‫مدیریتوبرنامه‬

‫مقاله‬

‫این امر با ضوابط خاص در اسناد معامله قید مي‬ ‫« همه چیز فروشي است‪ ،‬در کشور ما همه‬
‫شود‪ .‬اگرچه در گذشته فرض بر آن بود که کارمند‬ ‫چیز را مي توان خرید‪ .‬در این معامالت نامشروع‪،‬‬
‫دولت بیش از کارمند بخش خصوصي به مصالح‬ ‫داشتن باریکه اي از قدرت حکومتي نیز ابزار تمام‬
‫اجتماعي پایبند است‪ ،‬ولي تجربه سالهاي اخیر نشان‬ ‫عیاري براي معامله است که به کمک آن مي توان به‬
‫داده است که فساد در بخش دولتي گسترش بیشتري‬ ‫صورت غیر قانوني به پول یا سایر کاالها دست یافت‪».‬‬
‫دارد‪ .‬به همین دلیل در سالهاي اخیر به ویژه در کشورهاي‬ ‫موبتو رئیس جمهور وقت زئیر‬
‫جهان سوم‪ ،‬خصوصي سازي رونق جدي گرفته است‪.‬‬ ‫مقدمه‬
‫علل و عوامل موثر بر فساد اداري‬ ‫حیات اجتماعي و معیشتي بسیاري از مردم جهان سوم‪ ،‬با‬
‫الف‪ -‬عوامل فرهنگي اجتماعي‪ -1:‬فقدان وجدان کاري‪ ،‬انضباط‬ ‫رفتارهاي فسادآمیز مالي‪ ،‬رشوه‪ ،‬پارتي بازي و خویشاوندگرایي‬
‫اجتماعي و عدم توجه به مباني ارزشي جامعه‪ -2 .‬نآگاهي یا آگاهي‬ ‫عجین شده است‪ .‬در حقیقت فساد به یک هنجار قابل قبول تبدیل‬
‫کم افراد از حدود وظایف و فعالیت هاي دستگاه هاي گوناگون‪ -3 .‬نظام‬ ‫گشته است‪ .‬تا آن حد که مردم در جهان سوم بگویند‪«:‬زنده باد فساد»‪،‬‬
‫تامین اجتماعي ناکارآمد به ویژه براي حمایت از کنارکنان دولت‪.‬‬ ‫مطلبي غریب نخواهد بود‪ ،‬زیرا بدون آن‪ ،‬روند زندگي به دشواري پیش‬
‫ب‪ -‬عوامل اداري مدیریتي‪ -1:‬نبود شفافیت و پاسخگویي در فعالیتهاي نظام‬ ‫خواهدرفت‪.‬‬
‫اداري‪ -2.‬ضعف ساختارهاي نظارتي و فقدان هماهنگي هاي الزم در بعد‬ ‫فساد پدیده اي است که به طور متفاوت در کلیه کشورهاي جهان وجود‬
‫نظارت‪ -3 .‬قوي نبودن فرهنگ سازماني و عدم وابستگي کارکنان و‬ ‫دارد که نوع‪ ،‬میزان‪ ،‬شکل و گستردگي آن در هر کشور متفاوت است‪،‬‬
‫مدیران به سازمان واهداف آن‪ -4 .‬عدم ثبات مدیریتي و ابهام در‬ ‫همانطور که نتایج و پیامدهاي آن نیز بنابر نوع سازمان سیاسي و‬
‫سیاستها‪.‬‬ ‫اقتصادي و سطح توسعه یافتگي تفاوت دارد‪ .‬به هر حال‪ ،‬فساد‪ ،‬به‬
‫وجود آورنده انحطاط است‪ ،‬سیاست هاي دولت را در تضاد با‬
‫تو‬
‫پ‪ -‬عوامل سیاستي‪ :‬سه متغیر عمده که مي توانند بر میزان‬ ‫سم‬
‫منابع اکثریت قرار مي دهد‪ ،‬باعث هدر رفتن منابع ملي شده‬
‫‪،‬‬‫ي‬ ‫ت به راس‬
‫فساد تاثیر بگذارند عبارتند از‪ -1:‬نحوه تقسیم قدرت سیاسي‪ -2 .‬میزان آزادي سیاسي به ویژه قدرت نقد حاکمیت‪.‬‬
