kopje

I

R RE EP PU UB BL LI IK KA A E E S SH HQ QI IP P R RI IS S
U UN NI IV VE ER RS SI IT TE ET TI I A AL LE EK KS SA AN ND DE ER R M MO OI IS SI IU U D DU UR RR RE ES S
F FA AK KU UL LT TE ET TI I I I S SH HK KE EN NC CA AV VE E P PO OL LI IT TI IK KE E J JU UR RI ID DI IK KE E
P PR RO OG GR RA AM MI I M MA AS ST TE ER R A AD DM MI IN NI IS ST TR RI IM M F FI IN NA AN NC CI IA AR R







KRIZA EKONOMIKE GLOBALE

-Analiz dhe implikime-




PUNOI: UDHHOQI:

SAIMIR VRIONI Prof. Dr.ELENA KOCAQI




kopje
II

Dy vitet e fundit kan qen nj udhtim interesant pr t gjith ne. Ndjekja e Masterit ne
profilin administrim financiar pran Fakultetit Juridik n Universitetin Aleksander
Moisiu Durres, pa dyshim q ka pasuruar jetn time n shum mnyra. Prve
njohurive te marra sht shtuar edhe numri i miqve me t cilt kemi ndar projekte dhe
ide t prbashkta gjat ksaj kohe.

Me kt tez un mbyll nj kapitull tjetr t rndsishm t jets sime dhe prfitoj nga
rasti pr t falenderuar t gjith profesort e Masterit Administrim Financiar pr
ndihmn e dhn gjat ktyre viteve n arritjen e objektivave akademike.

N veanti dshiroj t falenderoj Prof. Dr. Elena Kocaqin pr udhheqjen, kshillat dhe
kohn e shpenzuar me ne n prgatitijen e ksaj teze.









Durrs, Nntor 2013



Saimir VRIONI














kopje
III



Abstrakt


Teza trajton krizn ekonomike globale t viteve 2008-2011,duke nisur me prshkrimin
dhe analizn e shkaqeve kryesore t saj si dhe debatet n lidhje me shkaktart kryesor t
krizave.Kapitulli i dyt trajton metamorfozn e krizs financiare, etapat npr t cilat
kaloi zhvillimi i saj dhe n vijim infektimin e sektori real. Trajtimi nuk do t ishte i plot
pa analizimin e masave t marra nga qeverit dhe bankat qndrore globalisht pr t
luftuar kt kriz duke u prqendruar jo vetm n politikat e zbatuara por edhe
koordinimin e ktyre politikave si dhe rezultatet e tyre.Mbyllja do t jet prmbledhja e
konkluzioneve dhe sugjerimeve t nxjerra nga trajtimi i ksaj teme.





























kopje
IV




PRMBAJTJA

HYRJE..............................................................................................................................01
OBJEKTIVAT.................................................................................................................01
METODOLOGJIA..........................................................................................................02

1. ORIGJINA, KRONOLOGJIA, SHKAQET.............................................................03
1.1 far sht nj kriz financiare?..............................................................................04
1.2 Tipet e krizave financiare.........................................................................................06
1.2.1 Kriz bankare.................................................................................................05
1.2.2 Fluskat spekulative.........................................................................................05
1.2.3 Krizat financiare ndrkombtare....................................................................06
1.2.4 Kriza m t gjera ekonomike.........................................................................06
1.3 Kriza e Kredive Hipotekore Nnstandarde..............................................................07
1.3.1 Origjina dhe kronologjia e krizs ..................................................................07
1.3.2 Palt kryesore n procesin e huadhnies nnstandarde...................................09
1.4 Debatet ne lidhje me shkaktart kryesor t krizs.................................................11
1.4.1 Huadhnia nnstandarde................................................................................11
1.4.2 Roli i MBS-ve, inovacioneve financiare dhe lojtarve t tjer......................15


2. METAFORMOZA DHE PASOJAT E KRIZS GLOBALE...20
2.1 Si lind nj kriz financiare: historik........................................................................20
2.2 Kriza e likuiditetit.23
2.3 Kriza e kreditit........................................................................................................25
2.3.1 Treguesit e krizs s kreditit..26
2.4 Pasojat pr elementt kryesore t sistemit financiar ..............................................29
2.4.1 Tregu i sigurimeve.........................................................................................29
2.4.2 Fondet e pensioneve.......................................................................................32
kopje
V

2.4.3 Unionet e kreditit...........................................................................................34

3. POLITIKAT E ZBATUARA N PRGJIGJE T KRIZS GLOBALE.........37
3.1 Politika monetare.....................................................................................................38
3.2 Politika fiskale.....44
3.2.1 A duhet ndrmarr nj politik fiskale ekspansioniste..........45
3.2.2 Mekanizmi Stabilizues Automatik ....................................47
3.2.3 Instrumenta t politiks fiskale: taksat / tatimet ...48
3.2.4 Ndryshimi i kurseve t brendshme t kmbimit49
3.2.5 Politikat n lidhje me investimet afatgjata50
3.2.6 Efekti negativ i paketave stimulese fiskale, borxhi publik...52
3.3 Politikat n lidhje me nxitjen e investimeve t huaja direkte (FDI)...54
3.4 Koordinimi i politikave, domosdoshmri pr efektivitet ..56
3.4.1 Politika monetare dhe fiskale.........................................................................57
3.4.2 Koordinimi ndrkombtar..............................................................................57
3.5 Politikat Qeveritare n lidhje me tregjet financiare59
3.6 Rregullimi i tregjeve financiare dhe kapitalit: opsionet pr reformn61
3.7 Filozofia e ekonomis, proteksionizmi dhe shteti kapitalist......62
3.8 Implikimi i organizatave ndrkombtare financiare n krizn globale, G20 ta....63

KONKLUZIONE & REKOMANDIME.....................................................................66

REFERENCA.................................................................................................................69






kopje
Kriza ekonomike globale: Analiz dhe implikime
1

HYRJE

Kemi fatin t jemi dshmitar t nj prej krizave ekonomike m t mdha n histori ku
kemi par sesi bien njri pas tjetrit institucione t mdha financiare apo sesi
materializohet Efekti Domino pr t cilin kishim dgjuar ve n tekste teorike. Kto dy
vitet e fundit kemi par sesi paniku mund t pushtoj sistemin financiar global dhe t
krcnoj at stabilitet global q jan dashur vite pr t krijuar.
T gjitha ngjarjet e msiprme zgjuan n mua dshirn dhe interesin pr t analizuar n
mnyr t prmbledhur zhvillimin e ksaj krize, origjinn dhe shkaqet, transformimin n
kriz t shumfisht financiare dhe n vijim prekjen e sektorit real duke u kthyer kshtu
n nj nga krizat m t mdha ekonomike.

OBJEKTIVAT

Nprmjet ksaj teze synoj t paraqes krizn e viteve 2008-2011, t analizoj shkaqet dhe
pasojat e saj globalisht, etapat npr t cilat kaloi zhvillimi i saj si dhe t bj krahasimin e
saj me krizat e mparshme. N mnyr t prmbledhur, objektivat e tezs do t ishin:
Analiza e origjins dhe shkaqeve t krizs, kronologjia e tipareve t saj
Dallimi ndrmjet fazave t ndryshme npr t cilat kaloi kriza financiare dhe
pasojat e saj pr pjesmarrsit kryesor t sistemit financiar global
Masat e marra nga qeverit dhe bankat qndrore globalisht, efektiviteti i tyre n
luftn kundr krizs.









kopje
Kriza ekonomike globale: Analiz dhe implikime
2

METODOLOGJIA

Teza dhe materiali q ajo prmban bazohen n literatur t gjer teorike dhe vrojtime
praktike t ktyre dy viteve t fundit. Duke qen tem shum e rrahur, pasuria e
literaturs ka qen e konsiderueshme duke m mundsuar q t mbshtetem n burime t
shumta dhe t shumllojshme.
Kam shfrytzuar si baze literature publikime t rndsishme nga institucione prestigjoze,
si jan Banka Botrore apo Fondi Monetar Ndrkombtar, t njohura globalisht pr
seriozitetin dhe shumllojshmrin e materialeve krkimore. Kan prbr interes pr
mua edhe publikimet e shumta zyrtare nga bankat qndrore dhe vmendje e veant u
sht kushtuar komenteve dhe trajtimeve t figurave shum t rndsishme t qarqeve
ekonomike. N analizimin e pasojave t krizs pr Evropn Juglindore sht prdorur
analiza e trendit dhe krahasimi i treguesve kryesor t performancs ekonomike per
vendet e rajonit duke marr nj periudh baz (benchmarking) n varsi t veorive t
treguesve ekonomik t analizuar.
do lloj analize e br mbi kt literatur t gjer, prmban idet dhe mendimet e
autorve, strukturuar sipas dshirs s prbashkt.
Pa diskutim q punimi ka edhe kufizimet e veta, diktuar nga fakti se jan prekur ato
shtje q jan konsideruar m t rndsishmet. Jam i ndrgjegjshm se ka vend pr
zgjerime dhe prmirsime t mtejshme, por e konsideroj kt punim nj hap solid n
analizimin e njrs prej krizave m t rndsishme n histori.

kopje

3



KAPITULLI I

KRIZA FINANCIARE GLOBALE:
ORIGJINA, KRONOLOGJIA, SHKAQE

Nj rreth vicioz humbjesh, reduktimi kapitali, shtrngim krediti, likujdimesh t
detyruara kompanish dhe shitje aktivesh me mime shum t ulta do t ojn n nj cikl
kaskad humbjesh dhe shtrngimi t mtejshm krediti.
Nouriel Roubini, Shkurt 2008
1

Ishte ky njri nga 12 etapat e skenarit t krizs financiare q parashikoi profesori i
ekonomis n Universitetin e New York-ut, Nouriel Roubini q n Shkurt t 2008,
prpara se falimentimet e bujshme t institucioneve gjigante financiare t ndodhnin.
Roubini ishte n minoranc ather kur parashtronte tezat e tij n lidhje m krizn
financiare dhe ekonomike globale, por tani askush nuk po qesh me t!
N vitin 2008 bota hyri zyrtarisht n at q nga t gjith njihet si Kriza e Kredive
Hipotekore Nnstandarde
2
. Krizat financiare orientojn gjendjen financiare t nj
vendi, rrisin numrin e kompanive q falimentojn, ulin prodhimin dhe shkaktojn
papunsi t madhe, pra, ngadalsojn rritjen ekonomike t nj vendi. Teori dhe politika t
ndryshme jan zhvilluar me synim identifikimin e shkaqeve t krizave financiare dhe
gjetjen e mnyrave pr shmangien e tyre n t ardhmen. Por, srish bota sht duke
prjetuar nj kriz financiare q na bn t mendojm se asnj nga kto teori nuk sht e
mjaftueshme pr t shmangur kriza t ardhshme financiare.

1.1 far sht nj kriz financiare?
Ka nj literatur t gjer prsa i prket krizave financiare t hartuar nga ekonomist,
teoricien financiar dhe analist politikash. do kriz financiare sht unike n natyrn e

1
Shkputur nga: The Rising Risk of a Systemic Financial Meltdown: The Twelve Steps to Financial Disaster
2
E njohur si subprime mortgage crisis

kopje

4

saj, formn, shkaqet dhe pasojat. Gjithsesi nj teori e prgjithshme mund t prdoret pr
t shpjeguar krizat financiare. Prkufizimet dhe kndvshtrimet n lidhje me krizat
financiare jan t larmishme. Po prmendim disa prej tyre:
Sipas fjalorit t biznesit, nj kriz financiare sht nj: situat n t ciln oferta pr
par tejkalohet nga krkesa pr par. Kjo nnkupton q likuiditeti avullon shpejt pasi
paraja e disponueshme trhiqet nga bankat, duke i detyruar bankat q ose t shesin
investime t tjera pr t kompensuar kt rnie likuiditeti, ose t falimentojn.
Nj nga prkufizimet m t mira pr krizn financiare sht dhn nga R. Goldsmith n
1982, i cili i prcakton krizat financiare si: Nj prkeqsim i mpreht, i shpejt,
ultraciklik i t gjith apo pjess m t madhe t nj grupi treguesish financiar normat
afatshkurtra t interesit, mimet e aktiveve, munges solvabiliteti dhe dshtim i
institucioneve financiare.
Nj prcaktim m i afrt n koh sht dhn nga Frederic Mishkin, i cili i prcaktoi
krizat financiare nn kndvshtrimin e problemeve me asimetrin e informacionit: Nj
kriz financiare sht nj rregullim n tregjet financiare n t cilt problemet me
adverse selection dhe moral hazard bhen aq t mprehta saq tregjet financiare
bhen t paafta q t kanalizojn me eficienc fondet te ata q kan oportunitete investimi
m produktive
3
.
Pra, nj kriz financiare sht nj prkeqsim i mpreht i nj sr treguesish financiar
dhe ekonomik, si psh: rritja ekonomike, disbalanc mes oferts dhe krkess pr par,
rnie e mimeve t aktiveve, q mund t shoqrohet edhe me falimentime t institucioneve
financiare si: bankat, fondet e prbashkta dhe t investimeve, por edhe falimentim t
institucioneve jofinanciare. Duke qen se rritet numri i kompanive q falimentojn, rritet
edhe papunsia dhe shkohet drejt nj ngadalsimi t rritjes ekonomike. Problemet q
lidhen me informacionin asimetrik mes huadhnsit dhe huamarrsit rriten dhe tregjet
dshtojn. Studiues t tjer t ekonomis i lidhin krizat financiare me ciklet e biznesit.
Kshtu psh, Irving Fisher n Teorin Borxh-Deflacion t Depresioneve t Mdha
4
t
vitit 1937 flet pr ciklet e biznesit. Sipas tij: N boom-et e mdha dhe n depresione,
aktort kryesor t kqinj jan dy: niveli i teprt i borxhit, si fillim, dhe deflacioni q

3
Anatomy of a Financial Crisis, Dhjetor 1991
4
The Debt-Deflation Theory of Great Depressions
kopje

5

vjen pas tij. Gjithashtu, Kindleberger argumenton se krizat financiare jan t lidhura
me kulmet e cikleve t biznesit.
Minsky, duke vijuar teorit e J.M. Keynes besonte se ekonomit kapitaliste jan ciklike.
Sipas tij, kapitalizmi sht n nj gjendje t prhershme ekuilibri, pasi asnj nuk e di me
siguri se ku ai po shkon, dhe kjo munges njohurie on n nj cikl boom-esh dhe
dshtimesh. Ndrsa ekonomia lviz drejt kulmit t ciklit, struktura financiare bhet m
delikate pasi ngjitja drejt majs financohej s teprmi me borxh.
1.2 Tipet e krizave financiare
Nj kriz financiare zakonisht kategorizohet si nj nga katr tipet e mposhtme:
1.2.1 Kriz bankare: Kjo shkaktohet nga nj trheqje e papritur e depozitave bankare
nga shum klient, nj situat kjo e njohur si bank run. Bankat mund t mos ken
fonde t mjaftueshme pr t paguar nj numr t madh depozituesish, duke qen se
fondet i japin hua n form kredish. Situata ku bank runs marrin prhapje t gjer
njihet edhe si panik bankar. Nje situat pa prhapje t gjer t bank runs, por n t
ciln bankat hezitojn t japin kredi pasi ata jan t shqetsuar pr nivelin e
pamjaftueshm t fondeve t disponueshme, quhet shpesh kriz krediti
5
. Shembuj t
krizave bankare prfshijn rrjedhjen e depozitave t Bank of the United States n vitin
1931 dhe t Northern Rock n 2007. Kriza amerikane e kursimeve dhe e kredis e viteve
1980 oi n nj kriz krediti q sht konsideruar si nj nga faktort kryesor t recesionit
t ekonomis amerikane n vitet 1990-91.
1.2.2 Fluskat spekulative: Sipas ekonomistve, fluskat shfaqen kur mimi i nj aktivi
fianciar (si psh, i nj aksioni) tejkalon vlern aktuale t flukseve t ardhshme t paras (si
psh t ardhura nga interesat apo dividentt) q do t prfitoheshin nga mbajtja e asetit
deri n maturim. Nqoftse shumica e pjesmarrsve t tregut i blejn aktivet kryesisht
me synimin q ti shesin m von me nj mim m t lart, n vend q ti blejn pr t
ardhurat q do t gjenerojn, ky fakt mund t prbj nj tregues se ekziston nj flusk.
Nqoftse ekziston flusk, ekziston gjithashtu edhe risku i nj kolapsi n mimet e
aktiveve: pjesmarrsit e tregut do t blejn pr aq koh sa ata presin q edhe t tjert do
t blejn dhe kur shum prej tyre t vendosin t shesin aktivet e blera, mimet e tyre do t
bien.

5
Termi ne Anglisht: Credit crunch.
kopje

6

Fluska t njohura gjat historis jan: ajo e Wall Street m 1929, fluska e pasurive n
Japoni n vitet 1980, shfryrja e flusks dot.com ne 2000-2001 si dhe ajo e sotshmja e
kredive pr shtpi n SHBA.
1.2.3 Krizat financiare ndrkombtare: Kur nj vend q mban regjimin e fiksuar t
kurseve t kmbimit papritur detyrohet q t zhvlersoj monedhn e tij pr shkak t nj
sulmi spekulativ, kjo quhet kriz valutash ose kriz e bilancit t pagesave. Kur nj vend
dshton n shlyerjen e borxhit qeveritar, kjo quhet dshtim qeveritar.
Disa prej monedhave q bnin pjes n Mekanizmin Europian t Kurseve t Kmbimit
vuajtn nga kriza t tilla n vitet 1992-93 dhe u detyruan t zhvlersojn monedhat e tyre
ose t trhiqeshin nga mekanizmi. Nj tjetr shembull i krizave t valutave ndodhi n Azi
ne 1997-98. Shum vende amerikano-latine dshtuan n shlyerjen e borxheve t tyre n
fillimin e viteve 1980. Kriza financiare ruse e vitit 1998 rezultoi n nj zhvlersim t
rubls dhe dshtim t qeveris n shlyerjen e borxhit obligacionar.

1.2.4 Kriza m t gjera ekonomike: Si dim, rritja ekonomike negative q zgjat dy ose
m shum tre-mujor quhet recesion. Nj recesion i zgjatur mund t quhet depresion,
ndrsa nj periudh e gjat e rritjes ekonomike t ngadalt, por jo domosdoshmrisht
negative, shpesh quhet stagnacion ekonomik. Duke qen se kto fenomene prekin m
tepr sesa vetm sistemin financiar, ato zakonisht nuk quhen kriza financiare n vetvete.
Nj shembull i rndsishm sht Depresioni i Madh, q u parapri n shum vende nga
krizat bankare dhe ato t bursave t aksioneve.
Kriza e kredive hipotekore dytsore dhe shprthimi i fluskave t tjera t pasurive t
patundshme, ka uar n recesion n SHBA dhe vende t tjera t bots nga fundi i 2008-
fillimi i 2009. Gjithsesi, disa ekonomist argumentojn se krizat financiare shkaktohen
nga recesionet dhe jo anasjelltas.


