Alkoholizm i Narkomania Tom 14, Nr 2, ss.

213-227
Z warsztatw badawczych i klinicznych
PICIE NAPOJW ALKOHOLOWYCH
PRZEZ W POLSCE
I INNYCH KRAJACH. TENDENCJE ZMIAN
W LATACH 1990-1998
Jan Barbara WoynarowskaI, Joanna Mazurz
'Katedra Biomedycznych Podstaw Rozwoju i Wychowania
Pedagogicznego Uniwersytetu Warszawskiego
2Samodzielna Pracownia Epidemiologii Zdrowotnych Dzieci i
Instytutu Matki i Dziecka w Warszawie
CONSUMPTION OF ALCOHOLIC BEVERAGES AMONG SCHOOL-AGED CHlLDREN IN
POLAND AND OTHER COUNTRIES. TRENDS OF THE 1990 - 1998 PERIOD.
ABSTRACT - The aim of this study was to assess the prevaJence of aJeohol beverages drinking
among 11-15 year oId adolescents in Poland, as weB as in 28 other countries, and to evaluate the
changes {hat had occurred in this respect in Poland during the years ar 1990 - 1998. The study
was a part ar the HBSC project (Hcalth Behavior in School Aged Children. A WHO Cross -
National Study). A standardized international questionnaire was administered in a unifonn man-
ner to represcnlative sampies or youths (in the years of 1997 - 1998 a of 123000 persons
were surveyed, of whieh 4861 in Poland). It was found that threc quarters ar the Palish yauths
had tricd drinking alcohol. AbaullO -15% ofthc bays and 3 - 5% of the girls drank regularly
and gal drunk many times. In (he years 1990 - 1998, increases in the percentages of adaJescents
experimenting with alcohol, drinking beer, drinking vodka, and getting drunk were observed.
The proportions of youths experimenting with aleohaJ, drinking beer, and getting drunk were in
Poland simi1ar to the averages for 29 countries. Poland is in the group ar cauntries wiru the law-
est proportions af adaIescent wine and vadka drinkers.
Key words: adoJescents, aleohal experimentation, frcquency or drinking, drunkenness, trends.

