a^ ^ ra takriben bir
Tadkircd al-4uffdg I, 101 vdd.
2 Bk. mesel5 C&ni` baytin I, 73.
3 Goldziher, Muh. Stad. I, 10 ve bunun delilleri iin bk. ayn^ ^ miiellIfin
Beitrage zur Literatur geschichte des Schia s. 55.
4 Brock. Suppl. I, 707.
5 al-Muwattci (a^ - âyb^ l1 rivayeti) s. 389 ve bk. Goldziher Mal]. Star.
39, ^ nellif ayn^ ^ zamanda Journal of asiatic Society of Bengal, 1856, s. 322, no.
71 e i^ aret ediyor.
6 Cmic baydn I, 73, Fatlt al btiri I, 147, Tadrib ar-rtoi, s. 25,
' Tanwir al-bawdlik 1, 4, ZurcinI I, 10.
7 Muh. Stad. II, 8-11.
12
as^ r kadar ge ba^ latmak ve bu devri Zuhri'den ilk musnad ha-
dis kitaplar^ n^ n meydana geldi^ i nc as^ r ba^ lar^ na kadar
indirmek istiyor. Bu tedvin iînin ba^ lang^ c^ na, kitab^ nda ay^ rm^ ^ .
oldu^ u k^ s^ m ehemmiyetli bir yer i^ gal eder 1. Hadislerin tedvin,
devrini de ^ i^ tirmek veya bir as^ r kadar tehir etmek iin takibet-
ti^ i yol olduka etrefildir ve tezatlar^ ^ bizzat kitab^ nda mevcut-
tur. Nedense bir defa tasavvur etmi ^^ oldu^ u neticeye varmak
iin baz^ ^ garip izahlar^ ^ vard^ r. Bunun mnaka^ as^ na giri^ meden
evvel kaydedelim ki,.Goldziher'in tezat olarak tasavvur etti ^ i ve
dolay^ siyle ortadan kald^ rma^ a al^ ^ t^ ^ ^ ^ iki ayr^ ^ men^ e vard^ r.
Bunlardan biri hadislerin tedvini, di ^ eri ise hadislerin tasnifidir.
Islami kaynaklar^ n bu ikisi iin ileri srm^^ olduklar^ ^ tarif bariz
êkilde birbirinden ayr^ d^ r. Birincisi iin ('awwal
man dawwanal-hadis) 2 , ikincisi iin <,..:_ JI
J;1 ('awwal
man ânnafal-kutub)
3
tbirini kullan^ rlar. Birincisile hadislerin
kitaplarda toplanmas^ n^ , ikincisi ile mdevven hadislerin muayyen-
bablara gre tasnifini kasdederler. ^ ^ te kaynaklar^ n bu iki mebde
iin mevzuu bahsetti^ i tarih ayr^ d^ r ve ^ phesiz ki tedvin tasniften
evveldir. Nas^ lsa Goldziher bu farka dikkat etmemi ^^ yani tedvin
ile tasnif devrini birbirinden ay^ rmam^ ^^ ve dolay^ siyle islami
kaynaklar^ n bu ikisi iin farkl^ ^ olarak gsterdi^ i iki tarih ara-
s^ nda bir tezad^ n mevcud oldu^ unu farzetmi^ , birini ortadan kal-
d^ rma^ a al^ ^ arak, tedvine aid haberleri ve kaynaklar^ n^ ^ zay^ f
addederek bu neticeye ula^ m^ ^ t^ r. Onun sz geen mnaka^ a
ve gr^lerini oldu^ u gibi nakle ve sonra mnaka^ as^ na al^ ^^ -
lacakt^ r. ^yle demektedir :
<Mslman melliflerin, hadislerin cem'ine dair vermi ^^ olduk-
lar^ ^ en eski haber, Muh. b. al-Hasan a^-âybani vas^ tasiyle Ma-
lik b. 'Anas'ten II. Ùmarin, 'Ab Bakr b. Àn^ r b. Hazm'a "Pey-
gamberin hadisini veya snnetini veya Ùmar'in ahbar^ na dair
ne varsa topla ve bana yaz, ben filmin silinip alimlerin ortadan
Muh. Stad.. II, 208.211.
2 Cdmi cbaydn al cilm 1,73 ; Fath albdri 1,174; Tanwir al-l^ awdlik 1,6
Zurqnf 1,10.
3 Ramahurmuzf, al-Mul^ addis ol-fsil ( êhid Ali Ktb.), 126 b; Tanwir -
al-hav.,idik 1,7. Ayr^ ca, tadwfn ve tamil' f ^ st^ lhlar^ ^ aras^ ndaki fark iin bk..
Lisdn al-carab, Tac alcards (d, w, n ve ^, n, f madd.).
13
-ekileceînden korkuyorum ^ eklinde verdi^ i yaz^ l^ ^ emirden iba-
ret olan rivyettir. Bu haber ok zaman ele' al ^ nm^ ^^ ve s^ k s^ k
hadislerin yaz^ l^ ^ mebdeini tesbit iin kendisinden faydalan^ hn^ ^t^ r.
Modern edebiyat tarihi bir ok defa buna tarihi bir karakter
atfetmi^ tir. ^phesiz biz bununla daha ziyade II. Ùmar' ^ n, selef-
lerinin dine kar^^ ^ lakaydilerini silmek ve ^ slm idaresinde yeni
bir devri ba^latmak gayretinden ibaret bir hamiyetin mevzuu
bahsedildi^ ini hat^ rl^ yoruz. Bundan ba^ka II. Ùmar' ^ n hadisleri
yazd^ rma ve cemettirme arzusu ile beraber, baz ^ ^ hadisleri bahu-
sus Àmra bint cUbaydallh b. Ka `b b. Mlik (l. 106) tara-
f^ ndan mahfuz sahifeleri istinsah ettirdi ^ ini biliyoruz. Sylenil-
dikine gre, Halife, ^ bn îhb az-Zuhrrye hadislerin yaz ^ lmas^ ^ em-
rini vermi^tir. (Kitb al- ) aw' il' inde kadim otoritelere i^ aret eden)
Suytrye gre bu mecmua, bu sahada yap^ lan ilk deneme ol-
mu^tur. Bylece, ad^ ^ geen Halifeye kar^^ ^ hrmet ve takdirle
dolu bir neslin, onun ismile hadis edebiyat ^ ^ aras^ nda s^ k^ ^ bir
mnasebet kurabilmek iin ne kadar gayret gsterdi ^ ini ve ayni
zamanda, onun, Peygamberin sahih hadislerinin bir k^ sm^ n^ ^
ezberlemek hususundaki gayretinde, fukahadan geri kalmad ^ ^ ^ na
inand^ klar^ n^ ^ gryoruz.
Bununla beraber, muhtelif menêden tedavle ^ kar^ lm^ ^^ ha-
berlerin arzetti^ i tezatlar yznden, hadislerin sistematik cem'ini
'Umar b. Àbdal'aziz'in te^ vikine hasreden âybnrnin iâret
etti^ i tarihin bu edebiyat^ n mebdei oldu^ unu kabul etmiyoruz...>
Bu husustaki haberlerin biraz daha mnakaâs^ n^ ^ yapt^ ktan sonra
^yle demektedir: Fakat islami edebiyat tarihi, hadis edebiya-
t^ n^ n mebdei ile ilgili daha ok msbet di^ er haberler vermek-
tedir. Hatt bu haberler dahi, grece^ imiz vehile, ikinci as^ r
litteratrnn eri^ mi^^ oldu^ u - hakikatte bir mddet sonra eriê-
bilece^ i - mertebenin daha ileriye al ^ nan vaktinin tayinine i^tirak
.ederler. O, bu sziyle de islami kaynaklarda ilk musannaf eserler
iin zikredilen tarihi bile bir hayli nce olmas ^ ^ laz^ m gelen ilk
tedvin iin caiz grmeyerek, nedense ayni êy olarak farzetti^ i
tedvin ve tasnifin mebdeini bir as^ r kadar bu tarafa almak. isti-
.yor ^ ^ . Onun, bu tedvin ve tasnifin mebdei iin islami kaynakta-
;r^ n zikretmi^^ oldu^ u iki ayr^ ^ devri birbirine kar^ ^ t^ rm^ ^^ oldu^ u.
Agah. Stad. 11, 211.
14
ifadesinden vaz ^ han anla^^ l^ yor. Bu yzdendir ki kaynaklar^ n ha-
berlerini mtenak^ z buluyor. Hakikatte hi bir kaynak hadislerin
sistematik cem'ini Ùmar b. Àbdal'aziz'in te^ vikine hasretmi^^
ve hadislerin tasnifini onun devrine kadar gtrm^^ de^ ildir.
Kaynaklar sadece hadislerin tedvini ile onun aras^ nda bir m-
nasebet kurma^ a al^ ^^ rlar. Emevi devletinin, hadisin kitabetine
yabanc ^ ^ olmad^ ^ ^ , Zuhri'yi yazma^ a zorlad^ klar^ ^ ve bunun delilleri
bizzat Goldziher'in kitab^ nda zikredilmi^ tir 1 . Di^ er taraftan o,
ayni ^ ey iin ileri srlen iki tarihten birincisini ortadan kald ^ -
rabilmek iin Muwatt' ^ n âybni rivyetiyle gelen haberini za-
y^ f buluyor 2 di^ er kaynaklarla takviye edilmemi ^^ oldu^ unu ifade
etmek istiyor. Ayni haberi ^ bn Sa'd K. at-Tabaq& al- kabir' in-
de Buhari, Kitb al-cilm k^ sm^ nda 3 ve at-Tkrib, a^^ -
âki r' inr4
e 4 , Drimi, Sunan' inde 5 ve daha sonraki bir ok kay-
nakta! zikretmi^lerdir. Bununla beraber hi biri 'Abil Bakr b.
cUma^ - (l. 120) Goldziher'in iddias^ ^ hilf ^ na, ilk mdev-
vin k. etmi^^ olmay^ p sadece 'Umar b. Àbdal'aziz'in ona bu
hususG.1 emir verdi^ ini, onun da bir ka kitab meydana getirdi-
^ ini kay dederler 6 . ^ lk mdevvin olarak daima Zuhri gsterilir.
Zuhrrnin devrinde, hadis kitablariyle, muhaddislerle ve hayatla-
riyle ilgili rivyetlerden de anla^^ ld^ ^ ^ ^ vechile, haf ^ za al t^ k hadis,
naklinin tek vas^ tas^ ^ olmaktan ^ km^ ^ , fonksiyonu geni^^ lde
yaz^ ya intikal etmi^^ bulunuyordu. Zuhri'ye hadis ihtiva eden:
kitablar getirilir, kendisinden rivyet edilip edilemiyece^ i sorulur
ve bylece kitab^ n muhtevas^ n^ ^ te^ kil eden hadisler onun ad^ n^ ^
14fuh. Stud. II, 38 ; bu haber iin bk. al-MuwaWi ( âybni rivyeti) bab
"iktitab c ilm, s. 389.
2 T^ ' fbagFit II/2, 134, VIII, 353.
3 B bari I, 31 ; Fath al-be^ ri I, 174; ( Ayni
I, 526-527 ; Goldziher m-
teahhir I,ynaklarda mesela Zurqni'de bunun Buhar": taraf ^ ndan da nakledil-
rm^ se de yerini tesbit edemedi^ ini sylemektedir (Muh, Stad. Il, 210,
not 11
4
at Tarih a^ - âkir s. 105.
5 ..^ unan au-Darimi I, 68.
6
In. amMalik, Buhar ve Dfirimi'nin rivayetlerinde, 'M Bakr b. 'Umar b.
klazio' ^ o. ! ^ u emir zerine bir ka kitap meydana getirdi^ i ve ' Umar b. Àbdal-
cazIz'io, bu kitaplar kendisine gnderilmeden vefat etti ^ i rivayeti yoktur. Mezkr
rivayet, dolay^ siyle elde edilebilen bir rivyettir (bk. Tanwir al-hawalik II, 6;
Zurqni I, 10).
isnd silsilesine alan senedlerle rivyet edilirdi . Yahud bizzat
o, elinde yaz ^ l ^ ^ hadis ^ necmualann^ , tilmizlerine kendinden riv-
yet etmeleri maksadiyle verirdi 2 . Mamafih ayni devre ait haber-
ler Zuhri'nin mas^ rlann^ n da bir ok kitaplara sahib oldu^ unu
gstermektedir. Hadisleri yazmaâ Emevi halifeleri taraf ^ ndan
zorland^ ^ ^ n^ ^ syleyen Zuhrrnin
s
bilhere yazm^ ^^ oldu^ u hadis-
lerin Halifa Walidin ldrlmesinden sonra saray ktphanesin-
den nakledilirken bir ka yk te^kil edecek kadar o^ alm^ ^ t^ 4.
Biraz daha gen muas^ n Hi^m b. klassn (l. 147), Hasan al-
Ba^ ri ve 'At'n^ n ravisi klawâb'm bir ok kitaplar^ n^ ^ ele geir-
mi^ ti 5 . Di^ er muas^ r^ ^ al-cAl b. Àbdarrat^ mn (l. 139) daha
sonra imrn Mlik'in yan^ nda bulunan < âl5ifa> sinden nakletmek
isteyenler iin ya tamam^ n^ ^ almalar^ n^ ^ veya hi almamalar^ na>
^ art ko^ ard^ ^ Mezkr devrin kitablar^ na ait o^ alt^ labilecek ha-
berlerin belki de en enteresan olan^ , Zuhrrnin kar^ s^ n^ n, kocas^ n^ n
etraf ^ nda daima grd^ kitab y^ kman^ n, eve getirilecek olan
di^ er zevceden daha tahamml fersa oldu^ unu sylemi^^ ol-
mas^ d^ r 7 .
* *
Zuhri ve muas^ rlan zaman^ nda veya hien' ikinci asr^ n ba^^ n-
da kitaplar^ n art^ k mevzuu bahsolma^ a ba^lad^ ^ ^ ^ zamanlarda hal
hadislerin bir k^ sm^ n^ n îfahl nakl usuliyle rivyet edildi^ i gr-
lyor. Esasen hangi devirden sonra, hadis kitaplar^ n^ n, malze-
melerini tamamen yaz^ l ^ ^ kaynaklardan ald^ ^ ^ ^ hususunda kat'i bir
êy sylemek imkn^ ndan mahrum bulunuyoruz. Bununla bera-
1 j ^ ,$) : J
.
("'d J (5."; .3 Ji3 -3
d k
^ 3} yl:-(--/ I
, 3, ^ ^
al-Kifya s. 318.
2
^ s :" P -3 .> -72.Y 1 t:r. C)'" )
j 1 7 1 .9 ' j i..3 1, 4,3 4, 1 .c..1 Ayn^ ^ eser,.
s. 319.
3 (..0, 1 :J I a.:z. 1 .;_f : , mji,;1; ) ^ iilynt
aVaraliyil II[, 363
4
Vi.r1 ..t; it; , :1 1
:j U':' "):'
esy&jy,. JJk al-' azoliy 111, 36
S^ ViilLit at-)iicarri 2 I>.
6 ibn Qutayba, K. al-macdrif s. 168.
7 Ibn llallikn, al- Wafayt I, 644.
1. 6
ber, bize kadar gelmi^^ olan hadis ^ ndevvenat^ nda bulunan se-
nedler zincirindeki rvilerin, ileride izah edilece ^ i vechile, yap^ -
lacak mukayesesinden sonra, bu devrin tayininin, takribi bir
^ ekilde mmkn olaca^ ^ n^ ^ tahmin ediyoruz. Muhakkak olan bir
^ ey varsa, hadislerin menêinden uzak^ a^^ id^ ka ve materyel o^ al-
d^ ka, kitaplar, hadislerin muhafazas ^ n^ n inkar kabul etmez bir
vas^ tas^ ^ oldu^ unu, pek gecikmeden bir zaruret halinde ortaya
koymu^^ bulunuyordu. klatib Ba^-da& hadislerin kitaplar halin-
deki tedvininin tabii geli^mesini ^yle izah etmektedir: , Hadis-
lerin yaz^ lmas^ ^ iî, bir mddet naho^^ kar^^ land^ klar^ ^ sonra, geni^^
apta tatbik sahas^ ^ buldu ve hadislerin kitaplar halinde tedvinine
ba^laruld^ , zira rivdyetler yay^ lm^ ^^ ve isnddlar uzam^ ^, ricalin
adlar^ , knyelerini, nisbetleri o^ alm^ ^^ ve senedlerin ifade tarz^ ^
muhtelif êkiller alm^ ^, huldsa insan haf^ zas^ ^ û sayd^ klar^ m^ zt
zaptedebilmekten aciz kalm ^ ^, (yaz^ l^ ) hadis filminin sadece ha-
f^ zaya dayanan bir bilgiden daha sa^ lam oldu^ u hakikati ortaya
,^ km^ ^ t ^ ... ilh>.
1 , _,'L I .3 )1 , tc't
rth., "
^ y.
t., t; 9 ---; ragyid al-' ilfrt 64.
HAD^ SLER^ NNAKL^ ^
(Taha mmul al-cilm)
Bubari'nin el- Ciimi c - as- âi^ ii^ ' inin kaynaklar^ n^ n etdn ko-
layla^t^ rmak maksadile mevzuu bahs etti^ imiz k i t ba t a 1-ì I ma
meselesi kadar ve belki de daha ok mhim olan, hadislerin
naklinin kanunlarmdan ibaret t a 1.1 ammul al ci 1 m > meselesi
vard^ r. Hadis edebiyat^ n^ n bu iki meselesinden ikincisi ba^lang^
safhas^ nda ehmmiyetini di^ eri kadar isbat edememi^^ ise de hadis
veya rivyetlerin tesbiti zerindeki faaliyetler bak^ m^ ndan daha
mhim bir yer i^ gal etmektedir. Kitbat al-cilm veyahut hadis-
lerin yaz^ lmas^ ^ meselesi zerindeki mnaka^ a, Emevi Devletinin
sonlar^ na do^ ru hemen- hemen ciddi olarak ehe^ nmiyetini kayb-
etmi^ , yahut hadislerin yaz^ yla tesbitine muhalefet pek zay^ f
bir gayretten ileri gememi^^ bulunmas^ na ra^ men, ikincisi yani
< tal ^ ammul muhaddisler aras^ nda daha ziyade Emevi
Devletinin hitam^ ndan nc asr^ n 1 sonlar^ na kadar ok s^ k^ ^
.^ artlara tabi tutulmu^tur.
Hadislerin ve haberlerin yahut kendine has eski ifadesile
` i l m in ^ ah^ sdan ^ ah^ sa, dolay^ sile nesilden nesile intikali,
esas kaynaktan uzakla^^ ld^ ka, gittike ehemmiy et kesbeden bir
hal al^ yor, Peygamber'den ve eshab^ ndan devral^ nan hadislerin
nakli etraf^ nda, yeni ^ ah^ slar araya girdike yeni yeni meseleler
ortaya ^ k^ yordu. ok zaman gemeden yaz ^ n^ n bu iê ciddi
bir ^ ekilde i^ tirakile, tamamile Islam camias^ na has ve di^ er
muhitlerle mnasebeti bulunmayan bir messese meydana geldi 2 _
Bunun esa.s^ n^ ^ bir hadisi mmkn oldu^ u kadar ilk kayna^ ^ ndan
^ kt^ ^ ^ ^ ^ ekilde muhafaza etmek, bir ^ ey ilavesine yahut herhan-
Mal<imoldu^ u zere bu as^ r al-kutub as-sitta
nin ortaya kondu^ u
devirden ibarettir.
2
Bunun tamamile isif^ mf muhitin mal ^ ^ olu^ u fikri iin bk. Goldziher, M u
h.
St u d. 2 H, 188.
Buhari'niu kaynaklar^ ^
F. 2
18
gi bir ^ eyin d^ mesine mani olmak arzu ve gayreti te ^ kil edi-
yordu. Bir rvi bir hadisi di^ er bir rviden naklederken, riv-
yeti ifade iin hangi tbiri kullanacakt^ ^ ve hatay^ ^ nlemek iin
en salim yol hangisi idi, hangisi caiz de^ ildi ve rivyeti
rnatlub. olan hadis bulundu^ u yaz^ l ^ ^ kayn:ktan nas^ l nakledilebi-
lecekti ? i^ te bu ve benzer meseleler yr^ n^ta/ol^ ^ al-hadl^ > kitap-
lar^ nda, birbirlerinden farkl ^ ^ k^ ymetler ifade eden sekiz k^ s^ m
halinde incelenir' . Teferruat bir tarafa b^ rak^ ld^ ^ ^ ^ takdirde,
bunlar, < samac, q^ rddt, icza, munwala, kitba, veya muktaba,
bir êyhin tilmizine bir hadis veya kitab ^ n di^ er bir sah^ stan
kendine samd yoliyle geldi ^ ini ifade ile iktifasr, fakat tilmizine
kendisinden rivyet iin izin vermemi ^^ olmas^ ^ hli, t^ fe^ ' yya ve
wieda dan ibarettirler ; kendi aralar^ nda di^ er bir ok tli
k^ s^ mlar ihtiva ederler. Biz burada sadece BuhrVnin, kendinden
evvelkilerden ne êkilde ald^ ^ ^ n^ ^ ayd^ nlatma^ a yetecek kadar,
pek muhtasar olarak ve en basit tarifleriyle mevzuu-bahsedece ^ iz.
S a m ` `^ eyhin h^ fz veya kitab^ nda bulunan hadisin tilmiz
taraf ^ ndan dinlenihnesidir. Burada êyh kendisine dahammul al-
ìlin> in mutabar yollariyle, mevz-bahs hadisin rivyeti gelmi ^^
olan kimsedir.
Q ^ ^ r a' a. t: tilmizin veya di^ er bir ^ ahs^ n bir veya bir ok
hadisi, kitaptan veya ezberden êyhe okuyup ^ eyhin bunu, h ^ f-
z^ nda bulunan ile veya elindeki nshadan takib ederek dinleme--
sidir.
Icaz a: Umum1 olarak iki k^ s^ md^ r. a) Rivyet sahibinin,
muayyen bir ^ eyin rivyeti iin izin vermesidir. Mesela: Sana,
Bul35.1-1 veyahut rivyeti uhdemde bulunan kitaplar^ n rivyet hak-
k^ n^ ^ verdim> demesidir. b) Muayyen bir
^ ahsa gayr-i muayyen
bir êyin icazetini vermesidir. Mesela : <Sana btn mesmuat ^ m^ ^
veya btn rivyetlerimin icazet hakk^ n^ ^ verdim demi^^ olmas^ -
d^ r ki, bu da rivai bak^ mdan k^
ymeti gittike azalan dokuz k^ s^ m
ihtiva eder.
Mun ala: êyhin tilmizine semac ^ n^ n ad^ n^ ^ veya o7-Jun.
ile mukabele edilmi^^ bir nushas^ n^ ^ verip : bu benim filndan
semac ^ mel ^ r veya rivyetimdir, benden rivyet et veya sana benden
rivyet etme hakk^ n^ ^ verdim diyerek bunlar^ ^ ona ya tamamen.
Mesel bk. Tadrib ar-rd^ vi 129-149.
19
veya istinsah ârtiyle vermesidir, veyahut tiimizin êyhinin as^ l
nshas^ na veya ondan istinsah ve mukabele edilmi^^ bir nshas^ n^ ^
êyhine arzetmesi, êyhin de bunu dikkatlice ve teemml ederek-
gzden geirmesi, tilmizine bu benim hadisimdir veya rivye-
timdir, bunu benden rivyet et demesidir.
Kitba veya muktab a: êyhin, mesmuunu veya mes--
rnuu olan hadislerin bir k^ sm^ n^ , huzurunda veya uzakta bulunam
bir kimseye kendi yazisiyle yazmas^ ^ veya yazd^ rmas^ d^ r. Bu da
iki êkilde, êyhin ya sana yazd^ klar^ m^ n icazetini verdim> de
mesi veya byle bir êyi kaydetmemesi êklinde olur.
Ta bammul al- - il m> kaidelerinin alt^ ncis^ ^ tarifinden de
anla^^ laca^ ^ ^ vehile ^ eyhin tilmizine bir hadis veya kitab^ n sa-
^ n` yoliyle kendisine geldi^ ini sylemi^^ fakat Bunu benden
rivyet et> kayd^ n' tasrih etmemi^^ bulunmas^ d^ r.
Wasiyya: êyhin vefat^ na yak^ n veya yolculu^ a ^ kaca^ ^ ^
esnada, kitab^ n^ n, herhangi bir kimse taraf ^ ndan rivyetini vasi-
yet etmi^^ olmas^ d^ r.
Wicda: Bir kimsenin, muas^ r olsun veya olmas^ n, rivyet
yoliyle kendisine gelmi^^ olmayan - kitab^ n son rvisinin el yaz^ siyle
bulunan - hadislerin veya kitaplar^ n ele geirilmi^^ olmas^ d^ r.
Muhaddisler aras^ nda birbirinden farkl^ ^ de^ erler bulan hadis
rivyetinin bu muhtelif k^ s^ mlar^ ^ bir dereceye kadar nevi'lerine
dellet eden ifadeler kazanm^ ^lar& Bunun iin hadis naklinin
muhtelif aksam^ na mevzuubahs eden kaynaklarda, bu k^ s^ mlarla
birlikte alfz> diye bir ^ st^ lh^ n geni^^ bir yer i^ gal etti^ i gr-
lr. Bunlar hadislerin senedlerinde bulunup ilk ve son rvinin
aras^ nda geen âh^ slar^ n say^ s^ na gre art^ p azalan L. ,W.A.,>
(samicn, baddasan, abbarana anba'n) ve bir de
mf red êkillerinden ibaret tbirlerdir. Istimlleri ok zaman
muhaddisin hususiyeti ve hadis naklindeki titizlik ve lkaydisiyle
s^ k^ ^ s^ k^ ya ba^ l^ d^ r.
Hadis senedlerinin m^ terek ifadesinden anla^^ ld^ ^ ^ na gre,
ashb, Peygamber'den J
^
:4> (gala) tbiriyle naklediyordu. ^ lk
sahbe'den nakilde hangi uslbu kulland^ ^ ^ n^ ^ vaz^ h
olarak bilemiyoruz. Belki pek te m^ terek bir uslba sahib de-
^ ildiler. Esasen bu tbirin hadislerin men^ eine nisbetle yeni
âh^ slar araya girdike ehemmiyeti art^ yordu. Olduka eski
20
kaynaklar^ n bize saklad^ ^ ^ ^ mlmata gre hadisleri ilk defa isnd
eden Zuhri (l. 124) idi.' Filhakika ona tekaddm eden devir-
den bize kadar kalan bir ka risalenin ihtiva etti î hadis ve
ahbar^ n isnaddan ve isnad^ n mezkr elfaz ^ ndan mahrum oldu-
^ unu gryoruz. Hasan al-Basri (L110)'ye a;c1 Facjd' il Makka 2,
Àbid b. âriyyat alCurhumi'ye nisbet . edilen A1:1;5dr al-Y aman
wa o^ ciiruh wa ar^ sdbAd cald' I-wafd wa' l-kaml" adli risaleleri,
Wahb b. Munabbih (l. 114)'in ^ bh Hi^ am (l. 218) redaksiyo-
nundaki < Kitb al-ticn ti rauldk Hirnyar
4
inden ^ nahfuz k^ s^ m-
lar^ , Peygamber ve eshab^ ndan menkul hadis ve haberlerin ne
-aradaki ravilerini zikrederler ve ne de bunlar iin devaml ^ ^ bir
êkilde kulland^ klar^ ^ tbirler vard^ r. Hieretin 152 nei y^ l^ nda len
.Matmar b. R ^ id'in devrimize kadar intikal etmi ^^ olan al-Cilmicinin
' ve Imam Muwatt' ^ n^ n ihtiva ettiî hadis senedlerindeki
affa? i^ k ^ snacl i^ inin Zuhri ile ba^lad^ ^ ^ ^ veyahut onun devrine
hususundaki haberleri te'yid eder mahiyettedir.
takib eden veya ondan sonra gelen ilk muhaddisler
tabak:,s^ , hadislerde isnd i^ ini ve raviler zincirini birbirine ba^ -
.layan ^ ^ hadisin s^ hhat^ ^ iin ^ art ko^ uyorlar& Hatta bu
laf19:L^ .ri iWiva etmiyen hadisler hi bir ehemmiyeti haiz de^ ildi.
^^ u`ba (l. 160) <
1::3
L , 15" yani
senedinde alabarana ve haddasana tabirleri bulunmayan ha-
-disler abur cuburdur> derdi'. Umumiyetle bu laf ^ ziarla tal^ am-
mut al.`^ irn.'in muhtelif k^ s^ mlar^ ^ aras^ nda mnasebet kurulma^ a
al^ ^^ l ^ r ve. birbirlerinden farkl ^ ^ k^ ymetierine ada geen alf4. 1I -
dan mnasib olan^ ^ kullan^ lmak suretiyle i^ aret edilir. Bunlar^ n,
muhtelif as^ riardaki istimalle^ i ^ ':z ,:.,rinde yap^ lan tarihi bir tenkit,
Muslim (61. 261)' e tekadchim eden muhaddisler aras ^ nda, henz
bir seyyaliyet ifade etti ^ ini gsteriyor. Beharrnin kaynaklar^ n^ ^
- tenkit ederken, bu tabirlerin istimal ^ nde, sonraki nesiller taraf ^ n-
-dan ona izaf, edilenlerin bir k^ sm^ n^ n tahakk^ ^ ktan uzak oldu-
^ unu greeej ^ z.
: K
...
ad.li^ nat "al-carly
,zoa't-tacdil s . 20
2 Brock. G1 2, 67 , Suppl. I , t03 :-
3 Broe.
4 Brock. I. 1 01 .
5 al Kiiiiya s. 283 .
21.
klatib Ra^ dadi senedlerdeki elfaz ^ n de^ er bak^ m^ ndan en
ykse^ inin samcitu sonra thaddasana daha sonra <abbarana>
ve <)anba'ar^ a ve nabba'ana,> oldu^ unu syler. Daha sonraki
usulcular buna itiraz ederler'. Ad^ ^ geen laf ^ zlar, ehemmiyetsiz
denebilecek ihtilaftan ve devirlerin istimalleri aras ^ ndaki de^ iîk-
liklerden sarb nazar edilecek olursa, umumiyet ile samc ve
q^ ra'at> a delalet ederler Bir hadisin senedinde son rviye ge-
len `laf^ zlar kendilerinde herhangi bir de^ i ^ iklik yapdam^ yacak.
kadar mutlak bir de^ er ifade ederdi. Mesela d^ addasana fuln
gala baeldasana fuln> ^ eklindeki bir senedin laf ^ zlar^ n^ ^ <abba-
ran> veya <baddasani> gibi kk bir de^ i^ ikli^ e tbi tutmak
kat' ^ yyen tecviz edilemezdi. Ancak bunu hadis rivyetinde ma-
nay^ ^ esas tutan kimseler ho^^ grrd3 .
Umumiyetle ikinci asr^ n ikinci yar^ s^ nda yaâyan muhaddis-
ler hadis naklinin bir ok k^ sunlar^ na tatbik edilebilmesi bak^ -
m^ ndan <at^ barana> y^ ^ tercih ediyorlard^ . But^ ari'nin ^ uyuhunun
êyhlerinden Àbdallah b. al-Mubarak (l. 181) ve Hu ^ aym b.
Ba^ ir (61. 183), clibaydallah b. Ms (61. 213), Àbdarrazzaq
b. Hammm (61. 211) ve Yazid b. Harn (61. 212) bunu tercih ,
ederlerdi 4 . Baz ^ ^ muhaddisler bu tabirlerini hi de^ i^tirmezlerdi.
Hatta Blit^ arl'nin ^ arihleri, bazan <baddasana isl^ aq ^ eklinde
mbhem kalan yerlerde bu ^ ahs^ n hangi Isl^ aq oldu^ unu tesbit
iin mteakip lafza bakarlard^ . âyet bu lafz baddasana ise.
onun 'istiaq b. IVIan^ r, <ahbarana> ise 'Isl^ aq b. Rahtiya oldu-
^ unu anlarlard^ . Zira ikincisinin, hadislerinde asla chaddasana
kullanmad^ ^ ^ n^ ^ biliyorlard^ '.
^ mam âfici (051. 204)'ye gre, tilmizin ^ eyhine okudu^ u ha-
disler iin <abbarana , êyhin tilmize okuduklar
^ ^ iin de l^ adda-
sana tbirini kullanmak laz ^ md^ '. Bununla beraber bir ok
t al-Kif^ ly,.-^ ^ 283-24; taclrib ar-rawl s. 13 0.
2 bk. mesela Tadrib ar-a rui 132-183.
3 al- Kifa ya s. 292.
4 al- Ki f aya :.84 285.
5 Fatl^ ^ al b&I VIII, 197.
6 al- Ki f ya s. 303. Me^ hur muhaddislerin bu husustaki tercihleri hakk^ n-
da Nawawf bize olduka k^ ymetli mali^ mat vermekte ve Muslim'i kasdederek
^yle demektedir: 0, Ikisini (yani haddasana ile abbaranf^ 'yl) birbirinden ay^ r-
makta idi. kladdasana tabirini ancak ^ eyhinden dinlemi^, <al^ barana y^ ^ êylae-
okumu^^ oldu^ u hankile.r iin kullan^ rd^ . Bu âf ^ c rnin ve arkada^ lar^ n^ n, ârk
22
me^hur muhaddisler nazar^ nda, mezkr elfazdan biri di ^ erinin
yerine geebilirdi. Sufyn b. `1Jyayna (l. 1S6)'nin nazar^ nda
elfz^ n hepsinin ayni de^ erde bulundu^ unu But^ lj^ ri' rivayet eder ^ ^ .
al Awzì (157) Senden pek ok êy yazd^ m, buhar iin hangi
tbiri kullanay^ m?> diyen tilmizine ^yle cevap vermi^ ti: <Sana
yaln^ z olarak okuduklar^ m iin -haddasani., bir ok kimselerle
beraber bulundu^ un esnada okuduklar^ m iin -haddasana., senin,
yaln^ z olarak bana okucluklar^ n iin -abbarani-, senin de arala-
r^ nda bulundu^ un bir ok kimselere okunanlar iin -ahbaran-
tek ba^^ na sana iczetini vermi^^ oldu^ um êyler iin -habbarani-
sana di^ er bir ok kimse ile birlikte iczetini vermi^^ olduklar^ m
iin ise -habharan- tbirini kullan^ rs^ n> 2 .
Hadis naklinin, k^ saca mevzu-bahsetti^ imiz ^ ekillerinin bir
k^ sm^ n^ n olduka erken bir devirde ele al ^ nd^ ^ ^ ^ ve de^ erlendiril-
di^ i anla^^ l^ yor. Hatt kaynaklar bize esam'; , ve Q^ rat> in
Àli b. 'Abi Tlib ve lbn Àbbs zaman^ nda bilindi^ ini, birinci-
sinin, ^ eyhe okumak ile êyhden dinlemeyi miisavi buldu^ unu,
di^ erinin, smi'lerine: <Benim size okumam ile sizin bana oku-
man^ z aras^ nda bir fark yoktur> dedi ^ ini naklederler 3 . Tblin-
den olan baz^ ^ muhaddislerin de ayni mesele zerinde muhtelif
fikirlerini kaynaklar muhafaza etmektedirler. Ezcmle Zuhri bu
hususta msamahakr davran^ r ve huzuruna getirilen bir kitab^ n
kendisinden dinlenmemi^^ veya huzurunda okunmam^ ^^ olmas^ na
ra^ men, ^ ahs^ ndan rivayet etmelerine cevaz verirmi ^ 4 .
Mu^talah al-hadis kitablar^ nda bir ok kollara ayr^ lan bu
(Magrib mukabili olarak kullan^ l ^ r) muhaddislerin ekserisinin, Muhammad b. al-
Hasan al-Cawharl ^ bn Curayc, al-'Awzaci, ^ bn Wahb ve an Nasa'Vnin
mezhebidir. Ahli hadis aras^ nda en ok yayg ^ n ve maruf olan budur. êyhe
okunanlar iin haddasana ve abbarann tbirini kullanman^ n eevaz^ na bir ok
kimseler zahib olmu^ tur. Bu, Zuhrl, Mlik, SuM^ n b. cUyayna, Yal^ y b. Said
al-Qattan' ^ n... Buharl'ain, kliezl ^ ^ ve Basra%bir ok muhaddislerin mezhebidir
( âr11 Muslim I, 33).
Buhrf I, 22.
2
: JI; `r : J1-5-
.4;1)
gy.c
...Lk
^ A (.1 :4 -k, . d: al- Kifdya s. 302.
3 Rmahurmuzl, al-Mubaddis al-fdsil 76 b ve Tadrib ar-rrvi s. 131; ' ^ bn
'Abbs'dan rivyet edilen iin bk. T^ rmiz-1 II, 337.
4 alKif4a s 318
23
I^ s^ mlar^ n her biri s^ hhatlar^ ^ bak^ m^ ndan birbirlerinden ayr^ ^ k^ y-
metlere sahibdirler. Muhaddisler de kendi prensiplerine gre bir
k^ sm^ n^ ^ tercih, di^ er bir k^ sm^ n^ ^ terkederier. Umumiyetle usul
kitaplar^ , me^ hur ^ nuhaddislerin, hangile^ ^ ini muteber tan^ d^ klar^ n^ ^
, skaydeder.
Bubari ve tahammul :
Hadis naklinin, tabir-i mahsusiyle <, ta hammul al- 'il ^ n>; irr
muhtelif k^ s^ mlar^ ndan hangisini Bubal rnin tercih etti^ i hususunda
olduka mhim bir ihtilf vard^ r. Bu ihtilaf gerek kitab^ n^ n ^ er-
hinde ve gerekse usul al-hadis kitablar^ n^ n alakal^ ^ bblar^ nda
gririir. Byk hadis kitablar^ n^ n de^ eriyle, tercih ettikleri nakit
yollar^ ^ aras^ nda daima bir mnasebet kurma^ a al^ ^^ ld^ ^ ^ ^ iin,
Bubrrnin âbily'indeki baz ^ ^ hususiyetlerin izah ^ nda, tahammul
Bubri iin tecviz edilmeyen k^ s^ mlarm^ n izlerini ara-
yanlarla, bu kitab^ ^ en stn ^ artlar^ n erevesinde mlhaza
- eden ârihlerin tevilleri aras^ nda olduka mhim bir fark vard^ r.
Biraz ileride mmkn mertebe mufassal bir ^ ekilde izah^ na al^ ^^ -
lacak olan bu mesele hakk^ nda daha evvel ^ unu syleyelim ki,
Bubrrnin, tahammul al- cilm ad^ ^ verilen hadislerin nakli iînde ta-
kib etti^ i yolun izah^ ndaki ihtilaf, âhih'inin bir ok hususiyetlerine
kar^^ ^ gsterilen anlay^ ^ta da tebarz etmektedir. Birincisinde esas
neticeye var^ lamad^ ^ ^ ^ iin, bir ok hususiyeti de - biraz ileride g
,rece îmiz - vehile vuzuhtan mahrum kalm^ ^ t^ r. Hadis edebiyat^ n^ n
bu en ok i^lenen musannaf ^ n^ n kaynaklar^ n^ n izh^ nda ayni devir-
, de yaâyan ^rihlerinin anlay^ ^ lar^ ^ aras^ nda, byk tezadlar bulun-
du^ un^ ^ , hatta bir ^-arihin, Kitab^ n muhtelif yerlerinin êrhinde, ayni
meselenin mkerrer izh ^ nda bazen tenakuza d^t^ n grece^ iz.
Bulnar'i, ^^ a inin < Kitb al-cilm ad^ n^ ^ vermi^^ oldu^ u
nd ^ ^ m^ ^ h!el f 1:5..'blar halinde <t ahammul al -5 i I m> in
muhtelif ^ ek^ lieri^ ^ i tesbite al^ ^ m^ ^t^ r. Fakat, kitab^ n^ n mezld^ r
k^ sm^ nda, mevzuu-bahs meselede daha evvelki bir ok muhad-
dislerin mezhebi hakk^ nda ehemmiyetli denecek derecede bir
bilgi bulunmas^ na ra^ men kendi kitab^ nda, neyi tercih etti^ ini
vaz^ h olarak ^ renmek kaabil de^ ildir. Daha sonraki as^ rlarda
onun tahammul. al-cilm`deki mezhebinden bahsetmek isteyenler,
âbil^ cinde vermi^^ oldu^ u materyelden vaz ^ h neticeler ^ karacak
,kadar faydalanamam^ ^ iard^ r. Umumiyetle m u s n e d hadisler
24
iread etmesi laz ^ m gelen kitab^ nda bol bol mucallaq haberler -
ileri sren Buharrnin, K. al-tilm> diye ay^ rm^ ^^ oldu^ u fasl^ nda--
geni^^ apta, hocas^ ^ al-klumaydrnin Kitb an-nawddireinden fay-
daland^ ^ ^ ^ anla^^ lmaktad^ r .
Buhari, kitab^ n^ n mezkr yerinde tat^ ammul al-cilmin en mu-
teber vas^ tas^ ^ olarak kabul edilen sa^ na` , 1 yani êyhin tilmizine
-okudu^ u hadisleri adet izahtan msta^ ni addedip = di^ er bab-
lar^ ^ k^ smen ele almaktad^ r. Q^ ra'a ve ',a^ ^ l ^ ^ ^ n TE:lasan al Ba^ri,
Sufyn as-Sawri ve Imam Malik taraf ^ ndan caiz grld^ n ri.
vayet ile adet kendisinin de ayni êye kail oldu^ unu ifade etmek-
tedir 3 . Sufyn as-Sawri'nin, tilmiz taraf ^ ndan ^ eyhe okunan ha-
disler iin <haddasani tabirini kullanmakta bir beis grmedi ^ ini, .
yine Sufyn ile Mlik'in nazar^ nda, ^ eyhin tilmize okumasiyle
tilmizin ^ eyhe okumas^ ^ aras^ nda bir fark bulunmad^ ^ ^ n^ ;, Sufyn
b. Ùyayna indinde <haddasana, al^ barana, anba'ana tabirlerinin
msavi oldu^ unu, êyhi Humaydrden nakleder
Tahammul al-'ilm'in q ^ ra'a ve a r nev'inden sonra
<munawala> yi ele al ^ r. Fakat Bul^ arl'nin ifadesinde mun-
wala ile muktaba birle^ mi^^ gibidir : al-Muna,,vala wa kitab
al- ila'l-cilm, 'i. Bu bab^ n ^ erhi esnas^ nda, Ibn klacar
^yle sylemektedir : Musann^ f samc ve carc,i'dan fari ^ ^ olduk-
tan sonra ekseriyet nazar^ nda nakl i^ inin muteber di^ er nev'i-
lerine : ^ eyhin, tilmizine kitab^ n^ ^ : Bu benim filan kimseden, se-
Onun burada QUas tabirini mteakiben ird etti ^ i hadislerden ba^ ka-
veya gibi, ba^ kalar^ ndan ald^ ^ ^ n^ ^ sarar
olarak gsteren ibareler de vard ^ r. il^ n Hacer bize bu hususta Bubrnain ^ eyhi
alHumaydUnin Kitb an -nawadir'inden ald ^ ^ ^ n^ ^ sylemektedir (Fatl^ ^ al bari' 1,
137). Onun ifadesinden anla^^ ld^ ^ ma gre kendinden evvel Bul^ arrnin, mezkr
eserle olan mnasebetine : âret edenler varm^ ^ . Ve bk. ayn. esr. 1, 142.
2 Zira bir ok muhaddisler ancak bizzat ^ uyuhtan dinledikleri hadislere
itibar ediyorlar, êyhe .)kuuaular^ ^ kabul etmiyorlard^ . Bk. Foth al-brt I, 137.
Bul^ arl 1, 22.
Al^ n. esr. I, 23.
Ayn. esr. 1 21
6 Ayn. esr. I, 32.
Ibn Hacar'in bu ifedesine ra^ men, Bubarrnin samc , dan babsetmedi^ L
ve tahammul al ilm'in en mreccah nev'i olu^ u sebebiyle zikrinden isti^ na gster-
di^ i anla^^ lmaktad^ r.
6 Burada tilmiz diye tesmiye edilen ^ ahs^ n muhakkak ^ eyh ile do^ rudan do^ --
ruya temasta bulunmas^ ^ gerekmez. Bunun, hadis talebinde bulunan herhangi,
bir ^ ah ^ s oldu^ u da vakidir. Esas tabiri galib al. hadis, tir.
25,
m' ^ m ve lau benim as^ lifimdir, benden rivayet et diyerek ver-
mesi demek olan <muriawala> ye ... ve êyhin hadisini kendi
eliyle yazmas^ ^ veya gvendi^ i bir kimseye yazd^ rmas^ ^ veya yaz-
d^ rd^ ktan sonra isteyene gndermesi, kendisinden rivyetine izin
vermesi dernek olan muktaba'ya gemi^^ bylece her ikisini bir
seviyede gstermi^tir. Halbuki bir ok kimseler ^ nunawala'yi
di^ erine tercih ederler'.
Daha sonraki usul kitaplar^ nda sekiz k^ s^ m halinde mlahaza.
edilen t a l^ ^ a in in ii t a ci 1 m > in, di^ er nevilerini Buharl'nin
saymamas^ ndan, bunlar^ ^ tecviz etmedi^ i manas^ n^ ^ anlayanlar olmu^^
tur. Mesela ,^ ^ ih ^ bni klacar: <Musann^ f, hadis naklinin muhtelif
k^ s^ mlar^ ndan, muralwala'n^ n gayri al- iczat al-mucarrada 'an al-
munwala veyahut mukataba' yi, wicada ve wa ^ iyya'yi s^ hhatlar^ -
na kail olmuyormu^^ gibi zikretmemi^ tir> demektedir 2. klatib Ba^ --
da" Bul^ arrnin ad^ n^ ^ hadisin, icza yoliyle rivayebni tecviz
-
eden muhtelif tabakadan bir ok byk muhaddislerle birlikte
zikretmekte ise de tbn Hacer, Buharryi icaza'nin cevaz ^ na mu-
halif gstermekle ^ srar etmektedir'. Fakat onun bu ^ srar^ n^ n,
Kitab' ^ n kaynaklariyle olan mnasebetlerinin tedkikinin do^ rir-
du^ u netice ile ba^ daâm^ yaca^ ^ n^ ^ biraz ileride grece^ iz.
Bubari'nin, âblVinde muktebeyi zikretmemi ^^ olmas^ na ra^ -
men, baz^ ^ tabirierinden buna kail oldu^ u neticesini ^ karmakta
glk ekrnemi^ lealr. Bir hadisin senedi esnas^ nda kataba
'ilayya Muhammad b. Ba^âr (l. 252)> kayd^ ^ iin SuyUlt: Buha--
ri, ^ eyhlerinden, bundan ba^ka hi birinden muleataba yoliyle ri-
vayet etmemi^ tir Fakat gerek But^ arf ve gerek Muslim'in hadis-
lerinin senedlerinde ayn^ ^ yollardan ^ karm^ ^^ olduklar^ ^ hadisler
aras^ nda mukataha ile gelmi^^ olanlar vard^ r> demektedir 5. But^ a-
rrnin mezk^ .ir hadisini izah etmek mecburiyetinde kalan ^ bn Na-
car, ondan ayni zamanda muktabayi uzakla^ t^ rmak istedi^ i iin :
Muhammad b. Ba^^ ar'a ok itimad etmemi^^ olsayd^ ^ on-
Path d"-bdri t, -
2 Ayn. ,?sr. I, 143.
3 s. 314.
4 Fath al-timi I, 143.
5 Tadrib ar-raw 3. 147. Bir hadisin senedinde muktaba almetlerinin
bulunmas^ ^ seyb.in, veya êvhin bir ka tabaka tedeki seyhlerinin bu hadisi muk-
tebe yoliyle alm^ ^^ oldukk ^ na gsterir bir tabirin bulunmas^ ^ demektir.
"26
dan muktaba yoliyle rivyet etmezdi> dernektedir t. Huffisa ola-
rak burada ûnu kaydedebiliriz ki, Ibn klacar, Bul^ nin tabam-
mul al-c ilm'in muhtelif env ^ ndan sam'>, cl^ r'a wa'arl, muni-
wala> ve bir dereceye kadar muktaba'yi tecviz, di ^ erlerini red-
- detti^ ini gsterme^ e al^ ^maktad^ r.
Yukar^ da teferrat^ m bir tarafa b^ rakarak izah ^ na al^ ^ t^ ^ ^ -
m^ z, muhaddislerin ^ st^ lch^ nca <t abammul a 1-c i l n^ ad^ ^ veri-
len, hadis naklinin muhtelif nevilerinin tarifinden anla^^ l^ yor ki,
nc asr^ n mahsul byk hadis musannafat ^ na tekaddm
eden as^ rda tamamiyle yaz^ l ^ ^ olan bir edebiyat ve bunun nak-
linin kanunlar^ ^ mevzuu-bahistir ; ve <talyarr^ mul al-'ilm> adiyle
an^ lan muhtelif kaideler, esas^ nda yaz^ l ^ ^ bir hadisin nakil yolla-
r^ n^ n muhtelif ^ ekilleridir. Fakat hadislerin ilk nakii s^ ras^ nda,
baz^ ^ < ^^ drifa> lerin varl^ ^ ^ na ra^ men, îfhi rivyetin de bir nakit
vas^ tas^ ^ olmas^ ^ ve bir hadisin s^ hhat^ ^ iin, onu Peyga^ nber'den
kimin duydu^ unun tesbiti zarureti isnd messesesini meydana
getirmi^ ti. Kaynaklarda <Hadisleri ilk isnd eden kimse Zuhri
(l. 124)'dir> ^ eklinde bir kayda 2 rasland^ ^ ^ ^ zaman, isnd zar-
retinin daha ziyade, mebde'den uzakla^^ ld^ ka kendisini daha
ok hissettirdi^ i anla^^ l^ yor. Ikinci as^ rda, yaz^ l ^ ^ hadis edebiya-
t^ n^ n ehemmyetli bir surette yerle^mi^^ oldu^ u bir devirde bile
hadislerin bir kitbdan di^ erine nakit esnas^ nda rvilerin isim-
lerinin zikri iî k^ ymetinden herhangi bir êy kaybetmemi^ ti.
Muhaddisler, isnd^ ^ hadis vazim^ n ehemmiyetli bir mnias^ ^ say^ -
yorlard^ . Àbdallh b. al Mubarak OL181)., kitab^ nda zanadiga'-
dan ve hadis uydurmalanndan bahsederken : tsn,d dinin bir
k^ sm^ d^ r, e^ er isnd olmasayd^ ^ isteyen istedi^ ini sylerdl de-
mi^ ti'. Ona gre <dinini isnds^ z arayan kimse evinin dam^ na
merdivensiz ^ kma^ a al^ ^ an kimse gibi idi'. isnd^ n zaruret
1 Tahzib attahzib IX, 73.
2 Muqaddirnat d-carh nra' t-tacdil s. 20. 3^ bn 'Abi 13tim' ^ n rivyetiue gre,
Zuhri'yi isnd^ n messisi olarak ifade eden bu hkm aiddir.
Tirmizrnin de verdiî bir habere gre (,Sarp at Tirrnizi XIII, 829.4 Zuhrl isacl-
siz bir hadisi sakat bir vcuda benzetirmi^. Tirmizrni:t verdi^ i misale gre
,r^ ds^ z bir hadis, tbiinden bir kimsenin Qla
d'.y^ p aradaki
rvileri a^ klamadan nakl êklinde olurdu.
3 Adab s. 7.
4 Agn. esr. s. 6.
27
ifade eden bu izahm^ n yan^ nda < ^ -ayinin, ismini Peygamber'in
ismiyle birlikte ayni sat^ rda yaz^ lm^ ^^ grmek'' gibi fantezist
bir arzunun m^ ahedesi de kabildir.
^ snael^ n muhtelif millerle, hadis rivyetinde birinci derecede
L.r ^ thsur olarak ortaya ^ kmas^ , tabii vas^ tas^ ^ halinde bulunan
yaz^ y^ ^ veya kitab^ n de^ erini adeta ikinci dereceye indirrni^ti.
Tal^ ammul al-c^ lm'in btiin nevilerinin tarif ve izah ^ ndan anla^^ l-
d^ ^ ^ ^ vechile bir hadisin nakli iin kitab kfi de^ ildi. Onun ihtiva
etti^ i hadisi almak veya rivyet edebilmek iin, di ^ er bir êyh-
ten dinlemi^^ olan êy hten bizzat dinlemi^^ olmak laz^ md^ . Yani
bir taraftan kitabda mevc ^ ld olan hadisi isnd yoliyle rivyet
edebilmek iin filn kimseden dinledim veya filan kimse bana
haber verdi.> diyebilmek laz ^ md^ . <Samat> ad^ ^ verilen bu êkil,
hadis naklinin en muteber yoluydu. Daha sonra biraz geni^leti-
lerek, tilmizin, yaz^ l^ ^ hadisi êyhine veya, hadisin rivyetini ken-
,dinde bulunduran bir kimse huzurunda okumas^ , bununla bera-
ber tamamiyle aksine olarak <filan kimse bana haber verdi
diyebilmesi ^ ekli ve di^ er bir ok kolayl^ klar ortaya ^ km^ ^t^ .
Nlesela imam Malik sdece <sama` ^ ^ kabul eden kimselere tabi
olmaz, g^ raat ^ eklini tercih ederdi. Muzuctrd' ^ n^ ^ on yedi sene
mddet ile hi kimseye okumam^ ^ , tilmizleri onun huzurunda
okumu^, rivyet hakk^ n^ ^ alm^ ^ lard^ '.
Hadis naklinde, yaz ^ n^ n, isnd messesesi arkas^ nda bu ga-
rip saklan^ ^^ n^ ^ gz nnde bulundurmayan kimseler iin, hadis
edebiyat^ n^ n uslbu biraz â^^ rt^ c ^ ^ olmu^ tur. Muhaddislerin kendi
aralar^ nda ok marilf olan mezkr uslbun kitablardan nakli
tazammun etti^ ini bir ka misalle izah faydal ^ ^ olacakt^ r. Zira bu
an'anenin tam kavranmamas^ ^ yznden ileride bahsedilece^ i
zere modern etdlerde ehemmiyetli baz ^ ^ yanl^ ^ l ^ klar meydana
gelmi^ tir.
Rivyet edildi^ ine gre, Ba^ ir b Nahlk, Hurayra'dan
bir ok hadisleri bir kitab halinde yazm^ ^ , ayr^ ld^ ^ ^ , zaman, bu
hadisleri Hurayra'dan rivyet edip edemiyece^ ini sormu^,
o da muvafakat etmi^ ti'. Imam Malik, kendisine arzolunan ki-
1 ^ bn klacar, Nazm al la' ali 187 b.
2 Patlz al-bari I, 187.
3 Tagyia' al.dilm s. 101;Àbdallh b. cArar'dan merv1 di^ er bir haber
iin hk. ayn. esr. s. 98.
28
tablar^ ^ tilmizlerinin }:iaddasani , tabiriyie nakledip edemiyecek-
lerini sorduklar^ nda : <Bir kimse di^ er bir kimse huzurunda-
Qur'an' ^ ^ okudu^ u halde : filan bana okuttu, ifadesini kullanm^ yor
mu ki ?> êklinde cevab vermi^ ti. - Ahmad b. Hanbal (kil. 241), Bu-
harrnin êyhi al-Hakam b. Nafi' (l. 222)te, a^-^dayb (l. 162)'den
<kitablar^ ^ nas^ l dinledin ?, diye sormu^ , o da ^ yle cevab vermi^ ti
<Bir k^ sm^ n^ ^ huzurunda okudum, bir k^ sm^ n^ ^ da o bana okudu,
bir k^ sm^ n^ ^ iczet, bir k^ sm^ n^ ^ da munvele yoliyle verdi. Hepsi
iin : bba ran ûcayb tbiriri kullan^ rs^ n derdi 2 Ahmad b.
Hanbal'dan, o^ lu ^ yle rivyet eder : <1;laccac b. Muhammad
206)'in yan^ nda Sunayd (l. 226)'i grdm. klaccac b. Mu-
hammed, ona ibn Curayc (l. 150)'in Cdir^ i'ini <U t^ ^ bir tu 'an
az-Zuhri wa uhbirtu 'an Safwan... ilh.> diye okuyordu. Sunayd,
ona ^ yle diyordu: -Ey 'Aba Mul:,ammad, ^ bn Curayc b ze Zuh-
ri'den haber verdi, diyiver... ilh ".>
Bir kitab^ n êyhten dinlenmesi ile tilmizin ^ eyhe okumas^ ^
esnas^ nda ayni tbirin kullan^ lmas^ ^ bir ok muhaddislerin adem-i'
memnuniyetini mucib oluyordu. Bu fark^ ^ gsterecek bir uslba
ihtiya hissediyorlard^ . Imam âfici ve baz^ ^ muhaddisler tilmizin,,
êyhine okuduklar^ ^ iin de at^ barana> tbirini kafi grdkleri
halde di^ er bir ok muhaddisler <abbarana> lafz ^ na <qtra'atan -
ilavesini, âyed êyhin ve tilmizin yan^ nda bu okuma i^ ini di^ er-
bir âh^ s derhde etmi^^ ise <quri'a wa'ana 'asmaù> ibaresini za-
ruri buluyorlard14 . Zira, quaat i^ ini, bazan tilmizlerden biri ze-
rine al^ r veya, okuyan, ^
eyhin hususi rvisinden ibaret olurdu.
Mesela imam âfiti'nin Risala'sinin rivyet hakk^ n^ ^ nce Mulyam-
mad b. al-Hasan a^ -^^ bbaly (l. 257) alm^ ^ t^ . 'Alymad b. Hanbal
ve 'Ab Sawr gelip âfici'den kitab^ n^ ^ dinleyip rivyet hakk^ m
almak istedikleri zaman, huzurunda okuma i
^ ini, bu ravi temin
etmi^ ti 5 .
Hadislerin rivayetinde, kitab^ n mevki ve ehemmiyeti inkar-
kabul 'etmez bir vak^ a olarak tahakkuk etmi ^^ bulunmakla beraber,,
hala haf ^ za= k^ ymeti sars^ lmam^ ^ t^ . Haf ^ za ile yaz^ ^ ve nakilde sada--
al Kifdya s. 3()8
2 Tahzib at tahzb II , 442.
3 Ayn. esr. IV, 249.
4 al-Kifdya s. 297
5 Tahzib af-tahzib II, 318.
29
kat filmin zaruri unsuru addeeliliyordu Ne sadece h ^ fz ne de
sadece yaz^ ya itimad kfiydi. Bu ikisinin m^ terek vazifesi etraf ^ nda
zengin bir literatr te^ ekkl etme^ e ba^lam^ ^ t^ . Haf^ zan^ n sakla-
d^ klariyle, kitab n sat^ rlann^ n tesbit ettikleri aras^ nda bir fark
grld^ zaman, tahkiki iin ba^ kas^ n^ n kitap veya h^ fz^ na ba^-
vurulurdu 2. Haf ^ zas^ ^ zay^ f olup sadece kitab^ na gvenen bir kim-
seden rivyet bir ihtilaf mevzuuydu ; tecviz edenlerin yan^ nda
et^ niyenler de vard1 3 . ok zaman hadis kitaplar^ ^ evvela ezberle-
nir, sonra da rivyeti al^ n^ rd^ . Mesela ^ mam âfici (l. 204) daha
kk ya^ta, Muwatta' ^ ^ ezberlemi^ , sonra ^ mam Malik'in bulun-
du^ u yere gitmi^^ rivayetini alm^ ^ t^ ^ 4.
Hadis naklinde, kitaplar^ n i^gal etti^ i mevkie, <al^ barana, ,
-baddasana> ve benzer laf ^ zlar^ n arkas^ nda bu kitaplar^ n nas^ l sakh
kald^ klar^ na dir say^ s^ z misallerin iinden ancak bir ka tane-
sini setik. Hadis edebiyat^ , kitap ve h^ fz^ n bu m^ terek faaliye-
tine, bahusus kitap ile naklin ok dakik ihtimallerine kar^^ ^ ileri
srlm^^ bir ok kaideleri muhafaza etmektedir. Biz burada,
sadece kaynaklar^ n^ ^ ele alaca^ ^ m^ z Bulyaritnin etdn kolayla^-
t^ rma^ a yetecek kadar misaller almakla iktifa ettik. Bu bahsin
tamamlanmas^ ^ iin, bir kitab^ n btn halinde rivayetiyle, rivayeti
btn halinde al^ nm^ ^^ bir kitaptan bir veya bir ka hadisin nak-
linin ^ eklini k^ smen izah etmek iin Hatib Ba^ dadrnin, bu hu-
susta vermi^^ oldu^ u mhim bir haberi nakledelim :
' ,11;- 11db al-l^ adfs' in bir ok me^ hur niishalar^ ^ vard^ r. Bu ns-
halar da bir ok hadisler ihtiva ederler ki, ravi ilk hadis metni
ile birlikte nWhan^ n senedini, raviler zincirini verir. Nshanm
nihayetine kadar di^ er hadisleri s^ ralar. Mesela 'Abul '1-Yaman al-
Hakam b. Nafi' (l. 222)'in, ûcayb b. 'Ab^ l 'z-Zinad - al-
'Acrac vas^ tasiyle 'Abf^ ^ Hurayra'dan rivyet etti ^ i bir nsha ve
yine 'Ab^ l '1-Yaman' ^ n ûcayb - Nafi' ^ bn `1.1mar'dan rivyet etti^ i
di^ er bir nsha ve Yazid b. Zuray` (l. 182)'in yan^ nda Rawly
b. al-Qsim - al-Àla b. Àbdarrahman ve babas ^ ^ vas^ tasiyle 'Ab
Hurayra'dan rivyet etti ^ i bir nsha ; Àbdarrazzaq b. Hammam
1 aiKifya s. 230.
2 AyIL esr., 216-217, 219-220
3 Ayn 26-229.
4 Zurq. di 1, 6.
30
(l. 211)' ^ n, Ma`mar b. Rîd - Hammm b. Munabbih ve Ab^ l Hu-
rayra'dan rivyet etti^ i bir, ve bundan ba^ka, say^ ld^ klar^ ^ takdirde
fazlaca uzayacak olan di^ er bir ok nshalar vard^ r. Bunlar^ ^ bir
êyhten dinleyen kimsenin muhtevas^ ndan istedi^ i kadar^ n^ ^ al^ p,
birbirindenay ^ rmas^ ^ ve niishan^ n ba^^ nda bulunan ilk isnd ile
rivyet etmesi cizdir. Zira bunlar birbirleriyle ba^ l^ ^ bulunmayan
iki hkm ifade eden bir hadis mesbesindedirler. Bir hadiste
mevcut iki ayr^ ^ hkm iin nas^ l iki isnd caiz ise, bir metnin
iki veya daha fazla pa^ ^ aya blnmesi de cizdir 1 .
Demek ki bir rivyet yoliyle gelmi^^ olan bir kitap hem btn ,
olarak, hem de mnferid hadisler halinde, o kitab^ n ba^^ taraf ^ n-
da bulunan rivyet ile birlikte di^ er bir kitaba al^ nabiliy ordu.
Mesela klatib Ba^ dadrnin bahsetti^ i bu risalelerden, 'Ab^ l 'z-Zi-
nd vas^ tasiyle Abe^ ^ Hurayra'dan mervI olan^ ndan Bubarl bir
taraftan êyhi 'Abc! '1-Yaman'dan rivyet ile kitab^ na do^ rudan
do^ ruya sokuyor 2, di^ er taraftan 'A`rac'in ravileri 'z-Zind
(l. 130), âh], b. Kaysn (l. 144), Sa`d b. ^ brahim (l. 125) ve
Zayd b. 'Aslam (l. 130)'den alan ve muhtelif yollar de ^ i^ tiren
rivayetlerden temin ediyor. Bugn iin bize kadar gelmi^^ olup
*Abil Hurayra'n^ n mezkr hadislerini 'z-Zinad'dan alan Mu-
watt' mukabele ile etti^ imiz takdirde, Buharl'nin yan^ nda bulun-
durdu^ u rislenin muhtelif hadislerini di^ er bir kaynaktan nas^ l
alm^ ^^ oldu^ unu grrz. But^ arf, 'A`rac'in rivyetinden Muwatta'a
'Ab 'z-Zinad vas^ tasiyle intikal etmi^^ bulunan hadisten yirmi
yedisini alm^ ^t^ r 3. êyhi '1-Yaman' ^ n rivayetiyle mezkr risa-
leden bilvas^ ta alm^ ^^ olduklar^ ^ bu rakamdan ok daha azd^ r.
Elarib Ba^ cladVnin bahsetti^ i rislelerden, bize kadar intikal
edip te, Hammam b. Munabb^ h (l. 313)'e id olan^ n^ n takri-
1 ,s3 1 , 5 ^ ^J.J.:_r" js-
ty:1, ile.> tj i j 0.4 ^ q J J;
&.53 1 ,4I ;_ y_ ve 3. 1.4;2- L4.1
, :j5 .
t^- . ) J. , Q% ^ . .> g^ o c.fr eI P 3.:JA-1. "1-;---9 3 1 ^ jL .
.=Z;
jif3,11 I .:u=
U41, ^ j
,31.1* ' J
41:,5" 13 Ck.1. 1 al-Kife^ ya s. 214.
2 Buhf^ rl'nin bu ^ ekilde al'iCrac'dan mervi' ilk hadisi iin bk. Buf3'dri I, 12.
3 Burada, mukabele maksadiyle sadece bir ka tanesine i ^ aret edece^ im^ .
ni-Munia!tif s. 6, 10, 56, al-Bul^ dri 1, 44, 45, 91.
3t
ben te bi^ 4ni, do^ rudan do^ ruya ilk kayna^ ^ ^ yerine, onlar^ ^ ki
taplar^ na sokmu^^ olan muhtelif muhaddislerden alm^ ^ t^ r. Zira â
hilfde bu hadisler pek de^ iîk rvilerin isimleriyle bulunurlar '
Buna mukabil mezkr rislenin, btn halinde 'Ahmad b. klan-
barin Musnad'inde, klatib Ba^ ddrnin zikretrni^^ oldu^ u yukar^ -
daki rivyet senediyle bulunmaktad^ r.
Bylece hadisler herhangi bir kitaptan mnferid veya gu-
ruplar halinde ^ kar, di^ er muhtelif kitaplarda yerle^ irdi. Bir
musann^ f ^ n, bir hadisi ok eski kayna^ ^ ndan almas^ ^ ile bilvas^ ta
di^ er kaynaklardan almas^ ^ ayni ^ ey demekti. Mhim olan ya bu
kitab^ ^ mselsel bir rivyet ile okumu^^ olmak veya onun cz'lerini
ihtiva eden di^ er kitaplar^ n rivyetini ele geirmekti. Bir hadisin
mevcut olmas^ ^ veya bilinmesi ba^ka, onu rivyet edebilme veya
rvIleri aras^ na girme daha ba^ka bir êydi. Emevi Halifesi Ùmar
b. Àbdal'aziz bir hadisi esas rvi'si 'Abe^ ^ Sallm al klaba^ rden
dinlemi^^ olmak iin onu olduka uzak mesafelerden davet etmi ^ ti 2
Imam ^fiti, ezberlemi^^ oldu^ u Muwatt'm rivyetini alabilmek iin
^ mam Mlik'in bulundu^ u yere gitme^ e mecbur kalm^ ^ t^ 3 . Bub
rrnin ^ uyhundan Ali b. (C^ l. 234) hacca, daha ziyade,
orada bulunan Sufyn b. 91.Jyayna (61. 193)'den hadisleri do ^ ru-.
dan do^ ruya dinlemi^^ olmak iin gitmi^ ti 4. Al-Mustahrae cal
's-^ ahil^ ayn adiyle her iki âhlt^ 'in noksanlar^ n^ ^ tamamlamak iste-
yen Àb Àbdallh an-Nisbrf (bi 404) Ba^ dd'a gitmi^ , bir
ka ay kalm^ ^ , 'Abi Bakr b. Mlik'ten, ibn Hanbal'in Musnad'ini
ba^tan sona kadar dinlemi^^ ve Mustahrac'inin hadisini Musnad'-
dan ^ karm^ ^ t^ '' b.
al.CaCd
(l. 230)'in hadis kitb^ n^ n riv-
yeti, Ba^ dd'da, beînci as^ rda inkita'a u^ ram^ ^ t^ . Yani bunun
rivyetini uhdesinde bulunduran kimse kalmam^ ^ t^ . Ancak 'Ab-l-
Qs^ m Hibatallh a^-îrz1 (l. 495) Musl civar^ nda ârisfn'a
u^ rad^ ^ ^ nda bir mescide girmi^ , orada imml^ k eden 'Ab^ l Mu-
bammad a^-ârifini ad^ nda bir zattan, herhangi bir hadis riv-
Haminrivn b, Munabbih'in âl^ ifa siyl e Bul^ ri'nin Sai^ ik^ 'i aras^ ndaki
miinasebet iin bk. M. Fuad Sezgin, Hadis musannafatinzn rnebdei ve Macmer-
b. Carnaic Trkigat Meemuas ^ , c. XII, s. 115-13 4 .
2 Tirmizi II, 72.
3 Zurqni. 1, 6.
4 Tirrnizi 11, 196.
5 al-Mas' ad al-alynad s. 32.
32
yerine sahib buiunub bulunmad^ ^ ^ n^ ^ sormu^^ o da babas^ n^ n onu
baz ^ ^ muhaddislere gtrd^ n, onlardan bir ok l^ adisler din-
ledi^ ini ve bunlar^ ^ hala saklacl ^ ^ ^ n^ ^ sylemi^, 'AbC^ 'I. Oas^ m a^-
îrazi'yi evine gtrp bir hadis yq,rth ^ ^ gstermi^, -me^ er bun-
lardan bir k^ sm^ ^ 'Ali b. al-Ca`d' ^ n hadisi imi^ . 'Ab'l-Qas^ m he-
men 'AbC^ 'Mul^ ammad a^-âriffr^ Vnin huzurunda okuyarak riva-
yetini alm^ ^ , sonra Ba^ dadhlara yazm^ ^ , onlar da. ârifn'a
gelmek suretiyle kitab^ ^ ravisinden okuyub rivayet etmek.ve by-
lece 'Al i b. al -Ca`d' ^ n hadisl erinin rivyet zincirini tekrar ba^ -
lamak imkan^ n^ ^ bul adil mi^l erdi.
Tal ab veya tal ab s, diye islami
edebiyatta mhim bir êy ifade eden faaliyet sadece hadislerin
cem'inden ibaret bulunmay^ p di^ er taraftan cem'olunmu^^ veya
malC^ m hadislerin rivyet selhiyetini ele geirmeyi de hedef edi-
niyordu 2 . Sarna` ve q^ ra'at gibi tabammul al-cilrn'in do^ rudan.
do^ ruya ^ eyh ile tilmizin temas^ n^ ^ zaruri k^ lan kaidelerinin ya-
n^ nda, ^ eyh ile tilmizin birbirlerini grmeden, uzak mesafeler
tesinde birbirlerinden rivyet edebilme imkan^ n^ ^ veren icaza,
mukataba ve sair nevilerin ortaya ^ km^ ^^ olmas^ na ra^ men an-
la^^ l^ yor ki, as^ rlar. boyunca kitablarm veya hadislerin rivayetini
esas ravisinden almaya kar^^ ^ gsterilen ra^ bet asla zapflama-
m^ ^ t^ .
Birinci asra aid sahib bulundu^ umuz ^ nnferid baz^ ^ isimler
bir tarafa b^ rak^ lacak olursa, ikinci as^ rda varl^ ^ ^ na bariz bir
^ ekilde sahil oldu^ umuz kitablar^ n oklu^ u etraf ^ nda tekrarlan^ p
duran zengin bir literatr meydana gelmi ^ tir. Hemen hemen her
muhaddisin, kaynaklardaki hayat veya tercme-i hali esnas ^ nda
bir veya bir ok kitab zikrine veya o muhaddisin kitabla olan
alakas^ na aid bir ok rivayetlere raslamak Mmkndr. Ikinci
asr^ n ortalar^ nda, muayyen bir mevzuda veya bir araya gelen
bir ka mevzuda ortaya konmu^^ musannaf eserler mstesna tutu-
lacak olursa, bu asr^ n hadis kitablar^ nm, her muhaddise kendi
êyhinden intikal eden hadislerden ibaret old^ igu anla^^ l ^ yor. Bir
, muhaddisin,, kendinden evvel muteber otoritelerin hadislerini
ihtiva eden bir veya bir ka êynin kitab^ ndan kendi l ve
1 Mu' ca n al-buldan III, 3 85 .
2 Bk. 1-!.nla . ^ ^ ur rnuzi, al-fd^zl Ktb.)4 b, 23 b, 24 a.
33
imkanlar^ na gre, yukar^ da izah^ na al^ ^^ lan <tahammul al ìlmi in
muhtelif yollar^
ndan biriyle, hadisler almasiyle yeni bir hadis
kitab^ ^ meydana gelirdi. Karakterlerini, kaynaklar
^ n muhafaza
etti^ i bol mahlmatla ^ renebildi^ imiz bu tip eserlerin iyi bir
rne^ i zerinde bunu tesbit etmek imkan^ na mlikiz. ^ mam Ma-
likin tilmizlerinden ' ^
smacil b. Cdfar b. 'Abi Kasti- (l. 180)' in
Àli b. al-klucr rivayetiyle gelen hadisleri bunlar
^ n iyi bir rne-
^ ini te^kil etmektedir i. ' ^ s^ ndil b. Cdfar, mezkr kitab^ n^ ^ bir ka
êyhin hadislerinden semi^tir. Anla^^ lan bu hadis kitaplar^ ^ sa-
dece ya <Kitbu fuln> veya <kladisu-fulan> diye adlan
^ yordu.
Burada, bu tip kitaplara ve hususiyetlerine ait toplam
^ ^^ oldu^ u-
muz bir ok misallerden bir ka ^ n^ , zikredece^ iz
Bubari Yahya b. Bukayr'dan ^yle rivyet ediyor : <170 se-
nesinde 2 ^ bn Lahica (l. 174)'nin kitaplar^ n^ n yand^ ^ ^ n^ ^ cU^man
b. âhl^ ^ as-Sahmi babas^ ndan rivayet etti, hepsinin de^ il sadece,
tilmizleri taraf ^ ndan kendisine okunanlar^ n bir k^ sm^ n^ n yand^ ^ ^ n^ ^
syledi... ilh. Ve yine onun iin Bubarrnin êyhlerinden 'Abmad
b. Salih (l. 248)'in ^yle syledi^ ini rivayet ederler : cAbdallah
b. Lahica sahih kitab sahibidir. Kitaplar
^ n^ ^ ^ kar^ p halka imla
ettirmi^ti. Tilmizleri hadisleri iml suretiyle yazd^ lar. Titizlikle
kaydedebilenlerin hadisleri mkemmel oldu. Yaln^ z o bu hususta
dikkatli olmayanlar' da meclisinde haz ^ r bulunduruyordu. Bundan
sonra ^ bn Lahica yan^ nda asla kitap bulundurmam^ ^^ ve kendi-
siyle birlikte hi kitap grlmerni^ti. Kendisinden samd yoliyle
hadis nakletmek isteyenler evvelce iml ettirdiklerinden istinsah
eder, getirir huzurunda okurlard^ . Sahih bir nsha ele geirebi-
lenlerin hadisi sahih olurdu. ^ yi zaptolunmam^ ^^ bir nshadan
kopye edenin de hadisinde bir ok yanl ^ ^ l^ klar bulunurdu 3.
Bu ns'ha Kprl Ktb. nr 428 de bulunmaktad^ r Bk. Brock. Suppl. I,
256. Ayr^ ca, daha ufak hacimde olmakla beraber, Sufy5.n b. cllyayna 198)'nin
hadislerinin gnmze kadar mahfuz kalan bir k^ sm^ ^ da ( êhid Ali Ktb. nr. 546/1)
bu tarz^ n di^ er bir rne^ ini te^ kil ediyor.
2 Tuhzib at-tah^ lb V. 376.
3 Agn eser. V, 376. But^ ari ve Muslim ve di^ er bir ok muhaddisler,
kitaplar^ nda, bunun ismini tasrih etmemi.tir. Kitaplar^ n^ n nakindeki ihmlden
ve hadislerinin ihtiva etti^ i bir ok ^ ntinker ahvlden ve rivyetindeki msama-
has^ ndan umumiyet ile ismi ihtiyatla kar, ^ lanm^ t^ r. Gerek Bubari gerekse Mus-
limbir ka defa onun rivyetlerinden bahsetmek mecburiyetinde kald ^ klar^ ^ zaman
muhaddislerin sonradan nuctrfin diye tabir ettikleri tarzda kaydetmi ^ lerdir. Bu-
nun iin Bk, Fail: al-bri VIII, 198, 32.
3 4
Eserlerinden baz ^ lar^ ^ bize kadar gelen Àbdallah b. al-Mub-
rak (451. 131) 1 kitaplarla geirilen vakti, Peygamber'in ashabiyle
birlikte sohbet telkki ederdi 2. Onun ok ra^ bet gren kitapla-
r^ n^ ^ Àbdallh b. Ùsmn al-Mar wazi (l. 220) tek bir kalem ile
istinsah etmi^ti 3 .
Buhrl, en ya^ l^ ^ ^ eyhlerinden biri olan Àbdallh b. Ms'
1-( Absi (l. 213) iin Sufyn' ^ n Cmici onun yan^ nda bulunu-
yordu, fakat o kitab^ ^ kmserdi> demi^ti 4.
^ mam Mlik'in muas^ r^ ^ Lay^^ (94 ---175)'e, baz ^ ^ hadislerini ki-
tab^ nda bulamad^ klar^ n^ ^ syledikleri zaman h^ fz^ nda bulunanlar^ n
hepsini yazman^ n mmkn olmad^ ^ ^ n^ ^ ifade etmi^ti b.
Ayni as^ rda, hadislerini herhangi bir kitapta toplamay^ p ba^ -
kalar^ n^ n eserinden faydalanan ve kendisinden rivyet istendi^ i
zaman ba^kalar^ n^ n kitab^ ndan iml ettiren muhaddisler de vard^ .
Hadislerini tesbit etmiyen Waki'
e
(l. 197)'in, ^ eyhi Sufyn as-
sawri (l. 156)'nin hadislerini di^ er ^ eyhlerinin eserlerinden iml
etti^ ini gren bir tilmizi bir daha onun meclisine i^ tirak etme.
mi^ti 7.
Ba^kalar^ n^ n kitaplar^ ndan okumak suretiyle geinen Sacid b.
Kusayyir b. Ùfayr (l. 228) de bu hareketi yznden muteber
bir muhaddis addedilmiyordu
BubrVnin êylerinden Mut^ ammad b. Àbdallh al-) An^ rf
(120-21.3)'nin de, baz ^ ^ kitaplar^ n^ n kaybolmas^ ^ zerine tilmizi 'Ab
klakim'in kitaplar^ ndan rivyet etmi^^ olmas^ , hadislerine kar^^ ^
gsterilen itimad^ ^ sarsm^ ^ t^ ^
Qays b. Sa`d (l. 119)' ^ n kitab^ n^ ^ yan^ nda bulunduran klam-
md b. Salama (l. 176), muhtevas^ n^ ^ ezberlemi^^ oldu^ u bu kitab^ ^
kaybedip sadece h ^ fz^ na isnd ettirdiî ve yahut kitab^ n^ ^ saklay^ p,
muhtevas^ n^ ^ halka h^ fziyle arzetti^ i iin ^ ayan-^ ^ itimad olamam^ ^-
1 Bk. Brock. Suppl. I, 256.
Taqyid al-cilm s. 126.
Tahzb at-tahzib V, 314.
4
Ayn. esr. VII, 53,
5
Ayn. esr. VIII, 453.
o SiPlt al-)Acurri 4 a.
7 Ayn. esr. 3 b.
8
Tahzfb at-tahzib IV, 74,
9
Ay^ :. esr., IX, 275.
3 5
t^ ^ 1. Bir muas^ r^ , onu ba^kal ar^ ndan kitap iare yol iyl e hadis riv-
yetinden îddetl e nehyetmi^ti.
Bir hadisin, kitab^ n sat^ rl ar^ nda muntazam bir surette yaz^ l ^ ^
bul unmasiyl e herhangi bir taraf^ na il vesi de tamamiyl e ayr^ ^ k^ y-
metl eri haizdi. Zira kitab^ n zahr^ ndaki bir hadisin, o kitab^ n êyh.
ten sam' veya q^ rd'atinden sonra herhangi bir yerden al ^ n^ p ek.
l enmi^^ ol mas^ ^ ihtimal i vard^ . 'Ab Sal amat at-Tabil daki (l . 223 ),
kitab^ n^ n sadr^ nda de^ il de zahr^ nda bul unan bir hadisi êy-
hinden dinl eyip dinl emedi^ i hususunda Yal .^ y b. Macin (l . 23 3 )
taraf^ ndan yemin ettiril mi^ti 3 .
Hadis kitabetinin ok zengin bir devrini te^kil eden bu ikin-
ci as^ r iin, kitapl ar^ ^ her vesil e il e zikreden ve bunl ar^ n ol duka
dakik kanunl ara tbi tutul du^ unu gsteren bir ok haberl eri bol
bol , Hatib Ba^ ddrnin al- Ki f ga'sinde bul mak mmkndr. Onun
kitab^ nda muayyen bbl ar hal inde topl am^ ^^ ol du^ u bu gibi me-
sel el erden <Kitab^ n^ n asl ^ n^ ^ yan^ nda bul undurmadan, êyhin, til -
mizin nshas^ ndan rivayetinin keraheti> bb^ ndan bir haberi nak-
l edel im : <)Abil Bakr al -)Ism'il i ad^ nda bir muhaddise, ba^ kas^ n^ n
kitab^ ndan hadis rivyet eden bir muhaddisin durumu sorul mu^ tu.
da : Bunun kendi hadisl erinden ol du^ unu bil iyor ve kitab^ n^ n
muhtevas^ n^ ^ ezberinde bul unduruyorsa caizdir, demi^^ veya buna
benzer bir cevap vermi^ti. âyet hadisl erini ezberinde bul undur-
muyor ve kendisine getiril en kitab^ ^ ok gvendi^ i birisi istinsah
etmi^^ ise êkl indeki sual e de benzer bir cevap vermi^ti : fakat
baz^ ^ êyl erin d^ mesi ve fark^ nda ol madan veya sehven baz^ ^ êy-
l erin metne girmesi tehl ikesinden kurtul mu^^ ol mad^ ^ ^ na gre na-
s^ l ciz ol ur, diye sorul unca cevap ol arak : Byl e bir kimse
kendi kitab^ nda da hata yapmaktan beri de^ il dir, diye cevap ver-
mi^, bu defa da : insan kendi kitab^ nda el inden gel eni yapt^ k-
tan ve btn gayretini sarfettikten sonra hatadan mazr say^ l ^ r.
Fakat ba^kas^ n^ n hatas^ ^ iin bu mevzuubahs de^ il dir, diye soru-
l unca, ^ eyh cevap vermemi^ti, fakat katibin dikkat ve sadakatin-
den emin ol duktan sonra byl e bir kitaptan rivyeti tecviz ediyordu4 .
Tah^ fb at-tahzfb III, 14 -15.
2 Sii'elit ai-) ..ACUrri 15 a.
3 Tahzil^ ^ at-tah^ fb X, 3 3 4 .
4 al-Kifya 257-278. Uatib Ba^ cl cl i bu bbda ikinci asra id bir ok mi.
dl l er vermektedir. Burada al d^ ^ ^ m^ z misal mteakib asra iddir.
36
Herhalde bu devirde, kitab^ n nail oldu^ u itibar^ n en bariz
misalini imam âficinin ^ u hkm ifade edecektir. O < âhadetin-
de hatas^ ^ o^ alanlar^ n ^ ahadetini nas^ l kabul etmiyorsak sahib bir
kitap sahibi olmay^ p hatas^ ^ o^ alan muhaddislerin hadislerini de
ylece kabul etmeyiz> diyordu .
ar-Risla s. 332;
HADISLERINBBLARA GRETASNIFI
Ba^lang^ ta, nisbeten geli^ i gzel veya sbjektif bir k^ ymet
lsne gre, isimsiz kitaplar halinde toplanan hadislerin -nakl
ve tenkidleri etraf ^ nda te^ ekkl eden kanunlar^ n zuhuruna hemen
hemen muvazi olarak 2- nce nisbeten mandut olup gittike geli-
ên sistematik eserlerin malzemelerini te ^ kil etti^ ini gryoruz.
Ancak nceden teêkkl ve gittike inkiâf etmi^^ byle zengin
bir literatrn mahsul olup nc as ^ rda ortaya konan al-
Kutub as-sitta> nin, hassaten But^ rrnin âhil^ > i taraf ^ ndan tem-
sil olunan hadis musannafat^ n^ n kaynaklar^ n^ n ve bir ok hususi-
yetlerinin izah' kendine takaddm eden bu sistematik hadis kitap-
lar^ n^ n bahsini zaruri' k^ l^ yor.
Bundan nce, hadisin ilk tedvininden, ve ilk tedvinin ilk tas
niften tamamiyle farkl ^ ^ bir êy oldu^ undan bahsetmi^, nedense
bu nans^ ^ dikkatinden ka^ rm^ ^^ olan Goldziher'in arada bir te-
zad^ n varl^ ^ ^ n^ ^ grd^ n ve bunu ortadan kald^ rmak iin islmt
kaynaklar^ n, tedvinin ba^ lang^ c^ ^ olarak zikretti^ i haberleri zay^ f
say^ p, ancak <tasnifin menêi iin gsterilen devri uygun buldu-
^ unu> grm^tk. Fakat onun mezkr ikinci tarih hususunda da
ileri srd^ ^pheler vard^ r. Onun bu fikri biraz daha sonra,
But^ rrnin ve al-Kutub as-sitta' nin di^ er musannafat^ n^ n, kendi-
lerinden nce mevcut bir yaz ^ l^ ^ edebiyat^ n mahsulu olmad^ klar^ ^
Hicretin 152. y^ l^ nda vefat eden MaCmar b. R ^ id'in, al-cami adl^ ^ mu-
sannaf hadis kitab^ n^ n nshalar^ n^ n ele gemesi mnasebetiyle hadis musannafa-
t^ n^ n mebdeini bir sene nce ne^rolunan bir yaz^ m^ zda hulLsaten mevzuubahs et-
mistik. Baz^ ^ k^ s^ mlar^ n^ ^ burada tekrarlamay^ , mevzuu ayd^ nlatmak bak^ m^ ndan
zaruri' bulduk. Bk. Hadis musannafat^ n^ n mebdei ve Ma' mer b. Raîd' in Cami' i
Trkiyat Mecmuas ^ , cild XII, s. 115-134.
2 ^ bn Hibbn' ^ n K. as-^ igt' ^ ncla rivi^ yet edildi^ ine gre, muhaddislerin yan-
l^ ^lar^ ndan ve ducafit dan ilk olarak korunmak mecburiyeti kar^^ s^ nda tedbir
alan ûcbat b, al-klaccc (l. 160) olmu^ tu. Daha sonla )Ahl onun
faaliyetini inkiâf ettirmi^ di (Tahzfb at-tahzfb IV, 345).
38
êklinde> 1, bu tedkikin neticeleriyle tamamen z ^ d bir hkme vas^ l
oldu^ u, hadis sahas^ ndaki modern mesaiye hemen hemen her za-
man me'haz vazifesi grd^ iin 2 burada zerinde biraz fazla
durmadan geemiyece^ iz.
O, ilk tedvin hususundaki haberleri reddettikten sonra ^yle
sylyor: <... Fakat islmi edebiyat tarihi bize hadis edebiyat^ -
n^ n menêiyle ilgili daha msbet haberler vermektedir. Bu ha-
berle^ ^ dahi grece^ imiz zere - ikinci as^ r literatrnn eri^mi ^^
oldu^ u, hakikatte daha sonra vas^ l olabilece^ i- tekmln de-
recesinin tayini hususunda acele ediyorlar. ^yle ki, Ahmad b.
I-janbarin, Àbdalmalik b. Curayc (61. 150)' i, Sac- ki b.
Abi ' Araba (l. 156)' yi Iraq' ta mevcild malzemeyi bblara gre ilk
tasnif eden kimseler olarak gsterdi^ i rivyet olunuyor. Hemen
hemen btn mteahhir kaynaklar^ n, alkal^ ^ k^ s^ mlar^ nda rasla-
yaca^ ^ m^ z vechile, edebiyat tarihileri bu haberden, ad^ ^ geen
muhaddislerin, hadisin musannaf eserlerinin mebdeini temsil et-
tikleri neticesini ^ kar^ yorlar. Halbuki ' Ahmad b. Hanbal' in habe-
rinin mefhumu bir yanl^ ^^ anlay^ â dayan^ yor. Bu iki muh7ddisin
eserlerine sahib bulunmuyoruz. Onlar^ n tarz ve slblar^ ^ hakk^ n-
da bir hkme varmay^ ^ mmkn k ^ lacak metinlere istinad etmek
mmkn de^ ildir. Fakat ikinci as^ ^ n bu iki liminin faaliyetle-
rinin bir hadis musannaf^ ^ olarak mevzuu bahsedilemiyece^ i neti-
cesini mmkn k ^ lacak iâretlere sahip bulunuyoruz. Evveki,
tim ' Ahi Àrba ile alkah olan haberi ele alal^ m. < Onun bir
kitab^ ^ yoktu;hadisleri ezberlerdi>
3 . i^te, ' Ahmad b. Han-
haberinden zkar^ lmak istenen tarihi kayd neticesi ze-
rinde hakl^ ^ olarak ^pheye d^ren êy budur. Bu devirde siste-
matik eserlerden bahsedildi^ i takdirde mevzuu bahs olan hadis
musannafat^ ^ de^ il, devrin anlay^ ^^ na gre, hukukun muhtelif fa-
s^ llar^ na uygun olarak kaleme al^ nm^ ^^ kanuni tedvinin ilk dene-
mesini te^kil eden hukuki kitaplard^ r. Bu êkilde kaleme al^ nm^ ^^
Muh. Stud. II, 180.
2 Mesela 'Ahmed 'Amln Daha Goldziher'in fikirlerini adeta ter-
cme edercesine alm^ ^t^ r. (puha ' /-ish' im II, 106-109. Goldziher'in kitab^ n^ n ha-
disle alalcal ^ ^ k^ sm^ n^ ^ frans^ zeaya tercme eden Leon Bercher, tercmenin ns-
znde aradan yar^ m astrdan fazla zaman geti^ i halde, isle^ mi edebiyatla u^ -
raân kimseler iin kitab^ n k^ ymetinin azalmam^ ^^ oldu^ unu sylemektedir.
$ Tazkirat al-I3uff^ lz I, 167 ; Tahzib at-tahzib IV, 63.
39
bir kitab^ n, ele al^ nan mevzularla akikal^ ^ snnet malzemesinden
bol bol faydalanmamasz mmkn de ^ ildi. Ndir olmayan bu hu-
kuki mahst^ ller denemesi Sunan> diye adlan^ yordu. Tarif edil
dikl,ri zaman f^ kh^ n muhtelif maddelerine uygun bir êy anla^^ l-
d^ ^ ^ na iâret edilir. ^ bn ' AbiAris^ ba' nz^ z eserleri bu cinsten olma-
l^ d^ r. Zira ^ bn ar-Nadim' in bize, bu hususta v&rdi^ i toplu mali- ^ ^
mattan ^phe edilemez. Su halde yukar^ da adi geen limlere,
' Al^ ^ nad b. Hanbal' in atfetti^ i mbe^îrlik bu gibi eserlerden iba-
ret olmalzdzr. Bundan ba^ka ^ bn an Ndim' in daha eski sunan
kitablar^ n^ n, mesel birine iâret edecek olursak Makhl (l. 116)' un
Kitab as-Sunan fi ' 1-f^ khznin zikredildi ^ ini grrz> 1.
Bundan sonra Goldziher ^ mam Mlik'in Muwatt' ^ n^ ^ mevzuu
bahsederek ilk hadis mecmuas^ ^ kabul edilemiyece^ ini, onun,
daha ziyade snnet ve icmd cihetinden hareket ederek nazar?
bir dsturun ihyas^ na al^ ^t^ ^ ^ n^ ^ sylyor 2. Musannaf hadis ede-
biyat^ n^ n mebdeine id tam bir bilgi sahibi olunmad^ ^ ^ n^ , daha
yukar^ da hat^ rlat^ ld^ ^ ^ ^ vechile mslman melliflerin verdi ^ i ha-
berlerin pek ^pheli neviden oldu^ unu iddia ediyor ve ancak bu
hususta nc as^ rda, msned kitaplar^ n, bblara gre tasnife
ba^land^ ^ ^ ^ devre id msbet i^ aretler ele geirilebilece
^ ini ileri
sryor 3. Daha sonra, musannaf kitaplar^ n do^ uûndaki mille-
rin 'a ^ bab al-hadis ile 'a b a r-r a' y'in mcadelesi
oldu^ unu bu mcadelede 'a ^^ 1.1 b al- h adis 'in, malzemelerini
bblara gre tasnif etmek mecburiyetinde kald^ ^ ^ n^ ^ 4, Isln^ da ilk
musanntaf kitap olarak, Buhrrnin âhiVinin takdir edildi^ ini 5
sylyor.
Bylece, Goldziher, islrhi edebiyatta hadislerin tedvin ve
tasnifi iin ileri srlen mebdeleri ayni gsterdikten sonra, bu
kaynaklar^ n ok daha mufassal olarak ileri srd^ ilk musan-
naf kitaplara id haberlerden yaln^ z birini ve belki de en muh-
tasar^ n^ ^ ele al^ p mtenak^ z buluyor. Onun ileri srd^ tenakuz,
'At^ mad b. Hanbal'in Kitaplar^ ^ ilk tasnif eden kimse ^ bn Curayc
1 Muh. Stud. II, 211-212. Miiellif burada alkal ^ ^ kaynaklara iâret ediyor.
2 Ayn. esr. II, 213 -214.
3 Ayn. esr. II, 232,
4 Ayn. esr. II, 233-234. Onun isbat edilebilmekten ok uzak olan bu fik-
rini 'At^ mad )Amin al^ p kendine malediyor (bk. puha 7-)is/m II, 108,
5 Muh. Stud. II, 234,
40
150) ile ' ^ bn ' Abi ' Aruba (l. 154)'dir> ve < Onun bir kitab^ ^ yoktu,
l^ ddisleri ezberlerdi> êklindeki szleri zerindedir. ^ slami kaynak-
lar^ n hadislerin tasnifine dair ok daha eski ve mufassal olarak
verdi^ i rivyetler bir tarafa b^ rak^ lacak olursa, bizzat bu iki ibare-
de de bir tenakuz yoktur. Her iki ibareyi birbiri ard ^ ^ s^ ra Sdid
b. 'Abi Àrba'n^ n tercme-i halinde ;.,-.2-11!
: 1,1 J3 ^ eklinde nakleden Zahabi
herhangi bir tenakuz grmemi^tir. Zira muhaddisler ^ bn
^ bn Àrba hakk^ ndaki ifadesini, m^ arnileyhin
haf^ zas^ n^ n kuvveti manas^ na ve hadisleri ezberledi^ ine hamledi-
yordu. Yani hadislerini bizzat yazmam^ ^t^ . Fakat, daha nce
bahsetti^ imiz ^ ekilde, devrinde mevcut olan hadis kitaplar ^ ndan
faydalanarak ve bunlar^ n bir k^ sm^ n^ ^ al^ p tasnif etme imkan^ na
malikti. Hadis edebiyat^ nda bunun misalleri oktur. Hatt hi
hadis yazmad^ ^ ^ n^ ^ syleyen ^ mam Mlik2 Muwatt' ^ nda kendin-
den evvel mevcut hadis mdevvenat^ ndan faydalanm^ ^ t^ . Mama-
fih bu tarz^ n en ayd^ nlat^ c^ ^ mislini 'Ab cArba al.klusayn b.
Mub. b. Mawdad (210-318) 8 hakk^ nda < yaln^ z êyhlerirdn yaz^ l^ ^ ha-
dislerini tasnif suretiyle terkib ederdi, bundan ba^ka kitab^ ^ yok-
tu> êklindeki haber 4 te^ kil eder. Ayni zamanda Goldziher, 'Ab-
mad b. klanbal'in sznden hi kitap sahibi olmad^ ^ ^ ^ neticesini
^ kard^ ^ ^ ^ ^ bn 'Abi Àrba'n^ n ve ^ bn Curacy'in, ^ bn an- Nadim
taraf ^ ndan zikredildi^ i iin, yine yukar^ da ald^ ^ ^ m^ z parada,
< Kitab as- Sunan fi ' Ll^ qh> sahibi olabileceklerini sylyor. Onun,
ba^lang^ ta, sunan ile hadise dair meydana getirilen esefferi ayr^ ^
êyler kabul ediî ve bu bak^ mdan ^ mam Mlik'i de ilk musann^ f
tan^ may^ p, tasnifi nc as^ rda, Bubri'ye kadar getiriîne kar^^ ^
itiraz^ ^ biraz ileriye b^ rakarak islami kaynaklar^ n, hadislerin ilk
tasnifi hususundaki rivayetinden bahsedece^ iz.
Bubrrnin gen muas^ r^ ^ Tirmizis (l. 279), hadisin ilk tasni-
fini al-Kutub as- Sitta ad^ ^ verilen hadis mecmuas^ n^ n zuhurundan
en aâ^ ^ ^ bir as^ r teye gtrerek ^ yle diyor : < Hadislerin tas-
1 Goldziher de bu haber iin ayni kayna^ a iâret ediyor (bk. Tazkirat al-
4uffk? 1, 167 ve Tahzib at-Tahzib IV, 63, VI, 403-404.
2 Bk. al-Kifdga s. 308. Bu hususta geni^^ malt^ mat iin bk. Tirmizi II,
322 v. dv.
3 Hayat^ ^ iin bk. Tazkirat al-I:luffa. 304.
' Ibn an-Nadim, al-Fihrist s. 230
41
nifine al^ ^^ p bu hususta rehberlik eden bir ok muhaddis biliyo-
ruz. Hi^m b. Hassan (61. 147), Àbdalmalik .b Abdaraziz b.
Curayc (61. 150), &cid b. ' Abi Àre^ ba (61. 156) ve Mlik b.
' Anas (61. 179), fiammd b. Sulama (51. 176), ( Abdallh b. al-
Mubrak (61. 181), Y ahya b. Zakariy b. Abi Z' ida (61. 182),
Waki` b. al-Carrh (61. 196), Àbclarrahman b. Mandi (61. 198)
ve bir ok ilim ve fail ahli kimseler musannaf eserler meydana
getirdi> 1.
Mu^talah al hadis'e dair ilk eseri ortaya koyan Rmahurmuzi
(l. 369) 2, kitab^ n^ n sonuna yerle^tirmi^^ oldu^ u < al- Musannifn
min ruwwat al-fiqh ft ' 1 2amsr> adl^ ^ bbda, bize bu hususta
daha geni^^ malmat verip ^yle demektedir: Bilindi^ ine gre
hadisleri ilk tasnif edip bblara ay^ ran kimse, Basra' da ar-Rabic
b. Subayfz (61. 160), Sacid b. ' Abi Àraba (61. 156), Y emen' de
Àbd diye adlanan Hlid b. Cmil ve Ma`mar b. Raîd (61. 152),
Mekke' de ^ bn Curayc (61. 150) sonra Ke^ fe' de Sufqn as-Sawri
(61. 161), Basra' da Hammd b. Salama (51. 176) ve yine Mekke' de
Sufyn b. Ùgayzina (61. 198), âm' da b. Muslim (61.
194) ve Ry' de Cad^ . b. Àbdall^ amid (51. 182), Horasan ve
Marv' de Àbdallh b. al-Mubarak (61. 181), Wasit' ta Huâym b.
Basir (61. 183) ve bu as^ rda Kilfa' de ^ bn ' Abi Z' ida (61. 182) 3
^ bn Fudayl (61. 196) 4 ve daha sonra Y emen' de Àbdarrazaq
(61. 211) ve Qurra Ms b. Tariqs olmu^tur6.
Tlib al-Makki (l. 386) de hadislerin tasnif devrini
mevzuu bahsederek ^yle sylemektedir : Bu musannaf ki-
taplar 120 veya 130 senelerinden sonra ortaya ^ km^ ^t^ r. ^ slm-
da ilk musannaf eserlerin ^ bn Curayc' in hadislere dair kitab^ ^
Tirmizii II, 332 ve $arh at Tirmizi XII, 304-305.
2 Mustalah al-hadis'in tarihesi Iin bk. ârli mul3bat al-fikar s. 4-5 ;
Tadrib ar - ravi s. 9.
^ bn Abi Z'ida iin Hatib Ba^ dad^ ' de K^ lfe'de hadisleri ilk tasnif eden
kimsedir demektedir (Tarih Ba^ ddd XIV, 118).
4 ^ bn Hacar, bunun bir ok musannaf kitaplar^ ^ bulundu^ unu sylemektedi^ .
(bk. Ta/Izi' ) at-tahzib IX, 4 06).
5 ^ bn. Hacar, mârinileyhin tercme-i halinde ^ yle demektedir: Wablara
gre tasnif etmi^^ oldu^ u Kital^ ^ as - sunan' ini bir cild halinde grdm. Hadisle-
rinde âddasan yerine zakara fulnun diyordu... (Bk. Tahzib at-tahzil,
A, 350).
e
Rmahurmuzi (sehid Ali Ktb.) 126 b-127 a.
42
ve Mekke' de tefsire dair meydana getirilmi ^^ baz^ ^ kitaplar^ n ol-
du^ u syleniyor. Sonra Y emen' de Mdmar b. R îd gerek geliî
gzel bir êkilde ve gerekse muayym bblar halinde bulunan
sunani toplad^ ^ Mlik b. ' Anas, Muwatt' ^ n^ ^ Medine' de, ^ bn
Ùyayna Kitb al-Cmi' i, Qur' an ve hadise ait bir ok do^ ^ n^ k
malzemeyi toplad^ . Sufyn as Sawri de musannaf^ n^ ^ bu devirde
meydana getirdi.
Grlyor ki hadis musannafat ^
na ait olduka eski ve yeni
zamanda mhim bir ok rivyetler vard^ r. Bu musannaf eser-
ler hi bir zaman ^ bn Curayc'a ve ^ bn 'Abi cArilba'ya inhisar
ettirilmi^^ de^ ildir. Hadisi muhtelif bblar halinde toplayan bu
kitaplar^ n byk bir k^ sm^ n^ n, musann^ flar^ ^ taraf ^ ndan kendile-
rine verilmi^^ muayyen bir isimden mahrum bulunduklar
^ ^ anla^^ -
l^ yor 2. Onlar muhtelif âh^ slar taraf ^ ndan muhtelif devirlerde,
mu ^ annaf , <cmic , <sunan fi'l-f ^ qh gibi ano-
nim isimlerden birile adlan^ yordu 8.
Di^ er taraftan kaynaklar bir ok mnasebetlerle, a l- Ku t u b
a s -sit t a devrine tekaddm eden as^ rda meydana getirilmi^^
olan muhtelif musannaf kitaplar^ n ad^ n^ ^ muhafaza etmektedir.
:bn Hayr al-^ ^ bili (l. 585)'nin Endls'e girmi^^ olan kitaplardan,
okuyup bize sahih rivyetlerini verdikleri aras^ nda Muânnaf ^ bn
al-Carrh (l. 196)4, Cmi `Sufyn as-Sawri (l. 161)
5, Muân-
nf Hammiid b. Salama (l. 168) 6, Muânnaf ^ bn ' Llyayna (l.
198) 7, Muânnaf cAbdarrazzq b. Hammm (l. 211) 8, Muânnaf
Qdt al-quldb I. 350.
2 SuytI kendinden evvelki melliflerin birinden ^ unu nakleder ^ mam
Mlik'ten nce kitab^ n^ ^ Muzatta diye adland^ ran olmam^ ^ t^ . Onun devrinde bu
gibi eserler telif edenler ya Ce^ mi veya muânnal ve baz^ s^ ^ da mu3allaf
diye adland^ r^ yordu (Tanzuir al-hawdlik 1.7)
8 Bu eserlerin bir k^ sm^ n^ ^ sunan maddesinde zikreden Katip elebi
an-Nukat al-wafigya adl ^ ^ bir kitaptan ^ unu naklader ^ ^ Sunan ^ bn Curayc haz^ m
cAbdalmatik b. cAbdalcaziz (v. 150) ma Sunan li' bn ^ shaq ^ ayr as-Siyar anad
taqaddamat wa Sunan li' bn Qurra... wa Mu^ annaf CAbdarrazzaq a^-âncni
(211) wa^ agruhd kaza zakarahu ^dhib an-Nukat al-wafiyya (s. 1108-sunan
madd.).
4
Fihrist ^ bn Hayr e. 126.
5
Ayn. esr. s. 136-137.
6 Ayn. esr. s, 134.
7
Ayn. esr. s. 134.
8
Ayn. esr. s. 126.
43
' Abi Bakr Àbdallh b. ' Abi
âyba (l. 235) 1, Muânnaf Said
b. Manîir (l. 227) 2 vard^ r.
^ mam Mlik'in Muwatt' ^ ndan ba^ka bu musannaf eserlerden
bir k^ sm^ ^ bize kadar gelmi^tir. Mdmar b. Ra^ id'in < Cd^ nic> i
bundan az bir zaman evvel ele geen iki nshasiyle oraya ^ k-
m^ ^ t^ r3. Àbdallah b. Wahb b. Muslim al-Qura^? (125-197)'nin
Cdmi'inden bir k^ s^ m mellifin hayat^ na ok yak^ n bir devrin
yaz^ siyle paprsler zerine yaz^ l^ ^ olarak bulunmu^tur". Kitab
al-ansb, k. a^^ ûmt, k. al hatim, k. as-salam, k. 'aenas Baril 'Isra'il
gibi fas^ llar^ ^ ihtiva etmektedir. Ad^ ^ geen muhaddis ^ bn. Wahb,
bize kadar gelen Cmf'inden ba^ka bir de Muwatt meydana ge-
tirmi^ ti 5.
Buhar taraf^ ndan, munker al-hadis tan^ n^ p reddolunan Rabic
b. Habib al-B^ ^ri (lm. 160)'nin6 hacimli ve bir ok fas^ llar ih-
tiva eden Cmii 7 ve Àbdarrazaq b. Hammm (l. 211)' ^ n
hacimli musannaf^ ^
8,
bir ka nshasiyle bize kadar intikal et.
mi^^ olan Muânnaf Àbdallah b. 'A bt âyba (l. 235) 9 bunlar^ n
aras^ ndad^ r. Btn bunlardan ba^ka ^ bn an-Nadim, Fihrist' inde
bir ok isimleri muhafaza etmektedir". ^ bn an-Nadim'in verdi^ i
malmat, pek byk bir k^ sm^ ^ kaybolmn^^ bulunan bu kitaplar^ n
muhtevas^ ^ hususunda da bizi ayd^ nlat^ c^ ^ mahiyettedir. Mesela
^ bn Curayc 150) iin di^ er kitab as-sunan' lar gibi onun da
kitab at-tandra, îgm, salt... gibi k^ s^ mlar^ ^ ihtiva eden bir
sunan kitab^ ^ vard^ rll demekte ve ' Ab Àbdarrahmiin Muhammad
Fihrist ^ bn-ljagr s. 138.
2
Ayn. esr. s. 135.
3 Bk. Trkiyat Mecmuasz Cild XII, s. 115-134.
Bk. Brock. G2. I, 164, bu nsha Dar al-Kutub al-Misrigya' da bulunmak-
tad^ r (Cild. I, s. 13 ilave). David Weil taraf ^ ndan L'institut F. A. O. C. (III. IV,
1942) de ne^ rolunmu^ tur.
^ bn cAbdalbarr, s. 5.
Bk. Tal^ zib at-tahzib III, 241.
7 Brock. G. I, 163, Suppl. I. 259, 691, drt cild halinde Kahire'de 1349 da
bas^ lm^ ^t^ r.
Nshalar^ ^ iin bk. Brock. Suppl. 1. 333, Weisweiler nr. 48. Bu miielliften
bize bir de K. at-tafsir intikal etmi^ tir (Kahire 1,90).
9 Nshalar^ ^ iin bk. Brock. Suppl. 1, 215 ve istanbuldaki, nshalar^ ^ iin bk.
Weisweiller nr. 49.
^ o
al-Fihrist 225-232.
11 Aya. esr. s. 226.
44
b. Àbdarrbman b. al-Mu^ ira (61. d59)' nin Kitab as-sunan i hak-
k^ nda da buna benzer bir mal ^ lmat vermektedir 2.
Muhtelif bbl^ ^ bu sunan kitaplar^ n^ n yan^ nda, mnferit bbl ^ ^
kitaplar^ n da meydana getirildi^ ini ^ reniyoruz. Mnferit ve
muayyen bir bbda toplaman^ n, mufassal sunan kitaplar^ na nis-
betle daha kolay olmas^ na, filolojik sahada, muayyen cinslere
ait kk hlgatlerin arap diksiyonerini meydana getirmi^^ bulun-
mas^ na mukabil, hadis sahas^ ndaki sistematik faaliyette mte-
addit bbl^ ^ kitaplann zaman bak^ m^ ndan di^ erlerinden geri kal-
mad^ ^ ^ ^ anla^^ lmakta, gerek hadis tasnifinin ilk asr^ nda ve gerekse
nc asr^ n me^hur musannafat^ ^ zaman^ nda ve mteakip devir-
lerde her iki nev'in yan yana ya^ ad^ ^ ^ ^ grlmektedir.
Kaynaklarda bu mnferit bbl^ ^ hadis kitaplar^ ^ ve mahiyet-
leri hakk^ nda da kfi bir bilgi bulunmaktad^ r. Ezcmle, Sunan
sahibi Ibn Curayc (l. 150) umumiyetle ba^kalar^ n^ n kitab^ n-
dan dinleyicilerine hadis rivyet etti^ i halde hac mevsiminde
kendi tasnifi < K. al-mandsik^ ^ i ^ kar^ r hadislerini, dinleyicilerine
mezkr kitab^ ndan nakledermi^ a. Àbdallh b. al-Mubarak (l.
181) mteaddit bbl^ ^ musannaf^ ndan ba^ka, hadisin bir ok mn-
ferit bblar^ nda kitaplar meydana getirmi^ti 4. Onun, bu mnferit
bbl^ ^ kitaplar^ ndan baz^ lar^ ^ bize kadar intikal etmi^tir 5.
But^ rf, rdrih'inde ara s^ ra bu gibi mnferit bbl ^ ^ kitaplar^ n
adlar^ n^ ^ zikreder. Umumiyetle bunlar^ , muhaddisler taraf ^ ndan
ok me^hur olmalar^ na binaen melliflerini zikre lzum grme-
den < ti Kitb al-=iymn6 ^ , < Kitb al-atiq> êklinde mevzuu-
bahseder. Kaynaklar^ n, isimlerini muhafaza etti^ i bu kitaplardan
'Asad b. Ms b. ^ brahim al-)Umawr (l. 212)'nin K. az-zuhdii 8
ve nev'inin mhim rneklerinden birini te^kil eden, Nucaym b.
1
al-Fihrist s. 225.
2 Goldziher'in, bu ikinci as^ r sunan kitaplar^ n^ ^ f^ k^ htan ibaret addet-
mesi, bugn bir k^ smiyle do^ rudan do^ ruya temasa geilebilmesiyle, ^ rendi-
^ imiz muhtevalar^ ^ kar^^ s^ nda, kendili^ inden ortadan kalk^ yor. Goldziher'in bu
fikri iin bk. Mak Stud. II, 212.
3
al-Kifdya s. 258.
4
Tahzib at-tahzib V, 386.
Brock. Suppl. I, 256.
6
al-Te^ rib al-kabir II/I, 158.
Agn. esr. II/I" 95, 303.
Brock. Suppl. I, 257.
45
klammd alkjuzdi 228)' nin K. al-fitan' i gibi, bir ka^ ,
bize kadar intikal etmi^tir. Ayni zamanda kendi erevesi dahi-
linde bir ok bblara ayr^ lan bu kitaplar^ n tetkiki, olduka m-
him bir tekml devrini geirdiklerini gsteriyor.
Zikri geen musannaf kitaplar^ n yan^ nda, nc asr^ n ba-
^^ nda meydana gelen, ayni zamanda kendi dahilinde de bir tas-
nife tabi tutulan musnedlerin ortaya konuû 2, Zuhri (451 124),
û`ba (l. 160) Sufyan as-Sawri (l. 161) ve Imam Mlik (l. 178)
gibi bir ok mtekaddiminin yaz ^ l^ ^ hadislerinin yine, bu nc
as^ r muhaddisleri taraf ^ ndan musnedler haline getiriliî 3 hadis
edebiyat^ n^ n, burada mufassal izah^ ndan vazgeeceîmiz ayr^ ^
bir faaliyet safhas^ n^ ^ te^kil ediyordu.
Buraya kadar, kaynaklar^ n^ ^ etd edece^ imiz, Buhrrnin
Cmicrnin hangi ârtlar alt^ nda ortaya kondu^ unu izah maksa-
diyle, hadis edebiyat^ n^ n izme^ e al^ ^t^ ^ ^ m^ z seyrinin, ayni ede-
biyat^ n mteahhir mmessillerinden birine id olup cidden mhim
bir hlsas^ n^ n nakli ile iktifa edelim :
< Peygamberin snnet ve hadisi sahabe ve tblinin ilk taba-
kas^ ^ devrinde, cmr adi verilen kitaplarda, iki sebepten dolay^ ^
toplan^ p tasnif edilmemi ^ti Evvel, onlar, iîn ba^lang^ c^ nda ha-
disleri Qur' an' la kar^ ^t^ r^ rlar diye yazmaktan nehyolunmu^lard^ .
Saniyen, haf^ zolar^ ^ ok geni^ti ve zihinleri msatti. o^ u yaz^ ^
yazmas^ n^ ^ bilmiyorlard^ . Tblin devrinin sonlar^ na do^ ru hadis
ve snnetin tedvini, haberlerin bblara gre tevzii iî ba^lad^ .
Art^ k muhtelif lkelere hadis erbabz yay^ lm^ ^, havaric, revaf^ z ve
kaderi reddedenler ortaya ^ km^ ^t^ . Hadisleri ilk toplay^ p tasnif
edenler aras^ nda ar-Rabr b. ûbayh (l. 160) ve Sdid b. ' Abf
Àrizba (l. 156) zikredilebilir. Her bbz birbirinden ayr^ ^ olarak
tasnif ediyorlard^ ^ Nihayet nc tabakaya mensup olanlar ah-
kmz tasnif ettiler. inuim Mlik, ehl-i Hicaz' ^ n âyan-^ ^ itimat
hadislerini toplamay^ ^ gaye edinerek ashab^ n szlerini, kiblinin
fetvasiyle mezcederek, Mc ^ watta' ^ n^ ^ tasnif etti. ' Abis^ ^ Muhammad
Àbdalmalik b. ' Abdal' aziz b. Curayc, (l. 150) Mekke' de, ' Ab ^ l
I Ayn^ ^ yerde zik^ ^ edilen Br. Mus. 9449 nshas^ na, At^ f Ef. Ktb. nr. 602
nshas^ n^ ^ ilave edelim,
2 Bk. Hadgu' s-st^ rf s. 13.
3 Bk. Fihrist ibn Hayr 144-149. Bu gibi hadisleri musned kitaplar haline
koymak hususunda an-Nas )Pnin byk bir faaliyet gsterdi^ i anla^^ lmaktad^ r.
Àmr ' Abdarrai^ man b. ' Amr al-Awzaci (51. 157) Dimisq' da, Suf
yn as-Sawri (51. 161) Kle' de, Hammd b. Salama (61. 168)
Basra' da musannal kitaplar meydana getirdiler, sonra bunlar ^ ^
yeni faaliyette bulunan di^ erleri takip etti. Nihayet nc asrzn
eî^ inde baz^ ^ muhaddisler, hassaten Peygamberin hadislerini di-
^ erlerinden ay^ rmak iîne teêbbs ettiler. `11baydallh b. Mus' l-
cAbst (61. 213) Kfe' de, ve ayr ^ ca Musaddad b. Masarhad al-B^ sri
(l. 228), ' Anad b. M^ ls' 12Umav^ i (l. 212), M^ s^ r' da mukim
Ndaym b. ljammd al-Huzii`f (61. 228) birer musned meydana
getirdiler. Bunun zerine, hemen hemen btn muhaddisler ha-
dislerini musnedlere gre tasnif ettiler Mesel ' Al^ mad b. Hanbal
(61. 241), ' ./s/Aq b. Rhya (l. 238), Ùsmn b. .5iiyba (61.
239) ve di^ er bir oklar^ ^ byle yapt^ lar. Bir kzsm^ , mesel ' Ab
Bakr. b. âyba (l. 235)' nin yaptz^ z gibi ald^ klar^ ^ musnad
hadisleri, ayni zamanda kendi aralar^ nda bblara affir^ yorlard^ .
Bul^ rf bu musannaf at^ ^ grp rivyetlerini ald^ ktan
ve onlarla iyiden iyiye ha^ru ne^r olduktan sonra, onlar^ ^ tasnif
ederken, < sahih> gibi grnen bir ok zay^ f malzemeyi de muh-
tevi bulunduûnu mâhede edip ancak ^pheden zde olan
hadisleri bir araya getirmek arzusunu duydu. Hadisde ve f^ k^ hta
< )Amir al-mu' minin diye tan^ nan stad^ ^ ' ^ sl^ q b. Rhya de
onun bu azmini kuvvetlendirdi. Zira bize... (sahil: senetlerle)
rivyet edildi^ ine gre BuOri: '^ sl^ q b. Rhilya' nin nezdinde
bulunurken, bir defas^ nda bizlere: Peygamber' in sahih snnetini
ihtiva eden muhtasar bir kitap meydana getirseniz, êklinde bir
arzu izhar etmi^ti. Bu temenni zihnimde yeretti ve al-Cmi
telife ba^lad^ m' . >
^ bn Hacar, Hadgu' s-sdri 4-5 ; Tad^ -1h ar-rnd s. 24. Suyflti'nin ifadesine
gre ^ bn klacar'in yukarda iktibas edilen ifadesi, Rarnahurmuzrnin al-Mul^ addis-
al-fpr^ ndaki ve klatib Bakddrnin al-Cmi [1i) abkrn ar-rdwi. J ve ^ bn al-
'Astr'in al-uvIrundeki szlerinin hliisasmdan ibarettir (bk. Tanwir al-
h.atodlik s. 7), ^ bn klacar'in bu ifadesini Zurqfini (9-10) da k^ smen iktibas
etmi^ tir.
BUIJARI'NINKAYNAKLARI
Al- Kutu b as- sitta> diye adlanan ve daha ziyade
Buharrnin al-Cd^ nic a^ - â zih' i taraf ^ ndan temsil olunan me^hur
hadis musannefatma, yahut zaman lsiyle ifade edilecek olursa
nc as^ r ortalar^ na kadar hadis edebiyat^ n^ n seyrinin hl-
sas^ na al^ ^ t^ k. Hadislerin yaz^ yla tesbiti etraf ^ nda toplanan
rivyetleri, ve mevcut ihtilafa ra^ men hadislerin pek erken bir
devirde yaz^ lmaya ba^lad^ ^ ^ n^ , yine olduka erken bir devirde,
k^ smen ^ ifahi ve k^ smen yaz^ l^ ^ gelen da^ ^ n^ k hadislerin kitaplar
halinde tedvin edildiîni, ve ok ge say^ lmayacak bir devirde,
ikinci asr^ n ortalar^ nda, bu toplanm^ ^^ olan materyelin muay-
yen bblar halinde tasnife tabi tutma yoluna girildi ^ ini ve git-
tike geliên bir tasnif faaliyetinin ortaya ^ kt^ ^ ^ n^ , nc asr^ n,
bu edebiyat^ n ba^^ ^ de^ il, kemal o^ ^ ^ olda^ unu grdk. Ve yine
grdk ki, bu edebiyat^ n tedvin ve tasnifi ile birlikte, mteakip
nesillere intikalinin kanunlar^ ^ meydana gelmi^tir. Hakikatte yaz^ l^ ^
kaynaklardan naklin etraf ^ nda teêkkl eden bu kanunlar, zahirde,
tamamiyle islami muhite has bir êkilde, birinci as^ rda, zaruri
olarak, daha hadislerin tamamiyle îfahi yollardan kurtulmad^ ^ ^ ^
bir devirde ortaya ^ kan, fakat mteakip as^ rlarda da k^ ymetini
kaybetmiyen isnd messesesinin bir rkn gibi grnm^tr.
Hadis an'anesinin yaâd^ ^ ^ ^ devrin pek tabii bir ifadesi olarak
yaz^ l^ ^
bir kaynaktan, ancak t ahammul al- ci 1 n^ > ad^ n^ ^ ver-
dikleri kanunlar erevesi dahilinde almak veya yaz ^ l^ ^ bir kay-
naktan al^ nd^ ^ ^ ^ halde, o kayna^ ^ n sahibinden îfahi bir nakl
gibi veya ,331, j.**.A.- veya 1,,T veya ,. t; tabirlerini kullan-
mak hadis edebiyat^ n^ n yaâd^ ^ ^ ^ devrin pek tabii bir ifadesi
oldu^ u halde, bu an'anenin kayboldu^ u asr^ m^ zda nisbeten garip
ve ayni zamanda biraz da yan^ lt^ c^ ^ olmu^tur. Ad^ ^ geen devirden
bize kadar intikal eden hadis kitaplar^ ndan veya a 1- Ku t u b
as- sitta> musannefatzndan herhangi birini al^ p her hadisin
senedlerindeki vesair tabirleri takip eden isnad^ n
48
alt^ nda bir yaz^ l^ ^ kaynak bulundu^ unu d^nmek, i^ te bu kaybo-
lan an'anenin esas^ n^ ^ te^ kil ediyor. Daha nce misalleri verilip
izah^ na al^ ^^ lan bu mesele Buhrrnin al- Cmic a^- âhil.^ ' ine tat-
bikinden sonra daha iyi anla^^ lacakt^ r. Fakat sadece Buhri veya
di^ er hadis kitaplar^ nda de^ il, islami' edebiyat^ n di^ er bir ok
kollar^ nda, bahusus ilk bir ka as^ r zarf^ nda meydana getirilen
teliflerine, mesela tarihi ve fiolojik sahada hkim olan bu sl-
bun zaman zaman yanl ^ ^^ anla^^ lm^ ^^ olmas^ n^ n modern etdlerde
do^ urdu^ u bir ok yanl^ ^l^ klar vard^ r. Mezkr yanl^ ^l^ klara baz^ ^
misller vermeden evvel Buhrrnin kaynaklar^ yla ilgili bu tet-
kikin, < Bul ^ rrnin yaz^ l^ ^ kaynaklar^ > diye adland^ r^ l^ p ayni yan-
l^ ^^ anlay^ ^ la ba^lanan bir ara^t^ rman^ n mahsul oldu^ unu syle-
yelim. Biraz daha a^ ka ifade edilecek olursa, ilk nce Bul^ -
ri'de baz^ ^ yaz^ l^ ^ kaynaklar^ n izleri aranma^ a al^ ^^ l^ rken, kitab^ -
n^ n ba^ tan aâ^ ^ ^ yaz^ l^ ^ mdevvenattan yap^ lm^ ^^ bir mntehap
oldu^ u grlm^tr.
Hadislerin bir k^ sm^ n^ n daha birinci as^ rda yaz^ l^ ^ vesikalara
dayand^ ^ ^ ^ hususunda selefi Sprenger'in etdn devam ettirmi^^
olan Goldziher, hadis edebiyat ^ ndaki derin vukufuna ra^ men,
nas^ l olmu^sa, muhaddislerin slbunun bugn bizim iin yan
^ l-
t^ c^ ^ olan taraf^ ndan kendini kurtaramam^ ^t^ r. Bu yakaya kitab^ nda
s^ k s^ k raslayabiliyoruz. Burada onun vaz ^ h bir iki ifadesini
nakledelim : Hadislerin aranmas ^ ^ (talab al-hadis) bahsinde ^yle
diyor :
< Hukuki kanun musennef at ^ ^ (Kutub-u sitte'yi kasdediyor),
musannzflar^ ^ taraf^ ndan intihap olunmu^, tenkide ve bir metoda
tbi tutularak daha nce mevcut bir edebiyattan seilmi^^ hadis
mdevvenat ^ ^ de^ ildirler. Mellifleri taraf^ ndan k^ ymetli olduk-
larzna, kendilerine has llere gre hkmolunup seilen ha-
disler ve binlerce hike^ ng szler, bizzat bu mellifler taraf^ ndan
uzun seyahatler neticesinde toplanm^ ^tzr. Bul^ rf, islm lemi-
nin her taraf^ nda bin kadar êyh ile temasa gelmi^ti . Mte-
akiben bunlar^ n ve rvilerinin szhhatini tahkike ve iyiyi ktden
tefrike mecbur kalm^ ^t^ . Hadis edebiyat^ n^ n bu kabil di^ e mu-
Buhri'nin bin êyhle temasa gelme meselesini de ilerde mnakaâ edece-
îz, hakikatte Buhri-nin, âf.^ ii^ 'inde do^ rudan do^ ruya kendilerinden hadis nak-
letti^ i son rvilerin say^ s^ ^ mezkr adedin drtte biri kadard^ r.
49
sennefat^ n^ ^ ortaya koyan di^
er otoriteleri iin de bu, ayniyle
vki idil.
Goldziher, Muslim'in .531:dlyinden de bahsederken ^ yle sy-
lyor : < Bu hadis mecmuasz da ^ slam leminde adiyle me^-
hur olmu^tur, âyet biz Buhfirrninkiyle ayni szhhatte olup yaln ^ z
di^ er îfahi kaynaklardan gelen bu kitab^ ^ mukayese edecek olur-
sak êkil bak^ m^ ndan di^ er bir fark ile kar^zla^naz 2.
Goldziher'in fikirlerine hemen hemen istisnas^ z bir êkilde
tbi olan 'Al^ mad 'Amin de
2
Duly' /-' is/nI adl^ ^ eserinde, Buhri
ve di^ er muhaddislerin kitaplar^ n^ n kaynaklar^ ^ hususunda ayr^ ^
bir ^ ey d^ nmemektir. Ona gre de, Buhri on alt^ ^ sene
mddet ile btn ^ slam lemini dola^ m^ ^^ yzlerce muhaddisi
ziyaret etmi^^ ve hadislerini bir bir zaptetmi^, bunlardan kitab^ n^ ^
meydana getirmi^tir
1 Muh Stud. II, 180.
2
Muh. Stud, II, 214, Goldziher'in bu anlay^ ^^ na kitab^ n^ n hemen her yerinde
raslamak mmkndr, mesela II. 196 not 5 te Goldziher Muslim'in Mawatt' dan
ald^ ^ ^ ^ bir hadis hakk^ nda, Muslim'in ^ mamMlik'ten, ravilerinden birisi vas^ ta-
siyle bir hadis naklettiîni, ^ mam Mlik'in bu hadisi Mnvatt' da da rivayet
etti^ ini syler. Yani Goldziher, Muslim'in bu hadisi di^ er yzlerce hadis gibi
Muwatt' dan ald^ ^ ^ ^ meselesini farketmemi^^ gibi grnyor. Goldziher di^ er bir
yerde, bilmnasebe )Ab^ l Davild hakk^ nda < , Y az ^ l^ ^ notlardan s^ k s^ k Sunan' i
iin bir kaynak olarak faydalanan... (Muh. Stad. 2/198) ifadesini kullanmak ile
de ayni anlay^ ^^ ^ gstermitir. O Lun^ nla, Sunan ) Abi De^ vd' da zaman zaman
yaz^ l ^ ^ kaynaklardan al^ nd^ ^ ^ n^ ^ sarih olarak gsteren rivayetleri kasdediyor. Ayni
mlbazaya Schacht'in islamhukukunun men^ eine tahsis etmi^^ oldu^ u eserinde
de raslamak mmkndr, ^ mamâfici'nin
êklindeki ibaresini grnce, Imm ^C^ ficr nin, rivayetlerinin hepsini âhsf bir
kaynaktan almad^ ^ ^ n^ , yaz ^ l^ ^ bir rivyete de zaman zaman mracaat etti^ ini
sylyor. (The Origins of Muhammadan Jurisprudence s. 38, âfici'nin sz iin
bk. Ihtilf al-hadis VII, 359). Bylece Schacht, rviler silsilesiyle gelen haber-
lerin ancak bir kitaba dellet etti^ i takdirde yaz^ l^ ^ bir kaynaktan geldi^ ini ifade
etmek istiyor.
Ilhiyat Fakltesi Mecmuas^ ^ (sene 1926, c. IV, s. 132-210)' ^ nda Dini ve
gayri dini rivayetler ad^ yla yaz ^ lan bir makalede de, Buhari"nin, isnadlar^ n^ ^
ravilerin haf ^ zalar^ ndan ald^ ^ ^ , binnetice bunlar^ n do^ rulu^ unun ^ pheli oldu^ u ^ ek-
linde bir mlhaza mevcuttur (Bk. ayni cild s. 196, s. 4-7),
3 Kr^ . Muh. Stud. Il, 180 ile Dul^ d' /-' islam II, 106-109).
4 Duhdl-' islam II, 108-111.
50
Bu anlay^ ^^ n tesiri sadece hadis sahas^ na mnhas^ r kalm^ yor.
Telifinde riva1 yollardan faydalan^ lan btn eserlerin kaynak-
lariyle olan mnasebetleri hususunda yanl ^ ^^ neticelere gtryor.
Burada mezkr anlay^ ^^ n bir ok modern etdlerdeki izlerinden
bir bir bahsetmeyip 1, iki sene kadar evvel Fransa'da ^ kan bir
esere i^ aret edece^ im. Mevzuu Basra muhiti ve Cah ^ z'in formas-
yonundan ibaret olup mellifinin byk bir gayret sarfetti ^ ini
gsteren bu etdn, byle bir anlay^ ^^ yznden hemen hemen
her fasl^ nda yanl^ ^^ neticelere gtrd^ grlmektedir. Basra
muhitini incelerken, yaz ^ l^ ^ mahsullerinde, islami rivayetin kendi-
ne has ifadesini gren mellif, bunlar^ n kaynaklar^ n^ n sadece
îfahi oldu^ unu anl^ yor. Mesela' bu devirdeki Qur'n tefsiri
faaliyetinden bahsederken ^ hretlerini ^ rendi^ i alimlerin bile
Qur'n' ^ ^ îfahi rivayetler vas^ tasiyle tef sir ettiklerini bu halin
Taban (l. 310) zaman^ na kadar byle oldu^ unu, daha nce
mevcut yaz^ l^ ^ kaynaklardan istifade mmkn oldu^ u halde, hala
staddan tilmize intikal suretiyle gelen îfahi haberlerden, di^ er
bir ok mfessirler gibi faydaland^ ^ ^ n^ ^ zannediyor 2. Fakat bil-
gilerini kitaplarda yaz ^ yla tesbit ettiklerini tahmin etti^ i I-II. as^ r
Basra alimlerinden mteakip as ^ rlarda meydana gelen eserlere
intikal ede^ ^ ^ rivayetlerin, tilmizleri taraf ^ ndan al^ n^ p îfahi ola-
rak nakledildi^ ini ve bylece mteakip as^ rlara kadar îfahi ê-
kilde intikal etti^ ini anl^ yor. Binnetice, etdiyle me^ gul oldu^ u
Cbl?^ n da eserlerindeki bu gibi rivayetlerin îfahi olarak al^ nd^ -
^ ^ n^ ^ ve bunlar^ n kendisi iin kabulnn imkans^ z oldu^ unu sy-
lyor 3. Tabiatiyle, Cbl?' ^ n eserlerinde geen hadislerin de kay-
na^ ^ n^ ^ mevzuu-bahsederken hep bu anlay^ ^^ yznden ok garip
êyler sylyor 4.
Bu gibi yanl^ ^ l^ klara isldm tarihinin kaynaklara aras^ nda hadisin ehem-
migeti adl^ ^ bir yaz^ da tafsiltiyle iâret etmek istiyoruz.
2 Charles Pellat, Le milieu basrien et la .formation de Caluz s. 82.
3 Ayn. esr. s. 83.
4 Bunlar^ n aras^ nda daha ok garip mlhazalar var, mteahhir mellifle-
rin, CLib^ z' ^ n kitaplar^ ndaki hadislerin rvilerini tesbite al ^ ^ m^ ^^ olmalar^ ndan
onun bu hadisleri ^ ifahi olarak ald^ ^ ^ ^ ve ^ ifahl olarak da kendi hesab^ na rivayet
etti^ i mans^ na hamlettikleri neticesini ^ karm^ ^^ olmas^ ^ da var. (Ayn. esr. s.
91-92).
51
Tenkidini gaye edinmi^^ olmad^ ^ ^ m^ z mezkr kitab^ n, hemen
hemen her fasl^ nda bu gibi yanl^ ^l^ klar^ ^ ihtiva etti^ ini bir tarafa
b^ rakarak islami" edebiyattaki neticeleri zerinde duracak olur-
sak, mesela otuz cildlik Tabanl^ ' tefsirinin v e ta-
birlerine bakarak, verdi^ i btn malmat^ n îfahi yollardan gel-
di^ ini kabul etmenin hem mellifin hem de eserin bizim iin
k^ ymetini azaltaca^ ^ n^ ^ tabii' olarak d^nece^ iz. Yaz^ l^ ^ kaynak-
lar^ n sahih rivayet yoliyle mellifine kadar geldi^ ini ve bu ki-
taplar^ n rivayet hakk^ n^ ^ ald^ ^ ^ n^ ^ ifade edebilmek iin kulland^ ^ ^ ^
tabirleri ^ ifahi nakle harnledersek, yaz ^ l^ ^ kaynaklara hi k^ ymet
vermedi^ ini, îfahi rivayetleri bunlara tercih etti^ ini ortaya koy-
mu^^ oluruz. Halbuki hadis ve ahbara dair kaynaklardan bu
ârtlarda, al^ ^^ ^ ^ yle dursun onun filolojik eserlerden bile < I,ud-
distu> (=) tabiriyle nakletti^ ini, B u h ar Unin ta'likleri
bahsinde grece^ iz. Bu anlay^ ^^ n mesela' al-)A^ni iin de ok
tehlikeli oldu^ unu grmek kabildir. Bilfarz, 'Abl-Farac
haddasa^ i^ ^ veya < abbarcni^ ^ tabirlerini takiben rviler
silsilesiyle, 'Abu Ùbayda, ibn al-) Acrabi, alMada'inis gibi bir ok
melliilerden, eserleri dururken ^ ifahi yollarla ald^ ^ ^ n^ ^ d^nmek
ok gariptir. Gerek mezke^ r kitap ve gerekse mensup oldu^ u
edebiyat ok ^ ey kaydeden
* *
Sunan ve tefsire dair eserleri bulunan ' ^ sl^ aq b. Ra-
haya. (l. 238), devrinde âhit oldu^ u muazzam musannafat
kar^^ s^ nda, aralar^ nda Butrarl'nin de bulundu^ u tilmizlerine, bir
gn Peygamberin < sunen ini cemeden muhtasar bir kitap meydana
getirmelerinin ok iyi ol2ca^ ^ n^ ^ sylemi ^, bundan mlhem olan
Bul^ cid, âhih' ini meydana getirme^ e ba^lam^ ^t^ ^ 2. Rivayet edil-
!bn an-Nad^ m, al-Fihrist s. 225
2 An-Nawawl ,,Sarp al-Buhfiri 7 a, 3Abul-Walid al-Bac ^ ^ bunu al-Hakim
an-Nisabarrnin Tdrilyinden biraz farkl ^ ^ bir êkilde. rivayet etmektedir
rrnin, lshq b. ^ brahim(b. RahayaYnin kap^ s^ ^ nun'de bulunuyordum. Arkada-
lar^ m^ n, sahih hadisleri ihtiva eden muhtasar bir ctirni meydana getirilse de
Peygamberin snnet ve had^ slerini krenebilsek, dediklerini duydum, bu kitab^ ^
meydana getirmeke ba^ lad^ m" dedi^ ini naklederler (al-Bac ^ , al-Carh wa' t-tacctil
9 a).
52
dikine gre on alt^ ^ senede ikmal edip
^ ^
alCami a^ -sahi/3 at-
muhtaâr men ) umiir Rast^ lillh âllallhu calayhi wa sallam diye
adland^ rd^ ^ ^ ^ kitab^ ^ kendinden bir as^ r kadar sonra ^ slam le-
minde Qur'n'dan sonra en ok itibar edilecek bir mertebeye
ykselmi^ti 3 .
Buhrrnin, âhily' ini, kendinden evvelki musannaf ve gayr-i
musannaf hadis mdevvenat^ ndan, hatt biraz da uzak sahalardan
nas^ l intihap etti^ inin izah' ayni edebiyat^ n bize saklamakta bu-
lundu^ u bilginin ^ ^^ ^ ^ ^ alt^ nda pek g olmayacakt^ r. Bunun iin,
usul-i hadis kitaplar^ n^ n <tahammul al-Cilm ad^ ^ alt^ nda
verdi^ i malmattan ve bu malmat^ n Buharrnin hadislerine tat-
bikinden, hadislerin serdinde Buhrrnin êyhleriyle mnasebet-
lerini gsteren ifadelerinden, kitab^ n^ n etraf^ nda te^ ekkl eden
literatrn muhafaza etti^ i bilgiden ve kaynak olarak kulland^ ^ ^ ^
eserlerin bugne kadar intikal edenlerile mukayesesinden fayda-
lanaca^ ^ z.
Buhrrnin a^- âhfh' i, muhtevas^ ^ bak^ m^ ndan umumi-
yetle- iki k^ s^ mdan te^ ekkl eder. Bunlardan biri, i s n d bak^ m^ n-
dan muhtelif dereceler ifade eden hadisler, di ^ eri hadis edebiyat^ -
n^ n hassaten Buhri iin kulland^ ^ ^ ^ tbiriyle = t a r cim> den iba-
rettir 4. Buhrl, kitab^ n^ n bu ikinci hususiyetiyle hadis musann^ flar^ n-
dan bariz bir êkilde ayr^ l^ r. Bblar^ n isimleri ve muhtevalar^ n^ n
bir nevi hulsas^ ^ mahiyetinde olan tariflerden ibaret bulunan bu
k^ s^ m, kitab^ nda mhim bir yer i^ gal etmekte,dir 5. Buhrrye bir
hadis musann^ f^ ndan ziyade bir f akih slbu veren bu k^ s^ m-
lar bir bak^ mdan kitab^ n^ n meziyetini bir bak^ mdan da zay^ f taraf^ n^ ^
te^kil eder. Onun bu hususiyeti baz ^ ^ muhaddisleri
tercihe sevketmi^tir 7. Bir meziyet olarak kabul edenler, say^ s^ ^
bin drt yz geen bblar^ n 8 isimleriyle ihtiva etti^ i hadislerii^ ^
mnasebetlerini bulmak hususunda, byk bir gayretin mahsul
aI-Kalabazi ^^ zytih al-B^ dikri 2 b,
2
an-Nawawl, ârh al-BulOrf 6 a 6 b.
3
Qastallni I, 28.
4
Bu ist^ lah hakk^ nda mufassal mal ^ lmat iin bk. Hadyu's-sri 11-12.
5
'Abu'l-Walid Buhti'nin bu halini tenkid eder mufassal mabl-
mat al-Mutazodrf cala taracim al-Bul^ etri' de bulunmaktad^ r 3 b.
5 al-Mutawe^ rt calet tardcim al-Buliri 3 a.
7 ^ bn a^-Salah s. 14, al-c ^ rql, at-Taqgid zua' 1-' ided.1 s. 14.
8
Qastallni I, 27.
53
olan ayr^ ^ bir literatr meydana getirmi ^lerdir I Ekserisi kaybolan
mezkr eserlerin, bu etd esnas ^ nda ele geirilen mhim bir r-
ne^ inde' melliflerinin katland^ klar^ ^ zahmet, fakat b bla r ile
arci m> aras^ nda ok zaman irtibat bulmaktan mahrum kal-
d^ klar^ ^ vuzuh ile grlyor. Yine bu kitabda, L:4 L5,t..,i1
yani Buhdrr^ zin f^ kh^ , kitab^ n^ n bdblar^ ^ aras^ nda sakl^ d^ r, êklin-
deki hkmn de bir mnaka^ a mevzuu oldu^ u, ezcmle
'hadis senetlerindeki rviler hakk^ nda < C a r ly ve < t a` d i I> edi-
ci bir eser meydana getiren 'Abu'l-Walid al-Bci (l. 470)' nin,
b b ve t a r c i m aras ^ nda byle bir irtibat^ ^ kurmak hususunda
lzumsuz tevil ve tekellf gaye edinen kimselere 3 kar^^ ^ tariz ve
tenkitleri gizlenmemektedir 4.
Buharrnin .S'al^ ii^ 'inin byk bir k^ sm^ n^ ^ te^ kil eden, bazan
kendisi iin eriîlmez bir meziyyet bazan da tenkit vesilesi olan
ve <t a r cim ad^ ^ verilen bu k^ s^ mlarda, hey'et-i umumiyesi
itibariyle, bazan ,< L1,1 ve bazan J3 tbirini takip elen
muhtelif cmlelerden, bazan kaili zikrolunmamakla zahiren Bu-
hrrninmi^^ gibi grnen bir ok fikirler vard^ r. Bblar^ n^ n ara-
s^ na yay^ lan bu gibi fikirler kitab^ n^ n hemen hemen her taraf ^ nda
bol bol bulunmakta ise de en kesif bir ^ ekilde <at-Taf sir>
k^ sm^ nda gze arpmaktad^ r. Kitab^ n muhtelif yerlerinden misal-
ler vermekle beraber daha ziyade, ilerde, ad^ ^ geen fas^ ldakiler
zerinde durulacakt^ r.
Muhtevas^ ^ bak^ m^ ndan gsterdi^ i baz^ ^ ayr^ l^ klar mstesna,
Buhrrnin ayni as^ rda meydana gelen di^ er me^hur ha-
dis musannefat^ ^ gibi, islmi edebiyat^ n rivayet messesesinin
hususiyetini bilenlerce pek tabii olarak kendine zaman bak^ m^ n-
dan tekaddm eden di^ er hadis mdevvenat^ n^ n bir mahsul
olarak kabul edilmi^tir. Kendilerine < t a ly am mul al- ci l m > in
muhtelif nevileri suretiyle intikal etmi^^ olan eserlerden, kitapla-
Hadyu' s-stiri s. 12.
2 KiMb al-mutawrIcal tard)cim al-Bulje^ ri ta'lif al-klf ^ z NsiraddLn, 'AM%
cAbbs Muh. b. Mansr b. Munayyir Hatib al- ^ skandariya. Umuml ktp. nr. 1115.
3 Hadyu's-sarLs. 6.
4 al-Mutawar'i cara tarcimal-Buhr 2 b-3 a,
54
r^ n^ n malzemelerini alan mellifler islami edebiyat ^ n menêine
nisbetle olduka mteahhir devirlere kadar, bizzat kullanmakta
olduklar^ ^ tbirlerini veya benzerlerini hadis ki-
taplar^ nda grdkleri zaman asla ^ ifahi rivayete hamletmiyor-
lard^ . Onlar bu hadis musennefat^ n^ n etraf^ nda sonradan meydana
- getirdikleri mtemmim kitaplarda hep ayni esastan yryorlard ^ .
Bu tamamlay^ c^ ^ kitaplardan ^^ e r h ve m st e h r e c a t êklinde
bize kadar intikal etmi^^ olanlar^ n hemen hemen hepsinde, hadis
kaynaklar^ na kar^^ ^ ayni anlay^ ^^ tarz^ n^ ^ m^ ahede etmek mmkn-
dr. Buharrnin kaynaklar^ ^ iin de, <t aha mm ul al-cil m> in yu-
kar^ da hlsa halinde zikredilen nevilerini hat ^ rlatt^ ktan sonra ha-
dis edebiyat^ nda dolay^ siyle mevzuu-bahsedilen bir ka misali
verece^ iz. Burada dolay^ siyle kayd^ ^ suret-i mahsusuda kullan^ l-
m^ ^ t^ r. Zira al-Kutup as-sitta nin yaz ^ l^ ^ kaynaklar^ n
mahsul oluû keyfiyeti ve onlardaki rivayet tabirlerinin îfahf
nakle dellet etmeyiî, zerinde durulacak bir mesele de^ ildi.
Bylece hadis edebiyat^ nda yaz^ l^ ^ kaynaklar^ n tesbiti yerine,
hadis mellefat^ n^ n, daha ileride grece^ imiz zere, ihtiva ettiî
<r i c 1> in tayini kaim olmu^tu. Onlar iin kitap sahibi bir
< ^ eyh> in ad^ , eserini ifade ederdi. êrh ve izahiyle me^gul ol-
duklar^ ^ bir kitaptaki herhangi bir hadisin kayna^ ^ na iâret etmek
istedikleri zaman ... tbirini kullan^ rlard^ . Bu tbirin
yerine t a h r c > masdar^ n^ n da kaim oldu^ u vakiydi. Bu-
rada, Buhari ile Muslim'in eserlerinin mukayesesine dair bir
ibareyi, mezkr tabirleri ihtiva ediî bak^ m^ ndan aynen naklede-
lim: 3,S1
j". 1k3,51
0%,11.5 .7 d.11.; 4:1i
(= Buharf, Muslim'den ayr^ ^ olarak <2.c,
êyhleri aras^ nda itiraza u^ rayanlardan, hadis naklederken ifrata
varm^ ^^ de^ ildir. Bu tip hadislerden Ìkrama'nin ^ bn Àbbas'dan
toplad^ klar^ ^ mstesna, ba^tan aâ^ ^ ^ veya ekserisini alm^ ^^ oldu^ u
bir ok nsha yoktur. Bunun tamamiyle aksine olarak Muslim,
mesela Zubayrìn Cbir'den, Suhayl'in babas ^ ndan, al-Àla b.
Àbdarrahman' ^ n babas^ ndan ve klammad b. Salama'nin Sabit'ten
rivayet etmi^^ olduklar^ ^ bir ok nshan^ n byk bir k^ sm^ n^ ^
55
alm^ ^ t^ r Mezkr tbiri ihtiva eden enteresan misallerden biri de,
Muslim'in Bubarrden ald^ ^ ^ ^ manas^ na
a
as
ifadesi 2 te^kil eder. Bununla al-Cmi Bubarrden
hi hadis nakletmedi^ ini bildikleri Muslim'in, hakikatte, ba^ ka
raviler gsterdi^ i halde, hadisleri bazen Suba^ -Filin kitab^ ndan
^ kard^ ^ ^ n^ ^ ifade ediyorlard^ . Rivayete gre Bubari, kitab^ n^ ^ alt^ ^ yz
bin hadisden intihap ederek ortaya koymu^tu. c:41
3 êklindeki ifadeden muhaddisler kendi ara-
lar^ nda da kulland^ klar^ ^ vehile, haberlerinin mecmuu alt^ ^ yz bini
bulan hadis kitap ve vesikalar^ n^ n kasdedildi^ ini anl^ yorlard^ .
Onlar hadis kitaplar^ n^ n tabii karakteri diye tan^ d^ klar^ ^ bu na-
kilden ba^ka, < Buhfirrnin, kitab^ n^ ^ f^ kki materyelden ve hiken ^ f
szlerden de mahrum b^ rakmamak iin kendi zevk ve anlay ^ ^^ na
gre kaynaklardan bir ok malmat ^ kard^ ^ ^ n^ , ve kitab^ n^ n bb-
lar^ ^ aras^ na mnasebetlerini arast^ rarak da^ ^ tt^ ^ ^ n^ ... ilh. kabul
ediyorlard^ ^ 4. Muslim, kitab^ n^ n, hadis edebiyat^ ^ bak^ m^ ndan b-
yk bir k^ ymet ifade eden mukaddimesinde bu <tahrfe> keli-
mesini kullanarak5 yaz^ l^ ^ kaynaklar^ ^ kasdetmi^ti. ârihler bu ta-
biri, bir hadisin kayna^ ^ n^ ^ grtermek istedikleri zaman kullan-
d^ klar^ nda, bazan kayna^ ^ n ad^ n^ ^ a^ klarlar bazan da bu ok
maruf oldu^ u veya tayini mmkn olmad^ ^ ^ ^ iin zikretmezlerdi.
Bunun zikrinin bariz misallerinden birini, Buharrnin Bar'a su-
resinin tefsirinde senediyle iyrd
etti^ i bir hadisin ^ erhi esnas^ nda, bu hadisin isnad^ na rvilerden
biri taraf^ ndan ilave edilen sz hakk^ nda, âdh ibn Hacar'in û
ifadesi te^kil etmektedir Lj
31
(Bu Sacifq ar-Rawf nin 'Abu 6 < 4:t .a.ZaA
Mas`d'dan rivayet etti^ i ve ' ^ sbaci b. Rahya (l. 238)'nin Mus-
nad'inde belirtmi^^ oldu^ u bir szdr ki, Bul^ ari ondan alm^ ^t^ r.)
Fakat umumiyet itibariyle ârihler eserin ad^ n^ ^ zikre her zaman
lzum hissetmezlerdi. Mesela Sufyn'dan rivayet demek, eseri
Tadrib ar-retwi 25-26
2 Ayn. esr. s. 26.
3 ûy^ lh al-Buljarf li' ^ -â^ ifini 3 a.
4 Haclyu' s-skri 5-6.
Muslim1,3.
6 Bk. Fatia al-Bari VIII, 251.
56
al-Cmic> den nakletmek demekti'. ârihler ondan menkul bir
hadisin kayna^ ^ na i^ aret etmek istedikleri zaman byle yapar-
lard^ . ^ ayet herhangi bir ese^ ^ iyle me^ hur bir muhaddisin o eseri
d^ ^^ ndan bir ^ ey nakledilmi^^ ise buna i^ aret ederlerdi. Mesela
cAbdallah b al-( Adanis iin <Sufyan'dan, Cmicinden
gayri garip hadisler nakletmi^tir denilmektedir 2.
Kaynaklarda, Bul^ arrnin kitaplarla olan mnasebetine aid
bir ok malmat vard^ r. Ezcmle : Muslim'i Bul^ arrye tercih
edenler, Buharrnin âl/id^ ^ 'inde baz^ ^ hatalar bulundu^ unu, bunun da
<A h 1 a' ^^ - ^^ m ^ n kitaplar^ na itimat etmesinden ileri geldi^ ini
sylemi^ lerdi 3 .
Buharrnin ktibi olan 'Ab 'Abdallah' ^ n Firabr'da, stad^ n^ ,
âlytlY in k. at-tafsir k^ sm^ n^ ^ tasnif etti^ i bir s^ rada (kitaplardan)
hadisler ^ karmakla ok yoruldu^ unu grnce : <Ey 'Aba Àbdallah
kendimi idrak etti^ im gndenberi hi bir ^ eyi bilmeden ileri sr-
medim, dedi^ ini hat^ rl^ yorum, bugnk bitkinli^ in ne ? diye sor-
du^ unu, Buharrnin de : Ne olur ne olmaz, ba^^ m^ za bir fela-
ket gelmeden û bo^lu^ u doldurma^ a al^ ^ t^ m, diye cevap ver-
di^ ini naklederler 4.
Bizzat Buharrnin kendi Sai^ il^ 'inde ^ eyhlerinin kitaplar^ na
ait ayd^ nlat^ c^ ^ malmat vard^ r. Mesela, Muslim b. ' ^ brahim vas^ ta-
siyle Àbdallah b. al-Mubarak (l. 181)' den naklettiî bir ha-
disin sonunda ^ yle demektedir : j
j 1.11u. I ârih ^ bn Hacar bunun êrhinde < ^ bn
al-Mubarak hadislerini Horasan'da tasnif etmi ^^ ve orada tilmiz-
lerine okumu^^ sonra da kitaplar^ n^ , ailesi efrad^ ^ ta^^ mak zere
Fath al-brf VIII, 140.
2 QI .AU-b^ :c- ,Si) -6j) Tahztb at-tahzib VI, 70 ; Hadyds-
srf s. 481.
3
J . JJA"Jv -t; ) .3 .3 e
L -
tr. Tarih Ba^ dd XIII, 102.
Ayr^ . esr. II, 14. Ayni rvl"nin rivayetine gre BuhrI geceleri on be ^^
il yirmi^ er defa kalk^ p, eserlerden hadisler ^ kar^ p zerlerine mrekkeple muh-
telif i^ aretle vazedermi^^ (Ayni esr. II, 13).
5 Buhar-LIII, 130.
57
ondan alm^ ^ t^ , ^ bn al-Mubarak seyahatlerinde, kitaplar
^ nda baz^ ^
bulunmayanlar^ ^ da haf^ zas^ ndan, rivayet etmi^ ti' demektedir.
Bul^ ari, ,..Sal^ tbsnin bir yerinde êyhi Musaddad b. Musarhad
(l. 228)'i medhederek, bir arkada^^ n^ n ona ok itimad etti^ ini
ve kitaplar^ n^ n kendi yan^ nda bulunmasiyle Musaddad' ^ n yan^ nda
bulunmas^ ^ aras^ nda bir fark grmedi^ ini nakleder 2. Bylece, bize
hadis kitaplar^ n^ n o devirdeki ra^ betine ve di^ er taraftan maruz
bulundu^ u tehlikeye de dolay^ siyle iâret eder.
Bul^ arVnin alm^ ^^ oldu^ u hadislerin, ^ eyhlerinin kitaplar^ ndaki
hususiyetlerini hi de^ i^ tirmeden nakletti^ ini gsterdi^ i yerlerde
de, kaynaklariyle olan mnasebetleri zaman zaman bariz êkilde
grlr. Mesela ( j, j^
c- ) senediyle irad
etmi^^ oldu^ u bir hadiste a bir kelimenin yerini bo^^ b^ rakm^ ^^ ve
akabinde de ( L..1- :
demekle êyhlerinin
kitaplar^ ndan ne kadar titizlikle nakletti ^ ini gstermi^tir. Yaln^ z
notun Bul^ arrnin êyhi -Amr b. 'Abbas (l. 235)' ^ n m^ ^ yoksa
êyhi Mut^ ammad b. Cacfar 194)'in mi kitab^ nda bulundu^ u-
nu tahmin mmkn de^ ildir. Zira 'Amr'in bunu rivayet etti^ i
kitaba not olarak ilave etmi^^ bulunmas^ ^ da mmkndr 4.
Di^ er muhaddisler gibi Bul^ arf'nin de, ,Y2Iyillindeki (
( <ra> ) ve ( ) ( ) laf ^ zlariyk alm^ ^^ oldu^ u hadislerin
143a-i Jl w 1- 7 1
Fath al-brf V, 76. ârih byle ( lt:..
bir mallimat verdikten sonra, ^ bn al-Mubrak'in Horasan'daki kitaplar^ nda mezkr
hadisini bulunmamas^ yla bunlar^ ^ Horasan'da imla etmi^^ olmamas^ ^ laz^ mgelmez, di-
yerek Bubari'yi, mlhazas^ ndan dolay^ ^ tenkit etmi^tir. 4' ^^