1.3 Kriza e Kredive Hipotekore Nnstandarde
Kriza e kredive hipotekore nnstandarde - subprime mortgage crisis sht nj kriz e
vazhdueshme pasurish t patundshme dhe financiare si pasoj e rritjes dramatike t
dshtimit n shlyerjen e kredive hipotekore nenstandarde n SHBA, me ndikim t madh
kopje

7

negativ pr bankat dhe tregjet financiare n mbar botn. Kriza, q i ka rrnjt n fundin
e shekullit XX, u b evidente n 2007 dhe ka vn n dukje dobsi t shumta n
rregullimin e industris financiare dhe sistemin financiar global.
1.3.1 Origjina dhe kronologjia e krizs
Nj studim i financuar nga OECD
6
e studion krizn financiare globale t ndar n dy faza
t dallueshme: nj periudh trazirash financiare dhe prhapje t kufizuar nga Korriku
2007 deri n 15 Shtator 2008, e pasuar nga faza e kolapsit total t besimit, q shnoi
prhapjen e krizs n mbar botn. Prgjigjja e politiks gjat ktyre dy fazave ishte e
ndryshme.
Le t kthehemi pas n fillimin e viteve 2000. Pas shfryrjes s flusks Dot.Com ne 2001
dhe ngjarjet e 11 Shtatorit 2001, ekonomia amerikane u prball me recesionin. Me synim
nxitjen e rritjes ekonomike, Federal Reserve, e drejtuar nga Alan Greenspan uli normn
baz t interesit n 1%. Bonot e thesarit q deri ather kishin qen nj investim i mir
pr investort amerikan, tashm nuk ishin m t till. Ata filluan t krkonin forma t
tjera investimi, me norma kthimi m t larta.
Nga ana tjetr, ulja e norms baz t interesit do t thoshte huazim fondesh nga bankat te
FED-i me kosto mjaft t ult. N po t
njjtn periudh, kishte nj tepric
kapitali n mbar botn. Bankat mund t
merrnin hua t lira nga Kina, Japonia
dhe Lindja e Mesme. Manaxhert e
investimeve ishin t shqetsuar se ku do
ti investonin kto kapitale q t
Grafiku 1. Evoluimi i mimit t shtpive
Burimi: www.wikipedia.org
siguronin kthim sa m t lart. Prgjithsisht krkesa ishte e lart pr investime me risk t
ult e kthim t knaqshm. N kt koh filloi rritja e fuqishme e tregut t shtpive. Ulja
e normave t interesit i inkurajoi familjet t merrnin kredi pr shtpi.
Ndrsa mimet e shtpive filluan t rriten nga krkesa n rritje, huadhnsit e shtpive i
zbutn kriteret pr dhnien e kredive. Ndrsa m par kushtet pr kualifikim pr kredi

6
Financial Crises: Past Lessons and Policy Implications - Davide Furceri dhe Annabelle Mourougane
kopje

8

ishin t rrepta, tanim bankat jepnin kredi me krkesa m t ulta pr kolateral, pa
paradhnie, pa vrtetim t ardhurash. Ato mendonin se n rast dshtimi t kredimarrsve,
vlera e shtpive do tu kompensonte dshtimin n shlyerjen e kredive nga klientt.
Sakaq, familjet filluan t bheshin t etura pr t bler edhe shtpi t dyta e m t mdha:
askush nuk mendonte se mimi i tyre mund t binte. Ky treg nnstandard u rrit shum
shpejt. Brokerat e kredive hipotekore paguheshin me baz komisionesh. Rrjedhimisht, ata
shpeshher ua fshihnin kredimarrsve koston e vrtet t kredive me norma interesi t
korrigjueshme (ndryshueshme) dhe nuk i kushtuan shum rndsi faktit nse
kredimarrsit do t mund t shlyenin kredit n periudh afatgjat. Shum familje kishin
marr kredi me kste t prballueshme n dy vitet e para, por m pas norma e interesit u
rrit duke i br kstet e kredive hipotekore shum m t shtrenjta. N vitin 2006,
presionet inflacioniste n SHBA bn q normat e interesit t rriteshin n 4%.
Normalisht, 4% nuk sht norm shum e lart interesi, por duke qen se shum kishin
marr kredi me vler t madhe, kjo rritje i bri kstet e kredive t paprballueshme pr
nj pjes t mir t tyre.
Kjo oi n rritjen e numrit t dshtimit n shlyerjen e kredive dhe kompanit humbn
parat e tyre. Rnia n mimet e shtpive u prkeqsua nga boom-i n ndrtimet e
shtpive t reja q ndodhi deri n fillimin e vititi 2007. Kjo do t thoshte q krkesa po
binte ndrkoh q oferta po rritej duke br q mimet t psonin kolaps, sidomos n
zonat periferike.
Rnia n mimet e shtpive i bri m t kushtueshme dshtimet n shlyerjen e kredive
dhe kjo sht e kuptueshme, pasi nse mimet jan duke u rritur dhe ndonj kredimarrs
dshton, kompania kredidhnse mund t shes shtpin dhe t siguroj pjesn m t
madhe t shums s kredis. Por n kushtet kur mimet ran, ata mund t siguronin
vetm nj pjes t vlers s kredis.
Oferta pr shtpi u rrit aq shum me falimentimin e kredimarrsve saq praktikisht tregu i
shtpive ngriu. Dhe bashk me t ngriu edhe sistemi financiar. Si?
Pr t kuptuar m mir zhvillimin e krizs financiare dhe rolin q kan luajtur aktor t
ndryshm n t, le t hedhim nj vshtrim mbi palt kryesore n procesin e huadhnies
hipotekore dhe rolet e tyre, shkaqet e boom-it dhe krizs s kreditit, q m pas evoluoi n
kriz financiare.
kopje

9


1.3.2 Palt kryesore n procesin e huadhnies nnstandarde
Kredit hipotekore n Shtetet e Bashkuara prgjithsisht prfshinin nj marrdhnie t
drejtprdrejt midis banks huadhnse dhe huamarrsit. N dekadn e fundit, gjithsesi,
ky proces evoluoi ne nj n nj seri m komplekse transaksionesh dhe marrdhniesh
mes shum palve. Pjesmarrsit kryesor dhe rolet e tyre n kt proces diskutohen m
posht:
a) Huamarrsit
Huamarrsit nnstandard kan karakteristika q i bjn ata m t ekspozuar ndaj
dshtimit n shlyerjen e kredis. Disa nga kta faktor prfshijn: nivel t lart borxh-t
ardhura, historik krediti jo t mir, nivel piksh prej m pak se 620 n shkalln nga 300-
850
7
, Si sht prmendur edhe n paragrafin e msiprm, jan pikrisht risku i lart q
mbartin kta huamarrs i cili bn q huadhnsit t ngarkojn interesa dhe kosto t tjera
m t larta pr kta huamarrs.
b) Broker-at e kredive
Brokerat e kredive origjinojn deri n 2/3 e kredive nnstandarde. Ata tregtojn kredit,
vlersojn riskun e kreditit t huamarrsit dhe paraqesin aplikimet pr kredi te huadhnsi
q financon kredin.
c) Huadhnsit/Origjinuesite kredive
Huadhnsit jan njsit q financojn kredit. Ato quhen shpesh edhe origjinues sepse
jan ata q iniciojn securitization-in
8
e kredive.
Huadhnsit i financojn kredit nprmjet nj sr mnyrash, duke prfshir prdorimin
e linjave t kreditit, shitjen e kredive dhe emetimin e letrave me vler t siguruara me
hipotek. Kontratat, n baz t t cilave huadhnsit i shesin kredit shpesh prfshijn
marrveshje riblerjeje prmes s cilave huadhnsve mund tu krkohet t riblejn kredit
nga blersi n rast se normat e dshtimit nga kta t fundit jan shum t larta. Atyre u
krkohet t mbajn rezerva t mjaftueshme pr t prballuar krkesat potenciale pr
riblerje.
d) Ofruesi i shrbimeve
9


7
Bhet fjal pr sistemin e score-imit apo t prcaktimit t numrit t pikve q cdo huamarrs arrin kur
bhet vlersimi i tij bazuar n karakteristikat e tij (t ardhura, hisorik kreditti etj).
8
Securitization si praktik do t analizohet m hollsisht n shtjen 1.4.2.
kopje

10

Ofruesi i shrbimeve t kredis mbledh pagesat e kredive dhe gjobat pr pagesa t
vonuara, monitoron shumat e pricipalit dhe interesave t paguara, vepron si agjent pr
taksat dhe ekzekuton kolateralin n rast se huamarrsi dshton n shlyerjen e kredis.
Huadhnsit/origjinuesit shpesh vazhdojn t kryejn shrbimet e lidhura me kredin
kundrejt tarifave edhe pasi e kan shitur apo titullarizuar kredin.
e) Fondet Trust Special Purpose Entities (SPE)
Huadhnsit shpesh krijojn truste dhe ia shesin t drejtat e tyre pr pagesat e kredive
trustit. Kto truste jan shpesh SPE dhe filiale t huadhnsit apo banka investimesh q
nnshkruajn (pranojn) emetimin e letrave me vler t kolateralizuara nga huamarrsi
(MBS).
10
SPE-t kontrollojn hipotekat q garantojn MBS-t. Struktura e tyre sht e
till q t izoloj investitort nga detyrimet e huadhnsit.
f) Nnshkruesit
Bankat e investimeve shpesh ofrojn t dy llojet e shrbimeve: si ofrimin e shrbimeve t
kredis, dhe nnshkrimin e MBS-ve. Banka e investimeve prfiton interesa dhe tarifa mbi
linjn e kreditit t huadhnsit, si dhe tarifn e nshkrimit lidhur me emetimin e MBS-ve.
g) Agjensit e Renditjes (Rating)
MBS-t klasifikohen (renditen) nga nj prej tre agjensive kryesore t rating-ut n
Shtetet e Bashkuara: Standard & Poors, Moodys ose Fitch Ratings. Kto agjensi
analizojn riskun e kreditit t kredive hipotekore q garantojn MBS-t dhe vlersojn
sesa t ngjar ka q pagesat e ksteve t kredive t bhen n kohn e duhur. Kto agjensi
prfitojn t ardhura nga tarifat q marrin nga emetuesi i MBS-ve q krkon vlersimin e
riskut nga ana e ktyre agjensive.
h) Investitort
Fondet e prbashkta, fondet e pensioneve, kompanit e sigurimeve dhe investitor t
tjer institucional jan investuesit n letrat m vler t kolateralizuara (MBS).

1.4 Debatet ne lidhje me shkaktart kryesor t krizs
N shtjet e mparshme ne prekm shkurtimisht kronologjin e krizs financire dhe
pjesmarrsit kryesor n lindjen dhe zhvillimin e krizs. N kt shtje ne do t

9
Termi n anglisht sht servicer.
10
Termi respektiv sht: Mortgage-backed securities apo MBS.
kopje

11

analizojm m n brendsi faktort kryesor, t cilt kush m shum e kush m pak, uan
n kt kriz.
1.4.1. Huadhnia nnstandarde
Huadhnia nnstandarde apo subprime lending i referohet praktiks s dhnies s kredive
huamarrsve t cilt nuk kualifikohen pr kredi me normat e interesit t tregut, pr shkak
t historikut t tyre t kreditit apo aftsis pr t vrtetuar q kan t ardhura t
mjaftueshme pr t prballuar kstet mujore t kredis pr t ciln po aplikojn. Kredit
subprime jan me risk si pr kreditort ashtu edhe pr debitort pr shkak t kombinimit
mes normave t larta t interesit, historikut t keq t kreditit dhe situats financiare t
turbullt t aplikantve. Nj kredi subprime duke qen se mbart risk m t lart se kredit
e klasifikuara me A, ofrohet me nj norm m t lart interesi.

Kutia 1. Llojet e kredive hipotekore














Ekspertt konkludojn se ishin dshtimet e huamarrsve t kredive nnstandarde n
SHBA ato q shkaktuan krizn e sotme financiare. Problemet e huadhnsve t kredive
hipotekore n SHBA u transferuan shpejt te lojtar t tjer t tregut - institucione
Prgjithsisht ka dy lloj kredish hipotekore n Shtetet e Bashkuara: (i) kredi me norm
interesi fikse (fixed-rate mortgages FRM) dhe (ii) kredi me norm t ndryshueshme
"(adjustable-rate mortgages ARM, q kan norm interesi t variueshme n varsi t nj
indeksi plus nj marzh i caktuar. Ne vitet 2003-2006 nj numr i madh kredish hipotekore
alternative (alternative mortgage products AMP) iu dhan huamarrsve nnstandard.
AMP-t kan risk m t lart se kredit hipotekore tradicionale t ofurara deri ather.
Shum kredi nnstandarde jan nj produkt hibrid mes kredi me norm interesi fikse dhe
atyre me norm t ndryshueshme. Kto kredi hipotekore ofrojn norm fikse interesi dy
apo tre vitet e para, q njihet edhe si norma joshse dhe pas ksaj periudhe norma e
interesit korrigjohet do gjasht muaj.
Nj tjetr lloj kredie hipotekore jo-standarde q gjithashtu ka ngritur shqetsime sht ajo
Alternative-A. Kto kredi prfshihen n nj kategori midis kredive standarde dhe
nnstandarde pr shkak t nj apo m shum veorive nnstandarde prsa i prket
huamrrsit, prons apo kredis. Kredit Alt-A shpesh ofrohen duke krkuar pak
dokumentacion ose aspak prsa i prket t ardhurave t huamrrsit. Duke qen t tilla ato
mund t krijojn incentiva pr huammarsit q t paraqesin t dhna jo t sakta n mnyr
q t marrin kredi n shuma m t mdha.

kopje

12

financiare - nprmjet transferimit t riskut t kreditit. Le t hedhim nj vshtrim mbi
zhvillimin e ktij tregu kredish dhe faktort q e nxitn evoluimin e tij.
Huamarrja nnstandarde ishte nj faktor madhor n rritjen e normave t pronsise mbi
shtepit dhe krkesn pr blerje shtpish gjat viteve t flusks s shtpive. Norma e
pronsis mbi shtpit n SHBA u rrit nga 64% n vitin 1994 n 69,2% n vitin 2004.
Krkesa e rritur ndihmoi n rritjen e mimeve t shtpive dhe shpenzimeve konsumatore,
duke shkaktuar nj rritje t padgjuar m par n vlern e shtpive prej 124%, midis
viteve 1997 dhe 2006. Disa pronar shtpish prfituan nga rritja e vlers s shtpis pr
ti rifinancuar shtpit e tyre me norma m t ulta interesi dhe t merrnin kredi t tjera
kundrejt vlers s shtuar t shtpis pr ti prdorur pr shpenzime konsumi. Si rezultat,
raporti borxh pr shtpi - t ardhura u rrit n 130% n vitin 2007 n SHBA, 30% m
shum se mesatarja para nj dekade.
Me kolapsin e flukss s shtpive erdhn dhe normat e larta t dshtimit n kredit
nnstandarde pr shtpi, kredit me norma t ndryshueshme, ato Alt-A dhe t tjera kredi
hipotekore q u ishin dhn huamarrsve me risk m t lart, t ardhura m t ulta dhe
historik krediti m t pakt se huamarrsit standard. Raporti i kredive nnstandarde me
totalin e kredive t reja t disbursuara u rrit nga 11% n vitin 1996 n 20% n vitin 2006
sipas publikimeve t Forbes.

Grafiku 2. Prqindja e kredive nnstandarde ndaj totalit t kredive n vite

Kredit nnstandarde arritn n 600 miliard USD n 2006, duke prbr rreth 1/5 e
tregut amerikan pr shtpi. Numri i kredive nnstandarde u rrit ndrsa rritja e vlers s
pasurive t patundshme bri q huadhnsit t merrnin prsipr m tepr risk. Disa
ekspert mendojn se Wall Street e inkurajoi kt lloj sjelljeje duke paketuar kredit n
kopje

13

letra me vler q iu shitn fondeve t pensioneve dhe investitorve t tjer institucional
q krkonin norma m t larta kthimi.
Kto banka dhe huadhns besonin se risqet e lidhura me kredit nnstandarde do t
mund t manaxhoheshin, nj besim ky q ushqeu mimet n rritje t shtpive dhe
stabiliteti i perceptuar i instrumentave financiar q u prezantuan n kt kohe:
mortgage-backed securities
11
. Gjithsesi, ndrsa kjo logjik vazhdoi pr nj far kohe,
rnia graduale e mimeve t shtpive n 2006 oi n mundsin e humbjeve reale. Ndrsa
vlera e shtpive po binte, shum huamarrs e kuptuan q vlera e e shtpive t tyre ishte
m e ult se shuma e huas q ata detyroheshin pr shtpin q kishin bler me kredi.
Kta huamarrs filluan t mos paguanin kredit gj q bri q mimet e shtpive t binin
edhe m shum dhe n kt mnyr degradoi edhe vlera e MBS-ve q mbshteteshin mbi
kto kredi hipotekore. Ky cikl zbrits krijoi shfryrjen e tregut t kredive hipotekore.
Praktika e huadhnies nnstandarde ka shtrirje t prhapur n shum kompani, me ndikim
direkt te huadhnsit, institucionet financiare dhe kompanit e ndrtimit t shtpive. N
tregun amerikan t shtpive, vlerat e pasurive t patundshme kan rn ndrsa tregu sht
prmbytur me shtpi q nuk blihen m nga blersit. Kriza ka patur gjithashtu nj efekt
madhor n ekonomin si e tr, pasi huadhnsit po japin hua apo investojn n aktive t
qndrueshme si psh. letra me vler t thesarit, n vend q ti japin hua pr zhvillimin e
biznesit apo shpenzime konsumatore. Kjo gj oi n krizn e kreditit n vitin 2007. Kriza
e kredive nnstandarde ka prekur gjithashtu tregun e pasurive t patundshme tregtare, por
jo aq shum sa tregun e pasurive t patundshme rezidenciale.


far e nxiti huadhnien nnstandarde?
a) Rritja e mimit t shtpive
Si e prmendm edhe m par, kjo rritje dukej e pandalshme nga mesi i viteve 90 deri
n 2006. Ky supozim se pasurit e patundshme do t ruanin vlern e tyre pothuajse n
t gjitha situatat u ofroi nj lloj sigurie huadhnsve pr t vazhduar dhnien huave n
kt treg. mimet e shtpive u rritn me nj norm vjetore 5-10% nga mesi i viteve 90 e
tutje. N rast dshtimi t huamarrsve, nj prqindje lart e humbjeve do t mund t

11
MBS-t do t trajtohen m hollsisht n shtjen 1.4.2.
kopje

14

rikuperohej prmes shitjes s shtpive t vna si kolateral pr kredit, pasi vlera aktuale e
shtpive do t ishte rritur.
b) Standarde huadhnieje jokrkuese (tolerante)
Rreptsia n kriteret e huadhnies u reduktua ndjeshm: raporti shum kredie-vler
pasurie u rrit ndjeshm me shum huadhns q financonin deri n 100% t shtpis (pra,
pa krkuar paradhnie); disa banka filluan tu jepnin hua personave pa u krkuar vrtetim
t ardhurash apo historik krediti. M tej, disa nga huadhnsit m t mdhenj t kredive
nnstandarde ishin licencuar nga shtetet dhe jo qeveria federale e SHBA, ka
nnkuptonte rregullim m t dobt prsa i prket praktikave t huadhnies. Kjo i lejoi
bankat q tu jepnin kredi edhe huadhnesve t dyshimt.
c) Kredit hipotekore me norma interesi t korrigjueshme
Kto kredi (t quajtura adjustable-rate mortgages- ARM
12
) u bn shum t famshme
n tregun amerikan t shtpive, sidomos n sektorin e kredive nnstandarde. Gjat boom-
it t kredive nnstandarde, huadhnsit filluan ti promovonin fuqishm ARM-t n vend
t kredive tradicionale me norma t pandryshueshme. Pr m tepr shum huadhns
ofruan norma interesi joshse, m t ulta pr t trhequr huamarrs t rinj. Ndrsa kto
lloj kredish mund t jen fitimprurse pr huamarrsit nqoftse normat e interesit bien
pas marrjes s kredis, rritja e normave t interesit mund t rris ndjeshm normat e
interesit dhe rrjedhimisht edhe kstet mujore. Gjat krizs sht pikrisht kjo ajo q
ndodhi. Norma e interesit baze e FED-it ra n 1% n 2003, por filloi t rritej n 2004. N
mesin e 2007, kjo norm arriti 5,25% dhe qndroi e till pr 1 vit. Kjo rritje prej 4,25%
brenda nj periudhe 3-vjeare u reflektua edhe n normat e interesit t kredive ARM duke
br q huamrrsit t mos mundeshin t prballonin kstet e kredive q kishin marr.
Midis Shtatorit 2007 dhe Janarit 2009 FED-i i uli normat e interesit nga 5,25% n vetm
0,25% me shpresa pr t ulur humbjet dhe nxitur kreditimin.
Kur prmenden shkaktart kryesor, patjetr q prmendet instrumenti financiar unik i
quajtur Mortgage-backed security (MBS) si nj nga shkaktart kryesor.