‫ه‬ ‫ک‬ ‫ک‬
‫‪ -3‬میزان ثبات سیاسي‪.‬‬ ‫حر ي دمو ساخت و به کاهش اثربخشي دولت ها در هدایت امور مي انجامد و بدین صورت‪،‬اعتماد مردم نسبت به دستگاه هاي دولتي‬
‫دي‬ ‫ر‬‫د‬ ‫ا‬ ‫و‬ ‫س‬
‫و غیردولتي کاهش یافته‪ ،‬بي تفاوتي‪ ،‬تنبلي و بي کفایتي افزایش مي یابد‪ .‬فساد اداري مانع سرمایه گذاري مي‬ ‫ا‬
‫ت‪ -‬عوامل اقتصادي‪ :‬برخي از صاحبنظران در بررسي میزان تاثیر فساد بر رشد اقتصادي‪ ،‬معتقدند که کاهش‬ ‫ن را ق و آز ت‬
‫فقر و رشد اقتصادي‪ ،‬فساد را کاهش مي دهد‪ .‬بررسي شواهد نشان مي دهد که طي قرن گذشته و هم‬ ‫روندا ر راي بدس ي شود و مسیر رشد و توسعه اقتصادي را با موانع بسیار مواجه مي سازد‪.‬‬
‫ه‬ ‫زا‬ ‫ه‬
‫زمان با رشد اقتصادي کشورها‪ ،‬به دلیل وجود سایر متغیرها‪ ،‬با توجه به اینکه فرآیند رشد وجود دارد‪ ،‬فساد‬ ‫ش ا از اب ته رفت ل آزاد و به طور کلي‪،‬هر جا که فساد ریشه بگستراند‪ ،‬روز به روز بیشتر شده‪ ،‬مقابله با آن دشوارتر شده و ریشه هاي‬
‫ت‬ ‫ی‬ ‫ب‬ ‫ق‬ ‫ف‬‫ر‬ ‫ه‬ ‫تت‬
‫د آن هر روز به صورت عمیق تري در بطن جامعه نفوذ مي کند‪.‬‬ ‫ا‬ ‫اس ي ک‬
‫نیز همزمان با آن افزایش مي یابد‪.‬‬
‫( از ماع ا‬
‫رویکردهايمختلفبهفساد‬ ‫مدن ي آورند ي اجت با فس س‪ ،‬تعریففساد‬
‫ه‬ ‫د‬
‫رویکردهايمتفاوتيازجنبههايروانشناختي‪،‬فرهنگي‪،‬سیاسي‪،‬اجتماعيواقتصادينسبت‬ ‫م ان‪ ،‬آزا ي مقابل اسا ن در جوامع گوناگون‪ ،‬بر حسب نگرش ها و برداشت ها‪ ،‬تعاریف گوناگوني از فساد به عمل آمده است‪.‬‬
‫ا‬‫ر‬ ‫ب‬ ‫این‬ ‫بی برا‬
‫ه ریشه فساد‪ ،‬فعل التین "‪ "rumpere‬به معناي شکستن است‪ .‬بنابراین در فساد‪ ،‬چیزي مي‬ ‫ه‬
‫به فساد وجود دارد‪ .‬ادبیات نظري مفهوم فساد نشان مي دهد که در مهمترین مطالعات‬ ‫غیره ) ته و بر عه و ر ید ب‬
‫جامعه شناختي و سیاسي مربوط به فساد‪ ،‬دو رهیافت اساسي در تبیین علل ظهور و‬ ‫را شکند یا نقض مي شود‪.‬‬ ‫ق‬ ‫م‬ ‫جس‬
‫جا ت ت د‬
‫بهره هبران ضرور د فسا ند فساد عبارت است از عمل یا تصمیمي که موجب مي شود تا خارج از ضوابط قانوني‪ ،‬تعداد‬
‫تعمیق فساد سیاسي ارائه شده است‪ :‬رهیافت اول در سطح کالن معروف به نظریه‬
‫ر ف‪ ،‬ي ض ي یاب‬
‫کارکردگرایي ساختاري مي باشد که بیشتر درصدد تحلیل نقش ساختارهاي کالن‬ ‫افراد متاثر از نتایج منفي عمل یا تصمیم‪ ،‬از تعداد برخوردار از نتایج مثبت آن بیشتر باشد‪.‬‬ ‫مخال ت ها در م‬
‫به طور کلي مي توان به این نکته اشاره کرد که فساد در هر جامعه‪ ،‬نسبي است و‬ ‫شتر‬