Dzieci i od lat styka z osobami i
alkoholu. podejmuje prby picia napojw alkoholo-
wych. Skutki alkoholu zwykle po wielu latach, lecz w
alkoholu objawy i problemy (I):
objawy po upojeniu alkoholowym: ble biegunka, wy-
mioty, utrata i poznawczych,
szkolne.
213
Jan Barbara Woynarowska, Joanna Mazur
zachowania impulsywne, do bjek, inne zachowania z
i kryminalne,
wypadki urazy i zgony, przypadkowe zatrucia alkoholem,
wzrost innych ryzykownych dla zdrowia:
przygodne kontakty seksualne, innych substancji psychoaktywnych,
problemy rodzinne i
W ostatniej dekadzie, przemianami
-ekonomicznymi, w Polsce wiele zjawisk, ktre na roz-
powszechnienie picia napojw alkoholowych
zmiana struktury i napojw alkoholowych (2,6),
nasilona i reklama piwa,
wzrost innych substancji psychoaktywnych.
W okresie tym opracowano wiele programw edukacyjnych, adresowanych do
w wieku, ukierunkowanych na inicjacji alkoholowej i
zapobieganie piciu napojw alkoholowych. one realizowane w wielu na
terenie kraju.
W pracy niniejszej poszukiwano odpowiedzi na pytanie, czy i w jakim stopniu
zjawiska te na rozpowszechnienie napojw alkoholowych przez
w okresie dojrzewania.
Celem pracy jest:
l. Analiza picia napojw alkoholowych przez w wieku 11-15 lat w Polsce i
innych krajach w 1997-98 r. w tym:
podejmowania prb picia napojw alkoholowych,
rodzaju i picia napojw alkoholowych,
bycia w stanie upojenia alkoholowego.
2. Porwnanie zmian w tym zakresie w Polsce w latach 1990-1998.
METODA
Badania wykonano w ramach nad zachowaniami zdro-
wotnymi prowadzonych co 4 lata, pod auspicjami Organizacji
Zdrowia (WHO) Biura Regionalnego dla Europy, we liczbie krajw -
Health Behaviour in School-Aged Children (HBSC). A WHO Cross-National Study'.
Polska w tych badaniach w latach 1990, 1994, 1998. Badania ankietowe
przeprowadzono za standardowego, kwestionariusza,
sprawdzonego w badaniach i adaptowanego w kraju, w sposb
porwnania badania
(4). w Polsce odpowiednio
dobrane i przeszkolone szkolne, w serii na lutego
l marca.
* Kierownikiem tych w Polsce jest prof. dr hab. med. B. Woynarowska, a koordynatorem
HBSC jest dr C. Currie z Uniwersytetu w Edynburgu
214
Picie napojw alkoholowych przez w Polsce i innych krajach ....
W kwestionariuszu podstawowym ("core"), w serii
trzy pytania:
Czy napojw alkoholowych np. piwo, wino,
szampan, koniak?
Jak obecnie pijesz wymienione napoje alkoholowe? pod
nawet wypijanych napojw alkoholowych - piwa, wina i
wdki.)
Czy tak alkoholu, pijany?
grupami wieku, miejscem zamieszkania i typem
ponadpodstawowej badano za testu chi-kwadrat, za poziom
istotny p < 0,05.
GRUPA BADANA
Badania przeprowadzono w reprezentatywnej grupie szkolnej w wieku
11,13 i 15 lat. Badani byli uczniami klas V i VII podstawowych oraz I klas
ponadpodstawowych, w 11 wojewdztwach. Liczba badanych w Polsce:
1990 r. - 4643 (2315 2328 1994 r. - 4527 (2243
2284 1998 r. - 4861 (2405 2456 Prba ta wy-
brana w 1990 r. w drodze losowania dwustopniowego. W pierwszym
etapie losowanym wojewdztwo, w drugim klasa. wykorzystano
w kolejnych seriach po dokonaniu niewielkich korekt, ze zmiana-
mi w organizacji Zasady doboru prby podano we raporcie (8).
W 1997-98 r. badania przeprowadzono w 29 krajach i zbadano w nich po-
nad 123 tys. nastolatkw.
WYNIKI
l, Prby picia napojw alkoholowych
W 1998 r., w Polsce, (76%) w wieku 11-15 lat prby
picia napojw alkoholowych. Odsetek tych napojw
townie z wiekiem, l5-latkw ich 92% badanych. po-
dejmowali picia alkoholu (80%) (71 %), ale
istotna statystycznie tylko w wieku 11 i 13 lat (Tabela l).
TABELA 1
Prby picia napojw alkoholowych przez w Polsce w 1998 r., pici, wieku
i miejsca zamieszkania (% badanych)
Prbowali napojw
Miasto
alkoholowych wiek wiek
(piwo, wino, wdka,
II J3 15 II J3 15
szampan, koniak)
Tak 80
64'" 83 ",
92 71 50 76 91 77"
73
Nie 20 36 17 8 29 50 24 9 23 27
-* miasto I p < 0,01
'"** / p < 0,001
215
Jan Barbara Woynarowska, Joanna Mazur
W odsetek ktra napojw alkoholowych istotnie
statystycznie (77%) na wsi (73%). Nie stwierdzono istotnych w
od typu ponadpodstawowej (Tabela 2).
TABELA 2
Prby picia napojw alkoholowych, rodzaj i aktualnie wypijanych napojw
alkoholowych oraz stanw upojenia alkoholowego u 15-letniej
w Polsce wedlug typu szkoly w 1998 r. (% badanych)
Liceum Zasadnicza
Technikum szkol a zawodowa
N=408 N=645 N=583
Prbowali napojw alkoholowych
tak 92 90 93
nie 8 10 7
obecnie piwo
...
codziennie lub w kaidym tygodniu 8 16 16
w kaidym 13 17 13
rzadko 48 44 52
nigdy 31 23 19
obecnie wino
codziennie lub w tygodniu l 2 3
w kaidym 4 5 4
rzadko 41 37 37
nigdy 54 56 56
obecnie
codziennie lub w kaidym tygodniu O 3 2
w kaidym 3 8 9
rzadko 21 27 36
nigdy 76 62 53
Byli w stanie upojenia alkoholowego
nigdy 65 48 40
1-3 razy 30 37 42
4 razy lub 5 15 18
.u liceum/technikum/zasadnicza p < 0,001
W latach 1990-1998 oglny odsetek napojw alkoholowych nie zmie-
(1990 - 76%, 1994 - 78%, 1998 - 76%), zarwno w jak i na wsi.
jednak od wieku - zmniejszenie odsetka eksperymen-
z alkoholem u II-Iatkw, a u 15-latkw,
(Ryc. 1).
216
Picie napojw alkoholowych przez w Polsce i innych krajach ....
Chlopcy
Miasto
90
80
70
60
50
40
30
20
10
O
11 13 15 11
wiek w latach
8181
73
13 15
ID 1990.1994 019981
Ryc. l. Odsetki ktra picia napojw alkoholowych lV Polsce
wieku i miejsca zamieszkania w latach 1990,1994, 1998.
w wieku 11-15 lat w 29 badanych krajach odse-
tek uczniw, ktrzy prbowali napojw alkoholowych, u 81%, u
76%. Odsetki te w Czechach, Walii i Szkocji;
najmniejsze w Izraelu. eksperymentowania z alkoholem przez w
Polsce u nieco a u rwna dla 29 krajw
(Ryc. 2).
2. Rodzaj i picia napojw alkoholowych
napojem alkoholowym wypijanym przez piwo.
W 1998 r. je w Polsce 64% i 48% istotna
statystycznie), w tym odpowiednio 10% i 3% codziennie lub w tygodniu
(Tabela 3).
Odsetek piwo z wiekiem, jest istotnie w
na wsi oraz uczniw zawodowych licew (Tabela
2).
Picie innych napojw alkoholowych (wino, wdka) mniej rozpowszechnione
- 2% i l % oba te napoje pije w tygodniu
(Tabela 3). picia wina i wdki u u
starszej podobna w i na wsi; u uczniw
zawodowych, licew zawodowych.
217