12
Ju lutem referojuni kutis n shtjen 1.4.1 pr nj prcaktim m t detajuar t termit
kopje

15

1.4.2. Roli i MBS-ve, inovacioneve financiare dhe lojtarve t tjer n krizn
financiare
Nj inovacion financiar q ndihmoi indirekt zhvillimin e tregut t kredive nnstandarde
dhe praktikn e huadhnies s pakujdesshme e lakmitare ishte securitization.
Securitization n kontekstin e tregut hipotekor nnkuptonte grumbullimin e qindra apo
mijra kredive hipotekore dhe m pas shitjen e obligacioneve q mbshteteshin mbi kt
paket kredish. Investitort q blenin kto letra me vler - mortgage-backed securities
13
prfitonin t ardhura: si interes edhe principal nga kredit hipotekore ndrsa
huamarrsit shlyenin detyrimet e tyre. Securitazion-i krkonte q njsit, kryesisht
bankat e investimeve si Bear Stearns apo Merril Lynch, q shisnin MBS, t kishin
pronsin mbi paketn e hipotekave kundrejt t cilave emetoheshin MBS-t.
Rrjedhimisht, njsit q shisnin MBS-t doln n treg dhe blen kredi hipotekore nga
origjinuesit e kredive: ata q e shisnin kredin hipotekore si ishte Country Wide
Financial Corporation (shitsi m i madh i kredive hipotekore n SHBA prpara kolapsit
financiar).
Fakti q origjinuesit (krijuesit) e kredive hipotekore kishin nj treg ku t shisnin kredit
hipotekore q ata kishin krijuar, shkaktuan nxits t mbrapsht pr kta huadhns.
Normalisht, huadhnsit e kredive bjn nj analiz t detajuar t aplikantit pr kredi pr
vlersimin e gjendjes financiare t tij prpara se ti akordojn kredin. Me zhvillimin e
tregut t shitjes s kredive, prpjekjet pr kt analiz t detajuar u reduktuan n zero.
Gjrat madje shkuan edhe m tej. Duke qen se kredit hipotekore mund tu shiteshin me
nj mim t mir bankave t investimeve, dhnsit e kredive (origjinuesit) kishin nj
incentiv pr huadhnie lakmitare, q do t thot: tu ofronin kredi edhe atyre q nuk
do t ishin n gjendje t prballonin pagesat e kredive. Duke qen se ofruesi i kredis nuk
do t mbante riskun e dshtimit t lidhur me mospagesn e kredive nga ana e huamarrsit,
ata nuk kishin asnj nxitje pr t qene t kujdesshm n vlersimin e aftsis shlyerse t
huamarrsve dhe przgjedhjen e kujdesshme t aplikantve fitues pr kredi. Ata duhej
vetm t nxisnin nj person, prshembull t klass puntore dhe me t ardhura t pakta,
q t merrte kredin pr shtpi dhe pastaj ta shisnin kt t fundit te ndonj bank

13
MBS-t jan letra me vler t garantuara me pasuri t patundshme t vna n hipotek.

kopje

16

investimesh n Wall Street. N kt mnyr, tregu i kredive nnstandarde u prhap
shum, nxitur kjo nga krkesa n rritje q vinte nga bankat e investimeve t Wall Street.
Por prse ishin kaq t etura pr kto kredi bankat e investimeve? Pr tiu prgjigjur ksaj
pyetjeje, le t hedhim nj vshtrim m t hollsishm te procesi dhe rezultatet e
securitization.
Securitization sht ndarja, ripaketimi dhe shprndarja e borxhit, duke fituar t ardhura
shum t larta nga komisionet pr njsin (zakonisht nj bank investimesh) q ndrmerr
kt proces. Procesi fillon me nj bank tregtare apo investimesh q blen nj paket
kredish, disa standarde dhe disa nnstandarde, nga institucione financiare m t vogla dhe
i paketojn ato s bashku. do kredi hipotekore gjeneron nj fluks pagesash: principal
dhe interes, kshtu q paketa kredive nnkupton nj fluks t caktuar pagesash t
ardhshme. Kategori t ndryshme apo transhe obligacionesh, t rregulluara sipas
karakteristikave t tyre t riskut, shiten kundrejt pakets s hipotekave n t cilat
mbshteten: pra, kundrejt fluksit t pagesave t ardhshme q rrjedhin nga kto kredi.
Investitort q blejn kto obligacione (MBS) kan t drejtn t pretendojn pagesat
mujore t kredive. Nqoftse disa kredi dshtojn, mbajtsit e obligacioneve jan t part
q humbasin. Le t shohim nj shembull konkret: Bear Stearns.
Kjo bank bleu 2871 kredi hipotekore nga huadhns t ndryshm pr nj vler totale
prej 1,3 miliard dollar. Kjo paket kredish prmbante kredi t dhna n vende t
ndryshm t SHBA, secila me nj vler mesatare prej 450.000 dollar. Bear Stearns i
grumbulloi (paketoi) m pas kto kredi t ndryshme dhe shiti 37 obligacione t ndryshme
kundrejt pakets s hipotekave. Kto obligacione u quajtn Alt-A.
14
Dy lojtar t tjer
dalin n sken: agjensit e rating-ut dhe kompanit e sigurimeve.
Duke qen se shum investitor e menduan q MBS-t ishin investime riskore, ata
krkuan q agjensi t pavarura rating-u si psh Standard & Poors apo Moodys t bnin
vlersimin e riskut lidhur me investimin n kto letra me vler. Ky sht nj nga
funksionet krysore t ktyre agjensive: t vlersojn riskun e dshtimit t obligacioneve
ti vendosin nj shkall risku nga AAA/Aaa (m pak riskore), n C/D (t dshtuara).
Kishte dy probleme me prfshirjen e ktyre agjensive n gjith procesin ne fjal. E para,
kishte kishte munges informacioni t besueshm n lidhje me kredit hipotekore n t

14
Ju lutem referojuni kutis n shtjen 14.1 pr nj prshkrim t Alt-A.
kopje

17

cilat mbshteteshin letrat me vler MBS: kredit n paketn MBS ishin dhn n vende t
ndryshme gjeografike, iu ishin ofruar kategorive shum t ndryshme t huamarrsve.
sht m e rndsishmja: shum pak informacion ishte mbledhur prsa i prket
gjendjes financiare t huamarrsve (krysisht n kredit Alt-A). Kshtu q, pavarsisht
prpjekjeve t tyre, agjensit e rating-ut nuk arritn t bnin vlersime realiste t riskut t
obligacioneve t lshuara kundrejt pakets s kredive. Problemi i dyt ishte edhe m
serioz: konflikti i interesave. Kush ua paguante komisionet agjensive t rating-ut? Po t
njjtat banka investimesh q shisnin obligacionet e mbshtetura te kto kredi (MBS);
rrjedhimisht kishte nj nj nxitje reale pr kto agjensi q t minimizonin riskun e
vlersuar dhe t ertifikonin shumicn e obligacioneve si t grads s investimeve (t
sigurta).
Lojtari tjetr n procesin securitization jan kompanit e sigurimeve. Duke qen se
investimi n MBS mbartte risk, investitort donin t siguroheshin nga dshtimi.
Instrumenti q u prdor pr t ofruar siguri pr kto lloj transaksionesh ishte Credit
Default Swap (CDS), nj instrument financiar derivativ. Supozojm se nj investitor
bleu obligacione me vler 1 milion dollar. M pas, pr tu siguruar nga risku i dshtimit,
bleu CDS mbi kto obligacione, nga kompani financiare si psh: AIG. Primi i sigurimit q
duhet t paguante, i quajtur norma apo marzhi i CDS-ve ishte prgjithsisht n nivelin 1-
2 % t vlers totale t obligacioneve, q n kt rast ishte 1 milion. Pra, do t paguante n
kt mnyr 20.000 USD (2% t 1 milion) dhe kontrata CDS do ta mbronte at nga
dshtimi i mundshm gjat afatit t vlefshmris s kontrats. Nqoftse obligacionet do
t dshtonin, firma q kishte shitur CDS-t do ti paguante atij (investitorit) shumn e
humbjeve. Kishte probleme t shumta me tregun e CDS-ve:
Si fillim, ishte nj treg mbi banak dhe nuk operonte prmes burss. Rrjedhimisht
mundsia e monitorimit apo rregullimit t ktij tregu ishte e paprfillshme. T gjitha
kontratat ishin t dyanshme dhe asnj tjetr prve ktyre dy palve nuk mund t dinte,
n parim, detajet e kontrats.
S dyti, ndryshe nga kontratat tradicionale t sigurimit, nuk kishte krkesa pr rezerva.
N kt mnyr, njsia financiare q shiste CDS-t nuk ishte e detyruar me ligj q t
mbante ndonj rezerv n lidhje me shitjen e CDS-ve, ndryshe nga sigurimi tradicional.
kopje

18

Kshtu q nse CDS-t nuk shlyenin n koh pagesat, nuk kishte asnj garanci q firma
q kishte emetuar CDS-t ti prmbahej detyrimeve q i rridhnin asaj nga kontrata.
S treti, aspekti m i uditshm i tregut t CDS-ve ishte q investitorit q blente CDS-n
nuk i krkohej t blente aktivin n t cilin mbshtetej CDS. Kjo nnkuptonte prshembull
q nqoftse dikush mendonte q nj kompani e caktuar (le t themi General Motors -
GM) do t dshtonte 3 vjet, nj investitor mund t blente CDS me vler 200.000 USD
mbi obligacionet e GM me vler 20 milion USD (duke supozuar norm CDS-je 2%) dhe
kt gj investitori mund ta bnte edhe pa qen mbajts i obligacioneve t GM. Nqoftse
GM me t vrtete do t dshtonte dhe blersi i CDS-ve do t fitonte bastin, ai do t mund
t fitonte 10 milion USD nga nj investim prej 200.000 USD, nj kthim fantastik 49-fish!
Asnj nuk mund t priste nj fitim t till duke i mbajtur obligacionet, dhe kshtu
investitort filluan t vendosnin baste t mdha duke prdorur CDS n vend q t
investonin n obligacione dhe aksione. Nga fundi i vitit 2007 tregu i CDS-ve ishte rritur
jashtzakonisht shum.
Por kush i blente MBS-t? Kush i blente CDS-t? Investitort ndrkombtar t t gjith
llojeve. Nga fundi i viteve 1990 kishte kapital t shumt spekulativ n arenn financiare
ndrkombtare. Kriza e Azis Lindore, Kriza e Rusis dhe krizat e disa vendeve t tjera
n zhvillim liroi financat pr investim n SHBA dhe kta investitor donin kthime t
larta edhe pse kjo mund t nnkuptonte t mbaje aktive me risk t lart. Kjo sht
pikrisht ajo q po gatuanin bankat amerikane t investimeve n Wall Street: investime
me risk t lart por edhe kthim t lart n formn e letrave me vler t siguruara me
aktive (si ishin MBS-t) dhe t tjera aktive t ngjashme. Fondet spekulative, fondet e
pensioneve dhe t tjer investitor institucional investuan fuqishm n kto instrumenta
financiar q premtonin kthime t larta. Por e gjithe struktura ishte ndrtuar mbi themele
shum t paqndrueshme. Loja e investimit me lev t lart do te mund t mbetej
fitimprurse vetm nqoftse do t plotsohej nj nga kto dy kushtet: (a) pagesat e
kredive do t shlyeshin rregullisht dhe (b) mimet e shtpive do t vazhdonin t rriteshin.
Nqoftse pagesat e ksteve t kredive do t ndaleshin, pasuria e vendosur si kolateral pr
kredin do t sekuestrohej dhe shitej; rrjedhimisht kredit nnstandarde vazhdonin t
mbeteshin investim fitimpurs edhe kur ishte thuajse e sigurt q huamrrsi do t
dshtont n shlyerjen e ksteve prsa koh q mimet e shtpive rriteshin. N mesin e
kopje

19

vitit 2006 mimet e shtpive ndaln s rrituri dhe u rrit ekzekutimi i pasurive t
patundshme t vna si kolateral. Ather i gjith procesi, e gjitha loja spekulative filloi t
dilte n pah.









kopje

20


KAPITULLI II


METAFORMOZA DHE PASOJAT E KRIZS GLOBALE

Prej fundit t Lufts s II Botrore, sht folur gjat dhe shpesh pr globalizimin, pr
heqjen e barrierave n qarkullimin ndrkombetar t mallrave dhe shrbimeve. T vetmit
q kan arritur ti kaprcejn kufijt gjeografik deri tani jan tregjet financiare, t
grshetuar n mnyr t pandashme midis tyre n universin e sotm t dominuar nga
teknologjia. Natyrisht q globalizimi do t shfaqte edhe an negative dhe nj kriz
ekonomike globale sht dshmitari m i mir i tyre. Dy vitet e fundit treguan sesi nj
kriz financiare u shtri prtej origjins amerikane, duke u kthyer n nj nga krizat
ekonomike globale m t rralla t t gjitha kohrave.
N vijim t analizs mbi faktort q shkaktuan kt kriz, ky kapitull synon t
prshkruaj metaformozn e krizs, pasojat pr elementt e sektorit financiar dhe
transferimin n sektorin real.

2.1 Si lind nj kriz financiare: historik
Shpesh dgjohet n qarqet ekonomike shprehja kontradiktore: T githa krizat financiare
jan njsoj por asnjra nuk i ngjan tjetrs. Si u prmend edhe n kapitullin parardhs,
thuhet q krizat financiare ngjajn me njera-tjetrn sepse prgjat historis secila prej tyre
i ka patur fillesat n nj nga shkaqet e mposhtme:
Sulm spekulativ mbi kursin e kmbimit
Panik financiar n sistemin bankar
Kolaps i fllusks s mimit pr nj aktiv t caktuar
Rnie e menjhershme n tregjet e aksioneve
Falimentim i nj qeverie

kopje

21

Megjithat asnjher nuk ka qen i mundur parashkimi dhe parandalimi i tyre, duke qen
se m von secila ka shfaqur nj nderthurrje t veant t shum prej faktorve t
mesiprm, duke u kthyer kshtu ne nj kriz t shumfisht unike.
Krizat financiare jan m t shpeshta nga sa mendohet dhe si do kriz sjellin gjithmon
humbje m t mdha nga sa pritet.
Mesatarisht, mendohet t ket patur 3 deri n 4 kriza sistemike t sistemit bankar n vit,
gjat shekullit t fundit n gjith botn. Pjesa m e madhe e tyre kan patur kosto reale t
dukshme, ndrsa t tjerat kan kaluar n forma m t qeta.
Pr shembull pr krizat e tipi bankar thuhet q jan mjaft t ndryshme nga njra-tjetra dhe
nuk mund t flitet pr kriz mesatare
15
. Evoluimi i secils prej ktyre krizave ka qen i
veant dhe krahasimi i tyre i vshtir. Ajo ka sht theksuar nga autor t ndryshm t
studimeve ekonomike sht fakti se grshetimi i dy ose me tepr shkaktarve t krizave
financiare ka rezultuar jo vetm n pasoja m t rnda financiare, por edhe n kohzgjatje
m t madhe t tyre.
Ndr tipet e krizave t prmenduara m sipr, ato q lindin n sistemin bankar tentojn t
jen edhe llojet m t rrezikshme t krizave, kjo sidomos n vendet me sisteme financiare
t orientuara drejt bankave. Vet natyra e sistemit bankar e bn q t jet thik me dy
presa; nga njra-an sht ndrmjets i fuqishm n ekonomi, ndrsa nga ana tjetr prania
e efektit domino mundson transmetimin e shpejt t problemeve mes pjesmarrsve t
tij.
Lloji i krizs financiare q do t trajtohet n vijim, erdhi prej kolapsit n tregun amerikan
t shtpive, preku sistemin bankar nprmjet humbjeve n instrumentat financiare
komplekse dhe n vijim zhvilloi tipare q jo vetm thelluan problemet n sistemin bankar
por i transmetuan ato edhe n pjesn tjeter t sistemit. Ndr risqet tipike q shoqrojn
normalisht marrdhniet n sistemin financiar, gjat ktyre dy viteve t fundit u theksuan
veanrisht risku i kundrpals dhe ai sistemik, pr t cilt flitet m hollsisht n vijim.


15
Financial Crises and Economic Activity - Stephen G Cecchetti, Marion Kohler and Christian Upper 2009
/ f 27


kopje

22

Risku i kunderpals
16
ka qen ndr risqet m t theksuara gjat krizs, sepse n kushte
pasigurie n tregjet financiare, asnj institucion nuk dshironte t rrezikonte duke tregtuar
me kunderpal q mund t falimentonin nga momenti n moment. Jane tre tipare ky t
sistemit t financiar q ndrveprojn me njri-tjetrin dhe qndrojn n themel t ktij
risku
17
. Secili prej tyre korrespondon me nj nga tre elementt e bilancit; aktivin,
kapitalin, detyrimet.
S pari, shqetsimet mbi riskun e kreditit q merr prsipr kunderpala, nprmjet
kredive q ka n aktiv. Sistemi bankar ka patur edhe m par humbje t mdha
krediti, por kt her hyn n loj edhe instrumentat e reja financiare. Shum prej
ktyre instrumentave komplekse prbjn nj mjegull konfuzioni, duke qen se
sht e vshtir t vlersohet nj instument i till apo t kuptohet se ku qndron
vrtet risku.
S dyti, mungesa e kapitalit ose thn ndryshe, leva e madhe financiare ndrmjet
institucioneve financiare si nj e tr. Megjithse bankat tregtare tradicionale
ishin t mirkapitalizuara, kur filloi kriza dhe vazhduan t ishin t kujdesshme
edhe m von, u ndikuan negativisht pr shkak t uljes s vlers n bilanc
18
t
instrumentave komplekse. Raporti i aktiveve ndaj kapitalit kaloi n nivele shum
t larta (30:1) dhe kuptohet q leva e lart financiare do t thot q humbjet nga
krediti mund t kthehen shum shpejt n paaftsi paguese
19
. Bankat e tjera,
sidomos ato t investimeve u dmtuan m tepr n kt aspekt.
S treti, prsa i prket ans s detyrimeve, shum institucione financiare jan
mbshtetur dendur n borxhin afatshkurtr pr financimin e operacioneve t tyre,
duke u br kshtu t prekshme nga trheqjet masive. Profili i bankave pr t
patur detyrime afatshkurta dhe kredi afatgjata i ka shtuar edhe m tepr
vshtirsit gjat periudhs s krizs.


16
counterparty risk njihet ndryshe si risku q kundrpala t falimentoj.
17
Janet L. Yellen, President of Federal Reserve Bank of San Francisco - Speech to the Silicon Valley
2008 / f 11
18
Njohur me termin write-downs
19
Njohur me termin insolvency
kopje

23

Risku sistemik
20
sht nj lloj tjetr risku i pranishm n sistemin financiar, si rrjedhoj
e lidhjeve t shumanshme n sistemin financiar dhe varsis s pjesmarrsve t tij nga
njri-tjetri. Duke qen se lidhet me vet natyrn e sistemit financiar, prania e riskut
sistemik sht gjithmon e pashmangshme. Sipas FMN-s do t prkufizohej si Risku q
dshtimi i nj ose disa pjesmarrsve n treg, t kumboj prmes sistemit financiar duke
shkaktuar probleme serioze pr pjesmarrsit e tjer
21
. Prania e ktij risku e vshtirson
edhe m tepr vlersimin e gjendjes s sistemit financiar sepse prve parashikimit t
problemeve t mundshme specifike pr pjesmarrsit e tij, duhet br edhe nj matje
prafruese e riskut sistemik q mbart vet sistemi.
2.2 Kriza e likuiditetit
sht e kuptueshme q risku i likuiditetit do t ishte i pari risk i mundshm pr t goditur
sistemin bankar, pr vet profilin q ka ky sistem, duke qen se ndrmjetsimi bankar
realizohet nprmjet transformimit t maturitetit t depozitave afatshkurta n kredi
afatgjata.
Pr t kuptuar sesi mundet q nj kriz likuiditeti
22
t transformohet dhe t marr prmasa
t mdha duhet br fillimisht dallimi midis drejtimit bankar n bankat me profile t
ndryshme. N mnyr t thjeshtzuar, bazuar n llojet e aktiviteteve financiare q
zhvillon do t dallonim:
Bankat tregtare:
Prqndrohen n ofrimin e shrbimeve bankare tradicionale, financohen kryesisht
nprmjet depozitave t publikut (individ, biznese) dhe angazhohen n
financimin e kredive duke mbajtur tepricn e fondeve t mbetura n aktive sa m
likuide. Bankat e tilla karakterizohen nga baz e qndrueshme financimi dhe duke
supozuar drejtim t mir t aktiveve, nuk ka arsye prse t ken probleme me
likuiditetin.

20
N punimin A framework for assessing the systemic risk of major financial institutions(Huang, Zhou
& Zhu) 2009, Bank for International Settlements e prkufizon riskun sistemik si trsin e dshtimeve t
shumfishta dhe t njkohshme t institucioneve financiare.
21
2009 Global Financial Stability Report: Responding to the Financial Crisis and Measuring systemic
Risks International Monetary Fund, / f1
22
Bank For International Settlements (BIS) e prkufizon likuiditetin si aftsin e banks pr t financuar
rritjen n aktive dhe pr t prmbushur detyrimet n kohn e duhur, pa psuar humbje t papranueshme.
kopje

24

Bankat universale
23
(bashkim i nj banke tregtare me nj bank investimesh).
E mbshtesin biznesin kryesisht tek klientt institucional q pr t financuar
investimet, kan nevoj pr fonde t shumta, t cilat jan afatshkurtra. Kto banka
duhet t tregojn vmendje maksimale q kto detyrime afatshkurta t rivendosen
rregullisht. Ky proes, i quajtur ndryshe drejtim i detyrimeve, mbart m tepr risk
sesa drejtimi i aktiveve. Nj bank e ktij tipi q nuk e ka kuptuar mir drejtimin e
detyrimeve, mund t falimentoj shum leht.
Nga trajtimi i msiprm mund t konkludojm se pavarsisht profilit, suksesi apo
dshtimi i nj banke varet nga aftsia e saj pr t marr borxh. sht e qart q kur
diskutohet pr nj bank duhet t mbahet gjithmon parasysh se aktivi kryesor i saj sht
kredibiliteti q ka n publik. Mund t thuhet se gjat ktyre dy viteve jan vn re m
tepr probleme me bankat e mdha t tipit universal, sepse kan qen kto banka q jan
prfshir n investime riskoze dhe komplekse. Bankat tregtare jan infektuar m von
duke qen se bizneset ndrbankare i ekspozuan ndaj humbjeve t bankave universale.
Pr t shmangur nj ekspozim t till t sistemit bankar dhe pr t shtuar sigurin, n
qershor 1933 u miratua n SH.B.A. akti Glass-Steagall
24
, i cili ndante ligjrisht bankat e
investimit nga ato tregtare. Si u prmend shkurtimisht edhe n kapitullin pararadhs, n
vitin 1999, ky akt u shfuqizua duke u dhn mundsi bankave t agregonin t gjitha
aktivitetet financiare nn t njjtin entitet ligjor. Vitet n vijim solln krijimin e
konglomerateve gjigande, nj pjes e t cilave ran prfundimisht gjat ksaj krize.
Pranohet se shfuqizimi i aktit ka sjell m tepr diversifikim dhe liri veprimi n
aktivitetet bankare, por ndrkoh ka edhe shum kundrshtar q e shohin shfuqizimin e
tij si nj nga shkaqet e krizs financiare.
N qarqet ekonomike, t njohura pr prplasje t shpeshta mendimesh, ky ngelet nj
fenomen i debatueshm pr t cilin nuk mund t thuhet nse mbizotrojn m tepr
prkrahjet apo kundrshtimet.