‫جامعه و کیفیت کارکردهاي آنها در بروز فساد سیاسي مي باشد‪ .‬رهیافت دوم‬
‫حرک بی‬
‫در سطح خرد در قالب نظریه عقالنیت فردي مطرح شده است که معطوف‬ ‫با نظام ارزشي هر جامعه قابل ارزیابي است‪ .‬در حالي که فردي با عملکرد خاص‪،‬‬
‫به ویژگي هاي رفتاري و هنجاري کارگزاران حکومتي و غیرحکومتي‬ ‫ممکن است در یک جامعه فاسد تلقي شود‪ ،‬درجامعه دیگر چنین تلقي وجود‬
‫مرتبط با آنها مي باشد‪.‬‬ ‫ال در بعضي از کشورها‪ ،‬دادن پورسانت به مدیران طرف قرارداد‪،‬‬ ‫ندارد‪ .‬مث ً‬
‫انواع فساد بر مبناي افکار عمومي جامعه‬ ‫جرم محسوب مي شود‪ ،‬در حالي که در برخي از کشورهاي غربي‪،‬‬
‫سال اول(هفتم)‬
‫شماره ‪26 1‬‬
‫پاییز ‪87‬‬
 ‫راي‬ ‫مي شود‪.‬‬ ‫فساد اداري سیاه‪ :‬کاري که از نظر توده ها و نخبگان سیاسي منفور‬
‫ب‬
‫یي که ساد‬ ‫راهکارهاي مبارزه با فساد درجهان سوم‬ ‫است و عامل آن باید تنبیه شود‪ .‬براي مثال مي توان از دریافت رشوه‬
‫ارها ن ف‬ ‫به نظر مي رسد در مبارزه با فساد‪ ،‬توجه به این موارد ضروري است‪:‬‬ ‫براي نادیده گرفتن معیارهاي ایمني در احداث مسکن نام برد‪.‬‬
‫د‬ ‫ک‬
‫مبارزه با فساد یک فرآیند دراز مدت بوده و عنصر اصلي مبارزه در این فرآیند‪ ،‬راه رف کر صادي د‪ ،‬تا‬ ‫فساد اداري خاکستري‪ :‬کاري که از نظر اکثر نخبگان منفور است‪ ،‬اما توده‬
‫برط و اقت شون ي بر‬
‫اراده و عزم سیاسي است‪ .‬این فرآیند نیازمند پشتیباني از باال وحمایت هاي پایین‬ ‫ال کوتاهي کارمندان در اجراي قوانیني‬ ‫هاي مردم در مورد آن بي تفاوت اند‪ .‬مث ً‬
‫اداري ده مي د نهاد د از‬
‫برگزی ه به بع د بتوانن رات‬ ‫است‪ .‬تغییر نگرش ها و فرهنگي نمودن موضوع‪ ،‬الزمه این مسیر مي باشد و در‬ ‫که در بین مردم از محبوبیت چنداني برخوردار نیستند و کسي غیر از نخبگان‬
‫بای ختیا‬ ‫ک‬ ‫تمام مراحل توجه به اینکه فساد یک پدیده اجتناب ناپذیر بوده و هیچگاه به طور کامل‬ ‫سیاسي به مفید بودن آنها معتقد نیست‪.‬‬
‫ا‬ ‫نجا د‪،‬‬
‫آ ي گرد یطره و وند‬ ‫حل نخواهد گردید‪ ،‬قابل توجه است‪.‬‬ ‫فساد اداري سفید‪ :‬کاري که ظاهراًمخالف قانون است‪ ،‬اما اکثر اعضاي جامعه ( نخبگان‬
‫توجه به سه مقوله مکمل مقابله عملي‪ ،‬برنامه هاي پیشگیرانه و اقدامات علمي و فرهنگي‪ ،‬م نه س سته‪ ،‬ر ي را‬ ‫سیاسي و اکثر مردم عادي ) آن را آنقدر مضر و با اهمیت نمي دانند که خواستار تنبیه‬
‫دام ت کا س ده‬
‫الزمه موفقیت این فرآیند خواهد بود‪.‬‬ ‫عامل آن باشند‪ .‬براي مثال‪ ،‬چشم پوشي از موارد نقض مقرراتي که در اثر تغییرات اجتماعي‬
