UNIVERSITETI I PRISHTINËS “HASAN PRISHTINA”

FAKULTETI EKONOMIK

DEPARTAMENTI: EKONOMIKS

PUNIMI I DIPLOMES MASTER

Faktorët përcaktues të rritjes ekonomike në vendet e

Ballkanit Perëndimor

Mentore: Kandidate:

Prof.Dr. Luljeta Elezaj Verona Salihi

Prishtinë, 2022
2
 UNIVERSITETI I PRISHTINËS “HASAN PRISHTINA”

FAKULTETI EKONOMIK

DEPARTAMENT: EKONOMIKS

PUNIMI I DIPLOMES MASTER

Faktorët përcaktues të rritjes ekonomike në vendet e

Ballkanit Perëndimor

Mentore: Kandidate:

Prof.Dr. Luljeta Elezaj Verona Salihi

Prishtinë, 2022

3
Deklaratë
Nën përgjegjësinë time deklaroj se ky punim me titull “Faktorët përcaktues të rritjes ekonomike
në vendet e Ballkanit Perëndimor” është shkruar nga unë, nuk është prezantuar asnjëherë para
një institucioni tjetër për vlerësim dhe nuk është botuar i tëri ose pjesë të veçanta të tij. Punimi
nuk përmban material të shkruar nga ndonjë person tjetër përveç rasteve të cituara dhe referuara.

4
PËRMBAJTJA:
Lista e figurave ............................................................................................................................. 10
Lista e tabelave ............................................................................................................................. 10
HYRJE ....................................................................................................................................... 12
2.Përmbajtja e shkurtër e punimit të diplomës.......................................................................... 15
3. Kontributi shkencor-praktik i hulumtimit.............................................................................. 16
KAPITULLI I ......................................................................................................................... 17
I. RISHIKIMI I LITERATURËS .............................................................................................. 17
1.2 Përcaktimi teorik i variablave dhe rritjes ekonomike.......................................................... 19
KAPITULLI II........................................................................................................................ 24
2.1 Vështrim i përgjithshëm i ekonomisë së vendeve të Ballkanit Perëndimor ....................... 24
2.2 Drejt një rritjeje të qëndrueshme ekonomike dhe Zhvillimi në vendet e Ballkanit
Perëndimor ................................................................................................................................ 28
KAPITULLI III ...................................................................................................................... 33
3.1 Lidhjet tregtare në mes të vendeve të BP-së-Marrëveshja e Stabilizim Asociimit……..32

3.1.1 Statusi i vendeve të Ballkanit Perëndimor në rrugën e anëtarësimit në BE……………33

3.2 Rritja ekonomike e vendeve të Ballkanit Perëndimor përgjatë viteve 2015-2019…...…..36

KAPITULLI IV ...................................................................................................................... 41
4.1 Përshkrimi dhe definimi i variablave .................................................................................. 41
4.2 Përshkrimi i variablave........................................................................................................ 42
4.3 Histogrami i rritjes ekonomike ........................................................................................... 42
4.3.1 Histogrami i investimeve të huaja direkte ....................................................................... 43
4.3.2 Histogrami i Borxhit të Jashtëm ...................................................................................... 44
4.3.3 Histogrami i Remitancave................................................................................................ 45
4.3.4 Histogrami i Exportit të mallrave .................................................................................... 45
4.3.5 Histogrami i Papunësisë ................................................................................................... 46
4.4 Scattergrami i raportit në mes të Rritjes ekonomike dhe Investimeve të huaja direkte ...... 47
4.4.1 Scattergrami i raportit në mes të Rritjes ekonomike dhe Borxhit të Jashtëm .................. 47
4.4.2 Scattergrami i raportit në mes të Rritjes ekonomike dhe Remitancave ........................... 48

5
 4.4.3 Scattergrami i raportit në mes të Rritjes ekonomike dhe Exportit të mallrave ................ 48
4.4.4 Scattergrami i raportit në mes të Rritjes Ekonomike dhe Papunësisë ............................. 49
4.5 Statistikat përshkruese univariate ....................................................................................... 50
4.6 Koeficienti i korelacionit .................................................................................................... 51
4.7 Specifikimi i modelit........................................................................................................... 52
4.8 Analiza krahasuese në mes të modeleve (OLS vs RE vs FE) .............................................. 53
4.9 Krahasimi i OLS dhe OLS (ROBUST) .............................................................................. 55
4.10 Vlerësuesi me Fixed Effect (FE) ...................................................................................... 56
4.11 Vlerësuesi me Random Effect (RE) .................................................................................. 57
4.12 Testi i Breusch dhe Pagan Lagrangian.............................................................................. 58
4.13 Hausman Test.................................................................................................................... 59
KAPITULLI V ........................................................................................................................ 60
5.1 REZULTATET .................................................................................................................. 60
5.2 PËRFUNDIMI .................................................................................................................... 62
5.3 REKOMANDIMET ............................................................................................................ 63
VI. REFERENCAT ............................................................................................................... 64

6
FALENDËRIM

I gjithë falenderimi i takon Allahut, të gjithëmëshirshmit, mëshirëplotit!

Për shëndetin dhe vullnetin që më jep cdo ditë, që më mundëson t’ia dal përkundër shumë sfidave.

Askush nuk ecën vetëm në rrugëtimin e jetës, këtu dua të filloj të falënderoj ata që u bashkuan me mua,
ecën me mua dhe më ndihmuan në rrugëtimin e jetës sime. Falënderim të vecantë shpreh për familjen
time të dashur, meqenëse aty gjej ngrohtësinë, mbështetjen dhe frymëzimin për gjithë rrugëtimin tim. Për
prindërit e mi, që janë motivi im më i madh, njerëzit më meritor për atë se kush jam unë sot, njerëzit që
më rriten dhe edukuan në frymën më të mirë.

Përpos mbështetjes akademike, për të përfunduar këtë rrugëtim kërkohej dhe mbështetje sociale, nuk
mund ta falënderoj mjaftueshëm bashkëshortin tim për cdo këshillë dhe motiv për të vazhduar dhe pa të
cilin do të ishte i vështirë ky rrugëtim.

E fundit, por jo nga rëndësia, e falënderoj përzemërsisht mentoren time, Prof.Dr. Luljeta Elezaj, e cila
është një shembull për t’u ndjekur, me ndihmën e saj, këshillat e saj, që do të më shërbejnë si frymëzim
në të ardhmën.

Faleminderit nga të gjithë!

Verona Salihi

7
 ABSTRAKTI

Ky punim studion lidhjen në mes të rritjes ekonomike dhe faktorëve tjerë përcaktues të rritjes
ekonomike, siç janë: investimet e huaja direkte, papunësia, eksportet, borxhi i jashtëm si dhe
remitancat. Për të arritur tek rezultatet përfundimtare kemi paraqitur disa nga faktorët të cilat
përcaktojnë rritjen ekonomike, për periudhën e viteve midis 2015 dhe 2019 dhe duke i paraqitur
poashtu vendet e Ballkanit Perëndimor si: Shqipëria, Maqedonia, Mali i Zi, Bosnia e
Hercegovina si dhe Serbia. Për të testuar rëndësinë e këtyre faktorëve në rritjen ekonomike dhe
për testimin e tyre janë përdorur të dhëna dhe metoda ekonometrike. Sipas rezultatit të analizës,
është përcaktuar rëndësia e secilës nga variablat. Në këtë punim është testuar hipoteza nëse
Remitancat janë statistikisht të rëndësishme apo signifikante për rritjen ekonomike dhe me anë të
metodave ekonometrike kemi arritur të vijmë në përfundim të rezultateve se Remitancat janë
faktori më i rëndësishëm i cili ndikon në rritjen ekonomike dhe të cilat ndikojnë në rritje
ekonomike me një përqindje prej 0.094 në vendet e Ballkanit Perëndimor. Kjo është në përputhje
me teorinë ekonomike pasiqë fluksi i remitancave në Ballkanin Perëndimor është i krahasueshëm
me atë të IHD-ve, dhe ato vlerësohet të variojnë nga 1.9 përqind të PBB-së në Maqedoni ndërsa
në Bosnjë dhe Herzegovinë remitancat pritet të rritin në mënyrë të qëndrueshme rritjen
ekonomike dhe kështu me rradhë në këto vende të Ballkanit Perëndimor. Hipoteza tjetër testuar
në këtë punim është nëse Investimet e huaja direkte janë signifikante për rritjen ekonomike.
Poashtu, për hipotezën tjetër të testuar në këtë studim nëse eksportet e mallrave janë signifikante,
kemi arritur në përfundim se eksportet e mallrave janë faktori më i parëndësishëm me një
përqindje për -0.52, ku këtë në realitet nuk e parasheh teoria ekonomike pasiqë rritja e nivelit të
eksporteve përbën domosdoshmëri për garantimin e rritjes ekonomike afatgjate të një vendi,
andaj është i rëndësishëm në realitet një faktor i tillë.

Fjalët kyçe: Rritja ekonomike, Ballkani Perëndimor, Investimet e huaja direkte, Papunësia

8
 ABSTRACT

This paper studies the relationship between economic growth and other determinants of
economic growth, such as: foreign direct investments, unemployment, exports, external debt and
remittances. In order to reach the final results, we have presented some of the factors that
determine economic growth for the period between 2015 and 2019 and also presenting the
countries of the Western Balkans such as: Albania, Macedonia, Montenegro, Bosnia and
Herzegovina and Serbia. Econometric data and methods have been used to test the importance of
these factors in economic growth and to test them. According to the result of the analysis, the
importance of each of the variables was determined. The paper hypothesizes whether
Remittances are statistically significant or significant for economic growth and through
econometric methods we have come to the conclusion that Remittances are the most important
factor which affects economic growth and which affect economic growth with a percentage of
0.094 in the Western Balkan countries. Where it is in line with economic theory as the inflow of
remittances in the Western Balkans is comparable to that of FDI, and they are estimated to vary
from 1.9 percent of GDP in Macedonia while in Bosnia and Herzegovina remittances are
expected to increase significantly sustainable economic growth and so on in these Western
Balkan countries. The other hypothesis put forward by this study is whether foreign direct
investments are significant for economic growth. Also, for the other hypothesis established in
this study if exports of goods are significant, we have concluded that exports of goods are the
most insignificant factor with a percentage of -0.52, where this in reality is not predicted by
economic theory as the level increases it becomes a necessity to guarantee the long-term
economic growth of a country, so such a factor is very important in reality.

Keywords: Economic growth, Western Balkans, Direct Foreign Investments, Unemployment

9
Lista e tabelave

Tabela 1. Të hyrat e IHD-ve në Serbi, 2015-2019 (Përbërja sektoriale, në MLN euro)

Tabela 2. Eksportet e mallrave nga Ballkani Perëndimor (% e GDP)

Tabela 3. Rritja ekonomike e vendeve të Ballkani Perëndimor (% e GDP)

Tabela 4. Eksportet e mallrave të Malit të Zi me Serbinë

Tabela 5. Eksportet e mallrave të Shqipërisë me Serbinë

Tabela 6. Eksportet e mallrave të Maqedonisë me Serbinë

Tabela 7. Eksportet e mallrave të Bosnia dhe Hercegovinës me Serbinë

Tabela 8. Tabela e përshkrimit dhe definimit të variablave

Tabela 9. Përshkrimi i variablave

Tabela 10. Shuma e të dhënave

Tabela 11. Koeficienti i korelacionit

Tabela 12. Specifikimi i modelit

Tabela 13. Vlerësuesi OLS

Tabela 14. Vlerësuesi OLS me metodën Robust

Tabela 15. Tabela e krahasimit të OLS dhe OLS(ROBUST)

Tabela 16. Vlerësuesi me Fixed Effect

Tabela 17. Vlerësuesi me Random Effect (RE)

Tabela 18. Testi i Breusch dhe Pagan Lagrangian

Tabela 19. Hausman Test

Tabela 20. Vlerësuesi Random Effect ndër vite

10
Lista e figurave

Figura 1. Flukset neto të IHD-ve në përqindje të PBB-së, 2005 – 2015

Figura 2. Indikatorët e zgjedhur ekonomikë për Ballkanin Perëndimor, 2015-2017

Figura 3. Shqipëria/ normat aktuale dhe të parashikuara të varfërisë dhe GDP reale për frymë

Figura 4. Mali i Zi, Indikatorët dhe përqindjet ndër vite

Figura 5. Histogrami i rritjes ekonomike

Figura 6. Histogrami i investimeve të huaja direkte

Figura 7. Histogrami i Borxhit të Jashtëm

Figura 8. Histogrami i Remitancave

Figura 9. Histogrami i Exportit të mallrave

Figura 10. Histogrami i papunësisë

Figura 11. Scattergrami i raportit në mes të Rritjes ekonomike dhe Investimeve të huaja direkte

Figura 12. Scattergrami i raportit në mes të Rritjes ekonomike dhe Borxhit të Jashtëm

Figura 13. Scattergrami i raportit në mes të Rritjes ekonomike dhe Remitancave

Figura 14. Scattergrami i raportit në mes të Rritjes Ekonomike dhe Exportit të mallrave

Figura 15. Scattergrami i raportit në mes të Rritjes Ekonomike dhe Papunësisë

11
 HYRJE

1.1 Përkufizimi i problemit/temës që hulumtohet

Rritja ekonomike konsiderohet një ndër faktorët më të rëndësishëm për zhvillimin ekonomik të
një vendi, si dhe është shtyllë për rritjen e standardeve të jetesës. Rritja ekonomike, sipas Bankës
Botërore, i referohet ndryshimit sasior apo zgjerimit të ekonomisë së një vendi. Ajo gjithashtu
matet si përqindja e rritjes së produktit të brendshëm bruto gjatë një viti. Rritja ekonomike e një
kombi ndodh kur një komb rritet gjerësisht duke përdorur më shumë burime fizike, natyrore ose
njerëzore ose intensivisht duke përdorur burimet më efikase ose produktive (Starter, 2019).
Rritja ekonomike e një vendi definohet nga shumë faktorë, si dhe secili prej faktorëve mund të
vështrohet në dimensione të ndryshme cilësore, kuantitative, kohore dhe të gjitha këto së bashku
paraqesin një tërësi për vlerësime dhe analiza ekonomike.

Investimet e huaja direkte (IHD) kuptohen si angazhim i mjeteve monetare me qëllim të

përfitimit të normave të interesit jashtë vendit të investitorit, kështu duke ndikuar në zhvillimin
ekonomik të vendit ku bëhet investimi. Tërheqja e investimeve të huaja direkte mbetet një prej
qëllimeve kryesore për të përmirësuar gjendjen ekonomike në shumë prej vendeve të botës dhe
sidomos për vendet e Ballkanit Perëndimor, duke pasur parasysh se shumë vende ballafaqohen
me probleme të shumta për zgjidhjen e papunësisë si dhe në anën tjetër kanë nevojë të theksuar
për një politikë aktive e cila do të ndihmonte dhe përmirësonte promovimin e bashkëpunimit me
investitorët e huaj, pra rritjen e partneritetit dhe investimeve të përbashkëta. Papunësia është një
nga treguesit më të dukshëm të aktivitetit ekonomik. Ndërkombëtarizimi i tregtisë ka ndikimin e
tij të rëndësishëm në rritjen e ekonomisë. Si dhe për të siguruar rritje ekonomike një rol të
rëndësishëm luajnë dërgesat e emigrantëve apo remitancat të cilat janë një nga burimet më të
rëndësishme dhe të qëndrueshme të financimit të jashtëm për vendet në zhvillim.