23
Investopedia www.investopedia.com
24
I njohur ndyshe si Akti Bankar, prbn ndr aktet m t njohura ligjore n fushn bankare dhe sht
kundrshtuar fuqishm nga industria bankare
kopje

25

2.3 Kriza e kreditit
Nuk sht e leht t bsh dallimin midis llojeve t krizave financiare n rastet kur kto
jan t shumfishta dhe sidomos kur sht i pranishm risku sistemik. Fillimisht kriza
financiare u shfaq si kriz likuiditeti, por me kalimin e kohs vazhdoi t kishte rnie t
mtejshme t vlers s aktiveve dhe falimentime t institucioneve financiare gjigande,
ndaj t cilave ishin t ekspozuar pothuajse t gjith pjesmarrsit e sistemit financiar.
N kt pik, problemi nuk qndronte m tek mungesa e prkohshme t fondeve dhe tek
aftsia e tyre pr t shlyer detyrimet afatshkurta, por tashm kriza kishte marr prmasat
e nj krize krediti
25
.
N ndryshim nga problemet prej mungess s likuiditetit, problemet me kreditin do t
thoshin se nj institucion tashm nuk ishte m n gjendje t shlyente detyrimet e tij dhe
rrjedhimisht duhet t rrzohej, vese gjat ksaj rnie merrte me vete edhe nj pjes t
institucioneve t tjera t ekspozuara ndaj tij
26
.
Institucionet q falimentuan ishin banka t mdha investimesh, me nj tradit
qindravjeare, por q morn prsipr risqe t mdha dhe natyrisht q partneret e tyre ishin
gjithashtu institucione t tjera t rndsishme. N momentin q nj bank e till
falimenton, duke mosshlyer detyrimet e saj, risku i kreditit dhe ai i kundrpals fillojn t
materializohen. Gjendja u rndua m tepr sepse humbjeve nga zhvlersimi i aktiveve ju
shtuan edhe humbjet nga ekspozimet me bankat e mdha q falimentuan. N kt mnyr
sistemi financiar global e gjeti veten t ekspozuar ndaj humbjeve t jashtzakonshme pr
t cilat nuk ishte prgatitur.
Kur rrzohen lojtar t rndsishm t sistemit do dit, natyrisht q paniku do te arrij
n nivele t pamenduara. Kjo ishte pikrisht ajo ka ndodhi gjat shtatorit 2008, sepse n
nj ambient t till, t pasigurt pr t operuar, sistemi financiar u paralizua. Stabiliteti
financiar global tashm ishte n udhkryq dhe shenjat e friks filluan t ndihen n gjith
botn.
T vetmet kompani q patn prfitime nga kto kushte ishin agjensit e renditjes s
kreditit, roli i t cilave sht caktimi i renditjes s kreditit pr emetuesit e borxhit, bazuar
n vlersimin e aftsis s tyre pr t shlyer n koh kt borxh. Renditja e kreditit

25
Risku i kreditit prkufizohet ndryshe si risku i mosshlyerjes s detyrimeve financiare t lindura nga nj
detyrim kontraktor.

kopje

26

konsiderohet n njfar mnyre matse e riskut t kreditit pr nj instrument t caktuar
borxhi dhe si rrjedhim do t ndikoj edhe normat e interesit q blersit do t krkojn si
shprblim pr financimin e ktij borxhi. N kt periudh me pasiguri t lart, u rrit edhe
m tepr rndsia e renditjes s kreditit, pavarsisht dyshimeve q lindn gjat krizs pr
besueshmrin e tyre. Nj pjes e mir e opinionit publik i gjykon kompanit e renditjes
si bashkfajtore n shkaktimin e krizs financiare, pr shkak t renditjeve t mira q ju
caktuan produkteve financiare komplekse.
Nj nga kritikat e shumta q bhet sht ajo e pranis s konfliktit t interesit, duke qen
se pr sherbimin e tyre t renditjes paguan vet kompania e cila po vlersohet. Nuk kan
qen t pakta rastet kur kto agjensi i kan caktuar renditje krediti shum t mira
kompanive q kan qen n prag falimentimi dhe pavarsisht ksaj deri m sot nuk kan
humbur n asnj prej padive t ngritura nga investitort e inatosur, madje as n rastin e
famshm te Enron-it
27
, obligacionet e t cilit gzonin renditje t mir edhe katr dit
prpara se kompania t falimentonte
28
.
Agjensit e renditjes s kreditit deri tani kan gjetur streh tek Amendamenti i Pare i
Kushtetuts Amerikane, i cili mbron t drejtn e shprehjes dhe opinionit t lir.
Paknaqsia sht e madhe n sistemin financiar dhe duke patur parasysh mnyrn sesi
kto agjensi jan grshetuar dhe ndikojn gjith sistemin, pritet q qeveria amerikane t
gjej nj mnyr pr ti detyruar t mbajn prgjegjsin q u takon pr vlersimet e
pakujdesshme apo t gabuara.

2.3.1 Treguesit e krizs s kreditit
Paralelisht me treguesit e krizs s likuiditetit t trajtuar m sipr, prmenden edhe disa
prej treguesve kryesor t krizs s kreditit.

A. TED Spread
Diferenca midis LIBOR-it dhe norms s interesit t bonove t thesarit 3-mujore, e
quajtur ndryshe TED spread mat nivelin e perceptuar t riskut t kreditit. Meqnse bonot

27
Enron Corporation ishte nj kompani amerikane energjie, globalisht e prhapur dhe me reputacion t
shklqyer deri n vitin 2001 kur u zbuluan probleme t mdha, t fshehura nprmjet mashtrimeve n
pasqyrat financiare. U njoh globalisht si skandali Enron.
28
Under Attack, Credit Raters Turn to the First Amendment Ben Protess & Lagan Sebert ( The
Huffington Post 2009 )
kopje

27

e thesarit jan letra me vler pa risk ndrsa LIBOR-i sht mats i konfidencs ne
sistemin bankar dhe likuiditetit n kt sektor, rritja e tij do t thot m tepr pasiguri.
Nj spread i ngusht tregon pr nj treg t besueshm, por kur ky zgjerohet do t thot q
bankat shohin m tepr risk n huadhnien ndaj bankave t tjera dhe si rrjedhim rrisin
normat e interesit.
Sipas nobelistit Paul Krugman
29
, TED spread sht mats i ankthit t tregut. Nqs bankat
mendojn se partnert e tyre jan solid, do t jen t gatshme ti huajn njra-tjetrs, por
nqs fillojn t krkojn prime m t larta interesi, kto jan shenja ankthi
Historikisht TED spread ka qndruar ndrmjet 30-50 pik baz (0.3-0.5%), por zgjerohet
gjat krizave financiare, ku rekordin e mban kriza aktuale n 2008 me 465 pb
30
.



Grafik 4: TED Spread
31


Ndrkoh q tregjet u qetsuan n pritje t masave qeveritare, spread-i u ngushtua dhe
rreth 100 bp konsiderohej i pranueshm, por nqs kalon kt kufi, fillon t tregoj ankthin
q prmend Krugman. Si duket qart edhe nga grafiku, aktualisht TED spread-i sht
rikthyer n nivelet e parakrizs.

B. Indeksi VIX

29
My friend TED Paul Krugman (New York Times 2008)
30
What TED Said Liborated 2009 (www.liborated.com)
31
Burimi: Reuters
kopje

28

VIX (Chicago Board Options Exchange Volatility Index) mat volatilitetin, masn n t
ciln investitort mendojn q aksionet do luhaten n 30 ditet e ardhshme
32
. I quajtur
ndryshe indeksi i friks, rritja e VIX-it konsiderohet si shenj q frika dhe lakmia po
drejtojn tregun.
Llogaritet real-time gjat gjith dits, duke u luhatur n do moment. Thuhet se VIX mat
besimin n treg (ose m sakt nivelin e ankthit), duke prcaktuar se sa jan t gatshm
njerzit q t blejn opsione, zakonisht opsione shitje
33
, t cilt jan baste se tregu do t
bjer. Kur do gj ecn mir, askush nuk do t blej opsione shitje, q jan nj form
sigurie kundrejt rnies s mimeve, prandaj indeksi VIX ka vler t ult. N momentin q
fillojn t shfaqen problemet, t gjith duan t mbrohen dhe VIX-i fillon rritet. Zakonisht
VIX-i nuk zbret posht nivelit 12 - 13 dhe gjat krizave prpara 2007-s, nuk para e ka
kaluar nivelin 60
34
.

Grafik 5: Indeksi VIX
35


Si mund t shihet edhe nga grafiku i luhatjes se VIX-it gjat vitit t kaluar, indeksi ka
arritur nivelin maksimal (80 pik) gjat periudhs shtator - dhjetor 2008. Pas ksaj ka
ardhur duke rn vazhdimisht dhe aktualisht qndron rreth nivelit 20-30, pra nuk sht
rikthyer ende n nivelet e normalitetit.

32
Wikipedia (www.wikipedia.com)
33
Jan kontrata financiare sipas t cilave blersi i opsionit ka t drejtn por jo detyrimin, q ti shes
shitsit instrumentin pr t cilin ka bler opsionin, me nj mim t paracaktuar, brenda nj date t caktuar.
34
Stocks - Market Volatility Index (VIX)- Jack Krupansky& Chris Lott 2007 (The Investment FAQ /
www.invest-faq.com )
35
Burimi: Bloomberg
kopje

29

Duhet prmendur se VIX-i sht nj profeci vetprmbushse dhe shpesh her duket
sikur i shton m tepr problemet. Investitort q ndjekin vazhdimisht kt indeks, nqs do
t shihnin nivele t larta, do t friksoheshin pr problemet q paraprin indeksi dhe si
rrjedhim do t nxitonin t mbyllnin pozicionet. Veprime t tilla, t njkohshme prej
shum tregtarve do t rrisnin edhe m tepr volatilitetin dhe frikn n treg. Pra VIX-i do
t vepronte si nj spirale frike.

2.4 Pasojat pr elementt kryesore t sistemit financiar
N gjith morin e informacionit t marr pr krizn financiare, sht folur kryesisht pr
sistemin bankar dhe efektet e krizs n kt sektor. Pr t plotsuar tablon, n vijim
trajtohet impakti i krizs mbi disa nga aktort m t rndsishm n sistemin financiar.

2.4.1 Tregu i sigurimeve
Nuk ka arsye pr t menduar se sektori i sigurimeve ndihmoi n lindjen e krizs
financiare, sht e qart q prejardhja e saj ishte nga sektori bankar. Vet prfytyrimi i
sistemit financiar si ....nj cikl i mbyllur fluksesh dhe marrdhniesh financiare t
pafundme, spirale dhe n form t prsosur piramidale.... (Bundo 2004)
36
, nnkupton
qart se problemet e njrit apo t disa elementve t sistemit financiar, nuk kan si t mos
prhapen n pjesn tjetr t sistemit.
Shoqrit e sigurimeve
37
mbshteten n financimin nprmjet primeve dhe i investojn
kto prime n tregun financiar. N kt mnyr pr siguruesit sht vshtir q t krijohet
panik likuiditeti, duke qen se klientt e tyre nuk mund ti trheqin primet e paguara. Kjo i
bn kompanit e sigurimeve m t mbrojtura ndaj goditjeve apo rnieve n sistemin
financiar. Arsyet q i mbajtn kompanit e sigurimeve relativisht m t mbrojtura ndaj
krizs jan:
Modeli i biznesit,
Portofolet e diversifikuara,
Financimi me flukse primesh relativisht t qndrueshme,
Fakti qe nuk mbshteten n financimin afatshkurtr.

36
Finance ( 2004) Sherif Bundo / f 79
37
N termin sektor i sigurimeve prfshijm edhe kompanit e risigurimeve
kopje

30

Pavarsisht se kriza nuk krcnoi n mnyr t drejtprdrejt stabilitetin e tregut t
sigurimeve, sigurisht q do t kishte ndikimet e veta edhe n kt sektor, sidomos n tre
drejtime kryesore:
Humbjet nga kredit hipotekore subprime- N fazn e par t krizs, filluan
t bheshin t dukshme problemet e institucioneve financiare t lidhura me
kredit subprime. Pr tregun e sigurimeve kto humbje ishin t pakta dhe
lidheshin me rastet kur kto kishin marrdhnie biznesi me institucione financiare
q arritn deri n falimentim.
Humbjet nga zhvlersimi i aktiveve - Kompanit e sigurimeve jan investitor
t rndsishm n tregun e kapitalit dhe rrjedhimisht humbjet kryesore lidhen me
goditjen q kan pesuar portofolet e tyre t sigurimit. Rniet n vlern e aktiveve
dhe sidomos t atyre financiare (aksione, obligacione etj), solln rnien e vlers s
investimeve t tyre n mnyr t ndjeshme
38
. Drejtimi i mir i aktiveve sht
thelbsor pr sektorin e sigurimeve dhe natyrisht q portofoli i investimeve,
prve cilsis s lart t instrumentave gzon edhe diversifikim t gjer. Kjo
sht arsyeja q kompanit e sigurimeve nuk u preken nga kriza financiare q n
fazat e saj fillestare, por ndjen vshtirsi vetm pasi kriza u shprhap n gjith
sistemin financiar dhe m tej n sektorin real.
Humbjet nga CDS (Credit default swaps), garancit financiare etj. -
Kompanit e sigurimeve jan gjithashtu pjesmarrse n sistemin financiar edhe
nprmjet ofrimit t shrbimit t sigurimit kundr falimentimit t nj kundrpal.
Produkte t tilla jan edhe CDS-t, q jan kontrata krediti derivative ndrmjet dy
palve, sipas t cils blersi i paguan prime periodike shitsit t kontrats dhe
dmshprblehet n rast se ka nj dshtim n shlyerjn e instrumentit financiar ku
ka investuar. Zakonisht CDS-t lidhen pr instrumentat e borxhit (obligacione ose
kredi) dhe ndonjher mjafton thjesht q emetuesit ti ulet renditja e kreditit q
blersi t krkoj dmshprblim. Prve blerjes pr mbrojtje, CDS-t mund t
jen edhe objekt spekulimi dhe n fakt mund ti blej kushdo edhe pa patur n
pronsi instrumentin t cilin sigurojn. CDS-t jan instrumenta derivative
komplekse q kan tipare t sigurimit dhe prdoren gjithashtu si mats t riskut t

38
Sipas vlersimit mark-to-market, aktivet pasqyrohen sipas vlers s tregut
kopje

31

kreditit t kundrpals. Kshtu nqs CDS-t pr nj kompani t caktuar rriten, kjo
perceptohet si rritje e mundsis q kjo kompani t falimentoj dhe si rrjedhim
edhe mimi pr sigurimin e borxhit t saj do t rritet.
Ndrmjet llojeve t shumta t kompanive t sigurimeve, prmenden edhe ato q ofrojn
vetm nj lloj shrbimi sigurues - garantojn shlyerjen n kohn e duhur t interesave dhe
principalit kur dshton emetuesi
39
. Ktyre shoqrive ju desh t paguanin n shuma t
jashtzakonshme, duke qen se falimentimet ishin seriale dhe t prqndruara n koh.
Ajo q duhet theksuar sht se tregu i sigurimeve vrtet u prek nga kriza, pr shkak t
humbjeve t msiprme, por nuk pati raste falimentimi n kt sektor. N koh t tilla,
kur institucione financiare gjigande ran njri pas tjetrit, shum mund ta vlersojn
pranin e industris s sigurimeve si nj faktor stabilizues n sistemin financiar.
Rasti m i dgjuar i problemeve pr nj kompani sigurimesh sht ai i AIG-s,
40
i cili u
ndihmua nga qeveria amerikane pr t mos falimentuar, duke i hapur rrug problemit
too big to fail. AIG-ja njihet si grupi m i madh i sigurimeve n Sh.B.A. dhe
shpeshher problemet e saj jan perceptuar nga publiku i gjer si probleme t sektorit te
sigurimeve.
Prve kompanive t sigurimeve, grupi mbshtetet edhe n nj numr t konsiderueshm
kompanish t tjera q ofrojn shrbime financiare. Ishin pikrisht kto kompani t tjera
q solln humbje pr grupin, sidomos nga aktivitetet e tyre t investimit duke shkaktuar
probleme likuiditeti pr grupin. Kompanit e investimeve t grupit AIG nuk arritn t
prekeshin sepse sipas rregullave amerikane, kompania mm nuk mund t prek aktivet e
kompanive t saj bija, kur kto t fundit jan kompani sigurimesh si dhe e ka t kufizuar
marrjen e fondeve prej tyre.
41
Pra pavarsisht se kompania mm pati probleme shum
serioze, kompanit e sigurimeve bija ishin t mbrojtura, madje vazhduan t ishin me
fitim.

39
Quhen monoliners pr tu dalluar nga kompanit e tjera t sigurimeve q njihen edhe si multiliners
mqs ofrojn disa lloj sigurimesh (jete, prone etj). Industria e monoliners fokusohet vetm n tregjet e
kapitalit dhe jo n llojet e tjera t sigurimeve.
40
AIG njihet si nj ndr kompanit m t mdha n bot prsa i prket sigurimeve, prbr prej 71
kompani sigurimesh dhe 176 kompani t tjera shrbimesh financiare. N 2008, revista Forbes e renditi si
kompanin publike t 18-t n bot. Ndrmjet t tjerash, grupi ishte i famshm edhe pr ofrimin e
produkteve si CDS-te, madje ishte nje lojtar kyc i llojeve t tilla t sigurimit.
41
The AIG Liquidity Crisis and Its Impact on the Insurance Market Advisen 2008 / f 4
kopje

32

Mund t thuhet se kjo kriz globale dha srisht provat empirike q katastrofat n
sistemin financiar nuk jan domosdoshmrisht t tilla pr sektorin e sigurimeve
42
, madje
kto t fundit tentojn t prformojn m mir se pjesa tjetr e kompanive financiare n
raste t tilla. Nj shpjegim ndihms pr kt mund t jet edhe fakti se humbja e besimit
t publikut shpeshher shoqrohet me rritjen e krkess pr siguri
43
.
Pavarsisht se sektori i sigurimeve nuk i vuajti pasojat e krizs njsoj si sektori bankar,
msimi kryesor q duhet t ket nxjerr sht ti qndroj besnik aktivitetit t saj baz
dhe t shmang territore t rrezikshme si produktet financiare komplekse. Krahas ksaj
nuk duhet harruar as kujdesi i vazhdueshm ndaj investimeve dhe mbikqyrja rigoroze.
2.4.2 Fondet e pensioneve
Nj fond pensionesh prcaktohet si nj pellg aktivesh t blera me kontributet e
pjesmarrsve, krijuar pr t gjeneruar rritje t qndrueshme n periudha afatgjata kohe,
me qllim ekskluziv financimin e pensioneve t kontribuesve kur ata t arrijn moshn e
pensionit
44
.
Fondet e pensioneve, nprmjet investimeve t tyre, jane aksionere t shum kompanive
t mdha dhe investitor t rndsishm t tregjeve t kapitalit. Vlersohet se bazuar n
vlern e aktiveve q investojn, jan aktualisht investitort institucional m t mdhenj
n gjith botn, duke kaluar kshtu kompanit e pensioneve, rezervat valutore, fondet e
prbashkta, fondet mbrojtse etj.
Mbijetesa e nj fondi pensionesh mbshtetet n kontributet e pjesmarrsve, t cilat sht
i detyruar ti shlyej n t ardhmen. Natyrisht q fondi duhet t ket investime
fitimprurse, n t kundrt nuk do t ishte n gjendje t prballonte detyrimet e veta t
tanishme ose t ardhme. N ndryshim nga kompanit e sigurimeve, fondet e pensioneve
nuk kan domosdoshmrisht baz t qndrueshme financimi. Kushdo q nuk sht m i
knaqur apo i interesuar ka t drejt t trhiqet nga fondi dhe t marr pas pjesn e vet t
kontributeve. Pr vet natyren e biznesit, nj fond pensionesh dhe mbijetesa e tij do t
jet totalisht e varur nga drejtimi i aktiveve, prandaj dhe administrimi i portofoleve t
investimit ka rndsi parsore.