i A ruh . ^ A
0,0 J .43., rw t.,. II
c_re
2 ._ _ If yta J1; ,)!< : Ji
j ,1 Ly. 1
Bubari II, 145. Kaynaklarda bulunan bir ok (
^ nalmat o devirde telif edilen kitaplar^ n bazen gizli tutuldu^ unu, muhtevalarm^ n
intihal tehlikesine maruz bulundu^ unu gstermektedir. Mesela, s^ hhat^ ^ ^pheli ol-
makla beraber, Bul^ ari'nin, ^ eyhi 1Ali b. al-Madini (51. 234) nin K. al-cildrini, birgn
evinde bulunmay^ ^^ n^ ^ f^ rsat bilerek o^ lundan iaretten ald^ ^ ^ n^ ^ ve hemen o gn is-
tinsah ettirdi^ ini ve kitab^ ^ iade etti^ ini naklederler (Tahzfb at-tahzib IX, 54-55
Bu haber, ^ bn Hacar taraf ^ ndan s^ hhati ^pheli bulunarak reddedilmi^^ olmas^ na
ra^ men, devrinin bir detine i^ aret etmekten geri kalmamaktad^ r.
3 Buhari VIII, 6.
4 Hadisin êrhi iin bk. Fail:L al-be^ rf X, 351.
58
îfahi nakli de^ il, yaz^ l^ ^ kaynaklar^ ^ ifade etti^ ini gsterebilmek
hususunda yukar^ ki misallerle iktifa edilecektir. Esasen byle bir
gayret muhaddislerin ve hadis ^ arihlerinin ok iyi bildi^ i bir
êyi tekrarlam^ ^^ olmaktan ibarettir. Mesela Buharrnin <haddasa-
ni lfziyle Muhammad nam^ ndaki êyhinden nakletti^ i bir hadi.
sin êrhinde ârih ^ bn. Hacar: <Àb 'Ali al âssani o (Muham-
mad) az- Zuhlrdir. Mezkr hdisin Zuhrrnin ` ^ //
bulunmas^ ^ da bunu teyid eder... Buhar^ ' ok zaman ondan fay-
dalan^
r ve nisbetinin tasrihini ihmal eder> i demektedir. Hadis
^
arihlerinin en mteahhir kaynaklar^ ndan biri say^ lan az-Zurqni
(l. 1122) hadis musannafat^ ndaki senedlerde ad^ ^ geen Mlik'in
Muwatt yerine kaim oldu^ unu 'Ahmad,13. Hanbal'in, Musnad in-
de, Muwattcrdan, ibn Mandi ; Buharrnin, at.Tanaysi ; Muslim'in
Yahya b. Yahya ; 'AV^ ^ Dawd'un al-Qacnabi ve an-Nasa'rnin
Qutayba b. Sacid rivayetiyle ald
^ klar^ n^ ^ biliyordu 2. Esasen But^ a-
rrnin kendinden evvelki kaynaklarla mnasebetinin en bariz bir
misali olmak zere,
Muwatt' dan ald^ klar^ n^ ^ bir arada toplu olarak
bu etde ekleyece^ iz. Bundan tek maksad^ m^ z Buharrnin Muwatt-
dan ald^ ^ ^ n^ ^ isbat etmek de^ il, fakat kitab^ n^ n tertibinde, kendisin-
den evvelki kaynaklardan hadisleri al ^ rken bunlar^ n bablanna ne
kadar tabi kald^ ^ ^ n^ ^ da gstermek hususunda faydalanaca^ ^ z. Zira
Bubarrnin, âii^ yini kendinden evvel mevcut bir yaz ^ l^ ^ edebiyat-
tan ^ kard^ ^ ^ ^ hususunda, islami edebiyat^ n en kk bir ^ phe-
den uzak bilgisinin yan^ nda, ^pheden zade olmayan veya m-
naka^ a mevzuu olan, kitab^ n^ n bablann^ n tanziminde, di^ er bir
deyi^le kitab^ n^ n muhtevas^ n^ ^ i^leyiînde êyhlerinin eserlerinin
taksim ve tertibine tabi olup olmay^ ^^ ^ meselesi vard^ r. Ve bununla
alakal^ , fakat Buhrrnin kaynaklar^ ^ bak^ m^ ndan ok mhim olan,
ok mnakaâ edilmi^^ ve muhtelif cevaplar verilmi^^ olmas^ na
L'11..z jA:^ i I (..) ft,b j=1J))
( Fatly al-bari VIII, 259.
2 O daha evvelki melliflerden nakletti^ i bu fikrin sonuna kendi fikirlerini
de ilave etmi^ , bu hkmn umuml bir êy ifade etti^ ini, esas^ nda mezkr musan-
n^ flar^ n, Muwatra' a diêr rivayetlerinden de icab^ nda faydaland^ klarm^ ^ biliyordu
(bk. az-Zurqni I, 330). ârihler Bul^ ari'nin âl^ fl^ 'inde Mu^ vatta' dan miicerred
olarak de^ il ^ mamMalik'in, hadislerin isnad^ nda ileri srm^^ oldu^ u ^ pheleri de
ald^ ^ ^ n^ ^ biliyorlard^ ^ (bk. al-Muwatta, as-âybani rivayeti, s. 12 ; Buhri VI, 31 ;
az-Zurcian I, 320.
59
ra^ men tam bir êkilde halledilmemi^ , hatt grece^ imiz vechile
tezatlarla dolu kalan, Buharrnin, hadis naklinin maruf elfaz ^ n^ ^
istimal etmeden âl^ th'ine ald^ klar^ n^ n izah' meselesi vard^ r.
Me^ hur hadis musannefat^ nda, gerek ch adda san , ahba-
r a n > ve sair tabirlerle ird edilen ve gerekse bu lafalar ^ n
hazfiyle al^ nan merviyat^ n senedlerindeki âh^ slar^ n tarifini hedef
tutan bir literatr meydana gelmi^tir ki, Buharl'nin âl^ ii^ "nin
her bak^ mdan oldu^ u gibi, bu bak^ mdan da di^ erlerine nisbetle
nasibi byk olmu^tur. Bu mevzuda, drdnc as^ rda ad-Dara-
qutni (l. 385) ve al-Kalabazi (l. 396) taraf ^ ndan meydana geti-
rilen eserlerden sonra yak^ n as^ rlara kadar bazan mstakil, bazan
da di^ er muhaddislerin êyhleriyle birlikte Buharrnin ^ eyhlerinin
tesbiti etraf ^ nda bir ok faaliyetler vard^ r . Bu eserlerde hadis
musannefat^ n^ n senedlerinin ihtiva ettiî btn rviler ele al^ n^ r.
Yahut senetlerin son halkas^ n^ ^ te^kil eden sahabe 2 veya tbiinin
ve onlar^ ^ takip eden ravilerin3 veyahut da isnad^ n ilk ve son
halkalar^ n^ n tesbiti esas tutulur. Sonuncular a t r f al-hadis>
diye adlan^ r 4 . Fakat bunlar^ n hi biri Buhari"nin isnadlar^ ndaki
ravilerin sonuncular^ n^ ^ yani musann^ fla temasta bulunanlar^ n^ ^ ms.
takil olarak tesbit etmemi^lerdir. Buna alka gstermeyi^lerinin
bir sebebi vard^ r. ^yle ki, bir hadis kitab^ nda, isnad^ n ihtiva
etti^ i raviler ya o muhaddisin kitab^ na kaynak vazifesi gren
di^ er hadis kitab^ n^ n sahibidir, hadisleri kendinden evvelki êyh-
lerin kitaplar^ ndan toplayarak bir <camiC> meydana getirmi ^tir ;
veya onun byle bir kitab^ ^ yoktur, sadece bir hadis kitab^ n^ n
rivayet hakk^ n^ ^ alm^ ^t^ r ; o kitab^ n mcerret rvisidir ; bu kitap ta
ya onun êyhine iddir veya êyhi de yine bir kitab^ n sadece
ravisidir. Demek ki bir hadis musannaf^ ndaki rviler iki êy
ifade ediyor. Ya mcerred olarak bir ka nesil teden toplanm^ ^^
bir hadis kitab^ n^ n muhtelif halkaland^ r ;veyahud bunlar^ n so-
Bu tip eserler iin bk, Weisveiler s. 128-153 ; Bul^ ar1 ile alkal^ ^ olanlar^ ^
iin bk. Brock. Suppl. I, 264.
3 Mesela; ar-Rigd al-mustattiba fi cumlati man raw fi' ^-âl^ fl^ agn man
a^:^ al.ze^ ba li )A131 Bakr al-cAmiri (l. 893) iin bk. Meisweiler nr. 107.
3 Mesel Zikr at-te^ bicin wa man baCdahum ~^ man ^ at.113at riwaga-
taha man as-siqt' inda Muhammad b. )ism' l li'd-Daraqutni (l. 385)
bk. Weisweiler nr. 92.
4 Bk. Mal^ . Stad. II, 266 ; Weisweiler s. 67-72.
60
nuncular^ , do^ rudan do^ ruya, musann^ f^ n yan^ nda bulunan kita-
b^ n sahidir. Umumiyet itibariyle, bir musann^ f ^ n, senetlerini irad
etti^ i bir hadisin, o musann^ f^ n faydaland^ ^ ^ ^ yaz^ l^ ^ kayna^ ^ n^ n
isnaddaki hangi rviye id oldu^ unu sadece o hadise bakmak
suretiyle tayin imkans^ zd^ r. Muhakkak ki, bir ok hadis kitapla-
r^ n^ n kaybolmad^ k' bir devirde ya^ ayan muhaddisler bizden daha
ok bilgiye sahip bulunuyordu. Senedlerdeki hangi isimlerin o
kitab^ n kayna^ ^ ^ oldu^ unu umumiyetle biliyordu. Fakat bu ba-
zan onlar iin de g oluyordu. Mesela, Bul^ arrnin 4:laddasani
Ishaq baddasan Rawh baddasan îbl an Muchid wal-lazina yata-
waffawna... calayha. Zu'ima zlika 'an ^ bn 'Abi Nacilp êklinde bir
k^ sm^ n^ ^ hazfetti^ imiz uzun bir hadisin sonuna eklenen < zu'ima
zalika Can Muchid> sznn sahibini bulmak ravilerin haliyle ve
eserleriyle s^ k^ ^ s^ k^ ya ba^ l^ ^ bir bilgiye mtevakk^ ft^ r. Bunun kaili
Buhari gibi îbl veya ^ bn 'Abi Nacib da olabilir. âyet kail
Bul^ ari de^ ilse Mucahid'in fikrini kitab^ na al^ p sonradan buna
tenkidini ilave eden âh^ s da olabilir. Acaba bu ^ ah^ s, haberin
senedinde ad^ ^ geen hangi ravidir ? Bu takdirde Buhari ile Mu-
calnd'in aras^ ndaki rvinin âhsiyetleri ve eserleri hakk^ nda
tam bir bilgiye ihtiya has^ l olur. Di^ er taraftan Suba^ -1'11in ayni
mevzuda rivayet etmi^^ oldu^ u <at^ bar. ^ ^ da gz nnde bulun-
durur ve bu gibi haberlerin muhtelif rviler vas ^ tasiyle îbl'de
birle^ti^ ini grrsek, ayr^ ca bir tefsir sahibi oldu^ unu tesbit ede-
bilirsek szn kaili oldu^ u hususunda bir tahminde bulunabili-
riz. Filhakika îbl'in tefsirinin bir ka as^ r tedavlde bulundu-
^ unu ^ renebiliyoruz 1. Ayr^ ca muhaddisler aras^ nda bu kailin
tayini mevzuubahs olmu^^ îbl'den ibaret bulundu^ u neticesine
var^ lm^ ^ t^ r 2.
Muhaddisler bazan rivayet zincirindeki rvilerin isimlerinden
faydalanmak suretiyle kaynaklar^ n^ ^ bulabiliyordu. Bu hususta ol-
duka eski bir haber nakledece^ iz.
Ab Dawd as-Sicistni (l. 275) <Àli b. al-Mubrak'in
yan^ nda Yahya b. 'Abi Kasir (l. 129) e 3 id Kitab^ ^ sama`
ve Kitab 'irsal diye iki kitap vard^ . 'Abbas al-(Anbari (l. 246)'.
ye : Kitab al-cirsal'i nas^ l tan^ yaca^ ^ z ? diye sordum : Wakr-
as-Saclabi al-Ka^f wa' l-bayan I, 4 a.
2 Fath al-bari VIII, 145.
3 Tabi'inden oldu^ u kaydedilen bu zat^ n hayat^ ^ iin bk. Tahzfb at-tahzib
Xl. 268.
61
in kitab^ nda senediyle alm^ ^^ olduklar^ , Kitdb
al-cirsdPi gsterir. Halk Kitb as- samd^ ^ yazard^ , cevab^ n^ ^ verdi>
demektedir i.
Hadisin tedvin hatt tasnifine nisbet ile olduka mteahhir
say^ lan bir musann^ f, mesela Bullal- 1' herhangi bir hadisi bir ok
êyhinin kitab^ nda bulabildi^ i gibi ayr^ ca rivayeti kendisine ra-
viler silsilesiyle gelmi
^^ ve êyhlerinden daha nce yaâm^ ^^ di^ er
bir muhaddisin de kitab^ ndan alabilirdi. Bul^ arrnin kaynakla-
r^ n^
n byle bir zaviyeden ara^t^ r^ lmas^ , onun bu iki tip aras^ nda
bir tefrik gzetmedi^ i neticesini ortaya koyuyor. Herhangi bir
kaynaktan menkul bir haberi di^ er bir kaynakta bulurken sonun-
cusuyla iktifa edip birincisine mracaat etmedi ^ i anla^^ l^ yor. Me-
sela Sufyan as-SawrI (l. 161)' nin <al-Cami> inde bulunan bir
hadisi mhim bir fark ile mtevass^ t iki kaynaktan kitab^ n^ n ayr^ ^
ayr^ ^ bablar^ na ve ayr^ ^ mnasebetlerle al^ rken bu mhim fark^ n
izalesi iin hadisin bir evvelki kayna^ ^ na mracaat etmemi^tir.
Burada misal olarak mevzuubahs edilen hadis < 1-1accat al- vadd>
da nazil olan me^hur ayetin, niizul gnnn, rivayetlerin birinde
cuma olup olmad^ ^ ^ nda izhar edilen ^pheyi di^ er bir yerde Suf-
yn'dan ayr^ ^ bir kanal ile rivayet olunup ihtiva etmiyen hadistir.
Bubari, kitab^ n^ n bablar^ m meydana getirirken, mezkr hadisi, ayr^ ^
ayr^ ^ kaynaklardan nakletmi^ , nedense bu aradaki farka iâret
etmemi^ tir 2.
Bubarrnin muhtelif isnadlarla alm^ ^^ oldu^ u hadisler iin,
hangi yaz^ l^ ^ kayna^ a mracaat etti^ ini tayin bu gn bizim iin
ok g,, bazan da imkans^ z olmakla beraber, onun hadisleri hak-
k^ nda ârihlerinin verdi^ i mal'ilmat ile devaml^ ^ temasa gelmenin
temin etti^ i bir nevi tecrbeye dayanarak baz ^ ^ tahminlerde bu-
lunmak kabildir. Mesela Bubarrde iki veya daha ziyade ravi ta-
raf^ ndan ayr^ ^ ayr^ ^ ayni ^ ah^ stan rivayet edilen bir hadis grr-
sek bu hadisin 13ubarl yan^ nda bulunan yaz^ l^ ^ kayna^ ^ n^ n o iki
ravi de^ il, m^tereken rivayet ettikleri ^ ahs^ n kitab^ ^ oldu^ una
kanaat getirece^ iz. Buhar?, o eseri en a^ a^ ^ ^ iki rviden dinlemi^^
L5s
JS)
:
J3
Su)lt al-)Acurri 15 b,
Tabzib at-tabalb VII, 376.
2 Hadis iin bk. Buljdri I, 18, V, 177, VI, 50, Fat1.2 al-b^ l 1,97, VIII, 83, 203.
62
demektir. Mesela, ( ,s-C L:4s. ) ve
( rl
j43 )
senediyle rivayet edilmi^^ olan
hadisin kayna^ ^ n^ n Lay^'in kitab^ ^ oldu^ una hkmedece^ iz. Esa-
sen Buharrnin bu ( ) êklinde mphem b^ rakt^ ^ ^ ^ ^ ahs^ n Lay^-
in katibi 'Abii âhl^ ^ oldu^ unu yani sadece kitab^ n ravisi bulun-
du^ unu ârihler gstermi^lerdir i.
Yukar^ daki ^ ekilden ayr^ ^ olmak zere, Buharrnin âhih'inde
bir mevzu etraf ^ nda, bir raviden bir ka hadis rivayet edildi^ ini,
senedlerinin ikinci derecede 'ravilerinin ayr^ ^ ayr^ ^ ^ ah^ slardan iba-
ret olduklar^ n^ ^ grd^ mz zaman Buharrnin elinde bulunan ki.
tab^ n sonuncu rviye id oldu^ una hkmedece^ iz. Mesela, Kitb
at-tafsir'de ayni mevzuda Àbdallah b. Muhammad al-Musnadrden
ard^ ^ ard^ na naklolunan rivayete bakarak Buharrnin onun
kitab^ ndan ald^ ^ ^ na hkmedece^ iz 2. Misal olarak zikri geen her
iki nakli a^ a^ ^ daki êmalarla gsterebiliriz :
'Umar b. al-Hattb 'Aba Bakr ^ bn 'Abbas ^ bn CAbbas
I -
cAbdallah b. 'Abbas
'Anar b. ^ bn ^ bn )Abl
Mulayka Mulayka Mulayka
( Ubaydallah b. cAbdallah
Sbit ^ bn Curayc lbn Curayc
^ bn ^ ibb
( 1441
Haminam
lbn Ùyayna
Haccc
Hibban Yal^ ya b.
Lays ^ ^
Ma' in
^ ^
Yahya b. cAbti
)Abdallah b. 'Abdallah b. D.Abdallah b. Mub.
Bukayr Slh
Muhammad Muhammad
I Buhar Buhr
I II
Bir kitab^ n muhtelif rivayet zincirlerinde bulunan ravi isim-
lerinin tekerrryle o kitab^ n kaynaklar^ ^ aras^ nda bir mnasebet
bulundu^ una dellet eden bu mnferid misallerden faydalanarak
kaynaklar^ n^ n btn hakk^ nda daha geni^^ bir bilgiyi temin ede-
cek bir metoda ihtiya has^ l oluyor. Kaynaklar^ ^ ara^t^ r^ lan hadis
kitab^ n^ n veya ayni mahiyette malzemeye sahip di^ er bir eserin,
1 Bulefiri VI, 68, Fati^ ^ al-b^ ^ i VIII, 254.
2 Buhar? VI, 66. Fail> al-barf VIII, 245, 246.
63
mellifi ile temas ifade eden sonuncu rvilerinin hey'eti umumi-
yesinin bir arada mlahazas^ ^ bu hususta ok verimli bir netice-
ye gtrecek gibi grnyor. ^yle ki, kaynaklar^ ^ ara^t^ r^ lmak
istenen kitab^ n btn rivayet zincirleri ayr^ ^ ayr^ ^ fi^ lenip mellife
zaman bak^ m^ ndan en yak^ n isimleri sonuncu rvi olarak ihtiva
deden rivayetler bir araya toplanacak, bu suretle elde edilen m ^ -
terek sonuncu rvilerden hadisin mebdeine do^ ru ^ k^ p di^ er
m^terek noktalar aranacakt^ r. âyet i^ tirak sadece sonuncu r-
vilerde ise ve mteakip rviler da^ ^ l^ yorsa sonuncu rvinin, ze-
rinde durdu^ umuz kitab^ n kayna^ ^ n^ n mellifi oldu^ unu ve ondan
sonraki rviler da^ ^ l^ m^ n^ n da o kitab^ n malzemelerinin muhtelif
kaynaklardan al ^ nm^ ^^ bulundu^ unu ifade eder. Bunun aksine ^ ayet
rviler ikinci, nc hatt daha yukar ^ ^ kademelerde i^tirak edi-
yorsa, onlar^ ^ mellifin yan^ nda bulunan kayna^ ^ n rivayet zinci-
rini mteakib nesillere ula^ t^ ran rviler ve ancak da^ ^ l^ mdan bir
evvelki ismi, bul^ na^ a al^ ^t^ ^ ^ m^ z kayna^ ^ n sahibi olarak d^-
nece^ iz.
Nazara olarak bu metod yani rivayetlerdeki m^terek nokta-
lardan bir kitab^ n kaynaklar^ n^ ^ elde etme iî ok verimli grn-
yor. Fakat tatbikatta bir ok m^ kllerden hali bulunmuyor.
Mesela kayna^ ^ n^ ^ ara^t^ rd^ ^ ^ m^ z kitabda, sonuncu ravi vas^ tasiyle
gelen tek bir rivayet bulundu^ u takdirde maddeten ravilerde
i^tirak noktas^ ^ aramak imkan^ ^ kalm^ yor demektir. O isim, ara^ -
t^ rd^ ^ ^ m^ z kaynaklardan birinin sahibine oldu^ u kadar kayna^ ^ n
rivayet hakk^ n^ ^ uhdesinde bulunduran bir raviye de delalet edebilir.
Di^ er taraftan yaln^ z sonuncu rvileri m^terek olan bir ok
rivayetler buldu^ umuz takdirde bu sonuncu ravi, kaynaklar^ n^ ^
ara^t^ rd^ ^ ^ m^ z kitab^ n mellifine hem kendi kitaplar^ n^ n, hem de
stadlar^ n^ n kitaplar^ n^ n rivayetini vermi^^ olabilir. Birden fazla
stadm^ n kitap rivayetini o mellife vermi^, o da eserinde hep-
sinden faydalanm^ ^sa rivayet zincirleri haliyle da^ ^ l^ m gstere-
cek, bu metottan faydalan^ larak kaynaklar^ ^ hususunda kat'i bir êy
sylenemiyecektir. Bu gibi hallerde di^ er hadis kitaplar^ na m-
racaat ederek o ravilerin rivayet zincirlerindeki durumlar ^ na bak-
mak, muhaddisler aras^ nda kendisine bir mellif olarak m^ , yoksa
kitap rvisi olarak m^ ^ itibar edildi^ ini ara^t^ rmak zarureti has^ l
olur. Bu da me^hur hadis kitaplar^ ^ zerinde ayni ameliyenin ya-
p^ lmas^ na ve ileride 1 numaral ^ ^ lahikada izah edilece^ i vehi-
64
le rviler indeksinin yap^ lmas^ na ba^ l^ ^ kalacakt^ r. Gerek Islami'
edebiyat^ n, byk bir k^ sm^ ^ kaybolmu^^ kaynaklar^ n^ n izlerinin tes-
biti ve gerekse hadisin ve islam tarihinin modern al ^ ^ malar^ nda
rivayet zincirlerindeki isimlerin sonradan uydurulmu ^^ kronolojik
halkalar oldu^ u êklinde pek mteammim yanl ^ ^^ bir fikrin 1 gide-
rilmesi iin zaruddir.
K^ saca izah ^ na al^ ^ t^ ^ ^ m^ z deneme Bubarrnin kaynaklar^ n^ ^
ara^ t^ rma iîne tatbik edilince onun, kitab^ n^ ^ geni^^ bir literatr-
den meydana getirdi^ i, bu yzden ravilerinin pek geni
^^ bir
da^ ^ l^ m gsterdi^ i neticesini ortaya koymu^tur. Son rvilerin
m^ terek mlahazas^ ^ esas^ na dayanan bu denemeye gre kaynak-
lar^ n^ n byk bir k^ sm^ ^ bariz ^ ekilde ortaya ^ kmakla beraber
di^ er bir k^ sm^ ^ halen di^ er hadis kitaplar^ na ayni ameliyenin tatbi-
kine ba^ l^ ^ kalmaktad^ r. <1> numaral^ ^ L Ilik ada Bubari'nin
btn êyhleriyle olan mnasebetleri yani onlardan ne kadar ha-
dis ald^ ^ ^ ^ ve ^ eyhlerinden sonra rivyetlerin da^ ^ l^ m^ ^ gsteri-
lecektir. Orada m^ ahade edilece^ i zere, vazolunan êmalar
But^ arrnin kaynaklar^ n^ n bir k^ sm^ na dair bize vaz^ h bir bilgi
verememektedir. Di^ er hadis kitaplar^ n^ n da kaynaklar^ ^ ayni ^ e-
kilde tesbit edilmeden bunlar hakk^ nda îmdilik kat'i bir êy
sylenemiyecektir.
Burada iki ayr^ ^ hadis kitab^ n^ n raviler zincirinden faydalan-
mak suretiyle muayyen bir rivayetin o iki kitab^ n mellifleri elin-
de bulunan yaz^ l^ ^ kayna^ ^ ^ hususunda nas^ l bir tahminde bulunabile-
ce^ ini bir ka misalle, gsterme^ e al^ âca^ ^ z. Bu misaller birbirine
muas^ r Bul^ arl ve Muslim'in Sahib> lerinin Kitb al-'iman adl ^ ^ fa-
s^ llar^ ndaki, metinleri m^terek olan hadisleri aras^ ndan seilmi^ tir.
Bubari 2
^ tz yI J3 -^ f j 4 1,3 1-1.
Lai...11
3.1
J..

Mslim

L 31

J3 A.J.c. 4 :14 L0 4:31 vLp, vtb
Bk. Mesela Caetanis, Annali dell 'IslamI, 19 (trke tre. I, 86-87).

Bul^ arl' I, 11.
3 Muslim I. 46.
65
Hadisin senedinde aran^ lan
'Ab 'mir al-cAqadt (l. 204) 4
Buhr
ALO j 3:1 y J
4 :1 .4:1 .3 1 4.:11J\ J3 :;_j ve.
,_ 51 L. J1E0 j ?. tj ) l?
Bu hadiste i^ tirak lsma'il b
ba^l^ yor,
i^ tirak noktas^ ^ ikinci rvi olan
den itibaren ba^l^ yor.
Muslim2
j ct.
.f. 4 ii
1.4y.
.
. ' ^ brahim (l. 194) den itibaren
Buhr 3
J 3,3...d^ t...p.A.,
411, j k, r-
>3)Lk> ' ,2r)e; J 3
Muslim 4
JeL J1 JL 3
:".c, 4r 51i L3:1
Bu hadiste i^ tirak cAbdalvahhb as-Saqafi (l. 194) 5 den iti-
baren ba^l^ yor.
âyed Buhri ve Muslim, senedlerinde bu sonuncu rvilerin
bir k^ sm^ ndan vaz^ h bir fikir verecek kadar hadis almam^ ^larsa ve
faydalan^ lan kayna^ ^ n sahibi oldu^ u hususunda bir netice elde
edilemiyorsa yukar^ daki mukabeleden faydalanarak ve bunu di-
^ er fas^ llara da tatbik ederek onlar^ n kitap rvileri oldu^ unu, esas
Buhdri I, 19.
2 Tahzib at-tahzib I, 275.
3
Bul^ ari 1, 12.
4
Muslim I, 48.
Tahzb at-tahzb VI, 449.
66
kayna^ ^ n sahibinin, senedde onlar^ ^ takib eden muhaddisten ibare
bulundu^ unu d^nece^ iz 1.
Kaynaklar^ ^ ara^t^ rma iînin sonuncu rvilerden hareket esas ^ n-t
dan ba^ ka di^ er bir êkli de mevzuubahs olabilir. O da bir hadis ki-
tab^ n^ n rivayetlerinin ikinci ve nc kademelerinde bulunup ki-
tap sahibi oldu^ unu bildi^ imiz bir ravinin ismini ihtiva eden b-
tn hadisleri bir araya toplama, kayna^ ^ n^ ^ ara^t^ rd^ ^ ^ m^ z eserin
mellifine kadar olan rvilerinin da^ ^ l^ m^ n^ ^ tesbit etme ^ eklinden
ibarettir. Yaln^ z bu êkil, bir kitab^ n kaynaklar^ n^ ^ ortaya koymak-
tan ziyade rivayet zincirinde ismi bulunup kaynaklardan biri ol-
du^ u tahmin edilen bir muhaddisin durumunun tayini iin mevzuu-
bahstir. ^yle ki Bul^ ari taraf^ ndan al^ nm^ ^^ olup mesela, 'Imam
Mal^ k'in ad^ n^ ^ ihtiva eden alt^ ^ yz kadar hadis, (tekrarlariyle bir-
likte) ilk bak^ ^ta Muwatt'dan iktibas edilmi^^ gibi grnyor. Fil-
hakika ârihlerin de zaman zaman yapt^ klar^ ^ vechile bir mukabele-
ye _ ba^vuruldu^ u taktirde hadislerin byk bir k^ sm^ n^ n Muwattd
da bulundu^ u grlmektedir 2. Fakat bu keyfiyet <Malik> ismini
ihtiva eden btn hadi^lerin Buhari taraf ^ ndan do^ rudan do^ ruya
Maz^ , atra' dan al^ nd^ ^ ^ n^ ^ gstermiyor. Zira Malik> ismini havi b-
tn hadisler cem olunup bir araya getirildi^ i taktirde arada bulun-
mas^ ^ zaruri tek bir raviden de^ il de otuz kadar raviden faydalan^ ld^ ^ ^ ^
grlmektedir. (Bk. 3 ^ ^
numaral^ ^ ^ ema). Bul^ arrnin Muwotrd' ^ ^ ayr^ ^
ayr^ ^ otuz raviden okudu^ unu ve her defas^ nda bunlardan birinin
rivayetinden faydalan^ p iktibasta bulundu^ unu tasavvur etme ye-
rine, Buharrnin bazen do^ rudan do^ ruya Muwattddan faydalanm^ ^^
ok zaman ondan istifade etmi^^ bulunan di^ er stadlar^ n^ n ki-
taplar^ na ba^^ vurmu^^ Olmas^ ^ ihtimali daha uygun grnyor.
Esasen Buhrrnin kaynaklar^ n^ n byk bir k^ sm^ n^ ^ bir ka nesil
tedeki muhaddislerin musannaf kitaplar^ ^ de^ il de kendilerine m-
1 Muslim'in ve di^ er hadis kitaplar^ n^ n rviler indeksi henz yap^ lmam^ ^^ ol-
du^ undan Buhrl'nin kaynaklar^ n^ ^ tesbite al^ ^^ rken kat'i bir neticeye ulaâmad^ -
^ ^ m^ z rivayetleri iin di^ er kitaplar^ n senetlerine mracaat i^ inden fnydalanamad^ k.
Yukar^ daki misaller sadece bir kitab^ n kayna^ ^ n^ ^ tayin ederken di^ er bir kitaptan
nas^ l faydalan^ laca^ ^ n^ ^ gstermek iin zikredilmi^ tir. Infihab esnas^ nda ayni isimli
bblardaki m^ terek metin m^terek senedli hadislere dikkat edilmi^ tir. Oysa ki
sonuncu rvinin (cAbdallh b. Muhammad al-Cucfi, Musaddad, Mal^ ammad b.
al-Musann) Buhri,nin ileri gelen êyhlerinden bulundu^ u, kitaplar^ n^ ^ do^ rudan do^ -
ruya kaynak olarak kulland^ ^ ^ ^ vaz^ h olarak anla^^ im^ ^t^ r. (Bk. 1. numaral ^ ^ lhik )
2 Bk. 1 numaral^ ^ 1 hik a.
c
A
b
d
a
l
M
h

b
.

Y
f
i
s
u
f

A
b
c
A
s
i
m

a
d
-
D
a
h
h
k

A
b
^l

N
u
c
a
y
m

a
l
-
F
a
d
l

A
b
u
l
-
W
a
l
i
d

H
i
A
m

c
A
b
d
a
l
c
a
z
z

b
.

c
A
b
d
a
l
l

Q
u
t
a
y
b
a

b
.

s
a
q
d

Y
a
h
y
a

b
.

Q
a
z
a
c
a

Y
a
k
^
y

b
.

B
u
k
a
y
r

c
A
b
d
a
l
l
b

b
.

M
a
s
l
a
m
a

(272)* (14 6) (101) (20) (14 ) (8) (5) (5) (4 ) (1) (1) (1) (5) ('
B
3 . Buhrryi imam M.
(*) Parantez iindeki rakaml ar Bul ^ arrnin, yukar^ da iâret edil en rvil e
biri vas^ tasiyl e Imam Ml ik'ten al m^ ^^ ol du^ u hadisl erin say^ s^ n^ ^ gst
(**) Rivayetl erin dak^ l ^ ^l ar^ ^ ve rvil er hakk^ ndaki mal mat iin bk. L L
(s. 205-3 04 ) ve indeks Il (s. 3 92-4 04 ).
Aba Ahmad Marrr
Yahya b. Sulaymn
Muh, b. al-Musann
cAmr b. (Ali
al-Munzr b. al-Walid
I -I al-Humaydi cAbdallah b.

az-Zubayr
,rS'adaqa b.
Musaddad b. Musarhad
Yal^ ya b, Sulaymn
Muh. b. Yaby Ab Gassn
cAbdallah b. Wahb
cAbdarrahman b. Mandi
cAbdarrahman b. Mandi
Aba Qutaybat al-Gar-adi
Sufyn b. cUyayna
cAbdarrahman b. Mandf
Yahya b. SacId
cAbdallah b. Wahb
cAbdarrahman b. Mand'i
cAll b, cAbdallh
al-Madn'i
MaCn b. cisa
cAbdallah b. Muh, b, Asma Cuwayriya b, Asma
ibrahi'mb. al-Munzir Maya b. ris (**)
i"
sT
o
o
N
t l
67
lki oldu^ u en yak^ n neslin daha evvelki faaliyetinden faydalana-
rak meydana getirdi^ i k^ smen mteaddit k^ smen de mnferid bb-
l^ ^ eserlerinin te^kil etti^ i anla^^ lmaktad^ r.
Bu neticeye gtren bir deneme son zamanlarda iki nshas^ ^ eli-
mize gemi^^ bulunan Ma^mar b. Raîd (l. 15'?) 'in Cmi"i ile Bul^ aris
nin ve Muslim'in âl^ iilleri aras^ ndaki mnasebete dair taraf ^ m^ z-
dan yap^ lm^ ^ t^ '. Muslim'in do^ rudan do^ ruya ad^ ^ geen esere m-
racaat etmi^^ olmas^ na mukabil Bul^ art'nin yirmi kadar êyhi vas^ -
tasiyle faydaland^ ^ ^ , onlar^ n kitaplar^ na ayr^ ^ ayr^ ^ ba^^ vurdu^ u g-
rlm^t.
Ayr^ ca ayni a^ neliye, tabi'inden Hammm b. munabbih (l.
101) 'in son zamanlarda bulunup ne^rolunan 'sinden Bu-
l^ arrye intikal eden hadislere tatbik edilince Na^ it-in tahmini hila-
f ^ na ilk kaynaktan de^ il de mtevass^ tlardan faydaland^ ^ ^ ^ anla^^ -
l^ yor L .
Mevzuubahs eserlerin byk bir k^ sm^ n^ n kayboldu^ u bu de-
virde, kesin bir êy sylemek mmkn olmamakla beraber, Buba-
rrnin kendi êyhlerinin dahi btn eserlerinden faydalanamad^ ^ ^ n^ ,
^c^ hil^ 'ini mmkn mertebe elde edebildi^ i irili ufakl^ ^ eserlerden
hulseten meydana getirdi^ ini tahmin ediyoruz. Mesela o, Muslim'-
in 1540 kadar g, 3:1
<j
,J diyerek hemen hemen
kitab^ n^ n her fasl^ na naklettiî Àbdallah b. 'Abi âyba (l. 255)'-
nin bir ka cildlik hacimli musannaf^ ndan, yapt^ ^ ^ m^ z mukabeleye
gre rivayet zincirini a^ klayarak4 tek bir hadis nakletmemi^ tir.
L3 1 4 13 LII ifadesiyle serdetti^ i hadisleri onun di^ er
muhtelif kitaplar^ ndan
a
ald^ ^ ^ n^ ^ zannediyoruz. Bu taktirde Bul^ arf
nin, stad^ n^ n byk musannaf kitab^ n^ n rivayet hakk^ n^ ^ alamam^ ^^
olmas^ ^ icab etmektedir.
Trkiyat Mecmuas^ ^ Cild XII, s. 116-134
2 Ayn. esr. s, 121 i takibeden 1 numaral ^ ^ êma (Bubari'yi Hammmb.
Munabbih'e ba^ l^ yan rivyet zinciri).
3 Bk. Tah^ lb at-tahzib VI, 6.
4 Rivayet zincirini gstermeden ad^ ^ geen kitaptan faydaland^ ^ ^ n^ ^ zannedi-
yoruz. Bu hususu B u bar 'nin ta ( Ii' ^ l I e r i bahsinde grece^ iz.
5 Bk. 3 numaral ^ ^ lahik
6 CAbdallh b, cAb âyba'nin mteaddid eserleri iin bk. ^ bn an-Nadim,
al-Fihrist s. 225.
68
Bul^ rrnin kaynaklar^ na dair bu umumi mlhazadan sonra,
malzemeleri gibi fas^ l ve bblariyle birlikte kendinden evvelki edebi.
yat^ n mahsul olup olmad^ ^ ^ ^ meselesi zerinde duraca^ ^ z, Bul^ rf
nin henz halledilemiyen bir ok m^ kllerinin, bu hususiye^ tinin
izah^ na ba^ l^ ^ oldu^ una kani bulunuyoruz.
BUHRPN^ N, BBLARININTASN^ F^ NDE
KENDINDENEVVELK^ ^ EDEB^ YATA TABI OLMASI
Umumiyetle Bul^ rrnin evvel kitab^ n^ n bblar^ n^ ^ meydana
getirdi^ i ve bundan sonra hadislerini yerle^tirdi^ i, baz^ ^ bblara
uygun hadisler bulunmad^ ^ ^ ^ iin ileride doldurulmak zere veya
^ art^ na gre uygun hadis bulunmad^ ^ ^ n^ ^ gstermek maksadile bo^^
b^ rakt^ ^ ^ ^ i iddia edilir. Yze yak^ n fas^ l ve bin drt yz m-
tecaviz bb^ ^ ihtiva eden bir kitap 2 iin byle bir ^ emay^ ^ nce-
den haz^ rlaman^ n maddeten imkns^ zl^ ^ ^ ndan ba^ ka Sahil:1'in hu-
susiyetlerinin btn halindeki mlhazas^ n^ n neticesile asla ba^ -
da^ am^ yacak olan bu iddian^ n Goldziher taraf ^ ndan da ko-
layl^ kla benimsendi^ i 3 grlmektedir. Buhrrnin di^ er hadis
musann^ flar^ nda bulunm^ yan bir ok hususiyetleri gibi, bblar^ ,
bblarla ihtiva ettikleri malumat^ n mnasebetinin tayini ^ arihleri
uzun uzadiye me^gul etmi^tir. Onlar^ n bu meselenin halli veya
izah^ nda m^ terek bir neticeye vas ^ l olmad^ klar^ ^ muayyen bir as^ r
^ arihlerinin mtenak^ z izahlar^ ndan kolayl^ kla anla^^ l^ r. Hatta, mu-
ayyen bir ^ arihin, kitab^ n mkerrer bir bb^ mn izah^ ndaki fikirle-
rinin birbirine uymad^ ^ ^ ^ da vakidir. ok zaman bu gibi izahlar
kitab^ n m^ kiline kl halinde cevap vermekten ziyade daha ev-
velkiyle irtibat^ ^ ihmal edilmi^^ olup mevzii olarak kal ^ r. Tabiatile
But^ rrnin, bblar^ n^ n ve kitab^ n^ n êmas^ n^ ^ nceden meydana
getirip getirmemi^^ olmasile bu bablar^ ^ doldurmak hususunda ken-
di inisyativinin rol, aksi takdirde evvelce mevcut musannaf bir
edebiyat^ n bblar^ nda bulunan hadisleri kendi lsne gre alm^ ^^
olmas^ ^ aras^ nda bir irtibat vard^ r.
But^ rrnin bblar^ n^ n tanziminde ve muhtevalar^ n^ n tasnifinde
^ eyhlerine tabi oldu^ unu s^ k s^ k ve en vaz^ h bir ^ ekilde ^ arihle-
rinden al-Kirmni (l. 787) iddia etmi^ tir. ^rih, Bul^ arVnin âhiti-
] Bk. Hadyu's-sri s. 6.
2 Bk. Qastallni, I, 27.
3 Muh. Stud. II, 235.
70
ini êrhi 1- esnas^ nda bir hadis kitab^ nda bulunmamas^ ^ laz^ m gelen
^ eylerle s^ k s^ k kar^^ la^^ nca kendisini sert bir tenkidden geri ala-
mam^ ^, hatta mteakip ^ arihlerin hayretini mucib olacak êkilde
îddetli bir dil kullanm^ ^ t^ r 2. Kanaat^ m^ zca onun, mteakib ^ arih-
lerin reddine ra^ men, bu itirazlar^ , âhfl^ 'in hususiyetlerinin kl
halinde gz nne al^ n^ ^^ n^ n bir ifadesidir. Bul^ arrnin, kitab^ n^ n
bablar^ n^ n tanziminde ve muhtevalar^ nda êyhlerine tabi oluû
keyfiyetinin, meziyetlerini azaltaca^ ^ na inanan ârihler, hassaten
^ bn klacar bu gibi iddialar^ n reddini her ^ eye ra^ men ifaya
al^ ^ m^ ^ t^ r.
Kirman!, mezkr iddialar^ n^ ^ ilk olarak Bul^ arrnin K. al-' ilm' de
bir hadisi, birbirini takib eden farkl^ ^ iki bbda iki ^ eyhinden ayr^ ^
ayr^ ^ alm^ ^^ oldu^ unu grnce ileri sryor : < Bblar ve mnase-
betler de^ iîyor, Buhrrnin Qutayba (l. 240)' den gelen rivayeti
hadis naklinin mans^ ^ beyan^ nda Hlid b. Mahlid (l. 213)' den
gelen rivayeti ise êyhin meseleyi tilmizlerine arz ^ ^ beyan^ ndad^ r.
Bunun iin de Buhrf bu hadisi, êyhi hangi mesele iin rivayet
etmi^^ ise o, meseleye aid bbda rivayet ilh 3 demektedir.
Àyni"nin bu hususta tasdik edici vaziyetine mukabil 4 ^ bn klacar :
Kirmnr nin, bunu êyhlerinin musannafat^ ndaki bblara tabi olu-
ûnun bir neticesi ... gstermesi ^ ayan-^ ^ itibar de^ ildir, Buhrrnin
halini, ilminin vs' atini bilenlerden hi bir kimsenin, onun, kitab^ -
,n^ n bblar^ nda taklid etti^ ini syledi^ ini bilmiyoruz. E^ er
vaziyet byle olsayd ^ ^ ba^kalar^ na nisbet ile bir meziyeti olmamas^ ^
lz^ m gelirdi. Halbuki muhaddislerin bir oûnun nazar^ nda Buyi-
rrnin meziyetlerinden birini < taracim> ve biiblar^ ndaki
iniszyativinin te^kil etti^ ine dair bir ok rivayetler bize kadar gel-
mi^tir. Kirmnrnin, Buhrrnin êyhlerini taklid etmi^^ oldu^ u êk-
lindeki iddias^ ^ ise, onu byle bir meziyetten mahrum k ^ lar. Ayni
zamanda Qutayba ve Hlid b. Mahlid' den her hangi birinin, bu
incelik mertebesine varm^ ^^ olmalar^ ^ ^yle dursun bblara gre
tasnif edilmi ^^ eserlere sahib bulunduklar^ , onlar^ n hayat ve ahva-
linden bahseden hi kimse taraf^ ndan iddia edilmemi^tir. Kirmn' i
Bk. Brock. Suppl. I, 262.
2
Bk. cAydi VIII, 677.
3
cAydi I, 395-6.
4. Ayr^ . esr. I, 396.
71
bunu kitab^ n^ n muhtelif yerlerinde iddia etmektedir. Bu hususta bir
selefi bulundu^ unu da bilmiyoruz> demektedir' .
Kirmni di^ er bir yerde : < 0 burada Sahl' in hadisini serdet-
medi. Zira daha evvel zikretmi ^ti. Y a evvelki zikrile iktifa etmi ^-
tir veya êyhi bu bb^ n izah^ nda zikretmedi^ i iin byle hareket
etmi ^tir, demi^ , ^ bn Hacar : < ^ kinci ihtimal ok zay^ ft ^ r, Buh
bblar^ n^ n izah^ nda êyhlerinin mesaisinden faydaland^ ^ ^ n^ ^
kimserin iddia etti^ ini grmedik, bilkis ekseriyet onun bblar^ n^ n
ta fsilt^ n^ n kendine has mesaisinin mahsul oldu^ unu sylemi ^lerdir.
Byle b' r ihtimale yol yoktur. Kirinn' i bunu bir ka kere t-krarla-
mis durmu^tur. Her hangi bir k^ ymeti haiz de^ ildir êklinde itiraz
etmi^ tir 2 .
Fath
al-brf I, 136 ^ bn Hacar'in bunlar^ n musannaf eserlerine aid her
hangi bir bilgiye sahib olmad^ ^ ^ ^ ^ eklindeki iddias^ ^ pek sa^ lamde^ ildir. Zira bu gibi
haberler umumiyet ile ok ^ hret sahibi olanlar hakk^ nda veya her hangi vesile-
lerle bize kadar gelmektedir, Bundan ba^ ka Qutayba b. Sacid'in Hadise aid en-
teresan bir kitab sahibi oldu^ unu, ^ eylerinin isimleri zerine muhtelif renkli i â-
retler koydu^ unu bizzat ^ bn Hacar nakletmektedir (Tahzib at-tahzib VIII, 360).
Zahab'i de onun tabakadan hadis yazd^ ^ ^ n^ ^ kaydetmektedir Tazkirat al-Huff4
II, 30). Ayni zamanda Bul^ ar Ondan 308, Muslimise 680 hadis nakletmi^ tir
(Tahzfb at-tahzfb VIII, 361). 1 numaral^ ^ Lahika 'da grlece^ i vehile
Qutayba'nin hadisleri geni^^ bir da^ ^ l^ marzetmektedir. Bu keyfiyet onun, Buhari.-
nin do^ rudan do^ ruya faydaland^ ^ ^ ^ eserlerden birininin sahibi o'Au^ unu gster-
mektedir. Hali". Mahlid'e gelince, onun, Bul^ firVnin faydaland^ ^ ^ ^ kitab^ n sahibi de^ il
de^ il rvisi oldu^ u anla^^ lmaktad^ r. 1 numaral ^ ^ Lah ika 'da grlece^ i zere
Buhar'i 28 hadisin sonuncu ra;isi olarak onun ismini zikretmektedir, Bu hadislerin
26 s^ nda Sulayman b. Bilal ikinci ravl olarak gemekte mtebaki iki hadisin de
ikinci rvisini Mu^ rat b. ( Abdarrahman ile cAli b. Mushir te^ kil etmektedir.
Bunlardan Buhari-nin Ijalid b. Mahlid vas^ tasiyle kitaptan faydaland^ ^ ^ n^ ^ zan-
nediyoruz.
Esasen yukar^ da ad^ ^ geen Kirmani'de Buhari"nin, eserlerinin bblar ^ na tabi
oldu^ u êyhlerin isimlerini tasrih etmemi ^ tir.
2 I 4 , ..75.-' :1/ 4 4 .1z_ n J.; .$1.- t:4 3 I j
CS) I -A-s1 > <403.7 4 ; *-
,:^t 44-1 a J, j.I (7:> 1.C.

c:1A ftw
v
a L.3 . 19J.C.-3 1,31;:,-11 5t# y.2 cya
Fath al-brf IX, 100, ^ bn Hacar bir defa da ^ mam âficVnin, bblar^ n^ n hadisle-
rinde ba^kalar^ na tabi oluû iddias^ ^ kar^^ s^ nda ? âfici bu bblar^ ^ telifinde ba^ -
kalar^ na tabi olmak derecesine d^ mekten ok uzakt^ r dem4ti Fath al-bi:Iri IV,
328).
72
Bul^ rrnin bblar^ na, Kirmnrnin ileri srd^ itirazlardan
biri kar^^ s^ nda ^ bn Haear bize âk^ i12'in, kaynaklariyle olan mna-
sebetlerine dair ehemmiyetli bir bilgi de vermektedir : < Bu ve
bundan sonraki bblarzn wud bbzna mkerreren idhalinin sebebi
baz^ lar^ ^ iin biraz g anla^^ l^ yor ... bblar^ n birbirlerile olan m-
nasebetlerinin inceli^ i Kirmni taraf^ ndan anla^^ lmam^ ^t^ r : Bu
bblar aras^ ndaki tertibin esas^ ^ nedir ?... Buhr tertibde gzelli^ e
ehemmiyet vermiyor, esas maksadz sadece hadislerin nakli ve onla-
r^ n szhhatlerine mteallik êylerdir, diyerek kendisi iin tatminkr
bir cevap veriyor. Kitb at-tatsir' de Buhrrnin, baz^ ^ kelimelerin
izah^ nda ileri srd^ fikirleri mnakaâ ederken: Buhri e^ er
bunu terketseydi iyi olurdu. Bu onun kitab^ n^ n meuzuu de^ ildir s6-
zyle bizzat kendi iddias ^ n^ ^ Oriiimil^ tr. Buhrrnin szlerinin esa-
sznz anlamad^ ^ ^ ^ baz^ ^ yerlerde bu gibi iddialarda bulunmu^tur. Hal-
buki Bul^ - dri garib kelimelerin izah^ na dair, kitab^ nda zikre' iiklerini
bu ilmin mensublar^ ndan Ùbayda (61. 210), an-Nadr b.
mayl (61. 203) ve Farr (61. 215)' dan ve di^ er bir oklar^ ndan al-
m^ ^t^ r. F^ khi meselelerin ekserisini ^ficrden, ' Ab^ l Ùbayd (61. 221 )
ve benzerlerinden, kelmi meseleleri al-Karbisi (l. 245) ve ^ bn
Kullb ve emsalinden alm^ ^ t^ r. Kirmnrnin, Buhri hakkznda : O
bblarz aras^ nda tertibte gzelli^ i esas tutmuyor, sz ne kadar
garibdir. Bununla beraber o, kitab^ n^ ^ bblara gre tasnif eden hi
bir musannzf^ n B^ zhri' den ba^ka bununla u^ ra^t^ ^ ^ n^ ^ gsterememek-
tedir. Di^ er taraftan muhaddislerin o^ u < Buhrrnin fzkhz bblan
aras^ nda bulunmaktad^ r, demi^tin .
Bul^ rrnin bblar^ n^ n <tar eim yani isimlerile bu bb-
lar^ n muhtevas^ n^ ^ umumiyet ile mukabele edip aradaki mnasebe-
tin vaz^ h olup olmad^ ^ ^ n^ ^ tesbite al^ ^ an fakat ok zaman byle
bir mnasebeti bulmaktan mahrum kalan ârih 'Ayni bir defas^ n-
da Sul^ rryi taklidin afetine tutulmu^^ olmakla> itham etmi^tir 2.
Her êye ra^ men, bblar^ n^ n muhteva ve tertibinde Bubrryi,
^ eyhlerinin kitaplar^ na tbi olmak iddias^ na kar^^ ^ mdafaa edip
Fail' al-bdri I, 212-213. ^ bn Manda'n^ n nakline gre Bul^ nr Lafzi bi' l-
QurY ^ n mal^ hiqun meselesini kendisine arkada^l ^ k etti^ i al-Karbls'i'den alm^ ^t^ r
(bk. Tahzib at-tahzib II, 362).
2 Ayni VIII, 677, Kirmninin bu hususta serdetti^ i ok a^ ^ r hkmleri de
ileride grece^ iz,
73
bir izah ve ^ kar yol bulma^ a al^ ânlar bazan da hi bir ^ ey
yapam^ yorlard^ . Buhrrnin âbih'inin en ba^^ nda < bad" al-wal ^ y>
f asl^ na idhal etmi^^ oldu^ u hadisin, bulundu^ u fasl ile aralar^ nda
her hangi bir mnasebetin mevcud oldu^ unu tesbit edememi^ler-
di. Ilk ârihleri ve âl^ il^ ayn' den mustahrac> ad^ ^ alt^ nda
mntahab eserler meydana getiren baz ^ ^ kimseler, mezkr hadisi
bulundu^ u bb^ n d^ ^^ na ^ karmak mecburiyetinde kalm^ ^ t^ ^ M-
teahhir êrhlere bak^ l^ nca ârihlerin ok garip te'viller ileri sr-
dkleri gze arpar. Onlar ok zaman mellifin asla hat ^ r^ ndan
gemi^^ olmas^ ^ ihtimali bulunmayan mnasebetleri ileri srerler.
Buhrrnin yine kitab^ n^ n ba^^ nda ayni ^ eyhten yani Humaydi-
(l. 219) 'den nakletmi^^ oldu^ u ikinci hadis de ârihleri bir hayli
hayrete d^rm^tr. O. ^ eyhinin bblara gre tasnif edilmi^^
musnad'inde tam olarak bulunan bir hadisi hi caiz olmayacak
bir êkilde yar^ m nakletmi^ tir. Buharrnin, bunu belki de êyhinin
h^ fz^ ndan ald^ ^ ^ ^ veya h^ fzen zabtetti^ i bylece hat^ r^ nda yar^ m
kald^ ^ ^ ^ ihtimalinden bahseden kimseye kar^^ , bunun yani h^ fzen
hadis naklinin ve êyhlerinden bu ^ ekilde alman^ n hadis musan-
ruflarm^ n adeti olmad^ ^ ^ ^ ileri srlerek itiraz edilmi^ , di^ er baz^ ^
ârihler de Buhrryi mazur gsterecek bir sebeb olmad ^ ^ ^ n^ ^ ifa-
de etmi^lerdir. Buharrnin bu yar^ m olarak iyrad etti^ i hadisi ^ ey-
hinin kitab^ nda arayan ve hatada ona tabi olup olmad^ ^ ^ n^ ^ tesbi-
te al^ ânlar ve bylece Buhrrnin ^ eyhlerine tabi bulundu^ unu
normal bir ^ ey d^nenler aras^ nda Hattbt (l. 388) 2 ve 'Ab
Bakr b. al-cArabl (l. 543) gibi, dokuzuncu asr^ n me^hur ^ arihle-
rine nisbetle erken bir devirde ya^ am^ ^^ olanlar da vard^ ^ 8. Her
halde Buhrrnin geni^^ êmal^ ^ ve zengin babl^ ^ kitab^ , ârihleri
muhtelif cihetlere sevkeden bir tak^ m hususiyetleri ihtiva ediyor-
du. Bir k^ sm^ ^ : Kitap yar^ m kalm^ ^ , Buhar^ ' taraf^ ndan tebyiz edil-
memi^, bir k^ sm^ ^ : Buhari bblar^ n^ ^ tanzim edememi^, demi^ , di-
^ er bir k^ sm^ ^ bunlar^ ^ cahil mstensihlerin tahriflerine atfetmi ^, bir
k^ sm^ ^ hayret verici tevillere giri^mi^, al-Bc gibi baz^ lar^ ^
da Buharrnin, sahas^ n^ n d^ ^^ na ^ kmakla btn bu garebeti celbet-
ti^ ini ve onun bblarlyla muhtevas
^ ^ aras^ nda tezadlar bulundu^ u-
nu, Buhrrnin, hadis de^ il de f^ k^ htaki selhiyetini kabul edemi-
âr1.1 al-11 att&bi 5 a. Fati ^ ^ al-barl I, 7-8.
2 Bk, liattbf, Sarp al-Buhe^ ri 8 a.
3 Bk. Fath al-be^ rf I, 13-14;Qastallni I, 59-55.
74
yece^ ini, bblarla muhtevas ^ ^ aras^ nda gsterilme^ e al^ ^^ lan mte-
bakat^ n ok zaman tasannu'dan ibaret oldu^ unu... sylemi^^ bulu-
nuyordu 1. Kitab^ n^ n bablar^ ^ aras^ na < acaba bu mmkn mdr ?
gibi bir tak^ m sualler doldurmas^ ^ 2 'Abirl- Walid al-Baci 'ye gre,
âl^ ii^ ' e, ayni zamanda; vuku bulmas ^ ^ muhtemel fakat asla ortaya
^ kmam^ ^^ meselelerle dolu bir f ^ k^ h kitab^ ^ manzaras^ ^ vermi^ti. Tabi-
atile bylece baz ^ ^ yanl^ ^l^ klar yapmak tehlikesile kar^^ ^ kar^^ ya
gelmi^ti. Halbuki Imam Malik vuku bulmam^ ^^ meselelere cevab
vermekten îddetle ka^ nm^ ^ t^ ^ 3 .
Buharrnin, bablar^ ^ bak^ m^ ndan olduka erken bir devirde ten-
kide u^ rad^ ^ ^ n^ ^ ^ reniyoruz. Kendinden nce yap^ lm^ ^^ olan ten-
kid ve tacyibleri, tevilleri ile nlemek isteyen 'Abil'll
^ ba"isa b.
Sahl al) Asadi (l. 486) 4 nin bu i^te muvaffak olamad^ ^ ^ n^ , ten-
kidlerinde pek ekingen ^ bn Nacar bile, bu tip mdafaay^ ^ bizzat
bir hayli yapt^ ktan sonra, itraf mecburiyetinde kalm^ ^ t^ ^ 5.
Bblarla muhtevalar^ n^ n aras^ nda bulunmas^ ^ laz^ m gelen m-
nasebetin s^ k s^ k kaybolu^^
sebebini zaman zaman, Buharrnin s-
tadlar^ n^ n bablar^ na tabi oluûnda aram^ ^^ olmalar^ na ra^ men, yu-
kar^ da iktibas etti^ imiz paralarda grld^ gibi, bu mesele bir
ihtilaf mevzuu olmaktan kurtulmam^ ^t^ r. Zaman zaman kitab^ n
êrhlerinde, meselenin izah^ yla ilgili, raslan^ lan delillerden ba^ka,
Buharrden daha evvelki devre aid mevcud malzemeden fayda-
'anmak suretiyle yap^ lacak bir mukayeseye ihtiya vard ^ r.
Bu malzemeyi esas itibariyle biri rival di ^ eri de filolojik ol-
mak zere iki k^ sma ay^ raca^ ^ z. Rivai malzeme ile Buharrnin
âl^ ilz'inden daha nce telif edilmi ^^ olup nshalar^ ^ devrimize ka-
dar mahfuz kalm^ ^^ bulunan <m u ^ anna f> hadis kitaplar^ n^ ^ kas-
dediyoruz ki, bunlar^ n byk bir k^ sm^ n^ ^ hukuki malzeme te^kil
eder. <M u ^ anna f> kayd^ , malzemelerini bblara gre de^ il de
hadisleri Peygamber'den nakleden ilk rvilerine gre tertip eden
<M u s n a da kitaplardan tefrik zaruretinden do ^ uyor. Kanaat^ m^ z-
ca Buhari, kitab^ n^ n kayna^ ^ ^ olarak gerek mnferid, gerekse m-
Bu, hulasaten al-Mutawart cala taracim al-Bul3arrden al^ nm^ ^t^ r (lb 2a).
2 Haclgu' s-sr^ ^ 11-12.
3 al-Mutatuari cella taracim al-Bul3arf 3b.
4 Eseri bize kadar gelmemi^tir.
5 Fath al-bari VIII. 274-275.
75
teaddid bbl^ ^ mu^ anna f lara mracat etmi^^ esas itibariyle ayni
malzemeyi havi olup onlar^ ^ bblara gre tertip etmemi^, bulunan
m u s n a d leri bir tarafa b^ rakm^ ^ t^ r. Bu kanaat, âM/y.'teki hadis-
lerin kaynaklar^ na s^ k s^ k iâret eden êrhlerin devaml
^ ^ rntala-
s^ ndan has^ l olmu^tur.
Daha evvelki muânnaf hadis kitaplar^ ^ bahsine gelince, Bu-
bari' uzak nesillerden ziyade kendilerine mlki oldu ^ u muhaddisle-
rin kitaplar^ ndan faydalanm^ ^t^ r. Bu netice 1< numaral ^ ^ 1 h i k a-
da grlece^ i zere senedlerinin m^terek mlhaza-
s^ ndan do^ uyor. Bu bak^ mdan Buhrrnin kendinden evvelki ede-
biyat^ n bblar^ n^ n tasnifine tbi olu^ unu gsterme^ e al^ ^^ rken bu
tip kaynaklara ba^ vurmak daha verimli olurdu. Mesel Buhrr nin
otuz kadar yerde `L';' LY diye serdetti^ i hadis-
lerine, ibn 'Abi âyba'nin bir ka nshas^ ^ mahfuz kalm^ ^^ Muânnaf>
^ n^ n ilgili bb^ nda hemen raslanaca^ ^ ^ mid edilirdi. Bu maksatla,
ad^ ^ geen esere mracaat edilince J.1 Lf rivyetiyle
âilillte bulunan hadisleri ihtiva etmedi^ i, ancak Buhrrnin se-
nedlerini hazfetmek suretiyle ald ^ ^ ^ ^ <mucallaq> hadislerden bir k^ s-
m^ n^ n, ilgili bblarda bulundu^ u ^rihlerin ifadesinden ^ ^ faydalan-
mak suretiyle ^ renilmi^ tir. c.3 1..! kaydiyle ser-
detti^ i hadislerin muhtemel kaynaklar^ ^ ise ad^ ^
geen mellife id,
^
bn an-Nadim taraf ^ ndan kaydedilen 2 di^ er musannaf hadis ki-
taplar^ d^ r.
Bu i^^ iin iâret edilen evsafta bir ka hadis kitab^ , ezcmle
Bul^ rrn stadlar^ ndan al-klumayd1 (l. 219)'nin Haydarabd'da
bir hususi ktphanede nshas^ n^ n varl^ ^ ^ ^ haber verilen < Muân-
naf>1 3 ele geirilinceye kadar, mukayese iînde daha evvelki ne-
sillerin mahfuz kalm^ ^^ kitaplar^ ndan faydalanmak zarureti vard^ r.
Bu hususta en msaid kaynak, ^ mm Mlik'in al-Muwatt' ^ d^ r. 2>
numaral^ ^ l h i k a 'da grlece^ i zere, Buhri takriben hadislerinin
onda birini Muwatt'da mevcut olanlardan intihab etmi ^tir. âlyily-
ine gerek do^ rudan do^ ruya gerekse stadlar^ n^ n kitaplar^ ^ vas^ -
tasiyle alm^ ^^ oldu^ u hadislerin ok zaman ayni bblara idhali,
bblarma Imm Mlik'in bb ba^lar^ nda serdetti^ i hadisleri alarak
Hadyu' s-Se^ rl s. 14. 20, 21, 29, 39, 41, 53.
2 al-Fihrist s. 225
3 Bu mal^ lmat^ ^ Prof. Dr. M. Hamidullh'a borluyum.
76
yerle^ tirmesi, bu bblar^ n taksimat^ nda da ayni unvanlar^ , kendi-
lerini takib eden hadislerle birlikte alm^ ^^ bulunmas^ ^ emet^ cud hadis
edebiyat^ n^ n tasnifinden faydalanm^ ^^ oldu^ u> na kaail ârihlerin
lehine, hassaten ^ bn Hacar'in reddi aleyhine kuvvetli deliller ola-
rak ortaya ^ kmaktad^ r. Muwatt' dan al^ nm^ ^^ olan hadisler ara-
s^ nda byle bir mnasebeti ifade eden misallerden bir ka^ n^ ^ ay^ -
rarak gzden geirelim.
Mesela: Muwatt' ^ n 4stii^ la bahsindeki iki hadisin ayni
isimle al^ nmas^ ^ ^ ^ ve Muwattfi' m < ar-ruhsa ^-salt frs-âwb al-
wttid adl^ ^ bab^ n^ n ihtiva etti^ i hadisile birlikte al^ nmas^ ^ 2 < m
c' a fr^ - âlt> 3 ve cal-mascid 4, < sutrat 5 < fadl âlt
al-camda>
s
ve bunlar^ n en bariz misallerinden olmak zere < Mu-
watt'daki < kust^ f bal= te^kil eden drt ayni hadisin fasl^ n bab-
lar^ ^ iine al^ nm^ ^^ olmas^ ^ bu kabildendir.
Muwatt
<5.1
2..h. 1. Hadis
j
2. Hadis
,L1A
4,1
Buharl
J!
41.
tr:1 ; ii,
. ...
j

fil. Iv j cjx-
.; 1
..._ 4-r"
Bul^ iirii I, 68, st. 20 ve I, 69, st. 3
I, 81, st. 6
3
I, 89, st. 17 ve I, 99, st. 5

4
P,
I, 1, st. 12
I, 105, st. 1
6
I. 131. st. 7
II, 34, st. 14
II, 36, st. 9
11
II, 37, st. 3
II, 37, st. 14
II, 38, st. 5
Muwatt' d s. 19.
s. 47.
tl
S. 66.
s. 56.
S. 52.
S. 42.
s. 62.
s. 63.
s. 62.
s. 63.
J/
s. 63.
,..111... 4. Hadis
,_ 1
77
Mu watt'
Bubari
2.111.. 3. Hadis
j j .z1
I
.