Ky hulumtim kërkimor do të shërbej për të analizuar dhe krahasuar disa nga faktorët më të
rëndësishem siç janë: Investimet e huaja direkte, borxhi i jashtëm, eksporti i mallrave, papunësia
si dhe remitancat nga të cilat varet rritja ekonomike, për vendet e Ballkanit Perëndimor të
zgjedhura në punimin tonë si: Shqipëria, Mali i Zi, Bosnja e Hercegovina, Maqedonia dhe
Serbia. Ky hulumtim kërkimor do të bëhet për një periudhë kohore prej 2015-2019.

12
 1.2 Qëllimi i hulumtimit dhe pyetjet hulumtuese

Qëllimi i përgjithshëm i këtij hulumtimi kërkimor është të hulumtohet në mënyrë empirike

impakti i disa prej faktorëve që ndikojnë në rritjen ekonomike në disa nga vendet e Ballkanit
Perëndimor për periudhën kohore 2015-2019. Analiza statistikore e të dhënave do të bëhet
duke përdorur diagrame dhe analiza statistikore. Të dhënat që janë përdorur janë kuantitative dhe
janë shfrytëzuar nga institucioni i Bankës Botërore. Ky hulumtim ka gjithsej 25 observime.

Qëllimi i këtij studimi si dhe fokusi kryesor është të arrijmë të kuptojmë se si ndikojnë faktorët,
sic janë: eksporti i mallrave, remitancat, investimet e huaja direkte, borxhi i jashtëm dhe
papunësia në rritjen ekonomike si dhe të merren përgjigje nga pyetjet hulumtuese në vijim:

1. Sa ndikojnë faktorët kyq në rritjen ekonomike të një vendi?

2. Cila është lidhja shkak-pasojë mes rritjes ekonomike dhe papunësisë?

3. A ekziston lidhje mes eksportit të mallrave dhe rritjes ekonomike?

Poashtu, hipotezat që do të testohen në këtë punim janë:

Ho: Eksportet e mallrave janë statistikisht të rëndësishme apo signifikante për rritjen ekonomike
H1: Remitancat janë statistikisht të rëndësishme apo signifikante për rritjen ekonomike
H2: Borxhi i jashtëm është statistikisht i parëndësishëm për rritjen ekonomike të vendeve të
modelit tonë.

1.3 Metodologjia e hulumtimit

Në pjesën e parë të punimit do të përdoret metodologjia e mbledhjes dhe analizës së informatave

të karakterit profesional dhe shkencor nga tematika e këtij studimi, duke hulumtuar literaturën
bashkëkohore, ndërsa në pjesën e dytë të punimit do të përdoret metodologjia kualitative.
Shqyrtimi i literaturës mbulon literaturë akademike, hulumtime dhe dokumente teknike, raporte

13
qeveritare dhe dokumente pune; të gjitha këto janë konsideruar të dobishme për t'iu përgjigjur
pyetjeve të hulumtimit. Për vendet e Ballkanit Perëndimor do të sigurojmë të dhëna nga
WorldBank Data, OECD, etj. Për të parë ndikimin e faktorëve të cilët ndikojnë në rritjen
ekonomike studimi bazohet në 5 shtete të Ballkanit Perëndimor: Shqipëria, Mali i Zi, Bosnja dhe
Hercegovina, Maqedonia si dhe Serbia. Të dhënat janë për 5 vite, nga viti 2015 deri në vitin
2019. Për këto variabla të dhënat janë përdorur nga databaza e Bankës Botërore dhe janë të
dhëna panel. Numri i observimeve është 25.

Për të hulumtuar ndikimin e faktorëve kyq në rritjen ekonomike në këtë model do të përdorim
analizën ekonometrike regresive, ku në këtë model multivariabël do të paraqiten:

Variabla e varuar (Y): Rritja Ekonomike

Variablat e pavarura (X):

(X1)– Investimet e Huaja Direkte;

(X2)– Borxhi i Jashtëm;

(X3)– Remitancat;

(X4)– Eksporti i mallrave;

(X5)– Papunësia.

Për më tepër, β_0 është term konstant, parametri 𝜷𝟏 është parametër i vlerësuar nga variablat
kuantitative apo sasiore si dhe 𝜺𝒊 është termi i gabimit të shpërndarjes. Më poshtë është shprehur
modeli formalisht:
𝑹𝒓𝑬𝒊 = 𝛽0 + 𝛽1 (𝐈𝐇𝐃)𝑖 + 𝛽₂(𝑩𝑱) + 𝛽₃(𝑹𝑬) + 𝛽₄(𝑬𝒙) + 𝛽₅(𝑷𝑨𝑷) + 𝜺𝒊

Rezultatet empirike për këtë punim janë të përpunuara nga programi statistikor Stata 13.0.

14
 2. Përmbajtja e shkurtër e punimit të diplomës

Në punimin me titull “Faktorët përcaktues të rritjes ekonomike në vendet e Ballkanit

Perëndimor” do të trajtohet çështja e ndikimit të faktorëve të ndryshëm në rritjen ekonomike dhe
janë gjithsej pesë kapituj.
Hyrje –Në hyrje do të bëhet definimi i faktorëve të studimit tonë (mbi bazë teorike) ku do të
trajtohet rëndësia e këtyre faktorëve. Do të bëhet një paraqitje e metodologjisë së përdorur në
këtë studim.
Në kapitullin e I-rë - Në kapitullin e parë të këtij punimi do të analizohet rishikimi i literaturës,
do të shtjellohën mendimet e autorëve të ndryshëm apo dija ekzistuese mbi subjektin e studimit
tonë, duke parë kështu nëse përfundimet e studimit tonë përputhen në krahasim me mendimet e
autorëve të ndryshëm. Poashtu do të paraqitet përcaktimi teorik i faktorëve të studimit tonë, sic
janë: Rritja ekonomike, Investimet e huaja direkte, Borxhi i jashtëm, Remitancat, Eksporti i
mallrave dhe Papunësia.
Në kapitullin e II-të: Në kapitullin e dytë të studimit tonë do të paraqitet një vështrim i
përgjithshëm i ekonomisë së vendeve të Ballkanit Perëndimor, të cilat i kemi zgjedhur në model,
sic janë Shqipëria, Mali i Zi, Bosnja dhe Hercegovina, Maqedonia si dhe Serbia. Poashtu do të
bëhet një përmbledhje e rritjes ekonomike si dhe faktorëve tjerë të studimit në vendet e Ballkanit
Perëndimor gjatë periudhës së viteve 2015-2019 duke i shpjeguar së bashku me tabela dhe
figura.
Në kapitullin e III-të: do të analizohet ekonomia e të gjitha vendeve të Ballkanit Perëndimor të
përfshira në model, ku do të tregohet kulminacioni i rritjes ekonomike në secilën prej vendeve,
do të bëhet krahasimi i vendeve të Ballkanit Perëndimor. Poashtu do të paraqesim edhe lidhjen e
këtyre ekonomive (se sa janë të lidhura njëra me tjetrën, si dhe sa tregtojnë së bashku këto
vende).
Në kapitullin e IV-të: Tek ky kapitull do të interpretojmë rezultatet e nxjerrura nga analiza
ekonometrike, do të bëhet përshkrimi dhe definimi i variablave me interes, histogrami i rritjes
ekonomike, histogrami i variablave të modelit, scattergrami i raportit në mes të secilës prej
variablave të modelit tonë, statistikat përshkruese univariate, koeficienti i korrelacionit,
vlerësuesi OLS si dhe testet e Linearitetit.

15
Në kapitullin V-të do të paraqitet përfundimi, duke përfshirë edhe rekomandimet, si dhe në
përfundim do të paraqesim një përmbledhje e literaturës së përdorur në këtë punim.

3. Kontributi shkencor-praktik i hulumtimit

Ky hulumtim kërkimor është i rëndësishëm sepse do të tregojë impaktin si dhe efektet që kanë
faktorët e ndryshëm (si remitancat, borxhi i jashtëm, papunësia, investimet e huaja direkte,
eksportet neto) në rritjen ekonomike të këtyre shteteve të Ballkanit Perëndimor. Nga ky studim
mund të perfitojnë këto vende në mënyrë që të arrijnë sa më shpejtë të anëtarësohen në Union
Evropian e që kjo bëhet duke nxitur zgjerimin e eksportit të mallrave si dhe përmes politikave të
ndryshme ekonomike për të rritur aftësinë dhe kapacitetet për ato firma të cilat janë në gjendje
për të konkurruar në tregun botëror duke përmirësuar standardet jetësore të jetesës së tyre. Në
anën tjetër të ketë kontribut në aspektin e makro-faktorëve përcaktues të rritjes ekonomike.

16
 KAPITULLI I
I. RISHIKIMI I LITERATURËS

Një prej punimeve shkencore që është përdorur pikërisht për të treguar lidhjen mes rritjes
ekonomike dhe investimeve të huaja direkte është punimi i Laura Alfaro që thekson se edhe pse
mund të duket e natyrshme të se investimet e huaja direkte (IHD) kanë avantazhe të mëdha në
vendet që presin një rritje ekonomike si rezultat i IHD-ve, ky punim tregon se përfitimet e IHD-
ve ndryshojnë shumë në të gjithë sektorët e ekonomisë kur shqyrtohet efekti i investimeve të
huaja direkte në rritjen ekonomike. Kjo analizë empirike duke përdorur të dhëna ndër-shtetërore
për periudhën 1981-1999 sugjeron se IHD-ja ushtron një efekt të paqartë mbi rritjen ekonomike.
Megjithatë sipas kësaj analize të autores, investimet e huaja direkte në sektorin primar kanë
tendencë të kenë një efekt negativ në rritjen ekonomike (Alfaro, 2003). Poashtu punim tjetër i
cili ka treguar se rritja ekonomike lidhet pozitivisht me investimet e huaja direkte të një vendi
është punimi i Trang Thi-Huyen Dinh, Duc Hong Vo dhe Thang Cong Nguyen rezultatet e të
cilit punim tregojnë se IHD-të ndihmojnë në stimulimin e rritjes ekonomike në afat të gjatë, edhe
pse ka një ndikim negativ në afat të shkurtër për vendet në këtë studim. Faktorë të tjerë
makroekonomikë gjithashtu luajnë një rol të rëndësishëm në shpjegimin e rritjes ekonomike në
këto vende. Oferta monetare ka një efekt pozitiv në rritje në periudhën afatshkurtër, ndërkohë që
kredia totale për sektorin privat ka një efekt negativ. Gjithashtu, rritja ekonomike afatgjatë
drejtohet nga oferta monetare, kapitali njerëzor, totali i brendshëm investimet dhe kreditë e
brendshme për sektorin privat. Bazuar në këto rezultate, rekomandimet për qeveritë e këtyre
vendeve janë zhvilluar (Dinh, Vo, Vo, & Nguyen, 2019).
Një studim tjetër për të përcaktuar lidhjen mes rritjes ekonomike dhe faktorit të rritjes ekonomike
që është borxhi i jashtëm është studimi i cili hulumtoi marrëdhëniet midis borxhit të jashtëm dhe
rritjes ekonomike. Të dhënat që janë përdorur në këtë studim nga autorët janë për periudhën
kohore 1990-2015, të cilat janë mbledhur nga Banka Qendrore e Omanit dhe Banka Botërore. Ky
studim vjen në përfundim se ka një efekt negativ dhe të rëndësishëm borxhi i jashtëm në rritjen
ekonomike në vendin e Omanit. Studim ky i cili rekomandon që të përdorin në mënyrë
produktive fondin e borxhit të jashtëm në mënyrë që të ndikojnë në rritjen ekonomike pozitivisht
(Kharusi & Ada, 2018). Poashtu një studim tjetër i cili ka trajtuar cështjen e lidhjes së rritjes
ekonomike dhe borxhit të jashtëm është studimi i Ly Dai Hung të cilët kanë ardhur në përfundim

17
se modeli i rritjes ekonomike ndjek një kurbë në formë U-je, për të cilën norma fillimisht po
zvogëlohet më pas po rritet mbi ofertën e borxhit të jashtëm. Një shpjegim i mundshëm mund të
mbështetet në vlerësimin e borxheve sovrane. Për ofertën e ulët të borxheve të jashtme, një ofertë
më e lartë e borxheve redukton klasifikimin e borxheve, i cili, nga ana tjetër, ul normën e rritjes
ekonomike (Hung, 2021).
Në anën tjetër, për të përcaktuar nëse remitancat kanë ndikim apo impakt në rritjen ekonomike të
një vendi janë bërë studime të ndryshme. Një ndër këto hulumtime vjen në përfundim se
remitancat janë burimi i dytë më i madh pas investimeve të huaja direkte për vendet në zhvillim.
Ky material përpiqet të studiojë ndikimin e remitancave në aspekte të ndryshme
makroekonomike dhe zhvillimore për ekonominë. Ky studim synon të vëzhgojë ndikimin e
remitancave ekonomike, duke përdorur një grup të të dhënave të panelit prej 21 vendeve në
zhvillim, gjatë periudhës 1992-2012. Këto vende kanë përjetuar një rritje të madhe në hyrjet e
remitancave, dhe në këtë kohë llogaritë për pjesën më të madhe të pranimeve totale të
remitancave, krahasuar me rajone të tjera si dhe një rritje ekonomike pozitive (Shera & Meyer,
2013).
Poashtu, tregohen lidhje mes faktorit tjetër që ndikon në rritjen ekonomike nëpërmjet një studimi
tjetër.Ky studim studion lidhjen midis eksporteve, importeve dhe rritjes ekonomike. Të dhënat
për periudhat midis viteve 1960 dhe 2015 u testuan duke praktikuar analizën e kointegrimit
Johansen të modelit të regresionit automatik të vektorit dhe testet Granger-Causality. Sipas
rezultatit të analizës, nuk ka lidhje midis eksporteve, importeve dhe ekonomike në Turqi (Bakari
& MABROUKI, 2016). Si dhe së fundmi, papunësia është studiuar nga shumë autorë. Ky
studim vjen në përfundim se konceptet e rritjes ekonomike dhe papunësisë janë dy variablat më
të rëndësishme në kuptimin që të gjitha ekonomitë zgjedhin dhe zbatojnë politikat
ekonomike.Qëllimi i këtij studimi është për të hetuar lidhjen midis rritjes ekonomike dhe
papunësisë në vendet e Evropës Perëndimore për periudhën 1992-2014 brenda kornizës së të
dhënave të panelit. Rezultatet tregojnë se rritja ekonomike dhe seritë e papunësisë janë stacionare
në nivelin e parë, papunësia e prekur pozitivisht nga rritja ekonomike, me fjalë të tjera rritja prej
1% në GDP do të bjerë shkalla e papunësisë për 0.08% për shkak të koeficientit Okun (Soylu,
Okur, & Çakmak, 2018).
Pra, duke u bazuar në shumë punime shkencore, hulumtime apo studime shumë prej autorëve si
Laura Alfaro, Kharusi&Ada, etj, paraqesin një ndikim negativ të faktorëve si investimet e huaja

18
direkte dhe borxhi i jashtëm në rritjen ekonomike. Por që në anën tjetër ka studime të shumta të
cilat tregojnë se ka shumë faktorë të cilët mund të ndikojnë pozitivisht në rritjen ekonomike të
një vendi.

