A.Golicyn - Nowe Kłamstwa W Miejsce Starych PDF

Anatolij Golicyn
Nowe kamstwa
w miejsce starych
Biblioteka
Suby Kontrwywiadu Wojskowego
A
n
a
t
o
l
i
j

G
o
l
i
c
y
n

N
o
w
e

k
a
m
s
t
w
a

w

m
i
e
j
s
c
e

s
t
a
r
y
c
h
I
Nowe kamstwa
w miejsce starych
II
III
Anatolij Golicyn
Nowe kamstwa
w miejsce starych
komunistyczna strategia
podstpu i dezinformacji
Biblioteka
Suby Kontrwywiadu Wojskowego
Tom Pierwszy
Warszawa 2007
IV
Tumaczenia dokonano wedug pierwszego wydania:
Anatoliy Golitsyn, New Lies for Old, New York 1984, Dodd, Mead & Company
za zezwoleniem na publikacj w jzyku polskim dla celw edukacyjnych otrzy-
man od:
GSG & Associates, Publishers, USA
Jakakolwiek cz tej pracy lub jej cao moe by publikowana w j. polskim z
podaniem rda amerykaskiego (jak wyej) oraz polskiego: Suby Kontrwy-
wiadu Wojskowego RP, Warszawa
Egzemplarz bezpatny
ISBN 0-396-08194-0
Do druku przygotowa: ZESP
W tre pracy Autora nie ingerowano, z nielicznymi wyjtkami uwag zawartych
przewanie w: [nawiasach kwadratowych], zawierajcymi najczciej przypo-
mnienie, e praca Anatolija Golicyna zostaa wydana w 1984 r. Skrtw i modyfi-
kacji dokonano poza zasadnicz treci ksiki w: spisie treci, sowniku skr-
tw i terminw i w indeksie.
V
Ku pamici
ANNY ACHMATOWEJ
Sumienia i Duszy literatury rosyjskiej
VI
VII
SPIS TRECI
Od Wydawcy Amerykaskiego
Od Autora
Od Wydawcy Polskiego, Pierwszego Szefa Suby
Kontrwywiadu Wojskowego
CZ I
Dwie metodologie
Rozdzia 1
Gwne problemy z ktrymi borykaj si zachodni
analitycy ...
Rozdzia 2
Wzorce Dezinformacji: Sabo i Ewolucja ...
Rozdzia 3
Wzorce Dezinformacji: Fasada i Sia ...
Rozdzia 4
Wzorce Dezinformacji: Przemiany ...
Rozdzia 5
Nowa doktryna polityczna i nowa strategia Dezin-
formacji ...
Rozdzia 6
Raport Szelepina i zmiany w organizacji ...
Rozdzia 7
Nowa rola sub wywiadowczych ...
Rozdzia 8
rda informacji ...
XI
XVII
XIX
1
3
12
23
29
42
60
68
76
VIII
Rozdzia 9
Wady zachodnich ocen wywiadowczych...
Rozdzia 10
Sukcesy wywiadu komunistycznego, poraki Za-
chodu i kryzys w zachodnich studiach nad komu-
nizmem...
Rozdzia 11
Bdy Zachodu...
Rozdzia 12
Nowa metodologia...
CZ II
Program Dezinformacji i jego wpyw na wiat za-
chodni
Rozdzia 13
Pierwsza Operacja Dezinformacyjna: spr so-
wiecko-jugosowiaski, lata 1958-1960 ...
Rozdzia 14
Druga Operacja Dezinformacyjna: ewolucja
sowieckiego systemu wadzy. Cz I: gwne
zmiany w ZSRR ...
Rozdzia 15
Trzecia Operacja Dezinformacyjna: sowiecko-
albaski konflikt i rozam...
Rozdzia 16
Czwarta Operacja Dezinformacyjna: rozam
chisko-sowiecki...
85
92
106
117
143
145
164
196
211
IX
Rozdzia 17
Pita Operacja Dezinformacyjna: rumuska nie-
zaleno ...
Rozdzia 18
Szsta Operacja Dezinformacyjna: rzekomo po-
wtarzajce si walki o wadzw partiach sowiec-
kiej, chiskiej i innych ...
Rozdzia 19
Sidma Operacja Dezinformacyjna: demokraty-
zacja w Czechosowacji, 1968 r. ...
Rozdzia 20
Druga Operacja Dezinformacyjna: ewolucja
reimu sowieckiego. Cz II: ruch dysydencki...
Rozdzia 21
sma Operacja Dezinformacyjna: kontynuacja
kontaktw eurokomunistw z Sowietami - nowa
interpretacja eurokomunizmu ...
Rozdzia 22
Potencja wywiadu i rola Dezinformacji w realizo-
waniu strategii komunistycznych
Rozdzia 23
Dowody kompleksowej koordynacji dziaa po-
midzy rzdami komunistycznymi i partiami ...
Rozdzia 24
Oddziaywanie programu Dezinformacji ...
263
289
301
329
353
383
431
453
X
CZ III
Faza finaowa i zachodnia kontrstrategia
Rozdzia 25
Faza finaowa ...
Rozdzia 26
Dokd teraz ? ...
Sownik uytych skrtw i terminw ...
Indeks
479
481
522
540
545
XI
PRZEDMOWY
Od Wydawcy Amerykaskiego
Bardzo rzadko ujawnienie informacji zza elaznej Kurtyny
[pisane w 1984 r.] rzuca nowe wiato na korzenie komunistycz-
nej myli i dziaa oraz kwestionuje powszechnie uznane pogl-
dy na temat funkcjonowania systemu komunistycznego. Wierzy-
my, e niniejsza ksika ma obie te zalety. Mona o niej powie-
dzie wiele, ale nie to, e nie jest kontrowersyjna. Odrzuca kon-
wencjonalne spojrzenie na szerokie spektrum tematw, od oba-
lenia Chruszczowa po rewizjonizm Tity, przez liberalizm Dub-
czeka, niezaleno Ceausescu, ruch dysydencki, czy rozam mi-
dzy Chinami a Zwizkiem Radzieckim. Analiza autora ma wiele
oczywistych konsekwencji dla polityki Zachodu. Prawdopodob-
nie nie zostanie atwo zaakceptowana przez tych, ktrzy od du-
szego czasu przywizani byli do przeciwnego punktu widzenia.
Mimo wszystko mamy nadziej, e debaty, ktre z pewnoci
wzbudzi, doprowadz do gbszego zrozumienia natury zagro-
enia ze strony midzynarodowego komunizmu i, by moe, do
bardziej zdecydowanego wobec niego oporu.
Dziki pracy dla Partii i KGB, a take wieloletnim studiom na
Uniwersytecie Marksizmu-Leninizmu oraz Akademii Dyploma-
tycznej ZSRR, autor ksiki, bdcy zarazem obywatelem Zacho-
du, jest wyjtkowo dobrze przygotowany do wypowiadania si
na tematy poruszone w ksice.
XII
NOWE KAMSTWA W MIEJSCE STARYCH
Anatolij Golicyn urodzi si w 1926 roku niedaleko Potawy
na Ukrainie i wychowa si w pokoleniu porewolucyjnym. Od
1933 roku mieszka w Moskwie. W wieku 15 lat, jako kadet w
szkole wojskowej, zosta czonkiem Komsomou. W 1945 roku,
w czasie studiw w oficerskiej szkole artylerii w Odessie, wst-
pi do Komunistycznej Partii Zwizku Radzieckiego (KPZR).
W tym samym okresie rozpocz prac w kontrwywiadzie
wojskowym. Po ukoczeniu moskiewskiej szkoy kontrwywiadu
w 1946 roku, wstpi do sowieckich sub wywiadowczych. Pra-
cujc w kwaterze gwnej tyche, uczestniczy w wieczorowych
kursach marksizmu-leninizmu, ktre ukoczy w 1948 roku. W
latach 1948-1950 studiowa na Wydziale Kontrwywiadu w Wy-
szej Szkole Wywiadu, pniej w latach 1949-1952 ukoczy ko-
respondencyjny kurs Wyszej Szkoy Dyplomacji.
W latach 1952-1953 by zaangaowany w prace nad projek-
tem reorganizacji sowieckiego wywiadu, przygotowywanego dla
Komitetu Centralnego KPZR. Proponowane zmiany przewidy-
way wzmocnienie kontrwywiadu, szersze zastosowanie sub
wywiadowczych pastw satelickich i ponowne wprowadzenie
stylu aktywnego w pracy wywiadowczej. W zwizku z propo-
zycj, wzi udzia w spotkaniu sekretariatu KC, ktremu prze-
wodniczy Stalin, a take w spotkaniu z prezydium KC, kierowa-
nym przez Malenkowa, z udziaem Chruszczowa, Breniewa i
Buganina.
Przez trzy miesice na przeomie 1952 i 1953 roku Golicyn
pracowa jako szef sekcji departamentu amerykaskiego w so-
wieckim kontrwywiadzie. W 1953 roku zosta wysany na pla-
cwk w Wiedniu, gdzie suy przez dwa lata pod przykrywk
jako czonek aparatu sowieckiej Wysokiej Komisji. Przez pierw-
szy rok pracowa przeciwko rosyjskim emigrantom, a przez dru-
gi dziaa przeciwko wywiadowi brytyjskiemu . W 1954 roku zo-
sta wybrany na zastpc sekretarza organizacji partyjnej w li-
XIII
PRZEDMOWY
czcej siedemdziesiciu oficerw rezydenturze KGB w Wiedniu.
Po powrocie do Moskwy przez cztery lata uczszcza na zajcia
w Instytucie KGB (obecnie [pisane w 1984 r.] Akademia
KGB).Studiowa dziennie, ukoczy kierunek prawa w 1959 roku.
Jako student instytutu i jako czonek partii mia dobr pozycj
do obserwacji walki o wadz w sowieckim kierownictwie, ktr
odzwierciedlay tajne listy, odprawy i konferencje.
W latach 1959-1960, w czasie gdy formuowano now, dugo-
terminow strategi Bloku, a KGB przechodzia reorganizacj,
majc na celu dostosowanie jej do nowej roli, suy jako starszy
analityk w sekcji ds. NATO w Departamencie Informacji sowiec-
kiego wywiadu. Wtedy to zosta przeniesiony do Finlandii, gdzie
pod przykryciem, jako wicekonsul sowieckiej ambasady w Hel-
sinkach, pracowa w kontrwywiadzie, a do zerwania z reimem
komunistycznym w 1961 roku.
Ju od 1956 roku Golicyn zacz traci zudzenia co do so-
wieckiego systemu. Rewolucja wgierska jeszcze pogbia jego
rozczarowanie. Doszed do wniosku, e waciwe jedynym spo-
sobem walki z reimem bya walka z zagranicy i e uzbrojony
w dogbn wiedz na temat wewntrznych spraw KGB, mg-
by robi to skutecznie. Podjwszy t decyzj, zacz systematycz-
nie zdobywa i zapamitywa wiadomoci, o ktrych przypusz-
cza, e mogy by cenne i przydatne dla Zachodu. Przyjcie przez
komunistw nowej, agresywnej, dugoterminowej strategii przy-
spieszyo jego decyzj o zerwaniu z reimem. Czu, e koniecz-
no ostrzeenia Zachodu o nowych wymiarach zagroenia, kt-
rym mia stawi czoa, usprawiedliwiay jego opuszczenie kraju
i osobiste powicenie. Jego zerwanie z reimem byo wiado-
mym i z dawna planowanym aktem politycznym. Natychmiast
po przybyciu do Stanw Zjednoczonych, szuka sposobu ostrze-
enia najwyszych czynnikw rzdu USA o nowym zagroeniu
politycznym wynikajcym z zaangaowania wszystkich zasobw
XIV
politycznych bloku komunistycznego, wczajc wywiad i su-
by bezpieczestwa, w now dugoterminow strategi.
Od 1962 roku autor powici du cz czasu na studia nad
komunizmem jako zewntrzny obserwator, czytajc zarwno
zachodni, jak i komunistyczn pras. Zacz prac nad ponisz
ksik. Piszc j, wci zwraca uwag wadz amerykaskich i
innych pastw zachodnich na swoje pogldy, ktrych praca do-
tyczya, a w 1968 roku pokaza rkopis przyszej ksiki w wersji
roboczej brytyjskim i amerykaskim urzdnikom. Mimo e od
tamtej pory manuskrypt zosta rozszerzony, aby uwzgldni wy-
darzenia ostatniej dekady oraz przejrzany pod ktem coraz le-
piej rozumianej strategii komunistw, sedno spraw niewiele
zmienio si od 1968 roku. Ze wzgldu na rozmiary rkopisu,
dua jego cz zostaa zatrzymana do publikacji w pniejszym
terminie.
Poza kilkoma wyjtkami, zachodni urzdnicy, ktrzy zapoznali
si z pogldami wymienionymi w rkopisie, szczeglnie doty-
czcymi rozamu chisko-sowieckiego, odrzucili je. Rzeczywicie,
z biegiem lat autor zdawa sobie coraz bardziej spraw z faktu,
e nie byo sensownej nadziei na powane potraktowanie jego
analiz przez zachodnie krgi oficjalne. Tymczasem coraz bardziej
przekonywa si, e bieg wydarze potwierdza jego analiz, e
zagroenie ze strony midzynarodowego komunizmu nie byo
waciwie rozumiane i e zagroenie wkrtce miao wej w
now, jeszcze bardziej niebezpieczn faz. Kierujc si zamiarem
ostrzeenia szerszej wiatowej opinii publicznej o zagroeniach,
ktrych sam dowiadczy, Anatolij Golicyn zdecydowa si na
opublikowanie swojej pracy. Mia te przy tym nadziej na zapo-
cztkowanie nowego podejcia w badaniach nad komunizmem i
na wpynicie na bardziej zwart, zdecydowan i skuteczn od-
powied ze strony tych, ktrzy wci byli zainteresowani zacho-
waniem wolnych spoeczestw w wiecie niekomunistycznym.
XV
PRZEDMOWY
By to uczyni, autor poprosi nas czterech byych pracow-
nikw administracji pastwowej Stanw Zjednoczonych i Wiel-
kiej Brytanii o pomoc i porady edytorskie. Trzech z nas osobi-
cie znao autora i jego pogldy od dwunastu i wicej lat. Moe-
my potwierdzi jego syzyfowe wysiki, majce na celu przekona-
nie innych do susznoci tego, co chcia przekaza. Osobicie za
niezwykle powaamy i szanujemy jego zawodow i osobist uczci-
wo. Zasugi Golicyna dla bezpieczestwa narodowego zostay
uznane przez rzdy licznych krajw na Zachodzie. Mimo odrzu-
cenia jego pogldw przez wielu z naszych dawnych kolegw,
cigle wierzymy, e zawarto tej ksiki ma ogromne znaczenie
dla prawidowego zrozumienia wspczesnych wydarze. Dla-
tego te, bardziej nawet ni chcc odpowiedzie na proby auto-
ra o pomoc w edycji manuskryptu w celach wydawniczych, po-
lecamy t ksik wszystkim, ktrzy interesuj si stosunkami
panujcymi midzy wiatem komunistycznym i niekomunistycz-
nym.
Przygotowania rkopisu podj si sam autor z nasz pomoc,
ktrej w miar naszych moliwoci zawsze staralimy si mu
udzieli.
Autor jest obywatelem Stanw Zjednoczonych i Komando-
rem Orderu Imperium Brytyjskiego (CBE).
Stephen de Mowbray
Arthur Martin
Wasia C. Gmirkin
Scott Miler
XVI
XVII
PRZEDMOWY
Od Autora
Ta ksika to efekt niemal dwudziestu lat mojego ycia. Pre-
zentuje moje przekonanie, e przez cay ten okres Zachd nie
rozumia natury zmian w wiecie komunistycznym i e zosta
zwiedziony i wymanewrowany przez komunistyczn przebie-
go. Moje badania nie tylko wzmocniy to odczucie, ale take
doprowadziy mnie do wypracowania nowej metodologii anali-
zy dziaa komunistw. Metodologia ta bierze pod uwag dialek-
tyczny charakter strategicznego mylenia komunistw. Mam na-
dziej, e w przyszoci bdzie wykorzystywana przez badaczy
komunizmu z caego zachodniego wiata.
Chciabym zaznaczy, e ponosz wyczn odpowiedzialno
za tre tej ksiki. Podczas jej pisania nie otrzymaem pomocy
od adnego rzdu, czy organizacji. Tekst zosta przedstawiony
do oceny waciwym wadzom Stanw Zjednoczonych, ktre nie
zgosiy zastrzee do jej publikacji w oparciu o priorytet zagad-
nie bezpieczestwa narodowego.
Nazwy rosyjskie tumaczone byy wedug systemu przyjtego
przez amerykaskie agencje rzdowe. Nazwy chiskie podano
wedug starego systemu.
Pragn podzikowa moim przyjacioom, Stephenowi de
Mowbray i Arthurowi Martinowi, ktrzy wykonali lwi cz prac
XVIII
edytorskich i pomogli mi swoimi poradami. Dzikuj take Wasi
(Vasia) C. Gmirkinowi i Scottowi Milerowi za ich wkad w pra-
ce edytorskie i ich rady.
Jestem wdziczny PC, PW, RH, PH i AK za ich powicenie w
przepisywaniu rkopisu, onom moich przyjaci za wyrozumia-
o podczas jego czasochonnych przygotowa, a w szczegl-
noci mojej onie Swietanie, za zacht i wyrozumiao.
Pragn wyrazi gbok wdziczno moim dwm ameryka-
skim przyjacioom, ktrzy woleli pozosta anonimowi, za ich
pomoc i wysiki doprowadzajce do zainteresowania si wydaw-
nictwa Dodd, Mead & Company moim rkopisem. Wydawcy za-
suguj na mj podziw za to, e zrozumieli jego znaczenie i za to,
e mieli odwag wyda niewtpliwie budzc emocje ksik.
Jestem te szczeglnie wdziczny Allenowi Klotsowi z Dodd,
Mead & Company, ktry wykaza gbokie osobiste zaintereso-
wanie rkopisem i ktry osobicie zadba o jego kocow re-
dakcj.
Wreszcie dzikuj te rzdowi sowieckiemu i Partii za znako-
mite przygotowanie merytoryczne, bez ktrego ta ksika by nie
powstaa. Dzikuj te rosyjskiej historii i literaturze za inspiracj,
ktra doprowadzia mnie do wiadomej decyzji, aby suy ra-
czej ludziom, ni Partii.
XIX
PRZEDMOWY
Od Wydawcy Polskiego
Nie ma zapewne waniejszej ksiki dla naszej wiedzy o ce-
lach i metodach dziaania sub sowieckich i rosyjskich jak praca
Anatolija Golicyna Nowe kamstwa w miejsce starych. Ukaza-
a si wpierw w niewielkim nakadzie w 1984 r. ale od tamtego
czasu jej tezy dziel spoeczno sub specjalnych na caym wie-
cie. Wikszo odrzuca tezy Golicyna, mniejszo podzielajc je
wskazuje na to, e jak mao ktre zostay one zweryfikowane przez
bieg wydarze.
Golicyn pisa swoj ksik przez kilkanacie lat i kiedy wyda
j w 1984 r. skoncentrowa si wok kilku tez: po pierwsze wska-
zywa na fakt, i niezmiennym celem systemu sowieckiego jest
panowanie nad wiatem i temu podporzdkowane s wszystkie
dziaania. Po drugie przypomina, e najwaniejszym sowieckim
i rosyjskim narzdziem oddziaywania na Zachd jest systema-
tyczna dezinformacja, ktrej celem jest wprowadzenie w bd
spoeczestw i rzdw zachodnich tak by zrealizowa cel strate-
giczny. Po trzecie podkrela, i Zachd nie rozumie natury sys-
temu sowieckiego i zamiast analizowa jego rzeczywiste dziaa-
nia komentuje podrzucane treci dezinformacyjne.
Zachd bowiem wierzy w ewolucj, przemiany itd. systemu
sowieckiego podczas gdy ten bez wzgldu na oficjaln nazw
pastwa i tytuy sprawujcych wadz od czasu rewolucji sowiec-
kiej nie ulega zasadniczym zmianom a jedynie doskonali swoje
XX
metody podboju wiata. Do takich metod naleao wykreowanie
w latach 50-tych opinii o konflikcie chisko-sowieckim a take
stworzenie caego systemu ruchw dysydenckich. O ile opera-
cja pierwsza suy miaa dezinformacji geopolitycznej i zmie-
rzaa do zmiany koncentracji si strategicznych Zachodu to ope-
racja druga, nie mniej grona miaa na celu przygotowanie te-
atru do zasadniczego uderzenia.
Tezy te w roku 1984, gdy ksika ta si ukazaa, mogy zdu-
miewa i prowokowa do kpin. Dzi nawet najbardziej zagorzali
zwolennicy pierestrojki itp. musz przyzna, e to Golicyn mia
racj. Tak gboko analizowany i warunkujcy wiatow geopo-
lityk konflikt chisko-sowiecki zosta zastpiony oczywistym ju
sojuszem strategicznym, ktry poszerzony o Iran tworzy dzi
najbardziej niebezpieczny sojusz ofensywny wiata. Podobnie
stao si z pierestrojk na obszarze europejskich pastw dawne-
go imperium sowieckiego. Wyzwolone spod bezporedniej oku-
pacji sowieckiej, przyjte do NATO i UE wci pozostaj pod
dominujcym wpywem dawnego okupanta. Nie ma te wtpli-
woci, e stao si tak wanie dlatego, e Rosji sowieckiej udao
si w latach 60-tych i pniej zastpi autentyczn opozycj nie-
podlegociow ruchami dysydenckimi, ktrych celem bya nie
niepodlego lecz socjalizm z ludzk twarz.
Oczywicie procesy, ktre sprawiy, i niepodlego pastw
okupowanych niegdy przez Rosj sowieck jest wci kwestio-
nowana w praktycznym dziaaniu polityki rosyjskiej, s o wiele
bardziej skomplikowane. Ale ich istot jest wci olbrzymi wpyw
elit uksztatowanych i kontrolowanych przez system sowiecki.
atwo to zauway przygldajc si trudnociom z odrzuceniem
sowieckiego bagau, dekomunizacj i lustracj, odbudow praw-
dziwych narodowych i niepodlegociowych elit przywdczych.
Przykad polskich sub specjalnych a zwaszcza WSI, ktre
do 2006 r. kierowane byy przez kadry uksztatowane przez GRU,
XXI
PRZEDMOWY
mwi sam za siebie. A przecie Polska to kraj o najsilniejszych
deniach niepodlegociowych na tym obszarze! Jak trudna wic
jest sytuacja gdzie indziej.
Golicyn w 1984 r. dziki precyzyjnej analizie przewidzia po-
wstanie rzdu grubej kreski Tadeusza Mazowieckiego, porozu-
mienie rosyjsko-niemieckie, powrt sojuszu chisko-rosyjsko-
iraskiego. Ju chociaby z tego powodu ksika ta powinna sta
si obowizkowym podrcznikiem polskich sub specjalnych.
Stworzenie nowych sub wojskowych a zwaszcza SKW, po li-
kwidacji WSI, otwaro drog do nowego systemu ksztatowania
kadr uniezalenionych wreszcie od wpyww sowieckich. Dla
nich przygotowano to pierwsze polskie wydanie ksiki Anatoli-
ja Golicyna. Jej studiowanie pomoe lepiej rozumie zagroenia
jakie stoj przed Polsk, a ktre suba kontrwywiadu ma obo-
wizek zwalcza.
Antoni Macierewicz
Szef Suby Kontrwywiadu Wojskowego
Warszawa 5.11.2007 r.
XXII
XXIII
PRZEDMOWY
Musz szczerze co wyzna:
wrogowie nie mwi ludziom prawdy
a i z rzadka mog j oni pozna nawet od przyjaci.
Alexis de Toqueville,
Demokracja w Ameryce
Nowe kamstwa miast starych
przypisywane Annie Achmatowej
XXIV
XXV
PRZEDMOWY
CZ PIERWSZA
Dwie metodologie
XXVI
3
CZ PIERWSZA. ROZDZIA 1
1
Gwne problemy
z ktrymi borykaj si
zachodni analitycy
wiat Zachodu powica duo uwagi studiom nad reimami
komunistycznymi. To dobrze, biorc pod uwag, e polityka kra-
jw, ktre same nigdy nie dowiadczyy istoty komunizmu, opie-
ra si na ocenie sytuacji w krajach socjalistycznych, widzianej
wanie z perspektywy zachodniej. W Stanach Zjednoczonych,
Wielkiej Brytanii, Francji i wielu innych pastwach powstay licz-
ne instytucje zajmujce si studiami nad ustrojem komunistycz-
nym. Oprcz tradycyjnych studiw historycznych nad Rosj
przedrewolucyjn i Chinami, w ramach prowadzonych bada
zostay wyodrbnione nowe specjalizacje, takie jak sowietolo-
gia lub nieco bardziej zawona kremlinologia, zajmujca si
zakresem ksztatowania polityki w Zwizku Sowieckim. Analo-
giczne specjalizacje powstay take w ramach studiw nad Chi-
nami oraz studiw wschodnioeuropejskich.
Rezultaty zachodnich bada mona uzna za poprawne i wia-
rygodne przy zaoeniu, e przy ich przeprowadzaniu uwzgld-
niono dwa zasadnicze typy trudnoci. Pierwsze wynikaj z fak-
tu, e wadze reimw komunistycznych od zawsze utrzymywa-
y swoje dziaania w cisej tajemnicy. Drugi rodzaj utrudnie w
4
analizowaniu polityki ustrojw komunistycznych stanowi ich
praktyki dezinformacyjne. Fiasko poniesione przez zachodnie
studia nad komunizmem w duej mierze wynika z niedostatecz-
nej wiadomoci wagi tej drugiej grupy przeszkd.
Trudnoci oglne
Oglne trudnoci i przeszkody w sposobie prowadzenia
bada na Zachodzie wynikaj z natury reimw komunistycznych
i s szeroko znane. Najwaniejsze z nich to:
stworzenie zespou specjalnych rodkw, majcych na celu
zapobieganie przeciekom tajnych informacji zwizanych z
problemami polityki i jej realizacji, takie jak wypacanie 15%
dodatku do pensji oficerw KGB za utrzymywanie dyskrecji;
istnienie potnych zasobw materiaowych i kadrowych
sub bezpieczestwa przeznaczonych do ochrony tajemnic
pastwowych i tumienia prawdziwej wolnoci sowa;
partyjny i pastwowy monopol na dziaalno wydawnicz,
funkcjonowanie mediw i rozpowszechnianie informacji,
zarwno na uytek wewntrzny, jak i zewntrzny;
skuteczna kontrola i obserwacja zagranicznych ambasad, dzi-
ennikarzy i turystw przebywajcych w krajach komunistyc-
znych, jak rwnie ich kontaktw na obszarze wadzy komu-
nistycznej.
Co do zasady, te rodki nie s niczym nowym. S bowiem wa-
ciwe wszystkim systemom totalitarnym, ktre co prawda z r-
n skutecznoci, ale stosuj je od lat.
Mimo, e powysze utrudnienia w znacznym stopniu kompli-
kuj zachodnie badania nad reimami komunistycznymi i ich
polityk, to na szczcie ich nie uniemoliwiaj. Zachodni ucze-
5
ni zdobyli ju bowiem dowiadczenie w radzeniu sobie z nimi.
Ponadto, w studiach nad reimami i ich problemami w przeszo-
ci bardzo pomocne okazay si zeznania naocznych wiadkw
wielu byych mieszkacw wiata komunistycznego, ktrzy
obecnie mieszkaj na Zachodzie.
1
Gdyby wspomniane wyej
ogromne trudnoci byy jedynymi, zachodnie oceny sytuacji w
wiecie komunistycznym byyby w duym stopniu odbiciem rze-
czywistoci. Niestety, istniej jeszcze inna grupa problemw, kt-
re naley uwzgldni analizujc reimy komunistyczne. S to tzw.
trudnoci szczeglne.
Trudnoci szczeglne: Dezinformacja
Trudnoci szczeglne wynikaj ze wiadomych dziaa rz-
dw komunistycznych, majcych na celu wprowadzenie w bd
i kierowanie w z stron zachodnich studiw i analiz. Te wia-
dome dziaania s nazywane dezinformacj. Wielka Encyklope-
dia Sowiecka (GSE) wyjania, e to pojcie stanowi poczenie
francuskiego przedrostka, d(s), oznaczajcego usunicie lub
eliminacj, oraz sowa information, oznaczajcego wiedz.
2
En-
cyklopedia definiuje dezinformacj jako rozprowadzanie przez
pras i radio faszywych danych w celu wprowadzenia w bd
opinii publicznej. Dalej twierdzi, e kapitalistyczna prasa i radio
nagminnie korzystaj z praktyk dezinformacji, aby zwodzi lud-
no wiata i informowa o nowej wojnie, ktr szykuje anglo-
amerykaski blok imperialistyczny przedstawiajc j jako defen-
sywn, a pokojow polityk Zwizku Sowieckiego i pastw de-
mokracji ludowych pokazujc jako agresywn.
Byaby to bardzo dokadna definicja dezinformacji, gdyby za-
mieni role przypisywane blokom imperialistycznemu i sowiec-
kiemu. W rzeczy samej, dezinformacja bya w rnym stopniu
stosowana na przestrzeni caej historii Zwizku Sowieckiego.
6
Niniejsza ksika w pierwszej kolejnoci zajmuje si wyko-
rzystaniem przez komunistw strategicznej dezinformacji. Ter-
min ten oznacza systematyczne wysiki zmierzajce do rozprze-
strzeniania nieprawdziwych informacji i do zafaszowania lub
zablokowania informacji dotyczcych rzeczywistej sytuacji i po-
lityki wiata komunistycznego. W konsekwencji praktyki dezin-
formacyjne miay doprowadzi do zmylenia, wprowadzenia w
bd i wpywania tendencyjnie na wiat niekomunistyczny, do
podwaania jego polityki oraz do skonienia przeciwnika z Za-
chodu do niewiadomego przyczyniania si do realizacji celw
komunizmu. Program takiej strategicznej Dezinformacji by
wcielany w ycie od 1958 roku. Jego gwnym celem byo stwo-
rzenie warunkw do realizacji dugoterminowej, dalekosinej
polityki Bloku Komunistycznego, uniemoliwienie podjcia sku-
tecznych przeciwdziaa przez wiat niekomunistyczny i zabez-
pieczenie strategicznych zdobyczy wiatowego komunizmu.
Cho zrozumienie programu dezinformacji jest kluczowe dla
prawidowej analizy sytuacji w wiecie komunistycznym, to jego
istnienie byo albo ignorowane, albo dezawuowane przez Zachd.
Na kartach tej ksiki podjto prb wyjanienia roli tego pro-
gramu i zastosowanych w jego ramach technik, w oparciu o wa-
sne informacje autora i now metodologi.
Dezinformacja w reimach komunistycznych
Naley pamita, e dezinformacja nie jest praktykowana
wycznie przez reimy komunistyczne. Jednak wanie tam od-
grywa najwiksz rol. Jest to spowodowane szczeglnoci
metod, przy pomocy ktrych rzdy komunistyczne odpowiada-
j na kryzysy wewntrzsystemowe, jak rwnie nieograniczony-
mi celami zewntrznymi, ktre komunizm sobie stawia, oraz
zdolnoci realizowania wiatowej, dalekosinej i ofensywnej
strategii politycznej.
7
Rol dezinformacji w reimach komunistycznych najlepiej
wyjania porwnanie systemw komunistycznych i demokratycz-
nych w aspekcie ich reakcji na kryzysy wewntrzne i natur ich
polityki zewntrznej.
W spoeczestwach demokratycznych kryzysy wewntrzne
s z reguy otwarte i ograniczone w swoim zasigu. System de-
mokratyczny pozwala bowiem na absorpcj spoecznych resen-
tymentw poprzez wybory, procesy sdowe i elastyczne reakcje
w postaci mediacji i negocjacji. Z tej przyczyny protesty politycz-
ne i spoeczne nie prowadz zwykle do rewolt caej populacji
przeciw reimowi. Kryzysy z reguy kocz si pewnymi zmia-
nami przystosowawczymi w systemie i cho mog przypieczto-
wa los pojedynczych politykw, grup czy partii, to podstawo-
wa stabilno systemu pozostaje nienaruszona. Tego typu demo-
kratyczne reakcje mona byo zaobserwowa w Stanach Zjedno-
czonych podczas kampanii przeciw wojnie w Wietnamie i pod-
czas kryzysu Watergate, a we Francji podczas wydarze z Maja
1968 roku.
W reimach komunistycznych kryzysy s z reguy ukryte przed
wiatem zewntrznym. Poniewa brakuje procesw demokra-
tycznych i przeladuje si wewntrzn opozycj, niezadowole-
nia spoeczne, polityczne i ekonomiczne akumuluj si i gro
przerodzeniem si w powane wstrzsy lub rewolty caej ludno-
ci przeciw systemowi w ogle. Tak zdarzyo si np. na Wgrzech
w 1956 roku. Sposb rozwizywania podobnego kryzysu w sys-
temie komunistycznym jest zwykle arbitralny i autorytarny.
Jeli chodzi o polityk zewntrzn, w krajach niekomunistycz-
nych jest ona zwykle z reguy dyktowana interesem narodowym
i ma ograniczone cele krtkoterminowe. Z wyjtkiem okresu
wojny, s one z reguy defensywne. Demokratyczne rzdy wsp-
pracuj bezporednio z rzdami innych pastw i s ograniczone
w swoich dziaaniach przeciw opozycji, z wyjtkiem sytuacji
8
wojny domowej. Rzdy demokratyczne s z reguy sabiej przy-
gotowane do wykorzystywania kryzysw w innych pastwach,
ktrych nie uwaaj za swoich przeciwnikw.
Z drugiej strony, komunistyczna polityka zewntrzna jest glo-
balna, ideologiczna i dugofalowa dalekosina - a jej celem
kocowym jest dominacja nad wiatem. Ma skonnoci do przej-
mowania inicjatywy, chyba e jest zmuszona do defensywy przez
niezwyk kombinacj okolicznoci zewntrznych. Cho moe
to dziwi, komunistyczna polityka zagraniczna ma take ten-
dencj do silnego akcentowania swoich dziaa wobec skrajnie
lewicowej opozycji do istniejcych rzdw oraz stosunku do sa-
mych wadz. Komunizm niemal zawsze stara si wykorzysta
potencjalne kryzysy w pastwie niekomunistycznym i jest do
tego dobrze przygotowany, gdy takiego podejcia wymagaj jego
dugoterminowe, nieograniczone cele.
Rnice midzy stosunkiem systemw komunistycznych i
niekomunistycznych do kryzysw wewntrznych i polityki ze-
wntrznej determinuj rne role dezinformacji. Systemy demo-
kratyczne, jako bardziej otwarte i przez to stabilniejsze politycz-
nie, nie potrzebuj dezinformacji, aby ukry wewntrzne kryzy-
sy, ktre od czasu do czasu maj miejsce, jak rwnie specjal-
nych rodkw, przy pomocy ktrych s rozwizywane. Kryzysy
staj si spraw oczywist i nie mona ich ukry. Wspomniana
amerykaska afera Watergate jest tu dobrym przykadem. Gw-
nym warunkiem udanego rozwizania takiego kryzysu jest jego
upublicznienie, co nie pozostawia miejsca na dezinformacj.
Mimo e rzdy demokratyczne do pewnego stopnia zarzdzaj
informacj w celu promowania lepszego wizerunku ich dziaa,
stosowanie specjalnych, tajnych metod na wewntrzne potrze-
by jest atwe do odkrycia i wykorzystania przez opozycj w na-
stpnej kampanii wyborczej. W polityce zewntrznej rzdy de-
mokratyczne stosuj dezinformacj na niewielk skal w celu
9
osignicia ograniczonych celw narodowych, zwykle defensyw-
nych i ograniczonych do pola wojskowoci i kontrwywiadu.
W reimach komunistycznych rola dezinformacji jest cako-
wicie odmienna. Czciowo jest to warunkowane wewntrzn
niestabilnoci systemw komunistycznych. Ich polityczna wra-
liwo, obawy o stabilno i niedemokratyczne metody rozwi-
zywania konfliktw wewntrznych, zmuszaj do stosowania dez-
informacji na du skal, w celu ukrycia i rozwiania zagroe dla
ich istnienia oraz prezentowania si w korzystnym wietle jako
stabilne formy spoeczne. Wewntrzna rola dezinformacji pole-
ga z jednej strony na ukrywaniu niedemokratycznych, antynaro-
dowych, bezprawnych i nawet kryminalnych metod rozwizy-
wania konfliktw wewntrznych, z drugiej za na minimalizo-
waniu i neutralizowaniu wewntrznych dziaa wymierzonych
w reim. Tym samym zapobiega si jakimkolwiek prbom wyko-
rzystania tych ruchw z zewntrz.