4.1 i
J
j JI)1 cLUI ;51.
) .:d^ ^
Bu hususta enteresan misallerden biri olarak Imam Mlik'in
Muwatt'n^ n a^-âybni rivayetinden alm^ ^^ bulundu^ u bir k^ sma
i^ aret edece^ iz. Bubti Kitb al-' ilm' ini meydana geti-
rirken hemen hemen her fas^ lda gerek do^ rudan do^ ruya gerek-
se bilvas^ ta faydaland^ ^ ^ ^ rivayetlerinde bulamad^ ^ ^ ^ < iktitb
bb^ ^ iin di^ er bir rivayete mracaat etmi ^ti. Fakat Muwatt' ^ ^
mahta oldu^ u bb^ n rivayetini yan^ nda bulunduran rvisinden
dinlememi^^ veya rvisi huzurunda okumam^ ^^ oldu^ undan
veya t:J. ..t, tabirini kullanamam^ ^ , aâ^ ^ daki iktibasda grld^
gibi, haberi isnds^ z b^ rakm^ ^t^ :
3
(el-J I
ybti:3 , 41.1i :Al U., 4:4A
<.1.11 Zul 4:.11 j.;
L;s . '"
Bul^ ri'nin kendinden evvelki hadis musannefat^ n^ n bblar^ ^ ile
olan bu mnasebetinin tayini hususunda hayli verimli olan di^ er
bir mukayese Ma`mar b. R îd (l. 152)'in < Cn^ i inden
ilgili bblar^ na, rivayetlerinde Macmar ad^ n^ ^ bulunduran hadisleri-
nin tesbiti ile ortaya ^ k^ yor. Bu mukayesenin daha enteresan
olan taraf ^ ^ Ma`mar b. Rîd'in tilmizi (Abdarrazzq b. Hammm
(l. 210)' ^ n devrimize kadar intikal etmi^^ olan MusannaP^ run ayni
bblar^ nda tatbik imkan^ nda grlyor. Burada sadece ad^ ^ geen
mukayesenin tafsilt^ n^ ^ havi yaz^ m^ za i^ aretle iktifa edece^ iz
2
^ bn
klacar'in, âbilydeki f^ khi malzemenin kayna^ ^ ^ olarak Imam ^fici
Muwtta (a^ -âybni' rivyeti) s. 389 ; Buhar 31.
Trkiyat Mecmuas ^ , XII, s, 115-134.
78
(l. 204) ve Ubayd al-Qsim b. âllam (l. 221)'i 'gs-
termi^^ olmas^ na ra^ men i bu tesir bak^ m^ ndan ^ mam Malik birin-
ci derecede gelmektedir. Essen ^ mam âfi`rnin ad^ ^ Buhar ta-
raf ^ ndan sadece iki yerde 2 ^ bn ' ^ dris diye zikredilmi^ tir. ârihler,
Buharrnin, bunlar^ ^ âficrnin Kitb al-' 11mm' undan ald^ ^ ^ n^ ^ tesbit
etmi^ lerdir3 . Fakat o, anla^^ lan âf`rnin kitab^ n^ n rivayetini elde
edememi^^ olmas^ ^ yznden, bblar^ n^ n muhtevas^ n^ n tanziminde
fazlaca faydalanamam^ ^^ aldu^ u iin sarih bir rivayete dellet ede-
cek tabirleri kullanamam^ ^ t^ r. âlyil^ 'inin bir yerinde ^ mam Malik,
'Ab Hanifa ve âfici'nin fikirlerini bir araya getirip adeta bir ne-
vi mukayesesesini yaparken, kitab ^ ^ bir hadis mecmuas^ ^ karakteri-
ni tamamen kaybetmektedir 4 'Ab klnifa'nin ad^ n^ ^ neden tasrih-
ten ka^ n^ p kitab^ nda ilk olarak garip bir kinya ile J3 3 >
tabirini kulland^ ^ ^ ^ bilinmemektedir 5.
'Ab Ùbayd b. Sallm' ^ n bir ka cepheli olan tesirinin f ^ khi
taraf ^ ^ Kitb al-' amwl' ine aid bulunmaktad^ r. âl^ tlyin hassaten
<buyf^ c> a aid olan k^ sm^ ndaki bblarm^ n tanziminde K al-camwl' -
den ciddi bir êkilde faydalan^ lm^ ^t^ r 13 . Buhar?, ^ mam Malik'in baz^ ^
hadislerini, esas me'hazi olan Muwtt'a rcu etmeden 'Ab
( Ubayd'in K. al-' am^ vPinden alm^ ^t^ r 7.
Buharrnin, evvelce mevcud kitaplar^ n bb ve muhtevalar^ na
tabi oldu^ unu gstermek hususunda faydalanaca^ ^ m^ z ikinci yani
filolojik malzemeyi daha geni^^ bir êkilde tetkik etmek maksadiy-
le bu kitab^ n ikinci k^ sm^ ^ na b^ rakarak, burada ^ arihlerin,
izahlar^ ^ meyan^ nda bize verdikleri ipular^ n^ n bir k^ sm^ n^ ^ tesbite
al^ âl^ m.
Fatb al-btire I, 213.
2
Bur Il, 129, III, 75 ; bk. Qastalln1 I, 35.
3 Fath al-biiri III, 83, III. 288.
4
Buhri IL129.
5
Buhri Il, 129; Fatb al-be^ rf III, 288 ; Hadgu' s-sri s. 32.
6
Bab ma yustahrac man al-bahr man al-canbar de wa cialal-Hasan
canbar al-humus sznn 'Ab cUbayd'in K. al-3amudirinin Bal) al-hu-
mus f1ma yuhracu man al-bahr man al-canbar bilb ^ nda^ r hadislerin senedleri at^ la-
rak al^ nm^ ^ t^ r (bk. K. al-)amzudl 336-340) ve bu hususta ârihlerin verdi^ i bilgi
iin bk. Fatb al-brf III, 287-288).
K. al-) amwatin al-humus WI-macadin wa'r-rikfiz adl ^ ^ bb^ ndan bir ok
k^ s^ mlar^ , Buhri, kitab^ n^ n ar-rikz wag-humus adli bb^ na nakletmi^tir (K. al-
' amwd 336-340) ve bk. Fatb alebtirf III, 288.
79
âhih' in ilk ^ arihi Hattbi : < Bu kitabdadki garib lugatlere ge-
lince, ben sadece kelimelerin i ^tikaklariyle u^ raân, ve izahlar^ ^ iin
bir tak^ m delil ve misaller getiren filologlar^ n takib etti^ i yolda y-
rmeden ve onlar kadar iîn derinli^ ine varmadan, hadis ehlinin
nakletti^ i bilgiler iin zaruri olanile, êrhi uzatm^ yal^ m diye, iktifa
edece^ im. Arayan, tr^ nlar^ n esas menê' ini ' Ab Ùbayd' in ârib
abl^ adis' ile benzer kaynaklarda bulur> demekle Buhrrnin, mu-
haddislere laz^ m oldu^ undan ok fazla bir lde filolojik kaynak-
lara istinad ettiîne, kitab^ n^ n ilk ^ arihi Hattbi êrhin en ba^^ n-
da iâret etmi^ ti' .
Buhrrnin zerinde ^ eyhlerinin kitaplanna mevzuubahs tesisi-
nin mevcudiyetini tasavvur veya iddia etmeyi ^ erhile u^ ra^-
t^ ^ ^ ^ kitab^ n meziyetlerini azalt^ r endiêsile redde al ^ ^ an ibn Ha-
car bizi bu hususta dolay^ s^ yla ayd^ nlatanlar^ n ba^^ nda gelmekte-
dir. Onun, êrhinde verdiî malmattan ba^ka Tacliq at-tacliq ad-
l^ ^ eserini Buhrrnin bir nevi, kaynaklar^ n^ n tetkiki addedebiliriz.
âl^ ii^ 'de be^te bire yak^ n bir yer i^gal eden m a 11 a q hadis-
lerin tahrici esnas^ nda, bu hadislerin iysal edilmi^^ oldu^ u kaynak-
lardan, zaman bak^ m^ ndan Buhrrninkine tekaddm edenlerin
zikri hadis edebiyat^ n^ n kaybolmu^^ bulunan k^ sm^ ^ hakk^ nda geni^^
bir bilgi vermekte, di^ er taraftan Kirmnrnin, Buhrryi kendin-
den evvelki edebiyat^ n bblanna tbi olmu^^ gstermesi h^lsusun-
da reddettiî fikrinin kendi aleyhindeki delille^ ^ ini ortaya koymak-
tad^ r. Hatt onun, Butr ^ l êrhi bu tip delilleri, reddiyle birlikte,
yan yana muhafaza etmektedir. Tefsir fasl ^ nda en bariz misalleri-
ni greceîmiz bu tip mnasebetlerden, kitab^ n di^ er fas^ llar^ na
aid bir ka^ n^ ^ burada zikredelim :
^ bn Macar, Buhrrnin k. akimn'da rn uallaq olarak b^ rak-
d^ ^ ^ ^ bir hadisin (Abdarrahmn b. 'Umar az-Zuhri (l. 246) 'nin
K. al-) imn' ^ nda iysal edildi^ ini sylemektedir 1 . Ve yine ibn Ha-
car K. al-cilm' de < tahammul al-cilm3 in muhtelif meseleleri iin êy-
hi al-Humaydryi tabii bir kaynak olarak gsterip isminin tekra-
r^ ndan ka^ narak << -I, veya il".-1. 1êklin-
de kulland^ ^ ^ ^ tabirlerle êyhi klumaydryi kasdedib Kitb an-na-
klattab1, Sarp al-Bulytrf 3b.
2 Hadyu' s-sari s. 17.
80
wdir'inden nakletti^ ini sylemektedir 1. Onun ayr^ ca malzemeleri
bb esas^ na gre tasnif olunmu^^ Musned' ini de Bubarrnin bir ok
bblar^ n^ n kaynaklar^ ^ aras^ nda gstermektedir 2. ^ bn klacar'in Bu-
harrnin al-Qur' dn'^ ^ k^ sm^ ndaki malzemelerini 'AV^ ^ Ùubayd
(l. 221)'in Fadad al-Qur' dn ile mukayesesi daha vaz^ ht^ r. Mesela o,
Buh.ri'nin iyrad etmi^^ oldu^ u hadislerin farklar^ n^ ^ Fadd' il al-Qur' -
n' dakilerle kar^^ la^ t^ rarak gsterir 3 . o^ u kaybolup ta bize ka-
dar gelmemi^^ olan Falail al-Qur' dn unvanl^ ^ mellefattan sadece
'Abt^ ^ Ùbayd'e aid olanla Bul^ ari'nin alakal^ ^ bb unvanlar^ n^ n mu-
kabelesi bize kafi bir fikir verecektir 1. Bununla beraber Buharrnin
bablarm^ ^ meydana getirirken ayni mevzuda bir tek kita-
ba de^ il bir oklar^ na ^ nracaat ile bir sentez yapt ^ ^ ^ ^ anla^^ l ^ yor.
Esasen onun i^ ini bu sentezdeki muvaffakiyetile lmek laz ^ md^ r.
Yoksa kendinden evvelki hadis literatrnden muhtasar bir
< Cmic>
meydana getirme^ e kalk^ ^^ rken (3400) kadar bab^ n^ ^ bizzat ortaya
koymay^ p ^ eyhlerinin eserlerine tbi oldu^ unu sylemek elbette
meziyetini azaltmak demek de^ ildir. Bul^ arrnin ^ eyhi 'Ab Bakr
b. 'Abi âyba (l. 235) ve ^ eyhinin ^ eyhi cAbdarrazaq b. Ham-
mm (l. 211), in bize kadar gelen musannaf kitablar^ ^ hatta
'Ab Nucay^ n al-kluzaci (l. 228) nin, tek mevzudaki
Fitdb al-fitan' -
i 5 Buhara' ile m^ terek oldu^ u meseleler ve bunlara aid bblar
zerinde hakikaten Sahih' in kendinden evvelki musannaf hadis
edebiyat^ na nisbetle muhtasar oldu^ unu gstermektedir. Muhtelif
nevilere aid yz m u sann af kitap meydana getirdi ^ ini bizzat Bu-
hari'den naklettikleri, ^ eyhi b. al-Madini (l. 234) nin6 kitab-
Fath al-bari I, 137-142. ^ bn. Nacar birincisinde Onun Buliarrnin êyhi
al Humaydi oldu^ u mtelas^ n^ ^ kitab^ n mukaddimesinde ileri srerken benden
ncekilerden birinin fikrine tabi olmu^tum, sonra aksine kani oldum...
demek-
tedir. Buna ra^ men, i^ aret edilen di^ er bir yerde benzer bir meselenin yine al-klu-
maydi'nin Kitab an-navadir' inden al ^ nm^ ^^ oldu^ unu sylemaktedir. Filhakika bu
kitab^ n bblar^ ^ hakk^ nda vaz ^ h bir ^ ey bilmiyorsak ta Buhri'nin bir ka kere da-
ha ayni mevzuda ondan t acli q yoliyle alm^ ^^ olmas^ , mezkr K. an-ntivadir' in
stal^ ammul al-5ilm'e aid bblar ihtiva ettiîni gstermektedir. Buhari'llin tacliqle-
rinin kaynak ifade etti^ ini ileride grece^ iz.
2 bk. Hadyu' s s-sri s. 28, 34, 46, 51, 65, 70.
3 Fath al-bri IX, 17, 28, 56, 57, 62, 74, 86, 87, 88.
4 Fadd' il al-Qur- n' m bblar^ n^ n fihristi iin bk. Ahlwardt I, nr. 451.
Bk. Brock. Suppl. I, 257 ; zikredilen yegne nshaya At ^ f Ef. Nr. 602 de-
ki k^ ymetli nshay^ ^ da ilve etmelidir.
6 Tahzib an-Nawwi II, 132.
81
lar^ ndan âliiiiine 303 hadis al^ rken i elbette bablar^ ndan da fay-
dalanm^ ^t^ . Yine Buhari < benzerini grmedim> diyerek 'medhet-
ti^ i 2 bu êyhinin muhtelif mevzulu musannaf kitaplar^ n^ n bab-
larm^ ^ benimsemi^ti. Buna mukabil hocas^ ^ 'Ahmad b. Hanbal (l.
234) 'in mu s ann af olmayan muazzam hacimli Musnad' inden tek
bir hadis nakletmek imkan^ n^ ^ bulmu^tu >. Esasen Buharrnin ken-
dinden evvelki edebiyattan bu êkilde faydalan^ ^^ ^ devrinin bir ade-
tiydi. êyhlerinden bir k^ sm^ n^ n hayatta bulundu^ u bir s^ rada, eser-
lerinden alarak kitab^ n^ n bablarma yerle^tirmeyi gizli yap^ lm^ ^^ bir
êy de^ ildi. Hatta âl^ ii^ 'in baz^ ^ rivayetlerinde < Bu bbda hac bah-
sinde Mlik' in ^ bn S' ihb' dan ald^ ^ ^ ^ hadisi naklederler. Fakat ben
tekrarla^ m^^ olmak endiêsiyle alm^ yorum êklinde, Buharrnin, ken-
dinden evvel meydana getirilmi ^^ kitablar^ n bblarile olan mnase-
betini en a^ k bir tarzda gsteren bir ibare de vard^ r 4.
Daha evvelki edebiyat^ n bablar^ na tabi olma keyfiyeti < al-Ku-
tub as-sitta nin hepsinde mâhade olunmaktad^ r. Mesela ibn Ma-
ca'nin hemen hemen her bab^ n^ ^ 'Ab Bakr. b. 'Abi âyba (l. 235)'-
den alm^ ^^ oldu^ unu grmek hadis musann^ flar^ n^ n kendilerinden
evvelki musannefattan ne kadar ok faydaland^ klar^ ^ ve kitablar^ -
n^ n bablar^ m meydana getirirken daha evvel mevcud olan bblar-
dan ne kadar ok êy ald^ klar^ ^ hususunda kfi bir bilgi vermekte.
dir.
Hatta < al-Kutub as-silta> diye me^hur olan hadis musannefa-
t^ na, evvelce mevzulara gre tasnif edilmi^^ malzemenin, hulsa
êklinde, yeni bir tertibi nazariyle bakmak bizzat musann^ flarm^ n
te'lif maksatlar^ na uygun bir hareket tarz ^ ^ olacakt^ r. Bu hususta
Buharrnin âl^ fliine dair zikretti^ imiz delillerden ba^ka 'Ab^ l D-
wud as-Sicistni'nin, Sunan' ini te'lif maksat ve metotlar^ ndan bh-
seden Ris /a'sinde bizim iin ok ayd^ nlat^ c^ ^ olan bir ibare vard^ r.
O kaynaklara dair hayli enteresan malmat verdikten sonra :
Sunan' da sadece ahkm^ ^ tasnif ettim, zuhd kitaplar^ n^ , fazil-i
ml ve sair mevzularla ilgili kitaplar^ ^ tasnif etmedim. Buradaki
Tah^ fb at-Tahzfb VII, 357.
2 Bunu mstakil kitab^ ^ Rafa al-yadagn' da sylemi^ ti, bk. Tahzil^ ^ at-tah^ fb
VII, 356.
3 Rictil a^ -^ al^ fl^ agn I, 5.
4 Hadgu' s-sa^ l s. 13
82
hadislerin hepsi ahkma dair olup drt bin sekiz yz kadard^ r'
demektedir.
BuharPnin, kendinden evvelki edebiyata tabi oldu ^ unu, ve ;Sa-
bablann^ ^ tanzim ederken kendine tekaddm eden tasnif faa-
liyetine uydu^ unu sylemekte her halde, onu âhsi' tasarruftan mah-
rum bir duruma d^rm^^ olmuyoruz. O kendi intihab kabiliyetini
ve bunlar^ n te'lifindeki muvaffakiyetini her hadis al ^ ^^ nda gstere-
biliyordu. Mesela, Muzutt' ^ n pek te ba^^ taraflar^ na isabet etini.
yen < M c' c^ ^ frl-Qur' n> bab^ ndaki bir ok hadisin en uygunu-
nu seerek kitab^ n^ n bad' al-wal^ y adl^ ^ ilk bab^ na geirmekle
kendi tasarrufunu da gstermi^tir 2. Burada îmdiden syleyelim ki
But^ arVnin, bu bblardan intihab ederken kendi sbjektivitesini ha-
kim k^ ld^ ^ ^ ^ mesele s^ hhat bak^ m^ ndan hadislerin tefriki meselesiy-
di.
-;x:.01r .,-"Y^ ^ Y^ ^ ,:r:_ ^ ^ ^1,)
Rislat ' Abi Dawticl as-Si- j lgK lr ;11.9
cistnf f wa^f likitb as-sunan s. 8.
2 Muwatte^ ^ s. 68, Bul^ ii I, 6, st. 8.
TAIIQLER^ ^
Buhrrnin a^-âd^ ih'inin di^ er hadis kitablar^ na nisbet-
le en garib taraf ^ n^ ^ <t acli q> diye adland^ r^ lan isnads^ z haberler
te^kil eder. < ) Abbaran> ve baddasan> tabirleriyle serd edilen ha-
dislerin yan^ nda , cs>.) , J gibi tabirlerle isnd-
siz olarak al^ nan hadislerin hkmnn ne oldu^ u ve Buhrrnin
, Lu tabirlerinin yan^ nda di^ er muhaddislerce hemen
hemen hi ba^ . vurulmayan di^ er tabirleri s^ k s^ k kullan-
m^ ^^ olmas^ n^ n sebebi, hususiyetleri, mteakip as^ rlarda izafe
edilen ârtlara uygun olup olmad^ ^ ^ ^ gibi sualler Buhrrnin
tasniiinden takriben bir as^ r sonra hadis edebiyat
^ n^ n,
zerinde bir hayli mnakaâ edilen mevzuu olmu^, aradan bir hay-
li zaman gemi^, ve Buhrrnin kitab^ ^ etraf ^ nda toplanan geni^^ fa-
aliyetlere ra^ men, tatminkr bir cevap verilememi^tir. Bu isnads^ z
haberler, (7397) kadar isndl ^ ^ hadise mukabil (1341) gibi bir ra-
kamla i kitab^ n byk bir k^ sm^ n^ ^ te^kil eder, ve bunlar ayni us-
lbla serd edilip Peygamberin zaman
^ na kadar ^ kmayarak saha-
bede kalan m a w q f >, tbl'iinde duran m a q t f^ c> lardan harie-
dir ; kitab^ n takriben be^te birini te^kil eder. Aralar^ na, di^ er mu-
haddislerin hilfma, Buhrrnin baz ^ ^ iilologiardan ald^ klar^ ^ da gi-
rer.
Kaynaklar^ n verdi^ i malmattan anla^^ ld^ ^ ^ na gre, de
mevcud bu gibi merviyat^ ^ ilk defa ciddi bir êkilde gz nne
al ^ p <t a 1 q> diye adland^ ran kimse, Buhri ve Muslim'i iik cid-
di tenkide tabi tutmu^^ olan 'Abii'l-Hasan ad-Draq^ 4ni (l. 285) 2,
daha sonra, ayni isimle, al-Cam` bagna' ^-âi^ ihagn'inde mevzuubah-
BuhrVnin bu hadisleri, muhtelif ta'dada gre bir tak^ m ihtilflar arze-
der. Bu rakam^ bn klacar'in tadad^ n^ n neticesidir. Mkerrerler dahildir ve kendin-
den evvelkilerin tadad^ na 129 hadis daha ilave etmi^ tir. ^ bn a^-âlal^ 'mve an-Na-
wawi'nin te^ bitine gre mkerrerlerle birlikte Buhri'de 7275 hadis vard ^ r. M-
kerrerler ^ kar^ l^ nca 4 bine iner (bk. Hadyd s-sif^ ri s. 465, 468.
2 Bk. Hadyu' s-sri s. 344
84
eden 'Ab Àbdallh al-Humaydi (l. 420) olmu^tur 1. Bu tabire
Bul^ arrnin, ' ^ ^ clm al-mul^ addis ad^ yla ^c^ i^ ii^ ' in ilk ^ arihi al-Hattbi
(l. 388) taraf ^ ndan meydana getirilen êrhde 2 raslanamarnaktad^ r.
Hatta Bul- At-1'11in Sahfh'inin bu hususiyeti onun yan^ nda, daha
sonraki ârihler aras^ nda oldu^ u kadar alka bulamam^ ^t^ r. Has-
saten Humaycli' nin faaliyetinden sonra mu^ talab al-hadis kitab-
lar^ n^ n bblar^ ^ aras^ nda yer alan <t a 1 i q> lere, ^ bn Hacar (l 852)-
ifadesinden anla^^ ld^ ^ ^ na gre- ilk defa olarak mstakil bir kitab
tahsis etmi^tir 3 . Onun Tactiq al-tacliq adl^ ^ eseri 4 Bul^ rrnin kaynak-
lar^ ^ bak^ m^ ndan bizim iin zengin malmat ihtiva etmesine ra^ -
men, t a I i q> lerin sebep ve izahlar^ ^ hususunda kendinden ev-
vel ileri srlen gr^lerin vuzuhsuziu^ unu giderememi^tir.
^ bn Hacar, bir hadis istilah ^ ^ haline gelen, haddi zat^ nda Bu-
hrl'nin â/^ ii.l'inin bir hususiyetinden ibaret bulunan et a '1 i q> i
^yle tarif eder :
Ta `1 i q êyhten s a m ' yol iyle al ^ nd^ ^ ^ n^ ^ gstermeyecek,
(mesel. J3 ,
Say
, ve Jl^ ^
gibi,) kat'i veya
yar^ ^ kat'i bir ifade ile isnddan br veya daha fazla ^ ah ^ s hazfet-
mektir. E^ er kat'i bir ifade kullan^ l ^ rsa (J3 gibi) kendin-
den al^ nan^ n s^ hhatine dellet eder. Yaln^ z (onun hazfolunan se-
nedinin) rvileri zerinde d^ nmek icab eder : E^ er bunlar si-
qttan iseler ta'liqlerindeki sebeb bu hadisin, kitabda bir yerde da-
ha, veya manas^ n^ n o bbda, di^ er bir vas^ ta ile bile olsa bulun-
mu^^ olmas^ d^ r ki ihtisaren ona bir nevi iâret edilmi^tir veyahud
bu <t a i q, muhaddisin êyhinden sam` yoluyle al ^ nd^ ^ ^ n^ ^ fakat
bu ^ eyhin t edl is le tan^ nd^ ^ ^ r^ ^ (yani ^ nlki olmad^ ^ ^ ^ bir muas^ .
r^ ndan mlki olmu^^ gibi rivayet eden kimselerden oldu^ unu) ve-
yahud hadisin m e v q u f bulundu^ unu yani hadisin ancak sahabe-
ye kadar ^ kabildikini msned olmad^ ^ ^ n^ ^ gsterir ki mawquf'da
bu kitab^ n âl^ ii^ 'in mevzuuna dahil de^ ildir (nk Peygamber'e
kadar ^ kan hadisleri toplamay^ ^ gaye edinmi^tir). Veyahut ta bu-
nun rvileri aras^ nda haddi zat^ nda siqat'dan olmakla beraber ha-
1 ^ bn as-âl4 s. 72 ; al-c ^ ra0, at- Taq yid s. 72 ; tacliq at-taciiq
2a ; Tadr?b ar-rvi 75-76.
3 Hadyu' s-sr s. 17.
4 Brock. G. II, 81, Suppl. II, 73.
85
disin zabt ve naklinde Mellif Àbdallah al-Buharrnin kita-
b^ nda ârt ko^tu^ u dereceye ykselmiyenler vard^ r. Mellif hadi-
sini bazen do^ rudan do^ ruya taliqan yani senedini k^ saltarak
al^ r. bazan da, miitabacat yoluyle al^ r. Bu da yukar^ daki muhte-
lif sebeplerden birile < cazm> (yani kat'i, mesela : gala fulnun, ra-
w fulnun) sigasiyle yap^ l^ r... Musan^ f, âyed t a m r l (yani kati
olmayan mesela : yucialu, yurwa) sigasiyle bir hadis alm^ ^sa bu
takdirde hadisin isnad^ nda, t acliq de zikretti^ i âhsa kadar zay^ f
buldu^ u bir ^ ah^ s var demektir. Yaln^ z bazen bu zay^ fl^ k ba^ka-
lar^ n^ n seneddeki illeti grmemi^^ olmas^ ndan veya mhimsememe-
lerinden dolay^ ^ sahih kabul edecekleri kadar ehemmiyetsiz dere-
cede de olabilir. Bu tarzda, muallak olarak al ^ nm^ ^^ bulunan hadi-
sin birinci kategoride oldu^ u gibi senedinde teernmle sayan ^b-
heli bir taraf var demektir.
^ ^ te kitabdaki btn talicilerin hkm budur. Kendilerinden
hadis dinlemi^^ oldu^ u êyhlerinden yapt^ ^ ^ ^ ta^lisqlere gelince :
^ mam DAbti 'Art^ r b. a^-Salah (l. 643) ' ^ n zikretti^ i vechile, bura-
da <gala can hkmndedir, bu da senedde ittisal mahiyetinde-
dir, demektedir. Buhari'nin, al-Qacr^ abi gibi êyhlerinden ald^ klar^ -
n^ ^ ayni kategoride gstermi^tir. Hakikatte Buharrnin, êyhlerin-
den yapt^ ^ ^ ^ taliqlerin de di^ erleri gibi oldu^ u meselesi teslimin-
den ka^ n^ lmayacak bir hakikattir. û kadar var ki, âyed 3uhari
cazm sigasile kaydetti^ i taliqlerinde hadisle^ ^ in ve senedle-
rinin sahih oldu^ unu ifade ediyorsa bu takdirde onun, hadisi tac-
liqon rivaget etti^ i êghinden dinlememi ^^ oldu^ u ihtimali ortaya ^ -
kar. Bunun delili de kitab^ nda taliq yoluyle zikretti^ i baz^ ^ hadis-
leri, di^ er bir yerinde êyhiyle kendi aras^ nda di^ er âh^ slar vas^ -
tasile rivayet etmi^^ olmas^ d^ r... T r h'inde êyhlerinden baz^ ^ ha-
disleri ta^lisqan al^ p ondan duymad^ ^ ^ n^ ^ tasrih ettiîne muttali ol-
dum. Mucawiya'n^ n terceme-i halinde :
diyip bir hadis zikretmi^tir. âyed sen : Bu,
Buhrrnin mdellis olmas^ n^ ^ iktiza eder dersen, 'Abla (Abdallah
^ bn manda'den ba^ka hi himse Bul^ arryi tedlisle itham etmemi^-
tir, onun bu itham]. merduddur.... BuharVnin <gala lana> veya
"gala yahud zdan veya zadani, "zakara lana , zakara
11 tabirlerine gelince, hadisleri a t r a f adl ^ ^ kitablarda toplayan-
lardan biri, bunlar^ ^ taliciler s^ n^ f ^ na idhal etmi^^ ise de, mucallaq
86
de^ ildirler. 'Abisi Cdfar b. Hamdan' ^ n : Bunlar ca r l ve munw a-
la'yi ifade eder, demi^^ olmas^ na ra^ men senedde sarih bir
ittisal ifade etmektedirler. ^ bn Manda de benzer bir êkilde :
Bunlar icaz a ifade ediyor, demi^ti. E^ er syledikleri tahak-
kuk etse bile yine umumun fikrine gre bu tarzda al ^ nan
hadisler senedde ittisal ifade eder. Ayr^ ca baz^ ^ muhaddisler :
Bunlar Buharrnin êyhlerinden mzakere esnas^ nda naklettikleri-
dir, demi^lerdir. Hakikatte btn bunlar indi hkmlerden ibaret-
tir. Bul^ arrnin bu ve di^ er tabirleri kullan^ ^^ nda muayyen bir
maksad^ ^ vard^ r, ve bu tabiri sadece "mtaba ca t ve " ^ a w -
h i d ,. olarak getirilen veya "mawqf olan hadisler iin kul-
lan^ yor. âl^ tle'inde "gala lana tabirini kulland^ ^ ^ ^ bir ok êyler
vard^ r ki, bunlar^ ^ di^ er eserlerinde lafziyle kulland^ ^ ^ n^ ^
ve bunun aksini yapt^ ^ ^ n^ ^ (yani eserlerinde ,13 tabirile ald^ k-
lar^ ndan baz^ lar^ n^ ^ t^ addasana tabirile iyrad etti ^ ini) da
grdm. E^ er bunlar onun yan^ nda "icza g3hud "mund^ oala veya
"mulditaba ifade etmi^^ olsayd^ ^ Bul^ ari bunlara iâret etmeden
t~.a>
tabirini kullanmazd
^ . E^ er bizim, cazm (kat'?, mesela
gala) ve tamril (pek kat'? olmayan) tabirlerinin hkmne dair
ileri srdklerimize, Bul^ arrnin ancak tek senede malik olan ha-
dislerinden kitab^ na sokdu^ u ve bunlar aras^ nda ravileri zerinde
^ pheler vaki oldu^ u halde bunlar iin de cezm ifadesi kullanm^ ^^
olmas^ ^ ileri srlerek itiraz edilecek olursa o zaman cevab^ m^ z
ûndan ibaret olacakt^ r : Bullat-I, bu ilimde Allah^ n, kendisini yk-
seltmi^^ oldu^ u bir mertebededir. O, "carb ve ta`dil" de oto-
rite sahibi muhaddislerden biridir. Ba^kas^ ^ taraf ^ ndan c a r I> ve
t a d l d e ^phe izhar edilmiyen bir ^ ahsi "siqa dan kabul
ederse di^ er bir âhs^ n sz onun hkm aleyhinde bir delil te^ -
kil etmez. nk o mctehid bir muhaddistir. Bununla beraber
" c a z m sigasiyle ta^liq etti^ i hadislerin, âhil^ 'indeki ide-
al ârtlar^ na muhakkak surette uymas ^ ^ laz^ m geldi^ ini sylemiyo-
ruz. Her kim bu t a h rie'i (hadislerin senedle iyrad edilen kay-
naklar^ n^ ^ tesbit eden bu kitab^ ) dikkatle okuyacak olursa "caz m
sigasiyle m u ca 11 a q olarak al ^ nm^ ^^ hadisler aras^ nda sadece za-
y^ f senedli bir hadis bulam^ yaca^ ^ n^ ^ hatta merf hadisler aras^ n-
da da bylesinin olmad^ ^ ^ n^ ^ grr. Esasen byk muhaddislerden
hi biri de bunu tecviz etmemi^tir. âyed : "tamri sigasiyle
kitab^ nda baz^ ^ hadisler iyrad ve sonradan di^ er yerlerde isnd
87
etmi^ tir ve bunlar isnd edilmedi^ i halde onun ârtlar^ na gre
veya ba^ kalar^ n^ n ârtlar^ na gre sahih olabilirler, denilecek olur-
sa o zaman da ^yle cevab verilir : Bul^ ari, kitab^ na bu êkilde
hadis ald^ ^ ^ ^ takdirde, ya m u a 11 a q hadisleri ihtisar etmi ^, veya
h^ fz^ ndan manas^ n^ ^ rivayet etmi^tir. Hadislerin bu iki tarzda riva-
yetinin cevab^ nda ihtilaf bulundu^ u iin cezmedip kat'i bir siga
kullanm^ yor ; bu, kitab^ n^ n di^ er yerlerinde isnd ettikleri iin ile-
ri srlebilir. Kitab^ n^ n di^ er yerlerinde isnd etmemi^^ olduklar^ -
n^ ^ ise, gizli illetleri bulundu^ u, mesela, inqita ve ihtilafl ^ ^ veya
zay^ f bulunduklar^ ^ iin ... byle nakletmi^^ olmas^ ^ muhtemeldir.
"Tam r l siygas^ n^ n sahih hadisler iin de kullan^ ld^ ^ ^ ^ syleni-
yor, fakat benim anlad^ ^ ^ ma gre, Bubari sadece bir illeti bulu-
nan hadisler iin tam r d > siygas^ n^ ^ kullanm^ ^t^ r. Her ne kadar
bu illetler pek kuvvetli olmasalar da ...
âyed sen : Bubarrnin < caz m siygasiyle m u ca ila q ola-
rak ald^ ^ ^ ^ hadislerin tamamile sahih olduklar^ n^ ^ ikrar etti^ ine gre
bu kitabda onlar^ n senedlerini ortaya koyma^ a teêbbs klfetine
katlanmaktaki maksad^ n nedir ? , diye soracak olursan, bu, Szle-
rimin delillerini ortaya koymak, muhalefet iddialar^ n^ ^ reddetmek
iindir ; muhalif, Bubarrnin ta'liken alm^ ^^ ve sonradan isnd et-
memi^^ oldu^ unu grrse, bunun senedlerinin munkati oldu^ una
hkmeder ve hassaten Butiarrnin êyhinin êyhlerinden ve daha
uzak tabakalardaki ravilerden taliken alm^ ^^ oldu^ u hadisler iin
byle bir hkme var^ r> 1.
I^te Bubarrnin sonradan < t a '1 i q > ad^ ^ verilen k^ s^ mlar^ ^ iin
Ibn klacar'in ileri srd^ izah budur. Bu, kendinden evvelki izah-
lar^ ^ ihtiva etmesi bak^ m^ ndan mhimdir. Bubarrnin âhih' inin
^ erhi iin en uygun asr^ n mahsullerinden birini te^kil etti^ i halde,
daha evvelkilerin < ta` 1 i q > diye adland^ rd^ ^ ^ ^ meselenin izah ^ nda
hi bir terakki kaydetmedi^ i, hatta daha etref il bir hale sokdu-
^ u grlyor. Ibn Hacar kendinden evvelkilerin k^ sa ve basit
izahlar^ na mukabil muhtelif cepheli ve kompleks bir hal êkli ileri
srme^ e al^ ^^ yor. Fakat tam olarak halledemedi^ ini anlam^ ^^ olmal^ ^
ki kendi kendine baz^ ^ sualler sorup < Her halde Bulicirrnin bir
maksadz vard^ , diyerek bazan da mnakaây^ , But^ arrnin merte-
besinin yksekliîne havale etmek suretile iîn iinden ^ kma^ a
^ bn Hacar, Tacliq at-tactiq 2a-8a.
88
al^ ^^ yor. êrhinin mukaddimesinde de ayni vuzuhsuzlu^ u hatta
biraz daha ileri safhada muhafaza etmektedir. O kendinden evvel
ileri srlen bir ok ihtimalleri redde al ^ ^^ rken bazan da tezada
d^mektedir i.
Mu^^ t alah al- l^ ^ ad? ^^ kitablar^ nda, bu mesele bir ka yer-
de, Buhrt ve Muslim'in muttas^ l isndlarla rivayet ettiî hadisler
bahsinde, tacliq iin ay^ r^ lm^ ^^ olan mstakil bbda ve < t a -
ham m u 1 al -ci l m > in muhtelif bblar^ nda 2 da^ ^ n^ k olarak ele
al^ n^ r. alirki muhtelif bblarda, meselenin da^ ^ n^ k bir ^ ekilde
bulunan izahlar^ n^ ^ bir araya toplamak suretiyle okuyucunun i îni
kolayla^t^ rm^ ^t^ r 3 .
Draqutni (l. 385) ve 1:lumayclf (l. 388) taraf ^ ndan <tacliq
diye adland^ r^ l^ p munkati senedler hkmnde bulunan ve di^ er
tam senedli hadislerle ayni derecede addedilmeyen bu tip mer-
viyyat^ n daha sonraki mellifler aras ^ nda zahiri êkilleri gz nne
al^ narak bir ka k^ s^ m alt^ nda mlhaza edilmi^ tir. Onlara gre
btn êkillerin istimlinde Buhrrnin ayr^ ^ bir maksad^ ^ vard^ r.
Drakutnrnin muas^ rlar^ ndan Àbdallh b. Manda (l.
395) me^hur muhaddislerin, <q ^ ra'a t, s a m ', m u n w al a, ve
i c z a> husundaki ihtilflarma dir telif etmi ^^ oldu^ u eserinde,
Buhrrnin <q la la n > tabirile naklettiklerinin icza ,

tabirlerinin, kendilerinden dinlememi ^^ oldu^ u ^ eyhlerden dinlemi
^^
gibi gsterdiî manas^ na <t adli s> ifade etti^ ini sylemi^ti 4. Fa-
kat ona bu fikrinde tabi olmay^ p Bul^ rrnin mudellis oldu^ u iddia-
s^ n^ ^ îddetle reddetmi^lerdi 5 . ^ bn a^ -âll^ ^ (l. 643) ' ^ n verdi^ i ma-
lmata gre daha nce -) Ab Ca^far b. klamdn an-Nisbrf, Bu-
hrrdeki J ^ i tabirinin ca r l ve munwala oldu^ unu
sylemi^ti . Fakat bu izah tarz ^ ^ Buhrrnin âl^ ii^ 'inin di^ er bir ok
yerlerinde benzer hadislerin senedlerle iyrad edilmi^^ oldu^ u hakl^ ^
olarak ârihler taraf ^ ndan ileri srlerek reddedilmi^ti.
Bk. Hadgu's-sri 12-17.
2 Masel bk. ^ bn a^-Salah 20-26, 72-78, 167-169 ; Tadr-il^ ^ ar-rnd 35-37,
75-76, 128-131.
3
Bu hususta Suyti"nin hkm iin bk. Tadrib ar-rzuf s. 76.
4
al-^^ rg , at-Tagyid wa'1-.)-Ic413 s. 74 ; tactiq at-tactiq 2b. Tadrfb ar-r'dw1
s. 130.
5
ayni yerler.
6 ^ bn a^ -Salah s. 76, ve Tadrib ar-r&zoi s. 145.
89
^ bn Hacar'in yukar^ da nakledilen ifadesinden anla^^ laca^ ^ ^ ze-
re, her halde usulcular^ n, Buhrrnin kitab^ n^ n bu hususiyeti ze-
rinde ileri srd^ fikirler, iinden ^ k^ lmas^ ^ imkns^ z bir labirent
manzaras^ ^ arzetmektedir. Zira onlar bir taraftan < q 1 a>, r a w
ve zakara> di^ er taraftan <gala lan, zakara lan>, <rav
1 a n >, <z dan ve br taraftan <q i 1 a>, y u r w , y u z k a-
r u> tabirleri iin ayr^ ^ ayr^ ^ sebeb ve hkmler d^nyorlar ve
bunlar^ n biri veya bir k^ sm^ ^ iin kitab^ n bir yerinde ileri srm
^^
olduklar^ ^ ihtimal ve tevilleri di^ er yerindekilere tatbik edemiyorlard^ .
Esasen ncekilerin sadece "t a 1 i q diye adland
^ rd^ ^ ^ ^ bu nevi
sonradan q 1 a> ve benzerleri iin, "t aliq m a c z m
ve mechul siygasiyle olanlar iin ise <t a '1 i q ^ ayr macz m> ta-
biri kullan^ lmak suretiyle ikiye ayr^ lm^ ^ t^ ^ 1. Dokuzuncu asnn ^ arih-
leri yan^ nda bu sonuncunun "t a`liq bi ^ i ^
at at- tamri l diye
bir unvan kazand^ ^ ^ n^ ^ gryoruz 2.
Hatta bu tabir o kadar yeni
idi ki ^rih cAynTistimalinden evvel onu tarif etmek mecburiye-
tinde kalm^ ^t^ ^ 3.
Izah ve gsterilen sebeblerin tatminden uzak oluû bir tarafa b^ -
rak^ lacak olursa, Buhrrnin kitab^ nda bu slbla bulunanlar
^ ^ sened-
lerle zikredilmi^^ olanlarla ayni hkmde tutmak ekseriyetin temay-
lne daha uygundu. nk iinde bulunan her êyin do^ru oldu^ una
dair edilen yeminin cevaz ^ ^ teslim olunan bir kitab^ n 4, bylece b-
yk bir k^ sm^ n^ ^ menfi bir hkmle mahld^ m etmekten korkuyorlar-
d^ . Bu gibi baz^ ^ hadislerin mnkati oldu^ u iddias^
ndan istifade ede-
bilen ^ bn klazm az-Zahiri (l. 452) baz ^ ^ êyleri reddetmek ve ba-
zen de kendi gr^ne gre uygun deliller ^ karmak imkn^ n^ ^ bul-
mu^tu. Mesel Buhrrnin Mlik'den t alik en ald^ ^ ^ ^ bir hadisin
mknati oldu^ unu iddia ve dolayisiyle redde al
^ ^ m^ ^ t^ . Bunu yer-
siz bulan 'Ayni, hadisin, ^hretinden dolay^ ^ byle munkati b^ ra-
k^ ld^ ^ ^ n^ ^ sylemi^ti. Filhakika hadisin muhtelif kaynaklarda isnad
^ -
n^ n bulunmu^^ olmas^ ^ ^ bn Hazm'in iddias^ n^ ^ tamamile mesnedsiz k^ -
l^ yorsa da Àynrnin de izal-i^ ^ Buhrrnin taliqlerinin, btn halinde gz
nne al^ nmadan ileri srlen mevzii bir izah' olmaktan ileri gee-
memektedir 5. Buhrrnin taliqlerine dair mstakil bir eser meyda-
al-ciraqi, at-Tagyid s. 77.
2
Bu tabiri ^ bn Hacar bol bol kullanm^ ^t^ r (Tactiq at-tacliq
2b-3b).
3 cAyni I, 321.
4 ^ bn as-âlal^ ^ s. 26, ciracii, at-Tag,yid wa' l^ ft213 s. 26.
5
( Ayni I, 291.
90
na getirmi^^ olan ^ bn klacar ise m^kili halletmekten uzak baz^ ^
fikirleri s^ ralamak ile iktifa edip hi bir êy sylemiyor ^ ^ Hadis
kitaplar^ nda bu gibi delilleri toplamakta biraz aceleci olan ^ bn
klazm bir defas^ nda Bul^ rrnin kitab^ n^ n di^ er bir yerinde isnd
edilmi^^ olan bir mu` a Ilak hadis hakk^ nda : munkati'dir, sahih hk-
mnde de^ ildir, diyerek olduka mhim bir hkme varm^ ^ t^ . Fa-
kat muhalifleri âbib'de bir defa da isnd edilmi^^ oldu^ unu tes-
bit ederek red imkn^ m bulabilmi^lerdi 2. ^ bn Hacar, Bubrrnin
bu ta'likini sadece di^ er bir yerde zikredilmi^^ olmas^ na hamlet-
mi^ti 3.
^ ^te mu^talab^ ^kitablar^ n^ n ilk defa olarak ortaya
kondu^ u 4 devirden itibaren, Bul^ ri ve Muslim'in hadislerinin ten-
kide tabi tutulup muhaddislerin l^ addasan ve ahbaran> gibi
me^hur laf^ zlar^ ^ hilf^ na qla> ile iyrad edilmi^^ olanlar^ n^ n tacliq
diye adland^ r^ lan nevileri zerinde bir ka as^ r ileri srlen ihti-
lafl^ ^ gr^ler bir taraftan mnakaâ edilip dururken di^ er taraf-
tan ayni kitaplar^ n bblar^ ^ ve tabammul al-cilm in k^ s^ mlar^ ^ aras^ n-
da <vicda> diye di^ er bir nevi'n, tarif ve izah edildi ^ ini gryoruz.
Bundan evvel, hadislerin nakli meselesinde, muhtasar bir ^ ekilde
gz nne ald^ ^ ^ m^ z, fakat îmdi But^ rrnin as^ rlardanberi mna-
ka^ a edildi^ i halde bir trl halledilemiyen m^ kiline tatbik ede-
ce^ imiz bu nev'in, cq 1 a tabiriyle rivayet edilen hadisleri m u -
à Ila q diye ilk olarak adland^ ran Draqutni (l. 385) 'nin devrin-
de ilk mu^talah al-hadis kitab^ n^ n mellifi Rmhurmuzi (l. 360)'-
nin
al-Muhaddis al-fdsil bagn ar-rdwi wa'l-w'i adl ^ ^ kitab^ nda
maruf oldu^ unu gryoruz. Fakat nedense as^ rlarca bu iki nevi
daima birbirinden ayr^ ^ mlhaza
Mu^ talab al-badis kitablar^ n^ n <vicda> hakk^ ndaki tarifini îm-
di gzden geirip <t a I q> diye adland^ r^ lan ^ ekilde al^ nan hadis-
lere ne dereceye kadar tatbik edilebilece ^ ini grelim :
<Wicda> bedevi arablar taraf ^ ndan kullan^ lm^ ^^ olmay^ p
kknden, sonradan yap^ lm^ ^^ bir masdard^ r. Bir âhs^ n, di^ er bir
Fatl^ ^ al-b^ l I, 91.

2 Bul^ r^ ^ VII, 107, ^ bn a^ - âlh s. 73.
3 Fath al-be^ ri X, 45.
4 Bu mevzuda ilk eserin ar-Rmahurmuz'i taraf ^ ndan meydana getirildi^ ine
daha evvel iâret etmi^tik, ayr^ ca bk. Tadrib ar-rwi s. 9,
Rmahurmuzis (Kprl Ktb.) nr. 94a-96b.
91
âh^ s taraf^ ndan rivayet edil en hadisl eri muhtevi ve bu ikinci
âh-
s^ n bizzat el yaz^ sil e ol an bir kitab^ n^ ^ bul mas^ , fakat onun bu ki-
tap sahibine ml aki ol mam^ ^^ bul unmas^ , âyed mIak^l ol mu^^ ise
muhtevas^ n^ ^ ondan dinl ememi^^ ol mas^ d^ r ki bu takdirde,
,.:)% veya demesi, êyhini zikr, isnd ve metnini 'ol -
du^ u gibi nakl etmi^^ bul unmas^ ^ veya, yahut ,:)54 di-
yerek isnad^ n mtebaki k^ sm^ n^ ^ saymas^ d^ r. Eskiden ve îmdi nor-
mal ol arak takib edil en yol budur. Bu tarzda al ^ nan hadisl er m u n-
q a t i` ve m ur s a l bab^ na dahil say^ l ^ r. û kadar var ki
êkl inde al manl ar bir nevi muttas^ l sened gibi grnr.
Baz^ l ar^ ^ l kaydi gstererek bu gibi nakil l er iin ve r ta-
birini kul l anm^ ^^ ve bu yzden tenkid ol unmu^l ard^ r.
Bir muhaddisin, kendi yaz ^ s^ ndan gayri bir yaz ^ yla bir kitab ^ ^
bulundu^ u takdirde, bunun iin veya JI 3 vega

f ,))b j".*, demi^^ olmas^ ^ laz ^ md^ r. Bu tamamiyl e munkati

bir rivayettir, ittisal ifade etmez. Btn bunl ar, nakl ol unan habe-
rin, ad^ ^ zikrol unan rvinin yaz^ ^ ve kitab^ ndan al ^ nm^ ^^ ol du^ u (ya-
ni yaz^ ^ ve kitab^ ndan nakl edil mi^^ bul undu^ u) hususunda hi bir
^phe bul unmad^ ^ ^ ^ zaman mevzuubahistir. Aksi takdirde
,.5% veya :.)% veyahud benzer ifadel erden birini kul l an-
mak l az^ md^ r... Bir musann^ fa atfedil en bir kitaptan nakl etmek is-
tenil di^ i zaman ancak nshan^ n s^ hhat^ ndan emin ol undu^ u, bu
nsha, faydal anmak isteyen kimse veya ba^ kal ar^ ^ taraf^ ndan di-
^ er bir ka nsha il e mukabel e edil diî takdirde JI3 tabiri
kul l an^ l mal ^ d^ r. Bu mmkn ol mad^ ^ ^ ^ takdirde ,:)% demel i
veya benzer ibarel er kul l anmal ^ d^ r. Fakat asr^ m^ zda bir ok kim-
sel er, esasl ^ ^ surette ara^t^ r^ p soru^turmadan bunl ar iin gel iî g-
zel bir êkil de kat'i sigay^ ^ yani <J3 tabirini kul l an^ yorl ar... Mesel a
her hangi bir musann^ fa atfol unan bir nsha grp s^ hhatinden
kat'i surette emin ol unmadan <,3 )4 J3 ... tabirini kul l an^ yorl ar ...
Byl e bir nsha il e kar^^ l a^ an kimse âyed btn mel huz hatal ar^ ^
gzden ka^ rmayacak kadar dikkatl i bir al im ise bu tabiri
kul l anmas^ n^ n caiz ol aca^ ^ n^ ^ mid ederiz. Ba^kal ar^ n^ n kitab^ ndan
nakl eden bir ok musann^ f byl e bir esastan yryerek kol ayl ^ ^ a
kavu^ tu. ^ ^ te wic d a suretil e hadis nakl inin mahiyeti. Kendisil e
amel in cevaz^ na gel ince, ml ikil erden birinin rivayetine gre, Ma-
92
lik ve di^ er bir ok muhaddisler bununla ameli tecviz etmiyorlar.
l^ nm ^ficrnin ve ileri gelen arkada^lar^ n^ n byk bir k^ sm^ n^ n
bunu tecviz ettikleri rivayet olunuyor
^ ^te <tahammul al-cilm> in <wicada> bb^ nda islmi
rivayetin, bir ^ eyhten dinlemeden veya ^ eyhe dinletmeden veya
her hangi bir ^ ekilde iczeti al^ nmam^ ^^ olan bir kitabdan naklin
cevaz^ n^ ^ ve teferruat bir tarafa b^ rak^ ld^ ^ ^ ^ takdirde bunun iin
qla> ve benzeri tabirlerin kullan^ ld^ ^ ^ n^ ^ ve bunu imm ^fri
gibi byk muhaddislerin tecviz etti ^ ini ve dolay^ siyle bu riev'in
daha ikinci as^ rda muteber ve maruf oldu^ unu ^ reniyoruz. Aca-
ba Buhrrnin tabiriyle ald^ klarm^ n, her nas^ lsa w icda
nev'ini hat^ rlamay^ p taliq diye adland^ ran Darqutni (l. 385) ye
tabi olduklar^ ^ iin mi, izah^ nda bu bbdan faydalanmam^ ^lard^ ^ ?,
yoksa kitab^ n^ n bir yerinde ^ eyhi 'Ab Bakr b. 'Abi âyba (l.
235) 'nin (Muânnaf^ ndan) senedindeki < wic d a> yi gsteren
hadisler nakletmi^^ olmas^ ^ bak^ m^ ndan tenkide u^ rayan Muslim2
gibi Buhri iinde bunutecviz mi etmiyorlard ^ ^ ?; Fakat Buhri
bu hadisleri <haddasan> veya <ahbaran> tabirile de^ il <qla
lafziyle naklediyordu, bu takdirde Muslim'in tenkide u ^ rayan ha-
disleri nev'ine de^ il de tamamile ^ficrnin tecviz etti^ i wicada>
ye uymuyor muydu ? bundan ba^ka, o bu tabiri bol bol, hi bir
êkilde êyhlerinden addedilemiyen ve kendilerinden her hangi bir
^ ey dinlemi^^ olmad^ ^ ^ ^ filologlarm kitablar^ ^ iin kullan^ yordu, bu-
nunla a^ ka <wicda yi tecviz etmi^^ say^ lmazm^ yd^ ^ ?3.
Her halde muhaddisler, Bul^ rrnin ^ arihleri bunlar^ ^ d^n-
m^t. Nitekim mevzuu-bahs tabirlerle, Buhr'nin nakletti ^ i ha-
berlerin hepsinin ca r d ve ic z a ifade etti ^ ini d^nenler
1 ^ bn a^ -âl4 168-169 ; Tadrib ar-r. deaf 148-149.
2
Tadril^ ^ ar-rwi s. 149.
3 Misl olmak zere takriben ald^ ^ ^ ^ ^ u ibareyi zikredelim
01191:
1:1,>
jft.11, j,113
^ ktibas edilen (Bul^ ri' VI. 44) bu misal, Buhrl'nin ayni j,...Jilj
tarzda alm^ ^^ oldu^ u yzlerce ibareden biridir. taLiriyle Ubayda
macmar b. musann'n^ n Macitz al-Qurca' n' ^ ndan alm^ ^^ oldu^ u, gerek ârihlerin
ifadesinden gerekse ad^ ^ geen kitaba mracaattan anla^^ l^ yor (Bk. mac(rz al-Qur' -
em I, 124 ve Fathal-btiri VIII, 186, cAyni, VIII, 547. Qastallni VI. 77).
93
olmu^tu I. Fakat bu sonuncu kaideler nas^ l Buharrnin qla ve
benzer tabirlerle ald^ ^ ^ ^ btn haberlere tatbik edilemiyorsa 2 < w i -
c d a iin de ayni i^ nkns^ zl^ k ortaya ^ k^ yordu. nk ilk na-
zarda But^ ns'nin bu tabirleri ba^ ka ba^ka hkmler ifade ediyor-
du ; Bunun iin de ârihler bir ok sebepler d^ nmek ve muh-
telif hal yollar^ ^ bulmak mecburiyetinde kalm^ ^t^ . Qla tabirile
al^ nm^ ^^ olan bir hadisin âl).' il^ ' de di^ er bir bbda haddasan
veya ahbaran>> lafz ^ yla serdedildi^ i vakiydi, ve nadir de^ ildi.
âlfi.yde birinci tabirle al^ nm^ ^^ olan bir hadis, mellifin di^ er
mstakil bir kitab^ nda ahbaran veya haddasan laf ^ zlanyla
da nakledilmi^^ bulunabiliyordu. Bunun tamamile aksi de variddi.
û halde qla veya benzer tabirlerle al ^ nanlara wicda yani
muttas^ l bir rivayet yoluyla de^ il de rivayetsiz kitablardan men-
kuldur, diye hkmetsek ayni hadislerin di ^ er tarafta haddasan
gibi tabirlerle al^ n^ p rivayetin her hangi bir êkline dellet
etmesi bu hkm tamamen ortadan kald^ nyordu.
Buhrrnin kitab^ n^ n telifinden bir as^ r kadar sonra mnakaâ-
s^ na ba^ lan^ p zerinde her hangi bir neticeye var^ lam^ yan ve za-
man zaman esas sebebinin izah edilemiyece ^ i sylenen bu m^
kilinin hallini, kaynaklanla olan mnsebetlerinin bir hu-
susiyetinde arayaca^ ^ z. yle zannediyoruz ki, onun bu hususiye-
tine dayan^ larak, kitab^ n^ n t a 'I q diye adlanan k^ s^ mlar^ ndan
ba^ka di^ er bir ok m^killeri lje halledilecektir. Mesel, tekrar-
lann^ n sebepleri, niin baz^ ^ bblar^ ^ tamamile bo^^ veya isimlerden
ibaret b^ rakt^ ^ ^ , neden baz^ ^ hadisleri hi de teviz edilmeyen bir
êkilde yar^ m olarak nakletti^ i, ve kitab^ ndaki m u t a b a ca t ve
< ^ a w hi d hadislerinin hkm anla^^ lacakt^ r. Hatta, bizzat Bu-
hrl mdellis yani kendisini, hadis dinlememi^^ oldu^ u bir
muas^ r^ ndan dinlemi^^ gibi gstermi^^ olma iddias^ ndan kurtulacak-
t^ r.
Buhrrnin âililyinin bu muhtelif m^ killerinin d^ m nokta-
s^ n^ ^ te^kil eden hususiyeti, acizne gr^mze gre, bblann^ n
tanziminde kendinden evvelki n^ usannaf edebiyat^ n bblanna tabi
olu^ u meselesidir. Kanaat^ m^ zca, daha evvel izah ^ na al^ ^^ ld^ ^ ^ ^
vehile, Buhr'nin, âkih'inin bblann^ ^ -tanzimde kendinden evvel
^ bn a^- âlal^ ^ s. 76.
2 Tactiq at-taclfq 2 b.
94
mevcud edebiyata tabi olu^ unun kabul, kitab^ n btn karakter-
lerinin vaz^ h bir êkilde ortaya koydu^ u ka^ n^ lmaz bir hakikattir.
Mamafih, bu kendinden evvel mevcud bir musannaf hadis edebi-
yat^ ndan faydalanan di^ er muhaddislerin ve onun muas
^ rlar^ n^ n
ve binnetice haleflerinin pek tabii bir hususiyetiydi. Yaln^ z hadis
edebiyat^ n^ n bu m^ terek vasf ^ nda da Buhrrnin ^ ahs^ n^ n ileride
greceîmiz zere di^ erlerinin sahas^ n^ ^ a^ an bir taraf ^ ^ vard^ r.
Mevzuu bahs hususiyetle ûnu kasdediyoruz : Buhrrden evvel
zengin bir yaz^ l^ ^ edebiyat vard^ . Bunlar^ n byk bir k^ sm^ ^ bblara
gre tasnif edilmi^^ bir haldeydi. Bir k^ sm^ ^ da muayyen ve mah-
dud bir ka bb veya sadece bir bb ihtiva ediyordu.
Bblara gre tasnif edilmi^^ kitablar^ n yan^ nda malzemeleri
umumiyetle hadislerden ibaret olan tefsirler, hadisleri bb-
lar^ na gre isnd eden, ve etmeyen msnedler, olduka eski
devirden kalma hadis mecmualar^ , sahifa ve cuz' ler vard^ . Hadis-
ler gibi bu kitablar^ ^ da rvilerinden veya musann^ flar^ ndan oku-
mu^^ olmak veya êyhlere okumak veyahut ta < tahammul al-' ilm' in
muteber êkilleriyle rivayet hakk^ n^ ^ alm^ ^^ olmak laz^ md^ . Ancak
bu rivayetlerle gelen kitablardan faydalan^ p haddasan ve ah-
baran gibi laf ^ zlarla hadis nakledilirdi. Rivayeti temin olunma-
m^ ^^ kitablardan nakl, ancak vic d a nev'inde tecviz edilen ta-
birlerle, hassaten qla ile olurdu. Hadis edebiyat^ n^ n yaz^ l^ ^ mah-
sulleri o^ ald^ ka ve ^ slam aleminin muhtelif k^ elerine da^ ^ ld^ k-
a bir insan^ n, btn kitablar^ n rivayetini alm^ ^^ olmas^ ^ maddeten
imkns^ zd^ . Zira bu rivayetleri alabilmek iin zaman imkns ^ zl^ ^ ^ n-
dan ba^ka, kitablar^ n muayyen rvilerini gidip bulmak gibi mek-
ni' bir imkns^ zl^ k ta vard^ . Hatta bu mlhaza ile icza yoluy-
le nakl gibi bir kolayl^ k bulunmu^tu. Yani tilmiz êyhinden
dinlemeden veya ona dinletmeden icazetini alm^ ^^ olmakla bir ki-
tab^ ^ veya hadisi diye nakledebiliyordu. ^ ^te, bylece
zengin bir edebiyat^ n hlsas^ na kalk^ ^ an Buhrrnin istifade saha-
s^ nda her hangi bir êkilde samc ve K^ ra'at yoluyla rivayeti-
ni almam^ ^^ oldu^ u kitablar vard^ . Bunlardan faydalanm^ ^t^ . Bunla-
r^ ^ bblar halinde hulsa ederken, rivayeti kendisine kadar ula^-
m^ ^^ kitablardan haddasan ve at^ baran lafzla^ ^ ile, rivayetine
sahib olmad^ ^ ^ ^ kitablardan qla tabirile al^ yordu. âhil^ ' inin
di^ er bblar^ n^ ^ meydana getirirken, sonradan kar^^ s^ na, nce q-
la lafz^ yla ald^ ^ ^ ^ bir hadis, Sama` ve K^ ra'at yoluyle gelen bir
95
kitab^ n bblar^ ^ iinde bulunarak ^ k^ yordu, veyahut nce <abb-
ran veya <haddasan lafz ^ yla alm^ ^^ oldu^ u bir hadis, hayli za-
man, belki seneler getikten sonra, di ^ er bb^ ^ meydana getirirken
kendisine rivayet yoluyle gelmemi^^ olan bir kitab^ n alkal^ ^ b-
b^ nda kar^^ s^ na ^ k^ nca <qla tabiriyle al ^ yordu. ^ bn klacar, Bu-
hrrnin byle muallak b^ rakt^ ^ ^ ^ hadislerin en az bir senede ma-
lik oldu^ unu ortaya koymak iin Tactiq at-tactik ad^ yla meydana
getirmi^^ oldu^ u mstakil kitab^ nda Buhrrnin, âi^ ih'in di^ er bir
yerinde isndl^ ^ olarak zikretti^ i, isnads^ z b^ rakt^ ^ ^ ^ hal-
de di^ er kitablar^ nda isnad etti^ i, ne âl^ fliinde ve ne de di^ er
kitablar^ nda senedini verdi^ i fakat ba^ka' muhaddislerin eserlerin-
de isndlar^ ^ bulunan hadisler diye e ay^ rmakta oldu^ u tagiqle-
rin 1 izah^ ndan bunu a^ ka istidll etmek mmkndr. ^lyil^ 'te
bol bol raslanacak olan misaller den bir ka ^ n^ ^ burada gzden
geirelim.
Kitb akiymn' ^ n ilk bb^ ^ 2 bir ok hususiyetleri ihtiva etme-
si bak^ m^ ndan bizim iin iyi bir misal te^kil etmektedir. ârihler
bize bu bbda meydana getirilen mstakil kitablardan ba^ka, Bu-
hrrden, evvelki bir ok musann^ flar^ n kitablar^ n^ n bu bb^ ^ ihtiva
etti^ ini bildirmektedir 3. Onlar^ n bildirdiklerine gre, Àbdarrahmn
b. 'Umar b. YazId b. Rusta (188-245) 'nin mstakil Kitb al-' ir-
mn' ^ n^ n, Sal^ i^ 5' in ayni isimli fasl (kitab) ' ^ ndaki muallaq hadisle
rin hepsini ihtiva etmektedir. Bir k^ sm^ n^ n DAbe^ ^ Bakr b. Abi ây-
ba (l. 235) 'nin ^ nusannaf kitab^ n^ n ayn^ ^ bb^ nda bulunmas^ na ra^ -
men, âl^ fl ^ 'in mevzuubahs tacliqlerrnin, hem bb^ ^ takib eden sz-
lerini hem de arka arkaya gelen taliqlerini aynen birincisinde bu-
labilmi^lerdi
4.
(,L3 LAc 4111L j ... , 5:11 J,ii ,)Ly^ ^
41J3 4)) J.k,
tit.cf
<
1, 4b..,L3 ,s-1/4"
j>41,i3 rf:1)1j.z."- 1.l4 Ltrl r :^ ^

Bk. Hadgu' s-s&ri s. 71.
2 Bullari I, 12, st. 11.
3 Bk. mesela al-Qastallni I, 84, o misal olarak ^ bn. cUyayna, Sufyn
as-Sawri', ^ bn. Curaye... ^ lh. gibi bir oklar^ n^ n musannafat^ n^ n bblar^ ^ aras^ nda bu
bab^ ^ bulundurduklar^ n^ ^ sylemektedir.
4 Fath al-bdrf I, 42-46, 'Ayni I, 127-134.
96
zutj
t;L1 )11 r,4 1.3
L,
JU
,sac GAP
j1r1I ,:j",
J^ ;., ,, LA
^ ^y. L. 1 :31., J3 3 L,.):3

..C^ Lyszacls J1;3 .3 ..L,J1j
Kitab^ n di^ er bir fasl^ ndan her hangi bir misal alal^ m:
Lj
) 1Ji;
. 3 \ <1..
j:^ ld.U1 _ LA
) ,;_ ba^ ^
41 ^ 7....41 7P -t; 4b:i
(
1
J*.
V.,,
Bu babdal f^ kh^ n muhtelif immlar^ n^ n fikirlerini bir araya ge-
tiren tagiqlerin o^ unu ^ arihlerin ifadesine gre, 'Ab (Ubayd'in
Kitdb al2amwi'inden alm^ ^ t^ r 2. DAVI Ùbayd'in bize kadar gelen
mezkr kitab^ nda But^ rrnin ta'liken ald^ ^ ^ ^ k^ s^ mlar hususunda
^ arihlerin verdi^ i bilgiyi tahkik etmek imkn^ na sahip bulunuyo-
ruz 3 . Bul^ ri daha evvelki mislde oldu^ u gibi burada da yine
'Ab Ùbayd'in kitab^ ndan 'Umar b. Àbdaraziz'e aid alm^ ^^ oldu-
^ u haberi ta^lici suretiyle, di^ er alm^ ^^ olduklariyle bir araya getire-
rek tek bir senedli hadis iyrad^ ndan msta^ ni kal^ yor. Yine â-
l^ flY de Kitdb al-buydun bir meselesi zerinde onun muhtelif mez-
hepleri gsterir ^ u taliqleri 4 mhimdir:
,^1121,.11)I ,..; ^, L>
j1; 3....31> 4. t v^ ^
jr, J.3
9 a y lr,
.31 ,>4
Bubari II, 129.
2 Fath al-bari III, 288 ; )Ayni IV, 453.
3 )Abil CUbayd, K. al-)a^ nzval 336-340.
4 Bul^ ^ -I III, 76.
9 7
W ij j j
'I
cj .
L
2 1 J.3
^ ^

^ ^1; ^ : G las .
^^
JI 1.4)
Buhari, yerle^ tirmi^^ oldu^ u bu bbda Muwatt' ^ n, yan^ n-
da bulunan rivayetlerinde arad^ ^ ^ ^ malzemeye raslayamay^ nca di-
^ er rivayetle^ ^ inden faydalanma^ a mecbur kalm^ ^ t^ . Muwatt' ^ n Yah-
ya b. Yahya rivayetinden farkl ^ ^ k^ s^ mlar^ n^ ^ toplayan ^ bn. 'Abdal-
barr, Buharrnin Mlik'den alm^ ^^ oldu^ u bu mucallaq haberin ^ bn
Wahb rivayetile yan^ nda bulunan redaksiyonundan geldiîni tes-
bit etmi^ ti 1. Fakat ât^ ii^ 'in yukar^ daki di^ er tacliklerinin kaynak.
lar^ n^ ^ bulmak hususunda ârihler bir hayli glk ekmi^tir. Bu-
harrnin bunlar^ ^ muayyen bir kitab^ n bir bab^ ndanm^ ^ naklen ald^ ^ ^ ,
yoksa taliqlerinde isimlerini izhar etti ^ i muhtelif ^ ah^ slar^ n eser-
lerinden mi al^ p bir araya getirdi^ i hususunu kaynaklar^ n o^ unun
kayboldu^ u bu gnde tahkik mmkn de^ ildir.
* *
Buhari metninde mcerred <gala> ve <zakara ve benzer tabir-
lerden ba^ ka pek s^ k olmamakla beraber bir de <gala l veya
<gala 'ana veya zadana tabirlerinin kullan^ ld^ ^ ^ ^ grlyor. Mu^-
talah al-hadis kitablar^ n^ n ve Buhari ^ arihlerinin ifadesine gre,
bu tabirde bir muhaddisin <mzakara suretiyle vaki sama` netice.
sinde alm^ ^^ oldu^ u hadisler iin kullan^ lmaktad^ r 2. Yani Buhari^ ^
bu hadisi ihtiva eden kitap, ^ eyhi ve tilmizleri ile birlikte mza-
kere suretiyle okunurken yaln^ z onu êyhinden dinlemek imkan^ n^ ^ bul-
mu^tu. Di^ er bir ifadeye gre, Buharrnin bu tacliqleri < card ve
munawala> 3 ; Buharrnin kitab^ ndaki <gala tedlis olarak vas^ f-
land^ ran Àbdallah b. Manda'ye gre ise <gala Il ve benzer ta-
birler icza ifade eder 4. But^ arrnin mnhas^ ran bu tabiri, kitabla-
r^ n^ n rivayetini almam^ ^^ oldu^ u fakat kendilerile bir mddet te-
masta bulundu^ u êyhlerinin kitablar^ ndan nakletmek istediî za-
man kulland^ ^ ^ n^ , yak^ n bir temas gsteren bir zamirin <gala
ye ilavesiyle, kendisiyle bu êyh aras^ nda vaktile bu hadisi ihti-
1
Fati.^ ^ al-br' i IV, 325-327. ( Ayni V, 547-549.
2
Tadrfb ar-rnd s. 130.
3
Agn. esr. s. 146.
4
Agn. esr. s. 146.
Bul^ Etri'nin kaynaklar^ ^ F. 7
98
va eden kitap zerinde bir nevi mzakere vuku buldu ^ una i^ aret-
etmek istediîni anlamak mmkndr.
Qla l ve qla lan veya zdan gibi, âl.^ filde pek
s^ k bir êkilde gemeyen bu tabirlerin, hassaten Buhrrnin hoca-
s^ ^ 'Ahmad b. Hanbal (l. 242) iin iki defa ; bir defas ^ nda qla
lan 'Ahmad ^ ^ di^ er defas^ nda wa zdan1 'A hmad 2 êklinde kul-
lan^ ld^ ^ ^ ^ grlyor. 'Ahmad b Hanbal'in rivayetini almad^ ^ ^ n^ ^ bil-
di^ imiz Musnad' inden3 senedlerle nakletmek istedi^ i zaman kit-
bin ravisi 'Ahmad b. al-Hasan (l. 250) vas ^ tasiyle rivayet etmi^ti 4.
Buhrrnin yine bu tabiri, kendisiyle temasta bulundu^ u halde
kitab^ n^ n rivayetini almam^ ^^ oldu^ u, musnad ve di^ er bir ok ki-
tap sahibi Halifat b. Hayyat urf (l. 240) iin kulland^ ^ ^ ^
grlmektedir 5. Buhrf on kadar hadisi bazan <gala lig tabi-
riyle bazan da bir rvinin ismini hazfedip bir st derecedeki rvi-
nin ismini b^ rakarak âhil^ 'ine alm^ ^ t^ r . Gerek ibn Hanbarden
ve. gerekse Halifat b. Hayyrtan al ^ nan bu tip taltqlerin hepsi
onun âl^ th'inin baz^ ^ fas^ llar^ n^ n ya ba^^ veya son taraflar^ nda
mevcut bir hadisin takviyesi veya kk bir rivayet fark^ n^ n gs-
terilmesi sadedinde ^ ahit olarak kullan^ ld^ ^ ^ ^ anla^^ lmaktad^ r.
Buhri taliqlerinin di^ er muhaddisler aras^ nda raslan^ lmayan
hususiyetlerinden birisi de êyhlerinden ve muas^ rlar^ ndan yap^ l-
m^ ^^ olanlar^ nda grlmektedir. Umumi olarak taliq nevi zerinde
^ arihlerin yanl^ ^^ esasa isnd ettirdikleri gr^leri muhtelif nevileri
zerinde de ayni tesirini gstermektedir. Buhrrnin bu tip taliq-
leri, kitab^ nda oka chaddasan= ve <abba ran laf ^ zlariyle muttas^ -
lan rvilerini izhar ettiî ^ eyhlerinin byk bir k^ sm^ ndan di^ er yer-
lerde senedlerini hazfederek alm^ ^^ olmas^ ^ veyahut muas^ rlar^ ndan sa-
BuhrI VII, 10 ; Fath al-bari XI, 132.
2
Buhrl VII, 158.
3
Bk. Path al-bari VIII, 116.
4
Bul^ ri' VI, 17.
5
Ayn. esr. VI, 18 ; VIII, 68 ; IX, 157. 160 ; Fail> al-barf X1, 82.
( Ayni VIII, 461 ; Tahzfb at-tahzib III, 161.
99
dece ta`lician al^ p hi isnd etmedikleridir 1. Onun taclicilerinin di^ er
bir nev'i de kendine muas^ r baz^ ^ muhaddislerden, talician ald^ ^ ^ ^ ha-
dislerin bir k^ sm^ n^ n kitab^ n^ n di^ er yerlerinde bir vas^ ta ile zikredilmi^^
olanlar^ ^ Ir. <Qala> tabiriyle Bubarrnin, ^ eyhinden rivayetini almam^ ^^
oldu^ unu gstermek ^ eklindeki maksad^ ^ yukar^ da izah edilen se-
beplerle anla^^ lamad^ ^ ^ ^ iin <mdellis > addedilmi^^ 2, yani mua-
as^ r^ ndan bir hadisi dinlememi^^ oldu^ u halde kendini, dinlemi^^
gibi gsterdi^ i iddia edilmi^tir. BuharPnin bu tacliqi iin âffil^ ' i-
nin K. al-cand' i^ ^ k^ sm^ nda 3 klaccac b. al-Minhl (l. 217) 'dan
<gala> lafziyle alm^ ^^ oldu^ u halde < ) ahadfs al2anbiya k^ sm^ nda
haddasan> Muhammad, haddasan !Jacek b. al-Minhal> êklin-
de iivayet etti^ i hadisi misal olarak gsterirler. ^ bn Manda (l. 396)
taraf^ ndan <tadlis e hamledilip 5 usulcular taraf ^ ndan, vaz^ h bir êy
sylenemeyece^ i a^ a^ ^ ^ yukar^ ^ beyan olunmu^^ e, ^ bn Nacar taraf ^ ndan
isnad^ n muhtasar ve mufassal êkli diye ifadeye al^ ^^ lmi^^ 7 olan
bu gibi taliqleri de Buhari 'nin, muas^ rlar^ ndan, kitablar^ n^ ^ do^ ru-
dan do^ ruya de^ il de rvisinden dinlem i^^ oldu^ u hadisler iin kul.
land^ ^ ^ ^ êklinde anlamak mmkndr. Buhart, muas^ rlar^ n^ n, kendi-
lerinden dinlemek imkan^ n^ ^ bulamam^ ^^ oldu^ u kitaplar^ n^ , hayatta
bulunduklar^ ^ halde, di^ er ravilerinden rivayetini bazan tecviz ediyor,
bazen de ravilerinin ad^ n^ ^ hazfederek muallak bir ifade ile al
^ yor-
du. 'Al^ mad b. klanbal'in musnad' i iin de durum ayni idi. O, m-
Bunun en iyi misallerinden birini, Buhari. 'nin êylerinden Ya-
man (l. 221, mesela bk. Fath al-bar? VIII, 214. cAyn? VIII, 595) ve 'Adamb.
)Abl 'yas (l. 220, bk. cAyn? VIII, 671) 'dan yap^ lan tal?ciler te^kil etmektir. Di-
^ er bir misali, Zuhrinin hadislerini toplay^ p az-Zuhriyat diye adland^ ran Mut). b.
Yahya z.Zuhli (51. 256) 'den yapm^ ^^ oldu^ u taclIqlerdir. ^ bn Nacar Hadyu's-siirrde
(s. 23, 24, 26, 28, 29, 31, 35, 47, 50, 51, 52, 53, 54, 56, 62, 64, 66, 67) Buhar?".
nin muallak b^ rakt^ ^ ^ ^ bir ok hadislerin az-Zuhriyiit'ta iysal edildi^ ini sylemek-
tedir. Buhar?, miik.arn ileyhin ismini tamolarak hi bir yerde tasrih etmemi ^,
sadece bazen haddasana Muharnmad ve bazan da Muhammad b. Hali& diye
zikriyle iktif etmi^tir. âhilI' de Muhammad b. Yahya ^ eklinde tamtelaffuzuna
asla raslanamamaktad^ r (bk. TahzIb at-tahzib IX, 512).
2
CirCti. at-Tagg' il wa' 1-)ick^ lz s. 74, Tactiq at-tacliq 2 b.
3
Buhar? II, 96 ; Fath al-bari III, 180 ; CAyni IV, 212.
4
Buhar? IV, 170-171; Fatb al-bari VI, 362.
Tacliq at-tactiq 2 b.
6
cirilq?, at-T(29..0d ^ va' l-We^ l^ ^ s. 74.75.
7
Fath al-bari III, 180.
100
elliflerinden dinleyememi^^ oldu^ u bu kitabdan' bir defa rvisi va-
s^ tasiyle, iki defa da taligan nakletmi^ ti 2.
Buhart, kendi êyhleriden araya birer rvi koyarak iki yz
kadar hadis rivayet etmi ^ ti. Bunlar^ n drd Muslim ile m^ terek
hadisleri te^kil ediyordu ki, Muslim bunlar^ ^ êyhlerinden do^ ru-
dan do^ ruya nakletti^ i halde B^ hari rviler vas^ tas^ ^ ile al-
m^ ^t^ ^ 3. Hassaten Muslim'in 161 hadis rivayet edebildi^ i cUbaydal-
!ah b. Muz (l. 238) 'dan ancak tilmizleri 'Ahmad ve Muhammad
vas^ tas^ yla rivayete mecbur kalm^ ^ t^ ^ 4.
Buharrnin mechul fiillerle, kaydetti ^ i, sonradan mteahhir â-
rihleri taraf^ ndan tamrki diye adland^ r^ lan taclicilerin izah' da, se-
bebinin isnadlar^ n hususiyetinde aranmas^ ndan mtevellid yanl^ ^ -
l^ klardan kurtulamam^ ^ t^ r. Usulcular^ n Buharryi bu gibi taclicileri
yapmaya, senedlerindeki illetlerin sevketti ^ i êklindeki izahlar^ ^
êd) - ii^ ' de mevcud ayni mahiyetteki malzemenin hey'et-i umumiye-
sinin bir arada mlahazas ^ n^ n verdiî netice ile ba^ daâmamakta-
d^ r. Bunun nakzedici delillerinden biri, isnad ^ ^ muallak b^ rak^ lan bir
hadisin, kitab^ n bir bab^ nda cazm> di^ er bir bab^ nda iyuzkaru
^ eklinde tamril> sigas^ yla kaydedilmi^^ olmas^ d^ r. Filhakika bu te-
nakuza mteahhir muhaddislerin baz ^ lar^ ^ taraf^ ndan da i^ aret edil-
mi^ tir 5. âl^ ii^ le < tamril> sigas^ yla bulunan bir hadisin bizzat Buharl
taraf^ ndan, al-' Adab al-mu frad adli kitab^ nda isnd edilmi^^ olmas^ 6
kar ^^ s^ nda, ^ arihlerin, senedlerin illetli bulunduklar^ ^ takdirde < ta^ nril
sigas^ n^ n kullan^ ld^ ^ ^ ^ êklindeki iddias^ ^ tamamen rmektedir. Esa-
sen yukar^ daki tenakuz iddias^ ^ kar^^ s^ nda ^ arihlerin makul bir cevap
veremedikleri grlyor. Buharrnin, âl^ ii^ 'inde aras^ ra muayyen
bir âh^ stan yapt^ ^ ^ ^ bu iki tarz <taliq> in di^ er kaynaklarda ^ a-
rihler taraf ^ ndan tesbit edilen senedleri de bunun nakzedici delil-
lerinden birini te^kil etmektedir. Mesela onlar <gala Ibn 'Abbas ,
wa yuzkaru Can ^ bn 'Abbas êklinde gelen iki tarz taliq'in se-
nedlerini tesbite al ^ ^^ rken her ikisi iin de ayni ve sahih senedi
Al-Mascad al-)ahmad 30-31.
2 Bk. Buhrl VII, 10, 158 ;Fatb al-bari VIII, 116 ; cAynl VIII, 457 ; Tahztb
at-tahzib I, 24.
3 Bk. Fath al-barf VIII, 116.
4 Bk. Tahzfb at-tah^ Lb VII, 48, Fath al-bari VIII, 21 ; 'Ayni' VIII, 627.
5
Bk. Buhr I, 26 ; Fath al-bar^ ^ 1, 159, cAyn1 I, 474.
6 Qastallan I, 174.
101
buluyorlar I. Bu takdirde tamrkl> sigas^ yla yap^ lan ta`lfq'lerin il-
letli olmas^ ^ iddias^ ^ da rmektedir.
Taliq in tamrki ad^ ^ verilen tarz^ ^ hakk^ nda ileri srebile-
ce^ imiz izah di^ er tarzda oldu^ u gibi, But^ arl'nin, rivayetini elde
edememi^^ oldu^ u kitablar iin bu tabiri semi^^ bulunmas^ d^ r. O-
nun aras^ ra bu mechul sigay^ ^ kullanm^ ^^ olmas^ ^ ise, o hadis veya
haberin, kitab^ n^ n alakal^ ^ bab^ nda serdediîndeki ehemmiyetini ve-
ya tesir derecesini tahfif maksad^ na mstenid olmal^ d^ r. Onun,
hassaten filolojik tefsirleri nakl esnas^ nda biraz daha fazla kullan-
d^ ^ ^ ^ bu tabiri takib eden szn kendinden evvel ve sonrakilerle
mukayesesi bu intiba^ ^ uyand^ r^
yor. Yahud Bubari bu tabirleri te'-
kid mahiyetinde kulland^ ^ ^ ^ haber veya hadisleri, kaynaklardan
muhtasar veya sadece manas ^ n^ ^ naklederken yapm^ ^t^ . Sahih se-
nedli haber veya hadislerin iyrad^ ^ esnas^ nda bu tabirin kullan^ ld^ -
^ ^ n^ ^ gren ârih Àynide ayni neticeye vas^ l olmu^, Bul^ arrnin
bu tabiri hassaten senedlerin illetli oldu^ u esnada kullanmad^ ^ ^ -
n^ ^ sylemi^ ti 2.
Bubarrnin rivayetini almam^ ^^ oldu^ u kitaplardan yapt^ ^ ^ ^ na-
killer iin <gala ve benzer tabirler kulland^ ^ ^ n^ ^ mlhaza ettik.
ten sonra bu tabirleri takip eden? isimle Bubarryle, o haber iin
kaynak vazifesi gren hadis kitab^ n^ n mnasebeti zerinde pek
k^ sa bir ^ ekilde durmak gerekiyor. Zira kaynaklar^ n^ n tedkiki ile
me^ gul oldu^ umuz âh ti^ 'de t a 1 I' q > ad^ ^ verilen nev'e dela-
let eden lafzlardan sonra gelen ^ ah^ s isimleri her zaman iin, al^ -
nan hadisin kayna^ ^ n^ ^ te^kil etmemektedir. Bu gibi t a 'I q le-
rin hemen akabinde ârihlerin verdi^ i malmat^ n mlahazas^ ndan
^
kan neticeye gre, bazen ta'liken al ^ nan bir rivayette sadece
son rvi hazf ve di^ er rviler ibka edilmektedir. Mesela âi^ ii^ ' in
Kitb at-tafsir k^ sm^ nda Ysuf sresinin ba^^ nda 3 gala
Fulayl can Hu^ ayn Can Mucahich êklindeki ta'likde, sadece, ken-
disiyle ad^ ^ geen Fulayb aras^ nda bir rvi hazfedilmi^tir. Burada
Bubarrnin yan^ nda bulunan yaz^ l^ ^ kaynak ya Fulayl b. clyl (l.
187) veyahut onun ile But^ ari aras^ nda ismi hazfolunan rviye ait
Wa yuzkaru can ^ bn cAbbs tabiri iin bk. Fatl> al-bdri VIII, 192. wa
qla lbn <Abbas iin Fatlt al-bari VIII, 199.
2 cAynl I, 321.
3 Bubiri. VI, 75.
102
olabilir. Bunun tayini iin ravilerin kitaplar^ ^ hakk^ nda tamamlay^ c ^ ^
bilgiye ihtiya vard^ r. Fulayl'in kitaplar^ ^ hakk^ nda vaz^ h bir bilgiye
sahip bulunmamam^ za mukabil kendisinden rivayet edenler aras ^ nda
Buharrnin êyhi Musaddad b. Musarhad (l. 228) 'in en az bir
Musnad sahibi oldu^ unu biliyoruz. ârihler bu muallak haberden
ba^ka 2 Suba^ -Nin ayni tarzda al^ nm^ ^^ di^ er bir ok muallak ha-
berlerini onun Mus^ zad' inde muttas^ l senedli. olarak bulmu^lard^ r 3.
Di^ er bir misal : Buharrnin gala Zayd b. 'Aslam tabiriyle
alm^ ^^ oldu^ u muallak bir haberin4, di^ er kaynaklardaki, me-
sela Taban tefsirindeki 5 isnad^ ^ âyet baddaân'l-Muânn
<gala. baddasan isbaq, gala baddasan Àbdallah b. az-Zubayr
Can ^ bn 'Llyayna Can Zayd b. 'Aslam êklinde ise Suba^ -Nin mua-
s^ r^ ^ Musann (l. 240) bir tarafa b^ rak^ lacak olursa, mcerred
olarak isnad^ n ^ ah^ slar^ na bak^ p Buharrnin bunu hangi yaz ^ l^ ^ kay-
naktan ald^ ^ ^ na hkmetmek gtr. Bu âh^ slar ve onlar^ n birbirle-
riyle olan mnasebetleri ve eserleri hakk^ nda mtemmim bilgi sahibi
olmay^ ^ gerektirir. Zira Bubarrnin kitab^ n^ n bir kl halindeki tet-
kiki, kendisine rivayeti ula^ m^ ^^ olan haberi wa gala tabiriyle ki-
tab^ na sokarken bunu, onun ister ilk kayna^ ^ ndan ister rivayet
silsilesinde bulunan her hangi bir ^ ahs^ n eserinden alm^ ^^ olsun,
sadece isnad^ n son âhs^ na iâret etti^ ini gstermektedir. Mesela
mevzuubahs ta'liki ^ bn `11Jyayna'nin tefsirinden alm^ ^t^ r. Bunu,
tefsiri bizzat grmek imkan^ n^ ^ bulan ^ bn Macar haber vermekte-
dir 6.
Buharrnin di^ er bir ok taliklerinin ise bir ka kaynaktan
birden al^ nm^ ^^ olma ihtimali vard^ r. Mesela 'Ata (l. 114)'dan
muallak olarak nakledilen bir tefsirin, Bubarrnin yan^ nda bulunan
yaz^ l^ ^ kayna^ ^ ^ bizzat 'Ata'dan ba^ ka, onun bu tefsirini kitaplar^ -
na nakleden bir ok muhaddisler olabilir. ârihler bunu Àbdar-
razzq b. Hammam (l. 210) ve ^ bn Curayc (l. 150) kanaliyle vas-
'etmi^lerdir Mevzuu bahs haberin ad^ ^ zikredilmeyen kayna^ ^ ^ bize
Bk. Tazkirat al-huffa II. 9.
2
Fath al-bari VIII, 270.
3
Hadgu' s-se^ ri s. 35, 36, 40, 41, 45, 47, 48, 53, 63.
4
Buhrl VI, 72.
5
Tafsir at-Tabari X1, 52.
6
7
103
kadar iki nshas^ ^ gelmi^^ olan 'Abdarrazzaq tefsiridir 1. Ve yine
yukar^ daki haberi takiben, Bubarrnin Hasan al-Ba^ri ve Ibrahim
an-Nabdrden serdetti^ i talikler 2 iin de vaziyet byledir. Bunu,
^ arihlerin mevsul olarak bulduklar^ ^ 3 Àbd b. Humayd (l. 249) 'ia
tefsirinden ba^ka bir ok kaynaklardan alm^ ^^ olabilir.
Hassaten âiiii'inde geni^^ bir yer tutan talikleri bak^ m^ ndan
di^ er muhaddislerden bariz bir êkilde ayr^ lan Bubarrnin muta-
bdat hadisleri de di^ erlerinkine benzememektedir. Veyahut onun
mutaba'at lar^ ^ usulcular^ n tarifine 4 uymamaktad^ r. Zira onun mu-
taba'at hadislerinin, hemen hemen her zaman, senetlerini ârihler
veya m u s t a h r i c ler bulabilmi^ lerdir. Hatta bunlar^ n bir o^ u
bizzat Bul^ ari taraf ^ ndan kitab^ n^ n di^ er bablar^ nda isnd edilmi^ -
tir. Bir misal olmak zere Kitb at-tafsir'de Bar' a suresinin
sonunda, ( Usman b. Àmr ve Lay^'in mtabdat hadislerini zikre-
delim5 : Birincisinin 'Al^ mad b. Han bal'in ve 'Isbaq b. Rahya'nin
Musnad'lerinde, ikincisinin bizzat Bullarl taraf ^ ndan Fal' il al-
Qur' an' da ve Kitb al-tawl^ tcl' de mevsul olarak iyrad edildi^ i g-
rlmektedir. Bul^ ari'ye mtabdat diye izaf e olunan nev'i, kendi-
sine vicada yoluyla gelmi^^ bulunan mellefattan, son ravileri
hazfederek kitab^ na ald^ ^ ^ ^ ta'likler olarak kabul edece^ iz.
Buraya kadar, But^ arrnin, kitab^ n^ ^ hangi maksatla ve nas^ l bir
edebi muhit iinde meydana getirdi^ ini mmkn mertebe belirt-
me^ e al^ ^t^ k. Bubarrnin her hangi bir bak^ mdan ba^ -
lang^ te^kil etmedi^ ini, kendinden evvel mevcut zengin bir ya-
z^ l^ ^ hadis edebiyat^ n^ n iinden, bu edebiyat^ n bir nevi hlasas^ ^
Tafsir 1Abdarrazzaq can macmar, Bk. bibliyografya.
2 Bul^ rl VI, 31.
3 Fatl.^ ^ al-bari VIII, 134 ; ( Ayni' VIII, 484.
4 Rvilerden biri taraf^ ndan rivayet edilen bir hadisin kendisinden ba^ka
bir rvi taraf ^ ndan rivayet edildi^ inin ara^t^ r^ lmas^ ^ ve bu rvinin ^ eyhinden o ha-
disi di^ er bir rvinin rivayet edip etmedi ^ inin tesbiti ictibr diye addolunur. Bu
bulunmad^ ^ ^ ^ takdirde, mevzuu-bahs hadisi, son rivayet halkas ^ nda tek kalan ?iyinin
^ eyhinin ^ eyhinden dinliyen di^ er bir rvi, bu bulunmad^ ^ ^ ^ takdirde rivayetin ilk
kademelerine ikinci bir rvi ara^t^ r^ p bulmak "mutabacat diye adlan^ r. Bu êkilde
delil mahiyetinde gelmi^^ olan hadis de "mutabacat hadisidir. Bu da mmkn ol-
mad^ ^ ^ ^ takdirde, o manada di^ er bir hadis aran^ r ve buna âhid denir. âhidi bu-
lunmayan bir hadis "fard diye adlan^ r (Bk. Tadrib ar-razof s. 85).
Buhar^ ' VI, 71-72.
104
mahiyetinde ortaya ^ kt^ ^ ^ n^ ^ grdk. Hadis edebiyat^ n^ n da umu-
mi manzaras^ ^ ^yle idi : Birinci as^ rda hadislerin bir k^ sm^ ^ yaz^ l^ ^
vesikalara dayanmakla beraber îfahl rivayet te revata idi, ha-
dislerin bir k^ sm^ ^ îfahi rivayet ediliyordu. Hicri' birinci asr^ n so-
nu ve ikinci asr^ n ba^^ nda veyahut tabiinin orta tabakas ^ ^ zama-
n^ nda isnd messesesi ortaya ^ km^ ^ t^ . ^ kinci as^ rda art^ k hadis-
lerin yaz^ lmas^ ^ iî hadis naklinin hakim vas^ tas^ ^ haline geldi^ i
halde, isnad , hadislerin ravilerinin zikri adeti ortadan kalkma-
m^ ^ , zay^ flamam^ ^^ bilkis kuvvetlenmi^ti. Bir tak^ m kaidelerle tes-
bit edilmi^ti. Yani ortada kitaplar^ n rivayeti meselesi vard^ . Bu
kitaplar^ n muhtevas^ n^ ^ êyhten dinlemek, veya hi olmazsa huzu-
runda okuyarak ona dinletmek ve ancak bylece rivayet edebil-
mek mmkn oluyordu. Bu takdirde, ikinci asr^ n sonuna do^ ru,
kaynaklardan ^ renebildi^ imize gre hemen hemen her muhaddis
taraf^ ndan bir veya bir ka^ ^ ortaya konmak suretiyle te^ ekkl eden
muazzam bir kitap y^ ^ ^ n^ n^ n byk bir k^ sm^ ndan, her muhaddis
iin faydalanmak imkan^ ^ yoktu. Hepsini rvilerine ayr^ ^ ayr^ ^ oku-
mak veya onlardan dinlemek veya ^ slam aleminin muhtelif yerle-
rinde yaâyan ravilerile bir bir temasa gelmek mmkn de ^ ildi.
<kaza>, Munawala , <mukataba> gibi, rivayetin kolayl ^ ^ ^ ^ iin ileri
srlen areler bile btn glkleri ortadan kald^ ramam^ ^ t^ . S^ h-
hat^ ndan emin olunan kitaptan rivayet hakk^ ^ al^ nmam^ ^^ olsa dahi
faydalanmak laz ^ md^ . Onlar^ n <wicada> diye adland^ rd^ klar^ ^ bu
yoldan faydalanmak bir mnakaâ mevzuu idi. Muslim, kitab^ na
alm^ ^^ oldu^ u bir hadisin senedinde bulunan ravilerin bir ka ^ ^ by-
le bir nakilden faydalanm^ ^^ mahiyette grld^ nden, tyib edil-
mi^ti'. Fakat Buhar?, kendinden evvel mevcut hadis edebiyat ^ n^ ^ h-
lsaya teêbbs ederken byle m^kil bir durum kar^^ s^ n-
dayd^ . Ya kendisine rivayeti gelmi^^ olan kitaplar^ n muhtevas^ yla
iktifa ve di^ erlerini feda edecekti. Veya bu zengin edebiyattan
faydalan^ p s^ hhatlar^ ndan emin oldu^ u kitaplann, ayr^ ca rivayetini
alm^ ^^ olmaya tak^ l^ p kalmayacakt^ . Filhakika, Buhar geni^^ apta
ikinci ^^ kk^ ^ tercih etmi^, tabir caizse, o, kitaplar^ n tamamen
yerle^ti^ i bir devirde, rivayetin art^ k fantazi ifade eden otoritesi-
ni paralamak istemi^ti. Anla^^ lan byle bir harekete, Sahil/ini te'li-
fe teêbbsyle mecbur kalm^ ^ t^ . Zira at- Tdril^ , al-kabir' i bir tarafa
Tadrib ar-rtizuf s. 14 9.
105
b^ rak^ lacak olursa di^ er kk hacimli kitaplar^ ^ isnd ve rivayet
messesesine mtevaat^ ^ bak^ m^ nda selefinden ve muas^ rlar^ ndan ay-
r^ lmam^ ^ t^ . Fakat Tiiriyinde aras^ ra muhaddislerin mutad^ ^ ve âr-
t^ ^ olan <alfp yani <haddasana ve <ahbarana> ve benzer tabir-
ler yerine gala yi 'Sahl b. Yr^ suf (l. 190) 'un terceme-halinde
'N
êklinde kullanm^ ^t^ . Mamafih
<gala tabiri, onun kitaplardan faydalanma hususunda yegane
^ st^ lahl de^ ildi, zaman zaman 11 J S ,j IaS 2, veya
4,1:5" 3 3, Àbdallah b. al-Mubarak (l. i81)'in ki-
tab^ n^ ^ kaydederek ,31.c I 4 tabirini kullan^ rd^ . ^c^ l^ th' in-
den daha evvel telif etmi^^ oldu^ u Trtl^ 'inde, kitaplardan naklin
muhtelif ifadelerinden anla^^ ld^ ^ ^ na gre, Buhari ancak, hadis ede-
biyat^ n^ n bir nevi hlasas^ n^ ^ yapma^ a teêbbs etti^ i kitab^ nda
<gala tabirini suret-i mahsusada, kuvvetli bir ihtiyac ^ n kar^^ l^ ^ ^ ^
olarak istikrarl^ ^ bir ^ ekilde semi^ti. Baz^ ^ haberler bize Buharr-
den bir ka tabaka tede sema's^ z kitaplardan nakledildi^ ini gs-
termektedir. Hassaten ^ bn 'Abi klatIna ar-Razi (l. 327)'nin bize
nakletti^ i ^ u haber olduka mhimdir : I ,.5"L
I cjtiu 1 L.5)As I) jLe. cj.c.
L
kc k::.
) tf:1 ; jt.;
Demek ki, nadir olmakla beraber, Buharrden daha evvel ha-
dis kitaplar^ ndan <sama` s^ z olarak naklin yap^ ld^ ^ ^ ^ vaki idi. Fa-
kat Buharrnin <gala> ve benzer tabirleri muhaddislerden mi, yok.
sa kitaplar^ nda bol bol kullanan filologlardan m^ ^ ald^ ^ ^ ^ hususunda
kat'i bir êy syleme^ e imkan yoktur. Filologlar^ n kitaplardan
nakl iin vasi bir êkilde <gala tabirinden faydalanmalar^ na mu-
kabil muhaddisler bazen rivayet ettikleri kitaplar iin bile kulla-
n^ yorlard^ . Mesela klaccac b. Mul^ ammad al2A`war (l. 206) ^ bn
Curayc'in kitaplar^ n^ ^ rivayet eder ve bunlar iin iala ^ bn Cu-
Taclfq at-tacliq 3 a.
2
Buhar?, al-kabir I/II, 95, I/II, 203.
3
Ayn. esr. I/II, 158.
4
Ayn. esr. 1111. 303.
5
^ bn 'Abi Htim, Muqaddimat al-carlft wa' t-tacctil s, 71. Kitb al-13,arc' inde
umumiyet ile hadisleri isnad ederek alan )Ab^ l Yasuf bazen tefsirlerden naklet-
mek istedi^ i zaman wa bala^ an can mesela, Bala^ an can Makl^ ni lafz^ n^ ^ kullan-
m^ ^t^ r.
106
rayc tabirini kullan^ rd^ . Muas^ rlar^ ^ bunun, rivayet ifade etti^ ini
ve ancak <samac> yoluyla kendisine gelenleri nakletti ^ ini bildikleri
iin muteber tan^ rlard^ ^ 1.
Btn bu mlhazalardan sonra, Buharrnin, gala ve benzer
tabirleri kullan^ ^^ nda, zerinde byk bir tesir icra etti^ ini gre-
ce^ imiz filologlara tabi bulundu^ u ihtimalinin mevcut oldu^ unu
syleyece^ iz 2.
Kendinden evvelki edebiyat^ n hulasas^ ^ i^ inde Buhart plan^ n^ ^
ok geni^^ tutmu^ tu. Bir araya getirdi^ i malzemenin bir biriy-
le te'lif ve sentezindeki muvaffakiyet derecesinin mnakaâs^ n^ ^
etdn sonuna b^ rakaca^ ^ z. Burada gala ve benzer tabirlerin
te^kil etti^ i ta'liqlerin vicda yoluyla gelen eserlere dellet et-
ti^ i fikrine dayanarak, âh' ^ ' f^ ' in kayna^ ^ n^ ^ te^ kil eden bu mahi-
yetteki eserlerin di^ erlerinden daha ok oldu^ u hususundaki tah-
mini ileri srece^ iz. Her ne kadar tacliqlerin, mevsullere nisbetle
kitaptaki hacimleri be^te bire yak^ n ise de ikinciler aras^ nda, ay-
ni, m^ terek bir kaynaktan gelen k^ s^ mlar^ n oklu^ una mukabil
birinciler umumiyetle ok zengin bir edebiyattan ayr ^ ^ ayr^ ^ gel-
mektedir. Buharrnin birinci tip kaynaklara, âl^ fl^ 'inin malzemele-
rini toplarken di^ erleri kadar de^ er vermemi^^ olmas^ na ra^ men,
maddi imkan nisbetinde ikincilere yani yan^ nda rivayet yoluyla
bulunan kitaplara da ehemmiyet verdi^ i anla^^ lmaktad^ r. Mesela,
o bazan da hadis veya kitaplar^ n rivayetini kendisinden bir hayli gen
olup, varrakl^ ^ ^ n^ ^ yapan tilmizi Àbdallah b. Hammad al-) Amull-
(l. 273) 'den alma^ a mecbur kal^ rd^ ^ 3 . Taliqlerin izah^ nda ^ arihlerin
verdi^ i bilgiden faydalanarak, Buharrnin daha ziyade muSan-
n a f hadis mecmualar^ n^ n, muayyen bblara mnhas^ r hadis kitap-
lar^ n^ n, birinci as^ rdan kalma me^hur hadis ^^ a h ff a ve c u z-
lerinin byk bir k^ sm^ n^ ^ s a m ` yoluyla ald^ ^ ^ n^ , m u s n e d le-
lerin ve hassaten tefsirlerin, malzemelerini bblara gre sistema-
tik bir tertibe tabi tutmayan kitaplar^ n sema^ n^ ^ elde etmedi^ ini
tahmin mmkndr. O, ^ mam Mlik'in Muwatta' ^ n^ ^ en az drt r-
1 s. 290.
2 )Abil CUbayd b. Sallm, Kitab al-' amtu' arinde zaman zaman bu tabiri
kullanmaktad^ r (bk, mesel s. 358, nr. 932).
3 Bk. Fath al-bari VIII, 228 ; CAyni VIII, 618; Tahzib at-tahzib V, 190-
191.
107
viden dinlemek imkan^ n^ ^ buldu^ u halde i êyhi 'Al^ mad b.
Musnad' inin ravileri aras^ na girememi^ti 2. Bir hadis kitab^ ^
olmas^ ^ bak^ m^ ndan kendisi iin byk bir kaynak te^kil edecek
kitaptan ancak defa faydalanm^ ^ t^ . Esasen âl^ ilyin hemen he-
men her fasl^ n^ n tetkiki s^ rf bir hadis kitab^ ^ olarak kalmak gaye-
sini hi bir zaman gtmedi^ ini gstermektedir. Onun bu karakteri
malzemelerinin mahiyetinde, daha sonrakilerin taliq ad^ n^ ^ ver-
dikleri nakilde tuttu^ u yolun di^ erlerinden yzde yz ayr^ l^ ^^ nda
tezahr etmektedir. Kitab^ n mezkr karakteri muhaddislerin naza-
r^ ndan kamam^ ^^ olup mesela Nawav^ l taraf^ ndan vaz^ han ifade
edilmi^tir :
Bul^ iiri muhtelif ilimlerde, hadisin inceliklerinde ve bunlar-
dan enteresan neticeler zkarmakta kendisine kimsenin eriêmiyece-
^
i yksek bir mertebeye sahipti. êyhlerinin ileri gelenlerinden ve
di^ er bir ok kimseden bu hkmmzii gsterecek êyler naklettik.
Kitab^ na baktz^ zn takdirde ^phesiz buna kani olacakszn. Bundan
ba^ka, kitabzn maksad^ ^ sadece hadislere inhisar etmek, metinleri
o^ altmaktan ibaret olmay^ p, ayni zamanda bunlardan hkmler
^ karmak, usl ve fur, ziihd ve edebiyata, darb-z mesellere ve di-
^ er bir ok ilimlere ait ay^ rm^ ^^ oldu^ u bblar iin deliller bulmak
t^ . Bu bak^ mdan bir ok bblarzn^ ^ isnddan mahrum b^ rakt^ ^ ve fi-
lan sahabenin Peygamber' den nakline ve yahut filn^ n hadisine gre
veya benzer tabirlerle iktifa etti. Batan hadisin metnini isruids^ z
zikreder, bazan isndzn ba^^ taraf^ nda bir veya bir ka rviyi hazfe-
eder. Bu iki êkil ctactiq> diye adlandzrzhr. Bunu bb^ na yerle^-
tirmi^^ oldu^ u meselenin isimli iin yapar ve hadisin isnd^ ndan
veya hut is^ ^ iid ve metninden msta^ ni kalzr. Malm oluû bak^ -
m^ ndan sadece iâret eder, bazan ileride bazan ok yak^ nda ge-
mi^^ olabilir. Bblarm izah: esnas^ nda bir ok ayetler zikreder, baz^ ^
hblada sadece ayetlerin zikrile iktifa edip ba^ka bir êy sylemez.
Bir ok bblarda sahbe ve tiiblinin ve daha sonrakilerin fetvla-
r^ n^ ^ alzr. Btn bunlar sana syledi^ imizi gsterme^ e kfidir. Ga-
yesinin bu oldu^ u anla^^ ld^ ktan sonra bir ok yerlerde de mnasip
^ ekilde hadisleri tekrar^ n^ n zarureti ortaya ^ kar ^ ^ 3 .
Bk. Zurcifini I, 6.
2 ^ bn al-Cazart al-Mas1 ad al-) Al^ mad 30-31.
3 Nawaw'i, ârl). al-Bul^ ri 9 a-9 b.
HADISEDEB^ YATINDA TAcL^ QLER^ N^ ST^ M AL^ ^
Buhrrnin âlit^ 'inin, maksat ve de^ eri zerinde hicri dr-
dnc as^ rdan itibaren mnaka^ a edilip izah ^ nda kat'i bir karara
var^ lam^ yan ta'licilerinin kendi asnnda al-Kutub as-sitta> mellif-
leri aras^ nda nas^ l kar^^ land^ ^ ^ ^ hususunda vaz^ h bir bilgiye sahip
bulunmamaktay^ z. Yani onlar^ n, Buhrrnin bu hususiyetine ait
msbet veya menfi ne gibi bir tav ^ r tak^ nd^ klar^ n^ ^ bilmemekteyiz.
Daha ilerde grece^ imiz vehiyle islm lemindeki malm ^hre-
tinin geni^^ manada bir nevi mebdei say^ lan drdnc asra kadar,
te'lifinden sonra geen bir as^ r zarf ^ nda, Buhrrnin bu hususiyeti-
nin nas^ l de^ erlendirildi^ i, hatta mnaka^ a edilip edilmedi^ i husu-
sunda do^ rudan do^ ruya bir bilgiye sahip bulunmamaktay^ z. Yal-
n^ z, drdnc as^ rda, bu meselenin birbirinden ayr^ ^ gr^lerin kar-
^^ la^ mas^ ^ halinde daha nce ileri srlm^^ bir hkm ve gr^ten
faydalanmak imkn^ ^ bulunmamas^ ndan -istidll yoluyla- daha evvel
Buhrrnin bu hususiyetinin hadis edebiyat ^ nda bir mesele te^kil
etmedi^ ini ^ renmek kabil oluyor. Fakat Buhrrnin bu hususiye-
tinin, gerek muas^ rlar^ ^ ve gerekse halefleri aras^ nda bir mesele
te^ kil etmeyi^ ini her halde mehulleri oldu^ undan de^ il, bilkis
ara s^ ra benimsedikleri bu hususiyetini, bildiklerine hamletmek
lz^ mhr. Kaynaklar^ n, tarihi kontrole tabi tutulmas ^ ^ lz^ m gelen
bir haberine gre, Buhri, kitbm^ ^ te'liften sonra ^ eyhleri Yal^ ya
b. Macin (l. 233), 'Ali b. al-Madini (l. 234), 'Ahmad b. Hanbal
(l. 241)'e gstermi^ , onlar drt hadis mstesna hepsini tasvib
etmi^ lerdi 1. Sonradan DraquInl (l. 385) 'nin bulup ^ kard^ ^ ^ ^ se-
netleri illetli bir ok hadis 2 ve ta.`lici> ler ^ arihlerin itiraz^ na u^ -
ram^ ^ t^ . Buhrrye zaman bak^ m^ ndan tekaddm eden hadis kitap-
lar^ nda raslayamad^ ^ ^ m^ z bu hususiyete haleflerinin atfetti^ i de-
Tahzib at-tahzib IX, 54, êyhlerinin vefat tarihleri gz nnde bulundu-
rulacak olursa Buhari"nin ..Sal^ Wini 37 ya^^ nda ve lmnden asgari' 27 sene evvel
te'lif etmi^^ olmas^ ^ laz^ mgeliyor.
2 An-Nawawl, ârh Msulim I, 41.
109
^ er ne idi; veya art^ k tamamile yaz^ l^ ^ bir edebiyat^ n mahsul
olan di^ er musannafat iin <samac> ve k^ rdat yoluyle gelmemi^^
olan kitaplardan nas^ l faydalanacaklard^ ^ ? Bu mesele muhaddisler
iin oldu^ u kadar eserlerinin muhtevas^ n^ , seleflerinin rivait bilgi-
siyle besleyecek olan mfessirler, mverrihler iin de mhimdi.
Mu^talal^ ^ kitablar^ ^ Buharrnin ta`likini ele al ^ rken
Muslim'de de bu gibi hadisler bulundu^ unu kaydeder. Onlar^ n ta-
dad^ na gre Muslim'in Cmi"inde bu cinsten on drt hadis bu-
lunmaktad^ r'. Yaln^ z Muslim bunlar^ ^ mnferid olarak de^ il di^ er
msned hadisleri teyid mahiyetinde' ntaba'at ve âhid olarak
kullanm^ ^t^ r. Buhar- Nin taliqleri iin umumiyetle J ^ ..4 tabirini
kullanm^ ^^ olmas^ na ra^ men Muslim'de zaten mandut olan bu ta-
11q1er iin muayyen bir tabir yoktur. O umumiyetle ,s, ),
, veya
gibi tabirler kullan^ r.
Usulclerin, talikleri Buharrye ve bir ka ^ n^ ^ da Muslim'e inhi-
sar ettirmi^^ olmalar^ na ra^ men Butirrnin tilmizi Tirmizrnin de
Cmi"inde benzerlerine raslanmaktad^ r. Belki onun taliqleri Mus-
lim'inkilerden daha barizdir. Onda mesela:
..^ fj, I senediyle gelen bir hadisin nihayetinde
(s., ) ,5..4c y ,h;
c). -
Ly1
di^ er bir yerde:
2
... ,:f .%.11 (s.,
.1, )
derdi 3. Filologlara mracaat etmeê mecbur kald^ ^ ^ ^ zaman hemen
hemen Buhar-Nin tabirini kullan^ rd^ ^ Mesela 'Ab ( Ubayd al-Qa-
s^ m b. Sal l m'dan o)yl diyerek alm^ ^t^ ^ 4.
Muhtemelen Tirmizt hadislerin garip kelimelerinin izah ^ nda ara
s^ ra 'Ab Ùbayd'in ârib mracaat ediyordu.
Buhar-Nin muas^ r^ ^ 'Ab Davd (lm. 275) 'un Sunan' inde ta-
liklerin biraz de^ iîk bir êkline ve vaz^ h olarak w icad a tar-
z^ nda al^ nm^ ^^ olanlar^ na raslamak mmkndr :
yl J
j I ,:rc- 21"1 jt/1 :r ji IL
Agn. esr.Tadrfb ar-razof s. 35.
2
ârly at-Tirmizt XI, 70-72.
3 âr13 at-Tirmizi XI, 86.
4 Ayn. esr. XI, 50.
110
a
Misalinde kitap sarih olarak zikrediliyor. Hatta
bunlar^ n aras^ nda filologlar^ n kitaplar^ ndan nakledilmi^^ bulunanlar-
da vard^ r:
31., A. .5jb y J3
nc as^ r muhaddislerinin byk bir k^ sm^ n^ ^ isnadlar^ n^ n ba-
z^ ^ hususiyetleri bak^ m^ ndan tenkid eden drdnc veya beînci as^ r
muhaddislerinin, meydana getirdikleri < sunan> kitablar^ nda veya
evvelki asr^ n otoritelerine ait noksanlar^ n ikmalini gaye edinen
eserlerinde, hadisin bu nev'ine yani ta'lik suretiyle al ^ nm^ ^^ olanlar^ na,
di^ er bir ifade ile, rivayet hakk^ ^ al^ nmam^ ^^ kitaplardan nakiller
yaparak isnad^ n mnkati b^ rak^ lmas^ na raslan^ lmad^ ^ ^ ^ halde, malze-
melerinin o^ unu isnadl^ ^ olarak alan di^ er bir ok melliflerin ri-
vayet hakk^ n^ ^ haiz olmad^ klar^ ^ kitaplardan faydalanmak mecburi-
yetinde kald^ klar^ ^ grlmektedir. ccarl^ ^ wa tdctil in otoritelerin-
den biri say^ lan ^ bn 'Abi klatim ar-Razi (220-327) 3 Kitb at-taf-
sir'inde iyrad etti^ i hadislerin yan^ nda, muhta olduka bu slbu
kullan^ rd^ . Kendinden bir ka nesil teden ta'likler yaparak : ga-
la 'Abe^ ^ Muhammad wa raw can 'Abi Malik wa'l-pahhak wa Mu-
chid wa cikrima wa nahwa zlika wa raw can ar-Rabi b. 'Anas
'annahu gala ilh. 4 veya gala 'Abla Muhammad wa raw can
tws 6, wa raw Ìkrima 6 tabirlerini kullan^ rd^ .
^ slami rivayetin bu hususiyetinin belki de en enteresan tara-
f ^ na Muhammad b. Cad^ . at-Tabarf (225-310) 'nin kitaplar^ ndaki
êklinde raslamak mmkn olacakt^ r. O kendinden evvelki tefsir
ve hadis kitaplar^ n^ n byk bir k^ sm^ n^ ^ yan^ nda bulundurup bun-
lar^ n muhtelif rivayetlerinden istifade ederek meydana getirdi^ i
tefsirinde 7 ayr^ ca rivayet hakk^ n^ ^ almadan mracaat imkan^ n^ ^ bul-
du^ u bir ok kitaplardan faydalanmak mecburiyetinde kalm^ ^ t^ .
Onun hemen hemen Buharrnin asr^ nda 270 senesinde te'lif etmi^^
oldu^ u tefsirinin malzemesini, rivayet hakk^ n^ ^ haiz olup haddasa-
Sunan 3Abg Dawiid II, 139.
2
Ayn. esr. II, 143.
3
Tazkirat al-1;zuff4 III, 47.
4
Tafsfr ^ b^ z ) Abi Ijatim 8 b.
5 Ayn. esr. 10 b.
6 Ayn. esr. lla.
7
Bk. Yac^ t, )1r0c/ aParib XVIII, 63-65.
111
na lafziyle ald^ klar^ yla ve rivayetsiz olanlarla temin ediyordu.
Onun bu tip nakiller iin semi^^ oldu^ u tabirler Muslim'in kita-
b^ ndaki taliqler iin kullan^ lan 4^ uddistu ile ". Buharrnin kitab^ n-
da bol bol bulunan :ala idi. Mesela 236 senesinde len Mincab
b. al-klaris'den 2, 228 de len ' ^ brahim b. al Ba^^r ve 242 de
len Àmmar b. al-Hasan 3 ve 175 de len Nucaym b. Maysarat
an-Nah-Wi den 4 nakletmek istedi^ i zaman bu tabiri kullan^ rd^ .
Tabiatile Tabarrnin d^ uddistu tabiri, kendilerinden nakillerde
bulundu^ u âh^ slar^ n bir k^ sm^ n^ n, onun do^ umundan nce di^ er
bir k^ sm^ n^ n da ocuklu^ u esnas^ nda lm^^ olmalar^ ^ bak^ m^ ndan
muttas^ l bir senede dellet etmiyordu. O, bu tabiri, 'Ab 'Ubay-
da'nin bugn elimizde bulunan ve nshalar ^ n^ n farklar^ n^ ^ bile tes-
bite al^ ^ t^ ^ ^ ^ Mace^ z al- Qur' n' dan yapt^ ^ ^ ^ nakiller iin bile, kita-
b^ n ad^ n^ ^ zikre lzum grmeden
^ eklinde kullan^ rd^ ^ 5. Esasen ^ slami kaynaklar^ n umumiyetle m-
ellifin ad^ n^ ^ kitab^ n yerine ikame etme adetleri Tabarrnin de s-
le^ bunda tamamile hakimdi. Tefsir'inin kaynaklar^ na dair pek m-
him bir haberine muhafaza etti^ i isimlerden hi biri ad^ ^ geen
tefsirde tasrih edilmi^^ de^ ildir. Mamafih TabarVnin, ta'lik-*
teri iin kulland^ ^ ^ ^ tek tabir de^ ildi. O hemen hemen pek keyfi
bir êkilde gala yi bunun yerine geirilebilirdi. Zira 'Abla 'Ubay-
da'nin Macz al- Qur' an' ^ ^ iin bazan da yi J3j
derdi '.
Tabarrnin gzden geirilecek olursa huddistu ta-
birini, yan^ nda bulunan eser kime ait olur ise olsun sadece riva-
yetin son ravisini ibka eder bir êkilde deîl, faydaland^ ^ ^ ^ kay-
na^ ^ n, btn ravilerinin ad^ n^ , kendine en yak^ n zincirine kadar
zikrederek kullan^ rd^ . Mesela Dahl^ ak'in bir tefsiri iin
<1 .L
1
J1,---j1 ,S) 1 ,-- êklinde isnad^ ^ zikrederdi 8.
Bk. Nawaw1, ârk Muslim I. 26.
2
Tafsfr at-Tabarf I, 248. I, 354.
3 Ayn. esr. II, 248,
4
Ayn. esr. I, 323.
Tafsir at-Tabari VI, 87.
6
Yaq6t, r^ ' ael al-)arib XVIII, 61-66,
7
Tafs' ir at- Tabari XII, 112.
8 Bk. ay n. esr. XV , 105.
112
Tabarrnin tefsirinden daha sonra te'lif etmi^^ oldu^ u Tarih:-
inde de i vaziyet ayniydi. Rivayet hakk^ n^ ^ haiz oldu^ u ve olma-
d^ ^ ^ ^ kitaplardan faydalan^ yordu. Yaln^ z niriyinde bu ikinci tip
kaynak iin bazan . I Ly bazan da me-
sel
1.1:-A J3) 2 êklinde kulland^ ^ ^ ^ de^ iîk
bir sle^ bu vard^ .
islmi edebiyatta kitaplar^ n o^ almas^ ndan sonra tabii olarak
sem's^ z kaynaklardan nakle do^ ru gemek zarureti gittike ken-
disini hissettiriyordu. ^ kinci asr^ n filologlar^ ^ bir tarafa b^ rak^ lacak
olursa, bu ameliyeyi hadis kitab^ nda geni^^ apta ilk olarak Buh-
ri yapm^ ^t^ . Mevsuk kitablara, isnd kadar ehetnmiyet verme i î
her mellifin kendinden evvelki edebiyat ve kaynaklar ^ ^ feda ede-
meme hususundaki alkas^ n^ n derecesine ba^ l^ yd^ . Bylece muay-
yen bir asr^ n mellifleri aras^ nda, sadece rivayet hakk^ ^ al^ nmam^ ^^
bulunan kitaplara ba^ l^ ^ kalmaktan kurtulma iî ayni zaman zarf ^ n-
da olmam^ ^ t^ r. Her halde islami rivayetin, isnda kar ^^ ^ duydu^ u
ilk ihtiya asr^ yla, drdnc ve beînci as^ rlarda baz^ ^ hususiyetle-
riyle bir istihza mevzuu oluncaya kadar 3 geen zaman zarf ^ nda
isnada atfedilen muhtelif de^ erleri ve rivayeti al^ nmam^ ^^ kitaplar^ n ar-
t^ k, malzemelerini rivi kaynaklardan alan eserlerde tam k^ ymetini bu-
luncaya kadar takip.etti^ i tarihi seyir etd edilmeye de^ er. Usul ki-
taplar^ n^ n bir k^ sm^ nda t ahammul al- ci 1 m> in w ic d a^ ^ nev'-
inden ba^ ka jÌ I ...e 64.-
j ,sI) v.
diye ayr^ lm^ ^^ olduklar^ ^ bbda bu
j.
tabii gei^ e kar^^ ^ duyulan ihtiyac ^ n bir nevi ifadesini bulmaktay^ z.
Bu bb^ n izah^ nda Suytrnin muhtelif kaynaklardan iktibas etti
^ i
mnakaân^ n hulsaten nakli, buraya kadar izah ^ na al^ ^ t^ ^ ^ m^ z riva-
yet hakk^ ^ al^ nm^ ^^ olan ve olmayan kitaplardan naklin cevaz ^ ^ me-
selesini muhtemelen biraz daha ayd^ nlatma^ a yarayacakt^ r.
. . . ^ bn Hayr Birnmac'inde : Muhaddisler bir ms-
lman^ n, Peygamber'in bir szn, yan^ nda sahih bir rivayeti bu-
lunmad^ ka qla Rasulallah, demesinin caiz olmad^ ^ ^ ^ hususunda
mtteffktirler, demi^ti. cirqi bunun reddi hususunda bir ^ ey sy-
lemeli. Sadece Zarkaî, yazm^ ^^ oldu^ u bir risalesinde bu mese-
at-Tabari I. 175.
2
Ayn. esr. I, 202, 314.
3 al-Kifalla 3-4 ; Ma^riq al-)anwar I, 2-4. )ii^ y' al-c^ dilm III. 374-376.
113
lede muhaddislerin icm etmi^^ olmas^ ^ pek gariptir. Bu muhaddis-
lerin birinden naklolunmaktad^ r. ^ bn Burhn^ n, mezkr meselenin
cevaz^ na dair nakletti^ i êy ise muhaddislerin icm' ^ na muhaliftir.
Azusar^ nda da : Fukahan^ n hepsi, bir hadisle amel etme onun se-
mi' yoluyla gelmi^^ olmas^ na ba^ l^ ^ de^ ildir, bu hadisi ihtiva eden
nshan^ n sahih oldu^ u tahakkuk etti^ i takdirde samic yoluyla
gelmemi^^ olsa bile onun ile amel caizdir. 'Abu al-Isfari'int :
Gvenilir kitaplardan naklin cevaz ^ nda ve bu kitaplar^ n rviler sil-
silesile gelmi^^ bulunmas^ n^ n ârt olmad^ ^ ^ nda muhaddislerin icmi'l
vard^ r. Bu, hadis ve f ^ k^ h kitaplar^ ^ iin de aynidir, demi^tir. al-
Kayyil at-Tabiri, Taliqsinde, Sahih bir kitapta bir hadis bulan
kimsenin bunu rivayet ve onunla isti^had etmesi caizdir, diyor.
'A ^ bab al-hadis 'ten baz^ ^ kimseler : Bir ^ ahs^ n bir hadisi, ^ ey-
hinden dinle^ nemi^^ olmas^ ndan dolay^ ^ rivayet etmesi caiz de^ ildir,
dediler. Bu yanl^ ^t^ r. 'imam al-klaramayn de Bur lin' da, byk
muhaddisleri de^ il de, s a m a ba^ lan^ p kalan baz^ ^ ^ ah^ slar^ ^
kasdederek bunlar, metinlerin takdirinde szlerine de^ er verilmi-
yecek bir guruptur, demi^ti. âyh cizzaddfn cAbdassalim, 'Ab
Muk^ ammad b. Àbdalhamid'in yaz^ l^ ^ sualine ^ yle cevap vermi^ ti :
Sahih f^ k^ h kitaplar^ na itimat edilip edilmiyece^ i meselesine ge-
lince, bu devirde ilimler, bu tarz kitaplara itimad ^ n caiz oldu^ u
hususunda mttefiktirler. Zira rivayete nas ^ l gvenilirse bunlara
da yle gvenilir. Bunun iin de, nahiv, lugat, t ^ b ve di^ er ilim-
lere dair me^hur kitaplar, daha evvel s^ hhatlar^ ^ ve apokrif olma-
d^ klar^ ^ teslim edildi^ inden, herkes taraf ^ ndan itimat edilmi^tir. Bu
kitaplara itimat caiz olmasayd^ ^ kendilerine mtevakk^ f bir ok
meseleler muattal kal^ rd^ . êriat kaidelerinin naz ^ mlar^ ^ bir ok
meselelerde, kitaplar^ n^ ^ ancak m'min olmayan bir cemaatin g-
venilir kitaplar^ ndan alm^ ^^ olan tabiblere mracaat etmi^lerdir. Filo-
lojide de m^rik olan araplar^ n îirlerine itimat edilmi^tir. Hadis
kitaplar^ ^ bu itimada f ^ khi ve sair kitaplardan daha ly^ kt^ r. Zira
muhaddisler nshalar^ n zapt^ ^ ve kayd^ ^ ile daha fazla alikalanm^ ^-
t^ r. Kim : bir kitaptan hadis ^ karmak ve faydalanmak onun riva-
yetini muttas^ l rvilerle alm^ ^^ olma^ a ba^ l^ d^ r, derse icmi'l
ayaklar alt^ na alm^ ^^ olur. îficf, Risla' sinde, bir kimse bir ha-
beri bir êyhten dinleyip dinlemedi^ ini bilmese bile onu rivayet
etmesinin caiz oldu^ unu sylemi^tir .
1 Tadrib ar-reavi 4 6-4 9.
al-Kifga 3-6.
2 41;egfr )al-calm III, 374-376.
3 Ma^ rig al-)anwr I, 3-4.
4 Caetan1, Annali dell' Islam 1, 15, Trke tre1, 84.
114 '
isnds^ z gelen kitaplardan faydalanman^ n cevaz^ n^ n yan^ nda m-
cerred olarak sam'a ve kitaplarm rivayet hakk^ n^ ^ almaya kar^^ ^
gsterilen alka aleyhine, geni ^^ bir, cereyan da ba^lam^ ^ t^ . nc
ve drdnc asr^ n zay^ f tenkicli bir tarafa b^ rak^ lacak olursa, bu
cereyan hasseten be^ inci as^ rda, islm^ n en byk ilim otoritele-
ri taraf ^
ndan desteldeniyordu. Hatb Ba^ dcli (61, 464) 1, ^ mam
Gazzll (l. 505) 2 ve Qdi clyd (61. 544) 3 kitaplar^ n iczetinin
be^
ikte bulunan ocuklara bile yerilmesini ve hi bir ^ eyden, ha-
berleri yokken isimlerinin isnd silsilesine idhal edilmi ^^ olmalar^ n^ ^
sert bir tehekkm ile kar^^ lam^ ^ h.
Bu bahis sonunda bir hulsa yapmak istersek, hadislerir^ ^ ta-
mamile yaz^ l^ ^ kaynaklarda bulundu^ u, nc as^ rda Buhrl'nin,
tasnif ederken, kitaplardan faydalanmak iin rivayet yo-
luyla gelmi^^ olmas^ n^ ^ ârt ko^ may^ p, isnd^ n art^ k hkmn kay-
betme^ e mahkm otoritesini ciddi bir surette sarsan ilk kimse
oldu^ unu syleyece^ iz. Bu taktirde < isndz ikmal ve hakiki bir
ilim haline ^ karan Bul^ rrdir> êklindeki bir mlhaza 4 âl^ 'illin
dikkatlice okunmam^ ^^ ve hususiyetlerinin gz ni'nde bulundurul-
mam^ ^^ olmas^ n^ n bir neticesi addedilecektir.
^ KINCI KISIM
QURDANTEFSIRI VEKAYNAKLAR'
Hicri ikinci asr^ n ilk yar^ s^ nda ba^lay^ p asr^ n sonuna do^ ru
o^ alan ve nc as^ rda tam inkiâf^ n^ ^ bulan muânnaf "sunan'
kitaplar^ ndan birini te^ kil eden Buhrrnin di^ erleri gibi
Peygamber'in hadis ve snnetlerini bblar halinde ihtiva etmekte
olup kendinden evvelki hadis edebiyat^ n^ n bir hlsas^ n^ ^ yapmak
gayesiyle ortaya ^ km^ ^ t^ . Mezkr sunan kitaplar^ , esas itibariyle
f ^ kh^ n meseleleri etraf ^ nda hadis ve snnetleri kendi llerine g-
re cemetmek gayesiyle ortaya konmu^^ olmakla beraber cihd,
ma^ zi, manqib, al-'a^hb gibi bir ok tarihi malzemeyi de ih-
tiva ediyordu. Bu sunan melliflerinin umumiyetle bir de Qur' n
tefsirine aid kitaplar^ ^ oldu^ unu ^ reniyoruz. Tarcim i ahval ki-
taplar^ ndan ba^ ka eski devre aid, Fihrist ^ bn an-Nadim, Fihrist
ibn Hayr, Fihrist al-Tsi gibi, islami edebiyat^ n o^ u kaybolan
mahsulleri hakk^ nda bizi ayd^ nlatan kaynaklardan bunu teyid et-
mek imkan^ na malikiz ; hatta baz ^ ^ rnekleri zaman^ m^ za kadar
intikal etmi^^ bulunuyor.
Buhrrnin evvelki s u n a n kitaplar^ n^ n bblar^ ^
aras^ nda tefsir diye ayr^ lm^ ^^ bir k^ s^ m bulundu^ unu bilmiyoruz.
Te'lifi bak^ m^ ndan Buhrrnin kitab^ nclan biraz mtekaddem say^ lan
Drim (l. 255) 'nin Sunan 'inde 1 dahi byle bir fas^ l bulun-
mamaktad^ r. Buna mukabil Buhrryi hemen takip eden Muslim (l.
262) ve Tirmizi (l. 279) 'de bunun mevcut oldu^ u grlmekte-
dir. Fakat Buhri, âldYinin mezkr fasl^ ndaki malzemesiyle ken-
dinden evvel meydana getirilen mstakil tefsir kitaplar ^ ndan ve mu-
akkiblerinden tamamiyle ayr^ lmaktad^ r. Onun mevzuubahs ayr^ l^ ^^ ^
bblar^ n^ n malzemesinin kemiyetinde de^ il, tamamiyle bir hadis
kitab^ ^ hviyetini kaybederek geni^^ lde filolojik malmat ihtiva
etmi^^ olmas^ ndad^ r. Sadece Kitp at-tafsir diye ay^ rm^ ^^ oldu^ u
Bk. Tadrfb s. 5 6 ; Tahzib at-tahzib V, 295.
118
k^ s^ ma de^ il, âl^ i,:^ 'inin hemen hemen her taraf ^ na bol miktarda
tevzi etmi^^ oldu^ u, Qur' n'^ n filolojik tefsir malzemesi her halde
onu di^ er hadis kitaplar^ ndan ay^ ran karakteristik taraf ^ ^ te^kil
eder. Biz burada BuOrPnin Qur' n tefsiri ad^ ^ alt^ nda bu husu-
siyetini ele alaca^ ^ z.
Buharrnin, gerek Kitp at-tafs;r k^ sm^ na ve gerekse di^ er
bblann^ n aras^ na alm^ ^^ oldu^ u, Qur'n tefsirine ait filolojik malze-
meyi kitab^ n^ n karakteri ve kaynaklar^ yla olan mnasebetleri ve
hasseten onu di^ er hadis kitaplar^ ndan ay^ ran hususiyetleri bak^ -
m^ ndan inceleyece^ iz. Buharl'nin Qur'n tefsiriyle al-
kah filolojik malzemeyi, biri daha evvel meydana getirilmi ^^ tefsir
kitaplar^ nda bulunan cinsten di^ eri Buhari'nin âlyily'inde bulunup
ona bariz bir karakter veren filolojik malzeme diye iki k^ sma ay^ -
raca^ ^ z. Bizi esasen me^gul edecek olan ikincisidir. Birincisine ok
muhtasar bir êkilde temas edece^ iz.
Buhari'de, kendinden evvelki tefsir kitaplar ^ yla m^terek ola-
rak bulunan filolojik malzeme ile, Qur'n' ^ ^ s^ rf filolojik bir etde
tabi tutmu^^ olmay^ p ayetlerin êrh ve izahlar^ yla ve di^ er bir
ok hususiyetleriyle alakal^ ^ âh^ slar^ n bilgilerinden ibaret rivayet-
leri kasdediyoruz. Bunlar^ n aras^ nda, Buharrnin stadlar^ na, s-
tadlar^ n^ n stadlar^ na kadar bir ka tabakaya mensup olanlar var-
d^ r. Ekserisinin yaz ^ l^ ^ tefsirlere sahip oldu^ unu ^ renmek imkan^ -
na malik bulundu^ umuz, bir k^ sm^ ^ iin byle bir bilgiden tama-
men mahrum oldu^ umuz bu ^ ah^ slara ait malzemenin naklinde
But^ ,arrnin, kendinden evvelkilerle m^terek oldu^ u hususu
bize kadar o devirden gelen ayni neviden eserlerin ve
hadis êrhlerin de mevcut materyelin tetkikinden anla ^^ l^ yor.
Buharrnin kendindet^ ^ evvel mevcut rival tefsir kitaplar^ ndan sa-
hbe ve tbiinin Qur'n tefsirine dair, baz ^ ^ filolojik izahlar^ n^ ^ ri.
vayet ettiî hususundaki bilgi, bu etd esnas ^ nda hassaten tef-
sire mracaat etme suretiyle has ^ l olmu^ tur. B^ harl'nin êyhinin
êyhlerinden Àbdarrazzaq b. Hammam b. Nafi (l. 211) 'e, bir
sonraki nesle mensup 1 , Muhammad b. Cad^ - (l. 311) 2 ve ^ bn
'Abi Halim (l. 327) 3 e ait bulunan bu tefsirlerden ba^ka Buhari
Bk. Brock. Suppl. I. 333.
2 Brock. G 12, 147. Suppl. I, 218.
3 Bunun Brock. da zikri gemeyen yegne nshas ^ na Ayasofya Ktp. nr. 175
de raslanm^ ^t^ r. Sadece birinci cildi bulunmaktad^ r.
'1 19
êrhieri ve ha.ssaten -^ bn I-jaCar' (l. 852) 'in Tactiq at-tdliq adli eSe,
ti I- byle -bir neticeyi ortayakOymayakafi ; gelmektedir. Bu, kitap=
lar- Ve benzerleri, geni^^ miktarda ^c^
i317,deki filololik izahlarni tarihini
tesbit hususunda olduka ayd^ nlatic^ ^ bir bilgiyi Muhafaza etmek-
tedir. Tarihi bir kontrola tabi tutulmas^ ^ gereken bu malzemenin
bilahare s^ rf filolojik olmak iddiasiyle ortaya konupy kaynaklar^ n^ ^
zikretmeyen Qur'n tefsirlerinid zuburunu ha.zirlann^^ ve kolayla^^
t^ rm^ ^^ bulunduklar^ ^ rnuhakkakt^ r. -
Butiarrnin kendinden daha evvelki tefsir kitaplanyla m^terek
olan bu k^ sm^ n^ n di^ erlerine hi benzemiyen bir taraf ^ ^ vard^ r.
Di^ er kaynaklar- kendilerinden evvelki otoritelerden alm^ ^^ olduk
lar^ ^ izahlar^ - isnadlarla vaslettikleri halde "Bubarl hemen hemen
daima senedleri hazfedip sadece o izalim sahibi olan sahabe,
in ve tabicinden sonra gelenlerin ismini b^ rak^ r. Daha evvel gr-
d^ mz ..ta.`11q; diye adland^ r^ lan bu tarzla, Buharl kendinden
evvel- bulunan -ve daha sonraki -mfessirler -taraf ^ ndan ancak se-
nedlerle nakledirebilen kitaplarni - muhtevalar ^ ndan -kolayl^ kla
de 'imkan^ n^ ^ bulmu^tur. Mesely Tabari, iefsirinin- kaynaklar
^ ' olaak
ald^ ^ ^ ^ eserler 2 den fayda land^ ^ ^ ^ her yerde malzemelerini bir bir isnad
etti^ i halde âl.h' de bunlar^ n hemen hemen hepsi muallak Olarak
b^ rak^ lm^ ^ t^ r. Bylece, Butiari kaynaklardan nakil hususunda, men-
sup oldu^ u zrnreder^ ^ :hemen hemen tamamiyle mstakil hareket
ederek, âyarm hayret- birkolayl^ k ortaya koymu^^ - Olmas^ na ra^ ren
cal- Cami` a^- sahib al-rnutetasar min ' undir Rastillh âllallhu
calayhi wa sallanl> rnsned bir eser meydana getirmek gaye-
sini tamamen ihmal etmi^tir. Onun iindir- ki, daha sonraki mu-
haddisler, bu hususiyeti yiiliinden Muslim'in kitab^ ndan
daha dun derecede grm^lerdir 4.
Qala ve benzer tabirlerle, Mteakip niuhaddisler aras ^ nda
taclig diye adland^ r^ lan, isnadlar^ ^ -ha.zfOlunmu^^ h idislerin, Buhar-1
taraf^ ndan rivayet hakk^ ^ al^ nmam^ ^^ olan kitaplar iin ,kullan^ ld^ ^ ^ ^
yolundaki millahazarinZin di^ er bir` niesnedini Kitab a-taf -slr'de
grmek mmkn oluyor. Zira taliq êklinde al^ nan, Qur'n ayet-
,
Brock. G 112, 81, Suppl. II, 73 .
2 Bk. al-)arib XVIII, 64 . ,
NawawL, ârk al-Buljarl 6 a-6
Hadyu' s-s;14 s. 8 ; Tadrib ar-r&ul s. 26.
120
leriyle alkal^ ^ izhlar^ ^ byk bir yer i^gal etmektedir. Yaz^ l^ ^
bir tefsir sahibi oldu^ unu mteaddit vas^ talarla ^ rendi^ imiz bir
ok âh^ slardan mteaddit ta'liklerin yap^ lm^ ^^ olmas^ n^ ^ bunun teyit
edici bir delili gibi gryor ve hassaten tefsir kitaplar^ n^ n, Bul^ -
rrnin yan^ nda rivayet hakk^ ^ al^ nmam^ ^^ olarak bulundu^ unu tah-
min ediyoruz.
Kendilerinden yukar^ da izah edilen tarzda Qur' n' a dair filo-
lojik malzeme rivayet eden ^ ah^ slar^ ^ kronolojik bir tasnif ere-
vesinde k^ sma ay^ rmak kabildir. Sahbe, tbiin ve tbilnden
sonrakiler. Bu her gurup mensuplar^ na ait malzemeyi, Bul^ rr.
nin btn âl^ il^ 'inin muhtelif fas^ llar^ nda bulunan malzemeyi bir
araya toplam^ ^^ olmakla beraber burada sadece, rakamlarla vere-
ce^ iz. Buhrf ve Muslim'deki hadisleri isnddaki sahbe> ye gre
veya muhtelif bak^ mlardan rakamlarla ifade etmek, bildi^ imize g-
re, ^ bn a^ -âlt^ 'dan beri hadis edebiyat^ n^ n bir adetidir. Onlar,
iki âl^ fl^ 'deki t a'llq lerin say^ s^ n^ ^ vermekte beraber, muayyen
mevzua gre ta'll'q lerin ne bir yeknunu vermi^ler ve ne de
her ferde ait olanlar^ n tesbitiyle alkalanm^ ^lard^ r. tefsirine
ait, suret-i mahsusada filolojik olmayan kaynaklardan gelen, filo-
lojik tefsir ta'likat^ n^ n bir yeknunu vermek ve Buhrrnin m u s n e d
ve muallak hadislerine dair daha evvelkiler taraf ^ ndan tesbit
olunan rakamlarla mukayese etmek suretiyle kitapta kendilerine
ayr^ lan yer hakk^ nda nisbf ve umumI bir fikir teminine al^ âca^ ^ z.
I Sahbeden isnds^ z gelen filolojik izahlar :
Ùmar b. al-Hattb (l. 23) 3
Àbdallh b. Mas`d (l. 32) 2
'Ab Mus 'al-'A^^ cari (l. 44) 1
( Abdallh b. az-Zubayr (l. 73) 1
Àbdallh b. al..Àbbs (l. 69) 187
II Tabiìnden isnds^ z gelen filolojik izahlar :
Muchid (l. 103) 144
Ìkrima (l. 105) 12
Sa^ id b. Cubayr (l. 94) 10
(l. 90) 9
al-Hasan al-Ba^rl (l. 121) 12
Qatda (l. 117) 16
121
Sacit]. b. al -Musayyab (61. 95) 2
Ibrahim an-Naba'i (61. 95) 2
'Abil w'il (l . 85)
ar-RabÌ b. Huâym (l . 63 )
Àkl ama (61. 102)
Àl i b. al -kl usayn (61. 04 )
Àta' (61. 104 )
'Ab Maysara (^ bn ûrabbil )
`1.Jbayd b. Ùmayr (l . 68) 1
III Tabicinden sonra gel enl erden al ^ nan isnads^ z izahl ar :
Sufyn as-Sawri (61. 161 1
Sufyn b. Ùyayna (61. 198) 10
Mecmuu 4 50 ye varan bu ta'l ikl erin hazfedil en isnadl arm^ n
yerine kaim ol an ^ ah^ sl ar^ n o^ unun mstakil birer tefsir sahibi
ol du^ unu ^ reniyoruz 1. Daha nce izah ol undu^ u vechiyl e yaz^ l ^ ^
bir tefsir sahibi ol mayanl ardan yap^ l an tal ikl er ise ya yukar^ da
ad^ ^ geen tefsirl erden veya BubarVnin yan^ nda bul unan di^ er
kaynakl ardan al ^ nm^ ^ t^ r. Kitab^ nda say^ s^ ^ 4 50 'ye varan mevzuu-
bahs ta'il kl eri 73 97 msned ve 13 4 1 mual l ak2 hadise nisbetl e
ehemmiyetl i bir rakam ifade etmektedir. Ayni zamanda bunl ar,
do^ rudan do^ ruya fil ol ojik kaynakl ardan al ^ nanl ardan ayr^ d^ r.
Takriben bu sonuncul ar kemiyet bak^ m^ ndan di^ erl erinden az de-
îl dir. Birbirl erine il ave suretiyl e onda birine yak^ nd^ r.
BubarVnin bu tip merviyat^ ^ iinde, Àbdal l ah b. 'Abbas ve
Mucahid'den gel enl er mhim bir yer i^gal eder. Her ikisinin de
yaz^ l ^ ^ birer tefsir sahibi ol dukl ar^ ^ o kadar kuvvetl i bir êkil de ve
bizzat kaynak ol arak kul l ananl ar taraf^ ndan zikredil iyor ki varl ^ k
l ar^ ndan ^phe etme^ e mahal kal m^ yor. Yal n^ z muhteval ar^ , ravi-
l erine intikal êkl i mnaka^ adan msta^ ni ol mayabil ir. Bahusus,
i Bu zevat^ n tefsirl erini ' ^ bn an-Nadim'in Fihrist'inden (226-23 5), Ka^f a?-
gundn'un tafsir maddesinden, Tal ^ ari>nin kaynakl ar^ ^ hakk^ nda eski bir rivayeti
muhafaza eden Yf^ qt'un pir^tid al -) arib'inden (XVIII, 54 -65), Sacl abl 'nin al-Ka^f
w a'l-bagn adl i tefsirinin mukaddimesindeki mufassal mal iimattan ve Buhri ^ erh-
l erinden, hasseten ^ bn Hacer'in Tacliq at-ta-ctiq'inden ve bunl ar^ n tereeme-i hal -
l erini ihtiva eden di^ er bir ok kitapl ardan ^reniyoruz.
2
Hadyds-seiri s. 4 68, 4 70.
122
rvisine izafeten --b. ' AU 7' UP:ta>
diye' maruf olan
birincisi, rivayet silsilesi bak^ m^ ndan bir hayli, -mnakaây^ ^ mucip
olmu^ tur'. ÀlxIallh b. Àbbs'dan, divilerine intikal êklinde
ok ^pheler ileri srlm^ s- olmakla beraber byle bir tefsirin
M^ s^ r'da bulundu^ u ve nc asr^ n ilk rub'unda muhaddisler tara-
f^ ndan bilindiî, hatta < M^ s^ r' da b.Ab Talha taraf^ ndanrivaget
edilen bir tejsir-- vardzr, onun iin M^ s^ r' a kadar gidilse ok êy ya-
p^ lm^ ^^ say^ lmaz diyen ) Ahniad - klanbarin hayat^ n^ n faaliyet
devrinde orada bulundu^ u ve `ò devre kadar, = M^ s^ r'a nisbetle
ârk say^ lan blgelere intikal etmedi^ i ve bundan ciddi surette
Bubri-'nin faydaland^ ^ i anla^^ lmaktad^ r. Balirrnin, bu kitab^ n bir
nshas^ n^ , M^ s^ r'a 217 senesinde yapm^ ^_ oldu^ u seyahati' esna-
s^ nda m^ ^ elde etti^ ini yoksa, her hangi bir êkilde, RulArr ye di^ er
bir yerde mi intikal etti^ ini bilemiyoruz. Zira, Bul^ rrnin M^ s^ r
seyahati esnas^ nda, kitab^ n son rvisi Salih (l. 223) hayat-
ta bulunmaktayd^ . Bul^ rt ise 'Ab âlilyin yanenda bu/unan < â-
bifa dan, ancak xqla .113n Àbbas - < wa yuzkaru Can Ibn
Àbbs^ ^ êklinde ta."Iiken rivayet etmektedir. Bu ve.- ayni zamanda
nadiren di^ er rivayetler . iin, ismini zikrettiî 'Ab ^lilyden al,
d ^ klar^ n^ n hepsi Bubrrnin ondan bir êy dinlemedi^ ini ve onun
huzurunda bir êy okumad^ On^ ^ gstermektedir. riatta
'Ab êyhini kaydederek vtra gala al-Lays diye ald^ kla-
r^ = da hepsi 'Abisi âlilYden gelmektedir. Bunun bizzat Bul^ ari ta-
raf ^ ndan ifade edildi^ i naklolunur 4. Bul^ rruin, yan^ nda bulundu^ ^ i
ihtilfs^ z olarak kabul edilen bu < ^tlifa n^ n'. ne kadar^ n^ ^ .,S' allifin^^
idhal etti^ i bir mnakaâ mevzuudur. Zira o, cAbdall'ah b. Àb-
bas'dan bu < ^cil^ ifa> vas^ tas^ yla sadece filolojik tefsirleri veya
garip kelimelerin izah^ n^ ^ ald^ ^ ^ ^ .halde Tabarrde, b. Talha
rivayetiyle ^ bn Àbbas'a ait yaln^ z .a 1), k m ve sebebi nzula
dair izahlar bulunmaktad^ r. Tefsirinin bir cildi bize kadar gel
Bk. al-hgein II, 223.
2 -1\ labhs, an N^ lsih zodl-tnangtih s. 12. -
3 Muccam ^ arib ' al-Qur' n adl^ ^ kitab^ n mukaddimesini yazanlar M^ s^ r'a ne
zaman gitti^ i hususunda laynaklarda bir' kayda raslamacl ^ klar^ n^ ^ sylemekte (n-
sz s-d-k) iseler de, Buhri, at-Tkrih.-al-kabir' indt (I/ 2,5) 217. y^ l^ nda,. M^ s^ r'da
bulundu^ unu kaydediyor. .
4 Riad a^ -^ ah ihagn I, 268-269.
Fath al-bari VIII, 332 ; )1tOn II, 223.
123
mi^^ olan ^ bn kltim (l. 327) ^ 'de her iki nevi bir arada bu-
lunmaktad^ r 2. Bahrl, garip kelimelerin izah ^ n^ ^ ad^ ^ geen ^c^ f^ - ifa>
den, âi^ ii^ 'inin gerek K. at-tafsir k^ sm^ nda ve' gerekse di^ er yer
lerinde, Qur' n yetleriyle alkal^ ^ di^ er isndlar^ n^ ^ hazfetmesine
mukabil, haberleri niulitelif isndlarla ^ bn cAbl.;s'a kadar ^ kar-
maktad^ r3. Àbdallh b. Àbhs' ^ n b. Talba rivayetiyle gelen
< âlta sinden Buhri, âl^ tlyinde ancak muallak bir nakl yoluyla
istifade etti^ i halde muas^ r^ ^ kltirn ar-Rzi (l. 277) bilhere
Ab Bakr ar-Ra.zi (l. 327), Mubarnmad b. Car1r at-Taba/1 (l.
311), ^ bn al-Munzir (l. 318) ancak muttaS' ^ l bir rivayetini temin
suretiyle fayclalanabilmi^le-:. dir 4.
Bubasi'nin, garip kelirnelerin izah ^ nda ^ bn- Àbbs'dan sonra
geni^^ apta faydalanm^ ^^ oldu^ u Mucallid'in tefsirinin s^ hhat^ ^ he-
men hemen btn- alkal^ larca kabul edilmi^^ 5, imam Bubri
ve di^ er bir ok muhaddislerin ondan faydaland^ klar^ ^ s^ k s^ k ifa-
de olunmu^tur g.
Ayasof ya nr,. 175 ile bulunmaktad^ r.
2 Tafsfr ^ bn ' Abi Ilatim 2 a, 5 13, 6 b, 7 b, 9 b.
3 Mesel onun Yazid can-Nahwi (an cikrima can ^ bn cAbbils rivayeti iin
bk. Fath al-bari VIII, 199 ; Mul^ ammad b. Muqtil -Asbt a^ -âybni- al-Hasan
rivayeti iin bk. Fatl? al-bari VIII, 185 ; )Ahrnad b. Humayd-cUbaydallh ab7A^ -
.
eacl-Sufyan-âybni-< ^ krim. rivayeti iin ayn. esr. V1II, 181 ve di ^ er bir rivayeti
iin bk. s. 187.
4 Fath al-barf VIII, 332. 'AV^ ^ Htim'in banu, rvisi )Abil ^til^ 'den alm^ ^^
oldu^ unu o^ lu 'bn )Abi ^tim'in senedlerinden ^ reniyoruz.
Saclabl, al-Ka^f wa' l-bagdn I, 4 a--7 b.
6 al-) it^ On II. 225.
BUWAR1'NINF^ LOLOJ^ KKAYNAKLARI
Buhrrnin âbil^ 'inde bulunan filolojik malzeme, kaynaklar^ yla
olan mnasebetlerinin en garip taraf ^ n^ ^ te^kil eder. Hadiste c m
m u s n a d ve m u s a n n a f eserler meydana getirme devrinin he-
men hemen sona ermesiyle, evvelkilerin ^ erh, izah, tagik ve muh-
telif bak^ mlardan etdyle u^ ra^^ l ^ nca, Buharrnin kitab^ n^ n daha ev-
velki ve sonraki musannefatta bulunmayan filolojik bir ok malze-
me ihtiva etti^ inin fark^ na var^ lm^ ^t^ . Mesel ilk ârihi Hattbl (l.
395), ^ erhine te^ ebbs etti^ i jahil^ ' in ad^ ^ geen hususiyetini gr-
m^, mercii ^ arib al-hadis kitaplar^ ndan ibaret olan m^killerinin
izah^ ndan vazgemi^ti.
Kitab^ n daha sonraki ^rihleri, kendilerinden evvelki mesainin
neticelerinden faydalanarak, bblar ^ ^ aras^ ndaki filolojik
malzemeye dair alka ekici bir ok ip ular^ ^ elde etmi^lerdi. Esa-
sen, Buhrrnin kaynaklar^ ^ ve di^ er bir ok hususiyetleri zerinde,
ancak ârihlerin muhafaza etti^ i zengin malmat sayesinde bizim
iin bir êyler sylemek kabil oluyor.
Peygamber'in snnet ve hadislerini cem' ve ihtisar etme te êb-
bsnde bulunan Buhri, âh th'in kaynaklar^ ^ hakk^ nda en mhim
malmat^ ^ veren Ibn klacar'e gre 'Abil Ùbayda Ma`mar b. al-Mu-
sann (l. 210), al-Farr (l. 215), an-Nalr b. ûmayl (l. 203) ve
Ùbayd al-Qsim b. Sallm (l. 221) gibi drt byk filo-
logdan mteessir olmu^tu.
îmdiden ûras^ n^ ^ kaydedelim ki, Buhrrnin ârihleri, mevzuu-
bahs tesire zaman zaman temas etmi^ lerse de onu bir btn ola-
rak mlhaza edip bu hususun, âhih' in maruf ^ hretine neler ka-
zand^ r^ p neler kaybettirece^ ini gznne almam^ ^lard^ r. Ibn Hacar,
Buhrryi Bblar^ n^ n tertibine itiraz eden bir ârihe kar^^ ^ mdafaa
ederken bilvesile, zik^ ^ edilen filologlardan al ^ nanlar^ n hey'eti umumi-
Ilattizbi, âr1.1 al-Bu/ya-I 2b-3a.
125
yesini <Taf s ir a a r t 13 diye tavsif eder 1. Bu tabirle hem
^ arib al-Qur'n> ^ ^ vehemde ^ arib al-hadis>i kasdeder.
Buharrnin bir muhaddis olarak, baz^ ^ m^kil hadislerin halline te-
vessl ve bu hususta otorite kabul edilen kimselere istinad et-
mesi tabii kar^^ lanm^ ^sa da, ^ ^ a r i b al-Q ur' a n> mnasebetiyle,
halli zor nahvi meselelerin mnakaâs^ na, kitab^ nda s^ k s^ k yer
vermi^^ olmas^ ^ yznden bazan ok îddetli itirazlara maruz kal-
m^ ^t^
r. Buna mukabil hadislerin ihtiva etti^ i garib kelimelere dair
izahlar^ n $21.1il^ 'de yer bulmu^^ olmas^ ^ hemen hemen itiraz mevzuu
olmam^ ^ t^ r. Musannaflar^ nda, Qur' n'^ n < ka r i b> lerine umumi-
yetle yer vermeyen
< al-Kutub as-sitta> musann^ flar^ ^ aras^ nda yal-
n^ z Buhrrnin tilmizi garib hadislerin izah' iin
zaman zaman, stad^ ^ gibi, 'Ab Ùbayd b. Sallm (l. 221) 'a m-
racaat etmi^tir 2. Esasen daha nce a ^^ h b al-hadi s> in ^ ^ a-
r b al- hadi s in êrhiyle me^gul olduklar^ ^ anla^^ lmaktad^ r. ' A b
cUbayd'in ârib al-hadis' incle zaman zaman filologlarla ) a^hb al-
hadis in mtekabil izahlar^ n^ n mukayeseli olarak verilmi^^ bulunmas^ ^
bu hususu a^ ka gsterir. Zikredilen iki zmreden Buhrl, filo-
loglar^ ^ iltizam eder. Mesela <ici`> kelimesinin izah' iin kulland ^ ^ ^ ^
ifade, daha ziyade, 'Ab Ùbayd taraf ^ ndan 'a ^ hb a 1- hadi s e
tercih edilen filolog Ubayda'nin tefsirine tetabuk etmekte-
dir 3. ârib al- ha di ^^ bak^ m^ ndan Buharrye geni^^ mikyasta
'Ab Ùbayd b. Sallam ve bir dereceye kadar an-Nalr b. ûmayl
messir olmu^tur 4. Nitekim ^ bn klacar, gerek Tattiq at-tactia.
inde ve gerekse Fath al-bari adl^ ^ ^ erhinde, Buhrrnin m u ca I I a q
hadislerindeki ^- a r b lere dair izahlar^ n^ n kayna^ ^ ^ olarak mn-
has^ ran 'Ab ( Ubayd'in ârib al-bactis' ine iâret eder 5. Bir ok ba-
k^ mlardan 'AV^ ^ Ùbayd'in kitaplar^ ndan, mesela K. al-' amv^ dl' in-
den 8, Fal' il al-Qar' n' ^ ndan 7, al-ârib al-muânnaf^ ndan 8 hatta
Fath al-bari L213.
2
ârh at-Tirmizi* Xl, 50.
3
arib al-hadis 59a ve Hadgu. 8-sarf s. 170.
4 Bk. Fath al-bari 1, 213 ; Narlr' in dal* al-13adis' i iin bk. )1râd al->arib
XIX, 242; anWiliaga 1, 5 ve ârib al-Qur' dn' a iin bk. Broek. 12, 101.
5 Tactiq at-tacliq 84b, ve mesela Fath al-bari IX, 71.
6 Fath al-bari III, 287-288.
7 Mesela bk. Fath al-bari IX, 17, 56, 64, 74, 86, 87, 88.
8 Fath al-bari VIII 123.
126
^ bn klacar'e gre K. al-q^ rddeinclen faydalanild^ ^ ^ ^ bilindiî hal-
de hadislerin ihtiva ettiî garib kelimelerin izah' iin do^ rudan
do^ ruya 'Abil Ùbayd'in mi yoksa; onun da kayna^ ^ ^ olan 'Abi
`11bayda'nin Jr^ i ârib al-bactis> 'indek fayclaland^ ^ ^ n^ ^ bugn iin
syleyebilecek deîliz. Zira, _ Ùbayda'nin, nshas^ ^ bize kadar
gelmemi^^ olan ,< ârib Ùbayd'in kitab^ na intikal
eden k^ sm^ ^ ile, aut^ rr^ air^ ^m^terek garib kelimelere
dair ihtiva etti^ i izahlar hemen hemen tetabuk etmektedir 2.
'Ab^ l 1.1baycl, kitab^ n^ n biraz ilerisinden itibaren )b `14bayda'den
ald^ ^ ^ n^ ^ ihmal etti^ inden bu hususta kat'i neticeye vard^ ran bir
mukabele yapmak imkn^ ndan mahrum bulunuyoruz.
âh' ir^ in bir, ok fas^ llar^ nda: faydaland^ ^ ^ ^ 'Ab
Wbayd'in ad^ n^ ^ sadece iki. yerde zikretmi^fir. Birincisinde benim
tad shibuyla <01a) 'Ab 'Ubay& ^ eklinde, bir yetin tefsirinde
kaynak olarak gstermi^tir 8. Manaafih ibn Hacar'e gre, msten-
sihler taraf ^ ndan, 'Ab Ubayda'nin yanl^ ^^ yaz^ lm^ ^^ êklidir 4. ^ kinci
yerdeki zikri ise B^ tt^ rt, .kendisiyle 'Ah `1Jbayd aras^ nda 'Atunad
Àstm ad^ nda di^ er bir rviyi zikrederek 'Abe^ ^ ;Ùbaycl'in do^-
rudan 'do^ ruya temas halinde bulundu^ u ^ eyhlerinden olmad^ ^ ^ n^ ^
gsterme^ e al^ ^^ r 8: Bundan ba^ka Âb^ l Ùbayd'in ad^ , Buhrrnin
di^ er kitaplar^ n^ n _ bir k^ sm^ nda geer. Onun al-Q^ rd' a balf al-
' fmm , cd-cAdab at-mufrad> ve -54f' C^ l al-' ibd adl^ ^ mstakil
kk kitaplar^ r^ la 6 zikrettiî Abisi al-Vasin < b. Sall ^ U' ^ n hangi
eserlerinden ald^ ^ ^ ^ huûsunda ârihlerin yard^ mlar^ ndan mahrum
bulunmaktay^ z. Zaman zaman fayialand^ ^ ^ m bildi^ imiz < al.Garib
Fati^ ^ ul-bri VI. 328, 336.
2 Biityle bir netice, Bultari'nin kitab^ ndaki-garib kelimelerin. Ihn âcat ta-
raf^ ndan Fat6 al-bdri' nin mukaddimesinde (Hadgu' s-sdri s. 71-203) toplanan izah-
lar^ ndan faydalanmak suretiyle elde edilebiliyor.
3 Buhar? IV, 165; Fath al-brf VI. 342.
4 Tahzib at-tahzfb X, 247.
5 B^ lls ari VIII, 104 (kenarda); Fat1.1 al-betr:i XI, 286. Mamafih )Al^ fi cUbayd'-
in ismini ihtiva eden bu k^ sint Buhari'nin, metin' d^ ^^ nda' 'katibi cCacfar'e
îfahen bildirdi^ i bir habere benzemektedir. &fil/Y in meîtur -editr Yilnittli ' bn-
nu metnin d^ ^^ na ^ karmak suretiyle mezkar -hus^ talyetine iâret etmek istemi^tir.
6 Bk. Brock. Suppl. I, 264-265.
7 Tahzfb at-tal26 VIII: 317.
1?7.
al-muât^ naP ^ ndan mil yoksa f ^ kha dair milteaddid kitaplar^ ndan
m^ ^ 2 ald^ ^ ^ n^ n tesbiti burada teêbbs edemiyece^ irniz ayr^ ^ bir ted-
kikin , ^ nevzuudur.
^ -1ABO. CUBAYDA VEF"ARRA'NIN1311WARYZERINDEKI TESIR!
Umumt Mil l ethazal ar
Kendinden eVvelki edebiyal^ n muhtelif kollar^ na kar^^ ^ derin
bir alka duyup kitab^ n^ n 'bit ok bblar^ nda 'bu alkaS^ n^ ^ izhar
eden B^ ihrrnin, Basra mektebinden 'Abfi lJbayda Ma`mar b. al-
Musann (l. 210); Kfa mektebinden Fa:rr (l. 215) ile olan m'-
nasebetleri pek karakteristik bir mahiyet arietmektedir. Hakikat-
te kitab^ n^ n bu taraf^ ^ en- .ok itiraza u^ rayan ve en ok te'vile
muhta olan taraf ^ d^ r.
Buhrrnin, Q^ n-Wn tefsirine dair bu iki filblogdan ald^ klar^ ^ sa=
dece ^ 131'l^ 'ind-e <Kitb at-tafsir diye ay^ ran oldu^ u fasla inhisar
etmemektedir. âlfil^ ' inin hemen hemen her- fasl ^ na bir f ^ rsat^ n^ ^
bularak her iki filologun - kitaplar^ ndan, 'bazen de tekrarlarla bol
bol malzeme aktarm^ ^t^ r. Biz burada; mevz^ ni-bahs malzemenin
mahiyet ve hust^ siyetini, ârihlerin - durumunu, itiraz ve te?villeriai
Pek mufassal olmaMak ârtiyle izaha al ^ ^^ p. k^ sa - bif muhasebe.
Sini en sonra. yapaca^ ^ z.
ârihlerir^ , kaynaklar hakk^ nda bize' verdikleri malmat gz
nnde blundrulunca, .Bul^ ftri'nin, bu iki'. filologun kitaplarnia,
arad^ ^ ^ n^ ^ hadis mellefat^ nda bulan^ ad^ ^ ^ zamanlarda deîl terci-
hen mracaat etti^ i anla^^ lmaktad^ r. Bir ok kelimele^ in êrhi, ibn
Àbbs' ^ n, baz^ ^ tbicinin ve daha sonrakileriw muteber tefsirlerin-
de mevcut oldu^ u ve bu tefsirler onun yan^ nda bulundu^ u halde,
filologlar^ n biraz farkl^ ^ ve bazan da di^ erlerine tamamen mugayir
-izah^ n^ ^ almaktad^ r. 'Bu keyfiyet her iki <tip tefsire ait, ^-
rihlerin naklettiî k^ s^ mla-^ n mukayeseshrden kolayca anla^^ l^ yor
' Bk. Meselti Fatb al-bdri VIII, 123 ve al.rdaiii^ - ul;Utuâ-nnaf' ^ n niinhalari
iin Brock. Suppl. I, 166.
2 13 k. cir^kd al-)arib XVI, 260
128
Hadis edebiyat^ n^ n izah^ na mugayir oldu^ u halde, tercihen filolog-
lardan al^ nanlar^ n pek ok misllerinden birini zikredelim : ^ bn
'Abbs'tan mteaddit kollarla, Tabarrnin rivayet etmi ^^ oldu^ una
tamamen muhalif (6/98), kelimeleri iin 'Abil
da'dan tercihen ald^ ^ ^ ^ e`. 1 2-) j
êklindeki
tefsiri bunun iyi bir misMidir. O, burada, .91:., i <rahm
<sulb a hamleden ^ bn Àbbs, Sac id b. Cubayr ve Muchid'in
tefsirine tamamen muhalif olan 'Abil (Ubayda'nin izah ^ n^ ^ alm^ ^t^
r i.
Buhr zaman zaman filologlardan, ârihlerin hayret ve deh-
êtini celbedecek kadar garip ^ eyler al^ r. Mesel kitab^ n^ n ba^^
taraflar^ nda ,.:> 1:'YI *;:.111 j 4JI Ir I (25 : 77) ,5";",11, 2 êklindeki
tefsirinin ^ bn Àbbs'a isnd edilebilen birinci k^ sm^ ^ istisna edile-
cek olursa, ikinci k^ sm^ n^ , kitab^ n edisyonunu meydana getiren
Y'nini metinden uzakla^t^ r^ p haîyede b^ rakmak mecburiyetinde
kalm^ ^ t^ . Bu rivayeti êrhine esas alarak alan ^ bn klacar3 iin,
^rih 'Ayni ^drihlerden biri Buljrrnin, duanzn lugattaki manasz
iymndzr, dedi ^ ini kaydediyor, bunun isbat edilmesi kizzmdzr. Fi-
lologlardan hi birinin byle bir fikre zahib oldu^ unu bilmiyorum 4
diyerek itiraz etmi^tir.
Buhri, zaman zaman ad^ ^ ad^ ^ geen filologlardan garip gra-
mer meseleleri al^ r. Bazen bunlar aras^ nda o kadar mufassal ve
enteresan olanlar^ ^ vard^ r ki, bunlar^ n bir hadis kitab^ nda bulun-
mas^ ^ insan^ ^ hayrete d^ recek derecededir. Burada, Farr'dan Rah-
mn sresi (100) 'inde 5 ve 'Ab 1.1bayda'den Qadr sresi (97) nde
alm^ ^^ olduklar^ ^ iyi birer misal olarak gsterilebilir. Hassa-
ten ikinci mislde 'AV^ ^ `1./bayda'ya mahsus olup daha sonrakiler
taraf^ ndan kullan^ lmayan ve kolayca anla^^ lamayan tabirler de
bulunmaktad^ r'.
Baz^ ^ sreler vard^ r ki, bir veya iki ayet istisnas^ yla veyahut
Bk. Bubari VI, 56, st 8 ; ad^ ^ geen tefsirl er iin bk, Tabari. VII, 171-177.
2 Bk. Buhr I, 11, st. 7.
3 Fath al b*dri I, 4 6.
4 Àyni I, 13 9.
5 But^ r VI. 14 6, st. 10-12.
6 Ayn. esr. VI, 175, st. 4 -5a.
7
Bk. cAynf IX, 24 9.
129
da ba^tan a^ a^ ^ ^ tefsirleri bu iki filologdan al^ n^ r. Zariyast sresiyle
Qadr sresinin 2 tefsirleri bu hususta iyi birer misldir.
Buhrrnin , bu iki filologdan al ^ p kitab^ n^ n muhtelif yerlerine
da^ ^ tL^ klar^ ^ aras^ nda baz^ lar^ ^ vard^ r ki, yerle^ tirildikleri bblarla
aralar^ nda hemen hemen hi bir mnasebet tesbitine imkn bu-
lunamaz. Onun bu tarzda ald^ klar^ , ^rihler taraf ^ ndan bazan Bu-
hrl'nin kitab^ n^ n hacmini geni^ letmek arzusuna atfedilir 3 bazan
da bir istitrad olarak kabul edilir 4 .
Filologlardan alm^ ^^ olduklar^ ^ aras^ nda, ^rihlerin kitab^ n ^ h-
retine hi yak^ ^ t^ ramad^ klar^ ^ êyler de vard^ r 5. Ona s^ k s^ k h-
cum eden ^rih Kirmni bir seferinde 6
^ bn Mulaqqin (ol. 805)
-^ :It/ .j3.9 2-1).) ,:.tc 8 demi^-
lerdir. Bul^ ari'yi Kirmni'ye kar^^ ^ mdafaaya al ^ ^ an ^ bn klacar
ise, Kirmnrnin ifadesini nak^ den sonra : O i^te byle syledi,
ba^kas^ ^ iin abes grd^ êyden daha fenas^ nz irtikb etti, kitab^ -
n^ n êrhine al^ ^^ lan byk bir indima kar^^ ^ byle bir dil kullanmak
fenal^ k etmektir dem^ ^tir 3.
Bul^ ri, muntelif yerlerinde, 'Ab^ l Ùbayda ve Far-
r'dan al ^ ^ klar^ n^ ^ umumiyetle sahiblerine nisbet etmez. O^ llar^ , ok
zam n, kitab^ n^ n karakterini bilmeyen kimseler iin kendi fikri
zann^ n^ ^ uyand^ racak b^ r i3.11110 ile nakleder. Fakat, kendinde,' ev-
velki hadis edebiyat^ n^ n bir hulsas^ m yapmak êklindeki gayesi-
ni bilen muhiti taraf ^ ndan byle bir zann^ n vukubulaca^ ^ n^ ^ hesaba
But^ ari VI, 139, st. 9-14, 15-16.
2
Agn. esr. VI, 175, st. 4-5.
3
Kirmani byle bir iddiada bulunmu^ tur :
4,1.1 )
( 1.1* j., bk. Fath
VI, 259.
4 Mesela Bar'a suresinde cUbayda'den naklettikleri aras^ nda bir de
Nacm suresinden bir kelime ve tefsirini grnce ancak bir istitrad olarak ta ^ rsif
etmi^lerdir (Bk. Bulyari VI, 63 ; Fath al-bari VIII, 236; Àyni VIII, 632.
5 ve 6 Bk, Fath al-bari VIII, 271. ^ barede geen cacrafa labalilik, ^^ -
mar^ kl^ k demektir. Kr^ . Bul^ arI VI, 75 st. (alttan 3).
7 Bk. ( Ayni' IX, 677. Ibarenin manas^ ^ t Bu ok garip bir iddiad^ r .
8 Bk. cAyn1 VIII, 677. Manas' t Layiki vechiyle ara^ t^ rmam^ ^t^ r, )Ab cUbay-
da'yi taklid etmi^ tir, hata taklitten ileri geliyor... .
9 Fath al-bciri VIII, 271.
I3ul^ arls'nin kaynaklar^ ^ F. 9
130
katmayarak sadece zaman zaman yl J3 diyerek di^ erle-
rinden tefrik etmek ister. Onun, isnads ^ z b^ rakrnas^ yla kendi fikri
imi^^ gibi grnen k^ s^ mlar sadece filologlardan yapt^ ^ ^ ^ nakillere in-
hisar etmemektedir. Kendi ^ eyhlerinden veya kendi êyhlerinin
êyhlerinden ve dara eski kaynaklardan da ald^ klar^ n^ ^ ayni hissi
verecek ^ ekilde kitab^ na yerle^tirir. Mesela ba^^ taraf ^ nda
Kitb al-igmn' ^ n ilk bab^ n^ ^ i bu êkilde alm^ ^ t^ r 2. Mesela ^ mam
Mlik'in Muwatt' ^ ndan alm^ ^^ oldu^ u k^ s^ mlar^ ^ da bylece naklet-
ti^ i vakidir 3. Bununla beraber Butrari zaman zaman 'Abu 'Ubay-
da ve Farra'y^ , isimlerini de a
^ klamak suretiyle birer kaynak ola-
rak kabul etti^ ini gsterir. Ayetlerin tefsiri iin muhtelif kaynak-
lara mracaat edip her hangi bir sahbe ve tabi'inin ad ^ n^ ^ a^ kla-
d^ ktan sonra, bu filologlardan yapt^ ^ ^ ^ nakiller iin
veya tabirlerini kullan^ r.
Bubarrnin zaman zaman 'Ab Ùbayda iin serdetti^ i
J3, >
ve Farr iin j3 tabirleri kitab^ n^ n muhtelif
rivayetlerine gre de^ iîr. Bu de^ iîklik muayyen bir rivayetin
muhtelif kollar^ nda da husule gelmektedir. âl^ ih' in yedinci as^ rda
yeni bir edisyonunu meydana getiren Yn'ini (l. 672) kendisine
kadar intikal eden Firabrt rivayetinin muhtelif kollar^ nda mevcut
olan mteaddid J3, tabirini metnin d^ ^^ na ^ kararak 4 b-
tn kitap boyunca ancak bir tanesini ibka etmi ^ti 5. Kitab^ n riva-
yetleri bahsinde daha mufassal olarak zerinde duraca^ ^ m^ z vec-
hiyle, Nasaff. rivayeti kayd^ n^ ^ de^ erlerinden daha fazla ih-
tiva etmektedir 8. Ayni hususiyetin, Nasafi rivayetini esas olarak
Bul^ ari I, 10-11.
2 ^ bn Hacar bu êkil de al ^ nan k^ s^ ml ar^ n mevsul btn kaynakl ar^ n^ ^ gster-
mi^ tir. (Bk. Fall? al-bari I, 4 3 -4 6).
3 Bunun iin Kitelb (Buhari I, 3 1 st. al ttan 2-5) ^ mam Mal ik'in
Muwatta' ^ n^ n iktitab bab^ ndan al m^ ^^ ol du^ u k^ s^ m misal ol arak zikredi-
l ebil ir (Kr^. Muwatta-âybn rivayeti s. 3 89).
4 Bk. Bubari' VI, 4 4 , st. 12 (notunda), VI, 117 not 3 , VI, 173 not 3 .
5 Bk. ayn. esr. VI, 164 , st. 6.
e Nasafi di^ er rivayetl erin aksine cAmma suresi (75) nde wagal a Matmar
kayd^ n^ ^ muhafaza etmi^tir (bk. Fati.c al-bari V111, 529) hatta bu rivayette )Ab^ l
cUbayda'dan al ^ n^ p di^ erl erinde bul unmayan k^ s^ ml ar da vard^ r. Mesel a Yanin^ ^
edisyonunda kail ine iâret edil meden al ^ nm^ ^^ ol an )Abil CUbayda'nin ibaresinin ba-
^^ nda Nasafi rivayetinde wa gal a MaCmar kayd^ n^ n bul undu^ u grl r (bk. Fatb
al-bari V111, 3 88.
alan Nu'aym'in al-Mustal ^ rac' inde de bulundu^ unu ^ bn Ha-
car'in iktibaslar^ ndan ^renebiliyoruz .
Bubri, Farr'dan yapt^ ^ ^ ^ nakillerde de, ald^ klar^ n^ ^ kailine is-
nd veya bunu terk hususunda ayni uslbu muhafaza eder. 'Abisi
Ùbayda'ye nisbetle daha az mracaat ettiî Farr'n^ n ad^ n^ ^ kita-
b^ n^ n drt yerinde kaydetmi^tir. Tesbit edebildiîmize gre, Bubrt,
Farr'n^ n ad^ n^ ^ ilk olarak J3 ^ eklinde < fal' il a^biib an-
Nabf fasl^ nda 2, iki defa da < kitb al-taf sir de 3 ve di^ er bir de-
fa kitb at-tawl^ td> de, zikretmi^^ yaln^ z L5
.J
tabiri, obin 3,4
êklinde mtemmim maltimat veren Ytinint 4 taraf^ ndan bir yerde
metnin d^ ^^ nda b^ rak^ lm^ ^t^ r 5. BubrVnin btn bir surenin
tefsinni bu iki filologdan ald^ ^ ^ ^ ve bunlar^ n isimlerini ayni surede
Yaby> ve <Ma`mar diye zikretti ^ i vakidir, 6. Yaln^ z Yfinini baz^ ^
nshalarda mahfuz kalan Farr'n^ n ad^ n^ ^ ne metne ve ne de kita-
ba geirmi^ tir. Sril^ ler bunun, baz^ ^ nshalarda mevcud oldu^ unu
ittif akla sylemi^lerdir.
)ABI.) CUBAYDA'NINTE'S^ R^ ^
Mteakip nesiller aras^ nda, k^ tab^ n^ n bulaca^ ^ ^ alka ve tak-
diri, her halde hesaba katmam^ ^^ olan Bubrf, bir ok êyhlerinin
ad^ n^ ^ kitab^ nda mbhem b^ rakm^ ^ t^ . S^ k s^ k, sadece < ) Al^ mad
veya <Mubammad gibi, êyhlerinin isimlerini mbhem olarak kul-
lanan, bu mbhem isimleri takib eden di^ er rvileri tan^ mak su-
retiyle ibhamdan kurtulan devrinin, rvi ve eserleri hakk^ ndaki
)Abil Nu1aym'in Mustalirac' ^ , Buhr1 (VI, 175 st. 4-5) 'de ki tefsir iin
wa qla Ma:mar kayd^ n^ ^ ihtiva ediyor (bk. Fail> al-brf VIII, 557).
2 But^ rl V, 10 (sonuncu sat^ r) ve bk. Fatl:t al-brt, VII, 37.
3 B^ ^ hrf VI, 151, st. 8, not 5 ; Fath al-bdri VIII, 491 ; cAynf IX, 221 ;
Qastallni VI, 367.
4 Buhri IX, 116, s. 1 ; Fatl> al-bari X111, 307. 'Ayni XI, 519, Qastallni X,
351.
13uhri VI, 151 not S.
6 Buhar1 VI, 164, al-^ nsan sresi ve Fati^ ^ albari VIII, 164.
132
b.lgisini esas olarak alm^ ^ t^ . Fakat aradan bir as ^ r geip Buharr-
nin kitab^ , Islam aleminde Qur'n'dan sonra en ok itibar edile-
cek b;r mertebeye ykselince, kendi asr^ n^ n normal bilgisine tev-
di edilen bir ok hususiye^ leri, halli ve izah' gereken birer me-
hul olmu^lard^ ^ Ravileri ve mbhem b^ rakt^ ^ ^ ^ isimlerin tarif ve
izah' etraf ^ nda bir as^ r sonra ba^lay^ p inkiâf eden ayr^ ^ bir lite-
ratr meydana gelmi^ ti. Kendisi iin taoii kaynaklar olarak kabul
etti^ i ve her halde muas^ r^ ar^ nca pek iyi bilinen filologlar da
onun izaha muhta olan ve mnaka^ adan hali kalmayan bir ok
^ eyhleri aras^ nda yer alm^ ^ t^ . BuradaMa`mar ve Yal^ ya n^ n
kim olduklarn^ ^ ^ tayin hususunda yap^ lan mnakaâlar^ n seyrinden
muhtasara^ ^ ^ bahsetmekL', mteakip as ^ rlardaki mesailerin, ok va-
si olmakla beraber, Bubarrnin kitab^ n^ n baz^ ^ hususiyetleri zerin-
de vaz^ h bir neticeye ula^ m^ ^^ olmaktan mahrum bulunduklar^ n^ ^
da gstermi^^ olaca^ ^ z.
Bubarrnin ravilerini ilk olarak ele alan 'Ab^ l Na^r al-Kalaba-
zi (l. 398) ^:^ lfil^ 'de ismi geen Ma`mar i sadece iki ^ ah^ stan
ibaret addetmi^ tir. Ma`mar b. Ra^^ d, Macmar b. Salim . Bul^ arrnin
mbhem b^ rakt^ ^ ^ ^ k^ s^ mlara ait mstakil eserler meydana getiren-
ler, mesela Hatib Ba^ dadi (l. 463) 2, 3 Abi..i À^ i alâssni (l.
498 i 3 , Muln. b. al-Hasan al-Sam`ni (l. 650) 4 hatta But^ ari'nin
Ùbayda ile olan mnasebtlerinin, dokuzuncu as ^ rda, ^ arih-
ler taraf ^ ndan yap^ lan mnaka^ as^ ndan daha sonraki bir devreye
raslayan Suytl' (l. 911), Babari'nin kitab^ ^ iin yazm^ ^^ oldu-
^ u ha^ iyesinin ba^^ taraf^ nda, mbhemata dair ay^ rd^ ^ ^ ^ bir fas^ lda
bile 1\ /la`mar ve Yahya y^ ^ mevzuu bahsetmemi^tir. Yaln^ z se-
kizinci as^ rda me^ hur on hadis kitab^ n^ n ravilerinden bir arada
bahseden 'Ao'l-Mat^ asin Muh. b. cAl b. al-klusayn
(l. 765) 'Ab Ùbayda'den ibaret olan Ma`mar i Bubari'nin
Sal.^ iiiinde de^ il de sadece 'Abla `Davild'un Sunan'inde ad^ ^ gz-
1
20613.
2 al-' Asma al-mubhama fi' l-panb cal-muhkama iin bk. Brock. Suppl. 1,
564 ve Weisweiler nr. 63.
3 Taqgicl al-muhmal wa ta^ ngiz al-mu^kil adl^ ^ eseri iin bk. Brock.
Suppl. 1, 629 ve Weisweiler nr. 96.
4 Kit - abun fihi as' amiu ûgl: al-BuWi iin bk. Brock. Suppl, 1/615 ve
Weisweiler nr. 99.
133
mi^^ olmas^ ^ mnasebetiyle kaydetmi^tir . Yahya y^ ^ ise h: mev-
zuu-bahs etmemi^tir
Buharrnin ^ eyhlerini, hadislerinde bulunan rvilerini ele alan
mstakil eserlerin d^ ^^ nda, bir de ^rihlerinin, êrhleri esnas^ nda,
vas^ l olduklar^ ^ neticeler vard^ r. êrhlerin saklad^ ^ ^ ^ malmat^ n
mlhazas^ ndan, ilerinden baz ^ lar^ n^ n ok daha erken bir devirde,
mehul âh^ slar ve kaynaklar bak^ m^ ndan elde etmi^^ oldu^ u neti-
celerin ehemmiyetli denebilecek bir k^ sm^ ndan daha sonrakilerin
baz^ lar^ ^ taraf ^ ndan faydalan^ lmad^ ^ ^ ^ anla^^ l^ yor. Onlar^ n zaman
zaman bu kaynaklar^ ^ kabul etme hususunda tak^ nd^ klar^ ^ menfi
tav^ rla, ayni kaynaklar^ , kitab^ n ^ erhinin di^ er yerlerinde, kendi-
lerinden evvelkilerin mesaisine tabi olarak hissedilmez bir êkilde
tabii bir ^ ey kabul edi^ leri aras^ nda garip bir tezad da has^ l
olmaktad^ r.
Dokuzuncu asr^ n ^rihleri aras^ nda, Buhrrnin zikretti^ i 4da`-
mar'in, 'Ab Ùbayda'den, Yaby'n^ n Farr'dan ibaret olup olma-
d^ ^ ^ ^ meselesi bir mnaka^ a mevzuudur. ^ bn Hacar'in, ifadesinden
anla^^ ld^ ^ ^ na g re, Buhrrnin bir ka kere zikretti ^ i <Ma`mar'in
Ab cilbayda Ma`mar b. al-Musann oldu^ unu ilk defa ortaya
koyan kimse kendisidir. Bir yerde, Buhrrnin ,ke i ^ eklin-
deki ifadesinia 2 êrhi esnas^ nda : Ben bu âhsi, êrhi sadedinde
bulundu^ umuz ibareyi, ismi Mdmar b. al-Musann olan ' Ab^ 2
Ùbayddnin tefsirinde grnceye kadar, Mdmar b. Rîd zanne-
diyordum. 3 demektedir. ^ bn klacar'in yukar^ daki szn kasteden
Àyni : ^rihlerden biri.. Onu ben Mdmar b. Rîd zannediyor-
dum, Abdarrazzq' da bunu Mdmar b. R^ id' den rivayet
ediyor. Buhrrnin zikretmi^^ oldu^ u Mdmar' i, Ma' mar b. al-Musan-
n olan ' Abil tl.ibayda' ye inhisar ettirmek lz^ m gelmez. Bunun
ayni zaman da her iki < Ma`mar> olmas^ ^ da mmkndr 4. Qas-
tallni ; Kirmnrye gre bu ^ ah^ s, Mdmar b. Raîd a^ -San cnr-
dir;^ bn Ijacar' e gre, Mac^ nar al-Musann' d^ r 5 demektedirler.
at-Tazkira bimacrifat al-kutub al-caâra 122 b.
2 Buhari VI, 44, at. 12.
jt1 j )^.u.1 ryK.^ ^ ^
3
( Futh al-bari VIII, 186.
4 'Ayni VIII, 547.
5 Qastalldi VI, 77.
134
Buhrrnin kitab^ nda, bir ka kere zikretti^ i Yahy n^ n,
Farr oldu^ unu kolayl^ kla kabul eden ârih 'Ayni, bir yerde ^ bn
Hacar'e muhalefet etmi^^ olmak iin 'Abil Ùbayda hakk^ nda ileri
srd^ itiraz^ ^ tekrarlamakta ve : Bunun Farr oldu^ unu kat' i bir
ifade ile iddia etmek do^ ru de^ ildir, zira bu tefsirin, Farr gibi
di^ er bir âhsa ait bulunmas^ , sadece Farr' ya de^ il ba^ka âlusla-
ra da ait ayni mealde bir sze raslanm^ ^^ olmas^ ^ mmkndr. Bu-
nun iin de ayni fikre kail di ^ er âluslara da âmil olsun diye
byle bir tabir kullan^ lm^ ^t^ r 1 demektedir.
Bahusus Ma`mar in 'Ab Ùbayda'den ibaret olu û mesele-
sinin dokuzuncu as^ rda bir mnaka^ a mevzuu halinde bulunmas^ -
na, sekizinci as^ r ^rihleri taraf ^ ndan mnhas^ ran Ma`mar b. R-
îd diye tan^ nmas^ na, ^ bn Hacar'in de bunu, uzun zaman kendin-
den evvelkiler gibi Ma`mar b. R ^ id'den ibaret zannetmekte ol-
du^ unu iddia etmi^^ olmas^ na ra^ men, daha evvelki ^ rihlerin ve
muhaddislerin, Buhrrnin 'Ab ( Ubayda'den ald^ klar^ ^ hususunda
kendilerinden sonrakilerden daha ok malrnat sahibi bulundukla-
r^ n^ ^ ^ reniyoruz. Bu bilgimizi yine bu sonuncu ^ri' lere borluyuz.
^ bn klacar, Buharrnin 'Ab Ùbayda'dan alm^ ^^ oldu^ u k^ s^ m.
lar^ n esas kayna^ ^ na I^ aret etmek isterken, bunu, yan^ nda bulu-
nan Macz al-Qur' n nshas^ nda ara^t^ r^ r, bulamay^ nca, bu iba-
reyi, mselsel bir isnd yoluyla 'Ab 'Ubayda'ye kadar gtren
di^ er ^ ah^ slar^ n eserlerine mracaat eder. A/fes&,
2 < ^ eklinde Buhrrnin alm^ ^^ oldu^ u filolojik izah', yan^ nda-
ki macz al-Qur' n nshas^ nda bulamam^ ^^ olacak ki:
3 <I o J
demektedir. Yaln^ z ^ bn Hacar'in,
1 cAyn IX, 247. 'Ayni'nin ^ bn Hacar'e bu ^ ekilde itiraz^ na, ^ erhinin bir
ok yerlerinde raslamak mmkndr. O bu itiraz ^ n] bazan ok ^ iddetli bir dille
yapar. Ibn Hacar. cAyni'nin bu gibi itirazlar^ n^ ^ cevapland^ ran mstakil bir ki-
tap da meydana getirmi ^ tir. "lntiqc21 al-i ctirad adl^ ^ bu eserinden, Trkiye'de
nshalar^ ^ bulunmad^ ^ ^ ndan (tek nshas^ ^ iin bk. Brock. Suppl, 11, 75), do^ rudan
do^ ruya faydalanamad^ k. Yaln^ z byk bir k^ sm^ n^ ^ Qastallni, bilmnasebe, nak-
letmektedir. Mesela cAyn'i'nin (1X, 96) îddetli tenkitlerinden birine kar^^ ^ ^ bn
Hacar'in hakl ^ ^ bir cevab^ ^ iin bk. Qastallni VI, 282, cAyni'nin Ibn Hacar'e kar-
^^ ^ di^ er bir itiraz ^ ^ iin bk. cAyni. IX, 248-9.
2 Buhar? IV, 107.
3 Fat11 al bdri VI, 213. 'Ab^ l cUbayda'nin bu tefsirini Qadi cly/ da Ma^d-
riq al-)anwe^ r (1, 187) 'da zikretmektedir.
135
bunu, Buhrrnin muas^ ri Ibrahim al-Harbi (198-28) 'nin eserlerin-
den do^ rudan do^ ruya m^ ^ tesbit ettiîni, yoksa ba^kas^ ndan m^ ^
ald^ ^ ^ n^ ^ ve mteaddit eserler 1 inin hangisinden nakletti^ ini bilmiyo-
ruz. Bununla beraber, 'Ab (Ubayda'nin, Buhrrnin muas ^ rlar^ n^ n
baz^ lar^ ^ zerindeki tesiri hususunda -pek vaz^ h de^ ilse bile- bir
fikir edinmi^^ oluyoruz. Keza ^ bn Hacar, Buhrrnin, isnds^ z ve
kailsiz iktibas etti^ i iki filolojik ibare hakk^ nda, daha evvelce,
'Ab Bakr. b. al-Munzir (318) taraf ^ ndan 'Ab Ùbayda'nin ismi-
nin, tasrih edilerek, al ^ nd^ ^ ^ n^ ^ syler 2, bir yerde de Àyni, onun
szn benimseyerek al^ r 8. Filhakika, 'Ab Bakr. b. al-Munzir'in
geni^^ lde 'Ab Ùbayda'nin Macz al-Qur' n'^ ndan faydaland^ -
^ ^ ^ anla^^ l^ yor. Son zamanlarda Ibn 'Abi kltim Tefsir'inin, ele
geen nshas^ n^ n kenar^ nda ^ bn menzir tefsir'inden yap^ lan nakil-
ler hemen hemen her yetin izah ^ nda 'Ab Ùbayda'nin Macz
al-Qur' n'^ na mracaat edildi^ ini gsterir mahiyettedir 4.
cUbayda'den iki' basiar yapan -yukar^ da zikretti^vhiz-
melliflerden ba^ka, bizz-'t âl^ Win ^riblerinin pek mteahhir ol-
mayanlar^ ^ aras^ nda 'Ab Ùbayda't in Buhri zerindeki tesitinden
haberdar olanlar^ n bulunduklar^ n^ ^ ^ reniyoruz. Ibn Hacar'in baz ^ ^
ifadelerinden, Ibn at-'Pr^ ^ adl^ ^ bir ^ rihin (takriben yedinci as^ r)
byle bir mnasebeti pek iyi bildi^ i sarih olar k anla^^ l^ yor 5. Ese-
ri bize kadar gelmemi^^ olan bu Ma^ ribli ^rihin '3 daha sonraki
êrhlere ne zengin bir kaynak te^k^ l etti^ i, kendis^ den s^ k s^ k
yap^ lan nakillerden vaz ^ hen anla^^ lmaktad,r. Hatta onun, Farr'n^ n
Bul^ rt zer ndeki tesirini tesbit hususunda ^ bn 1:lacar'e nderlik
etti^ ini ^ reniyoruz 7. Bundan ba^ka Ibn Hacar, Nawawrnin de
Bk. Vr^ chl al-)arib 1, 128-129.
2 Fath al- bari V111, 461. 552.
3 (Ayni IX, 169.
4