1.2 Përcaktimi teorik i variablave dhe rritjes ekonomike

 Rritja ekonomike

Rritja ekonomike është instrumenti më i fuqishëm për zvogëlimin e varfërisë dhe përmirësimin e
cilësisë së jetës në vendet në zhvillim. Hulumtimet ndër-vendore dhe studimet e rasteve të
vendeve japin dëshmi dërrmuese se rritja e shpejtë dhe e qëndrueshme është kritike për të bërë
përparim më të shpejtë drejt Objektivave të Zhvillimit të Mijëvjeçarit-dhe jo vetëm qëllimi i parë
i përgjysmimit të proporcionit global të njerëzve që jetojnë me më pak se 1 dollarë në ditë. Rritja
ekonomike mund të krijojë qarqe virtuoze të prosperitetit dhe mundësive (OECD, Growth
building jobs and prosperity in developing countries, 2007).

Rritja ekonomike zakonisht matet si ndryshimi i produktit të brendshëm bruto (PBB) për frymë.
Rritja e qëndrueshme ekonomike afatgjatë me një normë pozitive është një fenomen mjaft i ri në
historinë njerëzore, shumica e të cilave ka ndodhur në 200 vitet e fundit. Rritja ka qenë e
pabarabartë jo vetëm me kalimin e kohës, por edhe në vende të ndryshme. Që nga viti 1820,
standardet e jetesës në Evropën Perëndimore dhe degët e saj në Amerikën e Veriut dhe Antipodet
kanë ecur përpara nga pjesa tjetër e botës, me përjashtim të Japonisë, në atë që shpesh quhet
"Divergjenca e Madhe" (Howitt, Weil, & D.N, 2010).

 Investimet e Huaja Direkte

Investimet e huaja direkte (IHD) kuptohen si angazhim i mjeteve monetare me qëllim të

përfitimit të normave të interesit jashtë vendit të investitorit, kështu duke ndikuar në zhvillimin
ekonomik të vendit ku bëhet investimi. Investimet e huaja direkte paraqesin mënyrën më efektive
për të krijuar vende të reja të punës në vendet e ndryshme dhe për t'i krijuar parakushtet për rritje
të qëndrueshme ekonomike në të ardhmen. Investimet e huaja direkte janë vendimtare për rritjen
ekonomike dhe zhvillimin e vendit, në veçanti për një ekonomi të vogël që ende nuk ka arritur

19
standardet teknologjike botërore. Karakteristikë e këtyre investimeve të huaja direkte nuk është
vetëm fakti se kemi të bëjmë me transferin e resurseve prej një vendi në vendin tjetër, por edhe
me marrje të mbikqyrjes në drejtimin e firmave në të cilat investojnë. IHD-të nëpërmjet të gjitha
kontributeve të saj direkte dhe indirekte, mund të shërbej si shtytësi kryesor në ristrukturimin e
ndërmarrjeve si dhe në ristrukturimin e përgjithshëm ekonomik. (Dervisholli, 2011).

Ekzistojnë disa parakushte që një kompani duhet të përmbushë para se të marrë një vendim për të
investuar në një vend. Së pari, kompanitë duhet të marrin në konsideratë të dyja mundësitë dhe
rreziqet e përfshira në hyrjen në vend. Ka dy mundësi specifike për të kërkuar -zgjerimin e
shitjeve dhe blerjeve. "Zgjerimi i shitjeve është ndoshta faktori më i rëndësishëm që i motivon
kompanitë të angazhohen në biznesin ndërkombëtar për shkak të supozimit se më shumë shitje
do të jenë udhëheqës për më shumë fitime, si dhe më shumë fitime sjellin më shumë investime
në mënyrë që të tërheqen investitorët e huaj potencial në mënyrë zingjirore (Daniels, Radebaugh,
& Sullivan, 2015).
Është dëshmuar se ardhjet e investimeve të huaja direkte sjellin efekte pozitive në një vend,
sidomos për vendet në zhvillim. Andaj për të ardhur në konkluzion se IHD-të sjellin efekte
pozitive, duhet që dy indikatorët kryesorë në vazhdim të kenë efekte pozitive:

a) Duhet të bëhet transferi i teknologjisë dhe shtimi i kapitalit. IHD-të ofrojnë qasje në
teknologji të përparuar që luan rol pozitiv në elementin e rritjes së gjithmbarshme të
produktivitetit dhe në elementin e të ardhurave. Këto ndryshime duhet të rezultojnë me
zhvillimin e firmave lokale dhe efektet positive sekondare duhet të bartën në të gjithë
ekonominë.
b) Indikatori i dytë duhet të jetë hapja e vendeve të reja të punës dhe zvogëlimi i papunësisë.
Shkalla e lartë e papunësisë, duke përfshirë një pjesë në rritje të të papunëve afatgjatë,
paraqet një sfidë serioze për sistemet e mirëqenies sociale dhe politikëbërësit (Dedaj,
2015).

 Borxhi i jashtëm

Borxhi i jashtëm është një grup kredish apo huash që një shtet i detyrohet një vendi ose
institucioneve tjera brenda atij vendi. Huamarrja e jashtme nuk është një çështje negative për një

20
vend derisa të gjenerojë kthime më të larta se kostoja e huamarrjes, por bëhet vicioze nëse nuk
përdoret siç duhet dhe me maturi. Huamarrja e jashtme do të rriste kapacitetin dhe rritjen e
prodhimit, duke e bërë borxhin produktiv dhe të justifikueshëm. Në raste të tjera, ky borxh mund
të krijojë disbalanca fiskale dhe huamarrje të tepërt të huaja që mund ta bëjnë vendin më të
prekshëm ndaj goditjeve dhe krizave të ndryshme. Ai zvogëlon efektivitetin e politikave fiskale
dhe kufizon aftësinë e autoritetit monetar për të rritur normat e interesit për qëllime të politikës
monetare, për shkak të efektit të tij në deficitin buxhetor dhe borxhin (Dey & Tareque, 2020).
Nivelet e larta dhe të paqëndrueshme të borxhit të jashtëm mund të jenë veçanërisht të
rrezikshme për vendet në zhvillim, duke i ekspozuar ato ndaj luhatjeve të kursit të këmbimit,
ndalimeve të papritura të flukseve të kapitalit dhe daljeve të mprehta të kapitalit, të cilat mund të
precipitojnë në një krizë bankare ose valutore. (Qureshi & Liaqat, 2020).

 Remitancat

Dërgesat e emigrantëve apo remitancat janë një nga burimet më të rëndësishme dhe të
qëndrueshme të financimit të jashtëm për vendet në zhvillim. Në dy dekadat e fundit, dërgesat e
emigrantëve kanë arritur nivelin e investimeve të huaja direkte (BQK, 2013). Duke pasur
parasysh se dërgesat e emigranteve përbëjnë një element të rëndësishëm të të ardhurave
kombëtare, ato poashtu paraqesin njërin ndër burimet kryesore të financimit të konsumit të
ekonomive familjare dhe paraqesin një burim, që siguron gjendje stabile sociale duke zvogëluar
ngarkesën ndaj buxhetit shtetëror. Natyrisht që në mënyrë zingjirore kur kemi nivel më të lartë
të Remitancave rriten investimet në vend nga investitorët vendor, zhvillohet ekonomia e atij
vendi dhe në këtë mënyrë tërheqën investitorët e huaj që të investojnë në një vend të tillë. (BQK,
2013).

Nga ana pozitive, remitancat kontribuojnë në zbutjën e varfërisë dhe, në disa raste, siguron
kapital për financimin e investimeve dhe kursimeve të familjeve. Për një sërë vendesh,
remitancat ndërkombëtare kanë nxitur rritjen makroekonomike, kryesisht nga rritja e të
ardhurave kombëtare të disponueshme. Për shumë vende me të ardhura të ulëta, remitancat janë
burimi më i rëndësishëm i financimit të ekonomisë. Në kuptimin e parë të fjalës, ka prova

21
empirike që remitancat ndikojnë pozitivisht në konsum, kursime apo edhe në investime
(Catrinescu, Leon-Ledesma, Piracha, & Quillin, 2006).

 Eksporti i mallrave

Ndërkombëtarizimi i tregtisë ka ndikimin e tij të rëndësishëm në rritjen e ekonomisë. Prosperiteti

dhe përparimi ekonomik varet shumë nga eksporti i vendit. Ndërsa prodhimi i tepërt i mallrave
dhe shërbimeve dërgohen jashtë vendit për të fituar valutën, e cila gjithashtu në këmbim ofron
më shumë mundësi për punësim, ekonomi të shkallës dhe më në fund zgjeron konkurrencën
midis kombeve të ndryshme (Usman, Ali, Kamran, W, & Khalid, 2012).
Performanca e eksportit është shkalla në të cilën firma arrin objektivat e saj kur eksporton një
produkt në një treg të huaj. Angazhimi për eksport është një faktor strategjik që përcakton
burimet e alokuara për operacionet e tregtisë së jashtme të firmës dhe është themelor për
përparimin dhe përmirësimin e vazhdueshëm në tregjet e eksportit. Nga ana tjetër, angazhimi për
eksport shërben për të rritur dhe konfiguruar rrjedhën e informacionit nga tregu për të zvogëluar
pasigurinë dhe rreziqet që lidhen me eksportin. Ai i mundëson një firme të alokojë burimet në
mënyrë korrekte dhe proaktive për aktivitetet e vazhdueshme eksportuese dhe të arrijë përparësi
pozicionale jashtë shtetit. Si përmbledhje, angazhimi për eksport i mundëson një firme të
organizojë aktivitete të strategjisë së marketingut në mënyrë që këto të mund të zbatohen, me më
pak vështirësi, për të arritur përparësi në tregjet konkurruese të eksportit (Navarro-García,
Rondán-Cataluña, & Acedo-González, 2013).

 Papunësia

Papunësia është një nga treguesit më të dukshëm të aktivitetit ekonomik. Shkalla e papunësisë
zakonisht rritet ndjeshëm gjatë recesioneve dhe më pas bie në momentin që rimëkëmbet
ekonomia. Shkalla e papunësisë është një masë e nënshfrytëzimit të ofertës së punës. Ai
pasqyron paaftësinë e një ekonomie për të krijuar punësim për ata persona që duan të punojnë,
edhe janë të disponueshëm për punësim dhe kërkojnë punë në mënyrë aktive. Kështu shihet si
një tregues i efikasitetit dhe efektivitetit të një ekonomie për të absorbuar fuqinë e saj të punës

22
dhe të performancës së tregut të punës. Shkalla e papunësisë llogaritet duke shprehur numrin e
personave të papunë si përqindje e numrit të përgjithshëm të personave në fuqinë punëtore. Fuqia
e punës (e njohur më parë si popullsia ekonomikisht aktive) është shuma e numrit të personave të
punësuar dhe numrit të personave të papunë. Kështu, matja e shkallës së papunësisë kërkon
matjen e punësimit dhe të papunësisë. Të papunët përfshijnë të gjithë personat në moshë pune të
cilët:

a) kanë qenë pa punë gjatë periudhës së referencës, pra nuk kanë qenë në punë me pagesë ose të
vetëpunësuar;

b) aktualisht në dispozicion për punë, d.m.th. ishin të disponueshëm për punësim me pagesë ose
vetëpunësim gjatë periudhës referuese;

c) kërkimi i punës, d.m.th. kishte ndërmarrë hapa specifikë në një periudhë të caktuar të fundit
për të kërkuar punë me pagesë ose vetëpunësim.

Shkalla e papunësisë llogaritet: UR(%) = Persons unemployed x 100/Labour force (ORG, 2015).

Janë disa lloje të papunësisë të cilat ndahën në:

 Papunësinë struktore: është një formë e papunësisë së pavullnetshme e shkaktuar nga një
mospërputhje midis aftësive që punëtorët në ekonomi mund të ofrojnë dhe aftësive të
kërkuara nga punëtorët nga punëdhënësit (e njohur edhe si hendeku i aftësive).
 Papunësinë friksionale: Papunësia friksionale është rezultat i tranzicionit të punësimit
vullnetar brenda një ekonomie. Papunësia fërkuese ndodh natyrshëm, edhe në një ekonomi
në rritje dhe të qëndrueshme. Punëtorët që zgjedhin të lënë punën e tyre në kërkim të të
rejave dhe punëtorët që hyjnë në fuqinë punëtore për herë të parë përbëjnë papunësi
friksionale.
 Papunësinë ciklike: është komponenti i papunësisë së përgjithshme që rezulton drejtpërdrejt
nga ciklet e rritjes dhe rënies ekonomike. Papunësia zakonisht rritet gjatë recesioneve dhe bie
gjatë zgjerimeve ekonomike (Lindbeck).

23
 KAPITULLI II

2.1 Vështrim i përgjithshëm i ekonomisë së vendeve të Ballkanit Perëndimor

Ekonomitë e vendeve të Ballkanit Perëndimor janë ekonomitë me të ardhura të mesme të larta

sipas metodës Atlas të Bankës Botërore, me përjashtim të Kosovës, e cila është një ekonomi me
të ardhura të ulëta dhe të mesme ( dhe kjo është arsyeja e mospërfshirjes së Kosovës në këtë
studim). Faktorë të përbashkët për të gjitha vendet janë stimujt e fundit fiskalë dhe kushtet e
jashtme të favorshme që e shtynë rritjen në vitin 2018, përtej potencialit të saj. Efektet në rënie të
këtyre faktorëve sfidojnë perspektivën afatmesme të rritjes në rajon. Vendet e Ballkanit
Perëndimor përballen gjithashtu me rreziqe të jashtme në rritje me një rritje më të ngadaltë se ajo
e parashikuar në BE, mosmarrëveshjet gjeopolitike dhe tregtare dhe një shtrëngim i mundshëm i
kushteve të financimit në tregjet ndërkombëtare të kapitalit. Në këtë sfond, ekziston mundësia
për të çuar përpara reformat për të zbutur rreziqet dhe kërkesat për mundësi më të mëdha
ekonomike (World Bank Group, 2019).

Më poshtë janë paraqitur vështrime të përgjithshme të disa prej vendeve të Ballkanit Perëndimor.