‫ري‬ ‫و‬ ‫د‬ ‫دول ب پ‬
‫بخ ي کا‬ ‫ن‬ ‫ش‬ ‫ا‬ ‫س‬ ‫و‬ ‫عمومي‬ ‫رفتار‬ ‫بر‬ ‫جامعه‬ ‫که‬ ‫نظارتي‬ ‫مدني‪،‬‬ ‫آموزش‬ ‫از‬ ‫بایست‬ ‫مي‬ ‫البته حمایت راستین در برابر فساد‬ ‫و فرهنگي‪ ،‬ضرورت خود را از دست داده اند‪.‬‬
‫ح‬
‫هبود ش ها‬ ‫خصوصيشهروندانخوداعمالمینماید‪،‬ازاحساستعهدمذهبيووابستگيبهسنتهاياجتماعيو‬ ‫فساد درجهان سوم‬
‫نند‬ ‫ب‬
‫هویت هاي محلي حاصل شود‪ .‬فساد مالي ارتباط زیادي با نحوه عملکرد دولت در جوامع امروزي دارد و انگیز ح ک‬ ‫بررسي جامعه شناسانه یا سیاسي از پدیده فساد در سطح بین المللي یا تعدادي از کشورها که داراي‬
‫صال‬
‫رشد فساد‪ ،‬با رشد و گسترش فعالیتهاي اقتصادي دولت مرتبط است‪ .‬گرچه مساله فساد اداري و اقتصادي‪ ،‬را ا‬ ‫مشابهت هایي مي باشند ( مانند جهان سوم ) تاکنون به طور جامع صورت نگرفته است؛ سازمانهاي‬
‫به خودي خود موضوع دیرپایي است و از صدها سال پیش مورد بحث بوده است‪ ،‬اما فرصت هاي کار و برنامه‬ ‫بین المللي که در این زمینه مطالعه مي نمایند به دلیل وجود تفاوتهاي میان کشورها از جنبه هاي ساختي‬
‫ریزي در این مورد به تازگي فراهم شده است‪ .‬در واقع‪ « ،‬فساد اقتصادي و اداري » دیگر یک « تابو » نیست‬ ‫و فرهنگي به ناچار صرف ًا به اندازه گیري برخي شاخص ها در میان کشورها پرداخته اند‪ .‬با همین وجود‪،‬‬
‫که نتوان در مورد آن سخن گفت‪ ،‬بلکه به موضوعي تبدیل گشته که سیاستگذاران‪ ،‬کارگزاران اقتصادي‪ ،‬سازمانهاي‬ ‫همین شاخص هاي محدود نیز مورد مناقشه کشورها قرار گرفته است‪ .‬بدین علت که فساد سیاسي اغلب به‬
‫مرتبط به جامعه مدني و رسانه هاي جمعي‪ ،‬به صورت آشکارا با آن دست به گریبان هستند‪ .‬عوامل زیادي چرایي توجه‬ ‫طور صمیمانه و با رابطه نزدیک متصل شده و پیوسته با شرکتها و بنگاههاي بزرگ تجاري‪ ،‬مشروعیت و دوستي‬
‫به این موضوع را روشن مي کنند ‪:‬‬ ‫سایه داري را با خود همراه نموده است‪ .‬این تعریف از فساد سیاسي گاهي در میان بعضي تعاریف با فهم بهتر با عنوان‬
‫نخست‪ ،‬از زمان پایان جنگ سرد‪ ،‬دولت هاي یاري رسان در کمک ها وهمکاریهاي خارجي خود‪ ،‬تاکید کمتري بر زمینه‬ ‫« کالهبرداري و اختالس » تعریف مي شود‪.‬‬
‫هاي ایدئولوژیک داشته و بیشتر به تجارت و بازارهاي سرمایه توجه دارند‪ .‬این انگیزش‪ ،‬تحمل آنها را در قبال هزینه و ریسک‬ ‫تحقیقات وسیعي که راجع به باال و پائین بودن سطح فساد صورت گرفته است‪ ،‬حاکي از خسارات زیاد براي چشم اندازهاي‬