Ili al-Munzr'in Qur'n tefsirinin bir k^ sm^ ^ bize kadar gelmi^tir, bk.
Brock G. 12, 191 (Gotha nr. 521, yaln^ z, Mushaf^ n 2/27-4/94 ne tekabl eden
k^ sm^ n^ n tefsiri mahfuzdur).
Fatb al-barf VIII, 213, 388.
6 Ka^f a^-zuntin' da ad^ ^ cAbdalwahid b. at-Tin as-Safqus1 diye gemekte-
dir (bk. ca^-âbtb madd.)
7 ^ bn Hacar'in sarih olmayan bir ifadesinden anla^^ ld^ ^ ^ na gre, ^ bn.
Farr'n^ n szleriyle, Buhrl'nin ibarelerini mukabele ve tenkid ediyormu^^ (bk.
Fatb al-beirf VIII, 548).
136
Bubarrnin kitab^ n^ n êrhinde 'Abil cUbayda'yi mevzuu- bahsetti-
^ ini sylyor 1. 'ATA Ùbayda'nin Macdz al- Qur' dn'^ yla Bubarrnin
mukabelesi hususunda ^ bn klacar'in, kendinden evvelki
bir veya mteaddit kerhten faydaland^ ^ ^ n^ ^ gsteren di^ er bir ok
i^ aretler vard^ r 2 Bununla beraber, mevzuu bahs te'sirin, daha n-
ceki ,-^ arihlerden baz,lar^ n^ n mechul olmamakla beraber, bu hu-
sustaki mlhazalar^ n pek fazla taammm etmedi^ i ve -flevzii kal-
d^ ^ ^ , dokuzuncu as^ rda Àyni'nin b5gle bir iddianzn varid olanu-
gaca^ n yolundaki itirazindan istidlal edilebilir 3. Kendisinden ev-
velkilerden mteessir olmakla beraber, her halde, 'Ab cUbayda'-
nin Macz al- Qur' n'^ ^ ve Farra'n^ n Macni, 1- Qur' dn' ^ ^ ile
ciddi bir êkilde mukabele eden ilk kimse, ^ bn klacar'dir. ûras^ ^
da âyan^ ^ dikkatdir ki, ^ bn Ilacar'den sonra, bu mevzu zerinde
ehemmiyetle durulup onun mesaisine her hangi bir êy ilave edil-
mi^^ deîldir.
^ bn Macar, ilk defa 804 de te'lif etti ^ i < Tacliq at-tacliq> inde,
Ùbayda ile Buhar-Nin mnasebetini daha basit bir tarzda
ele almakta ve her halde, metinlerin bizzat mukabelesinden has ^ l
olan neticeleri tesbit etmekten ziyade, kendisinden ncekilerden
intikal eden m^ ltalar^ ^ toplad^ ^ ^ ^ intiba^ n^ ^ vermektedir. Hemen he-
men ilmi hayat^ n^ n son otuz senesi zarf ^ nda vcuda getirdi^ i
Fatl^ ^ al-brf adl^ ^ êrhinde, meseleyi aaha ciddi ve mufassal bir
êkilde ele almaktad^ r. Mesela, Tacliq at-tacliq' de, ( Ubayda'-
nin Bul^ ari zerindeki tesiri tesbit edilirken < Macciz al- Qur' an> ve
Fatb al-bari I, 213.
2 Mesela ; Beni ^ sr'il suresinde iki defa zikri geen haîran (18/8) keli-
mesinin iki ayr^ ^ tefsiri bu ^pheyi art^ r^ yor. Birincisinde ha^ iran mahbisan, muh-
saran )amma mahbisan fahuw tafsir ^ bn Abbas waâlahu ^ bn al-Munzir min ta-
riq cAli b. )Abi Talha canhu, qla n ak^ bigan wa qla )Abil cUbayda f qawlihi
k^ aîran gala mub^ aran (Fath al-bari VIII, 296); ikincisinde ; Haîran mahbisan
huwa qawlu )Abi cUbaydata )ayzan wa huwa... wa raw ^ bn )Al^ i Htimmin ta-
riq tAl b. )Abi Talt^ a can ^ bn cAbbils qla ; haîlan ay sicnan (Fatb-al-barf VIII,
298) denmektedir. Bu iki tef sir aras ^ ndaki bariz fark, her ikisinin ayr^ ^ ayr^ ^ kay-
naklardan al^ nd^ ^ ^ n^ ^ gstermektedir. Di^ er taraftan Fatb al-brrnin mstakil mu-
kaddimesi (Hadgu' s-stir1) nin tacyin al-muhn^ al wa tasmiyat al-mubham k^ sm^ n-
da )Abf^ ^
cUbayda'ye temas eden hususlarla as^ l êrhte geen iâretler aras^ nda
tambir tetabukun bulunmamas^ ^ ve hatta baz^ ^ mbayenetlerin mevcudiyeti ^ bn Ha-
car'in kendinden nceki ^ arihlerden de istifade etmi^^ oldu^ unu teyid eder.
3 Daha nce zikredilenlerden ba^ka bk. cAyni VIII, 676, VIII, 701 ve bil-
hassa I, 616.
137
< Macni, Qur' n-- dan ibaret isimleri iki ayr^ ^ kitaba dellet eder
gibi grnmektedir ki 1, 'Ab (Ubayda'nin eserinin iki ayr^ ^ ad^ na
tealluk eden bu zhul, mezkr eseri ciddiyetle kullanmad ^ ^ ^ ^ ve
kendisinden nce vcude getirilen <tacliciat> a istinad etti ^ i key-
fiyetiyle izah edilebilir.
Yan^ nda, as.Sukkart (l. 275) 'Ab Htim (l. 250) rivayetinin
bulund , ^ unu syleyen ^ bn Nacar 2, 13 hrrnin, bu kitab^ n 'A'
Ca`far al-Ma^diri rivayetinden faydaland^ ^ m^ ^ iki defa kaydeden- 3.
Macz al-Qur' n'^ n, Buhrrnin yan^ nda bulunup, hususiyetle-
rini dolayisiyle ^ rendi^ imiz nshasiyle ^ bn Hacar'in yan^ nda
bulunan ve bize kadar gelen nshalar ^ n^ n ehemmiyetli mikdarda bir.
birlerinden ayr^ ld^ klar^ ^ anla^^ lmaktad^ r Nshalar aras^ ndaki bu fark-
lar^ ^ zaman zaman hisseden ^ bn Hacar demekten
ekinip sadece, Macz' .n ibaresini, mukayeseyi okuyucuya b^ raka-
rak nakletmektedir 4. Bu gibi hallerde bazan ^ bn Hacar, Buhrrnin
mn bak^ m^ ndan 'Ab Ùbayda'dan nakletti^ ini syler. Bu gibi
ibarelerin, Buhrrnin 1:43 kaydiyle Macz al-Qur' an' dan
yapt^ ^ ^ ^ mteaddid iktibaslar^ n aras^ nda bulunmas^ n^ ^ ve bir kitab^ n
muhtelif rivayet veya nshalar^ ^ aras^ ndaki farklar kabilinden ol-
mas^ n^ ^ gz nnde bulundurarak 'Ab 'Llbayda'nin kitab^ ndan
al^ nd^ ^ ^ n^ ^ zannediyoruz. Esasen ^ bn Hacar sadece, Buharrnin, 'Abti
clibayda'nin ad^ n^ ^ tasrih etti^ i veya ^ eklinde mbhem
olarak b^ rakt^ ^ ^ ^ yerlerde de^ il, ba^kalar^ ndan ald^ ^ ma dair en
ufak bir telmihte bulunmad^ ^ ^ ^ hallerde bile bir ok k^ s^ mlar^ n 'Ab^ l
Ùbaycia'nin kltab^ ndan muktebes oldu^ unu iddiadan ekinmemek-
te ve bunu Macz al-Qur' n ile mukabele ederek isbata al ^ ^ mak-
tad^ r. O bu gibi hallerde, aras^ ra Buhrrnin 'Ab Ùbayda'den faz-
laca nakl ve bazan ismini tasrih etti^ ini, hazan da mbhem b^ rak
t^ ^ ^ n^ ^ syler 5. Fakat Buhrrnin bu halini yani ekseriyetle
Ùbayda'nin ismini tasrih etmeden ald^ ^ ^ ^ halde zaman zaman Ma
`mar ^ eklinde a^ klam^ ^^ olmas^ n^ , 'Ayni pek garip kar^^ lamakta
Macz al-Qur' n iin, Tacliq at-ctacliq 386 a, Macni al-Qur' n iin 364a
ya bak.
2 Tactiq at tacliq 386 a.
3
Fatl^ ^ al bari VIII, 339, 340.
4
Fath albri V111, 336.
5 Bk. mesel agn esr. VIII, 331.
138
ve bundan dolay^ ^ musarrah êklini <Ma`mar b. Raîd^ ^ den ibaret
tasavvur etmektedir i.
BUtl ^ kRi'N^ N )ABIJ cUBAYDA'DEN NAKL ^ 'N^ N HUSUSIYETLER^ ^
Buhari, kendinden evvelki devrin iki byk filologunu di^ er
bir oklar^ ^ aras^ ndan ay^ rarak kaynak olarak semekle -kitab^ n^ n
mevzu ve gayesiyle tetabuk edip etmeyece ^ i hususu bir tarafa
b^ rak^ lacak olursa- muhakkak ki, filolojik meselelere kar ^^ ^ kendi
vukuf ve alakas^ n^ ^ gstermi^tir. Bahusus Bul^ ari, kendi asr^ nda,
bir ok kimseler taraf ^ ndan tenkit edilen 'Ab Ùbayda (l. 210)'-
yi ve onun, Macz Qur'n' ^ n^ ^ 2 en ok gvendi^ i bir kaynak
mertebesine ykseltmekle, âhsi takdirini, tefekkrnn hr tara-
f^ n^ ^ izhar etmi^tir. Onun bu inkr kabul etmez hususiyetini teslim-
den sonra, yapmak istedi^ i êyde muvaffakiyet derecesi ve faali-
yetinin mevzuu-bahs taraf ^ n^ n mahiyeti zerinde muhtasar bir ê-
kilde durmal^ y^ z.
'Ab Ùbayda'nin Buhari zerindeki tesiri, kendisine kar ^^ ^ du-
yulan mutlak bir hayranl^ k ile ifade edilebilir. 'Ab Ùbayda'nin
Qur' n tefsiri, ayetlerin bir ok m^killerinin m a c z ad^ ^ alt^ n-
da halli âlfilz'in zerinde kaynaklar^ n icra etti^ i tesirlerin en ba-
^^ nda gelmektedir. Zira Buhari, kitab^ n^ n her hangi bir yerinde
en kk bir mnasebetini bularak 'Abil Ùbayda'nin ibarelerini
almaktad^ r. Fakat daha garip olan taraf ^ , bu zay^ f mnasebetleri-
ni gzeterek ald^ klar^ n^ n yan^ na, zaman zaman, bunlarla pek uzak
ve zay^ f mnasebetleri bulunan di^ er ibarelerin al^ nmas^ d^ r ki,
do^rudan do^ ruya idhal edildikleri yerle en kk bir irtibattan
mahrumdurlar. Hatta Macz al-Qur' n' a kar^^ ^ duyduku bu hayran-
l^ k, Buharryi zaman zaman, pek ok be ^ endiî ibareleri mkerreren
alma^ a kadar gtrmektedir. Mesela, kitb at- tawhich adl^ ^ fas-
l^ nda 3 birdenbire makabli ve mabadi ile hi mnasebeti yokken
tAynt IX, 24 8-24 9.
2
Bk. Macaz al-Qur)n, nsz s. 17.
3 Buhar1 IX, 1 5 5 , s t. 1 .4 ;
139
J1.; -4,25 4\ 1>i ,-u^ ^ Sr}^ ^ ^ ^ ..t, (2 : 2) ,1.:511
^^

r)4=1 &^ , 'V y) YZul ,C 1..kk (60 : 10) Z^ ^ i
(10 : 22) L:f j êklinde
-
Macz al-Qur' n' dan bir ok ibareler toplayarak ald^ ^ ^ n^ ^ ve hatta
bunlar^ n kitdb at-tafsfr diye ay^ rm^ ^^ oldu^ u fasl^ ncla 1 k^ smen
getiîni fakat orada Mdmar in zikredilmediîni,
^^

I ... ,31',111 -Lb .0 2.z.> J1s, êklinde al^ nd^ ^ ^ n^ ^

grd^ mz zaman ancak, 'Ab Ùbayda'nin tefsirine kar^^ ^ du-
yulan bir hayranl^ ^ a atfedeceîz. Onun, 'Ab Ùbayda'nin kitab^ n^ n
muhtelif yerlerinden toplayarak ald^ ^ ^ ^ bu muhtelif izahlar^ n bir
arada bulunuûnun sebebini,' aralar^ ndaki mnasebetlerini ve onun
maksad^ n^ n ne oldu^ unu ^rihlerin hi biri izah edememi^tir. ^-
rih 'Ayr^ ?: bunlar^ n bihakk^ n izah ^ n^ n iinden ^ kabilen hi bir
ârih bilmiyorum. Hatta bir k^ sm^ ^ bunu hi mevzuu-bahis etme-
diler.> 2 demi^, ^ bn Hacar jfk, 3 demek-
le iktifa etmi^, Qastalln1 de ona tabi olmu^tur 4 .
Buhrrnin, 'Ab ( Ubayda'den ald^ ^ ^ ^ tefsirler aras^ nda bir ok-
lar^ ^ vard^ r ki, bunlar, Macz al-Qur' n'^ ^ adeta ezber bildi^ ini gs-
terir mahiyettedir. Bunun garip misallerinden birini gzden gei-
relim: LI3 L.2,1-1 J1; (2 : 276) t9I 11 ' \1
( 47 : 37) Z^ L-lb * Buhrrriin, Baciara sresinde ser-
dettiî bu ibarede, r.1.1 kelimesinin 'Ab Ùbayda'nin kitab^ n-
dan al^ nan gayet garip bir izah' vard^ r. O, adeti vechiyle kelimenin,
izah^ n^ ^ Ùbayda'nin kitab^ n^ n mahall-i mahsusundan de^ il, iza-
h^ nda bu kelimeyi ihtiva eden mteradif bir yetin, kitab^ n di^ er bir
yerinde vaki êrhinden al^ r ve o mteradif kelimeyi ihtiva eden
yeti, tefsiriyle birlikte ilk kelimenin tefsiri imi ^^ gibi gsterir.
^yleki <2: 276 tl1.1 ... yetinin Macz al- Qur'dn'daki tefsiri
> den ibarettir. < J^ ;, ise onun < mas-
Bul^ kirI VI, 72, st. 6-7.
2 rf:-
( '9141 cAyn1 VIII, 661.
3 Fatl.^ ^ al-brt VIII, 261.
Qastallan1 VI, 157.
5 Buhar?. VI, 32, st. 4-5.
I .1 1 s vA
E s.); - 1 vA r ..x .+ 1 )1
>
140
dar^ ndan gelen > 47/37) kelimesinin tefsiridir 1. Yani Ma-
z al- Qur' n' daki êkli z^ L^ l, j1;,
dir. Bu garabetin sebeplerini anlamak gtr. Acaba,
Mac^ ' ^ n, Buhrrnin yan^ ndaki nshas^ ^ Baciara sresinde bu keli-
menin izah^ n^ ^ ihtiva etmiyordu da, Maciiz' ^ ^ ok iyi okuyup btn
teferratiyle ihata eden Buhar?, 'Ab Ùbayda'nin, bu kelimeyi, di-
^ er bir mteradifinin êrhinde iyrd etti^ ini biliyordu da ona m-
racaat m^ ^ etti ? Yoksa, 44> tan ibaret muhtasar bir tefsiriyle
iktifa etmeyip bir filolog gibi uzun bir tefsirini iyrd etme ^ e mi
zendi ?. Her halde bundan ve bir ok benzerlerinden, Buhrrnin
sadece Mcz al- Qur'n'dan, kitab^ na, raslad^ klar^ n^ ^ de^ il, muhtac
oldu^ u takdirde kelimelerin tefsirini bir bir ara^t^ rmak ve bir yer
de bulamad^ ^ ^ ^ takdirde, muhtemel di^ er yerlerine de mracaat et-
mek suretiyle nakletti^ i anla^^ l^ yor. Onun bu karakteri, mesela bir
kelimenin tefsirinde, ayni kkten gelen di ^ er bir ok kelimelerin,
Macz' ^ n muhtelif yerlerinden cemolunup bir araya getirilmesinde
de grlmektedir. Bunun iyi bir mislini <istacb (2/172) 'acb,
<yastacibu (6/36) yucib^ l êklinde 2 ayni kkten gelen muhtelif bb-
daki kelimelerin maciiz al-Qur'n'daki tefsirlerinin bir araya geti-
rilmesi te^kil etmektedir 3. Onun bu hususta enteresan delillerinden
biri de her hangi bir srede bulunan bir kelimeyi tefsir etmeyi
isteyip te orada < Macz> ^ n tefsirini bulamay^ nca, o kelimenin ve-
ya ayni kkten di^ er bir êklinin, di^ er bir surede geen tefsiri-
ne mracaat etmi^^ olmas^ d^ r. Mesela, Kahf suresi (18) 'inde
kelimesini tefsir edip Mac^ 'daki mukabilini aram^ ^ 4, ma-
halli mahsusunda bulamam^ ^t^ r. Anla^^ ld^ ^ ^ na gre, But^ arrnin ya-
n^ ndaki nsha, bize kadar gelen -di^ erlerinden rivayet bak^ m^ ndan
ayr^ lan- nshalardan birinde oldu^ u gibi, bu kelimenin tefsirini ih
tiva etmedi^ inden <al-Mutaffif'in> suresi (83) 'nde geen bu keli-
menin r);,.. êklindeki i^tikak^ na mracaat ve <Kahf sresi (18)-
ne nakletmi^tir. ^ în en ok garip olan taraf ^ , bu kelimenin mahal-
li mahsusunda, elimizdeki Macz al- Qur' n nshalar^ n^ n ve ^ bn
Bk. Fail.). al-bari VIII, 151.
2
Buhar VI, 39, st. 1.
3
Fatly al-ba' rf VIII, 171.
4
Bk. Bul^ r IV, 172, st. 8, VI, 87, st. 16.
141
Hacar'in muhafaza etti^ i izah^ n^ n, Buharrnig Mutaf fit in sresin-
den nakletti^ inden tamamen farkl ^ ^ olu^ undad^ r .
Buhrrnin 'Abi" Ùbayda'den naklettikleri aras ^ nda itiraza u^ -
ram^ ^^ olanlar^ ndan baz^ lar^ nda ihtiyatl^ ^ hareket ederek ald^ ^ ^ na
dair bir misal de bulunmaktad^ r : Ùbayda'nin < :d > ken-
disine baba, o^ ul, veya karde^^ taraf^ ndan tevars edilen kimse-
dir> ^ eklindeki tefsirinden karde ^ > i ^ kararak baba ve okula in-
hisar ettirmi^ tir 2. Zira 'Ab^ l Ùbayda'nin, bu <karde^ i kalala>.
nin ^ art^ ^ olarak tan^ mas^ ^ bir hayli itiraza u^ ram^ ^t^ r 3.
Buharrnin 'Ab libayda'den ald^ klar^ ^ aras^ nda, ayetlerin iza-
h^ nda < ^hid olarak kullan^ lm^ ^^ olan beytler de vard^ r. Tesbit
edebildi^ imize gre, Buhari bu mahiyette Macd^ ^ al-Qur' ii^ ^ ' dan
beyt nakletmi^tir 4. Hatta bu beytlerin ikisinin kaillerinin isimleri-
ni de zikretmi^tir 5.
Buharrnin ^c^ l^ ti^ 'inde, 'Ab Ùbayda'den, veya ba^ka birinden
al^ nd^ ^ ^ na her hangi bir ^ ekilde i^ aret edilmeden iktibas olunmu^^
yle garip gramer meseleleri vard ^ r ki, bunlar^ n mlahazas^ , kita-
ba sonradan izafe edilen ^ artlar^ n ne kadar muhayyel oldu^ unu
gsterme^ e kfidir. Bu ok garip gramer kaidelerini ihtiva eden
bir meselenin 6, ârihlerin en muhafazakar' say^ labilecek ^ bn Hacar
taraf^ ndan dahi, bulundu^ u yerle en ufak bir mnasebetten mah-
rum oluûnun itiraf^ ^ 7 da gz nnde bulundurulacak olursa, Bul:1a-
rrnin kendisine atfedilen ârtlardan ziyade, kitab^ n^ ^ tasnif ederken
nas^ l baz^ ^ eserlerin sle^ b ve muhtevas^ na tabi oldu^ u kolayca an-
la^^ l^ r.
mukaddimesinde, tekrardan ka^ naca^ ^ n^ ^ syleyen
ve buna tamamiyle sad^ k kalan Muslim e mukabil, Bul^ arrnin ki-
tab^ nda bir ok tekrarlar vard^ r ve bunlar^ n bir k^ sm^ n^ ^ da 'Ab
Ùbayda ve Farr'dan al^ nm^ ^^ olan filolojik izahlar te^kil eder.
Mesela ) ahadis al-) anbiya> fasl^ nda 'Ab `1..lbayda'den al ^ nan filo-
Bk.Fadj. al-bari VI, 365' VIII, 308.
Bul^ ari VI, 50, st. 5 ; cd-bari VIII, 201.
3
Macaz al-Qur' n I, 118-119 ; Qurtubt V77.
4
Bubar1 VI, 64, 73, 127 ve bk. Fatb al-bari VIII, 265, 327, 425.
5
Kailinin ismi zikredilmemi^^ olan beyt Buldiri VI, 64 te bulunmaktad^ r.
6 BU^ llL VI, 118, st. 12-14.
7 Bk. Fail> al-bari VIII, 405.
MuslimI, 3.
142
lojik malzemenin byk bir k^ sm^ ^ ;Sahi/yin kitb at-tafsin diye
adland^ r^ lan k^ sm^ nda muhtelif srelerin izah ^ nda ayn^ ^ kaynaktan
al^ nm^ ^^ olanlar^ n baz^ lar^ n^ n tekrar^ ndan ibarettir. Ezcmle <)Acrf>
sresinde, Macz al- Qur' n' dan iktibas olunup cem'an, matba bir
sahifeyi geen ibarelerin hemen hemen hepsinin )allclis al2anbi-
y fa^l^ nda gemesi bunun misllerinden biridir. Bazan bu tek.
rarlar o kadar uzundur ki 1, ^ rihler ikinci seferinde bunu
êrhetme^ i lzumsuz grrler. Bu tip tekrarlardan birinin ^ erhi es-
nas^ nda ^rih 'Ayni: Bu faydas^ z bir tekrardan ibarettir demek
mecburiyetinde kalm^ ^t^ r 2.
Ùbayda'dan mkerreren ald^ klar^ ^ aras^ nda, bir iki sat^ r
ara ile hemen tekerrr edenler vard^ r. Mesel :
4:11
3
kelimelerinin, 'Abisi Ùbayda'den al ^ nm^ ^^ olan tefsiri pek k
^ sa bir
mesafe ile tekerrr etmi ^ tir. Nedense ^rihler buna hi itiraz etme-
dikleri gibi Yemini' de edisyonunun d^ ^^ nda b^ rakmam^ ^t^ r. Bu gi-
bi tekrarlar^ ^ umumiyetle mstensihlere atfetme temaylniin
4
metninfilolojiktenkidininneticelerine ayk ^ r^ ^ oldu^ unu -Buttrrnin
rivayetleri bahsinde- grece^ iz. Burada sadece mevzuubahs me-
selelerde ^rihlerin hkmnn ok zaman birbirine tezat te ^kil et-
ti^ ini syleyelim. Mesel 1bn I-Jacar, Buharrnin < )al^ dd' is al- )anbig>
k^ sm^ nda hem mkerrer hem de pek kar^ ^^ k, geliî gzel bir ê-
kilde alm^ ^^ oldu^ u ibareler kar^^ s^ nda, bir taraftan aradaki mna-
sebetleri tevilci bir êkilde bulma^ a al^ ^^ rken, di^ er taraftan, esa-
sen Bubr^ rnin ârtlar^ na uygun olmad^ ^ ^ n^ , ayn^ ^ mevzuda Nas'P-
nin iyrd etti^ i hadislerin mezke^ r ârtlara en ok uyan hadisler
old ^ ^ unu itiraf etmi^tir5. QastallnI ise, bu pek kar^ ^^ k k^ s^ mlar
iin bile, < Buljrf ne dkik gr^liidrs diyerek hayranl^ k ifade et-
mi^, di^ er taraftan Kirmni : < ^hreti pek byk kitapda, bun-
larzn zikredilmi ^^ olmasz faydas^ z êylerle u^ ra^makt^ r demi^tir B.
Butdiri IV, 148, st. 11-14, Fatl^ ^ al-bari VI, 223. Makerreri iin bk. Bu-
hani VI, 57-58.
2 ( L^ s ) cAyni VIII, 607.
.
3 Bul^ arI VI, 31 st. 2-5.
4 Mesel bk, Fatl^ ^ al-bari IV, 255.
5 Ayn. esr. VI, 306.
Bk. llastalln'i V, 373.
143
But^ ari'nin gerek 'Ab cUbayda'den ve gerekse di^ erlerinden
ald^ klar^ n^ n bir k^ sm^ ^ kitab^ n^ n umumil plan^ ^ bak^ m^ ndan tertipsiz-
lik ifade etmekten ba^ka bunlar^ n muayyen bir yerdeki k^ s^ mlar^ ^
bile kendi aralar^ nda tam bir nizamdan zaman zaman mahrum
bulunurlar. Qur' n tefsirine taalluk eden k^ s^ mlar da ayetlerin za-
man zaman Mushaftaki s^ ralar^ na uymamaktad^ r. Ayetler ve tef-
sirleri bazen srenin nihayetinden, bazen ba ^^ ndan veya ortas^ n-
dan al^ n^ p geli^ i gzel bir ^ ekilde bir araya getirilir. ârihler de
bunu zaman zaman ifade ederler. Mesela bir yerde 'Ayni: Mez-
kar tefsirlerde takdim, te' hir ziyade ve noksan gibi bir ok aksak-
lzklar vard^ n' demektedir. Devaml^ ^ olarak 'Abi.' cUbayda'den ah-
nan tefsirlerde, ayetlere numara koymak suretiyle, kitab ^ n bu ka-
rakteri ortaya ^ kacakt^ r. Mesela bir srenin tefsirine, son veya
ortalar^ ndaki bir kelime ile ba^lan^ rken biraz sonra srenin ba-
^^ ndaki kelimelerin tefsirine te^ ebbs edilir. Bylece ayetler ve
tefsirleri geliî gzel bir êkilde yan yana bulunurlar. Hatta < ' An-
' am sresinin ba^^ taraflar^ nda oldu^ u gibi bunlar^ n aras^ nda bir-
denbire Qur' n' m ikinci yar^ s^ ndan da baz^ ^ ayetlerin ve tefsirle-
rinin girdi^ ini ve bunun di^ erleriyle hi bir mnasebeti bulunma-
d^ ^ ^ n^ , fakat hepsinin Macz al- Qur' n' dan al^ nm^ ^^ oldu^ unu hay-
ret ile grmek kabildir. Mesela mezkr srede birden bire ortaya
^ kan Qaâ^^ sresi (38) 'ne ait (71) kelimesinin iyi-ad^ n^ n 2
mnasebetini zorlama suretiyle bulma^ a al^ ^ an baz^ ^ ârihlerin
hareketi
a
yine kitab^ n ârihlerinin bir k^ sm^ ^ taraf^ ndan garip kar-
^^ lan^ r 4. Bu gibi hallerin hemen hemen her zaman vuku buldu^ unu
hat^ rlamaz gibi grnen lbn Hacar mevzii te'viller bulma^ a al^ -
^^ r. âyet bir tevil bulmaktan mahrum kal ^ rsa bunun istitrad yolu
ile zikredilmi^^ oldu^ unu, bu da onun iin mmkn olmazsa kita-
b^ n haîyesinden mstensihler taraf ^ ndan metne sokuldu^ unu sy-
ler 5.
Bubarrnin J ^ i tasrihiyle 'Ab Ùbayda'den naklettik-
leri aras^ nda bile bir intizams^ zl^ k arzedenler vard^ r. Mesela:
cAynii VIII, 687.
2 Bullarl VI, 56, st. 4.
3
Bk. Fall> al-be^ ri VIII, 216.
4
Bk. AyniVIII, 600.
Fatl.t al-bari VIII, 331.
14 4
,z; jj clgil (4 : 32) j I ,,. j.t,
< L^ ^
ibaresi iine' ( 4 : 32) ayeti-
nin neden sokuldu^ unu anlamak kabil deîldir.
^rihlerin, nce bir yetin sonra da onunla alkal ^ ^
hadislerin serdinin Buhrrnin itiyad^ ^ oldu^ u êklindeki ifadeleri
hilfina Nis sresinin tefsirinde iyrd etti ^ i bir yet ve
alkal^ ^ hadisler aras^ na hi mnasebeti bulunmayan kelime-
leri ve êrhlerini doldurmu^tur. Onun bu gibi hallerine s^ k s^ k
raslad^ ^ ^ ^ halde itiraz etmeyen !bn klacar, burada, yetlerle alkas ^ ^
bulunmayan bir tak^ m tefsirler iktibas edildiîni ifade etmi^^ ve
Buhrrnin yerine itizarda bulunmu^tur. Ayr^ ca: Bu tefsirler be-
raber bulunduklar^ ^ yete ait de^ ildirler, bir ka defa iâret etti^ im
vehiyle, bu, mstensihlerin i î gibi grnyor> demi^ tin 2. Bu tef sir-
lerin, daha evvel Macii^ ^ d-Qur'dn'dan al^ nm^ ^^ bulundu^ unu ken-
disinin syledi^ ini, binnetice mstensihler taraf ^ ndan uydurulam^ -
yacak êyler oldu^ unu unutan ^ bn Ilacar'e kar^^ , 'Ayni ^ yle
itiraz ediyor: < îrihlerden biri: bu tefsirler bu yete ait de^ ildir,
mstensihlerin iîne benziyor> dedi. Ben de bu ok uzak bir ihti-
maldir, derim, zira mstensihlerin o^ u cahildirler, bu izahlar na-
s^ l onlara ait olabilir! En byk cflimlerin boy lêmiyece^ i by-
le bir kitaba, bu izahlar nas^ l ba^kalar^ ^ taraf^ ndan sokulabilir,
mstensihlur ancak tahrif ederler ve yanl^ ^lzklar yaparlar veya
ibareleri metinden d^ rrler. Mretteb ve mnakkah bir kitaba
kendiliklerinden bir êy ilve etmek onlar^ n adeti de^ ildir. âyet
o, bunlar kitab^ n mahir riivilerinden birinin yapt^ klar^ d^ r, deseydi,
bir dereceye kadar caiz oldrdu. Bunlar^ n bizzat Bul^ rrnin iî ol-
mas^ ^ ihtimali baid deîldir, dalg^ nl^ kla yapm^ ^t^ r, âyet sonradan
fark^ nda olmu^sa da muhtemelen yerlerine nakle f^ rsat bulamam^ ^t^ r
ve bylece devam adip gitmi ^tir> 3.
Buhrrnin Ubayda'den ald^ klar^ ^ aras^ nda, metni, kay-
naklar^ n^ n izah' bak^ m^ ndan, iinden ^ k^ lmaz bir hale koyanlar
Bul^ rl, VI, 44, st. 12.
2
)1 jI :. j
4:1 -5;
Fatl^ ^ al-b^ l VIII, 188.
3 CAynI VIII, 551.
145
vard^ r. Ezcmle, hi bir telmihte bulunulmadan Macdz al-Qur' dn' -
dan iktibas edilen bir ok ibareleri mteakiben wa gala ^ ayruhu^ ^
kaydiyle yine ayni kaynaktan al ^ nan fakat daha ncekileri di^ er
bir ^ ahs^ n ibareleri imi^^ gibi gsteren k^ s^ mlar bu kabildendir.
Mesela Wida sresinin tefsirinin ba^^ taraf^ nda rastlayabilece^ i-
miz byle bir hususiyeti, baz ^ ^ ârihler mstensihlere maletmi^^ ol-
may^ ^ en salim bit yol bulmu^ lard^ r 1.
Buhri, bazan Macdz al-Qur' dn' dan naklettiî garip kelimele-
rin êrh ve izah^ na da te^ ebbs eder. Mesela,
êklinde, Macdz al-Qur' n' dan ald^ ^ ^ ^ bir ibareyi :) _ 11 },;;;JI yhj
diye tefsir etmek ihtiyac ^ n^ ^ hissetmi^tir 2. Bundan ba^ka
wa qla ^ agruhu 'Ab `11bayda'den alm^ ^^ oldu^ u
bir ibarede geen kelimesini biraz tede y diye
izah etmi^tir. Banu, ok garip kar^^ l^ yan Yunini, kendi edisyonu-
nun d^ ^ ^ nda b^ rakmay^ ^ daha uygun bulmu^tur3.
Buharrnin wa gala Mamar> kaydiyle 'Ubay-
da'den vaz^ h bir iktibasa dellet edecek êkilde al^ nanlar aras^ nda
bile, ihtisarlar yap^ ld^ ^ ^ ^ vakidir. Bazan bu ihtisarlar, ibareyi anla-
^^ lamayacak hale koyar. Burada Mesela, 'Ab Ùbayda'nin ),41:1-
zb sresine ait 4 (38 : 33) 41 tefsiri, Buharr-
de 5 (< A êklindedir ki, a kelimesi -
n^ n haberi olan Z^ , l nin gayri vaz^ h ve nak^ s bir iktibas^ d^ r.
J3, telmihiyle Macz al-Qur' n' dan yap^ lan a^ a^ ^ ki
iktibasda vaki hazfle Buhari yaln^ z kayna^ ^ ndaki ifadeyi vuzuh-
la aksettirmemi^^ olmak yznden ârihlerin^ n itirazlar^ na maruz
kalm^ ^ t^ r 6 'Ab^ l 'Llbayda'nin, d1x J I d J i
4) .,^ 1 Z1)(11 (23 : 12)
ibareyi BulArrde 7 :^ bt,J1 .411 k23 : 12) ';^ bt...
^ eklini alm^ ^t^ r ki, kayna^ ^ n ilk ZbL., kelimesinin hazfiyle anla-
^^ lmas^ ^ g bir tefsir ortaya ^ km^ ^ t^ r.
2 Buhar^ ' VI, 72, st. (alttan) 7 ; Macetz al-Qur' dn I, 281.
But^ ari' VI, 53, not. 7.
4 Bk. Fath al-bdri VIII, 399.
Bul^ ari VI, 117, st. 4.
Fat6 al-bari VIII, 338.
7 Buhri: VI, 99, st. 4.
Bul^ ari"nin kaynaklar^ ^ F. 10
146
'AV^ ^ Ùbayda'den ihtisaren yap
^ lan iktibaslarda, nazar^ ^ dik
kati eken di^
er bir garabet de, arap gramerinin tecviz etmeye-
ce^ i mahiyette, fiillerin ba
^^ ndaki nefy edatlar^ n^ n hazfedilmesidir.
Bu garabet metni o kadar mbhem bir hale koyar ki, rviler
veya mstensihler, kendi anlay
^ ^ lar^ na gre de^ iîklikler yapmak
^ zt^ rar^ nda kal^
rlar. Mesela, (18:28) . ,:>3.5,1.4 41
ibaresinde
fi'linin nehy edat^ ^ at^ lm^ ^^ o'lmakla bunun bir
bir maczum fi'l olarak anla
^^ lmas^ ^ gle^mi^^ ve baz^ ^ rviler
mezkr kelimeyi
êklinde okumak garabetine d^m^lerdir2.
3 (5 : 26) h.,..1;
u..."-1
(93 : 7) mislinde de oldu^ u gibi
bazan ayni kkten olan iki fiil, biri di^ erinin êrhi olmak mna-
sebetiyle Macz al- Qur' n' dan4 bir araya getirile^ ^ ek al^ nm^ ^^ Ve
ikinci fiil menfi olarak zikredilmi^^ ise Bull:bi bu ikinci fiilin nefy
edat^ n^ ^ hazfeder ve hatta misal te^ kil eden fiil, nehy êklinde bir
nefy edat^ yla beraber geldikte illetli harflerinden birini kaybe-
decek nevidense, bu hususiyete dikkat etmeden, yine edat ^ ^ haz-
feder ve bylece asla tecviz edilmiyecek bir tasarrufta bulunur 5.
^ ktibaslardan bir k^ sm^ ^ da, iktibas olunan ibarenin esas sahi-
binin maksad ve ifadesini de^ i^ tirecek mahiyettedir. Mesela, bir
defa kitb bad' al-balq da6 di^ er bir defa da kitb at-tafsir -
in Barei' a sresinin ba^^ nda 'Ab^ l ( Ubayda'dan al^ nm^ ^^ olan
j js" (16 : 9) ibaresi byle bir ihtisara tabi
tutulmu^^ gibi grnyor. Bunun, j ,} 5"..
(16 : 9) zt-..!
4 L Z Aêklinde Macz al- Qur' n' daki asl^ yla aralar^ nda
mana bak^ m^ ndan olduka mhim bir fark vard^ r. Zira 'AV^ . 'Ubay-
da'nin kitab^ nda valica, kendi cinsinden olmayan di^ er bir êye
ithal edilen her êy êklindeki tarifinde bulunan <kendi cinsinden
olmayan kayd^ , Bubari'de hazfe u^ ram^ ^t^ r.
Bul^ ri VI, 59, st. 1.
2
Bk. Fatb al-brf VIII, 226.
3
Bul^ art VI, 58, st. 11.
4
Bk. Macz al-Qur' n I, 161, 222.
Bk. Fati.^ ^ al-barf VI, 3 23 .
<5 Buhar^ ' IV, 107, sonuncu sat^ r.
Bub'arI VI, 63 , st. 17.
8
Bk. Macz al-Qur' n I, 254 ; Fat1.1 al-bari VI, 214 .
147
cUbayda'den iktibas olunup takdim ve tehire u^ rayanlar
ve dolay^ s^ yla, metnin izah^ nda ^ arihleri m^kil durumda b^ rakan-
lar vard^ r. Mesela (5 : 48) ^ eklindeki bir
ibarenin I êrhi esnas^ nda ârih Kirmni5t., 41); r4;
.13 41,; 41);,
demi^ tir 2. Bylece, 'Abi"' Ùbayda'nin minhc> iin sabil ve
< îrca> iin sunna êklindeki tefsirinin de^ i^mi^^ olmas^ n^ , ârihler
ancak gayri mretteb bir leffu ne^ r olarak ifade etmek sure-
tiyle iîn iinden ^ kabilmi^lerdir 3. Bu takdim ve tehire u^ ram^ ^^
olan ibare bir defa daha kitab^ n ba^^ taraf ^ nda ^ bn cAbbs'dan ri-
vayet edilmektedir 4. Keza ârihler bunu gayri mretteb bir leffu
ne^r diye mlhaza etmi^lerdir e.
DABO cUBAYDA'NIN^ T^ RAZA UFRAYANFIKIRLERININ
ALINMI^^ OLMASI
Buharrnin, her hangi bir telmihte bulunmadan alm^ ^^ olduklar^ ^
aras^ nda, Macd^ ^ al-Qur' - dn' ^ n mfessirler taraf ^ ndan îddetle red-
dedilmi^^ olan k^ s^ mlar^ ^ da vard^ r. Bunlar^ ^ al^ rken hi tereddt
gstermedi^ i anla^^ lmaktad^ r. 'Ab (Ubayda taraf ^ ndan Qur' dn' da
<al-hurf az-zida olarak ifade edilen baz ^ ^ edatlar^ n itiraza u^ ra-
yan izahlar^ na Buharrnin kitab^ nda s^ k s^ k raslanmaktad^ r. Mesela,
e
(5 : 116) k
^ l J3 .^ b ibaresinin 'Abil Ùbayda'nin tefsiri ol-
du^ unu, ^ arih ^ bn klacar syle^ nektedir. Ad^ ^ geen ârih, burada
Buharrnin iktibas^ ^ esnas^ nda hi bir itirazda bulunmam^ ^sa da, ki-
tab^ n di^ er bir fasl^ nda bir mnasebetini bularak, mfessirlerin
Ùbayda'nin mevzuubahs tefsirine îddetle hcum ve reddet-
Buhar VI, 50. not. 7.
2
Bk. 'Ayni' VIII, 576.
3
Bk. Fath al-bari VIII, 203.
4
Bul^ rI I. 11, st. 7.
Bk. 'Ayni' I, 138.
Bublir1 VI, V, 54, st. (alttan) 5.6.
148
tiklerini Qurtubrden nakleder 1. Bir defa da <lbrhIm suresinde 2,
'AV^ ^ Ùbayda'den al^ nm^ ^^ olan < edat^ n^ ^ muhtevi bir ibare
^rih Àynrnin itiraz^ na u^ ram^ ^ t^ r 3. Bunlardan ba^ka, 'AH 'Ubay-
da'nin itiraza u^ ram^ ^^ olan .7)! êklindeki tefsillerini bir
ka kere alm^ ^ t^ r4.
'AV^ ^ Ùbayda'nin gramer bak^ m^ ndan oldu^ u gibi mana ba-
k^ m^ ndan da itiraza u^ rayan tefsirlerinin zaman zaman al ^ nd^ ^ ^ ^ g-
rlmektedir. Ezcmle, Macz al-Qur' iz' n' ^ n en ok itiraza u^ ram^ ^^
olan (6 : 73) < 5
41,1_ 5"
êklindeki ibaresi
ka'iline iâret edilmeden al ^ nm^ ^t^ r. 'AV^ . Ùbayda'nin < ^ e^ r u < ^0-
rat in cem'i ^ eklindeki izah^ na kar^^ ^ ileri srlen itraz ve îddet-
li tenkidlerin tarihi, Bulyarrnin asr^ na kadar ykselir B. Bu nev'in
di^ er bir misali, 7 <,,.31 (6 : 70) J...^ .1* jh
êk-
linde sonraki mfessirler taraf ^ ndan kabul edilmi^^ olmay^ p 'Abisi
tUbayda'ya has kalan tefsirdir 8. Hatta bu tefsir Taban taraf ^ ndan
<manas^ zl^ k la tavsif olunmu^ tur 9. ^ stitraden syleyelim ki, mfes-
sirler taraf ^ ndan itiraza u^ ray^ p merdud addedilen tefsirler, sade-
ce 'AV^ . Ùbayda'den de^ il, di^ er kaynaklardan da ara s^ ra al^ n-
maktad^ r. Mesela, ^ bn Ùyayna'nin Kitb at-tafsir inden 10 Bul^ -
rrnin nakletmi^^ oldu^
u 41
ibaresi ârihlerin îddetli itirazlar^ na u^ ram^ ^ t^ r
^ bn Ùyayna'nin tefsirinde 41 LJ.,;.; êklin-
de ba^kalar^ ndan nakletti^ i " nin de ^ bn Ùyayna'ya izafe edilmi^^
LA v . Fatl^ ^ al-bari VI. 258.
2
Bul^ 'arl VI, 79, st. 10.
3
<Ayni' VIII, 689.
4
Buharl IV, 131, st 6-7, VI. 81, st. 18-19.
5
Bullari' VI, 56, ot 6.
6
Bk. Lisn al-< arab (sr, sr) madd.
7
Bul^ a'r1 VI, 56, not 11.
3
Macz al-Qur' n I, 195.
9
Tafsir at-TabarI VII. 140.
10
Fath al-brt VIII, 231.
11
Buhar? VI, 62, st. 2-3.
12
Bk. Fatl^ ^ at-bari VIII, 231, 'Ayni VIII, 625.
13
Fatl.^ ^ al-bari VIII, 231.
149
olmas^ ^ Buharrnin, sonrakiler taraf ^ ndan < taTiq diye adland^ r^ lan
-kaynaklardan nakl- êklinin mahzurlu taraf ^ n^ ^ te^kil eder.
*
*
*
Buharrnin 'Ab Ùbayda'nin izahlar^ n^ n biraz de-
^ i^tirilerek al^ nmas^ ^ yznden meydana gelen baz^ ^ filolojik mahi-
yette yanl^ ^l^ klar vard^ r. Bir k^ sm^ ^ olduka mhimdir. HP.men he-
men hi birisi ârihlerin nazar^ ndan kamam^ ^t^ r ve bazan îddetli
tenkidlerle kar^^ lanm^ ^ t^ r ; bu nev'in bir ka mislini gzden gei-
relim :
Ban isr' il sresinde, ^ bn Àbbas'dan, isnadlar^ n hazfiyle al^ nan
filolojik bir izah' mteakiben <wa gala ^ ayruhu telmihiyle 'Abla
Ùbayda'den ard^ ^ ard^ na naklolunan bir ok ibarelerin sonuna
do^ ru, bir filolojik izah^ n biraz de^ i^tirilmi^^ oldu^ unu grrz.
Burada ufak bir de^ i^tirme ile mhimce bir yanl ^ ^ l^ k meydana
gelmi^tir. ^yle ki, 'Ab Ùbayda'nin
êklindeki ibaresi Buharrde 2 haline gelmi^ tir.
Halbuki 'Ab `1...lbayda mevzuu-bahs fi'lin sulast êklinin kasden
i^lenen, rub'isinin ise gayr-i iradI i^ lenen hatalar iin kullan^ ld^ -
^ ^ n^ ^ tasrih suretiyle ikisinin ayni manaya gelmedi ^ ini ifade etmi^-
tir. Byle bir yanl^ ^ l^ ^ ^ n nas^ l meydana geldi^ ini izah etmek g-
tr. 'Ab Ùbayda'nin, kitab^ ndaki ifadesi vaz ^ h oldu^ u, bu iki
fi'li mana bak^ m^ ndan birbirinden ay^ rd^ ^ ^ ^ halde, ^ bn Haear yan-
l^ ^l^ ^ ^ ^ ona hamletmektedir. Macz al-Qur' n'^ n bizzat ^ bn klacar
taraf^ ndan iktibas olunan ibaresinde 3 byle bir yanl^ ^l^ ^ ^ n bulun-
mad^ ^ ^ ^ aîkard^ r.
'Ab Ùbayda'den iktibas olunan ve aralar^ nda bir de beyt
bulunan uzun ibareler aras^ nda ^ yle, filolojik bir izaha rasl^ yoruz :
4 2..t14J1., 4,;11 >>. Kitab^ n ravilerini ve ^ arihleri-
ni ^ a^^ rtan bu ibarenin Macz al-Qur' n' daki asl^ ^4.iJ I
5 d^ r. Raviler ve ârihle^ ^ in byk bir k^ sm^ , Buharr-
Bk. Fath al-bari VIII, 296.
2
BuI^ rI VI, 83, st. 4-5.
8 Fath al-bari VIII, 295-296.
4
Bul^ ri VI, 74, st. 4.
5 Bk. Fath al-bar-i VIII, 266,
150
nin ibaresinde geen fulk> veya falak kelimelerinden birinin
okunuûnda ihtilafa d^m^ lerdir. Her ikisi birden ancak Qli
%rad taraf ^ ndan maharetle <lamma ile okunmu^tur^ . Burada,
ibare kolay kolay anla^^ lmaz bir hale geldi^ i halde, kitab^ n di^ er
bir yerinde 2, Macz al-Qur' n' daki êkline tamamiyle uygun ola-
rak rivayet edilmi^tir. Nedense ârihler ve rviler, ^ erh ve riva-
yetinde m^klta u^ rad^ klar^ ^ fulk kelimesindeki ihtilaf', di^ er
yerde zikredilmi^^ olanla tashih etme yoluna gitmemi ^lerdir 3 .
Bubarrnin, Srat tefsirinde, Ùbayda'nin kita-
b^ n^ n tesiri alt^ nda kalarak, btn mfessirlere hatta 'Abla 'Ubay-
da'nin ifadesine tamamen muhalif olarak iyrd etti ^ i filolojik bir
izah vard^ r : (7 : 21) ,:f J^ ^ (15 : 90) >
4< 1
. i (7 : 21)
---;1 451 êklinde Macz al-
Qur'n'dan toplam^ ^^ oldu^ u muhtelif ibareler 5 aras^ nda
kelimesini di^ erlerinin tesiri alt^ nda kalarak < > êklinde tef-
sir etmekle ârihlere gre
s
btn mfessirlere muhalif bir izahta
bulunmu^tur. Zira hi bir mfessir kelimesini yemin
edenler manas^ na alm^ ^^ ve > ile ayni êy oldu^ unu d^n-
m^^ de^ ildir. Bilkis birincisini <taksim edenler-blênler diye
anlam^ ^lard^ r. Her halde Bul^ ar ( 1.1bayda'nin, srat al-)Arf -
daki 7 <1.e1 j^ ,. : ve srat al-hicr'deki
tefsirlerini ve bunlar^ n ayni kkten olu^lar^ n^ ^ gz nnde bulundu-
rarak byle bir yanl^ ^l^ k yapm^ ^t^ r 5.
Bunun di^ er misalini Y iisuf stiresinde <mdttaka^ ^ kelimesi (12:
31) iin, 'AV^ ^ (1.1bayda'den iktibas olunan bir ibare" te ^kil eder.
1 Maseiriq al-)anw& II, 158.
2 Bul^ ari III, 56, st. 2.
3
Bk. Fath al-bari IV, 225.
4
Buhar": VI, 81, st. (alttan) 2-3.
Bk. Fatb al-bari VIII, 290.
6
Bk. ( Ayni VIII, 616.
7
Macz al-Qur' em 1, 212.
8
Ayn. esr. 1, 555
9
Bk. Fatb VIII, 290.
^ o
Buharl, VI, 75, st. 13. nr. 118. Burada misalin zikrinden suret-i mahsu-
sada sarf-i nazar edilmi ^tir. )Abil cUbayda'nin ibaresi iin bk. Macz al-Qur' c2n
1, 308; Fatb al-b&i VIII, 271.
151
Ayni kelime iin daha nce Mucahid'den naklolunana tamamiyle
muhalif olan bu izah', kitab^ n shibuna ayk^ r^ ^ bulan ^rihlerin bir
k^ sm^ ^ Buhrryi acaib bir êy yapm^ ^^ olmakla, bir k^ sm^ ^ taklidle
itham etmi^^ ilerinden biri de ok îddetli bir lisan kullanm^ ^t^ r 1.
Di^ er bir misal : 2 yti (153 : 3) i(1}-1,3
ibaresinde yine 'Abil ( Ubayda'nin tesiri ile meydana gelen bir yan-
l^ ^l^ k vard^ r. Qur'n'daki < kelimesini sadece mana bak^ -
m^ ndan (57( diye 3 rj ;:"( êklinde tefsir eden 'Abisi
Ùbayda'nin ifadesine bak
^ larak, olduka mhim, nahvi bir yanl
^ ^l^ k
yap^ lm^ ^t^ r. Zaman zaman, Buhrrnin, kitab^ n^ n bablarm^ n tanzim ve
muhtevas^ nda kendinden evvelki edebiyata uydu^ unu syleyen
Kirmnrye kar^^ ^ itiraz eden ^ bn Hacar, burada, 'Abfi Ùbayda'ye
tabi oldu^ unu kabul etmi^tir 4. Ayr^ l de mezkr yanl^ ^l^ kta, Bu-
'Ab Ùbayda'ye tabi oldu^ unu ve zuhul etti^ ini syle-
mi^ tir 5.
'Ab Ubayda'nin ,31,11 ,$) ,,i^ ^ (11 : 99) )1 êklindeki
tefsirinin6 Buhrrnin kitab^ nda neden 7 (jt.11 . > êklin-
de ^rihler taraf ^ ndan merdud addediien bir hale geldi^ ini anla-
mak gtr. âllitfin btn rvilerinin, bunun, kitab^
n metninde, iti-
raza u^ rayan êkliyle bulundu
^ u hususunda ittifak etmi^^ olduklar^ -
na 8 gre, Bubrrnin, yan^ ndaki Macz al- Qur' n nshas^ nda mev-
cud mstensih hatas^ n^ n fark^ na varmadan ald^ ^ ^ n^ ^ m^ ^ d^nece-
^ iz ?
Bubti metnindeki filolojik hatalardan bir k^ sm^ , ^rihlerin ta-
raf ^ ndan ya kaynaklar^ na veya mstensihterine atfedilmi
^tir. M-
him misllerinden birine burada iâret edelim : &card sresinin
ba^^ nda kaydiyle, naklolunan baz ^ ^ filolojik izahlar es-
nas^ nda 9
(26 : 176) êklinde bir
Bk. FatI3 al-bri VIII, 271 ; cAynl VIII, 677.
2 Bul^ arl' VI, 38, st. (alttan) 7.
3
Madiz al-Qar' an I, 105.
4
Bk. Fath al-b&rf VIII, 171.
5
Bk. CAyn VIII, 528 ; Qastallni VI, 61.
6
Bk. Fail.> al- bari VIII, 267.
7
Bul^ rt VI, 74, st. 5.
8
Bk. Qastallafl^ t VI, 164.
9 13 1111ari' Vi, 111, st. 3-4,
152
mfred kelimenin yani 'ayka kelimesinin yine kendi cem'inden iba-
ret oldu^ u bir izah ile kar^^ ^ kar^^ ya bulunuyoruz. Naklin zahir? man-
zaras^ ^ bu yanl^ ^l^ ^ ^ n Muchid'e aid oldu^ unu gsteriyor. Metnin êr-
hi esnas^ nda bunu halletmek mecburiyetinde kalan ^rihlerden ^ bn
Nacar : ^ barenin birinci k^ sm^ ^ mucdhid' e aiddir, cam` ' ayka' dan iti-
baren ' Abil Ùbayda-nin szdr ve bunda bir sehv vuku bulmu ^tur...
ilh diyerek yanl^ ^ l^ k! 'Ab Ùbayda'ye maletmek istemekte ve
belki de sureti muhsusada, adeti hilf ^ na, Macdz al- Qur' n'^ n iba-
resinin naklini ihmal etmektedir i. Halbuki 'Ab Ùbayda'nin
L4h i êklindeki tefsirinde 2 byle bir
yanl^ ^ l^ k yoktur. ârih Ibn klacar'i telmihen : Ne kadar ga-
ripdir ki, ^drihlerden biri burada hi bir fikir ileri srmemi^, sade-
ce, ilk k^ sm^ n^ n Mucdhid' in, matebakisinin ' Abii Ubayia' nin sz
oldu^ unu sylemi ^tir. Haâ, Aiudihid ve ' Ab^ l ' Llbayda, ' ayka, ray-
ka' nin cem' idir demekten pek beridirler> 3 diyerek tenkid etmi^tir.
Bununla beraber kendisi de m^ kili halletmi^^ de^ ildir.
Bul^ rf metnindeki filolojik izahlar aras ^ nda mana bak^ m^ ndan
olduka teWikeli say^ labilecek bir yanl^ ^l^ k yine 'Ab Ùbayda'den
< wa ql ^ ayruhu> telmihiyle naklonunan ibarelerden birinde vuku
bulmu^tur. cAbasa sresi (80) inde 'Ab cUbayda'den al^ nan Qur' -
dn' a aid iki kelime ve bunlar^ n tefsirlerinden, birinin tefsirinin di-
^ erine maledilmesi, ikinci kelime ile birinciye aid tefsirin d ^rlmesi
suretiyle filolojik bir hatadan ba^ka Peygamber iin mfessirlerin
tecviz etmedikleri bir fil, gayri ihtiyar? isnd edilmi^^ oluyor. Bu-
rada, Buhar? metnindeki j3 ) a ibareîni 4 kas-
dediyorum. Mactiz al-Qur' n' daki asl^ ^: :
ibaresidir 5. B^ uhrf metninde, alt^ ^ izilmi^^ olan kelimeler d^-
m^^ ikinci yetin tefsiri birinciye ,malolmu^tur. Srede geen ta-
âddc' t faili Peygamber oldu^ una gre isnd edilen fiil de de-
^ i^mi^^ oluyor. Rvilerden Zarr ve di^ er bir ok ^rihler bu-
na itiraz etmi^lerdir .
Bk. Fath al-bar^ ^ VIII, 3 81.
Macar al-Qur' n cil d. Il , (ûcar sresi).
3
CAyn, IX, 28.
4
Buhar? VI, 166, st. 12.
Bk. Fath al-bar^ ^ VIII. 53 1.
Bk. Fath al-bar^ ^ VIII, 521; cAyn IX, 24 5; Qastal l n1 VI, 3 95.
153
Btn bunlardan ba^ka, ^ciliil^ 'de, Buttarryi, kendisine sonradan
izafe edilen ârtlardan uzakla^t^ racak kadar kuvvetli deliller bulmak
kabildir. Hatta bunlar^ n aras^ nda, Bubari'nin, ad^ ^ geen iki filolo-
gun kitaplar^ n^ ^ al^ p zerinde uzun uzad^ ya d^nd^ , filolojik
izahlar ^ karma^ a al^ ^t^ ^ ^ ^ keyfiyeti hemen hemen her srenin tef-
sirinde, bazan da kitab^ n di^ er fas^ llar^ nda mâhade edilebilir. Bu-
nun yukar^ da zikredilenlerinden ba^ka, enteresan misllerinden birini
gzden geirelim :
Bul^ arf Ma' ida suresinin ba^^ nda, (La 1.s, Ir
^ eklinde < telmihiyle filolojik bir ibare
nakletmektedir. kelimesine kadar olan k^ sm^ ^ Macdz al-Qur-
)n' da2 bulmak kabildir. > êklinde kendi taraf ^ ndan
yap^ lan ilave ise ârihlerin anlayamad^ klar^ ^ ve hayretle kar^^ lad^ k-
lar^ ^ k^ s^ md^ r. Zira < > kelimesinin masdar oluû keyfiyetini hi
bir lugat kitab^ nda tesbit edememi^lerdir 3. Macdz al-Qur' dn' ^ n ifa-
desi ûdur :
Lut I \ 1 . >
C_
j. 1,;.; J c531 j 2.1 j,;;,1
4