 Shqipëria

Ekonomia e Shqipërisë u rrit me 3.3 për qind në 2015-2019, duke arritur progres të rëndësishëm
në reforma ndërsa aspiron anëtarësimin në BE. Disa projekte të mëdha të energjisë së
rinovueshme dhe zgjerimi në turizëm dhe eksportet e prodhimit të veshjeve nxitën PBB-në dhe
rritjen e punësimit. Megjithatë, produktiviteti ka ngecur nën atë të vendeve homologe dhe
presionet mbi pagat mund të ulin konkurrencën. Ndërmarrjet e vogla dhe të mesme (NVM)
përfaqësojnë më shumë se 90% të firmave private dhe mbështeten në fuqinë punëtore me
kualifikim të ulët dhe me paga të ulëta. Aksesi i kufizuar në financa, logjistika e rëndë dhe
integrimi i dobët i tregut dekurajojnë investimet private, ndërsa të ardhurat e pakta publike
kufizojnë infrastrukturën publike dhe investimet e kapitalit njerëzor (World Bank, 2015-2019).

Ekonomia e Shqipërisë është zgjeruar, e nxitur nga një mjedis i favorshëm i brendshëm dhe i
jashtëm. Shqipëria kishte një popullsi prej 2.87 milionë banorësh, duke e bërë atë ekonominë e
katërt më të madhe të rajonit të Ballkanit Perëndimor. PBB-ja e saj për frymë ishte pak më e lartë
se ajo e Bosnjë-Hercegovinës, ndërsa shkalla e papunësisë ishte më e ulët, në 14.1% në 2017, e

24
treta më e ulëta në rajon. Bujqësia luan një rol shumë më të rëndësishëm në Shqipëri sesa në
ekonomitë e tjera të BB, duke përfaqësuar 19.0% të PBB-së në vlerën e shtuar dhe duke
punësuar 40.3% të forcës aktive të punës në vitin 2017. Megjithatë, si në ekonomitë e tjera të
BB, shërbimet dhe industria janë sektorët më të rëndësishëm të ekonomisë shqiptare si për vlerën
e shtuar ashtu edhe për punësimin (OECD ilibrary, 2019).

Rritja e PBB-së arriti në 3.8% në vitin 2017, duke reflektuar kryesisht rritjen e investimeve
kapitale, por edhe rritjen e konsumit privat. Investimet kapitale morën vrull për shkak të dy
projekteve të lidhura me energjinë, hidrocentraleve të Devollit dhe Gazsjellësit Trans Adriatik.
Konsumi privat është rritur pas përshpejtimit të krijimit të vendeve të punës, rritjes së pagave dhe
rritjes së kredisë për familjet (OECD, Growth building jobs and prosperity in developing
countries, 2007).

 Bosna e Hercegovina

Bosnja dhe Hercegovina, me një popullsi prej 3.5 milionë banorësh në vitin 2017, është
ekonomia e tretë më e madhe në rajonin e Ballkanit Perëndimor. PBB-ja e saj për frymë ishte e
dyta më e ulëta nga të gjitha ekonomitë e BB dhe shkalla e saj e papunësisë ishte 20.5%. BiH ka
nënshkruar Marrëveshjen e Stabilizim-Asociimit me BE-në dhe është vendi kandidat potencial
për në anëtarësim në BE. Pavarësisht se të ardhurat reale janë rritur afërsisht mbi 3 për qind në
vit që nga viti 2015, PBB-ja për frymë vazhdon të jetë rreth një e treta e mesatares së BE27. Ky
hendek i të ardhurave është dukshëm më i madh në krahasim me pjesëmarrësit e tjerë në
Ballkanin Perëndimor. Me norma të ulëta të vazhdueshme të investimeve dhe një ekonomi të
drejtuar nga konsumi privat, arritja e një konvergjence më të theksuar drejt mesatares së BE-së
27 do të jetë sfiduese. Një përshpejtim në prodhim u përkthye në një rritje të eksporteve në
vendet fqinje të CEFTA-s, ndërsa rritja e konsumit privat rezultoi nga kërkesa e ndrydhur, si dhe
nga kreditimi më i lartë për familjet, dhe nga ndikimi i aplikacioneve të shpërndarjes që lidhin
konsumatorët me mallrat (World Bank, 2021).

Nga të gjitha ekonomitë e BP-së, sektori i shërbimeve luan rolin e dytë më dominues në Bosnje
dhe Hercegovinë, duke kontribuar me 55.7% në PBB për sa i përket vlerës së shtuar në 2017 –
3.4 pikë përqindje më shumë se mesatarja e BP. Në të kundërt, bujqësia luan rolin më pak të

25
rëndësishëm në rajon, duke gjeneruar vetëm 5.6% të PBB-së për sa i përket vlerës së shtuar.
Megjithatë, ajo përbënte 19.1% të punësimit – kontributi i tretë më i lartë në punësim nga të
gjitha ekonomitë e BP (OECD ilibrary, 2019).

Që nga viti 2015, Bosnja dhe Hercegovina ka mbajtur normë vjetore të rritjes së PBB-së prej më
shumë se 3.4%. Ky trend është nxitur kryesisht nga një rritje në konsumin privat dhe eksportet.
Në periudhën afatmesme, rritja pritet të rritet, me kusht që reformat strukturore të vazhdojnë të
zbatohen nga qeveria e re. Rreziku kryesor afatshkurtër është mundësia e vonesave në formimin
e qeverisë, e cila mund të pengojë axhendën e reformave. (OECD, Growth building jobs and
prosperity in developing countries, 2007).

 Mali i Zi

Me një popullsi prej 622 471 në 2017, Mali i Zi është vendi më i vogël i ekonomive të vendeve
të Ballkanit Perëndimor. Ajo është gjithashtu më e zhvilluara nga gjashtë ekonomitë e Ballkanit
Perëndimor për sa i përket PBB për frymë. Ndërsa shkalla e saj e papunësisë është nën mesataren
e BP-së, 16.4% e saj. Forca aktive e punës ishin të papunë në vitin 2017 – shkalla e katërt më e
lartë në të gjithë ekonomitë e BP-së. Sektori i shërbimeve punëson deri tani pjesën më të madhe
të fuqisë punëtore aktive nga të gjitha ekonomitë e BP (74.3%) dhe jep kontributin më të lartë në
PBB në terma të vlerës së shtuar (59.1%). Nga ana tjetër, bujqësia jep kontributin më të ulët në
punësim (OECD ilibrary, 2019).

Me rritjen e PBB-së prej 4.7% në vitin 2017, Mali i Zi regjistroi normën më të lartë të rritjes
midis gjashtë ekonomive të Ballkanit Perëndimor atë vit. Megjithatë, Mali i Zi kishte gjithashtu
borxhin e jashtëm më të lartë në rajonin e Ballkanit Perëndimor, duke arritur në 160.2% të PBB-
së në 2017. Mali i Zi gjithashtu ka një çekuilibër të konsiderueshëm tregtar – me importe në vitin
2017 që arrijnë në 64.5% të PBB-së, krahasuar me vetëm 41.5% për eksportet. Për rrjedhojë,
ekonomia ka deficitin më të madh të llogarisë korente në rajon, me 16.3% të PBB-së në vitin
2017, 9.6 pikë përqindje më e lartë se mesatarja e Ballkanit Perëndimor (OECD, Growth
building jobs and prosperity in developing countries, 2007). Që nga rifitimi i pavarësisë në vitin
2006, Mali i Zi ka miratuar një kornizë investimi për të inkurajuar rritjen, punësimin dhe
eksportet.

26
Mali i Zi u rendit si tregu i dytë i turizmit me rritje më të shpejtë në botë. Top tre partnerët
kryesor tregtarë të Malit të Zi janë Serbia, Kina dhe Gjermania. Ndërsa tre mallrat kryesore të
eksportuara (2018): naftë dhe lëndë djegëse minerale, alumini dhe xehe (Global edge, 2022).

 Maqedonia

Maqedonia ka popullsinë e pestë më të madhe nga shtatë ekonomitë e vlerësuara (2.08 milionë
njerëz në 2017) dhe GDP-ja e tretë më e lartë për frymë në Ballkanin Perëndimor. Megjithatë,
shkalla e saj e papunësisë – 22.4% e popullsisë aktive – ishte e dyta më e larta nga të gjitha
ekonomitë e BB-së në 2017. Ashtu si në ekonomitë e tjera të BB-së, sektorët e shërbimeve dhe
industrisë japin kontributin më të madh si në punësim ashtu edhe në PBB për sa i përket vlerës
shtuar. Sektori i bujqësisë ende përfaqëson 7.9% të PBB-së – përqindja e tretë më e lartë e të
gjitha ekonomive të BB. Megjithatë, ajo përbën vetëm 16.4% të punësimit total, më pak se në
Shqipëri, Bosnjë dhe Hercegovinë dhe Serbi (OECD ilibrary, 2019).

Pas një periudhe solide të rritjes, e cila pa PBB-në të rritet mesatarisht me 3.3% ndërmjet 2013
dhe 2016, ekonomia e Maqedonisë ngeci në 2017. Rritja në vitin 2017 vuajti nga pasiguria
politike në gjysmën e parë të atij viti, për shkak të vonesave në formimin e qeverisë pas
zgjedhjeve parlamentare në dhjetor 2016. Kjo shkaktoi rënien e investimeve publike dhe private,
duke kompensuar rritjen e eksporteve dhe shpenzimet më të larta të familjeve të mbështetura nga
punësimi më i lartë dhe pagat (OECD, Growth building jobs and prosperity in developing
countries, 2007).

 Serbia

Me një popullsi prej 7.02 milionë banorësh në vitin 2017, Serbia është ekonomia më e madhe e
Ballkanit Perëndimor. PBB-ja e saj nominale në vitin 2017 korrespondonte me PBB-në e
kombinuar të Shqipërisë, Bosnjë-Hercegovinës, Kosovës dhe Malit të Zi. Në vitin 2017, Serbia
kishte shkallën më të ulët të papunësisë (13.5%) nga gjashtë ekonomitë e Ballkanit Perëndimor
dhe GDP-në e dytë më të lartë për frymë. Pavarësisht kontributit modest në PBB, bujqësia

27
përbënte 19.0% të punësimit, ndërsa sektori i industrisë punësoi 24.4% të fuqisë punëtore aktive
në 2017 (OECD ilibrary, 2019).

Pasi pati kulminacionin në ekonomi në rreth 17% të PBB-së në 2013-2014, investimet u rritën
me 6% në vit gjatë viteve të konsolidimit fiskal, duke u përshpejtuar më tej në një normë rritjeje
prej 17% në 2018-2019. Në vitin 2019 investimet arritën nivelet kulmore, në mënyrë të
ngjashme, eksportet, të cilat ishin rritur fuqishëm (duke marrë parasysh mjedisin global) tashmë
nga viti 2010 vazhduan të rriten gati 10% në vit gjatë periudhës së konsolidimit. Duhet theksuar
se vetë konsolidimi fiskal ishte një kusht kyç, i nevojshëm, i përmirësimit të performancës së
rritjes së Serbisë gjatë kohëve të fundit (Udovički, 2021).

Pas rritjes negative në 2014, rritja e PBB-së së Serbisë u rikuperua në 2015 dhe arriti në 2% në
2017. Në periudhën afatshkurtër dhe afatmesme, rritja ekonomike pritet të rritet, e nxitur nga
rritja e investimeve dhe rikuperimi i konsumit – me rritjen e pagave dhe skadimin e programit të
konsolidimit fiskal. Aktiviteti ekonomik vazhdon të mbështetet nga zgjerimi i fortë i eksporteve
dhe rritja e investimeve, përfshirë IHD-të. (SME POLICY INDEX, 2019).

2.2 Drejt një rritjeje të qëndrueshme ekonomike dhe Zhvillimi në vendet e Ballkanit
Perëndimor
Që nga fillimi i tranzicionit në një ekonomi tregu në vitin 1989, vendet e Ballkanit Perëndimor
janë përballur me vështirësi të veçanta në zhvillimin ekonomik, nën ndikimin e shpërbërjes së
RSF-së Jugosllavisë, konflikteve ushtarake dhe sanksioneve ndërkombëtare, kështu duke vonuar
reformat e rëndësishme ekonomike dhe institucionale si dhe integrimin me Bashkimin Evropian.
Gjatë periudhës 2001-2008 ka pasur një përmirësim të përgjithshëm në performancën
makroekonomike të të gjitha vendeve të Ballkanit Perëndimor, veçanërisht në mesin e atyre që
kanë mbetur prapa, dëshmuan: një përshpejtim në rritjën e PBB-së, inflacioni në rënie, një rritje e
shpejtë në tregtinë e jashtme, hyrje të konsiderueshme të IHD-ve dhe zbatimi i shumë reformave
ekonomike të lidhura me tranzicionin (Uvalić & Cvijanović, Towards A Sustainable Economic
Growth, 2018).

Kriza globale financiare dhe ekonomike goditi rëndë vendet e Ballkanit Perëndimor përmes dy
kanaleve kryesore – rënies së kërkesës për eksport në tregjet e huaja (kryesisht të BE-së) dhe

28
reduktimit të menjëhershëm të flukseve hyrëse të kapitalit të huaj (kredi të huaja, IHD, ndihma e
donatorëve, remitancat e punëtorëve). Më pas, shumica e vendeve të Ballkanit Perëndimor
përjetuan një recesion të thellë ose një ngadalësim të dukshëm të PBB-së (Shqipëri, Kosovë), e
ndjekur nga një periudhë stagnimi të zgjatur ose recesionesh të përsëritura dhe një rimëkëmbje
ekonomike shumë graduale (Stiftung, 2018). Krizat e shumta ekonomike në BB pas vitit 2009
sollën në sipërfaqe shumë probleme strukturore: disbalanca serioze të jashtme që rrjedhin nga
deficitet e larta tregtare dhe të llogarisë korente, të shkaktuara në thelb nga konkurrueshmëria e
pamjaftueshme në tregjet e huaja; problemet sociale në rritje, edhe për shkak të situatës tepër të
pakënaqshme në tregjet e punës; deindustrializim ekstrem së bashku me një zgjerim të shpejtë të
shërbimeve (bankare, telekomunikacion, tregti me pakicë, pasuri të paluajtshme) që i shërbejnë
kryesisht tregut të brendshëm, duke kontribuar kështu vetëm në mënyrë indirekte në zhvillimin e
sektorit të mallrave të tregtueshme dhe në përmirësimin e konkurrencës së jashtme. Vendet e BP-
së kanë tërhequr IHD në rritje pas vitit 2001, kryesisht nga vendet e BE-së, por edhe nga Rusia,
Turqia, Norvegjia dhe Kanadaja. Flukset hyrëse të IHD-ve u nxitën nga reduktimi i rrezikut
politik, privatizimi masiv i ndërmarrjeve dhe bankave, pagat relativisht të ulëta dhe perspektivat
e përmirësuara të anëtarësimit në BE. Megjithatë, disavantazhe të rëndësishme për investitorët e
huaj mbeten, duke përfshirë fragmentimin e rajonit, madhësinë e vogël të ekonomive të BP-së,
mungesën e ekonomive të shkallës dhe infrastrukturën e dobët (Uvalić & Cvijanović, Economic
growth in the Western Balkans, 2018).