Szczeglna rola dezinformacji jest dodatkowo wzmocniona
agresywnym i ambitnym charakterem komunistycznej polityki
zewntrznej. Jej celem jest promowanie i ustanowienie reimw
komunistycznych na caym wiecie, poprzez wspieranie skraj-
nie lewicowej opozycji, pozyskiwanie tymczasowych sojuszni-
kw politycznych, wykorzystywanie i pogbianie wszelkich
moliwych kryzysw wewntrznych i nawet tworzenie sztucz-
nych. Aby by skuteczn, taka polityka potrzebuje odpowiednie-
go przykrycia albo maski, ktra ukryje lub rozmyje jej konkretne
cele, taktyk i manewry, a jednoczenie stworzy korzystne wa-
runki dziaania w krajach, w ktrych cele te maj by osignite.
Dezinformacja zapewnia to przykrycie, a take rodki rozszerza-
nia wpyww. To wanie kombinacja agresji i dezinformacji na-
daje polityce komunistycznej jej spiskowy charakter. Kombina-
cja ta nie jest obiektem spekulacji, tylko codzienn rzeczywisto-
ci dziaalnoci komunistw i nie moe by arbitralnie ignoro-
10
wana przez zachodnie rzdy i uczonych, bez negatywnego wpy-
wu na dokadno i realno ich ocen wiata komunistycznego.
Zakres i skala dziaalnoci dezinformacyjnej w reimach ko-
munistycznych jest waciwie nieograniczona. Nie ma adnych
prawnych czy politycznych przeszkd dla dziaa dezinformuj-
cych. W porwnaniu z systemami demokratycznymi, pastwo
polityczne ze scentralizowan wadz, cakowit kontrol zaso-
bw, nieograniczon zdolnoci do prowadzenia dziaa i na-
gych zmian polityki i odpornoci na nacisk zorganizowanej
opinii publicznej stwarza ogromne moliwoci prowadzenia
operacji dezinformacyjnych.
Majc totaln kontrol nad rodkami komunikacji, rzdy ko-
munistyczne nie musz si obawia niekorzystnych reakcji me-
diw; mog gosi publicznie jedne rzeczy, zupenie bezkarnie
robic co dokadnie odwrotnego. Do celw dezinformacji mog
take korzysta z potencjau ich sub wywiadowczych i bezpie-
czestwa, dziaajcych zupenie bezkarnie na skal nieporwny-
waln z Zachodem.
Nic dziwnego, e dysponujc tak przewag, reimy komuni-
styczne angauj du cz swoich rodkw w dziaalno dez-
informacyjn na poziomie pastwowym. Maj nieograniczone
moliwoci uprawiania dezinformacji totalnej, co oznacza wy-
korzystywanie wszystkich moliwych rodkw i kanaw dezin-
formacji.
Operacje dezinformacyjne komunistw s kontrolowane
przez najwysze szczeble rzdu. Wspieraj one interesy daleko-
sinej polityki, tak wic ich formy, wzorce i cele s determino-
wane przez natur polityki w danym okresie.
Oceniajc potencja komunistycznej strategii dezinformacyj-
nej, musimy pamita, e podczas drugiej wojny wiatowej za-
chodni alianci okazali si zdolni do opracowywania przemyl-
nych i skutecznych wojskowych i strategicznych operacji myl-
11
cych przeciwnika. Trzema gwnymi warunkami powodzenia
tych operacji byy:
istnienie jasno zdefiniowanych i uzgodnionych alianckich
celw wojennych;
wojenny system cenzury prasy i radia;
wgld w niemieck dziaalno wywiadowcz, szczeglnie
dziki moliwoci deszyfrowania niemieckiej cznoci [Enig-
ma].
W latach 1958-1960 reimy komunistyczne cieszyy si podob-
nie sprzyjajcymi warunkami dziaania i podobn przewag w
swoich stosunkach z Zachodem.
Przypisy do Rozdziau 1
1
Spostrzega to Leonard Schapiro, [w:] The Communist Party of the Soviet
Union, New York 1960, Random House, na stronie 542: ...Atmosfera ta-
jemnicy, jak otacza si Zwizek Sowiecki, zostaa przeniknita w duej
mierze dziki wiadectwom tysicy sowieckich obywateli, ktrzy znaleli
si poza terytorium ZSRR podczas II wojny [wiatowej] i do kraju nie po-
wrcili. Po raz pierwszy mona byo prowadzi powane studia akade-
mickie nad sowieck histori, polityk i ekonomi, zdobyto te podstawy
do zaprzeczenia sowieckiej propagandzie.
2
Wielka Encyklopedia Sowiecka (GSE), tom 13, 1952, str. 566 (dalej: En-
cyklopedia, GSE), opublikowana przez Pastwow Agencj Naukow i
wyd. Wielka Encyklopedia Sowiecka w Moskwie. Wydanie drugie ukaza-
o si na przeomie lat czterdziestych i pidziesitych. Od roku 1957 pu-
blikowano coroczne suplementy. W dalszym tekcie kolejne tomy bd
cytowane jako Encyklopedia, z rokiem wydania, jako ze suplementy nie
byy numerowane.
12
2
Wzorce Dezinformacji:
Sabo i Ewolucja
Mona wyrni trzy wzorce strategicznej dezinformacji sto-
sowane przez komunistw: wzorzec dla okresu, w ktrym reali-
zowane s cele konkretnej dalekosinej doktryny politycznej,
wzorzec na czas kryzysu reimu komunistycznego lub jego poli-
tyki i wreszcie wzorzec na okres przejciowy.
Wzorzec Saboci i Ewolucji
Wzorzec dezinformacji wykorzystywany podczas realizacji
dalekosinej doktryny politycznej mona nazwa wzorcem
saboci i ewolucji lub te wykalkulowanego umiaru ideolo-
gicznego. Jego celem jest rozwianie obaw przeciwnika midzy-
narodowego komunizmu, poprzez zanianie jego rzeczywistej
siy i utrudnianie im dziaa poprzez maskowanie rzeczywistych
postpw komunizmu.
Dezinformacyjne zastosowanie tego wzorca oznacza zatem
odzwierciedlanie rzeczywistych lub wymylonych saboci, roz-
amw i kryzysw wiata komunistycznego, oraz stwarzanie wra-
enia ewolucji od systemu ideologicznego w stron jakiego sys-
temu konwencjonalnego, narodowo-pastwowego. Zamiarem
13
jest spowodowanie sytuacji, w ktrej niekomunistyczne pastwa,
przyjmujce rzekom niespjno i ewolucj wiata komunistycz-
nego za pewnik, nie bd w stanie zareagowa odpowiednio na
strategi ofensywn i w zamieszaniu zostan zmuszone do pod-
jcia bdnych decyzji i przyjcia nietrafnych analiz w sferze
wspistnienia ze wiatem komunistycznym. Gwn rol w tym
wzorcu dezinformacji odgrywa ukrywanie i mylne przedstawia-
nie prawdziwej natury, celw, taktyki i technik prowadzenia
polityki.
Podejmowane s wysiki w celu ukrycia lub zanienia praw-
dziwej siy i agresywnoci komunizmu w celu pozyskania i wy-
korzystania taktycznych sojusznikw politycznych i uniknicia
wzbudzenia ich podejrze. Prawdziwe pozytywne informacje o
reimach komunistycznych s zatajane lub dezawuowane, nie-
korzystne s ujawniane, wymylane, bd przekazywane w for-
mie przeciekw kontrolowanych. Wiedzc, e w odrnieniu
od rzdw demokratycznych, reimy komunistyczne nie musz
si martwi o perspektywy wyborcze, mog sobie pozwoli na
ujawnianie prawdziwej bd faszywej informacji o samych so-
bie. Podkrelane s prawdziwe i faszywe saboci systemw nie-
komunistycznych; rodki dostosowawcze i rozwizania przedsta-
wiane s jako poraki, znaczenie rnic ideologicznych midzy
wiatem komunistycznym a niekomunistycznym ulega pomniej-
szeniu. Pozwala si rozwaa wykalkulowane zagodzenie syste-
mu, a nawet pewne odejcia od dogmatw komunizmu. Wyol-
brzymia si wsplne cechy i interesy pastw demokratycznych i
komunistycznych, za dugofalowe cele komunizmu i ich skoor-
dynowana realizacja s ukrywane. Jednak gwn cech tego
wzorca jest podkrelanie rzekomych podziaw w wiecie ko-
munistycznym i ewolucji pastw komunistycznych w kierunku
niepodlegych pastw narodowych, dziaajcych gwnie zgod-
nie ze swoimi interesami narodowymi. Wzorzec saboci i ewo-
14
lucji okrela zastosowane formy i rodki. Gwn rol odgrywa-
j specjalne operacje dezinformacyjne, znaczenie propagandy za
ulega pomniejszeniu i zaczyna ona odgrywa rol pomocnicz.
Precedens NEP-u
Wzorzec saboci i ewolucji zosta z powodzeniem zastoso-
wany przez Lenina w latach dwudziestych. W roku 1921 Rosja
Sowiecka staa w obliczu nieuchronnej zapaci, wrcz upadku.
Przemys zosta zniszczony przez wojn, rolnictwo znajdowao
si w kryzysie. Rosjanie, rozczarowani surow polityk komuni-
zmu wojennego byli na krawdzi rewolty, polityka terroru oka-
zywaa si nieskuteczna. Na Syberii i wzdu Wogi wybuchay
powstania chopskie. Ruchy narodowe na Ukrainie, w Gruzji,
Armenii i w Azji Centralnej otwarcie gosiy separatyzm i stano-
wiy powane zagroenie dla jednoci pastwowej, zbuntowali
si marynarze w bazie w Kronsztadzie. Upady nadzieje na wia-
tow rewolucj po porakach komunistw w Niemczech, Pol-
sce i na Wgrzech. Gwne mocarstwa europejskie, chocia po-
dzielone, wszystkie byy wrogie komunizmowi i nowemu pa-
stwu sowieckiemu, wielka rosyjska emigracja, rozproszona po
caej Europie, spiskowaa w celu obalenia reimu. Rosja Sowiec-
ka znajdowaa si w cakowitej izolacji politycznej i gospodar-
czej.
Wanie w tych wybitnie niekorzystnych warunkach, w wa-
runkach niekorzystnej nierwnowagi si, Lenin wymyli i uru-
chomi dugofalow polityk, ktra po omiu latach miaa si za-
koczy spektakularnym sukcesem. Specjalnie nadano jej myl-
c nazw Nowej Polityki Gospodarczej (NEP Nowaja Ekono-
miczeskaja Politika). W rzeczywistoci sigaa ona znacznie sze-
rzej, ni tylko sfera gospodarcza, definiujc take podstawowe
cele polityczne i ideologiczne, taktyk wewntrzn i zewntrz-
15
n reimu oraz strategi dla midzynarodowego ruchu komuni-
stycznego. W okresie trwania NEP przywdcy sowieccy mieli
wyeliminowa separatyzmy, poprzez stworzenie federacji repu-
blik narodowych, czyli Zwizku Socjalistycznych Republik So-
wieckich. Mieli wprowadzi dugoterminowe planowanie gospo-
darki na skal pastwa. Mieli zaplanowa i zbudowa sie po-
cze elektrycznych w celu poczenia ze sob caego kraju. Mieli
zacz zmienia rwnowag si na korzy komunizmu.
Dla wiata w oglnoci NEP oznacza, e przemysowcy z za-
granicy otrzymali koncesje w sowieckim przemyle i zezwolono
im na otwarcie interesw w Rosji Sowieckiej. Sowieckie przed-
sibiorstwa przemysowe zostay zorganizowane w trusty i dzia-
ay na zasadach osigania zysku, rachunku ekonomicznego;
mniejsze przedsibiorstwa mogy sta si wasnoci spdziel-
ni lub osb prywatnych. Ponownie w uytku znalazy si pieni-
dze i zezwolono na prywatny handel. Rozluniono restrykcje
wyjazdowe, ogoszono amnesti i zachcano do powrotu emi-
grantw, zezwalajc jednoczenie na emigracj czci obywateli
sowieckich. Sowiecka dyplomacja poszukiwaa form pokojowe-
go wspistnienia z Zachodem.
Sowieccy przywdcy postrzegali to w inny sposb. Liczyli, e
NEP nie tylko spowoduje oywienie gospodarcze, ale take umie-
rzy wewntrzny bunt, rozszerzy handel zagraniczny, przycignie
obcy kapita i wiedz specjalistyczn. Mia take pozwoli na
pozyskanie uznania dyplomatycznego wrd pastw niekomu-
nistycznych, uchroni od konfliktu z mocarstwami europejski-
mi, pomc w wykorzystaniu konfliktw wewntrz i midzy pa-
stwami kapitalistycznymi, zneutralizowa ruch emigracyjny i
wesprze promocj rewolucji wiatowej poprzez ruch komuni-
styczny.
Lenin wierzy, e ta zasadniczo agresywna i ideologiczna po-
lityka okae si skuteczna, jeli bdzie jej towarzyszyo systema-
16
tyczne wprowadzanie w bd opinii wiatowej i przedstawianie
mylnych informacji lub, uywajc sowa na wskro wspczesne-
go: dezinformacji. Cechami charakterystycznymi tej dezinforma-
cji byy pozorowane zagodzenie ideologii komunistycznej, uni-
kanie odniesie do przemocy w metodach dziaania, przesada w
przedstawianiu stopnia przywrcenia kapitalizmu w Rosji So-
wieckiej, stosowanie trzewego i biznesowego stylu w nego-
cjacjach dyplomatycznych i handlowych z Zachodem, a take
nacisk na rozbrojenie i pokojowe wspistnienie. Wszystko to
byo obliczone na wywoanie wraenia, e system komunistycz-
ny by saby i straci swj rewolucyjny impet. Pozostawiony sam
sobie, albo miaby si rozpa, albo w jaki sposb uoy z syste-
mem kapitalistycznym.
Sowiecka suba bezpieczestwa zostaa zreorganizowana, i
przyja nazw OGPU (Zwizkowy Pastwowy Zarzd Politycz-
ny) i otrzymaa nowe zadania polityczne. Zlecono jej montowa-
nie operacji politycznych i dezinformacyjnych. Stworzono pod-
stawione, faszywe ruchy opozycyjne, sterowane potajemnie
przez OGPU. Zaplanowano je w celu wcigania w swoje szeregi
prawdziwych opozycjonistw w kraju i zagranic. Reim uywa
tych niewinnych osb do rnych celw. Mogy funkcjonowa
jako kanay dezinformacji, szantaowano ich i rekrutowano jako
agentw, aresztowano i wytaczano publiczne procesy. Charakte-
rystycznym (cho nie jedynym) przykadem tej techniki bya tak
zwana operacja Trust.
W 1921 roku, na samym pocztku NEP-u, OGPU stworzya w
Rosji Sowieckiej faszyw organizacj antysowieck, Sojusz Mo-
narchistyczny Rosji rodkowej. Zaoona przez carskich genera-
w w Moskwie i Leningradzie, niegdy istniaa naprawd, zosta-
a jednak zlikwidowana przez tajne suby w latach 1919-1920.
Organizacj nominalnie kierowali jej byli czonkowie, w tym daw-
ni carscy generaowie, a take czonkowie starej arystokracji, kt-
17
rzy przeszli na stron Sowietw. Ich lojalno wobec reimu so-
wieckiego nie podlegaa wtpliwoci, poniewa zdradzili daw-
nych przyjaci z podziemia antykomunistycznego. Byli to car-
scy generaowie Brusiow i Zajonczkowskij, byy carski attach
wojskowy w Jugosawii [Serbii], gen. Potapow, a take b. carski
urzdnik z ministerstwa transportu Jakuszew. Najbardziej aktyw-
nym czonkiem Trustu by dawny oficer wywiadu Sztabu Ge-
neralnego w carskiej Rosji, ktry uywa wielu nazwisk, a jedno
z nich to Opperput.
Agenci Trustu podrowali za granice i ustanawiali poufne
kontakty z prawdziwymi przywdcami antykomunistycznej emi-
gracji, rzekomo w celu koordynacji dziaa przeciw reimowi
sowieckiemu. Wrd wanych przedstawicieli emigracji, z kt-
rymi si spotykali, byli Borys Sawinkow oraz generaowie Wran-
gel i Kutiepow.
Agenci przekonywali swoje kontakty, e monarchistyczny
ruch antysowiecki, ktry reprezentowali, dobrze ju okrzep i
spenetrowa wysze szczeble w armii, subach bezpieczestwa,
a nawet w rzdzie i e w swoim czasie bdzie mg przej wadz
i przywrci monarchi. Przekonali przywdcw emigracji, e
system przeszed radykaln przemian: komunizm zawid, ide-
ologia bya martwa, aktualni przywdcy nie mieli nic wsplne-
go z fanatycznymi rewolucjonistami z przeszoci. W gbi serca
byli nacjonalistami, a ich reim ewoluowa w stron umiarkowa-
nego reimu narodowego i mia wkrtce upa. NEP mia by
pierwszym powanym ustpstwem na drodze do przywrcenia
w Rosji kapitalizmu. Wkrtce miay nastpi koncesje politycz-
ne. Z tego powodu, jak przekonywali agenci Trustu, kada in-
terwencja czy wrogi gest ze strony mocarstw europejskich lub
ruchu emigracyjnego byyby co najmniej zymi pomysami, jeli
nie tragicznymi, jako e zjednoczyyby tylko Rosjan wok rzdu
i w ten sposb przeduyyby jego trwanie. Rzdy europejskie i
18
przywdcy emigracji powinni przerwa antysowieck dziaal-
no terrorystyczn i zmieni swoj postaw z wrogiej reimo-
wi sowieckiemu na biernie go akceptujc. Powinny uzna jego
pastwowo i zwikszy obroty handlowe. W ten sposb bar-
dziej mogliby si przysuy ewolucji systemu. Przywdcy opo-
zycji powinni wrci do Rosji i tam mie swj wkad w proces
przemian.
Oczywicie wrd emigracji znaleli si nieufni, ale presti
przywdcw organizacji (w szczeglnoci generaa Brusiowa)
wikszo przekona. Przyjli na wiar dezinformacj Trustu i
przekazali j do wpywowych przyjaci w europejskich subach
wywiadowczych. Kiedy po jakim czasie trafia ona do rzdw
jako tajny materia wywiadowczy, brzmiaa bardzo imponuj-
co, a kiedy ta sama historia zacza by potwierdzana przez jed-
no rdo po drugim, staa si tajna i wiarygodna. Zaangaowa-
y si w ni liczne suby specjalne w caej Europie i wydawao
si niemoliwe, aby wszystkie si myliy.
W czasie kiedy Trust rozkwita, OGPU przeja kontrol,
cakowicie lub czciowo, nad dwoma dalszymi ruchami obliczo-
nymi na wpywanie na klimat polityczny sprzyjajcy dla NEP. Byy
to ruch Zmiana Znakw Drogowych i ruch Euroazjatycki.
Pierwszy by wykorzystywany przez sowieckie tajne suby w celu
zwodzenia emigracji i europejskich intelektualistw, e ideolo-
gia komunistyczna bya w odwrocie, a reim sowiecki ewoluowa
w stron umiarkowanego pastwa narodowego. Ruch publiko-
wa w Paryu i Pradze, przy nieoficjalnym wsparciu obu rzdw,
tygodnik Zmiana Znakw Drogowych , a w Berlinie gazet W
Przeddzie. W 1922 roku, nieco ryzykownie, rzd sowiecki ze-
zwoli na wydawanie w Moskwie i Leningradzie dwch czaso-
pism, Rosja i Nowa Rosja. Miay one na celu wywiera po-
dobny wpyw na inteligencj wewntrz kraju.
19
Do 1926 roku wszystkie publikacje ruchu Zmiana Znakw
Drogowych zostay skonfiskowane, ruch rozbity, a cz jego
przywdcw w Zwizku Sowieckim aresztowana. Jedna z oficjal-
nych sowieckich publikacji czciowo potwierdza wykorzysta-
nie ruchu w celach dezinformacyjnych i opisuje jego koniec. Nie-
co pniej operacja Trust zakoczya si aresztowaniem tych
przeciwnikw reimu, ktrzy byli na tyle nierozwani, e ujaw-
nili si, wic si z Trustem.
W celu wywarcia wraenia na sowieckim spoeczestwie,
przeprowadzono procesy przeciw opozycjonistom niektrym
prawdziwym, innym faszywym na obszarze caego pastwa.
Za granic stosowano wiele rnych rodkw w celu rozbicia,
rozproszenia i dyskredytacji ruchu emigracyjnego i europejskich
sub wywiadowczych. Agenci obu rodzajw, niektrzy prawdzi-
wi, inni faszywi, byli zaocznie sdzeni, przywdcy emigracji,
dziennikarze, biznesmeni, dyplomaci i czonkowie rzdw byli
szantaowani w celu skonienia ich do wsppracy z sowieckim
wywiadem. Pojedynczych przywdcw ruchu emigracyjnego i
ich zwolennikw porywano, wczajc w to Borysa Sawinkowa,
generaa Kutiepowa i estoskiego ambasadora w Moskwie Adu
Birka. Spalonych agentw wymieniono na innych. Wybrane
osoby i rzdy omieszano jako gupcw, ktrzy ulegli sprytnej
prowokacji OGPU, bd te szantaowano grob dyskredyta-
cji. Dla przykadu, jeszcze w 1944 roku, podczas sowieckiej oku-
pacji Finlandii, danow straszy fiskiego prezydenta Manner-
heima, e jeli nie zgodzi si na sowieckie dania, zostanie pu-
blicznie osdzony za swoj antysowieck dziaalno podczas
operacji Trust i w ten sposb zostanie wykluczony z polityki.
NEP zosta oficjalnie zakoczony przez Stalina w 1929 roku
czym, co nazwano socjalistyczn ofensyw na wszystkich fron-
tach. Cofnito koncesje dla zagranicznych przemysowcw, za-
broniono dziaalnoci prywatnych przedsibiorstw, skonfiskowa-
20
no prywatn wasno, skolektywizowano rolnictwo, zintensyfi-
kowano represje wobec opozycji politycznej. Rwnie dobrze
NEP-u mogo nigdy nie by.
Skutki NEP-u
Podczas NEP-u nastpia wielka poprawa sytuacji w rolnictwie,
w przemyle i handlu. Mimo e NEP nie przycign wielkich
kredytw z Zachodu, w jego skutku sprowadzono technologi
i nowoczesny, wydajny sprzt. Tysice zachodnich technikw i
inynierw pomogo uprzemysowi Zwizek Sowiecki, zachod-
nie firmy wybudoway najwaniejsze fabryki. Mona powiedzie,
e podwaliny pod sowiecki przemys ciki i zbrojeniowy zosta-
y pooone w latach dwudziestych z amerykask, brytyjsk,
czechosowack, a po Traktacie z Rapallo (1922), take z nie-
mieck pomoc. Niemcy odegray szczeglnie wan rol w pro-
cesie militaryzacji Zwizku Sowieckiego. Zgodnie z tajnymi klau-
zulami traktatu, Niemcy pomogli zbudowa nowoczesne fabry-
ki sprztu lotniczego i pancernego. Komunici nazywali cynicz-
nie obcych przemysowcw i biznesmenw pomocnikami so-
cjalizmu. Rozpoczto epok dugofalowego planowania i indu-
strializacji. Uznanie Zwizku Sowieckiego de iure przez pastwa
zachodnie pomogo reimowi pokona opozycj wewntrzn i
ustabilizowa si politycznie. Niedobitki innych partii politycz-
nych (eserowcy [Socjalici-Rewolucjonici], mienszewicy i syjo-
nici) zostay zdawione, zlikwidowane lub wygnane. Chopw
spacyfikowano. Zamano niezaleno kociow, zaoono nowe
yjce kocioy, kontrolowane przez reim. Zmiadono ruchy
narodowe i separatystyczne w Gruzji, Armenii, na Ukrainie i w
republikach azjatyckich, narody zostay cakowicie inkorporowa-
ne do zwizku federalnego. Podczas NEP-u nie powstaa adna
nowa opozycja polityczna. Regularne czystki w partii komuni-
21
stycznej utrzymay ideologiczn czysto, tylko mniejszo jej
czonkw ulega pokusom kapitalizmu i zostaa wyrzucona. Par-
tia i tajne suby zdobyy dowiadczenie w aktywnej dziaalnoci
i kontrolowaniu kontaktw z Zachodem. Suby bezpieczestwa
zaczy sprawowa efektywn kontrol nad sowieckim spoe-
czestwem.
Antysowiecki blok pastw europejskich, ktrego powsta-
nia si spodziewano, nigdy si nie zici. Wszystkie waniej-
sze pastwa (poza USA), uznay de iure Zwizek Sowiecki.
Rosyjski ruch emigracyjny zosta skutecznie spenetrowany,
zdyskredytowany i pozostawiony samu sobie w rozkadzie.
Traktat z Rapallo, podpisany z Niemcami w 1922 roku (uko-
ronowanie aktywnej dyplomacji Lenina) podnis presti So-
wietw, pomg zwikszy potencja militarny, uniemoliwi
powstanie wsplnego frontu antykomunistycznego w Euro-
pie i osabi Republik Weimarsk.
Midzy 1921 a 1929 rokiem do Kominternu doczyo dwana-
cie nowych partii komunistycznych, co w sumie dao czterdzie-
ci sze. Stosujc legaln taktyk, partie komunistyczne zwik-
szay swoje wpywy w zwizkach zawodowych i parlamentach.
Mimo e haso stworzenia zjednoczonego frontu z Midzyna-
rodwk Socjalistyczn nie zostao zrealizowane, niektre par-
tie socjalistyczne (niemiecka, francuska, hiszpaska i czechoso-
wacka) podzieliy si pod wpywem usilnych stara komunistw:
frakcje skrajnie lewicowe przyczay si do partii komunistycz-
nych lub zakaday nowe partie. Komintern zdoby cenne do-
wiadczenie w jednoczesnym stosowaniu taktyki legalnej i re-
wolucyjnej, wumiejtnoci zmieniania jednej na drug oraz w
koordynowaniu dziaa z dyplomacj sowieck. Poczone tak-
tyki zostay skutecznie wykorzystane przez komunistw w na-
cjonalistycznych Chinach. Mongolia zostaa pierwszym pa-
stwem satelickim ZSRR.
22
Wnioski z NEP-u
Dezinformacja w okresie NEP-u okazaa si sukcesem. Patrzc
oczami Zachodu, zagroenie komunizmem podczas jego trwa-
nia wydawao si zaegnane. Lk przed bolszewizmem zosta
rozwiany. Osaba pozycja antykomunistw. Wzrosy nadzieje na
odprenie. Zachodnia opinia publiczna, niechtna powice-
niom, naciskaa na swoje rzdy w sprawie dalszego ukadania si
z reimem sowieckim. Oczywicie, w rzeczywistoci zagroenie
komunizmem wzroso: zachodnie nadzieje za jaki czas miay
zosta cakowicie zburzone. Niemniej stratedzy komunizmu na-
uczyli si, e przywdcy Zachodu mog by oszukiwani i ska-
niani do podejmowania bdnych decyzji w zakresie ich ocen i
polityki wobec Zwizku Sowieckiego. Rzeczywicie, dezinforma-
cja stworzya korzystne warunki dla skutecznego funkcjonowa-
nia sowieckiej polityki wewntrznej, dyplomacji i dziaalnoci
Kominternu.
23
3
Fasada i Sia
Jeli reim komunistyczny znajduje si w kryzysie, wadza jest
saba, kierownictwo podzielone lub skompromitowane, logicz-
nym wzorcem dezinformacji jest ukrycie samego faktu kryzysu i
jego rozmiarw, przycignicie uwagi do innych problemw i
prezentowanie sytuacji w kraju i za granic w jak najkorzystniej-
szym wietle. To wanie wzorzec dezinformacji fasada i sia,
znany rwnie jako wioska potiomkinowska.
1
Stosowano go
w kadym systemie komunistycznym, np. w Chinach i Rumunii,
nie wyczajc samego Zwizku Sowieckiego.
Oglny wzorzec dezinformacji okrela formy, jakie przybie-
ra, i stosowane techniki. We wzorcu fasady i siy informacje
mogce zaszkodzi reimowi s umniejszane, a informacje ko-
rzystne wyolbrzymiane. Rzeczywiste zagadnienia s porusza-
ne w prasie tylko pobienie, jeli w ogle. Statystyki zwykle si
ukrywa, bd zawya. Propaganda odgrywa tak istotn rol, e
sama w sobie staje si gwn form dezinformacji. Aby zwik-
szy jej wiarygodno, prowadzone s specjalne operacje, ktre
maj za zadanie wprowadzi odbiorc w bd. Saboci i wpad-
ki systemu s przedstawiane jako jego mocne punkty i sukcesy,
a polityczna i ideologiczna pasywno jako zwycistwo. Niepew-
24
no wzgldem przyszoci prezentuje si jako wiar w to, co ma
nadej. Obawy wiata zewntrznego s podsycane, zagroenie
ze strony komunizmu jest za nieproporcjonalnie wyolbrzymia-
ne w stosunku do rzeczywistego potencjau, celem skutecznego
zniechcania od interwencji w jego wewntrzne sprawy.
Masowy uycie powyszego wzorca dezinformacji miao miej-
sce podczas stalinowskich czystek oraz w ostatnich latach ycia
dyktatora. Na przykad, podczas masowych represji z lat trzydzie-
stych reim przedstawia si wiatowi zachodniemu (nie bez suk-
cesu) jako model demokratyczny z silnym liderem. Armia Czer-
wona, ktrej korpus oficerski niemal w caoci zosta wyelimi-
nowany (czyli: wymordowany), bya przedstawiana jako najpo-
tniejsza armia wiata. W okresie powojennym ukrywano spa-
dek wpyww ideologii komunistycznej i stopie spoecznego
niezadowolenia w Zwizku Sowieckim i w Europie Wschodniej,
znaczenie opozycji wobec Stalina, jakie stanowi danow i jego
grupa leningradzka w 1948 zostay skutecznie zatajone, podob-
nie jak napicia midzy Sowietami, Chinami i innymi pastwa-
mi satelickimi. Blok by niesusznie przedstawiany jako monolit.
Sia polityczna, wojskowa i gospodarcza tego rzekomego mono-
litu byy znacznie wyolbrzymiane przez komunistyczn propa-
gand, ktrej gwnym koem zamachowym bya dezinformacja.
Aby uniemoliwi Zachodowi odkrycie skali wewntrznego
kryzysu bloku, ktry propaganda za wszelk cen staraa si
ukry, kontakty midzy wiatami komunistycznym i niekomuni-
stycznym zostay zredukowane do absolutnego minimum. Oby-
watelom ZSRR i pastw satelickich, poza czonkami oficjalnych
delegacji, zabroniono wyjazdw zagranicznych. Oficjalnych de-
legatw z kolei dokadnie sprawdzano przed wypuszczeniem z
kraju i poddawano dokadnej obserwacji za granic. Jedynymi
gomi w Bloku z krajw niekomunistycznych byli komunici
lub ich towarzysze podry [sojusznicy, gwnie z krgw le-
25
wicowych i liberalnych], a nawet ich dokadne lustrowano, za-
nim wyraono zgod na wizyt. Kiedy przyjedali, trasa ich po-
dry bya cile nadzorowana, du cz programu wizyty sta-
nowiy pokazy w kolektywnych fabrykach i gospodarstwach rol-
nych. Zagraniczni dyplomaci i dziennikarze poddawani byli su-
rowym ograniczeniom i pozwalano im podrowa wycznie
w promieniu dwudziestu piciu kilometrw od stolicy. Ustano-
wiono cise procedury kontaktw oficjalnych midzy zachod-
nimi dyplomatami i komunistycznymi oficjelami, w latach 1946-
1947 wprowadzono specjalne dekrety definiujce odpowiedzial-
no sowieckich urzdnikw wobec informacji stanowicych
tajemnic pastwow. Prawie nie istniay kontakty przedstawi-
cieli Zachodu ze zwykymi obywatelami, a jeli nawet tak si zda-
rzao, to byy one cile kontrolowane. Za pomoc takich wa-
nie rodkw kraje komunistyczne byy w dosownym znacze-
niu odcite od wiata.
Gazety w krajach komunistycznych praktycznie nie zawiera-
y prawdziwych wiadomoci. Artykuy traktoway niemal wycz-
nie o potdze reimu, osigniciach przywdcw i niedoskona-
oci wiata niekomunistycznego. Tylko ludzie wprawieni w ana-
lizie komunistycznej propagandy i dezinformacji, mogli czasem
co wyczyta midzy wierszami i odkry skrawek prawdy na te-
mat tego, co naprawd si dziao.
Oficjalne przemwienia i dokumenty partyjne
Przykady zastosowania wzorca fasady i siy z tego okresu
mona znale w raporcie Komitetu Centralnego Komunistycz-
nej Partii Zwizku Sowieckiego (KPZR) na XIX Zjazd wpadzier -
niku 1952 roku. Traktowa on o sytuacji gospodarczej i politycz-
nej w Zwizku Sowieckim i w Bloku Komunistycznym po woj-
nie. Oto kilka cytatw:
26
Problem zboa [w Zwizku Sowieckim] zosta rozwizany, defini-
tywnie i ostatecznie;
Osignicia we wszystkich dziedzinach gospodarki narodowej do-
prowadziy do dalszej poprawy standardw materialnych i kulturo-
wych spoeczestwa ZSRR;
Wprowadzajc bez adnych uchybie narodow myl polityczn
Lenina i Stalina, nasza partia wzmocnia wielonarodowe pastwo
sowieckie, promowaa przyja i wspprac midzy ludami Zwiz-
ku Sowieckiego, zrobia wszystko, aby wesprze, zapewni i zach-
ci rozkwit kultur narodowych mieszkacw naszego kraju, a take
wydaa bezkompromisow walk wszystkim bez wyjtku elementom
nacjonalistycznym. Sowiecki system polityczny, ktry przeszed ci-
k prac podczas wojny i sta si dla caego wiata przykadem i
modelem prawdziwie rwnych praw i wsppracy narodw, jest
dowodem wielkiego triumfu pogldw Lenina i Stalina na kwesti
narodowoci;
Stosunki ZSRR z tymi krajami [satelitami komunistycznymi] s przy-
kadem zupenie nowych stosunkw midzy pastwami, wczeniej
nie spotykanymi w dziejach. S oparte na zasadzie rwnych praw,
wsppracy gospodarczej i szacunku dla niepodlegoci narodowej.
Wierny podpisanym przez siebie traktatom o wzajemnej wsppra-
cy, ZSRR udziela i bdzie nadal udziela wsparcia i pomocy w dalszej
konsolidacji i rozwoju tych krajw.
Ten raport to trawestacja prawdziwego stanu rzeczy. To, co
w nim napisano, byo cakowitym przeciwiestwem prawdy. Co
wicej, ci, ktrzy go stworzyli, zatwierdzili i wygosili, doskonale
wiedzieli, e by on cakowicie faszywy.
27
Celowe operacje dezinformacyjne
W 1947 roku stworzono specjaln Sub Dezinformacji (Su-
ba 5), ktra bya czci sowieckiego wywiadu, funkcjonujce-
go wwczas pod nazw Komitetu Informacji (KI). Jej szefem by
pukownik Grauehr.
2
Celowe operacje dezinformujce nigdy nie byy traktowane
przez wywiad sowiecki jako cel sam w sobie. Miay suy celom
politycznym, przewanie poprzez tworzenie i ksztatowanie
warunkw do ich udanej realizacji. Poczwszy od ostatnich lat
ycia Stalina, kiedy to Zwizek Sowiecki znajdowa si w powa-
nym kryzysie, na ktry nie znajdywano lekarstwa, operacje Su-
by 5 miay zasig ograniczony, do nie do koca okrelonych ak-
cji propagandowych, majcych na celu ukry kryzys i usprawie-
dliwi kilka co bardziej racych i nieracjonalnych przykadw
zachowania Stalina. Jednym z przykadw jest dziaanie majce
na celu rozpowszechnienie podejrzenia, e Tito i inni przywd-
cy Jugosawii to wieloletni agenci Zachodu.
Dodatkowym czynnikiem ograniczajcym zakres celowych
operacji dezinformujcych by kult jednostki, ktry umacnia
dyktatur Stalina i uniemoliwia szczero w przedstawianiu
rzeczy nawet wtedy, kiedy bya bezwzgldnie wymagana, po to
eby doda wiarygodnoci zafaszowaniu. Ilustruj to dwa przy-
kady. Na Zachd wysano radzieckiego agenta. Mia udawa po-
litycznego odstpc, dysydenta, szukajcego azylu politycznego
na Zachodzie. Kraj, w ktrym znalaz schronienie, pozwoli mu
zorganizowa konferencj prasow, na ktrej w sposb natural-
ny krytykowa sowiecki reim. Kiedy Stalin przeczyta raport z
konferencji, wezwa oficera prowadzcego agenta i spyta: gdzie
on pracowa przed przyjciem do wywiadu? W kochozie,
odpowiedzia szef suby. W takim razie odelijcie go z powro-
28
tem do kochozu, skoro nie potrafi zrozumie, jak niszczce s
sformuowania, ktre gosi. Wskazuj na nasz polityczn nie-
stabilno.