Benzer yanl^ ^l^ klar^ ^ da gz nnde bulundurduktan sor^ ra,_ ,B;- ,
hrt"nin, 'Ab Ùbayda'ninisti ^ had etmi^^ oldu^ u m^ sradan e
diye bir neticeye vard^ ^ ^ n^ ^ tahmin edebiliriz. Mamafih 'Ab
Òbayda haddi zat^ nda byle bir êy kasdetmedi^ i gibi <
un masdar oldu^ u êklinde bir izaha da hi bir lugat kitab^ nda rasla-
mak kabil de^ ildir. Hatta bu kelimenin mtred de^ il bir cem' oldu^ unu
fiilinin mennnes oluû da vaz^ h bir êkilde gstermektedir.
Demek ki, Bul^ ari kendisine hi laz^ m olmayan bir netice ^ karma-
^ a kalk^ ^ m^ ^^ ve yan^ lm^ ^t^ r.
Btn bu misallerden sonra, Bul^ arrnin 'Ab Ùbayda ile olan
mnasebetini, ona kar^^ ^ duymu^^ oldu^ u ve ârihlerin de zaman za-
man ifade etmi^^ olduklar^ ^ vechiyle, taklide varan bir hayranl^ k ile
ifade edebiliriz. Bu hayranl ^ k cmlesinden olmak zere, zaman za-
i.
Buhrl VI, 53, st. 10.
2 Macz al-Qur' n I, 152.
3
Bk. V1II, 588.
4
Bk. Fath al-brf VIII, 208.
154
man baz^ ^ filolojik mnakaâlar^ ^ nakl, mdafaa ve 'Ab Ùbaydanin,
ikinci derecede olmakla beraber Farr'nin fikirlerini diêrlerine tercih
etti^ i grlmektedir. û da muhakkakt^ r ki, Buhari bu gibi iktibas-
lar^ nda, filolojik eserlerle mnasebetini saklamamakta ve bu tip
meselelerin nakli ve mnakaâs^ n^ ^ kitab^ n^ n tabii' mevzuu olarak
kabul eder gibi grnmektedir. Filolofik meselelere mdahelesi-
nin ve 'Ab Ì.Jbayda'yi tercihinin alka bah ^^ misllerinden birini
Ysuf sresindeki iktibaslar^ ^ aras^ nda gryoruz. ^yle demek-
tedir : < Biri : mutlaka' yemek yeme veya konu ^mak iin zerine
oturulan ve dayan^ lan êydir, dedi. Bu kelimenin turun oldu ^ unu
syleyenlerin iddialar^ n^ ^ rttii. Arabcada (bu kelime mukabili)
turun yoktur. O, bu kelimenin (bir nevi) yast ^ k oldu^ unu onlara
kar^^ ^ isbat edince, bu sefer, daha fena bir izah yolu tutup bu keli-
me muttaka muttaka de^ ildir, matk' dir dediler. Malk ise... din' .
Burada Buhri, 'Ab Ùbayda'nin Macz al- Qur7i^ ^ ' daki fikrini 2
iki zmreye kar ^^ ^ mdafaa ediyor. Bu zmrenin birincisi, 'Ab
Ùbayda'den evvel, fukaha diye zikredilen 3, Muttaka, kelimesini
turun diye tefsir eden Àbdallah b. Mascr^ d ve Muchid gibi daha
evvel yaâm^ ^^ olanlar veya Farr gibi muas^ ^ r alimlerdir, ikincisi
ise 'Ab ( 1..1bayda'den sonra nokta-i nazar^ n^ ^ mnakaâ edenlerdir.
Tabarrnin mteaddit isnadlarla ^ bn 'Abbas ve Muchidden nak-
lettiî tefsirlerin yan^ nda, Buharrnin, 'Ab Ùbayda'nin izah^ n^ ^ ter-
cihi, onun bir filologa kar^^ ^ duydu^ u hayranl^ ktan ba^ka ;Sahi/Y-
ine sonradan izafe edilen, isnddaki ârtlar^ n mevcut olup olmad^ ^ ^ ^
hususunda insan^ ^ hakl^ ^ olarak ^pheye sevkediyor. Hatta Buharr-
nin êyhlerinden biri olan 'Ab Ùbayd b. Sallm' ^ n bizzat bu
meselede dukaha> n^ n : Ibn 'Abbas, ^ bn Masc^ ld ve Muchid gibi
sahbe ve tabiinden ileri gelen bir ok kimselerin tefsiri kar ^^ s^ n-
da 'Ab ( Ubayda'nin fikrine itimat edilemiyece^ ini sylemi^^ olma-
s^ ^ da gz nnde bulundurulacak olursa 4, Buhar-1'11in Qur'n tef-
sirindeki ve kaynak takdirindeki temayl hakk^ nda bir fikir edi-
nilmi^^ olur. Hatta Buharrnin buralarda bir hadis kitab^ nda bulun-
mamas^ ^ laz^ m gelen kelime ve izahlar^ ^ iltizam etmi^^ olmas^ n^ n ve
Buhar? VI, 75, st. (alttan) 3-5.
2
Macz al-Qur' n I, 309.
3
Bk. Tabarl XII, 112.
4
Bk. ayn. yer.
155
neden, kendisine ayr^ lan êref payesine ra^ men, zaman zaman, hi
bir muhaddis hakk^ nda varid olmayan, îddetli hcumlara maruz
kalm^ ^^ oldu^ unun 1 sebepleri anla^^ l^ r.
Yukar^ da gzden geirdi^ imiz misallerden vaz ^ hen anla^^ l^ yor
ki, Bul^ ^ l, Peygamberin hadis ve snnetlerini iine alan muhtasar
bir kitap meydana getirmek êklindeki gayesinin d^ ^^ na ^ karak
filolojik eserlerin cazibesine kap^ lm^ ^t^ r. Hassaten 'Ab Ùbayda
ve sonra Farr'n^ n fikirlerin, âl^ flfinde ehemmiyetli bir yer ay^ r-
m^ ^t^ r. 'Ab Ùbayda'den naklinin hususiyetlerini hulsa edecek
olursak, Bub^ l bu i^^ iin, ya < qla Mdmar êklinde tasrihi veya
< q dla gyruht^ , yuqlz^ gibi mphem ifadeleri geliî gzel bir
êkilde seer. Hi bir telmihte bulunmadan ald^ klar^ ^ ise di^ erleri-
nin mecmuundan fazlad^ r. Her halde, muas^ rlar^ n^ n kaynaklar hak-
k^ ndaki vasi bilgilerine terketmi^^ oldu^ u bu k^ s^ mlarda bile, zaman
zaman mutad kayna^ ^ ndan almakta oldu^ unu garip bir êkilde
hissettirir 2 . Onun burada da aleyhine kaydedilecek êy, mteakip
nesillerin, kaynaklar hakk^ nda ayni vuzuha sahip olam^ yacaklar^ n^ ^
hesaba katmam^ ^^ olmas^ d^ r.
Bk. Fath al-bdrf VIII, 271;( Ayni VIII, 677.
2 Fard al-hams fasl^ nda Bdb al-cizya wa' l-muratilaca maa )ahl az-zirn"
ma zval-harb diye ay^ rm^ ^^ oldu^ u unvandan sonra 1,1;3 Jt i. 4U1 J.,;3 >
z:s....1.1, (9 : 29) (4 5, II kUl
(Bul^ rI IV, 96, not. 5 < j^-11 J1 vmJu ?.3
êklinde ) Ab^ l cUbayda'nin ismine en ufak bir telmihte bulunmadan alm^ ^^ oldu-
^ u bu tefsirlerde, ani olarak wa lamyazhab ila's-sukfin diyerek nas ^ l, bu gibi
fikirlerin sahibini, ismini bile tasrihellizumgrmeden bir kaynak olarak tan^ d^ ^ ^ -
n^ ^ ifade etmi^^ oluyor. Fakat kaynaklar hakk^ nda, devrinin bilgisinden mahrum
olan mteakip nesiller iin wa lamyazhab sznn kailinin tayini bir mesele ol-
mu^ tu. iktibas olunan tefsirlerin sahibinin pAb^ l cUbayda'dan ibaret bulundu^ unu
bilen ^ bn Hacar, her halde, kendinden evvelkilere tabi olarak bu szn kailinin
Bul^ rl'nin rvisi oldu^ unu sylemi^^ (Fath al-bari VI, 184). Ayni bunu ok ga-
rip kar^^ lam^ ^ t^ ^ (cAynI VII, 187). Yedinci as ^ rda âl.zil^ ' in en dakik'edisyonunu mey-
dana getirmi^^ olan YnIn^ , bunu muhtelif rivayetlerde mevcut olmas ^ na ra^ men,
metnin d^ ^^ nda b^ rakm^ ^t^ ^ (Bk. Qastalladi V, 221).
FARRkNINBUtlekRi ZERINDEKI TES^ R^ ^
Buhri'nin, Macz al-Qurn'^ n yan^ nda, ikinci bir filolojik kay-
nak olarak intihab etti^ i, Farr'n^ n Ma`ni' l-Qur' n'^ ndan, birinci-
sinde oldu^ u gibi, âl^ fliinin muhtelif yerlerinde iktibaslarda bu-
lunmu^tur. Onun bu iktibaslar^ ^ hemen hemen Macz .al-Qur' n' dan
ald^ klar^ n^ n btn hususiyetlerini muhafaza eder. Kemmi bir ifa-
deyle, Farr'dan al ^ nanlar 'Ab Ùbayda'den al^ nanlar^ n be^te biri
kadard^ r. Tesbit edebildi^ imize gre, Buhri, Farr'dan, ilk olarak,
< Kitb bad' al-halq fasl^ nda nakletmi^tir . O, mezkiir
fasl^ n es^ fat al canna bb^ n^ ^ meydana getirirken, Farr'n^ n, zuq^ ca
sresi (56) 'nde cennetin tavsifinde geen bir kelimenin, Mdnr1-
Qur' n'^ ndaki uzun bir izah^ n^ ^ 2 almak suretiyle, daha evvelkinde
oldu^ u gibi, bu filolojik eserin de muhtevas^ n^ ^ ok iyi bildi^ ini
gstermi^^ oluyor. Fakat onun, âl^ tl^ 'ine muhtelif kaynaklardan
malzeme toplama hususundaki âyan-^ ^ hayret kabiliyetinin yan^ nda,
Farr'dan ald^ ^ ^ ^ k^ s^ mlar^ n ilkini te^ kil eden tek bu mislin tedki-
kinden dahi malzemelerinin kitab^ n^ n mevzuuyla alkas^ n^ n tayini
iînde ne dereceye kadar muvaffak oldu^ u veya byle bir muvaf-
fakiyetten mahrum kald^ ^ ^ ^ kolayca grlebilir.
Buhri, 'Ab `1..lbayda'den yapt ^ ^ ^ ^ iktibaslar^ n hususiyetlerine ta-
mamen uygun olarak, Farr'dan da ya hi isim zikretmeden veya eJ ^
yahut e J3 > tabirleriyle, nadiren de e J 9 > êklinde tasrih
etmek suretiyle al^ r. Bunlardan ba^ka, en ufak bir telmihte bulun-
madan ald^ klar^ ^ da oktur. Tesbit edebildi^ imize gre, Farr'n^ n
ad^ n^ ^ e 5-4 J3 êklinde ilk olarak < fad' il uib an-nabi fasl^ n-
da zikretmi^tir 3. âi^ illin muhtelif bak^ mlardan tedkikinin hemen
hemen nihai merhalesine ula^m^ ^^ oldu^ u dokuncu as^ rda dahi,
Buhrrnin <Yal^ y diye zikrettiî âhs^ n kim oldu^ unu tayin me-
Bul^ t^ ri IV, 117, st. 2-4.
2 bk. Fail> al-b^ l VI, 228.
8 Buba. r.i V, 10, sonuncu sat^ r.
157
selesi bir mnakaâ mevzuudur. ^ bn Hacar'in, bunu Farra diye
tan^ mas^ n^ ^ i ârih 'Ayni bir hata addeder, Yal^ ya b. Sacid al-Qat-
tan (l. 198) oldu^ unu syleyen Kirmni'yi hakl ^ ^ gsterme^ e al^ -
^^ r 2. Bununla beraber, êrhinin nihayetlerine do^ ru, her f ^ rsat d^-
tke, Farra'n^ n kitab^ yla âl^ ii^ 'i mukabele edip neticeleri msbet
bir êkilde ortaya koyan ibn Hacar'in fikrini kabule mecbur kal ^ r 3 .
Hatta bir yerde, evvelki tavr^ yla tamamen tezat te^kil edecek ê-
kilde, Farra'n^ n Buhar? zerindeki tesirini ba^kalar^ na kar^^ ^ ^ srarla
mdafaa eder 4.
Mdnrl- Qur' n'^ n, Bubarrnin zerindeki tesiri bir kl
olarak mlhaza edilecek olursa, daha ziyade kendisine, 'Abe^ ^
Ùbayda'nin Macz al- Qur' n'^ n^ n bir mtemmimi olarak mracaat
edildi^ i hissolunur. Zira umumiyetle Farr'dan al ^ nanlar, zerinde
durulan meselede, ya Macz al- Qur' n' in bir êy ihtiva etmediî
veya Farra'n^ n kitab^ na nisbetle muhtasar bulundu^ u yerlerde or-
taya ^ kmaktad^ rlar. Buna daha vaz ^ h bir hudud izmek istersek,
Farr'dan al^ nanlar^ n, umumiyetle Qur'n' ^ n kk sreleri etraf ^ n
da topland^ ^ ^ n^ ^ syleyebiliriz. Zira, Ma`nrl- Qur' n'^ n, kk sure-
ler iin ihtiva etti^ i izahlar Macz al-Qur' n'^ n ihtiva ettiklerine
nisbetle daha mufassald^ r. Bu sebepten dolay^ d^ r ki, Buhar? baz^ ^
kk srelerin tefsirlerini mnhas^ ran Farr'dan alm^ ^t^ r. Bu
mahiyette baz ^ ^ srelerde ne 'Abil (Ubayda'den ve ne de diêr kay
naklardan al^ nm^ ^^ olan tek bir kelime bulunmamaktad^ r. Bubarrnin
bu gibi iktibaslar^ na misal olarak < Sa' ala s' ilun^ ^ (70) 5 ve < al- Ckiri-
ca> (101)6, ccA^r> (103)7 < Humaza> 8 srelerini zikredeceîz.
Bubarirnin Farr'dan, srelerin tefsirinde naklettiklerinden ba ^-
ka, kitab^ n^ n muhtelif bblar^ nda pek kk mnasebetler bularak
ald^ klar^ , mevzuu ile alakas^ ndan ziyade, ad^ ^ geen filolo^ a kar^^ ^
duydu^ u hayranl^ ^ ^ n bir ifadesi diye mlhaza edilebilir. Mesela,
Fall> al-bari VII, 437.
2 Àyni VII, 610.
3 Bk. Faib al-bari VIII, 491, cAyn IX, 211, Qastallni VI, 367 ve di ^ er
bir yer iin bk. Fati^ ^ al-bari XIII, 307, cAyni XI, 519 ve Qastallani X, 351.
4 (Ayni IX, 191.
Bubarl VI. 160, st. 1-2 ve FatI.1 al-bari VIII. 509-510.
But^ arl VI, 176, st* 14 15 ve Fath al-bari VIII, 560.
7 Bul^ ari VI, 177, st. 2 ve Fatl al- b(a4 VIII, 560.
8 But^ ri VI, 177, st. 4 ve Fat4 al- bari VIII, 560-561.
158
Kitb at-tib fasl^ nda 1 hemen hemen hi te zaruret bulunmad^ ^ ^ ^
halde, sadece bir kelime i^tikak^ n^ n temin etti^ i pek zay^ f bir m-
nasebetten faydalanarak, Farr'n^ n Ma`nrl-Qur' n' indan, QurV^ z
k^ raat^ na dair bir ihtilf ^ n hem sahibine her hangi bil telmihte
bulunulmadan al^ nm^ ^^ olmas^ ^ 2 ancak byle, hududsuz bir takdir
ve hayranl^ ^ ^ n ifadesi olarak grnmektedir.
BUWARPNINF^ LOLO J^ KKAYNAKLARIYLA MNASEBET^ NE
DAIRÂRIHLER^ NMOTALAALAR1
Burada, Buharrnin < ârihleri szyle, daha ziyade, ^ bn Ha-
car (l. b52), 'Ayni (l. 855) ve Qastallan1 (l. 923) 'yi kasdediyo-
ruz. Filhakika, bunlar eserlerini, Buhar êrhlerinin kifayetsizliîni
^ bn Haldn'un iddia ettiî 3 devirden sonra meydana getirenler ve
her halde, kendilerinden evvelki faaliyetten mmkn oldu ^ u kadar
ok faydalananlard^ r. ^ bn Haear'in Fat13 al-brri, kendinden evvel-
ki literatrden geni^^ mikyasta istifade etmi^^ olmas^ ^ ve Buhrrnin
kaynaklar^ ^ bak^ m^ ndan daha fazla bilgiyi muhtevi bulunmas^ ; 'Ay-
nrnin Ù^ ndat rviler hakk^ nda verdi^ i bilgi, hadislerin
mant^ k mnakaâs^ ^ ve nahvl izahlar^ ^ bak^ m^ ndan ; Qastallnrnin
Ir^d al-srri ise, &I:V1' in rivayetlerinin tenkidi bak^ m^ ndan ehem-
^ niyetli olup birbirlerini tamamlarlar. Bunlar^ n haricinde, kaynaklar
hususunda ^ bn Hacar kadar malftmath grnmedi ^ i halde, mant^ ld
mnakaâ bak^ m^ ndan Buharf ^ rihlerinin en ba^^ nda geldiîni sy-
leyebilece^ imiz Kirmni (l. 786) yi 4 kaydedece^ iz.
Kitab^ n btn êrhi boyunca, muhtelif bak^ mlardan ileri srl-
m^^ itirazlar^ n red ve kabul etraf ^ nda toplanm^ ^^ bulunan bir ok
mnakaâlar vard^ r. Bu itiraz ve mnakaâlar ok zaman êrholu-
nan kitab^ n malm ^hretiyle hi te uzakla^t^ r^ lam^ yacak kadar
îddetlidir. Birbirlerine muas^ r olan ârihlerin muayyen bir mesele
Buhar^ ^ VII, 124, st. (alttan) 5.
2
Bk. Fati.1 al-bri X, 124.
3 ^ bn Halddn, Muqaddima s. 263.
4
al-Kawkib az-zarart adl^ ^ ^ erhi iin bk. Brock. Suppl. 1, 262.
159
zerindeki, tamamiyle birbirlerine z^ t hkmleri, lbn I-Jaldn'un ar-
zulad^ ^ ^ ^ ideal êrhlerin ortaya konup konmad^ ^ ^ ^ hususunda insan^ ^
^pheye d^rr. Evvelce Bul^ rrnin filolojik kaynaklar^ n^ n izah^ n-
da onlar^ n noktai nazarlar^ n^ ^ k^ smen mevzuubahs etmi^tik. Burada,
Buhrrde filolojik malzemenin de^ erlendirilmesi bak^ m^ ndan onlar^ n
durumlar^ ndan pek muhtasar bir êkilde bahsedece^ iz.
Buhrtinin ilk ^ rihi tiatrbl'nin, kitab^ n re'sen mevzuu olmad^ -
^ ^ ndan bahisle, metnin ihtiva etti^ i filolojik malzemenin êrhiyle
u^ ra^maktan vazgeti^ ini sylemi^tik. Mamafih Hattbl, bu malze-
meyi ihtiva etmekle kitab^ n de^ erinden bir êy kaybedip etmedi
î
hususunda her hangi bir mtala da serdetmi ^^ deîldir. Buna mu-
kabil, êrhettiî kitab^ n muhtelif taraflar^ n^ ^ daha inceden inceye ele
alma^ a mecbur olan son ^rihler, bu mesele kar^^ s^ nda ara s^ ra
bir fikir serdinden ka^ nm^ ^^ olmakla beraber, umumiyetle mezkr
malzemenin kitab^ n ^ hretine zarar verip vermeyeceî hususunda
msbet veya menfi bir tav ^ r tak^ nmak zaruretini hissediyorlard^ .
Bunlar, Buhrrnin kitab^ nda, bulunduklar^ ^ yerle hi bir alkas^ ^ ol-
mayan filolojik malzemenin mevcudiyetini, hatta bazan bu malze-
me aras^ nda da hi bir rab^ ta kurulamad^ ^ ^ n^ ^ grnce itiraz sesleri-
ni ykseltiyorlard^ . Bu itirazlar^ n mahiyetini gstermek bak^ m^ ndan
^ u misal kfi bir fikir verecek mahiyettedir.
Buhrrnin < ->al ^ ddis al- >anbly k^ sm^ nda, filologlardan al^ n-
m^ ^^ olan, ayni zamanda kendi aralar^ nda da her trl rab^ tadan
mahrum bulunan paralar^ n ^ erhi esnas^ nda ^ arih Kirmnl: < Bu,
kitab^ n favaidini art^ rmak de^ il hacmini byltmektir
^ ^ demi^ti
Buna kar^^ ^ Ibn klacar : Bir ^rihin, êrhine al^ ^t^ ^ ^ ^ kitaba kar^^ ^
byle bir slpla itiraz etmesi normal de^ ildir. Hi ^phesiz Qur' n' -
daki garip kelimelerin izah^ nda fayda vardzr. Onun Kirmni' .
nin) burada kitab^ n faydas^ n^ ^ o^ altmak hususiyetini kabul etmemesi
merduttur. Bu kitab^ n, esas mevzuu sahib hadislerin ircl^ ^ ise de
bir ok limler, onun sahbe ve tbiinin veya muhtelif fukahan^ n
szlerini nakilden maksad^ n^ n, kitab^ nda rivayet malzemesiyle dira-
yet malzemesinin bir arada bulunmas^ n^ ^ istemesinden ibaret oldu^ unu
anlam^ ^lard^ r. Dirayet malzemesinin bir nev' i de hadisin garip kelime-
lerinin izahzdzr. Bubdri, bir hadiste bir garib kelime bulunur ve bunun
aslz veya benzeri Qur' n' da mevcut olursa, Qur' n' daki kelimenin êr-
Pati> al-bari VI, 259.
4 60
hine teêbbs ve Qur' n ile hadisin her ikisini birden êrhetmek
suretiyle faydayz art ^ rma^ a gayreti adet edinmi^tir. < Bacl' al-halq
veya < qisas al-)anbiy> gibi k^ s^ mlarda kendi ârtzna uygun hadis
bulamad^ ^ ^ ^ takdirde onun yerini Qur' n' da geen garip kelimelerle
doldurmaszn^ n faydas^ ^ nas^ l inkr edilebilir> diyerek itiraz etmi^^ 1,
Àyni, ise Kirmanrnin ve ^ bn Hacar'in szlerini naklettikten sonra :
< Evet bunlar faydadan hali de^ ildir, fakat Buhrrnin kitabznzn
gayesi hadisleri ortaya koymakt^ r, lugatlarz de^ il> 2 demi^tir.
Grlyor ki, ^ bn kiacar, Buhari ârihlerinin itirazdan en ok
ka^ nan^ d^ r. Buharrye itiraz^ ^ asla tevciz etmemektedir ve her iti-
raz kar^^ s^ na bir te'vil ile ^ kmak' adet edinmi^tir. Onun bu pasif
durumu en dikkate âyan ^ ekilde, Buhari metninde 'Ab <Ubay-
de'nin sarih ibarelerinin ba^ kalar^ na isnd ediliîni grd^ anlar-
da bile hi bir infial gstermemesi suretinde tecelli etmektedir. O,
'Ab Ùbayda'nin tefsirinin ^ bn 'Abbas'a veya Muchid'e yahut
di^ er sahabe veya tabilnden birine yanl ^ ^l^ k ile isnd edildi^ ini
ve bunun iin bir tevil bulamad^ ^ ^ ^ zamanlarda pek basit bir êy
imi^^ gibi, bunlar^ n 'Ab `LIbayda'ye ait oldu^ unu syler. Bunlar
hakikatte Buhari metninin selmetini tehlikeye d ^recek beyanlar
oldu^ u halde, ârihlerden ^ bn klacar'in ve ona muas^ r olan 'Ayni'.
nin, muakk^ b^ ^ Qastallnrnin bu hususta hi bir êy sylememe-
lerini hayretle m^ ahede etmemek kabil de^ ildir 3. Zaman
zaman Àynrnin ^ bn klacar'e itiraz etmi^^ olmas^ na mukabil
btn êrhi boyunca, Buhari ile Aficz al - Qur' n'^ n mna-
sebetlerini gsteren Fath al. bri' i takib ve ok zaman 'Ab 'U-
bayda'nin ismine iâret etmi^^ olan Qastallani, bu garip mnasebet
zerinde, anla^^ lan pek ciddi oir êkilde d^ nmemiAr. Zira
Buharrnin ad^ n^ ^ < j3, êklinde tasrihi 4 kar^^ s^ nda bile o :
J^ l Jl; j 1.;-.11 ^ 11 -,
demektedir 5. Bu ^ erhin birbirleriyle mukabelesi, Ùbayda
ve Farr'ya dair, ^ bn klacar'in verdiî bilginin di^ er ikisi taraf ^ n-
Fatl.^ ^ al-bari VI, 259.
2
( Ayni VII, 310.
3
Bk. megel Fat11 al-bari VIII, 425 ; IX, 125 ; Qastallni VI, 309-
310.
4
Bubrl VI, 44, not. 11.
5
Qestallni' VI. 77.
161
dan zaman zaman al^ nd^ ^ ^ n^ ^ ve bu hususta yeni bir ^ ey getirme-
diklerini gstermektedir. âl^ ' illin filolojik kaynaklar^ yla olan m-
nasebetlerini en ciddi bir êkilde mevzuu bahsetmi^^ olan ^ bn kla-
car'in ise, kaynaklar^ n ara^t^ r^ lmas^ nda, neticelerinin takdirinde s ^ k
s^ k gze arpan bir ok yanl^ ^ l^ klar^ ^ ve takip etti^ i metodun ak-
sak taraflar^ ^ vard^ r. Mesela., êrhinin mukaddimesinde, Bubarrnin
mbhem olarak serdedilmi^^ tefsirlerin tesbiti iin ay^ r-
m^ ^^ oldu^ u bir bbda muhata saran verdi^ i bilgi ile ayn^ ^ ^ eye dair
êrhindeki izahlar^ ^ birbirini tutmamaktad^ r. Md' ida sresinde kaili
mbhem b^ rak^ lm^ ^^ olan byle filolojik bir tefsirin 1, 'Ab
da'ye ait oldu^ unu ifade etmi^^ bulunmas^ na ra^ men, mukaddime-
sinde a bunun Suddi nin tefsiri oldu^ unu syler. Keza, êrhinin
sekizinci cildinde
s
geen bir tefsirin, 'Ab 91.Jbayda'ye ait oldu^ u-
nu sylediî bir ok tefsirlerin aras^ nda bulunup ta bunun daha
evvel geti^ ine iâret etti^ i halde, bu tefsirin, i^ aret edilen yerde 4
Buharrnin oldu^ unu iddia eder. Bundan ba^ ka, Buhar^ ' taraf ^ ndan
iki ayr^ ^ yerde mkerreren al ^ nan bir ayetin tefsiri esnas ^ nda, ^ bn
Hacar'in birbirlerine z ^ t hkmlerine de raslamak mmkndr.
Mesela, bir defa Icitiib bad' al-halg de
6
ve bir defa da < )Anfl
sresinin tefsirinde
s
But^ arrnin 'Ab Ùbayda'den alm^ ^^ oldu^ u
r.,i1I 1/433.i 1-bs ( 8: 51 ) 19
9,3 ibaresinin êrhinde
birinci yerde : 7 t< yani Bul^ arrden ba^ ka bir kim-
senin byle bir tefsire sahip oldu^ u bilinemiyor, dedi^ i halde,
ikincisinde : 8 < LA LI,; '10
yani Bu 'Aba Ùbayda'nin sz-
dr demi^tir 9.
Bul^ ri VI, 53, st. 8-9.
2 Fath al-bari VIII, 239, Hadyu' s-sari s. 310.
3 Fath nl-bari VIII, 339.
4 Buhar^ ' II, 119, st. 13-14 ; Fath al-bari III, 256.
Buhri IV, 120, st. 11.
6 Bul^ ri VI. 61, st. 9.
7 Fath al-bari VI, 237.
8 Fath al-bari VIII, 231; Ayni onun szlerine hi bir êy ilve etmi^^
(bk. VII, 266, VIII, 623).
9 Bunun di^ er bir nev'ini, ^ bn Hacar taraf ^ ndan )Abil cUbayda'den al^ nm^ ^^
oldu^ una bir k^ sm^ n^ n iâret, di^ er bir k^ smi ise ^ bn cAbbs'a veya tbiinden baz ^ ^
zevata isnd edilmi^^ olan ibareler te^ kil eder. ^ bn cAbbs'a isnd ettikleri ara-
s^ nda. )ahactis al-)anbigtio k^ sm^ nda )Al^ ii cUbayda'nin oldu^ unu iddia etmi^^ bulun-
du^ u baz ^ ^ tefsirler bu el^ mledendir. Mesela', lamyatasanmah : lamyata^ ayyar êk-
lindeki tefsirin Macaz al-Qur' n' dan al^ nm^ ^^ oldu^ unu )ahdis al-)anbiy n^ n ^ er-
hinde (bk. Fath al-b' ri VI, 259) iddia etti^ i halde QurY zn tefsiri k^ sm^ n^ n izah^ n-
da, bunu ^ bn cAbbs'a isnd etmi^tir. (bk. Fath al-bari VIII. 149).
But^ ri'nin kaynaklar^ ^ F. 11
162
â/^ flyde, yetlerin senedsiz olark bulunan izahlar^ n^ ^ sahbe
ve tbiine isnd imknlar^ n^ ^ aray^ p bulma^ a kar^^ ^ pek fazla ra^ -
bet gsteren di^ er ^rihler gibi, ^ bn Hacar de zaman zaman, da-
ha evvelki faaliyete gayri ihtiyari bir êkilde tabi olmaktan ken-
dini geri alamam^ ^ t^ r. Hatta, Buhrrnin kitab^ yla yukar^ da adlar^ ^
geen filolojik eserleri mukabele etti^ ini s^ k s^ k tekrarlayan ^ bn
Hacar, baz^ ^ k^ s^ mlar^ n sahbe ve tbinden her hangi birine isnd
edilmi^^ oldu^ unu grnce, bu tefsirin bir evvelki ve sonrakilerle bir-
likte mezkr filolojik kaynaklarda bulundu^ unu tesbit etti^ i halde bu-
nu o zevata isnd etmek hevesinden kendisini geri alamaz. Sade-
ce 'Ab `11bayda veya Farr'n^ n da byle tefsir etmi^^ oldu^ unu
sylemekle iktifa eder. Onun pek ok olmayan bu kabil isndla-
r^ ndan biri, Nahl sresi (14) nin ba^^ nda < cp> kelimesinin,
^ bn Mas`d'a ve kelimesinin, ^ bn Àbbs'a ve Muchid'e
aid oldu^ unu syledi^ i tefsirlerdir 2. Ad^ ^ geen âh^ slar^ n da bu
kelimeleri byle tefsir etmi^^ olduklar^ n^ ^ red bizim iin mmkn
olmamakla beraber bu kelimelerin ve tefsirinin daha evvelki ve
sonrakilerle birlikte bir btn halinde 'Ab Ùbayda'den al ^ nm^ ^^
oldu^ unu d^nmek daha uygun grnyor. Esasen ^ bn Hacar
bu filolojik eserlerin Buhrt zerindeki tesirini ok zaman bir kl
halinde mlhaza etmemi^tir. Nitekim o, Buhrrnin 'Ab Ùbayda'-
den ard^ ^ ard^ na alm^ ^^ oldu^ unu itiraf etti^ i ibarelerin êrhi
ve kaynaklar^ n^ n izah' esnas^ nda bile bunlar^ n aras^ ndan baz^ lar^ -
n^ n yak^ n bir manada û veya bu mfessir veya muhaddisin kita-
b^ nda, sahbe veya tbfinden birine isnd edilmi ^^ oldu^ unu gr-
d^ zaman, bunun o zat^ n tefsiri oldu^ unu, Mac z al- Qur' n' da
ayn^ ^ êyin bulundu^ unu syler. Bunun barit misallerinden biri M'ida
sresinin tefsirinde grlmektedir. Srenin tefsirinde, bir ka sat ^ rl^ k
bir yer i^gal eden ilk ibarelerin 'Abla Ùbayda'dan al ^ nd^ ^ ^ n^ ^
syledi^ i halde daha ikinci kelimenin tefsirinin, Qatda'nin oldu-
^ unu 'Ab Ùbayda'nin de ayni êye kail bulundu^ unu ifade
eder 3. ^ bn Hacar, ayni garip durumunu, Buhrrnin tamamen 'Ab
Ùbayda'den al^ p bir bb meydana getirdi^ i k^ s^ mlar^ n izah^ nda da
1 Bul^ ri VI, 82.
2 Fail> al-bri VIII, 291-292.
3 Ayn. esr. VIII, 201.
163
muhafaza eder'. Bu garabet, bazan Buhrrnin tamamen filologlardan
al^ p tek bir hadis bulundurmad^ ^ ^ ^ bablar^ n te'vilinde daha vaz ^ h bir
êkilde grlr. Mesel, Buhrrnln tamamen 'Ab Ùbayda'den
ald^ ^ ^ ^ ve garip kelimelerin izah^ yla doldurdu^ u bir bb^ n ^ erhi
esnas^ nda, ^ bn Hacar : < Muslim' in kitab^ nda bulunan ayni bbda,
ayni yetin sebeb-i nzlne ait bir hadis vardzr... fakat Buhfiri
ârtlar^ na uymad^ ^ ^ ndan dolay^ ^ bu hadisi almam^ ^t^ r>
2
demekte,
dir. ^ bn Hacar'in, bir k^ sm^ n^ ^ hazfetti^ imiz garip te'viline â^ma-
mak kabil de^ ildir. Zira bu bbda, Buhr'i Nis suresinde 84. den
154. c yete kadar birbirleriyle hi mnasebetleri bulunmayan
bir ok kelimelerin izah^ n^ ^ alm^ ^ t^ r. ^ bn Hacar'in, Buhrrnin ârt-
lar^ na uymad^ ^ ^ n^ ^ syledi^ i hadis < istinhat kelimesini ihtiva edip
sadece bu yetlerin garip kelimelerinden birine intibak ediyor.
Bu da bb^ n ilk kelimesi de^ ildir. Bylece ^ bn Hacar, umumiyetle
Buhrrnin, isndl^ ^ hadisler yerine filologlardan ald^ klar^ n^ , ok ga-
rip buldu^ u yerlerde, ya ^ artlar^ na uygun hadisler bulamam^ ^^ ol-
mas^ yla izaha al^ ^ r veya bu mmkn olmad^ ^ ^ ^ takdirde metnin
arzetti^ i garabeti rvilere yahut mstensihlere atfederek musan-
n^ f^ ^ byle bir êydan kurtarmak ister. Rvi ve mstensihlere at,
fetmek istedi^ i k^ s^ mlar aras^ nda bazan uzun ibareler de bulunur.
Bu gibi yerlerde bazan < âyet Musannzfa, a.itse û ^ nfinasebetle
alm^ ^t^ r diyerek bir te'vil bulma^ a al^ ^^ r 3. Hakikatte, onun ikin-
ci ihtimali te'vile kalk^ ^ m^ ^^ olmas^ ^ birinci iddias^ n^ n rkl^ n
gsterme^ e kfidir. ^ bn Hacar'in, ^ erhindeki, belki en zay^ f tara-
f^ n^ , êrhetti^ i kitab^ ^ bir kl halinde d^nmemesi, garip k^ s^ mlar^ n^ n
para para te'villerini yapmak suretiyle, hepsini kurtarabilece ^ i
zann^ na kap^ lm^ ^^ ve mezkr garabetin tek veya ok az oldu^ u
takdirde kabul edilebilecek te'villerinin hemen her yerde bulunu-
ûnun, hepsini birden rtece^ ini hesaba katmam^ ^^ olmas^ d^ r. Bu
hususta Àyni ondan daha realist grnmektedir 4.
Byle bir bb iin bk. Buhar'i VI, 47, st. 7-8 ve Fath al-brf VIII, 193.
^ bn Hacar, i^ aret edilen yerde, bir ok kelimelerin tefsirinin cUbayda'den al ^ n-
d^ ^ ^ n^ ^ itiraf etti^ i halde, f ^ rsat bulduka, kendinden ev yetki faaliyetin neticelerine
tabi olarak bir k^ sm^ n^ ^ ^ bn cAbbas'a isnd eder.
2 Fati3 al-brl VIII, 193.
3 Byle bir te'vili iin bk. mesela Fatl.^ ^ albri VIII, 213.
4 Bk. mesela ( Ayni VIII, 593.
NC KISIM
AL-CM^ ` A^-ÂH^ H'INR^ VAYETLER^ ^
a^- âl^ iia' in, kaynaklar^ yla ve hassaten baz ^ ^ filolog-
larla mnasebetlerinin, metnin muhtelif rviler taraf ^ ndan gelen
rivayetlerine gre muhtelif mahiyet arzetti ^ ini grdk. Ayr^ ca,
metnin selmetini ciddi bir surette tehlikeye d ^ren ve binnetice
as^ rlar boyunca teêkkl etmi^^ ^ hretiyle uzla^t^ r^ lam^ yacak olan
hususiyetlerinin izah ^ nda, ^ rihlerin mtemadiyen cahil mstensihle-
re maledilen hatalar^ ^ veya rvilerin kitab^ n ibarelerine mdahale-
'erini ileri srdklerini baz ^ ^ misllerle izah ettik. Filhakika Bub-
rrnin, kaynaklar^ na iâret hususundaki hassasiyet ve nakildeki
sadakat derecesi muhtelif rvilerin rivayetlerine gre de ^ i^mekte-
dir. Daha umumi bir ifade ile, Buhrrnin muhtelif bak^ mlardan
etd metnin rivayetlerinin hususiyetleriyle s^ k^ ^ s^ k^ ya ba^ l^ d^ r.
Her halde me^hur alt^ ^ hadis musannef at^ ^ aras^ nda Buhrrnin
rivayetleri bak^ m^ ndan, en ok i^lenmi^^ bulunan^ n^ ^ te^kil
etmesine ra^ men en mu^ lak olan^ d^ r.
Metnin muhtelif rivayetlerinin aralar^ nda ^ nevcud ihtilf ^ n de-
recesi
hususundaki hkmler birbirleriyle uzla^ t^ r^ lam^ yacak kadar
muhteliftir. Kitab^ n te'lifinden iki as^ r sonra ileri srlen h-
kmler ve hatta asr^ m^ z^ n noktai nazarlar^ ^ byle bir ayr^ l^ k gste-
rir. Sc/izi/yin
rviler silsilesine dahil olup ayr^ ca Buhrrnin êyhle-
rine dair bir eser meydana getirecek kadar kitapla yak ^ n bir
alka sahibi bulunan 'Abirl-Walid al-Bad (l. 474) rivayetlerin
ciddi bir êkilde birbirlerinden ayr^ ld^ klar^ na kani oldu^ u halde I
^ bn Hayr (l. 575) bunlar^ n pek mhim olmad^ klar^ n^ ^
syler 2. Buhri ^rihlerinin, metnin baz^ ^ hususiyetlerini izah eder-
ken, sebebi, rivayetlerin ihtilflarma ve rvilere atfetme hususun-
daki farkl^ ^ hkmleri bir tarafa birak^ lacak olursa, asr^ m^ zda, Bu-
hrrnin rivayetlerini ele alm^ ^^ olan iki etdn de neticeleri birbirine
1
.5,1
013 al-Bah,(zri b.
2 Fihrist Hayr s. 98,
168
ayk^ r^ d^ r. Buharrnin eski bir yazmas ^ n^ n kk bir paras^ n^ ^ mat-
bu nsha ile mukabele eden A. Mingana bu farklar ^ n pek mhim
oldu^ una kani bulundu^ u halde 1, onun mezkr etdn ele al ^ p
tenkit eden Fck, Buharrnin rivayetlerinin ihtilaf' hususunda ^ bn
Hayr'in vas^ l oldu^ u neticelerin deî^ miyece^ ini yani farklar^ n
ehemmiyeti meselesinde pek mbala^ al^ ^ bir fikre sahip olman^ n
yersizli^ ini ileri srer 2. Biz de, burada, metnin kaynaklar^ yla olan
mnasebetlerinin tetkikinin neticeleri muvacehesinde ve ârihlerin
dolay^ s^ yla muhafaza etti^ i mahlmattan faydalanarak bu ihtilaflar ^ n
hususiyet ve ehemmiyetini belirtme^ e al^ ^ aca^ ^ z.
mellifinien doksan bin kiînin dinlediî rivayet edilir 3 .
Kitab^ n nail oldu^ u ra^ betin milbala^ al^ ^ bir ifadesi olan bu rakamla,
tabiatiyle, hepsi metni sahih bir êkilde rivayete muktedir olan
raviler kasdedilmemektedir. Nitekim mellifi takib eden as^ r, bun-
lar^ n aras^ ndan, rvi olarak kabul edilen bin kiîden4. ancak be-
înin ismini muhafaza edebilmi^ tir 5. Buharrnin vefat^ ndan bir as^ r'-
dan pek fazla olmayan bir zaman sonra, kitab^ n^ ^ êrhe teêbbs
eden Hattabi (l. 388) metnin ancak iki rivayetinden faydalanmak
imkan^ n^ ^ bulabilmi^ti 6. Keza, Ma^ ribin hadis muhiti ancak kita-
b^ n iki rivayetini grebilmi^ti 7. Al-Firabri (l. 320), an-Nasafl
(l. 294), an-Nasawf (l. 290), al-Bazdawi (l. 329) ve alMa-
l^ amili (l. 330) diye maruf olan bu ravilerden ilk ikisi
û
veya bu muhitte mnferid bir êkilde bulunan di^ er rivayetleri
olduka erken bir devirde unutturmu^lard^ . Bunlar^ n da birincisi
hassaten Buhar metninin mteakib nesillere intikalinin yegne ri-
vayeti olmak imtiyaz ^ n^ ^ kazanm^ ^t^ . ^ lk as^ rlarda, zaman zaman
hadis musannefat^ n^ ^ mteakiben mtemmim eserler ortaya koyan
otoriteler taraf ^ ndan, di^ er rivayetleri tercih edildi^ i halde, Firabri
rivayeti, -^ renebildi^ imize gre- alt^ nc^ ^ as^ rdan itibaren, Bul^ arr-
,
nin kitab^ yla alakah, hemen hemen btn etdlerin istinad ettiî
An Important Manuscript of the Traditions of Bukhari s. 9-15.
2
Ortentalische Literaturzeitung (1938), nr. 7, s. 406.
3
Bk. Hadqu' s-sari 492.
4
Bk. Maâriq al-' anwar I, 6.
5 Bk, Qastalln'i I, 38-39,
6 Hattb, ârly al-Buliart 4 a.
7
Bk. Fihrist Ibn tlayr 94-95 ; Maâriq al-)anwar I, 6.
169
yegane metin olarak kalm^ ^t^ r. Di^ er taraftan, âi^ il^ 'in rivayetleri
etraf ^ nda toplanan muazzam filolojik bir mesai -ileride izah ede-
ce^ imiz sebeplerle- sadece bu rivayetin muhtelif kollar^ n^ n tedki-
kiyle me^gul olmu^ tur. ^ slm rivayetin, metinlerin tenkidi terkibi-
ne dair pek dakik bir rne^ ini te^kil eden bu mesainin, belki tek
fakat az ehemmiyetsiz olmayan mahzurlu taraf ^ , kitab^ n di^ er ri-
vayetlerini unutturacak bir mecraya girmi ^^ olmas^ d^ r. Bunun cid-
den hzn verici bir neticesi -ileride izah edilece ^ i vechiyle- ehem-
miyetine dolay^ s^ yla muttali bulundu^ umuz Nasaff rivayetine, ^ s-
tanbul Ktphanelerinin saklad^ ^ ^ ^ be^^ yz kadar Bubar nshas ^ ^
aras^ nda hi raslayamay^ ^^ m^ z olmu^tur.
Buharrnin hangi tarihte telif ettiîni bilmiyoruz.
Umumiyetle at-Tril ^ ^ al-kabirini ve muhtelif mevzulara dair 'k-
k hacimli kitaplar^ n^ ^ te'lifinden sonra ,S'ayilliyle me^gul oldu^ unu
tahmin ve bunu on alt^ ^ senede, kaynaklar^ n^ ^ birlikte ta^^ mak su-
retiyle muhtelif lkelerdeki seyahatlar ^ ^ esnas^ nda meydana getir-
di^ ini i biliyoruz. Te'lifinin tarihi hakk^ nda biraz ^phe ile gz
nne al ^ nmas^ ^ gereken bir habere malik bulunuyoruz. ^yle ki,
Bubari, kitab^ n^ ^ teliften sonra, êyhlerinden Yal^ ya b. Macin (l.
233), Àli b. al-Madint (l. 235) ve 'Ahmad b. Uanbal (l. 241) 'e
arzetti^ i ve onlar^ n da drt hadis mstesna hepsini sahih bul-
duklar^ ^ rivayet olunur 2. Ad^ ^ geen êyhlerin lm tarihleri gz
nnde bulundurulursa, âddl^ ' in te'lifinin en aâ^ ^ ^ 233 senesinden
evvel olmas^ ^ gerekiyor. Bu tarih ve Buharrnin -kendisinden riva-
yet edildi^ ine gre- btn kitaplar^ n^ , defa yeni ba^ tan ele
ald^ ^ ^ ^ 3 kabul edilecek olursa, vefat^ na kadar geen yirmi sene
gibi bir zaman zarf ^ nda âl^ i/^ 'de baz^ ^ de^ iîklikler yapt^ ^ ^ ^ tabii
olarak hat^ rlan^ r ve hi ^phesiz ki, bize kadar gelen ve gelmiyen
rivayetlerin bu geen zaman^ n hangi y^ llar^ na rastlad^ ^ ^ n^ n tayini
meselesi ehemmiyet kesbeder. Maalesef, bize kadar gelmeyip ka-
rakterini dolay^ s^ yla ^ rendi^ imiz rivayetlerle, elimizde bol bol
bulunan Firabri rivayetinin 'ayni zamanda kronolojik cepheden
mukayesesini yapmak imkan^ n^ ^ verecek byle bir b^ lgiden mahrum
bulunuyoruz. Anla^^ ld^ ^ ^ na gre, rivayetleri, muhtelif bak^ m-
Bk. Hadgu' s-sdri s. 490.
2 Fihrist ibn Hayr s. 95, Tahzfb at-tahzib IX, 54.
3 Bk. Hadgu' s sri s. 488.
170
lardan, olduka erken bir devirden itibar^ n tetkik edildi^ i halde, met-
ni, me^hur rvilerinin Bul^ arrden ne zaman dinlemi^^ olduklar^ n^ n
tayini meselesi gerekli alkay^ ^ bulamam^ ^ t^ r. Bul^ ri"nin muhtelif
memleketlerde geen -bir dereceye kadar malm- y^ llar^ yla me^hur
rvilerin bulunduklar^ ^ yerlerin bir arada mlhazas ^ ndan ^ kar^ la-
bilecek neticelerden de mahrumuz. Zira, kaynaklar bu rvilerin ha-
yatlar^ ^ hakk^ nda fazla bir bilgi vermemektedir. Bu hu^ usta sadece
bildi^ imiz êy, Firabri'nin bir defa Firabr'de i 248 senesinde bir defa
da Buhr'da 252 senesinde Buhari'den âhih' i dinlemi^^ olmas^ -
d^ r 2. Bu, drt senelik fas^ la ile vukubulan iki < s a m C aras^ nda Bu-
hrVnin, kitab^ n^ n metninde ne gibi de^ iîklikler yap^ p yapmad^ -
^ ayed yapm^ ^ sa bunlar^ n nelerden ibaret oldu^ u ve Firabri taraf ^ n-
dan nas^ l tesbit edildi^ i, âyet ikinci s a m , c da baz ^ ^ de^ iîklikler
varsa bunlar^ ^ ilk s a m ^ n^ n esas^ n^ ^ te^kil eden metinler ze-
rinde tesbit mi etti^ i yoksa ikinci s a m iin ayr^ ^ bir nsha
m^ ^ kulland^ ^ ^ ^ hususunda -mracaat edebildi^ imiz- kaynaklar bir
êy muhafaza etmemektedir. Bul^ ari'nin rivayetleri etraf ^ nda top-
lanan bir ok malmata ra^ men, metinde mevcut bir ok m^kil-
lerin halk bu istifhamlar^ n cevapland^ r^ lmas^ na ba^ l^ d^ r. Kitab^ n
êrhlerinden dolay^ s^ yla toplad^ ^ ^ = malzeme ise tatminkr bir
halle ula^t^ rmaktan ok uzakt^ r ve burada sylenecek sz bir
tahminin hududunu a^ am^ yacakt^ r. Diêr rvilerin s a m as. c tarih-
leri hakk^ nda, Firabri'den evvel mi yoksa daha sonra m^ ^ Bul^ rr
den diniedikieri hususunda ayd^ nlat^ c^ ^ her hangi bir bilgiye sahip
bulunmamaktay^ z.
Bul^ rTmetninin, rvilerine, son êklini alm^ ^^ bir nsha halinde
mi yoksa karma kar^ ^^ k bir msveddesiyle mi intikal etti^ i mese-
lesi dahi bir mnaka^ a mevzuudur. Firabri kolunun ikinci derece-
den rvisi 'Ab Zarr al-Harawi (l. 434) Firabri ile kendi
aras^ ndaki rviden ibaret bulunan ^ eyhi 'Ab. 'IshCl al Mustamli
(l. 374) 'nin : Buhrrnin kitab^ n^ ^ Muhammad b. rsuf al Firzzjr' -
nin yan^ nda bulunan asl^ ndan istinsah ettim, nihdi êklini almam^ ^^
oldu^ unu, baz^ ^ yerlerinin bo^^ b^ rak^ lm^ ^^ oldu^ unu, baz^ ^ bblbrda
EBuhra civar^ nda ufak bir kasaba olup ayni zaman da Farabr ^ eklinde
telafi'uz olunurmu^^ (bk. Muccarn al-buldiin III, 867).
2 Fath al-b"dri I, 2. ^ bn Hayr, Fihrist' inde bu ikinci tarihi 253 olarak gs-
termektedir. (s. 95). But^ ari"nin, Yunin rivayetinden mstakil olarak gelen bir
ok nshalar^ nda bu tarih 252 olarak grnmektedir.
171
bir êy bulunmad^ ^ ^ n^ , baz^ ^ hadislerin, kendilerine has bblarzna
nakledilmi^^ olduûnu grdm, bunlar^ n bazzlarznz bazzlarzna ilve
ettik dedi^ ini rivayet eder. Bu sz nakleden 'Ab'l-Walfd al- BcI
(l. 474) : Szn do^ rulu^ unu û da gsteriyor ki, DAb ' ^ shq,
' Ab^ l Mulac^ nmad, ' Abl-Haysam ve ' Ab Zayd, nshalar^ n^ ^ ayni
as^ ldan istinsah ettikleri halde rivayetlerinde takdim, te' hir vard
^ r.
Bu da onlar^ n her birinin her hangi bir yerdeki bir hamiî veya
-kitaba yerle^tirilmek zere- eklenmi ^^ bir k^ ^ d^ n muhtevaszn^ ,
kendi takdirlerine gre kitab^ n yerine yerle^tirmi^^ olmalar^ n-
dan ileri geliyor den-^ ektedir . Firabri yan^ nda bulunan
ilk asl^ n^ n pek kar^ ^^ k oldu^ u hususunda- kitab^ ^ bizzat ilk r visin
den istinsah eden Mustamlrden rivayet olundu^ una gre- her han-
gi bir ^pheye d^ memek icap ediyor. ^rihlerden ^ bn klacar
metindeki kar^ ^^ k bblar^ n izah^ nda s^ k s^ k bu habere iltica etti^ i
halde 2, Qastalln kitab^ n, mellifin huzurunda okundu^ unu ve her
halde ancak mretteb ve muntazam bir êkilde bulundu^ unu, in
tizams^ zl^ ^ ^ n ilk msveddeye de^ il daha sonraki rivayetlere raci
oldu^ unu syleyerek itiraz etmektedir 3 .
Burada kar^^ m^ za yeni meseleler ^ kmaktad^ r. Buhrrnin kita-
b^ n^ n yukar^ da mevzuu bahsedilen asl ^ ndan maksat nedir ? Bizzat
Buhrrnin el yaz ^ s^ yla olan nsha m^ d^ r ? Yoksa Bul^ rrnig' ktibi
taraf ^ ndan istinsah olunup Buhar? taraf ^ ndan zamanla tashih edilmi^^
bulunan nsha m^ d^ r ? veya mstensih taraf ^ ndan istinsah edilmi^^
olup, Firabri taraf ^ ndan Buh-rnin huzurunda okunan ve icazeti
al^ nan ve ikinci defa, yani Buhra'da 252 senesinde bir daha oku-
nuûnda ilk okunu^ tan sonra geen drt sene zarf ^ nda bizzat Bu-
hrf taraf ^ ndan metinde meydana getirilen de^ i^ ikliklerin neticesi-
nin nakledildi^ i Firabrrnin nshas^ ^ m^ d^ r ?. Muas^ r limlerden biri
Buhrrnin kitab^ n^ n a s I ^ tabirinden, Bul^ rrnin el yaz^ s^ yla olan
nshas^ n^ n, rvilerin yan^ nda bulundu^ unu anlay^ p elimizdeki met-
nin veya beînci as^ rda mevcud bir nshas^ na dayanan metnin
al-Bci, ûgali al-Bul^ arI 9 b i Haelgu' s-sari s. 6, QastallnI
I, 23.
2 Bk. mesel Fath al-bari IV, 255.
3
QastallnI I, 23.
172
byle bir menêden geldiîni ve binnetice âl^ ii^ ' in bize salimen
noksans^ z bir êkilde ula^t^ ^ ^ n^ ^ ifade eder .
Yukar^ da ad^ ^ geen Firabri nshas^ ndan gelen ve dolay
^ s^ yla
bu nshan^ n hususiyetlerini muhafaza eden eski nshalar^ n mu-
hassalas^ ^ mahiyetinde bulunan Ynini edisyor^ u, mteakib, nesil-
lere Bubari'nin mellifin elinden ^ kan msveddesi vas^ -
tas^ yla de^ il, katib'inin nshas^ ^ oldu^ unu gsteren delilleri muhafaza
etmektedir 2. Bir ka yerde kitab^ n rvisi Firabri, Bul:larrnin katibi
(-=varrak^ ) 'Ab Ca^far Mul^ ammad b. 'Abi Halim vas^ tas^ yla Bub-
rrden baz^ ^ êyler nakletmektedir. Btn bunlardan anla^^ ld^ ^ ^ na
gre, Firabri, Buharrye, varrak^ ^ 'Aba Ca^ far taraf ^ ndan istinsah
edilen bir nshay^ ^ okumu^^ ve rivayet hakk^ n^ ^ alm^ ^t^ r. Bu ihtimale
gre de mevzuubahs nshadaki bir ok haîye ve ilveler de, ikin-
ci sefer Firabri taraf ^ ndan Bul-^ a i'ye 252 senesinde okunurken veya
Bul^ arrden dinlenirken meydana gelen de^ iîkiiklerdir. Esasen
Buhari'nin, imla meclisleri te^ kil edip kitaplar^ n^ ^ yazd^ rd^ g^ n^ ^ 3,
hassatan bu ktibinin hi bir zaman yan^ ndan ayr^ lmay^ p onun
iml iîyle me^gul oldu^ unu biliyoruz 4.
*
*
*

Buharrnin kitab^ n^ n, gnmze kadar gelen yzlerce nshas^ -
n^ n -bilindi^ ine gre- tek rivayetini te^ kil eden Firabri kolunu ve
onun cidden enteresan bir filolojik tenkide tabi tutulan furflurn^ n
izah^ n^ ^ biraz daha ileriye b^ rakarak, onu, byle yegane rivayet
haline getiren sebepleri, gerekten byle bir mevkie ykselme ^ e
lay^ k olup olmad^ ^ ^ n^ ^ ve bu mevkie hangi devirden itibaren yk-
seldi^ ini incelemek istiyoruz. Onu, sadece isimlerini bildiîmiz, fa-
kat ekserisinin hususiyetleri hakk^ nda ayd^ nlat^ c^ ^ bir bilgiye hemen
hemen sahip olmad^ ^ ^ m^ z di^ er rivayetlerin hepsiyle de^ il de sa-
Bu ifadeye L. Provenal taraf ^ ndan ne,rolunan ^ bn Sacda rivayetine, Mu-
l^ ummad b. CAbdalhayy al-Kattni taraf ^ ndan yaz^ lan mukaddimede raslanmaktad^ r.
(arapa mukaddime s. 5). Le Sel:M publ. par E. L. Provenal, V. I, Pa-
ris, 1928.
2 Buhri I, 23, II, 152, not 3, III, 130, not 6, VI, 189, not 7 ; Fati:^ ^ al-bri
III, 381, V, 76, IX, 54.
)AJab s. 15, 17.
4 Bk. Fath al-brf IX, 54.
173
dece Nas a f r i v a y e t i y le -bilvas ^ ta edindiîmiz malc^ mat^ n
^ ^^ ^ ^ ^ alt^ nda- k^ sa bir mukayeseye tabi tutaca^ ^ z.
te'lifinden bir ka as^ r getikten sonra, Firabri kolu,
hemen hemen, muhaddisler aras^ nda tedavl elen yegane rivayet
haline gelmi^^ olmas^ na ra^ men, kitab^ n ilk bir iki as^ r zarf^ nda
tamamlay^ c^ ^ mahiyetteki etd etraf ^ nda halefleri taraf ^ ndan ortaya
konan eserlerin daha ziyade NasafTrivayetine dayand ^ ^ ^ n^ ^ ^ reni-
yoruz.
Buhar^ " ve Muslim'i, senedleri ve rvileri bak^ m^ ndan tenkide
tabi tutan Daraqutni (l. 385) 'nin umumi mahiyetteki -ve hangi
rivayeti esas olarak ald^ ^ ^ n^ ^ bilemediîmiz- mesaisi bir tarafa
r ^ -
rak^ lacak olursa, âliii^ ' in ilk ârihi Hat-tabi (l. 386) 'nin, êrhinde
Nasafi rivayetine istinad etti^ ini ^ reniyoruz ^ . O, Firabri rivaye-
tini sadece, btn olarak almaktan nedense mahrum kald^ ^ ^ ^ Nasa-
fi
rivayetinin noksan^ n^ ^ tamamlama iînde kullanm^ ^^ ve dolay^ s^ yla
tercihte ikinci dereceye indirmi^tir 2. Bubari ve Muslim'in ,S" al:dille-
rinin i^tirak ve ihfirad noktalar^ n^ n tesbiti maksad^ yla Humaycli
(l. 488) 'nin meydana getirmi^^ oldu^ u al-Cam` bayna'^-âl^ il^ ayn'
ve 'Abi"' Nucayrr^ ^ alA^fahani (l. 43) 'nin al-Mustal ^ rac ald âl^ fl^ ^
al-Bubdri adl^ ^ eserlerinde yine Nasafi rivayetlerinin esas olarak
al^ nd^ ^ ^ n^ ^ ârihler vas^ tas^ yla ^ reniyoruz 5 Nasafi rivayetinin Bu-
barrnin asl^ na nisbetle pek mteahhir say^ lmayan bir devirde
yaâyan bir ok hadis otoriteleri aras ^ nda grd^ ra^ beti, gittik-
e ve yedinci as^ rda Firabri rivayetinin muhtelif kollar^ n^ , âyan-^ ^
hayret denecek bir derecede mukayese ve tenkit eden Ynini'den
sonra bsbtn kaybetmi^^ bulundu^ u anla^^ l^ yor. Bilindi^ ine gre, bu
rivayetten en son olarak faydalanan ^ bn klacar'in6 ifade etti^ i vec-
hiyle, Firabri rivayetine nisbetle muhtasar oluûnu onun bu ra^ -
beti kaybediînin bir sebebi olarak d^nemiyece^ iz. ibn klacar'in
Bu mahlmat^ ^ kitab^ n^ n mukaddimesinden al^ yoruz.'
2
Yan^ ndaki Nasafi rivayetinin kitb at-tafslr in ba^^ nda nihayete erdi^ i
anla^^ l^ yor. (Sarf> al-Bulydri 4a, mezIcr yerde ^yle sylemektedir ? ibrhimb.
Marqil'in rivayeti sona erdi. ayn. esr. 297 a).
3 Bk, Brock. Suppl. I. 578.
4 Bk. Ayn. esr. I, 617.
5 Bk. Fail> al-bar1 V111, 122, V111, 381 ve 537.
6
Fail> al-br' i V111, 197.
7
Bk. Fath al-be^ ri V11, 122.
174
êrhinin di^ er yerlerinde verdi^ i malmat^ n, Nasaff rivayetinin
Firabrrninkine nisbetle daha k^ sa olu^ u êklindeki mlhazay^ ^
nakzedecek bir mahiyette bulunmas^ ndan ba^ka, daha ok muka-
yese ve tercih imkan^ na sahip ilk ^rihler aras^ nda grd^ ra^ -
bet te byle bir ihtimali ziyadesiyle sarsmaktad^ r. û halde, Nasaff
rivayetinin eskiler indinde grd^ ra^ betin garip bir êkilde orta-
dan siliniîne bir sebep bulmak laz^ m geliyor.
Nasafi rivayetini umumf olarak tavsif eden kaynaklardan,
Nasafrnin ^^ ^ l^ b' in sonlar^ na do^ ru, kk bir k^ sm^ h^ ^ do^ rudan
do^ ruya Buhrrden dinlemek imkan^ n^ ^ bulamad^ ^ ^ n^ , fakat ondan
iczet yoluyla ald^ ^ ^ n^ ^ ^ reniyoruz 1. Kitaplar^ n tam bir <sam'
ve <k^ ra't yoluyla intikaline kar^^ ^ ifrat derecede ra^ bet gste-
rildi^ i bir devirde, Buhris metninin muhtevas^ n^ ^ i^lemekten ziyade,
mcerret olarak onun rvileri aras ^ na girmek isteyenlerce tam bir
4. sarr^ ' yoluyla gelmi^^ olan Firabrf kolunun seilmi^^ olmas^ ^ pek
tabii idi.
Zira ,S'ai^ fi^ 'i do^ rudan do^ ruya Buhrrden normal bir sam
yolu ile atmay^ p Buhrrnin meclislerinde iml ettirmesinden fay-
dalanarak temin eden Mahamilrnin rivayeti hi ra^ bet bulmam^ ^ t^ ^ 2.
Firabrrden dokuz ki^ i rivayet etti^ i halde Nasafi kolu
ancak iki rvi bulmu^ tu 3 . Biraz evvel izah edildi^ i vechiyle, Firab-
rrnin rivayetinin esas^ n^ ^ te^kil eden nshan^ n rivil kanunlar l-
sne gre daha mreccah bulunmas ^ na ra^ men pek kar^ ^^ k olmas^ ^
ayni nshaya dayanan ilk kopyelerinin ve ilk rivayetlerin bile
birbirinden ziyadesiyle ayr^ lmas^ n^ ^ inta etmi^ti. Birbirlerinden
ayr^ lan bu rivayetlerin yekdiêriyle te'lif edilmesi etraf ^ nda, men-
^ ee yak^ n bir devirde bizzat rvilerden biri 'Ab Zarr al-Harawf
(l. 434) taraf ^ ndan dikkate âyan bir faaliyet ortaya ^ km^ ^t^ .
Ilerde de grece^ imiz gibi, muhtelif safhalarda, yedinci as ^ rda azamf
hadde varan bu faaliyetten, Bahrrnin kitab^ n^ n di^ er rivayetleri
ve bu arada Nasaff rivayeti mahrum kalm^ ^ t^ . Bu suretle, Firabri
kolu, zahiri bak^ mdan ve muhtevaya ûmul olmamak ârtiyle, en
kk hususiyetlerine bile iâret edilmi^^ dakik ve Nasafi rivayetini
hat^ rlatm^ yacak, ona ihtiya gstermiyecek bir rivayet manzaras ^ ^
Ma^riq al-)anwiir 1, 9 ; ^ bn Hayr 97 89.
2 Bk. Fath at-b' dr 1, 3.
3 Kr^ . 4 numaral^ ^ êma ve bk. Damiri, Hayat al-bayavn 11, 290.
175
iktisab etmi^ti. ârih ^ bn klacar'in verdi^ i bilgiye dayanarak,
muhteva bak^ m^ ndan, burada bu iki rivayetin mukayesesine al
^ -
âca^ ^ z.
Nasafi rivayetinden faydalanan klumaydi (l. 48) 'Ab Mas`-
d ad-Qima^ci (l. 400) 'nin al-)Atrf adli kitab^ nda But^ ari'den
nakletti^ i cahileyeye ait hayli tuhaf bir vak'an^ n Buhari'den nak-
'edildi^ ini grnce, bunun Bubarrnin nam^ na uydurularak baz ^ ^
nshalar^ na sokuldu^ unu iddia etmi^ti 1. Firabri rivayetinin bir ok
kollar^ nda mevcut olan bu haberin, Buhar! metnine sonradan sokul-
du^ unu de^ il, garaibini de gz nnde bulundurarak, âyet krono-
lojik bak^ mdan da takviye imkan^ na malik bulunsayd^ k bizzat
Bul^ ari taraf ^ ndan kitab^ ndan ^ kar^ ld^ ^ ^ n^ , bylece NasafTrivaye-
tinin daha mtekmil bir edisyon oldu^ u tahminini ileri srerdik.
Humaydi'nin ortaya att^ ^ ^ ^ ve Goldziherin de kolayl^ kla kabul
etti^ i 2, But^ arrnin kitab^ na d^ âr^ dan bir êyler sokulmu^^ olmas^ ^
iddias^ ^ ise ^ bn Hacar'in de hakl^ ^ olarak reddetti^ i vechiyle, riva-
yetlerinin filolojik tahlilinin verdi^ i neticeye ayk^ r^ d^ r.
Firabri rivayetinin baz^ ^ yerlerde Nasafi rivayetinden daha
mufassal oldu^ unu bir yerde syleyen ^ bn klacar 3 kitab^ n^ n di^ er
bir yerinde bir sayfada iki defa Nasafi' rivayetinin di^ erinden da-
ha do^ ru oldu^ unu, ibarelerini mukayese neticesinde tesbit eder 4.
Sal^ arrnin kitab^ n^ , kaynaklar^ na iâret bak^ m^ ndan baz^ ^ vu-
zuhsuzluklara sokan ve baz ^ ^ yerlerde ^ hretini tehlikeye d^ re-
bilen Firabri rivayetine nisbetle Nasaf rivayetiyle gelen metin ba-
riz bir stnlk arzeder. Mesela sresinin tefsirinin ba^^ n-
da, kendinden evvel bir ism-I zhire rcu etmeyen wa qla ^ ay-
ruhu tabiri Nasati rivayetinde bulunmamaktad^ r 5. Onun Firabri
rivayetinden daha mkemmel oldu^ unu gsteren mhim tarafla-
r^ ndan biri kaynaklardan gelen bir ok filolojik malzemenin, Fi-
rabri rivayetinde Bubarrye aid oldu^ u intiba^ n^ ^ uyand^ ran k^ s^ m-
lar^ ^ ber taraf etmek, bazan da esas kaynaklar^ na iâret etmi^^ ol-
makt^ r. Mesela, 'AV^ ^ 1.1bayda ve Farra'n^ n bir araya gelmi^^ olan
Bk. Fat6 al-bari VII, 122.
2
Muh. Stud. Il, 245.
3
Fail> al-bari VB, 122.
4
Ayn. esr. IV, 255.
5
Bk. ayn. esr. VIII, 202.
176
uzun tefsirleri Nasafi rivayetinde Tabaraka sresinde
1
zikredildi-
î halde bu tefsirler Firabri rivayetinde qla ' Ab Àbdallh
tabiriyle Kitdb al-Dadab k^ sm^ nda 2 bizzat Buharrnin s-
z olarak grnmektedir. Bylece, sarih olarak Farr ve 'Ab
Ùbayda'dan al^ n^ p kitab^ n her hangi bir yerine geliî gzel bir
êkilde idhal edildi^ ini grd^ mz ibarelerin bir k^ sm^ ^ Nasafi ri-
vayetinde, aid oldu^ u yere nakledilmi^^ olmaktan ba^ka, ihtiva et-
ti^ i wa qla ' Ab Àbdallh kayd^ ndan da kurtar^ lmaktad^ r 3.
Firabri rivayetinde, zaman zaman ^ bn Àbbas' ^ n veya di^ er
bir mfessirin daha nce gemi ^^ olan ibarelerine kar^ ^ an 'Ab
`1..1bayda'nin ibarelerinin, tefrik maksad ^ yla nne < yuqlu veya
benzer kayd konulmaktad^ r 4. Bunun biraz ba^ ka bir êkli Firabri
rivayetinde wa gla ^ ayrubu diye naklolunan k^ s^ mlar^ n ba^^ ta-
raf ^ na wa qla Mac^ nar êklinde sarih bir kaynak tabirinin ge-
mi^^ olmas^ d^ r 5. Bylece Nasafi rivayeti kaynaklar^ n ismini de di-
^ erine nisbetle daha fazla tasrih etmektedir B.
Nasafi rivayeti'nden ^ bn klacar'in nakletti^ i k^ s^ mlar gz nn-
de bulundurulunca, 'Ab ( Ubayda'nin ibarelerini, Firabri rivaye-
tinde bulunanlardan daha fazla ihtiva etti^ i anla^^ lmaktad^ r. Me-
sela, Qaâ^^ sresinde bu rivayetin Macz al-Qur' n' dan muhafaza
etti^ i iki mhim tefsirine, Firabri rivayetine dayanan YnInl edis-
yonunda 7 raslanmamaktad^ r S. Keza Nasafi rivayeti infatarat sre-
sinde Farr ve 'Ab Ùbayda'nin Yn1nrde bulamad
^ ^ ^ m^ z bir ok
tefsirlerini ihtiva etmektedir 9. Dolay^ s^ yla Nasafi ve ona tabi olan
Nucaym daha fazla filolojik rivayetlere sahibdirler 10. Mamafih
Nasafi rivayetinin sadece, Firabrrde bulunmayan, filolojik unsur-
lar^ ^ de^ il, di^ er bir ok malzemeyi ihtiva ettiîni s^ k s^ k grmek
kabildir. Bunun bir ka misali ^ bn Hacar taraf ^ ndan <Nazi 'at> s-
resi tefsirinin êrhinde naklolunmu^tur n.
Bk. Fail> al-6' dri VIII. 505-506.
2 Buhri. VIII, 32, not 1..
3
Bk. Fath al-ba' ri VIII, 505-506, X, 440-441.
4
5
6 Bk. misalleri iin ayn. esr. VIII, 388, 529.
7
Bul^ r VI, 112-113 st. 5 e raslamas^ ^ lzimd^ r.
e Bk. FatI3 al-bari VIII, 391.
9
Bk ayn. esr. VIII, 534.
^ o
Bk. ayn. esr. VIII, 507, 509, 529, 557.
^ ^ ^

Ayn. esr. VIII, 529.
177
Nasafi rivayetinin, di^ erine nisbetle daha ok tekml ifade
etti^ ini gsteren defillerden biri, pek garib bir mnasebetle kitab ^ n
muhtelif bblar^ nda da^ ^ n^ k bir êkilde bulunan filolojik malzeme.
nin, mnasip yerlerine nakledilmi^^ olmas^ d^ r. Bunun bariz mislleri
iin, < Kitb al-' iciira> de geleni yetin tefsirinin, aid oldu^ u sreye
nakledilmi^^ olmas^ na 2, < 1< itb al-' adab de geli^ i gzel bir êkilde
bulunan ve yerle^ti ildi^ i bbla hi bir alkas^ ^ grlmedi^ i iin,
Yf^ nini taraf^ ndan edisyonun haîyesine terkolunan 3 tefsirlerin, Na-
safi rivayetinde mensub oldu^ u sreye 4, yine Firabri rivayetinde
Kitb al-mawqiede 5 ve < Kitb az-zakt da 6 zikrolunanlar^ n da
mnasib bir ^ ekilde < Mdmird^ r^ sresinin sonuna 7 nakline iâret
edece^ iz.
Btn bunlardan ba^ ka, Nasafi rivayetinin diêrine nisbetle en
bariz stnl^ , belki de, lzumsuz bir ok tekrarlar
^ ^ ihtiva et-
memi^^ olmas^ d^ r 8. Mamafih, Nasafi rivayetine istinad eden
bir metni eld.;, edili ^ ceye, veya bu ele gemedi^ i takdirde, byle
bir rivayeti esas alan bir ok kaynaklar dakik ve sab
^ rl^ ^ bir et-
de tabi tutulup btn hususiyetleri kat'i olarak ortaya konuncaya
kadar, bu hususta sylenecekler bir tahminin hududunu a
^maya-
cakt^ r.
AL- CMic A^-ÂN/I:LINF^ RABRI R^ VAYET^ ^
Buhrrnin kW.b^ n^ n di^ er rivayetlerinin garip bir êkilde ra^-
betten mahrum kalmalar^ na mukabil, Firabri rivayetinin nesiller
ilerledike geliên filolojik bir etde mevzu te^kil etti^ ini, belki de
di^ er rivayetlerin ^ hretlerini kaybetmelerinde ve yava^^ yava^^ or-
tadan silinmelerinde messir oldu^ unu sylemi^ tik. Burada mnha-
Bul^ r 111, 89, st. (alttan) 4-5.
2
Bk. Fath al-b*dri IV, 366, V111, 331.
3
Buhr VIII, 32, not. I.
4
Bk. Fath VIII, 505-506, X, 440-441.
5 Bul^ ari I, 123, not. 16.
6 B bari Il, 32, st. 6.
7
Bk. Fath VIII, 339.
Bunun bir misali iin bk. Fath al-bdrf IV, 255,
Bul^ ri"nin kaynaklar^ ^ F. 12
178
s^ ran FirabrI rivayetinin tabi tutuldu^ u etdn muhtelif safhalar^ n^ ,
elimizde mtedavil Bul^ ar metninin yegane rivayeti olmas ^ ^ bak^ -
m^ ndan muhtasaran incelemek zaruretini hissediyoruz. Buhrrnin
FirabrI yan^ nda bulunan as^ l nshas^ n^ n pek kar^ ^^ k ^ oldu^ anu nak-
leden al.Bcrnin, rnenêe pek yak^ n olmas^ ^ ve Bub-
rrnin kitab^ n^ n ve rivayetinin tenkidiyle do^ rudan do^ ruya alaka:
11 bulunmas^ ndan dolay^ , yukar^ da mevzuu-bahs edilen sznn
s^ hhatinde hi ^pheye d^memek laz^ md^ r. Esasen 'Ab'l- Walid
al-Baci bu haberi, .5.211'il^ 'in rivayetine i^ tirak eden rvilerin birinden
nakledip ayni koldan gelen muhtelif fer'lerin ehemmiyetli bir de-
recede ayr^ l^ klar gsterinesinin sebebi olarak zikrediyordu. Firab-
rrnin yan^ nda bulunan ve Bul^ dri' nin kitab^ n^ n aslz diye . adla.
nan ve kendinden istinsah edilen nshalar^ n ihtilaflar^ n^ n menêini
te^kil eden bu nshan^ n, mteakib rvilerinin elinde uzun zaman
kal^ p faydalan^ lmad^ ^ ^ ^ anla^^ l ^ yor. Zira, kitab^ n birinci dereceden
rvisi Firabrrden sonra gelen !iyiler byle bir as^ ldan de^ il ken-
dilerinden bir evvelki raVinin nshas^ n^ ^ esas olarak al^ yorlard^ .
Bunda, me^hur nshan^ n art^ k o: tadan kaybolma ihtimalinden ba^ -
ka, onun bir ok kar^ ^ ^ kl^ klar^ mn iinden maharetle ^ kan mtea-
kib rvilerin rivayetlerinin ayr^ ^ bir de^ er ta^^ mas^ ^ da her halde
messir olmu^tur. Zira, Firabrrden dinlenen ve zerinde el yaz ^ -
s^ n^ ^ ta^^ yan son ârihlere kadar geldi^ ini muhtelif vesilelerle ^ -
rendi^ imiz kadim bir nshan^ n vcuduna i ra^ men, Bubarrnin kita-
b^ n^ n muhtelif bak^ mlardan êrh ve izah^ yla me^gul olan ^ ah^ slar^ n
alakas^ n^ , daima, daha sonraki rvilerin emeklerini muhtevi riva-
yetler celbetmi^ tir. Ezcmle, kitab^ n edisyonunu meydana getiren
Yninl, Firabrrden kitab^ ^ nakleden rvilerin eski niihalar^ n^ ^ ya-
n^ nda bulundurup metninde onlardan do^ rudan do^ ruya fayda-
lanmakla beraber, bunlar^ n n kendi rivayetinde birle^tiren
'Ab Zarr (l. 434) mstakil bir ravi olarak alm^ ^t^ r 2. Bir ok
eski nshalar^ ^ yan^ nda bulunduran ^ bn klacar3 bunlara nisbetle
daha mteahhir say^ lan 'Ab^ l Zarr rivayetini, êrhine esas edin-
mi^tir 4.
Bk. mesela ( Ayni I, 137.
2 Rumuz ' cald Sahh al-Bul^ ri 4 5.
3 Bk. mesela : Hadyu' s-sarf s. 269.
4 Bk. Fath al-b&L I, .5.
179
Firabrrnin yan^ nda bulunan ' a s 1> dan gelen rivayetler, -ns
han^ n vaziyeti icabl- hakikaten birbirinden ok ayr^ lm^ ^^ olmal^ ^ ki,
hemen onlar^ ^ takib eden ve Firabrrden bir kademe sonra gelen
rvilerin bir k^ sm^ ^ kendilerine ulaân muhtelif fer' Teri birle^tirip
ihtilflar^ ^ ortadan kald^ rmak mecburiyetinde kalm^ ^lard^ . Qli
clyl' ^ n, arap filolojisinin metinlerin tashihi bak^ m^ ndan baba biil-
mez bir de^ er ta^^ yan mdrifat ar-riwya wa
tagyid as- samd ilh.> 1 ' ^ nda rivayetlerin ihtilf ^ n^ n tesbitine tah-
sis etmi^^ oldu^ u bir bbcla, Buhri nshalar^ n^ n olduka erken bir
devirde mukabelesi hususunda verdiî ok mhim bir haber sa-
yesinde, Firabri'den bir kademe sonra gelen rvilerin, ihtilflar^ ^
ortadan kald^ rmak hususunda sarfettikleri gayreti ^ reniyoruz.
Hatta, onun verdi^ i malamattan bu rvilerin metodu hakk^ nda da
bir bilgi edinebiliyoraz : ) Ab Mul^ ammad al-) Aîli (61. 392) ' nin
Mut^ ammad al-Curcni (l. 373) riva gelini esas tutup bu i-
vayetle ' Abi] Zayd al-Marwazi (l. 371) ' den ald^ ^ ^ ^ rivayetin fark-
lar^ n^ ^ tesbit etmi^^ olduû ve kendi el yazzszyla, bir B ^ zil firi nsha-
s^ ^ zerinde neler yapt^ ^ ^ n^ ^ grdm. O âyet, Zayd rivayetin-
de di^ erine nisbetle bir êy noksan ise, o noksan olan k^ s^ m zerine
bir izgi izmek, vey. ^ ^ tamamiyle silmek, ikisinden m ^tereken d^-
m^^ olan k^ s^ mlar zerine de m^tereken d^rdklerini gstermi^^
ol^ w^ k iin iki izgi izmek, ^ ayet bir êyin okunuûnda ihtilta
dêrse, zerine, &it oldu^ u rivayetin ad^ n^ ^ yazmak suretiyle ihtildflar^ ^
t esbite al^ ^m^ ^t^ r. Y aln^ z, i^ ' ^ retlerin oklu^ u ve rivayetlerin ihtilt^ ^
kar^^ s^ nda, kitab^ n ba^^ taraf^ nda veya zahr^ nda yahut da nihayetin-
de bunun tesbitini ihmal etmemelidir... 2 ^ eklinde mhim bir bilgi
vermektedir.
Kendinden evvelki iki rivayeti birle ^tiren 'A^ rden ba^ka
yine ayni rviler tabaka s^ na mensup 'Ab Zarr ai-Harawit (355-
454), Buhrrnin Firabrl yan^ ndaki kar^ ^^ k ash nshas^ ndan gelen
rivayeti cem'etmi^ tir. Buhrrnin rivayetlerinden bahseden kay-
naklarda < Masyib ' Abi Zarr as-salsa> diye geeni ve mte-
akib edisyonlarda mstakil bir rivayet muamelesi gren bu kolun
Bk. Brock. Suppl. 1 , 63 2.
2
Qacj i chrcf, al-c ama 5 4 a-5 5 a.
3 Bk. Mes ela: Fatb al-bar? I, 5.
180
'AsIlrnin faaliyetini rnek olarak al ^ p almad^ ^ ^ n^ ^ veya ona ba^ka
birinin mi rneklik etti^ ini bilemiyoruz. Hatta, umumiyetle kendi
metodu ve kulland^ klar^ ^ i^ aretler hakk^ nda zarw bilgiyi vermeyi
ihmal etmeyen eski editr ve ^rihler bu fer'in birle^ mesinden
meydana gelen rivayetin mahiyeti ve hususiyetinin izah ^ ndan, belki
de devirlerinin pek tabii bilgisi icab^ , msta^ ni kalm^ ^lard^ r. Bu
rivayetten Ftih ktphanesinde mahfuz kalan bir nsha 1, bizim
iin, bir hayli ayd^ nlat^ c^ ^ olmu^ tur. Drt cildden ibaret oldu^ u
anla^^
lan fakat ancak II-IV. cildleri kalan bu nshan^ n zahr^ nda
mevcut al-cuz) -as-sni min al-Cmic a^-û/Ah min hadis
^ alla' llh calayhi, ta^nif... riwyat ' Abi Muham-
mad tAbdalliih b. Y suf b. Matar al-Firabri canhu riwayat al-ma-
^yih a^-salsa... ' Abi Muhammad Àbdallah b. ' Ahmad b. 1:-la-
myat as-Sarahsi wa ' Abi ' Isha '^ brhlm b. ' Ahmad b. Vbrhim
b. ' Ahmad b. Ibrhim al-Mustamli, wa ' Abi' l-Haysam Muhammad
b. al-Makki b. Zarrd al-Ku^mayhani rivyat a^-âyh, ' Abi Zarr
Àbd b. ' Ahmad al-Harawi wa canhum rivyat ' Abi Maktm Ìs
b. ' Abi Zarr Àbdallh b. ' Ahmad al-Harawi canhu riwyat a^-
' Abi' 1-1:iasan at-Tarablusi... kayd^ ndan sonra, bu ihti-
lflar^ n tesbiti iin kullan^ lan remizler hakk^ nda izahat verilmek-
tedir. Bu mufassal izahattan anla^^ ld^ ^ ^ na gre, 'Abti Zarr'in, êy-
hi Sarabsi iin h ve Mustamli iin sir Ku^mayhani iin ha > ;
Sarabsi ile. Mustamlrnin m^terek bulundu^ u k^ s^ mlar iin ha,
sin> êklinde kullan^ lan iâretler yedinci as^ rda metnin en geni^^
edisyonunu meydana getiren Ynfni taraf ^ ndan oldu^ u gibi al^ n-
m^ ^t^ r.
Firabri" rivayetinin ihtilfl ^ ^ nsha ve kollar^ n^ n bir k^ sm^ n^ ^
seerek yeni edisyonlar meydana getirme faaliyeti, zaman getik-
e daha dakik bir metoda tabi tutuluyordu. Umumiyetle Firabrr-
nin yan^ nda bulunan me^hur kar^ ^^ k a ^^ 1 a, rivayetlerini daya-
yan ikinci kademedeki rvilerin baz ^ lar^ n^ n rivayetlerini birle^tiren
ilk editrlere mukabil, yedinci as^ rda â^ ard (l. 650) daha mufas-
sal bir terkibe teêbbs etmi^ti. O, edisyonunda, FirabrVnin el ya-
z^ s^ n^ ^ ta^^ yan ve an-Nushat al--Ba^ ddyya diye adlanan eski
bir yazmas^ yla 2 yine Firabrrnin yan^ nda bulunup c' A^1
Fatih Ktphanesi nr. 1061-1063 (736 senesinde istinsah edilmi ^ tir).
2 Bk. Fetih al-b^ l ' I. 141-142. ^ bn Hacar'in mezkiir edisyonu grd^
anla^^ lmaktad^ r (bk. Fatb al-b^ l IV, 255).
181
Bul^ rt diye adlanan di^ er bir kar^ ^^ k nishadan gelme ikinci
kademedeki rivayetlerin baz ^ larm^ ^ kar^^ la^ t^ rmak gibi, daha ente-
resan bir yol tutmu^tu. Firabri taraf ^ ndan dinlenen nsha ile di-
^ er nshadan gelen <f r u yani 1-Jamwi, Ku^mayhani, ve
Mustamli rivayetlerini birle^tirmi^^ ve bunlar iin kulland^ ^ ^ ^ i^ aret-
lerde daha evvelki mesaiden faydalanm^ ^^ olmakla beraber, tama-
miyle kendine ait bulundu^ u tahmin edilebilen k^ s^ mlar vard^ r ki,
yirmi sene kadar sonra bu iî biraz daha mufassal bir êkilde ele
alan Yninrnin iîni kolayla^t^ rm^ ^t^ r. Murad Molla Ktphanesi-
nin muhafaza etti^ i mhim bir nsha 1, â^ nf taraf ^ ndan kullan^ lan
i^ aretleri mufassal bir êkilde izahtan ba^ka, rivayetlerin tercihi
hususunda, bu edisyonun Ynini zerinde ne kadar messir oldu-
^ unu gsterme^ e yarayacak bir mukayesenin yap^ lmasin^ ^ mm-
kn k^ lmaktad^ r.
AL-CAM^ c A^ -ÂH^ H' ^ NAL-YN^ ^ N^ ^ TARAFINDANMEYDANA
GETIRILENED^ SYONU
rivayetlerinin etd hemen hemen, Firabd taraf ^ ndan
Bubarrden nakledilene ve onun muhrelif fr'una inhisar etmi ^^
bulundu^ u bir devirde, hicri yedinci as^ rda 'Abfr1-1-1asan 'Ali b.
Mut?. b. Àbdallh (l. 701) kendinden evvelki mesaiyi
biraz daha ilerleterek daha dakik bir êkilde muayyen bir riva-
yetin muhtelif fruu aras^ ndaki farklar^ ^ kald^ r^ p metnine daha sa-
bit ve daha kat'i bir êkil vermek istemi^ti. O, seleflerinin yapt^ ^ ^ ^
gibi, But^ rrnin muhtelif nshalar^ ^ aras^ ndaki farklar^ n izalesini,
ancak Firabrrden gelen muhtelif kollar^ n hududu iinde d^nm^^
ve kendinden evvelki faaliyetten geni^^ mikyasta faydalanm^ ^ t^ .
Do^ rudan do^ ruya Firabrrden veya ikinci derecedeki rvilerin
rivayetlerinden ziyade, nc dereceli ve daha sonraki rvilerin,
kendilerinden evvelkileri kar^^ la^t^ r^ p ihtilflar^ ^ ve zorluklar^ ^ mm-
kn oldu^ u kadar azaltan ikili veya l rivayetlerini i ^lemi^ti. Cur-
cni ile Marwaz1 kollar^ n^ ^ birle^ tiren 'A^ rlrnin ve klamawi, Ku^may-
Mustamli kollar^ n^ ^ birle^tiren 'Ab Zarr'in ve Ku^mayhani
1 Murad Molla Ktb. nr. 213.
182
ile klannawi rivayetlerini, nc dereceli rvilerden alan 'Abirl-
Waqt'in hem klamawrden gelen rivayetini hem de ^ bn Àskir'in
bu ikisini birle^tiren faaliyetini esas olarak alm^ ^^ ve bunlar^ ^ drt
mstakil rivayet farzetmi ^ti. Bunlar^ n her biri iin de, 'A^ ilrye
dellet etmek zere , Ab Zarr iin m , ^ bn ( Askir iin
ve 'Ab^ ll-Waqt'in klamawi'den, êyhi vas^ tas^ yla alm^ ^^ oldu-
^ u rivayet iin de ramzini kullanm^ ^t^ ^ i. Bunlardan ba^ka,
mezkr rivayetlerden bir k^ sm^ n^ n birbiriyle i^ tirak hali iin de
mrekkep iâretler kabul etmi^ ti. Yemini', bu iâretlerin istimal ve iza-
h^ nda dahi, k^ smen kendinden evvelki faaliyetten faydalanm^ ^^ veya
onlara sad^ k kalm^ ^ t^ . O, bu mesaisinde evvelkilerin yapt^ ^ ^ ndan daha
geni^^ bir rivayetler mecmuas^ n^ ^ edisyonuna esas ittihaz edinmi
^^ ol-
maktan ba^ka, tevars etti^ i faaliyeti, noksanlar^ m tesbit mahiyetinde
yeni bir tenkidden ; ve kendine rivayet yoluyla gelen metinlerin
tesbiti esnas^ nda arap dil ve gramerinin kaidelerine uyup uyma-
d^ ^ ^ n^ ^ zaman^ n^ n nahviyyunundan ^ bn Mlik (l. 672) 'e bir bir
sormu^^ olmakla filolojik ikinci bir tenkidden faydalanm^ ^t^ ^ 2 . Bu kol-
lektif al^ ^ ma neticesinde ^ bn Mlik, Bubrrnin i'rab bak^ m^ ndan
izaha muhta k^ s^ mlar^ n^ ^ mevzu edinen âwhid at-tawlilj wa' t-
taÎfil^ ^ limu^kilt al-Cmic a^-^ alyil^ 3 ad^ yla filolojik bir eser, Y-
nini de ad^ ^ geen rivayetlerin farklar^ n^ ^ dakik bir êkilde, muh-
telif rumuz ve renkler kullanmak suretiyle tesbit eden tenkidi bir
metin ortaya koymu^ tu. Gerek hadisleri filolojik mesaiye delil
mahiyetinde bir unsur olarak kabul eden ^ bn Mlik'in
4
Buhri
metnini arap dil ve gramer kaidelerine gre tam bir tenkide tabi
tutup tutmad^ ^ ^ ^ ve gerekse Yninrnin, izmi ^^ oldu^ u s^ n^ rlar da-
hilinde ula^ t^ ^ ;1 muvaffakiyet derecesi, rivayetlerle sabit But^ ri met-
nini ^ bn Mlik'in nahvi itirazlar^ n, ne dereceye kadar uyarak tashih
1 Yfinini. , bu metodun izah ^ ^ iin, mstakil bir risle yazm^ ^ t^ r (tafsilt iin
bk. Qastallnis. I, 40). Bildi^ imize gre, bu risalenin biri Rampur II, 118, di^ eri
Cmi ) al-azhar ktphanesinde olmak zere, iki nshas ^ ^ asr^ m^ za intikal etmi^tir.
Birinci nsha iin bk. Brock. Suppl. I, 262.
2 Bk. Qastallni I, 39-40.
4 Bk. klizanat al-)adab I, 5-7,
183
etttiî meselesi mnakaâya de^ er birer mevzudurlar 1. Yukar^ da,
But^ rrnin filologlarla olan mnasebeti bahsinde grd^ mz arap
dil ve gramer kaidelerine ayk^ r^ ^ k^ s^ mlar^ n hi birinin ^ bn Mlik'in
kitab^ nda mevzuu-bahs edilmeyiî bu muvaffikiyetin derecesi hu-
susunda kafi bir fikir verebilir^ lveten ^ unu syleyebiliriz ki, bu
gibi yanl^ ^l ^ klar^ ^ bulmak hususunda ^ bn Mlik, Qd clyl' ^ n, Ma-
^riq al- Danwr' ^ nda tesbit edebildi^ i kadar^ n^ ^ kendi hesab^ na g-
rememi ^tir. ^rihler, metnin bu gibi m^ killerinin halli hususunda,
^ bn Mlikten faydalanmak imkn^ p^ ^ bulamam^ ^lard^ r. Ynlni'nin
muvaffakiyet derecesinin tayinine gelince, buna, tetkikiyle me ^gul
oldu^ umuz metnin bir ok hususiyetleri, muhtelif rvilerin rivaye-
tine gre ayr^ ^ man-lar kazand^ ^ ^ ndan ve YnInrnin faaliyetine
ra^ men metinde ne gibi yanl ^ ^ l ^ klar^ n kald^ ^ ^ ^ hususunda umumi
bir fikir edinme bak^ m^ ndan ihtiya hissediyoruz.
YnInrnin meydana getirdi^ i edisyonun tarihesi, grd^
ra^ bet ve kendi yaz^ s^ yla olan nsha= bir mddet, iin kaybo-
luû hakk^ nda Qastallant bize ehemmiyetli bir bilgi vermektedir 2.
Bizzat Qastallni, êrhine esas olarak, bu metni alm^ ^t^ r. ^ bn Na-
car, Yilninrnin mezkr nshas^ n^ ^ grd^ halde 5 'Ab Zarr riva-
yetini tercih etmi^tir 4. Bugn bize kadar ulaân Buhrf nshala-
r^ n^ n yar^ s^ ndan fazlas^ n^ ^ Ynini edisyonundan yap^ lan kopyeler
te^kil etmektedir. Kprl Ktphanesindeki 5, 'Abunad b. Àb-
dalwahhb an-Nuwayff (l. 732) 'nin Ynini asP^ ndan beînci de-
fa istinsah etmi^^ oldu^ u bir kopyesi, ne kadar az bir zaman zar-
f ^ nda byk bir ^ hret kazand^ ^ ^ n^ ^ gstermek iin kfidir. Sonra-
dan her hangi bir ^ ekilde ^ stanbul Ktphanelerine intikal eden
ve Y^ lnini'nin el yaz^ s^ yla olan nsha= 1313 senesindeki bask^ -
s^ na esas te^kil etmek zere Sultan Àbdulhmid taraf ^ ndan, Ka-
hire'ye gnderilmi^^ oldu^ u, mezkr bask^ n^ n ba^^ taraf^ nda kat'i
^ bn Malik'in itirazlar^ na ra^men, Ynn bazan rivayetlerin birbirleriyle
mtab^ k kalmalar^ n^ ^ gz nnde bulundurarak mnferid fakat sahih rivayetini
haîyede b^ rakm^ ^ t^ r. Mesela, Nis suresindeki hattal kelimesi (4 : 34) 'nin tesbi-
tinde byle olmu^ tur. )Aîli'nin miinferid kalan hal rivayetini kenarda b^ rak-
m^ ^ t^ r. Yfinini bu hususta ^ bn Malik'e tabi olmad^ ^ ^ n^ ^ bizzat sylemektedir. Bk.
Qasfallni' VII, 79; Bahar'i metnindeki yeri iin VI, 45, st. 13-14.
2 Qastallni. I, 39-40.
3 Hadgu' s-srf s. 219; Qastalln^ ^ VII, I.
4 Fath I, 5.
5 Kprl Ktb. nr. 362.
184
bir êkilde belirtilmekte ise d3 daha evvel hangi ktphanede
bulundu^ u zikredil nemektedir. Bu mhim nshan^ n akibetini ay-
d^ nlatmak hususundaki btn gayretler ve ^ stanbul Ktphanele-
rindeki ara^ t^ rmalar msbet bir netice vermemi ^tir 1. Mezkr yaz-
man^ n, btn hususiyetlerini muhafaza ederek ortaya konan bas-
k^ s^ , Yn-Mrnin metodunun, yap^ lacak tenkidini mmkn k
^ lmakta-
d^ r.
Yninrnin, byk bir gayretle meydana getirdi ^ i metinde,
kendinden evvelki mesaiden, biraz daha serbest hareket etti
^ i
takdirde, ortadan kald^ r^ labilece^ i baz^ ^ vuzuhsuzluklar vard^ r.
Mesel, M' ida suresinin tefsirinde 2 dokuzuncu sat^ rdaki cwa qal
^ ayruhu> telmihindeki zamirin, daha evvel zikri gemi ^^ bir ism-i
^ hir bulunmad^ ^ ^ ndan nereye rcu etti ^ ini anlamak kabil de^ il-
dir. ^rihlerin ifadesine gre 3, Nasaft rivayeti vas^ tas^ yla bu ib-
ham^ ^ gidermek mmkndr. Mezkr rivayete gre, bir sat
^ r sonra
gelecek nra qla ^ bn Àbbs > ibaresini ne almak suretiyle ko-
layl^ kla halledilebilir. Bu hususiyet daha ziyade, YninVnin itimad
etti^ i Firabri rivayetinde kitab^ n muhtelif yerlerinde pek zay^ f
mnasebetleriyle geli^ i gzel bir êkilde bulunan Qur' n tefsiriyle
alkal^ ^ k^ s^ mlar^ n, Nasafixivayetinde, esas yerine nakledilmek su-
retiyle dzeltilen k^ s^ mlar^ nda iyice grlmektedir. Fakat Nasafi
rivayetini esas ittihaz edinmiyen Ynini, bir ok rivayetlerle sabit
olmas^ na ra^ men, bulundu^ u bbla mnasebet derecesini gz n-
ne alarak bu tip tefsirleri metnin haîyesinde b^ rakm^ ^ t^ r. Buna iyi
bir misal olarak kitdb al-)adab k^ sm^ nda < ) ikrn^ ^ ol-layf>
bb^ nda gayet garib bir mnasebetle, Farr'mn
Ma`nt' 1-Qur' n'^ ^
ile 'Ab Ùbayda'nin Macit^ ^ al- Qur'n' ^ ndan al^ nm^ ^^ ibareler 4 gs-
terilebilir. Ynlini, bunu, 'Ab Zarr, Mustamli ve 'Ab'l-Waqt ri-
vayetlerinde bulunmu^^ olmas^ na ra^ men, kitab^ n kenar^ nda b^ rak-
Bul^ 'ari' metninin 1313 de bu nshadan tabedildi ^ ine mu tali olmayan L.
Provenal, Fas'da, Zawiya-i Nasiriya'da bulundu^ unu, mbhembir habere dayana-
rak tahmin ediyor. (Bk. Le âl^ ii^ ^ d' al-Buly:dr ed. L. Provenal, mukadd. s. 11).
^ sle^ m ansiklopelisrnin trke edisyonunda bu nshan^ n Kahire'de Akbo^ a K-
tphanesinde bulundu^ u êklindeki bir iddia hi bir hsasa dayanmamaktad^ r. Kahi-
re de bugn mevcut bile olmayan bir ktphaneye nas ^ l bir yanl^ ^ l ^ kla i^ aret edil-
di^ ini anlamak kabil de^ ildir.
2 Bull'ari VI, 50, st. 8-10.
3 Bk. Fath al-bCtri VIII, 202; 'Ayni VIII, 575 ; Qastallni VI, 97.
4 Bubari VIII, 32, notu.
185
m^ ^t^ r. Ayni rivayetin daha evvel ait oldu^ u srenin tefsirinde
Nasafi ve 'Ab Nucaym taraf ^ ndan tesbit edilmi^^ oldu^ unu ^rih
ibn Hacar'den ^ reniyoruz 1.
Yninrnin esas olarak ald^ ^ ^ ^ rviler aras^ nda en az 'Ab
Zarr'a itimat etti^ i grlmaktedir. Zira, onun vas^ tas^ yla kendisine
kadar gelen bir ok filolojik maliemeyi kenarda b^ rakmaktad^ r.
Bununla beraber, 'Ab Zarr'in teferrd etti^ i rivayetler cmlesin-
den, kenarda b^ rak^ lanlar filologlara mnhas^ r kalmay^ p sahbe
ve tbiinin de ad^ ^ ve szleri zaman zaman ayni muameleye tabi
tutulmaktad^ r 2.
YnIni., muhtelif rivayetlerden, metninin konstrksiyonunu
meydana getiriînde ^^ a h b 'leri sakime tercih ederken, umumiyet-
le, fevkalde bir ^ nuvaffakiyet gstermi^^ olmakla beraber, varyant-
lar^ n tesbiti iînde daima ayni takd+ri muhafaza etmemi ^tir. Mese-
l, kitapta mkerreren geen fakat muhtelif varyantlar arzederi
baz^ ^ kelimelerin sevab^ n^ n tercihi iînde, bu mkerrerleri birbiriyle
kontrole bazan tabi tut.nam^ ^^ ve ayni ^ ey ikisinin tashihinde ter-
cih sebebi olmam^ ^t^ r. Ezcmle, )al^ ddis al-)apbiyd k^ sm^ nda ge-
en < farcayhum kelimesi
a
daha âi^ ilz oldu^ u halde 4 sadece
Zarr rivayetinde bulundu^ u iin kenarda b^ rak^ lm^ ^ , ayni
kelime di^ er bir seferinde ) 4- rf> sresinin tefsirinde 5 'Ab Zarr
rivayetinde de^ il de sadece di^ er rivayetlerde bulundu^ u halde,
evvelce kenarda b^ rak^ lan êkliyle metne idhal edilmi
^tir. Bunun
ba^ ka bir mi3ali: )Al^ ddis al2anbiyd^ ^ da mnasib bir êkilde met-
ne giren cadaduhu kelimesi 6 ' Ac rf sresinin tefsirinde 7 'Ab
Zarr'in rivayetinden ibaret oldu^ u iin kenarda b^ rak^ lm^ ^^ yerine
eks.niyetin yanl ^ ^^ rivayeti tercih edilmi^tir.
Yninrnin baz^ ^ kaynak isimlerini, edisyonunun kenar^ na terke-
derken ne giJi bir esasa dayand^ ^ ^ n^ ^ anlamak kabil olmamaktad^ r.
Mesel, 'AbL^s'l-waqt ve 'Ab Zarr'in ( ^^ a 1).1 h kaydiyle gelen) ri-
vayetlerine ra^ men < 11/Idmar^ ^ kelimesini keyfi bir, êkilde kenarda
Fatly al-bari' VIII, 505-506.
2
Bul^ a'rli VI, 82.
3
Ayn esr. IV, 131. st. (alttan) 5.
4
Bunun daha âl^ ll^ ^ olu^ u kaynaklar^ ndaki asl^ na uygun bulunmas^ ndand^ r.
5
Bul^ ri VI, 58 st. (alttan) 6.
6 Buhris IV, 131, st. (alttan) 4.
7 Agn esr. VI, 58, st. (alttan) 5.
186
b^ rak^ lm^ ^t^ r 1. Anla^^ ld^ ^ ^ na gre, Ynini, edisyonunu meydana
getirirken, Buharryi, kendisine sonradan izafe edilen ârtlardan
uzakla^t^ racak k^ s^ mlardan mmkn oldu^ u kadar kurtarma^ a a-
l^ ^ m^ ^ t^ r. Mesela, q^ ila ^ an Àbba' s ve Rdba ^ eklinde kaynak
zikrinden sonra gelen bir filolojik rivayetin isnad^ nda, ^ bn Àb-
!Asla R'ba'nin m^tereken zikrine raz ^ ^ olmam^ ^ , 'Abl Zarr ve
'Aîlrnin (^^ abth kay d^ n^ ^ havi) rivayetlerine ra^ men metnin d^ -
^^ nda b^ rakm^ ^t^ r 2. Bizzat Suba^ -Nin faydaland^ ^ ^ ^ kaynaklarda zik-
ri geen ^ barenin R'b.^den rivayet edildi^ ini biliyoruz 3. Keza
btn bir srenin tefsiri hemen hemen kendishne israd dilen
Farra'n^ n baz^ ^ nshalarda geen ad^ n^ ^ ne metne idhal etmi^^ v
ne de kenarda b^ rakm^ ^ t^ r 4. Buralarda tamamiyle sbjektib bir
hareket takib etti^ i a^ ikard^ r. Subarrnin, metnini zaman zaman
byle sbjektif bir êkilde hareket ederek tasfiyeye al ^ ^^ rken
ok isabetli neticelere de ula^t^ ^ ^ ^ vakidir. Rivayetlerde g^ k s^ k g-
rlen ve Buharrnin ^ ahsi gr^lerine i^ aret makam^ ndaki
' Ab^ 2 Àbdalldh tabirlerini mmkn oldu^ u kadar metnin d^ ^^ nda
b^ rakm^ ^t^ r. Mesela, o, Buharrnin, hemen hemen btn rivayet-
lerinde sabit olan lilolojik bir izah ^ n 5 sadece 1bn Àsakir'in riva-
yetinde, Bul^ arrye mal olan ^ ekliyle bulunmam^ ^^ olmas^ n^ ^ 6 kafi
grerek metn^ n d^ ^^ nda b^ rakm^ ^ t^ r. Di^ er bir yerde, ayni ^ ekilde
gala 'Abil 'Abdallah kaydiyle filolojik kaynaklardan gelen bir
izah' 'Ab Zarr ve Mustamli rivayetlerine ra^ men 8 yine kenarda
b^ rak^ lm^ ^ t^ r 9.
Bazen btn rivayetlerin kar^^ s^ nda sadece bir nshay^ ^ gz
nne alan Ynint " bazen mhim rivayetleri tamamiyle ihmal
etmi^tir. Mesela., y- kelimesinin 11 okunuûnda, metinde ibka
Agn esr. VI, 44, st. 12, not. 11.
2 Agn esr. IV, 107, not. 16.
Macz al-Qur' n 2. cild (35;21).
4
Bk. FatI3 al-bri VIII, 525; cAyn1 IX, 227 , QastallnI VI, 289. Buhri'-
nin VI, 164 st. 2 ye raslar.
5
Bubari IV, 79, not. 5.
6 Bk. Qastalln'i V, 176.
7
Bk. Fail:t VI, 53-54.
8 Buhr'i IV, 31 not. 4.
9 Diêr misali iin bk. Bultarl III, 149, not. 3.
1 Bk. Hadgu' s-stiri s. 219.
^ ^ ^
Buhr'i VI, 63, st. (alttan) 2.
187
edilen rivayetlerden ayr^ lan Mustamli ve Curcni rivayetiyle ve
onu en do^ ru ^ ekilde iba as-Sakan'in :7 ^ eklindeki rivayetin-
den faydalanmam^ ^t^ r
1.
Bundan ba^ka, Yhint'nin ne metinde ve ne
de de kenarda i^ aret etmemi^^ oldu^ u baz^ ^ nsha rivayetleri de
vara^ r. Bunun iyi bir misali J3ard:a^ ^ sresinin ba^^ nda 2 ârihler
taraf^ ndan naklolunwp, Ynisnrnin metin ve kenar^ nda b lunmayan
k^ s^ mlarda grlmektedir 8. ' Mesela, Fath sresinin ba^^ nda 4 ibn
klacar'in Mucahid'den rivayet etti^ i 5 bir tefsir ne metinde ve ne
de kenarda bulunmamaktad^ r.
Ynini, btn dikkatine ra^ men, baz^ ^ mhim rivayet farklar^ na
i^ aret etmemektedir. Mesela, metne
a
ekseriyetin muhalif kald^ ^ ^ n^ ^
ancak ^ arihler vas^ tas^ yla ^ rendi^ imiz' bir rivayeti idl^ al et ni^^
oldu^ u halde, bu varyant^ ^ muhtevi bulunmayan di^ er rivayetleri
hi zikretmemektedir.
Mucallid ve ibn Àbbas' ^ n ad^ n^ , metninde zikre o ka-
dar k^ ymet vermi^tir ki, edisyonunun di^ er yerlerinde 'Aln Zarr
rivayetine ok az itimad etti^ i halde, onun <Mucallid kayd^ m
di^ er raviler hilaf ^ na, tek ba^^ na ihtiva eden bir rivayetini metnine
idhal etmi^tir 5. Mucahid'e bu ^ ekilde tercihen maledilen tefsir
Àbus ( Ubayda'nin ibaresidir. Mucahid'e di^ er kaynaklarda sahh
senedlerle ayni yete dair isnd edilen tef sir ise tamamen ba^ka
bir êydir g. O, di^ er bir ok yerlerde, tbn 'Abbas ve Mucahid
gibi sahabe ve tabline baz ^ ^ rivayetlerce isnd edilmi^^ olan, daha
mteahhir filologlara ait izahlar^ ^ yanl^ ^^ isndlardan mahirane bir
êkilde kurtarm^ ^^ olmakla beraber 10, baz^ ^ yerlerde bu dikkati gs-
terememi ^ tir
^ ^ ^
Bk. Masariq al-) anwar (Kahire) 1, 15: Fail;al-bari VIII, 235.
2 Bk. Buhr VI, 63.
3
Bk. Fath al-bari VIII, 235. ( Ayni VIII, 630.
4
Buhr'i VI, 134, st. (aktan) 2 de bulunmas^ ^ gerekirdi.
6 Buhri VI. 130. st. 2.
7 Bk. Fath al-bari VIII, 434, cAyn X, 135.
Buhr VI, 130, st. 2.
9
Bk. Fat5 al-bari VIII, 434,
^
o Bulgar VI, 126. YtinIni, burada (sonuncu sat ^ rda) baz^ ^ rfwilerin zikretmi^^
oldu^ u DAbil cAbdallh ^ ^ b^ rak^ p yerine V.7 yuqlu varyant^ n^ ^ tercih etmekle
bu mehareti gstermi^ tir. (bk. Fath al-bari VIII, 425).
il Mesela bk. Bad) (IV, 107 alttan st. 2.) ve Kitb at-tafsir (VI,
122, aktan st. 4), gsterilen yerdeki filolojik ibareyi iba ( Abbas'a isnd eden ri-
vayetin tercih edilmi^^ olmas^ ^ byle bir dikkatten mahrumiyeti ifade eder (Bunun
iin bk. Fatl^ ^ al-bart VI, 213).
188
âlzii^ 'in, sadece iki mhim kayna^ ^ n^ n mukabelesi neticesinde
elde edilebilen bir ok misllerinden, burada, baz ^ lar^ n^ n zikriyle,
tabi tutuldu^ u devaml^ ^ bir filolojik tenkide ra^ men tek bir riva
yetiyle i^lenen metninde, yap^ lacak daha ok êyler oldu^ una
iâret etmek istiyoruz.
ÂH^ WINMETN^ NERAV^ ^ VEMSTENS^ HLER^ NMDAHELES^ ^
âl^ ii^ 'in, yukar^ da hususiyetlerine i^ aret etti^ imiz baz^ ^ garip
k^ s^ mlar^ ^ yahut yanl ^ ^ lar^ ^ ile ravi ve mstensihlerin alka ve m-
nasebetlerinin tayini keyfiyeti, zerinde durulma^ a de^ er bir mna-
kaâ mevzuudur. ârihlerden baz^ lar^ n^ n ve hususiyle ^ bn klacar'in,
bir ok m^ killerin hallinde, mstensihlerin mdahelesini mevzuu-
bahs ederek iîn iinden s^ yr^ lmak istemelerinin di^ er baz^ ^ ârih
ler taraf ^ ndan zaman zaman reddedildi^ ini grm^tk. Mstensih-
lere yaln^ z hata deîl ayni zamanda, metne ehemmiyetli miktarda
ibareler idhal ettikleri iddias^ ^ mevcuttur. Bu kabil iddialar Gold-
ziher taraf ^ ndan kolayl^ kla tervic edilmi^tir 1.
Ancak, byle bir iddiay^ , -yukar^ da izah ettiîmiz vechiyle- Bu-
bari metninin tarihi tenkidiyle te'lif etmek imkans ^ zd^ r. âhil^ , ye-
dinci as^ rda en g edisyonu meydana getinlinceye kadar, emin
ve nakle sad^ k alimler taraf^ ndan rivayet edilmi^ tir. Bu alim rvi-
ler daha bidayetten itibaren metnin ihtilflarm^ n sebeplerini ara^ -
t^ rm^ ^lar ve mmkn oldu^ u kadar asl^ na uygun ^ ekilde rivayet
edebilmek iin ilmi bir tenkide tabi tutmu ^ lard^ r. Bu sebeple -k-
k baz^ ^ beêri hatalar istisna edilirse- âlyila'in mernine ehemmi-
yetli say^ labilecek baz^ ^ ^ eylerin girmi^^ olmas^ ^ varid de^ ildir. ,Sa-
hh' in

mnhas^ ran alim mstensihler taraf ^ ndan nakledildi^ ini ifa.
de etmek istemiyoruz. Ancak, telifinden az sonra pek byk bir
ehemmiyet iktisab eden eserin muteber edisyonlar ^ n^ n alim raviler
taraf ^ ndan meydana getirildi^ ini ve mteakip rvilerin -cahil dahi
olsalar- tesbit edilen metni tahrif etmelerinin imkan haricinde bu-
lundu^ unu kasdediyoruz.
Muh. Stud. Il, 295.
189
Buharrnin metninde mevcut ihtilaflar ^ n sebeplerini, Firabrrnin
yan^ nda bulunan orijinalin pek kar^ ^^ k olmasna atfeden noktai na-
zar^ ^ kabul fakat bu orijinaldeki hatalar^ n mezkr orijinalin, But^ a-
rrnin, âir:/il ^ ' e verdi^ i nin& êkli olmama- ^ ^ keyfiyetinden ne^ 'et et-
ti^ ini tahmin ediyoruz. Fiihakika, bir btn olarak zaman^ m^ za in-
tikal etmemekle beraber, dolay^ s^ yla baz^ ^ hususiyetlerine muttAi
oldu^ umuz Nasaff rivayetinin, Firabri rivayetinin ihtiva etti ^ i ha
talardan k^ smen beri ve ona nazaran daha mtekmil ve sahih
bulunmas^ ^ byle bir tahmin! tevlid etmektedir. Buhar! metninin,
baz^ ^ aksakl^ k ve yanl^ ^l^ klarla zaman^ m^ za intikal etmesine, kifa-
yetsizli^ ine iâret etti^ imiz Firabri rivayeti' nin daha bidayette isa-
betsiz olarak tercih ve intihab edilip taammm mil olmu^tur.
Hareket noktas^ n^ n yanl^ ^l^ ^ ^ na ra^ men, Firabri rivayet' inin muhte-
lif kollar^ n^ n i^leni^^ tarz^ , yabanc^ ^ unsurlar^ n metne girmesine im-
kan vermemesi bak^ m^ ndan, cidden takdire âyan bir mahiyet ar-
zetmektedir. Ancak nadiren aksayan baz ^ ^ hususiyetlerine iâret
edelim :
Firabrrnin yan^ nda bulunan, Buharli metninin kar^ ^^ k orijina-
linde, ravilerin kendi takdir ve anlay^ ^lar^ na gre, yapt^ klar^ ^ ilk ri-
vayetler birbirlerinden ehemmiyetli denebilecek bir derecede ar
. r ^ lmaktad^ r. Bu ilk 'a^rdan gelen dokuz mteferri rivayetin arala-
r^ ndaki ayr^ l^ klar' hissedip, ikiêr er rivayeti birbiriyle birle^tir-
mek sure.iyle ortadan kald^ rma^ a al^ ^ an daha sonraki raviler sa-
yesindedir ki, mteakip nesiller, Buharrnin Firabrf rivayet'inden
tereddtsz bir êkilde faydalanmak imkan^ n^ ^ bulabilmi^lerdir. Ri-
vayetlerin birle^tirilmesi sretiyle meydana getirilen edisyonlar d ^ -
^^ nda, bize kadar gelen mnferid rivayetlerin bir k^ sm^ ^ di^ erlerin-
den bir hayli tertip ayr^ l^ klar' gstermektedir. Mesela, ) A^l tara-
f^ ndan, Curcni rivayedyle birle^tTilip, daha sonra Y iinini taraf ^ n-
dan di^ erleriyle byk bir gayret neticesinde bir araya getirilen
Marw^ i riv3yednin bize kadar gelmi^^ olan pek eski bir nshas^ -
ni i di^ erleriyle bizzat mukabeleye te^ ebbs etti^ imiz takdirde, bu-
' Bu eski nsha A. Mingana kolleksiyonunda bulunmakta olup (nr. 255) bir
ok hususiyetlerini havi dokuz sayfas ^ ^ An Important Manuscript of the Traditi-
ons of Bukhari ad^ ^ alt^ nda bir etd ile birlikte ne^ rolunmu^tur. (Cambridge, 1936).
Bu eski nshay^ ^ miiâ^ n ileyhe borlu olmakla bereber islami rivayetin baz ^ ^ hu-
susiyetlerine a^ ina olmamas^ ndan dolay^ ^ pek garip mliihazalar ileri srm^ tr.
Fck, Orientalistische Literaturzeitung (1938, nr. 7, s. 401.407) 'da ne^ retti^ i bir
makalede hakl^ ^ olarak bunlar^ ^ reddetmi^tir.
190
nun ne kadar g bir i^^ oldu^ unu idrak edece^ iz'. Mesela, >Abi;
Zarr edisgonu' nu esas alan ^ bn Hacar, bunun, Saral ^ si "I;lamawi)
rivagedyle bir yerde ne kadar tertib ayr^ l^ ^ ^ ^ arzetti^ ini tebarz
ettirmi^tir 2.
Àyni )a^l> dan gelen muhtelif fer'i rivayetler aras^ ndaki fark-
lar, Y iinini edisyonu vas^ tas^ yla, umumi bir kontrole tabi tutulacak
olursa hadislerin senedlerinden ve hatta metinlerinden ziyade, Bu-
barrnin tarcirr^ > ad^ ^ verilen, yani bablar^ n ^ simleriyle mtemmim
malmat êklinde iyrad edilen k^ s^ mlar aras^ nda gr lmektedir.
Mesela, Peygamber'in Hiraql'a yazm^ ^^ oldu^ u mektubu ihtiva eden
ve matbu kitapta iki sayfa kadar yer tutan hadisin metnine dair
Y ii ^ ^ inrnin tesbit etmi^^ olduklar^ , bir ka basit varyant^ ^ ve bir ka
harf de^ iîkliîni gememektedir 3 .
Ynini'nin bize raviletin faaliyetinden muhafaza etti ^ i k^ s^ mla-
P^ n anla^^ ld^ ^ ^ na gre, raviler, musann^ f ^ n kaleminden
sehven ^ km^ ^^ baz^ ^ basit hatalar^ ^ dzeltme^ i kendi haklar^ ^ olarak
addetmi^lerdir. Mesela, )Abti Zarr, byle bir yanl ^ ^l^ ^ ^ n bir yet
ile alakal^ ^ oldu^ unu grnce tashih, fakat asl ^ na da i^ aret etmek
ihtiyac^ n^ ^ hissetmi^tir 4. Bundan ba^ ka, ravilerin harflerin baz ^ ^ nok-
talann^ ^ de^ i^tirmekle izale edebilecekleri baz ^ ^ yanl^ ^ l^ klar metinde
bulunmaktad^ r. Mesela, Baban:nin filologlarla mnasebetlerini
ara^t^ r^ rken, yaz^ n^ n yanl^ ^^ okunmas^ ndan ileri gelen, bu tip yan-
l^ ^l^ klara raslan^ yor ki, bunlar^ n acaba Bul^ ari taraf ^ ndan m^ ^ yoksa
ravileri taraf ^ ndan m^ ^ byle okundu^ unu tahmin mmkn
de^ ildir. Bunun iin )Ab 'Ubay da'den alm^ ^^ oldu^ u bir ok tef-
sirler aras^ nda raslad^ ^ ^ m^ z;13 ;bu
Lt.a,S1
Z,J1 êklinde alm^ ^^ oldu^ u bir tefsire i^ aret edelim.
in < ile yani miirredin cem' ile varid garip tefsirine
ârihlerin
<ki 1-LS-> diyip ^phe izhar^ ndan ba^ka bir êy yapmad^ klar^ ^
s
bu
Bize kadar mnferid halde gelen di ^ er baz ^ ^ nshalara, nadir olmakla be-
raber ^ stanbul ktuphanelerinde raslanmaktad^ r. Mesel Murad Molla Ktb. 209,
217, 218 ve Pertev Pa^ a Ktb. 138, Fatih Ktb. 1064 de mstakil Saraljsi rivayeti
bulunmaktad^ r.
2 Bk. Fatly al-barf VIII, 157.
3 Bul^ ri VI, 35-36.
4 Agn. esr. I, 74, not. 3.
esr. VI, 111, st, 6-7.
Bk. Fedi> al-bdri VIII, 382; cAyn1 IX, 78.
191
ibarenin M md^ ^ al-Qur' n'^ n < ( )
^ eklindeki ibaresinin yanl^ ^^ bir okunu^ u olarak kabul edebilece^ iz.
û kadar var ki, yanl ^ ^^ okuyan^ n musann^ f ^ n m^ , yoksa ravller-
den birinin mi oldu^ u hususunda bir êy sy leyemiyece^ iz. Ma-
mafih, metnindeki filolojik hatalardan baz^ lar^ n^ n da,
ravilerine ait oldu^ u husunda b^ r hkme varabilmek iin kafi se-
bepler de mevcuttur. Mesela, js- ( 27 : 44)