Struktura e IHD-ve gjithashtu nuk ka qenë e favorshme: deri në vitin 2010, rreth 2/3 e IHD-ve
kanë shkuar në shërbime të patregtueshme (bankare, telekomunikacion, tregti me pakicë, pasuri
të paluajtshme) të cilat i shërbejnë kryesisht tregut të brendshëm dhe jo prodhimit. IHD-të kanë
kontribuar vetëm pak në ristrukturimin industrial dhe në rritjen e eksporteve. Pas vitit 2007,
shumica e vendeve të Ballkanit Perëndimor kanë regjistruar një rënie të IHD-ve me rreth 40-60
për qind, e cila deri në vitin 2016 ende nuk është rikuperuar plotësisht në nivelin e para krizës.
(Uvalić & Cvijanović, Economic growth in the Western Balkans, 2018).

29
 Figura 1. Flukset neto të IHD-ve në përqindje të PBB-së, 2005 - 2015

Kriza globale financiare dhe ekonomike goditi ekonomitë e BP-së në tremujorin e fundit të 2008
përmes dy kanaleve kryesore: (1) reduktimi i flukseve hyrëse të kapitalit të huaj, duke përfshirë
kredinë bankare, IHD-të, remitancat e punëtorëve migrantë dhe ndihmën e donatorëve dhe (2)
rënia e kërkesës për eksportet e vendeve të Ballkanit Perëndimor në tregjet e huaja. Përveç
reduktimit të flukseve hyrëse të kapitalit nga jashtë, kriza e kredisë në BE çoi në një reduktim të
mprehtë të disponueshmërisë së kredisë në bankat vendase kryesisht me pronësi të huaj.

Figura 2. Indikatorët e zgjedhur ekonomikë për Ballkanin Perëndimor, 2015-2017

Burimi: Ec.europa.eu (European Commission, 2022)

30
Në figurën 2. më lartë janë paraqitur disa nga indikatorët kryesorë të rritjes ekonomike në vendet
e Ballkanit Perëndimor. Investimet e huaja direkte (IHD) kanë mbetur shumë prapa niveleve në
BE. Një ndikim i dukshëm i krizës globale ishte rënia e mprehtë e IHD-ve në rajon, e ndjekur
nga një prirje stagnuese. Ndërsa Serbia është pranuesi më i madh i IHD-ve në terma agregatë,
Mali i Zi ka marrë pjesën më të madhe të kapitalit të huaj në secilin prej shtatë viteve të fundit në
terma për frymë. Stoku mesatar i IHD-ve për frymë në Ballkanin Perëndimor është rreth 2,600 €.
Edhe krahasuar me mesataren e BE-11, stoku mesatar i IHD-ve për frymë në rajonin e Ballkanit
Perëndimor është më pak se gjysma e asaj të BE-11. Megjithatë, gjatë pesë viteve të fundit,
Shqipëria, Kosova dhe Serbia kanë përjetuar të gjitha flukse hyrëse vjetore të IHD-ve me një
normë mbi mesataren e OECD prej 4.1 përqind të PBB-së, gjë që është inkurajuese.

Figura 3. Shqipëria/ normat aktuale dhe të parashikuara të varfërisë dhe GDP reale për frymë

Rritja në Shqipëri u ndal në vitin 2019, pasi tërmeti ekspozoi më tej kufijtë e ulët të vendit.
Konsolidimi fiskal u vu në pritje dhe dobësitë e jashtme u rishfaqën. Pandemia goditi sektorët
kryesorë të turizmit dhe prodhimit të Shqipërisë përmes recesionit në BE, ndërprerjeve të
zinxhirit të furnizimit, kufizimeve të udhëtimit dhe masave të distancimit social. PBB-ja
parashikohet të ketë rënë me 4.7 për qind në vitin 2020 kryesisht për shkak të një ngadalësimi të
turizmit, megjithëse më i vogël se sa ishte parashikuar fillimisht pasi kërkesa e brendshme për
turizëm kompensoi pjesërisht rënien e vizitave të huaja (World Bank, 2015-2019).

31
 Tabela 1. Të hyrat e IHD-ve në Serbi, 2015-2019 (Përbërja sektoriale, në MLN euro)

Këto investime të mëdha (të rrethuara në kuti) priren të drejtohen me vendime diskrete të
politikave, duke përfshirë zgjedhjet gjeopolitike. Këto të fundit korrespondojnë me investime të
njohura - blerja nga kompanitë kineze e kompanive të minierave dhe metaleve bazë brownfield.
(Udovički, 2021).

Figura 4. Mali i Zi, Indikatorët dhe përqindjet ndër vite

Burimi: World Bank

Mosbalancimet e jashtme janë strukturalisht të larta dhe mesatarisht në 15 për qind të PBB-së
gjatë periudhës 2015-19 të financuara kryesisht nga IHD neto dhe borxhi i jashtëm.

Shkalla e papunësisë në Mal të Zi është më e ulët se në disa vende të tjera të Ballkanit perëndimor.
Megjithatë, papunësia ka rënë vetëm pak në dekadat e kaluara (2007: 19%). Nuk ka dallime në normat e
papunësisë për femra dhe meshkuj. Një detaj shqetësues është përqindja e të papunëve afatgjatë është
shumë e lartë (80% e të gjithë të papunëve) dhe se norma e papunësisë afatgjate është tre herë më e lartë
se në BE (12% kundrejt 4%) (ILO, 2019).

32
 KAPITULLI III
3.1 Lidhjet tregtare në mes të vendeve të Ballkanit Perëndimor - Marrëveshja e Stabilizim
Asociimit

Ekonomitë e vendeve të Ballkanit Perëndimor kanë lidhje të forta tregtare me njëra tjetrën, ku
tregtia në mes këtyre vendeve luan një rol të rëndësishëm në përpjekjet e BE-së për të
promovuar paqen, stabilitetin, lirinë dhe prosperitetin ekonomik në Ballkanin Perëndimor. Që
nga fillimi i Procesit të Stabilizim Asociimit, BE-ja ka përfunduar në mënyrë progresive MTL-të
dypalëshe - të referuara si "Marrëveshjet e Stabilizim Asociimit" (MSA) me secilin prej
partnerëve të Ballkanit Perëndimor: Shqipëri (2009), Maqedonia e Veriut (2004) , Mali i Zi
(2010), Serbia (2013), Bosnja dhe Hercegovina (2015) dhe Kosova (2016). MSA-të janë mjete
që sigurojnë zhvillimin ekonomik dhe stabilizimin politik të vendeve të rajonit dhe krijimin e një
shoqërie të ngushtë dhe afatgjatë midis BE-së dhe Ballkanit Perëndimor. Në fakt, MSA-të
përbëjnë instrumentin ligjor për përafrimin me acquis të BE-së dhe integrimin progresiv në
tregun e BE-së. MSA-të kanë krijuar një zonë të tregtisë së lirë gjatë një periudhe tranzitore e
cila tani ka përfunduar për të gjithë vendet e studimit tonë. Marrëveshjet parashikojnë eliminimin
e detyrimeve dhe kufizimeve jotarifore në tregtinë dypalëshe dhe mbulojnë mallrat në të gjithë
kapitujt e Sistemit të Harmonizuar. Vetëm disa përjashtime, në lidhje me disa produkte bujqësore
dhe të peshkut, nuk janë plotësisht të liberalizuara dhe u nënshtrohen tarifave të reduktuara
dhe/ose koncesioneve preferenciale sasiore (European Commission, 2021).

Vendet e Ballkanit Perëndimor kanë disa avantazhe krahasuese për një sërë produktesh dhe
shërbimesh të tyre që mund të depërtojnë në tregjet e BE-së dhe më gjerë. Megjithatë, ata ende
duhet të përmirësojnë produktivitetin e tyre duke investuar në aftësi dhe teknologji të re dhe të
përshpejtojnë eksportet e tyre duke futur produkte të reja dhe duke ndjekur tendencat e tregut të
jashtëm. Të dhënat e fundit tregtare sugjerojnë se disa vende të Ballkanit Perëndimor zgjeruan
pjesën e tyre të tregut në BE, nga të cilat Serbia dhe Bosnja dhe Hercegovina përfituan më së
shumti për shkak të bazës së tyre më të madhe të prodhimit, e ndjekur nga Maqedonia, ndërsa tre
vendet e tjera mbetën prapa. Megjithatë, pavarësisht zgjerimit të fundit të eksporteve, vendet e
Ballkanit Perëndimor mbeten të integruara dobët në tregun e BE-së.

Për të zgjeruar analizën, kemi përdorur raportin e Bankës Botërore në tabelën e mëposhtme, duke
përfshirë të dhënat nga viti 2013 deri në vitin 2017, duke treguar kështu sfidat e këtyre vendeve

33
të BP për të rritur eksportet e tyre. Përveç Serbisë, vendet e rajonit pësuan ndryshime relativisht
të vogla prej më pak se 0.5% e PBB-së në deficitet e llogarisë korente.

Tabela 2. Eksportet e mallrave nga Ballkani Perëndimor (% e GDP)

Burimi: Banka Botërore

Duke iu referuar rezultateve të Bankës Botërore, Maqedonia ka rritur volumin e mallrave të

eksportuara në krahasim me importet, e cila ka ulur deficitin tregtar në vitin 2017. Në Mal të Zi,
pavarësisht mundësive turistike, vëllimi i eksporteve është ende në nivel të ulët, ndërkohë që
lëndët e para të përdorura për autostradën Bar-Boljare po rrisin vazhdimisht volumin e importeve.
Në Shqipëri, pavarësisht rritjes së volumit të eksporteve, të mbështetur nga sektori i turizmit, ka
ende një bilanc tregtar të paqëndrueshëm të shkaktuar nga importet më të larta të lidhura me
energjinë dhe sfidat e tjera institucionale (Qorraj & Jusufi, 2018).

3.1.1 Statusi i vendeve të Ballkanit Perëndimor në rrugën e anëtarësimit në BE

Mbështetja e BE-së për perspektivën evropiane të Ballkanit Perëndimor është e qartë. Një
perspektivë e qartë për anëtarësimin është e domosdoshme për stabilitetin e rajonit. Serbia – së
bashku me 5 vende të tjera të Ballkanit Perëndimor – u identifikua si një kandidate e mundshme
për anëtarësim në BE gjatë samitit të Këshillit Evropian të Selanikut në 2003. Partnerët e
Ballkanit Perëndimor duhet të organizojnë strukturën e tyre për të negociuar bisedimet e lidhura
me anëtarësimin me BE-në në një mënyrë përfshirëse dhe transparente, duke përfshirë
njëkohësisht qeverinë dhe opozitën si edhe organizatat e shoqërisë civile. Brenda Ballkanit
Perëndimor, ekziston një dëshirë dhe gatishmëri për reformat që do të sillnin integrimin në BE,
por është vërejtur gjithashtu se suksesi është në varësi të shkallës në të cilën institucionet

34
shtetërore janë në gjendje të implementojnë dhe zbatojnë këto reforma, si edhe në varësi të
shkallës së asimilimit të procesit nga organizatat e shoqërisë civile dhe popullata në përgjithësi.

Një udhërrëfyes specifik për negociatat e anëtarësimit në BE me një kronologji të saktë dhe
angazhime konkrete për secilin vend të Ballkanit Perëndimor, mund t’i motivonte këto vende që
t’i implementonin më shpejt reformat e nevojshme. Institucionet e BE-së dhe Shtetet Anëtare të
BE-së ftohen të përfshijnë rregullisht përfaqësues nga vendet e Ballkanit Perëndimor në samitet e
BE-së, si provë se BE-ja e konsideron këtë rajon si pjesë e të ardhmes së saj, dhe për të nxitur një
debat të informuar rreth ndikimit politik, ekonomik dhe social të politikës së zgjerimit.

Një problem specifik i theksuar është shpopullimi si rezultat i migrimit ndër-rajonal dhe
emigrimit, veçanërisht i të rinjve, drejt BE-së, që ka një ndikim të konsiderueshëm në
demografinë dhe shoqërinë e këtyre vendeve dhe kështu edhe në peizazhin dhe perspektivën
social-ekonomike të këtyre vendeve (Komiteti Ekonomik dhe Social Evropian, 2019).

Një Perspektivë e Besueshme e Zgjerimit për Ballkanin Perëndimor parashikon që Serbia,

Maqedonia, Shqipëria, Mali i Zi, Bosnje e Hercegovina të lëvizin drejt anëtarësimit të plotë në
BE, brenda një kornize sa më të përshtatshme kohore. Megjithëse, disa prej tyre do të lëvizin më
shpejtë se të tjerat. Draft strategjia i cilëson shtetet e Ballkanit Perëndimor si partner, “Ballkani
Perëndimor është pjesë e Evropës, që edhe gjeografikisht është i rrethuar me shtetet anëtare të
BE-së. Banorët e BE-së dhe të rajonit kanë një trashëgimi të përbashkët, një histori dhe të
ardhme të definuar nga mundësitë dhe sfidat e përbashkëta”. Pavarësisht trashëgimisë dhe
sfidave të përbashkëta, dokumenti përcakton një kornizë të qartë vetëm për dy shtete kandidate,
duke nënvizuar se Mali i Zi dhe Serbia mund të jenë të gatshme për anëtarësim deri në vitin 2025
(BPRG, 2018).

Republika e Maqedonisë është vendi i parë që ka nënshkruar MSA-në dhe vendi i parë në të
cilin MSA-ja ka hyrë në fuqi. MSA-ja u nënshkrua më 9 prill 2001 në Luksemburg dhe pas
ratifikimit të saj nga të gjithë nënshkruesit, ajo hyri në fuqi më 1 prill 2004. MSA ofron një
kornizë për dialogun politik dhe forcon bashkëpunimin rajonal, promovon zgjerimin e tregjeve
dhe marrëdhënieve ekonomike ndërmjet palëve dhe krijon bazat për mbështetje teknike dhe
financiare (Government of Macedonia, 2021).

35
Procesi i integrimit i Shqipërisë në Bashkimin Europian (BE) është konsideruar si prioriteti më
strategjik kombëtar, i cili udhëheq axhendën qeverisëse të vendit. Që nga qershori i viti 2014,
Shqipëria gëzon statusin e vendit kandidat për në BE. Megjithatë kriteret e vendosura nga
Bashkimi Europian për anëtarësim janë parakushte për kalimin e fazës tjetër të procesit, i cili
është ai i hapjes së negociatave. Në qershor të vitit 2014, Këshilli Europian i dha Shqipërisë
statusin e kandidatit. Marrja e statusit të vendit kandidat shënon një hap shumë të rëndësishëm në
procesin e integrimit të Shqipërisë në BE, pasi reflekton ecurinë e reformave të ndërrmara dhe i
hap rrugë procesit të plotë të aderimit të vendit në BE (EU policy, 2017).

Mali i Zi nënshkroi Marrëveshjen e Tregtisë së Lirë të Evropës Qendrore (CEFTA) në korrik

2007, së bashku me Shqipërinë, Maqedoninë e Veriut, Moldavinë, Kosovën, Kroacinë, Serbinë
dhe Bosnje-Hercegovinën. Në mbështetje të përpjekjeve të tij të suksesshme për të hyrë në
Organizatën Botërore të Tregtisë (OBT), Mali i Zi zbatoi reforma të rëndësishme të politikave
tregtare, duke i sjellë praktikat e vendit në përputhje me kërkesat e OBT-së dhe ato të BE-së.
vbMali i Zi ka ndërmarrë hapa për ta bërë vendin më të hapur për investimet e huaja (Privacy
shield, 2021).