Innym razem polska suba bezpieczestwa rozpowszechni-
a fikcyjn informacj, e zlikwidowana w rzeczywistoci pod-
ziemna organizacja, cigle dziaa, chcc j tym sposobem wyko-
rzysta jako kana dezinformacji wojskowej i politycznej. Kiedy
poproszono Stalina o autoryzacj przekazania materiau dezin-
formacyjnego, ten odmwi, wyjaniajc, e to stworzy ze wra-
enie niestabilnoci Polski.
W roku 1951, kiedy sowiecki wywiad zosta przeniesiony z
Komitetu Informacji (KI) do Ministerstwa Bezpieczestwa Pa-
stwowego [pol. MBP, ros. MGB], Suba 5 staa si zarzdem w
ramach nowego KI w Ministerstwie Spraw Zagranicznych, zaj-
mujc si tylko dezinformacj dyplomatyczn. Podczas antyse-
mickiej kampanii z lat 1951-1953, Suba 5 ulega takiej samej
demoralizacji, jak reszta sowieckiego wywiadu. Jej dawny szef,
Grauehr, w istocie, zwariowa. Zosta zastpiony przez Iwana
Iwanowicza Tugarinowa, ktry pniej zosta szefem KI.
1
W XVIII wieku ksi Potiomkin zorganizowa podr rzeczn dla carycy
Katarzyny II i ambasadorw przy jej dworze. Aby pokaza wysoki poziom
ycia, jakim mieli cieszy si chopi pod jej wadz, rozkaza zbudowa
sztuczne dostatnie wioski, przenone makiety, wzdu brzegw rzeki. Gdy
carskie barki mijay owe bogate wsie, makiety byy popiesznie demonto-
wane i skadane w nastpnym miejscu, wzdu kursu statkw.
2
Byy szef sowieckiego wywiadu w Szwecji i innych pastwach.
29
4
Przemiany
Walka o wadz pomidzy nastpcami Stalina trwaa od jego
mierci w 1953 roku do ostatecznego zwycistwa Chruszczowa
w czerwcu 1957 roku. W duym stopniu nie bya to tylko walka
midzy rnymi osobami, ale te midzy doktrynami polityczny-
mi. Wobec braku ustalonej i spjnej wizji politycznej, nie dziwi,
e w tym czasie nie istnia scentralizowany wydzia dezinforma-
cji w radzieckim wywiadzie. Stosowano j sporadycznie na szcze-
blu szefa wydziau, dziaajcych wedug instrukcji szefa suby.
W tym czasie celami dezinformacji byy: ukrycie przed Zacho-
dem rozmiaru kryzysu wewntrznego wiata komunistycznego,
zamazanie rnic politycznych midzy rywalami o nastpstwo
po Stalinie, utajnienie stopnia zdziczenia w procesie rywalizacji
i zafaszowanie obrazu procesu destalinizacji.
Skuteczne utajenie wewntrznego kryzysu mona dobrze zi-
lustrowa na przykadzie zarzdzania informacj na temat wyda-
rze w Gruzji.
5 marca 1956 roku, w rocznic mierci Stalina, w stolicy Gru-
zji Tbilisi miay miejsce pierwsze masowe niepokoje. Tumy lu-
dzi, zwaszcza studentw, zebray si spontanicznie na gwnym
placu na antysowieckim wiecu. Przemawiajcy domagali si znie-
30
sienia systemu jednopartyjnego, rozwizania sub bezpiecze-
stwa, wolnoci sowa i uniezalenienia Gruzji od Zwizku Sowiec-
kiego. Studenci apelowali do tumu o przyczenie si do rewol-
ty, czego wielu Gruzinw posuchao. Na rozkaz Chruszczowa
na ulice wysano oddziay specjalne, z rozkazem strzelania do tu-
mu. Byo wielu zabitych i rannych. Liczni studenci zostali aresz-
towani. W cigu jednej nocy rozbrojono i zdemobilizowano gru-
ziskie i ormiaskie narodowe w swym skadzie etnicznym jed-
nostki wojskowe z miejscowego okrgu wojskowego.
Wydarzenia gruziskie z wiosny 1956 roku mona porwna
do Krwawej Niedzieli (9 stycznia 1905 r.), niesawnego dnia z
historii Rosji, kiedy to na rozkaz cara ludowa demonstracja zo-
staa utopiona we krwi. W 1905 roku Krwawa Niedziela bya
gwn wiadomoci w kadej gazecie w Rosji, wzbudzajc
ogromne wzburzenie w caym kraju. W1956 roku wydarzenie w
Tbilisi zostao kompletnie zignorowane. adna gazeta o nim nie
wspomniaa, zupenie tak, jakby si nigdy nie wydarzyo. Tajem-
nic pastwow pozostaje fakt, e Chruszczow i Sierow, szef KGB,
byli w tym czasie w Gruzji, by osobicie kierowa zdawieniem
niepokojw.
Gruzja zostaa cakowicie odizolowana od reszty kraju. Ob-
szar, ktry zwykle przyciga wczasowiczw z caego Zwizku
Sowieckiego do synnych miejscowoci wypoczynkowych, latem
1956 roku by cakowicie opuszczony. Wobec podrnych prze-
prowadzano szczegowe i surowe kontrole. Poficjalnie tuma-
czono, e potpienie Stalina urazio gruziskie odczucia narodo-
we.
Wiadomoci o niepokojach w Gruzji pniej przebiy si na
Zachd, ale zostay zinterpretowane jako wybuch nacjonalizmu,
spowodowany niezadowoleniem z potraktowania Stalina, a nie
zgodnie z rzeczywistoci, e bya to spontaniczna demonstracja
wymierzona w cay system sowiecki.
31
Faszowanie obrazu procesu destalinizacji
Jeli chodzi o walk o wadz, Komitet Centralny, KI w ra-
mach MSZ i KGB zostay zaangaowane przez Chruszczowa w
skuteczne dziaania dezinformujce, w celu przedstawienia fa-
szywych przyczyn odsunicia jego rywali i prawdziwego cha-
rakteru jego stanowiska i polityki. Poniewa operacja czya si
take z faszowaniem obrazu zagadnie zwizanych ze stalini-
zmem i destalinizacj i staa si podstaw programu dezinforma-
cji strategicznej uruchomionego w 1959 roku, zasuguje na szcze-
gowe wyjanienie.
Aby unikn nieporozumie, naley zacz od nakrelenia
rnic midzy antykomunizmem i antystalinizmem i od okrele-
nia stopnia, do jakiego destalinizacja bya rzeczywistym zjawi-
skiem.
Antykomunizm
Antykomunizm nie jest wyranie zwizany z wrogoci wo-
bec konkretnego przywdcy komunistycznego. Oznacza
sprzeciw wobec zasad i praktyk komunizmu; jest krytyczny
wobec komunizmu w najszerszym sensie. Istnia w rnych
formach w Zwizku Sowieckim jeszcze przed 1917 rokiem.
Rozwin si w czasach Lenina, rozkwit za Stalina i przetrwa,
cho nieco tracc na wietnoci, za jego nastpcw. Mona
rozrni w nim trzy nurty: konserwatywny, ktry jest mniej
lub bardziej nieustpliwy i stay w swoim opozycjonizmie;
liberalny, od czasu do czasu opowiadajcy si za ukadaniem
si, do pewnego stopnia, z komunizmem oraz neutralny, obec-
ny szczeglnie wrd niekomunistycznych ssiadw Bloku
Komunistycznego, prbujcy zawiera praktyczne porozu-
mienia z reimami komunistycznymi, aby zapewni sobie bez-
pieczestwo i przetrwanie.
32
Antykomunizm wrd inteligencji moe wynika z odrzuce-
nia intelektualnych podstaw dogmatycznych marksizmu jako fi-
lozofii. We wszystkich warstwach spoecznych ywi si wiar, e
komunizm jest nienaturalnym, nietolerancyjnym i nieludzkim
systemem, ktry ponia jednostk, utrzymuje si gwnie dziki
przemocy i terrorowi oraz realizuje agresywn polityk, ktrej
ostatecznym celem jest dominacja nad wiatem. Wprzeszoci
komunistyczna teoria i praktyka w takich dziedzinach jak zdoby-
cie wadzy, naduywanie i niszczenie instytucji demokratycznych,
duszenie wolnoci osobistych i stosowanie terroru, prowokowa-
y zbrojn odpowied socjaldemokratw, ktra pogbiaa prze-
pa midzy socjalistami i komunistami oraz podziay w midzy-
narodowym ruchu pracowniczym.
Sia midzynarodowego antykomunizmu na zmian rosa i
malaa. Dwoma jej szczytowymi momentami byy angielsko-fran-
cuska prba stworzenia europejskiej koalicji antysowieckiej pod-
czas wojny domowej w Rosji w latach 1918-1921 oraz powstanie
NATO pod drugiej wojnie wiatowej.
Od 1917 roku antykomunizm przejawia si w rnych for-
mach, zarwno wewntrz, jak i na zewntrz Zwizku Sowieckie-
go. Typowymi przykadami tej postawy byy wojna domowa w
Rosji w latach 1918-1921, ruchy separatystyczne w nierosyjskich
republikach sowieckich, rewolty kaukaskich i rodkowo-azjatyc-
kich narodw w latach dwudziestych, pniejszy ruch oporu na
Ukrainie i w republikach batyckich oraz dziaalno organizacji
emigracyjnych, uchodcw politycznych i osb, ktre zerway z
zachodnimi partiami komunistycznymi.
Opozycja tego rodzaju istniaaby niezalenie od tego, czy Sta-
lin kiedykolwiek doszedby do wadzy, mimo e jego represyjna
polityka bardzo j wzmocnia i usztywnia. Rzeczywicie, rzdy
Stalina byy tak bezporednio despotyczne, e na jaki czas stali-
33
nizm sta si niemal synonimem komunizmu i opozycja wobec
pierwszego bya mylona z opozycj wobec drugiego, zwaszcza
e Stalin przeladowa oba rodzaje z jednakow bezwzgldno-
ci i okruciestwem. W latach 30. zmiady prawdziw i do-
mnieman opozycj wobec swojej osoby poprzez masowe repre-
sje, nawet wobec czonkw partii. Niektrzy z przywdcw Trze-
ciej Midzynarodwki, tacy jak Zinowiew, Bucharin i Bela Kun,
zostali rozstrzelani. Trocki, ktry wraz z innymi przywdcami
socjaldemokracji by uwaany przez Stalina za jednego z najgro-
niejszych wrogw Zwizku Sowieckiego, zosta zamordowany
w 1940 r. [w Meksyku], przez tajnych agentw bdcych na usu-
gach Stalina. Przywdcy socjaldemokracji w Europie Wschod-
niej po drugiej wojnie wiatowej zostali fizycznie wyeliminowa-
ni.
Antystalinizm
Warto zacz od tego, e wszyscy antykomunici s antystali-
nowcami. Wane, aby zauway, e wielu komunistw przyjo
postaw antystalinizmu, poniewa starao si nie tyle obali sys-
tem komunistyczny, co wzmocni go i oczyci poprzez usuni-
cie niektrych elementw stalinowskich teorii i praktyk. Anty-
stalinizm w tej formie krytykuje komunizm tylko w bardzo w-
skim sensie. Istnia w ruchu komunistycznym od roku 1922. Po
mierci Stalina sta si elementem oficjalnego ycia i doktryny
partyjnej i sta si podstaw prawdziwej destalinizacji.
Pod wieloma wzgldami doktryna Stalina bya kontynuacj
leninizmu: gosia dyktatur proletariatu i partii komunistycz-
nej, industrializacj, kolektywizacj rolnictwa, eliminacj klasy
kapitalistw, budow socjalizmu w Zwizku Sowieckim i wspie-
ranie rewolucji socjalistycznych za granic. Pod pewnymi
34
wzgldami Stalin jednak odszed od praktyk i zasad leninizmu,
zwaszcza tworzc swoj osobist dyktatur, bezwzgldnie eli-
minujc opozycj i represjonujc lojalne elementy wewntrz
partii, pogbiajc przepa midzy klas rzdzc a pozbawio-
nymi praw robotnikami i kochonikami i manipulujc oraz dys-
kredytujc ideologi komunistyczn.
Na przestrzeni lat miay miejsce nastpujce manifestacje
opozycji komunistw wobec Stalina:
krytyka grubiastwa i nietolerancji Stalina wyraona w testa-
mencie Lenina, w ktrym sugerowa on odsunicie Stalina z
funkcji sekretarza generalnego partii;
publiczne podkrelanie rnic w polityce Stalina midzy le-
ninizmem a stalinizmem przez Trockiego i jego zwolennikw
w latach dwudziestych i trzydziestych;
publiczna krytyka przez Tit i Komunistyczn Parti
Jugosawii, w czasie i po zerwaniu ze Stalinem w 1948 roku;
potajemna krytyka Stalina przez danowa i jego grup lenin-
gradzk w 1948 roku;
potajemna krytyka dyktatora sowieckiego przez kierownict-
wo Chiskiej Partii Komunistycznej w latach 1950-1953 i ju
jawna w 1956;
raczej czyny ni sowa przywdcw KPZR i innych partii ko-
munistycznych w latach 1953-1956 i od 1956 roku.
Krytyka wyraona przez powysze osoby i ugrupowania r-
nia si intensywnoci i otwartoci, ale wszyscy oni, mimo r-
nych wizji, pozostali komunistami i zachowali swoj lojalno
wobec leninizmu. Byli wyrazicielami prawdziwej destalinizacji
wierzyli w przywrcenie komunizmu leninowskiego, bez sta-
linowskich dewiacji.
35
Zagroenie, jakie dla ruchu komunistycznego przedstawia
stalinizm byo ignorowane i umniejszane w latach trzydziestych
i czterdziestych, ze wzgldu na zagroenie faszyzmem i niebez-
pieczestwem, jakie przedstawia w wymiarze tworzenia fron-
tw ludowych z partiami socjalistycznymi w latach trzydziestych
i sojuszu wojennego z mocarstwami zachodnimi. Niemniej jed-
nak w latach 1953-1956 szkody, jakie stalinizm wyrzdzi spra-
wie komunistycznej, byy ju oczywiste. Ich przejawami byy:
wypaczenie, degradacja i dyskredytacja ideologii komunisty-
cznej. Marksizm jako filozofia zosta skompromitowany w
oczach zachodnich intelektualistw;
pogbienie niezadowolenia w Zwizku Sowieckim i krajach
satelickich, ktre doprowadzio do wybuchw rewolucji we
Wschodnich Niemczech, w Polsce i na Wgrzech;
osabienie wpyww komunistw i izolacja komunistycznych
partii i reimw;
wzrost prestiu i wpyww antykomunizmu;
silny sprzeciw rnych ruchw religijnych, z uwzgldnieniem
katolicyzmu i islamu;
powstanie zachodnich sojuszy wojskowych, takich jak NATO,
SEATO i Pakt Bagdadzki (pniejsze: CENTO);
wrogo umiarkowanych przywdcw z rozwijajcych si
pastw niezaangaowanych, takich jak [przywdca Indii]
Nehru;
wsppraca zachodnich rzdw demokratycznych z antyko-
munistycznymi organizacjami emigracyjnymi;
wsppraca partii socjaldemokratycznych i konserwatywnych
przeciw zagroeniu sowieckiemu;
wyamanie si Jugosawii z Bloku Komunistycznego i jej
zblienie z Zachodem w latach 1948-1955;
36
powane napicia midzy Zwizkiem Sowieckim i komunisty-
cznymi Chinami, ktre grozio rozamem midzy nimi w latach
1950-1953;
opozycja danowa przeciw Stalinowi;
walka o wadz wewntrz sowieckiego kierownictwa po
mierci Stalina.
W niektrych obszarach stalinizm zbliy do siebie dwa ro-
dzaje opozycji: antykomunizm i antystalinizm. W przypadku Ju-
gosawii, ktra po 1948 roku znalaza si bliej Zachodu ni Blo-
ku Komunistycznego, stay si niemal jednoci. W aktualnym
kontekcie, najwaniejszym epizodem w historii nieskutecznej
opozycji wobec Stalina za jego ycia bya prba stworzenia gru-
py wok danowa w 1948 roku. Mimo e zakoczya si niepo-
wodzeniem, bya ona znana bezporednim nastpcom Stalina w
gronie sowieckiego kierownictwa. Bya czci ich zakumulowa-
nej wiedzy o rnych formach opozycji wobec komunizmu i sta-
linizmu i wanym argumentem w procesie przekonywania ich
do potrzeby skorygowania stalinowskich wypacze w systemie,
w celu uniknicia katastrofy. Destalinizacja bya oczywistym kie-
runkiem i naley wyjani, w jaki sposb zostaa wcielona w ycie
po mierci Stalina.
Destalinizacja w praktyce
Mona wyrni trzy gwne fazy destalinizacji: pierwsza,
pocztkowa, nieprzygotowana, le zaplanowana ale prawdzi-
wa, przeprowadzana w latach 1953-1956 przez podzielone, skon-
fundowane i rywalizujce ze sob kierownictwo, znajdujce si
pod presj ludnoci i braku jakiejkolwiek perspektywicznej po-
lityki dla bloku komunistycznego; druga, czyli nawrt do desta-
linizacji w latach 1956-57, kiedy Chruszczow ucieka si do sta-
37
linowskich metod w dawieniu rewolty na Wgrzech i opozycji
wymierzonej w niego osobicie, w celu zapewnienia sobie pry-
matu; wreszcie trzecia, stopniowe oywienie od roku 1958, z
pewnymi prawdziwymi elementami destalinizacji (np. stopnio-
we zwalnianie i rehabilitacja czci ofiar Stalina) poczona z
wykalkulowanym politycznym wykorzystaniem procesu, w kt-
rym niektre z elementw byy rozmylnie prezentowane w nie-
prawdziwy sposb.
Improwizowana destalinizacja
w latach 1953-1956
Destalinizacja nie zacza si, jak to czsto jest przyjmowane,
od tajnego referatu Chruszczowa, wygoszonego na XX Zjedzie
KPZR w lutym 1956 roku, ale zaraz po mierci Stalina w marcu
1953 roku. Kady z pretendentw do spucizny: Beria, Malen-
kow, Mootow, Buganin i Chruszczow, by w jakim sensie anty-
stalinowcem. Wszyscy bez wyjtku wiedzieli o kryzysie systemu
komunistycznego i wszyscy zgadzali si co do pilnej potrzeby
odejcia od doktryn Stalina. Z drugiej strony, istnia spr co do
rodzaju i zakresu niezbdnych zmian. aden z pretendentw nie
dziery prymatu, aden z nich nie wypracowa w szczegach
wasnej doktryny, a take yjc w cieniu Stalina, nie byo midzy
nimi adnych porozumie co do polityki.
Rnice osobowociowe i doktrynalne pretendentw wpy-
ny na przebieg destalinizacji. Beria myla o najgbszych i naj-
bardziej nieortodoksyjnych zmianach, wczajc likwidacj ko-
lektywnego rolnictwa. Malenkow, najbardziej ufajcy swoim si-
om, posun si dalej ni inni w otwartej krytyce metod post-
powania tajnej policji i poparciu ustpstw wobec da ludu.
Destalinizacja nie zostaa zainicjowana przez Chruszczowa,
38
a przez Malenkowa, Beri i Mootowa, ktrzy zdominowali prezy-
dium Partii po mierci Stalina.
Do szybko podjto pierwsze kroki. Dokonano rewizji spraw
kilku prominentnych postaci osdzonych i uwizionych za cza-
sw Stalina. Uwolniono lekarzy kremlowskich. Wprowadzono
zakaz masowych aresztowa. Rozadowano napicie midzyna-
rodowe, zawierajc ugod w sprawie wojny koreaskiej. Odwo-
ano rozkaz Stalina z grudnia 1952 roku o reaktywacji sowieckie-
go wywiadu zagranicznego w zakresie, w ktrym nie odpowia-
da on nowemu umiarkowanemu kursowi polityki zagranicznej.
Pierwszy znak pomniejszania znaczenia osoby Stalina i uzna-
nia jego bdw przyszed wlipcu 1953 roku, kiedy w tajnym li-
cie do czonkw partii poinformowano o dymisji Berii i jej przy-
czynach. Odnoszono si w nim do Stalina nie jako do wielkiego
wodza, ale po prostu jako do J. W. Stalina, umieszczajc go w
jednym nawiasie z Beri. Pisano, e faworyzowanie Berii przez
Stalina uniemoliwiao jego wczeniejsze zdemaskowanie. To
byo pierwsze tak wyrane przedstawienie bdw Stalina czon-
kom partii.
Pniej krgi partyjne dowiedziay si o dyskusji, ktra miaa
miejsce w prezydium na temat inicjatywy Malenkowa z lipca 1953
roku po aresztowaniu Berii. Jednogonie zdecydowano o wpro-
wadzeniu zmian w stalinowskich praktykach w partii i admini-
stracji, aczkolwiek bez publicznej krytyki Stalina. Prezydium za-
lecio w szczeglnoci przegld i reform dziaa sub specjal-
nych z sugesti, e w przyszoci, gdy sytuacja w Partii i kraju si
uspokoi, wyjanione zostan stalinowskie wypaczenia w doktry-
nie, takie jak niesprawiedliwe represjonowanie ludnoci i czon-
kw Partii. Cae prezydium, cznie z Chruszczowem, zgadzao
si, e naleao podda krytyce tylko Stalina i Beri, i e nie b-
dzie przyznawania si do bdw innych jego czonkw.
39
W tym wanie sensie, tajny referat o zbrodniach Stalina, wy-
goszony przez Chruszczowa w lutym 1956 roku na XX Zjedzie,
ktry pniej znalaz si na Zachodzie, cho nigdy nie opubliko-
wano go w Zwizku Sowieckim, by tak naprawd konsekwen-
cj decyzji prezydium. Referat zosta przygotowany przez Pospie-
owa, szefa partyjnego Instytutu Bada nad Myl Marksa, En-
gelsa, Lenina i Stalina. Fakty zaczerpnito z archiww tajnych
sub, a wiele pomysw z opowieci leninowskiej Starej Gwar-
dii przeladowanej przez Stalina. Odnaleziono je we wspomnie-
niach dawnych przywdcw komunistycznych publikowanych
na Zachodzie w latach trzydziestych, w szczeglnoci Trockie-
go. Szkic referatu Pospieowa zosta przedyskutowany i zatwier-
dzony przez prezydium w przeddzie zjazdu Partii.
1
W czasie
jego wygaszania, Chruszczow doda kilka osobistych uwag.
Najwaniejsze w referacie byo jednak to, e Chruszczow unie-
moliwi przeksztacenie destalinizacji w atak na zasady komu-
nizmu jako takie. Zmiany, ktre mieli na myli Beria i Malenkow
w rewizjonistycznej wersji destalinizacji, mogy doprowadzi do
zasadniczej zmiany reimu. Wicej nawet, wziwszy pod uwag
kryzys wiata komunistycznego i intensywno walki o wadz
midzy przywdcami sowieckimi, mogy one same nabra im-
petu i przynie radykaln transformacj spoeczestwa sowiec-
kiego bez wzgldu na zamiary inicjatorw. To z kolei mogoby
przynie nieprzewidzialne konsekwencje dla Zwizku Sowiec-
kiego, reszty wiata komunistycznego i niekomunistycznego. Nie
bez powodu Beria zosta rozstrzelany jako agent wiatowego
imperializmu, a Malenkowa zdymisjonowano z funkcji premie-
ra w 1955 roku za odstpstwo od teorii Stalina i Lenina. Ich
pogldy rzeczywicie zagraay reimowi i mogy doprowadzi
do sytuacji, ktrej przywdcy komunistyczni nie byliby w stanie
kontrolowa. Przypisujc win wszystkich bdw przeszoci
40
przestpstwom jednej osoby, czyli Stalina, kierownictwo Partii
byo w stanie zachowa esencj reimu komunistycznego, wpro-
wadzajc tylko kilka taktycznych zmian.
Restalinizac cc ccja
Demaskacja bdw Stalina istotnie wzmocnia antykomunizm
i antystalinizm, zarwno w pastwach komunistycznych Bloku
Sowieckiego, jak i poza nim. Wybuchy rewolty w Gruzji, Polsce
i na Wgrzech. Kryzys w wielu innych partiach komunistycznych
pogbi si.
Reakcja Chruszczowa polegaa na powrocie do metod stalini-
zmu. Wzmocniono suby specjalne, uyto si zbrojnych do zda-
wienia rewolt w Zwizku Sowieckim i Europie Wschodniej.
Denie Chruszczowa do swojej wasnej formy osobistej dyk-
tatury niepokoio jego wsppracownikw z kierownictwa. Mo-
otow i Malenkow wyroli na liderw opozycji. W tym czasie
Mootow formowa swoje wasne pogldy na destalinizacj. Wraz
ze swoimi zwolennikami jasno dawa do zrozumienia, e chcia
odsun Chruszczowa w celu zapewnienia kontynuacji procesu
destalinizacji, ktr Chruszczow w rzeczywistoci wstrzyma.
Jako komunici chcieli stabilizacji systemu i z niesmakiem obser-
wowali, jak Chruszczow budowa swj wasny kult jednostki.
Zagraa tym ich pozycji. Z ich punktu widzenia, powrt do poli-
tyki represji mg doprowadzi do jeszcze wikszych wybuchw
ni powstanie wgierskie, co cakowicie zaprzeczao kursowi
obranemu po mierci Stalina. Chruszczow by nowym Stalinem,
ktrego naleao usun.
Karty odkryto w czerwcu 1957 roku. Z pomoc armii i si bez-
pieczestwa, Chruszczow o wos pokona grup antypartyjn.
Gdyby opozycja odniosa sukces, szansa na prawdziwy i niekon-
41
trolowany proces destalinizacji i liberalizacji systemu otwaraby
si ponownie. Publiczna demaskacja metod stalinowskich doko-
nana przez Chruszczowa w celu uzyskania wadzy osobistej w
poczeniu z pokazaniem represji tajnej policji i publicznym pro-
cesem szefa KGB Sierowa doprowadziaby do da dalszych
zmian. Gdyby podzielona opozycja dosza do wadzy, musiaaby
i na ustpstwa, niezalenie od woli jej indywidualnych czon-
kw. Jeszcze intensywniejsza walka o wadz uniemoliwiaby
przyjcie nowej, dugoterminowej strategii.
Zwycistwo Chruszczowa nad opozycj w czerwcu 1957 roku
zostawio go na niezagroonej pozycji, pozwalajc przeanalizo-
wa sytuacj w Zwizku Sowieckim i caym bloku bez wtrcania
si kogokolwiek z kierownictwa. Jego pierwszym posuniciem
byo nieprawdziwe, ale skuteczne przypicie opozycji atki stali-
nowcw. Udao mu si przypisa sobie ca zasug za ujawnie-
nie zbrodni Stalina, ukry stosowanie stalinowskich metod w
deniu do wadzy i odcign uwag od natury zarzutw, jakie
stawiali mu przeciwnicy. Zwycistwo nad opozycj, faszywie
prezentowane jako triumf nad stalinizmem, wygldao jak bo-
gosawiestwo dla opinii publicznej w Zwizku Sowieckim i na
wiecie. Mimo, e na pocztku istniaa pewna doza sceptycyzmu
w kraju, a nawet w kilku organizacjach partyjnych, ostatecznie
presja na rzd w sprawach wewntrznych i zagranicznych ule-
ga zmniejszeniu.
Przypis do Rozdziau 4
1
Powysze tezy znajduj potwierdzenie w oficjalnych zapisach przemwie,
wygoszonych przez rnych czonkw Prezydium, na XX Zjedzie KPZR,
w tym Chruszczowa, Mootowa, Malenkowa i Kaganowicza.
42
5
Nowa doktryna polityczna
i nowa strategia Dezinformacji
Zwycistwo Chruszczowa w walce o wadz w czerwcu 1957
roku oznaczao pocztek koca kryzysu w wiecie komunistycz-
nym. Rozpocz si okres stabilnoci, w trakcie trwania ktrego
stosunki midzy czonkami Bloku Komunistycznego miay by
odtworzone na nowych i trwalszych podstawach. W planach byo
take opracowanie nowych dugoterminowych doktryn i strate-
gii dla ruchu komunistycznego.
W dniach swojego triumfu, Chruszczow podj now prb
odbudowania stosunkw partyjnych i pastwowych z Jugosa-
wi. Tak decyzj podj podczas wizyty u Tito w maju 1955 roku.
Ju w czerwcu 1957 roku przywdcy sowieccy i chiscy do-
szli do porozumienia, jeli chodzi o ocen Stalina i jego wypa-
cze komunizmu. Chiski wkad w t ocen mona odnale w
dwch artykuach napisanych przez Mao i opublikowanych przez
pras sowieck w kwietniu i grudniu 1956 roku.
1
Podczas VIII
Zjazdu Komunistycznej Partii Chin (KPCh) we wrzeniu 1956
roku, chiscy przywdcy przyczyli si do potpienia kultu jed-
nostki, ogoszonego na XX Zjedzie KPZR w lutym 1956 roku.
2
43
Pod koniec 1957 roku doszo do pojednania pomidzy przy-
wdcami wszystkich pastw komunistycznych. Podczas konfe-
rencji w Moskwie w listopadzie 1957 roku wszyscy zgodzili si,
e Stalin odpowiada za szkodliwe wypaczenia w teorii i prakty-
ce komunizmu. Cho w rnym stopniu, wszyscy liderzy partii
komunistycznych negatywnie odczuwali fakty interweniowania
Stalina w sprawy wewntrzne ich pastw i bezwzgldnego po-
suszestwa, ktrego od nich wymaga. Wszyscy jednak (cznie
z Jugosowianami, ktrych uczestnictwo w konferencji nie byo
jawne) byli gotowi do wsppracy na leninowskich zasadach
partnerstwa rwnych uczestnikw. W efekcie Sowieci zgodzili
si zrezygnowa z dominacji w ruchu komunistycznym. Propo-
nowali nawet usunicie fragmentw odnoszcych si do ich wio-
dcej roli w ogoszonej po konferencji deklaracji. Zostay one
uwzgldnione na skutek nalega Chiczykw. Konferencja pod-
ja niepublikowan decyzj o sformuowaniu nowego, leninow-
skiego programu komunizmu wiatowego, ktry mia wpoi w
ruch komunistyczny poczucie celu i kierunku, ktrego tak bar-
dzo potrzebowa.
3
Nastpne trzy lata byy okresem prowadzenia intensywnych
bada i konsultacji midzy partiami komunistycznymi wewntrz
i na zewntrz Bloku, w trakcie ktrych wypracowywano now
doktryn i strategi.
4
Kulminacj procesu bya narada 81 partii
komunistycznych, ktra miaa miejsce w Moskwie w listopadzie
1960 roku. Przywdcy wszystkich partii zaakceptowali program
przedstawiony w pokonferencyjnym owiadczeniu, czasami
okrelanym mianem Manifestu. Od tego dnia a do dzi [1984
r.] gwn si scalajc ruch komunistyczny wewntrz i na ze-
wntrz Bloku nie by ju dyktat Zwizku Sowieckiego, ale lojal-
no wobec wsplnego programu, w tworzeniu ktrego swj
udzia mieli przywdcy wielu partii komunistycznych. Mimo
pniejszych pozorw, midzy przywdcami partyjnymi powsta-
44
a atmosfera zaufania, w ktrej sowiecki przymus sta si niepo-
trzebny, cho doradztwo i pomoc ze strony ZSRR byy chtnie
akceptowane.
Nowa doktryna
W 1957 roku, podobnie jak w 1921, stratedzy komunistw
opracowujcy nowy program musieli wzi pod uwag politycz-
n, gospodarcz i militarn sabo Bloku Komunistycznego i
niesprzyjajc nierwnowag si z Zachodem. W 1957 roku ten-
dencje wywrotowe na Wgrzech i w innych pastwach Europy
Wschodniej zagroziy spjnoci Bloku, podobnie jak w roku 1921
ruchy narodowe byy niebezpieczestwem dla Rosji Sowieckiej.
wiat komunistyczny sta w obliczu wrogoci Zachodu, zarw-
no ze strony konserwatystw, jak i socjalistw. Zachodnia pro-
paganda nieustannie wywieraa presj na reimy komunistycz-
ne. W ramach wyraania sprzeciwu wobec Obozu Komunistycz-
nego, Zachd niechtnie z nim handlowa. Pojawi si take zu-
penie nowy czynnik moliwo konfrontacji nuklearnej.
Zadawano sobie istotne pytania. Zastanawiano si mianowi-
cie jak w obliczu nowej sytuacji przywdcy komunistyczni mo-
gli sprawi, by system sta si atwiej akceptowalny przez ich
poddanych. Jak osign spjno i doj do porozumienia mi-
dzy czonkami Bloku? Jak naley promowa spraw komunistycz-
n poza Blokiem, nie przyczyniajc si do jeszcze silniejszego zjed-
noczenia wiata niekomunistycznego? Stao si jasne, e powrt
do stalinowskiej polityki masowych represji nie przynisby skut-
ku, a tradycyjna taktyka rewolucyjna tylko zintensyfikowaaby
konfrontacj z Zachodem w czasie niekorzystnej nierwnowagi
si. Precedens leninowskiego NEP-u wydawa si odpowiedzi
na pewn liczb pyta, ale oczywicienowa polityka musiaa
by znacznie bardziej kompleksowa i przemylana.
45
Sowieckie kierownictwo szczeglnie ostro odczuwao po-
trzeb wypracowania nowej polityki. Jego starsi czonkowie, tacy
jak Chruszczow, Breniew, Mikojan i Susow, chcieli oczyci si
z grzechw stalinizmu i zrehabilitowa si w oczach Historii.
Modsi, tacy jak Szelepin, chcieli prestiu nalenego odkrywcom
i innowatorom. Wszyscy zdawali sobie spraw z faktu, e tylko
uzgodnienie dugoterminowej polityki wykluczy powracajce
starcia o wadz i zapewni stabilno kierownictwu.
Manifest zredagowany podczas konferencji 81 partii komu-
nistycznych w listopadzie 1960 roku, wyranie zdradza wpyw
leninowskich pogldw i praktyk, podobnie jak pniejsza mowa
Chruszczowa z 6 stycznia 1961 roku.
5
Te dwa dokumenty a do
dzi [1984 r.] wyznaczaj strategi komunistyczn. Wyjaniaj w
szczegach, w jaki sposb mona doprowadzi do zwycistwa
komunizmu na caym wiecie, poprzez konsolidacj gospodar-
czej, militarnej i politycznej potgi wiata komunistycznego, oraz
podkopanie jednoci i siy wiata niekomunistycznego. Zatwier-
dzono stosowanie przez partie komunistyczne wielu konkretnych
rodkw, zarwno agodnych, jak i brutalnych. Pokojowe wsp-
istnienie zostao zdefiniowane jako intensywna forma walki
klasowej midzy socjalizmem a kapitalizmem. Zalecano wy-
korzystywanie przez komunizm wiatowy gospodarczych, poli-
tycznych, rasowych i historycznych antagonizmw, ktre istnia-
y midzy pastwami niekomunistycznymi. Ponownie podkre-
lono rol wspierania ruchw wyzwolenia narodowego w kra-
jach Trzeciego wiata.
Manifest podpisay wszystkie partie, zarwno wewntrz jak
i na zewntrz Bloku, wczajc w to KP Chin. Jedynym wyjt-
kiem bya partia jugosowiaska. Ze wzgldw taktycznych, Ju-
gosawia nie bya obecna na kongresie, ale jak pniej podkrela-
li publicznie zarwno Gromyko, jak i Tito, polityka zagraniczna
Jugosawii i ZSRR w wielu sprawach bya jednolita.
46
Zgoda przywdcw komunistycznych na nowy leninowski
program wiatowej rewolucji bya jednak dopiero poow suk-
cesu. Potrzebna bya strategia wprowadzajca program w ycie
w czasie, kiedy ludno pastw Bloku Komunistycznego bya w
powanym stopniu wyobcowana z reimu komunistycznego, a
przewaajca wikszo mocarstw zachodnich bya zdetermino-
wana do tego aby rodkami wojskowymi powstrzyma ekspansj
komunizmu.
Otwarcie proklamowano pewne aspekty strategii, takie jak
jednoczenie si z socjalistami w rozwinitych krajach kapitali-
stycznych i wsparcie ruchw narodowowyzwoleczych w kra-
jach Trzeciego wiata. Jednak decyzje o strategicznym wykorzy-
staniu systematycznej dezinformacji jako podstawowego elemen-
tu strategii musiay pozosta gboko ukryte.
Wady otwartego prezentowania jednoci
Stratedzy komunizmu byli wiadomi, e gwn wad prowa-
dzenia przez wszystkie partie Bloku jednolitej i otwarcie agre-
sywnej polityki byo to, e kombinacja ideologicznego zapau z
monolityczn jednoci zaalarmowaaby wiat niekomunistycz-
ny, zmusiyby go do zjednoczenia i by moe do aktywnego i
wsplnego opracowania odpowiedzi na zagroenie komunistycz-
ne. W najlepszym razie doprowadzioby to do kontynuacji status
quo, a w najgorszym do zwikszenia przez dysponujcy wik-
szym potencjaem nuklearnym Zachd, presji na wiat komuni-
styczny.