J
)
1 9
1 ibaresindeki kelimesinin Macz al-Qur' n' da-
.
ki 4 ^ n muharrefi oldu^ unu ve her halde bu yanl ^ ^l^ ^ ^ n Bu-
l- A/1'3re de^ il, ravilerinden birine veya baz^ lar^ na raci oldu^ unu
d^ nebiliriz. Zira ârihler ; bize baz ^ ^ rvilerin bu kelimeyi ba
harfi ile Macz al-Qur'n'dakine uygun bir êkilde rivayet ettik-
lerini bildirmektedirler 2.
Ravilerin Bul^ ari metnindeki tasarrufunun hududundan bahset-
ti^ imiz bir s^ rada, bunun ok dar bir ereve dahilinde kalmak
ârtiyle baz^ ^ misallerine i^ aret edelim :
êyhlerinden haddasand Mul^ arnmad kaydiyle
mbhe^ n b^ rakm^ ^^ oldu^ u bir isim, Firabri'den sonra gelen ^ ^ b n
as-Sakan 'in rivayetinde la^ volunup yerine an-Nufayli> ko-
nulmu^tur. ârihler bunun failinin lbn as-sakan oldu^ unu sy.
leder 3. Hatta, ^ bn as-Sakan' in byle bir tasarruf una ba^ka bir
yerde de i^ aret imkan^ n^ ^ bulurlar 4. Buharrnin, muhaddislerin ade-
tine tabi olarak yerini bo^^ b^ rakt^ ^ ^ ^ ve szn siyak^ ^ bak^ m^ ndan
kolayca hat^ rlanabilecek, biraz mstehcen bir kelimenin baz ^ ^ ^ -Iyi-
ler taraf ^ ndan mahalli mahsusuna yerle^tirildi^ i vakidir 5. Bunlar-
dan ba^ ka, A b Z a r r rivayet i'nde, filolojik kaynaklardan
gelen k^ s^ mlar^ n ba^^ taraf^ nda zikrolunan wa gala ^ ayruhu kay-
d^ ^ bulunmaz. Bu kayd^ n di^ er rviler taraf ^ ndan kendi rivayetle-
rine ilave edilmi^^ olmas^ ndan ziyade, )Ab^ l Zarr'in, kendi rivaye-
tinden ^ karm^ ^^ olmak ihtimali daha kolayl^ kla kabul edilebilir.
Bul^ ^ 'ri VI, 112, st. 8.
2 Bk. Fath al-bar? VI, 268, V111, 387, IX, 82.
3
Bk. Fath al-bri VIII, 153.
4
Bk. Fath al-ba' r VIII, 191, Tahzib a.!.-tahzib IV, 245.
Fath al-beal VIII, 141.
192
Bu bahsin sonunda, Buhari metnindeki baz ^ ^ yanl^ ^l ^ klara de-
llet eden kelimelerin, kitab^ n d^ ^^ nda u^ rad^ ^ ^ ^ tashih tarz^ na k^ -
saca temas etmek ve bu hususta Qli clyl' ^ n Ma^riq al-)anwr
ad^ yla meydana getirdi^ i ^ ayan-^ ^ hayret mesaisine i^ aret etmek
istiyoruz. O, ^ mam Mlik'in M^ nvott' ^ ^ ile Buhari ve Muslim'in
â^ l^ - il^ 'lerine tahsis etmi^^ oldu^ u bu kitab^ nda takib etti^ i filolojik
tenkit tarz ^ , her halde, mezkr musannefat ^ n ârihlerinden her han.
gi birinin tek ba^^ na ba^ arabildi^ inden ok msmirdir. Zir,
rvilerin hepsinin bir kelime veya ibarenin rivayetinde ittifak et-
ti^ i hallerde bile, mant^ ki tenkit yolundan hareket ederek hepsine
muhalefet etmekte bir be's grmemi^tir. Mesela, Buhrrnin ^ bn
Àbbas'dan nakletti^ i t < Lel:, (24 1) bol:151 ;), L:71
êklindeki bir tefsiri yanl ^ ^^ bulmu^^ lmb.151
j
< J,;; 1,14 rl9ms 1,14 demi^tir 2. Ifadesinden, bunun
kayna^ ^ n^ ^ grmeden mant^ ki yoldan tenkidine te^ ebbs etti^ i an-
la^^ l^ yor. Bunu, Tabarrnin 8 'Ali b. 'Abi Talha kanal ^ yla ^ bn Àb-
bas'dan rivayet edilen^ e kar^^ la^t^ rd^ ^ ^ m^ z zaman, tamamiyle isa-
bet ettigini grrz 4. Yine onun, rivayetlerin tercihinde umumi-
yetle isabetli ihtiyar^ ^ insan^ ^ hayrete d^recek mkemmeliyettedir.
Mesela, bir ok kelimelerin' raviler taraf ^ ndan muhtelif êkide
okunan, birbirlerinden vaz ^ h olarak ayr^ lmayan rivayetleri^ ^ den
sadece lisana kar^^ ^ derin vukufunun vermi^^ oldu^ u seziê daya-
narak bu yanl^ ^^ okunan kelimelerin asl^ n^ ^ esas kaynaktakine mta-
lo^ k bir êkilde, hayret verici bir isabet ile ihtiyar etmektedir. Mesela
Bul-Ali'nin (9 : 49) yetinin 5 Macz al- Qur'n'dan al^ p, ra-
vilerin harflerin noktalar^ ^ yznden muhfelif êkiilerde okumu^^
olduklar^ ^ 6 s
r y y êklindeki tefsirini 7 bu maharetle semi^ tir.
BuI^ ri; VI, 99, st.
2 Bk. Fafh, al-bdrf VIII, 339 ; cAyn IX, 50.
3
Taf sfr at- Tabarf VIII, 46.
4
Bk. cAyn? IX, 50.
5 Bubar'i VI, 63, st. 17.
Bk. FatI/ al-bt^ rf VIII, 238.
Maârfq al-)anwr 1, 19.
TE'L^ F^ N^ N^ ST^ NAD ETTIÎ PRENSIPLER
(= ÂRTLAR)
Buraya kadar baz^ ^ hususiyetlerini inceledi^ imiz muh-,
teva ve mahiyetiyle uzla^t^ r^ lam^ yacak olan bir tak^ m ^^ a r t'lar
-yani kitab^ n tel'ifinde musann^ f ^ ^ taraf ^ ndan ittihaz olu mu^^ ve dai-
ma sad^ k kal^ nm^ ^^ prensipler- izafe edilir. Buhrrnin kitab^ yla bir-
likte di^ er me^ hur hadis musanefat^ n^ n da mefruz ^ artlar^ ^ mevzuu
bahsedilir. Bilindi^ ine gre, bu ârtlar^ ^ ilk defa mevzuu-bahs
edip ûrtit al2a)immat frl-q ^ r' a wa' s-sr^ mit` wa' l-mundwala
wa' 1-)icza ad^ yla mstakil bir eser meydana getiren kimse 'MA'
Àbdallh b. Manda (l. 395) olmu^tur 1. Daha sonra, Muhammad
b. Tahir al-Maqdisi (l. 50 /) me^hur alt^ ^ hadis musann^ flar^ n^ ^
kasdederek < ûrt al-a ' immat as-sitta> 2, ' Ab Bakr al-Hzimi
(l. 584) de Ibn Mca'yi bir tarafa b^ rak^ p ûrt al2a' immat al-
hamsa 3 adl^ ^ birer risle meydana getirmi^lerdir. ilki hakk^ nda
fazla bir bilgiye sahip olmad^ ^ ^ m^ z bu rislelerden, bize kadar gel-
mi^^ olan son ikisi, melliflerinin, mevzuubahs ettikleri hadis mec-
mualar^ n^ ^ en dakik ârtlar^ n erevesinde mllu zaya de^ il, onla-
ra geliî gzel bir êkilde izafe edilmi^^ Ilan bu adlar^ ^ mnakaâ
ve izafe edilmi^^ bulunduklar^ ^ kitaplar^ n muhtevas^ na uygun olma-
d^ ^ ^ n^ ^ ispata al^ ^t^ klar^ n^ ^ gstermektedir. Bu her iki rislenin
muhtevas^ ndan anla^^ ld^ ^ ^ ^ vechiyle, Buhr ve Muslim'e, kitaplar^ n^ n
muhtevas^ na uygun olmayan ârtlar^ ^ ilk defa izafe eden kimse al-
klkim an-Nisbri (l. 405) olmu^tur. Ona gre, gerek Buhri ve
gerekse Muslim, kitaplar^ nda, ancak kendilerine asgari ikiêr ikiêr
veya daha fazla, Peygamber'e kadar rviler zinciriyle giden hadis-
leri alm^ ^ lard^ r. Yani, bir hadisi kitaplar^ na sokmak iin onun en
aâ^ ^ ^ iki senedinin bulunmas^ n^ ^ ârtko^mu^lard^ r 4. Hkim'im ken-
" Surtit al-)a)immat al-13amsa s. 2 (l^ aîye). Na^ lr Muhammad Zhid al-Kaw-
sari, ha^ iyede kaydetmekte oldun bu malmat iin kaynak gstermemektedir.
2 Bk. Brock. Suppl. 1, 603 ve bk. Bibliyograf ya.
3 Bk. Agn. esr. I, 605.
4 Hakim an-Nisbfirrnin bu fikirlerini havi al-Madhal macrifat kitb
al-)iktil adl^ ^ eseri bize kadar gelmhtir (bk. Brock. Suppl. I, 276, êhid Ali Pa^ a
Ktb. nr. 346) ve bk. ûrt al-)a)immut al-sitta s. 15, ûrtit al-)a)in^ mat al-
!,:amsa s. 31 vd.
Buhrrnin kaynaklar^ ^ F. 13
194
dinden sonra pek az, kimse taraf ^ ndan benim senen bu 1- k-
mn i kitaplar^ n muhtevas^ yla hi bir alakas^ ^ bulunmad^ ^ ^ n^ , daha
do^ rusu mcerred ve mutasavver bir hkm oldu^ unu, Mul^ am-
mad b. Tahir al-Maqdisi (l. 507) 'den Suyti (l. 911) 'ye kadar
bir ok kimseler bArtmi^ lerdir 2. Hatta, lbn klacar'in ifadesine g3-
re bu, ^' allin'^ ^ etd etmemi^^ olan kimsenin hkmdr 5. Esasen
Bubari, Muslim ve onlar^ ^ takib eden di^ er hadis musann^ flar^ n^ n
hi biri, kitaplar^ nda hadis i h r a c> ' ^ n^ ^ ^ ârtlar^ n^ ^ zikretmi^^ veya
onlardan byle bir êy nakledilmi^^ deîldir. Onlar^ n mefruz ârtla
r^ ^ kitaplar^ n^ n mevzu ve inuhtevas^ na bak^ larak sonradan izafe
edilmi^ tir 4. Hatta bu kitaplar^ n o^ a bir mukaddime de ihtiva
etmemekte ve do^ rudan do^ ruya hadis serdine gemi^^ bulunmakta-
d^ r. Bunlar^ n aras^ nda, yapaca^ ^ ^ iî nceden vaz^ h olarak belir-
ten Muslim'in mukaddimesinde dahi kitab^ n ârtlar^ n^ n zikrine ras-
lanmamaktad^ r. Hatta, onun mukaddimesinde zikretmi^^ oldu^ u <.5 rhih
hadis tabiri dahi 5 ok umumi bir mna ifade etmekte olup,
mu^talah al-hadis kitaplar^ n^ n tarifine uymamaktad^ r. Yapt^ ^ ^ ^ iî
belki daha ok planla^t^ rm^ ^^ olan Muslim'de dahi âhh al-hadis
tabiri sonrakilerin ayni kelimede bulduklar^ ^ manadan bir hayli fw kl ^ ^
olunca, Butiarrnin kit b^ nda daha vaz^ h bir ifadesini bulam^ yaca^ ^ -
m^ z tabiid^ r. Esasen Bul^ ari'de buna dellet edecek kelime, kitab^ n
kapa^ ^ nda < al-Cmica^ - â5in abmul ^ taâr men )umr
ilh êklinde mahfuz kalan isminde mevcuddur 8. Oysa ki, But^ arP-
nin kulland^ ^ ^ ^ baz^ ^ hadis ^ st^ lahlar^ ^ bile, di^ erlerinin istimaline uy.
mamaktad^ r. Mesela, o, m u r sa 1 yerine m unqa t i' ve <m u t-
t a ^^ ^ ^ 1 yerine m usna d diyordu '.
Bk. Tadrfb ar-relzul n. 17.
2 Bk. ûrlit al )a >immat as-sitta s. 14, ûrCzt al-)a )immat al-lyamsa 31 vd ;
Tadrib ar-rtizuf s. 17 ; Tadliq Czt as-Sugati lb 2a.
3 Bk. Tadrfb ai.-rtfauf s. 17.
Bk. ûrCzt al-' a )inzmat as-sitta s, 10.
Muslim1, 6.
6 Tactiqt as-SuyCzti cala' l-Bul:Cul 2a.
7 Bk. Bui^ ri VI, 189 st. (alttan) 2 ve bk. Fath al-b&ri IX, 54 ; cAyn IX,
323, Qastallni VIII, 454.
195
BUkgR^ 'N^ NTENK^ D^ ^
BuhrPnin te'lifinden az bir zaman sonra kazanm^ ^^ ol-
du^ u takdir ve itibara ra^ men, hadiste, yeni musna d, sunan
ve c m i'ler meydana getirme devrinin hemen hemen sona erme-
^ e ba^lad^ ^ ^ ^ bir zamandan itibaren, kendilerini daha evvelkilerin
tetkikine hasreden muhaddislerin tenkidinden de kurtulamam^ ^t^ .
Bu tenkid devri aâ^ ^ ^ yukar^ ^ ayn^ ^ musannefat^ n êrh, iza'l ve ik-
maline ba^ land^ ^ ^ ^ devirdir. Buhri ve Muslim'in ....S.,, i^ -il/lerinin etra-
f^ nda ortaya ^ kan tenkit daha ziyade hadis senedlerindeki rvi,
nisbet ve knyeleri mevzu olarak semi ^tir ^ . Muhaddislerin hata-
lar^ n^ ^ ilk olarak toplay^ p mnaka^ a eden 'Abisi `Sulaymn al-Hatt-
bi (l. 388), kitab^ na 2 BuhrPnin muhtevas^ ndan, mte-
akip ^rihlerin nazar^ ^ dikkatini celbeden k^ s^ mlar^ ^ almam^ ^ t^ r.
Hatta bunlar^ n hemen hemen hepsinin, But^ ri'nin kitab^ n^ n ilk êr-
hi olan )Plm al-sunan 3 'inde gznden kat^ ^ ^ ^ anla^^ lmaktad^ r.
Buhri ve Muslim'in yi;^ 'lerini daha ziyade rvi ve senedle-
ri bak^ m^ ndan tenkid eden ilk eseri )Ab6.1-klasan ad-Draqutni (l.
385) ortaya koymu^tur. Daha sonra ayni faaliyeti Al3 ( Mas`d
ad-Dima^qi (l. 403) ve )Ab 'Ali al-âssni (l. 498) inkiâf et-
tirmi^ lerdir4. )Ab^ rl-Walid al-Bci (l. 4741 'nin verdi^ i bir haber-
den, Buhrrnin kitab^ n^ n nc tabaka rvilerinden 'Ab^ l Zarr al-
Harawl (l. 434) 'nin de ll^ dmt al-BulArf ad^ nda bir eser mey-
dana getirerek, rivayet etti^ i kitab^ , êyhleri bak^ m^ ndan tenkide
tabi tuttu^ unu ^ reniyoruz 5. ) Ab^ l 'Ali' al ' âssnrnin Taggid al-
muhmal 'inden gayri, âyil^ an'i tenkid eden bu eserlerden hi
biri bize kadar gelmemi^tir. Bundan ba^ ka ^ bn Àbdalbarr (ol.
463) 'in de Buhri'nin garip kar^^ lanan baz ^ ^ taraflar^ n' ele alan
al-Mas' ll al-musta^ raba man al-Buhri ad^ nda bir eser viLude ge
tirdi^ ini ^ reniyoruz 7. Buhri ve Muslim'in 203 kadar hadisini
Bi ayni zamanda Qti clycrin fikridir (bk. Maskriq al-)anwar, I, 6).
2
Bk. Brock. G. 12, 174, Suppl. I, 275.
3
Brock, Suppl. 1, 261.
4
Nawawi, ,Sarp Muslim1, 40-41.
5 Bc, ûglj al.Bul^ d,L 9b.
6 Brock, Suppl. 1, 629.
7
Zurqni 1, 69.
195
tenkid eden Draq^ 4nrnin al-' isiidrakt vL' i-tatabb ^ ` adl^ ^ eseri-
nin mahiyetini, ^ bn Hacar taraf ^ ndan iktibas edilen byk bir
k^ sm^ ^ 1 vas^ tas^ yla ^ renebiliyoruz. ^ bn Hacar btn bunlar^ ^ teker
teker cevapland^ r^ p renkidleri hafilletme^ e al^ ^ m^ ^t^ r.
Buhri'nin ^c^ !dl^ 'indeki baz^ ^ yanl^ ^ l^ klar, kitab^ n tenkidi etra-
f ^ nda ilk eserlerin ortaya ^ kt^ ^ ^ ^ bir devirde, Hat:ila Ba^ ddi (l.
463) taraf ^ ndan <^ ^ a la t diye adland^ r^ ld^ ^ ^ ^ halde 2 bunu veya
<t a ^^ h i f tabirini Buhri hakk^ nda kullanmay^ ^ ^ bn ki; car tecviz
etmemektedir. Ona gre, bu hususta w a h m kelmesini istimal
daha muvaf^ kt^ r 3. Mamalih o, B uhrPnin tenkidinden pek memnun
olmamas^ na ra^ men, êrhinde ^ rihle: in, hassaten Kirmni`nin, za-
man zaman îddetli itirazlar^ n^ , cevapland^ rmak gayesiyle bile
olsa, nakletmek mecburiyetinde kalm^ ^ t^ r.
BulyarPnin her ^ eyden ice kitab^ na ba^ lay^ ^^ tarz^ ^ tenkid
edilmi^tir 4. Onun, âl^ ' i Yine alm^ ^^ oldu.'":u ilk iki hadisden birinin,
bulundu^ u bbla alkas^ ^ olmad^ ^ ^ na, di^ erinin ise noksan b^ r ak^ l-
d^ ^ ^ na itiraz edilmi^tir s. nc hadisinde de ^ nu^talalz
de <)i d r c diye adlanan bir yanl ^ ^ l^ k' tes'-.it etmi^ lerdir . Haz-
reti ckiâ'den rivayet edilen bir hadisin metni aras ^ nda geen
< tal ^ gnnus>> kelimesinin sanki ckiâ taraf ^ ndan ^ erhedildi^ i ve tek-
rar hi bir tefrike tabi tutulmadan hadi ,e devam edildi ^ i grl-
mektedir. Ayni hadisin di^ er bir defa < Kitb at-tafsin k^ sm^ nda 7
zikri esnas ^ nda, mevzuu-bahs izah ^ n Ài^ a'nin olmad^ ^ ^ , hadis met-
nine sonradan girdi^ i a^ k bir êkilde grlmektedir 8. Onun filo-
loglarla olan mnasebetlerinin izah ^ nda ^rihlerin tenkidlerinden
bir k^ sm^ n^ ^ mevzuu-bahs etmi^tik. Onlar^ n d^ ^^ nda < al- Mudrac
adl^ ^ kitab^ nda zaman zaman Bubri'yi vehm ile itham eden Ha-
tb muhteva y^ ^ daha ziyade mant^ ki yoldan tenkid
eden Qli clyd' ^ n ad^ n^ ^ zikretmek gerekiyor.
1
Hadyu' s-sri 344-381.
2
Trily Ba^ dd XPI, 102.
3 Fath al-b:ari VI, 12.
4
Bk. Ayni esr. 1, 5-6.
5 Uattb, ârl^ ^ ol-Buly^ ri 4a;Fath al-bri I, 13.
6
Bul^ rI 1, 7, st. 4.
7
C Ayn. esr. VI, 173, st. 10.
8
Bk. Fath al-bri I, 21, Vill, 550; QastallnI 1 61.
9 Hatb Bakddl, al Mulrac. Topkapu Saray^ , 111, Ahmed Ktb. nr. 612 (Bk.
bibliyograIya).
197
Hatib Ba^ dadi'nin <7/ Mudrcc> adl^ ^ kihb^ nda, Bul^ ari'yi ne
êkilde tenkid etti^ ini gsterebilmek i.n burada sadece bir misal
verece^ im:
Bul^ arrnin, me,sul; olarak, kitab^ nda yerdei iyrd etmi^^ ol-
du^ u bir hadis hakk^ nda, klaib Ba^ dadi ^ yle demektedir : <Bu-
bari Masrq kanaliyle Aiâ"nin annesiyle )Ummu Rummn'dan
< ' ifk hadisinin bir k^ sm^ n^ ^ naklediyor. Bu bir vehmden ibarettir.
Masrq 'Umm Rummn'dan hadis duymam^ ^t^ r. Zira )1.3n.m Rum-
mn Peygamber'in hayatta bulundu^ u s^ rada vefat etmi^ tir. Ve^ a-
t^ ^ s^ ras^ nda da Masrq alt^ ^ ya^ mdayd^ . Iîn bu taraf ^ ^ BulA^ ^ i'ye
kapal^ ^ kalm^ ^ t^ r. Zannedersem Muslim bu iîn fark^ na varm^ ^^ ve
hadisin naklinden vazgemi^tir> 2.
kiatib Ba^ dadrnin bu gibi itirazlar^ ^ oktur. Diêr btn tenkid-
ler gibi bunlar^ ^ da ^ b.^ ^ Nacar redde a'u^^ naktad^ r 3. 3tn bu tip
tenkidlerden ba^ka, Butjarrde baz ^ ^ hadisler, mant^ ken kabilnn
imkans^ zl^ ^ ^ ^ ileri s lerek reddedilmi^tir. Mesela, senedlerine itiraz
imkan^ ^ bulunmayan bir hadis hakk^ nda Imam ; < Bu hadi-
sin kabul caiz de^ ildir ve Pey;amerin bunu sylemi^^ olmut mm-
kn de^ ildir.> demi^ tin IMarn Haramayn ve fmn^ ^ Cx'azzalf de bu
hadisi îddetle reddederken senedim hi ehemmiyet vermi ^^ de^ il-
lerdir 4.
Buharrnin tenkide u^ rayan taraflar^ ndan biri de, hadislerin tek-
rar^ , ve bblarla ihtiva ettikleri hadisler aras ^ nda ok defa .bir m-
nasebetin bUlunmamas^ d^ r.
Her halde, hadis edebiyat^ n^ n ^hretin zirvesine ^ karm^ ^^ oldu-
^ u bu esere kar^^ , di^ er taraftan tevcih etti ^ i tenkid burada zerin-
de duramayaca^ ^ m^ z ayr^ ^ bir tetkik mevzuudar.
* *
Bubarl'nin kitab^ , gerek 'enedleri gerek kaynaklar^ yla olan m.
nasebetleri ve gerekse metodu bak^ m^ ndan bir ok tenkidlere u^ -
ram^ ^^ olmas^ na ra^ men islami' edebiyatta, Allah ^ n kitab^ ndan sonra
Buhri IV, 150, VI, 76, 105 ^ ^ Fath al-b< jri VI, 299, VIII, 274.
2 al-Mudrac 102a; Hady' s-sri s. 371.
3 Bk. Hadyti' s-s6K s. 316-381.
4 Bk. Fath al-bdri VIII, 235; ( Ayni' VIII, 65I.
198
en ok de^ er ve itibar kazanm^ ^^ bir eser mertebesine eri^mi^tir 1.
Bu mertebeye, muhtevas ^ yla ciddi bir êkilde kar^^ ^ kar^^ ya gelen
limlerin tenkidlerinden pek zarar grmeyerek mmetin <i c m ' ^ ^
ile ykselmi^tir L. Te'lifinden bir ka as^ r getikten sonra, hemen he-
men mnakaâ edilmez bir hale gelen bu mev ^ de ykselmi^^ olma-
s^ n^ n bir tarihesi vard^ r. Buhrrnin zamanla kazanm^ ^^ oldu^ u ^h-
ret, bu tarihenin ba^lang^ c^ nda, âlfi,:2'iyle ba^ka eserler aras^ nda
payla^^ llyordu.
Daha Buhrrnin kitab^ n^ n te'lifinden belki elli sene kadar nce,
^ mam Mlik'in Muwatt' ^ n^ n, tilmizi ^fici taraf ^ ndan, Allah^ n kita-
b^ ndan sonra en stn mertebede bulundu^ u ilan edilmi^ti 3. Bu-
hrrnin ve di^ er hadis musannefat^ n^ n ortaya konmas^ ndan
iki as^ r kadar sonra bile Muwettd' ^ ^ emsali tasavvur edilemiyecek
bir kitap olarak tan^ yanlar vard^ ^ 4. Bahusus bir ok ma^ ribli lim-
ler nazar^ nda Muwatt ilk as^ l al- )as1 al- ' awwal, Buhrrnin kita-
b^ ^ ise < $21- )as1 as-std idi 5. Bir ok muhaddislerin nazar^ nda â-
bil^ ^ nev'inin de ilk musann
^ f^ ^ Imam Mlik'ti 6.
Buhrrnin ^hretini sonradan, daha ziyade Muslim'in
kitab^ yla payla^ mak mecburiyetinde kalm^ ^ t^ . nk, Muslim,.kitab^ -
na sahih hadislerden ba^ka bir ^ ey kar^ ^t^ rmam^ ^t^ . Mukaddimesin-
den sonra muhtevas^ n^ ^ sadece sahih hadisler te^kil ediyordu 7 . Da-
ha evvel Buhr'rnin kitab^ n^ ^ gren muslim
s
tekrardan îddetle ka-
^ nm^ ^t^ ^ 9. Hadisleri, kendileriyle ilgili bblara tam bir dikkat ve ti-
tizlikle yerle^tirmi^ti. Bir hadis arand^ ^ ^ ^ takdirde hemen bulunabi-
lecek bir kolayl ^ k arzediyordu. Halbuki, Buhri'de bir hadisi, ha-
dis ilminde bir hayli nasibi olan kimseler bile kolay kolay bulam^ -
yorlard^ ^ 10. Mamafih, evleviyyet mertebesini Muslim'e vermek iste-
yen kimselerin nazar^ nda btn bu hususiyetlerin bir sebebi vard
^ .
Muslim kitab^ n^ ^ ikamet etti^ i yerde, kaynaklar^ n^ n yan^ ^ ba^^ nda ve
Bk. mesela Tad^ ) ar-r- dwf s. 25.
^ bn Haldam, al-Muqaddima s. 264.
3
Kad al-mu ^ att s. 54
4
^ bn 1Abdalbarr, K. at-taqa^^ i s. 9 ; )Aljadis al-Muwatt,
(mukaddime) s. 5.
5 $arh at-tirmizi 1, 5.
o Zurcian1 1, 9.
7
Hadyiz' s-srf s. 8 ; Tadrib ar-rkul s. 27.
^ bn Haldan, al-Muqaddima s. 262.
9 Muslim1, 3 ; Tacliqt as-Sugiiti 2 b.
^
o Nawaw1, ârh al-Buljri 23 a.
199
êyhlerinin hayatta bulundu^ u bir s^ rada meydana getirmi^ti. Ha-
dislerin aras^ nda ba^ka sz serdinden ka^ n^ yor, kitab^ n sifib^ na,
siyak^ na gayret gsteriyor, Buhri gibi muhtelif bblarda hadisleri
paralama^ a mecbur kalacak êkilde ahkm istinbat^ na al^ ^ m^ yor,
muhtelif hadis zincirlerini bir verde toplayabiliyor, <n^ ^ a w qu f ha-
dislere ehemmi.yet vermeyip sadece m u s n a d lerle ilgileniyordu...
Btn bunlara ra^ men, onu Buhri'ye tercih etmemek lz
^ md^ ^ .
Buhri'nin kitab^ ^ iin, bir ka as^ r zarf ^ nda daha ba^ka rakib-
ler de vard^ . Muas^ r^ ^ 'AV^ ^ Dwud as. Sicistni (l. 275) 'nin
Su-
nan> i din ilminde emsli tasnif olunmam^ ^^ bir kitapt^ ^ 2. Tilmizlerin-
den 'Ab (l. 279) 'nin kitab^ ^ bile, bazan ona tercih
edilirdi 3. Zira, daha kullan^ ^l^ yd^ '. Di^ er taraftan ârtlar^ ^ bak^ m^ n-
dan Nas'i (l. 30,) 'nin kitab^ n^ ^ di^ erlerine tercih edenler
vard^ ^ 5.
BuhrPnin muas^ r^ ^ 'Abi" kltim ar-Razrnin nazar^ nda da 'Ab'l-
Walid (l. 227) 'nin kitab^ ndan daha sahih olan
^ ^ yoktu 6.
Hakikatte bunlar^ n hepsinin kendilerine has bir meziyeti vard
^ ^ 7.
Daha, ^hretlerin kat'i olarak taayyn etmemi ^^ bulundu^ u hicri dr-
dnc as^ rda, But^ rPnin kitab^ n^ ^ Fi, abri'den rivayet eden rvilerden
Sdid b. as-Sakan (l. 353), etraf ^ nda toplan^ p o^ alan hadis kitap-
lar^ n^ n en iyilerin^ ^ tavsiye etmesini isteyen halka, evine gi, ip drt
kitab ^ karm^ ^^ ve : ^ ^te bunlar, Bubdri' nin, Muslim' in, ' Ab
^ l J
wiid' un ve Nasii ) rnin kitablar^ ^ islm^ n esasb r^ d^ r demi^ti. 8. Fakat
Buhri ve Muslim'in kitaplar^ , ra^ betin tevcihinde mtereddit bu-
lunan bu ilk devri arkada b^ rakt^ ka rakiplerini de hemen hemen
unutturacak bir êkilde geride b^ rakt^ lar ve Saiil^ nn> ad^ n^ ^ ka-
zand^ lar. ^ kisinden birinin tercihi gerekince de daha ok tutulan'
ve daha fazla taraftar toplayan^ ^ Buhri olmu^tur.
Ha^ l.qu' s-sdri s.
2
ârl^ ^ at-Tirmizi I, 5-6.
3 Hattab, Ma( c^ lim as-sunan 1, 3.
4
ûrtit al-7a cim^ nat as-sitta s. 16.
5
Agn. esr. 18.
6
Tahzib at-tahzib XI, 47.
7
at-Tazkira bima crifat Katil al-kutub al a^ ara 2a.
8 ûrtit al-7a ninat as-sitta s. 16.
DRDNC KISIM
1. LAH^ KA
<BUIJARPNINKAYNAKLARI>
<1 numaral^ ^ lhik a, sa/Ii/^ de geen nusnad hadislerin kay-
naklar^ n^ ^ ara^t^ rmak maksad^ yla giriîlen bir denemenin neticeleri-
ni ihtiva ediyor. Daha ziyade, BuharVnin kitab^ na has bulunan
<m uàlla q hadis ve haberler ise mezkr denemeye tabi tu-
tulamam^ ^t^ r.
Bul^ arrnin kitab^ ndaki btn m u s n ad hadislerin rivayet se-
nedlerinin fi^ lenmesi, sonuncu ravileri m^terek olan rivayetlerin
bir araya getirilmesi, menêe do^ ru raviler aras^ nda i^tirak nokta-
lar^ ^ aranmas^ , < Bul ^ dri' nin kaynaklarz adli fas^ lda (s. 42-68), yuka-
r^ da izah edildi^ i vechiyle, denemenin esas^ n^ ^ te^kil ediyor. Kana-
at^ m^ zca, Bul^ art pek mtenevvi bir literatre mracaat etti^ inden,
rivayet zincirleri geni^^ bir da^ ^ lma arzetmektedir. Hatta, ^ emalar-
da grld^ zere, baz^ ^ ravilerin isimleri âlyil^ ' de sadece bir de-
fa gemektedir. Bu taktirde, o ravi vas^ tas^ yla al^ nm^ ^^ hadisin kay-
na^ ^ ^ hususunda, di^ er hadis kitaplar^ nda da ayni ameliye yap^ l^ p
neticelerinden faydalanmak imkan^ ^ has^ l oluncaya kadar, kat'i bir
êy sylenemeyecektir. Sernalarda, kendisinden sonraki isimler da-
^ ^ lma arzeden ravi ise, Bul^ arrnin, te'lifinde faydaland^ ^ ^ ^
kitab^ n sahibi olarak kabul edilecektir.
Parantez iindeki rakamlar, rivayet edilen hadislerde ravinin is-
minin ne kadar hadiste geti^ ini gstermektedir.
Sonuncu raviler esas^ na gre haz^ rlanan êmalar^ n tertibinde
alfabetik s^ raya riayet edilmi^tir. ,S'ad^ ii^ 'de mevcut bir haberin kay-
na^ ^ n^ ^ ^ renmek isteyen okuyucu, alfabetik êmaya kolayca ba^-
204
vuracakt^ r. âl^ it^ 'de her hangi bir rvinin durumunu ^ renmek
istedi^ i taktirde, umum1 indekse mracaat edecek, êrnalardaki
yerlerini tesbit sretiyle, o rvinin, Bubrrnin kaynaklar ^ ndan bi-
rinin sahibi mi yoksa sadece kayna^ ^ n rivayet hakk^ n^ ^ uhdesinde
bulunduran kimse mi oldu^ unu an13yabilecektir.
Sonuncu rvilerin lm tarihlerinin tes'3itine al ^ ^^ lm^ ^, (Rs) k^
saltmas^ ^ ile gsterilen Ric1 a^- âi^ il^ ayn ve (Tt) k^ saltmas^ ^ ile
gsterilen Tai^ ^ ii3 at-tahzi deki yerlerine ^ laret,
Wuhayb(3)
Yazi'd b. Zuray` (10)
Sacid (10)
Qatda (10)
cu
5:2
5>
(
)

u
r
u
p
y
,

a

u
/
i
g
u
A

1
Àbbad b. Yacqb Àbbas b. al-Husayn (3) 'Abdal' dia. b. I-jammd 3 (14)
ar-Rawacinii (1) 'Abirl-Fadl 2 (2) b. Na^ r al-Bhili
Àbbad b. al:Awwrn (1)
'Abet ishaq a^-âybani (1)
al. Walid b. Àyz r
'Ab 'Art^ r a^ aybni (1)
Àbdallah b. Masc ^ ld (1)
1 01. 250. Rs 333 ; Tt V, 109.
2 i. 240. Rs 363 ; Tt V, 116.
l. 237. Rs 331 ; Tt VI, 93.
4 5
Àbdaraztz b. Àbdallh Àbdal^ affr b. Dwd b. Mihrn
b. 'Uways 1 (92) 'Abil ^lib al-Harrni 2 (2)
I
1
IIIIi
Yaccib b. Àbdarrahmn az-Zuhrt (2)
.-1
c a, c c'-f.
$7
,-<
b7
K
A , .
:
,-
5
,-<
(An^ r Mawl al-Multalib (2)
5 1 3
.7=. 5
o .5".
P-
Fr P-
Fr
c
a
</?
.c.n
.^ )
c.
cc^ ^5:0 'Anas b Mlik (2)
t
s , C.
cr
s'-o:
-. "
,, ---,
...... .-
....,
ON
Rs 311 ; Tt IV, 345.
2 i. 228, Rs 329 ; Tt VI, 366,
c
r

(
z

`
A
b
d
d
w
r
i
s

b
.

S
a
c
i
d
'
A
b

c
U
b
a
y
d
a
t

a
l
-
B
a
^
^
-
1
'

(
6
1
)

207
- ( Abdal'azlz b. Suhayb (22)
'Ayytib b. 'Abi Tamima (12)
al-Husayn b. al-Mdallim (12)
Humayd b. Hill (2)
'Ab't-Tayyh (2)
- Qutn 'Abl-Hay^ am(1)
Yazid b. 'Abi Yazid (1)
Kusayyir b. înzir (1)
Sdayb b. al-Habhb (1)
^^ azrat b. Sbit (1)
Yaby b. 'Abi ' ^ shq (2)
Ùsmn (1)
Hlid al-I-Jazz (2)
Said b. 'Abi 'Urwa (1)
- klammd b. Zayd (12)
Hlid b. al.klri^^ (8)
Àbdalcaziz b. 'Abi I:izim (2)
Htim b. ism'il (2)
.
Yazid b. Zurayc (1)
^ bn Ùlayya ^ smdil (1)
Bi^r b. al-Mufaddal (1)
- Mlik b. 'Anas (101)
- Àbdal'aziz b. 'AW klzim (12)
- kltim b. '1sm'i1 (4)
- Yazid b. Zuray` (3)
- 'Atlah b. klumayd (2)
' ^ brhim b. Sa`d (2)
- Lays (1)
Sulaymn b. bill (1)
- Sufy n(1)
- Yazid b. '1brhim at-Tustari(1)
- ( Abdal'aziz b. 'Abi Salama (1)
- 'Ali b. 'Abi Zi'b (1)
- Fudayl b. ( ^ yl (1)
208
`
A
b
d
a
l
l
h

b
.

M
a
s
l
a
m
a

b
.

Q
a
`
n
a
b
2

(
1
3
1
)

- Usma (6)
- Yay b. Said (3)
- Ca`far b. Àwn (1)
- Àbdallh b. Idris (1)
- Wakic b. al-Carrh (1)
- Bakr b. (Ayys (1)
- 'Ab 'Ahmad Muh. b. Àbdallh (1)
- 'Abdarrahman (1)
- Mul^ . b. Fulay1(1)
- ^ bn Numayr ( ^ )
- ( Ubaydallh (1)
Ynus. b. Muh (1).
O
`
A
b
d
a
l
l
h
b
.

M
u
h
.

b
.

'
A
s
m
l

(
1
1
)

- Mlik (5)
N'alic (6)
- Muckz (2)
'Ab 'Us- a- ma (1)
Quray^^ b. 'Anas (1)
1-jumayd b. al-'Aswad ve
Yazld b. Zuray` (1)
Àbdalcazlzb.Àbdi^^ amad(1)
al-Fall b. al-cAl' (1)
klaramayy (1)
Àbdalv"abid (1)
Yaby (1)
Muctamir (2)
'Ab Damra (1)
' ^ s^ nWil (1)
209
`
A
b
d
a
l
l
h

b
.

M
u
h
.

b
.

'
A
b
i
'
l
-
D
A
s
w
a
d

2
(
1
4
)

Bul^ firrnin Kaynakl ar^ ^ F. 14
210
CN1
`
A
b
d
a
l
l
h
b
.

M
u
h
.

a
l
-
C
u
'
f
f

(
1
9
7
)

Hiâm b Ysuf (37)
Sufyn b. Ùyayna (42)
- cAbdarrazzaq (19)
Wahb b. Carisr (13)
'Ab Tamir Àbdalmalik b Àmr (15)
Muc awiyat b. 'An^ n (14)
Yahya b. 'Adam (16)
Yilnus b. Muh. al-Bakdadf (6)
Ù^ n-in b. 'Umar (6)
Àbda^âmad (3)
clkîm(3)
Àzhar b. Àwn (2)
Àbdalmalik b. Àmr (1)
Àrim (1)
^ bn Mandi (1)
Muh. b. Fulay1(1)
âbaba (1)
Muh. b. Àbdallah al-cAsadi (1)
'Ab Haf^^ Àmr (1)
Yahya b. Macin (1)
Rawh b. Ùbada (1)
Yazid (1)
Haîm b. al-Qsim (2)
Ishaq al-cAzraq (1)
Àbdaraziz b. maslama (1)
Marwn b. Mucawiya (1)

Hibban (1)
Yacqb b. 'Ibrahim ) (1)
Haramayy b. Àmmara (1)
Àrnr b. ( Awn (1)
'Ibrahim b.
(1)
Àbdalmalik b. Àmr (1)
'Ab 'Ahmad az-Zubayri (1)
(
5
1
.

2
2
9
.

R
s

2
6
6

;

T
t

V
I
.

9
.

- '^ sr'il (10)
`
A
b
d
a
l
l
h

b
.

R
a
c

b
.

a
l
-
M
a
r
w
a
z
i

(
1
4
)

^dba (1)
- 'Ab'n-Nalr (4)
Àbdallh b. Bkr (2)
Yazid b. Zura^ ^ (2)
Yazid al-(Adawi (1)
Yazid b. Hrtin (1)
Wahb b. Carir (1)

an-Nair (1)
Hrn b. 'Ismcil (1)
'Ab kltim al2A^hal (1)
`
A
b
d
a
l
l
h

b
.

S
a
`
f
d

a
l
-
K
i
n
d
i
s

(
1
)

`
U
b
a
y
d
a
l
l
h

(
1
)

211

ô 000
212
Malik (272)
u) >,
c ^ d
Lay^^ (57)
!bn Wahb (4)
CO 7: 3
< 0 ; $
Yahy b. Hamza (1)
T zt
Àbdallah b. Salim
al-Humsi (1)
- Sdid b. 'Abi 'Ayyab (5)
`
A
b
d
a
l
l
'
a
h
b
.

Y
a
z
i
d

a
l
-
H
a
^
i
m
I
l
(
6
)

klaywa (5)
Lay^^ (1)
- Kahmas b. al-Hasan (1)
- Muctamir b. Sulaymn (3)
'Ab Àlt al- klanafi (2)
Mahbab b. al-Hasan (1)
(
5
)

u
n
^
s
n
i
x

.
q

p
i
r
e
t
A
\

-
l
e
M
a
r
w
a
n

b
.

M
d
w
i
y
a
(
1
)

19 20 21
Àbdalquddils b. al-Fjaccc (2)
)Abill-Mu^ ira 3
'Awz'i (2)
Àbdallh b. az-Zubayr Àbdalmuta`1 b. T^ lib 2 ( )
al-klumaydll (33)
Ibn Wahb (1)
c4
1
,-< Àmr b. al-klri^^ (1)
2 I
--.3
Qatda (1)
'Aras (1)
l. 219. Rs 265 ; Tt V, 216.
2
ol, 226. Rs 329; Tt VI, 379.
^ ..)
3 l. 212. Rs 323 ; Tt VI. 369.
I
22 23
cAbdalquddas b. Muhammad (1) Àbdarrahimal-Muharibt (1)
Àmr b. `2ksim(1) Z'ida
Hammmb. Yahya. (1) Humayd at-Tawil (1)
^ sl^ q b. Àbdallh 'Anas (1)
b. Talha (I )
Ànas (1)
1 Rs 323 ; Tt 370.
21. Rs 265; Tt V, 216.
3 01. 213. Rs 291 ; Tt VI, 164.
24

Àbdarrahman
b. Hammad 3 (1)
^ bn 'Awn (1)
Muh. (1)
'X
ts^ ^
> 1 .1
CL
(
I
)

u
.
u
n
v
,

.
q

q
^
q
u
f
_
^
^

(
^
)

p
k
e
z

c
^
^
p
u
l
u
t
u
R
^
:
^
^
(
j
)

p
L
u
s

.
q

(
)

'
^
.
r
u
m
.
r
e
p
q
v
,
`
A
b
d
a
r
r
a
b
m
n

b
.
a
l
-
M
u
k
i
r
a
(
1
)

5
p
f
u
p
r
i
3
-
1
<
<
q
v
,

u
q
i

25
26
27
Àbdarrabmn Àbdarrat^ mn b. Àbdalmalik
b. lbrhimÀbdarral^ mn b. al-Mubark2 (8) b. âyba 3 (2)
ad-Dima^ql (1)
al-walid (1)
al--) Awz'l (1)
t. 245. Rs 291 ; Tt VI, 131.
2 1. 22R. Rs 293 ; Tt VI, 131.
3 R3 292 ; Tt VI, 221.
(
I
)
J
n
s
n
>

c
i

.i
i
n
w

Àbdarrahman b. Ynus i (2) Àbdassalmb. Mutahhir 2 (1) C Abdalw4id b. îy^^ 3 (1)
Àmr b. Maymn (1) kitimb. lsm'il (2) Ùmar b. 'Ali (1)
Ma'n b. Muh. al-âffrl (1) Sulaymn b. Yassr (1)
28
29
3 0
l. 248. Rs 293 ; Tt VI, 263.
2 l. 224. Rs 324 ; Tt VI, 325.
3 01. 238. Tt VI, 438.
Cn
`
A
b
d
a
t

b
.

`
A
b
d
a
l
l
h
2

(
6
)

`
A
b
d
a
n

b
.

`
U
^
m
a
n

b
.

C
a
b
a
l
a
l
(
1
1
1
)

Àbda^âmad (3 )
Yaby b. 'Adam (2)
Husayn al -Cucfi (1)
- Àbdal l h b. al -Mubrak (65)
Ù^mn b. Cabal a (19)
'Ab Hamza (24 )
Yazid b. Zuray` (3 )
'
A
d
a
m

b
.

'
A
b
i

c n
217
ûcba (13 7)
^ bn 'Abi Zi'b (3 1)
âybn (5)
^ sr'il (2)
Lay^^ (2)
Sul aymn b. al -Mu^ ira (1)
1-jafs b. Maysara (1)
Warq) (1)
'Ahmad b. Àbd. 3 (1)
Rawh (1)'
(Aw f (1)
'Ahmad b. c_ Abdalmallic
b. wqid 4 (4)
klammd b. Zayd (4)
3 4 3 5
3 6 3 7
Àffn b. Muslim1 (1) 'Ahmad 2 (1)
1
Dwd b. Ùbaydallh b.
'Abt'l Furt (1) Muckz (1)
1
Abdallh b. Muz (1)
Burayda (1)
ûcba (1)
'Abil'1:'Aswad (1)
Ol. 220. Rs 407. Tt VII, 230.
2
Bu rvinin knyesi tesbit edilememi^tir. Bk. Tt. VII. 7.
3
l. 252. Rs 11; Tt I, 48.
4
l. 222. Rs 11; Tt II, 45.
3 8
3 9
4 0
4 1
'Ahmad b. 'Ahmad b. Abi Bakr
'Abi ( Amr (2)
muscab 2 (3)
'Ahmad b.
'Abi Dwild
Cacfar
al-Mundi 3 (1)
Rawh (1)
Said b.
'Abi Àrilba (1)
'Ahmad b.
al-klaccc (1)
'Anas b `^ yd (1)
cUbaydallh (1)
Nf (1)
'bn 'Umar
Ol. 260. Rs 9 ; Tt I, 24.
01. 242. Rs 8; Tt I, 20.
OL272. Rs 12; Tt 1<, 326.
222. Rs 9, Tt I, 22.
42 43 44
45
'Ahmad b. Humayd(1)
1
Ùbaydal l h
'Ahmad b. al -Hasan 2 (1) . 3 Al^ mad b. Is (5) 'Ahmad b. ' ^ shq
I 'Ab'l -Hasan b 171asn3
as-Sul amt 4 (6)
'Mm. b. Muh. b Hanbal (1) ^ bn Wahb (D)
I
al -)Asca`f (1)
1
1
Muctamir b. Sul ay~ (1) I

(
r
)
p
&
e
q
n
,

W
i
g
u
i
r
L

c
^
^
u
v
t
u
n
,

(
i
)

e
s
^
m

q
m
i
u
p
t
e
c
i
n
,

Sufyn
Z' 4
5
^ r
(51. 220. Rs 9 ; Tt I, 26.
<51. 250. Rs 9 ; Tt I, 24.
243. Rs 7 ; Tt I, 64.
l. 242. 8 ; Tt I, 13.
'
A
b
m
a
d

b
.

a
l
-
M
i
q
d
'
a
m

a
l
l
c
1
1
3

(
9
)

M
u
b
.

b
.

F
u
d
a
y
1
2

(
3
)

'
A
b
m
a
d
b
.

'
^
^
k
b

i

(
3
)

221
Àn^ r b. Yay b. Said(3)
'^ bra'him b. Sacc1(2)
151 , lid b. (1)
- alcAl (1)
Fulayl (1)
Àmmrat b. al-Qacq` (1)
al-Fulayl b. Sulaymn (6)
Muh. b. Àbbarrat^ mn
at-Tafawt (2)
222
c^ )
--;?;
<
E
<
,
p
A
k
i
m
a
d
b
.

'
A
b
i

R
a
c

s

(
1
3
)

`
A
b
d
a
l
l
h
b
.

a
l
.
.
M
u
b
a
r
k
2

(
1
7
)

'
A
h
m
a
d
b
.

M
u
h
.

a
l
-
M
a
r
w
a
z
i

1
(
1
7
)

' ^ shaci b. man^r (2)
Bi^r b. Àmr (1)
Hammm (1)
Wahb b. Carir (2)
an-Nalr (6)
Yahya b. 'Adam (2)
'Ab Ùsama (2)
)613aci b. Sulaymn (1)
Salamat b. Sulaymn (1)
Mucawiyat b. Àmr (1)
az- Zuhrf (3)
'^ smacil b. 'Abi Halid (2)
a12Awzdf (2)
Hiâm b. Ùrw(2)
Yahya b. Sacid (1)
- ^ bn Curayc (1)
Aîm(1)
Sutba (1)
Ynus (1)
Sufyn (1)
Humayd at-Tawil (1)
Msa b. Ùciba (1)
q
v
i
p
p
A
u
c
i
n
c

âbib b. Said (4)
Yilnus (4)
(
z
)
u
s
u
c
t
u
v
,

m
r
p
q
v
,

52 53 54
55
'Ai^ mad b Sinn (1)
Yazid b. Hrn (1)
Warq (1)
'Al^ mad b. 'Abi
ûrayb 2 (3)
'Abmad b. ^lib
al-M^ ^ri B (28)
'Abmad b. âbib b.
Sacid 4 (4
1 <51. 259. Rs 7 ; Tt I, 3 4 .
2 4 51. 24 0 dan sonra. Rs 10 ; Tt. I, 4 4 .
8 ol . 24 8. Rs 10 ; Tt I, 3 9.
ts.D
4 Ol . 229. Rs 10 ; Tt I, 3 6. <J3
(
Q
)

^
i
i
.e
q
n
z

(
i
i
)

p
,
u
s

q

u
m
p
^
c
t
i
,

56 57 58 59
'At^ mad b. 'Abmad b. Ùsman 'Abmad b. Ya^ cib
'Abi't-Tayyib 1 (1) b. Hakim2 (10) al Kafi 3 (4) 'Ahmad b. Ynus (65)
I I
I1
'Ismacil b. Muclid (1) ûrayh b. IIIIIIII
I
Maslama (10)

w
N
.
i
gu> 4.
;
^^
"' .
'<
= cr
Bayn b. Bi^r (1)
1
P
c.n
f:
r
1-.3 P
. -4.
ItA

R: 5...
'Ibrahimb Yasuf (10) .u)
co
IN
cr
1
......
........

,..,
-
o,
a''. 'C- 0
.7:
Rs. 11 ; Tt I, 44.
2 l. 261. Rs 7 ; Tt I, 61.
3 <51. 213. Rs 12; Tt I, 91.
'Ishaq (10) co
5
a.
"C:73
'Aba 'Ishaq (10 (

(
c
)
u
u
m
u
s

!
c
^
^
b
.

`
A
b
d
a
l
l
h

a
l
-
M
a
d
i
n
i
2
(
2
9
4
)

- Sufyn b. Ùyayna (196)
Yacqb b. ' ^ brhim (8)
Carir b. Àbdalhamid (7)
al-Walid b. Muslim (5)
Yahy b. Said (9)
Bi^ r b. al-Mufaldal (5)
'Usma (3)
'Azhar b. Sa:d (4)
(Abdarrazzq (3)
'Ab Safwn Àbdallh b. Sacid (2)
b. ' ^ brhim (5)
Mucz b. Hi^m (2)
Yazid b. Zuray` (3)
Ma'n b. cis (2)
âbba (2)
(Abdarrahmn b. Mandi (3)
Hi^m b. Ysuf (3)
Muh. b. Ijzim ('!.)
Marwn b. Mu`wiya (1)
Mut' b. Bi^r (1)
225
Bul^ r'nin Kaynaklar^ ^ F. 15
- Muh b. cAbdarrahmn 'Abill-Munzir (1)
NIarbIlm b. Àbdal'aziz (1)
Said b. 'mir (1)
' ^ brahim (1)
Yasuf b. al-Mci^n (1)
Àbdal aziz b. 'Abi Hazim (1)
Muh. b. az-Zibriqn (1)
Ha^ in (1)
' ^ shaq b. Said (1)
Mlik b. Sacir (1)
Àbdallh b. Yazid (1)
Htim b. 'I,/ardan (1)
Haramayy b. Àmmra (1)
'Abdal'aziz b. cAbda^^ amad (1)
Bi^r b. as-Sariy (1)
Ad-Pahhak b. Mahlid (1)
Wahb b. Carir (1)
al-Fall b. Ànbasa (1)
^ bn Ùlayya (1)
Muctamir (1)
'Anas b. ciyad (1)
Muh b. Cdfar (1)
Yazid b. HrtIn (1)
Haîm b. al-Qsim (1)
'Abdal 'acia (1)
Muh. b. Àbdallah al-) An^ri (1)
Bakr b. Àyy^^ (1)
- 226
l
.

2
3
4
.

R
s
.

3
5
6

;

T
t
.

V
I
I
,

3
4
9
.

b
.

a
l
-
C
a
`
d
2
;
(
1
3
)

cn
^
u
b
a
t

b
.

a
l
-
k
l
a
c
c
c

g

(
1
3
)

`
A
l
i

b
.

`
A
y
y
4

^
^
(
6
)

- Àb iallh b. al-Mubrak (2)
227
Bi^r b. Mut> (1)
- Qatda (2)
al-)A`ma^^ (2)
Man^r (1)
Mdbad b. ,I-jlid (1)
Mut'. b. Cubda (1)
Ànas b. Strn (1)
Sayyr (1)
'AV^ ^ Zubyn (1)
'Ab Hamza (1)
'Ayytib (1)
Camra (1)
- 'Ab âssn (.3 )
Sucayb b. 'A bt Hamza. (2)
I-jurayz (1)
Àbi b. al-Hakam
al-) An^rt 1 (2)
'Ab Àwna 2 (2)
Àli b. al-Hasan b.
âctiq3 (1)
Àbdallh b.
al-Mubrak (1)
ibn Àwn (1)
Nfic
(
I
)

b
u
^
s
e
v
y

q

K
g
s

(
I
)

u
c
r
e
b
u
i

65 66 67 68 ot
Àli b. 'Abi Hîm4 (1) 'Ali b. al.Hayâm' (1)
Hu^ aym(1) Mucall (1)
al-cAwmb. Huâym(1)
Haw^ ab (1)
Humayl (1)
^ brhirn b.
Àbdarrahmn (1)
Ànas (1)
Ol. 226. Rs 356 ; Tt VII, 310.
2
Ol. 170. Rs 546 ; Tt IX, 116.
3
(51. 215. Rs 353 ; Tt VII, 298.
4
Rs 357 ; Tt VII, 393.
Rs 357 ; Tt VII, 394.
69 70
71 72
Àli b. Hucr 1 (2) 'Ali b. ' ^ brhim2 'Ali b. Muslim3 (5) 'Ali b. Salama 4 (1)
I 1 ^ l 1
Rawh (1)
1
1Mlik b. Sacit- (1)
(' ''
-ZZ
,., I
t'' '
1 5
'ii'.
..9

Fr
rz,>,
....
Sucba (1) s :, ..
cr
Hi^m(1)
,-<
1

Fr ,.....
.... -<
.-...
.Z I
u,
Sulaymn (1)
c-,
Ùrwa (1)
I :"..
.-,
.......
,-.
.._ .-
,-,
Zakwn (1) ,.
(kiâ (1)
Hurayra (1)
(Ol. 244. Rs 354; Tt VII, 293.
2 (51. 262. Rs 355; Tt VII, 281.
3 Ol . 253. Rs 357; Tt VII, 382.
4 l . 252. Tt VII, 328.
I

`
A
r
n
r

b
.

`
A
w
n

3

(
1
2
)

`
A
n
a
r
.

b
.

'
A
l
i

b
.

B
a
h
r

a
l
-
B
h
i
l
t

2

(
5
0
)

23 0
Hl id b. Àbdal l h (5)
Huâym (4 )
tiammd b. Zayd (3 )
Yahya b. Sacid (19)
Abil Àîm (11)
Muh. b. Fudayl (2)
'Ab Qutayba (2)
(Abdarrahman b. Mandi (2)
Muctamir b. Sul aymn (1)
Àbdal wahhb (1)
Wahb b. Cad^ - (1)
'Azhar b. Sacd (1)
Yazid b. Hrn (1)
Ful ayl b. Sul aymn (1)
Muh. b. Cdfar (1)
Àbdal l ah b. Dawd (1)
tl al id b. kl ari^^ (1)
(Abdal 'acl a (1)
^ bn 'Abi 'Adi (1)
Mdaz b. Mucaz (1)
Mu'az b. Hiâm (1)
Muz b. Hani (1)
- (Abdarrahman b. Mandi (13 )
Muh. b. Cdfar (2)
76 77 78 79
cAmr b. ( Asimb. 'An^ t- b. Hlid b. ( Amr b. cis b.
'Ubaydallh ' (1) Farrn, 2 (2 l) Suwayd 3 (2)
'Am) b. Mul^ ^ b. Hasar. 4 (16)
1
1 1
I
Hammm(5) I1 I
t-
cr
s^ .
s^ ,
^zo2
Qatda (5)
Z^ ^ ^
s,,,
,
N5
P-
N
'Anas (5)
cr
c:2..
po
.u)
pd
5
:...
,--
...
I t: 213. Rs 367; Tt 58,
2 l. 229. Rs 371; Tt. VIII, 25
Rs 371 ; Tt VIII, 87,
4 l. 232. Rs 368; Tt V1 ^ , 36,
!
F
.
i

Y
a
`
c
^
b
b
.
^
b
r
h
l
i
n
(
2
)

'
c
l
P
!

'Ab^ l Àmr (1)
ckisa (1)
(
6
)
s
l
i
V
i
-
1
-
I
u

(

I

)
u
v
I

80
81 82
Àrnr b. Zurra 2 (14 ) 'A^ba^ ^ b. al -Farac al -M^ ^ rt 8 (21)

1 1
I i I
I Àbdal l h b. Wahb 4 (21)
- Iz'
I
Lay..^^ (1)
N
X
12
I, ....1
I
"
.......
W >
Ct.
1 ..,
< c nA> ,- ;
.ul
s:%, p O. 1:^ ^ ,
e3
c r
a, '; --
I I I I
^ bn 'Abi Mul ayka (1)
.....
'. ..,..'
NCr
5... ,; . 4; :
C
'.<
C>
Cr tV" n
tn
13,
c^ ^ ^ ....
,

Z
r CEi...
o, ,4,
z., .... c A
5 -<
.r,
-.....
,--,
A 133 - -V. - 3
N 1: 1) O .0 "'
'rI" 3
''',77,
^ - ,, .1.<
1...& 133>
^ i.:3 I
<51. 219. Rs 3 64 ; Tt VIII, 3 3 .
2 l . 23 8. Rs 3 65 ; Tt VIII, 3 5.
l . 225. Rs 51 ; Tt I, 3 62.
4 ôi. 197. Rs 260 ; Tt VI, 71.
</ bur b. ar-Rabic b.
Triq (1)
(
I
)

<
1
m
A
'

(
i
,
)

^
a
n
g
b
n
y

j
-
I
E
P
!
,
P
S

go
N
N
(
I
)

P
!
f
l
U
m
t
2
P
c
1
V
)

u
^
l
l
s
n
i
A
l

q

(
I
)
g
2
P
n
d

(
I
)

(
y
^
)
V
I
,
c

P
P
W
,

N
83
84 85
Àîmb.
^ bn 'Abi
(7)
Zi'b (7) Ayy^^ b. (23)
'Ayyb b. Sulaymn4
'Ab Bakr b. 'Uways
Sulaymn b. Bill
^lih b. Kaysn
l. 221. Rs 384 ; It V, 50
2 <51. 159. Rs 444 ; Tt IX, 303.
3 Ol. 226. Rs 403; Tt VIII, 199. nj
3 ol. 224. Rs 35; Tt 1. 404.
t.^ 3
9
L^ ^
(
I
)

u
^
l
t
w
^
q
i
c

.
q

R
^
,
r
s

(
I
)

i
S
e
t
u
n
^
^
q

^
p
u
N
-
u
p

(
I
)

q
p
i
t
u
p
k
e
q
n
,

86 87
Badal b. al-Muhabbir ^ ^ (5)
88 89
,
Bi^ r b. 'Adama Bi^r b. al-Rakam5 (2)
^dba (5) Bayan b. 'Art^ r 2 (3) Al b. Mushir 4 Sufyan b. `1..Iyayna 6 (2)
1 l. 215. Rs 63 ; Tt 1, 424.
2
l. 222. Rs 60 ; Tt I, 506.
3
l. 254. Rs 53 ; Tt 1, 442.
1. l. 189. Rs 355 ; Tt VII, 384.
5 l. 238. Rs 52 ; Tt I. 447.
5 (51. 198. Rs 195 ; Tt IV, 117.
(
I
)
J
^
^
u
N
-
u
c
u
e
^
v
,

u
m
v
s

01
<oc2
ct
cf)
..d
.,:s
,;)..
'65
co
<ta

..d
..c
<co
'z
.0
Q
-
Ma:mar (6)
Ynus (6)
Mucwiyat b. 'Abi Muzarrad (2)
Said b. 'Abi (Arba (1)
Àîm (1)
ûcba (1)
Mils b. Ùqba (1)
al-I-jusayn al-Mukattib (1)
Htim b. (2)
235
Yay b. Sulaym (1)
Ab (6)
c
"C9 . E
'AbiLi'd-Duh (4)
< 7.3 ec t
ON '^ brhim (2)
cry,
""

c 0
E
v).
-03
^^
Abdallh b. Murra (1)
S 'd b. Ùbayda (1)
93
94 95
ad-Qabl jak b. Matil id 'Ab < * Aîm3 (4 5)
1 I
I
Marwn (1) Hammmb. Yal ^ ya (1) II i i i I I 1 I ^ ^ i i
I
5.. ^ c^ ) 4
A> 4 2 .1 >''' ' .ry X ^ ^
Haîm b. Haîm (1) Qatda Q)
,: , . .5.

g . . i a' I 29 i2

k' - < i
Cl^ ^ ''l a<
r "
e+ N
1
1
,...., -C,-% .c: '''
7
er -
9-
< /2 5,- o Fr -...Z 1.- t
i- , N
13,
c n ,..?
`mir b. Sacci (1) 'Anas (1)
a, -, .,
, 7
ci) -, .-,
5
,
t..)
....
4".
w
, .<
.....
,...
3

t
cr
p,
Sacci (1) =
ci.
, 'r."; , ^
'
23 3 . Rs 79 ; Tt Il , 110.
2 (51. 222. Rs 13 1 ; Tt III, 187.
3 l. 212. Rs 228 ; Tt IV, 450 .
Cum'at b. Àbdal l ah ^ ^ (1) Daw ^ l d b. âbfb 2 ( 1 )
Sufyn (Sawri, ^ bn Ùyayna) (62)
âybn (21)
Zakariyy (14)
Àbdafziz b. 'Abi Salama (5)
- Sayf b. 'Abi Sulaymn (5)
Mis'ar (8)
Àbdarrahmn b. 'Ayman (5)
Mlik (5)
Hammm (4)
'Umar b. Zarr (4)
a12A`ma^^ (4)
Àbdarrhmn b. (5)
'Aflah b. Humad (3)
Zuhayr (4)
Hi^m (2)
Sacid b. 1.1bayd (2)
Muh. b.Tlh (2)
' ^ brhim b. Nfic (2)
'Isr'il (2)
Nfic b. 'Umar (1)
Ma`mar b. Yay (1)
b. Muh. b. Zayd (2)
Warq (1)
'Abfil-(Umays (1)
îhb (1)
- al-Mc^ ^n (1)
Àzrat b. Sabit (1)
'Ishq b. Sacid (1)
cAbil'12A^hab (1)
ibn 'Abi Ànbasa (1)
ibn 'Abi Zi'b (1)
Àbdassalm (2)
Zuhayr (1)
237
P (
T
)
1
^
5
u
N

t
i
,
u
c
^
v
,

5 (
I
)

b
^
c
i
u
s

q

7
4
n
i
k

a.
(
T
)

',
s
n
w

u
n
s
-
e
1
4
-
i
n

i
i
^
1
3
-
.
r
e

J
u
h
e
D

c
t

q
v
i
i
n
p
q
v
,

a
l
-
H
a
s
a
n

b
.
M
u
l
^
a
m
m
a
d

(
1
)

(
I
)

p
r
^
n
u
r
e
i
l
n
I
A
T

o
p
n
n
u
f
-
i
-
i
n

al-Fall b.
Sahil (3)
.X
s^ )
` - <
al-Fall b.
Yacciiib 2 (5)
97
98 99
Farwat b. 'Abi i-Ma^ r 3 (13)
Ùbaydat b. klumayd (1) b. Mushir (12)
Àbdalmalik b. Ùmayr (1) Hismb. Ùrwa (12)
Miscab b. Sacci (1) Ùrwa (12)
Sa^ cl (1)
1 Ol. 255. Rs 412; Tt VIII, 277.
4 l 248. Rs 413 ; Tt VIII, 289.
3 ôi. 225. Rs 415; Tt VIII, 265.
Hrfin b. al) A^'a^^ ^ ^ (1) alHaysamb.
Harica 2 (1)

Said Mawl
Bant Hîm(1) Haf^^ b. Maysara (1)
âkir b. Cuwayriya (1) Hi^m b. Ùrwa (1)
Nfic (1) Ùrwa (1)
^ bn ( Umr (1) (
O
*
"

10 0
10 1
10 2
Hi^ mb. (Abdalmalik 'Ab^ ll-Walid 3 (112)
II I II ^ ÎII i I^ Î
V)
r - . <^ 2
P, P,
o-

.1 .--
=
0..
R.. N"-
'''
12> ,
g ;, ", , L ......
IC/2
f=1)
L; P-
^ -
-
,-> -- ,-.. ,-,
r

cr
.z
^^
- .....
, , ._. Fr :"II ,3
,.<
D,

--
^^
, 1`
-C N
oo
5
P- 4
o
o
o., o)
".
1-I"3
.--,
c^ ^ ^
sn..
,--,
...
(
1
7
)

u
l
g
r
i
k

r^ ^
Rs. 551; Tt XI, 4.
2 l. 217. Rs 555 ; Tt XI, 93.
3 l. 227. Rs 548; Tt XI, 346.
240
a
s
-
S
u
l
a
m
i

4

(
5
3
)

k
l
a
c
c
c

b
.

a
l
-
M
i
n
h
l

IL)
O
.....- ,....
^^
.
eq
qe
...
94.
<cd
E

.4.
al
O M)
<cc
s >-
e
c3
E
E
x
O
1""
<cd
E
E
E
<ed
ûbat b. al-Haccc (30)
Àbdallh b. 'Umar
an-NumayrI (6)
Hammm b. Yal^ y (7)
Hu^ aym b. BaÎr (3)
Sufyn b. cUyayna ( I)
Cuwayriya (1)
Cad^ - b. Hzim (1)
Àwna (1)
Muctamir b. Sulayrnn (1)
Yazid b. ibrh'im (1)
Àbdal'azIz al-Mci^n (1)
Qatda (15)
DNA Hamza (1)
'Ab Camra (1)
âdaqat b. Hlid (1)
Yay b. Hamza (1)
al-Hakamb. Nafi' Hamdan b. 'Umar 5 (1) al-I:lakmb. Msa b.
Zuhayr 2 (1) 'Abirl-Yamn
3
(257)
ûcayb b.
'Abfi'n-Nair (1)
Yahya b. Hamza (1)
'Abi Hamza 4 (257)
Haîmb. al-Qsim
Àbdarrahmn b. Cbir (1)
al-Qsimb. Muhaymira (1)
'Abil Burda (1)
Haf^^ b. 'Umar b.
al-Hari^^ ^ ^ (62)
Ùbaydallti
al-)A^ca( 1 (1)
Sufyn (1)
Mul^ ariq (1)
Trq (1)
Àbdallah (1)
^
q
v
,

c
i

q
v
i
l
u
p
q
v
c

z
^ ^ ^
(
T
O
P
P
t
i
!
Z
-
z
,
D
q
V
c

-< X X
o
g'
Cl^ ^
rt
(
t
,

o
u
p
o
g
i
:
4
-
i
r

9
B
u
b
a
r
r
n
i
n

k
a
y
n
a
k
l
a
^
i
^
^
F
.

1
6

106 107
108
109
I l. 225. Rs 93; Tt II, 405.
2 l. 232. Rs 101 ; Tt ll, 439.
3 Ol . 222. Rs 102; Tt 11, 440.
4 l. 162. Rs 210; Tt IV, 351.
2 Ol. 258. Rs 11 ; Tt 1, 63. Ad^ ^ )Akutad b. ( Umar olup BubIiri'de klamdan lakab^ yla zikrolunmu^tur.
(
Z
)
1
)
.
"
Z
'
c
l

110
Hamid b. Ùmar
b. Haf^^ ^ ^ (5)
td
(
T
)
1
g
1
5
1
5
M
1
1
.
/
'
^
V
)

al-Hasan 3 (2) 'Ab Àli
a
(3)
_>
(
)

v
i
i
r
e
y

c
t

t
i
p
i
t
e
p
q
v
,

(
i
)

q

i
u
^
^
n

(
t
)

u
u
s
s
u
f
q

v
i
x
l
u
y
,

111
112 113
Hammad b. ljumayd 2 (1) al- Hasan b. (Abdalcaziz
cUbaydallah b. Muaz (1)
Mucaz b. Wa^ r (1)
ûbat b. al-Haccac (1)
Sa`d b. ' ^ brahim(1)
Muh. b. al- Munkadir (1)
ol. 233. Rs 115; Tt Il, 169.
2
Rs. 104; Tt 111, 6.
3
Knye ve nisbeti malenn deîldir. Bk. Rs 84; Tt Il, 32.
4
l. 257. Rs 83; Tt Il. 291.
(
T
)
^
u
m
.
?
!
I
N

'
c
^
^
)
u
m
n
^
^

(
i
)
u
t
u
p
p
r
^
t
)

'
c
i

u
P
U
Z

114 115
al-Hasan b. 'Ali
al-Huzali (1)
Àbda^âmd b.
'Abdalwris (1)
al-Hasan b. Bi^r
b. Silm2 (2)
Mucf b. ( ^ mrn
b. Nufayl 3 ^ ^ 2)
116
al-Hasan b. Halaf
b. Ziyd 4 (1)
' ^ shq b. Y^ lsuf (1)
117
al-Hasan b. ' ^ shq b.
Ziyd al-Mrwazi 5 (2)
Muh b. Sbiq
at-Tamimi (2)
Bi^r Warq (1)
^ bn 'Abi Nacil^ ^ (1)
Muchid (1)
'Abdarrahmn b. 'Abi
Layl (1)
Sulaymb. Hibbn (1)
Marwn al-)A^^ ar (1)
<51. 242. Rs 81; Tt 11,
2
l 221. Rs 83 ; Tt 11, 255.
3
l. 206. Tt X, 199.
4
l. 246. Rs 83; Tt II, 273.

`
U
s
m
n

b
.
a
l
-
)
A
s
w
a
d

(
1
)

5
l. 241. Rs 83; Tt Il, 253.
t.D
6 l. 213. Rs 44 ; Tt IX, 174.
mt.
(
t
)

p
i
i
r
u
^
r
^
f
q

-
^z
t

l
u
g
r
u
c
i
n
,

C7'
cr
P>
cr
cr
R .
(
i
)

q

1
,
c
t
y
s
,

(
t
)

o
p
3
3
.e
f
i

Yahya b. Hammad' (7)
'Abti Awan
al-Waddal^ ^ 4 (7)
S>>
P
(
1
7
)
^
^
g

t
^
c
i
v
,

118
119
120
121
al-Hasan b. Man^r al-Hasan b. Mudrik2(7)
b. ^ brhim
al-Ba^ dadi 1 (2)
al-Hasan b. Muh. b. Sab-
bat^ ^ az-Zdfarni 5 (9)
al-Hasan b. ar-Rabic
b. Sulaymn
)Abii^ 'l-)Ahwa^^ Sallm
b. Sulaym7 (6)
Rs 84 ; Tt 11, 322.
2 Rs 84; Tt Il, 321.
3 Ol. 215. Rs 559; Tt XI, 199.
4 (5]. 176. Rs 545 ; Tt XI, 116. )Abil ) At^ ^ na'n^ n kitab^ na, senedlerinden birinde (1, 73) ^yle i^ aret etmektedir.
kladdasan'l-Hasan b. al-Mudrik, qla l^ addasan Yal^ y b. klam^ nd qla )abbaran ) Abfi cAwna ismuhu'l-Wabjt^ ^
min kitbih ... ilh.
3 l. 259. Rs 84 ; Tt 11, 318. 6 (51. 221. Rs 81; Tt Il, 277. 7 l . 179. Rs 197 ; Tt IV, 282.
b. âqlq ^ ^ (5) zr al-Wasitl 2 (9)
(
i
)
r
u
i
f
E
i
f
l
)

*
q

u
u
t
C
p
s

-

M
d
t
a
m
i
r

b
.

S
u
l
a
y
m
n
(
3
)

(
7
.
)
c
a
-
I
n
Z

(
1
P
I
z
2
)
)
b
^
c
i
u
s

(
y
)
b
u
^
z
v
c
i
u

b
w
:
1
9
,

P
Z
(
r
)
u
p
p
q
n
,

c
^
^
122 123 124 125
Hassan b. Àbdallah
al-Wasitf3 (1)
al-Mufallal b.
Falla (1)
ol
<Aqil ( Uqayl b. Hlid 1
al-Hasan b. 'Umar alHasan b. âbbah al-Baz-
l. 232. Rs 84; Tt 11, 308.
2 (51. 249. Rs 83; Tt 11, 289.
3 l. 222. Rs 94; Tt 11, 250.
4 Ol . 213. Rs 94; Tt Il, 249.
^ bn îhab
P,
az-Zuhri (1)
z
,..,
----,
^ -,
.,-...,
r(=>
157,
R.
P
C.4
'Anas (1)
Hassan b. Hassan al-
Wasiti b. 'Abi Àb-
bad 4 (5)
Hammmb. Yahya (5)
126 127 128
Hibbn b. Ms t (22) al-Husayn 3 (1) Husayn b. Huray^_ b.
Àbdallh b. al-Mubrak 2(22)
1
al-Hasan 4 (1)
1
1
1 'Ahmad b. Mani` (2)
1
[ lIIIII
t'.1
C
z ;-
', <d2 ,
.
,p,,,,
'F. cr Marwn b. Sucb(1)
I -t
P
P
'-<
F

r
P cr
^ ^
"
I
'-{ P
cr
7
c^ )
,.., ,
- X
Slirn al-) Aftas (1)
.-. >.
n^ > ,--. o c).

1
w 1
^^
3 )
w , .
cn
, .Q
)--, , - ^ ^ n
---, '' ,_ ,
I - - L P >
7: - T'
...... ,.....
---
ibn 'Abbas (1)
I. 231. Rs 116 ; Tt Il, 175.
2 IN. 181. Rs 259 ; Tt V, 382.
3 Bu ^ -ayinin kny e ve nhs.beti kat'i olarak tayin edilememi ^ , bir k^ sm^ ^ bu-
nun "al-klusayn b. Mal^ . b. Ziyd an-Nis'abri di^ er bir k^ sm^ ^ ise al-Husayn b.
Yal^ ya b. Cacfar al-Bikandi oldu^ unu sylemi^ lerdir. bk. Rs 88; Tt 11. 276.
4 l. 244. Rs 87; Tt 11, 333.
;
)

,--,
Sdid b. Cubayr (1)

(

^^
al-Fall b. Ms (1)
Cdayd b. Àbdarral^ nnan (1)
ciViâ bint Sa`d (1)
Sa`d (1)
Husayn b. 'Isa. b. Humrn Halaf
(1) al-Quraî2
b. Hlid Hlid b.
(1) b'l-Qsim'
Haliyy
(1)
Ynus b. Muhammad (1) Bakr b. Mudar (1) Muh. b. Harb Htib
Muh. b. al-Walid (1)
Fulayh b. Sulaymn (1) Cdfar b. Rabfa (1)
I.
az-Zubaydi (1)
C/2
17. .t
Àbdallah b. 'Abi Bakr c ^ rk b. Mlik (1)
b. Hazm(1) az-Zuhri
Ùbaydallh b. Àb-
Àbdallh b. Zayd. dallh b. Masc^ ld (1) 'Abtl Salama (1)
'Ilm ( Abbs (1) 'Ab Qatada (1)
Hlid b. Mahlid
al-Qatawni4 (28)
M
u
^
i
r
a
t
b
.

`
A
b
d
a
r
r
a
l
^
m
n
(
1
)

(
9
)

i
v
i
r
g

q

129
130
131
132
. 247. Rs 87 ; Tt 11, 363. Rs : Raw canhu) 1-13:111ri fiwl-wada l^ ad'isan wahidaa f Mus^ tcl )Abdallh b. Zayd .
2
Ol. 230. Rs 125 ; Tt III, 150.
3
Rs 122 ; Tt III, 86.
4.
l. 213. Rs 121 ; Tt 111, 116.
248

E

S
a
`
?
d

b
.

C
u
b
a
y
r

(
1
)

Sufyn a^Sawri (7)
Mis'ar b. Habib (7)
'Abdalwhid b. 'Ayr^ lan (4)
' ^ brhtm b. Nfic (2)
Nfic b. 'Umar (1)
'Umar b. Zar (1)
Mlik b. 'Anas (1)
'Is b. Tahmin (1)

9 /Z t
(Y)
Cr)
<cct
"
Ct^ ^
X
Muz b. Muz (1)
'Umar b. 'Alt (1)
Muh. b. 'Abdallh
al-)An^rt (1)
Muctamir b. Sulaymn (1)
'Ab Bakr b. 'Ayy^^ (2)
lsr'11 b. Ynus (2)
cs^ ^ 'c)
= , =
f?",
N es1 cs ^ ^
-I v-I
t2 c2
^ r; oo
<-1 '7 '
c7 N Cs 1 1 -4
;'
Cn

es
x.
Ce
/1 5
-d,
<ca cq
<c<3
To'
Y
a
k
l
y

b
.
`
A
b
d
a
l
l
h
b
.

B
u
k
a
y
r
3

(
1
)

Ànas c. ` ^ yl<20)
- Man b. `^ s (8)
'Ab Damra (--=-2Anas b.
ciyd) (13)
Muh. b. Fulayl (12)
b. Muslim (4)
^ bn 'Abil-Fudayk (2)
'Ab Bakr b. 'Abi 'Uways(1)
Muh b. Ma'n (1)
^ bn Vahb (1)
249

'^ sr'l b. Ynus (1)
Zuhayr b. Mucwiyat
al-Cdfis ()
^ bn 'Abi klzhn (13)
kltim b. 'isma'il (3)
'Ibrhim b. Satcl (2)
(
I
)

,
X
u
^
n
z

q

p
^
n
y
,

(
T
)

i
m
u
k
e
i
n
g

c
i

l
u
p
q
v
,

140
141 142
Ìmrn b. Maysara 'Abil'I- 'Ishq b. 'Ibrahimb. Àbdar-
Hasan al-Ba^ rt 2 (13) rahman al-Ba^ awi 3 (1)

1
1
I1 I I I Iklusayn b. Mut>. (1)
cr
i:, ,
.>
X
.5;.
F'
c
'';'
1
E
9-.
. ,
..,
-< Fr
P'
-.. '
,,
'
âybn b. 'Abdarrahman
N
ci, -r^ ^
I
at-Tamimi (1)
F
r
..., ,..t .
A, o
c^ ^ >
, c ^ 0 ^ c^ ^ ^
-c-n (6'
E ts
Qatcla (1)
(
i
)

'Anas (1)
(31. 220. Rs 18 ; Tt I, 170.
2 l. 213. Rs 389 ; Tt VIII, 143.
3 ol. 259. Rs 31; Tt 1, 214.
'Ibrahimb. Ms b. Yazid
b. Zadn i (78)
.
<

1 -4
l
.

2
4
2
.

R
s

3
1
;

T
L

1
,

- Àbdarrazzaq b. Hammm (25)
'Usma klammad b. 'Usma (16)

Carir b. 'Abdalhamid (8)
Rawh b. ( Ubada (6)
Yahya b. 'Adam (5)
klusayn al-Cu'fi (3)
Muh. b. Fudayl (3)
al-Mdtamir b. Sulaymn (2)
Muh. b. ( Ubayd (2)
an-Nalr b. ûmayl (2)
b. Ynus (2)
'Abdallah b. Idris (2)
Mu'az b. Hiâm (2)
Muh. b. Bi^r (2)
Ya`ciab b. 'Ibrahim (1)
Àbdal'aziz b. Àbda^âmad (1)
b. al-Haris (1)
al-Walid b. Muslim (1)
Yahya b. âhl^ ^ (1)
'ishaq al-pAzraq (1)
al-Fall b. Ms (1)
Hafs b. /a^^ (1)
Sucayb b. bi:1aq (1)
251
252
Yaccib b. lbrh'im (16)
Àbda^âmad b. Àbdalwris (10)
Àbdarrazzq b. Hammm (8)
Habbn b. Hill (10)
an-Nalr b. ûmay1 (8)
Rawh b. (Ubda (1)
Wahb b. Carir (5)
Hlid b. Àbdallh (10)
Yay b. Slih (3)
'A b À^^ M (2)
Àffn b. Muslim (2)
Bi^r b. Sucayb (2)
cUbaydallh (2)
`^ s b. Ynus (2)
'Usma 1.-lammad b. 'Usma (2)
Àbdallh b. Numayr (3)
Yazid b. Hrn (3)
Muh. b. Yilsuf (2)
Cad^ - b. Àbdalwbid (1)
'Abdarrahmn b. Mahcbs (1)
Muh. b. al-Mubrak (1)
'Ab'l-Mukira (1)
Àbdat b. Sulaymn (2)
'Ab 'mir alcAqacil (1)
Hrn b. (1)
Waki< b. al-Carrh (1)
O
l
.

2
3
8
.

R
s
.

2
8

;

T
t
.

2
1
6
.

0
B
(
^
)
u
t
u
.v
H

m
z
2
A
.

-

(
)

u
m
u
n
^
r
e
H

q

t
r
u
z
z
2
^
n
p
q
y
,

(
9
)
E
p
m
n

q

f
i
n
k

145
ûbat b. al-klaccc (1)
Qatda (1)
'Anas b. Mlik (1)
Ill ^ i
.x i:,.' n 0-
cr z
.
o., p,,
CL W." :. z
A) .1 A)
fr P

7 ar
.5-21- '
u"
5
P-
b , _, ..
,-
^^
, :., "''"
iz ,., ...1
, -, z
p,-- -, .
---..
.-, ---.
'
P
...-..
-
.
P.........
-
.
C
`..<
'X
I -i
........
1- - ,
P
....-...
.........
......
^^
-
cr
;"-- -,
b. lbrhima^-âwwf
al-Ba^ri 1 (1)
Yf^ suf b. Yaccib (1)
Sulaymn b. at-Taymt Mawl
Bant Sads
'Ab Miclaz (1)
Qays b. Ùbad (1)
'Ali b. 'Abi Talib (1)
146 147
'Ishq b. 'Abi ( ls2 (1) '61)4 b. Man^r b. Bahrm
at-Tamil-ni 8 (23)
Yazid b. Flarn (1)
1 051. 253 . Rs 3 2 ; Tt 1, 216.
2 Bu rwi ayr^ ca 'Isl ^ q b. Cib-
rl tan^ nm^ ^ t^ r. Bk. Rs 3 2 ; Tt I,
228.
t.:
3 (51. 251. Rs 3 0 ; Tt I, 24 9.
148
149
150
151
cishq b. ^hin 'AV^ ^ Bi^ r
al-Wsitil (10)
Hlid b. Àbdallh b.
Àbdarrahmn al-Wsiti2(10
' ^ shq b. Wahb b. Zi-
yd al-cAllf 3 (1)
Ùmar b. Yilnus (1)
Ynus al-Qasim(1)
' ^ shq b. 'Abi TaIhat
al-) An^ri (1)
'Anas b. Mlik (1)
(
z
)
.
1
1
r
g

q

u
v
i
i
u
g

b. 'Abbn
'^ shq b. Yazi'd4 (4) al-Warrq al-) Azdi5(5)
(
^
)
b
v
q
9
,

c
^
^
c
^
x
e
)
I
S

(
)
u
n
^
r
e
l
:

P
P".
1 4
(
I
)

}
f
e
.
t
p
,
c
i
n
w
-
r
e

q

t
i
p
^
r
e
p
c
i
v
,

l. 250 y^ l^ ndan sonra. Bk. Rs 32; Tt I, 236.
2 01. 177. Rs 119 ; Tt III, 100.
3 l. 255. Rs 33 ; Tt 1, 253.
4 Bu rvinin ad^ ^ tat-5'Amal-) al^ wal kitaplar^ nda )IsiAci b. Yazid ve )Isk^ q b. Yazd )Abirn-Nac/r ad-D^ m^ ^ cti
olmak zere iki yerde geer. BuIiari iki yerde (II, 107; V, 152) Ist ^ aq b. Yazid, iki yerde de (IV, 42; V, 57) )Isl^ q b.
Yaiid ad-Dima^ ciI êklinde kaydetmi^ tir. Maltimat iin bk. Rs. 31; Tt 1, 219, 256. (01. 227).
C)1. 216. Rs 27 ; Tt 1, 269.
P>
Fr
cr
(
9
1
7
I
)
s
g
u
V
c

(
g
)

q
i
i
u
m

u
q
i

)

p
,
u
s

:
1

t
u
I
t
g
^
q
l
,

)

^
^
u
s
n
i
A
l

-
q

!
I
v
,

(
t
)

c
p
p
u
^
^
q

i
u
u
r
e
l
u
s

\ o (
i
i
)
m
g

u
v
u
x
u
^
r
s

`
A
b
d
a
l
'
z
l
z

b
.

'
A
b
i
k
l
a
z
i
m
(
1
)

Di^mb.
'Ab ' ^ sl^ q 3 (1)
klariz b. %sinan (1)
Àbdallah b. Busr (1)
b. 'Abi 'Uways
al-Madanf 2 (207)
'Ism'fl b. 'Ab
Àbdallah al-Kedi 1 (6)
152 153 154
I Ol . 225. Rs 24 ; Tt 1, 294 .
2 l . 226. Rs 26 ; Tt 1, 3 10.
3 N. 211 il a 215 y^ l l ar^ ^ aras^ nda. Bl c* Rs 4 07; Tt V11, 195.
256

' ^ bn Curayc (9)
Yazid b. 'Abi Ùbayd (11)
Hiâm (Hiâm b. klassan,
Hiâm ad-Dastuwaci) (3)
al-Cucayd b. Àbdarral^ -
man (2)
klanzalat b. 'Abi Sufyn (3)
Àbdallah b. Sacid b. 'Abi
Hind (1)
Haîm b. Haîm(1)

cccs
5

L C)
C
<ct
, ;Z'
( Abdarrazzad b.Hammarn(23)
Ùbaydallah b. Msa (6)
'Ab 'Usarna Hammad b.
'Usma (4)
âbaba b. Sawwr (2)
Sufyan (2)
Wahb b. Carir b. (1)
Sacid b. 'mir (1)
'Abffn-Nadr Haîm b.
al-Qsim (1)
an-Nadr b. ûmay1(1)
a
t`
^ n 1- O
o OCV
^ n
C2 C2 C2
1- 1 I ,
I^5
Vi en
E
158 159 160 161
Marrr b. klammilya 'Ab^ l Matar b. al-Fall Mdz b. 'Asad b.'Abi
'Ahmad a1-Hamadn1 2 (1) al-Marwazi3 (6) Sahbarat al-ânawl(8
1
1 I
^ ÎII
Muh. b. Yay 'Ab I
I
n
v, N
-,
.
âssn al-Kinni (1)
x) -< f'2_ .
cn
-e
B 1:1'^^4 1
,-,
C^ . l a,
Fr Fr cr
Fr
Mlik b. 'Anas (1)
-Z
C
z
> >
& ..
O
1
12 Cr>
Q..
''''> ,,,, 4
..G
.......
^ ,
c.9Nf^ c (1 )
rz
1 5 6 c.^ ^ ^
co
^ bn Imr (1)
co-
t7 3
P s '
1 C)1. 219. Rs 4 81; Tt X, 3 .
2 BuharVnin, kitab^ nda (III, 192) yal n^ z bir defa 4 81-1addasanf^ ^ )Ab^ l )Ahmadtarz^ nda rivayet ettiî hadisin son
ravisi )Abil )Ahmadin tayininde inl f vaki ol mu^tur : Faqil ^ k inna )Ab^ 'i )Ahmad hz huwa Marrfir hf^ za wagil a huwa
(7'
Muh. b. cAbdal wahht^ o al -Farra'` wacjil a Muh. b. Y ^ l suf al -Biykandi..Bk. Rs 523 ; Tt X, 80. Marrf^ r' ^ n l m: 254 . -Z
3 C^ l . 250 y^ l ^ ndan sonra. Bk. Rs. 523 ; Tt X, 170.
4 ol . 220 civar^ . Bk. Rs 4 3 8; 'ft X. 185.
I 1
Mlik b. 'Ism'il b.
Ziyd 'Ab âssani (25)
B
^
^
(
9
)
)
1
v
2
V
9
n
I
X
-
1
*
q
I
M
I
u
P
c
1
V
,

r
Cr
(
t
)

y
^
u
^
n
z

q

p
l
z
u
A

(
T
)

u
u
u
r
^
l
v
-
^
u

(
I
7
z
)

p
^
i
p
f
l

c
i
k
e
t
i
n
i
x
\

(
A
b
d
a
'
a
z
i
z

b
.

M
u
b
t
r
(
7
)

162
163
164
165
Muz b. Falla.
Mdall b. 'Asad Mu'ammal b. Hi^m

'Abil Zayd 1 (26) 'Abirl-Hayâm'Ab Hi^ mal-Ya^kuri 8 (6)
a1-13^ ri ' (35)
b. ' ^ brhlmah
Macraf bi'bn Ùlayya 4 (6)
N
A
Col. 210 civar^ ^ Bk. Rs 488 ; Tt X, 193.
2 l. 219. Rs 507 ; Tt X, 236.
3 (51. 253. Rs 523; Tt X, 383.
4 ô ^ . 194. Rs 23 ; Tt I, 279.
Ol. 214. Rs 491; Tt X, 215.
(
)
.e
u
^
l
t
u
u
.
L

q
u
^
A
y
,

Mdwiyat b. Àmr
b. al-Muhallab b. Àmr
ah'Azdi 5 (1)
Z'idat b. Qudma (1)
Hasayn b. Àbdar-
rahmn (1)
Slimb. 'Abi'l-Ca`d(1
Cbir b. Àbdallh (1)
166 167 168
Muh. b. 'Abn b. Wazir
al-Ball^ ! 'Ab Bakr (2)
ûndar Muh. b. Ca`far (2)
I-
ûbat b. al-ljaccc (2)
'Ab't-Tayyh (2)
Muh. b. Àbbd b. Ms 'Ab Muh. b. Àbdafaztz b. Muh.
Ca`far al-Ba^tld (1) 'Ab cAbdallh r-Ramii 3 (2)
Sufyn b. (Uyayna (1) 'Ab 'Umar Haf ^^ b. Maysara (2)
^ bn al-'i^bahni Àbdarrahmn Zayd b. 'Aslam(2)
b (Abdallil ( i)
'At b. Yassr (2)
^ bn Àbdallh (1)
Said al-kludri (2)
Àli b. 'Abi Tlib (1)
^ eyhlerinden nakletti^ i hadislerin ta'dad^ yla u^ ra^ an miiellifler aras^ nda, bu ^ eyhten nakledilenler hu-
susunda bariz bir ihtilaf vard^ r. Kitb az-Zuhra mellifine gere mezkr hadislerin say^ s^ ^ otuz sekiz, )Ab'l-Warid al-Bae?'-
ye gre ise bir dir. ^ bn klacar bu byk farka iâret etmekte fakat hangi tadad^ n do^ ru olmas^ ^ laz^ mgeldi^ ini syle-
mektedir. Bizimtesbitimize gre Buhar mezkrir ^ eyhinden iki hadis nakletmi^ tir. (Buhar? I, 121, 141). l. 244. Rs 457;
Tt IX, 3. 2 l. 234. Rs 445; Tt XI, 245. 8 Rs 462 ; Tt 14, 313.
172
Muh. b. Àbdallh b. Muh.
b. Àbdalmlik ar-Raq4142)
Sulaymn b. T^ rhn (2)
Miclaz Lhiq b.
klumayd(2)
I -
171
Muh. b. Àbdallh b.
al-Mub'rak 'AV^ ^ Cd-
far al-Ba^ ddit 3 (2)
(
I
)
1
2
u
9
-
1
u

)
u
s
g
A
-
1
,
1
1
q
V
c

l
U
c
t
s
V
c

(
7
)

^
O
u
g

q

t
u
^
u
g
.
n
H

169 170
Muh. b. 'Abdullah b. Muh. b. Àbdallh b.
klav^ ab 1(10) b. 'Abi's-
Salc 2' (1 )
Muh. b. Abdallh
al-) An^rT(1)
ibn Àwn Àbdallh(1)
al-Qsimb. Muh (1)
kiâ (1)
1 Rs 460 ; Tt IX, 253.
2 e^ l. 254. Rs 461; Tt IX, 247.
3 l . 255. Rs 461; Tt IX. 272.
4 ol . 220. Rs 442 ; Tt IX. 278.
Mub b. Bi^r (2)
Ya`l. b. Ùbayd (1)
' ^ shq b. Man^ ar (1)
Waki` b. al-Carrh (1)
^ bn '^ dris Àbdallt^ ^ (2)
Mub. b. Ùbayd (1)
'Ab 'Usma klammd (1)
- Mub. b. Fudayl (1)
Yazid b. Hrn (1)
261
( Abdallh al-5Anâri (11)
(Aîm b. 'Ali (1)
Sacid b. 'Abi Maryam (1)
klumayd at-Tawil (1)
Mubamn.ad b. Sbig(1)
cAbdarziz b. cAbdallh (1)
- klusayn b. Mub (1)
( Usmn b. Ùmar b. Fris (1)
Mub. b. Ùbayd (1)
klammd b. Mas'ada (1)
262
'Usma Hammad b.
'Usma (5)
Àbdallah b. al-MuJarak (2)
Muh. b. Fuday1(1)
'Ab Mu`wiya ad-Parir (1)
lbrhim b. Ysuf b. 'Abi
'Ishaq (1)
Sacid b. Sulaymn (6)
Rawh b. (Ubda (3)
Zakary b. Àdi (2)
Said b. arRabic al-Harawi (1)
'Ab Yaby'l-Ba^ dadi (1)
Mdawiyat b. Àmr (1)
- Haf^^ b. Ùmar 'Ab 'Umar (1)
'Ab Bakr ûct b. al-Walid (1)
Hrn b. Macrf (1)
'AV^ ^ Salamat al-Huz't (1 )
Àffn b. Muslim (1)
Yazid b. Hrn (1)
'Ab Mdmar b. lbrhlin (1)
Dwd b. R^ id (1)
Muh. b. Àbdaliah 'Ahmad (1)
âbbat b. Sawwr (1)
Mucalla b. Man^r (1)
b. Cdfar (1)
Surayc b. Ynus (1)
Sdbat b. al-Haccc (17)
rn
el?
Ùmar. b. 'Abi Z'ida (2)
Makki b. ' ^ brhim (1)
'Ab Salama (1)
al-Mdtamir b. Sulaymn (7)
Fulayl b. Sulaymn (12)
Ùmar b. 'Ali al-Muqadclami (3)
Yaztd b. Zuray` (1)
Hi^m b. <Urw (1)
Ysuf b. Yazid Ma âr (1)
Haramay b. Ànnra. (1)
Hlid b. al-Hri^^ (1)
263
k
i
t
a
b
t
n
^
n

b
i
r

y
e
r
i
n
d
e

(
V
I
I
I
,

1
3

a^ ^
cs 3
r3
dam'
E ~ F
ce
en
5 t'
rn
C4
4.>
e-4
NN
3
cR
o
tg
M
u
t
!
.

b
.

B
a
^
^
r

b
.

c
U
s
m
n

b
.

D
a
w
^
l
d
b
.

K
a
y
s
n

I

(
1
8
3
)

O
co
264

Hammd b. Zayd (59)
( Awna Wallh (9)
Carir b. klzim (9)
Mdtamir b. Sulaymn (5)
Àbdalwhid b. Ziyd (4)
Sabit b. Yazid (2)
Mandi b. Maymn (3)
Hu^ aym b. Baîr (1)
ûndar Muh. 13, Ca`far (112)
Muh. b. 'Abi 'Adi (21)
(Abdalwahhb as-Saqaff (11)
Yahy b. Sa'id (13)
Àbdarrahmn b. Mand1 (8)
cUsmn b. 'Umar (5)
Caffar b. ( Awn (2)
Àbdal'a%b. cAbdal'al (1)
'Abtl 'mir al-(Aqadf (1)
Rawh b. Ùbda (1)
Mu`z b. Ba^^r (1)
Mucz b. Mucz (1)
Muz b. Hi^m (1)
Àbdalmalik b. âbbh (1)
cAbda^^ amad b. cAbdalwri^^ (1)
Haramay b. Àmmra (1)
'AV^ ^ Bakr al-Hanafi. (1)
Muh. b. Àbdallh at-DAr^ri (1)
182 183 184
Muh. b. 'Abi âlib Muh. b. ûrayr b. al-Waticl b.
'Ab^ l Àbdallah 'Ibrahimaz-Zuhri 2 (3)
at-Tayalisf i. (2)
I
Yaccifilb b. 'Ibrahimb. Sacc1 3 (3)
I
'Ibrahimb. Saccl b. 'Ibrahim4 (3)
I
9" ..
âiih b. Kaysn al-Madani 5
I
o,
I
5
Er "' Z
tz
--.. ....
,
C
t, tl
'...,
Fr
5 4
tP>
.,
-- P>
.....,
Muh. b. Hiâmb. b.
Sulayman 'Abfi Àbdallah
al-Marwazi '3 (1)
Huâymb. Ba^l^ - (1)
'Ab Bi^ r Ca`far b.
'Abi Wahîya (1)
Mucahid (1)
Àbdarrahman b. 'Abi
Layla (1)
f
t
)
q
.
g
i
^
^
u
q
j

Rs 4 66 ; Tt IX, 3 95. l mtarihine dair, biri (224 ) di^ eri de (250) ol mak zere iki muhtel if rivayet vard^ r.
Rs. 4 63 ; Tt IX, 3 96.
01. 208. Rs 588 ; Tt IX, 3 80.
4
Ol . 183 . Rs 16; Tt I, 121.
5
CIL 14 0 dan sonra. Rs 220-; Tt IV, 3 99.
6
Ol . 251. Rs 4 64 ; Tt IX. 4 96.
185 186 187 188
Muh. b. al-klakamMuh. b. Harb b. Hirmn Muh. b. Htimb.
al-Marwazi I (2)
an-Ni^'i 4 (2)
Baz al-B^ri 'Ab
I
Bakr 5 (3)
'Abil Marwn Yahya b.
I
swad b.
'Abi Zakariy b. ^ iassn (2)
âzn al-'A
Muh. b. 'Abi
I
`48kmir '3 (3)
Husayn Caf far
Hi^mb. Urwa (2)
I
as-Simnni 7 (2)
I
Ùrwat b. az-Zubayr (2) I
(
1
a.
cr ,
* ,-. w';
w
w
,'4 C
R.
1- - , N Fr
P
''''' F7>
.1 .
.
I -.
P cr
.-3
r.^ ) ,-.
P-
.
;o^
i
..._ .
q, P
'Z
Iz
-,
.....
co 2,
, \ r4
"Z
1--,
sil. 223. Rs 458 Tt IX, 124.
2 (51. 204. Rs 530 ; Tt X. 437.
3 l . 160. Rs 42; Tt I, 261.
4
(Dl. 250 y^ l^ ndan sonra. Rs 437 ; Tt IX, 108.
l. 24). Rs 458; Tt IX, 100.
6 l. 208. Rs 38 ; Tt I, 340.
Tt IX, 99. Bul^ f^ ri, kitab^ nda bir defa (V, 131) ^ eyhinden "Muh. b. 'Abil-Husayn tesmiyesiyle hadis nakletmi^^
olup (84) defa, hadis naklettiî êyhi c Umar b. klafs b. îygis (61. 222) 'in rivayetine vas^ ta olarak kullanm^ ^ . (Bk Rs
340; Tt VII, 435), bir defa da (III. 163) Muh. b. Cacfar 'AV^ ^ Ca1far unvan^ yla kaydetmi^tir.
an-Nalr b. ûmayl2(2)
'bra'il b. Ynus 8 (2)
(
t
)

1
1
1
0
P
1
:
1

u
c
w
,

(
i
)
g
e
l
i
n
A

.
q

P
0
^
c
^
v
,

(
9
S
)
i
l
m
'
e
g
-
"

(
^
)
p
k
e
z

(
S
)
P
V
,
^
Q

p
l
g
y
m
^
u
p
_
c
^
v
,
'
A
b
'

(
A
w
n
a
W
a
M
b
(
2
)

(
i
)
U
s
n
I
X
q
.V
.
P
P
A
c
i
n
)

189 190 191 192
Muh. b. Halaf b. Trici
Muh. b. alHusayn
'Abla Bakr 2 (1)
Muh. b. Kask
b. lbrhin^ ^ al-'miri al-Àbdi 'Abisi Muh. b. Mahbb

'Ab Cdfar 1 (3)
1
'Abdallh3 (61) 'Ab Àbciallh 4 (8)
1
'Ab Yahy'l- Himmnt
Àbdalhamid b. 1
II'Abdarrahmn IIII
cn
.c.
1 > '
C)
-
co p., ^ ) (^ )
p
.
, . .-- tr
pa > 1:12 ",; cr 4""
-
g, ,., Buryd b. Àbdallh b. o

B
,4c> ''' ,L2 ''')
'Abi Burda (1)
, --.
.....
t-,
Fr 5,..
4
,-,
Fr
.P-
c '''-' -
I
t

k
P>
..s )Ab Burda (1)

''
g p
1
P
4
P
NI 'Ab Hurayra
-... -.
.-.
'Ab M (1)
l. 261. Ps 458; Tt IX, 122.
2 051. 261. Rs 458; Tt IX, 148.
Ol. 223. Rs 448 ; Tt IX, 418.
4 l . 223. Rs 4 4; Tt IX, 328.
193 194 195
Muh. b. Macmar 'Abil Àbdallh Muh. b. Minhl al-( Attr

Muh. b. Mihrn al-Camml 'Ab
al-Bahrni 1 (2) al-M^ ^ri 2 (3)
i
Ca`far ar-Rzi 5 (2)
1
Yzikl b. Zuray` at-Tamimi. 3 (3)
I
^ ^
l
I
Ùmar b. Muh. b. Zayd b.
al-Walid b. Muslimal-Quraî (2)
cr.
:,.
'5:
1:0cAbdallh b. 'Umar 4 (3)

1
c-
.,>> 1III
.......
Z
w
:' '
Z
A>>
c3.) ,-,..z
,- a:
3 cr
-t
"..3 Ct. .-t ,,,
PJ ,
.C1 9-
r2 -,
7- -,
e
.-% .-1
rPo,.., A> ..., A>
... ......
1-, .,..
-" '
' ...

75-
C7" Ni PZ>
p.,,!, a
s2)
z
al
p"
Fr
031. 2:0. Rs 452; Tt IX. 466.
Ol. 231. Rs 451 ; Tt IX, 476.
3
4:51. 183. Rs 573; Tt XI, 325.
4
(51. 145. Rs 342; Tt VII, 495.
231. Rs 451; Tt IX. 475.
6 l. 194. Rs 537; Tt XI, 151.
(
I
)

v
v
e
c
i
n
,

.
q

i
l
m
u
i

(
T
)

.
U
m
i
n
g

q

.
^
m

-
Y
a
b
y

b
.
H
a
s
s
n

b
.
H
i
b
b
n
(
2
)

-
H
l
i
d

b
.

<
A
b
d
a
l
l
h
a
l
-
W
a
s
i
t
i
1
)

(
t
)
l
'
g
e
l
f
1
)

"
c
l
V
.
1
)
A

(
z
)

i
k
e
t
u
n

q

.
q
5
u
N
-
u
r

(
i
)

q

D
p
i
u
m

(
z
)
'
O
N

o
p
o
p
u
i
i
-
l
a

`
A
b
d
a
l
l
h

b
.
a
l
-
M
u
b
r
a
k

(
7
1
)

196 197 198
Muh. b. Miskin b. Nuwayla
al-Hasan (3)
Muh. b. Muqtil al-Marwazi
'Abill-Hasan 2 (79)
Muh. b. Mus'l-Qattn
Cdfar al-Wsiti
a
(1)
Sufyn al-klimyari Said
b. Yaby (1)
CAwf b. 'Abi Camila (1)
Muh. b. Sirin (1)
Hurayra (1)
N. 289. Rs 451 ; Tt IX, 439 ve Tarih Bakdad 111, 301.
2 l. 226. Rs 463 ; Tt IX, 469.
3 Rs 451 ; Tt IX, 481.
+.0
Yaby. b. Sa`fd (40)
Àbdalwahhb as-Saqafi (16)
ûndar Muh. b. Cdfar (10)
Muh. b. Àdi (10)
Muz b. Hi^ m (4)
Mucz b. Mucz (1)
Ùsmn b. 'Umar (2)
Yazid b. Hr'n (2)
Hlid b. al-Hris (2)
Àbdarrahmn b. Mandi (2)
Àbdal'ac la b. Àbdal'a^l (2)
'Ab^ l 'Ahmad az-Zubayri (2)
'ishq b. Yilsuf (2)
Wald` b. al-Carrh (1)
Wahb b. Carir (1)
Fall b. Muswir (1)
Àbdal'aziz b. Àbda^^ amad(1)
Àmir al Àqad (1)
Àbdallt^ ^ b. Àbdalwhid (1)
Muh. b. (Abdallh (1)
al-)An^ ri
al-Wald b. Muslim (1)
Muh. b. klzim (1)
Yay b. Ka^ ir ' âssn (1)
klusayn b. al-Hasan (1)
cAîm ad-pahhak b. Mahlid (1)
270
l
.

2
5
2
.

R
s

4
5
1

;

T
t

I
X
,

4
7
5
.

(
i
)
^
u
m
m
u
s

q

r
e
c
w
c
i
u
^
^

(
)
u
v
u
^
,
n
N
-
u
u

q

o
k
e
^
n
s

<Abdalhamid âhib az-Ziydi (1)
( Ubaydallh b. Mu`z (2)
Muz b. Muz (1)
ûbat b. al-klacck (1)
'Anas b. Mlik (1)
âybn 'Ab Mucwiya (1)
Firs b. Yahya (1)
a^-â`bi (1)
Cbir b. Àbdallh (1)
20 0 20 1
20 2
Muh. b. an-Nalr (1) Muh. b. Rafic b. 'Abi Zayd
Muh. b. Sbiq 'Abil Ca`far

al-Quâyri (3)
at-Tamimi (1)
BuharVnin kitab^ nda sadece bir yerde (VI, 491) ve nisbetini tasrih etmeden hadis nakletti ^ i bu ^ eyhinin tayinin-
de ihtilaf vaki olmu^tur. Bk. Rs. 494 ; Tt IX, 491.
2 l. 245. Rs 438; Tt IX, 160.
3 ()I. 214. Rs 439 ; Tt IX, 175. Buhari, kitab^ n^ n sadece bir yerinde (IV, 14) bu ^ eyhinden vas^ tas^ z nakletmi^^
âddasana Moh. b. Sabiq )aw b. Yacqb canhu ^ eklinde ^phe izhar etmi^tir. Kitab^ n^ n muhtelif yerlerinde, Muh.
b. Sbiq'ten dizer ^ eyhleri vas^ tas^ yla nakletmitir. Bk. Fath al bari V, 310.
20 3 20 4
Mut>. b. Said b. al Wal id al -kl uzî
a
'Abisi <An^ r (3 ) Muh. b. Sackl b. Sul ayrnan (1)
'Ab^ l Cacfar t (1)
(Abdal l h b. al Mubrak (1)
Macrnar b. Raîd (1)
Ham^ namb. Munabbih 2 (1)
Hurayra (1)
(
1
)

i
g
t
u
n
)

'
q

u
v
u
f
9
n
)

(
T
)
v
^
,
g
d
u
p
q
v
c

v
^
,
u
c
t
u
p
q
v
,

(51. 220. Rs 4 59 ; Tt IX, 188.
2 Hamsi-1amb. Munabbih'in )Abil Hurayra'den rivayet ettiî hadisl eri muhtevi âl.iffa devrimize kadar mahfuz
kal m^ ^ t^ r. B ^ hari ve Musl im'in mezk^ l r âl.^ ffa'am byk bir k^ sm^ n^ ^ iktibas ettikl eri anl a^^ l ^ yor. Musl im'in ekseriyetl e
il k kayna^ ^ na mracaat etmi^^ ol mas^ na*mukabil , Buhri, umumiyetl e, ondan iktibas eden êyhl eri vas^ tas^ yl a faydal an-
m^ ^t^ r. (Bk. F. Sezgin, Hadis musannefat ^ n^ n mebdei ve Matmar b. Ra îd'in Cmici, Trkiyat mecm. XII, 116-13 1).
3 l . 23 0. Rs' 4 59 ; Tt IX, 190. Buhri, bir yerde (VIII, 26) bu êyhinden,,Mut^ . wa )Ahmad b. Sacidtabiriyl e
nakl etmi^tir.
273
Mdwiya (16)
Àbdalwabhb as Saqati (16)
Àbda b. Sulaymn (19)
Malmid b. Yazid (13)
Waki` b. al-Carrh (7)

Muh. b. Fulayl (5)
al-Fazri ' ^ shq (7)
Àbdallh b. al-Mubrak (4)
^ smdil b. Cdfar (3)
Carir b. Àbdalhamid (3)

'Abil^ 'l-)Ahwa^^ Sallm b. Sulaymn (2)
ibn ( Uyayna (3)
Àbdalca'l b. Àbdalcal (2)
Àttb b. Baîr (2)
Yazicl b. Hrfin (1)
Muh. b. al-Hasan al-Wsiti (1)
'Umar b. 'Llbayd at-Tanfist (I)
'^ sm'il b. Ùlayya (2)
'Ab Tumayla Yay b. Wkiih (1)
Ydl b. Ùbayd
Hu^ aym b. Baîf (1)
al-Muhribi Àbbarrahmn b. Muh. (1)
Àbidat b. Humayd (1)
Àbdallh b. ' ^ dris (1)
'Ahmad b. Ba^r (1)
Ùbaydallh b. Mils (1)
Surayc b. an-Ndmn (3)
Bul^ lirrnin kaynaklar^ ^ F. 18
l
.