Më 16 qershor 2008, Bosnja dhe Hercegovina nënshkroi Marrëveshjen e Stabilizim Asociimit

me Komunitetet Evropiane dhe Shtetet e tyre Anëtare. Marrëveshja e Stabilizim-Asociimit
rregullon marrëdhëniet politike, ekonomike dhe tregtare midis BiH dhe BE. Në përputhje me
MSA-në, zona e tregtisë së lirë u krijua midis Bosnjë-Hercegovinës dhe Bashkimit Evropian.

Serbia është pjesa gjeografike e Evropës, por ende nuk është një vend anëtar i BE-së. Negociatat
e Serbisë me BE-në filluan në Bruksel më 21 janar 2014 (Serbia, 2019).

Marrëveshja e Stabilizim Asociimit (MSA) është një traktat ndërkombëtar, i nënshkruar më 29

prill 2008 ndërmjet Republikës së Serbisë dhe Bashkimit Evropian. Dy nga obligimet më të
rëndësishme që Republika e Serbisë do të marrë me këtë marrëveshje janë krijimi i zonës së
tregtisë së lirë dhe harmonizimi i legjislacionit të Republikës së Serbisë me ligjin e BE-së.
Komuniteti dhe Serbia do të heqin çdo taksë doganore dhe sasi për eksportet dhe tarifat që kanë
efekt të njëjtë në tregtinë ndërmjet tyre me hyrjen në fuqi të kësaj Marrëveshjeje (Ministry of EU
integration, 2021).

36
 3.2 Rritja ekonomike e vendeve të Ballkanit Perëndimor përgjatë viteve 2015-2019

Rritja e një ekonomie matet nga ndryshimi në vëllimin e prodhimit të saj ose në të ardhurat reale
të banorëve të saj. Kontributi i secilës industri në rritjen e prodhimit të ekonomisë matet me
rritjen e vlerës së shtuar të industrisë.

Tabela 3. Rritja ekonomike e vendeve të Ballkani Perëndimor (% e GDP)

Burimi: World Bank Data

Në tabelën mëlartë është paraqitur përqindja e GDP-së të vendeve të Ballkanit Perëndimor, ku

mund të shohim që për Shqipërinë kulminacioni i rritjes ekonomike përgjatë viteve të studimit
tonë ka qenë në vitin 2018 i cili ishte një vit progresi për ekonominë shqiptare. Kjo rritje
ekonomike e Shqipërisë ka ndodhur si rezultat i rënies së papunësisë si dhe si rezultat i
përmirësimeve gjithëpërfshirëse të bëra në tregun e punës (Civici, Binaj, Hysi, & Meka, 2020).
Kulminacioni i rritjes ekonomike të Bosnies dhe Hercegovines ka arritur në vitin 2018 në 3.7%,
ndërsa duhet theksuar se dhe vendet tjera si Serbia ( 4.5%), Mali i Zi (5.1%) kanë arritur
kulminacionin e rritjes ekonomike në vitin 2018, nga 2015 në 2019. Për Maqedoninë rritja
ekonomike ka qenë e njejtë në vitin 2015 dhe 2019, ndërsa në vitet 2016-2018 kemi vërejtur ulje
të rritjes ekonomike të Maqedonisë.

37
 Tabela 4. Eksportet e mallrave të Malit të Zi me Serbinë

Burimi: Tradingeconomics

Në tabelën më lartë kemi paraqitur eksportet e Malit të Zi në Serbi, pra eksportet kryesore dhe
me përqindjen më të lartë të Malit të Zi janë në shtetin e Serbisë. Mali i Zi eksporton në Serbi
mallrat si lëndë djegëse minerale, produkte farmaceutike, mish, drurin dhe artikuj prej druri,
qymyr druri, alumin, etj ( Tradingeconomics, 2015-2019).

Tabela 5. Eksportet e mallrave të Shqipërisë me Serbinë

Burimi: Tradingeconomics

38
Poashtu, sikurse Mali i Zi, edhe në Shqipëri përqindja më e lartë e eksporteve është me Serbinë
(përvec Italisë) dhe kulminacionin e ka arritur në vitin 2018. Shqipëria eksporton në Serbi: hekur
dhe çelik, kripë, sulfur, tokë, gur, suva, gëlqere, çimento, etj ( Tradingeconomics, 2015-2019).

Tabela 6. Eksportet e mallrave të Maqedonisë me Serbinë

Burimi: Tradingeconomics

Përgjatë viteve 2015-2019, Maqedonia ka realizuar eksporte në përqindje të lartë më së shumti

me Serbinë krahasuar me të gjitha vendet e studimit tonë (përvec Shteteve të Bashkuara të
Amerikës dhe Gjermanisë të cilat kryesojnë) ( Tradingeconomics, 2015-2019).

Tabela 7. Eksportet e mallrave të Bosnia dhe Hercegovinës me Serbinë

Burimi: Tradingeconomics

Sikurse dhe të gjitha vendet tjera të përmendura më lartë edhe Bosnia dhe Hercegovina tregton
nga vendet e Ballkanit Perëndimor në përqindje më të lartë me Serbinë (rreth 12% të eksporteve

39
të Bosnia dhe Hercegovinës). Mallrat që eksportohen janë: lëndët djegëse minerale, vajra,
produkte distilimi, hekur dhe çelik, dru dhe artikuj prej druri, qymyr druri, etj. (
Tradingeconomics, 2015-2019).

Prej vendeve të Ballkanit Perëndimor, anasjelltas dhe Serbia eksporton në 7.2% në Bosnia dhe
Hercegovinë (përqindja më e lartë nga vendet tjera të Ballkanit Perëndimor). Serbia eksporton në
Bosnie: plastikë, makineri, reaktorë bërthamorë, kaldaja, artikuj të hekurit dhe celikut, etj.

40
 KAPITULLI IV
4.1 Përshkrimi dhe definimi i variablave

Emri Shkurtesa Definimi Lloji Njësia Burimi

Rritja ekonomike (Norma e

rritjes së BPV-së) matë sa
Rritja shpejt po rritet ekonomia. Kjo
Variabël e % World Bank
Ekonomike bëhet duke krahasuar një të varur
RrE katërtën e prodhimit të
brendshëm bruto të vendit në
tremujorin e mëparshëm. PBB
mat prodhimin ekonomik të një
kombi.

Investimet e huaja direkte janë

Investimet e IHD një investim i bërë nga një firmë Variabël e % World Bank
Huaja Direkte ose individ në një vend me pavarur
interesa biznesi të vendosura në
një vend tjetër.

Borxhi i Borxhi i jashtëm është një grup

jashtëm BJ kredish apo huash që një shtet i Variabël e % World Bank

detyrohet një vendi ose pavarur
institucioneve tjera brenda atij
vendi.
Remitancat janë fonde që

Remitancat RE dërgohen ose transferohen prej Variabël e % World Bank

një pale në një pale tjetër jashtë pavarur
vendit.
Exporti paraqet shitjen e
Export i mallrave të prodhuara nga një Variabël e
EX vend në një vend tjetër. % World Bank
mallrave pavarur
Papunësia ndodh kur një person
është në kërkim aktiv të Variabël e
Papunësia PAP punësimit por nuk është në % World Bank
pavarur
gjendje të gjejë punë.

Tabela 8. Tabela e përshkrimit dhe definimit të variablave

41
 4.2 Përshkrimi i variablave

Në vazhdim është paraqitur tabela e përshkrimit të variablave të këtij hulumtimi.

Tabela 9. Përshkrimi i variablave

4.3 Histogrami i rritjes ekonomike

Në vijim janë paraqitur histogramet për secilën variabël të këtij hulumtimi, ku do të paraqesim
histogramin për të parë shpërndarjen e vlerave të secilës variabël, sic janë: rritja ekonomike,
investimet e huaja direkte, borxhi i jashtëm, eksporti i mallrave si dhe papunësia.

42
 Figura 5. Histogrami i rritjes ekonomike

Në histogramin e rritjes ekonomike vlerat i kemi paraqitur në përqindje (%), ku në bazë të

histogramit mund të shohim se te ky variabël kemi shpërndarje normale të tërhequr nga ana e
majtë, ku shumica e shteteve të modelit kanë rritje ekonomike nga 3-4 %, me një dendësitet prej
3.6 ndërsa më së paku shtete të modelit kanë rritje ekonomike deri në -2% me një dendësitet prej
0.5. Sa i përket shpërndarjes së dendësitetit tregon se mes këtyre shteteve kjo shpërndarje ka
ndryshime të mëdha.

4.3.1 Histogrami i investimeve të huaja direkte

Në vijim është paraqitur histogrami i investimeve të huaja direkte.

Figura 6. Histogrami i investimeve të huaja direkte

43
Në histogramin e investimeve të huaja direkte vlerat i kemi paraqitur në përqindje (%), ku në
bazë të histogramit mund të shohim se te variabli i investimeve të huaja direkte kemi shpërndarje
normale të tërhequr nga ana e djathtë dhe mund të themi se shumica e shteteve të modelit kanë
investime të huaja direkte nga 1-4% si dhe me një dendësitet prej 0.07 ndërsa më së paku shtete
kanë investime të huaja direkte prej 11-14% me një dendësitet prej 0.2. Mirëpo, vlera maksimale
e investimeve të huaja direkte është 15% me një dendësitet prej 0.3. Sa i përket shpërndarjes së
dendësitetit tregon se mes këtyre shteteve kjo shpërndarje ka ndryshime të mëdha.

4.3.2 Histogrami i Borxhit të Jashtëm

Në vijim është paraqitur histogrami i borxhit të jashtëm.

Figura 7. Histogrami i Borxhit të Jashtëm

Histogramin e borxhit të jashtëm e kemi të paraqitur në përqindje (%), si dhe mund të shohim se
histogrami i borxhit të jashtëm ka shpërndarje normale të tërhequr nga ana e djathtë. Në këtë rast
shohim se shumica e shteteve të modelit kanë borxh të jashtëm nga 11% deri në 17% me një
dendësitet prej 1.2 ndërsa më së paku shtete kanë borxh të jashtëm deri në 27% të vlerës së
përgjitshme të GDP-së me një dendësitet prej 0.01. Poashtu edhe tek histogrami i borxhit të
jashtëm mund të shohim se shpërndarja e dendësitetit në mes këtyre shteteve tregon se kjo
shpërndarje ka ndryshime të mëdha.

44
 4.3.3 Histogrami i Remitancave

Në vijim është paraqitur histogrami i remitancave si dhe interpretimi i histogramit.

Figura 8. Histogrami i Remitancave

Në histogramin e remitancave më lartë të dhënat janë paraqitur në përqindje (%). Siq edhe e
shohim nga histogrami i remitancave të dhënat kanë shpërndarje normale. Nga histogrami mund
të vërejmë se shumica e shteteve kanë remitanca prej 7-10% me një dendësitet prej 3.1 ndërsa
më së paku shtete të modelit kanë remitanca prej 11.5-12.5% me një dendësitet prej 0.2. Sa i
përket shpërndarjes së dendësitetit tregon se në mes të këtyre shteteve kjo shpërndarje ka
ndryshime.

4.3.4 Histogrami i Exportit të mallrave

Figura 9. Histogrami i Exportit të mallrave

45
Të dhënat në histogramin e exportit të mallrave i kemi paraqitur në përqindje (%). Nga
histogrami për exportin e mallrave mund të shohim se të dhënat kanë shpërndarje normale të
tërhequr nga ana e djathtë. Në bazë të paraqitjes së histogramit ne shohim se shumica e shteteve
kanë export të mallrave prej 1-5% si dhe me dendësitet prej 1.4. Ndërsa më së paku shtete kanë
export të mallrave prej 1.7-2.2% me një dendësitet prej 0.1.

4.3.5 Histogrami i Papunësisë

Në vijim është paraqitur histogrami i papunësisë.

Figura 10. Histogrami i papunësisë

Në histogramin e papunësisë poashtu të dhënat janë të paraqitura në përqindje(%). Histogrami i

papunësisë tregon se nuk kemi shpërndarje normale për vendet e modelit, ku shumica e vendeve
kanë papunësi prej 17-20.5% me një dendësitet prej 0.1 ndërsa më së paku shtete të modelit kanë
një papunësi prej 20.5-24% me një dendësitet prej 0.03.

46
 4.4 Scattergrami i raportit në mes të Rritjes ekonomike dhe Investimeve të huaja direkte

Në vazhdim të këtij hulumtimi kemi paraqitur Scattergramin e raportit në mes të dy variablave.

Skaterdiagramët përdoren për të parë lidhjet ndërmjet variablave të pavarura dhe të varura të
modelit ose për të ndihmuar vizualizimin e marrëdhënies midis dy variablave.

Figura 11. Scattergrami i raportit në mes të Rritjes ekonomike dhe Investimeve të huaja
direkte

Në skatergrafikonin më lartë kemi paraqitur raportin në mes të rritjes ekonomike dhe

investimeve të huaja direkte ku vërejmë se kemi raport linear negativ, ku me rënien e
investimeve të huaja direkte, rritet rritja ekonomike dhe anasjelltas.

4.4.1 Scattergrami i raportit në mes të Rritjes ekonomike dhe Borxhit të Jashtëm

Në vijim është paraqitur scattergrami i raportit në mes të Rritjes ekonomike dhe Borxhit të
jashtëm.

47
 Figura 12. Scattergrami i raportit në mes të Rritjes ekonomike dhe Borxhit të Jashtëm

Në skatergrafikonin më lartë kemi paraqitur raportin në mes të rritjes ekonomike dhe borxhit të
jashtëm ku vërejmë se kemi raport linear pozitiv, ku me rritjen e borxhit të jashtëm, rritet edhe
rritja ekonomike si dhe anasjelltas.

4.4.2 Scattergrami i raportit në mes të Rritjes ekonomike dhe Remitancave

Në vijim është paraqitur scattergrami i raportit në mes të Rritjes ekonomike dhe Remitancave

Figura 13. Scattergrami i raportit në mes të Rritjes ekonomike dhe Remitancave

Në skatergrafikonin më lartë kemi paraqitur raportin në mes të rritjes ekonomike dhe

remitancave ku vërejmë se kemi raport linear pozitiv, ku me rritjen e remitancave, rritet edhe
rritja ekonomike si dhe anasjelltas.

4.4.3 Scattergrami i raportit në mes të Rritjes ekonomike dhe Exportit të mallrave

48
 Figura 14. Scattergrami i raportit në mes të Rritjes Ekonomike dhe Exportit të mallrave

Në skatergrafikonin më lartë kemi paraqitur raportin në mes të rritjes ekonomike dhe eksportit ku
vërejmë se kemi raport linear negativ, që tregon se me rënien e eksportit, rritet rritja ekonomike
dhe anasjelltas.

4.4.4 Scattergrami i raportit në mes të Rritjes Ekonomike dhe Papunësisë

Në vijim është paraqitur skatërgrafikoni i raportit në mes të variablës së rritjes ekonomike dhe
papunësisë.