Czechy
Walia
Szkocja
Litwa
Anglia
Estonia
Belgia Flam.
Dania
Szwecja
Belgia Franc.
Irlandia Rep.
Grecja
Kanada

Finlandia
Niemcy
Irlandia
Polska
Rosja
Austria

Portugalia
USA
Francja
Szwajcaria
Grenlandia
Norwegia
Izrael
O
Jan Barbara Woynarowska, Joanna Mazur
71
69
68
60
57
76
75
75
91
95
95
20 40 60 80 100%
lo I
Ryc. 2. Odsetki HI wieku 11-15 lat, ktra napojw alkoholowych w
Ilye/l krajach w 1997-98 r.
218
Picie napojw alkoholowych przez w Polsce i innych krajach ....
TABELA 3
Rodzaj i picia napojw alkoholowych przez w Polsce w 1998 r. pici,
wieku i miejsca zamieszkania (% badanych)
Rodzaj napoju
alkoholowego wiek
i picia II 13
Piwo
...
codziennie 1,5 0,3 0,5
w tygodniu 8,6 2,5 5,7
w 10,6 3,8 10,6
rzadko 43,7 36,7 49,2
nigdy 35,6 56,7 34,0
Wino
..
codziennie 0,4 0,3 0,3
w tygodniu 1,3 0,4 0,8
w 3,3 1,9 2,6
rzadko 28,5 18,1 28,6
nigdy 66,5 79,3 67,8
Wdka"
codziennie 0,5 0,3 0,5
w tygodniu 1,1 0,1 0,7
w 4,7 0,7 2,7
rzadko 19,3 6,9 15,0
nigdy 74,4 92,0 81,1
.. miasto I p < 0,05
I p < 0,01
.... / p < 0,001
15
3,5
16,2
16,4
45,0
18,9
0,6
2,4
5,4
37,3
54,7
0,7
2,3
9,7
33,3
54,0
Mia-