Zunifikowana strategia byaby szkodliwa nawet dla midzy-
narodowego ruchu komunistycznego. Dowiadczenie pokazywa-
o, e dziaalnoci Kominternu szkodzio postrzeganie go jako
narzdzie polityki sowieckiej. To samo mona byo powiedzie
o jego nastpcy, Kominformie. Ze wzgldu na oczywist podle-
47
go Moskwie, partie komunistyczne w wiecie niekomunistycz-
nym nie zdoay uzyska wpyww, a w wielu przypadkach nie
zostay nawet uznane prawnie. W 1958 roku ponad pidziesit
z nich dziaao nielegalnie.
Na podstawie historycznych dowiadcze Zwizku Sowiec-
kiego i caego Bloku, stratedzy komunizmu okrelili czynniki,
ktre sprzyjay wymierzonym wkomunizm dziaaniom Zachodu.
W okresie poprzedzajcym NEP Zachd czu si zagroony przez
ideologi i wojowniczo Sowietw. W rezultacie na terytorium
Rosji doszo do sojuszniczej interwencji. Po zakoczeniu drugiej
wojny wiatowej, zagroenie ze strony monolitycznego komuni-
zmu stalinowskiego doprowadzio Zachd do zawizania soju-
szy wojskowych i politycznych, takich jak NATO, SEATO i Pakt
Bagdadzki, a take innych form wsppracy wojskowej, politycz-
nej i gospodarczej.
W podobny sposb stratedzy komunizmu okrelili czynniki,
ktre podminowyway jedno Zachodu w podejciu do wiata
komunistycznego. Za takie uchodzio agodzenie polityki Zwiz-
ku Sowieckiego, podkrelanie konfliktw interesw narodowych
w pastwach komunistycznych za cen solidarnoci ideologicz-
nej, a take rozwizanie Kominternu w 1943 roku, ktre spowo-
dowao, e wielu zachodnich obserwatorw uwierzyo, e ko-
munici zrezygnowali z globalnej dywersji.
Zalety manifestowania braku jednoci
Komunici uznaj jedno mocarstw zachodnich z zaoenia
za niestabiln, co wynika z natury systemu kapitalistycznego,
gdzie w normalnych okolicznociach uwzgldnienie interesu
narodowego przewaa nad spjnoci i solidarnoci. Stratedzy
komunizmu wywnioskowali z tego, e projektujc waciwy wi-
zerunek Bloku i ruchu komunistycznego, mona skutecznie przy-
48
czyni si do pojawiajcego si w odpowiedzi na polityk Stali-
na rozbicia jednoci Zachodu. Co wicej, postanowili nie czeka
na pojawienie si sprzecznoci i podziaw na Zachodzie, ale
zdecydowali si przedsiwzi odpowiednie kroki polityczne w
celu stworzenia sztucznych warunkw, w ktrych jedno poli-
tyczna i gospodarcza Zachodu z duym prawdopodobiestwem
zaczaby si rozpada. To z kolei sprzyjaoby dugofalowej i da-
lekosinej polityce Bloku. Z ich punktu widzenia, dziki skoor-
dynowanym i konsekwentnym wysikom, kraje Bloku miay by
w stanie wpywa na korzystny dla siebie ksztat polityki i po-
staw rzdw i spoeczestw pastw wiata niekomunistyczne-
go. Mieli bowiem w pamici udany precedens sowieckiej polity-
ki i operacji wywiadowczych w okresie NEP-u.
Pod uwag wzito take naiwne zudzenia, ktre Zachd mia
w przeszoci wobec komunizmu, nieudane prby wytworzenia
skoordynowanej polityki wobec Zwizku Sowieckiego podczas
drugiej wojny wiatowej i skonnoci do prowadzenia polityki
opartej na narodowych interesach, ktr okazyway pastwa ka-
pitalistyczne.
Uwaano, e gdyby wizerunek, ktry wczeniej przyczyni si
do umocnienia jednoci Zachodu, czyli wojowniczo i monoli-
tyczna jedno komunizmu, zosta zamieniony na agodzenie
kursu w obliczu dezintegracji sabncego obozu, odpowied
Zachodu byaby zapewne sabsza i mniej skoordynowana. Mo-
na byoby prowokowa waciwe Zachodowi tendencje do dez-
integracji, tworzc warunki niezbdne do zmiany rwnowagi si
na korzy Bloku Komunistycznego.
Innymi sowy, kierujc si zdroworozsdkow logik uwaa-
no, e Blok powinien realizowa postawiony sobie cel wiato-
wego zwycistwa komunizmu poprzez wzmacnianie jednoci i
koordynacj polityki w najwyszym moliwym stopniu potajem-
nie, jednoczenie podminowujc jedno i opr wiata nieko-
49
munistycznego poprzez tworzenie zafaszowanego wizerunku
wasnej ewolucji, braku jednoci i saboci. Powysze zaoenia
stanowiy rzeczywisty, cho ukryty sens dalekosinej polityki
Bloku przyjtej w latach 1958-1960. Byy zarazem podstaw r-
nych strategii przyjmowanych od tego czasu w celu jej realizacji.
Konferencja 81 partii w Moskwie w listopadzie 1960 roku moga
stworzy nowy, oficjalny organ koordynujcy midzynarodowy
ruch komunistyczny, ktry zastpiby Komintern i Kominform.
Ostatecznie jednak nie zdecydowano si na to. W zamian zatwier-
dzono stosowanie przez poszczeglne partie komunistyczne r-
nych taktyk w ramach polityki dalekosinej oraz zamiast utwo-
rzenia centrum kontrolnego, wezwano do koordynacji i synchro-
nizacji polityki i taktyki midzy partiami z wewntrz i z zewntrz
bloku. W ten sposb, bez koniecznoci podejmowania decyzji o
utworzeniu organu centralnego, koordynacja dziaa ulega
znacznej poprawie, a take podkrelony zosta policentryzm.
W celu stworzenia wraenia podobnego do tego, ktre powsta-
o po rozwizaniu Kominternu w 1943 roku, stratedzy zaplano-
wali zastosowanie wielu rnych taktyk.
Polityczne wykorzystanie destalinizacji
Przywdcy Zwizku Sowieckiego wiadomi byli bdw, kt-
re popenione zostay w pierwszej fazie destalinizacji. Midzy
innymi zbyt szybko i pochopnie dokonano licznych rehabilitacji
ofiar Stalina. Partia i siy bezpieczestwa byy zbyt pasywne w
obliczu spontanicznych reakcji intelektualistw na ujawnienie
zbrodni Stalina. Przede wszystkim jednak przywdcy Zwizku
Sowieckiego zrozumieli, e przed rozpoczciem dziaa powin-
ni byli wczeniej skonsultowa si z innymi partiami komunistycz-
nymi. Zdali sobie rwnie spraw z tego, e dalsza niekontrolo-
wana destalinizacja moe spowodowa wzrost nastrojw rewi-
50
zjonistycznych i niepokojw spoecznych. Pojli te, e wyma-
chiwanie sztandarem antystalinizmu moe pomc im w osabie-
niu opozycji w kraju i poprawi wizerunek zagranic. Cz szkd
wyrzdzonych przez rzdy Stalina mona byo jeszcze naprawi.
Kontrolowany antystalinizm mg by wykorzystany do sta-
bilizacji reimu. Przez podkrelanie rnic midzy now polity-
k a doktrynami Stalina mona byo osabi cz opozycji we-
wntrznej i zewntrznej. Dla przykadu, byych czonkw partii
komunistycznej wszystkich szczebli, ktrzy ucierpieli na skutek
stalinowskich represji, mona byo zaangaowa w aktywn
wspprac podczas wprowadzania polityki leninowskiej, ktra
pozornie potpiaa stalinizm. Pozostajcy pod kontrol antysta-
linizm mg przyczyni si do stworzenia sprzyjajcych warun-
kw do manewrw politycznych i dyplomatycznych, wymierzo-
nych w pastwa niekomunistyczne. Mona go byo te wykorzy-
sta do zmiany nastrojw wobec komunizmu i partii komuni-
stycznych w ruchu robotniczym i socjaldemokratycznym. Skoro
w wietle dyktatury jednostki i nieograniczonego stosowania
terroru w celu zduszenia przeciwnikw w Partii i na zewntrz,
skutkami stalinizmu byy zjednoczenie i sojusze midzy rnymi
rodzajami opozycji, mona byo argumentowa, e nacisk kadzio-
ny na antystalinizm mg doprowadzi do osabienia i rozbicia
tych sojuszy. Poniewa stalinizm doprowadzi do wsppracy
midzy grupami o rnych interesach, jak na przykad midzy
konserwatystami a socjaldemokratami w tworzeniu NATO, czy
midzy zachodnimi kapitalistami a jugosowiaskimi rewizjoni-
stami komunizmu po 1948 roku, oraz midzy rosyjskimi emigran-
tami i rzdami zachodnimi, to antystalinizm mg zosta wyko-
rzystany do osabienia tych zwizkw. Jeli stalinizm przyczyni
si do upadku prestiu Zwizku Sowieckiego, poraek dyploma-
tycznych i utraty sojusznikw, antystalinizm mona byo wyko-
51
rzysta w procesie odwrotnym, w celu odzyskania starych i uzy-
skania nowych sojusznikw w gronie zachodnich intelektuali-
stw, liberaw, socjaldemokratw i narodowcw.
Majca miejsce w latach 1953 1956 improwizowana destali-
nizacja miaa na celu naprawienie bdw i umocnienie wadzy
sowieckiej. W latach 1956-1957 teoretyczna destalinizacja zosta-
a podstpnie wykorzystana przez Chruszczowa jako rodek do
pokonania przeciwnikw i ukrycia natury jego wasnych metod
postpowania. Od 1958 roku miao miejsce chodno wykalkulo-
wane, podstpne wykorzystanie pozornej destalinizacji w celu
realizacji wewntrznych i zewntrznych celw nowej polityki
dalekosinej.
Do 1958 roku rozwizano wszystkie sporne kwestie zwiza-
ne ze stalinizmem, antystalinizmem, rewizjonizmem i komuni-
zmem narodowym. Od tego momentu mona je byo wykorzy-
stywa jako sztuczne zagadnienia, rzekomo powodujce podzia-
y midzy rnymi przywdcami i rnymi partiami w Bloku i
poza nim. Poszczeglnych przywdcw, bd ich grupy (wszyst-
kich bdcych oddanymi leninowcami) mona byo mylnie przed-
stawia dla kontrastu jako stalinowcw, neostalinowcw,
maoistw, dogmatykw, twardogowych, bezkompromiso-
wych czy konserwatystw, w odrnieniu od antystalinow-
cw, pragmatykw, rewizjonistw, czy te narodowych,
liberalnych, postpowych i umiarkowanych komunistw.
Za cele dezinformacji w tej materii mona uzna:
przedstawianie pastw komunistycznych jako znajdujcych
si w stanie chaosu, zgodnie ze wzorcem sabo i ewoluc-
ja, poprzez wskrzeszanie przeszych zagadnie i prezentow-
anie rnic zda midzy nimi;
52
ukrycie faktycznej jednoci partii i rzdw Bloku w realizacji
wsplnej, dalekosinej polityki ideologicznej, poprzez
prezentowanie faszywego obrazu nacjonalizmw i rywaliza-
cji interesw narodowych midzy reimami komunistyc-
znymi;
kreowanie sprzyjajcych warunkw dla realizacji polityki,
zarwno wewntrznie, jak i zewntrznie;
przygotowanie ram i wygodnych technik dla specjalnych op-
eracji dezinformacyjnych, wkwestii sowieckich stosunkw z
Jugosawi, Albani, Chinami, Rumuni, Czechosowacj i
wybranymi partiami komunistycznymi w Europie Zachodniej;
wykorzystanie powyszych zagadnie do celw dezinformacji
na temat rzekomo trwajcych zmaga o wadz i nierozwi-
zanych problemw sukcesji, jak rwnie do przeprowadza-
nia zmian w polityce wewntrznej i taktyce dyplomatycznej
obliczonej na realizacj poszczeglnych faz tej polityki.
rda inspiracji
Podjta w 1957 roku decyzja o zasadniczym powrocie do ca-
ociowego zastosowania dezinformacji strategicznej, uruchomia
ca seri bada nad technik i precedensami tego zagadnienia.
Na przykad Komitet Centralny poprosi o tajne publikacje na
ten temat bdce w posiadaniu KGB i GRU, w szczeglnoci o
tajny podrcznik szkoleniowy tylko do uytku wewntrznego,
ktry napisa oficer GRU Popow. Podrcznik ten na okoo osiem-
dziesiciu stronach opisywa techniki dezinformacji. Poproszo-
no take o instrukta autorstwa pukownika Rainy z KGB, zatytu-
owany Wykorzystanie agentw wpywu.
6
Podrcznik Popowa definiowa dezinformacj jako rodek
tworzenia sprzyjajcych warunkw do uzyskania przewagi stra-
tegicznej nad przeciwnikiem. Stwierdza, e dezinformacja musi
53
dziaa zgodnie z wymaganiami strategii wojskowej i dyplomacji
i podkrela, e w kadej sytuacji powinna by zalena od prowa-
dzonej polityki.
Ksika klasyfikowaa rne typy dezinformacji strategicz-
n, polityczn, wojskow, techniczn, ekonomiczn i dyploma-
tyczn. Wymieniaa take kanay, ktrymi mona rozpowszech-
nia dezinformacj:
deklaracje i przemowy czoowych mw stanu i przed-
stawicieli rzdu danego kraju;
oficjalne dokumenty rzdowe;
gazety i inne materiay publikowane w danym pastwie;
zagraniczne publikacje inspirowane przez oficerw sub
specjalnych pracujcych z obcymi dziennikarzami i eksper-
tami;
specjalne operacje wspierajce;
agentw wpywu i innych agentw oraz oficerw w obcych
krajach.
Od 1957 roku, na zlecenie KC KPZR, prowadzono studia nad
szczeglnymi aspektami NEP-u. Swj udzia miay w tym zarw-
no departamenty ministerstw, jak i wyspecjalizowane instytuty
Akademii Nauk (Instytut Prawa, Instytut Historii). KGB przed-
siwzio dwa projekty specjalnego znaczenia, wprowadzajce
od nowa w ycie dezinformacj strategiczn. Pierwszym z nich
byo studium powicone wykorzystaniu wpywu agentw wpy-
wu KGB na sowieck inteligencj (naukowcw, uczonych, pisa-
rzy, muzykw, artystw, aktorw, dyrektorw estrad i teatrw,
przywdcw religijnych). Przedmiotem drugiego projektu ba-
dawczego byo zdradzanie tajemnic pastwowych w celach
politycznych.
54
W rzeczywistoci podrcznik Popowa jest jedynym dostp-
nym wspczesnym [publikowane w 1984 r.] tekstem traktuj-
cych o dezinformacji strategicznej. Lenin nie pozostawi po so-
bie adnego obszernego tekstu na ten temat, mimo e jego pi-
sma zawieraj pewne odniesienia do zagadnienia: zwodzenie
rozmwcw i dwulicowo byy zasadniczymi elementami jego
techniki politycznej. Znaczce wydaje si, e wadze sowieckie
zdecydoway si opublikowa po raz pierwszy dopiero w latach
1960-1965, w pitej edycji dzie Lenina, niektre dokumenty
odnoszce si do okresu NEP i wykorzystania dezinformacji. W
szczeglnoci dotyczyo to korespondencji z komisarzem spraw
zagranicznych Cziczerinem.
W jednym z listw komentujcych zarys tekstu wystpienia,
ktre na konferencji w Genui miaa przedstawi delegacja so-
wiecka, Lenin doradza Cziczerinowi, aby ten stara si unika
jakichkolwiek aluzji do nieuniknionego zamachu stanu i krwa-
wej walki oraz do stwierdzenia, e nasza historyczna doktry-
na obejmuje rwnie przemoc i nieuchronno nowych wojen
wiatowych. Jak pisa, te budzce groz sowa nie powinny by
uywane, poniewa suyyby interesom naszych przeciwni-
kw.
7
Cziczerin zareagowa entuzjastycznie na leninowskie idee
dezinformacji. 20 stycznia 1922 roku pisa do niego: jeli Ame-
rykanie bd nalegali na instytucje reprezentatywne, nie sdzi-
cie, e dla potnych zyskw, moglibymy ich zwie, dokonu-
jc niewielkich ustpstw ideologicznych, ktre nie miayby prak-
tycznego znaczenia? Na przykad, moemy zgodzi si na trzech
reprezentantw klas niepracujcych w organie skadajcym si
z 2 tysicy czonkw. Taki krok mona przedstawi Ameryka-
nom jako utworzenie instytucji reprezentatywnej.
8
Lenin i Cziczerin to nie jedyne rda inspiracji odrodzonej
dezinformacji strategicznej. W roku 1950, wkrtce po zwyci-
55
stwie komunistw w Chinach, N. I. Konrad przetumaczy na ro-
syjski Sztuk Wojny Sun Tzu, staroytny chiski traktat o strate-
gii militarnej i podstpie. W 1957 dzieo zostao przetumaczone
z rosyjskiego na niemiecki przez sowieckiego specjalist J. I. Si-
dorenk, z przedmow historyka i stratega wojskowego, gen.
Riazina.
9
Wydano je w NRD nakadem wschodnioniemieckiego
ministerstwa obrony i zalecono jako lektur w szkoach wojsko-
wych. Nowe tumaczenie i studia nad Sun Tzu opublikowano w
Pekinie w 1957 i 1958 roku, a w Szanghaju w 1959. Wiadomo, e
znajomo Sun Tzu wpyna na sposb prowadzenia wojny do-
mowej przez Mao Tse-tunga.
Intensywne, oficjalne zainteresowanie dzieem Sun Tzu, za-
rwno ze strony Sowietw i Chiczykw, w tym samym czasie,
kiedy wypracowywano now doktryn i strategi, wskazuje na
to, e Chiczycy prawdopodobnie mieli duy wkad w ich for-
muowanie.
Strategia wzmacniania Bloku Komunistycznego i jednoczesne
pozorowanie braku jednoci dobrze przedstawia myl Sun Tzu w
nastpujcych aforyzmach tego staroytnego teoretyka wojny:
Prowadzenie wojny oparte jest na wprowadzaniu w bd. Jeli
zatem jeste zdolny, udawaj mao zdolnego. Gdy podrywasz
swoje wojska do dziaania, udawaj bierno.
Oferuj wrogowi przynt by go zwie; poka swj
nieporzdek i zaatakuj znienacka.
Ten kto decyduje pokaza si sabym celem sprowokowania
przeciwnika, w istocie musi by nieprzecitnie silnym. Tylko
wtedy moe udawa sabo.
Podstp, aby by wiarygodnym i skutecznym, musi jak naj-
peniej odpowiada nadziejom i oczekiwaniom tych, ktrzy maj
by przeze oszukani. Poniewa stratedzy komunistyczni byli
56
wiadomi, szczeglnie w oparciu o wiedz z dokumentw z Bil-
derbergu,
1 0
e Zachd niemiao oczekiwa i gorco pragn
dezintegracji Bloku Komunistycznego, mogli przewidzie, e
projekcja na zewntrz fikcyjnego rozpadu Bloku byaby korzyst-
na zakadajc, e towarzyszyoby jej faktyczne, chocia czcio-
wo ukryte, wdraanie dalekosinej polityki, dla wzmocnienia
Bloku i zmiany rwnowagi si na jego korzy.
Jak w praktyce miao to si odby? Studium faktycznego roz-
amu midzy Stalinem a Tito w 1948 roku pokazao, e nie wszyst-
kie jego konsekwencje byy niepodane. Otwarty opr wobec
Stalina podnis presti Tity w kraju i na wiecie. Niezaleno
od Zwizku Sowieckiego pozwolia Jugosawii uzyska znaczn
pomoc gospodarcz i wojskow ze strony Zachodu i zdoby
pierwsze wpywy polityczne w krajach Trzeciego wiata oraz
wrd zachodnio-europejskich partii socjalistycznych. Wicej
nawet, w latach 1957-1958 Tito pokaza, e mimo wsparcia Za-
chodu, pozosta wiernym leninist, cile wsppracujcym z
innymi przywdcami Bloku.
1 1
Nieco mniej bezporedniego, ale rwnie pogldowego pre-
cedensu dostarczya dalekowschodnia polityka Lenina z lat dwu-
dziestych. Zdajc sobie spraw z tego, e Rosja Sowiecka nie b-
dzie w stanie broni wszystkich swoich dugich granic naraz,
Lenin postanowi dobrowolnie powici znaczny obszar tery-
torium na Dalekim Wschodzie, tworzc Republik Daleko-
wschodni w kwietniu 1920 roku. Tylko formalnie bya ona nie-
zalena i demokratyczna, poniewa w rzeczywistoci jej polity-
ka bya koordynowana przez Rosj Sowieck. Mimo wszystko, jej
istnienie wraz z niespenionymi obietnicami koncesji ekonomicz-
nych, zmniejszyo presj Japoczykw i Amerykanw, w czasie,
gdy Armia Sowiecka i Komintern umacniay swoj pozycj w
walce z kierowan przez barona Ungerna bia emigracj w Mon-
golii. W listopadzie 1922 roku wpywy sowieckie byy ju tak sil-
57
ne, e niepodlega Republika Dalekowschodnia oficjalnie przy-
stpia do Zwizku Sowieckiego jako Kraj Dalekowschodni.
Wnioski, ktrych dostarczy przykad Republiki oraz rozam
midzy Tito a Stalinem, zasugeroway strategom komunizmu, e
inscenizowane konflikty i pozorna niezaleno w wiecie ko-
munistycznym mog suy do zmniejszania presji Zachodu i
uzyskiwania pomocy gospodarczej i wojskowej ze strony pastw
zachodnich dla poszczeglnych pastw komunistycznych. W tym
samym czasie, niezauwaalnie dla Zachodu, stan rwnowagi prze-
chyla si na stron komunistw.
Pod koniec 1957 roku przyczyny, ktre spowodoway faktycz-
ne i potencjalne podziay w wiecie komunistycznym, zwaszcza
interwencje Stalina w sprawy innych pastw komunistycznych,
byy ju ostatecznie rozwizane. Osignito porozumienie na
temat porzucenia stalinowskich wypacze doktryny Lenina.
Zwizek Sowiecki ucierpia przy poszczeglnych zapisach, po-
niewa zmuszony by, midzy innymi, ujawni swoich byych
agentw wywiadu w Chinach i Europie Wschodniej.
Przyczyny, mogce prowadzi do rzeczywistych rozamw,
zostay usunite, a droga do tworzenia tych pozorowanych staa
otworem, zgodnie z zasad politycznej profilaktyki Dzieryskie-
go. Oznaczaa ona uprzedzanie niepodanych wydarze, takich
jak rozamy i powstawanie opozycji, poprzez ich wiadome pro-
wokowanie i kontrolowanie za pomoc tajnych agentw, kieru-
jcych nimi w taki sposb, e albo staway si niegrone, albo
przydatne dla reimu.
W 1957 roku Chruszczow pokaza, jak mona w walce o
wadz wykorzysta, dla swoich celw, bdne rozegranie kwe-
stii stalinizmu. Sztuczne oywienie martwych zagadnie zwiza-
nych ze stalinizmem byo logicznym i oczywistym sposobem
ukazania przekonujcych, cho pozorowanych, rnic midzy
przywdcami i partiami komunistycznymi.
58
1
Zobacz: artykuy Mao: O dowiadczeniu historycznym dyktatury proleta-
riatu i Jeszcze o historycznym dowiadczeniu dyktatury proletariatu,
opublikowane w Prawdzie z 5 kwietnia i 28 grudnia 1956 roku. Mao napi-
sa: ...W starciach wewntrzpartyjnych i zewntrznych, przy pewnych oka-
zjach i w pewnych kwestiach myli on dwa rodzaje sprzecznoci, ktre s
rne z natury sprzecznoci midzy nami i wrogami i sprzecznoci mi-
dzy ludmi myli take metody radzenia sobie z nimi. W pracach nad
zdawieniem kontrrewolucji, ktrym przewodzi Stalin, ukarano sprawie-
dliwie wielu kontrrewolucjonistw, ktrzy na to zasugiwali, ale w tym
samym czasie skazano take wielu niewinnych ludzi, a w latach 1937-1938
wystpi bd zwikszenia skali walki z kontrrewolucja. W kwestii organi-
zacji Partii i rzdu, nie stosowa w peni proletariackiej zasady centrali-
zmu demokratycznego i do pewnego stopnia j ama. Popeni kilka b-
dw w stosunkach z bratnimi partiami i krajami. Te pomyki spowodowa-
y straty w Zwizku Sowieckim i midzynarodowym ruchu komunistycz-
nym.
2
Zobacz: przemwienia Mao, Liu Szao-tsi i Teng Hsiao-pinga z 1956 roku.
3
W grudniu 1957 roku czonkowie Partii z Instytutu KGB, wczajc autora,
brali udzia w tajnej odprawie na temat listopadowej konferencji krajw
Bloku Sowieckiego, prowadzone przez generaa Kurenkowa, szefa Insty-
tutu, ktry by gociem konferencji i sam zosta poinstruowany przez ge-
neraa Sierowa. Te i wiele innych, nie publikowanych wczeniej informa-
cji na temat konferencji, pochodz z tej odprawy.
4
W tych latach autor suy w Instytucie KGB i w kwaterze gwnej KGB.
5
World Marxism Review Problems of Peace and Socialism (wiatowy prze-
gld marksistowski problemy pokoju i socjalizmu), wydania z grudnia
1960 r. i stycznia 1961 r.
6
Informacje autora na temat dezinformacji pochodz z artykuw Szelepi-
na, opublikowanych w tajnym magazynie KGB Czekist, z podrcznika Po-
powa i z rozmw, ktre autor prowadzi z Grigorenk, Sitnikowem, Kieli-
59
nem, Kostienk i Smirnowem z Departamentu Informacji. Autor wypoy-
czy ksik Popowa z biblioteki pod pretekstem dopenienia wymaga
w pracy nad analiz dokumentw w Departamencie Informacji; miaa mu
posuy do [udoskonalenia umiejtnoci] rozrniania informacji faszy-
wych od prawdziwych. Bibliotekarz telefonowa do niego dwa razy dzien-
nie z natarczywym pytaniem o zwrot tej ksiki.
7
Dziea Lenina, wyd. 5, tom 45, Moskwa, Agencja Wydawnicza Literatury
Politycznej , str. 63. Pite wydanie zostao przygotowane przez Instytut
Marksizmu-Leninizmu i opublikowane przez KC KPZR na przeomie lat
pidziesitych i szedziesitych.
8
Zagadnienia z Historii KPZR, nr 4, 1962, str. 152.
9
Sun Tzu, Art of War (Sztuka wojny), tumaczenie na j. angielski Samuel B.
Griffith (Oxford University Press, London and New York, 1963.[ Polskie
wydanie: Gliwice 2004, Wydawnictwo Helion.], strony wydania angiel-
skiego: 45-56, 66, 93, 183, 190, 191.
10
Zob.: Rozdzia 16
11
Zagadnienia te byy zupenie nieaktualne, jeli idzie o przywdcw partyj-
nych. Nacjonalizm by natomiast cigle ywy w jugosowiaskiej partii ko-
munistycznej. Tito przyznawa to w swoich rozmowach z przywdcami
sowieckimi, w 1955 roku, oraz obieca rozwiza ten problem do koca.
Zaznaczy jednak, e potrzeba byo lat, aby problem zneutralizowa i wy-
eliminowa.
60
6
Raport Szelepina
i zmiany w organizacji
Przyjcie nowej doktryny dla Bloku Komunistycznego i stra-
tegia dezinformacji pocigno za sob szereg zmian organiza-
cyjnych w Zwizku Sowieckim i w caym obozie. Jak wszdzie,
KC KPZR przeprowadzi reorganizacj sub wywiadowczych i
bezpieczestwa, ministerstwa spraw zagranicznych, innych dzia-
w aparatu partyjnego i rzdowego, jak rwnie organizacji
masowych pod ktem realizacji nowej doktryny. Poczwszy od
roku 1958 dokonano kilku powanych zmian w samym KC. Po-
woano nowy departament polityki zagranicznej, ktry mia nad-
zorowa sprawy zagraniczne i koordynowa polityk zagranicz-
n ZSRR z innymi pastwami komunistycznymi. By on bezpo-
rednio kontrolowany przez Chruszczowa.
Wprowadzono nowe praktyki zwizane z mianowaniem am-
basadorw w innych pastwach komunistycznych. W celu za-
pewnienia waciwej koordynacji prowadzonej polityki, na sta-
nowiska te powoywano prominentnych czonkw KC.
Powoany zosta jeszcze jeden nowy departament Komitetu
Centralnego KPZR Departament Operacji Aktywnych. Jego
zadaniem bya koordynacja programu dezinformacji i prowadze-
nie specjalnych wspierajcych operacji politycznych i dezinfor-
61
macyjnych. Pocztkowo polegao to na przeprowadzaniu tajnych
odpraw wyszych urzdnikw ministerstwa spraw zagranicz-
nych, Komitetu Informacji i sub specjalnych. Agencja Nowosti
zostaa przeorganizowana w taki sposb, aby suy interesom
nowego departamentu.
Wan zmian byo przeniesienie do KC Komitetu Informa-
cji, ktry dotd by podporzdkowany MSZ. Jedn z jego nowych
funkcji byo przygotowywanie dugoterminowych studiw i ana-
liz dla Komitetu Centralnego. Inn byo ustanawianie kontaktw
z obcymi politykami i innymi wanymi osobami, bd na teryto-
riach ich krajw ojczystych, bd podczas ich wizyt w ZSRR, w
celu wykorzystania do wywierania wpywu na rzdy zachodnie.
Jego szefem by Gieorgij ukow, byy oficer sowieckiego wywia-
du, ktry mia wiele kontaktw wrd zachodnich politykw,
dziennikarzy i ludzi kultury. Sam by utalentowanym dziennika-
rzem.
By moe najistotniejsz ze wszystkich zmian byy nominacje
Mironowa i Szelepina. Mironow by szefem leningradzkiego od-
dziau KGB. W trakcie penienia funkcji, uwanie analizowa ope-
racj Trust, w ktrej leningradzkie OGPU odegrao aktywn
rol. By przyjacielem Breniewa i mia do niego atwy dostp. Z
kolei Szelepin by przyjacielem Mironowa. To wanie Mironow
pierwszy zwrci uwag Szelepina na rol OGPU w okresie NEP-
u.
W 1958 roku Mironow i Szelepin omawiali z Chruszczowem i
Breniewem pomys przeksztacenia KGB z typowej tajnej poli-
cji w elastyczn, wyrafinowan bro polityczn, zdoln do od-
grywania skutecznej roli w realizacji polityki, podobnie jak OGPU
w czasie NEP-u.
Za t propozycj obaj zostali nagrodzeni stanowiskami w apa-
racie Komitetu Centralnego. Szelepin zosta kierownikiem De-
partamentu Organw Partyjnych, a nastpnie szefem KGB. Mi-
62
ronow natomiast obj Departament Organw Administracyj-
nych.
Jesieni 1958 roku Prezydium KC przedyskutowao propo-
zycj Mironowa i Szelepina, w kontekcie oceny pracy KGB i jej
szefa, generaa Sierowa. Sierow przedstawi raport dotyczcy
pracy KGB w kraju i zagranic, ktry sta si przedmiotem ostre-
go ataku. Gwnym krytykiem by Szelepin. Wedug niego, pod
kierownictwem Sierowa KGB stao si bardzo efektywn organi-
zacj policyjn, ktra skutecznie wykrywaa i kontrolowaa ele-
menty opozycyjne w spoeczestwie oraz agentw Zachodu,
wykorzystujc do tych celw szerok sie informatorw i agen-
tw. Niemniej jednak nie bya w stanie wywiera wpywu na
wzrost poparcia spoeczestwa czy te na zahamowanie wzro-
stu niepodanych trendw politycznych w kraju i zagranic.
Szelepin chwali sukcesy KGB w zakresie przewietlania tajem-
nic rzdw zachodnich, ale stwierdza rwnie, e rola KGB bya
zbyt pasywna i nie zrobia ta organizacja nic, by wesprze strate-
giczne, polityczne, gospodarcze i ideologiczne starcie z mocar-
stwami kapitalistycznymi.
Wedug Szelepina, gwn przyczyn nie do koca satysfak-
cjonujcej sytuacji byo odejcie KGB od tradycji i stylu pracy
OGPU z czasw Lenina. OGPU, chocia by organem niedowiad-
czonym, mia wikszy wkad w realizacj doktryny politycznej,
ni ktrakolwiek z organizacji nastpujcych po OGPU. Pozytyw-
nymi przykadami miay by organizacje kontrolowane/stworzo-
ne przez OGPU, jak Zmiana Znakw Drogowych, Ruch Euro-
azjatycki i Trust. W odrnieniu od OGPU, KGB ograniczya
si do pasywnej roli organizacji represyjnej. Metody dziaania
KGB zamiast korzyci przynosiy straty, poniewa wzmacniay
jedynie opozycj i obniay presti reimu. W najwaniejszych
sprawach zawodzia wsppraca KGB z innymi subami Bloku.
63
Szelepin odwoa si do pomysw Mironowa i powiedzia, e
KGB powinno zajmowa si pozytywn, twrcz aktywnoci
polityczn pod kierownictwem przywdcw Partii. Miaa si
zwikszy rola dezinformacji. Zwizek Sowiecki i inne kraje ko-
munistyczne posiaday duy kapita wywiadowczy, znajdujcy si
w upieniu. W szczeglnoci dotyczyo to agentury KGB wrd
sowieckiej inteligencji.
Prezydium postanowio oceni now rol KGB na XXI Zje-
dzie KPZR, ktry mia mie miejsce w styczniu i lutym 1959 roku.
Sowiecka prasa oglnikowo potwierdzia, e faktycznie miao to
miejsce.
Departament Organw Administracyjnych pod kierownic-
twem Mironowa bardzo zyska na znaczeniu. Jego zadaniem by
nadzr i koordynacja pracy organw odpowiedzialnych za po-
rzdek wewntrzny, takich jak KGB, ministerstwo spraw we-
wntrznych, prokuratura, ministerstwo sprawiedliwoci i sdy.
Mironow zosta wybrany w celu nadania tym instytucjom takie-
go charakteru i metod, jakimi cechoway si one w latach dwu-
dziestych, kiedy szefem OGPU by Dzieryski.
Szelepin zosta mianowany na szefa KGB w grudniu 1958 roku.
W maju 1959 roku odbya si konferencja wyszych oficerw
KGB w Moskwie. Ze strony Prezydium wzi w niej udzia Kiri-
czenko, obecni byli take ministrowie spraw wewntrznych i
obrony, czonkowie KC i okoo dwch tysicy oficerw KGB.
Szelepin wygosi referat na temat nowych zada politycznych
KGB.
1
Niektre z jego najwaniejszych tez byy nastpujce:
gwnymi wrogami Zwizku Sowieckiego byy Stany Zjed-
noczone, Wielka Brytania, Francja, Niemcy Zachodnie,
Japonia, wszystkie pastwa NATO oraz pozostaych sojuszy
wspieranych przez Zachd (bya to pierwsza taka okazja, kiedy
64
wymieniono Japoni, Niemcy i mniejsze pastwa w dokumen-
tach KGB);
suby wywiadowcze i kontrwywiadowcze caego Bloku miay
zosta zmobilizowane do dziaa wpywajcych na stosunki
midzynarodowe w sposb wymagany przez now polityk
dugofalow, majc w efekcie na celu destabilizowania
gwnych wrogw i osabienie ich sojuszy wojskowych;
wysiki agentury KGB wrd inteligencji sowieckiej miay
zosta skierowane na zewntrz do obcokrajowcw, w celu
werbowania pomocnikw do realizacji celw politycznych;
nowoutworzony departament dezinformacji mia cile
wsppracowa ze wszystkimi odnonymi komrkami w Partii
i aparacie rzdowym w caym pastwie. W tym celu wszyscy
ministrowie w Zwizku Sowieckim, a take wszyscy pierwsi
sekretarze partii w republikach i prowincjach mieli si
zapozna z nowymi zadaniami politycznymi KGB, aby w ra-
zie potrzeby mc wspiera jego prac;
wsplne operacje polityczne miay by podejmowane z
udziaem sub wywiadowczych i bezpieczestwa wszystkich
pastw komunistycznych.
Referat koczy si zapewnieniem, e prezydium zaaprobo-
wao nowe zadania KGB, przywizujc du wag do realizacji
zada i byo pewne, e kadry KGB zrobi wszystko, eby zreali-
zowa dyrektywy Partii w praktyce.