Figura 15. Scattergrami i raportit në mes të Rritjes Ekonomike dhe Papunësisë

Në skatergrafikonin më lartë kemi paraqitur raportin në mes të rritjes ekonomike dhe papunësisë
ku vërejmë se kemi raport linear negativ, që tregon se me rënien e papunësisë, rritet rritja
ekonomike dhe anasjelltas.

49
 4.5 Statistikat përshkruese univariate

Në tabelën e mëposhtme, të bazuar në outputet e STATA-së, krahas vlerave mesatare, jepet edhe
devijimi standard për çdo variabël të përdorur në analizë me mundësinë e vëzhgimit të
shpërndarjes së të dhënave përkatëse. Gjithashtu, numri i observimeve për secilën variabël
informon për mundësinë reale të kampionit të përdorur për vlerësim empirik.

Me poshtë mund të shohim statistikat përshkruese të vendeve që janë marrë për t`i analizuar.

Tabela 10. Shuma e të dhënave

Njësia observuese është shteti si dhe gjithsej kemi 25 observime për secilën variabël. Në këtë rast
ne mund të shohim se një shtet tipik i ka këto vlera: ka rritje ekonomike 1.744 %, investime të
huaja direkte me vlerë prej 6.124%, ky shtet tipik po ashtu ka borxh të jashtëm 16.5% ,
remitanca me 9.05% , eksporti i mallrave me vlerë prej 0.62% si dhe papunësi me vlerë prej
21.7%. Rritja ekonomike i ka 25 observime si dhe ka mesataren 1.74%, me një devijim standard
prej 1.823705%, kurse minimalja e rritjes ekonomike është -2.7% ndërsa maksimalja e rritjës
ekonomike është 3.9%. Poashtu investimet e huaja direkte kanë një numër të observimeve prej
25, me një mesatare prej 6.124 %, si dhe me devijim standard prej 4.219822 %, vlera minimale e

50
investimeve të huaja direkte është 0.5% dhe maksimalja 17.3%. Borxhi i jashtëm ka gjithsej 25
observime, me një mesatare prej 16.508% si dhe me devijim standard 4.950162%, minimalja
është 10.3% ndërsa maksimalja është 27.6%. Poashtu edhe remitancat kanë gjithsej 25 obsevime,
me mesatare prej 9.0508% si dhe devijim standard 1.203986%, kurse minimalja është 6.6%
ndërsa maksimalja është 12.35%. Në anën tjetër kemi eksportet e mallrave me 25 observime, me
mesatare 0.62% si dhe devijim standard 0.5033223%, ndërsa vlera minimale është 0.1% dhe
maksimalja 2.1%. Si dhe në fund kemi papunësinë me një mesatare prej 21.732% si dhe me
devijim standard 5.274761%, minimalja e papunësisë është 13.4% dhe maksimalja 31%.

4.6 Koeficienti i korelacionit

Koeficienti i korrelacionit tregon se sa shumë janë të lidhura variablat ndërmjet vete si dhe ky
koeficient merr vlera prej -1 deri tek 1, vlerat sa më afër -1 tregojnë lidhje të fortë negative
ndërsa lidhjet sa më afër 1 tregojnë lidhje të forta pozitive ndërmjet variablave.

Tabela 11. Koeficienti i korelacionit

Në matricen e korrelacionit tonë nuk kemi asnjë vlerë që korrespondon me vlerën 0.8 e më lartë
që do të thotë se nuk kemi bazë për shqetësim për specifikim të modelit apo nuk e kemi të
shfaqur problemin e multikolinearitetit.

Nga rezultatet e dhëna ne mund të shohim se variablat më të lidhura ndërmjet vete në modelin
tonë janë variabli i investimeve të huaja direkte dhe i borxhit të jashtëm me një koeficient të
korelacionit prej 0.5883 ndërsa variablat që janë më së paku të lidhura ndërmjet vete janë
variabli i borxhit të jashtëm dhe papunësisë me një koeficient të korrelacionit prej -0.7568.

51
 4.7 Specifikimi i modelit

Në vazhdim do të paraqes tabelën e specifikimit të modelit, ku në secilin model do ta shtojë nga

një variabël në mënyrë që të shohim se cila nga modelet ka një aftësi shpjeguese më të madhe.

Tabela Modeli R2 – squared Adj R-squared

1 Rritja ekonomike dhe investimet e 0.0089 -0.0342

huaja direkte
2 Rritja ekonomike, investimet e 0.0422 -0.0449
huaja direkte dhe borxhi i jashtëm
3 Rritja ekonomike, investimet e
huaja direkte, borxhi i jashtëm dhe 0.1092 -0.0181
remitancat
4 Rritja ekonomike, investimet e
huaja direkte, borxhi i jashtëm, 0.1602 -0.0078
remitancat dhe exporti i mallrave
5 Rritja ekonomike, investimet e
huaja direkte, borxhi i jashtëm, 0.2144 0.0076
remitancat, exporti i mallrave dhe
papunësia.
Tabela 12. Specifikimi i modelit

Në tabelën 4. më lartë kam paraqitur specifikimin e modelit ekonometrik, ku mund te shohim se

modeli me numër 5 i cili i ka të përfshira këto variabla: rritja ekonomike, investimet e huaja
direkte, borxhi i jashtëm, exporti i mallrave dhe papunësia ku mund të shohim se modeli 5 ka
statistikën r2 më të madhe në krahasim me modelet paraprake (0.2144) dhe për këtë arsye në
vazhdim do të përdori modelin me numër 5 që do të thotë se shpjegueshmëria e modelit është më
e madhe në të gjitha variablat e përfshira në model.

52
 4.8 Analiza krahasuese në mes të modeleve (OLS vs RE vs FE)

Në këtë pjesë të këtij hulumtimi do të paraqesim regresionin me vlerësuesin OLS si dhe më

pastaj do të paraqesim këtë vlerësues me metodën Robust.

Tabela 13. Vlerësuesi OLS

Nga rezulatet e vlerësuesit OLS vërejmë se vlera e R²=0.2144, që do të thotë se pesë variablat e
pavarura (Investimet e huaja direkte, Borxhi i jashtëm, Remitancat, Eksportet si dhe Papunësia)
së bashku kanë aftësi shpjeguese për ndryshimin e variacionit të variablit të varur (Rritja
ekonomike) në vlerë prej 21.44%. Nga regresioni në tabelen 6. më lartë shohim se konstantja e
regresionit ka një koeficient në vlerë prej 4.598107. Nga pesë variablat e pavarura asnjëra prej
tyre nuk ka aftësi shpjeguese apo nuk është signifikante për variablin e varur për arsye se tek të
gjitha këto variabla mundësia e gabimit të tyre është më e madhe se 5%.

Signifikanca mund të gjindet në dy mënyra së pari me vlerën P dhe së dyti nëpërmes vlerës T, të
dy mënyrat do ti paraqesim mëposhtë:

53
Si dhe mënyra e dytë ku këtë gjë mund ta vërtetojmë edhe nëpërmjet vlerës T e cila tregon se tek
të gjitha variablat e këtij hulumtimi vlera T e tyre është mbrenda kufijve ekstrem të kësaj vlere(-
1.69 dhe 1.69).

(Ceteris Paribus) Në këtë rast shohim që për një përqindje rritje të Investimeve të
huaja direkte, vlera e përgjithshme e rritjes ekonomike zvogëlohet mesatarisht për -0.1296953% .
Shohim që për një përqindje rritje apo shtesë të Borxhit të jashtëm vlera e përgjithshme e rritjes
ekonomike zvogëlohet mesatarisht për -0.0591891%. Në anën tjetër për një përqindje rritje të
Remitancave vlera e përgjithshme e rritjes ekonomike rritet mesatarisht për 0.4456368%.
Poashtu në bazë të rezultateve më lartë shohim se për një përqindje rritje të Eksportit të mallrave
vlera e përgjithshme e rritjes ekonomike zvogëlohet mesatarisht për -1.655397%. Si dhe për një
përqindje rritje të Papunësisë, vlera e përgjithshme e rritjes ekonomike zvogëlohet mesatarisht
për -1.655397%.

Ndërsa në tabelën 7. mëposhtë kemi paraqitur regresionin me vlerësuesin OLS me anë të

metodës Robust.

Tabela 14. Vlerësuesi OLS me metodën Robust

54
 4.9 Krahasimi i OLS dhe OLS (ROBUST)

Në vazhdim kemi paraqitur tabelën në të cilën janë shprehur vlerat P dhe T të vlerësuesit OLS
si dhe në anën tjetër janë shprehur vlerat P dhe T të po këtij vlerësuesi me anë të metodës
Robust në mënyrë që të bëhet krahasimi në mes të dy modeleve.

Tabela 15. Tabela e krahasimit të OLS dhe OLS(ROBUST)

Në tabelën 8. më lartë kemi paraqitur statistika të cilat tregojnë për signifikancën e variablave
të këtij hulumtimi të cilat janë vlera P dhe vlera T. Këto dy vlera janë të paraqitura për
modelin OLS dhe OLS ROBUST. Nga rezultatet e tabelës mund të shohim që vlerat e T dhe
P kanë pasur ndryshime të vogla si dhe shohim se vlerat janë shumë të përafërta nga modeli
në model, mirëpo shohim se nga pesë variablat modeli OLS ROBUST ka vlera paksa më të
vogla të mundësisë së gabimit, kështu që e preferojmë më shumë OLS ROBUST kundrejt
vlerësuesit OLS.

55
 4.10 Vlerësuesi me Fixed Effect (FE)

Në vazhdim do të shohim vlerësuesin me fixed effect dhe do të krahasojmë përmes F testit se

cilin vlerësues do ta përdorim.

Tabela 16. Vlerësuesi me Fixed Effect

Nga rezulatet e dhëna mundë të shohim që Prob> F=0.6295, që do të thotë se mundësia e

gabimit nëqoftëse e refuzojmë vlerësuesin OLS është 62.95%, pra në bazë të kësaj ne e
refuzojmë vlerësuesin Fixed Effect (FE) dhe e pranojmë vlerësuesin OLS.
Sigma_u e tregon termin e gabimit në mes të variablave të paraqitur në hulumtim por ne do të
vazhdojmë me sigma_e e cila e tregon termin e përgjithshëm të gabimit në model të cilën e kemi
me vlerë prej sigma_1.88.

Konstantja ka nje koeficient ne vlere prej 8.962992. R²=0.2462 do të thotë se të gjitha variablat
e pavarura së bashku kanë aftësi shpjeguese të ndryshimit të variacionit të variablit të varur në
vlerë prej 24.62% . Në këtë rast shohim që shpjegueshmëria e variablës Rritja ekonomike me
këtë vlerësues është rritur në krahasim me vlerësuesin paraprak.

Nga pesë variablat e pavarura asnjëra prej tyre nuk është signifikante për arsye se mundësia e
gabimit te të gjitha këto variabla është më e madhe se 5% mirëpo variabli i cili është më i

56
rëndësishëm në model dhe i cili i përaferohet më shumë signifikances është variabli i Papunësisë
pasiqë mundësia e gabimit te kjo variabel është 14.8%.

(Ceteris Paribus) Në këtë rast shohim që për një përqindje rritje të Investimeve
të huaja direkte, vlera e përgjithshme e rritjes ekonomike zvogëlohet mesatarisht për -
0.1526273%. Shohim që për një përqindje rritje apo shtesë të Borxhit të jashtëm vlera e
përgjithshme e rritjes ekonomike zvogëlohet mesatarisht për -0.0698712%. Në anën tjetër për një
përqindje rritje të Remitancave vlera e përgjithshme e rritjes ekonomike rritet mesatarisht për
0.2860581%. Poashtu në bazë të rezultateve më lartë shohim se për një përqindje rritje të
Eksportit të mallrave vlera e përgjithshme e rritjes ekonomike rritet mesatarisht për 0.4717132%.
Si dhe për një përqindje rritje të Papunësisë, vlera e përgjithshme e rritjes ekonomike zvogëlohet
mesatarisht për -0.3686907%.

4.11 Vlerësuesi me Random Effect (RE)

Në vazhdim të këtij hulumtimi do të vazhdojmë me një vlerësues tjetër të modelit me Random

Effect ose Efekte të rastësishme, në mënyrë që të shohim dallimin prej modelit në model. Më
pastaj do të vazhdojmë me dy teste (Breusch and Pagan Lagrangian dhe Hausman Test ) në
mënyrë që të shohim dhe përfundimisht të zgjedhim vlerësuesin më adekuat të modelit tonë.

Tabela 17. Vlerësuesi me Random Effect (RE)

57
Nga rezultatet e vlerësuesit me random effect shohim që konstanta ka një koeficient në vlerë prej
4.598107. R²=0.1743 që do të thotë se të gjitha variablat e pavarura së bashku kanë aftësi
shpjeguese të ndryshimit të variacionit të variablit të varur në vlerë prej 17.43%.

Sigma_u e tregon termin e gabimit në mes të variablave të paraqitur në hulumtim por ne do të

vazhdojmë me sigma_e e cila e tregon termin e përgjithshëm të gabimit në model të cilën e kemi
me vlerë prej sigma_1.88.

(Ceteris Paribus) Në këtë rast shohim që për një përqindje rritje të Investimeve
të huaja direkte, vlera e përgjithshme e rritjes ekonomike zvogëlohet mesatarisht për -
0.1296953%. Shohim që për një përqindje rritje apo shtesë të Borxhit të jashtëm vlera e
përgjithshme e rritjes ekonomike zvogëlohet mesatarisht për -0.0591891%. Në anën tjetër për një
përqindje rritje të Remitancave vlera e përgjithshme e rritjes ekonomike rritet mesatarisht për
0.4456368%. Poashtu në bazë të rezultateve më lartë shohim se për një përqindje rritje të
Eksportit të mallrave vlera e përgjithshme e rritjes ekonomike zvogëlohet mesatarisht për -
1.655397%. Si dhe për një përqindje rritje të Papunësisë, vlera e përgjithshme e rritjes
ekonomike zvogëlohet mesatarisht për -0.1881918%.

4.12 Testi i Breusch dhe Pagan Lagrangian

Ndërsa tanimë do të shohim rezultatet e testit Breusch dhe Pagan Lagrangian Test për të krahasur
modelin OLS dhe Random Effect(RE).

Tabela 18. Testi i Breusch dhe Pagan Lagrangian

58
 (Ceteris Paribus) Testi më lartë i ashtuquajtur Breusch and Pagan Lagrangian
përdoret për të krahasuar dy modelet OLS VS Random Effect (RE), ku në bazë të rezultateve
në këtë test kemi vlerën prob>chibar2=1.0000 që tregon se gjasat që të bëjmë gabim janë 100%,
vlerë kjo e cila do të thotë se duhet ta perdorim modelin OLS (pasiqë vlera mundësisë së gabimit
është më e madhe se 5%) si dhe refuzojmë modelin Random Effect.

4.13 Hausman Test

Meqenëse vlerësuesit me Random Effect dhe Fixed Effect preferohen përpara vlerësuesit OLS
atëherë ne do të përdorim një test tjetër në mënyrë që të vendosim se cilin nga këta dy vlerësues
do ta përdorim. Mëposhtë do të përdorim modelin Hausman në mënyrë që të zgjedhim
përfundimisht modelin më të përshtatshëm.