42
Sektori i sigurimeve ka nj cikl t vetin q nuk sht gj tjetr vese tendenca pr tu lekundur midis
periudhave fitimprurse dhe jo-fitimprurse me kalimin e kohs. Pavarsisht emrit t njjt, nuk ka
evidenca q ky cikl t jet i korreluar me ciklin e biznesit pr nj ekonomi t caktuar.
43
Insurance companies and the financial crisis Sebastian Schich, OECD 2009 / f 8
44
Investopedia www.investopedia.com
kopje

33

Ndr investimet tradicionale t fondeve t pensioneve jan aksionet, por strategjit e
mbshtetura n to nuk kan ecur mir kto vitet e fundit. Pr t prmbushur detyrimet q
kto fonde pensionesh kan ndaj kontribuesve t tyre q aktualisht jane pensionista, do
tju duhet t fitojn do vit 8% mbi investimin e br
45
, shifr kjo shum ambicioze n
koh t tilla volatile.
Goditja e krizs financiare ka qen e ndryshme, n varsi t prbrjes s portofolit t
investimit. Kshtu pr fondet q pjesn m t madhe t tyre e kishin investuar n
obligacione, kriza sht ndjer m pak sepse kjo form investimi ka norma kthimi m t
ulta por edhe m t qndrueshme. Kur aksionet kan qen forma kryesore e investimit,
humbjet kan qen m t mdha dhe n rastet kur fondet e pensioneve jan treguar t
guximshme duke investuar n instrumenta m riskoze, kuptohet q goditjet e krizs kan
qen shum m t ndjeshme.
N pasqyrat e tyre financiare mund t shihet qart se gjat krizs, fondet e pensioneve pr
vendet e OECD-s kan ndryshuar disi prbrjen e portofolove t tyre. Kshtu investimi
n aksione, sht ulur nga 50% n fund t vitit 2007, n 41% n dhjetor t vitit 2008
46
.
Ndr fondet e pensioneve m t mdha dhe me m tepr humbje gjat krizs sht edhe
CalPERS
47
(California Public Employees' Retirement System), vlera e t cilit ra me 100
miliard dollar gjat vitit 2008, ose me rreth 30%
48
t vlers.
CalPERS njjihet si nj nga fondet e pensionve m t guximshem n treg q ka investuar
prve t tjerash n komoditete
49
, prona t patundshme, dhnie hua t letrave me vler
etj.
Ka disa tipare t rndsishme q kan shfaqur pothuajse t gjith fondet e pensioneve
gjat viteve t fundit dhe q duken se jan ruajtur dhe prforcuar gjat krizs globale:
Rritja e diversifikimit ndrkombetar t portofoleve t aksioneve
Rritja e prdorimit t letrave me vler derivative pr tu mbrojtur ndaj riskut

45
Steep Losses Pose Crisis for Pensions David Cho (The washington Post 2009)
46
Pension markets in focus OECD 2009 / f 4
47
CalPERS administron pensionet dhe sigurimet shndetsore pr m tepr se 1.6 milion punonjs publik
dhe pensionist t Kalifornis. sht fondi publik i pensioneve m i madh n Sh.B.A. dhe nj nga
investitort institucional m aktiv globalisht.
48
Former Calpers CIO says did right thing Reuters 2009
49
Komoditet jan mallra me ofert t padiferencuar. Jan produkte q nuk ndryshojn sipas tregut dhe si
rrjedhimin mohen sipas krkess dhe oferts globale. T tilla produkte jan nafta, hekuri, sheqeri, orizi,
kripa, mielli, kafeja, ari, argjendi, bakri etj
kopje

34

Ekspozim i vazhdueshm ndaj klasave t aktiveve alternative
Prpara se t lindte kriza, shum prej ktyre fondeve kishin eksperimentuar n teknika
riskoze tregtimi apo kishin futur n portofolet e tyre instrumenta financiare komplekse.
N momentin q keto investime psuan rnie, edhe fondet e pensioneve filluan t
lkundeshin. Humbjet totale t fondeve t pensioneve pr vendet e OECD-s, arritn
shifrn 5.4 triliard dollar gjat vitit t kaluar dhe shnuan mesatarisht nj rnie prej
24.1% n terma reale.
Gjat 2009-s lajmet kan qen pozitive, sipas burimeve t OECD-s deri n 6-mujorin e
par jan rikuperuar m tepr se 1.5 triliard dollar nga humbja e vitit parardhes dhe
rritja ka qene 3.5%
50
. Bazuar n shifrat e msiprme, nuk ka sesi t mos jen optimiste
pritjet pr t ardhmen, megjithse duhet mbajtur parasysh se kujdesi pr investimet e
zgjedhura duhet t jet vazhdimisht i pranishm.
Qllimi i ekzistencs s fondeve t pensionit, financimi ndrmjet kontributeve pr t
shprblyer pjesmarrsit n momentin e daljes n pension, u jep karakter shoqror dhe
tipare t sigurimeve. N ndryshim nga sigurimet, humbjet e fondeve t pensioneve jan t
prirura t ken dimensione edhe m t mdha, duke qen se bhet fjal pr kursimet disa
vjeare t mijra punojsve.
Ende pas daljes nga kriza vazhdon t ekzistoj dilema pr fondet e pensioneve dhe gjith
investitort e tjer: nqs largohen nga investimet m riskoze ather duhet t kenaqen me
norma m t ulta kthimi, qe i ln t ekspozuar ndaj t papriturave t s ardhmes. Nuk
mund t bhen ende parashikime pr sjelljen e tyre sepse nuk sht e qart nqs tani do t
tregohen m t kujdesshm ndaj investimeve q ndrmarrin apo nqs do t tundohen t
shohin investime q sjellin kthim m t lart, nn presionin e rimkmbjes nga humbjet e
investimeve t kaluara.

2.4.3 Unionet e kreditit
Unionet e kreditit jan ndr lojtart kryesor t industris financiare. Jan institucione
financiare t tipit kooperative n pronsin dhe kontrollin e antarve t tyre. Veprojn
me qllimin e nxitjes s kursimit, kreditimit me norma t arsyeshme interesi dhe pr
ofrimin e shrbimeve financiare ndaj antarve t vet. Pavarsisht rritjes dhe prhapjes s

50
Pension markets in focus OECD 2009, f 2
kopje

35

viteve t fundit, unionet e kreditit jan m t vogla se bankat. Pr t patur nj ide, pr
shembull n fund t vitit 2007, n SH.B.A. nj union krediti kishte mesatarisht 93 milion
dollar aktive ndrsa banka mesatare amerikane kishte 1.53 miliard dollar
51
.
Si natyr unionet e kreditit u sherbejne vetm antarve t tyre dhe shpesh her
konsiderohen organizata t tipit jofitimprures sepse pavaresisht se arrijn t ken fitim
nga aktiviteti i tyre, ky fitim u prket antarve. Shumica e ktyre fitimeve ju kthehen
pjesmarrsve n formn e normave m t ulta t interesit pr kredite, norma m t larta
depozitash, komisione m t pakta dhe shrbim m i mir. Prve shprndarjes s
msiprme, unionet e kreditit krijojn rezerva pr t siguruar mbarvajtjen e sigurt t tyre
n t ardhmen, por gjithmon n masn e pranuar nga bordi i tyre drejtues.
Ky profil biznesi q kan unionet e kreditit dhe grumbullimi i rezervave u ka dhn atyre
aftesin pr t mbijetuar pavarsisht krizs si dhe mbrojtjen nga kredit e kqija.
N ndryshim nga tipet e tjera t investitorve institucionale, unionet e kreditit morn
pjes n mnyr t kufizuar n kredit hipotekore dhe pavarsisht disa humbjeve t
pranueshme pr rrethanat, nuk e gjetn veten n mes t vorbulls financiare. Praktikat
prgjithsisht konservatore t dhnies s kredive dhe vendosja e nevojave t antarve t
tyre prpara fitimeve, kan kufizuar angazhimin e tyre n paktika t pakujdesshme dhe i
kan dalluar nga institucionet e tjera kredidhnse shkaktare t krizs subprime
52
.
Kuptohet q humbjet e unioneve t kreditit, ashtu si pr gjith institucionet e tjera
kredituese, kan ardhur kryesisht nga dshtimi i kredive hipotekore t dhna. Unionet e
kreditit rregullohen dhe mbikqyren n mnyr t pavarur nga bankat dhe me lindjen e
problemeve, n ndihm t tyre erdhn agjensit e sigurimit t ktyre fondeve q jo vetm
prdorn nj pjes t rezervave pr t ndihmuar unionet q ishin n nevoj, por edhe
garantuan depozitat pr kto institucione. Pra masat e marra pr ndihmn e sektorit
bankar, u ndrmorn edhe pr t ndihmuar unionet e kreditit, q n fakt i vuajtn m pak
pasojat e krizs financiare. Pr unionet e kreditit kriza globale vuri n dukje dy fakte
kryesore:
Profili q kan i ka mbajtur relativisht m t mbrojtura se bankat

51
Commercial banks and credit unions Mike Schenk (Credit union national association 2007) / f 1
52
U.S. Moves to Bail Out Credit Union Network- Mark Maremont (Wall Street Journal 2009)
kopje

36

Pr m tepr se 150 vjet, unionet e kreditit kan ofruar shrbime financiare me
kosto t prballueshme pr miliona njerz n t gjith botn. Prania e tyre ka
mundsuar ofrimin e shrbimeve financiare edhe pr familjet me t ardhura t
ulta. Ky profil u ka mundsuar ekzistenc relativisht m t mbrojtur se bankat,
pavarsisht funksioneve dhe shrbimeve t ngjashme q ofrojn.
Prania e tyre eshte faktor stabilizues gjate krizave financiare
Unionet e kreditit kan ndihmuar n zbutjen e efekteve t krizs duke shtrir dhe
thelluar aksesin e publikut n shrbimet financiare. Pr shembull, n vitin 2008,
ndrkoh q kredit e dhna nga bankat amerikane ran me rreth 31 miliard
dollar, kredit e dhna nga unionet e kreditit u rritn me 7% krahasuar me vitin
paraardhs
53
.
Pavarsisht se nuk kishte dyshime mbi avantazhet e pranis s unioneve t kreditit n
ekonomi, kriza financiare e tregoi shum qart jo vetm rolin stabilizues q kan gjat
krizave financiare, por mbi t gjitha dobishmrin e tyre n rigjallrimin e kreditimit.










53
Cooperative banks, crdit unions and the financial crisis- World Council of Crdit Unions 2009 / f 7
kopje

37



KAPITULLI III


POLITIKAT E ZBATUARA N PRGJIGJE T
KRIZS EKONOMIKE GLOBALE
Kur kriza e kredive hipotekore nnstandarte shprtheu n SHBA dhe sidomos pas
prhapjes s saj n vendet e zhvilluara dhe hyrjes n reesion t ekonomis globale,
dizenjimi i nj politike t duhur si prgjigje ndaj krizs u b qllimi kryesor. Qllimi
kryesor i ktyre politikave ishte prcaktimi i pikave t dobta t sistemit financiar q uan
n kriz dhe rikthimin e besimit n tregjet financiare. Arritja e nj konsensusi se cilat do
t ishin politikat q do ndiqeshin, sa agresive do ishin ato, pesh do i jepej politikave
makroekonomike dhe atyre t sektorit financiar dhe form do merrnin ato, t gjitha kto
pyetje ishin nj sfid e madhe pr t gjith vendet e prekura nga kriza.
Qeverit mund t luajn nj rol shum t rndsishm n stabilizimin e ekonomis s nj
vendi nprmjet implementimit t dy politikave, monetare dhe fiskale. N rastin e krizs
aktuale financiare ekonomike, qeverit duhet t ken parasysh rndsin e madhe t
rolit t tyre n marrjen e masave t duhura pr tju prgjigjur ksaj krize. Kriza ekonomike
sht ende duke u rritur e prhapur me shpejtsi.
Akoma ka pikepyetje pr sa i prket rolit dhe efektivitetit t ndrhyrjes s qeverive n t.
Ka shum diskutime dhe kundrshtime pr sa i prket faktit se cfar duhet dhe cfar
mund t bj qeveria pr prmirsimin e situats. Duke ju bazuar t shkuars nj kriz e
till ishte e pashmangshme. Roli i Qeveris n kontekstin e krizave nuk sht ai i
eleminimit te tyre, por m shum limitimi n kohzgjatje dhe thellsi dhe zbatimi i
politikave te duhura n pergjigje t tyre. Duke par q pikrisht kriza ka thelluar uljen e
vlers s aseteve, t konsumit dhe rritjen e madhe t papunsis t bn t mendosh q
ndrhyrja e qeverive nuk ka qn n kohn dhe masn e duhur dhe ktu nis dhe
diskutimi.
kopje

38

1. far politike duhet t ndjekin autoritet pr t siguruar stabilitet dhe kanale kreditimi
t mjaftueshme pr t prkrahur rimkmbjen ekonomike?
2. Kur dhe si duhet t ndrhyjn politikbrsit n mbshtetje t ekonomis me an t
politikave t tyre publike?
3. Sa t mdha jan risqet e lidhura me kalimin e riskut privat n bilancet e qeverive dhe
krijimin e borxheve publike t larta. Si do t menaxhohen ato n t ardhmen?
4. Si duhen kombinuar politikat rregulluese t qeverive me forcat e lira t tregut me
qllim q t shmangen n t ardhmen kriza t tilla globale?
Kto jan disa nga shtjet q do diskutohen n vijim t ktij kapitulli.
3.1 Politika monetare
Nj politik e pazakont monetare filloi n shtator t 2008-s, pas falimentimit t Lehman
Brothers, e cila pasoi krizn. Kriza pati efekte t menjhershme n t gjith vendet,
bankat u bn shum mosbesuese n dhnien e huave midis njra tjetrs. Si rezultat i
forcimit t standarteve t kreditimit, kredia u b shum m e shtrenjt dhe aktiviteti
ekonomik botror u dobsua shum. Si rezultat ndryshoi edhe politika monetare.
Nse n situata normale politika monetare prqndrohet n dy objektivat kryesor t saj:
Norma e inflacionit
Krkesa agregate
n situatn aktuale ku tregjet financiare jan t bllokuara ajo ka ndryshuar objektivat e saj
n prgjigje t krizs.

Si kundrprgjigje ndaj ktij bllokimi t sistemit t kreditimit u prdorn tre mekanizma
t politiks monetare:
Normat e interesit
Normat e interesit jan nj instrument i nj politike monetare t zakonshme e quajtur
Conventional monetary policy pr t br dallimin me politikat jo t zakonshme q u
zbatuan n prgjigje t krizs. T gjitha vendet duke prfshir edhe Shtetet e Bashkuara
t Ameriks uln normat e interesit n mnyr t ndjeshme n nivelet afr zeros, dhe
pothuajse t gjitha vendet e tjera ndoqn t njjtn rrug (Battelino, 2009)
54
.

54
Policy Responses to the Global Financial Crisis, by Madeline Ehler/A declaration of Ricc Battellino,
Deputy Governor of Reserve Bank of Australia , 2009/Fq.3
kopje

39

Vetm Australia, si nj ndr vendet m t zhvillura n bot, ruajti normat e interesit mbi
1%. N grafikun e mposhtm paraqitet n mnyr kronologjike nga Qershor 2007-s
deri n Qershor t 2009-s ulja e normave t interesit nga bankat qndrore t vendeve m
t zhvilluara n bot. Kjo ulje e normave t interesit n nivele kaq t ulta nuk sht hasur
pr nj periudh 150-vjeare dhe arsyeja e ksaj ishte fakti q normat e kreditimit pr
familjet dhe bizneset nuk i ishin prgjigjur uljes s norms baz t interesit.
Prkundrazi, si rezultat i krizs dhe humbjes s besimit bankat e nivelit t dyt kishin
rritur normat e kreditimit, gj q onte n zgjerimin e spread-it midis norms baz t
interesit dhe asaj t kreditimit.
.


Figura 1: Normat e interesit

N rastin e Shteteve t Bashkuara edhe pse Fed-i uli ndjeshm normat e interesit me 325
pik baz, normat e kredive hipotekore nuk u prekn pothuajse fare. Pr korporatat
huamarrse, normat e interesit jo vetm q nuk jan ulur por jan n nj nivel disi m t
lart krahasuar me mesataren e normave gjat 10 viteve t fundit kjo si rezultat i rritjes s
mimit t riskut.


kopje

40


Figura 2: mimi i nafts ndr vite
55


Ulja drastike e normave t interesit shkaktoi nj tjetr efekt t padshirueshm, u vu re
nj rritje e menjhershme e mimit t nafts n $ 60-$70 pr fui dhe akoma m shum
gjat gjith vitit t par t krizs. Rritja e mimit t nafts goditi rnd edhe industrin e
makinave gjat vers s vitit 2008. N grafikun e mposhtm do t vem re se n 2008
mimi i nafts ka arritur vlerat m t larta si asnjeher tjetr duke par historikun e tij q
nga viti 1987.
Analizat statistikore tregojn q normat e interesit ndikojn n mimet e mallrave prtej
efektit tipik q ai ka mbi krkesn pr mallra. Gjithashtu kurset e kmbimit kan ndikim
n mimet e mallrave
56
. Ishin kto q uan n nj norm t lart inflacioni, pra mime t
larta t produkteve.

Quantitative easing
57

sht nj politik jo e zakonshme Unconventional policy e ndjekur nga vendet e
prekura nga kriza, ndryshe e quajtur si shtypje e paras. Nnkupton blerjen nga
banka qndrore t letrave me vler qeveritare afatgjata me qllim rritjen e likuiditetit
n treg dhe t rezervs. Kjo on n rritjen e mimit dhe uljen e interesit, t cilat nxisin
investimet n letra me vler afatgjata.

55
www.wikipedia.com
56
Shiko John P. Lipsky, Commodity Prices and Global Inflation, Council on Foreign Relations, New
York City
57
Policy Responses to the Global Financial Crisis by Madeline Ehler, 2009
kopje

41

Nse operacionet e zakonshme monetare kan si objektiv t ndikojn n krkesn pr
kredi , Quantitative easing ka pr qllim t ndikoj n ofertn e kredis. Bankat e
nivelit t dyt si rrjedhoj do ken m shum likuiditet pr ta prdorur pr qllime
kreditimi.
Nj sr bankash qndrore kan rritur rezervn e tyre me disa % ndaj GDP-s, gj e
cila paraqitet edhe n grafikun e mposhtm. Po t shohim ecurin e saj ndr vite, n
vitin 2009 ajo ka psuar nj rritje t ndjeshme krahasuar me vitet e tjera, ku Fed-i
sht ndr t parat banka q ka rritur rritur rezervn n menyr t ndjeshme.
Nj shembull i njohur i Quantitative easing sht aplikuar nga Japonia ndrmjet
viteve 2001-2006. N 1980 ekonomia japoneze psoi nje kriz, sistemi bankar u
destabilizua dhe pati nj rnie t ekonomis. Nga aplikimi i Quantitative easing n
Japoni pr t dal nga situata e krizs nuk u vu re ndonj efekt pozitiv i saj.
Evidencat kan treguar q rritja e oferts s paras ka ndikuar pak n stimulimin e
bankave pr t rritur kreditimin gjithsesi ka patur sukses n uljen e interesave
afatgjat (Batellino 2009)
58
.



58
Ric Battelino: Global monetary developments,May 2009/ Fq.7
kopje

42

Figura 3: Prqindja e rezervs

Rezultoi si nj politik e limituar pr sa i prket ndikimit t saj n krkesn agregate dhe
n mime
59
. E megjithat politikat monetare dhe efektet e saj varen jo vetm nga
karakteristikat e krizs por edhe nga ato t vendeve, ka l ende nj pikpyetje se si do
ndikoj kjo politik monetare n krizn aktuale.
Credit easing
N kt rast ajo q banka qndrore ka si objektiv nuk sht rezerva por prbrja e
aseteve n kredi dhe letra me vlere. Qllimi i saj sht t nxis tregtin n lidhje me
disa asete riskoze duke ndryshuar kshtu dhe prbrjen e portofolit te saj (Murray,
2009)
60
. Ajo ka t bj me disa masa q bankat qndrore morn pr t lehtsuar
proesin e kreditimit ndr t cilat prmendim:
a) Blerjen e drejtprdrejt t letrave me vler me risk nga banka qndrore;
b) Garantimin e nj pjese t aseteve t bankave tregtare;
c) Blerjen e letrave me vlere direkt n tregun primar dhe sekondar.
Ajo q banka qndrore krkon t arrij sht marrja prsipr e riskut duke i krijuar m
shum siguri bankave t nivelit t dyt, pra reduktimin e spread-it dhe si rrjedhoj
prmirsimin e kushteve t kreditimit.
Kto masa implikojn vendime q kan lidhje me shprndarjen e kredis midis
institucioneve dhe sektorve t ndryshm t ekonomis q zakonisht ka qen funksion i
politiks fiskale. Kjo politik u ndoq nga Shtetet e Bashkuara q n dhjetor t vitit 2007-
t.
Fed-i vendosi disa programe esenciale t kreditimit pr t siguruar likuiditet n tregjet
financiare.
I till ishte Term Auction Facility
61
nj program i prkohshem, i cili i siguron
mundsin institucioneve financiare q t ken akses n kreditimin afatshkurtr.