2
2
7
.

R
s

4
5
9

;

T
t

I
X
,

2
1
2
.

(
z
)

u
v
A
c
u
f
i

w
^
i
r
i
n
g

206 207
Muh. b. Sinn Muh. b. a^-âbbh
al-Bhilli 1 (25) ad-Dawlbl 'Ab
Ca`far al-Ba^ dd^ 2 (9)
208
Muh. b a^-âlt al-
Ba^ri iAb Ya`l
a
(1)
al-Walid b. Muslim
Àbdarrahmn (1)
al-) Awzcl. (1)
Qilba 'Abdallh
b. Zayd (1)
'Anas b. Mlik (1)
209
Muhammad b. a^ -âlt b.
al-klaccc Ca`far
4
(1)
'Abdallh b. al-Mubrak(1)
Ynus b. Yazid (1)
az-Zuhrt lbn îhb (1)
Hamza b. Àbdallh (1)
(
)

.
g
u
s

q

t
u
k
e
n
H

(
L
T
)
u
v
u
u
u
i
n
s

q

q
^
i
r
i
n
d

(
I
)

a
l
u
g

q

t
u
X
?
n
H

(
8
)

w
p
u
)
t
u
z

l . 226 h. y^ l ^ ^ civar^ . Rs 4 59 ; Tt IX, 205.
ôl . 227. Rs 4 4 0 ; Tt IX, 229.
3 l . 228. Rs 4 60 ; Tt IX, 23 4 .
4 Ol . 222. Rs 4 60 ; Tt IX, 23 4 .
cq 1 / 4 A D N rI cq
CD OD
C, 1 er e. ,r
m .4 w; .4 M
Ô C.
275
'Abdalcaziz b. 'Abi klzim (3)
^ brh^ m b. Sa'd (2)
Àbdallh b. Wahb (1)
'Usmat b. Haf l-Madni ( I)
- kltim b. (1)
Ùmar b. Sacid (4)
Hi^m b. Ùrwa (2)
<Ubaydallh b. 'Umar (2)
- al-Wma^^ Sulaymn b.
ihrn (1)
Sulaymn b. klibbn (1)
Sulaym b. klayyn
al-Huzall (1)

Y
a
z
i
d

b
.

H
r
a
n

b
.

Z
n
2
(
2
)

213 214 215
Mub. b. al.Walld b. Àbdalhamld
al-Quraî. 2 (4)
Mub. b. Ùqba b. al-Mukirat Mub. b. ( Usrnan b. Karm >Abisi
I
Mub. b. Cdfar al-Huzall 4 (4)
a^-âybni 'Abil Àbdallah 1 (2) Àbdallah al-Kff 2 (1)
.
I
1
ûbat b. al-I-Jacek 5 (4)
I
I
I
i
I I I I 1
1:0 r
Z
cx
=
0_
5 sz v^ ^
Fr
P
',<)
..--3
:1 IT ..... N
^ 2
AI s
IN
^ k vi
in
IN
A
".
,I I
lok
g i)
, ,
^
i< w tr tr
,...,
p.
1. Ol . 215. Rs 3 63 ; Tt IX, 3 4 6.
2 Ol. 256. Rs 4 62 ; Tt IX, 3 3 8.
3 l . 250 y^ l ^ ndan sonra. Rs 4 52 ; Tt IX, 503 .
4 l . 194 . Rs 4 3 6 ; Tt IX, 69.
160. Rs 218 ; Tt IV, 3 3 8.
(
T
)

(
I
)

(
1
7
)

*
r
e
f
l

*
q

^
m
u
n
,

f
f
i
u
S

v
,
i
r
e
i
k

^ ,"I
I I I
(
T
)

i
r
u
i
r
^
u
s

I
c
^
v
,
'
c
^
^
p
r
u
d
^
v
,

i
q
v
c
P
r
u
i
f
i
v
,

(
T
)
i
m
P
S

c
l

(
i
)

v
s
n
y
v

.
q

t
w
^
l
e
p
L
u
q
n
,

cr
(
T
)
i
i
b
n
I
A
1
-
1
P
l
z
g
A
'
c
i
I
I
P
.
1
1
2
1
)
W
D

q

b
p
,
z
z
u
^
.
r
e
p
q
v
,

(
z
)
u
g
^
s
n
^
n
^
^
c
^
^
u
E
J
p

216
217
Muh. b. Yahya b.
tAbdallah az-Zuhli 1 (16)
Muh. b. Yahya b. 'Abdalcaziz

al-Ya^kurl 2 (1)
âzan Àbdaraziz b. Ù^man (1)
Ùsman b. Cabala (1)
ûbat b. al-klaccac (1)
Hiâmb. Zayd (1)
1
'Anas b. Malik (1)
Buhar?, kitab^ n^ n hi bir yerinde bu êybinin ismini Mal^ , b. Yal^ ya olarak zikretmemi^^ ya Mul^ ammad veya
Muhammad b. Halid (Buhar? III, 35, VII, 132, IX, 148) veya Muh. b. Hlid azZuhli (IX, 66) ^ eklinde kaydetmi^-
tir. l. 252. Rs 465, IX, 511. ta
2 l. 252. Rs 478 ; Tt IX, 516.
218 219 220
Muh. b. 'Abi Yaccib
al-Kirmni ^ ^ (3)
Hasan b. lbrhimal-Kirmni2(3)
Ynus b. Yazid al-Qura^ i (3) 8
^ bn îhb az-Zuhri (3)
p.
.(t2
rto
P
Muh. b. Yazid al-Kfi 4 Muh. b. Y^ lnus al-Bul^ rt 'Ab
'Ahmal -1-13iykandt 5 (87)
II IIIIIII
(^ )
cr
tzA
c
^^
r
al Walid b. Muslim(1)
al-) Awzcl (1)
Yaby b. 'Abi Kaîr (1)
Muh. b. ^ brhim(1)
Ùrwa(1)
Àbdallh ^ bn 'Utar (1)
13 ) Y
..,. ..r c
^ ^ ^
...-.
cr
o.
P
I ,....,
-1
Oh
Ol
ON
f57
CL
....I
----.
I -
I -k ........
.....
Bul^ firi'nin, kitab^ nda defa (III, 56, VI, 55, IX, 66) hadis
îir dur. Bk. Rs 457; Tt IX, 38, 533.
2 ol. 186. Rs 94; Tt II, 245.
3
C/I. 149. Rs 584 ; Tt Xl, 452.
4
Rs 464; Tt IX, 528.
Rs 464; Tt IX, 538.
Fr 4 5 c2-
^ ^ ^ ) t^ o
2 -<
Kr.)
^ c.
I '
nakletti^ i bu êyhinin ad^ ^ Muh. b. >ishq b. Man-
221
222
al-Munzir b. al-Walld b. Àbdarrahmn
Muqaddamb. Muh. b. Yay a1-Hilli2 (1)
al-Crch ^ ^ (2)
b. Àbdar-
rahmn al-Crdi (1)
ûbat b. a1-klaccc(1)
Ms b. 'Anas (1)
'Anas b. Mlik (1)
SilmQutayba (1)
Mlik b. 'Anas (1)
t
Nfic Mawl ^ bn
Ùmar (1)
^ bn 'Umar (1)
al-Qsimb. Yay b. Àt (2)
Ùbaydallh b. 'Umar al-( Umari (2)
Nfic Mawl ^ bn 'Umar (2)
(Abdallh b. 'Umar (2)
Rs 503 ; Tt X, 304.
Rs 524 ; Tt X, 288.
280

Sufyn as-Sawri (2)

Zi'dat b. Qadma (1)

'Ab^ l Àwna. Wallti (52)
Wuhayb b. 1Plid (41)
'Abdalwhid b. Ziyd (34)
Hammm b. Yay (20)
lbrhim b. Sacd (20)
Cuwayriyat b. 'Asm (28)
Cad^ - b. klzim (9)
'Abdalcaztz b. Muslim (13)
Mdtamir b. Sulaymn (6)
'Amr b. Yahya b. Said (3)
Mandi b. Maymn (4)
Sallm b. 'Abl Muti< (3)
Sbit b. Yazid (2)
Dawild b. 'Abl'I-Furt (2)
'Abdalwris b. (2)
'Asim pahl^ k b. Mahlid (1)
Hrn b. Ms 'Ab Àbdallh (1)
Yay b. Sacd (191)
Hammd b. Zayd (27)
Yazid b. Z^ ^ ray` (24)
b. ' ^ brh1m(21)
Bi^ r b. al-Mufaddal (20)
Àbdalw ris b. Sacid (16)
'Ab c Awna Waddh (13)
Hlid b. Àbdallh (13)
( Abdal'acl b. Àbdal'acl (11)
Sufyn (5)
'Ab'l-)Ahwa^^ Sallm b. Sulaym. (7)
Àbdallh b. Dw^ ld (4)
al-Muctamir b. Sulaymn (2)
Huâyn b. Numayr (2)
cAbdal'zz b. Muhtar (2)
c ^ s b. Ynus (2)
Huâym b. Ba^1r (2)
'Abi) Mucwiya Muh. b. Hzim (1)
Marhm b. Àbdarziz (1)
Àbbd b. 'Abbd (1)
Cuwayriyat b. 'Asm (1)
Àbdallh b. Yahy b. Kaîr (1)
Ysuf b. al-Mnîir (1)
281
(
I
)

t
i
u
l
lu
p
q
v
)

u
u
u
r
r
^
l
v
-
i
g

q

q
u
i
r
e
p
q
v
,

(
I
)

N
u
^
v
c
i
n
w
-
r
e

q
p
i
r
e
p
q
v
,

c
o
u
p
i
s
m

'
A
b

(
A
q
1
1

B
a
^
i
r

b
.

`
U
q
b
a
(
2
)

(
)

^
n
^
z
p
i
:
i

q

^
l
.
r
e
D

(
n
)

p
^
l
v
A

c
i

c
p
i
u
^
l
n
i
x
\

(
o
0
3
v
o
r
^
:
1
-
1
u

(
o
t
)
i
m
^
r
p
c
^
v
)

226 227 228
co N)
Muslimb. 'Ibrhimal-)Azdi
al-Farhidi 1 (83)
Mutarraf b. Àbdallh b. Na^r b. 'Alt b. Na^r b.
Mutarraf 'AV^ ^ Mi^'ab2 (2) cAli al-)Azdi3 (4)
Àbdurrahman b. 'Abi'l- I
1
I
Mawlf (2)
D >7- %'
A,'-' ,
tI 1 c6,-,'
go >. 1
cr
c^ .
o,
M uh. b. al-Munkadir (2)
A'7,'
. 1 1 '..
5
I
v
.!.. .... .
Fr
"2,
---
, .'
4
Cbir b. Àbdallti (2) c-
C
ct. -P-
co
po,',
Fr
>
.--..
t
cr
Q..
W
r.
Q-
521'
(
T
)
P

l. 220. Rs 493; Tt X, 121.
2 051. 220. Rs 503; Tt X, 175. Mutarraf' ^ n rivayet ettiî iki haberin (Buhril I, 80; VIII, 81), muhtemelen kayna^ ^ ^
sahabe'den Cbir b. cAbdallh' ^ n ,S' abtfa' sidir. Cbir'in hadislerini ihtiva eden âkifa' sine pek eski kaynaklar taraf ^ n-
dan iâret edilmi^ tir. Bk. F. Sezgin, Hadis musannefatzn^ n mebdei, Trkiyat Mecm. XII, 121).
8 l. 250. Rs 531; Tt X, 430.
(
T
)

^
I
r
g

q

u
l
if
v
n
i
_
i

`
A
b
d
a
l
l
h
b
.
a
l
-
M
u
b
r
a
k

(
3
)

(
T
)
^
m
v
,

c
^
^
t
w
^
l
u
P
i
u
c
^
n
,

(
T
)

K
u
s

(
I
)

a
l
l3
p
)
i
u
n
N
^
e

(
^
)
b
v
i
^
s
i
c

c
t

g
^
!
m
v
)
r
u

(
I
)

u
v
,
^
S
L
'
e
f
i

i
^
v
m

(
z
)

b
u
^
s
u
N

w
e
s

(
z
)
t
u
r
^
s
v
,

c
^
^
P
R
Z

cr
N
N
(
q

J
u
^
v
,

(
8
)

u
p
u
k
e
i
n
g

e
u
w
c
-
p

229 230
Nucaymb. ljammd b.
Mucwiya b. al-klris
al-kluzì (4)
Qabiât b. Ùqba b. Mul^ . b. Sufyn as-Suwci.
2
(47)
Sufyn as-Sawri 3 (47)

ol. 228. Rs 538 ; Tt X, 458. ^ bn klacar'e gre, Buh ^ lrl, bu êyhinden sadece, muhaddislerin magrn dedikleri
tarzda nakletmi^ tir. (Bk. Tt X, 458). Filhakika, âkii^ 'deki rivayet (I, 87, V, 160, IX, 73) ^ bn Hacar'in fikrini teyid
<diyorsa da drdnc rivayet (V, 44) "magrn tarz ^ na uymay^ p mstakil bir rivayetten ibaret bulunmaktad^ r.
284
cn
c^ l
M
C N
^ - i
Lay^^ b. Sacd (66)
' ^ sm'il b. Cdfar (32)
Carir b. Àbdalbanad (45)

Mlik b. 'Anas (20)
Yac qiib b. 'Abdarrahmn (17)
1-jtim b. ' ^ sm'il (12)
(Abdalwahhb as-Saqafi (11)
cAbdalwt^ id b. Ziyd (1)
Hlid b. al-ljri^^ (3)
b. (1)
Hlid al-klazz (1)
Hîm Yay b. Dnr (1)
^ bn Zakwn Àbdallh b. 'Abmad (1)
Triq b.Àbdarrahmn (1)
cAbdallh b. Dinr (1)
'Abdarrahmn b. Àbis (1)
- Sulaymn al-cAl^ wal (1)
cAmr b. cikmir (1 )
aa
I^ ^ , 1 .1
cj
co

.
O -
cu
.,
E
-0
, 4 7, . 5

4
"0
g
- <
a^ ^
ca ^ z
4 ) g
L>I
.54
41)
"Ca^ ^ af.
01 .
4, _o
E P

> e , -0
es e
.-54
'5 -0
rs
os
I.
i4
D .94
1 :3
%).1
ez -0-0
ee):o rl 5
Q
^^
g E
ud
-o -m
:o
> ? ' ce. E -F:
C
I
.5
N
.or E

o
- <co.7 3 ,
C^ ^
c.
`;) :'
zn ^ ^ <7
03 v--
klammd b. Zayd (12)
'Ab (Awna Wallt^ ^ (8)
Àbdal'zh b. klzim (10)
Mu^ irat b. Àbdarral^ mn (6)
Muh. b. Fulay1(3)
al-Mufallal b. Fadla (2)
Bakr b. Mular (3)
YazIcl b. Zuray` (4)
'Ab âfwn Àbdallt^ ^ b. Said (2)
'Ab^ l'12Ahwa^^ Sallm b. Sulaym (2)
Àbbd b. cAbbd (1)
cI I
Sahi b. Ysuf (1)
c r^ ^
cN^ ^
Bi^r b. al - Mufaddal (1)
Huâym b. Ba^l^ - (1)

'Ab Mdwiya Muh. b. klzim (1)
'Ab 'Usa'rna klammd b. 'Usma (1)
cAbdarrahmn b. (1)
Muh. b. Àhdallh al-)An^rl (2)
'Ab Qamra 'Anas (1)
)Ayyilb b. an-Naccr (1)
klacc b. Muh. al2A`war (1)
Bi^r "Ismcil b. 'Ibrhim 'Asadi (1)
- klumayd b. (Abdarral^ mn (1)
Dwd b. Àbdarrahmn al-cAttar (1)
285
Rs
426 ;
Tt
VII
I,
3
58.
Z-S
Cq
(
A
b
d
a
l
m
a
l
i
k

b
.

`
U
m
a
y
r
(
1
)

(
z
)

u
m
^
n
,

c
t

t
u
p
,
1
1
.1

'
A
y
y
b
b
.

'
A
b
i
T
a
r
a
f
^
n
a
(
1
)

YazTd b. Zuray` (1)
1 -< 4
Sacid b. 'Abi
o,
.-
s
, c .cn
cArf^ ba (1) p
.-,
1
Fr
s
=.. .'
9"
Qatda (1)
Z
k
1
, .
P
r.ti>
cn
,r
'Anas (1) .
00
233
234 235
236
ar-Rabic b. Yay 'Ab'l-Fall
al-Ba^ril (3)
Za'ida b. Qudma
'Abir^-âlt 2 (3)
Rawl^ ^
(Abdalmu'min
b.
3 (1)
Sacd b. Haf ^^ 'Ab^ l
Muh. al-Kfl 4
âybn b.
Àbdarral^ mn
'Ab Mu`wiya5
Sahi b. Bakkr b.
Bi^r ad-Drimi (3)
Wuhayb b.
al-Bhill 7
^ ^
l. 224. Rs 134; Tt. I,I, 252.
2
4ii 176. Rs 155 ; Tt II , 307.
3
l. 233. Rs 138 ; Tt I I, 296.
4
(51. 210. Rs 161 ; Tt III, 468.
s l. 164. Rs 214 ; Tt IV, 373.
6 (51. 228. Rs 187; Tt IV, 247.
7
151. 165. Rs 542 ; Tt XI, 169.
23 7 23 8 23 9
Sackl b. al -Rakam b. Muh. al -Macrf Sacid b. Marwn b. Àl i 'Ab Sacid b. Mub. b. Sacid
bi'bn 'Abt Maryaml (61) Ùsmn al -Ba^ cl di 2 (1) al -Carmi 3 (4 )
1
I 111111 I i
-1 cr
tL, P P, cr
13) I - r^ s 13' Ìc - ,

P> p- .0.1 ,... ,..
- nr
.
Z
4
A>
C/ 2 "
Fr N c.. u) k J
Fr Fr
5 o
r^ .l> 13,,,,
N c7' . ' ,.< czo
.,...
P
'' c:r ,
I I
5
.P- '-
..... _ , ......
(T
)
uq
z
01. 224. Rs 164 ; Tt IV, 17.
2 Ol. 252. Rs 174; Tt IV, 80.
Rs 168; Tt IV, 76.
Mub. b. cAbdal caziz b.
'Abi Rizma (1)
'Ab ^hb Sal muya Sul aymn (1)
cAbdal l h b. al -Mubrak (1)
Ynus b. Yazid (1)
ibn îhb az-Zuhri (1)
cUrw (1)
A'iâ (1)

Yacqb b. '^ brhim

b. Sacd 4 (4 )

^ brhim b. Sa`d b.
l brhim 3 (4 )

P
^ c n
t
1 +

(
)
u
v
,s
^
i
u
>

q

f
u
r
p
S

4 ol . 208. Rs 588; Tt XI, 380.
5 189. Rs 16 ; Tt 1, 121,
co
(
)
)
l
u
^
p
q
n
w
i
r

-
q

(
s
)

o
v
o
p
u
^
:
^
-
i
n

c
^
^

240 241 242 243 co c'
Sacid b. an-Nair al-Ba^ d-
di 'AV^ ^ cU^mn (1)
Hu^ aymb. Baîr (1)
'Ab Bi^r Cacfar b. ' ^ ys (1)
Muchid (1)
^ bn Acbbs (1)
Sacid b. ar-Rabic 'Ab
Zayd al-Haraw1 2 (8)
Sacid b. Sulaymn ad-
Dabbit 'Ab Ùsmn3 (5)
Said b. ûral^ bIl
al-Kindi 4 (2)
al-Lay^^ b. Sacd 5 (2)
(
^
)
)
^
g
i
c
^
n
^
x
-
I
P

(
1
.

.
q

p
i
z
e
,
k

1 151. 239. Rs 173 ; Tt IV, 93.
2 l. 211. Rs 165 ; Tt IV, 27.
3 ol, 215. Rs 165 ; Tt IV, 43.
4 l. 212, Rs 173 ; Tt IV, 48.
ô ^ . 175. Rs 433 ; Tt VIII, 959.
(
z
)
u
u
t
u
i
r
^
n
s

u
w
,
v
c
-
^
g

24 4 24 5
24 6 24 7
(
A
b
d
a
r
r
a
h
m
'
a
b
.
a
l
s
i
m
(
2
)

Sdicl b. Yaby b.
3
Sacid b. Talid SaÌ'd b. Ùfayr b. Muslim
Sdicl al-Ba^ dcli (5)
I
'Ab. cU^ mn 1 (6) 'Ab 'U^ mn 2 (43)
Yabiy b. Said
11
al-Ba^ ddi 4 (5)
^ ^
^ ^1
I
II
>' -<
c-
rn":,
a.. 42 pc,
$ 3, (5>, - t
r: A7
Fr
... gr
"
Up: A"
P
a,
al
a- ...,
cr. cr
-
.....
,_ .
.a. ..'
..'"'" W
63

P >
Z
Salimb. klayyn b.
Bistamal-Huzali 5 (1)
Sacid b. Min (1)
'Ab Hurayra (1)
(51. 219. Rs 173; Tt IV, 71. Bul^ ari'nin "Sacid b. Tal'id diye kaydetti^ i bu êyhinin esas ad^ ^ Sacid b. cis b.
Tali dir.
2
(51. 226. Rs 168; Tt IV. 74. Bul^ ari'nin, kitab^ nda 43 defa "Sacid b. (Ufayr diye kaydetti^ i bu êyhinin esas
ad^ ^ Sacid b. Kaslr b. cUfayr dir.
8 l. 249. Rs 171; Tt IV, 97.
4 CIL 194. Rs 562; Tt XI, 213.
5 Rs 206; Tt IV, 168.
24 9
Sulaymn b. Dawd
'Abu'r.ltabic 2 (5)
250
Sulaymn b. Harb al-)Azdi
'Ab 'Ayy(lb 3 (133)
(
I
)

s
^
k
u
i

q

f
l
n
i
x

(
)

i
n
^
z
p
i
l

c
i

^
I
^
r
3

(
0
9
)
3
P
3
r
^
:
^
-
^
g

c
^
^
(
9
9
)

P
A
"
e
Z
'
c
l
P
?
a
n
"
1
:
1

(
L
)

u
u
m
k
e
i
n
s

q

p
i
E
l
5
n
A

(
I
)

s
n
u
p
,
A

c
i

p
m
4
v
,

(
I
)

u
u
k
u
X
j
-
1
,

q

u
p
i
f
i
n
s

24 8
Sidn b. Mulrib b. 'Abi Mul>.
al-Bhilt (1)
'Ab Macâr al Ba^ri Y^ lsuf b.
Yazid al-Barr (1)
Ùbaydallh b. al-'Al^ nas 'Ab Mlik(1)
^ bn 'Abi Mulayka (1)
^ bn Àbbs (1)
Col. 224. Rs 209 ; Tt IV, 293.
2 (51. 234. Rs 182 ; Tt IV, 190.
3 <ii. 224. Rs 181 ; Tt IV, 314.

Mandi b. Maymn (4)
Yazid b. Zuray` (3)
'Ab 'Usma klammd (2)
klammd b. Zayd (1)
'Ab Àwan Wallh (1)
al-Mu^ :rat b. ( Abdarrahmn(1)
b. 'Ibrhim (1)
(Abdalwhid b. Ziyd (1)
291

Yay b. Sa'id (6)
( Abda b. Sulaymn (6)
' ^ sm'Il b. Ùlayya (2)
al. Wal:d b. Muslim (2)
(Abdarrabmn b. Mandi (2)
Sulaymn b. klayyn (1)
Muh. b. Ca`far (1)
kiaccc b. Muh. (1)
Àbdalwahhb b. ( Abdalma-
c:d (1)
'Ab^ l Muwiya Muh. b.
F
.-
Hzim

(1)
,

g^
Sufyn a^^ Sawri (2)
ir; d w;
eq es ,
0 04
Mis'ar b. Kidam b. Zuhayr (1)
^
a
d
a
q
a
t

b
.

a
l
-
F
a
d
l
2

(
4
2
)

(
I
)

v
2
k
e
^
n
H

t
^
c
i
v
,

254
îhb b. Àbbd al-Kft
'Ab Àrnr (5)
'^ brhtmb. klumayd
ar-Ru'st 2 (5)
'^ smdfl b. 'Ab Hlid
s
(5)
Qays b. 'AM kizim4 (5)
k
^ ^
255
ûca` b. al-Walid
'Abu'1-Lays_ 5 (1)
an-Nadir b. Muh.
al-Yammt (1)
âhr b. Cuwayriya (1)
Nfic Mawl ^ bn
Ùmar (1)
256
Talq
b. ânnmb.
Talq b.
ânnme (3)
Z'ida b. Qudmat
as-Saqa fr (3)
257
( Ubayd b.
'Abfi Muh. (1)
'Ab 'Usma Ham.
md b. 'Usma9 (44)
(
I
)

p
r
^
,
s
u
i
^
q

q

t
r
e
p
p
q
y
,
0

'
A
V
^
^
'
^
s
l
^
q
a
^
-
^
a
y
b
n
t
(
1
)

(
e
t
)
t
^
v
^
^
r
p
c
^
v
,

'
c
^
^
q
v
u
r
P
i
u
c
^
n
)

(
u
)

u
i
v
u
4

l. 224. Rs 219; Tt IV, 368,
2 178. Rs 15; Tt I, 117.
3 l. 146. Rs 25; Tt I, 291.
4 C^ ^ . 84. Rs 417 ; Tt VIII, 386. 7
Rs 213 ; Tt IV, 214. 8
Ol. 211. Rs 235; Tt V, 35. 9
Ol. 161. Rs 155; Tt III, 306.
l. 250. Rs 331; Tt VII, 59.
l . 201. Rs 103; Tt II[, 3.
293
41.1 "
'
A
b
i
'
l
-
M
u
t
^
t
a
r
l

(
3
3
)

co
cI
`
U
b
a
y
d
a
l
l
h

b
.

M

b
.

'Usma Hammd b.
'Usma (9)
Muh. b. Bakr (2)
cAffn b. Muslim (1)
'Ab 'mir al-(Aqadi (1)
Àbu'n-Nu`mn al-Rakam b.
Àbdallah (1)
Yacqb b. 'fbrkfm b.
cAbdarrahmn (3)
Sacci b. Ibrahim b.
cAbdarrahmn (1)
b. Yemus (15)
klanzala b. 'Abi Sufyn (4)
Hi^m b. Ùrwa (3)
Sulaymn al-)Acma^^ (3 )
âybn b. cAbdarrahmn (2)
al-'Awzì (1)
ibn Curayc (1)
- Zakariy b. 'Abi Z'ida (1)
'^ sm'l b. 'Abi Ijlid (1)
- Mdrilf b. klarbz (1)
cU^mn b. al-)Aswd (1)
OL194. Rs 92; Tt VI, 415.
j31 J 3
.L^ ^
2 ol . 222. Rs 340; Tt VII, 435
nakletmiftir. Bk. nr. 186.
3 $51. 194. Rs 92; Tt V1, 415.
4 (51. 148. Rs 179; Tt 1V, 222.
all
:f. "
4).(.11 (Tt II, 416)
. Buhar? bu êyhinden iki hadisi, Muh. b. )Abi'l-klusayn as-îmnanl vas^ tas^ yla
261
s
cn
0

VJ
co,
cr
C L
su
(
9
I
)
f
i
l
I
P
S
T
i
c
1
V
)

cr
A>
P
0

'
^
b
r
a
h
i
m
a
t
-
T
a
y
m
i
(
1
8
)

(
)

u
l
l
n
y
v

q
u
i
k
u
p
q
v
,

VJ
rv
C L
.c)
9 -
cr
tzu
00
262
Ùmar b. klaf ^^ b. îya^^ al-K^ lf12 (84)
klaf^^ b. îysi al-KC^ fi 3 (84)
Sulaymn b. Mihrn al-)A`ma^ 4 (84)
<Ubayda.11h b. 'Umar b. May-
sarat al-Qawrirt (1)
Ulid b. al-Uris (1)
cUbaydallh b. 'Umar (1)
Nfit Mawl ^ bn Ùmar (1)
^ bn 'Umar (1)
'Umar b. Muh. b. al-Hasan 'Umayyat b. Bistm
al2Asadi 1 (1) b. al.Muntasir 2 (3)
11
( Usman b. al-Haysm( Usmn b. ^lib b.
Muh. b. al-Hasan al-)Asadl (1) Yazid b. Zurayc 3 (3) b. Cahmb. cis 4 (1) âfwn as-Sahmt 5 (2)
II
I
I
'Ibrhlin b. Tahmin (1) II
1
->..r.
cr
Muh. b. Ziyd (1)

:
I
I
1: 13
k
'Ab Hurayra (1) ar
u9>
o
h* "
..--, ---,
..., t..
.......
,....
(
)

a
^
u
.
^
r
o

u
q
j

n
P.
1:
e-r
P
(
t
)

q
q
v
A
p
.

.
q

g
y
i
p
p
c
i
v
,

n
p
n
y
k
i

.
q

n
i
u
g

263 264 265 266
l . 250. Rs 3 4 3 ; Tt VII. 4 95.
2 01. 23 1. Rs 4 6; Tt I, 3 70.
3 '3 1. 182. Rs 573 ; Tt II, 3 25.
4 (51. 220. Rs 3 51; Tt VII, 157.
5 ol . 219. Rs 3 50; Tt VII. 122.
...,
267 268 269 270

.0
cUsman b. 'Abi cUsman b. <Umar b. al.Walid b. Salih an-Nahhas Yahya b. 'Abdallah b.
âyba Faris al-cAbdi 2 (1) ad-pabbi 3 (1) Ziyd as-Sulami 4 (1)

= ^ bn Muh. b.
'Ibrahim1 (60)
11
1 'Ali b. al-Mubarak (1) '^ sa b. Yilnus (1)
Àbdallah b. al-Mubarak
III II1
I 1
P
=
.wi, X n
t.
cr K:D.. .r:
-t
Yahy
h
Sactd (1) Ùmar b. Sacid
h
'Abi
az-Zubayr b (1)
(ikrima (1)
I
'Ibn 'Abbas (1)
Col . 23 9. Rs 3 4 9; Tt VI[, 14 9.
2 Ol . 209. Rs 3 4 8; Tt VII, 14 2. Buhri'nin, bu êyhinden, kitab^ nda (II, 170) bir hadis rivayet etti^ i hususuna kay-
nakl arda iâret ol unmamaktad^ r.
3 Rs. 53 7 ; Tt I, 13 7.
4 Rs. 567; Tt XI, 23 9.
..< P> P
c ^ ^ ^` - <
Fr
I
Husayn al-Makki (1)
I >7. t
^^
to cr
( ^ krima (1)
I
a-
52. 0 i<
'^ bn 'Abi Mulayka (1)
.- 1
.-
- .
' '.- :
At
S^ t'
I- - ; P'"
P" l' .
P
1 .' Z
ii
)Abil Hurayra (1)
I
sm,
v,-..
J
^ bn 'Abbas (1)
P
.- - - ,
1- - I
,...
(1)
Cad^ - b. Hazim(1)
; c;^ ^ r CN ^ ^ l
un ,P
c12 m
Cg

ri eri
Cs1
Ca.4 1^ .
Bayn b. Bi^r (1)
297
E2" ef
'14"
03 ......" ct:$
X "i '''' e <
<cc g <cd v
CN
..C5 ''' <el
.C/ 'T : '.

<cc3
0:1
, C)
:5
Sulaymn al-
'Kula (2)
Wakl` b. al-Carrh (3)
Àbdarrazzq b. Hammm (2)

Yazid b. Hrn (1)
'Ab Mucwiya Muh,. b.

Uzim (1)
Muh. b. Àbdallh al-'An
^ r1(1)
Rawh b. Ùbda (1)
^
abba b. Sawwr (1)
Lay^^ b. Sa`d (164)
Ya`cib b. Àbdarrahmn
al-Qri' (5)
Mlik b. 'Anas (5)
Bakr b. Mular (3)
F
i
i
b
b
n

b
.

H
a
b
i
b
(
1
)

(
I
)

u
e
p
u
,
g
3

q
m
s

cz
cr
B
P>
e
P"
(
I
)

p
;
e
s

A
u
-
r
i
g

-
S
u
l
a
y
m
n
a
l
.
'
A
`
m
a
^
^
(
1
)

(
I
)

a
t
^
u
u
w

w
e
s

(
)

u
u
i
v
^
-
^
^
c
i

(
i
)
u
^
f
^
i
^
r
e

q

n
^
u
e
N

`
A
b
d
a
r
r
a
z
z
q

b
.

H
a
m
m
a
m
(
1
2
)

275 276
277
Yay b. Muhammad
b. as-Sakan b. Habib Yay b. Ms b. ( Abdirabbih
al-Quraî 2 (2) b. Slim3 (42)
Yay b. Man b. Àwn b.
Ziyd b. BislmJ- (1)
Muh. b. Cdfar (1)
^dba b. al- klaccc (1)
Wqid b. Muhammad (1)
Muhammad b. Zayd (1)
ibn 'Umar (1)
1 l . 23 3 . Rs 564 ; Tt XI, 280.
2 Rs 568 ; Tt XI, 272.
3 <51. 24 0. Rs 568; Tt IX, 265.
(
p
r
)

s
u
u
v
,

'
c
^
^
)
f
f
^
v
^
N

(
z
t
)

p
,
u
s

q

w
I
q
u
^
q
l
,

(
t
)

n
^
f
u
a
n
3

u
q
i

)

s
u
u
v
,

c
^
^
m
w
i
n
^
^

X
rt
rt
>-
>C1^ ^
)

p
I
z
r
i
k
.
4

s
n
^
n
s
u

(
L
)

p
u
t
u
t
u
r
C
i
a
N

q

^
u
w
n
,

(
9
-
0
-
-
I
^
v
i
:
i
-
r
e

.
u
u
v
,

(
^
)

u
y
,

c
^
^
M
I
-
1

C
a
r
k

b
.

'
A
b
d
a
l
t
i
a
m
I
c
i
(
1
)

278 279
280 281
Yay b. Qazdat Yahy b. Sulaymn b. Yalw. Yakly b. ^lih 'Akbel
al-Qura^ll (26) b. Said al-CdfI2 (36) ^lih a^-^ml 4 (6)
Fulayb b. Sulaymn
b. 5 (6)
Vibdallh b. Wahb b. Muslim
al-Qura.74. 9 (36)
Yahy b. Yay b.
Bukayr al-Hanzali (3)
Rs 568; Tt XI, 265.
2 i. 237. Rs 467 ; Tt XI, 227.
3 Ol. 197. Rs 260 ; Tt VI, 70.
4 451. 222. Rs 562 ; Tt XI, 229.
5 l. 168. Rs 416 ; Tt VIII, 303.
Ol. 226. Rs 565 ; Tt XI, 296.
Yacqiib b. 'Ibrahimb. Kask b. Zayd
al.cAbdi 3 (33)
I
c
i
v
,

.
q

p
,
X
(
I
r
i
k

f
(
I
)
1
3
1
,
u
s

c
i

v
.
X
q
u
i
T
,

0
-X
0
(
g
)
u
m
n
,

q

f
i
n
n

282
283
284
Yal^ ya b. Ya`la b. al-Haris
al-Mul^ aribl I (1)
Ya`la b. al Haris
al.Mul^ aribit (1)
'bas b. Salamat b. (Arnr (1)
Salamat b. 'Arnr b.
al- 'Akwa` (1)
Yal^ ya b. Ysuf b. 'Abi
Karima 2 (4)
'Aba. Bakr b. Àyya^^ (4)
al-Filistini (4)
'Abil âhl^ ^ (4)
Hurayra (4)
l. 216. Rs 565 ; Tt XI, 303.
2 (31. 229. Rs 568; Tt XI, 307.
3 l . 252. Rs 589 ; Tt XI, 381. Buhri'ain, bir yerde nisbetsiz olarak yaln^ z "Yacqub diye kaydetti^ i bu ^ eyhinin
tayininde ihtilf vaki olmu^ , baz^ ^ muhaddislerce bunun Yaccifib b. klumayd oldu^ u fikri ileri srlm^tr. Bk. Rs 589 ;
Tt XI 3R3.
(
^
)
1
"
I
n
)

c
^
^
>
u
v
w

-

(
1
7
)

N
r
s

c
i

u
r
g
.
w
.
m
i
c

286
Ysuf b. Yaccib
a^^ âffr
'ATAYacqb 2 (1)
b. ( Ulayya (1)
'Ayyb (1)
Humayd b. Hill (1)
'Anas (1)
287
Yusf b. Bahll at-Tamimi
Yaccifib 3 (1)
Àbdallh b. (1)
Haîn b. Àbdarral^ mn (1)
Sac ci b. Ùnayda (1)
'Ab Àbdarrahmn
as-Sulami
Àli b. 'Abi Tlib (1)
288
Ysuf b. Mut). b. Sabiq
al-cU^ fri 4 (1)
Yay b. Sulaym(1)
b. 'Umayya (1)
Said b. 'Abi Said (1)
'Ab Hurayra (1)
285
Yasarat b. âfwn
b. Camii
'Ab âfwn I (5)
l. 216. Rs 591; Tt XI, 37.
2 Ol. 231. Rs 581 ; Tt XI, 432.
3 Ol. 218. Rs 582; Tt XI, 409.
4 Rs 582; Tt XI, 423.
C
O
l
c
u
i
v
i
^
n
w
-
^
2
u
u
m
f
l
u
i
i
r
p
c
^
v
,

(
r
)
u
m
p
i
%

c
^
^
u
q
u
^
:
^
^

(
s
)
P
u
w
u
m
f
^
^
m
u
u
s
n
<

u
c
t
v
,

(
S
)
1
"
1
-1
1
"
N
~
K
W
)

-

289 290 291
0 14
Zayd b. 'Ahzam
Tlib al-Makk13 (1)
'Ab^ l Qutayba Silmb.
Qutayba (1)
Muslimb. Qutayba (1)
Musann b. sa`ld (1)
'Abil Hamza (1)
'^ bn 'Abbas (1)
Zakariy b. Yahy b. cAmr
Ysuf b. Masa b. Rîd b. Bi11 (23) al-Kelf1 2 (12)
1111^ ^111111
7 ;. ',94;-:.' e
'= , P : .1 .-
tyPD
,I ri
G" .-1 C Cr Cr Cr ',C! , '. Cr
Z N- C:2" .g.
IC/2
B:.-... , ,., , . 1:0 p^ ^`--:I >
> Cr t7' 7
c^
Fr <X Fr
a N
Ao> ^ no l 'u
'0 1; P. ; - "I" :3 2 C4 ) Q.. f'7 " >< Fr
,-, .
. cr cr.
.....
n .% R. ,:.- E: , 4 i : . 5 , . . ' '; 1 / 9 > :3 3
pl ^ ^ ..
-
'L p, ." ' ' %
t^ ^ ^
G" '
t'-s.3 -.
G" ." " >

po , ! ...:`,
P Cr 1:1. $ 2 >1 .....
%NoPD>
.<
G> 1 ,- - - ", . ...- - . I
....., ^ --, l l I
CL
^ I I
0 ,
S./ ,..., I..

N Z.;
E
'''
1
l 253 . Rs 583 ; Tt XI, 4 25. Buhr7, bu êyhini kitab^ n^ n baz^ ^ yerl erinde Ye^ suf b. l U^ idbaz^ ^ yerl erinde de
Y ^ l suf b. Masa êkl inde kaydetmektedir.
2 Col . 251. Rs 152; Tt III, 3 3 7.
8 l . 250. Rs 14 5 ; Tt III, 3 93 .
292 393
Ziyd b. 'Ayyb b. Ziyd a1-Bakdd1 1 (3) Zuhayr b. Harb b. âddd al-Hara^t 2 (12)
Huâymb. Baîr (3)
Bi^r Cdfar b. 'Abi Wah îya
Sacid b. Cubayr (3)
^ bn Àbbs (3)
1 (51. 252. Rs 149 ; Tt III, 355.
2 Ol. 234. Rs 153 ; Tt III, 342.
(3)
(
z
)

I
A
P
P
n
.
.4

'
c
^
^
"
f
^
n
z
i

.
u
^
r
D

-
c
i

c
i
t
r
e
C
a
r
f
r

b
.

(
A
b
d
a
l
h
a
m
i
d

(
3
)

(
9
)

u
w
q
v
^
q
l
,

c
t

q
u
b
,
u
.A

304
Buhri'nin knye veya nisbetleriyle zikretti^ i
êyhleri
' Al^ mad: Marrr b. Hammilya, bk. nr. 159.
^ bn ' Abi' l- )Aswad: Àbdallh b. Muhammad, bk. nr. 11.
' Alg^ âd-Dahhak b. Mahlid, bk. nr. 95.
Bakr al-Mugaddami: Muhammad b. 'Abi Bakr b. Àli,
nr. 179.
Abdallh b. Zubayr b. cls, bk. nr. 19.
' Atti Kuragb: Muhammad b. al-cAl, bk. nr. 176.
' Ahr^ ^ Mdmar: Abdallh b. 'An^ n bk. nr. 7.
^ bn ' Abi Margam: Safid b. al-Hakam, bk. nr. 11.
' Abu' l- Mu^ ira: Muhammad b. (Abdallh, bk. nr. 21.
Ndaym: al-Fall b. Dukayn, bk. nr. 96.
' Abu' n-Nd^ ndn: Muhammad b. al-Fall, bk. nr.
^ bn Numagr: Muhammad b. (Abdallh, bk. nr. 174.
' Abti Qasim: Hlid b. Haliyy, bk. nr. 131.
Qutayba: al-Munzir b. al-Walid al-Crdi, bk. nr. 221.
' Abu' r-Rabi` : Sulaymn b. Dwd, bk. nr. 273.
' Abu' l- Walid: Hi^m b. Àbdalmatk, bk. nr. 102.
' Abu' l - Y a ^ rn: al-Hakam b. bk. nr. 108.
1 Burada, Buhrrnin knye veya nisbetleriyle zikretti ^ i keyhleri yle sadece
rivayetler zincirinin sonuncu halkalar^ n^ ^ te^ kil eden stadlar^ n^ ^ kasdediyoruz ki,
L h i k a'da Buhrrnin kaynaklar^ olarak, êmalarla tesbit edilen êyhler ara-
s^ nda. isimle^ iyle alfabetik olarak kaydolunmu^ lard^ r. Cnun di^ er muhaddisler gibi
rivayet zincirlerinde, knye ve nisbttieriy^ e zikr^ tti^ i sair rver bu guruba dahil
de^ ildirler.
LA^ IIKA
dl numaral^ ^ lhika Buhrrnin ,,,S'alyWiyle imam Mlik'in Mu-
wctta' ^ ^ aras^ ndaki m^terek k^ s^ mlara dair umumi bir fikir vermek
maksad^ yla tertib olunmu^tur. <Buhrrnin kaynaklar^ ad^ yla ay-
r^ lm^ ^^ olan fas^ lda Buhrrnin, kendinden evvelki devrin, musan-
naf yni malzemelerini sistematik bir êkilde tasnif eden kitapla-
r^ n^ ^ hlsaya te^ ebbs etti^ ini izaha al ^ ^ m^ ^ t^ k. Muwatta, anla^^ l-
d^ ^ ^ na gre, .^' ai^ i, ^ ' e en ok malzeme bahêden musannaf hadis
kita'a^ ^ olmu^tur.
âldy' in senedlerinde ^ mam Mlik'in ad^ n^ ^ ihtiva eden hadis-
lerin ok zaman Muwatta' ^ n ayni veya ilgili bblar^ nda bulunmu^^
olmas^ ^ ilk nazarda Buhrrnin do^ rudan do^ ruya Muwatta' ^ ^ kaynak
olarak kulland^ ^ ^ ^ zehab^ n^ ^ uyand^ r^ yor. Fakat bir hadis kitab^ n^ n
-rivayet zincirleriaden faydalanarak- kaynaklar ^ n^ ^ arat^ rma husu-
sunda giri^ ilen bir deneme Buhrrnin, umumiyetle, do^yudan do^ -
ruya Muzuctta' a kaynak olarak ba^ vurmad^ ^ ^ ^ daha ziyade, Mu-
watta' dan iktibas eden ^ eyhlerinin kitaplar^ ndan faydaland^ ^ ^ ^ neti-
cesini ortaya koyma^ dad^ r.
Fiihakika Buhri, âi^ i/^ 'ine ^ mam Mlik'in Muwctta' ^ ndan al-
m^ ^^ oldu^ u alt^ ^ yz kadar hadis 2 hususunda kitab^ n rivayet hak-
k^ n^ ^ uhdesinde bulunduran bir veya iki rvisine mracaat yerine,
muhtelif otuz êyhinden 3 faydalanm^ ^^ grnmektedir.
Kr^ . s. 47-68.
2 Bu rakamla Muwatta' ^ n alt^ ^ yz hadisini kasdetmiyoruz. Hakikette Mu-
wattd^ n yz kadar hadisi muhtelif fas^ llar^ na mukerreren al ^ nmak su-
retiyle mezkr 'adede bali^ ^ olmu^ tur. Esasen Muwatta' da bulunan musned ha-
dislerin say^ s^ ^ alt^ ^ yz kadard^ r (Bk. Zurqni I, b).
3 Anla^^ ld^ ^ ^ na gre, Buhari'nin Muwatta' dan muhtelif rwiler vas^ tasiyle
alm^ ^^ olmas^ ^ keyfiyeti zerinde ciddi bir êkilde durulmam^ ^ t^ r. Me^ hur muhad-
dislerin, Mawatta' ^ n birer ravisine mesela ^ bn Hanbal'in cAbdarrahman b. Mandi
(l. 208). Bubari. nin cAbdallah b. Ysuf at-Tanaysi (l. 218), Muslim'in Yah-
ya b. Yahya b. Bukayr (61. 22o) 'Aba Dawd'un CAbdallah b. Ma damat al-
Qa( nabi (l. 221), Nasa) i'nin Qutayba b. Sa.( id (61. 250) rivayetini ihtiyar etti^ i
kanaati mevcuddur (Bk. Zurqni I, 8).
306
<3 numaral^ ^ êmada da m^ ahede olunaca^ ^ ^ zere, baz^ ^ ri-
vayetlerde Mawattapdan yap^ lan iktibaslarda Bul^ rl kendisiyle
^ mam Malik aras^ nda iki mtevass^ t rvi, ad^ ^ zikretmektedir. Bu
keyfiyet hadislerin rivayetinde mmkn oldu^ u kadar az rvi ad^ ^
zikretmek, hadislerin en eski rivayet ve kaynaklar^ na sahib olmak
êklinde hadis edebiyat^ nda pek revata bulunan bir an'aneye de
ayk^ r^ ^ bulunmaktad^ r. Btn bu iki ravi ad^ n^ ^ ihtiva eden hadis-
lerin dahi elimizdeki Muwatta) metninde mevcut oluû But^ rrnin
yan^ ndaki Muwatta' edisyonunda arad^ ^ ^ n^ ^ bulamad^ ^ ^ ^ takdirde
di^ er rivayetlere mracaat etti ^ i ^ eklindeki bir ihtimali de berta-
raf etmektedir. Onun Mlik'le kendi aras ^ nda izhar etti^ i iki rvi
ad^ , nisbeten gen olup. do^ rudan do^ ruya Imam Mlik'ten
Muwatta' m rivayet hakk^ n^ ^ alamay^ p favilerine mracaat eden
êyhlerinin kitaplar^ ndan faydalanm^ ^^ bulunmas^ n^ n bir neticesi
olarak grnyor.
BulArrnin Muwatta' menê'li hadisleri aras^ nda s^ k s^ k tekerrr
edenler vard^ r. Hatt bu hadislerden biri, kitapta be^^ defa tekerrr
etmi^, her defas^ nda ayr^ ^ bir Wab^ n malzemeleri aras^ na girmi^ tir 2.
Bu mkerrerlerin, her defas^ nda ayr^ ^ bir I-ayinin ad^ yla bulunuû
Subrrnin Muwatta' menêli o hadisi, arada rvi olarak zikretti ^ i
êyhinin kitab^ n^ n alkal^ ^ bab^ ndan ald^ ^ ^ n^ ^ ifade eder. Bazen bu
mkerrerler, â,5' il^ de pek k^ sa mesafelerle iki ayr^ ^ ^ eyhten al^ n-
mak suretiyle geer. Baz ^ ^ hallerde BuhrPnin her iki rivayet ara-
Bu keyfiyet hadis edebiyat^ nda a 1 S^ la(' al- cP I i" diye maruftur.
Hatta muhaddislerin islamaleminin muhtelif yerlerine yapt ^ klar^ ^ seyahatlar^ ^ ifade
eden "t a 1 a b al- ci I m- messesesi hadislerin yksek isnadlar^ n^ ^ temin etme za-
ruretinden do^ mu^tur. (Bk. Tadrtb ar-Rwi s. 183 v.d.) Hadislerin yksek isnad^ ^
ise Peygamber'le, sonuncu halkas ^ ^ aras^ nda en az ravi ad^ ^ ihtiva eden rivayetlerle
gelmi^^ olmalar^ ^ keyfiyetidir. Bu yizdendir ki, ilk as^ rlar^ n hadis kitaplar^ nda
mevcud bu kabil isnadl^ ^ hadisleri, di^ erlerinden tefrik i^ i daha sonraki as^ rlar iin
alaka-bah^^ bir mesai mevzuu ohnutur. Mesela, Buhari'nin ravili l ^ adisleri, bu
maksatla, bilahere Sala^ igt al-Bul^ ,arfadi alt^ nda toplanm^ ^ t^ r ; (Bk. Br. G P,
166, Suppl. I, 264).
2 Bunun iyi bir misalini Muwatta' da (s. 398, st. 19) 'Isk^ aq b. cAbdallah b.
)Abi Talt^ a'den rivayet olunan uzun bir hadis te^kil eder. Buhari mezkr hadisi
Kitb az-zaketa (II, 119) ^ eyhi cAbdallah b. Yiisuf . tan, Kitb al-waktlla' de (III,
102) Yahya b. Yaby'dan, Kitb al-wagf(1V, 11) ve Kitb al- )a^riba (VIII, 109)'-
de SAbdallh b. Maslama'den, Kitb at-tafsfr (VI, 37) 'de lsmacil b. -) Chvays'den
olmak zere be^^ yerde nakletmi^ tir.
307
s^ nda mevcut bir farka iâret etmek istedi^ i ihtimalini hat^ rlat^ rsa
da bazen mkerrer olarak ald^ klar^ ^ aras^ nda en kk bir ihtilaf
bulunmamas^ ^ byle bir ihtimali bertaraf eder i. Bazen muayyen
bir hadis bir sahifede birbirini takip eden iki bab^ n muhtevas^ nda
iki ayr^ ^ êyhin rivayetiyle bulunur 2. Hatta Muwatta' a 'ait bir ha-
disin, muayyen bir bab^ nda tekerrr etti^ i ve iki seferin-
de de ayni êyhten rivayet edildi^ i vakidir 3 . Bu gibi yerlerde
Baharrnin o hadisi kitab^ nda iki defa rivayet edip aradaki basit
fark^ ^ gstermek istiyen êyhine tabi oldu^ u anla^^ l^ yor.
Bubarf'nin imam Mal^ k'ten naklettikleri aras^ nda rivayet zin-
cirleri hazfed^ lerek Vala Malik diyerek taliq tarz ^ nda ald^ ^ ^ ^ da
vakidir. Maamafih bunlar di^ erlerine nisbetle pek kk bir ekal-
liyette kal^ rlar. Mlik'ten taclician ald^ klar^ n^ , uhdesinde
rivayet hakk^ ^ bulunmayan kitaplarda, Mu^ vattddan yap^ lm^ ^^ olan
iktib aslar^ n Sa nakli zaruretinin bir neticesi olarak ml-
haza ediyoruz.
Bul^ arrnia -umuniyetle do^ rudan do^ ruya faydalanmam^ ^^
olmas^ na ra^ men- rivals kayoaklar^ n^ n en ba^^ nda gelmi^^ olma-
s^ ndan dolay^ ^ Muwt tta'dan aldt^ ^ ^ k^ s^ mlar^ ^ bir cedvel halinde bg
lahika da verme^ i faydal^ ^ buluyoruz. Gerek Bul^ ari'nin indeksi,
nin ve gerekse Muwotta' ^ n indeksi ve hadislerinin alfabetik
bir tasnifinin yap^ lmam^ ^^ olmas^ ndan dolay^ ^ her iki kitap aras^ n-
daki mevzuu bahs niukabelenin gl^ n ve binnetice baz ^ ^ k^ s^ m-
lar^ n dikkatten kam^ ^^ olmas^ ^ ihtimalinin mevcudiyetini gz nnde
bulundurmal^ d^ r. Ayr^ ca, Muwct ^ a' ^ n mteakip nesillere muhtelif
rivayetlerle intikal etmi^^ olmas^ ^ ve rivayetlerinin birbiriyle muka-
belesi adeta mmkn olamayacak êkilde ayr^ lm^ ^^ bulunmas^ ^ Bu-
t^ firrnin senedlerinde Malik ismini ihtiva eden hadislerin bir k^ sm^ -
n^ n Muwatta' da tesbitini imkans^ z k^ lm^ ^t^ r. Hassaten kitab^ n ri-
vayet hakk^ n^ ^ muhtelif rvilere verme hususunda imam Malik'in
1 Bunun bariz bir mislini Kitb al-buyticun saman al-kalb bb^ nda (III.
84) ve Kitb a^^ ^ ufca'nin kasb al-ba^ y bab^ nda iki ayr^ ^ ^ eyhi vas^ tas^ yla alm^ ^^
oldu^ u hadis te^kil eder (Bk. Muzvotta s. 254).
2 Mesel, linim Muwatta' da as-sunna fi' ^ -^ irb wa munawalatih
can al-yamin bb^ nda (s. 374, st. 21) serdetti^ i bir hadisi
hibat li'l-eamca bb^ nda (III, 161, st. 8) ^ eyhi Yaby b. Qazaca riva-
yetiyle al-hibat al-maqbcla wa ^ ayr al-maqbda bb^ nda ( Il, 374, st. 16) êyh-
lerinden Qutayba b. Saci'd rivayetiyle alm^ ^ t^ r.
3 Bk, Bubari, VI, 40, st. 10, 17, Muwatta s. 40, st. 4.
308
bir hayli msamahakr oldu^ u ^ ^ ve Muwatta' ^ n bini mtecaviz rvi
taraf ^ ndan rivayet edildi^ i sylenir. Hatt al-Ba^ ddi ve
al-Qli clyl' ^ n, Muwatta' ^ n rvilerine, dair birer mstakil kitap
meydana getirdiklerini ^ reniyoruz 2. Muwatta' ^ n muhtelif rivayetleri-
nin farklar^ n^ ^ tesbit etme hususunda mstakil eserler de meydana
getirilmi^tir. Bunlar^ n en mhimlerinden biri Yal^ y b. Yay ri-
vayet^ nde bulunmayan hadislerin iba (Abdalbarr taraf ^ ndan tesbit
edilmi^^ olan^ d^ r 3 .
Bu lhika da neticeleri verilen mukabeleye, Muwatta' ^ n
Yahya b. Yal^ y'ya id olup Tunus'ta 1280 y^ l^ nda tab'olunan edis-
yonu esas olarak al^ nm^ ^ t^ r. Birbiriyle kar^^ la^ t^ r^ lan her iki kita-
b^ n m^terek hadisleri iin sadece sahife ve ba^lang^ sat^ rlar^ n^ n
verilmesiyle iktifa olunmu^tur. Mezkr tab'da hadislerin kolayca
tefrik edilemiyecek ^ ekilde tertibi yznden mukabelenin gle^ti-
^ ine, daha iyi bir tab' ^ ^ ele geirildi^ i takdirde Muwatta' hanesin-
de bo^^ olarak kalan yerlerin bir k^ sm^ n^ n daha doldurulabilece^ i
hususuna iâret edelim.
Bk. al-Kif . dga s. 133.
2 Bk. Tareuiir al-hawalik I, 9
3 Onun bu mesaisi at-Taqa.y:4 adl^ ^ eserinin zeylinde, Kahire'de 1350 y^ l^ n-
da bas^ lm^ ^ t^ r. Bk. Br. Suppl. I, 298.
Kitab^ n mevzuu bahs ihtilflar^ ^ modern tetkiklere zaman zaman mevzu te ^ -
kil etmi^ tir. Yal^ y b. Yaby ile Mul^ ammad a^ -âybani rivayetlerinin birbirinden
ne kadar ehemmiyetli bir ^ ekilde ayr^ ld^ ^ ^ n^ ^ gstermek hususunda, Goldziher
taraf ^ ndan mevzii bir mukabele yap^ lm^ ^ t^ r (Bk. Muh. Stud. II, 223-6).
S.
309
Butift.rt
I. cz
Muwatfa)
^ ^
Bubr
I. cz
Muwattd
6 St. 7 S. 68 St. 5 S. 65 St. 21 S. St.
13 3 390 2
67 4 19 21
13 15
68 20 20 4
14 2 390 10
69 3 19 23
15 5
73 4
16 13 38 8
74 1 17 13
18 8 59 12
79 15
48 22
20 15
80 19
24 5 385 8
81 3 47 1
26 14
81 6
28 4
86 1
31 20
86 8
38 25
35 5
89 17 66 8
38 10
90 5 66 2
40 8 151 9
90 7
66 4
41 9 65 20
91 12
56 10
43 21 6 8
91
17
44 15 121 9
92 8
45 8 10 6 94
12
62 23
45 18 10 15
94 17
47 15 40 2
95 7
48 3 63 22 96 16 54 12
48 14
96 19 53 21
52 9
100 6
52 14 8 8
102 7 386 8
52 2 39 3 102 13 58 13
54 15
105 1 52 9
54 17 107 5 150 13
56 15 i'' 108
8 51 24
56 17 108 21
59 7 109 11 57 11
64 14 115 3 3 9
64 21 16 23 115 10
310
Bubri
I. cz
S.115 St. 12
Muwcttd
S. St.
But^ rl
I. cz
S.157
St. 1
Muwatta)
S. St.
115 20 57 14 158 18 28 17
120 8
159 4 71 15
120 12 3 18 165
5 29
8
121 4
169
1 65 3
121 4
171
16
125 10
171 19
125 15
173 1
126 4
173
6 67
4
126 14
127 1 24 3
127 4'
42 12 But^ ri
127 7
II. cz
131 2 43
1
131 7 42 22
2 8
132 3 43 9
3
3 34 1
132 19 53 21
3 10
33 14
134 12 4 7
134 15 58 8
4 15
136 15 5 19
34
1
137 21 13 3 36
5
139 16 45 4 13 10
139 19 20 12 123
12
142 9 44 17 24 9
144 14 30 20 24 13
40 2
144 21 25 16 41 3
145 13 29 7
148 2 24 7 29 11
148 21 53 lf 29 20
150 7 62 22 33 9
65 3
152 19 25 9 34 14 62 10
153 3 25 8 36
9 63 11
156 5 28 13 37
3 62 3
156 8
37 14 63 21
156 11 28 14 38
5 63 11
S .
3.11
B ub T ^ l
I L c z
Muwatta)
B ut O xl
H. c z
Muwatta'
4 7 S t . 6 S . 4 5 S t 4
S . 1 3 0 S L 1
S . 8 5 S t . 5
4 8
6 4 5
2 4
1 3 0 2 0
4 8
9
1 3 1
3 1 01 2
5 0
5
1 3 2 2
1 3 3 1 5
5 0 8 3 7 1 9
1 3 4
7 1 2 0 1 5
5 2 1 2 5 9 1 8
1 3 5 1 1 1 5 3 4
5 3 1
1 3 6 1 9
5 3 9 3 9 1 8
1 3 7 7
5 6 1 2
1 3 8 1 5
1 2 1 2
5 7 1 0 3 9 2 5
1 4 0 2 1 5 5 1 5
6 0 1 8 6 6 1 6
1 4 2 9 1 2 2
6 1 1 1 6 6 2 0
1 4 3 2
1 4 8 2 0
6 2 2 4 0 2
1 4 5
1
6 4 1 0
1 4 6
8 1 3 5 5
6 7 1 5 3 2 4
1 5 3 7
6 7 1 8
1 5 4 1 4
6 8 9
3 0 2 0
1 5 5 1 5
6 9 9
3 3 7
1 5 6 1 3
1 5 5 1 5
7 2 1 6
7 6 1 2
1 5 9 1 4
1 5 5 1 6
7 3 1 8
1 6 1 1 8
1 2 3 1 2
7 8
1 6
2 2 7 2 5
1 6 2
1
8 0 1 1 7 9 1 1
1 6 2
6
1 4 1 2
8 1 1 1
1 6 2
1 4
1 5 0
1 6
8 9 6
7 6 1 2
1 6 3 9 1 4 8 8
9 0 1 9
1 6 4 1 0 1 5 1 9
9 9 1 9
8 1 1 0
1 6 7 1 3
1 1 6 3 8 2 2 1
1 6 9 1 3 1 2 4 2 1
1 1 9 9 8 2 2 4
1 7 1 2
1 1 9 2 0 3 9 8 1 8
1 7 4 4 1 4 8 5
1 2 2 1 7
1 7 4
8 1 4 9
8
1 2 3 1 4 00 3 .
1 7 5 1 4 1 6 0 3
1 2 5 4
1 7 9 2 0 1 5 6 2
1 2 6 1 2
1 2 7 1 0
1 2 7 1 6 1 00
312
B u h ri
I I I . c z
Murvatta ) B ut ^ ri s
HL c z
Muwatt2'
S . 2 S t . 3 S . 1 2 7 S L 1 9 S . 4 8 S t . 2 S . 1 1 6 S t . 4
6 2 1 3 9 2 3 4 9 3
7 7
5 4 4
8 7 3 9 3
6 1 2
2 06 1 2
8 1 6 1 3 4 3 6 3 3
1 0
3 1 3 4
3 6 3 1 0
1 0
9
6 3 1 7
3 8 8 1 2
1 4 4
6 4 1 5
2 6 0 2 1
1 6 2
1 1 7 1 4 6 5
1 7
2 6 7 2
1 7 5
6 7 1 0
2 4 6 2 4
1 8 1 1 1 3 3 1 6 6 8 3
3 6 1 1 1
2 0 2 0
6 8 1 8
2 4 6 2 4
2 1
5 6 9
1 1
2 6 6 1 2
2 1 1 1 3 6 2 9 6 9 2 0
2 6 6 2 3
2 2 5 3 6 3 1 8 7 0 ^ ^
2 5 3 8
2 4 1 2 1 1 2 4 7 0 1 0
2 5 9
7 1
1
2 6 6 1 3
2 7 2 1 01 2 1 7 1
1 0
2 7
4 7 2 2 0
2 6 6 2 2
2 9
1 8 7 3
6
3 1 1 5
3 1 4 1 03 2 1 7 3 1 4
3 3 2 0 7 4 3
2 4 5
2
3 4 2
7 4 1 5
2 4 3 , 1 1
3 4 1 2 1 05 1 1 7 5
1 3
2 3 9 1 2
3 6 1 8 1 02 1 6 7 5
1 5
2 3 9 1 2
3 7 1 3 1 07 1 6 7 5
1 9
3 8 1 7
7 6 2
4 2 1 1
7 7
3 2 3 7 3
. 4 2 1 8 .
7 7
1 3
4 3 1 5
7 7 2 1 2 3 9
1
4 4 1 1 07 2
7 8 7
2 3 6 2 5
4 4 3
7 9 5
4 4 1 9
8 4 1 5
2 5 4 1 0
4 5 6 9 0
8
4 5 1 4 3 9 1 8 9 3 1 9 2 5 4 1 0
S.
313
Buhri
cz
Muwatta)
Buhrl
III. cz
Mutuatta'
94 St. 13
S.262 St. 6
S.180
St. 7 S. 284 St. 6
98 21 239
1
189 13
100 21
197 9
192
12 311
21
102 11
124 22
192 20
102 15
398 19
103 17
106 11
Buhari
110 6
296 3
IV. cz
112 7
113
6
162 13
2 4
113
15
301 3
3 1
122
10 4 1
124
18 6 12
126
6 7
7
130
7 374 21 8 19
132 2 9
1
132
6 11
7
398 19
132 19 376 2 12 18
398 6
135 13
16 2
171 9
137
14 376
7 18 20
144 16 308 6 21 12
148 12 227 3 24 1
169 16
149
12 24 12 .
151
6 28
5 172
14
152 8 29 13
390
17
155 4 29 15
162 13
157 19
40
19
129 9
161 8 374 21 42 18
161 16 374 21 48 3
163 1
49 6
164 19 100 6 53
1
165 17
56
15
163 11
175 5 229 19 58 11 393
11
179 18 59 12 58
14
314
Bul3ri
IV. cz
S. 58 St 16
Muwatta)
S. St.
Buhri
V. cz
S. 7 St. 19
Muwatt 3 )
S. St.
59 4 378 6 37 11
67 12 57 16
71 14 401 9 66 6
363 5
79 12 67 1
81 8 398 6 84 13
82 14 229 19
103 9
362 21
85 20 162 10
107 3
86 11
113 20
61
17
90 2 124 2
92 8 126 4
68 2
94 20 127 14
134 3
100 9
130 13
114 15
28 18
131 12
117 15 135 19
121 7
138
8 168 25
123 16
391 17 138
18
126 4
70 2 140 12
127 16
390 2 148
5
129 12
151 8
130 5
154 17
130 17 166 1
376
145
3 362 21 175
3
155
146 6 177 19
122
146 11
55 18 178
3

150 8 178 15
173 18
175 1
185 16 Buhrf
187 20 372 10 VI. cz
189 16
191 2 39 19
7 3
192
193
9
8
10 6
16 3
206 10
17 9
28 13
208 3 162 13 20 11
S.
315
Bul^ ri
VI. cz
23
St. 6
Muzvotta)
S. St.
S.
Bul^ ri
VII. cz
56 St. 4
Muwatta)
S. St.
37 1
398 19
57 7 225 5
41
10
40 2
5i
16 220 6
41
17
40 2
59
7 227 25
50 8
62 4
49 5
62 6
81
1
68 17 206 12
90
1
162 13
69 3
91
9
71 12 375 18
104
14
68 24
72 2
105
7
77 11 393 11
105
20
76 17 206 12
109
14
78 20
115
5
79 5
206 12
87 8
89 1 129 9
Bubr? 89 6
VII. cz
92 11
95 11
8 14 96 6
8 18
390
18
97 3
8 21 ' 212
12
104 8 343 8
12 10
201 8
105 2
21 4 105 8 344 2
24 17
206 9
105 17
25 8
206 10
109 12 398
19
26 13 111 1
31 3
62 23
111 4 374
19
35 9
115 6
40 14 116 18
363 5
41 1 122 1 363 5
42 10 129 6
47 16
212
12
129 8 381 11
53 11 135 17
53 20 138 7 395 9
31,6
BubtI
VII. cz
S. 141 St. 1
~affa'
S. St. S.
Bubri
VIII. cz
37 St. 20
~affa'
S. St.
141 15 370 23 41 11
144 15
57 15 386 4
146 3
61 3
146 5
63 11 171 9
148
3 371 13
64 20 396 14
153
17 121 9
67 2 71 23
154 3 118 17 71 6
154
11
74 11
72 2
154
13 371 13
74 14
156
6 378 15 77 12
161 5
372 9 82
8 70 24
161
12 148 21 85 18 71 3
164
7
86 13
164
8 91 3
165 3
102
12
167
4 388 13 102
19
107
9
111
9
Bul^ ffil 114 4 367 3
VIII. cz 123 7
129
12 70 12
9
7
131
14 178 2
9
10
132 2
9
17
376 2 134
4
10
11
140 2 176 4
19
14
369 1 142 3 176 4
21
6
142 15
21
8
143 16
21 3 145 12 361 13
26 12 394 17 145 18 398
6
28 12 150 7
29 11 16 23 150 9
30 7 153 16
37 12 153 18
3 1 7
B ub rt
V I I I . c z
Muw atta'
B ur!
I X . c z
Muw aftd
S . 1 5 4 S t . 9
S . 3 1 2 S t . 6 S . 8 2 S L 2 S . 4 3 S t . 1
1 5 5 7
3 3 7
1 2 8 2 1 7 1 6 9 1 4
1 6 1 1 1
8 7 1 0
1 7 1 2 0 3 3 2
4 8 7
1 3 6 6 8
1 7 2 1 1
8 8
1 3 4 4 2
1 7 2 1 8
9 1 1 7
3 9 4 5
1 7 3
7
9 4
1 2 6 3 2 2
1 7 3 1 7
9 4
1 8
9 8 2
1 03
1 0 3 6 1 2 4
B ub rI
c z I X .
1 04
1 05
1 05
2 0
5
9
3 6 1
3 6 2
6 6
1 1
2 1
1 6
1 1 8
1 09 9 1 6 2
1 3
2 0 1 9
1 1 4
1 4 7 0
1 2
2 4 1 1
1 1 9
1
2 4 1 3
1 2 4
4
2 4 1 5 2 6 7 2
1 2 6
1 0 5 7 1 5
2 6 1 8
1 3 5
7
3 2 2 0
1 3 6
3 1 6 2 1 0
3 3 1 8
1 3 7
7 1 6 2
1 0
3 4
1 4 2
6 5 7
1 5
4 9
1 1
1 4 3
1 6
5 3 4
5 8 6
3 9 0
8 2

2
3
1 4 5
1 4 5
7

1 0

6 1 2 3 6 3 1 8
1 5 1 3

6 2 1
1 5 9
1
6 9 4
7 2 7
7 5
7 3 5 7
1 9
7 7 9
7 7 1 6
7 8
6
7 9 2 3 6 1 2 4
7 9
1 0 , 3 6 1 2 4
III. ve IV. LAH^ KA
III ve IVnumaral^ ^ lhikalar Buhrrnin, filolojik iki mhim
kayna^ ^ ndan iktibas etti^ i k^ s^ mlara tahsis olunmu^tur.
Bul^ arrnin, filolojik kaynaklar^ ^ bahsinde, birinci derecede 'Ab
Ùbaxda'nin Macz al-Qur' n'^ ndan ikinci derecede olmak zere
Farr'n^ n Ma`ni' l-Qur' n'^ ndan faydaland^ ^ ^ ^ hususunu izaha al^ ^-
m^ ^ t^ k . Onun, her iki kayna^ ^ ndan iktibas etti^ i k^ s^ mlar^ ^ aynen
bu lhikalarda vermekle okuyucunun daha vaz ^ h bir hkme yara-
bilece^ ini mid ediyoruz.
Buhrrnin Qur' n tefsirine dair iki filolojik kayna^ ^ ndan ikti-
bas etti^ i k^ s^ mlar^ n, âl/i//in bblarlyla mnasebet derecesi husu-
sunda bir fikir temini maksad^ yla, bulunduklar^ ^ fas^ l ve bblar-
daki yerleri gsterilmektedir.
^ ktibaslardan kolayl ^ kla mâhede olunaca^ ^ ^ zere, ,Sahil/de,
Ùbayda ve Farra'dan, tamamiyle f ^ kh^ n amel ve ibdat ile
alkal^ ^ malzemelerine tahsis olunmas^ ^ gereken fas^ llar^ nda dahi
bir ok filolojik izahlar iktibas edilmi^^ olup bunlar idhal edildikle-
ri bblrla, umumiyetle herhangi bir irtibattan mahrum bulunmak-
tad^ r.
Daha evvelce iâret olundu^ u vehiyle, Buhrrnin filolojik
kaynaklar^ ^ modern tetkiklerin mevzuu olmam^ ^t^ r. Bir ka sene
nce M^ s^ r'da < Mdcam ârib al-Qur' n mustal ^ rac man âi^ ii^ ^ al-
Buhrt) 2 ad^ yla yay^ nlan^ p Buhrrdeki filolojik iktibaslar^ ^ Àbdal
lh b. Àbhs'a isnd eden kitab^ n neticeleri, bu tetkikin vas^ l
oldu^ u neticelere tamamiyle ayk^ r^ ^ bulunmaktad^ r. Kitab^ n mel-
lifi, Buhrrnin filolojik kaynaklar^ n^ n mnakaâs^ ^ bak^ m^ ndan en
verimli devri te^ kil eden hicri dokuzuncu as^ r ^rihlerinin vard^ ^ ^ ^
neticelerden de hi faydalanmam^ ^^ grnyor.
Buhrrnin, 'Ab^ l Ùbayda ve Farr'dan yapt^ ^ ^ ^ iktibaslar^ ^
kitab^ n^ n muhtelif fas^ llar^ nda tesbit ve bunlar^ ^ esas kaynaklar^ na
irca etmek hususunda zikri geen devrin ^rihlerine, hassaten ibn
Bk. s. 124 v. dd.
2 Mellifi Muhammad Fud cAbdalbti1 olup 1950 y ^ l^ nda Kahire, D'r )1hya'-
al-Kutub al-cArabiyya'da bas^ lm^ ^ t^ r.
320
Hacar'a ok ^ ey borlu oldu^ umuzu kaydetmeden geemiyece^-iz.
Bahusus Buhrrnin, filolojik kaynaklar^ nda tefsir edilmi^^ herhangi
bir garip kelimenin êrhini al^ p âlfily' in geliî gzel bir bfib^ na
yerle^tirmi^^ olmas^ ^ ve o kelimenin ad^ ^ geen kaynaklarda mker-
reren bulunmas^ ^ hallerinde, iktibas edilen yerin tesbiti hususunda
kar^^ la^^ lan glkler ^ bn Hacar'in mesaisi sayesinde ehemmiyetli
denilebilecek bir derecede azalm^ ^t^ r.
Lhikada tesbit edilen iktibaslar, Bul^ rrnin fas^ las^ z bir araya
getirdi^ i ibareler birer gurup addedilmek suretiyle numarabr ^ m^ ^-
t^ r. Kitb at-tafsir' in d^ ^^ nda kalan k^ s^ mlara sre ve yet numa-
ras^ , Kitb at-tafsir'dekilere ise yaln^ z yet numaras^ ^ verilmi^tir.
Mezkr filolojik iktibaslar^ n, iktibas edildikleri bb-
lardaki yerlerinin gsterilmesi esas^ na gre tesbiti alfabetik bir
tertibe gre s^ ralanmaktan bizim iin daha mhim ve faydal ^ ^ g-
rnm^tr. Filhakika, âlyily' de mevcud filolojik malzemenin, tedkiki-
mize ilvesinde, mellifinin kendinden evvelki musannefatla m-
nasebeti ve kitab^ n^ n sentezinde ne dereceye kadar muvaffak oldu ^ u
hususunda bir fikir verme arzusu, mezkr malzemeden faydalan-
ma ^ eklinde ameli bir maksada tekaddm etmi ^tir 1. Esasen mez-
kr malzemenin kaynaklar^ na iâret edilmekle, Bubri bu hususta
merci olmak vasf ^ n^ ^ kaybetmi^^ bulunuyor.
Bubrrnin filolojik iktibaslar^ na ^ bn Fat5 al-brrinde,
(Aynrnin Ùmdat al-qrrinde ve Qastallanrnin ' ir^d as-srrsinde,
iâret edilen yerler lhikada kaydolunmaktad^ r. Ayr^ ca Macz al-
Qur' n'^ n birinci cildine raslayan yerler iâret edilmi^, gerek he-
nz bas^ lmam^ ^^ bulunan ikinci cildi ve gerekse Farra'n^ n Ma`ni' l-
Qur' n'^ n' daki yerlerinin mukabelesini temin maksad^ yla yetler
numaralanm^ ^t^ r.
III. Lhika, But^ rr nin, 'Abil Ubayda'nin Mac z al-Qur' n'^ n' dan,
IV. Lhika Farr'n^ n Macani' l-Qur' n'^ ndan iktibas etti^ i k^ s^ m-
lara tahsis olunmu^tur.
Mactiz al-Qur'n ve Macni'l-Qur'e^ n nîrleri iin, Buhri'nin iktibasla-
r^ ndan her iki ^ ekilde de faydalanmak imkan^ ^ mevcuttur.
AS ^ KA
Birinci Cz
,3lc VI
1
.AOAt;. jj'
2
1.21
3.:I .11 9.:;111 : y I
( t ;) i
) 5L411
. 1::;,A
4
1:4. ( .0/ : )
Bub^ l I, 11, st. 7: Ynfrd metninde Àbdallh b. Àbbs'a
isrd olunan bu tefsir nr. 96 da grlece ^ i vechile Kitb at-taf-
dr de bir defa daha fakat her hangi bir kimseye isnd edilme-
den iktibas olunmaktad^ r. ^ bn Hacar, ikinci iktibas^ n êrhinde
Ùbayda'nin tefsiri oldu^ unu sylemektedir (bk. Fath VIII, 203,
Macz 168).
2 Bubri I, 91, st. 7: ^ bn Hacar, bunun 'Ab^ l Ùbayda'nin
tefsiri oldu^ una iâret etmemi^ se de (bk. Fath I, 431), Macc2z (I,
322) 'in ibaresine tamamiyle uymaktad^ r. Ayr^ ca `^ bn Hacar ikinci
bir yerde Bur taraf ^ ndan iktibas olununca (bk. nr. 121 bunun 'Abti
`1..1bayda'nin tefsiri oldu^ unu sylemi^tir (bk. Fail). VIII, 283).
3 Bubrl (I, 110 st. 16), 'Ab Ùbayda'nin bu tefsirini bir
daha Iktibas etmi^ tir (Bk. nr. 93) ^ bn Nacar ancak ikinci sefe-
rind: bunun 'Abt^ ^ <1.1baycla'nin tefsi i oldu^ una iâret etmi^tir (bk.
Macz I, 139; Fath VIII, 192, ve 'Ayni VIII, 557 ; Qastalln! VI, 84).
4 Babri I, 123. not 16:- Banu bir defa daha iktibas etmi^ -
tir (Bk. nr. 141) ^ bn Nacar sadece ikinci yerde 'Ab Ùbayda'den
al^ nd^ ^ ^ na iâret etmi^ tir (Bk. Fath VIII, 339).
Bul l arl " nin kaynakl ar^ ^ F. 21.
322
ikinci Cz
5
1...;' ,"
Y
)
J1z11
Oj
6
.; _ 7; -11 ( \ )
nc Cz
7
J-ke- \ 39 ( NO : ) jlii^ .
\ : ) . ( : ) tiz; ^ ^
8
. .1,
( \ -y : 11 )
9
r+1 ( ) ribY. :)3 .31 (?J
5 Blibri Il, 32, st. VI: Macz I, 33, bk. Fath II, 431.
Bunu Buhtis (II, 119, st. 13) bir defa daha iktibas etmi^tir
(bk. nr. 142). ^ bn Hacar birincisinde sarih olarak Buhri'nin izah'
oldu^ unu syledi^ i halde (Fath III, 256) ikinci yerin êrhinde 'Abi)
Ì.Jbayda'nin tefsiri oldu^ unu ifade eder (Bk. Fath VIII, 339 ve
Macz I, 361).
Buhrf III, 11, st. 16-17: Bk. Macz I, 176, bk. Fath. IV, 18.
Buhri (III, 67, st. 7-8) bunu bir defa da Kitb at-tafsir'de
iktibas etmi^ tir (bk. nr. 116). ^ bn klacar birinci iktibas esnas ^ nda
(Fath IV, 256) de^ il de sadece ikincisinde 'Abf^ s Ùbayda'den al^ n-
di^ ^ na iâret etmi^tir (Fath VIII, 267, bk. Macz I, 288).
9 Buhrt III, 67, st. 7-8 ve notu: Bk. Fath IV, 289.
323
1 0
j '1 ', ^1 A:1 .4 Vyti
1 1
. ( Ny : ot ) ( \ y : )
12
,.
3)
ty :
, )rr ..I !iI J .

r 4-J
1,3
J> j
mal I <"`:
j ) 1.1
Drdnc Caz
14
\ N : o
t
15
. jt-m) ( N^ \ : t )
16
( '1/4
ov )aAYI ErkJ1 1 .; 1 -^ 1 aUla yl jlii
^ o
Buhri III, 89, st. 16-17 ve notu: Bk. Fatly IV, 266, VIII 398.
1 Bul^ ri III, 109, st. 15 ve notu : Bk. Fatly V, 22; 'Ayni VI, 2.
^ s
But^ ris III, 127, 16-17: Macz I, 343, bk. Fatly V, 69 ; 'Ayr^ l
VI, 2.
13 But^ ri III, 149, st. 6-7 ve notu: Macz I, 126, bk. FatI3 V,
126; 'Ayni VI, 234.
14
Buhar' IV, 13, not 10: Macz I, 181, bk. Fall> V, 307; 'Ay-
ni VI, 234.
15 Bub^ l IV, 23, st. 17-18: Macz I, 132, bk. Fath VI, 28.
18 Bul^ rt IV, 31, not 4: Fall: VI, 53; Qastallni V, 76,
324
17
. ( : t:1/4 )
18
. ( t : v )
19
( ot : N1 ) : y. I
. j1;r.1.9
20
( : )
(
: N)

.
j
21 ( ) JY
1
9 -4*J 1
n : N)
22
C.A4 ( N: 1 cN)c.)I
23/24 )11.-%( N, : NQo) j j>-1 . rlbl ( N^ -k : ) a cj> j
Jr'N )-1 ;"!;J
J< ( \ '
)
D
. )
) E y :
. c^ >.A
25
fj-J; ( `let \ V)
(Y Y : NO)
17
Bul^ r IV, 59, st. 12 ve notu: Bk. Fath VI, 100.
18 Buhrt IV, 61, st. 3: Macz I, 210, bk. Fath VI, 102.
19
Bul^ ri IV, 79, not 5: Bk. Fatl^ ^ VI, 141; 'Ayni VII, 124.
20 Bul^ ri IV, 96, st. 8 ve notu: Bk. Fatl^ ^ VI, 183; 'Ayni VII,
182.
Buhri: IV, 98, st. 2-3:
Macz I, 259, bk. Fath VI, 192.
22 Buhri IV, 105 st. 7 ve notu: Bk. Fatl^ ^ VI, 204; 'Ayni VII,
211.
23
/
24
Bul3ri IV, 107, st 16, 18-19: Macz I, 198, 254, bk.
Fall! VI, 288; 'Ayni VII, 219.
25
Bul^ rli IV, 109, st. 2-3: Macz I, 82, 102, 217, 348, 385,
bk. Fath VI, 219; 'Ayni VII, 225; Qastallni V, 251.
325
v)Y I cip ,t:
( : y ) .
f J A .
( : ) J-o A .
O 'k V )
26
, L9'; j5'
( w`: `
1,:\ )
( NA )
( : \ V)
JVI A.k.,
( NA\ V) . c_ 2; ( uk Nt ) .
J1( V1 : oi ) .
27
1.;, ( A ) JU.s.
) L11 (No:oo) .
1:11
..y ,AP)4;-
. tx;...lf"
-'(
( : oo )
28. Z.12; (N\ v : t ) . ( 11v : )
( : \ V) Y)
tv )
t> JI J.>.)13
( `NY
\ V) *)^ :">'V
2 BUIAri IV, 120, st. 4-7: Macz I, 385, 391, 338, bk. Fatl) VI,
237.
27

^ bn Hacar (Fatla VI, 237) But^ ri'nin (1V, 120, st. 10-12)
'Ab'Ubayda'dan alm^ ^^ oldu^ u (bk. Macz I, 246) bu ibarenin êrhin-
de, Bubrrden ba^ka bir kimsenin ayni êkilde bir izahta bulundu-
^ unun bilinmediîni syledi^ i halde, 4i:d/yin ikinci bir yerinde ge-
en (VI, 61, st. 8-9) ayni ibarenin ^ erhi esnas^ nda onun 'Ab
( Ubayda'den muktabes oldu^ una i^ aret etmektedir (Bk. nr. 108).
28 Buhri IV, 121, st. 19-20: Macz I, 384, bk. Fall) VI, 239.
326
29/30
JUD . yw
(oy': \ A)
( o'
\ \ ) ( : yv)
( 1/4 : ) .
, :^ ^ r:;c:, - c:f ( V)
cJ
31
tr ( Ack : v ) u >
.
( V)
32
. ( )

33
34
r)V
)c
35
yog : Y) 3 . \A".1 Y)
( : o )
lr a . : o) 3
9
.:..1.1 D
( yy : v )vls as n ;t?-
L r- T , ._
3 , ,
1
:4> (
V) . (
: V)
( YV: V )

29/30 Buhr IV, 127, st. 5, 6-7 : Macz I, 290, 403, bk. Fath
VI, 247.
31 Buhr IV, 131, st. 6-7 : Macz I, 236, 211, bk. Fath VI, 233.
32 BUbd IV, 131, st. 8 : Macz I, 213, bk. Fath VI, 258.
33
Buhr IV, 131, st. 8-9 : Bk. Fath VI, 258.
34
Buhr IV, 131, st. 11 : Bk. Fath VI, 258; Àyn1 VI, 310;
Qastalln V, 339.
BLIbil IV, 131, st. 12-16, : Macz I, 38, 80, 350, 351, 212,
213, bk. Fath VI, 259 ; 'Ayni VI, 310; Qastallni V, 309.
327
36 rir:LS-
r-' L5;,i A .
v .kek)
t.<13 ^ SJ J41 ) tiri.}-0 ( V`141 )
( : `k1/4 )
3 7 T.5 I; 4.> 1;1 .' s'- j1:4 . : NA )
(
1n
) ^ } Liy-T
( NV: NA)
. JU> 3
AL. W.9 L3 ;J.4 t:71;
.5; ;.;6;
9
L.);, .) )1l!( NA : NA ) j.)
. 4y:A ,:^ ..,V1
38

( v. : N, N^ ^ )vst .
( : yy )

( vw
Ne ) ( -kN No ) a
y I J
jijk) (
o)
i" ( v N )
39
94; NY'A) 1 -,
( o : AN)
jY
I
UA
Ls, y0
c5 J
40 ( A : )
r'al;
(NNV:
V)a

38
Bub^ l IV, 137, st. 4-5 : Bk. Fath VI, 267; 'Ayni VII, 267.
37
But^ r? IV, 138, st. -2-7: Macz I, 415, bk. Fath VI, 272.
38
But^ rl IV, 148, st. 7 9: Macz I, 354, bk. Fath VI, 269.
39
BuMri IV, 148, st. 11-14; kr^. nr. 105: Macz I, 207, bk.
Fath VI, 268.
4Bus lAri IV, 151, st. 13-14: Macz I, 225, 315, bk. Fath VI,
302.
328
41
42
( YN N' A )
v lar . J17 .3 ( : yA ) tr.)
o9 1
( Y : YA )
1
J9>c
-
l> N't t )
1 1 -.k.:as . .
Z.123 ( yN yA)
.
( : A )
: . )
( : y )
. (s ."41 ( y,
)
j ';1 .
( : y. )j ..1 1 .
(* 9
JJ1 ;1 3 ( `kt Y. )
.
^ ^
: y. ) v >9 l9 . .21 ,s2k11
( : y . )
. 3 ^ J^ ^
Ny

( oek
Y )

( eY .Y. )a
1 a .
( 11 YA ) . (kkg:y. [ a , 5-.;:^; Vj
( ky,
A)
02;.;
J
S r y..1 1 u2:1 ;
.;I
:f (
YA )
43 . ( \ y-Nw : )
( 10 V) ( kty, y )
.
r . ( t, V) -122 J .-
41
But^ ri IV, 152, st. 4 :Bk. Fath VI, 302.
42
Buhri IV, 152, st. 6-13 : Bk. Fath VI, 303-4
43
But^ ri IV, 154, st. 3-4 : Macdz I, 204, 224, 228 bk. Fath
VI, 308.
329
44 ( N^ N : y ))::)V1 . j ..1 1 41 .4
( Vt Y)
( N^
N
)
Ly.0) 1
`:1"' `NY) LJ^ t:f ( Y)
1 1 A
.( vv )
( vy : y )
45 ( AY ) ( YA )

(1.`' ^tV) j:g1 J:A
r k A j> 1 (
At
)
jp.13 n, , all j3b1 a Z! Jll jL19
'1;1 JU) 4:111 j ::;1 :1 ; ( : )

40,31 Z ))..5
( YV) 19:j4 t:1<o9
Nrc^ ^)
....), ;> - I ( eNt : V) Ls..T . ( o ) a J. ^ l,
46
1'lY : V)

. (
V)
ey.
. jy. . )
( \ ck.1/4 )
47
. ( N: ) J.Ilv
^
48
( tV) ( 1`l NA )
j-
Bur
IV, 157, st. 10-12: Macz I, 44, 45, bk. Fath VI, 315;
Qastallnit V, 385.
45 Bub.ris IV, 158, st. 16-20: Macz I, 297, 298, 221, bk. Fath
VI, 323; 'Ayni VII, 414; Qastallni V, 391.
46 Buhr IV, 159, st. 18-19 :
Macz I, 230, bk. Fatt^ ^ VI, 325, 6.
47

Bahri IV, 160, not 3: Bk. Fath VI, 326.
48 Buhris. IV, 160, st. 3:
Macz I, 7 7 , bk. Path VI, 326.
49 ButAri: IV, 161, st. 7-8: Bk. Fath VI, 328.
49 :I
JUL, ( YY* `:À )

44

330

ola L 21 1 .4.] JUL,
4
? = A3
.
Y'V w )( )
.
jA (j4 ( Yr Y-A )
50

( .\ N \ N) l
51
51-1
:

( : )
52
cj j j jtk,,:)1<i :"S ( NtN t )( . .er : yI
.
kla>.;
( .I NIN t )
53
<3 -) C.J4

( N)
54
( NA : NA ) . t1.1 ( Nt : NA )
j1>j
Nq NA ) :
55
",:-?. ( '<Y\ A ) ' ta- J
56
( ck_ A : off) [c 1
-I :119 ;1.1/41.1
.
50
51
52
342.
63
54
55
56
Bub^ l IV, 163, st. 10: Bk. Fath VI, 337.
But^ ri IV, 164, st. 15: Macz I, 93, bk. Fath VI, 340.
Buhri IV, 165, st. 5-6: Madiz I, 143, 144, bk. Fath VI,
Bubri IV, 172, st. 10: Bk.` Fath VI, 365.
Buhar? IV, 172, st. 8-10: Macz I, 397, bk. Fath VI, 366.
But^ ri IV, 172, st. 10: Macz I, 398, bk. Fath VI, 366.
Bub^ l IV, 179 st. 6-7: Bk. Fath VI, 387.
331
Beînci Cz
57
. ;L^ ;,%. Ls.::.<11! ( Y: 1`l )

58
:,A ( t
y ) .'yt, : ^ ^ l.a Lj>.
j ye
( t:\ : Y)
, (r. \ )
.
4,kri ( f,,0\ : ) D
59
: V) ( tt : o )<,
.
60
( v A )
61
. .345 ( Noy : )
Alt^ nc ^ ^ Cz
-S-
62
,j 41 ,.Az(^ ^ ^*
( I ) 3
.
57
But^ rl V, 4, not 2: Macz I, 356, bk. Fati^ ^ VII, 9.
58
Bul^ ri V, 50, not 8 : Macz I, 40, bk. Fath VII, 145.
59
Buhar? V, 70, st. 11: Macz I, 166, bk. Fatlz VII,
214.
BD Buhri V, 72, not 15: Macz I, 241, bk. Fatlz VII, 223.
61
Buhr V, 93, not 6 : Macz I, 104, bk. Fatiz VII, 268.
62
But^ rI VI, 17, st. 1-3: Macz I, 20-22, bk. Fatl^ ^ VIII, 118;
Àyni VIII, 458; Qastallni VI, 3.
332
( Y)
63
( : 1A )
( 0, )
;j1JVI
64
(%Y)
)
65
( N-^ n ) 44V( ) LS.;"V
3 , ^ n "
66

( yo )
67
.
( Yo )

68
yvy ) 2_ 1;1
.
69:
L n.9 3 ; .> ? t, t, ( oA )
63 Buhr1 VI, 18, not 7: MaCz I, 40, 405, bk. Fath VIII, 123;
Àyni V111, 463; Qastallni VI, 9.
64 Buhrf VI, 18, not 7: Macz I, 47-8, Fath VIII, 124; Àyni
VIII, 463; Qastallni VI, 9.
Buhri VI, 18, not 7 : Macz I, 53, bk. Faili VIII, 124.
66 Buhri VI, 19, st. 1: Macz I, 38, bk. Fath VIII, 125;
QaFtalln VI, 10.
" Buhri VI, 20, st. Macz I, 54, bk. Fath VIII, 128;
Àyni VIII, 470.
Buhrl. VI, 20, st.' 9-11: Macz I, 54, bk. Fath VIII, 129.
69 Buhrit V1, 23, st. 4-6: metninde-bu ibare k^ smen Àbdallh
b. ( Abbas'a isnd edilmi^^ bulunuyor. Tabari tefsir (III, 42) 'inden an-
la^^ ld^ ^ ^ ^ vechiyle ^ bn Àbbs' ^ n ibaresi > den iba-
rettir. 1barenin geri kalan k^ sm^ ^ Macz (I, 82 'dan al^ nm^ ^ t^ r. Bk:
Fath VIII, 132; 'Ayni' VIII, 476.
`7 .-r
,.);1511
333
.:41 v..11l ;_ ,1 J1: 3
. U.,a1 c..4.c.
70
\
V10 ) ' .) J.)
Lf l.;11
71
(\ o )
72
,:)I 1_9;2.1 ;
. ( Na ) ,;:b1
73
( T rV )J9
a= >
74 (yo.) L . ( V)
.
Go
YoA
( yo,, ) ( 00 )
( oe1/ 4 ) . y o ) .
. 01/4 . 0.4 .3 (Y00) a :U-31
j..., 10 t.) ( yv) D
i\;
75
. ( )a
c JW
f a9 D
76
( )

70
Buhri VI, 23, st. Macz I, 34, bk. Fath VIII, 132.
71
Buhar/ VI, 26, st. 1 : Macz I, 54: bk. Fath VIII, 137.
72
Buhr VI, 27, st. 8-9 : Macz I, 68, bk. Fath VIII, 138.
73
Buhri VI, 29, st. 15 : Macz I, 76, bk. Fath VIII, 144.
74 Buhri VI, 31, st. 1-4 : Macz I, 77, 78, 79, 80, 82, bk.
Fath VIII, 149 ; 'Ayni VIII, 504.
Buhri VI, 31 not 9 : Macz I, 80, bk. Fath VIII, 150.
76 Bul:Ad VI, 32, st. 4-5 : Macz I, 83, bk. Fath 151 ; 'Ayni
VIII, 507.
. ( Nmy : tv ) . 41.11!
. ( yy`k ) )I ^ d 5.g. D
. ( yA0 )jlk,
79
lar

( \ V) f,c N .
(''
A) ;Li;
) s
9 a
N 4,.9j>-
( \ "' )
ZA5L^ ^y o ) . j.C.A .k. ; "
. ( t.`1/4 ) . C..;
. ( \ . .5k:; r: " La +.3 ( o )
1 'X': . ( NA) -14.>=-: ( A )
80
. jaL l^ a. .9 0> I I 51 C.). A ^.}sA ( VV)
81.
I )
82
( \Vy ) N I I N : ( ) c} i11,
. ( : )
-
77
Bul^ rTVI, 32, st. 11: Macz I, 83, bk. Fath VIII, 152.
78
Buhri VI, 33, st. 6: Macz I, 83, bk. Fath VIII, 154.
79
Buhri VI, 33, st. 10-12: Macz 1, 90, 98, 102, 103, 104, 106,
110, 112, bk. Fath VIII,.155; 'Ayni VIII, 520; Qastallnf. VI, 47.
80 Buhri VI, 34, st. 9: Macz I, 32, bk. Fath VII, 159.
81 Buhri VI, 38, st. 14 ; Bu ibarenin esas kayna^ ^ ^ olan < Ma-
cz da <ta'n'iss, kelimesi bulunmamaktad^ r. Mezkr kelimenin ila-
vesiyle arap dilinin bnyesine ayk^ r^ ^ bir izah ortaya ^ km^ ^t^ r. Bk.
Macz 1,105, bk. Fath VIII, 171; 'Ayni VIII, 528; Qastallni VI, 61.
82 Bllhri VI, 39, st. 1, bk. Macz I, 104, 110, 112 ve Fath
171.
334
77
78
335
83
2..11
9
15"( A,
,:),",12-:
( t )
84 J 1". 6^ 5c.,F"."''l 4j )9c;"'
tt.' i
85.
( A )
^^
(.1/4 )
86
9m >
< >
>9
.y; (y^ ^ )j tk,
,;.* *11 cf 1
Le..^ .7^ ^ , ^ ^
87
. Z") ( t . ) '1 ,31
88
( tv ) .
^^
( )
. ( oo )a I, . c >25
89
L5 ., 3 ( oA)
. vJ, 1s
83 Buhrie VI, 39. st. 7 : Macz I, 110, bk. Fath VIII, 173.
84 Buhrt VI, 42, st. 18: Macz I, 114-115, bk. Fath VIII,
178; 'Ayni VIII, 541; Qastallni VI, 71.
85
Buhri VI, 43, st. 13: Macz I, 117-120, bk. Fath VIII,
180.
88
Buhrt VI, 44, st. 12-13 ve notu Macz I, 124, bk. Fath
VIII, 186; 'Ayni VIII, 547; Qastallni VI, 77.
87 BIlbIl VI, 44, st. 18: Macz I, 127, bk. Fath VIII, 188.
88 Buhri VI, 45, st. 13-14: Macz I, 127, 129, bk. Fath
VIII, 188; Qastallni VI, 79.
89 Buhri VI, 46, st. 3: Macz I, 130, bk. Fath VIII, 193;
Àyni VIII, 551.
336
90
(i); ( )
a
)1.,U
( )
91
. (
AA)
a A.9
. ( Ay, ) a 9 1z ^ ^ ( Ay, )
V).
( )t:).' , "
. I,
, AA ( NNY) .
. ( \ O t ) . ( ) . <al.;
93
1 ( 1 ) Abk -fl D-9
(O )
94
( t ) a r4.-;2;-; . 1-k.,-. 1 ( ) ^ ^ ^
D
YN
9:: D :;:u I ( ) -;."I ^ S
."4-D ( Y)
95
e , :".4D (o )4:(
9 Buhar! VI, 47, st. 1-2: Macz I, 138, bk. FatI3VIII, 193;
Àyni VIII, 557; Qastalln VI, 84.
9' Buhsi VIII, 47, st. 3: Macz I, 139, bk. Fall) VIII, 193.
92 BUb.ri VIII, 47, st. 7-8: Macz I, 133, 134, 135, 142, bk.
Fatl^ ^ VIII, 193.
93 But^ asi VIII, 50, st. 5-6: bk. Macz I, 118 ve Path VIII,'
201 ; Àyni VIII,
94 Bub^ l VI, 50, st. 9 : Macz I, 145, 142, 160, 161, bk. Path
VIII, 201-2 ; 'Ayni VIII, 574 ; Qastallni VI, 96.
95 Buhar! VI, 50, st. 10 : Macz I, 154, 168, bk. Fatl^ ^ VIII,
203.
C (;* 9 ; A 7)
92
337
96
. Z. 3 ( A )
97
.
( : )

-1> i
( )
93
jI C' . r')/f51
. A; ^ l L9.;;I (:)(;51
99
I i
Ir ( )
J
100
^
lll>D I.g.AJI9 :t. -1S( )
Ir
( N\ )
101 L9,` '51 ,rv,1V
( )
102
103
( V ) 1,-1;1 . ( \ o ) 4 ...A
" Bul^ rl VI, 50, not 7 : Macz I, 153, bk. Fail) VIII, 203.
Bul^ rl VI, 50, st. 15 : Macz I, 146, 128, bk. Fati^ ^ VIII, 204.
98 BUbri VI, 53, st. 8-9 : Macz I, 152, bk. Fail). VIII, 208.
os
Bunri VI, 53, st. 9-10 : Macz I, 153, bk. Fa 13 VIII, 208.
3 But^ "nri VI, 54, st. 15-17 : Macz I, 182, 183, bk. Fail).
VIII, 212.
^ o^ ^
But^ ri Vi, 54, st. 19 : Macz I, 178, bk. Faez VIII, 213.
102
Buhri VI, 56, st. 1 : /1//,:c;iz I, 189, bk. F tl^ ^ VIII, 216.
103
Buhar^ ' VI, 56, st. 3-9 : 111.cz I, 185, 194, 196, 207, 189,
191, 193, 196, 197, 198, 201, 202, bk. Fatl^ ^ VIII, 216; (bir k^ s-
m^ ) 'Ayni VIII, 630 ; Qasallni VII, 111.
Bul^ rl'nin kaynaklar^ ^ F. 22
338
^ ( \ /) . 1c1, ( V\
YA) u

19. ;1 ( ) . ( y )
( ),:b1.:1
4 ler. (
tv ) ;.74. - Lf.?.
( tY
. 41 9 72.1 (
)
;"' i
l: . , . CaA ( a
cV
1
) l ,11;\ ( \ P\ ) a
J
> ,2- 5
L i ^ ^ ^ jlkj ,5 1
. ( g1/4A ) ..1_ 211 ,j ( NA )
ji.11 ( gek ) ,;.;111

104 ; 1.4 1 9
(
)
Jt4 9
. ( No\ V)
105 ( \ ')/1 :; .
( .y ) a J.

( \ \ ) .
4\ ;.1.19
9 4.9 Jbb
"thi
Jeki `L" j41 > 49 L-91 A)
^.:

94
9
* -59 C '
2.3.1 Z;J ( \ o. )
11 Buhar! VI, 57, st. 12: Macz 1, 42, bk. Fal/3 VIII, 222 ve
kr^. nr. 59.
"5 Bub^ l VI, 57, st. 18-20; 58 1-5:
Macdz I, 203, 204, 205,
207, 208, bk. Fath VIII, 223.
3 3 9
1 06
`1 .21 1 n .
( No )
al^ n . ;23 1 ( AN ) : )
y.A
( N'.). ( \V\ )
( Y't o ). ( dow )L ., 21 .
( )L .
:41 3,3 1:x;-1 ( )
LI: 43 n . Lt.?.) ; ( yy )

.
b4.r. ( )
j 41 .;I .ybi ( yv ) r^ ..1 j-'12 j^ ^ .
(A)
. ( ) . 04, .1 1
j1. \
^^
.
19 c n.
Cib ()
( oA ). ( o'1 /4 )t r..:j n . 4 I fe. L 1 . (
)
rib . y> ( . o )
^^
As?. Ny )
( \\". )
(.1.;1 1 , . r2, 1 ; ( \ ) . (
\ 1 )
, .:tk, ikai I
tyr )
^^
.
YoN Y ) ( ttt )
(t
)
`k ( ) -ka n .
L ^ ;L .; ( )
(1 1 1 ')lL rr . yA \A)a -5 , , j n .
-X.; ( )\uy:, )
, P 1 , , (i lx^ ^ 41 , 1 1 5 .r.A 1 . , :74 ()

1 6 But^ rl. VI, 5 8-5 9 , s t. 1 1 .1 9 , s t. 1 -5 : Macz I, 222, 220,
23 2, 23 0, 227 , 222, 21 1 , 21 2, 21 3 , 21 4, 21 7 , 221 , 224, 225 , 226,
23 0, 23 1 , 23 3 , 23 4, 23 6, 23 7 , 23 8, 23 9 , bk. Fatl^ ^ VII, 225 -226, kr ^.
n r . 3 5 .
3 40
41 . \ At )
(y . . ( y. ) ,
J9
( . ).
( o o )4 i> 9 n . h 4 > ( , o )j
41 , 2_( , :y.! L . J:, 1 ( ,o )
( A. ).
(A)JV.;`VI
1 07
L ;.
( o, ) . ( V )
j 4
)U 1 9 .; L .;, )
D . ( oy ).
I w v )4r.9 n .
-1 /4Y )
.
( \ V )Js n
.
( -1 /4 )
1 08
. ( ) . ( \, )
( );.\i ;),
1 9 ( ) . L . ; 0 )a :s x:i
(^g )
all ( ty ) .
( oy ) tofi ( oy, )
( V) : J>f -i- ( )'1'2 ;

61 , s t. 8-9 :
61 , s t. 1 4:
63 -64, s t. 1 7
269 , 27 0, bk.
Bul-^ iri VI,
Fath VIII, 23 0.
1 8 But^ ri VI,
1 9 BL II^ rii VI,
262, 263 , 265 , 267 ,
Macz I, 241 , 246, 248, 25 0, bk.
Mccz I, 24, bk. Fath VIII, 23 1 .
-1 8, 1 -6: Macz I, 25 4, 260, 261 ,
Pati: VIII, 23 5 -3 7 .
341
(off :
) . , .);)V1 L e.
lJ
c j -N-0 : Jtki j t.
( Av )
L . i-L
` kJ:2 A y. A: l_.^^ll t. )
j:s.."- .yJ2 , j
,J3 bb-k.-13 ( AA ) . ^ .:_U IP >
">-
j i-
1""`" ( N c1/4
) " ld 11
L.
)91>9-
4 ( .`k)
( N.Q1/4 ) ) l>
Al -9 ( NN)
j49( N\ t ) .13 `V . jt>
rl
' ait, yl *
J:4 41 , -)u ^ i^ ^
1 1 0
( ) -ta^ ^ ,..) I k.:,-1.,z) j,A>

1 1 1
. rr:;11, ( Ve1/4 )
\ )
112
. j 2.1 1 r yls .1 ( )
Jlm
r.(>. L Li I ( YY) .r.
^ i^ ^
( YY) j'36..' ( N )
( N )
. 1T19 a I
i
( 4: ) .
,:)13..k.11
113
. L);, ) VI v. 5
9
g- Ny )
no Bur VI, 66, not 6: Macz I, 270, bk. Fath VIII, 245.
^ ^ ^ ^
Bul^ ri VI, 67, st. 9: Macz I, 264, bk. Fath VIII, 249.
1 1 2
Buhar VI, 72, st. 6-8 (kr^. nr. 250): Macz I, 272, 275,
277, 281, bk. Fath VIII, 26^ ; 'Ayni XI, 661; Qastallni VII, 157.
113 Buhri VI, 72, st. 12; Macz I, 281, bk. Fath VIII, 262;
Àyni VIII, 661.
(A)
114
342
j .9. 3
,:y
115
(s
( ot )
.
L:3 ,s'^ ^ ( 0' 1/4
.
( 1/4 )
.
(Oct )
)
Ak:L>. s ms
!)1_ ^ t
( yr) . l>19 .
sr .)(;
.
( ) .
:
j lii
j ^ , , .., `'s t ^ ^9,01,;

L )-3).;*"2?- 4?-, 3
Jp. ( )
L:fkA
. a, ,all ,),
4*
Ny )
L
) . N.N) 1;.1:,1;1
( ) . j ik. 2. 4
4.s.i J1, 4 \ )
Ljz ( t )
.
114
Buhr \ I, 73, st. 2-3: Macii^ ^ I, 285, 286, bk. Fath V111,
263.
115 BUIlri Vi, 73-74, st. 16-20 1-7: Mac(iz I, 290, 293, 296,
298, 288, 289, 286, bk. Fatl^ ^ V111, 265-8.
3 43
j , . ( Nr. Nkt )
Ar.:: `VI -^ -1
9
(NA )c"..1 L 1 1 4.xA
1 1 6
^ ,
^lw ( N N )laJj 9

c L3 .
.
( \Y );)9
1 1 7
'49 ) _7 - ^ ^
( V )
1 :1 . , L
t
L j 1 1 )
.; ..x> .)'\ (
)oa l ki-L a.
I?
Z: 5 )k< L.Y 4 ^ .S.,; ] \
14.1 .1 :1 1
j 1 ;)( ) . '& 1 .1 , j 1 < Cj t .9

( )I .
va -I 1 1 , ), j t-; V L ( rY- .
.y1 ;1 V
( o ) { ,: : ,3% : 0 wk >t,
( V )
(.NeN ) . ( .No )
1 .6 Buhris VI, 7 5 , s t. 1 -2: Macz I, 1 1 5 , bk. Fatlz V1 1 1 , 268.
1 1 7 Buhri VI, 7 5 -7 6, s t. 1 1 -1 7 1 -3 : Macz I, 3 02, 3 03 , 3 05 ,
3 08, 3 09 , 3 1 1 , 3 1 2, 3 1 4, 3 1 6, 3 1 7 , 3 1 9 , bk. Fati^ ^ V1 1 1 , 27 0-3 ; 'Ayn i
V1 1 1 , 67 6; Qas talln i VII, 1 66.
344
( Ao ) . JI5 Y( A o ) 3 :; .
.4,1; ( AA ) . ( AV) 19 W . .
( A. ) 19 L1 . Z Alc
( A )t!: 19a1> . :a^ l c.3 )
.
( NA ) L/I J^ i
118
119
.P. !1. L> ( yo ) . 4.11. ( t' 1 ).1: 4,.;...
. ( v. ) ( "kg : y-N, /
120 (o
L frt... > .

b
7 %..0
l.-
( 1w )
121
:
)
z "..> A. ( ,
. (A)
) 1.x2c .
. .3
45_ ,.>51 1
( \ i ) .111
. ( )
"
y,I?) ( N ^ f ) .
118
Buhrf VI, 76, st. 11 : Macz I, 303, bk. Fath VIII, 274.
119
But^ ftri VI, 77, st. 4-5: Macz I, 304, 307, bk. Fath V111,
275.
120
Buhrl VI, 77, st. 12: Macz I, 310, 314, bk Fath VIII, 276.
121
Buhri VI, 78, st. 9.16 : Macz I, 320, 322, 323, 324, 325,
327, 328, 329, 330, 332, 333, 334, bk. Fath VIII, 280-4, (bir k^ sm^ )
Qastallni VII, 175.
345
( \ )dla> .
J^ ^
4:;9,5 L:)9s9,k ( Y .
A )..54).I
( ) . (,L

( )
^ ( \ ) . ( 1'1 )

Jl;.) ., 11 ( )
...k( ) y );:, j). .

. ( 0) .
122
A)
L;;:),1
( t )I I s ),
123
(`"4 `19. (.3 rt: .* Y
.. ( )r (;,
( \ t . (
( Y1 )
4AI.^ 9 ( ) :1) 3 c.).A . a a ok!
( ) .
( \- \ ) J.y^ >. y9 .
( y^ , ) .
^^
4-
124 : ( A )
}".
) .
122 BuI^ ris VI, 79, st. 2: Macdz I, 323, bk. F tl^ ^ 126, Vill, 286.
123 Bul^ ri VI, 79, st. 9-13: Macdz I, 335, .-53o, 337, 339, 341,
340, bk. Fatly VIII, 285-7.
121 BulAri VI, 80, st. 4-6: Macdz I, 340, bk. Fat^ ^ VIII, 287.
346
) _ 14
125 (
y
) . ( t ) ,,^ ^ ^ ^
. ( N. ) .
( ì
I ).
) j.1,;U ( ya )
>k, '
A
:
^
==lt ( )
.
( y-1/4 ) . ;t2-
( Y't )
..;= -T ( )
I A
( )
. ) . .i?1 lo j (r111 (vS)
126 (
ya ) : ( )
t-4J j1 - ( Y: y)
j ', 2* ;.5
( ) J.:11
127
j . ( 'N.' )
C.,.3. 9
128 r> , ;1 .4 ( NA ) :
.
j ( . ( o )
( ty ) . ( y ) . ( )
125 Bubri VI, 80, st. 10-13: Macz I, 346, 347, 354, 347, 348,
351, 350, 351, 354, bk. Fath VIII, 287-91; 'Ayni VIII, 699.
126 Buhri VI, 81, st. 18-19: Macz I, 355, 212, bk. Fath VIII,
290.
127 Bub^ l VI, 82, st. 5-6: Macz I, 368, 369, bk. Fath VIII,
291.
128 Bubari VI, 82, st. 10: Macz I, 368, 356, 360, 362, 366,
367, bk. Fath VIII, 292.
Jld (
347
(.j.
^^
( ) .
( A' )
. r^ ..3 'yo
qt ). L ij.)1 r lj
j ;-.5 y4i
129
1.1.1 )
\ V ) Li`
J'
130 L.51'
( o )
(:1 ( t ) D
L S;a:23 ...
^ l' (Yr) LS' 233
(VA .v)
( V)
^^
. ( )
t), ".
1')
. I J as l s ( A )
cI.72; ( ) . (:)/ 1
.
( tv
)s s (> >
. ( ) 19 . ) L l9 ,
L , L 'A
`1f )Y5 k:)L.A
( '\ )
_ 719
lY ece- J.> .9 r.._ 42( (e. 4.> a A9
I a
y
L
129
Bul^ ri VI, 82, not 13 : Macdz I, 369.
130 B l
^ tl^ l VI, 83, st. 1-9: Macii^ ^ 1, 370, 374, 371, 374, 375,
376, 380, 381, 382, 384, 385, 372, bk. Fath VIII, 294-6.
348
. \
( ) .

k:
- 3 ;
) u
o,LI

. ( Ny, )
131 ,^1_ , (v) ^ ^ L . 4 j. j..a,72.^ . t ) (A)
j ;1 9 )1 ;-
Vo )
( At.
) . ) . ( V)
( qt )
. M .
j9V .> %...x) J,.: 7: ^ ^ .r.1I U 1,4 ;1,,b. t: i) J.29Il
( \ . )
1 , 9 , 9 . 3,Vi (
( N.N^ ^ ) .
( \ A)
132
(-t) : jlb (Nwt) j.c.