Tabela 19. Hausman Test

(Ceteris Paribus) Në bazë të rezultateve të testit Hausman shohim se vlera e

prob>chibar2=0.8516, vërejmë se gjasat që të bëjmë gabim janë 85.16%, ku shohim se do ta
pranojmë Random Effect(RE) dhe do ta refuzojmë Fixed Effect (FE).

59
 KAPITULLI V
5.1 REZULTATET

Pas zgjedhjes së vlerësuesit përfundimtar të cilin e kemi zgjedhur në bazë të rezultateve të

testeve të mëhershme, tani do të shtojmë vitet brenda modelit dhe mëposhtë do të mund të
shohim rezultatet e regresionit ndër vite. Në bazë të testeve të mëhershme të dy vlerësuesit
Fixed Effect (FE) dhe Random Effect (RE) janë refuzuar mirëpo për shkak të ecurisë së
punimit kemi vazhduar që të bëjmë testet edhe për këta dy vlerësues. Vlerësuesi përfundimtar
që do ta perdorim në këtë rast është vlerësuesi Random Effect ku në vazhdim do të shohim
rezultatet e këtij vlerësuesi ndër vite pa pasur nevojë që edhe njëherë të krahasojmë të gjitha
modelet.

Tabela 20. Vlerësuesi Random Effect ndër vite

(Ceteris Paribus) Pasiqë e kemi zgjedhur vlerësuesin përfundimtar për modelin tonë,
ne poashtu mund të shohim edhe rezultatet për vitet e modelit Random Effect. Në bazë të

60
rezultateve në tabelën më lartë shohim se kemi gjithsej 25 observime. R²=0.6818 e cila e tregon
shpjegushmërinë e variablës së varura (Rritja ekonomike) nga variablat e pavarur në vlerë rreth
është 68.18%, ndërsa pjesa tjetër me vlerë prej 31.82% shpjegohet nga faktorët e tjerë të cilët
nuk i kemi përshirë në këtë model, pjesë e cila hynë tek termi i përgjithsëm i gabimit, i cili në
modelin tonë është Sigma_e = 1.3688961. Konstantja ka një koeficient në vlerë prej -3.749366.

Në këtë rast në bazë të rezultateve vërejmë se asnjëra nga variablat nuk janë signifikante apo nuk
kanë aftësi shpjeguese për variablin e varur për arsye se tek të gjitha këto variabla vlera P e tyre
pra mundësia e gabimit të tyre është më e madhe se 5%. Në anën tjetër kemi vitet ku shohim se
të gjitha vitet janë signifikante apo kanë aftësi shpjeguese për variablin e varur pasiqë vlera P e
tyre apo mundësia e gabimit të tyre është më e vogël se 5%, mirëpo në këtë rast nëpërmjet
statistikës P mund të kuptojmë që dy vitet më të rëndësishme të modelit janë viti i katërt (IV) dhe
vitin e pestë (V) pasiqë në këto dy vite perpos që kemi mundësinë e gabimit thuajse zero (0)
shohim se në vitin katër dhe pesë rritja ekonomike ka qenë rreth 4% që tregon se kemi pasur një
progres shumë të madh në rritjen ekonomike në dy vitet e fundit të periudhes hulumtimore.

Në këtë rast shohim që për një përqindje shtesë apo rritje të investimeve të huaja direkte, vlera e
përgjithshme e rritjes ekonomike zvogëlohet për -0.0486543% mesatarisht. Ndërsa për një
përqindje rritje të Borxhit të jashtëm vlera e përgjithshme e rritjes ekonomike rritet për
0.0905717% mesatarisht. Në anën tjetër shohim se për një përqindje shtesë të Remitancave

61
shohim se vlera e përgjithshme e rritjes ekonomike rritet për 0.0944817% mesatarisht. Poashtu
për një përqindje rritje të Eksportit të mallrave mund të shohim se vlera e përgjithshme e rritjes
ekonomike zvogëlohet për -0.5288421% mesatarisht. Si dhe së fundmi shohim se për një
përqindje shtesë në Papunësi vlera e përgjithshme e rritjes ekonomike do të rritet mesatarisht për
0.06023%.

5.2 PËRFUNDIMI

Rritja ekonomike konsiderohet si instrumenti më i fuqishëm për përmirësimin e cilësisë së jetës

në vendet e Ballkanit Perëndimor. Në kuadër të këtij punimi trajtuam ndikimin e faktorëve
përcaktues të rritjes ekonomike, ku për këtë hulumtim kemi marrë variablat si: investimet e huaja
direkte, borxhi i jashtëm, eksporti i mallrave, papunësia si dhe remitancat nga të cilat varet rritja
ekonomike. Në këtë hulumtim kemi marrë vendet e Ballkanit Perëndimor: Shqipëria, Mali i Zi,
Bosnja e Hercegovina, Maqedonia dhe Serbia. Ky hulumtim kërkimor është bërë për një
periudhë kohore prej 5 vitesh (2015-2019).

Në bazë të rezultateve të nxjerra dhe hulumtimit të tyre si dhe gjithë materialin e përdorur në
këtë punim për të hulumtuar faktorët përcaktues të rritjes ekonomike vijmë në përfundim se
faktori më i rëndësishëm i cili ndikon në rritjen ekonomike është Remitancat të cilat ndikojnë në
rritje ekonomike me një përqindje prej 0.094. Ku edhe është në përputhje me teorinë ekonomike
pasiqë fluksi i remitancave në Ballkanin Perëndimor është i krahasueshëm me atë të IHD-ve, dhe
ato vlerësohet të variojnë nga 1.9 përqind të PBB-së në Maqedoni ndërsa në Bosnjë dhe
Herzegovinë remitancat pritet të rritin në mënyrë të qëndrueshme rritjen ekonomike dhe kështu
me rradhë në këto vende të Ballkanit Perëndimor. Ndërsa në të njejtin hulumtim vërejmë se ka
edhe faktorë të cilët janë më pak të rëndësishëm në rritjen ekonomike dhe shohim se faktori më i
parëndësishëm është Eksporti i mallrave me një përqindje për -0.52, ku këtë në realitet nuk e
parasheh teoria ekonomike pasiqë rritja e nivelit të eksporteve përbën domosdoshmëri për
garantimin e rritjes ekonomike afatgjate të një vendi, andaj është i rëndësishëm në realitet një
faktor i tillë. Sipas literaturës ne kemi parë se rritja e eksporteve të mallrave ka dëshmuar se
është faktor i sigurt dhe i qëndrueshëm i nxitjes së rritjes ekonomike afatgjate të këtyre vendeve

62
përgjatë viteve 2015-2019 dhe që nuk është në përputhje me rezultatet e nxjerra nga ky
hulumtim.

Poashtu në këtë pjesë është e rëndësishme të theksohet viti më i rëndësishëm i modelit, ku

vërejmë se viti më i rëndësishëm i këtij modeli është viti i katërt (IV) në kuadër të së cilit shohim
se mundësia e gabimit në këtë vit është 0.00% pra nuk ka mundësi të gabimit.

5.3 REKOMANDIMET

Bazuar në përfundimet e këtij punimi, në këtë pjesë mund të parashtrojmë disa sugjerime të cilat
mund të ndihmojnë në përmirësimin e situatës së vendeve të modelit tonë:

Rekomandimi kryesor do të ishte që fokusi i interesit të drejtohet te përthithja e remitancave me

karakter investues në mënyrë që të ndikojë edhe më tej në rritje të rritjes ekonomike. Pra, ky
qëllim mund të arrihet duke përmirësuar aspekte të tilla si përmirësimin e kanaleve të
transferimit të remitancave, në njohjen e emigrantëve me mundësitë që mund të i ofrojnë këto
vende të Ballkanit Perëndimor.

Si dhe rekomandim tjetër do të ishte që të zhvillohej cilësia pra standardizimi, akreditimi dhe
meteorologjia për tu siguruar që malli apo produkti të cilin dëshirojnë këto vende ta eksportojnë
mund të plotësojë kërkesat e standardeve ndërkombëtare dhe të Bashkimit Evropian e që vetëm
në këtë mënyrë do të ndikonte në rritjen ekonomike të vendeve të Ballkanit Perëndimor.

63
 VI. REFERENCAT

Tradingeconomics.(2015-2019). Macedoni Imports By Country. www.tradingeconomics.com.

Alfaro, L. (2003). Foreign Direct Investment and Growth. http://www.grips.ac.jp, 32.

Bakari, S., & MABROUKI, M. (2016). The Relationship among Exports, Imports and Economic
growth. www.mpra.ub.uni-muenchen.de..

BPRG. (2018). Strategjia e BE-së për zgjerim për Ballkanin Perëndimor.

https://balkansgroup.org/, 3-5.

BQK. (2013). Analizë mbi Mënyrat e Dërgimit të Remitancave. Banka Qendrore e Kosovës, 9.

BQK. (2013). Analizë mbi Mënyrat e Dërgimit të Remitancave në Kosovë. Banka Qendrore e
Kosovës.

Catrinescu, N., Leon-Ledesma, M., Piracha, M., & Quillin, B. (2006). Remittances, Institutions.
ftp.iza.org, 1-2.

Civici, Binaj, Hysi, & Meka. (2020). Sfidat e zhvillimit ekonomik ne Shqiperi.
http://library.fes.de/.

Daniels, J., Radebaugh, L., & Sullivan, D. (2015). 490..

Dedaj, B. (2015). Indikatoret e IHD-ve. In B. Dedaj, Investimet e huaja të drejtëpërdrejta si

instrument i zhvillimit ekonomik (p. 107). Prishtinë.

Dervisholli, S. (2011). Opportunities to Foreign Investment in Kosovo. Rochester Institute of

Technology, 18-19.

Dey, S. R., & Tareque, M. (2020). External debt and growth: Role of stable macroeconomic
policies. In Journal of Economics, Finance and Administrative Science . Bangladesh: vol.25
no.50, ISSN 2077-1886.

Dinh, T. T.-H., Vo, D. H., Vo, A. T., & Nguyen, T. C. (2019). Foreign Direct Investment and
Economic Growth . Risk and financial management, mdpi.com, 1.

EU policy. (2017). Rrugëtimi i Shqipërisë drejt Bashkimit Europian.

https://www.eupolicyhub.eu/, 1.

European Commission. (2021). Western Balkans. https://ec.europa.eu/, 1.

European Commission. (2022). Economy, finance and the euro publications.

https://ec.europa.eu/, 1.

64
Global edge. (2022). Montenegro: Economy. https://globaledge.msu.edu/.

Government of Macedonia. (2021). Stabilisation and Association Agreement.www.sep.gov.mk, 1.

Grancay, M., Grancay, N., & Dudas, T. (2015). What You Export Matters: Does It Really?
Bratislava: Contemporary Economics.

Howitt, P., & Weil, D. N. (2010). Economic Growth. Research Gate, 1-2.

Howitt, Weil, & D.N. (2010). Economic Growth. www.researchgate.com, 1-2.

Hung, L. D. (2021). External Debts and Economic Growth. www.hal.archives-ouvertes.fr, 1.

ILO. (2019). DECENT WORK COUNTRY MONTENEGRO. www.ilo.org, 3.

Kali, R., Mendez, F., & Reyes, J. (2007). Trade structure and economic growth. Journal of
International Trade and Economic Development, 245-269.

Kharusi, S. A., & Ada, M. S. (2018). External Debt and Economic Growth. www.e-jei.org.

Komiteti Ekonomik dhe Social Evropian. (2019). Marrëdhëniet mes BE-së dhe Ballkanit
Perendimor. https://www.eesc.europa.eu/, 5-6.

Lindbeck, A. (n.d.). Institute for International Economic Studies. In S. University, Institute for
International Economic Studies (pp. 5-11). Stockholm S-106 91 S: Seminar Paper No. 676.

Michaely, M. (1977). Exports and Growth. Journal of Development Economics 4, 49-53.

Ministry of EU integration. (2021). STABILISATION AND ASSOCIATION AGREEMENT.

https://www.mei.gov.rs/, 1.

Murshed, S., & Serino, L. (2011). The pattern of specialization and economic growth: The
resource curse hypothesis revisited. Academia, 151-161.

Naudé , W., & Rossouw, R. (2011). Export diversification and economic performance: evidence
from Brazil, China, India and South Africa. EconPapers, 99-134.

Naudé, W., Bosker, M., & Matthee, M. (2010). Export specialisation and local economic growth.
World Economy, 552-572.

Navarro-García, A., Rondán-Cataluña, F., & Acedo-González, F. J. (2013). The importance of an

export-oriented culture for export performance. European Journal of International Management,
256-259.

OECD. (2007). Growth building jobs and prosperity in developing countries. www.oecd.com, 2-
5.

65
OECD ilibrary. (2019). WESTERN BALKANS AND TURKEY 2019. www.oecd-ilibrary.org,
33.

ORG, I. (2015). Unemployment rate. https://www.ilo.org/, 1-3.

Qorraj, G., & Jusufi, G. (2018). The EU Stabilisation and Association. In C. I. CIRR, Agreement
for the Western Balkans (p. 60). ISSN 1848-5782.

Qureshi, I., & Liaqat, Z. (2020). The long-term consequences of external debt.
https://www.sciencedirect.com/, 1.

Serbia, G. o. (2019). European integration. https://www.srbija.gov.rs/.

Shera, A., & Meyer, D. (2013). Remittances and their impact on Economic Growth.
www.pp.bme.hu, 17.

SME POLICY INDEX. (2019). WESTERN BALKANS AND TURKEY.

OECD/ETF/EU/EBRD, 37-38.

Soylu, Ö. B., Okur, F., & Çakmak, İ. (2018).Economic growth and unemployment. www.jois.eu.

Starter, R. P. (2019). Economic Growth. eNotes.com.

Stiftung, F. E. (2018). Towards A Sustainable Economic Growth. https://library.fes.de/, 1-2.

Tosuni, G., & Vokrri, V. (2015). Tregjet potenciale për eksport. UNDP, 10-34.

Udovički, K. (2021). SERBIA’S Economic Growth. In K. Udovički. Belgrade | Serbia: ISBN-

978-86-83767-68-7.

Usman, M., Ali, M., Kamran, H. W., & Khalid, H. (2012). Impact of Exports on Economic
Growth- A Case of Luxemburg. Information Management and Business Review, 1-2.

Uvalić, M., & Cvijanović, V. (2018). Economic growth in the Western Balkans.
https://library.fes.de/, 6-8.

Wierts, P., Kerkhoff, H. V., & De Haan, J. (2014). Composition of exports and export
performance of Eurozone countries. Journal of Common Market Studies, 928-941.

World Bank. (2015-2019). Albania 2015-2019. https://pubdocs.worldbank.org/, 1.

World Bank. (2021). BOSNIA AND HERZEGOVINA. https://thedocs.worldbank.org/, 1-2.

World Bank Group. (2019). Western Balkans Regular Economic No. 15. CC BY 3.0 IGO: World
Bank Group.

66