59
Ugai, H (2006), Effects of the Quantitative Easing Policy: A Survey of Empirical Analyses, Bank of
Japan Working Paper Series, No. 06-E-10, July.
60
Murray, 2009
61
Wikipedia (www.wikipedia.com)
kopje

43

Ky program u prezantua n dhjetor 2007-ts. N baz t ketij programi institucionet
financiare kan mundsin q t paraqesin nj krkes pr nj paradhenie nga Bankat
Lokale t Rezerves Federale n baz t nj interesi t prcaktuar si rezultat i nj ankandi.
Kto paradhnie zakonisht kan maturitete 28 -ditshe ose 84 ditshe, dhe n ankande
prfshihen t gjitha istitucionet fianciare q plotsojn kushtet e TAF it dhe q gjykohen
si t prshtatshme nga bankat lokale.
Kto fonde t dhna duhet t garantohen nga nj kolateral dhe pr paradhniet me
maturitete m t gjata se 28 dit krkohet kolateral shtes. Me an t ksaj metode bankat
mund t shmangnin Discount Window
62
.
Qllimi kryesor i TAF-it ishte t reduktonte spread-in n tregjet e paras (money market).
N fillim u mendua q ky program do kishte efekt n reduktimin e spread-it, por koha
tregoi q pati nj ndikim shum t vogl.
Nj tjetr sistem i aplikuar nga Shtetet e Bashkuara ishte edhe Commercial Paper
Funding Facility
63
(CPFF) i cili konsistonte n blerjen e aseteve t mbshtetura nga
letrat tregtare. Blerjet bheshin n mnyr t drejtprdrejt nga emetuesit e ktyre
letrave q ishin zakonisht biznese t cilat kishin nevoj pr likuiditete afatshkurtra, me
maturitet 3-mujor dhe q tregjet financiare nuk i kishin krijuar mundsin e tregtimit t
tyre pr shkak t riskut t lart t aseteve.
Nga evidencat rezulton se kto programe kan patur efekte pozitive edhe pse n nivele t
ulta me pritjet:
Uljen e normave t interesit,
Prmirsimin e funksionimit t tregut t kreditimit,
Sigurimin e likuiditetit,
Pengimin e rnies s mtejshme t mimeve t aseteve.

Fondi Monetar Ndrkombtar ka parashikuar nj rritje t ekonomis botrore me 2.5 %
n 2010-tn gj q tregon se n nj far mase politika monetare e prdorur ka qen
efektive.

62
Norma me te cilen bankat e nivelit te dyte marrin hua te Banka Qendrore quhet norme skontimi.
63
Kohn, 2009b
kopje

44

Do t duhet koh q t vihet re ndikimi q kto masa t pazakonta t lidhura me politikn
monetare do t ken n ekonomi, sidomos ato t lidhura me rezervn e banks. Nga
eksperiencat e s kaluars disa mendojn se kto politika do t jen jo efektive ndrsa
disa t tjer mendojn se do t ojn n norma t larta inflacioni. Nj nga problemet q
mendohet t ket qen sht ai n lidhje me konceptimin e bankave qndrore pr
problemin real q po kalonte tregu financiar q n fakt nuk ishte likuiditeti por risku q
m von shkaktoi edhe krizn e likuiditetit. Pra arsyeja e mos arritjes s efekteve t
krkuara nga politikat monetare t ndjekura ishte mos diagnostikimi i problemit t vrtet
q n fakt ishte mungesa e besimit, risku i tregut.

Pr t evituar kto probleme n t ardhmen duhen vendosur disa principe:
S pari, duhet t prcaktohen nj grup parimesh t vlersuara si t suksesshme m par
pr prcaktimin e normave t interesit. Kjo pr qllim ruajtjen e nj targeti global t
norms s inflacionit.
S dyti, do ndrhyrje e qeverive n t ardhmen duhet t bhet mbi bazn e nj
diagnostikimi t qart t problemit, me qllim marrjen e masave t duhura dhe shmangjen
e efekteve t padshiruara.
S treti, prcaktimin e nj platforme t qart se si do ti sigurohet asistence institucioneve
financiare n nevoj, si p.sh prcaktimin e nj platforme se praktika do t ndjek Fondi
Monetar Ndrkombtar n proesin e huadhnies s fondeve pr ekonomit n zhvillim.

3.2 Politika fiskale
Nj politik fiskale e kombinuar me nj politik monetare mund t ken efekte t
shumfishta n ekonomi. Fondi Monetar Ndrkombtar ka nxitur pr krijimin e stimujve
fiskal n t gjith vendet e prekura nga kriza ,t njjtn gj kan br edhe shum vende
t G-20-ts , me qllim stimulimin e ekonomis .Ripozicionimi i politiks fiskale ngre
pyetjen se cili do t jet roli i politiks fiskale n situatn aktuale.Po ti referohemi t
kaluars , politikat fiskale kan patur gjithmon probleme dhe jo efikasitet dhe jan
ndikuar gjithmon nga krizat e nafts , n lidhje me politikat e manaxhimit t krkess.N
at koh politikat nuk qen t suksesshme pr shkak t neglizhencs dhe bindjes se ishin
kriza t prkohshme.
kopje

45

Nj tjetr problem i vrtetuar nga e kaluara n lidhje me politikat fiskale t viteve 1970-
1980
64
ka qen edhe efekti q ato kan patur n nivelin e borxhit publik q akoma edhe
sot nuk sht normalizuar plotsisht n shum vende. Mendimi i prgjithshm sht q
politika monetare duhet t ket rol stabilizues duke u fokusuar n normn e inflacionit
ndrsa politika fiskale duhet t bazohet mbi stabilizuesit automatik, duke ln politikat
fiskale specifike pr raste t veanta. Ndrkoh q sot ku hasemi me proesin e
Globalizimit, efektet e politiks fiskale jan m komplekse. Pr shkak t nj krkese m
t madhe si rezultat i tregtis dhe specializimit t prodhimit mund ti bj instrumentat e
politiks m pak efektive. Dy instrumentat kryesor te politiks fiskale jan shpenzimet
qeveritare dhe taksat. Ndryshimi i ktyre dy instrumentave mund t ndikoj n:
Krkesn agregate;
Modelin e alokimit t burimeve;
Rishprndarjen e t ardhurave.
3.2.1 A duhet ndrmarr nj politik fiskale ekspasioniste?
Duke patur parasysh objektivat kryesor t politiks fiskale, nivelin e prodhimit dhe
normn e punsimit do t vlersojm nse n kushtet aktuale sht apo jo e prshatshme
nj ndrhyje e politiks fiskale pr stabilizimin e gjndjes.
Kriza globale ndikoi n elementt e krkess private:
Konsumi privat (C)
Konsumi privat ra si rezultat i shum faktorve. Rnia e mirqnies bri q familjet t
kursejn m shum, domethn t konsumojn m pak. Gjithashtu edhe perceptimi i
riskut pr t ardhmen dhe pasiguria ndikojn n rritjen e kursimeve.
Investimet (I)
Investimet jan prekur thell nga kriza e likuiditetit. Nj sistem m i shtrnguar kreditimi
ndikon n uljen e investimeve si rezultat i mungess s fondeve.
Eksportet neto
Eksportet neto gjithashtu kan rn pr shkak t efekteve t ngjashme q po zhvillohen n
t gjith botn. Mund t shihet si nj efekt shumzues global i forcuar si rezultat i
globalizimit t tregjeve. Niveli i eksporteve neto varet edhe nga rregjimi i kurseve t
kmbimit q zbatojn vendet.

64
Fiscal policy and the global financial crisis,by Torben M. Andersen Feb 2009/Fq.5
kopje

46

Duke iu rikthyer pyetjes nse justifikohet zbatimi i nj politike fiskale ekspasioniste n
kto kushte, mund t themi q nuk ka rregulla pr zbatimin e saj, por nje gap i nivelit t
prodhimit
65
rreth 1-2% nuk mund t justifikoj zbatimin e nj politike fiskale t till.
Kshtu q duhet t shohim edhe indikator t tjer t ekonomive si psh. normn e
papunsis, e cila parashikohet t arrij nivele akoma m t larta n t ardhmen.
Pr t prcakatuar nse ndrhyrja e politiks fiskale sht e drejt duhet t shohim edhe
efektet e saj n afatgjat. Nj politik fiskale ekspasioniste
66
kombinuar me nj
prkeqsim t buxhetit do t sjelli nivele t larta t borxhit publik n t ardhmen, i cili
sht nj problem jo i vogl pr tu zgjidhur. Pr t rritur krkesn agregate, qeveria duhet
t ndikoj n konsumin publik dhe investimet, por duke patur gjithmone parasysh
situatn aktuale kjo sht e vshtir.


Figura 4: Nevoja pr nj politik fiskale
67


Duke iu referuar Fig.4 vem re se vende t ndryshme zen pozicione t ndyshme n
grafik duke u bazuar mbi balancn e buxhetit dhe nivelin e gap-it t prodhimit. Kto

65
GAP ne nivelin e prodhimit nenkupton diferencen midis nivelit aktual te GDP dhe atij potencial. Qellimi
i politikes fiskale eshte minimizimi i ketij gap-i/ Fiscal Policy in Currency Union Instruments and
Implementation, Ingve Lindh and Henry Ohlsson.
66
Politik ekspasioniste nnkupton nj rritje neto t shpenzimeve qeveritare, nj ulje e t ardhurave nga
taksat (tatimet), ose nj kombinim i t dyjave. Kjo politik fiskale shoqrohet me rritje te defiitit buxhetor
ose ulje te sufiitit.
67
Fiscal policy and the global financial crisis, Torben M.Andersen/Fq.8
kopje

47

pozicione mund t klasifikohen n katr kategori bazuar mbi dy kritere: Nevojn pr nj
politik ekspasioniste dhe mundsia pr ta aplikuar at (hapsira) .
Shohim q vendet si SHBA, Franca dhe Italia ndodhen n zonn e nj niveli negativ t
balancs s buxhetit (deficit buxhetor) dhe nje nivel negativ t gap-it t prodhimit, ka
tregon se jan n zonn q Kan nevoj, por nuk kan mundsi (hapsir) pr nj
politik fiskale ekspasioniste .
Ndrkoh q Suedia ndodhet n kategorin e vendeve q Ka nevoj dhe mundsi pr
nj politik espasioniste fiskale.
Gjithsesi pavarsisht faktit nse vendet kan apo jo mundsi pr t implementuar nj
politik t till , n kushtet q ndodhen jan t detyruar ta bjn edhe pse n kurriz t s
ardhmes, athere kur do t prballen me nj borxh publik t konsiderueshm.

3.2.2 Mekanizmi Stabilizues Automatik
68

Tashm dihet q n situata ekonomike normale, politika fiskale duhet t lihet n dor t
mekanizmit stabilizues automatik. Stabilizuesi automatik matet nga ndryshimi n nivelin
e buxhetit si rezultat i ndryshimit me nj njsi t GDP-s. Problemi qndron n faktin
nse ky mekanizm sht dobsuar apo jo si rezultat i krizs aktuale dhe nse po si mund
t prmirsohet efektiviteti i tij.
Nj nga mnyrat q sht menduar se do t rris efektivitetin e tij sht ndryshimi i
skemave t sigurimit t papunsis (prfitimet , kohzgjatja e prfitimit dhe kushtet e
prfitimit t tij) duke e prshtatur kt skem me situatn n t ciln ndodhet cikli i
biznesit. Kjo do t bj t mundur q t kemi nj mbulim m t mir nga skema n
situatat e papunsis s lart dhe m pak kur papunsia sht m e ult. Nj nga vendet q
e ka implementuar m mir kt praktik sht Suedia e cila ka prshtatur skemn me
tregun e puns, por kjo ide eshte e njohur edhe ne Kanada dhe SHBA
69
.

Dizenjimi i nj politike fiskale
Pr t dizenjuar nj politik fiskale t prshtatshme dhe efektive duhet t kemi parasysh
kto element:

68
Fiscal policy and the globalfinancial crisis,by Torben M. Andersen/Fq.9
69
Shih me siper /Andersen and Svarer (2009)
kopje

48

Duhet t jet n prputhje me ciklin e biznesit;
Ti prshtatet natyrs s krizs;
T prdori instrumentat q duhen pr t arritur objektivat;
Duhet t merren parasysh kufizimet afat mesme dhe afat gjata.

3.2.3 Instrumenta t politiks fiskale: taksat / tatimet
Vendet n t gjith botn t prekur nga kriza globale kan reduktuar taksat me qllim
rritjen e t ardhurave t familjeve, nxitjen pr investime dhe rritjen e krkess agregate.
N Shtetet e Bashkuara t Ameriks taksat psuan nj rnie me 50% n 2008-tn me
qllim nxitjen e biznesit pr t hapur vende t reja pune (Godfrey, 2008).
Tatimet (taksat) q prdoren si instrumenta t politiks fiskale jan:
Tatimet mbi t ardhurat personale.
Ndryshimi n tatimet mbi t ardhurat personale ndikon n t ardhurat e diponueshme nga
familjet. Kjo do t ndikoj edhe n konsumin privat. Nga studimet mendohet q n afat
shkurtr konsumi t mos ndikohet.
Konsumatort jan prgjithsisht skeptik ndaj marrjes s huave t mbshtetura n t
ardhura t ardhshme, kshtu q n periudha afatshkurtra ky instrument i politiks fiskale
mund t mos sjell rritjen e krkess agregate . Ndrkoh q kjo e fundit mund t nxitet
m shpejt dhe dukshm nga rritja e konsumit dhe investimeve publike. Gjithashtu nj
tjetr disavantazh n uljen e tatimit mbi t ardhurat parsonale sht edhe ndikimi n
rishprndarjen e t ardhurave q mund t komplikoj m tepr situatn.
TVSH (Tatimi i Vlers s shtuar)
Ndryshimi i prqindjes s TVSH mund t ndikoj n rialokimin e konsumit privat. Nj
ulje e prkohshme n normn e TVSH do t rriste konsumin privat, ndrkoh q do t
kishte nj ndikim shum t vogl n rishprndarjen e t ardhurave. Gjithsesi nryshimi i
norms s TVSH ka disa probleme.
S pari, nse konsumatort informohen se do t ket ulje t norms s TVSH, ata do t
ulin konsumin e tyre deri n momentin q hyn n fuqi kjo ulje. M pas ata do t
konsumonin n avance deri n momentin q kjo ulje do t ishte n fuqi dhe pas nj
ngritjeje t re t TVSH do t kishim prsri nj ulje t konsumit edhe pse prkohsisht.
kopje

49

S dyti, nse do t kemi nj diferenc t madhe t normave t TVSH midis dy vendeve,
kjo do t ndikonte n tregtin n kufinjt midis vendeve pr t patur mundsin e
prfitimit nga arbitrazhi i taksave.
S treti, mendohet se ndryshimi i TVSH do t ndikonte n industrin e ndrtimit, duke e
konsideruar kt t fundit si konsum final.
Vendet e Bashkimit Europian kan t drejtn e ndryshimit t ksaj norme midis 5-15 %,
n raste specifike, megjithat norma normale e pranuar sht mbi 15 % dhe n kto
kushte prdorimi i saj si instrument i politiks fiskale stabilizuese do ishte i
rekomandueshm.
Tatimi mbi pagat
Nse n nj periudh reesioni si kriza aktuale do t kishim ulje t tatimit mbi pagat, kjo
do t onte n uljen e kostove t kompanive dhe si rezultat do t stimulonte rritjen e
punsimit dhe nj kundrveprim n rnien e prodhimit. Efektet e nj ndryshimi n
normn e tatimit mbi pagat mund t jen t ngjashme me ato t ndryshimit t kurseve t
kmbimit. Nse ulet tatimi mbi pagat, do t ulet kostoja e prodhimit pr kompanit
vendase, si rezulat produkti i tyre do t ket mime me konkuruese n raport me
kompanit e huaja. Kjo do t oj n rritjen e krkess pr produktet vendase,
rrjedhimisht uljen e krkess pr monedh t huaj dhe vlersim t monedhs vendase.
Kshtu q n nj far mnyre ndryshimi i tatimit mbi pagat mund t zvndsoj
ndryshimin e kurseve t kmbimit, i cili tashm nuk sht i mundshm pr vendet e
Bashkimit Europian q prdorin nj monedh t vetme.

3.2.4 Ndryshimi i kurseve t brendshme t kmbimit
70

Ndryshimi i tatimit mbi t ardhurat nga pagat mund t financohet nga nj ndryshim i
norms s tatimit mbi vlern e shtuar me qllim mos ndryshimin e nj niveli t caktuar t
sufiitit buxhetor. N literatur kjo sht quajtur ndryshim i brendshm i kurseve t
kmbimit.

70
Calmfors, L. 1998 Macroeconomic Policy, Wage Setting and Employment, in Oxford Review of
Economic Policy
kopje

50

Synimi i ktij ndryshimi t brendshm n ndryshim nga nj reduktim i tatimit mbi pagat i
pafinancuar sht zhvendosja e krkess midis prodhimit vendas dhe t huaj, duke e ln
krkesn agregate pothuajse t pa ndryshuar.
Neutraliteti e bn kt instrument vertet trheqs n nj situat kur krkohet t
reduktohen prkohsisht kostot, por jo t ulet sufiiti buxhetor.
Pr shkak t problemeve si rialokimi i konsumit privat dhe problemet n lidhje me
tregtin midis vendeve q sillte ndryshimi norms s tatimit mbi vlern e shtuar,
nse ky ndryshim do t financonte ujen e tatimit mbi pagat do t ishte nj
alternativ m e mir e politiks fiskale , ndoshta me stabilizuese.

3.2.5 Politikat n lidhje me investimet afatgjata
Sipas t dhnave t OECD-s vendet e ndryshme t bots kan prezantuar paketa
stimuluese fiskale t cilat variojn n intervalin 0.1% deri n 5% t GDP-s n 2008 . M
t larta, si e shohim edhe nga grafiku, jan ato t SHBA, Australis , Kanadas, q jan
n vlerat mbi 4%, ku m e larta sht ajo e SHBA-s me 5.5% t GDP s vitit 2008.
Disa nga vendet i kan dhn prioritet shkurtimit t taksave. Nga ky grup bjn
prjashtim disa vende si Meksika, Australia, Kanadaja, Japonia si dhe disa vende t
OECD t cilat i kan dhn prioritet investimeve publike.

kopje

51



Figura 5: Paketat stimuluese fiskale 2008-2010 t shpallura nga vende t ndryshme t bots
71

Investimet publike jan br n disa fusha ku mund t prmendim
72
:

Investime n prmirsimin e infastrukturs (informacionit dhe komunikimit);
Investime pr mbshtetjen e shkencs, krkim-zhvillimeve. Gjermania sht nj
nga vendet q ka investuar nj paket prej 900 milion Euro pr krkim dhe
zhvillim;
Investime n kapitalin human.

Nj nga politikat sht ajo e parandalimit t papunsis pr periudha t gjata kohe, duke u
siguruar q papunsia t mos marzhinalizohet dhe t humb kontaktin me tregun e puns.
Vende si Gjermania dhe Britania e Madhe jan fokusuar shum n inkurajimin e
siprmarrjeve private q t mbajn stafin ekzistues si dhe t rekrutojn t rinj.
Ndikimi i reesionit do t jen thelbsore n shoqrit e shteteve t ndryshme. Papunsia
n t gjitha vendet e OECD-s do t rritet ndjeshm. Normat e papunsis mendohet t

71
Policy Responses to the Economic Crisis:Investing in Innovation for Long- Term Growth,OECD June
2009/Fq.24
72
Shiko me siper/Fq.24
kopje

52

arrijn pikun n 2010 apo n fillim t 2011 , duke arritur nivele me dy shifra pr her t
par q prej viteve 1990. Numri i t papunve n vendet e G-7 parashikohet t jen sa
dyfishi i nivelit t vitit 2007 duke arritur rreth 36 milion njerz n fund t 2010.
Kjo perspektive nnvizon nevojn e nj politike sociale dhe progame t punsimit me
qllim arritjen e nj stabiliteti makroekonomik ne t ardhmen. Disa nga investimet e bra
n lidhje me kto perspektiva jan:
Investime n paketa trajnimesh dhe programesh edukimi
Stimuj pr t pranuar pozicione afat-shkurtra.
Zgjerimin e mbulimit ose kohzgjatjen prfitimit pr t papunt.
Investimin n shkolla dhe universitete.
Investime n fushn e energjis dhe teknologjis s gjelbr. Kto investime kan
si qllim kryesor ruajtjen e energjis , prdorimin e saj n mnyr sa m efiente.
Nj nga vendet q dallohet n kt fush investimesh sht Korea.
Investime pr mbshtetjen e siprmarrjes dhe novacionit (ndihm siprmarrjeve t
vogla dhe t mesme (SME).
T gjitha kto investime, t bra kryesisht nga vende t zhvilluara, kan si qllim
rivendosjen e nj rritjeje ekonomike n t ardhmen n prgjigje t krizs aktuale.