wiek sto
II 13 15
0,3

0,5 0,5 0,9 0,8
3,1 0,4 2,2 7,1 6,3* 4,7
5,9 1,4 4,9 12,1 9,1 6,2
39,2 24,4 43,6 51,1 41,1 41,5
51,5 73,8 48,8 29,2 42,3 46,8

0,1 0,3 0,1
0,4 0,2 0,2 0,7 0,9 0,8
1,8 0,6 1,7 3,4 2,8 1,8
25,4 14,0 24,8 39,1 27,3 26,0
72,4 85,2 73,3 56,6 68,7 71,3

0,3 0,1
0,3 O 0,1 0,8 0,7 0,6
1,7 0,4 1,2 3,7 3,3 2,8
9,3 1,9 5,0 22,7 14,5 13,8
88,7 97,7 93,7 72,7 81,2 82,7
W latach 1990-1998 odsetek ktra z
piwo i Tendencja tajest szczeglnie widoczna u (Ryc.3).
Piwo
80
65
60
40
20
o
Chlopcy
Wino

lo 1990 .,994 O 1998 I
Wdka

Ryc. 3. Odsetki piwo, wino i w Polsce 11' latach 1990,
1994,1998.
219
Jan Barbara Woynarowska, Joanna Mazur
Odsetek piwo regularnie (co najmniej I raz w tygodniu)
u dwukrotnie (z 5 % wl990 r. do 10 % w 1998 r.), u trzy-
krotnie (odpowiednio 1 % i 3 %). Wzrost ten szczeglnie w latach 1990-94.
W porwnaniu z innymi krajami odsetek polskiej w wieku 11-15 lat pi-
piwo w jest nieco od odsetka dla 29 krajw
(wynosi on u 24 %, u 14 %) - Ryc. 4.
Grecja
Walia
Czechy
Dania
Rosja

Belgia Fran
Belgia Flam
Irlandia P/n
Izrael
Lilwa
Szkocja
Niemcy
Estonia
Kanada
Irlandia Rep
Szwecja
Austria
Polska

USA
Finlandia
Francja
Szwajcaria
Portugalia
Grenlandia
Norwegia

1
23
23
22
22
21


pii"'.20
Jiii.,9
piiil.,9
piiil.,9
-"!i!!iil18
35
2B
27
O 20 40 60 80 100%
I [] - I
Ryc. 4. Odsetki piwo w (w tym codziennie lub w
tygodniu) p/ci w krajach w 1997-98 r.
220
Picie napojw alkoholowych przez w Polsce i innych krajach ....
Odsetki w Polsce z wino (Ryc. 5) i
(Ryc. 6) do najmniejszych.
Grecja
Belgia Fran
Walia

Izrael
Anglia
Francja
USA
Rosja
Austria
Szkocja
Niemcy
Czechy
Belgia Flam
Dania
Kanada
Estonia

Irlandia Pln
Szwajcaria

Litwa
Irlandia Rep
Finlandia
Szwecja
Norwegia
Polska
Portugalia
Grenlandia
O 20 40 60 80 100 %
I El _ I
Ryc. 5. Odsetki wino w (w tym codziennie lub IV
tygodniu) pici w krajach IV 1997-98 r.
221
Jan Barbara Woynarowska, Joanna Mazur
Dania
Szkocja
Anglia
USA
Grecja
Kanada
Walia
Irlandia
Austria
Irlandia Rep.
Portugalia
Izrael
Niemcy
Szwecja

Czechy
Grenlandia
Norwegia

Francja
Finlandia
Belgia Franc.