Po konferencji w KGB dokonano pewnej liczby zmian orga-
nizacyjnych. Powikszono Zarzd Kontrwywiadu. Jego trzema
gwnymi zdaniami byy: [1] wpywanie na pogldy obcokrajow-
cw, dezinformowanie ich i rekrutowanie agentw spord
czonkw ambasad pastw kapitalistycznych i krajw Trzeciego
wiata, akredytowanych w Moskwie, jak rwnie odwiedzajcych
ZSRR dziennikarzy, biznesmenw, naukowcw i uczonych; [2]
65
przeprowadzanie profilaktycznych operacji politycznych w celu
wykorzystania i neutralizacji wewntrznej opozycji politycznej,
zwaszcza ze rodowisk nacjonalistycznych, intelektualnych i
religijnych; [3] przeprowadzanie wsplnych akcji politycznych
ze subami innych pastw komunistycznych.
Departament D
Kiedy Szelepin tworzy nowy Departament Dezinformacji
(tzw. Departament D) w styczniu 1959 roku, zadba o to, aby
jego praca bya skoordynowana z innymi subami dezinforma-
cyjnymi w machinie partyjnej i rzdowej: Komitetem Centralnym,
Komitetem Informacji, departamentem dezinformacji sowieckiej
Suby Wywiadu Wojskowego [GRU] i dwoma nowymi departa-
mentami KGB powoanymi do pracy metodami aktywnymi.
Jeden z nich podlega bezporednio Szelepinowi, drugi za Za-
rzdowi Kontrwywiadu.
Od samego pocztku Departament D podlega aparatowi
Komitetu Centralnego, ktry okrela jego zadania i cele. Od in-
nych sub dezinformacyjnych rni si tym, e korzysta z wa-
snych rodkw i kanaw szerzenia dezinformacji, dostpnych
jedynie KGB, przede wszystkim tajnych agentw w kraju i zagra-
nic, zagranicznych agentw wpywu, z penetracji zachodnich
ambasad i rzdw, rodkw (technicznych i innych), do prowo-
kacji okrelonych sytuacji i wydarze jak na przykad incydenty
graniczne, demonstracje itd.
Zagwarantowano mu dostp do wykonawczych komrek rz-
du i dziaw Komitetu Centralnego, w celu umoliwienia przy-
gotowywania i przeprowadzania operacji, ktre wymagay wspar-
cia aparatu partyjnego i rzdowego. Jego najbliszymi wsppra-
cownikami w KC byy Departament Organw Administracyj-
nych Mironowa, Departament Midzynarodowy Ponomarjewa,
66
Departament Polityki Zagranicznej oraz Departament Opera-
cji Aktywnych. Wrd organw rzdowych gwn rol odgry-
way Pastwowy Komitet Nauki i Techniki oraz organy plano-
wania. Szczeglnie bliska wsppraca miaa miejsce z departa-
mentem dezinformacji wywiadu wojskowego.
O stanowisko szefa nowego departamentu ubiegao si dwch
dowiadczonych kandydatw: pukownik Fiedosiejew, szef Wy-
dziau Wywiadu Zagranicznego Instytutu KGB, ktry by spe-
cjalist zarwno od wewntrznych operacji KGB i od wykorzy-
stywania kanaw emigracyjnych do penetracji wywiadu amery-
kaskiego oraz pukownik Agajanc, szef Wydziau Wywiadu
Politycznego w Wyszej Szkole Wywiadu i specjalista od Bliskie-
go Wschodu (w szczeglnoci Iranu) i Europy Zachodniej (w
szczeglnoci Francji). Szelepin wybra Agajanca.
Na pocztku istnienia departament skada si z pidziesi-
ciu-szedziesiciu dowiadczonych oficerw wywiadu i kontr-
wywiadu. Zastpc Agajanca by pukownik Grigorenko, specja-
lista od pracy kontrwywiadu w kraju i operacji emigracyjnych
zagranic. By doradc Wgierskiej Suby Bezpieczestwa (AVH)
od 1953 do 1955 roku, a potem pracowa w Zarzdzie Kontrwy-
wiadu w kwaterze gwnej jako szef departamentu odpowiedzial-
nego za inwigilacj imigrantw i repatriantw. Departament
zosta rozwizany, gdy Grigorenko przeszed do Departamentu
D.
W skad departamentu wchodzili eksperci od NATO, Stanw
Zjednoczonych, Niemiec, Francji, Japonii i innych pastw, sub
wywiadowczych USA, ruchw pracowniczych w Europie, Sta-
nach Zjednoczonych, Azji, Afryce i Ameryce aciskiej, lotnic-
twa, technologii rakietowej i innych dziedzin. By take specjali-
sta od Izraela, pukownik Kielin, ktry jako oficer sub bezpie-
czestwa przez dwadziecia lat rozpracowywa ydw w Mo-
skwie. Pukownik Sitnikow by specjalist od Niemiec, Austrii i
67
NATO. Pukownik Kostienko, ktry w roku 1960 pojawi si w
Anglii pod przykryciem dyplomatycznym, by ekspertem od lot-
nictwa. W rzeczy samej, skad osobowy departamentu pokazy-
wa wyranie, e mia on zarwno cele polityczne, jak i wojsko-
we.
Powstaa take zoona z dwudziestu oficerw Sekcja Dezin-
formacji w aparacie KGB w Niemczech Wschodnich pod kie-
rownictwem Litowkina, specjalisty od penetracji zachodnionie-
mieckich sub wywiadowczych.
Przypis do Rozdziau 6
1
Autor czyta i analizowa raport Szelepina w trakcie swoich studiw w
Instytucie KGB.
68
7
Nowa rola sub wywiadowczych
Dodatkowe nowe zadania sub wywiadowczych obozu ko-
munistycznego, poza tradycyjnym zbieraniem informacji i bez-
pieczestwem, miay:
po pierwsze pomc w stworzeniu korzystnych warunkw
realizacji polityki dugofalowej przez rozpowszechnianie dez-
informacji strategicznej o braku jednoci w Bloku i ruchu
komunistycznym zgodnie ze wzorcem saboci i ewolucji;
po drugie, bezporednio wcza si w realizowanie polityki
komunistycznej i jej strategii zarwno poprzez wykorzyst-
anie agentw wpywu w samym Bloku jak i na Zachodzie;
po trzecie, pomc w uzyskaniu rwnowagi si, wspierajc
rozwj wojskowy i gospodarczy Bloku poprzez dziaania wy-
wiadowcze w dziedzinie nauki i techniki oraz poprzez pod-
minowywanie zachodnich programw wojskowych.
W 1959 roku uwaano, e na ostatnim polu Blok Komunistycz-
ny by zacofany o jakie 10-15 lat w stosunku do Stanw Zjedno-
czonych, na przykad w dziedzinie elektroniki wojskowej. Sowiec-
cy decydenci mieli nadziej, e dziki wykorzystaniu swojego
potencjau wywiadowczego, w cigu piciu lat bd w stanie zli-
kwidowa t rnic.
1
Ponadto, zgodnie z uwagami Szelepina,
69
liczono e dziki zastosowaniu dezinformacji, uda si zakci
zachodnie programy wojskowe i uczyni je bezuytecznymi.
Majc to na uwadze, Departament D, wraz z Komitetem Central-
nym, prowadzi szkolenia dla sowieckich naukowcw, udajcych
si na rne konferencje midzynarodowe, gdzie mieli oni wcho-
dzi w kontakty z zagranicznymi uczonymi.
Autor wiedzia o niektrych z przeprowadzanych operacji
Departamentu D od samego ich pocztku.
Istniay take plany wpynicia na francuski rzd w taki spo-
sb, by wycofa si on ze struktur NATO. Sowieccy eksperci ju
w latach 1959-1960 byli przekonani, e w tym celu mona wyko-
rzysta istniejce pomidzy Stanami Zjednoczonymi i Francj
sprzecznoci.
2
Opracowywano dugoterminowy plan skompromitowania
antykomunistycznych przywdcw amerykaskiego ruchu ro-
botniczego i skonienia ich do zmiany postawy wobec komuni-
stycznych zwizkw zawodowych.
Istnia take plan o nazwie Dziaania skierowane przeciw-
ko instytucjom amerykaskim, w szczeglnoci CIA i FBI, kt-
rego szczegy nie s znane autorowi.
Przeprowadzona wkrtce po powstaniu Departamentu D
operacja pomoga izolowa Niemcy Zachodnie od NATO i wspl-
noty pastw Zachodu. Eksperci od spraw ydowskich w Depar-
tamencie D przygotowali liczne listy, ktre oficerowie rozsyali
potem do swoich krewnych w Izraelu i innych pastwach. Byy
one obliczone na wywoanie wrogoci do RFN i stworzenie myl-
nego wraenia o wydarzeniach politycznych w Zwizku Sowiec-
kim.
W szerszej perspektywie najwiksze znaczenie mia rozkaz
wydany Agajancowi przez Szelepina pod koniec 1959 r., w kt-
rym nakazywa on wspprac z Departamentem Operacji Ak-
tywnych i przedstawicielami Albanii i Jugosawii w celu prze-
70
prowadzenia dugoterminowej operacji dezinformacyjnej zwi-
zanej z now strategi oraz stosunkami sowiecko-jugosawia-
sko-albaskimi.
W trakcie pracy w sowieckim wywiadzie, autor zwrci take
uwag na inne przykady zastosowania nowej polityki i powro-
tu do praktyk dezinformacyjnych.
Na pocztku 1959 roku tajny list partyjny ostrzega jej czon-
kw przed zdradzaniem tajemnic pastwowych i subowych.
Potencjalne rda prawdziwych informacji o nowej doktry-
nie byy likwidowane. Na przykad, KGB aresztowao cennego
amerykaskiego agenta w Zwizku Sowieckim, podpukownika
Popowa z GRU.
Inne potencjalne dojcia Zachodu do prawdziwych informa-
cji zostay zamknite; wydano specjaln instrukcj dla pracow-
nikw KGB dotyczca werbowania, kompromitowania i dyskre-
dytowania zachodnich uczonych i ekspertw od spraw komuni-
zmu, odwiedzajcych kraje komunistyczne.
Kolejna instrukcja dla KGB szczegowo informowaa Depar-
tament Dezinformacji o wszystkich istniejcych rdach i ka-
naach wywiadowczych, ktre mona byo wykorzysta do roz-
powszechniania dezinformacji.
Planowano take uruchomienie nowych kanaw. W tym kon-
tekcie naley wspomnie o trzech zagadnieniach. Departament
D wyraa wielkie zainteresowanie wykorzystywaniem dwch
francuskich rde nalecych do sowieckiego kontrwywiadu.
Poproszono nawet o przeniesienie do Departamentu D ich ofi-
cera prowadzcego, Okuowa. Istnieje powany, cho nie po-
twierdzony, dowd na to, e pukownik [Oleg] Pienkowski zo-
sta podrzucony zachodnim wywiadom przez KGB. W amery-
kaskiej prasie pojawiay si artykuy sugerujce, e jeden z agen-
tw, dziaajcy pod pseudonimem Fedora i stanowicy wane
rdo informacji dla FBI w zakresie spraw sowieckich pozosta-
71
wa pod sowieck kontrol w czasie wsppracy z FBI w latach
szedziesitych.
3
Sekcja w Drugim Zarzdzie Gwnym KGB, kierowana przez
pukownika Normana Borodina i odpowiedzialna za werbowa-
nie i prowadzenie agentw werbowanych spord obcych kore-
spondentw w Zwizku Sowieckim, zostaa rozwizana w celu
uniknicia utworzenia centralnej puli agentw, dziaajcych w
podejrzanie podobny sposb. Agentw przekazano odpowied-
nim sekcjom terytorialnym KGB, co miao pomc w bliskim po-
wizaniu ich dziaa dezinformacyjnych z sytuacj na danym
obszarze.
Dwch byych rezydentw hitlerowskich sub bezpiecze-
stwa, ktrzy posiadali wasne sieci agentw na Ukrainie i ktrzy
pozostawali pod kontrol KGB, byo przygotowywanych do za-
instalowania siatki wywiadowczej KGB w wywiadzie Zachodnich
Niemiec [BND].
W 1959 roku szef sowieckiego kontrwywiadu, genera Griba-
now, wyda instrukcj dla swych podwadnych celem przygoto-
wania operacji, ktrych skutek mia wywrze wpyw na ambasa-
dorw akredytowanych w Moskwie, zgodnie z zaleceniami no-
wej doktryny. Zachodnie wywiady i suby bezpieczestwa, w
szczeglnoci francuskie, miay okazje, aby przeledzi wymie-
rzone w ambasadorw dziaania Gribanowa. Take swoim pod-
wadnym pozorujcym zajmowania wysokich stanowisk w rz-
dzie Gribanow poleci nawizywanie bliskich kontaktw i wy-
wieranie wpywu na ambasadorw pastw rozwijajcych si
akredytowanych w Moskwie.
W 1960 roku KGB wydao skierowan do przedstawicieli su-
by wywiadowczej za granic i sub bezpieczestwa w kraju taj-
n dyrektyw, dotyczc wpywania na zagranicznych goci w
Zwizku Sowieckim; w szczeglnoci dotyczyo to politykw i
uczonych. Starano si werbowa i dyskredytowa antykomuni-
72
stycznych politykw, dziennikarzy, uczonych i analitykw pod-
czas ich wizyt w pastwach komunistycznych. Na przykad w
1963 roku poprzez zastraszenie prbowano zdyskredytowa pro-
fesora Barghoorna, powanego naukowca amerykaskiego. Pra-
wie wszystkie zachodnie suby bezpieczestwa zebray dowo-
dy na temat tego rodzaju sowieckiej dziaalnoci.
Ustanowiono specjaln form kontroli aparatu Komitetu Cen-
tralnego nad pras sowieck, tak e moga by wykorzystywana
przez KC i KGB do celw dezinformacji. Na przykad KGB do-
starczya do rozpowszechniania redaktorowi naczelnemu Izwie-
stii, Adubejowi, kontrowersyjny materia na temat sytuacji
wewntrznej w Zwizku Sowieckim.
Do gry wczono take oddziay KGB w republikach narodo-
wych. Dla przykadu, tylko w latach 1957-1958 ukraiskie KGB
prosio Moskw o zgod na 180 propozycji operacji werbunko-
wych lub rozmieszczenia agentw wrd obcokrajowcw w
ZSRR i poza nim.
Podejmowano bezporednie prby wywierania wpywu po-
litycznego za granic. Przygotowano instrukcje dla rezydentw
KGB w Finlandii, Woszech i we Francji w celu wykorzystania
spenetrowanych kierownictw partii socjalistycznych i innych,
oraz w celu doprowadzenia do zmian we wadzach i w doktry-
nach partii, zgodnie z wymaganiami polityki Bloku.
4
W 1961 roku enichow, rezydent KGB w Finlandii, pracowa
nad usuniciem ze sceny politycznej czoowych przywdcw
antykomunistycznych z fiskiej partii socjaldemokratycznej, ta-
kich jak Tanner i Leskinen, w celu zastpienia ich przez agentw
sowieckich.
5
W kierownictwie szwedzkiej partii socjaldemokratycznej zo-
sta umieszczony agent KGB.
Nie wykluczano zabjstw w przypadku antykomunistw, kt-
rzy stanowili przeszkod w udanym prowadzeniu polityki Blo-
73
ku. W 1959 roku KGB potajemnie zamordowao w Niemczech
Zachodnich Stepana Bander, przywdc nacjonalistw ukrai-
skich. Wiadomo to z informacji ujawnionych przez byego so-
wieckiego agenta Bohdana Staszynskiego, ktry zamordowa
Bander na rozkaz Szelepina.
List podobnych przypadkw mona by wydua, ale ju
powysze informacje dowodz, e cay sowiecki potencja wy-
wiadowczy by wykorzystywany do prowadzenia operacji, ktre
w pierwszej kolejnoci miay wspiera now dugofalow poli-
tyk Bloku. To samo mona odnie do dziaa sub wywiadow-
czych innych pastw komunistycznych.
Poniewa nawet zawodowi analitycy na Zachodzie nie zawsze
zdaj sobie spraw, co tak naprawd oznacza [pisane w 1984 r.]
wykorzystanie potencjau wywiadowczego Bloku Komunistycz-
nego, w celu wywarcia korzystnego wpywu, naley w tym miej-
scu przedstawi kilka teoretycznych przykadw.
Zamy, e jedno z pastw niekomunistycznych staje si ce-
lem komunistycznych sub specjalnych. W takim przypadku cay
personel wywiadu i kontrwywiadu pastw komunistycznych
dokonaby przegldu wszystkich swoich zasobw wywiadow-
czych i przekazaby wykonawcom sugestie, co mona zrobi w
celu wywarcia wpywu politycznego na rzd danego kraju, jego
polityk i dyplomacj, partie polityczne, poszczeglnych liderw,
pras, itd. Oznaczaoby to, e wszyscy oficerowie pastw Bloku,
znajdujcy si w tym kraju pod dyplomatycznym lub innym ofi-
cjalnym przykryciem (w praktyce jest to kilkuset wietnie przy-
gotowanych zawodowcw, wspieranych przez kilkuset tajnych
agentw zwerbowanych spord obywateli tego kraju), zostali-
by skierowani do pracy, zmierzajcej na rne sposoby do reali-
zacji jednego celu, wedug jednolitego planu. Agenci mieliby za
zadanie nie tylko zbiera informacje, ale take podejmowa kon-
kretne akcje, lub wywiera wpyw gdziekolwiek i kiedykolwiek
74
wymagaby tego plan. Po poczeniu si poszczeglnych pastw
Bloku ich zdolno wpywania na rzd, pras i opini publicz-
n byaby znaczna.
Podobne zachowanie mogoby dotyczy grupy pastw nie-
komunistycznych lub te konkretnego problemu, takiego jak
program zbroje, albo stosunek do Bloku Komunistycznego lub
jednego z jego czonkw albo doktryny, czy te zagadnie takich
jak wojna w Wietnamie, rzekomy zachodnioniemiecki rewan-
yzm, czy sytuacja na Bliskim Wschodzie.
W przemwieniu z 6 stycznia 1961 roku Chruszczow, po na-
wizaniu do dyktatury proletariatu, ktra przekroczya ju
granice jednego pastwa i staa si si midzynarodow,
stwierdzi e w dzisiejszych warunkach, socjalizm moe w ro-
sncym stopniu determinowa charakter, sposb funkcjonowa-
nia i tendencje stosunkw midzynarodowych. To wanie re-
organizacja aparatu KC, organizacje masowe i suby wywiadow-
cze i dyplomatyczne Bloku day Chruszczowowi i jego sojuszni-
kom rodki majce pomc w zmianie charakteru i sposobu dzia-
ania stosunkw midzynarodowych.
Niektre z elementw nowej polityki Bloku takie jak re-
formy gospodarcze i rolne w ZSRR i innych pastwach komuni-
stycznych lub nacisk na pokojowe wspistnienie, rozbrojenie i
popraw stosunkw dyplomatycznych oraz handlu i stosunkw
z pastwami niekomunistycznymi, wszystkie bdce reminiscen-
cjami okresu NEP-u, byy same w sobie sposobami na zakamuflo-
wanie prawdziwych intencji Bloku i wpynicie na wiat nieko-
munistyczny w pierwszej fazie realizacji dalekosinej doktry-
ny. Jeszcze waniejszym echem NEP-u bya uderzajca zmiana
stylu, iloci i jakoci informacji ujawnianych przez wiat komu-
nistyczny na swj wasny temat. Zmiany te znalazy odbicie w
szerszym dostpie obcokrajowcw do Zwizku Sowieckiego i
wikszoci pastw Europy Wschodniej. Zbiegay si one w cza-
75
sie z raportem Szelepina i intensywnymi przygotowaniami do
wdroenia operacji politycznej dezinformacji. Ta koincydencja
czasowa raportu i akcji deziformacyjnej z zachodzcymi zmiana-
mi pomaga doskonale wyjani same zmiany.
1
Materia oparty jest na tajnym wykadzie, ktry dla oficerw KGB wygosi
wiceminister obrony, odpowiedzialny za badania naukowe i techniczne.
2
Informacje udostpniono wadzom francuskim w latach 1962-1963.
3
Zobacz: artyku Henryego Hurta [w:] Readers Digest, nr z listopada 1981
roku, oraz artyku Georgea Lardnera Jr,. [w:] Washington Post, z 3 wrze-
nia 1981 r. Wedug Hurta, FBI ponownie zbadaa spraw Fedory. Doty-
czya ona oficera KGB, ktrego od 1962 roku FBI uwaaa za wiarygodne
rdo i cz jego informacji zostaa przekazana do Biaego Domu. FBI
uznaa, e Fedora by kontrolowany przez Moskw w czasie swojej pra-
cy dla FBI. Jeeli okae si to prawd, potwierdzi si teza, e Sowieci ak-
tywnie tworzyli kanay dezinformacji od pocztku lat szedziesitych.
Rzd Stanw Zjednoczonych jest winien opinii publicznej oficjalny ra-
port o dziaalnoci tej wtyki i dezinformacji, jak wywoaa. Taka publika-
cja byaby rewolucyjnym wkadem w odkrycie prawdziwej natury komu-
nizmu i mao znanego zagadnienia dezinformacji, w szczeglnoci doty-
czcych relacji wewntrz Bloku. Moliwe byoby take ukazanie, jak ta
dezinformacja wpyna na postaw i decyzje Stanw Zjednoczonych w
tym okresie.
4
Materia oparty na tajnych poleceniach, wydanych w latach 1959-1961 przez
szefa sowieckiego wywiadu [KGB] dla rezydentw tej suby w tych pa-
stwach.
5
Jak powiedzia autorowi sam enichow.
76
8
rda informacji
Wczeniejsze rozdziay ksiki szczegowo pokazuj w jaki
sposb rozwijay si program, strategia, organizacja i filozofia
dziaa operacyjnych w sercu wiatowego komunizmu w latach
1957-1960. Jak wic to moliwe, e wiatu zachodniemu niemal
zupenie nie udao si odkry i doceni zachodzcych zmian?
Aby znale odpowied na to pytanie, naley przeanalizowa r-
da informacji, do ktrych maj dostp zachodni analitycy.
rda zachodnie
Gwnymi rdami wiedzy o krajach komunistycznych [pi-
sane w 1984 r.] na Zachodzie s:
tajni agenci zachodnich wywiadw;
przechwytywanie i deszyfracja wiadomoci przesyanych
wewntrz Bloku Komunistycznego;
monitorowanie ambasad i oficjalnych przedstawicielstw w
pastwach niekomunistycznych;
obserwacje i fotografie instalacji przemysowych, wyrzutni
rakietowych, ruchw wojsk itd., przez lotnictwo i satelity;
monitorowanie testw nuklearnych i rakietowych przez
urzdzenia techniczne;
77
obserwacja zachodnich dyplomatw, dziennikarzy i goci w
krajach komunistycznych;
nieoficjalne kontakty zachodnich dyplomatw, dziennikarzy
i innych ludzi przebywajcych w tych pastwach;
uczeni zajmujcy si sprawami komunizmu;
wewntrzni emigranci i sympatycy w krajach komunistyc-
znych;
uchodcy z krajw Bloku Komunistycznego, w szczeglno-
ci byli oficjele i oficerowie sub wywiadowczych.
rda te rni si znaczeniem i wiarygodnoci, atwoci
dostpu oraz sposobem, w jaki naley je interpretowa.
Poniewa spoeczestwa w pastwach komunistycznych s
spoeczestwami zamknitymi, a cele ich rzdw agresywne,
spraw zasadnicz dla Zachodu jest posiadanie aktywnych i sku-
tecznych sub wywiadowczych, zdolnych pozyskiwa wiarygod-
ne, tajne informacje natury strategicznej na temat spraw we-
wntrznych i polityki zewntrznej pastw komunistycznych, ich
stosunkw wzajemnych i z partiami komunistycznymi poza Blo-
kiem. Tajni agenci zachodnich wywiadw s potencjalnie naj-
bardziej wartociowym rdem ze wszystkich, o ile dziaaj w
dobrej wierze i maj dostp do informacji na poziomie decyden-
tw politycznych. Problem w tym, e zachodnie wywiady nie-
kiedy bior prowokatorw za prawdziwych agentw, a ci z kolei
s najchtniej wybieranym przez komunistw kanaem rozpo-
wszechniania dezinformacji.
Przechwytywanie i deszyfracja cznoci mog dostarczy
analitykom wiarygodnych informacji, o ile bierze si pod uwag
moliwo dezinformacji i waciwie si j ocenia.
Techniczny monitoring testw rakietowych i nuklearnych
oraz inne formy zwiadu lotniczego s wartociowe, cho oczy-
wicie nie wystarczajce. Ze wzgldu na ograniczenia, zawsze
78
musz by oceniane w odniesieniu do informacji pochodzcych
z innych rde. Tak naprawd wszystkie techniki zdobywania
informacji s w jaki sposb ograniczone. Ich wspln sabo-
ci jest to, e nawet jeli dostarczaj dokadnych informacji o
wydarzeniach lub miejscach, nie przynosz odpowiedzi na py-
tanie, dlaczego dana sytuacja si pojawia, kto jest za ni odpo-
wiedzialny i jakie s jej prawdziwe cele. Dla przykadu, na pod-
stawie tylko tych rde nie mona stwierdzi, czy koncentracja
wojsk na granicy sowiecko-chiskiej jest dowodem faktycznej
wrogoci, panujcej midzy dwoma pastwami, czy te wiad-
czy o wsplnym zamiarze stworzenia, na potrzeby dezinforma-
cji strategicznej, wraenia wzajemnego nieprzyjaznego nastawie-
nia.
Wasne obserwacje zagranicznych dyplomatw, dziennikarzy
i innych goci, przebywajcych na terenie pastw komunistycz-
nych, rwnie maj ograniczon warto, ze wzgldu na kontrol,
jakiej byy poddawane ich podre i kontakty. Podobnie infor-
macje pochodzce ze rde nieoficjalnych nie powinny by prze-
ceniane, ze wzgldu na wysokie prawdopodobiestwo ich kon-
trolowania przez suby specjalne, bez wzgldu na stopie wyra-
anej przez takie nieoficjalne rda krytyki wzgldem reimu.
Biorc pod uwag poziom ingerencji w ycie ze strony komuni-
stycznych sub specjalnych, niekontrolowane kontakty obywa-
tela kraju komunistycznego z obcokrajowcem s praktycznie nie-
moliwe. Tak popularne na Zachodzie dziennikarskie raporty
ledcze s niemal zupenie wykluczone, chyba e przy milczcej
zgodzie wadz bezpieczestwa.
Zachodni uczeni dokonuj bardzo wartociowych analiz, o ile
otrzymuj dokadne informacje z wiarygodnych rde. Ich war-
to nie zawsze jest dua, jako e wizyty ludzi nauki w krajach
Obozu niekoniecznie s szans uzyskania dostpu do wewntrz-
nych informacji. Poza tym, podobnie jak inni gocie zagraniczni,
79
take uczeni s podatni na dezinformacj, wic ich podre mog
okaza si niebezpieczne.
Wewntrzni emigranci i sympatycy to obywatele krajw
komunistycznych, ktrzy gwnie z przyczyn politycznych na-
wizuj kontakty z zagranicznymi dyplomatami i innymi obco-
krajowcami lub prbuj zainteresowa obce ambasady tajnymi
informacjami. Mog oni by wartociowym rdem wiedzy, cho
niestety napotykaj po drodze na liczne przeszkody. Sowiecka
suba bezpieczestwa zwykle korzysta z technik prowokacji,
dziki ktrym kady sympatyk Zachodu, ktry prbuje skontak-
towa si telefonicznie z brytyjsk lub amerykask ambasad,
jest automatycznie przeczany do specjalnie wyszkolonego funk-
cjonariusza sub specjalnych. Ten za przedstawia si jako pra-
cownik danej placwki dyplomatycznej i umawia si na spotka-
nie z telefonujcym. Konsekwencje nietrudno przewidzie. Cho
wiele osb prbowao nawiza kontakt z zachodnimi ambasa-
dami, aby przekaza im wane informacje na temat sytuacji w
Bloku Komunistycznym, tylko nielicznym si to udao. Nawet jeli
podjta prba zakoczya si sukcesem, informatorom nie zawsze
wierzono, poniewa sowieckie suby czsto wysyay prowoka-
torw, przekazujcych za granic nieprawdziwe wiadomoci.
Dowiadczenia z przeszoci pokazuj, e najwartociowsze
informacje pochodziy od uchodcw i zbiegw z pastw ko-
munistycznych. Najwicej wartociowych wiadomoci przeka-
zali ci, ktrzy niegdy zajmowali w partii stanowiska kierowni-
cze, jak Trocki, Uraow i Krawczenko lub ci, ktrzy pracowali w
instytucjach realizujcych zadania polityczne, takich jak suby
bezpieczestwa i wywiadowcze (Agabiekow, Wokow, Deriabin,
Pietrowowie, Rostworow, Chochow i wiato), wywiad wojsko-
wy (Kriwickij, Reiss, Guzienko, Achmedow), suba dyplomatycz-
na (Barmin, Kaznaczejew), czy siy zbrojne (Tokajew). Wiele
wanych informacji ujawnili przywdcy Jugosawii w czasie roz-
80
amu sowiecko-jugosawiaskiego w latach 1948-1956. Ciekawej
wiedzy dostarczyli te byli czoowi komunici i byli komunistycz-
ni agenci, jak Souvarine, Jay Lovestone, Borkenau, Chambers i
Bentley.
Warto ich wiedzy zaley oczywicie od stopnia dostpu do
informacji, wyksztacenia, dowiadczenia, szczeroci, poziomu
emocji i stopnia odcicia si od komunizmu. Rewelacje Troc-
kiego miay na przykad ograniczon warto, poniewa nie ze-
rwa on z samym komunizmem, tylko ze Stalinem. To samo mo-
na odnie do przywdcw Jugosawii. Warto pamita, e
wpyw na niektre informacje uzyskane od uciekinierw miao
ich emocjonalne nastawienie. Podczas Zimnej Wojny cz li-
teratury na temat komunizmu opublikowanej na Zachodzie bya
znieksztacona z przyczyn propagandowych i naley jej uywa
z ostronoci.
Przede wszystkim jednak, warto informacji pochodzcych
od zbiegw i uchodcw zaley od ich dziaania w dobrej wie-
rze, jako e wysyanie za granic prowokatorw w celu wykorzy-
stywania ich jako kanaw dezinformacji jest powszechn prak-
tyk komunistycznych sub specjalnych.
rda komunistyczne
Komunistyczne rda informacji naley traktowa jako osob-
n kategori. Mona wyrni rda oficjalne, nieoficjalne i taj-
ne. Do oficjalnych nale:
publikowane dokumenty midzynarodowych konferencji
organizowanych przez wadze i partie komunistyczne
zarwno wewntrz, jak i na zewntrz Bloku;
publiczna dziaalno i decyzje partii, wadz oraz ministerstw
poszczeglnych krajw komunistycznych;
81
publiczna dziaalno oraz przemwienia liderw komunisty-
cznych i wysokich rang urzdnikw pastwowych;
prasa komunistyczna, ksiki, periodyki i inne publikacje;
oficjalne kontakty z zagranicznymi dyplomatami, dzienni-
karzami i innymi osobami odwiedzajcymi dany reim;
publiczna dziaalno i decyzje partii komunistycznych w kra-
jach niekomunistycznych.
Komunistyczne rda nieoficjalne to:

nieoficjalne przemwienia i komentarze liderw wadz ko-
munistycznych oraz urzdnikw pastwowych;
nieoficjalne kontakty zagranicznych dyplomatw, dzienni-
karzy i innych osb, przebywajcych w krajach komunistyc-
znych;
plakaty uliczne w Chinach i podziemne publikacje w innych
krajach, jak na przykad samizdat w Zwizku Sowieckim;
ksiki komunistycznych naukowcw.
Tajne rda komunistyczne to gwnie stosowane niekie-
dy przecieki lub ujawnienie pewnych informacji przez komuni-
stw, czasami w formie dokumentalnej, zawierajcej fakty wcze-
niej uznawane za tajne. Informacje te czsto zwizane s z pole-
mikami pomidzy czonkami Bloku Komunistycznego i mog
obejmowa:
tajn dziaalno, dyskusje i decyzje gwnych organw Bloku;
tajn dziaalno, dyskusje i decyzje partii, wadz i ministerstw
poszczeglnych krajw komunistycznych;
tajn dziaalno i przemowy przywdcw komunistycznych
oraz wysokich rang urzdnikw;
tajne dokumenty partyjne oraz rzdowe, zwaszcza biuletyny
partyjne dla mas czonkowskich.
82
Analiza informacji pochodzcych
ze rde komunistycznych
Moliwo uzyskania wiarygodnych informacji dotyczcych
wiata komunistycznego za pomoc rde komunistycznych nie
powinna by ani zupenie odrzucana, ani te przeceniana. Jest
rzecz oczywist, e nie wszystkie fakty i informacje pojawiajce
si w prasie komunistycznej s nieprawdziwe lub zafaszowane
przez propagand dla celw dezinformacji. Cho prasa istotnie
bardzo czsto jest wykorzystywana jako narzdzie dezinformo-
wania, w pewnym stopniu jednak do dokadnie odzwierciedla
codzienne ycie i dziaania spoeczestwa. Zarwno Partia, jak i
caa populacja reimu s na bieco informowane wanie za
pomoc prasy o gwnych decyzjach aparatu pastwowego i
najwaniejszych wydarzeniach. Rwnie w ten sam sposb wa-
dza mobilizuje spoeczestwo do wypeniania zalece i przeka-
zuje wytyczne odnonie wprowadzania w ycie podjtych przez
reim decyzji i ustale.
Z powyszych powodw analiza komunistycznej prasy jest dla
Zachodu bardzo wana. Problemem, z ktrym zachodni anality-
cy musz si jednak zmierzy jest umiejtno rozrnienia po-
midzy faktografi a propagand i praktykami dezinformacyjny-
mi tak przecie powszechnymi w komunistycznych mediach. W
tym miejscu tendencje zachodnie zwykle zmierzaj w nastpuj-
cych kierunkach: maj skonno do postrzegania pewnych ko-
munistycznych problemw jako odzwierciedlenia odwiecznych
i staych problemw wiata; zakadaj, e zmiany w spoecze-
stwie komunistycznym s wynikiem naturalnego i spontanicz-
nego rozwoju i postpu; maj tendencj do interpretowania roz-
woju w krajach komunistycznych na podstawie dowiadczenia,
wyobrae i terminologii systemw zachodnich.
Niewtpliwie istniej pewne odwieczne i uniwersalne ele-
menty w polityce reimw komunistycznych (Stalin z pewno-
83
ci mia wiele wsplnego z innymi tyranami, ktrzy komunista-
mi nie byli). Czsto postp w wiecie komunizmu nastpuje spon-
tanicznie (dobrym przykadem jest tu Powstanie na Wgrzech) i
mona wskaza podobiestwa pomidzy rozwojem wydarze w
wiecie komunistycznym i niekomunistycznym. Co waniejsze,
istnieje pewna ideologiczna, polityczna i operacyjna cigo w
ruchach komunistycznych i ich reimach, ktrej specyfiki nie
naley pomija ani ignorowa. Istnieje bowiem w miar stay
zestaw czynnikw, ktre odzwierciedlaj istot komunizmu i
odrniaj go od innych systemw spoeczno-politycznych, jak
rwnie wystpuj pewne stae problemy, z ktrymi komunici
musz sobie jako poradzi, z lepszym lub gorszym skutkiem. Te
czynniki i problemy to na przykad ideologia klasowa, nacjona-
lizm, stosunki wewntrz Obozu, ukady wewntrzpartyjne, inter-
nacjonalizm, rewizjonizm, walka o wadz, sukcesja wadzy, czyst-
ki, polityka w stosunku do Zachodu, taktyka Partii, rodzaj kryzy-
sw i niepowodze w wiecie komunistycznym oraz zastosowa-
ne rozwizania suce dostosowaniu si do nowych sytuacji. Nie
uwzgldnienie w badaniach tych specyficznych dla reimw
komunistycznych czynnikw wie si z duym prawdopodo-
biestwem bdu. Przykadowo, prba wyjanienia majcych
miejsce w latach trzydziestych czystek w aspekcie psychologicz-
nego portretu Stalina, byaby ryzykowna. Nie mniej bdna bya-
by analiza nacjonalizmu, ktry niewtpliwie istnieje w wiecie
komunistycznym, przeprowadzona li tylko z zachodniej perspek-
tywy, ignorujc specyfik miejscow zjawiska.
Nawet tym badaczom zachodnim, ktrzy s wiadomi szcze-
glnej natury i cigoci reimw komunistycznych oraz ktrym
udao si przezwyciy trzy wymienione powyej tendencje,
czsto zdarza si popeni czwarty rodzaj bdu. Jest nim kiero-
wanie si stereotypami, wywodzcymi si z okresu stalinizmu,
w odniesieniu do pniejszego rozwoju w komunistycznym wie-
84
cie, co wie si z nieuwzgldnieniem moliwoci, e reimy
komunistyczne mog przystosowywa si do nowych sytuacji i
wykazywa si nieco bardziej racjonalnym podejciem do stale
powracajcych problemw. Patrzc z perspektywy historycznej,
ideologia i praktyka komunistyczna udowodniy, e s zdolne do
zmiany podejcia na bardziej elastyczne i do adaptacji do r-
nych okolicznoci: leninowski NEP jest tu dobrym przykadem.