3.2.6 Efekti negativ i paketave stimulese fiskale, borxhi publik
Nj nga diskutimet m t nxehta t grupit t G-20-ts dhe Bashkimit Europian ishte fakti
q paketat fiskale stimuluese duhet t merrnin n konsiderate situatn aktuale t
financave publike dhe efektet e saj n afatmesem dhe afat gjat n borxhin publik.
N grafikun e mposhtm jan paraqitur disa vende dhe niveli i borxhit te tyre aktualisht.
Shohim q pjesa m e madhe e tyre kan nj nivel t lart t borxhit dhe defiitit
buxhetor.

kopje

53


Figura 1: Balanca e buxhetit dhe niveli i borxhit pr disa nga vendet e OECD-s
73


sht parashikuar se n 2009-tn defiiti buxhetor pr vendet e OECD-s do t jet n
nivelin -3.8 % t GDP s, ndrsa pr eurozonn -2.2% e GDP-s. Disa nga vendet si
Irlanda, US, Britania Madhe, Franca dhe Japonia kan probleme t konsiderueshme me
financat publike. Kjo nnkupton q politikat fiskale do t sjellin n t ardhmen nj nivel
t lart t borxhit publik. Mendohet q n ekonomit e zhvilluara borxhi publik t arrij
nivelet 75-115 % t GDP-s prgjat viteve 2008-2014
74
.
N ekonomit e G-7s ajo mendohet t jet mbi 90%, prve Kanadas. Vetm disa
vende kan ndjekur nj politike t konsoliduar e cila i ka pozicionuar ato jo si
problematike pr sa i prket borxhit, t tilla jan Danimarka dhe Suedia. Shpenzime
publike t larta , reduktimi i taksave, dhnia e huave kompanive private t cilat prballen
me krizn e likuiditetit ka br q niveli i borxhit publik pr Irlandn t arrij nivele
shum t larta.
Probleme me borxhin publik mund t sjellin nivel t lart t normave t interesit. Bonot e
thesarit konsiderohen si pa risk dhe kan mime t prafrta me obligacionet e sektorit
privat, kjo situat mund t ndryshoj me normalizimin e tregjeve financiare dhe rritjen e
nivelit t borxhit.
A ndihmon inflacioni n uljen e vlers s borxhit publik?
Disa mendojn se nj inflacion i lart sht nj mim i arsyeshm q duhet paguar me
qllim uljen e vlers s borxhit publik. E megjithat mund t ndodhe q n periudha afat

73
Fiscal policy and the global financial crisis, by Torben M.Andersen/Fq.26
74
A Strategy for Renormalizing Fiscal and Monetary Policies in Advanced Economies, by Carlo Cottarelli
and Jose Vials, 22 September 2009 (I M F S T A F F P O S I T I O N N O T E)/Fq.5
kopje

54

gjata norma e interesit t borxhit t rritet duke u indeksuar me inflacionin, ka e bn t
pavlefshme teorin e msiprme.
Duke u mbshtetur n parashikimet mendohet se nj norm inflacioni e lart nuk do
mund t ulte m shum se e vlers s borxhit, e cila parashikohet t arrij vlera t larta
deri n 2014
75
. Pyetjes s msiprme mund ti prgjigjemi qetsisht jo, nj inflacion i
lart nuk justifikohet as n kt rast, kt e kan treguar eksperiencat e s kaluars.
Nj inflacion i lart shkakton shum probleme n ekonomi, ndr t cilat prmendim:
Deformime t mdha ne shprndarjen e burimeve,
Ulje t rritjes ekonomike,
Rrit varfrin,
Krijon destabilitet social dhe politik.

Si mund t reduktohet vlera e borxhit?
Gjat hartmit t nj strategjie fiskale pr prmirsimin e financave publike, pr
reduktimin e borxhit mund t prcaktohen njri nga dy objektivat e mposhtm:
T reduktohet vlera e borxhit publik e arritur nga politikat e ndjekura gjat krizs.
T reduktohet deri n nivelin prpara krizs.
E kaluara ka treguar q mund t jetohet me nj nivel t lart borxhi, por ka pasoja pr
vendet. Shembulli tipik sht Italia dhe Japonia t cilat kan patur nj nivel t borxhit mbi
100% ndaj GDP s pr vite me radh dhe kjo nuk u ka shkaktuar ndonj kriz.
Megjithat kto vende kan patur nj rritje t ult ekonomike nj pjes e s cils i
atribuohet edhe nivelit t lart t borxhit. Rritja ekonomike sht nj nga burimet
kryesore t reduktimit t borxhit.

3.3 Politikat n lidhje me nxitjen e investimeve t huaja direkte (FDI)
Ende nuk vihet re nj ndikim i krizs n ndryshimin e politikave pr investimet e huaja
direkte, kjo bazuar edhe n faktin q nuk ishin ato n themelet e ksaj krize. E megjithat
nga qeverit e vendeve t ndryshme jan marr disa masa t cilat edhe pse me karakter t

75
A Strategy for Renormalizing Fiscal and MonetaryPolicies in Advanced Economies ,by Carlo
Cottarelli and Jose Vials September 2009/Fq.9
kopje

55

prgjithshm do t ken ndikimin e tyre n nivelin e investimeve, pozitiv apo negativ
qoft ai.

A. Mund t dallojm tre kategori t masave politike t marra, t cilat synojn
nxitjen e investimeve:
S pari, shum vende t zhvilluara kan adoptuar paketat e shptimit pr sektorin
financiar. Sigurimi i garancive shtetrore pr institucionet financiare do kishte nj ndikim
t madh n rritjen e investimeve t huaja direkte, pasi kto kompani do t
konsideroheshin si t sigurta pr investitort e huaj. Pr m tepr disa vende kan krkuar
pjesmarrjen e kapitalit t huaj n vend si psh. Belgjika, e cila hyri n negociata me BNP
Paribas
76
, nj nga grupet m t mdha financiare n bot , pr blerjen e banks belge
Fortis.
S dyti, vende si SHBA, Franca, Gjermania dhe Spanja kan lajmruar pr programe t
mdha t investimeve publike, kryesisht n infrastrukture, t cilat jo vetm rrisin besimin
n ekonomi por i hapin rrug mundsive t reja pr investime.
S treti, disa vende kan mar masa pr sa u prket politiks fiskale dhe monetare, t
cilat gjithashtu kan nj ndikim pozitiv n investimet e huaja. Shembull i ksaj sht
Britania e Madhe, e cila ka deklaruar nj ulje t TVSH , apo qeveria Gjermane e cila
krijoi nj paket financiare n ndihm t ndrmarrjeve t vogla dhe t mesme, t cilat
kan probleme n sigurimin e kredive pr aktivitetin e tyre.
Bordi i Fed-it n SHBA ka ulur normat e interesit gati n zero, qeveria Japoneze uli
taksn e korporatave pr SME-t, ndrsa pr kompanit e mdha t cilat n situat
normale jan t prjashtuara nga dhnia e kredive pr biznes, Banka Japoneze pr
Bashkpunim Ndrkombtar i ka hapur mundsi kreditimi me qllim mbrojtjen e
filialeve t tyre t ngritura n vendet n zhvillim.
Qeveria Kineze ndrkoh kishte shpalluar n nntor 2008 planin pr investime publike
me nj buxhet prej 600 bilion dollarsh, e cila mendohet q t zgjas deri n 2010 dhe q
mund t ndihmoj n mbajtjen prodhimit t brendshm bruto(GBP) n nivelet 8-9% gjat
ksaj periudhe.

76
PNP Paribas , banka m e madhe e Francs bleu 75% t aksioneve t Fortis bankes Belge pr nj shum
prej 14.5 bilion euro/ www.bloomberg.com
kopje

56

N samitin e G20-s t mbajtur n 14 Nntor 2008, lideret deklaruan se:
brenda 12 muajve t ardhshem do t prqendrohemi n ngritjen e barrierave t
reja pr tregtin dhe investimet, imponimin e kufizimeve t reja t eksportit dhe t
stimulimit t tij
Nj tjetr mas e marr nga nnt vende Aziatike prfshir dhe Australin si
kundrprgjigje ndaj krizs ishte ajo n nntor t vitit 2008, ku ju ofrua risigurim pr
eksportet kompanive t siguruara nga autoritet lokale.

B. Masat q mund t pengojn investimet. Disa masa t qeverive t marra n prgjigje
ndaj krizs t cilat mund t dmtojn investimet.
S pari, ka t bj me ndrhyrjen q shum shtete si Belgjika, Gjermania, Britania e
Madhe apo SHBA ndmorn n lidhje me blerjen e aksioneve t bankave apo kompanive
t sigurimit t prekura nga kriza. Shtetzimi i pjess m t madhe t institucioneve
financiare n mnyr t natyrshme zbeh mundsin e investimeve private, pra nj ulje t
investimeve t huaja direkte.
S dyti, kufizimet e vna nga shtetet si kusht pr asistimin e institucioneve financiare t
prekura nga kriza, si psh. kufizimet n lidhje me pagimin e dividentve. Kto lloj
kufizimesh i bjn m pak trheqse kto kompani ndaj investitorve privat.
Kufizime t tilla t vna nga shtetet me qllim mbrojtjen e interesit publik mund t
pengojn investimet e huaja. Nje shembull tipik sht programi mbshtets q ka
miratuar Franca pr kompanit e prodhimit t makinave t cilat nuk duhet t prodhojn
jasht vendit nse duan t sigurojn suportin e ofruar nga shteti.
Nse ndrhyrjet e qeverive do t ken tendenca t tilla proteksioniste, do shkaktojn nj
ulje t madhe t investimeve dhe ekonomis s lir, ka do oj edhe n ulje t rritjes
ekonomike si nj nga plagt e mdha t ksaj krize, ndaj politikbrsit duhet t ruajn nj
klim t prshtatshme dhe trheqse pr biznesin duke e ndihmuar dhe nxitur at.

3.4 Koordinimi i politikave, domosdoshmri pr efektivitet
Dizenjimi i politiks fiskale duhet t bhet duke patur n konsiderate nj koordinim t saj
me politikn monetare dhe koordinimin ndrkombtar.

kopje

57

3.4.1 Politika monetare dhe fiskale
Politika monetare n situata ekonomike normale ka nj rol primar n ekonomi dhe i l
politiks fiskale t ndjek stabilizuesit automatik. Kshtu q n kt rast problemet e
koordinimit midis dy politikave jan t minimizuara. N rastet e krizave ekonomike si ajo
aktuale, politika fiskale merr dimensione t tjera dhe ketu lind edhe problemi i
koordinimit t saj me qllim q efektet e kombinuara t t dyja politikave t mos jen t
paparashikuara dhe negative. N fazn fillestare t krizs ende nuk kemi probleme pasi
normat e interesit t rrjedhura nga politika fiskale jan t ulta. Nj shtje q diskutohet
n eurozon sht problemi i moskoordinimit ose mosprputhjes s politiks s
prbashkt monetare me karakteristikat ose ciklin e jetes se bizneseve t vendeve t
veanta.

3.4.2 Koordinimi ndrkombtar
Meqnse kriza aktuale sht nj krize globale, e cila edhe efektet i ka po globalisht sht
e rndsishme dhe e domosdoshme nj koordinim ndrkombtar i tyre. Tani m shum se
kurr kjo sht e nevojshme pasi pr shkak t rritjes s tregtis politika fiskale nuk ka
patur at efekt n krkesn agregate.
Thirrjet pr t koordinuar iniciativat e politiks fiskale jan t
t shumta duke prfshir ketu deklaratat nga G20 n nntor 2008 dhe nga plani i
shptimit t BE-s:

. Ndikimi i nj koordinimi inteligjent shton forcn pr t penguar tendencn
drejt nj reesioni m t thell. Nj Europ e gatshme pr t ndrmarr shpejt
aksione ambicioze dhe t synuara mir do t ishte nj Europ n gjendje ti vendos
frenat rnies dhe t ndrroj val. O mbytemi ose notojm s bashku .

Ishin kto fjalt e Jose Manuel Barroso, Presidentit t Komisionit Europian n mbledhjen
e nntor 2008-ts pr Planin e Rimkmbjes Ekonomike Europiane, ku i vihej theksi nj
politike t targetuar dhe koordinuar mir. Duke ndjekur politika fiskale kombtare dhe t
pa koordinuara ndikon n krkes-ofertn dhe rrjedhimisht do t ket efekte n partnert
tregtar.
kopje

58

Rrjedhjet e krkess mund t zvoglojn nxitjen pr t ndjekur politika ekspasioniste t
tipit rritje t eksportit pr shkak se kto nuk jan marr parasysh n proesin e krijimit t
politikave
77
. Megjithat nuk sht e thn q sht stabilizuar nj defiit dhe ky nuk
mund t ndryshoj. N fakt shohim dy tendenca t politikave fiskale.
Nga njra an shohim tendencn q kan paketat stimuluese fiskale pr t nxitur krkesn
pr produktet vendase, e ashtu quajtur politike proteksioniste e cila pengon tregtine e
lire.
Nga ana tjeter shohim nj ndryshim t prbrjes s paketave stimuluese fiskale q kan
pr qllim m tepr nxitjen e krkess publike sesa asaj private. Krkesa publike i
drejtohet sektoreve jo t tregtueshm dhe si rrjedhim kjo lloj politike ka nj efekt t
dyfisht midis aktivitetit t brendshm dhe atij t jashtm.

Nga mos koordinimi i politikave mund t ndodh q politikat fiskale t vendeve t
drejtohen m shum drejt krkess publike se sa drejt asaj private.
Nj ndr pasojat ekonomike t krizs globale ka qn ulja e krkess agregate.
Duke qen se nuk pritet q politika monetare t ket shum ndikim n t
vemendja sht kthyer m shum drejt instrumentave t politiks fiskale.
Globalizimi ka qn nj ndr faktort q ka ndikuar n krijimin e krizs dhe
propagandimin e saj, njkohesisht mund t jet si nj faktor q e bn politikn
fiskale m pak efektive.
Duhet t kemi nj koordinim t politiks fiskale me politikn monetare dhe nj
koordinim ndrkombtar me qllim shmangjen e efekteve t padshiruara n
marredheniet tregtare.
N kushtet aktuale instrumentat e politiks fiskale do t jen efektive kundrejt
krkess agregate, pasi niveli i saj sht shum i ult dhe kemi munges likuiditeti
n treg.
Politika aktuale fiskale do t shkaktoj nj nivel t lart t borxhit publik n t
ardhmen. Problemi kryesor sht si do t ndryshoj ajo pas krizs dhe si do t bj
t mundur normalizimin e gjndjes.


77
Barrel, 2009 /Tregon se politikat fiskale jan m efektive n rastet kur jan t koordinuara se n rastet kur
nuk jan t koordinuara.
kopje

59

Securitization
Securitization ka t bj me nj proes i cili ka si objekt kryesor ndryshimin e
struktururs financiare t nj kompanie.Me an te ktij proesi mblidhen instrumentat e
borxhit n nj portofol dhe m pas gjenerohen letra me vler t cilat do t blihen nga
investitor t ndryshm. Instrumentat e krijuar nga ky process jan:
Term Asset-Backed Securities Loan Facility (TALF)
Mortgage-backed securities (MBS)
Kjo praktik dshtoi dhe bankat qndrore dhe qeverit e vendeve t ndryshme filluan t
blejn asete riskoze dhe t mbshtesnin sistemin bankar me programe t sigurimit t
likuiditetit duke u br ata vet investitort e fundit t letrave me vler t gjeneruara nga
proesi Securitization.

3.5 Politikat Qeveritare n lidhje me tregjet financiare

1) Injektimi i kapitalit, blerja e toxic assets
M posht kemi shembuj t injektimit t likuiditetit nga SHBA n sistemin bankar duke
bler aksione preferenciale.

SHBA
Shtetet e Bashkuara t Ameriks adoptuan nj plan t quajtur Emergency Economic
Stabilization Act (EESA)
78
si nj plan shptimi nga kriza. Kjo pakete arriti vlern rreth
700 bilion dollar. Instrumentat kyesor t prdorur n kt plan shptimi jan:
- Injektimi i kapitalit
- Blerja e aseteve me risk t lart toxic assets
N prgjigje t krizs financiare globale, qeveria Amerikane mori nj sr masash,
studimin e situatave n mnyr individuale case-by-case dhe ndrhyrjen e imediate pr
prmirsimin e tyre . Ajo i dha nje shum prej 85 billion dollar likuiditet Amerikan
International Group (AIG).

78
Financial Crises: Past Lessons and Policy Implications, by Davide Furceri and Annabelle
Mourougane/Fq.25
kopje

60

N 14 tetor 2008 u lajmrua se do t bhej nj injektim i kapitalit prej 250 bilion dollar
pr institucionet financiare t prekura nga kriza. Kto institucione i shiten qeveris s
SHBA aksionet preferenciale.
N 23 nntor qeveria federale shptoi Citigroup duke e ndihmuar at t absorbonte nj
shum t konsiderueshme humbjesh nga asetet e helmuara me an t injektimit t
kapitalit.
N 17 janar 2009 autoritetet e SHBA-s deklaruan se do t ndihmonin Bankn
Amerikane q t prballonte humbjet q i erdhn si rezultat i blerjes s Merrill Lynch-it.
Qeveria do t injektonte 20 bilion dollar n bank n kmbim t aksioneve preferenciale.

N tabeln e mposhtme jan paraqitur vlerat e kapitalit t injektuar nga vende t
ndryshme n prgjigje t krizs. Si e shohim SHBA dhe Britania e Madhe zn vendet e
para pr sa i prket shumave t kapitalit t injektuar n sistemin financiar, dhe kjo gj nuk
ka ndikuar vetm n tregjet e ktyre vendeve po n t gjith botn pasi kan tregjet
financiare m t integruara dhe m t fuqishme n bot.



2) Rikapitalizimi
Ka t bj me ndryshimin e struktures s kapitalit, raportit t detyrimeve me kapitalin e
vet. Nnkupton zakonisht zvndsimin e kapitalit te vet me detyrime. Ishte nj nga
ndrhyrjet q qeveria ndrmori n prgjigje t krizs.

kopje

61

3) Garantimi i detyrimeve
Nj ndr suportet financiare q qeverit kan dhn ka qen edhe ai i garantimit t
detyrimeve me qllim rritjen e besimit n treg. Edhe pse n mbshtetje t tregut ato
krijojn probleme pasi duke u garantuar nga qeveria ulet kontrolli i riskut t ktyre
detyrimeve ka do sjelli probleme n t ardhmen. N momentin q ulet risku, bankat i
paguajn qeveris mimin e riskut t marr prsipr gjat periudhs s garantimit t
detyrimeve.

3.6 Rregullimi i tregjeve financiare dhe kapitalit: opsionet pr
reformn

N periudha afat mesme dhe afatgjata, duhet t zbatohen politika
strukturore t cilat duhet t sigurojn mirfunksionimin e sistemit
financiar dhe ruajtjen e stabilitetit t ekonomis reale. Kjo duhet t bhet
n tre aspekte:
a. Zvoglimi i efektit ciklik t sistemit financiar sht nj element ky n mnyr q
t kufizoj vrazhdsin e krizs financiare dhe pr t reduktuar ndikimin e saj n
veprimtarin reale ekonomike.
b. Rritja e transparencs sht gjithashtu thelbsore n mnyr q t eleminohet
pasiguria dhe kufizimin e moral hazard. Duhet t zvoglohet risku i kredis dhe
t rritet transparenca n raportimin financiar.
c. S fundi kriza financiare ka treguar nevojn pr forcimin e
rregullimit t tregut financiar.



kopje

62

3.7 Filozofia e ekonomis, proteksionizmi
79
dhe shteti kapitalist
80


Megjithse struktura ekonomike e pjess m t madhe t vendeve n bot do vazhdoj t
ndjek ideologjin baz t derregullimit , mos ndrhyrjes s qeveris n sektorin privat
dhe tregje t hapura pr produktet, shrbimet dhe kapitalin , prsri vihet re nevoja e
rritjes s ndrhyrjes s qeveris dhe nj ndrprerje e heqjes s barrierave pr tregtin e
lir.
Shteti kapitalist n t cilin shteti zotron kapital n kompanit private tashm nuk vihet re
vetm n Rusi, ku historia e nj ekonomie t komanduar ka ln gjurmt e saj, por edhe
n Shtetet e Bashkuara t Ameriks, Europ dhe Azi.
Shtetzimi i bankave, i kompanive t sigurimit dhe institucioneve t tjera financiare , si
dhe injektimi i kapitalit dhe dhnia e kredive kompanive private zn pjesn m t
madhe t paketave shptuese ndaj krizs t vendeve t ndryshme n bot. N ndrhyrjen
e shtetit dhe prfshirjen e kapitalit t tij n kompanit private ngrihen disa pikpyetje dhe
probleme ndr t cilat mund t prmendim:

Pronsia e shtetit mbi kompanit private mund t prek efiencn dhe
prfitueshmrin e ktyre kompanive.
Ngrihet pyetja nse shteti do t favorizoj nj kompani m shum se nj tjetr.
Shteti do prdori burimet e tij t pakta pr menaxhimin e ktyre kompanive.

Kto probleme jan diskutuar dhe komunikuar kompanive amerikane, n t cilat shteti ka
injektuar kapital dhe i ka dhn kredi.
Nj tjetr shqetsim sht ngritur n vendet e zhvilluara, krijimi i nj fryme
proteksionizmi n ekonomi. Shtetet duke qen se injektojn kapitalin e tyre n bankat
tashm t zhytyra n kriz likuiditeti, mund ti imponojn ktyre t fundit q t japin kredi
m shum vendasve se t huajve.