Belgia Flam.
Szwajcaria
Rosja
Estonia
Polska
Litwa
o 20 40 60 80 100%
I eJ I
Ryc. 6. Odsetki w (w tym codziennie lub w
tygodniu) p/ci \V krajoch \V 1997-98 r.
222
Picie napojw alkoholowych przez w Polsce i innych krajach ....
W krajw wymienione napoje alko-
holowe. W niektrych krajach nieco jest odsetek
cych wino (Walia, Anglia, Szkocja, Dania, Niemcy, Rosja) oraz (Szkocja, An-
glia, Walia).
3. stanw upojeuia
W 1998 r., w Polsce, 35% i 22% w stanie
upojenia alkoholowego co najmniej l raz w Cztery i razy w
odpowiednio 9% i 3%. Istotnie statystycznie w grupie wieku upi-
jali Odsetek uczniw, ktrzy byli w stanie upojenia alko-
holowego, z wiekiem. Odsetek podobny u
w i na wsi (Tabela 4). Znacznie upijali uczniowie
zawodowych, zasadniczych, licew (Tabela 2).
TABELA 4
ktra w stanie upojenia alkoholowego w Polsce w 1998 r., pici, wieku
i miejsca zamieszkania (% badanych)
Byli w stanie
Miasto
upojenia alkoholowego wiek wiek
II 13 15 11 13 15
nigdy 65 86 70 43 78 94 80 59 71 74
1 raz 15 !O 16 18 13 5 14 21 14 14
2-3 razy 11 3 9 20 6 l 4 14 9 8
4 razy lub 9 l 5 19 3 O 2 6 6 4
I p < 0,00 l
W latach 1990-1998 odsetek ktra co najmniej jeden raz w
Tendencja wzrostowa u 15-latkw, li
oraz li na wsi (Ryc. 7). Przyrost odsetka zde-
cydowanie w latach 1990-94 w 1994-98.

90
Miasto
BO
70
60
57
50
40
30
20
10
O
11 13 15 11
wiek w Jatach
Ryc. 7. Odsetki ktra w stanie upojenia alkoholowego co najmniej l raz w
w Polsce wed/ug p/ci, wieku i miejsca zamieszkania w latach 1990, 1994, 1998,
223
Jan Barbara Woynarowska, Joanna Mazur
wyniki w 1997-98 z 29 krajw, stwierdzono, od-
setek ktra w stanie upojenia alkoholowego 4 razy i w Polsce
u obu mniejszy od odsetka on u 11 %, u dziew-
7%). odsetki uczniw stwierdzono w krajach Wysp
Walia
26
Dania
Irlandia
Grenlandia
Anglia
Szkocja
Finlandia
Kanada
Irlandia Rep.