Zarwno wic cigo, jak i zmiana s obecne w systemie ko-
munistycznym, co znajduje odbicie w prasie komunistycznej.
Analiza prasy komunistycznej jest zatem nieodzowna w celu
zrozumienia wiata komunistycznego, ale tylko przy zaoeniu,
e jest przeprowadzana poprawnie. Konieczna jest take znajo-
mo historii komunizmu oraz rozumienie stae obecnych czyn-
nikw, problemw i sposobu, w jaki radzono sobie z nimi w prze-
szoci. Potrzebne jest rwnie, czego dotychczas brakowao na
Zachodzie, odpowiednie zrozumienie roli i modelu funkcjono-
wania dezinformacji w danym okresie i wpywu jaki ma ona na
wiarygodno i przydatno rde.
85
9
Wady zachodnich ocen
wywiadowczych
Jeli zachodnie studia i analizy maj unika powanych b-
dw, biorc pod uwag fakt, e reimy komunistyczne stosuj
dezinformacj w czasie pokoju na skal nieporwnywaln z kra-
jami demokratycznymi, najwaniejsz kwesti jest okrelenie
funkcjonujcego w danym momencie wzorca dezinformacji. Jak
ju uda si go ustali, znane s kryteria oddzielania rde wiary-
godnych od dezinformacji. Bez dostpu do wiarygodnej infor-
macji wewntrznej, odkrycie wzorca jest trudne, jeli nie zupe-
nie niemoliwe.
W tym miejscu naley wskaza na rnic midzy rdami
komunistycznymi i zachodnimi. Wszystkie rda komunistycz-
ne s waciwie nieustannie dostpne, jako e niejako przy
okazji stanowi naturalny kana dezinformacji. rda zachodnie
s rzadziej wykorzystywane jako takie kanay, cho oczywicie
mog si nimi w rnym stopniu sta, w zalenoci od tego, czy
strona komunistyczna zdaje sobie spraw z ich istnienia. Proble-
mem zwizanym ze rdami komunistycznymi jest trudno w
okreleniu, w jaki sposb s one wykorzystywane na potrzeby
dezinformacji. Ze rdami zachodnimi kopot jest za dwojaki:
po pierwsze trudno jest okreli do jakiego stopnia s one kon-
86
trolowane przez stron komunistyczn, po drugie jeli faktycz-
nie pozostaj pod jej wpywem to nie wiadomo czy na pewno s
wykorzystywane do celw dezinformacji.
Poniewa rda zachodnie s raczej mniej podatne na dezin-
formacj, z reguy s postrzegane jako bardziej wiarygodne ni
cakowicie na ni otwarte rda komunistyczne. Niemniej jed-
nak, jeli rda zachodnie s spalone (a w szczeglnoci, kie-
dy Zachd nie wie, e s spalone albo nie chce si do tego przy-
zna), mog sta si niewiarygodne, albo nawet niebezpieczne.
Z drugiej strony, jeli wzorzec dezinformacji jest rozpoznany
prawidowo i zastosuje si waciw metod analizy, nawet r-
da komunistyczne mog przyczyni si do ujawnienia wiarygod-
nych i wanych informacji.
Dla Zachodu idealn sytuacj jest taka, w ktrej jego suby
wywiadowcze maj dostp do wiarygodnych rde informacji
na poziomie podejmowania decyzji politycznych, rda komu-
nistyczne s analizowane wedug waciwej metodologii, jak rw-
nie rozpoznany jest wzorzec dezinformacji. Te trzy czynniki
razem dziaaj na zasadzie sprzenia zwrotnego. rda we-
wntrzne dostarczaj informacji dla waciwej analizy. Pomagaj
take okreli wzorzec dezinformacji i na czas ostrzegaj o jego
zmianach. Sam wzorzec, kiedy ju zostanie ustalony, wraz z po-
prawn analiz prowadzi do waciwej oceny zachodnich tajnych
rde i odkrycia tych spalonych.
Zasadniczy problem ley jednak gdzie indziej, a jest nim fakt,
e nie mona z ca pewnoci zaoy skutecznoci zachodnich
sub wywiadowczych. Poza podstawowymi przeszkodami, zwi-
zanymi ze zdobywaniem wiarygodnych, wysokiej klasy informa-
cji o wiecie komunistycznym, istnieje ryzyko, e szczeglnie
wartociowe rda zostan spalone przez wasne bdy, albo
penetracj zachodnich sub przez komunistw. Niektre z za-
chodnich rde, na przykad urzdzenia podsuchowe, mog
87
zosta wykryte i wykorzystane przez komunistw do celw dez-
informacji, bez koniecznoci penetrowania sub zachodnich.
Trzeba jednak pamita, e gwnym czynnikiem, ktry mia
negatywny wpyw na efektywno zachodnich sub, bya wa-
nie penetracja komunistyczna. Skompromitowaa ona wiele r-
de i pozwolia wykorzysta je do celw dezinformacji.
Gdy suby wywiadowcze trac skuteczno i same staj si
kanaami dezinformacji, obnia to jako analiz rde komuni-
stycznych, co z kolei prowadzi do niemoliwoci wykrycia wzor-
ca dezinformacji i wszelkich zmian, jakie si w nim dokonuj.
Jeli wszystkie trzy czynniki zdolno do zdobywania tajnych
informacji, zdolno interpretacji rde komunistycznych i zro-
zumienia dezinformacji wzajemnie sobie szkodz wskutek pe-
netracji i dezinformacji, cay proces oceny sytuacji w wiecie
komunistycznym zostaje wypaczony. Nie istnieje wtedy moli-
wo waciwego rozrniania prawdziwych od pozorowanych
problemw i zmian w obozie komunistycznym. Wtpliwej jako-
ci informacje ze rde oficjalnych, nieoficjalnych i tajnych po-
twierdzaj lub s potwierdzane przez przekazywane na Zachd
za porednictwem skompromitowanych tajnych rde zachod-
nich wiadomoci zafaszowane. Kontrolowane przecieki czsto
s uwaane za wiarygodne. Faktyczna, rzetelna przypadkowo
zdobyta wiedza, moe by zakwestionowana i odrzucana. W ten
sposb bdy w analizach staj si nie tylko bardzo powanym
problemem, ale te bezpowrotnie czyni je bezuytecznymi.
Dzieje si tak dopki nie zostanie waciwie ustalony wzorzec
dezinformacji. Zy stan procesu analiz na Zachodzie jest tym po-
waniejszy, e pozostaje nierozpoznany i nie zdiagnozowany.
W przypadku, gdy analizy wiata komunistycznego s bd-
ne, ich nastpstwem s bdy w polityce i ocenach sytuacji. Poza
tym mog by one wykorzystywane przez stron komunistyczn
we wasnym interesie. Jeli taka sytuacja ma miejsce, a bdy zo-
88
stan wykryte przez opini publiczn, kojarzeni z nimi politycy,
dyplomaci i uczeni staj si skompromitowani. Tworzy si wte-
dy grunt sprzyjajcy powstawaniu skrajnych opinii. Oczywistym
przykadem jest zjawisko MacCartyzmu w Stanach Zjednoczo-
nych, powstae po tym, jak powojenna amerykaska polityka w
Europie Wschodniej i Chinach okazaa si niepowodzeniem.
Konsekwencje rnych wzorcw dezinformacji
Charakter bdw w ocenach zaley w duym stopniu od
wzorca dezinformacji. Podczas kryzysw, kiedy stosowany jest
wzorzec fasady i siy, Zachd jest wprowadzany w bd na temat
prawdziwej sytuacji w pastwach komunistycznych i nie udaje
mu si dostrzec saboci reimw. Wok burzliwej rzeczywisto-
ci tworzy si przekonujcy, cho faszywy, obraz monolitycznej
jednoci. Niezalenie od stopnia zafaszowania informacji, pre-
zentowane fakty s przez zachodnich obserwatorw, a nawet
rzdy ich krajw, brane za prawdziwe. Przecenianie monolitycz-
nej siy i spjnoci bloku komunistycznego blokuje podejmowa-
nie waciwych krokw w celu odpowiedniego wykorzystania
faktycznych kryzysw w wiecie komunistycznym.
Kryzys w Bloku w latach 1949-1956
Niewtpliwie do pewnego stopnia Zachd zdawa sobie
spraw z trudnoci, ktre dotykay wiat komunistyczny w la-
tach bezporednio poprzedzajcych mier Stalina i tu po niej.
Mimo wszystko, dezinformacja prowadzona zgodnie z modelem
fasady i siy zdoaa skutecznie ukry prawdziwe rnice po-
midzy ZSRR a Chinami w latach 1950-53. Pomniejszya take
powag rewolucyjnej sytuacji w Europie Wschodniej. Jeli g-
bia kryzysu zostaaby dokadniej poznana, wwczas mogaby
89
mie miejsce bardziej aktywna i pomocna reakcja Zachodu na
wydarzenia w Polsce i na Wgrzech. Byoby take moliwe wy-
zwolenie czci lub nawet caej Europy Wschodniej.
W trakcie wprowadzania polityki dalekosinej korzysta si z
wzorca dezinformacji sabo i ewolucja. Podobnie jak poprzed-
nio, Zachd wprowadzany jest wbd co do rzeczywistej siy re-
imu komunistycznego i jego polityki. Konsekwentnie budowa-
ny jest przekonujcy obraz upadku ideologii i nastania rywalizu-
jcych ze sob narodowoci. Mimo e ten obraz jest faszywy i
celowo propagowany przez komunistw, istnieje due prawdo-
podobiestwo, e bdzie przyjmowany na Zachodzie jako wa-
ciwe odbicie zachodzcych spontanicznie procesw politycz-
nych. Na tej podstawie pastwa zachodnie maj tendencj do
niedoceniania siy i spjnoci wiata komunistycznego oraz igno-
rowania koniecznoci stosowania waciwych rodkw obron-
nych. Co wicej, mog by sprowokowane do podjcia dziaa
zaczepnych, ktrymi niechccy przyczyniaj si do realizacji ce-
lw polityki komunistw i stwarzaj moliwoci ich dalszego
wykorzystania na swoj niekorzy.
Potencjalnie powaniejsze konsekwencje niesie zastosowanie
drugiego wzorca. Jeli jest on prawidowo wykorzystany, moe
storpedowa stosowanie przez Zachd zarwno rodkw ofen-
sywnych, jak i defensywnych. Pierwszy jedynie uniemoliwia
kroki ofensywne, a wzmacnia defensywne.
Druga wojna wiatowa
Podczas drugiej wojny wiatowej sowiecka ekspansja wspie-
rana bya przez dziaania dezinformacyjne. W aden sposb nie
negujc koniecznoci istnienia wojennego sojuszu antyfaszystow-
skiego midzy Zwizkiem Sowieckim a Zachodem, naley zauwa-
y, e zosta on skutecznie wykorzystany przez ZSRR do realiza-
90
cji jego wasnych celw politycznych. Wci historycznie nie-
zbadane pozostaj metody i kanay wykorzystane przez Sowiety
do dezinformowania rzdw brytyjskiego i amerykaskiego
przed konferencjami w Teheranie i Jacie. Archiwa w Stanach
Zjednoczonych i Wielkiej Brytanii powinny dodatkowo pokaza,
jakie wpywy w Departamencie Stanu i Foreign Office mieli so-
wieccy agenci, tacy jak Donald Maclean i Guy Burgess. Ju teraz
mona jednak pokaza kilka przykadw wykorzystania wtkw
upadku ideologii, wzrostu odczu nacjonalistycznych oraz bra-
ku jednoci i wsppracy midzy partiami komunistycznymi.
Podczas wojny praktycznie znika krytyka ideologiczna USA i
Wielkiej Brytanii w prasie sowieckiej. Ideologia rewolucyjna,
chocia nigdy cakowicie nie odrzucona, zostaa zagodzona. Glo-
ryfikowano stare rosyjskie tradycje, przywrcono carskie stop-
nie wojskowe i odznaczenia. Okazano szacunek religii, a w 1943
roku Stalin przyj na publicznej audiencji gowy rosyjskich ko-
ciow. Podkrelano wsplne zagroenia i interesy ZSRR i Za-
chodu, piszc e stwarzaj podstawy dla przyszej wsppracy.
Zachodnim dyplomatom i mom stanu mwiono o powojen-
nej liberalizacji reimu i jego nieuchronnej ewolucji w stron
liberalnego pastwa typu zachodniego. Pochlebiano im, e te
zmiany bd miay miejsce pod wpywem Zachodu. Przyjcie
przez ZSRR Karty Atlantyckiej w 1941 roku i podpisanie Karty
Narodw Zjednoczonych 1 stycznia 1942 roku powinny by
uznane za cz stara, majcych na celu wzbudzenie nadziei na
korzystne zmiany w Zwizku Sowieckim. Najbardziej jednak
uderzajc i najwaniejsz akcj dezinformacyjn, zaplanowan
w celu ukrycia cigej aktywnej wsppracy z partiami komuni-
stycznymi oraz przekonania Aliantw zachodnich, e rewolucyj-
ne cele zostay porzucone, byo rozwizanie Kominternu w maju
1943 roku, na sze miesicy przed konferencj w Teheranie.
Wraz z ni rozpowszechniano inn informacj, goszc e Zwi-
91
zek Sowiecki i Armia Czerwona walczyy wycznie o wyzwole-
nie Europy Wschodniej od faszyzmu oraz e nie chciay ustana-
wia reimw komunistycznych na tych terytoriach.
92
10
Sukcesy wywiadu komunistycznego,
poraki Zachodu i kryzys w zachodnich
studiach nad komunizmem
Wysiki Zachodu czynione w celu uzyskania tajnych informa-
cji politycznych na temat wiata komunistycznego, prby anali-
zowania informacji pochodzcych ze rde komunistycznych, a
nawet umiejtno rozrnienia wiadomoci wiarygodnych od
nieprzydatnych obecnie wszystko to wydaje si niewystarcza-
jco efektywne. Taki stan rzeczy wynika przede wszystkim z fak-
tu obecnoci w zachodnich wywiadach wsppracownikw
sub komunistycznych.
Oczywicie nie jest jednak tak, e zachodnie wywiady nigdy
nie doszy do adnych osigni. Podczas kryzysu w czasach po-
stalinowskich wywiad komunistyczny i suby bezpieczestwa
byy znacznie osabione. Byo za to duo wicej ludzi chtnych
pomaga Zachodowi, za w 1954 roku piciu sowieckich pra-
cownikw wywiadu przeszo na stron dotychczasowego wro-
ga. Chocia Zachd nigdy tak naprawd nie ujawni dokadnego
zakresu penetracji swoich wadz i spoeczestwa przez wywiad
komunistyczny, to jednak zachodnie suby posiaday wiarygod-
ne rda informacji, wczajc dostp do naczelnych organw
pastwowych w krajach komunistycznych. W miar wydostawa-
93
nia si reimu komunistycznego z kryzysu, jego suby i wywiad
zaczy odzyskiwa dawn si i sprawno dziaania. Rwnie
starania w kierunku odbudowania struktur umoliwiajcych
dokadn penetracj wadz i w szczeglnoci wywiadw za-
chodnich, ktre nieprzerwanie prowadzono od 1917 roku, uko-
ronowane zostay sukcesem. Chocia niniejsza ksika nie jest
odpowiednim miejscem na szczegowe omawianie tego proble-
mu, w celu jego ilustracji naley poda kilka przykadw.
Na podstawie dowiadcze zdobytych podczas suby w Sek-
cji NATO Wydziau Informacji Pierwszego Zarzdu Gwnego
KGB w latach 1959-60, autor niniejszej publikacji wie, e w tym
czasie wywiad sowiecki i suby caego bloku miay swoich agen-
tw w wikszoci krajw nalecych do NATO oraz w wielu in-
nych nie nalecych do struktur Sojuszu. To z kolei oznacza, e
wadze sowieckie byy bardzo dobrze zorientowane w polityce
prowadzonej przez wadze pastw na Zachodzie.
Rozmiar i skal penetracji dobrze obrazuj przykady: Vassa-
la, byego urzdnika brytyjskiej Admiralicji; byego szwedzkie-
go attach wojskowego w Zwizku Sowieckim i pniej w Sta-
nach Zjednoczonych, pukownika Wennerstrma; byego wyso-
kiego rang urzdnika w paryskiej siedzibie NATO, pukownika
Paquesa oraz czterdziestu zdecydowanie za pno znalezionych
mikrofonw, ukrytych w Ambasadzie Stanw Zjednoczonych w
Moskwie, odkrytych w 1964 roku.
Istnieje jeszcze inny dowd na niezwykle dogbn penetracj
zachodnich sub przez wywiad sowiecki. Brytyjskie suby spe-
cjalne, najstarsze i najbardziej dowiadczone spord istniejcych
na Zachodzie, zostay w duym stopniu rozpracowane przez taj-
nych wsppracownikw wywiadu sowieckiego, takich jak Blunt,
Philby, Blake i inni, ktrzy zanim zostali zdemaskowani wewntrz
brytyjskich sub, przez wiele lat pracowali nieprzerwanie z suk-
cesem.
94
Ujawnienie siatki Felfe wewntrz struktur wywiadu niemiec-
kiego [BND] w 1961 r. pokazao, e rwnie te suby byy kon-
trolowane przez Zwizek Sowiecki od ich odrodzenia w 1951
roku.
Rwnie francuskie suby specjalne byy przez dugi okres
kontrolowane przez Sowietw, jednak dziki tajnym informacjom
posiadanym przez autora i przekazanym odpowiednim wadzom
we Francji, penetracj udao si Francuzom zneutralizowa.
Wywiad amerykaski ucierpia z powodu sowieckiej pene-
tracji sprzymierzonych sub z ktrymi wsppracowa. W latach
1957-58 w wyniku penetracji KGB suby amerykaskie straciy
bardzo wanego tajnego agenta w Zwizku Sowieckim, podpu-
kownika Popowa.
1
Poniewa problem dezinformacji nie by wystarczajco do-
brze rozumiany, jest kwesti budzc wtpliwoci czy kompro-
mitacje rde wynikajcych ze znanych przypadkw komuni-
stycznej penetracji zachodnich wywiadw zosta uwzgldniony
przez nie w analizie samooceniajc wasn prac w wystarcza-
jcym stopniu.
Czynniki warunkujce liczne sukcesy
wywiadu komunistycznego
Na sukcesy odnoszone przez wywiad komunistyczny w jego
dziaaniach przeciwko subom zachodnim miay wpyw trzy
najwaniejsze czynniki. Po pierwsze, trzeba pamita, e suby
komunistyczne dziaaj na duo wiksz skal, ni suby nieko-
munistyczne. Potencja wywiadu reimw totalitarnych zawsze
jest wikszy ni w przypadku krajw demokratycznych, ponie-
wa totalitarne systemy polityczne wanie na subach specjal-
nych opieraj swoj wewntrzn stabilno. Determinacja rei-
mw komunistycznych, aby promowa i popularyzowa swj
95
system polityczny w innych krajach, pociga za sob zwikszon
rol ich sub specjalnych za granic. Co za tym idzie, reimy
komunistyczne wiadome roli, jak ich wywiad ma do odegrania
na arenie midzynarodowej, traktuj suby specjalne z wyjtko-
w powag i ponosz na nie relatywnie wysze nakady finanso-
we oraz wyjtkowo starannie rekrutuj swoich wsppracowni-
kw w porwnaniu do pastw demokratycznych. W Zwizku
Sowieckim ksztacenie pracownikw tajnych sub w zakresie
zagadnie im waciwych odbywa si na poziomie porwnywal-
nym z uzyskaniem dyplomu uniwersyteckiego. Kadra jest ponad-
to zachcana do masowego poszerzania sieci informatorw na
du skal, tak wewntrz, jak i poza obszarem, za ktry poszcze-
glni czonkowie kadry s odpowiedzialni.
Po drugie, komunistyczni przywdcy znaj warto dobrze
wykonywanej pracy tajnych sub, gdy s wiadomi, w jak wiel-
kim stopniu moe si ona przyczyni do ich przetrwania jako
politykw i jaki moe wnie istotny wkad do sukcesu ich mi-
dzynarodowej strategii. Komunistyczny wywiad i suby bezpie-
czestwa nie borykaj si z trudnymi, jeli nie niemoliwymi do
pokonania, ograniczeniami, z ktrymi zmagaj si tego rodzaju
organizacje w krajach demokratycznych. Maj bowiem uznan
pozycj i zajmuj honorowe wrcz miejsce w gronie instytucji
komunistycznych. Nie maj praktycznie adnego problemu z
pras ani opini publiczn w swoich pastwach. Mog pozwoli
sobie na stanowczo i ustalanie surowych kryteriw rekruto-
wania nowych pracownikw.
Wreszcie po trzecie, by moe najwaniejszym czynnikiem
jest to, e poczwszy od lat 1958-60 poczone siy wywiadw i
sub bezpieczestwa caego Bloku Komunistycznego, z nakazu
wadz rzdowych, miay zacz peni niezwykle wan funkcj
w procesie wdraania nowej, dugofalowej polityki Bloku po-
przez przyjcie przez komunistyczne suby roli czynnikw po-
96
litycznych. To z kolei miao umoliwi dostarczanie zachodnim
wywiadom starannie wyselekcjonowanych, rzekomo tajnych
informacji pochodzcych z wntrza komunistycznego wiata.
Dodatkowym dowodem na utrat przez zachodnie suby spe-
cjalne efektywnoci dziaania jest to, e zmiana roli wywiadu
komunistycznego praktycznie umkna uwadze Zachodu, podob-
nie jak stao si to w przypadku dwch konferencji wysokich
rang urzdnikw KGB w Zwizku Sowieckim w 1954 i 1959. A
do dzi [do 1984 r.] nie pojawia si adna oznaka zainteresowa-
nia nowym wymiarem problemu, polegajcym na aktywnym
wczeniu si komunistycznych sub specjalnych w strategicz-
n dezinformacj. Wydaje si zatem, e niezalenie od tego jakie
tajne rda wywiadu zachodniego istniej w Bloku Sowieckim,
faktu dezinformacji nigdy nie zgosiy.
Przestarzae zachodnie metody
analizowania komunistycznych rde
A do dzi zachodni analitycy z reguy posugiwali si metod
analizy treci rde komunistycznych, przewanie prasy codzien-
nej i czasopism. Czsto jest ona nazywana metod Borkenaua,
od nazwiska byego niemieckiego komunisty, ktry sformuowa
jej zasady. Niezalenie od inteligencji i umiejtnoci zachodnich
analitykw, naley zwrci uwag na ich nadmierne przywiza-
nie do powyszej metody take po wprowadzeniu nowej, dugo-
falowej polityki Bloku, polegajcej na regularnej dezinformacji.
Metoda Borkenaua opieraa si w skrcie na nastpujcych
zasadach:
umiejtnoci wyawiania z propagandowych fasadowych tre-
ci i pustych hase prawdziwych problemw i konfliktw w
spoeczestwach komunistycznych;
97
interpretowaniu pojawiajcych si problemw i przewidywa-
niu moliwego kierunku rozwoju w wiecie komunistycznym
zanim jeszcze fakty trafi do opinii publicznej;
poszukiwaniu wskazwek pomocnych przy interpretacji
osigni wiata komunistycznego w prasie oglnokrajowej
i lokalnej, zwaszcza w sekcjach powiconych informacjom
o nowomianowanych urzdnikach pastwowych, dymisjach
i nekrologach;
dokadnym porwnywaniu przemw wygaszanych przez
przywdcw komunistycznych w kraju i za granic celem
znalezienia istotnych rnic, zwaszcza jeli chodzi o nacisk
na pewne kwestie i podejcie do problemw doktrynalnych;
dokadnym porwnywaniu czasopism komunistycznych i in-
nych rozpowszechnianych publikacji w kraju i za granic w
podobnym jak powyszy celu;
interpretowaniu biecych osigni w wietle znajomoci
dawnych kontrowersji partyjnych;
szczeglnym zwracaniu uwagi na fakt walki o wadz
wewntrz partii oraz ledzeniu pochodzenia i kariery
czoowych dziaaczy partyjnych i ludzi, ktrzy si wok nich
gromadz.
Metoda Borkenaua sprawdzaa si w okresie dyktatury Stali-
na i w czasie walki o wadz, ktra miaa miejsce po jego mierci.
Wyeliminowanie grupy danowa przez Stalina w latach 1948-
1949, chisko-sowieckie rnice w okresie stalinizmu i zwyci-
stwo Chruszczowa nad wikszoci Prezydium KC KPZR w
czerwcu 1957 byy przedmiotem mniej lub bardziej trafnych in-
terpretacji czynionych wanie za jej pomoc.
2
Objawy walki frak-
cyjnej w Partii, spory doktrynalne, posunicia polityczne i wal-
ka o wadz byy w tym czasie faktycznymi problemami i ich ana-
liza za pomoc metody Borkenau bya uzasadniona i stanowia
98
klucz do zrozumienia rzeczywistoci wiata komunistycznego i
jego polityki.
Na pocztku czasw postalinowskich, w latach 1953-57, kt-
re byy najbardziej spontanicznym, zdezorganizowanym i nie-
kontrolowanym okresem w historii komunizmu, pojawiy si
pewnego rodzaju nowe zmiany. Prawdziwy nacjonalizm i rewi-
zjonizm zaczy przybiera na sile. Powstaway rne grupy inte-
resu (wojsko, Partia, administracja techniczna) a razem z nimi
istniay grupy zdeklarowanych stalinistw, obok tych komuni-
stw o umiarkowanych pogldach, liberaw i konserwaty-
stw. Te nowe czynniki brane byy pod uwag przez zachod-
nich analitykw, ktrzy wedug nich starali si modyfikowa przy-
jt technik prowadzenia bada.
Niemniej jednak naley pamita, e ten stosunkowo wolny,
do spontaniczny okres w historii zakoczy si odnowieniem
struktury partyjnej w Bloku. Przemiany w wiecie komunistycz-
nym odwrciy rwnie pierwotn istot i znaczenie rnych
czynnikw przez studiowanych przez analitykw zachodnich.
Poniewa jednak analitykom nie udao si przystosowa swojej
metody do nowych warunkw, rezultaty ich studiw nad rda-
mi komunistycznymi przestay by trafne i miarodajne.
Zastosowanie dugofalowej polityki skutecznie umocnio zasad
zbiorowego przywdztwa, zakoczyo spory o wadz, rozwizao
problem sukcesji przywdztwa i wreszcie ustanowio nowe zasa-
dy kierujce stosunkami pomidzy czonkami Bloku Komunistycz-
nego. Podczas gdy metody oceny nacjonalizmu i rewizjonizmu byy
odpowiednie w czasie kryzysu w latach 1953-56, kiedy to Zwizek
Sowiecki utraci kontrol nad pastwami satelickimi, w wyniku
czego zaczo dochodzi do spontanicznie organizowanych rewolt,
zwaszcza w Polsce i na Wgrzech, straciy one na wartoci w mo-
mencie, gdy przywdcy partii i wadz komunistycznych dostali
woln rk w zakresie doboru taktyki i wszyscy, cznie z Jugoso-
99
wianami podporzdkowali si nowej, dugofalowej doktrynie Blo-
ku i midzynarodowej strategii komunistycznej. Wpywy nacjona-
lizmu i rewizjonizmu przestay ksztatowa komunistyczn polityk
waciwie gdziekolwiek. To ona okrelaa jaki mona zrobi z nich
uytek. Poniewa ta zasadnicza zmiana zostaa skutecznie ukryta
przed obserwatorami z Zachodu, analizy stosunkw sowiecko-al-
baskich, sowiecko-jugosowiaskich, sowiecko-rumuskich, so-
wiecko-czechosowackich, sowiecko-chiskich oraz sowiecko-pol-
skich oparte na dawnej, przestarzaej metodzie stay si niebezpiecz-
nie mylce.
Przywrcenie autorytetu wadz partyjnych pooyo kres
wpywowi grup interesu. Dobrze to pokazuje przykad grupy
interesu zwizanej z wojskiem. Za czasw Stalina siy zbrojne
potencjalnie stanowiy tak bardzo wan grup, poniewa by-
way przez niego represjonowane. Z wasnego dowiadczenia
doskonale znay metody, jakimi posugiwa si totalitarny przy-
wdca i dlatego nie mona byo wykluczy powstania jakiego
antypartyjnego ruchu wanie w rodowisku wojskowym. W
okresie walki o wadz w latach 1953-57 kontrola Partii nad so-
wieckim wojskiem bya bardzo saba, a warto doda, e wojsko
odegrao istotn rol w pozbawieniu stanowisk niewygodnych
przywdcw, takich jak Beria, a pniej poprzez ukowa, w
zwycistwie Chruszczowa nad opozycj. Po usuniciu uko-
wa wojsko dostao si pod cilejsz kontrol Partii, a tym sa-
mym uwolnio si od groby przeladowa. Podobnie, kontrola
Partii nad siami zbrojnymi w Chinach zostaa umocniona po-
czwszy od roku 1958. Wojsko w obu krajach nie ma prawa
wpywa na ksztatowanie polityki. Zarwno odkrycie przez
zachodnich badaczy faktu istnienia wojskowej grupy nacisku w
Zwizku Sowieckim w 1960 roku, jak i podkrelanie roli byego
chiskiego ministra obrony Lin Piao, byy mylne. Przywdcy
wojskowi, podobnie jak tzw. technokraci s czonkami Partii
100
kontrolowanymi przez wadze partyjne. Na swoim partykular-
nym polu s aktywnymi uczestnikami procesu wdraania du-
gofalowej polityki.
Po ustanowieniu zbiorowego przywdztwa, w Zwizku So-
wieckim i przywrceniu go w Chinach w latach 1959-1960, par-
tyjnictwo rozumiane jako frakcyjno stracio na znaczeniu. Nie
mogy ju duej istnie faktyczne podziay na stalinistw, neo-
stalinistw, popierajcych Chruszczowa czy Maoistw, cho ta-
kie grupy mogy powsta na potrzeby wymogw polityki Partii.
Warto doda, e czynnik osobowoci w przywdztwie partii ko-
munistycznych przybra nowe znaczenie. Charakter lidera i jego
osobowo nie miay ju tak silnego wpywu na ksztatowanie
komunistycznej polityki. Przeciwnie, dugofalowa polityka Blo-
ku zacza determinowa dziaania przywdcw i wykorzysty-
wa rnice w osobowoci i stylu dla swoich wasnych celw.
Stalin wykorzystywa kult jednostki w celu ustanowienia swojej
wasnej osobistej dyktatury, za Mao uywa jej czciowo w
tym celu, aby ukry jak rzeczywicie wyglda sytuacja zbiorowe-
go przywdztwa. Poniewa przyjcie nowej, dugofalowej poli-
tyki Bloku rozwizywao rwnie problem sukcesji, walka o
wadz stracia swoje pierwotne znaczenie i staa si czci pre-
zentowanych w kontrolowany sposb rnic i rozbicia wewntrz
Bloku. Rzeczywiste istnienie grup stalinowcw i liberaw, orto-
doksyjnych i umiarkowanych komunistw w Zwizku Sowiec-
kim jest tak samo zudne, jak obecno grup pro- i anty-sowiec-
kich, grup konserwatystw i pragmatykw w przywdztwie par-
tyjnym w Chinach. Cho prawd jest, e w obu przywdztwach,
obu krajw znajdowali si przedstawiciele zarwno starszego,
jak i modszego pokolenia, to prb znalezienia rnic w ideolo-
gii i polityce tych dwch generacji nie da si uzasadni wiary-
godnymi dowodami. Warto jednak zaznaczy, e oba pokolenia
101
dziaaczy byy jednakowo zaangaowane w promowanie nowej,
dugofalowej polityki w latach 1958-60.
Podczas okresu walki o wadz w Zwizku Sowieckim miao
duy sens dogbne analizowanie prasy komunistycznej w celu
znalezienia wskazwek, cennych informacji oraz dowiedzenia
si, ktre fakty s pomijane. Liczya si take umiejtno odszu-
kiwania midzy wierszami zawoalowanej krytyki, jak rwnie
zwracanie uwagi na akcentowanie tych samych wydarze przez
rnych przywdcw z tej samej bd z innych Partii. Metoda ta
bya szczeglnie uzasadniona w latach bezporednio poprzedza-
jcych mier Stalina i tu po niej. Trzeba jednak pamita, e
ju po roku 1960 analizowanie prasy w ten sam sposb byo prak-
tycznie bezuyteczne i nie dostarczao cennego materiau badaw-
czego. Co wicej, mogo by wrcz niebezpieczne, gdy strate-
dzy Bloku dobrze znali metod Borkenaua i jej schematy i wyko-
rzystywali t wiedz planujc proces strategicznej dezinforma-
cji. Wiedzieli te doskonale, jakimi wskanikami posugiwali si
analitycy badajc materia prasowy dotyczcy systemu komuni-
stycznego. Byli take wiadomi jak duy entuzjazm wzbudzay
informacje o faktycznych i potencjalnych rozamach wewntrz
wiata komunistycznego. Stratedzy Bloku wiedzieli kiedy i w jaki
sposb zamieci w mediach lub wtrci w rozmowie informa-
cje sugerujce zmiany w dominacji rywalizujcych ze sob grup
w przywdztwie Partii. Wiedzieli take kiedy i jak ujawni tre
tajnych przemwie i dyskusji, w ktrych mona si byo dopa-
trzy rzekomej niezgodnoci pomidzy partiami. Wreszcie, so-
wieccy stratedzy nauczyli si, jak naley poprowadzi kontrolo-
wane debaty publiczne pomidzy przywdcami Partii na tyle
wiarygodnie, aby przekona wiat zewntrzny o rzeczywistoci
sowiecko-albaskiej i chisko-sowieckiej wrogoci, jednoczenie
podtrzymujc i umacniajc jedno dziaa wewntrz Bloku i
wzajemne poparcie dla dugofalowej polityki i strategii.
102
Niepowodzenie Zachodu w wykryciu
strategicznej Dezinformacji i jej obecny schemat
Tradycyjna metodologia zwykle traktuje tajne rda jako
szczeglnie wartociowe i wiarygodne, jeli informacje, ktrych
dostarczaj s w szerokim zakresie kompatybilne z tymi po-
wszechnie dostpnymi. I na odwrt rdo prezentujce infor-
macj nie bdc w zgodzie z oglnie przyjtym pogldem na
sytuacj w wiecie komunistycznym moe zosta umniejszone
lub odrzucone. Gdyby nie istniao zjawisko dezinformacji, meto-
da byaby wci odpowiednia. W maju 1959 r. ukaza si jednak
raport Szelepina, ktry wprowadza program systematycznej
dezinformacji. Prawd jest, e w pnych latach szedziesitych
znaczcy wzrost dziaa dezinformacyjnych, gwnie na pozio-
mie taktycznym, obejmujcych fabrykowanie i przecieki do me-
diw przez stron komunistyczn rzekomych poufnych doku-
mentw Zachodu, zosta na Zachodzie zauwaony i zosta zgo-
szony przez CIA Kongresowi Stanw Zjednoczonych. Ale faktem
jest e, gdy Szelepin zaprezentowa swj raport podczas konfe-
rencji KGB w 1959 roku, Zachd nie mia adnych rde umo-
liwiajcych jego wykrycie. Jego tre i konsekwencje pozosta-
way nieznane i niezbadane przez zachodnie wywiady, a do cza-
su, gdy autor tej ksiki przedstawi swoj wiedz na ten temat.
Biorc pod uwag publiczne odniesienia do dugofalowej poli-
tycznej roli KGB podczas XXI Zjazdu KPZR, wiara w to, e ktry
z agentw z wewntrz KGB lub te dezerter opisaby w dobrej
wierze konferencj z 1959 roku i raport Szelepina jako rutyno-
we dziaanie, jest przedmiotem powanych wtpliwoci.
Nie tylko Zachodowi brakowao szczegowych informacji na
temat raportu Szelepina. Stosowanie przez komunistw dezin-
formacji zwykle byo niedoceniane przez zachodnich analitykw,
a cel stosowania schematu saboci i ewolucji jest waciwie nie-
znany.
3
Jeli Zachd byby wiadomy istnienia raportu Szelepi-
103
na i doceniby jego wag i konsekwencje, zachodnia metodolo-
gia prowadzenia bada nad Sowietami prawdopodobnie cako-
wicie by si zmienia. Zdano by sobie spraw, e wiarygodne r-
da daway informacje niezgodne z oglnie przyjtym ogldem
sytuacji. Komunistyczne pojcie cakowitej dezinformacji poci-
ga za sob wykorzystanie w jej celu wszystkich dostpnych ka-
naw rozpowszechniania informacji. Oznacza to wszystkie r-
da komunistyczne i zachodnie, oczywicie poza tymi, ktre s
komunistom nieznane oraz te, ktre z przyczyn praktycznych s
uznane za nieodpowiednie. W przypadku, gdy rda komuni-
styczne i zachodnie pokazuj ten sam obraz rzeczywistoci wia-
ta komunizmu, mona z ca pewnoci powiedzie, e zarwno
rda zachodnie, jak i komunistyczne zostay skutecznie wyko-
rzystane do celw dezinformacji.