( c )f.9 Ju I 9
( )
( ( g 1 /4 : )
f "
( N) ( : A ) ,:) .1 '51j
.y^ ^
( \ A ) .
,S:)I (.P. L.fA ( ) , _, y1
131 Bul^ ari VI, 83-84, st. 17-19 1-2:
Macii^ ^ I, 386, 387, 389, 390,
(Buhar? infq kelimesinin izah ^ n^ ^ Macc7^ ' ^ n imlq (17:31) keli-
mesinin tefsirinden alm^ ^ t^ r, bk. Fatl^ ^ VIII, 294-303 ; 'Ayni IX, 3-28;
Qastallni VII, 190-4.
132 Buhar? VI, 87-88, st. 15-20 1-8:
Macz I, 402, 393, 394,
397, 402, 408, 398, 403, 405, 407, 408, 409, bk.
Fali^ ^ VI, 308, 322;
Àyni Xl, 19-31 ; Qastallni VII, 205-17.
349
) ( \ e1/4 )
. ( yy ) 9 j,:;* ( 0A )
ON) yA ) ji
- 1 3 m . ( ) .
,_ f51
ts1
LS ( ) t .3
rji
V( \ )
. )h j
( t o ) . O
. (0`) . j>\
`\ ) (01,)
133 t
!fs. j. 1...r-_9. k:73 ^_,.1;,1! L1
.( :
( )
134
( VV) ;
21-'
^^
( 1/t , V\ )
j(j j ,^ l
( Ay ) . VA ) .
( 1:\ ) (..^ '
135
) . JI? ( <DA )
. ( \ /\ 4) u
133 Bubri VI, 89, st. 19-20: Macz I, 409, bk. Fath VIII, 311.
131 Bubri VI, 91, st. 15-17: Macz I, 409, 411, 412 (Buhrr-
nin iktibas^ ^ elimizdeki Macz nshalar^ na uymamaktad^ r.), bk. Fath
V111, 321-2.
135 Buhri VI, 93, st. 14: Bk. Fath V111, 325; 'Ayni IX, 33;
QastallnI VII, 222.
3 5 0
1 3 6

:
r'"' lr.. ( \ cS.i41; > L 5 ):)t
^ ^
L k= - : Jld r
)
e9 :1 1 : ( )1 3 :1 . j e. ;5 1
( ) . ; S: 4J; j'.I % W
(S ( V ) j . J...Q 5 1
I ))...0..
( ) . ( og )L'.1712.;-
. ( )
1 3 7
AaI> ( \ Y)
j 1 1 ( \ o ) . ( \ o )
( ).
. 1 _3 .> ) ( o ) . YV ) .
(Nr)(P ^ l
(A. )
.4\ y )
r:j.:51 ( t V .1) a JL>

.
1 " Buhr 95, st. 7 -1 1 : Bk. Fatly VI, 304.
"7 Bus t^ ri VI, 97, st. 1 -4: Bk. Fatl^ ^ VIII, 331; 'Ayni IX, 44-5 ;
Qastallni VII, 231.
351
( r )
138
172>. j
/'< )
:
.
139
. ( \ \ ) A
140
yy, ) a JW.;51
( ) ;),
141
( ) . ;q11,z;.11_ , ( \ )
. ti . $1::+,
1,4I I
( )

142
( ) :
JA ( ) t," .
)
,:;3..),>%-3 ?k,;\ vUlj ) 1,_ fl
c ( AN)
( t ) j _9 J1
143 (t \ -) ( ) ^ ^ ^
( \ ) . :
( t't ) # 1..-:23
( \ V
Y o)
138 Bul^ r VI, 97. st. 15: Bk. Fath VIII, 335; 'Ayni IX, 48;
Qastallni VII, 233.
139

Biri (VI, 98, st. 7: Bk. Fath VIII, 336.
140
Bub^ l VI, 98, st. 8-9: Bk. Fath VIII, 336.
st. 4-4: Bk. Fath VIII, 338; 'Ayni IX, 50-1.
141
But^ r? IV,
st. 8-9: Bk. Fath VIII, 338-9; 'Ayni IX,
142
Bul-Arf VI, 99,
52-7; Qastallni VII, 2 39.
st. 9-10: Bk. Fath VIII, 339. 143 But^ ri VI, 99,
: )
144
)12:44
,J1
cLJ
( \ \ )
.22; ( o ) .
j17 ( yy ) l..^ lw ^ ^ ^ .
( A)
. )kfr. ( ) .
. z> al ( t.L.
.
(vv ) a tAjj
352
145
..x; :11
r
1 12.20
j1 .
c :
146
147
(
) 1.)..;-)1 a,9
,
148

A
``Y b ( \V) EE
149
. ( ot, ) a aA f.JI J.. I ( ) a ..59 12.1

150
'")s > 1 9 t^)t ., `1"
.
1 )^ 1:"' _ ) 1 1
vA L
VD) ., 1 ' A^:?
.k ) u
mJ9
4
A:=2,4 94i .' L-
)l Qw . Za?.).1
( ) .
C., yo ,:yI >
144
Bul^ ari VI, 101, st. 12-13 : Bk. Fath V111, 342.
145
Bus hri VI, 109, st. 11-12: Bk. Fath VI, 377-8.
146
Bul^ ri. VI, 109, st. 18: Bk. Fath VIII, 378.
147
Bub^ l VI, 110, st. 19: Bk. Fath VIII, 381.
148
Buhri VI, 111, st. 3-4: Bk. Fath VIII, 381; ' Ayni IX,
77-9; Qastallni VII, 266.7.
149 Bul^ arl VI, 111, st. 4-5: Bk. Fath VIII, 381-2.
15 Buti,ri VI, 111, st. 5-8: Bk. Fath VIII, 382.
3 5 3
3 1 -1 ( \ At )
A.
1 5 1
. ;5 .21 I
1 5 2
. c., 1 1 ( )
( v )
( tt )
. , ;1 ;
oev J
:

j L '_
(\ N ) *).,\
( YA)Ly2., 21 1 1
1 5 5 a.^ ., ) 1
( AA ), = 4-ub= , tL 5 ^
.
1 5 3
1 5 , 4
1 5 6
1 5 7
( \ ),:j
. ( y . )1 /4.)j izt A .
(\)
. L zit
, yek)( YA )4:)1 9..x.1 1
1 5 1
But^ rl VI, 1 1 1 , s t. 1 0: Bk. Fath VIII, 3 83 .
1 5 2
Bur VI, 1 1 1 , s t. 1 3 -1 4: Bk. Fath VI, 3 86.
1 5 3
Buhri VI, 1 1 2, s t. 8-9 : Bk. Fath VIII, 3 87 -8; 'Ayn i IX,
82.
1 5 1 Buhri VI, 1 1 2, s t. 1 1 2: Bk. Fath VIII, 3 88.
1 5 5
Buhri VI, 1 1 2, s t. 1 3 : Bk. Fath VIII, 3 88.
1 5 8
Buhri VI, 1 1 3 , s t. 5 : Bk. Fath VI, 3 05 , ;
1 5 7
Buhri VI, 1 1 3 , s t. 6-9 : Fath VI, 3 03 -6; 'Ayn i VIII, 82-84;
Qas talln i II, 3 7 2.
Buhrrnin kaynaklar^ ^ F. 23
354
J-J
( 4: \ )
>>
J- ( \ ) [ ti .
. l (tt a t-.) ) n .
158
:
o I ) 4-4
(
f.Y) a c)I > ,:^ 2 A L.; aL
( O A) av ) OLA:
. 14 .9 ji.11 rIYck )
faal ,j
. C1/4
IX j._ , . ( AY)
.
( AY)
159
.
( )
Lj
( V)
.
(
P) 1:,
9
t
( \\k)r41V;I '')/1;; .( \ kA : A )
Y. )r3-
160
. ( : \ o )
( tYr
)
( )
161
( t ) a l,* 57 .:::411 ( N t ) al> jUit
158
But.ri VI, 113, st. 9-12: Fath VIII, 391-3.
159
Buhrl VI, 113, st. 15-16 ve notu: bk. Ftti) VIII, 392.3.
160
Bul^ ri. VI, 114, st. 2 : Bk. Fatiz "\/111, 393-4.
161
Bul^ ri VI, 116, st. 15: Bk. Fcth VIII, 398.
.355
162
. )
)
163 Z.c.L11 .
( oy. ) :
( \ y, )
, ^ ^ I
(
164 ( \ y.,t
-k) u
( Ny.Jt ) :
Jl
( oN

r (O : )<2(
..)_ ,'",;1>Y
165
"^
L . ( ) JS'51 ) . f s ( )
( 0 )
165
) . ( ) .11 : JC4,
(y, o ) ;.<y1
167
! . ' JL ( )
. ) 17:)t, J; -I
162
Buhar VI, 117, st. 3-4 ve notu: Bk.
Fail VIII, 399; 'Ayr^ l
IX, 96 ; Qasallni VII, 283.
"3 But^
rt VI, 118, st. 12-14 : Bk. Fatl^ ^ VIII, 405-6; 'Ayni IX,
100.
161
Buhri VI, 121, st. 12 : Ek. F( th -\ III, 411-13.
"5
Bul3ri VI, 121, st. 14 : Bk. F ^ li III, 411-13.
166 But^ ri VI, 121, st. 17: Bk. Fati^ ^ \ III, 411-13.
167 But^
rl VI, '122, st. 14-15 : Bk. Fail^ ^ III, 415.
356
168
. ( ) . ( N) -'
169
( )
) .>
170
.
( N'k)1 2.1 1 1 . (o)
(YN )vj
I ;jj
171
. (LA) L19;-
172
f
_ x
Jl ( yN ) :
yN )'', 1>-) 3 .
173
)
. j;%; ( o)
( yy ) . yo ) x filo
. 51),.:2:11
( t' ) )';11 ;),
174 L3\ H.s > J, !JtkJ
Ls--".A
i
168
Bubri VI, 123 st. 12-13 : Bk. Fath VIII, 417.
169
Bul^ rl VI, 123, st. 10 : Bk. Fath VIII, 417.
170
But^ ri VI, 124, st. 18: Bk. Fath VIII, 418.
171
Bub"dri VI, 125, st. 13 : Bk. Fath VIII, 422.
172
Buhrl VI, 125, st. 14: Bk. Fath VIII, 422.
173
BulAri VI, 125, st. 15-16: Bk. Fath VIII, 422.
171
Buhri VI, 126, 127, st 20 1-2 : Fath VIII, 425-6.
357
ykr
s`k ) . ) J9 lzl
( t \ ) 5)."-
. .1 1 ) .)5 ( N ) .19

( )
( o )
( t )
177
( )
178
. ( YY)
A, 41 j , C.. iB
179
( oy )
180 41 . I ( )

.1i. (2i :
c_:;k1 `L 9 .7 . 9 J -L=2"
181 ,j'yt,i1 : j Uk( ) : , J113
. ,j-11 ( NA : o-k ) ,
1 7 5
Bul^ ri VI, 128, st. 11 : Fath VIII, 430-431 ; 'Ayni IX, 131.
1 7 6
1 7 7
ButArl VI, 129, st. 15: Bk. Fath VIII, 433.
Bul^ r VI, 128, st. 14 : Bk. Fat/^ ^ VIII, 431 ; 'Ayni IX, 131.
BulArl VI, 130, st. 2: Bk. Fatl^ ^
VIII, 434; 'Ayni IX, 135-8.
1 7 8
Bul- Art VI, 130, st. 9: Fath VIII, 436.
1 7 9
Bul^ rf VI, 130, st. 10-11: Bk. Fath. VIII, 436.
1 80
Buhris VI, 130, st. 15-16: Bk. Fath VIII, 437.
1 81
175
176
358
( )
;),
182
(y
183
( tv ) :
".
3 :>"
.;')/
( t o )
184
. (( -,; )
( )
185
( ) ; ) 1,1
tv )
186
'
) 61 : 4.9 ,,
187
. ( o )
( tA )
188
( ) . 4;1} ( yck ) a oL,:,
182
Buhrt VI, 131, st. 4: Bk. Path VIII, 438.
183
Buhri VI, 131, st. 5-6: Bk. Fath VIII, 438.
184
Bul^ ri VI, 133, st. 2: Bk. Fath 'VIII, 441.
185
Bul^ rl VI, 133, st. 7: Bk. Fail./ VIII, 442.
186
Buhar! VI, 134, st. 6: Bk. Fath VIII, 445.
187 Blhrl VI, 134, st. 7: Bk. Fat5 VIII, 445-6.
188
Bul^ rl VI, 134, st. 16-17: Bk. Foth VIII, 447.
359
c.!..11_ ,;;T( : J1k9 L31_ 11 ( y\ )
. ,_ 11 j,>-)
189
( \ '"\ )
( tN)
190
. PU...11 :.3 ( y ) jx.:5
( o )
191
7,L,J
. .)
)
.
( O'^ ^ )
192
4 1,43 jP I S le ( \ ) :4J
. 1 , 4 jA jzs/
( o\ )
193
.1/4; ( to : ) : LA:93 t Ji).;
( )
:- . 1 .;b ,I y- ( oy- )
.
1--)4
. ( O ) r YI :
189
Bub^ l VI, 137, st. 3: Bk. F6tl^ ^ VIII, 452.
190 BUbri VI, 137, st. 4: Bk. Fatlz VIII, 452.
191
Bul^ ari VI, 138, st. 4: Bk. Fatlz V111, 455.
192 Buhr VI, 138, st. 8-9: Bk. Fatiz VIII, 456; 'Ayni VIII, 479.
193
Buhri VI, 139, st. 15-16: Bk. Fath VIII, 459-461.
194
Buhar? VI, 142, st. 11-12: Bk. Faik VIII, 474.
360
( oo ) s) ."
195 j:AVI :
( o ) :
J 9
(, .(1
.
c
cjr. 44V ( )
( ) 4A91 I ;),
196
. ( o )
197
L.;3 ? - ( V
j9 )9 "
( Oy )
198 ( ) yc^ ^ . (
o)

j :1 ri.:1
( off)
199 . ( ek)
e
200
195
Buhri VI, 145, st. 6-9: Bk. Fath VI, 237.
196
Buhr VI, 146, st. 2: Bk. Fath VIII, 480.
197
Bul^ rf VI, 146, st. 13: Bk. Fath VI, 236.
198
Buhri VI, 147, st. 1: Bk. Fath VIII, 482.
199
Buhr VI, 147, st. 4: Bk. Fath 'VIII, 482.
290
Bul^ ri VI, 147, st. 10-11: Bk. Fath VIII, 483.
361
( )
201
( v )
202
( t )

. d: 3
( )
203
) .
( \ o )

( A )
204
vL.M rf'`23 )
: JC4i
j s . r-231 4.)
ra. 31
. 1-',2?" ra.1 I i
205
. ( o )
:
Bul^ r VI, 154, st. 10: Bk. Fath VIII, 498.
202
Buhri VI, 158, st. 7-8: Bk. Fath VIII, 504.
203
Bub^ l VI, 159, st. 1: Bk. Fath V1, 248.
204
But^ ri VI, 159, st. 4-6: Bk. Fath VIII, 507.
205 Bub^ l VI, 159, st. 16-17: Bk. Fath VIII, 509.
362
( V\ ) Ly.
206
. I ) j.1 ( \ t)
tj 1,/:!
207
( )
208
. ( y A) . la> (
( vy- )
)
si,
n : jt4i
209
. )
(vi)
210
( )
211
.;> )1 :
( )
- .11 4
V`)
212 t_ ^ ;
L1:1, ...^ ^ -LL1 \ )
VY N)
( ) 3
( ) Af J...A n : =- itI 1.
. j , 4; Ls:' , j <, -1 2,
206
Buhar! VI, 160, st. 4: Bk. Fath VI, 205.
207
Buhar"! VI, 169, st. 5-5: Bk. Fath VIII, 510.
208
Bul^ ri VI, 160, st. 7 Bk. Fath VIII, 510.
209
Buhar? VI, 161, st. 11: Bk. Fath VIII, 519.
210
211
212
Bul^ ri VI, 164, st. 6-7: Bk. Fath VIII, 526.
363
)
;).9
213 ( y o) :
( ) . L3l;,11
. j lkar.
( N/N )
214 ;,;.2,1-11 L5.,
tY ) 1 P L
(
A
)Ja^
; J >-
215
4_, '"3
(')
216
. ( .k ) :
z r-
c_s r 4
( M ) >-
217
. ti J,Q^ ^ ( t ) I
n 9
218
jy.:5! ( ) :
213
Buhar! VI, 165, st. 14 : Bk . Fath VIII, 529; Àyni IX, 252.
214
Bul^ ri VI, 166, st. 4 : Bk. Fath, VIII, 530.
215
Bul^ ri. VI, 166, st. 9 : Bk. Fath VIII, 530-1.
"5 Bul^ ri VI, 166, st. 12: Bk. Fath VIII, 531 ; Àyni IX, 252;
Qastallni VII, 395.
217 Bul^ .ri VI, 167, st. 2 : Bk. Fath VIII 533.
218 Bul^ rf VI, 167, st. 8: Bk. Fath VIII, 534.
364
219
. ( yy )
( AN) ;),
220 11 .14.1 ; ( N )
y. .-- o ^ ^ 4... 3
T 1,L. ^,2.4 ( \ N )
^ ^
( N. )-
k!, 711
221
( N\ ) : ( )
L :
I
( ) ;)9--
222
. Jl,L9.i ( A )
'W6
223
ft9. \ "1/4 ) . ( A ) a 3 > J I n : Jtk,

NV
1 :; 1 ;1
224
4-1 ' T1I ^ I ( )
J
219
Bul^ ri VI, 168, st. 16:3k Fath VIII, 538.
220
Bub.ri VI, 169, st. 7-8: Bk. Fath VIII, 540.
221
Bul^ ri VI, 169, st. 11-12 : Bk. Fath VIII, 541.
222
Buhri 172, st. 2 : Bk. Fath VIII, 545.
223
Buhr VI, 173, st. 4-5 : Bk. Fath VIII, 549 ; 'Ayni IX, 259.
224
Bub^ l VI, 175, st. 4-5 : Bk. Fath VIII, 557.
365
',.;11
3 9 3
( )).fr
225
, :f c ( ) ( )
,
( 1** )
226 . ( ) IX t r2; :
( A) . ( A )
( No )
( 1 )
227 (
Nr: oY
)v9 a
J
A
9'
( )

.
( 1"l-)
228
( )
:
L S,
( 111 ) -L-1 1 ;))
229
( N)
( 1 )

1
225
Buhri VI, 175, st. 1: Bk. Fath VIII, 558.
2.28
BuhrT. VI, 176, st. 11-12: Bk. Fatl^ ^ VIII, 559.
227
Bub^ l VI, 177, st. 10-11- Bk. Fatl^ ^ VIII, 562.
228
Bubki VI, 178, st. 12-13: Bk. Fat11 V111, 564.
229
Buhri VI, 179, st. 14: Bk. Fati^ ^ VIII, 567.
235
.5.)-^ .-A
^ S

( `lN )
366
NNy
;),
230
( ) : j lk
231
( ) a aJ I D 14.9 1 f.'- '1
232
( t ) a -I >j
Yedinci Cz
,3 } 1.11
233 ( YYA Y)
ji Z:>';
( Y)
234
1 . .)1 :
. lr
.J2^ ^
Lx^ ,
S I I J.; :
\
236
L. -, L ^ ..^ ^ ^ , > - ^ ^^ ,; j .^_^ ^1.
-
230
Bul^ ri VI, 180, st. 11: Bk. Fc.:th VIII, 568-9.
231
BuIlri VI, 180, st. 15: Bk. Fati^ ^ VIII, 568-9.
232
Bul^ ri VI, 180, st. 19: Bk. Fatt^ ^ VIII, 568-9.
233
But^ rl VI[, 50, st. 1: Bk. Fat:^ ^ IX, 375.
234
But^ ri VII, 57, st. 12-13: Bk. Fabi IX, 420.
235
But^ r VII, 72, st. 9.10: Bk. Fath IX, 473.
236
But^ rf VII, 87, st. 10-11: Bk. Fati^ ^ IX, 526.
367
I s > 5 .> - 1 . (1 1
( o : o )
. ( to )
237
-1 11 ( t : NNy, )

( AN
)
Sekizinci Cz
-J
238 ( tY)
("'
. (Oy : NA) a \ :2> ,94
239 3
.
( ^ O : t )
240
( Y .' J ` t
94-;
.)]
jti,11 ) ,;,J\

J
.,j v^ J
;
c
rI /
NA ) )3 1; .
.;1?
241 L.3

237
BuAli VII, 136, st. 14: Bk. Fath X, 191.
238
Bul^ ri VIII, 10, st. 15: Bk.
Fath X, 370.
239
Bat^
ri VIII, 12, st. 11-13: Bk. Fath X, 377.
210
But^ rf VIII, 32, not 1: Bk. Fath X, 440-1; 'Ayni X, 416.
241
BulAri. VIII, 113, st. 15-16:
Fath XI, 361.
368
243
.
c. (
)
>>
242
( yy ) : J171)..
Dokuzuncu Cliz
Kitb al- Tawbld
244 (NA')
9>
(
A`^ ^ )
245
5-1.15 1::I y )
: ( < : )
. (
Y)
. ^ ^ ^ ^ I (,. A^ ^ ( : )
(.3
IDI L;^- ;.>. y V)
r- c;x)- ( YY ) rr.
246

247
4-1 I.;1, 51;-
T .)., ~ "
V. )
248 Ii, J.3L11 ( ty : o ):
( VY)

242
Buhri VIII, 120, st. 12: Fatl^ ^ XI, 413.
243
Buhri VIII, 122, st. 1-2: Bk. Fatl^ ^ XI, 415; 'Ayni X, 696.
244 BUb
- gri IX, 143, st. 7: Bk. Fatl ^ ^ XIII, 389.
245
Buhri IX, 155, st. 1-4: Fall) XIII, 421.
24o
Buhr IX, 155, st. 19: Fatl^ ^ XIII, 425.
247
Buhar! IX, 156, st. 15-16: Bk. Futl^ ^ X111, 426.
248 BUbrl IX, 162, st. 17-18: Bk. Fati^ ^ XIII, 426.
IV. LAII ^ KA
(FarriVn^ n Ma` ni'l-Qur p n'^ ndan yap^ lan /ktibaslar)
Drdnc Cz
t, I
249 u
9(_ 13
( 1A :
) ,3?..) 1? .1. 1
:;I (
(( NO : 0 ."1 /4) 3, A ^ ^ ^
'V-* I A)
9 "1 9
4;1 ":". ( t-V )l^ f . . j .;
3 Z^ _ . J ;I S'-f
;;J<. 2...11 ,j1 j.11
250
(tt:oo)
251
. j ( off : o; )
;2;1 j i]l
252
. a",; ,.r. Vk.. ( pq3,
)
249 Buhri IV, 117, st. 2.4: Bk. Fath VI, 228.
250 Buhrl IV, 131, st. 5: Bk. Fath VI, 257.
251 Bubri IV, 131, st. 9: Bk. Fath VI, 258; 'Ayni VII, 309;
Qa-tallnf V, 307.
252 Bulyrl IV, 148, st. 7: Bk. Fath VI, 297.
370
253
. (
yy
)
Be^ inci Cz
254
. ,5:; j 14.1 ( N-1 /4 : AA )ul .2,31 :
.
AA )
Alt^ nc ^ ^ Cz
( Y) ;}i ;J9 -
255
()
141< f3.I ,:411 : Jt4

9
256
. ( y Vo )
( )
rol
; ))
257 (AV
Lit.:1 VI . ( oy )
JU>,
:).).::-.Y9
c).!`
But^ ri IV, 161, st. 6: Bk. Fath VI, 328.
25' Bub^ l V, 10, st. 20: Bk. Fath VII, 37.
255
Buhrl VI, 18, st. 7: Bk. Fath V111, 123; 'Ayni VIII, 463;
Qastallni V1I, 9.
256 But^ rl. VI, 32, st. 9: Bk. Fath VIII, 152.
257 Bul^ r VI, 97, st. 14: Bk. Fath VIII, 333; 'Ayni IX, 48;
Qastallni VII, 233.
253
371
)
258
ji Ir; l.ly ( \ ) jti;

'^
( t )
259
(,j ib
( tv )
( O\
260
->s>"9
.9 J t; ( ) j
yq ) . ( r1/4 ) .
) .
c ( t V ) L r4.>
;)R, f
(tel ) L i.1 rrn Y )oy-ki
. ,:j1.3) V ^ ^
( o'N) . 4.:11 ( o. )
j
ak^ ^j,>I
vA
. ) y l 9 .
( ot ) jAI I ;),
261
rr ( \ t ) . 4:70 j (N)
258
Bub^ l VI, 99, st. 13-14: Bk. Fath VIII, 340.
259
Buhri VI, 128, st. 13 14: Bk. Fath VIII, 431.
260
Buhrf VI, 139, st. 9-14: Bk. Fath VIII, 460-1.
261
But^ ffii. VI, 142, st. 10-12: Bk. Fath VIII, 474.
3 7 2
( ) . `= .1 , .;> - 1 :1 .; 1 .
262
p
2
, )I 1 , 1 ( t-k)
( ta )
263
( )
. ( ek)
^^

1 , , L ; I L J:2-
J :g
JJ I
P .> < j49
'k; j
j1
264 J;= ;3 1 ., JL .JI
r^^, ^
,
J I s. 3 ( `NA )
ti
/4A ( yy, A : y )
1 4 1
( \ A :
`CY )L j 1
^( NA yy )L y, L 1 1 j I i
( ork)
265 ( ) . ( 1 /4 o ) :
^^

1 , :1
" A4 b 3 1 .).1 1
o ) I ) ; ` ` ` ; J ,JA
262
Bubri VI, 1 43 , s t. 1 9 : Bk. Fatl^ ^ VIII, 47 6.
263
Buhri VI, 1 44, s t. 8-1 0: Bk. Fatl^ ^ VIII, 47 6 8.
261
Buhri VI, 1 44-1 45 , s t. 1 8-1 9 , 1 .3 : Bk. Fatl^ ^ VIII, 47 6-8.
265
Bul^ ri VI, 1 46, s t. 5 -1 2: BkFati^ ^ VIII, 480-1 .
( N\ )
,.)S.
:

,:;1
. _9 4.;
373
4,1 ( A ) us 11 9 n .
(
)
( NA )
(ta) . ( ) . alo
. ( oA ) .
.(,rc. ( ) .^ ; 1,c
(Vt' )

Jk:;, j 11
( M )
.A 4A
C_99 C ...
u r .)k.....; n .
( ov )
266 (
, Lt<j (
. ( ) j s '"
(o)
'0
)1
267
c 4la,l i
r
)4:d1
: cyui1
( ) ;),
wJ
268
. : ( t )
266
Buhris VI, 147, st. 1-2: Bk. Fath VIII, 482.
267
But^ ri VI, 148, st. 11-12: Bk. Fath VIII, 484.
268
Bul3ari VI, 158, st. 9: Bk. Fath VIII, 505.
^ ^
374
( 'N V ) L',111A0 .X:f ,S j
269
( A ) .
( - )
YV). ( No )a :5 . c_.1.7^ ;
Ly_A
( -kg )
270
vA
l'"-"` (^ ,.;11( yv )

(
)
(
V. );),
271
yV)
k:11 L; Ja11 44T}Ji (
j JUA
:;,;; Lgb-kaAi
j.:4)
j
V)
272 J12-_ ,
1 1 1 ; lj ...(YY)
^ ,1,, A . jt?-

,31> j
26)
Buhri VI, 158-159, st. 20, 1 : Bk. Fall! VIII, 505.
270
But^ ari VI, 159, st. 15-16 : Bk. Fatl^ ^ VIII, 509.
271
Bul^ ri VI, 160, st. 1-2 : Bk. Fatl^ ^ VIII, 509.
272
But^ r VI, 160, st. 5-7 : Bk. Fall: VIII, 509.
375
(V*N)
L ; 1
273
:
.1.3 ..1:, ')A>S51 1( y ) .
1 U a 1 d? j ^ kj J
^ ^

) .`;k : .
.
( o )
274 (:..t1.11.i
( )
Jl:2

: jt'ij
.
j...0
( A ) AL
275
) :
.k< 1.\
: Yok )
t, /1 j ../1 1 .9 1 ...$ 4b3
5 ).41:2.0 j>=.2fi
j; \ o )
. 141.2"
S,:kP
;,(")/111
273
Buhri VI, 164, st. 2-5: Bk. Path
VIII, 525; Ayni IX, 247;
Qastallni VII, 389.
274 Buhri VI, 166, st. 2-3: Bk. Fatl^ ^ VIII, 530.
275
Butiari VI, 166, st. 9-12: Bk. Fatie VIII, 531-532.
376
( M
276
=').;:-.: 1 ( Y)

277 6" ;:_s
( o )
)V
.
( )
j12;:t>1
278 1==-1 ,1,%1
(v)
t..I :
( AA )
279
Jt-0. )

rr
y'>3
( )
280
ty. ' )
t

\ ) .
^^
k:9
. 4,41.4t!

( NA )
. ;ti-L.41.1( yv )
278
Buhri VI, 166, st. 18 : Bk. Fath VIII, 532.
277
Buhrt VI, 167, st. 1-2: Bk. Fath VIII, 53.43.
278
Buhri. VI, 167, st. 5-6: Bk. Fath VIII, 534.
279
Buhrt' VI, 168, st. 15: Bk. Fath VIII 538.
289
Buhri VI, 169, st. 4-5: Bk. Fath VIII, 539-40
377
)
281
:
(5;:-.' ( ) V,=\
( No )cic11
282 (;;Y. L.1/4, L rL 3 I
( V )
,4AAFt0
( NV) 1:111 1;1 .
283 ,; c:11.J.13 (cky) n :
( )
284
( )
.,4,)1 ( o ) . , r, L7-1:1
(
)

285
: . ) L.; 4 ' JC, r.
J.9
286
"
aa
281
Bul^ ris VI, 172, st. 2: Bk. Fail., VIII, 544.
282
Buhri VIII, 172, st. 15-16: Bk. Fati^ ^ VIII, 548.
283
Bubri VIII, 175, st. 4: Bk. Fati^ ^ VIII, 557.
284
Bul^ ri VI, 176 st. 14-15: Bk. Path VIII, 560.
285
Buhri VI, 177, st. 2-4: Bk. Fail3 'VIII, 560.
288
But^ rl VI, 177, s t. 2-4: Bk. Fatl^ ^ VIII, 560.
3 7 8
( V)
287 (V)a
v 9
tll l (o)
.
( . ) j 9L<_ 11
288
( ) . j ;^ ..C1 1 ( ) :
.
L;)
-9
. ( A. )( VA : )
( )
289 . )l:1 1 L ' 9'1 1 j j :^.d ( )
A n JA J Ii,
Nr
, )5 1 , 1 1 1
29 0 ( )( )
c.y^ ^
:
L .
. . L9';
Yedinc i Cilz
29 1 ( \ : A ) . J:A iill
9
( o : \^ , , \ )
287 Bul^ ri VI, 1 7 7 , s t. 1 1 : Bk. Fath VIII, 5 62.
288
BuI^ ri VI, 1 7 8, s t.1 1 -1 2: Bk. Fath VIII, 5 64.
289
Bubtri VI, 1 80, s t. 9 : Bk. Fath VIII, 5 68.
29 0
Buhri VI, 1 81 , s t. 2-3 : Bk. Fath VIII, 5 69 -7 0.
29 1
Buhri VII, 1 24 s t. 1 4: Bk. Fath VIII, 1 24.
379
Sekizinci Cz
)9 ` 9 -)
292
Dokuzuncu Cil z
293 .10l11

( : ov ): L .9 4, .31
.
: av )
29 2 Buhri VIII, 32, st. 1 : , )T ., 1 1 1 j lw A j J3 .1 , 1 1 1 e)T.
(
V) t),L. r; 14 tAZ )1 j 1 .; 41 , i3
tl.9 4; )
. ;-1 )j g'4A. )9 .)1
yrs, FatliX, 440.

29 2 Buhri 1X, 116, st. 1-2: Bk. Fath XI1I, 307; 'Ayni XI, 519;
Qastallni X, 351.
INDEKS 1
(Yaln^ z 1 ila 204. sal^ ffeyi i^ gal eden metne tahsis olun^ nustur.)
A
cAbasa sresi 152.
(Abbas al-) Anbari 60.
CAbd b. Humayd 103.
cAbdalcazi'z b. Muhammed 109.
cAbdallah b. 'Abbas 9, 22, 54, 62, 76,
101, 102, 120-23 , 128, 136, 147, 154,
160-63 , 176, 184, 186, 187, 192, 199,
cAbdallah b. CAmr 4, 9, 27.
cAbdallah b. Cbir 105.
cAbdallah b. 'Al^ mad alHarawl )Al2,11
Zarr 174, 178, 179, 181-86, 190, 191,
195.
cAbdallah b. 'Al^ mad b. Hamayat as-
Sarahs'i 180, 182, 190.
cAbdallah b. al-Mubarak 21, 26, 34, 41,
44, 56, 57, 105.
cAbdallah b. Maslama 76, 77.
cAbdallah b. Mascild 96, 120, 154, 162.
cAbdallah b. Muhammad al-Musnadi 62,
66.
cAbdallah b. Maga'l-cAbsi 34.
cAbdallah b. Salim109.
cAbdallah b. Abi' âyba AV^ ^ Bakr 43,
46, 65, 67, 75. 80, 92, 95.
cAbdallah b. cUmar 29, 97.
cAbdallah b. cUsman al-Marwazi' 34.
cAbdallh b. Wahb b. Muslimal-Qurasi
22, 43, 97.
cAbdallah b. al-cAdadi 56.
cAbdallah b. Yileuf b. Matar al-Firabri
56, 77, 168-81, 184, 187, 191, 199.
cAbdallah b. az-Zubayr 102, 120.
cAbdalmalik b. cAbdalcazi'z 42.
cAbdalmalik b. Curayc 38-41.
cAbdarrahman b. Mandi 41, 58, 105.
cAbdarrahman b, CUmar b. Yazid b.
Rusta 95
cAbdarrahman b. CUmar az-Zuhr; 79.
cAbdalwahhab as-Safactils'i 135
cAbdarrazzaci b. Hammam21, 29, 41,
42, 43, 77, 80, 102, 118.
Abu'l-cAbbas Mul^ , b. Mansiir b. Man^ ar
b. Munayyir 53.
Ab^ l cAbdallah 136, 176, 186, 187.
Abfi cAbdallah b. Manda 72, 88, 97, 99,
193.
A1311 cAbdallah al-Humaydi 84, 88.
Ab^ l cAbdallah an-1I 11sabaVi al-Hakim
31, 51, 193. '
Abisi cAbdarrahman b. al-Mu^ lra 43.
Abu'l.) fkliya 120.
Aba ) ;kmir al-cAqadi 65.
Ab cAmr cAbdarrahman b. CAmr al-
) Awzacii 45.
Ab cArtiba al-Husayn b. Muh, b. Maw-
diid 40.
Ab Bakr (as-îdeN) 62.
Ab Bakr al-) Amir 59.
Ab Bakr al-Hazimi 193.
Ab Bakr b. CAmr b. Hazm12. 14, 77.
Abisi Bakr b, al-cArabi 73.
Ab^ l Bakr 35.
Ab Bakr b. Malik 31.
Abdi Bakr. b. al-Munzir 135.
AV^' Bakr ar-Razi 123.
382
Abisi Cacfar b. kiamdan an-Nis6b6r1 85, 88
Ab Cacfar al-Maâdiri 137.
Ab Cacfar Muh. b. 'Abi Hatim172,
Ab Cacfar at-Tsi 11.
Ab D6w6d as-Sicistni 6, 49, 58, 81,
109, 110, 132, 199.
Abu'l-Farac al-D^ ^ fahni 51.
Ab 'Ali al-Ca^^ni 58, 132, 195.
Ab Hurayra 9, 27, 29, 30, 65.
Abu'l-Hayâm171.
A ^ Hakim34.
Ab Hanifa 78.
Ab Halimar-R6zi 110, 123, 195, 199.
Abul-Hasan ad-Draqutni 83, 88, 90,
92, 195.
Abu'l-Hasan at-Tarablusi 180.
Ab^ ^ Hayy6n at-Taymi 65.
Ab cisa't-Tirmizi 109, 125, 199.
Ab^ ishiq al-isar'ini 113.
Abu'l-I^bac cis. b. Sahl al-Asadi 74.
Abu'l-Mahsin Mul^ , b. b. al-Hu-
sayn al-ûsayni 132.
Ab Mlik 110.
Ab Mascd 55.
Ab Mascd ad-Dima^qi 175, 195.
'Ah^ ^ Muhammad 110, 171.
Ab Muhammad cAbdalhamid 113,
Ab Muhammad ( Abdalmalik b. Curayc
45.
Ab Muhammad a^ -ârIffini 31, 32.
Ab Musal-A^cari 120.
Ab Nucaymal-Huz6( i 80.
Ab Nucaymal-I^fahni 131, 132, 173,
185.
Ab Nasr al-Kal6bazi 132.
Abu'l-Q6simHibatallh a.,.-îrzi 31, 32.
Ab QiI6ba 65.
Ab Qurra Ms b. Triq 41.
Ab Sacid al-Hudri 4, 5.
Ab Salamat at-Tab4aki 35.
Ab Sallmal-Ilaba^ i 31.
Ab Sufy6n 9.
Ab SuIaymn al-Hattabl 73, 79, 84,
124, 159, 168. 173, 195, 196.
Ab âwr 28.
Ab Salih 62, 122.
Ab Tlib al-Makki 41.
AH W611 121.
Abu'l-Walid al-Bci 51-53, 73, 74, 167,
171, 177, 195.
Abul-Watid at-Taylisi 199.
Abu'l-Waqt 182, 184, 185.
Abu'l-Yamn al-Hakamb. N6fic 29, 30,
99.
Ab Yiisuf 105.
Ab cUbayd al-Qsimb. Sallm 72-80,
96, 106, 109, 110, 124 26.
Ab CUbayda Macmar b. al-Musann 51,
72, 99, 111, 124 -29,13 3 -57, 160-3 ,
175, 176, 184, 187, 190.
Ab Zayd 171,
Abu'z-Zinad cAbdall6h 29, 30.
Ab Zurca b. 'Art^ r b. Carir 65.
cAbid b. âryat al-Curhuml 20.
Adab al-iml 26.
-Adab al-Mufrad 100, 126.
AdamL. Abi ^ lyas 99.
Af' 1 al-cibed 126.
-Ag^ lf 51.
Ahlwardt 80.
Ahmad 131.
Ahmad, III. Ktb. 196.
Ahmad b. cAbdalwahhb an-Nuwayri
183.
Ah^ nad Amin 38 39, 49.
Ahmad b. cA^ im126.
Ahmad b. al-Hasan 98.
Ahmad b. Hanbal 28, 31, 3 8.4 0, 46, 58,
81, 88, 99, 103, 107, 108, 122, 169.
Ahmad b. liumayd 123.
At^ mad b, Ibrahim b. Ahmad al-Mus-
tamli 171, 180, 181, 187.
Ahmad b. ^ 61il^ ^ 33.
Al^ dis al-Mawatta) 198.
Al^ zab 2111resi 145.
Mbar al- Y aman wa a^caruhe^ ^ wa an-
se^ buh ala' l-wa wa' l-kaml 20.
c/k) i^ a 76, 77, 96, 197.
Akbo^ a Ktb. 184.
Al b. cAbdarral^ mn 15, 54, 1C9.
'Ali b. al-Cacd 31, 32.
'Ali b. 1- jucr 33.
Al b. al-flusayn 1 21.
b. al-Md'ini 31, 57, 80, 108, 168.
(Ali' b. at-Mubarak 60.
b Muh. b. cAbdallh al-ardini 181.
cAl b. Mushir 71.
cAli b. Abi Tall^ a 122, 123, 136, 192.
'Ali b. Ab Tlib 22.
cAmmar b. al-Hasan 111, 112,
cAmr b. cAbbas 57.
cAmr b, al-Haris al-Humii 109.
CA^ nra hint cUbaydallh b. KaCb b. M-
lik 13.
CAmra hint 'Abdarral^ mn 77.
An Important Mamuscript of the Tra-
ditions of Bakhri 168.
Anas b. Mlik 65.
Anas b. Abi Mulayka 62.
-An'msresi 143.
-Anfal sresi 161.
Annali dell' Islm 64, 114.
-Acrac, cAbdarral^ mn b. Hurmuz 29,
30.
333
-Acrf sresi 30, 142, 150, 185.
Asad b. Miis b. ^ brahimal-Umaw'i 44,
46.
Asbt a^âybni 123.
Asma bint Abi Bakr 77.
-Asma' al mubhama fi' l-Anba )
kamu 132.
-A^ ili cAbdallh b. ^ brahim179, 189.
cA^r sresi 157.
Ata (b. Abi Rabt^ ) 15, 102, 121.
( Ata b. Yasst 76.
At^ f ef. Ktb. 45.
-At ^ -d./ 175.
-c Awsat 113.
-Awzci: 22.
Ayosofya Ktb. 118, 123.
-cAyni. 70, 72, 95, 96, 98-101, 103, 106,
128, 129, 131, 13 3 -3 9, 14 2-4 4 , 147,
148, 157-60, 163, 172, 184, 186, 187,
192, 194, 197.
Ayyb 65
Ba^ dd 31.
Ban ^ srail sresi 149.
-Baciara sresi 139, 140.
-Bar'a sresi 146, 187.
Basra 40, 41, 51, 127.
BaÎr b. Nahik 27.
Beitrage zur Literaturgeschichte des
Schia 11.
Biramac 112.
-Bazdawi 168.
Brockelmann 4, 5. 10, 11, 20, 33, 34.
43, 44, 59, 70, 80, 84, 118, 119, 125-
27, 132, 134, 158, 173, 179, 182, 193,
195.
Buhara 170.
Bufir 1-204.
.Burhan 113.
Cbir b. cAbdallh 9, 54.
Caetani 64, 114.
-Cl^ iz 50.
-Carh wa' t-tacdil 51.
Car'ir b. cAbdall^ amid 41.
bayna' ^ -âhil^ oyn 83, 173.
-Cami` 20, 28, 34, 37:56.
Cmic al-Azhar Ktb. 182.
Cezmi' bayn al-film wafadlih 5, 7, 9,
11, 12.
-Cami` al-kabir 7.
Cami li ahkeun ar-rtof 46.
C' dmic Macmar b. Rsid 67, 77.
Cami' (li Sufyn as-Sawrii) 61
-Cmic a^ - ^ agIr 7.
-Cmic a^^ sahib (li'l-BuhrI) 3, 6, 14,
384
17, 23, 25, 31, 37, 39, 45-18, 51.53,
55-59, 62, 64, 65, 69, 70, 72, 73, 74, 75,
77-80, 81-84, 88, 90, 93, 95-101. 103-
108, 119, 121-27, 132, 135, 153, 155-58,
161, 162, 167-74, 177, 180-82. 184, 188,
190-91, 203-201.
Cami at-Tirmizi 109.
Cdmi al-u^ t1/
Charles Pellat 50.
-Cureani Aba Zayd 179, 187, 189.
D, D
-Dam1r1 174.
-Draqutni 59, 108, 173, 196.
-Darim1 14, 117.
David Weil 43 .
Endls 42.
Fada)il Makka 20.
Fadet' il al-Qur)n 80, 125.
-Farr Yahya b. Ziyad 72, 124, 128,
129, 130-36, 141, 154-57, 162, 175, 176,
184, 185.
Fas 184.
Fatih Ktb. 190.
Fatima bint al-Munzir 77.
Fath al-bari 11, 12, 21, 24, 25, 27, 33,
55-58, 60-62. 71, 72, 74, 78, 80, 90, 92.
95, 103, 106, 122, 124, 125, 127, 129-31,
135-63, 170-71, 180, 181.
Dima^ q 40.
-Dahhak 110. 111.
/54274s/dm 38. 39, 49.
E
F
Fath sresi 187.
Fihrist ibn Hayr 42, 43, 45, 167-70,
174.
Fihrist Ibn an-Nadin^ ^ 7, 11. 12, 40, 43,
44, 51, 67, 75.
Fihrist at-Ttisi 117.
Firabr 170.
Fransa 50.
Fuad Sezgin, M. 31.
Fun'ayl 101, 102..
Fck 168, 189.
G
Goldziher 6, 8, 11, 12, 14, 17, 37-40,
- ûrfb al-Mu^ annaf 125-27.

44, 48, 49, 69, 175, 188.
Garb al-Qur' an 125.

ârib al-IwcPs 79, 109, 125, 126.
Abil Hamid 114. 197.

H, H, H
Hadyds-sri 45, 46, 52, 53, 56, 69, 74,
75, 78-83, 88,95, 102, 119, 121, 136, 169,
171, 178, 186, 196-99.
Hammmb. Munabbih 8, 30, 62, 67.
Hi^ amb. Hassan 15, 41.
Hiimb. Muh. al-Kalbii 112.
3 85
o
Hiâmb. cUrwa 76, 77.
Hi^ amb. Yfisuf 85.
Humaza sresi 157.
Huâymb. Ba^tr 21, 41.
klaccae b. al-Minhal 99.
klaccae b. Muh. al-Acwar 28, 62, 105.
Hadi musannefatznzn mebdei ve il/fac-
mar b. R^ id' in Ciimici 31, 37.
Hafiz Na^ iraddin 53.
-Rakamb. Nafic 28.
-klamawt: cAbdallah b. Ahmad b.
mya
Hamidullab, M. 85.
klammad b. Salama 34, 41, 42, 45, 54.
Hasan al-Ba^ ri 9, 10, 15, 20, 24, 103,
120, 123.
Hawâb 15.
I- jaydt al-hayawan 174.
klibban 62.
Hicr sresi 150.
Ililgat al-awli0 15.
klumayd 24, 73, 75, 79, 80.
Hlid b. Camli 41.
Hlid b. Mahlid 70, 71.
Halifat b. klayyat al-cU^ furl 98.
-Hatib al-Bakdadi 4-6, 16, 21, 25, 29-31,
35, 41, 46, 114, 132, 196.
Hi^ nat al- adab 182,
H
orasan 41, 56, 57.
^ ^
^ bn (Abdalbarr 5, 43, 97, 195, 198.
^ bn al-cArab 51.
^ bn cAsakir 182.
^ bn al-Asir 46.
^ bn Burhan 113.
^ bn al-Carrat^ ^ 42.
^ bn al-Cr^ wzi 5.
^ bn al-Cazari 107.
^ bn Curayc cAbdalmalik 28, 42-44, 62,
95, 102, 105, 109.
^ bn Fudayl 41.
^ bn Hi^ am20.
^ bn Hacar 24-27, 41, 46, 55-58, 70-72,
74, 76-80 84, 87, 89, 99, 102, 119, 121,
124, 125, 128-44, 147, 149, 151, 155-63,
173, 175, 176, 178, 180, 183, 187, 189,
190, 194, 197.
^ bn al-klanafiya 105.
^ bn Abi kltim ar-Razi 26. 105, 110,
118, 123-36.
^ bn Hazmaz-Zahiri 89.
^ bn klibban 37.
^ bn Hayr
42, 43, 112, 158, 159,
167, 168.
^ bn klallikan 15.
^ bn ^ shaq 42.
^ bn K^ ^ llab 72.
^ bn Lahica 33.
^ bn Milea 81.
^ bn Malik 182, 183.
^ bn Mulaqqin 129.
^ bn al-Munzir 123, 136.
^ bn an-Nadim7, 10, 39, 40, 43, 51, 67,
75, 121.
^ bn Abi Naelh 60.
^ bn Qutayba 4, 9, 15.
ibn Sacacla 172.
^ bn Sa(d 14.
^ bn a^-,Salah Ab 'Amr 52. 86, 88-90,
92, 93.
^ bn cUlayya ^ smacil 65.
^ bn Uways 109.
^ brahimb. Ba^âr 111.
^ brahimal-ârbi 134, 135.
^ brahimb. Mahlid 173.
^ brahimb. Mus 85.
^ brahiman-Nal^ aci 103, 121.
^ brahimsresi 148.
Ihgez ) al-el:tm 112, 114.
^ h,tiltif al-hadis 49.
clicrima 10, 54, 110, 120, 123.
' hal al-hadis 58.
Iclm al-muhaddis 84.
lcIdm as-sunan 195.
Buhari'nin kaynaklar^ ^ F, 25
386
-limcic il macrifat u^ dl ar-riwya wa
tauld as-samtic 5, 179.
Ir^ ad as-sri 158.
ishaq 60, 102.
Ilzmt al-Buhrl 195.
^ shaq b. Mansr 21.
^ mamal-Haramayn 113, 197.
^ shq b. Ralif^ ya 21, 46, 51, 55, 65, 103.
^ nfatarat suresi 176.
Islrn Ansiklopedisi 184.
-^ nsan sresi 131.
ismacil b. Cacfar b. Abf Kasir 33, 109.
-Intiq 43.
Intiqd al-ictird 134.
^ stanbul 169, 183, 184.
-c ^ rci 52, 84, 89, 99, 112.
-Istidrakett wa' t-tatabbuc 196.
Ir^d al-arlb 10, 110, 111, 119.
125, 127, 135.
121,
-Nar: 122, 123.
c ^ zzadd'in cAbdassalam113.
K
Kahf sresi 140. Kitb al-irsl 60, 61.
Kahire 184. Kitb al-iymn 44, 95.
-Karablsi. 72. Kitb al-macrif 9, 15.
Ka^f al-mu^ atta 198. Kitb al-mansik 44.
-Ka^ f wal-bayan 10, 60, 121, 123. Kitb an-nawdir 24, 79. 80.
Ktib elebi 10, 42. Kitb al-qir' t 126.
-Kawakib az-zaridri 158. Kitb samtic 60, 61.
-Kayyal at- Taban 113. Kitb as-sunan 41, 44.
-Kifr' ya 15, 20, 21, 22, 25, 28, 29,
40, 44, 106, 112, 114.
35, Kitb as-sunan fi' l-fiqh 39, 40.
Kitb as-siqt 37.
-Kirmadi 69-72, 79, 129, 133, 142,
151, 158-60, 196.
Kitb al-amwdl 78, 96, 106, 125.
147, Kitb at tafsir 103.
Kitb at-tican f mulk Himyar 20,
Kitb af-tabaqt al-kabir 14.
Kitb al-catiq 44. Kitb al-umm 78.
Kitb al-awd' il 13. Kitb az-zuhd 44.
Kitb al-cmic 42. Kprl Ktb. 32, 33, 90, 183.
Kitb fh asmi al-Buh. r Kafa 4, 40, 127.
Kitb al-fitan 45, 80. -Ku^mayhan Muh. b. al-Makki Abul-
Kitb al-h,arc 105. Haysam180, 181.
Kitb 57. -Kutub as-sitta 81.
L
Lays b. Said 34, 39, 62, 103. Lisn al-carab 12, 148.
Leon Bercher 38.
M
Macni' l-Qur)n 132, 136, 137, 156-58,
Macz al-Qur)n 92. 111, 133, 134,
186-44, 146, 57, 160-62, 176, 184, 186,
191, 192.
387
-MadVini 51.
-Madhal il macrifat kitb al-ikili 193.
-Mahmili 168, 174.
Ma'ida sfiresi 145, 153, 161, 175, 184.
Makhill 39.
Malik b. Anas 7, 12, 14, 15, 20, 22, 24,
26, 27, 29, 31, 33, 34, 40-45, 49, 58, 65,
74-78, 81, 96, 106, 109, 130, 192.
MaCmar 92, 130-32, 139, 144, 145, 155,
160, 176, 185.
Macmar b. Ra^ id 20, 30, 37, 41-3, 67,
77, 132-34, 138, 160.
MaCmar b. Salim132.
Marwan 111.
-Marwazi 179, 181.
-Mas' il al-musta^ raba min al-Buharl
195.
Masr^ lq 197.
-Ma^cad al-ai^ mad 31, 100, 107.
Ma^ ariq al-anwar 112, 134, 150, 168,
174, 183, 187, 192, 195.
Mekke 10, 41, 45.
Merv 41.
Medine 42.
M^ s^ r 46, 122.
Le milieu basrien et la formation de
âbi^^ 50.
Mincb b. al-haris 111.
Mingana, A. 169, 189.
Mucawiya b. Qurra 7.
Muchid 10, 60, 101, 110, 120, 121, 123,
128, 139, 151, 152, 154, 160, 162, 187.
Muccam al-buldn 32, 170.
Muccam ^ arib al-Qur' n 122.
-Mudrac 196, 197.
Muglrat b. cAbdarrahman 71.
-Mu^ nI fi tabaqt al-muhaddisin 10.
-Muhaddis bayna' r-rzol wa' l-
zoa3i 12, 22, 32, 40, 90.
Stud.
6, 8, 11, 12, 13, 14, 17, 38,
39, 44, 49, 59, 69, 175, 188.
Muhammad b. CAbalhayy al-Kattni
172.
Muh. b. cAbdallah al-Ansari 34.
Muh. b. Ba^^ ar 25, 65.
Muh. b. Cacfar 57.
Muh b. Carir at-Tabari 110, 118, 123.
Muh. b. al-Hasan al-Cawhari al-Miari 22.
Muh. b. al-Hasan as-Samcni 132.
Muh. b. al-Hasan a^-âbbah 28.
Muh. b. al-Hasan a^ -Saybani 12.
Muh. b. Halid 99.
Muh. b. Muqtil 123.
Muh. b, al-Musann 65, 66.
Muh. b. Tabir al Maqdisi 193, 194.
Muh. b. Yaya b. Abi ( Umar 65.
Muh. b. Yahya az-Zuhli 99.
Muh. b. Zhid al-Kawsari 193.
Mu'^ nin^ ln sresi 177.
Muqaddima ( ^ bn Haldn) 158, 198.
Muqaddimat wa' t-tacclil 8, 9,
20, 26, 105.
Murd Molla Ktb. 181, 190.
Muslim b. al-liaccae 8, 20, 21, 25, 33,
54-56. 158, 64-67, 90, 92, 100, 104, 109,
111, 117, 120, 141, 157, 163, 173, 194,
198.
Muslimb. ^ brahim56.
Musnad Alunad b. 1:Ianbal 31, 58, 81,
98, 99, 103, 107.
Musnad al-ljumagdi 80.
Musnad Ilatifat b. Ilayyt 98.
Musnad islyq b. Rahga 103.
Musnad Musaddad b. Musarhad 102.
Mustahrac Ab NuCaym 131.
-Mustahrac cala'^ -âbibayn 31.
-Mustahrac cal Sal ^ fb al-Buhrt 173.
-Musann b. ^ brahimal-Amuli 102.
Musaddad b. Musarhad 46, 57, 66, 102.
Mu^ annaf cAbdarrazzq b. Hamnd^ m 77,
Msul 31.
-Mutawrt cal tarcim al-Buifrt 52,
53, 74.
-Mutaffifin sresi 141.
-Mmoatta) 11, 14, 20, 27, 29-31, 39, 42,
43, 45, 49, 58, 66, 75-78, 97, 106, 130,
192, 198.
388
Nacmsresi 129.
b. ûmayl 72, 110, 124, 125.
Nfic mawl ibn CUmar 29.
-NalilAs 122.
-Nasci 22, 45, 142, 199.
-Nasafi ibr'nmb. Macqil 130, 168, 169,
173-77, 184, 185, 187.
-Nasawl Hammad b. âkir 168.
wal-manslt^ ^ 122.
-Nawawl ârafaddin 8, 21, 27, 51, 52,
107, 111, 119, 135, 195, 198.
Nzict sresi 176.
-Nih4a 125.
Nis sresi 144, 163, 183.
Nucaymb. Ijammd al-Huzcl 44, 46,
111.
Mulyammad 191.
-Nukat al-wafiyya 42.
-Nukat al-bagddiya 180.
O
Orientalistische Literaturzeitung 168, 189. The Origins of Muhammadan Jurispru-
dence 6, 49.
P
Paris 172.
Pertev Paâ Ktb. 190.
Peygamber 3, 4, 5, 9, 12, 13, 19, 20, 26,
27, 34, 46, 51, 107, 112, 152, 155, 190,
197.
Provenal, L. 172, 184.
Q
Qadr sresi 129.
-Qdi '13,54 5, 114, 134, 150, 179, 183,
192, 195, 196.
-Oac nabi 58, 85.
Qrica sresi 157.
-Qastallni 52, 69, 73, 78, 92, 95, 100,
131, 133, 134, 139, 142, 151, 152, 155,
157, 158, 160, 168, 171, 182-84, 186,
194.
Qa^ as sresi 143, 176.
Qatda 120, 162.
Qays b. Sacd 34.
-Qirdca halt al-i^ ndm 126.
-Qurplin 4, 5, 8, 9, 42, 45, 50, N2, 82,
117-19, 120. 123, 125, 127, 132, 135,
138, 143, 147, 151, 158-61, 184.
-Qurtubi 141, 148.
Qt al-qulb 42.
Qutayba b. Said 58, 70, 71.
-Rabic b. Anas 110.
-Rmahurmuzi 3, 4, 12, 22, 37, 41, 46,

-Rabic b. Huâym121.
90.
-Rabic b. Habib 43.
Rampur 182.
-Rabic b. ,ûbayi>. 41, 45.
Ratimn sresi 188.

Rawh b. al-Qsim29.
Rawh b. cUbada 60.
Rey 41.
Rica! a^^ ^ ah'ihayn 8, 122, 204-303.
Rislat. Abi Dz^ nicl as-Sicistani fi zsla^f
ta' lifih likitb as-sunan 82.
Ristilat a^-Safici 28, 36,
-Riya^ i 110.
Ru'ba 186.
Rumz cal Sahih al-Buhari 178.
389
S, S, S
Sa'at S'il sresi 156.
Sacd b. ^ brahim30.
Sahl b. Ysuf 71. 105.
Said b. Abi cAraba 38-42, 45.
Sacid b. Cubayr 9,120, 129.
Sacld b. Kusayyir b. CUfayr 34.
Said b. Man^r al-Balhi 43.
Sacid b. Musayyab 121.
SacId b. as-Sakan 187, 191, 199.
Schacht 49.
Sprenger 5, 8, 11, 48.
Su'alat al-Acurri 15, 34, 35, 61.
-Suddi 161.
Sufyn b. Husayn 97.
Sufyn as-Sawri 7, 21, 31, 41, 42, 45,
46, 55, 56, 61, 95, 105, 109.
Sufyn b. cUyayna 8, 22, 21, 31, 33, 42,
62, 95, 102. 121, 148.
Suhayl 54.
-Sukkari 137.
Sultan Abdulhamid 183.
Sunan Abf Duaid 49, 109, 110, 132.
Sunan adDiirimi 7.
Sunayd 23.
Supplement (Brockelmann) 4, 5. 10, 11,
29, 33, 31, 43, 44, 59, 70, 80, 84, 118,
119, 126, 127, 132, 131, 173, 179, 182,
193, 195.
-Suyfiti 13, 25, 46, 88, 112, 132, 194.
Sbit 54, 62.
-.Sac labi 10, 60, 121, 123.
-Sadiqa 9.
Saf wn 28.
âhfat cAlf b. Abi Talba 122.
-Sagani 180.
âbifat Hammm b. Munabbih 31, 67,
ablb al-Cmic a^ -^ abib
Sahib imm Mdlik 78.
,Sahib Muslim 49, 52, 61, 65, 67, 109.
-Sakihiin 194, 195, 199.
Salih b. Kaysn 30.
.5'arifn 31, 32.
-âfici ^ bn ^ dris 21, 28, 29, 31, 36. 49,
71, 72. 78, 92, 96, 113, 123, 198.
âqiq ar-Rawi 55.
ârh al-Bubi:iri 51, 52, 73, 79, 107, 119,
124, 168, 173, 196, 198.
ârb Muslim 8, 22, 108, 111. 195.
ârb Nubbat al-fikar 41.
ârb at- Tirmiz' i 26, 41, 109, 125, 198.
âwhid at-tazuclib limu^kilt al-Cmic
a^ -sahib 182.
-âybani Muh. b. al-Hasan 11, 13, 14,
58, 77, 123, 130.
êhit! Ali Ktb. 32, 41, 193.
îbl b. cAbbad al-Makki 60.
ûcara sresi 151, 152,
ûcayb b. Hamza 28, 29.
ûcba b. al.klaccac 20, 37, 45, 109.
ûrt al-a' imma fi zva' s-samd
193.
ûriit al-a)immat. al-hamsa 193, 194.
ûrC^ t al-a)immat as-sitta 193, 191, 199.
ûgii13 al-Bubdri (Bcii): al-Carh wa't-
tacdil 167, 171, 195.
ûyh al-Buhrf (Kalabzi) 52.
Sayd^ ;li' ^ -â^ ni 55.
390
Tc al-carels 12.
Tadrib ar-rawi 11, 18, 22, 25, 41, 46,
55, 90, 92, 97. 103. 104, 109, 113, 119,
194, 198.
Tafsir cAbdarrazzaq 'an Ma'mar 103.
Tafsir ibn Abi 1-latim ar-Rdzi 110, 123.
Tagyid al-cam 3-10, 16, 27, 34.
Tagyid al-al-muhmal
195.
-Taqyicl wa' l-idah 52, 84, 89, 99.
Tarih Bagdal 41, 56, 196.
-Tarih al-kabir 44, 104, 105, 122, 169.
al-^ agir 14.
Tafsir at-Tabari 102, 110, 111, 148,
192.
Tarih at-T^ ,bari 112.
Ta)wil muhtalif al-hadis 3, 4.
Tahzib an-Nawauzi 80.
-Tazkirat bima' rifat al-kutub al-caâra
Tahzib at-tahzib 26, 28, 33-35, 37, 38,
40, 41, 43, 44. 56, 57, 60, 61, 65, 67,
71, 72, 81, 98, 100, 106, 108, 117, 126,
191, 198.
Talbis iblis 5.
133, 199.
Tazkirat al-huffaz 7, 10 11, 38,
102, 110.
-Tirmizi 3, 22. 26, 31, 40, 41, 109,
Topkapu Saray^ ^ 196.
40,
117.
Tacliq at-idi-in 79, 84, 99, 105, 121,
125, 136, 137.
Trkiyat Mecn^ uasz 43.
Trkiye 134.
Tacliqat as-Suyati 194, 198.
Tabaat Ibn SaCd 14.
-Tanaysi, CAbdallah b. Yfisut 58.
Tanwir al-hawalik 11, 12, 14, 42, 16.
-Tabari 10, 50, 51, 102, 111, 112,
121, 122, 128, 148, 154, 192.
119,
-Taga^^ 198.
Taws 110.
U
CUbayd b. cUmayr 121.
cUbaydallah b. tAbdallah 62.
cUbaydallah al-A^ eaci 123.
'Ubaydallh b. Mu'z 100.
'Ubaydallh b. Masal-cAbsi 21, 46.
Ùmclat al-gari) 158.
UmmRummn 197.
Umumi Ktb. 53.
cUclayl 62.
cUsman b. CAmr 103.
'Umar b. cAbdalcaziz 11, 12, 13, 14, 31,
77, 96.
'Usu-tat' b. Abi âyba 46.
cUs^ nan b. as-Sahmi 33.
'Umar b. alklattb 62, 120.
VII
-Wafayat 15. -Walid b. Muslim41.
Wahb b. Munabbih 20. Waqica sresi 156.
Wakic b. al-Carrh 34, 41, 60. Wsit 41.
-Walid (Emevi) Weisweiler 43, 59, 132.
Y
Yay b. Bukayr 33, 62. Yal^ y b. IVIa'in 35, 62, 108, 169.
Yay b. Cbir 109. Yahy b. Sacid al-Qattn 22, 77.
Yaby b. Ab Kasir 60. Yatiy b. Yal^ v 58, 97.
Yahya b. Zakariya b. Ab Wida 41.
Yahya b. Ziyad al-Farr
Yacc^ tlb b. cAta 8.
Yacit 110, 111, 119, 121.
Yazisd b. Hran 21.
Yazid an-Nal^ wii 123.
Yazikl b. Zurayc 29.
3 9 1
Yemen 41, 42.
ârafaddin 126, 130, 131, 142.
155, 170, 172, 176, 178, 180. 182-87,
190.
Ysuf al-cA^^^ 6.
Yilsuf sresi 150, 154.
Z , Z
-Zaceac 148.
Zahiriten 6.
Zariyat 129.
-Zarkaki 112.
Zayd b. Aslam30, 76, 102.
-Zubaydi Muh. b, al-Walid 109.
-Zubayr 54.
Zuhayr b. Harb. 65.
-Zuhri ^ bn îliab 10-15, 20, 22, 26, 28,
45, 62, 81, 99.
- Zuhrigt 99.
-Zurqni 11, 12, 14, 29, 31, 46, 58, 107,
195, 198.
-Zahabl 10, 40.
cAbdallah b. Bakr b. Habib 211, 253'
Ab Bakr b. Hazm247.
Burayda 218.
Busr 255.
Cacfar b. ar-Raqiy 236.
Dawild 230, 281, 282.
Dinar 225, 284.
Abi Ha^ im241.
^ dris 208, 251,260, 273, 301.
Macqil 259.
Maslama 208.
Masc ^ ld 205, 241, 252.
al-Mubarak 216, 222, 227,
228. 235, 246, 254, 257, 262, 269, 272,
273, 274, 282, 283, 287, 296.
cAbdallah b. Muh. b. Abi'l-Aswad 209,
304.
cAbdallah b. Muh. b. Asma 209.
Muh. al-Cucfi 210.
Munir 211.
Murra 235, 294.
al-Musanna b. cAbdallah
258, 261, 282.
cAbdallah b. Numayr 229, 253, 261, 273,
293, 303.
cAbdallah b. Rac 211.
Sahbara Ab Macmar 294.
Sacid b. Abi Hind 256.
Said ad-Dimi^ql 285.
Sacit! al-Kindi 211.
Salimal-Humî 212.
a^ -âbbah 212.
INDEKS II
"Birinci Lhika (205 304) 'da Bul^ dri' nin kaynaklar: diye ayr^ lan k^ sma
tahsis olunmu^ tur.,,
A
cAbbad b. cAbbad b. Habib 281, 285.
cAbbad b. al-cAwwam205, 250, 288.
cAbbad b. Yacqb ar-Rawacini 205.
'Abbas b. al-Husayn Abu'l-Fadl 205.
cAbdaPacl b. cAbdaPacla 226, 230, 233,
264, 270, 272, 273, 281, 282.
cAbaPacla b. Hammad 205.
"AbaPacla b. Mushir Ab Mushir 278.
cAbdalcaziz b. cAbdallah b. Uways 206,
261.
cAbdalcaziz b. cAbda^âmad 209, 226,
231, 251, 270.
cAbdalcaziz b. Abi klazim206, 207. 208,
255, 275, 285, 287.
cAbdalcaziz al-Macisan 240.
cAbdalcaziz b. ME^ slama 210.
cAbdalcaziz b, Muhtar 258, 281.
cAbdalcaziz b. Muslim225, 280.
cAl^ daraziz b. Abi Salama
208, 237.
Àbdalcaziz b. Suhayb 207.
cAbdal^ affk b. Dawild b. Mihrn 206.
cAbdalhamid b. Dinar 271.
rAbdalhamid b. Abi Uways 249, 255.
cAbdallah b. cAbbas 243, 248, 256, 287,
290, 302, 296 302 303.
cAbdallah b. cAbdalwahhab
207.
cAbdallah b. cAbdalwahid 270.
cAbdallh b. Ahmad b. Zakwan 284.
cAbdallah b. cAmr b. al-Haris 207, 304.
cAbdallah b. cAwn al-Ba^ri 214, 228,
236, 246, 260.
3 9 3
cAbdallh b. Abi âyba 208.
cUbaydallah b. AM Mulay-
ka 290, 296.
cAbdallh b. ( Umar an-Numayri 240.
'Umar 219, 239, 257, 278,
279, 294, 298.
cAbdallah b. Wahb 212, 213, 220, 223,
232, 249, 255, 275, 287, 289, 294.
cAbdallah b. Yahya b. Kas ir 242. 281.
Yassr b. AM Nadi> 243.
Yazid al-Muqri 212. 226,
277.
cAbdallah b. Yilsuf at-Tanaysi 212.
Zakwn abu'z-Zinad 283.
Zayd Ab Qilaba 247, 274.
az-Zubayr, al-klumaydi 213,
304.
cAbdalmallk b. cAmr Ab cAmir 210,
252, 264, 270, 293.
cAbdalmalik b. Curayc 222, 236, 246,
256, 283, 289, 293, 295, 299.
cAbdalmalik b. Sabbal^ ^ 264.
cAbdalmalik b. cUmayr 238, 283, 286.
cAbdalmutacal b. Talib 213.
cAbdalwahid b. Ziyd 209, 258, 264. 267,
280, 281, 284, 289, 291.
cAbdalwaris b. Sacid 207, 215, 250, 280.
cAbdalquddtis b. al-klaccae 213, 252, 304.
cAbdalquddas b. Muh. 214.
cAbdarrahimal-Muhribi 214, 302.
cAbdarrahman b. cAbdallah al-iabahani
259.
cAbdarrahman b. cAbdal^ nalik b. âyba
215.
cAbdarrahman b. cbis 284.
cAbdarrahman b. cAmr al-Awzaci 213.
215, 222, 236, 243, 268, 274, 278, 293.
cAbdarrahman b. Cbir 241.
,
Gazwn 260.
Hurmuz al-Acrae 233.
Ham^ nad 214.
Ibrahim215.
Abi Layl 243, 265.
Mandi 208. 210, 225,
230, 252, 264, 270, 277, 291.
cAbdarrahman b. al-Mabrak 215,
206, 282,
285.
cAbdarrahman b. al-Mu^ ira 215.
Muh. al-Muhribi 273;
Numayr 268.
al-Qsim289.
Sulaymn b. al-Gasil
22t, 237, 239, 254.
cAbdarrahman b. Sarwn Ab Qays 283.
Ynns 216.
cAbdassalamb. Harb 237.
Mutahhir 216.
cAbda^ aamad b. cAbdalwaris 210, 217,
229, 243, 252, 253, 264, 277.
cAbdalwahhab b. cAbdalmacid as-Saqafi
250, 260, 264, 270, 273, 284, 291.
cAbdalwahid b. Ayman 248.
Giys 216.
Wa^ il 232, 233.
cAbdarrazzaq b. Hammam210. 225, 251,
253, 256, 277, 297, 298.
cAbdtin b. cUsiniin b. Cabala. 217.
cAbda b. cAbdallah 217.
cAbda b. Sulaymn 252, 273, 291, 296.
cAbida b. klumayd 273.
Abisi cAbdarrahman as-Sulami 301.
Abi"' Ahmad az-Zubayri Muh. b. cAb-
dallah 210, 230, 282, 302.
Ab cAmr a^-âybani Said b. 'yas 205.
AULcAll al-klanafi cUbaydallh b. Àb-
dalmacid 212.
Ab cAmr Ijaf^^ b. cAbdallah 219.
Abu'I-Aswad Muh. b. cAbdarrahman 218.
Ab cAwana al-Wachiab 228, 239, 240,
242, 244, 264, 267, 280, 281, 285, 291.
Abi" Bakr b. AM Uways cAbdalhamid
233, 255.
Abti Bakr b. cAyya^^ b. Salim208, 226.
248, 300.
Aba Bakr al-klanafi cAbdalkabir b. cAb-
dalmacid 264.
Abil Burda b. Abi Musa 241, 267.
Abil Gassn Muh. b. Mutarraf 227.
Ab6 Ha^ imYahya b. Dinar 267.
Abu'l-Huâyn 300.
3 94
Ab Hurayra 229, 266, 269, 272, 289,
295, 296, 300, JOI.
Ab^ l Hafs b. cAmr 210.
al-A^ hal b. kltim211.
Ab Hlid al-Ahmar 302.
Abi) ishq cAmr b. cAbdallh 224.
Ab ishaq al-Fazari Ibrahimb. 'Abdal-
lh 273, 276.
Abi) Milsa'l-A^carl 267.
Ab Qatdat al-Ansal-L247.
Abi) Qutayba Silmb. Qutayba 230, 279,
302.
AV^ ^ Sacid al-Hudri 259.
Ab Sacid Mawl Bani EM ^ 1111 239,
Ab Salama b. cAbdarrahmn 247, 263.
Abi) ;S'afwn cAbdallh b. Sacid 225.
AV^ ^ ^lih Salmuya b. Silm 287, 294,
300.
Ab sihb cAbdirabbih b. Nfi 224.
Abu't-Tayyh Yazid b. Humayd 207.
Ab Usma Hammad b. Usma 208,
209. 222, 225, 251.
Abisi cUsmn Mawlal-Mukira b. S^ f-ba
207.
Ab Zubyn Halfa b. Kacb 227.
damb. Ab Iys 217.
cAdiy b. Sacid 294.
cAffn b. Muslim218, 252, 262, 277,
293.
Aflah b. Humayd 208, 237.
Ahmad 218.
b. cAbd 218.
cAbdallh b. Ynus 302.
cAbdalmalik b. Wqid 218.
Ab Bakr Ab^ l Mu^ cab 219.
Ba^'ir 273.
Ab Dawcl Ab Cacfar 219.
al-Hacce 219.
al-Hasan Abul-Hasan 220.
Humayd 220.
c ^ s b. Hassn 220.
Ishq as-Sulami 220.
I^kb 221.
Mani( 246.
al-Miqdmal -cieri 221.
Ahmad b. Muh. b. Hanbal 220.
al-Makki 221.
al-Marwazi 222.
Abi Rae 222.
Abi Salama 273.
Sacid Abi) cAbdallh 222.
Sinan 223.
Abi SELIM) 277.
Stil^ ^ al-M^ ^ ri 223, 277.
Ahmad b. Slih b. Sacid 223.
Ahmad b. Abi Surayl^ ^ 223.
Ahmad b. Abi't-Tayyib 224.
Ahmad b. ( Umar 241.
Ahmad b. cUsman b. Hakim224.
Ahmad b. Yazid b. Ibrahim278.
Ahmad b. Yacqb 224.
Ahmad b. Yemus b. Abdallh b. Yfinus
(Zil. 227. Rs 5, Tt I, 50) 221.
cki^ a hint Abi Bakr 232, 260, 266, 278,
287.
cA) iâ hint Sacd 246.
-cAl b. cAbdarrahman 225.
-cAl b. al-Musayyab 220.
cAli b. cAbdallh al-Madini 225.
cAl b. cAyy^^ 227.
cAli b. Cacd 227.
cAli b. Abi Ha^ im228.
cAli b. al-Hayâm228.
cAli b. Haf^^ 227.
cAli b. al-Rakamal-An^rl 222.
cAli b. al-Hasan b. Sbiq 228.
cAli b. Hucr 229.
( Ali b. Ibrahim229.
cAli b. al-Mubrak 288, 296.
cAli b. Muslim229, 230.
cAli b. Mushir 234, 247, 255.
cAli b. Salama 229,
cAli b. Abi Talim253.
cAll b. Abi Talib 259, 260, 301.
cAli b. Abi Zi) b 208,
cmir b. Sacd b. Abi Waqq^^ 236.
cAmmara b. al-Qacqac 221.
cAmr b. 'Abbas 230.
cAmr b. cAmir 284.
cAmr b. cAl b, Bahr 230.
cAmr b. cAîmb. cUbaydallh 214, 231.
395
'Amr b. cAwn 210, 230.
cAmr b. Dinar 256, 283.
cAmr b. al-Haris 213, 220, 232, 299.
CAmr b. Halid b. Farrfil^ ^ 231.
cAmr b ( ^ sa b. Suwayd 231.
'Amr b. Mawlag-Muttalib 206.
CAmr b. Mayman 216.
cAmr b. Murra 234, 294.
cAmr b. ar-Rabic b. Tariq 232.
'Amr b. Yahya b. Sacid 221, 280, 286.
cAmr b. Zurra 232.
Anas b. ciyac/ Abr^ ^ Damra 209, 219, 249.
285.
Anas b. Malik 213. 214, 231, 236, 245,
250, 253, 254, 259, 271, 274, 277, 279,
286, 301.
CAnbasa b. Halid 223.
Asbt b. Muh. 244, 260. 269.
A^bak b. al-Farac al-Mi^rl 232.
c^ imb. cAli 233, 261.
cAsimb. Muh. b. Zayd 224, 237, 239.
cA^
imb. Sulaymn al-Ahwal 222, 235,
244. 246, 283, 284.
cAsimb. Yasuf 302.
A^Cas b. Abi' ^-âcsa 244, 283.
'Affa)) b, Baîr 273.
cAt b. Abi Rabh 245.
(Ata b. Yassr 259.
cAwf b. Abi Camila 218, 258, 269, 295.
-cAwwmb. klawab 228.
Ayyab b. an-Naccr 284.
Ayyab b. Sulaymn 233, 301.
Ayyllb b. Abi Tami'ma 207, 218, 258,
286.
Azhar b. cAwn 210.
Azhar b. Sacd 225, 230.
cAzra b. Sabit 236, 237.
B
Badal b al-Muhabbir 234.
Bahz b. Asad 300.
Bakr b. Muciar 247, 285, 295, 297.
Baîr b. cUqba 282.
Bayn b. cArnr 234.
Bayan b. Baîr 254.
Bayan b. Bi^ r 224, 254, 297.
Bi^ r b. dam234.
Bi^ r b. cAmr 222.
Bi^ r b. Bukayr 269.
Bi^ r b. al-Hayyt 234.
Bi^ r b. Halid 235.
Bi^ r b. al-Mufaddal 207, 225, 239, 242,
281.
Bi^ r b. Muh. as-Sahtiyani 227, 235.
Bi^r b. Sariy 226.
Bi^ r b, ûcayb 225.
Bi^ r b. CUbays b. Marham235.
Burayd b. cAbdallah b. Abi Burda 267.
Cbir b. cAbdallah 258, 271, 282.
-Cacd b. Dinr 216.
.Cacfar b. CAwn 208, 245, 253, 264.
Cacfar b. klayytin Abu'l-A^ hab 237.
Cacfar b. Rabica 247.
Cacfar b. Ab Wah^ iya AV^ ^ Bi^r 244,
265, 288, 303.
Cami( b. âddad 294.
Carir b. cAbdalhamid 225, 251, 273, 277,
284, 296, 299, 302, 303.
Carir b. Hazim240, 257, 264, 280, 282,
290, 296.
Cumca b. cAbdallah 236.
CuCayd b. cAbdarrahman 246, 256.
Cuwayriya b. Asm 240, 280, 281.
D, D
396
Dawild b. Rîd 262.
Dawild b. Abi'l-Furat 218, 280.
Dawild b. cAbdarrahman al-cAttar 285.
Daw^ ld b. Sabib
-Dahl^ ak b. Mahlid Ab^ l cAîm210. 226,
228, 230, 236, 252, 268, 270, 280, 300,
304.
F
b, al-cAla 209.
-Fadl b. CAnbasa 226.
-Fadl b. Dukayn Ab Nucaym237, 302,
304.
-Fa^ /1 b. Masa's-S'inan'i 246, 257.
-Fadl b. Muswir 270.
b. Sahl 238.
-Fadl b. Yacqiib b. lbrah'im238.
Farwa b. Abil-Ma^ ra 238.
Firas b. Yal^ ya 271.
Fuciayl b. Gazwan 221.
Fudayl b. c ^ yad 208.
Fa/ayl b. Sulaymn 215, 220, 230. 236,
263, 276, 282.
Fulayl^ ^ b. Sulaymn Ab Yahya 232,
247.
^^
Gazra b. Sabit 207.
H, H, H
Hammmb. Munabbih 272.
Hammmb. Yahya 214, 222, 231, 236,
237, 239-241, 245, 274, 280, 282.
Haran b. al-Asca^^ 239.
Hatan b. ^ smacil 211, 252.
Haran b. Macraf 262.
Haran b. Masa Abisi cAbdallah 280.
Ha^ imb. Ha^ im236, 256.
Ha^ im b. al-Qsim Abu'n-Nadr 210,
226, 238, 241, 256
-Hay^ amb. Harica 239.
Haysama b. cAbdarrahman 294.
Hilal b. 'Ali 200.
Hi^ amb. Abi cAbdallah ad-Dastuwac'i
237, 241, 256, 258.
Hi^ amb. cAbdalmalik Abu'l-Walld 239,
304.
Hi^ amb. CAmmar 240.
Hi^ amb. Hassan 256.
Hi^ amb. CUrwa 222, 229, 238, 239, 263,
266, 275, 283. 286, 292, 293.
Hi^ amb. Yfisuf 210, 225, 250.
Hi^ amb. Zayd 277.
Hudba b. Halid 240.
Huâym b. Ba^ ir 229, 230, 231, 232,
240, 260, 264, 265, 273, 274, 281, 283,
285, 288, 296, 300, 303.
Habban b. Hilal 210, 229, 252, 298.
Habib b. Abi cAmra 215.
Habib al-Mucallim295.
-1:laccac b. al-klaccc 219.
al-Minhl 240.
Muh. b. ACyan 226, 238, 244,
269, 285, 291.
klafs b. Giys al-K^ lf 251, 294.
klafs b. Maysara 217, 239, 258, 259.
397
Rafa b. ( Umar b. al-Haris. 241, 262.
-Rakamb. cAbdallah Abu'n-Nucman 293.
- b. Masa b. AM Zuhayr 241, 246.
- b. Nafi( Abu'l-Yaman 241, 304.
- b. CUtayba 234.
klamdan b. ( Umar 241.
Hamid b. ( Umar b. Haf^^ 242.
Hammad b. Humayd 242.
Mascada 261.
Usma Aba Usma 251, 252,
253, 256, 261, 262, 278, 285, 291, 293,
300, 302.
Hammad b. Zayd 207, 215, 218, 230,
242. 264, 281, 285, 290, 291.
Hamza b. cAbdallah b. cUmar 274.
ljanzala b. AM Sufyn 256, 293.
ljaramayy b. cAmmara 216, 226, 263,
264.
ljariz b. cUsman 227, 255.
-Hasan alBasri 242.
b. cAbdalcazlz Aba 'Ali 242.
b. cAli al-Huzali 243.
Bi^ r b. Silm243.
^ brahimal-Kirmni 278.
Halaf b. Ziyd 243.
^ shaq b. Ziyd 243.
Man^ ar b. Ibrahim244.
Mudrik 244.
Muh, b. âbbal^ ^ 244. /P
Milsa'l-A^yab 228.
ar-Rabic b. Sulaymn 244.
âbbah al-Bazzr 245.
cUmar a^-âctiq 245.
Hassan b. cAlmlallah al-Wasiti 245.
b. Ilassan al-Wasiti 245.
Ha^ in b. cAbdarrahman 301.
Htimb. ^ smacil 207, 208, 218, 236, 249,
275, 284.
Hatimb. Wardn 226, 302.
Haywa b. ûrayh 212, 236, 299.
Hazmb. Abi Hazm215.
Hibbn b. Masa 246.
Hucayn b. al-Musanna'l-Yamilmi 260.
Humayd b. ( Abdarrahman 285.
Humayd b. al-Aswad 209.
Humayd b. Hilal 301.
Humayd Tawil 214, 222, 228, 261.
Humrn b. Aban 259.
Husayn b. cAbdarrahman 258.
Husayn al-Cucfi 217, 251, 253.
b. al-Hasan b. Yassar 270.
b. Hurays b. al-Hasan 246.
^ brahimal-cAmiri 267.
b. ( ^ sa b. Humrn 247.
b. al-Mu` allim207.
b. Muh. al-Marwazi 238, 250,
261, 267.
-Ijusayn b. Muh. b. Ziyd 246.
al-Mukattib 235.
b. Yaby b. Cacfar 246.
b. cAbdarrahman 252.
Halaf b. Hlid al-Qurasi 247.
Hlid b. ( Abdallah 230, 241, 252, 254,
269, 281.
Halid b. al-Haris 207, 226, 230, 251,
263, 270, 284, 294.
Halid al-Hazz 254, 276, 284.
b. Haliyy 247, 304.
b. Mahlid 247, 276.
b. Said 246.
b. Yazid al-Khili 248,
Hallfa b. Hayyat b. Halifa 248.
Hallad b. Yahya b. Safwan 248.
Hattab b. cUsman 248.
55
55
55
55
75
^ ^
^ brahimb. cAbdarrabman 228.
^ brahim b. al-Munzir ATA isbaq 249,

LHamza b. Muh. 249.
265.
b. al-Haris b. ^ smacil 249.
^ brahimb. Masa b. Yazid 250.

b. Humayd ar-Ru'asi 292.
b. Nafi' 237, 248.

398
^ brahiman-Nahaci 235.
b. SaCd 206, 208, 228, 239, 249,
255, 260, 265, 275, 299, 300, 301.
Ibrahimb. Suwayd 287.
b. îhab 206.
b. Tahmn 219, 295.
b. Abi'l-Wazir 210.
b. Yazid at-Taymi 294.
b. W^ suf b. Ab ^ shaq 224, 262.
c ^ krima Mavla ^ bn (Abbas 256, 296.
' ^ mran b. Maysara 250.
(Irak b. Malik 247.
'Isa b. Tahmn 248.
' ^ sa b. Yilnus 229, 250-252. 254, 275,
281, 296.
isl^ aq b. cAbdallah b. Ab Talha 214,
234.
61./4 b. ^ brahimb. cAbdarrairman 250.
isl^ aq b. ^ brahimb. Na^r 251.
b. ^ brahimb. Rahrlyn 252.
b. ^ brahima^-âwwaf 253.
b. AM cisa 253.
b. AM ^ shaq 22f.
b. Mansfir b. Bahram222, 253.
b. Said b. CAmr 221, 226, 237.
239 .
^ shaq b. Sulayman 222.
b. âhin Ab Bi^ r 251.
b. Abi Tall^ at al-Ansari 254.
b. Wahb t^ . Ziyd 254.
b. Y^ lsuf al-Azraq 210, 213, 215,
251, 270.
^ shaq b. Yazid 251.
^ smacil b.. Abn al-Warrq 254.
b. Cacfr 262, 273, 290.
b. Habib 212.
b. 'Per 229.
b. Abi Halid 222, 292, 293.
b. Hall Ab cAbdallah 255.
b. ^ brahimb. Macmar 225, 262.
b. ^ brahimb. cUqba 255, 287.
b. Mucahid 221.
b. cUlayya 207, 299, 226, 232,
255, 258, 273, 281, 281, 235, 291, 300,
301.
^ smail b. Umayya 301.
b. Zakary 274.
b. Abi Uways 255.
b. Yfinus 257.
isracil b. Yilnus 211, 217, 248, 249, 266,
278, 293.
cisain b. Halid al-Hadrami 255.
lys b. Salama b. CAmr 300.
7 5
7 9
K
Kahmas b. al-Hasan 212.
Kusayyir b. înzir 207.

L
Lahiq b. klumayd Ab Miclaz 253, 260.
Lays b. SaCd b. cAbdarral^ man 206, 208,
217, 231, 232, 239, 284, 288, 289, 297.
299.
M
Mandi b, Maymiln 239, 264, 280, 291.
Mabb^ lb 13, Hasan 212.
Mal^ mild b. Gaylan 256.
Mahlid b. Malik b. Cbir 256.
Mahlid b. Yazid 273,
Makki b. Ibrahimb. Basit- 256, 263.
Malik b. Anas 206, 208, 209, 212, 236,
237, 239, 248, 255, 257, 279, 284, 297.
299.
Malik b. ^ sma'il b. Ziyad 257.
3 9 9
Malik b. Mikwal 243, 278.
Malik b. Saqr 226, 229.
MaCmar b. R^ id 235, 246, 272.
Macmar b. Yahya 237.
MaCn b. 'Isa 249.
Man b. Muh. al-Gaffar 216.
Man^fir b. al-Muctaîm286.
Man^ ar b. Salama Abisi Salama 262.
Manâr b. âfiyya 283, 299.
Marhamb. cAbdalcaziz 226, 281.
Marrr b. Hammaya Abi"' Ahmad 257,
304.
Macraf b. ljarbaz 293.
-Macrar b. Suwayd 294.
Matar b. al-Fadl 257.
Marwn al-A^kar 243.
Marwn b. Mucawiyat al-K^ lfi 210, 213,
225, 236.
Marwn b. ucba.' 246.
Masraq b. cAbdarrahman 294.
Miscar b. Habib 248.
Miscar b. Kidm237, 289, 291.
Mi^cab b. SaCd 238.
Mucafa b. ' ^ mran b. Nufayl 243.
Mucall b. Asad 258.
Mucall b. Mar^ ar 228, 262.
Mu)ammal b. Hi,am258.
Mucwiya b. cAmr 210, 222, 258, 262.
Mucawiya b. ishaq 283.
Mucwiya b. Ab Muzarrad 235.
Muz b. Asad b. Ab Sahbara 257.
Mucaz b. Ba^^ r 264.
Mucaz b. Fala Abii Zayd 258.
Muz b. Hiâm209, 225, 230. 251, 264,
270.
Muraz b. Han1 230.
Mucz b. Hassan b. Na^ r 242.
Mucaz b. Mucaz 218, 230, 248, 264, 270,
271.
Muba^îr b. ismacil 205.
Mucahid b. Cbir 265, 288, 294.
-Mufac/dal b. Fac/ala 245, 285.
-Mu^ ira b. cAbdarrahnian 219, 249, 285,
29 1 .
-Mukira b. Sucba 292.
Muhammad b. ( Abbad b. Masa 259.
Muhammad b. Abn b. al-Wazfr 259.
cAbdalcazfz b. Muh. 259.
cAbdalcazLz b. Abi Rizma
287.
Muhammad b. cAbdallah b. Hawâb 260.
b. ismacil 260.
b. al-Mubarak
260,
Muhammad 13, cAbdallah b. cAbdalmalik
260.
Muhammad b. cAbdallah b. al-Mu^ anna
226, 244, 248, 261, 264, 270, 277, 285,
297.
Muhammad b. cAbdallah b. Numayr 261,
268, 304.
Muhammad b. cAbdallah b. az-Zubayr
208, 210, 262.
Muhammad b. cAbdarrallimb. Abi Zu-
hayr 262.
Muh. b. cAbdarrahman 413u'l-Munzir 226.
b. cAbdarrahmn at-Tafawi 221.
b. Ab cAd1 264, 270.
b. al-cAl b. Kurayb 262, 304.
b. CAmr as-Sawwq 262.
b. CArCara b. al-Birind 263.
b. Abi Bakr b. 'Ali al-Muqaddam'i
263, 304.
Muh. b. Bakr b. cU^mn 293, 298.
b. Ba^^ ar b. cU^man b. llawad 264.
b. Bi^ r 225, 251, 261.
b. CaCfar 206, 226, 230, 235, 259,
264, 270, 276, 287, 291, 299.
Muh. b. Candam298.
b. al-Fa/I c;krim210, 264.
b. Fuciayl 208, 210, 220, 230, 233,
249, 251, 261, 262, 266, 273, 289, 303.
Muh. b. Abi Galib Aba cAbdallah 255.
b. b. Gurayr b. al-Wafid b. ^ brahim
265.
Muh. b. Hiâmb. 'Isa b. Sulaymn 265.
b. al-Rakamal-Marwazi 266.
b. Harb b. Hirman 247, 266.
b. a1-1-1asan al-Asadi 295.
b. Htimb. Bazic al-Ba^^ -L266.
b. Himyar 248.
b. Hasan al-Wasit'i 273.
400
Muh. b. Abi Husayn Cacfar as-Simnni
266.
Muh. b. al-Husayn b. ^ brahimal-c "Amiri
267.
Muh. b. Halaf b. Triq Ab Bakr 267.
b. HazimAb Mu'awiya 225, 262,
270, 273, 281, 285, 291, 297, 299.
Muh. b. ^ brahimb. Dinar 219, 278.
b. Ismacil b. Abi Fudayk 215,249,
b. ^
sm'il b. Abi Samina 265.
b. Kasl^ - al-cAbdi Ab 'Abdallh
267.
Muh. b. Mal;bilb AV^ ^ 'Abdallh 267.
b. Macmar Abdi 'Abdallh 268.
b. MaCn 249.
b. Maymiln Abil Hamza 217, 240.
b. Mini al-cAttr al-M^ ^ ri 268.
b. Mil^ rn al-Canml Ab Cacfar
268.
Muh. b. Miskin b. Nuwayla 269.
b. al-Mubrak 252.
b. al-Munkadir 233. 242, 282, 283.
b. Muqtil al-Marwazi 269.
b. M^ ls b. Acyan 277.
b. Musal-Qatran 269.
b. al-Musann b. cUbayd b. Qays
270, 302.
Muh. b. Mutarraf Ab Gassn 287.
b. an-Nacir 271.
b. Rafic b. Abi Zayd al-Qu^ ayri
271.
Muh. Sbiq Ab Ca'far 238, 243, 245,
261.
Muh. b. Saqd b. Sulaymn 272.
> > .
b. Sacid b. al-Walid al-Huz'i 272.
b. SallmAbfi "Abdallh 273.
b. Sinn al-Babil? 274.
b. Sawwr 231.
b. a^-âbbaly ad-Dawlabi 274.
b. a^ -Salt al-Ba^ri 274.
b. a^-âlt al-klaccac 274.
b. Talip. 237, 290.
b. 'Ubada al-Bubturi 275.
b. CUbayd b. Maymiln 251, 261,
275.
Muh. b. "Ubaydallh b. Muh. b. Zayd 275.
b. 'Uqba b. al Mukira 276.
b. "U^mn b. Karma 276.
b. al-Walid b. 'Abdalhamid 247,
276.
Muh. b. Yahy b. 'Abdallh 277.
b. Yahya' b. CAb Abi Gassn 257.
b. Yahya b. 'Abdal'aziz al-Ya^ku-
ri 277.
Muh. b. Abi Yacqilb al-Kirmni 278.
b. Yazid al-K^ lfi 278.
b. Yfinus al-Bul^ ari 278.
b. Yilsuf 216.
b. Zayd 298. *
b. Ziyd 295.
-Munzir b. al.Wald b. 'Abdarrahmn
279, 304.
Muhariq b. cAbdallah 241.
Muqaddamb. Muh.
Mfis b. Anas 279.
b. ^ smacil at-Tabuzaki 280.
b. Abisi Huzayfat an-Nandi
280.
Mils b. Nfic Abil îhb 237.
b. 'Uqba 222. 235.
b. Talha 276.
Musaddad b. Musarhad b. Musarbal 281.
Muslimb. ^ brahimal Azdi al-Farhidi
282.
Muslimb. Qutayba 302.
Muânn b. Sacid 302.
Muctamir b. Sulaymn 209, 212, 220,
230, 233, 240, 245, 248, 251, 260, 263,
264, 280, 281.
Mutarraf b. b. Mutarraf 282.
N
-Nactr b. Muhammad al-Yamn^ ? 292.
-Nadr b. ûmayl 211, 222, 251-53, 256,
266, 269.
Nfic Mawl ^ bn 'Umar 209, 219. 228,
239, 257, 241, 245, 265, 268, 279, 292.
Nfic b. 'Umar 248, 287, 294, 301.
Nasr b. CAl b. Nasr b. 'Ali al-Azdi
282.
Na^ r b. ' ^ mran Ab^ l Camra 227, 240,
401
302.
NuCaymb. Harnmad b. Mucawiya b. al-
Haris 283.
Q
Qabisat b. 'Uqba b. Mul^ . b. Sufyn 283.
-Qsimb. Malik 232, 296.
-Qsimb. Muhammad b. Abi Bakr 260.
-Qsimb. Muhaymira 241.
-Qsimb. Yal^ ya b. 'Ata 279.
Qatada b. Dicma 205, 213, 222, 231,
234, 236, 240, 245, 250, 253, 286.
Qays b. Hafs b. Qacqac ad-Darimi 284.
Qays b. cUbad 260.
Qays b. cUqba 253.
Quray^^ b. Anas 209.
Qurra b. Habib 242.
Qurra b. Halid 282.
Qutayba b. Said b. Camii 284.
Qutn Abu'l-Hayâm207.
R
-Rabic b. Nafi' 245.
Yal^ ya Abul-Facil 286.
Raqaba b. Masqala 228.
Rawh b. cAbdalhamid al-Huzali 286.
Rawb b. al-Qsim295.
Rawh b. cUbacla 210, 218, 219, 229, 245,
251-53. 257, 262, 268, 297, 300.
S, S, S
Sacd b. Hafs Aba Mul^ . al-Kafi 286.
SaCd b. Ibrahimb. cAbdarrahman 242,
293.
SaCd at-Ta) i 266.
Sac(' b. cUbayda 235, 301.
SaCd b. Abi Waqqas 236, 238, 246.
Sahl b. Bakkr b. Bi^ r ad-Darimi 286.
Sahl b. Yasuf 285.
Said b' cAbdarrahman 232.
Said b. CAmir 226, 256.
Sacid b. Abi 'Araba 205, 207, 212, 219.
235, 286.
Sacid b. Cubayr 246, 248, 303.
al-Hakamb. Mul^ . 287, 304.
b. al-Haris 299.
b. ^ brahimb. c Abdarrahman 234,
282
Sacid b. Manâr 298.
alMaqburi. 233, 288.
Sacid b. Marwn b. ( Ali Aba clisman al-
Bakdadi 287.
Sacid b. Abi Maryam261.
Masraq 228, 282.
Min 289.
Mi^ h. b. Sacid al-Carmi 287.
an-Nar/t- al-Bagdadi 'Us-
man 288.
Sacid b. ar-Rabic Aba Zayd al-Harawi
262, 288.
Sacid b. Abi Sacid 301.
Sulaymn ad-Dabbi 262, 288.
^ urabbil al-Kindi 288.
Talid Abdi cUsman 289.
CUbayd 237, 294.
c Urayr b. Muslim289.
Yahya b. Sacid 289.
Ab Sufyn 269.
Salama b. CAmr b. al-Akwac 300.
Buhri'nin kaynaklar^ ^ F, 26
402
Salama b. Dinar ^ bn Abi Hazim249.
Salama b. Baca 255.
Salama b. Sulaymn 222.
Salimb. cAbdallah 278.
Salimal-Af ta^^ 246.
Salimb. Abil-Cacd 258, 294.
Salimb. klayyan b. Bistm289.
SalimAbu'n-Nadr 234.
Sallmb. Ab Mutic 280.
Sallmb. Miskin 282.
Sallmb. Sulayman Abu'l-Al^ was 244,
254, 273, 281, 285.
Sayf b. Ab Sulayman 237.
Sayyr Abu'l-Hakam276.
Sicln b Moda:^ - b. Abi Muh. al-Bahili
290.
Silmb. Zuray( 239.
Sufyan
^ bn CUyayna 208, 210,
213, 214, 220, 222, 224, 234, 237. 240, 241,
245, 246, 256, 257, 259, 273, 278, 279,
281, 283, 284, 290, 291, 299.
Sulaymb. Sarik 206.
Sulaymn b. Bil:al 208, 233, 247, 253,
255, 287, 299.
Sulaymn b. Dawild abu'r-Rabi
c 290,
304.
Sulaymn b. Harb al-Azdi 290.
Sulaymn b. klayyan 243, 274, 275, 291.
Sulaymn b. Hibban 275.
Sulayman b. Mihrn al-Acma^^ 227, 229
235, 237, 244, 275, 283, 289, 293. 294,
297, 298.
Sulaymn b. al-Mugira 217.
Sulaymn a^ -Saybani Aba ^ shq 244,
292.
Sulaymn b. Tirl^ an 260.
Sulaymn b. Yassr 216.
Surayc b. an-Nu'man 273.
Surayc b. Yanus 262, 271.
Sabit b. Aslam218.
Sabit b. ciclan 248.
Sabit b. Muh. Ab Muh. 291.
Sabit b. Yazid 264, 280.
Sawr b. Yazid 236.
âdaqa b. 291,
âdaqa b. Hlid 240.
Sahr b. Cuwayriya 238, 292.
;Salih b. Kaysn 233, 264, 265, 287.
-Salt b. Muh. b. Muh. b. Abdarrahman
b. 291.
^^
'
âqiq b. Abi ( Abdallah 294.
Sabaha b. Sawwar 210, 223, 225, 245,
256, 257, 262, 271, 297.
-âcbi 'Amir 271, 294.
âzan al-Aswad b. c mir 260.
âzan Abdalcaziz b. c Usman 277.
âyban b. c
Abdarrahman an-Nahwl 217,
237, 250, 271, 286, 293.
îbab b. cAbbad
Aba CAmr 292.
ûcayb b. Abi Hamza 227, 241.
ûCayb 13, Harb 300.
ûcayb b. ^ shaq 254.
ûcayb b. Lays 256.
ûcba b. al-klaccac 211. 217, 218, 222,
227, 229, 234, 235, 239-42, 246, 253, 259,
262, 266; 271, 276, 277, 279, 282, 288,
290, 298.
ûcac b. al-Walid Abu'l-Lays 256.
ûcac b. b. Qays Ab Badr
263.
ûray ^ ^ b. Maslama 224.
T
ralhat. b. Yaya 296.
Tariq b. î'llab 241.

Talq b. Gannamb. Talq 292.
Tawbat al-Anbari' 276.

Tariq b. c Abdarrahman 284.
U
403
cUbayd b. cAbdarral^ mn 296.
( Ubayd b. Hlid cAqil 245.
cUbayd b. ismacil Ab Muh. al-Kafis 292.
cUbaydallah b. cAbdallah b. Mascad 247,
292.
cUbaydallah b. aI-Ahnas Ab Malik 290.
cUbaydallah b. cAmr 219, 283.
cUbaydallh b. cAbdarral^ mn al-Ascaci
220, 241.
cUbaydallah b. Mucz 218,242, 271.
(Ubaydallah b. Ms 208, 220, 223, 252,
256, 267, 273, 277, 302.
cUbaydallah b. Sacd b. ^ brahimb.
darral^ mn az-Zuhr 293.
cUbaydallah b. Sar:M b. Yal^ ya..1-Yaskuri
293.
cUbaydallah b. 'Umar b. klafs 211, 231,
275, 279, 2:11.
Ubaydallh b. cUmar b. Maysara 291.
'Umar b. Ab Zpida 263.
'Umar b. cAll al-Muqaddaml
216, 218,
263.
Wahb b. Carir 210, 211, 222, 226, 230,
252, 256, 270, 303.
Waki` h. al-Carrah 208, 252, 261, 270,
273, 297, 298, 302.
-Walid b. cAyzar Abi ishaq as-âybani
205.
-Walid b. cAbdarrqhman al-Cnidi 279.
-Walid b. Kasir 287.
-Walid b. Muslim 213, 215, 225, 233,
c Umar b. Haf^^ b. Giys 266, 277, 291.
.>
Mul^
. b. al-Hasan 236, 295, 299,
Mu5. b. Zayd 2,68.
Sacid 236, 216, 275, 296.
cUbayd at- Tanafisi 273.
Yiinus 251.
Zarr 237, 218.
Umayya b. Bistmb. al-Munta^ ir 295.
UmmSalama 236.
cUgba b. Hlid 211.
cUrwa b. az-Zubayr 229, 233, 23d, 239,
266, 277, 287.
Usma b. Hafs at-Madani 275.
cUsman b. al-Aswad 243, 293.
cUsmn b. Cabala 216, 277.
b. al-Hayâm b. ahm b. 'La
295.
cUsman b. âhl^ ^ b. âfwan 295.
b. Abi âyba 296.
b. 'Umar b. Fris 210, 261, 264,
270, 272, 277.
cUtba Àbdallah b. cAbi3-cUmays 237.
249, 250, 251. 268, 270, 274, 278, 291,
302.
Waqid b. Muhammad 298.
Waqid b. Salih an-Nahhas 296.
Warq b. 'Umar 217, 223, 237, 243, 278.
Wasil b. âyyan 283.
Wuhayb b. Hlid b. cielan 205, 258, 280,
282, 286, 290.
Y
Yahya b. cAbbad 244.
cAbdallah b. Bukayr 249, 297.
' ,
cAbdalmalik b. Abi Ganiyya
237.
Yahya b. cAbdalmalik b. Ziyd as-Sula-
296.
Yahya b. Ayy^ lb 287.
Adam205, 217, 222, 251.
404
Yahya b. Bi^ r b. Kasir 297.
Abi Bukayr 300.
Cacfar b. Acyan 297.
Dinar Ab^ l Ha^ im284.
Hammad b. Ab Ziyd as-Say-
bani 244, 297.
Yahya b. Hamza 212, 240, 241, 254.
Hassan b. Hibban 242, 269.
^ brahimat-Tustari 208.
Abi ^ shaq 207.
Abi Kasir 270, 278, 286.
Ma%205. 210, 298.
Muh. b. as-Sakan b. Habib
al-Qura^ i 298.
Yahya b. Masa b. cAbdirabbih b. Salim
298.
Yahya b. Qazacat al-Qura^ i 298.
Sacid Aba Ayyab 289.
Said al-Qattan 208, 209, 215,
222, 225, 230, 234, 256, 264, 270, 281,
291, 296, 300.
Yahya b. Sulaym235, 298, 301.

Salih Aba Salih a^ -Sami 251,
252, 277, '299.
Yahya b. Wadih Aba Tumayla 273.
^ ^ ^ Yahya. b. Bukayr al-Hanzali
299.
Yal^ ya b. al-Haris al-Muharibi 300.
Yasuf b. Abi Karima 300.
Zakariy 229.
Abi Zakariy Ahu Marwn 266.
cUbayd 220.
al-Haris al-Muharibi 300.
Yacla b. cUbayd 261, 269, 273.
Yacciab b. cAbdarrahman 206, 284, 289,
297.
Yacciab b. ^ brahimb. Kasl ^ - b. Zayd al-
'Abdi 298, 300.
Yaccifib b. ^ brahim b. Sard 210, 225,
231, 252. 253, 303.
Yacciab b. ^ brahimb. SaCd 265, 287.
Yasara b. âfwan b. Camii 301.
Yazid al-cAdani 211.
b. Haran 210, 211, 223, 226, 230,
252, 253, 257, 261, 262, 270, 273, 275,
297, 298, 300, 302.
Yazid b. Abi Habib 288.
^ brahim249, 241.
Abi cUbayd 236, 256.
Abi Yazid 207, 287.
Zurayc 205, 207, 208, 209, 211,
217, 225, 245, 250, 258, 263, 268, 280,
285, 286. 291, 295.
Yanus b. Muhammad 208, 210, 247.
b. al-Qsim254.
cUbayd b. Dinar 219.
Yazid 220, 222, 223, 232, 235,
246. 274, 277, 299.
Yfisuf b. Bahlal at-Tamimi 301.
al-Maci,an 206, 226.
al-Mansar 281.
Muh. b. Sabig 301.
Masa b. Ra^ id b. Bira' 302.
Yacqab as-Sad^ as2i 253, 301.
Yazid Aba Mac ^ ar 263, 290
/.1
Z, Z
Wida b. Qudma 214, 224, 239, 243,
258, 280, 286, 292.
Zakariy b. 'Adi 262.
Zakariya h. ^ shaq 236, 246.
Zakariya b. Yahya b. CAmr al-Kafi 302.
Zakariya b. Ab Wida 232, 250, 293.
Zayd b. AhzamAb^ l Tabib al-Makki 302.
Zayd b. Aslam259, 283.
Zayd b. Wahb 294.
Ziyd b. Ayyab b. Ziyd al-Bakdadi 303.
Ziyd b. ar-Rabic 272.
-Zuhayr b. al-Hirrit 296.
Zuhayr b. Mucwiya 224, 231, 237, 249,
257.
Zuhayr b. Harb b Saddad 302.
-Zuhri Muh. b. Muslim b. Sihb 222,
233, 241, 245, 247, 268, 274, 278, 287.
Zakwan Abisi CAmr 232.
Zakwn Aba âlih 229.
DZELTMELER
Sahife Sat^ r Yanl^ ^^ Do^ ru
15
16
30
39
40
41
41
48
6
13
21
9
2
18
29
34
hadisler
knyelerini
mukabele ile
lbn an-Ndim
hdisleri
Ry
muhbat
di^ e
hadisler
knyeleri
ile mukabele
Ibn an-Nadim
hadisleri
Ray
Nuh bat
de^ er
57 27, 30 (s.j3,11
,5.33,11
58 7 Zuhri'nin cila' al-hadisinde
( bal hadis az-Zuhri'de
71 17 êylerinin
êyhlerinin
74 15 itraf
itiraf
75 16
Buhri'n
Buhrl'nin
76 13
ayni hadisin hadisin ayni
79 11
kitaplar^ na kitaplar^ n^ n
87 6
cevab^ nda cevaz^ nda
9'2 32
95 27 L
96 2, 4, 6, 28
.. ^ ^..
109 32
111 5 al-Ba^ .^ r Ba^^ ar
120 8, 10 eden. ait malzemeyi eden... ait
126 22 Ab al- Ab^ l cUbayd al -
129 13
131 14 kitaba kenara
134 25 macz Macz
135 30 ^ lm ^ bn
137 Macani, Ma'ni'l-
144 22, 29 mstensihlar... adip miistensihler... edip
146 7 bunun bir bunun
152 5 muchid Muchid
163 24 taraf ^ n^ ^ taraf ^ ^
168 32 Orientalische Orientalistische
173 17, 19 ihfirad... 43 infird... 430
174 12 k^ ract q^ r)at
179 15 ivayetle rivayetle
406
Sahife Sat^ r
Yanl^ ^^
Do^ ru
181
183
207
207
209
18
1
14
21
1
muhrelif
meselesi
) Urwa
Rs ; Tt
cAbdallh... Asma
I
muhtelif
meseleleri
cArilba
Rs 326 ; Tt
Abdallh.... Asma.
i
Cuwayriya b. Asma'
211 13
al-cAdawl
al-cAdani
215 19 (2. not)
131
263
219 17
Muirat
Mu^ irat
224 2
Zubayr
Zuhayr
227 20
Hurayz
Hariz
228 18
'Abi
cAli
231 1
cArnr b. Mul^ . b. Hasan
cAmr b. Mul^
. b. Bukayr.
238 1
Abi i-
Abi'l-
239 (3. not) 346
46
242 11 Wa^r
Na^r
244 27 sAbt
Asbt
247 21 )^ lm
^ bn
253 23
b. at-Taymis
at-Tayini
231 1
CUmayr
Numayr
269 13
Ashat
Asbt
270 21
Hazim
Hazim
275 6
al-MacIni
al-Madani
284 22
Àmin
cA^ im
292 26
b. Abil
b. Abi
300 19
kla^ in
Hu^ ayn
Camra
302 7
Ab Hamza
Abu
al-klacee
301 12
Mul^ ammad b. cAbdallh
cAtidalqudd^ ls b.
^ bn
321
20
cilm
Dt":" .
339
12
Di.....c
245
341 22
250
.l..,:\ ,ft
350
10
cl... 1
.
3I
356
14
^ .3 ^ ^
S
368 4
Kitb at-Tawl^ id `:' . "Al ^
'
375
2
l..^ .w...,-
t.
Muhtelif sahifelerde
Muwatt
Muwatta)
Bunlardan ba^
ka her trl sehv ve zuhillden ve nne geilemiyen trans-
kripsiyon hatalar^ ndan dolay^ ^
okuyucudan zr dilerim.
DZELTMELER
Sahif e Sat^ r Yanl^ ^^ Do^ ru
15
16
30
39
40
^ 41
41
48
13
21
9
2
18
29
34
hdisler
knyelerini
mukabele ile
^ bn an-Ndim
hdisleri
Ry
muhbat
di^ e
hadisler
knyeleri
ile mukabele
1bn an-Nadim
hadisleri
Ray
Nuhbat
di^ er
57
27, 30
. L.3 , ,A
L j 3,11
58 7
Zuhri'nin al-hadisinde
hadis az-Zuhri'de
71 17
^ eylerinin ^ eyhlerinin
74 15 itraf
itiraf
75 16
Buhri'n Buhri'nin
76 13
ayni hadisin hadisin ayni
79 11
kitaplarma kitaplar^ n^ n
87 6
cevab^ nda cevaz^ nda
92 32
d_ 91I ,
95 27 Lyk
96 2, 4, 6, 28 7-e'. 1 :".
.. ..
109 32
111 5 al- Ba^ sr Ba^ sr
129 8, 10 eden... ait malzemeyi eden... ait
126 22 Abisi al- Ab^ l cUbayd al-
129 13 w . 1 2,
4-7
131 14 kitaba kenara
134 macz Macz
135 30 ^ lm ^ bn
137
Macani, Macni'l-
144 22, 29 mstensihlar... adip miistensihler... edip
146 7 bunun bir bunun
152 muchid Muciihid
163 24 taraf ^ n^ ^ taraf ^ ^
168 32 Orientalische Orientalistische
173 17, 19 ihfirad... 43 infird... 430
174 12 ' k^ racat q^ r)at
179 15 ivayetle rivayetle
406
Sahife Sat^ r Yanl^ ^^
Do^ ru
181
183
207
207
209
211
18
1
14
21
1
13
muhrelif
meselesi
'Urwa
Rs ; Tt
cAbdallah... Asma
I
al-cAdawl
muhtelif
meseleleri
cArba
Rs 326; Tt
Abdallh... Asma
I
Cuwayriya b. Asm
al-cAdani
215 19 (2. not)
131
263
219 17 Muirat
Mugirat
224 2
Zubayr
Zuhayr
227 20 Hurayz
kiar'iz
228 18 Àbi
<Ali
231 1
CAmr b. Muh. b. Hasan
<Amr b. Mut^ . b. Bukayr
238 1 Abi i-
Abi'l-
239 (3. not) 346
4 6
212 11 Wa^r
Na^r
244 27 sAbat
Asbat
247 21 )11m
^ bn
253 23 b. at-Taymi
at-Taymi
201
1
CUmayr
Numayr
269 13
Ashat
Asbt
270 21
Hazim
Hazim
275 6
al-Madni
al-Madani
284 22
cAmir
c ^ kîm
292 26
b. Ab
b. Abi
300 19
Ha^ in
Hu^ ayn
302 7
Abisi Hamza
Abu Camra
301 12
Mul^ ammad b. cAbdallh
cAbdalqudds b. al-Haccac
321 20
C ^ lm
^ bn
339 12
.1.,...
.L..c.
341 22
250
24 5
350 10
al...11
....!,,-.11
.
.41
356 14
L.4 1
368 4
Kitb at-Tawk^ l d 4 :'1Jn ,?1:--
375 2
l-^ ... ,.....
1..^ ........
Muhtelif sahifelerde Muwatta
Muwatta)
Bunlardan ba^
ka her trl sehv ve zuhlden ve nne geilemiyen trans-
kripsiyon hatalar^ ndan dolay^ ^ okuyucudan zr dilerim.

Buhari̇'ni̇n Kaynaklari PDF

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Buhari̇'ni̇n Kaynaklari PDF

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

w I U

metnine rvi ve mstensihlerin mdahelesi 188

layan indekslerin, islami edebiyat ^ n kaynaklar^ n^ ^ tesbit bak^ m^ n-

(. .,jr- )1 SSK,- _ ^I cfjk

2 ._ _ If yta J1; ,)!< : Ji

Bk. Mesela Caetanis, Annali dell 'IslamI, 19 (trke tre. I, 86-87).

,:^t 44-1 a J, j.I (7:> 1.C.

I, 89, st. 17 ve I, 99, st. 5

Fatl^ ^ al-b^ l I, 91.

f ,))b j".*, demi^^ olmas^ ^ laz ^ md^ r. Bu tamamiyl e munkati

j>41,i3 rf:1)1j.z."- 1.l4 Ltrl r :^ ^

^ ^y. L. 1 :31., J3 3 L,.):3

,z; jj clgil (4 : 32) j I ,,. j.t,

`Abdaraziz b. maslama (1)

Marwn b. Mucawiya (1)

Wahb b. Carir (1)

`Arnr b. Zurra 2 (14 ) 'A^ba^ ^ b. al -Farac al -M^ ^ rt 8 (21)

n^ > ,--. o c).

Sdid b. Cubayr (1)

`Imrn b. Maysara 'Abil'I- 'Ishq b. 'Ibrahimb. `Abdar-

Hasan al-Ba^ rt 2 (13) rahman al-Ba^ awi 3 (1)

'Usma klammad b. 'Usma (16)

Mdall b. 'Asad Mu'ammal b. Hi^m

b. lbrhin^ ^ al-'miri al-`Abdi 'Abisi Muh. b. Mahbb

g, ,., Buryd b. `Abdallh b. o

..s )Ab Burda (1)

Muh. b. Macmar 'Abil `Abdallh Muh. b. Minhl al-( Attr

1:0cAbdallh b. 'Umar 4 (3)

rPo,.., A> ..., A>

Muh. b. Sbiq 'Abil Ca`far

Waki` b. al-Carrh (7)

Carir b. `Abdalhamid (3)

Muh. b. Yahya b. 'Abdalcaziz

Carir b. `Abdalbanad (45)

267 268 269 270

^ayba Faris al-cAbdi 2 (1) ad-pabbi 3 (1) Ziyd as-Sulami 4 (1)

.C/ 'T : '.

Wakl` b. al-Carrh (3)

`Abdarrazzq b. Hammm (2)

'Ab Mucwiya Muh,. b.

n .% R. ,:.- E: , 4 i : . 5 , . . ' '; 1 / 9 > :3 3

G" ." " >

S./ ,..., I..

, )rr ..I !iI J .

'1;1 JU) 4:111 j ::;1 :1 ; ( : )

JUL, ( YY* `:`A )

y ) .'yt, : ^ ^ l.a Lj>.

, P 1 , , (i lx^ ^ 41 , 1 1 5 .r.A 1 . , :74 ()

( V) : J>f -i- ( )'1'2 ;

( ) -ta^ ^ ,..) I k.:,-1.,z) j,A>

j ^ , , .., `'s t ^ ^9,01,;

j 1 ;)( ) . '& 1 .1 , j 1 < Cj t .9

...k( ) y );:, j). .

. ( ot, ) a aA f.JI J.. I ( ) a ..59 12.1

ft9. \ "1/4 ) . ( A ) a 3 > J I n : Jtk,

141< f3.I ,:411 : Jt4

ji Ir; l.ly ( \ ) jti;

yrs, FatliX, 440.

- ^urfb al-Mu^ annaf 125-27.

Garb al-Qur' an 125.

Abil Hamid 114. 197.

-Rmahurmuzi 3, 4, 12, 22, 37, 41, 46,

Ratimn sresi 188.