Austria
USA

Norwegia
Belgia Franc.
Polska
Estonia
Szwecja
Niemcy

Czechy
Portugalia
Litwa
Belgia Flam.
Rosja
Francja
Szwajcaria
Grecja
Izrael
O 20 40 60 BO 1ocf/
o
I D I
Ryc. 8, Odsetki w wieku 11-15 lat, ktra w stanie upojenia alkoholowego 4 razy
IV w krajach w 1997-98 r.
224
Picie napojw alkoholowych przez w Polsce i innych krajach ....
Brytyjskich i Danii. Prawie we wszystkich krajach (poza upijali
W kilku krajach te nie (Finlandia,
Norwegia) lub niewielkie (Austria, Kanada, Dania, Anglia) - Ryc. 8.
OMWIENIE WYNIKW
Przedstawione wyniki reprezentatywnej grupy szkolnej
w wieku II -1 S lat w Polsce, co pozwala na rozmiarw napojw
alkoholowych w tej grupie populacji. W 1998 r. 3/4 po inicjacji
alkoholowej. W grupie IS-Iatkw odsetek ten 92 % i podobny do wyni-
kw uzyskanych w 1999 r. w badaniach ESPAD (90 %) w tej samej grupie wiekowej
(7). wypijanym przez napojem alkoholowym piwo. Regu-
larnie (w tygodniu lub codziennie) go 10 % i 3 %
Co trzeci i co dziewczynka co najmniej 1 raz w
a odpowiednio 9 % i 3 % w stanie upojenia alkoholowego 4 razy lub
cej. napojw alkoholowych: z wiekiem, jest u
cw lecz u 1 S-latkw te
eksperymentuje z alkoholem, pije piwo i upija w na
wsi, uczniowie zawodowych zasadniczych) licew

W porwnaniu z z 28 krajw, w ktrych wykonano w 1997-98 r. bada-
nia (z zastosowaniem analogicznej procedury badawczej), w zakresie rozpo-
wszechnienia picia alkoholu w Polsce za Odsetki
nastolatkw w Polsce napojw alkoholowych, piwo i
cych od dla wszystkich krajw w badaniach.
W Polsce do odsetki wino i Pol-
ska, w pierwszej lat 90., w Europie do grupy 10 krajw o
szym czystego alkoholu na I (3). Mniejsze rozpowszechnienie
picia alkoholu przez nastolatki w Polsce, w innych krajach Europy Za-
chodniej, by sprawowaniem kontroli ze strony rodzicw w
tej grupie wieku. Z wiekiem tej kontroli zmniejsza wiele
czasu poza domem, z co ryzykownych, w
tym picia alkoholu. Na wzrost alkoholu przez w Polsce
po 1 S roku m.in. wyniki i wyko-
nane w ramach ESPAD w 1999 r. W okresie 30 dni przed badaniem jakiekol-
wiek napoje alkoholowe 62 % uczniw klas I ponadpodstawowych (1S- 1 6-
latki) oraz 78 % uczniw klas III (17-18-latki). W drugiej dekady odsetki
konsumentw alkoholu niewiele od stwierdzanych w populacji osb doro-
(7).
wynikami trzech serii wykonanych w latach 1990,1994 i 1998,
w tej samej prbie, z zachowaniem tej samej procedury badawczej, doko-
oceny tendencji zmian w zakresie picia napojw alkoholowych przez w
Polsce. Stwierdzono wzrost odsetka po inicjacji alkoholowej, piwo i
oraz Wzrost ten szczeglnie zaznaczony u 1 S-Iatkw oraz u
Na podobne trendy wzrostowe wyniki innych cyklicznych
225
Jan Barbara Woynarowska, Joanna Mazur
w grupie reprezentatywnej 15- i 17-letniej w Polsce (7) oraz u
15-letniej w jednej z dzielnic Warszawy (5). Wzrost ten w stopniu doty-
piwa, co jest zapewne z jego i Z
danych GUS (2) wynika, roczne piwa na 1 w 1990 r.
- 30,41., w 1998 r. - 54,11.
W latach 1990 - 1998 stwierdzono w Polsce wzrost odsetka nastolatkw pi-
(u prawie czterokrotny). Zjawisko to jest szczeglnie niepo-
na tle tendencji do zmniejszania wdki w oglnym alko-
holu w Polsce (2, 6). GUS roczne wdki (w przeliczeniu na 100%
alkohol) w 1990 r. 3,8 l, w 1998 r. 2,4 l na jednego (2).
WNIOSKI
1. Inicjacja alkoholowa jest powszechnym zjawiskiem u w okresie doj-
rzewania - w wieku 15 lat ma za 92 % ludzi. oba-
dotychczas podejmowane starania dla lub jej
niania nie szybkich i sukcesw.
2. 10-15 % i 3-5 % pije alkohol regularnie i wielo-
krotnie w stanie upojenia alkoholowego. Jest to grupa ryzyka rozwoju
nia od alkoholu i wymaga specjalnych programw interwencyjnych.
3. eksperymentowania z alkoholem, picia piwa i upijania przez
w Polsce jest do dla z 29 krajw
cych w badaniach. Do najmniejszych odsetki polskiej
wino i
4. Mimo wprowadzenia w Polsce wielu programw edukacyjnych, adresowanych do
szkolnej, w latach 1990-1998 w Polsce odsetki uczniw
po inicjacji alkoholowej, piwo i oraz Wzrost ten
zaznaczony u 15-latkw i u Wskazuje to na