Na tle nadrzdnego znaczenia bezpieczestwa dla reimu
komunistycznego, wysiku jego wywiadu oraz osigni w pe-
netrowaniu sub specjalnych Zachodu, szanse zdecydowanie nie
przemawiaj za przetrwaniem wiarygodnych, bezkompromiso-
wych zachodnich tajnych rde w wiecie komunistycznym na
poziomie strategicznym. Jeeli, wbrew przeszkodom, takie r-
do miaoby przetrwa, powinno dostarczy informacji sprzecz-
nych z pochodzcymi z innych rde. W czasie gdy dezinforma-
cja prowadzona bya wedug tzw. schematu fasady i siy, wia-
rygodne rdo na odpowiednim poziomie powinno byo zwr-
ci uwag na krytyczn sytuacj w wiecie komunistycznym, kt-
r on sam za wszelk cen stara si ukry. I odwrotnie po
wprowadzeniu wzorca saboci i ewolucji w latach 1958-60, do-
bre i wiarygodne tajne rdo powinno byo wychwyci, w prze-
ciwiestwie do innych, niezwyk si i koordynacj wiata ko-
munistycznego. Poniewa Zachodowi nie udao si zrozumie
skali i znaczenia dezinformacji w wiecie komunistycznym po
roku 1958, nie zmieni on stosowanej dotychczas w badaniach
104
metodologii. Z kolei poniewa metodologia bada pozostaa taka
sama, nadal przyjmowano jako prawdziwe informacje pochodz-
ce ze wszystkich rde, zarwno komunistycznych, jak i zachod-
nich, wskazujcych na rozam i niead w wiecie komunistycz-
nym. Fakt, e wszystkie rda, tak komunistyczne, jak i zachod-
nie dostarczaj mniej wicej podobnych i spjnych informacji
na ten sam temat, jest dowodem na to, e wysiki majce na celu
dezinformacj s odpowiednio odbierane, a przez to skuteczne.
Najniebezpieczniejsz konsekwencj tego, e Zachodowi nie
udao si wykry komunistycznej dezinformacji i jej schematw,
jest to, e skoro tajne rda zachodnie nie korygoway w aden
sposb zafaszowanych w rzeczywistoci informacji ze rde
komunistycznych, to wersje wydarze prezentowane przez r-
da komunistyczne traktowane byy i przyjmowane jako praw-
dziwe. Co ciekawe na przykad, konwencjonalne pogldy Zacho-
du na wydarzenia, takie jak chisko-sowiecki rozam, niepod-
lego Jugosawii, opozycja eurokomunistw i inne tematy
omawiane w Czci 2 byy wynikiem odpowiedniego przedsta-
wienia wybranych informacji Zachodowi przez komunistycznych
strategw.
1
Specjalny tajny raport o charakterze przegldowym na temat przypadku
Popowa (znanego pod nazw Operacja Bumerang), zosta przekazany
do zapoznania si kadrom KGB po jego aresztowaniu. Dokument stwier-
dza, e Popow zosta zdemaskowany w wyniku raportw, dostarczonych
przez agentw zza granicy (nie wymienionych z imienia w raporcie), in-
wigilacji jego osoby oraz inwigilacji jego oficera prowadzcego. Popow
nie mg by aresztowany wczeniej, poniewa jaki bliej nieznany pu-
kownik GRU by w amerykaskich rkach. Wykorzystanie Popowa w
105
grze operacyjnej przeciwko Amerykanom byo wykluczone, gdy znany
by on z antysowieckiego nastawienia i z duym prawdopodobiestwem
mona byo przypuszcza, e ujawniby stronie amerykaskiej prawd o
takiej grze.
2
Zobacz: artyku B. Nikoajewskiego, przygotowany na XIX Zjazd KPZR, The
New Leader (Nowy przywdca), 6 listopada 1952 r. Patrz rwnie: Franz
Borkenau, The Sino-Soviet Relations (Stosunki chisko-sowieckie), Depart-
ment of State ERS paper, seria 3, nr 86, 1 lutego 1954 r.; oraz: Mao Tse
Tung, The Twentieth Century (Dwudziesty wiek), sierpie 1952.
3
Wykorzystanie wzorca fasady i siy byo niekiedy rozpoznawane. Zobacz
np.: China under Communism (Chiny w komunizmie) Walkera (Richard
Lewis Walker, London 1956, George Allen and Urwin, Ltd.), strony 240-
245.
106
11
Bdy Zachodu
Nieumiejtno dostosowania metodologii prowadzenia
bada przez zachodni wywiad do zmian w komunistycznej poli-
tyce i strategii w latach 1957-60 oraz wprowadzenia dezinforma-
cji wedug schematu saboci i ewolucji w konsekwencji prze-
oyo si na utrat przez zachodnie suby specjalne zdolnoci
precyzyjnej i trafnej oceny sytuacji w wiecie komunistycznym.
Co wicej, stay si one motorem przyczyniajcym si do dalsze-
go rozpowszechniania propagandy i dezinformacji, ktr wadze
komunistyczne karmiy Zachd. Poniewa zachodniemu wywia-
dowi nie udao si waciwie odczyta ostrzee o mobilizacji
potencjau sub caego Bloku oraz o technikach i schematach
dezinformacji, nie dziwi fakt, e tym bardziej zachodni dyploma-
ci, naukowcy i dziennikarze take przeoczyli to, e komunistycz-
ne media prezentuj zafaszowany obraz rzeczywistoci i w wik-
szoci wzili za dobr monet informacje ujawnione im przez
oficjeli partyjnych w nieoficjalnych czy wrcz prywatnych roz-
mowach.
Przyjcie nowej formy dezinformacji poczwszy od roku 1958
byo niewtpliwie totalne i natychmiastowe. Przynajmniej do
1961 roku wrd powanych badaczy stosunkw zagranicznych
w wiecie komunistycznym istniay dwie szkoy myli. Mianowi-
107
cie, mona byo wyrni tych, ktrzy na podstawie dugoletnie-
go dowiadczenia, wiadomoci komunistycznej dwulicowoci
i tendencji do faszowania faktw oraz podwiadomej nieufno-
ci wobec kontrolowanych przez komunistw przeciekw rze-
komo tajnych informacji, mieli sceptyczne podejcie do prezen-
towania rozamw czy rozbienoci wewntrz komunistyczne-
go Bloku. Ci przestrzegali przed bezkrytycznym przyjmowaniem
wieci o konfliktach tego rodzaju i moe nawet przed radoci
na ich wie. Sceptycyzm wobec autentycznoci chisko-sowiec-
kiego konfliktu by przy rnych okazjach wyraany m.in. przez
W. A. Douglasa Jacksona, J. Burnhama, J. Lovestonea, Natalie
Grant, Suzanne Labin i Tibora Mende. Na przykad Jackson na-
pisa: W drugiej poowie 1959 roku i podczas 1960 w wyniku
rnych opinii widocznych w wypowiedziach Pekinu i Moskwy,
w wielu zachodnich stolicach zaczo narasta przypuszczenie
moliwego konfliktu pomidzy dwoma potgami. Ch ujrze-
nia takiego rozamu pomidzy Chisk Republik Ludow a
Zwizkiem Sowieckim jest wprawdzie uzasadniona, ale trzeba
pamita, e moe odwrci uwag Zachodu od spraw funda-
mentalnych, a skierowa j na mniej istotne oznaki rzekome-
go konfliktu, podczas gdy tak naprawd rozam w zasadniczych
kwestiach de facto nie istnieje.
1
James Burnham w National Review wskaza na fakt, e chi-
sko-sowiecki konflikt wydaje si by ulubionym tematem rozmw
komunistw, goszczcych zachodnich przywdcw, dziennika-
rzy podczas wizyt w Moskwie czy Pekinie. Burnhama zastana-
wiao czy opinie na temat rzekomego konfliktu chisko-sowiec-
kiego byy celowym wprowadzaniem w bd zachodnich ofi-
cjeli przez komunistw, pobonym yczeniem nie-komunistw,
czy moe poczeniem obu.
2
Suzanne Labin przytoczya w swej ksice przykad uchodcy
z komunistycznych Chin, ktry twierdzi, e chisko-sowieckie
108
rnice wywodziy si z faktu istnienia podziau zada pomi-
dzy ZSRR i Chinami.
3
Tibor Mende, ktry by w tym czasie w Chinach, ostrzega
przeciwko wyolbrzymianiu znaczenia rozdwikw i zauway,
e kiedykolwiek Chiny i Zwizek Sowiecki spotykaj si, robi
to nie tylko, by negocjowa, ale take by wsplnie uzgodni kie-
runek dziaania.
4
Natalie Grant, czsto cytowana, doskonale znajca histori
operacji Trust, posza dalej sugerujc, e dokadna analiza
materiau rzekomo bdcego podstaw do stwierdzenia, e ist-
nieje powany konflikt chisko-sowiecki, pokazuje, e w rze-
czywistoci nie ma obiektywnych powodw, aby tak uwaa
(...) wszelkie wypowiedzi dotyczce istnienia rozamu midzy
Moskw i Pekinem w zakresie polityki zagranicznej, wojny,
pokoju, rewolucji, czy te podejcia do zagadnienia imperiali-
zmu s nieprawdziwe. S po prosu owocem wyobrani i bez-
podstawnych spekulacji. Grant powiedziaa rwnie, e dua
cz mylnych informacji na temat chisko-sowieckiej niezgody
zostaa spreparowana przez komunistw i przypominaa o nie-
male zapomnianej ju epoce zdominowanej przez Instytut Sto-
sunkw w Rejonie Pacyfiku (Institute of Pacific Relations).
5
Druga szkoa analitykw stosowaa w odniesieniu do nowej
sytuacji metod Borkenaua i powicia wiele uwagi badaniu
tego, co pniej zaczto okrela jako symboliczne lub ezote-
ryczne dowody na rozbienoci i dysputy doktrynalne pomi-
dzy rnymi czonkami Bloku Komunistycznego, ktre zaczy
pojawia si w reimowej prasie poczwszy od roku 1958.
6
Nie-
pewne, ezoteryczne dowody wiadczce o chisko-sowieckich
rnicach wzmacniay rozmaite nieoficjalne wypowiedzi sowiec-
kich i chiskich przywdcw, takie jak krytyczne uwagi Chrusz-
czowa na temat chiskich okrgw administracyjnych, ktrymi
podzieli si z senatorem Hubertem Humphreyem 1 grudnia
109
1958 roku, czy szczere wyznania czynione przez Chou En-laia
Edgarowi Snowowi jesieni 1960.
7
Dalszego wsparcia dostarczy-
y nieoficjalne komentarze komunistycznych dostojnikw we
Wschodniej Europie.
8
Przez cay rok 1960 i znaczn cz 1961, opinie na temat susz-
noci dowodw symbolicznych czy te ezoterycznych stale
si zmieniay. Pniej za, podczas XXII Zjazdu KPZR w padzier-
niku 1962 roku, Chruszczow publicznie skrytykowa przywdz-
two albaskiej partii komunistycznej i Czou En-lai, kierujcy chi-
sk delegacj wycofa si ze Zjazdu. Dialog sowiecko-albaski
przesta ju by ezoteryczny, a sta si spraw publiczn. W miar
toczenia si polemik pomidzy sowieckimi, albaskimi i chi-
skimi przywdcami, na Zachd zaczy dociera retrospektyw-
ne informacje na temat rzekomo odbywajcych si za zamkni-
tymi drzwiami debat i sporw podczas zjazdu rumuskiej partii
komunistycznej, majcego miejsce w Bukareszcie w czerwcu
1960 r. i w czasie zjazdu przedstawicielstw osiemdziesiciu je-
den partii komunistycznych w Moskwie w listopadzie 1960 r.
Najbardziej godne uwagi spord powyszych przypadkw ujaw-
nienia tajnych informacji byy te wspomniane w artykuach
Edwarda Crankshawa w londyskim Observer z dn. 12 i 19 lute-
go 1961 r. oraz z 6 i 20 maja 1962 r. W ich nastpstwie ukazay si
w prasie oficjalne dokumenty i wypowiedzi przedstawicieli wo-
skiej, francuskiej, belgijskiej, polskiej i albaskiej partii komuni-
stycznych. Materia ten potwierdzi i wzmocni tre artykuw
Crankshawa.
9
Do koca 1960 roku kombinacja nie do koca wiarygodnych
dowodw, publicznych polemik pomidzy przywdcami komu-
nistycznymi i w duym stopniu retrospektywnych dowodw frak-
cyjnoci podczas midzynarodowych zjazdw komunistycznych
przewaya. Przyjmowanie do wiadomoci istnienia rzeczywi-
stych rozamw w wiecie komunistycznym stao si niemal po-
110
wszechne. Nieoficjalne i wtpliwej natury dowody pochodzce
ze rde komunistycznych uznano za wiarygodne i trafne. A za-
tem podtrzymywana przydatno i skuteczno podstawowych
zaoe metodologii zostaa wzmocniona, a ci ktrzy j prakty-
kowali usprawiedliwieni i oczyszczeni z zarzutw o prowadze-
nie niemiarodajnych bada. Sceptycy za, ktrych metoda Bor-
kenaua nie przekonywaa, nie mieli wystarczajcej siy przebi-
cia. Niektrzy badacze natomiast zmienili pogldy. Tym za, kt-
rzy swoje wtpliwoci podtrzymywali, brakowao solidnych do-
wodw, tak wic niezbyt mogli si ujawnia. Dlatego te, biorc
pod uwag fakt, e wrd zachodnich badaczy, przynajmniej ofi-
cjalnie, nie byo zbyt wielu oponentw metody, doszukiwanie
si i analizowanie rzekomych konfliktw wewntrz Bloku Ko-
munistycznego byo coraz powszechniejsze. Gwatownie roso
zainteresowanie miarodajnoci i przydatnoci analiz wskazu-
jcych na postpujcy rozam w komunistycznym monolicie.
Nowi badacze i studenci zagadnie, ktrzy dopiero zaczynali
zgbia problematyk wiata komunistycznego, nie mieli nato-
miast zbyt wielu szans i podstaw dla kwestionowania przyjtego
sposobu prowadzenia analiz czy te ponownego przeledzenia
zasad metodologii oraz sprawdzenia wiarygodnoci dowodw,
na ktrych bya oparta.
Postpujcy rozam w wiecie komunistycznym pod wielo-
ma wzgldami mia bardzo duy wpyw na wiadomo Zacho-
du. Przede wszystkim takie domysy zaspokajay ch zdobycia
sensacyjnych wiadomoci, wzbudzay take nadzieje na pewien
zysk ekonomiczny, ktry mg by jednym z nastpstw takiej sy-
tuacji. Domniemany konflikt wewntrz Bloku przywoywa te
pami o odstpstwach i rnicach w ruchu komunistycznym,
ktre miay miejsce w przeszoci. Ponadto, istnienie rnic dok-
trynalnych i spory pomidzy reimami komunistycznymi wska-
zywaoby na to, e frakcyjno jest elementem tak w wiecie ko-
111
munistycznym, jak i polityce zachodniej. Co wicej, sytuacja nie-
zgody wewntrz Bloku dawaa Zachodowi podstawy do wnio-
skowania, e zostawiony samemu sobie wiat komunistyczny
niechybnie si rozpadnie, a co za tym idzie komunizm przesta-
nie zagraa wiatu. Rzekomy konflikt wzmacnia take opinie
tych, ktrzy w oparciu o naukowe podstawy, odrzucaj komuni-
styczne dogmaty, ktre stawiaj sobie za cel stworzenie uniwer-
salnego i jednakowego dla wszystkich sposobu pojmowania hi-
storii i polityki. Nie dziwi zatem, e wszelkie informacje pocho-
dzce ze rde komunistycznych, ktre stoj w sprzecznoci z
domniemanym konfliktem wewntrz Bloku, a wskazywayby albo
mogyby by interpretowane jako dowd na cisa wspprac
pomidzy Zwizkiem Sowieckim, Chinami, Rumuni i Jugosa-
wi zwykle byy lekcewaone lub zwyczajnie ignorowane. To,
co niezmiennie przykuwao uwag, to wszelkie dowody mogce
wiadczy o moliwej niezgodzie wewntrz Bloku. Niestety, nie-
ustanne koncentrowanie si na ich poszukiwaniu sprawio, e
Zachd zupenie nie bra pod uwag stosowanej przez komuni-
stw celowej dezinformacji i coraz mniej czasu powica bada-
niu komunistycznych rde i dowodw, z ktrych oczekiwany
rozam miaby wynika. Tak naprawd przecie niemal wszyst-
kie one przekazane byy zachodnim wadzom przez komunistycz-
nych oficjeli za porednictwem prasy i sub specjalnych. Zupe-
nie nie wziwszy pod uwag takiej moliwoci Zachd stopnio-
wo coraz bardziej wpada w puapk, ktra bya na niego zasta-
wiona.
Obecna sytuacja [przed 1984 r.] przypomina okres NEP-u,
cho z jedn istotn rnic. W latach dwudziestych dwudzie-
stego wieku bdy Zachodu miay odniesienie jedynie do Rosji
Sowieckiej. Obecnie bdy dotycz caego komunistycznego wia-
ta. Dokadnie tu, gdzie Zachd powinien raczej dostrzec niezwy-
kle cis strategiczn wspprac, odrodzenie ideaw i si ide-
112
ologii, stabilizacj potgi i jednoci wewntrz reimu, przywr-
cenie silnej kontroli ze strony Partii, paradoksalnie widzia schy-
ek ideologii i ewolucj w kierunku systemu demokratycznego.
Gdzie powinien widzie nowe manewry komunizmu, widzi jego
agodzenie. Wola podpisywania nowych porozumie z Zacho-
dem w celach taktycznych jest bdnie interpretowana jako dyk-
towana interesem narodowym, a nie jako krok w realizacji dale-
kosinych celw ideologicznych.
Byy jeszcze dwie tendencje, ktre wywoay seri bdw
Zachodu: skonno do postrzegania krajw komunistycznych
przez pryzmat zachowa typowych dla rzdw pastw narodo-
wych, przeoczajca lub nie doceniajca znaczenia czynnika ide-
ologicznego w funkcjonowaniu systemw i stosunkach midzy
nimi oraz mylenie yczeniowe.
Obie tendencje sprzyjaj bezkrytycznemu akceptowaniu
wszystkiego, co mwi oficjalne i nieoficjalne rda komuni-
styczne, w szczeglnoci w kwestii stosunkw chisko-sowiec-
kich. Dua cz literatury zachodniej na ten temat miesza histo-
ryczne dowody rywalizacji z czasw carw i cesarzy z kontro-
wersjami cigncymi si od lat dwudziestych do szedziesitych
XX wieku wszystko w celu podkrelenia autentycznoci aktu-
alnych sporw bez wdawania si w powaniejsze studia nad r-
nymi czynnikami w rnych epokach. Zachd skupia si zawsze
na podziaach, a nie na dowodach, niezbyt co prawda czstych,
wskazujcych na cig wspprac sowiecko-chisk. Zachodni
analitycy, zarwno pracujcy dla rzdw, jak i niezaleni, zdaj
si bardziej zajmowa przyszymi stosunkami midzy wiatem
komunistycznym, a niekomunistycznym, zamiast krytyczn ana-
liz materiaw, na ktrych opieraj swoj interpretacj wyda-
rze.
Nacjonalizm by wanym czynnikiem wpywajcym na partie
komunistyczne podczas ostatnich lat ycia Stalina i w trakcie kry-
113
zysu po jego mierci. W szczeglnoci dao si to zauway w
Jugosawii, Polsce, na Wgrzech i w Gruzji. Trzeba zda sobie
jednak spraw, e odchylenie nacjonalistyczne w tym okresie byo
reakcj na odejcie od leninowskich zasad internacjonalizmu. Po
potpieniu praktyk Stalina i niezbdnych korektach z lat 1956-
57, dotyczcych w szczeglnoci stosunkw KPZR z innymi par-
tiami komunistycznymi, podoe do tych nacjonalistycznych ten-
dencji stopniowo znikno. Od tej pory odczucia narodowe w
odpowiednich populacjach byy czynnikiem, z ktrym kada
partia radzia sobie w inny, ustalony sposb, obliczony na stwo-
rzenie faszywego obrazu niezalenoci partii komunistycznych.
Jakie by nie byy objawy, poczwszy od lat 1957-60 rne odamy
narodowego komunizmu nie miay wpywu na funkcjonowanie
reimw w Chinach, Rumunii, Jugosawii i Czechosowacji Du-
beka. Ich dziaania byy konsekwentnie dyktowane ideologi
leninowsk i taktyk obliczon na realizacj dugofalowych ce-
lw caego Bloku, ktrym interesy narodowe poszczeglnych
pastw byy podporzdkowane.
Fundamentalnym bdem Zachodu byo przeoczenie przyj-
cia przez Blok Komunistyczny nowej dalekosinej polityki i
nowego znaczenia, jakie nadano strategicznej Dezinformacji.
Albo wcale nie brano jej pod uwag, albo przyjmowano, e cho-
dzi o wzorzec fasady i siy. Tymczasem poczwszy od lat 1958-
60 stosowano wzorzec saboci i ewolucji. Dezinformacja sta-
a si przyczyn bdnych ocen wiata komunistycznego, co z
kolei byo przyczyn bdnej polityki Zachodu. W rezultacie Obz
Komunistyczny mia systematycznie realizowa swoj dugofa-
low doktryn przez ponad dwadziecia lat.
114
1
W. A. Douglas Jackson, The Russo-Chinese Borderlands (Pogranicze rosyj-
sko-chiskie), New Jersey, 1962, Princeton, D. Van Nostrand, str. 95.
2
Bear and Dragon. What is the Relation between Moscow and Peking?
(Niedwied i smok. Jakie s stosunki pomidzy Moskw a Pekinem?),
dodatek do National Review, 5 listopada 1960 r.
3
Suzanne Labin, The Anthill: The Human Condition in Communist China
(Mrowisko: warunki ludzkie w komunistycznych Chinach), London, 1960,
Stevens and Sons Ltd., strony 419-420. Autorka cytuje dr Tang: Fakt, e
we wszystkich kwestiach zasadniczych dla swojego przetrwania oba re-
imy zawsze si zgadzaj, pomaga zrozumie, e ich niezgodno w
kwestiach taktycznych wywodzi si z podziau zada pomidzy nimi.
Na przykad, kiedy jeden z krajw wykona gwatowny, agresywny ruch,
drugi stara si odegra rol mediatora, tak aby uspokoi obawy Zacho-
du. Myl, e mona to porwna do dziaania po obu stronach barykady
jednoczenie. Naley jednak pamita, e stosunkowo do niedawna sam
Zwizek Sowiecki sta na stray polityki zagranicznej caego wiata komu-
nistycznego i dlatego w odpowiedzi na reakcje Zachodu, musia nieco
zmodyfikowa swoj stanowcz i agodn taktyk. W ostatnich latach [pi-
sane w 1984 r.] jednak Chiny komunistyczne pojawiy si na scenie mi-
dzynarodowej jako partner, i od tego momenty, dwie potgi dziaajc ra-
zem, mog jednoczenie prowadzi rn polityk jedn z Moskwy a
drug z Pekinu. Daje to wiatu komunistycznemu ogromn przewag i
zwiksza dezorientacj na Zachodzie.
4
Tibor Mende, China and Her Shadow (Chiny i ich cie), London 1960,
Thames and Hudson, strony: 162, 180-181: We wspczesnym wiecie,
dziki jego postpujcemu rozwojowi, istniej sposoby, ktre mogyby o
wiele bardziej dogbnie zmieni obecn rwnowag si w wiecie, ni
brany pod uwag rozam pomidzy dwiema komunistycznymi potga-
mi. Dlatego niewiele jest innych tematw, ktre budziyby tak liczne emo-
cje i wywoywayby podobne spekulacje na podstawie zaledwie kilku
115
wtpliwych dowodw. Biorc pod uwag, e pocztkowa fascynacja nie-
zwykle zgodn wspprac pomidzy Chinami a Zwizkiem Sowieckim
sprawiaa, e oznaki wystpowania nieporozumie midzy tymi pa-
stwami byy niemal ignorowane, to teraz z kolei istnieje niebezpiecze-
stwo, e pod wpywem tajemniczych publikacji, waga i znaczenie ist-
niejcych rozdwikw mog by dalece przesadzone. (...) Zrozumiae
zainteresowanie Zachodu symptomami niezgody, w sposb nieuniknio-
ny prowadzi do powstania znieksztaconego obrazu, w ktrym rnica
pogldw jest wyolbrzymiana, kosztem duo waniejszego faktu istnie-
nia wsplnych interesw. Mylne interpretowanie niewielkich konfliktw
na osi Moskwa-Pekin jako symptomw rodzcego si gbokiego roza-
mu, prawdopodobnie przez wiele jeszcze lat funkcjonowa bdzie jako
niebezpieczne uproszczenie. Obraz Rosji zastraszonej przez nierozwa-
ne Chiny jest tylko namiastk spjnej zachodniej polityki w Azji. Zudze-
nie, e Zachd moe wierzy w istnienie klina niezgody w relacjach po-
midzy dwoma sprzymierzecami, jeszcze pewnie dugo pozostanie po-
pularne wrd badaczy komunizmu, cho de facto rzekome ofiary kon-
fliktu staraj si robi, co w ich mocy, by zbliy do siebie obie potgi
jeszcze bardziej. (...) Kiedykolwiek Chiny i Zwizek Sowiecki spotykaj
si, robi to nie tylko po to, by negocjowa, ale take, by wsplnie uzgod-
ni kierunek dziaania.
5
Dodatek do National Review, z 5 listopada, 1960 r.
6
Wedug Diversity in International Communism (Rnorodno w komu-
nizmie midzynarodowym), red. Alexander Dallin, New York, 1963, Co-
lumbia University Press, str. xxxviii, note [nr] 4, termin komunikacja
ezoteryczna (esoteric communications) zacz by uywany po ukaza-
niu si publikacji Rise of Khrushchev (Kariera Chruszczowa) Myrona Ru-
sha (Washington, D.C., 1958, Public Affairs Press), ktry czsto posugi-
wa si nim w technikach analizy. W jego komentarzu na temat metodolo-
gii w The Sino Soviet Conflict, 1956 61 (Konflikt chisko-sowiecki w
latach 1956 1961), Donald S. Zagoria napisa: Od mniej wicej piciu-
dziesiciu lat, kiedy to regularna analiza komunistycznej komunikacji
116
zostaa odrzucona jako kremlinologia, badacze z Zachodu zaczli wy-
kazywa si du wiedz i pomysowoci w wykorzystywaniu reimo-
wych rde. Chocia takie podecie wci w pewnych krgach uwaane
jest za czarn magi, niewtpliwie przyczynio si to do zgromadzenia
duej iloci cennego materiau, dostarczajcego ciekawych spostrzee
na temat rnych aspektw komunistycznej polityki. (...) [Poniewa] frak-
cyjno i otwarte mwienie o konfliktach byy zakazane, komunici zo-
stali zmuszeni do wyraania nieporozumie midzy sob za pomoc
(...) komunikacji ezoterycznej lub jzyka ezopowego. Rnice w polity-
ce i strategii bywaj rwnie starannie zawoalowane w egzegezach dok-
trynalnych. Mimo wszystko jednak bywa, e pod pozornie bahymi dok-
trynalnymi polemikami ukryte s prawdziwe i powane problemy poli-
tyczne.
7
Edgar Snow, The Other Side of the River: Red China Today (Druga strona
rzeki: Czerwone Chiny dzi), New York 1961, Random House, strony: 97
100, 431.
8
Zobacz np.: Zbigniew K. Brzeziski, The Soviet Bloc: Unity and Conflict
(Blok sowiecki: jedno i konflikt), wyd. poprawione, New York 1961, Fre-
deric A. Praeger, strony: xx-xxii, 424-425, oraz przypis 43, s. 514.
9
Zobacz take: William E. Griffith, The November 1960 Moscow Meeting: A
Preliminary Reconstruction (Listopadowe spotkanie moskiewskie 1960
roku: rekonstrukcja wstpna), [w:] China Quarterly, nr 11 (lipiec-wrze-
sie 1962 r.)
117
12
Nowa metodologia
Tak jak to zostao opisane w Czci 2 niniejszej pracy, istniej
dwa sposoby analizowania oraz interpretowania zachodzcych
od 1958 roku wanych zmian w wiatowym komunizmie. Wedle
konwencjonalnych pogldw, opartych na przestarzaej meto-
dologii, kade z wydarze wskazujcych na zmiany w reimie
komunistycznym byo objawem spontanicznego wzrostu tenden-
cji odrodkowych wewntrz midzynarodowego komunizmu.
Nowa metodologia prowadzi do cakowicie odmiennego wnio-
sku stwierdzajcego, e wszystkie one tworz cz serii zaz-
biajcych si strategicznych operacji dezinformacyjnych, zapla-
nowanych na potrzeby wdraania dugoterminowej polityki Blo-
ku i jej strategii. Istot nowej metodologii, ktra odrnia j od
starej, jest wzicie pod uwag nowej doktryny i uwzgldnienie
roli Dezinformacji.
Konwencjonalna metodologia czsto prbuje analizowa i
interpretowa wydarzenia w wiecie komunistycznym w ode-
rwaniu, w systemie rok po roku; inicjatywy komunistw s trak-
towane jako spontaniczne dziaania na rzecz osignicia celw
krtkoterminowych. Poniewa jednak w latach 1957-60 nastpi-
o przewartociowanie w stosunkach wewntrzblokowych, a tak-
e stworzono i wdroono now polityk dugoterminow - dale-
118
kosin dla caego Obozu, waciwe zrozumienie tego, co si
wydarzyo w tym okresie warunkuje pojcie istoty pniejszych
wydarze. Pierwszym i zasadniczym elementem nowej meto-
dologii jest uznanie lat 1957-60 za punkt wyjciowy do analizy
wszystkich pniejszych wydarze.
Czynniki wpywajce na now metodologi
Wrd przedstawionych ju faktw, dotyczcych lat 1957-60,
opartych w duej mierze na wiedzy pochodzcej z wewntrz,
mona wyrni osiem podstawowych czynnikw. Ju samo
wzicie ich pod uwag oraz zbadanie relacji midzy nimi powin-
no spowodowa, e analiza wydarze ostatnich dwudziestu lat
[1964-1984] da miarodajne wyniki. Za powysze czynniki naley
uzna:
przewartociowanie w stosunkach midzy czonkami Obozu
Komunistycznego, wczajc Jugosawi, ktre miao miejsce
od 1957 roku oraz przyjcie wsplnej polityki dugofalowej;
rozwizanie kwestii stalinizmu;
ustanowienie kolektywnego przywdztwa, co miao
zakoczy spory o wadz i rozwiza problem sukcesji;
fazy i dalekosine cele prowadzonej przez komunistw pol-
ityki;
historyczne dowiadczenia, na ktrych oparto now doktryn;
przygotowanie aparatu partyjnego, organizacji masowych,
sub dyplomatycznych, wywiadowczych i bezpieczestwa
caego Bloku do celw wywierania wpyww politycznych i
prowadzenia dezinformacji strategicznej;
prowadzenie dziaa dezinformacyjnych wedug wzorca
saboci i ewolucji;
119
dostrzeenie przez strategw komunizmu roli, jak mogyby
odgrywa polemiki midzy rnymi pastwami
czonkowskimi Bloku Komunistycznego.
Na podstawie powyszych uwarunkowa mona stworzy
nowe zasady bdce podstaw analiz. Kady z czynnikw prze-
analizowany zostanie osobno.
Zanim rozpocz si proces formuowania nowej polityki, jed-
nym z najwaniejszych warunkw wstpnych byo ustanowie-
nie nowych stosunkw midzy reimami Bloku Komunistyczne-
go w roku 1957. Zrezygnowano z sowieckiej dominacji nad
wschodnioeuropejskimi satelitami i ograniczono stalinowskie
zapdy do mieszania si w sprawy Jugosawii i Chin na rzecz le-
ninowskich koncepcji rwnoci i proletariackiego internacjona-
lizmu. Dominacja ustpia pola partnerstwu oraz wzajemnej
wsppracy i koordynacji w dziaaniu na rzecz realizacji intere-
sw dugoterminowych i celw caego ruchu komunistycznego.
Wzito pod uwag rnorodno i narodowe uwarunkowania,
w ktrych funkcjonoway reimy i partie komunistyczne.
Tradycyjna, przestarzaa metodologia nie wzia pod uwag
istotnoci tej zmiany. Jej zwolennicy nadal postrzegali parti so-
wieck jako rywalizujc z parti chisk, czsto nieskutecznie,
o wpywy w innych partiach komunistycznych, aby zapewni ich
funkcjonowanie zgodnie z wzorcem sowieckim. Przy zaoeniu,
e wsplna narada 81 partii w listopadzie 1960 roku usankcjo-
nowaa rnorodno ruchu komunistycznego, mona atwo za-
uway, e ktnie i spory midzy komunistami na temat orto-
doksji tej czy innej taktyki s sztucznie wygenerowane i obliczo-
ne na realizacj celw taktycznych i strategicznych. Punktem
wyjciowym do opracowania nowej metodologii jest zaoenie,
e 81 partii zadeklarowao zaangaowanie si polityk dugofa-
low i zgodzio si na realizacj jej celw w miar swoich moli-
120
woci i potencjau. Co wicej, poniewa rnorodno ta bya
koncesjonowana, mona byo dokona podziau pracy midzy
partie i kadej z nich przypisa specjaln rol strategiczn, zgod-
n z jej charakterem narodowym i sugestiami Lenina. We wcze-
niejszym kontekcie historycznym twierdzi on: (...) potrzebu-
jemy wielkiej orkiestry. Musimy wycign wnioski z naszych
dowiadcze jak ustawi wszystkie partie, da jednej sentymen-
talne skrzypce, innej gronie brzmicy kontrabas, za batut
dyrygenta trzeciej.
1
Decyzje z lat 1957-60 przypisay partiom
sowieckiej, chiskiej, albaskiej, jugosowiaskiej, rumuskiej,
czechosowackiej, wietnamskiej i pozostaym gr na rnych in-
strumentach i odgrywanie rnych rozdziaw w utworze sym-
fonicznym. Metaforycznie mona powiedzie, e stara metodo-
logia syszy tylko pozbawione harmonii dwiki, za nowa sta-
ra si zrozumie symfoni jako cao.
Interpretacja wedug nowych zasad materiau dowodowego
znalezionego w oficjalnych rdach komunistycznych prowa-
dzi do identyfikacji szeciu zazbiajcych si strategii i obrazuje
rne role strategiczne przypisane poszczeglnym partiom ko-
munistycznym w oglnym planie.
Kongres partii komunistycznych Bloku w 1957 roku zgodzi
si na wspln, wywaon ocen bdw i zbrodni Stalina i rod-
kw potrzebnych do ich skorygowania. Powd do sporw na tle
Stalina i destalinizacji zosta usunity, a sporne zagadnienia roz-
wizane. Stara metodologia braa to jednak tylko w niewielkim
stopniu (albo wcale) pod uwag i w dalszym cigu traktowaa te
zagadnienia za kwestie sporne w przywdztwie sowieckim oraz
wzajemnych stosunkach ZSRR, Chin i Albanii. Warto podkreli,
e nowa metodologia uwaa stalinizm za tak naprawd mar-
twe zagadnienie, ktre od 1958 roku jest wiadomie i sztucznie
oywiane i wykorzystywane celem prezentowania faszywego
obrazu rywalizujcych frakcji wrd przywdcw Bloku Komu-
121
nistycznego. Zrozumienie elementw destalinizacji i sposobw,
w jakie byy one wykorzystywane, stanowi klucz do pojcia tak-
tyki komunistw i technik wykorzystanych w innych, zwizanych
z ni operacjach dezinformacyjnych, takich jak na przykad rze-
komy konflikt midzy Jugosawi a ZSRR na tle rewizjonizmu,
midzy Chinami i Albani na tle stalinizmu oraz niezaleno
Rumunii.
Od 1958 roku koncepcja wsplnego przywdztwa stopnio-
wo rozszerzaa si na inne sfery ycia i nie dotyczya wycznie
porozumienia politycznego midzy poszczeglnymi czonkami
Prezydium i Politbiura. Zacza obejmowa wszystkich, ktrzy z
racji penionych funkcji mogli przyczyni si do formuowania
doktryny, a take tworzenia i stosowania rodkw niezbdnych
do osignicia jej celw. Wczeni w ni byli nie tylko przywd-
cy komunistycznych partii Bloku i najwaniejszych pastw spo-
za niego, ale take wysocy urzdnicy aparatu KC, sub dyploma-
tycznych i wywiadowczych oraz czonkowie akademii nauk.