‫ناشي از فساد اداري و اقتصادي پایین مي آورد‪.‬‬ ‫توسعه بوده است‪ ،‬در مورد فساد پایین ‪-‬یا سطح دوم‪ -‬هر چند اثبات این امر دشوار است که رشوه ها فقط در سطح پایین شامل‬
‫سپس‪ ،‬حرکت به سمت و سوي دموکراسي‪ ،‬شهروندان را قادر ساخته است تا از ابزار راي و آزادي مدني که رفته رفته بدست مي آورند‬ ‫پول اندکي در هر معامله مي باشد‪ ،‬ولي به رغم اندک بودن مبادله فساد انگیز‪ ،‬به علت گستردگي‪ ،‬منجر به ایجاد از هم گسیختگي‬
‫( از قبیل آزادي بیان‪ ،‬آزادي اجتماعات و غیره ) براي مقابله با فساد بهره جسته و بر این اساس‪ ،‬رهبران جامعه و رهبران مخالف‪ ،‬ضرورت‬ ‫بیشتري در کارکرد کل نظم حقوقي واداري مي شود‪.‬‬
‫تقید به حرکت هاي ضد فساد را بیشتر در مي یابند‪.‬‬ ‫فساد و فرهنگ‬
‫رویکردهاينهاديواجتماعي‬ ‫فرهنگ هاي مختلف درجوامع جهان سوم‪ ،‬تلقي‪ ،‬برداشت و هنجارهاي یکساني در مورد اقدامات فساد آمیز ندارند‪ .‬این وضعیت بین‬
‫عده اي از محققین براي شناخت بیشتر فساد اداري و مالي‪ ،‬بررسي علل و ریشه ها و همچنین راه هاي پیشگیري و مقابله با فساد‪ ،‬از دو‬ ‫جهان اول و سوم در کلیت‪ ،‬مفهومي قابل مشاهده است‪ .‬این نظریه به صورت افراطي نیز در مباحث پیرامون فساد مورد توجه‬
‫رویکرد نهادي و اجتماعي بهره جسته اند‪.‬‬ ‫قرار گرفته است‪ .‬برخي معتقدند چنانچه فساد به قدرت یک هنجار عمومي و پذیرفته شده در جوامع تبدیل شود‪،‬این نوع فساد‬
‫راهکارهایي که براي برطرف کردن فساد اداري و اقتصادي برگزیده مي شوند‪ ،‬تا آنجا که به بعد نهادي بر مي گردد‪ ،‬باید بتوانند از‬ ‫مي تواند به عنوان یک قاعده پذیرفته شده مورد قبول واقع شود‪ .‬هرچند این نوع نگاه‪ ،‬نهایت ًا معضالت جانبي خود را در پي‬
‫دامنه سیطره و اختیارات دولت کاسته‪ ،‬روند حساب پس دهي را بهبود بخشند و انگیزش هاي کاري را اصالح کنند‪.‬‬ ‫خواهدداشت‪.‬‬
‫از بعد اجتماعي نیز باید طرز تفکرات را اصالح کرده و خواست سیاسي براي مداخالت پایدار علیه فساد را تقویت کنند‪ .‬البته‬ ‫شاخص هاي فرهنگي در کشورهاي توسعه نیافته از جهاتي دیگر بر میزان فساد تاثیر گذار است‪ .‬با توجه به اینکه فساد‪،‬‬
‫راهبردي که انتخاب مي شود‪ ،‬باید مبتني بر ماهیت نادري که با آن روبرو هستیم و با توجه به فرصت ها و محدودیت ها‬ ‫سرمایه گذاري‪ ،‬رشد اقتصادي و توسعه را متاثر و پرهزینه مي سازد‪ ،‬به نوعي در مسیر توسعه و در انگاره هاي مردم‬