dyskusji nad dotychczasowymi i programw profilak-
tycznych i ich miejsca w edukacji szkolnej,
nad przyczynami wzrostu picia alkoholu przez
5. Stwierdzony w latach 1990-1998 wzrost przez piwa jest od-
zwierciedleniem tendencji wzrostowej tego napoju w Polsce.
cy jest wzrost odsetka wobec zmniejszania
wdki w oglnym alkoholu przez Polakw.
STRESZCZENIE
Celem pracy ocena rozpowszechnienia picia napojw alkoholowych przez
w wieku 11-15 lat w 1997-98 r. w Polsce i 28 innych krajach oraz zmian w
tym zakresie w Polsce w latach 1990-1998. Badania wykonano w ramach
rodowych nad zachowaniami zdrowotnymi szkolnej (HBSC - HeaJth
Behaviour in School-Aged Children. A WHO Cross - NationaI Study). Badania prze-
prowadzono w reprezentatywnych grupach (w 1997-98 r. liczba badanych
226
Picie napojw alkoholowych przez w Polsce i innych krajach ....
w Polsce 4861, a we wszystkich krajach ponad 123 tys.), za stand ar-
dowego, kwestionariusza, z zachowaniem ujednoliconej procedu-
ry badawczej. Stwierdzono, 3!4 ma za
10-15 % i 3-5 % pije regularnie i wielokrotnie W
latach 1990-1998 odsetek z alkoholem,
piwo i oraz Odsetek alkoholu,
piwo i jest w Polsce do dla 29 krajw. Polska
do krajw o najmniejszym odsetku wino i
kluczowe: inicjacja alkoholowa, picia, upijanie tenden-
cje zmian.

l. Anderson K.: Young people and alcollOl/drugs and tobacco. WHO Regional Publica-
tions European Series No 66. Copenhagen 1995.
2. Statystyczny: Rynek w 1999 r., GUS Warszawa 2000.
3. Harkin AM., Anderson P., Goos C.: Smoking, drinking and drug taking in the Euro-
pean Region. WHO Regional Office for Europe, Copenhagen 1997.
4. Health Behaviour in School-Aged Children. A WHO Cross-National Study. Research
protocolfor the 1997-98 survey. WHO Europe 1998.
5. Okulicz-Kozaryn K., Borucka A.: Zmiany w piciu alkoholu przez Badania
mokotowskie: 1984-1988-1992-1996. Alkoholizm i Narkomania, 1997, 2 (27), 179-
195.
6. J.: Problemy alkoholowe w ocenie Raport z oglnopol-
skich ankietowych, zrealizowanych w 1998 r. Warszawa 1998 ( http!!www.
Parpa.pllDocs!.).
7. J., A.: Europejski Program Ankietowy w na temat
alkoholu i narkotykw ESPAD - raport z oglnopolskich, Instytut
Psychiatrii i Neurologii, Warszawa 1999.
8. Woynarowska B. (red.): Zdrowie szkolnej w Polsce i innych krajach, In-
stytut Matki i Dziecka, Warszawa, 1996.
227