79
Nnkupton at politik ekonomike e cila vendos barriera pr tregtine midis vendeve nprmjet tarifave
ose kuotave. sht nj politik anti-globaliste dhe kundr ekonomis s lir.Pengon importet me qllim
stimulimin e prodhimit vendas .
80
The Global Financial Crisis: Analysis and Policy Implications, by Dick K. Nanto, Coordinator ,July
2009/Fq.20
kopje

63

3.8 Implikimi i organizatave ndrkombtare financiare n krizn globale, G20 ta
Disa nga organizatat m t rndsishme financiare n bot jan vn n lvizje pr shkak
t krizs, ndr t cilat mund t prmendim:

Fondi Monetar Ndrkombtar (FMN)
Grupi i t 20-tve (G-20)
Banka Botrore
Grupi i t 7-tve (G-7)
FMN
Ajo u konceptua n korrik t 1944-ts n nj takim n qytetin e Bretton Woods , New
Hampshire, ku morn pjes prfaqsuesit e 45 qeverive dhe u ra dakord pr nj
bashkpunim ekonomik ndrkombtar. U legjitimua n 1945 dhe sot ka antarsimin e
185 vendeve.
Tre qllimet kryesore dhe q prbjn aktivitetin e saj jan:
Monitorimin e zhvillimeve kombtare, globale dhe rajonale ekonomike dhe
financiare t vendeve antare si dhe kshillimin n lidhje me politikat e tyre
ekonomike.
Dhnien e kredive vendeve me qllim mbshtetjen e politikave pr rregullimin e
bilancit t pagesave.
Ofrimin e eksperiencs dhe trajnimin e zyrtarve t qeverive dhe bankave
qndrore.

N lidhje me krizn aktuale ajo ka operuar n tre fusha:
Menaxhimit t menjhershm t krizs kryesisht n fushn e bilancit t pagesave
pr vendet n zhvillim dhe m pak pr vendet e zhvilluara.
Dhnien e kontributit pr reformimin e sistemit financiar ndrkombtar.
Kshillimin e vendeve antare n lidhje me politikat e ndrmarra n prgjigje t
krizs.

G-20
kopje

64

G20 ta sht nj forum informal, i cili nxit diskutime t hapura dhe konstruktive midis
pjesmarrsve n lidhje me ekonomit e vendeve me tregje t zhvilluara, n lidhje me
shtje thelbsore pr sa i prket ekonomis globale dhe stabilitetit t saj. Takimet e ktij
formacioni jan nj zhvillim i ri dhe q mori shtys nga kriza aktuale globale. N takimin
e 15 nntorit 2008 n Washington u prcaktuan nj sr objektivash dhe hapash q duhet
t ndrmerren n kuadrin e krizs t cilat duhet t implementoheshin brenda mars 2009-
ts. N Prill 2009 u mbajt nj takim i dyt n Londr, ku u vendos nj bashkpunim i
ngusht me Fondin Monetar Ndrkombtar (IMF) pr t ndrmarr disa hapa pr
stabilizimin e gjndjes. Lideret e G20 edhe pse nuk ran dakord mbi paketat stimuluese
shtes t vendeve , pranuan rolin ky t fondeve t IMF-s . Lideret theksuan se i duhej
rrezistuar proteksionizmit dhe promovimin e tregtis globale dhe investimeve
81
.
Disa nga principet q do t udhhiqnin tregjet financiare, mbi t cilat ra dakord G20-ta n
takimin saj ishin:
Rritje t transparencs dhe prshtatjen e standarteve ndrkombtare t
kontabilitetit.
Rregullimin dhe menaxhimin e riskut t tregjeve, produkteve dhe pjesmarrsve.
Sigurimin e integritetit n tregjet financiare duke parandaluar mashtrimet dhe
vjedhjet, parandalimin e konflikit t interesit, dhe mbrojtjen nga prdorimi i
sistemit financiar pr qllime kriminale.
Forcimin e bashkepunimit ndrkombtar, duke br q rregullat dhe ligjet
kombtare t jen m konsistent, koordinim i bankave qndrore me njra tjetrn.
Forcimin e institucioneve financiare ndrkombtare duke modernizuar qeverisjen
dhe prbrjen e tyre me qllim q vendet n zhvillim t ken nj prfaqsim m t
mir t interesave t tyre, dhe koordinimin e prpjekjeve pr tju prgjigjur krizave
t mundshme.
Pr t zbatuar principet e msiprme G-20-ta hartoi nj plan veprimi i cili konsistonte n:
Sigurimin q kompanit t mbajn kapitalin e nevojshm pr aktivitetin e tyre.
Zhvillimin e praktikave m t mira t manaxhimit t riskut nga bankat.

81
G-20, takimi I Ministrave te Finances dhe Guvernatoreve te Bankave Qendrore, Britania e Madhe, 14
Mars 2009,
kopje

65

Zgjerimin e Forumit t Stabilitetit Financiar pr t prfshir m shum prfaqsues
nga ekonomit n zhvillim.
Gjetjen e pikave t dobta n standartet e kontabilitetit. Duhen rishikuar standartet
e kontabilitetit dhe metodat, t cilat duhet t marrin parasysh edhe riskun. Metodat
aktuale t kontabilitetit (p.sh GAAP
82
) jan t fokusuar n vlern q rezulton nga
t ardhurat dhe shpenzimet, pa mar parasysh konceptin e riskut t bilancit
83
,
risku i aseteve dhe detyrimeve q rezultojn nga luhatjet e mimeve t tregut.
Lideret ran dakord q kto reforma mund t jen efektive vetm n kushtet e nj tregu
t lir, ku zbatohen ligjet pr pronn private, n nj treg ku ekziston tregtia e lir dhe
nxitja e investimeve , n nj treg konkurues dhe efient ku ka liri dhe akses n
informacion.
Keshtu q u ra dakord q:
T kundrshtohet proteksionizmi, i cili prkeqson sfidat financiare dhe
ekonomike.
T prmbahen nga do imponim n lidhje me vendosjen e barrierave tregtare apo
investimeve pr 12 muajt e ardhshm.







82
General Accepted Accounting Principles(GAAP)
83
The Financial Crisis and the Policy Responses:An Empirical Analysis of What Went Wrong,by John B.
Taylor, November 2008
kopje

66


KONKLUZIONE

N kt tem u ndalm n nj prshkrim t krizs financiare globale dhe faktorve kryesor q
mendohet t ken shkaktuar e thelluar m tej krizn. Mund t konkludohet se:
Shkaku kryesor i krizs financiare i ka fillesat n fluskn e tregut t kredive hipotekore
nnstandarde dhe dshtimet e larta n kt treg kredish.
Nj rol ky kan luajtur produktet financiare: letra me vler t kolaterializuara dhe borxh
obligacionar i kolateralizuar.
Kriza 2007-2010 sht nj kriz q u shkaktua n nj mas t madhe nga babzia e
institucioneve financiare: banka e kompani investimesh t cilat morn prsipr risqe t
mdha dhe nuk u treguan transparente n aktivitetin e tyre, si edhe nga huamarrs t etur
t cilt nuk u treguan t prgjegjshm n shlyerjen e kredive.
Derregullimi dhe institucionet rregullatore jovigjilent kan krijuar terrenin e duhur pr
zhvillimin e krizs.

N kt mikrotez u ndalm gjithashtu n transformimin e krizs nga nj kriz likuiditeti, n
kriz krediti, kriz t gjithanshme financiare dhe m tej n kriz ekonomike globale. N kt
kuadr mund t konkludojm se:
Kriza q lindi n sektorin bankar shum shpejt arriti t prhapej edhe n pjesn tjetr t
sektorit bankar, nprmjet efektit domino dhe pranis s riskut sistemik. Ndr elementt e
sistemit financiar, sistemi bankar ka qen ai q u prek m tepr ndrsa element t tjer t
rndsishm si shoqrit e sigurimeve, unionet e kreditit apo fondet e pensioneve kan
qen m t mbrojtura, duke prfituar nga struktura dhe modeli i biznesit mbi t cilin
mbshteten.
Krizs globale q paralizoi aktivitetin ekonomik duket se i ka ardhur fundi, por
pavarsisht shenjave bindse pr rimkmbjen ekonomike, situata vazhdon t ket ende
pasiguri dhe sektor t prapambetur si besimi konsumator apo punsimi. Muajt e
ardhshm, m tepr se kurr, krkojn lvizje t menduara mir t bankave qndrore dhe
t qeverive globalisht dhe mbi t gjitha vnien n lvizje t mekanizmave korrigjuese pr
t shmangur prsritjen e nj krize t till n t ardhmen.
kopje

67

SH.B.A.-ja vazhdon t jet ende lojtar kryesor i sistemit financiar ndrkombtar, kjo
sht edhe arsyeja q nj kriz rajonale, si shum kriza t tjera financiare rajonale, mori
prmasa t mdha duke infektuar sistemin financiar global. Dy vitet e fundit treguan se
nj superfuqi si Sh.B.A. kur rrzohet, merr me vete edhe pjesn tjeter t bots.

T ndodhur prpara zhvillimeve financiare dhe ekonomike, hartuesit e politikave monetare dhe
fiskale ndrmorrn nj sr veprimesh me synim zbutjen e efekteve dhe kaprcimin e situats.
N kt kuadr, prsa i prket politikave monetare dhe fiskale t zbatuara n prgjigje t krizs
financiare e ekonomike, mund t nxjerrim konkluzionin e mposhtm:
Politikat monetare t zbatuara n prgjigje t krizs globale patn efekte t vonuara dhe t
pjesshme n tregjet financiare. Edhe pse bankat qndrore uln normat e interesit n nivele
shum t ulta persri nuk pati efekte n uljen e normave t interesit t kredidhnies. Kjo
erdhi si rezultat i faktit q nuk u diagnostikua problemi i vrtet q shkaktoi krizn, risku
i tregut i cili m von shkaktoi edhe mungesn e likuiditetit. Ndr efektet e pjesshme
pozitive q pati ishin rritja e likuiditetit n treg dhe pengimin e rnies s mtejshme t
mimeve. Gjithsesi ende nuk dihet efekti q do t ket kjo politike n t ardhmen prve
faktit t nj rritjeje t norms s inflacionit qe tashm sht evidente.

Gjat ksaj teme bm nj analiz krahasuese/paralelizuese me kriza t tjera t famshme n
historin botrore.
Duke e krahasuar me krizat m t mdha t ndodhura m par, midis krizs aktuale dhe
krizave t mparshme ka shum t prbashkta, ashtu si ka dhe ndryshime. E
prbashkta sht cikli Rritje e menjhershm Rnie e menjhershme dhe faktor t
tjer q lidhen ngusht me t, si psh: flluskat e aseteve, leva e tepruar, inovacioni
financiar, agregimi i instrumentave t borxhit n nj grup t madh dhe m pas emetimi i
letrave me vler t mbshtetura n kt grup, korrupsioni, ideologjia e tregut, t
mosqnurit transparent etj. Por sigurisht q kjo kriz nuk ka krahasim me ato t shkuarat.
Duke u bazuar n indikator t till si mbimimi global i pasurive t patundshme, borxhi,
leva, derivatet, flluskat globale dhe pasiguria e sistemit monetar global, mund t thuhet q
ekuilibrat e akumuluara n periudhn aktuale i kalojn disa her ato t ndodhura n
krizat e shkuara. Depresioni global sht i nj magnitude m t madhe edhe sa se
kopje

68

Depresioni i Madh. Ka t ngjar q po jetojm n nj periudh historike q m von do t
quhet Depresioni M i Madh

REKOMANDIME

Nga studimi i fenomeneve, forms dhe implikimeve q pati kriza financiare dhe ekonomike
globale, vlersojm q disa sugjerime pr kaprcimin e saj do t ishin t mposhtmet:
Nevojitet rregullim i kujdesshm dhe mbikqyrje e sistemit financiar n nj proces t
balancuar liberalizimi mund t kontribuoj n nj stabilitet financiar m t mir.
N situata normale politika monetare sht ajo q ndikon n stabilizimin e tregjeve
financiare dhe politika fiskale sht thjesht nj mbshtetse e saj e cila reagon sipas
mekanizmit automatik. N rastet e nj krize si ajo aktuale, politika fiskale edhe pse mund
t shkaktoj problem n t ardhmen prsa i prket borxhit publik prsri e ka t
domosdoshme t reagoj. Edhe pse shum vende jan n nj pozit t vshtir, me defiit
buxhetor dhe gap-e t mdha t GDP prsri duhet t zbatojn politikn fiskale
ekspasioniste, q sipas fakteve nuk do t jet thjesht nj mbshtetse e politiks
monetare, por do t ket nj rol t rndsishm n krizn globale. Gjithsesi paketa fiskale
e do vendi dhe madhsia e saj do t varet nga situata financiare dhe borxhi publik.
Duhen rishikuar standartet dhe metodat e kontabilitetit t zbatuara deri m tani, t cilat
duhet t marin parasysh edhe riskun dhe gjithashtu sistemi bankar duhet t bj nj
menaxhim m t mir t tij.
Duhet t arrihet nj koordinim midis politikave t nj vendi dhe atyre n rang
ndrkombtar me qllim q t arrihet efekti i dshiruar prej tyre
Nj pjes t mir t paketave shptuese t qeverive e zn edhe blerja e aksioneve riskoze
t institucioneve financiare q kan munges likuiditeti duke shtetzuar kshtu nj pjes
t mir t kapitalit t sistemit bankar. Kjo lloj ndrhyrje duhet t jet n masn e duhur pa
kaluar n nj fryme proteksioniste pasi pengon ekonomin dhe tregtin e lir si dhe krijon
barriera pr nxitjen e investimeve t huaja direkte q jan promotor i zhvillimit dhe rritjes
ekonomike t nj vendi..


kopje

69

REFERENCA:

1. Nouriel Roubini, The Rising Risk of a Systemic Financial Meltdown: The Twelve
Steps to Financial Disaster, Shkurt 2008
2. Irving Fisher, The Debt-Deflation Theory of Great Depressions, 1937
3. Frederic Mishkin, Anatomy of a Financial Crisis, Dhjetor1991
4. Edward (Ned) J. Kirk, An Overview of the Crisis and Potential Exposure
5. The Subprime Lending Crisis: Causes and Effects of the Mortgage Meltdown,
Katalina M. Bianco, J.D., CCH Writer Analyst, CCH Federal Banking Law Reporter,
CCH Mortgage Compliance Guide and Bank Digest.
6. How Government Created the Financial Crisis , John B. Taylor, artikull i marre
nga site i Wall Street Journal.
7. How Deregulation Fueled the Financial Crisis, Shah Gilani, artikull nga
www.marketoracle.co.uk
8. Financial sector developments and pro-cyclicality, Francesco Columba, Wanda
Cornacchia, Carmelo Salleo
9. Leverage 101: The Real Cause of the Financial Crisis, Andy Singh, artikull i marr
n site-n www.seekingalpha.com
10. When Leverage Goes Bad: The Real Cause Of The Financial Crisis, Dr. Kalinda
Rose Stevenson, artikull i marr n site-n www.nomoneylimits.com
11. Financial Crises: Past Lessons and Policy Implications - Davide Furceri dhe
Annabelle Mourougane, Economics Department, OECD
12. Dismantling Financial Crisis: `Savings & Loan Debacle` and `Subprime Mortgage
Crisis` in the Light of Minsky, Kabir Md. Nurul
13. Global Economic Crisis, Dipankar Basu
14. Financial crisis of 20072009, artikull nga www.wikipedia.org
15. Subprime lending, www.wikinvest.com
16. Regulatory Factors that Contributed to the Global Financial Crisis, Asia-Pacific
Social Science Review, Nestor A. Espenilla, Jr.
17. Financial Crises: Mechanisms, Prevention, and Management, Markus K.
Brunnermeier
18. The Financial Crisis and the Policy Responses: An Empirical Analysis of What
Went Wrong, John B. Taylor, Nntor 2008
19. The role of valuation and leverage in procyclicality, Joint FSF-CGFS Working
Group
20. Financial Crisis, prkufizim i marr nga www.businessdictionary.com
21. Faqja e internetit www.economicshelp.org
22. Fannie Mae and Freddie Mac in the Financial Crisis, www.nextwave.org
23. Fannie, Freddie Were at Center of Financial Crisis But Are Not Included in Obamas
New Financial Regulations, artikull nga www.cnsnews.com, June 2009
-------------------------------------------------------------------------------------------------------
24. A framework for assessing the systemic risk of major financial institutions- Huang,
Zhou&Zhu 2009, Bank for International Settlements
kopje

70

25. Asia leads global economic recovery, says Ben Bernanke - Luca Di Leo October 20,
2009 (Dow Jones Newswires/ www.djnewswires.com)
26. Commercial banks and credit unions Mike Schenk (Credit Union National
Association 2007)
27. Consumer Behavior: The Impact of the Current Crisis Breaking News 2008
(www.news.co.tt)
28. Cooperative banks, credit unions and the financial crisis- World Council of Credit
Unions 2009
29. Deciphering the Liquidity and Credit Crunch 2007-08: Markus K. Brunnermeier
30. Determination of the December 2007 Peak in Economic Activity NBER, dhjetor
2008
31. Euro zone likely grew in Q3, Trichet cautious Reuters&Forbes, 15 october 2009 /
www.forbes.com
32. Finance ( 2004) Sherif Bundo
33. Financial Crises and Economic Activity- Stephen G Cecchetti, Marion Kohler and
Christian Upper
34. Former Calpers CIO says did right thing Reuters 2009
35. Global Financial Stability Report April 2009: Responding to the Financial Crisis and
Measuring systemic Risks International Monetary Fund
36. Global Financial Stability Report October 2009: Navigating the challenges ahead
International Monetary Fund
37. Greenspan: Recession odds over 50-50 Frank James 2009 (The Swamp
www.swamppolitics.com)
38. In a Crisis? It Might Just Help to Spend Steve McClellan, November 2009 (
Adweek / www.adweek.com)
39. Insurance companies and the financial crisis Sebastian Schich, OECD
40. Investopedia www.investopedia.com
41. Is China a rival or an ally ? Reuters & Forbes 2009
42. Janet L. Yellen, President of Federal Reserve Bank of San Francisco - Speech to the
Silicon Valley
43. My friend TED Paul Krugman ( New York Times 2008)
44. Pension markets in focus OECD 2009
45. Reuters www.reuters.com
46. Steep Losses Pose Crisis for Pensions David Cho (The washington Post 2009)
47. Stocks - Market Volatility Index (VIX)- Jack Krupansky& Chris Lott 2007 (The
Investment FAQ / www.invest-faq.com )
48. The AIG Liquidity Crisis and Its Impact on the Insurance Market Advisen 2008
49. The Effects of Recessions Across Demographic Groups - Federal Reserve Bank of St.
Louis (Kristie M. Engemann & Howard J. Wall 2009)
50. The Global Financial Crisis: Analysis and Policy Implications- Dick Nanto, 2009
51. The Employment situation, october 2009 US Bureau of Labor Statistics
kopje

71

52. The Philosophies of Deregulation and Neoliberalism are Dead in the West Joseph
Stiglitz (Berliner Zeitung 2008)
53. U.S. Moves to Bail Out Credit Union Network- Mark Maremont (Wall Street Journal
2009)
54. Under Attack, Credit Raters Turn to the First Amendment Ben Protess & Lagan
Sebert (The Huffington Post 2009 )
55. What TED Said Liborated 2009
56. When everyone runs for the exit - Lasse Heje Pedersen 2009 ploteso referencen
57. Wikipedia - www.wikipedia.com
58. Without jobs, where's the recovery ?- Julian E. Zelizer, tetor 2009 (CNN Opinion
www.edition.cnn.com)
--------------------------------------------------------------------------------------------------------
59. The Global Financial Crisis: Analysis and Policy Implications- Dick Nanto, 2009
60. Fiscal Policy in a Currency Union-Instruments and Implementation-Ingve Lindh and
Henry Ohlsson
61. Assessing the Fiscal Sustainability and Effectiveness of the 2009 Federal Budget-by
Alexandre Laurin, Colin Busby and Benjamin Dachis ,January 2009
62. Fiscal Policy and the Global Financial Crisis- Torben M. Andersen, February 2009
63. Policy Responses to the Global Financial Crisis- First Prize-by Madeline Ehler, 2009
64. Policy Responses to the Global Financial Crisis- Second Prize-by Richard Swain,
2009
65. Review of Global Financial Crisis 2008: Issues, Analytical Approaches and
Interventions- S. M. Ali Akkas, January 2008
66. The Financial Crisis and the Policy Responses: An Empirical Analysis of What Went
- John B. Taylor,November 2008
67. Fiscal policy strategy statement
68. Financial crisis: Past lessons and policy implications Davide Furceri& Annabelle
Mourougane, OECD Economics Deparment 2009 (Working papers No.668)
69. Market Response to Policy Initiatives during the Global Financial Crisis-Yacine At-
Sahalia, Jochen Andritzky,Andreas Jobst, Sylwia Nowak,and Natali
Tamirisa(International Monetary Fund),September 2009
70. Policy Responses to the Economic Crisis: Investing in Innovation forLong-Term
Growth-OECD,June 2009
71. OECD Economic Outlook( An Interim Report)- Klaus Schmidt-Hebbel,March 2009
72. Global Financial Stability Report: Navigating the Financial Challenges Ahead-
IMF,October 2009
73. Ric Battelino: Global monetary developments,2009
74. Assessing the impact of the current financial and economic crisis on global FDI
flows,by UNCTAD January 2009
75. Perspectives on the political economy of banking and financial regulation - Randall S.
Kroszner June 1999
76. A Strategy for Renormalizing Fiscal and MonetaryPolicies in Advanced
Economies,by Carlo Cottarelli and Jose Vials ,September 2009
77. Declaration summit on financial markets and the world economy, November 15,
2008(G-20)
78. Wikipedia - www.wikipedia.com
kopje

72