‫شکل گیرد‪ .‬به عبارت دیگر‪ ،‬لباس راهبردي باید متناسب با شرایط خاص کشور دوخته شود‪.‬‬ ‫درگیر در توسعه‪ ،‬در اشکال مختلف به یک جریان غیراخالقي و ضدارزشي تبدیل مي شود‪ .‬از این رو‪ ،‬دلیل دیگر‬
‫اگر فضاي مناسبي براي مبارزه عملي با فساد اداري و اقتصادي وجود نداشته باشد‪ ،‬راهبردي که اتخاذ مي شود باید‬ ‫اینکه فساد مالي همراه با توسعه اقتصادي کاهش مي یابد‪ ،‬زشتي و بدنامي اجتماعي این پدیده است‪ .‬بعضي‬
‫بر اقدامات اجتماعي‪ ،‬به منظور ارتقاء آگاهي هاي عمومي نسبت به مساله و پیدایش یک حالت سازگار براي انجام‬ ‫از پژوهشگران مدعي هستند که بدنامي اجتماعي مقام هاي فاسد‪ ،‬با توسعه اقتصادي تغییر مي کند‪ .‬براي‬
‫اصالحاتمتمرکزشود‪.‬‬ ‫مثال اکپو نشان داد که در جوامع سنتي‪ ،‬آنجا که مرز بین سازمان هاي عمومي و خصوصي کم رنگ‬
‫منابعومآخذ‬ ‫تر بوده وهدیه دادن به طور واضح از رشوه خواري متمایز نیست‪ ،‬بدنامي اجتماعي ممکن است کم‬
‫‪ -1‬فرهاد رهبر‪ ،‬فضل ال میرزاوند‪ ،‬غالمرضا زال پور‪ ،‬بازشناسي عارضه فساد مالي‪ ،‬جلد دوم‪ ،‬جهاد‬ ‫رنگ تر باشد‪.‬‬
‫دانشگاهيدانشکدهاقتصاددانشگاهتهران‪.1381،‬‬ ‫تاثیرفسادبرشکافاجتماعي‬
‫‪ -2‬دویاتال دالپورتا‪ ،‬فساد و دموکراسي‪ ،‬پیام یونسکو‪ ،‬شماره ‪.1381 ،313‬‬ ‫دوگانگي اقتصادي و شکاف بین فقیر و غني از جمله خصوصیات کشورهاي جهان سوم‬
‫‪-3‬عليربیعي‪،‬زندهبادفساد‪،‬سازمانچاپوانتشاراتوزارتفرهنگوارشاداسالمي‪،‬تهران‪.1383،‬‬ ‫مي باشد‪ .‬مطالعات صورت گرفته در چند کشور توسعه نیافته حاکي است که فساد مالي‪،‬‬
‫‪ -4‬محمود جوهري‪ ،‬فساد اداري و علل وعوامل آن‪ ،‬نشریه سازمان بازرسي کل کشور‪،‬‬ ‫این روندها را عمیق تر و اختالفات را گسترده تر نموده و در نتیجه فساد‪ ،‬افراد بیشتري‬
‫شماره ‪.1379 ،4‬‬ ‫دچار محرومیت مي گردند‪ .‬این محرومیت مي تواند ناشي از فشار دولتمردان فاسد‬
‫‪ -5‬شمس السادات زاهدي‪ ،‬فساد اداري در کشورهاي در حال توسعه‪ ،‬چهارمین‬ ‫بر اقشار پایین دست و گشاده دستي در مقابل افراد توانمند که با دادن رشوه از‬
‫اجالس بازرسان کل آسیا‪ ،‬انتشارات سازمان بازرسي کل کشور‪ ،‬تهران‪.1378 ،‬‬ ‫فشارهاي قانوني مانند مالیات وعوارض گوناگون فرار مي نمایند‪ ،‬صورت‬
‫‪ -6‬دکتر سید محمد عباس زادگان‪ ،‬فساد اداري‪ ،‬دفتر پژوهش هاي فرهنگي‬ ‫گیرد‪ .‬بر اثر هزینه هاي فساد مالي‪ ،‬سیاست هاي معقول توسعه و توزیع‬
‫تهران‪.1383،‬‬ ‫مجدد منابع و درآمد این گروهها و اقشار فرودست به شدت تضعیف‬

‫‪27‬‬