Rozwizanie kwestii stalinizmu wraz z ustanowieniem wspl-
nego kierownictwa i delegacja wadzy na nisze szczeble sku-
tecznie usuny przyczyny potencjalnej walki frakcyjnej, sporw
o wadz i jej sukcesj w kierownictwach partii komunistycznych.
Od tej pory zjawiska te mogy by wykorzystywane jako tematy
operacji dezinformacyjnych w ramach dalekosinej polityki i
wanie w tym aspekcie postrzega je nowa metodologia. Kremli-
nolodzy i obserwatorzy spraw chiskich zostali odsunici, po-
niewa nieustannie prbowali wyjania wzloty i upadki w so-
wieckim i chiskim kierownictwie wykorzystujc w tym celu
przestarza metodologi, ktra nie braa pod uwag tak istotne-
go zjawiska dezinformacji. Wedug nowej metody za, awanse,
dymisje, czystki, rehabilitacje rnych dziaaczy, a nawet zgony i
nekrologi dotyczce wanych prominentw komunistycznych,
ktre w analizie metod Borkenaua stanowiy wane wskazw-
122
ki powinny by badane w kontekcie prb faszywego przed-
stawiania zmian w polityce jako rozgrywek personalnych, a nie
dziaa taktycznych, czy te strategicznych.
Konwencjonalna metodologia prbuje analizowa rozwj
sytuacji i doktryn w wiecie komunistycznym albo w katego-
riach celw krtkofalowych, albo dugofalowych mocarstwo-
wych interesw narodowych Zwizku Sowieckiego i Chin. Rzad-
ko bierze pod uwag wpyw myli dialektycznej w doktrynach
komunistycznych, ktra czsto zawiera rozmaite sprzecznoci,
na przykad dotyczce polityki odprenia. Wyraa si ona wia-
domym podnoszeniem napicia midzynarodowego w wybra-
nych kwestiach, a nastpnie, kiedy konkretne cele komunizmu
zostaj zrealizowane jego rozlunieniem Prowadzc badania
wedug starych metod zwykle pomija si take fakt poniania i
oczerniania przywdcw komunizmu w celu ich pniejszej
rehabilitacji, a take zastraszanie i przymusow emigracj dysy-
dentw, poprzedzajc przebaczenie im i nagoniony powrt
do ojczyzny.
Nowa metodologia analizuje wspczesne wydarzenia w
odniesieniu do celw polityki dugofalowej. Kierujc si ni, w
procesie powstawania doktryny moemy wyrni trzy fazy,
podobnie jak w poprzedzajcym j NEP-ie. Pierwszym etapem
jest tworzenie korzystnych warunkw realizacji doktryny, dru-
gim wykorzystywanie faktu bdnego rozumienia sytuacji w
Bloku komunistycznym przez Zachd w celu uzyskania przewa-
gi. Te dwie fazy mona porwna do faz prdu zmiennego. Po-
dobnie bowiem jak one s cige, nakadaj si na siebie i wza-
jemnie oddziauj. Pocztek trzeciego, kocowego etapu ofen-
sywnego zaczyna si od zmiany taktyki, majcej na celu przygo-
towanie do caociowego ataku na Zachd. Nietrudno zauway,
e wiat komunistyczny, wykorzystujc istotne bdy strategicz-
ne w analizach prowadzonych przez Zachd, stara si dy do
123
realizowania swojego ostatecznego celu, jakim jest globalny
triumf komunizmu.
W pierwszej fazie NEP-u reformy ekonomiczne miay oywi
gospodark i stworzy wraenie, e Rosja Sowiecka stracia swj
impet rewolucyjny. W ten sposb powstay korzystne warunki
dla przeprowadzenia fazy drugiej, czyli stabilizacji reimu oraz
wywalczenia uznania dyplomatycznego i ustpstw gospodar-
czych ze strony mocarstw zachodnich. Trzecia faza rozpocza
si w 1929 roku odwrotem od reform gospodarczych i urucho-
mieniem ofensywy ideologicznej. Jeli chodzi o sprawy we-
wntrzne, znalazo to wyraz w nacjonalizacji przemysu i kolek-
tywizacji rolnictwa, zewntrznie za w dywersji Kominternu.
Sukces obu ofensyw zosta osabiony wypaczeniami reimu Sta-
lina. Dwie odpowiednie fazy polityki dugofalowej trwaj ju
ponad dwadziecia lat. Mona przypuszcza, e ostateczny etap
moe si zacz na pocztku lat osiemdziesitych [wydrukowa-
ne w 1984 r.].
Za porednie cele polityczne mona uzna:
stabilizacj polityczn i wzmacnianie poszczeglnych
reimw komunistycznych jako najwaniejszy warunek umoc-
nienia caoci Bloku,
likwidacj brakw gospodarczych Bloku przez handel
midzynarodowy i pozyskanie kredytw oraz technologii od
zaawansowanych technicznie pastw niekomunistycznych,
stworzenie podstruktur dla ewentualnej wiatowej federacji
pastw komunistycznych,
izolacja Stanw Zjednoczonych od ich sojusznikw i promow-
anie wsplnej z socjalistami akcji w Europie Zachodniej i Japo-
nii, ktrej perspektyw jest rozbicie NATO i japosko-
amerykaskiego paktu bezpieczestwa oraz zblienie z neu-
traln, skaniajc si do socjalizmu Zachodni Europ i
124
Japoni, zblienie wymierzone przeciwko Stanom Zjednoc-
zonym
2
;
wsplna z przywdcami ruchw nacjonalistycznych akcja w
Trzecim wiecie w celu wyeliminowania wpyww zachod-
nich z tych pastw, co jest podstawowym warunkiem ich
pniejszego wcielenia do Bloku Komunistycznego;
spowodowanie decydujcej zmiany w politycznej i wojskowej
rwnowadze si na korzy wiata komunistycznego;
ideologiczne rozbrojenie Zachodu w celu stworzenia korzyst-
nych warunkw przeprowadzenia ofensywy politycznej i os-
tateczna konwergencja Wschodu i Zachodu na warunkach
postawionych przez komunistw.
Nowa metodologia ma na celu pokazanie, jak rozwj wyda-
rze w wiecie komunistycznym moe nawizywa i przyczyni
si do osignicia tych celw na kadym etapie realizacji doktry-
ny. Decyzje z listopada 1960 roku pozwoliy na stosowanie pe-
nego spektrum taktyk prawicowych i lewicowych, legalnych i
rewolucyjnych, konwencjonalnych i ideologicznych. Znika naj-
waniejsza przyczyna faktycznych i potencjalnych podziaw w
wiecie komunistycznym, czyli kryterium ortodoksyjnej zgodno-
ci z wzorcem sowieckim. Dlatego te nowa metodologia uznaje
tak zwane rozamy za form taktyki i prbuje bada, w jaki spo-
sb su one celom polityki. Przyjmujc, e licencjonowany an-
tysowietyzm moe w rzeczywistoci przynie zysk globalnej stra-
tegii komunistw, atwo zauway, e wrogo wielu sowieckich
dysydentw, eurokomunistw, przywdcw chiskich, alba-
skich, jugosowiaskich i rumuskich do ZSRR jest nieprawdziwa.
Stara metodologia tylko w niewielkim stopniu, albo wcale, nie
bierze pod uwag historii NEP-u i innych okresw, w ktrych
dezinformacja odgrywaa istotn rol. Dlatego za jej pomoc wa-
ciwa ocena wprowadzenia polityki dugofalowej, opartej w du-
125
ej mierze o analiz historyczn nie jest moliwa. Nowa meto-
dologia powstaa w oparciu na wnioskach wycignitych z okre-
su NEP-u. Poniej wymieniono jej elementy, ktre byy najbar-
dziej charakterystyczne dla rzeczywistoci lat szedziesitych i
przez to zostay uznane za szczeglnie warte wykorzystania do
celw porwnawczych. Nale do nich:
stabilizacja reimu sowieckiego poprzez stworzenie fik-
cyjnych, kontrolowanych ruchw opozycyjnych i efektywne
wykorzystywanie ich do neutralizacji faktycznej opozycji
wewntrznej i zewntrznej;
stworzenie korzystnych warunkw dla funkcjonowania akty-
wnej sowieckiej polityki zagranicznej, ktrej celem byo dyp-
lomatyczne uznanie jej przez mocarstwa zachodnie i wzrost
obrotw handlowych Sowietw z nimi;
dowiadczenia, ktrych dostarczy Traktat z Rapallo [1922],
tajny sojusz polityczny i wojskowy z pastwem kapitalistyc-
znym, do ktrego przystpienie Sowietw miao na celu pozys-
kanie nowych technologii wojskowych;
udane prby przedstawienia faszywego wizerunku Republi-
ki Dalekowschodniej jako niepodlegego pastwa;
taktyczne rady Lenina odnonie odchodzenia od strategii
izolacji przez partie komunistyczne, ustanawiania wsplnego
frontu z socjalistami i wzrostu roli komunistw w parlamen-
tach i zwizkach zawodowych.
Faktyczny rozam midzy Tito a Stalinem z 1948 roku, dzie-
si lat pniej dostarczy strategom komunizmu wzorcw do
planowania pozorowanych rozamw w przyszoci. Historia sto-
sunkw sowiecko-jugosowiaskich daje zatem nowej metodo-
logii zestaw kryteriw, ktre mog posuy do oceny auten-
tycznoci kolejnych podziaw.
126
Decyzja o wykorzystaniu potencjau wywiadowczego Bloku
Komunistycznego do celw dezinformacji strategicznej, zawar-
ta w raporcie Szelepina z 1959 roku i zwizanych z nim doku-
mentach, zmienia typowe dla tradycyjnej metodologii zaoenie,
e komunistyczne suby wywiadowcze zaangaowane s wycz-
nie w dziaalno szpiegowsk i kontrwywiadowcz. Warto pod-
kreli, e nowa metodologia, w odrnieniu od konwencjo-
nalnej, uwzgldnia raport Szelepina oraz role przypisywane so-
wieckim oficjelom, zwizkowcom, naukowcom, duchownym,
uczonym, artystom i intelektualistom w zakresie realizacji dok-
tryny poprzez wywieranie wpywu politycznego. Nowa meto-
dologia uwzgldnia czsto dotd pomijan rol wymienionej
grupy osb oraz fakt, e ich dziaalno i publiczne wystpienia
take mog suy celom polityki.
W celu stworzenia korzystnych warunkw wdraania doktry-
ny, stratedzy Bloku postanowili prowadzi operacje dezinforma-
cyjne wedug wzorca sabo i ewolucja, ktry zosta wczeniej
skutecznie wykorzystany w okresie NEP-u, za w latach 1958-60
znalaz zastosowanie w caym Bloku Komunistycznym. Wedug
zaoe nowej metodologii wszystkie informacje docierajce
na Zachd z pastw komunistycznych i z caego ruchu komuni-
stycznego, w szczeglnoci za eurokomunizmu, powinny by
analizowane i oceniane wanie wedug tego wzorca.
Warto wspomnie, e do sformuowania dalekosinej poli-
tyki i opracowania dezinformacji polegajcej na pozorowaniu
rozamw i konfliktw bya ksika jednego z przywdcw par-
tii jugosowiaskiej, Edwarda Kardelja, zatytuowana Socjalizm i
wojna. Ukazaa si ona tu przed narad 81 partii w listopadzie
1960 roku. Kardelj pisa, e rnice zda wewntrz wiata ko-
munistycznego nie tylko nie s szkodliwe, ale stanowi wrcz
podstaw postpu.
3
Wedug niego, polityka wewntrzna i ze-
wntrzna Komunistycznej Partii Jugosawii nie moga by wpraw-
127
dzie niezalena od interesw socjalizmu, ale moga by funkcjo-
nowa niezalenie od subiektywnie pocztych odczu
4
innych
partii, takich na przykad jak Komunistyczna Partia Chin. Bada-
cze komunizmu nie powinni si zatem zadowala interpretacj
majcych miejsce zjawisk, dokonan na podstawie stereotypo-
wych dogmatw.
5
Przeprowadzajc obiektywn analiz, po-
winno si oddziela to, co subiektywne, od tego, co obiektywne.
W innym wypadku slogany i puste deklaracje polityczne unie-
moliwi wgld w prawdziwy stan rzeczy.
6
Podobnie jak Le-
nin, w 1958 roku Tito zauway, e internacjonalizm to przede
wszystkim praktyka, a nie tylko sowa i propaganda.
7
Z oczywistych przyczyn, Kardelj i Tito nie mogli otwarcie
ogosi, e sztucznie wywoane polemiki midzy partiami ko-
munistycznymi bd od tej pory wykorzystywane jako jedna z
technik dezinformacji. Niemniej jednak, jasne rozrnienie mi-
dzy subiektywn natur konfliktu a obiektywn natur wspl-
nych interesw i wyraajcej si we wsplnym dziaaniu soli-
darnoci socjalistycznej, stworzyo teoretyczne podstawy do
przeksztacenia faktycznie majcych miejsce polemik midzy
Tito a Stalinem w sztucznie generowane zatargi. Podobne kon-
flikty mogy zatem odtd by tworzone na potrzeby interesw
dugofalowej polityki, pod warunkiem, e nie stwarzay zagro-
enia dla ideologicznej i praktycznej jednoci wiata komuni-
stycznego.
Myl Kardelja w pniejszym okresie zostaa przeformuowa-
na przez Jurija Krasina: Cakowita jednomylno sama w so-
bie rzadko staje si pocztkiem wsplnego dziaania (...) Po-
trzebna jest nie tylko statyczna, monolityczna jedno, ale tak-
e rozwijajcy si na wsplnych dla wszystkich fundamental-
nych zasadach marksizmu-leninizmu dynamiczny system po-
gldw i stanowisk, ktre ksztatowane s przez rnice zda
w poszczeglnych kwestiach.
8
128
Z powyszych deklaracji i ich konsekwencji mona wycign
pi wnioskw. Po pierwsze, polemiki wewntrz Obozu Komu-
nistycznego niekoniecznie oznaczaj podziay. Po drugie, naley
ustala, czy dysputy wewntrzne faktycznie istniej. Po trzecie,
trzeba szuka dowodw jednoci w dziaaniach, ktre czsto kryj
si za rzekoma rnic zda i potajemnie skoordynowanym po-
stpowaniem pozornych rywali. Po czwarte, szuka korelacji
czasowych midzy wybuchami konfliktw a inicjatywami komu-
nistw, adresowanymi do mocarstw zachodnich (na przykad
rokowania SALT). Po pite, badacze powinni bra pod uwag, e
polemiki s czci dziaa dezinformacyjnych i analizowa, w
jaki sposb mog si one przyczyni do realizacji celw komuni-
zmu. Dla przykadu, zarzuty Chruszczowa pod adresem Chin o
podjudzanie do wojny oraz chiskie repliki dotyczce sowiec-
kiego rewizjonizmu i pacyfizmu w latach szedziesitych po-
winny by oceniane pod ktem ich przyczynienia si do proce-
su ksztatowania nowego wizerunku Chruszczowa i prb przed-
stawiania go jako umiarkowanego polityka, z ktrym mona ne-
gocjowa i doj do porozumienia. Wyczanie Jugosawii z Blo-
ku Komunistycznego, pomimo tajnego udziau Tito w procesie
tworzenia i realizacji nowej polityki dalekosinej naley nato-
miast analizowa w odniesieniu do budowania wiarygodnoci
Jugosawii jako lidera ruchu pastw niezaangaowanych.
Warto te podkreli, e sowieckie ataki na konserwatywnych
przywdcw Zachodu powinno si obserwowa w relacji do
chiskich prb nawizania z nimi bliszych kontaktw. Eskala-
cja wrogoci chisko-sowieckiej w latach 1969-70 powinna za
by uwaana za dziaanie cakowicie zamierzone, majce na celu
uatwienie rozmw SALT midzy ZSRR a USA oraz zblienie Chin
do pastw wysokouprzemysowionych. Mona zatem powie-
dzie, e uwane studium polemik, jeli s one odczytywane jako
dezinformacja, moe rzuci wiato nie tyle na istnienie roza-
129
mw, ale na dugofalow polityk i strategiczne interesy, ktrym
pozorowane podziay maj pomaga.
Nowa metodologia a rda zachodnie
Istnienie programu operacji dezinformacyjnych ma wpyw
na wszystkie rodzaje rde wiedzy o wiecie komunistycznym.
Dalsze ignorowanie niezmiernie wanej roli dezinformacji zmie-
rza do nieustannego szerzenia si bdw w zachodnich anali-
zach i polityce wobec wiata komunistycznego. Zakadajc ist-
nienie dezinformacji totalnej, wszystkie oceny sytuacji powinny
by oparte na wszelkich moliwych rdach, jawnych i tajnych,
ludzkich i technicznych. Z ca pewnoci nie naley trzyma si
zaoenia, e jeli tajne i jawne rda zasadniczo potwierdzaj
jak informacj, to oznacza to wiarygodno obu. Naley zda
sobie spraw z faktu, e oba kanay informacyjne mogy rwnie
dobrze powsta w KC albo komrkach Partii, czy te odpowie-
dzialnych za dezinformacj sub specjalnych pastw Bloku. Je-
li informacja z zachodnich rde niejawnych jest potwierdza-
na przez informacje jawne, wczajc oficjalne rda komuni-
styczne, to ju sam ten fakt stawia pod znakiem zapytania wiary-
godno rde zachodnich. Te, ktre poczwszy od lat 1958-60
przedstawiaj sabo i ewolucj systemu, powinny zosta do-
kadnie zbadane na okoliczno moliwego przejcia ich przez
komunistw.
Jeli zgodno z przekazem pochodzcym z Bloku Komuni-
stycznego traktuje si jako przesank wiadczc o niewiarygod-
noci rda, to w sytuacji odwrotnej, wiksz uwag naley zwr-
ci na informacje stojce w sprzecznoci z oglnym obrazem
sytuacji, nawet jeli pochodz one tylko z jednego rda. Dla
przykadu, osobiste obserwacje gocia z Zachodu, ktry odwie-
dzi jedn z chiskich komun wiejskich w roku 1961 i stwierdzi,
130
e sytuacja materialna mieszkacw wsplnoty nie pogarszaa
si, a Chiczycy coraz bardziej utosamiaj si z ustrojem komu-
nistycznym, nie powinny by przekrelane tylko dlatego, e stay
w sprzecznoci z innymi spostrzeeniami i powszechnie przyj-
mowanym pogldem, e sytuacja komun bya katastrofalna.
9
Skuteczno dezinformacji totalnej zaley od kontrolowane-
go procesu ujawniania pewnej iloci prawdziwych informacji,
w tym take tajnych, co zapewnia jej wiarygodno. W okresie
stalinowskim zdradzanie informacji niejawnych byo niemoli-
we. Wraz z przyjciem nowej polityki dugofalowej ulego to
zmianie. Ponownie przyjto leninowsk koncepcj pierwszo- i
drugorzdnych typw powicenia dla sprawy.
Najwaniejszymi tajemnicami reimu komunistycznego s ist-
nienie i natura dalekosinej polityki Bloku oraz strategia i rola
dezinformacji. Tajemnice wojskowe, naukowe, techniczne, go-
spodarcze i kontrwywiadowcze s za uznawane za spraw dru-
gorzdn. Mona powiedzie, e stanowi rezerw, z ktrej mo-
na czerpa i ujawnia informacje w celach strategicznych, w
szczeglnoci jeli istnieje podejrzenie, e mogy ju by przej-
te rodkami technicznymi lub poprzez prawdziwy przeciek.
Dopuszczalne jest na przykad ujawnienie prawdziwej tosamo-
ci tajnych agentw, ktrzy z rnych powodw przestali by
przydatni komunistom. W ten sposb podsunite Zachodowi
rdo czsto zdobywa jego zaufanie. Z tego powodu nie mona
automatycznie zakada, e tajne rda czy dezerterzy z krajw
Obozu na pewno dostarcz wiarygodnych informacji tylko dla-
tego, e ujawniaj pewne fakty na tematy wojskowe, gospodar-
cze, naukowe, techniczne lub kontrwywiadowcze lub w spekta-
kularny, jak by si wydawao, sposb demaskuj strategi komu-
nizmu. Znacznie waniejszym kryterium jest to, co informatorzy
maj do przekazania na temat polityki dalekosinej i zastosowa-
nia dezinformacji. Liczba przywdcw komunizmu, oficjeli i in-
131
telektualistw, ktrzy maj pen wiedz o skali i zakresie pro-
gramu dezinformacji, jest bardzo ograniczona, cho naley pa-
mita, e wielu z nich jest w ten czy inny sposb osobicie za-
angaowanych w jej proces. Wikszo tajnych informatorw i
dezerterw, jeli rzeczywicie wiadomie przeszli na stron Za-
chodu, powinna mie co do powiedzenia na temat aktualnych
technik stosowanych w zakresie dezinformacji, nawet jeli nie
do koca zdaj sobie spraw z ich znaczenia.
Oceniajc docierajce na Zachd informacje techniczne i na-
ukowe, szczegln uwag naley zwrci na raport Szelepina z
maja 1959 roku i jego artykuy w Czekicie (w j. ros. Czekist),
gdzie proponowa przygotowanie operacji dezinformacyjnych,
majcych na celu zakcenie i utrudnienie zachodnich progra-
mw naukowych, technologicznych i wojskowych. Miao si to
odbywa poprzez zmian priorytetw badawczych i skierowa-
niu uwagi analitykw na kosztowne i nieefektywne projekty.
Naley si zatem spodziewa, e dostpne na Zachodzie infor-
macje na temat sowieckich projektw kosmicznych, systemw
zbrojeniowych, statystyk wojskowych i postpw naukowo-tech-
nicznych zawieraj liczne elementy dezinformacji.
Majc wiadomo, e program dezinformacji totalnej jest
wprowadzany w ycie i e komunici dobrze wiedz o zachod-
nich prbach przechwycenia ich cznoci, szczeglnie podejrz-
liwie naley traktowa materiay uzyskane z depesz nadanych
otwartym tekstem lub zakodowanych prostym szyfrem. W zasa-
dzie powinno si je traktowa jak materiay pochodzce ze r-
de oficjalnych. Wedug prasy zachodniej, przynajmniej cz
informacji o ofiarach wojny chisko-wietnamskiej z 1979 roku
naley do tej kategorii.
132
Nowa metodologia i rda komunistyczne
Naley pamita, e wszystkie rda komunistyczne s po-
tencjalnymi kanaami dezinformacji. Aby zachowa swoj wiary-
godno, wszystkie musz by zgodne z obowizujcym w da-
nym momencie wzorcem. Mimo tego, mona wyrni rda,
ktre z pewnym prawdopodobiestwem ujawniaj prawd na
temat wdraania i realizacji dugofalowej doktryny komunistycz-
nej.
Oficjalne rda komunistyczne
Jeli chodzi o oficjalne owiadczenia i decyzje podjte na mi-
dzynarodowych zjazdach i konferencjach komunistycznych, fun-
damentalne znaczenia maj te pochodzce z lat 1957-60, nie tyl-
ko dlatego, e by to okres formuowania nowej dalekosinej
polityki, ale take ze wzgldu na szczegln istot jej samej. Naj-
waniejsz cech nowej polityki byo to, e Zachd mia pozo-
sta niewiadomy jej obecnoci i sposobu funkcjonowania. Ocze-
kiwano, e wraz z przyjciem nowej polityki i strategii, oficjalne
dokumenty bd zawiera coraz mniej informacji na temat du-
gofalowych celw i sposobw ich realizacji. Do najwaniejszych
aktw z okresu tworzenia tej polityki nale dokumenty ze zjaz-
du partii komunistycznych Bloku w 1957 roku, XXI Zjazdu KPZR
(1959), kongresu 81 partii (1960) oraz raportu strategicznego
Chruszczowa z 6 stycznia 1961 roku.
Opierajc si w duej mierze na wspomnieniowych dowodach
nieporozumie podczas spotkania 81 partii w Moskwie, zachod-
ni analitycy doszli do wniosku, e podjte podczas niego decy-
zje odzwierciedlay kompromis midzy stanowiskami skonflik-
towanych ze sob partii komunistycznych, cho poszczeglne
pastwa miay rni si stosunkiem do przestrzegania tego kom-
promisu. Wniosek ten jest jednak bdny. Zjazd trwa kilka tygo-
133
dni i bez wtpienia wiele partii wygaszao swoje pogldy przed
przyjciem nowej polityki, majc ku temu pene prawo w myl
zasad leninowskiego centralizmu demokratycznego. Po zako-
czeniu dyskusji oraz ratyfikacji i przyjciu doktryny, wszystkie
partie, ktre podpisay Manifest, na powanie zajy si jej reali-
zacj. Jeli ktrakolwiek partia ze wzgldw politycznych nie
miaaby zamiaru pniej stosowa si do decyzji podjtych pod-
czas narady, nie podpisaaby Manifestu i najpewniej zostaaby
wykluczona z midzynarodowego ruchu komunistycznego. Ka-
da partia, ktra chce utrzyma swoj pozycj w ruchu, musi by
w stanie udowodni, e podja konsekwentne kroki w celu re-
alizacji postanowie zjazdu. Gdyby partie komunistyczne nie
podchodziy powanie do decyzji wyszych instancji, nie byyby
tak zdyscyplinowanymi i skutecznymi organizacjami, za jakie
przecie uchodz. Nie naley te ignorowa elementu determi-
nizmu politycznego, ktry od dwudziestu lat [liczc od daty pi-
sania tego fragmentu pracy; przed 1984 r.] widoczny jest w dzia-
aniach i deklaracjach partii komunistycznych, przebiegu ich zjaz-
dw, wdraaniu nowej polityki i towarzyszcych jej strategiach.
Zachodni analitycy, nie bdc wiadomymi istnienia progra-
mu dezinformacji strategicznej, popenili fundamentalny bd
przyjmujc, e narada 81 partii komunistycznych bya wyrazem
braku jednoci wiata komunistycznego, a nie zupenie odwrot-
nego stanu. Dziki temu przywdcom komunizmu atwo byo
rozwija swoj strategi w Europie i Trzecim wiecie na polu
ideologicznym i wojskowym. W duej mierze z powodu tego b-
du, pniejsze materiay pochodzce z oficjalnych rde komu-
nistycznych i dowodzce braku jednoci w Bloku byy automa-
tycznie przyjmowane za prawdziwe i wiarygodne.
Majc wiadomo, e program dezinformacji jest adresowa-
ny gwnie, cho nie tylko, do wiata niekomunistycznego, naj-
waniejsz kwesti jest umiejtno odrnienia przemwie,
134
publikacji i przekazw, ktre s kierowane do bloku komunistycz-
nego od tych przeznaczonych dla wiata niekomunistycznego.
Ta druga kategoria oczywicie znacznie czciej ni pierwsza
zawiera elementy dezinformacji. Nie da si jednak cakowicie
ukry doktryny i jej realizacji przed tymi, ktrzy maj j przepro-
wadza. Z tej przyczyny najwaniejsze decyzje z lat 1958-60 zo-
stay opublikowane, podobnie jak ustalenia zjazdu partii komu-
nistycznych z roku 1969, kiedy to dokonano przegldu i podsu-
mowania pierwszej dekady funkcjonowania przyjtej 10 lat wcze-
niej dalekosinej polityki. Postp w koordynacji i konsolidacji
Bloku Komunistycznego, zwaszcza w ramach RWPG i Ukadu
Warszawskiego, znacznie lepiej ni w innych rdach mona
przeledzi w corocznych suplementach do Wielkiej Encyklope-
dii Radzieckiej (GSE, w literaturze anglojzycznej), ktre dostp-
ne s tylko po rosyjsku. Nie zdradzaj one oczywicie natury pro-
gramu dezinformacji. Mimo wszystko, pewne docierajce na Za-
chd informacje w mniejszym lub wikszym stopniu stawiaj pod
znakiem zapytania autentyczno oraz gboko podziaw i
kryzysw w Bloku.
Informacje zawarte w Encyklopedii odzwierciedlaj w szcze-
glnoci wzajemne nieprzerwane wizyty przywdcw delega-
cji partyjnych w rnych krajach Bloku, take tych teoretycznie
pozostajcych ze sob w konflikcie. Spotkania te byy niekiedy
odnotowywane przez pras, ilustrowane zdjciami, na przykad
Breniewa ciepo witajcego si z Dubczekiem, Tito, czy Ceau-
sescu. Zachodni komentatorzy, majc niemal obsesj na punkcie
podziaw w wiecie komunistycznym, automatycznie przyjmu-
j, e tego typu spotkania s prb (z reguy nieudan) maskowa-
nia wrogoci midzy przywdcami. Zapominaj, e w okresie
faktycznie majcych miejsce napi midzy Tito a Stalinem wi-
zyta tego pierwszego w Moskwie moga go kosztowa ycie. Ba-
dacze pomijaj take tak ewentualno, e spotkania z lat sze-
135
dziesitych i siedemdziesitych mogy mie miejsce w celu za-
prezentowania faszywych nieporozumie pomidzy poszczegl-
nymi pastwami Bloku, zgodnie z wymogami polityki dalekosi-
nej.
Zachodni analitycy, ktrzy wiele uwagi powicili nie popar-
tym faktami materiaom pochodzcym ze rde komunistycz-
nych, wskazujcych na rozamy midzy ZSRR, Chinami i Albani,
rzadko zdawali sobie spraw, e tylko uprzywilejowana mniej-
szo, na co dzie zwizana z realizacj doktryny i programem
dezinformacji, moga szczegowo porwnywa pras ukazuj-
c si w rnych pastwach komunistycznych. Nawet jeli obce
tytuy byyby dostpne, bardzo niewielu Rosjan potrafio czyta
po chisku czy albasku, a tylko nieliczni Chiczycy i Albaczy-
cy znali rosyjski. Audycje Radia Moskwa nadawane po albasku
w latach 1960-61 nie mogy by odbierane w Albanii bez retrans-
misji przez stacj miejscow. Zostay one jednak przechwycone
przez BBC i inne zainteresowane agencje zachodnie, a ich frag-
menty ujrzay potem wiato dzienne w midzy innymi w Sum-
maries of World Broadcasts. Komunistyczne suby specjalnie
doskonale zdaway sobie z tego spraw, ale zaledwie kilku anali-
tykw zachodnich zauwayo, e polemiki pomidzy przywd-
cami komunistycznymi miay szans dotrze niemal wycznie
do zachodniej publiki.
W pierwszej kolejnoci przywizujc wag do wyszukiwania
i badania rozamw w wiecie komunistycznym, zachodni anali-
tycy skupili ca swoj uwag na tych fragmentach przemwie
i artykuw przywdcw komunizmu, ktre zdradzay rnice
w podejciu midzy poszczeglnymi partiami do rnych istot-
nych kwestii. Ignorowano lub dezawuowano, jako nie majce
pokrycia w faktach, wszelkie fragmenty traktujce o jednoci
komunizmu i przywizaniu do decyzji podjtych podczas nara-
dy 81 partii. Niekoniecznie w ten sam sposb byy one odczyty-
136
wane i rozumiane przez czonkw poszczeglnych partii komu-
nistycznych.
Ze wzgldu na niewystarczajce rozpoznanie istoty kwestii
dezinformacji, zachodni analitycy nie przywizywali naleytej
uwagi do pochodzenia i autentycznoci tekstw wanych dekla-
racji i przemwie w sytuacji, kiedy dostpna bya wicej ni
jedna wersja.
Nawet jeli dyskusje w wiecie komunistycznym znajduj
odzwierciedlenie w oficjalnych publikacjach komunistycznych
dostpnych na Zachodzie, ich rozumienie przez czonkw partii
w krajach uczestniczcych w dyskursie jest prawdopodobnie
zupenie inne. Stosujc rne rodki, takie jak wspominane po-
wyej, kierownictwo partyjne jest w stanie rwnolegle prezen-
towa dwa odmienne obrazy tej samej debaty. Na Zachodzie moe
ona wyglda na bardzo powan, podczas gdy na Wschodzie
prezentuje si j jako niewielk lokaln przeszkod, ktrej
konsekwencje w perspektywie mog okaza si pozytywne. Do-
brym przykadem jest tu obserwacja autora, e przed XXII Zjaz-
dem KPZR w padzierniku 1961 roku, na ktrym Chruszczow
publicznie zaatakowa przywdcw albaskich, czonkom partii
nie udzielono adnych wskazwek. Jedyna wiedza na temat na-
picia w stosunkach sowiecko-albaskich, jak autor posiada w
tym momencie, pochodzia z wypowiedzi jego dwch starszych
kolegw z KGB, ktrzy w 1959 roku przyznali, e w latach 1958-
59 zaplanowano operacj dezinformacyjn o stosunkach jugo-
sowiasko- i albasko-sowieckich.
Nieoficjalne rda komunistyczne
Nierzadko zdarza si, e materiay ujawniane przez pras ko-
munistyczn na temat rnic zda w wiecie komunistycznym
znajduj potwierdzenie w nieoficjalnych wypowiedziach liderw
137
pastw komunistycznych kierowanych do odpowiadajcych im
rang zachodnich komunistycznych oficjeli i przyjaci. Pamita-
jc, e KGB i inne komunistyczne suby bezpieczestwa mog
liczy dosownie na miliony informatorw, stosunkowo atwo jest
im kontrolowa kilka tysicy wasnych obywateli, ktrzy maj
regularne oficjalne i nieoficjalne kontakty z zagranic. Reimy
komunistyczne nie toleruj przeciekw informacji ze strony
swoich poddanych. Jak stwierdzi sam Chruszczow, negujc po-
dejrzenie, e w 1958 roku rozmawia z nieyjcym ju senato-
rem Hubertem Humphreyem na temat chiskich komun: same
sugestie, e mog mie poufne kontakty z czowiekiem, ktry
chepi si spdzeniem dwudziestu lat ycia na walce z komuni-
zmem, mog jedynie wzbudzi miech. Kady, kto w najmniej-
szym choby stopniu rozumie polityk, nie wspominajc ide-
ologii marksizmu i leninizmu, zrozumie, e poufna rozmowa
z panem Humphreyem na temat polityki partii komunistycz-
nych i stosunkw z naszymi najlepszymi przyjacimi, przywd-
cami Komunistycznej Partii Chin jest czym niewyobraal-
nym.
1 0
Mimo tych zapewnie, wielu zachodnich naukowcw i
obserwatorw twierdzi, e informacje pochodzce z przeciekw
byy wartociowe.
W przedmowie do swojej ksiki The Soviet Bloc: Unity and
Conflict, Zbigniew Brzeziski napisa: Jestem take wdziczny
kilku oficjalnym przedstawicielom rnych pastw komuni-
stycznych za ich ch rozmawiania o sprawach, ktrych nie
powinni ze mn porusza. Ksika nie przedstawia jednak ad-
nego wyjanienia, dlaczego oficjalni przedstawiciele pastw ko-
munistycznych nie mieliby chtnie rozmawia z prominentnym
antykomunistycznym naukowcem i obywatelem gwnego mo-
carstwa imperialistycznego. Nie ma w niej te adnej wzmian-
ki o moliwoci dezinformacji. Jeli jednak tak ewentualno
uwzgldnimy, podobnie jak kontrol nad kontaktami zagranicz-
138
nymi oficjeli, wyjanienie tego braku dyskrecji staje si oczywi-
ste. Prawie wszyscy komentujcy na Zachodzie Prask Wiosn
1968 roku i eurokomunizm w latach siedemdziesitych wykazy-
wali podobn tendencj do przyjmowania za pewnik tego, co
mwili im pochodzcy z Bloku Komunistycznego uczestnicy tych
wydarze i dyskusji.
Na tle prowokacji z okresu NEP-u i znanych przypadkw in-
tensywnego wykorzystywania naukowcw, pisarzy i pozostaych
intelektualistw przez KGB (poczwszy od 1959 roku), auten-
tyczno form podziemnych publikacji (znanych jako samizdat),
ktre pojawiy si w ZSRR w latach szedziesitych, powinna
by traktowana raczej sceptycznie. Nie mona bowiem oceni
ich znaczenia bez ustalenia zasigu oddziaywania tego typu pu-
blikacji wewntrz Zwizku Sowieckiego. Nie mona obroni tezy,
e poniewa samizdat dociera do do szerokiego krgu czytel-
nikw zagranic, to podziemne publikacje s rwnie czsto czy-
tane w kraju. By moe w rzeczywistoci w ZSRR jedynie bardzo
wska grupa osb, ktrym zezwala na to KGB, ma do nich do-
stp. Dlatego te, podziemne druki naley traktowa jako cz
kategorii nieoficjalnych rde komunistycznych.
Podobne uwagi dotycz chiskich plakatw, na ktrych Za-
chd opar du cz swojej wiedzy o Rewolucji Kulturalnej,
walkach o wadz w chiskim kierownictwie i postawie ChRL
wobec ZSRR, zwaszcza w latach 1966-70. Z ca pewnoci mo-
na jedynie powiedzie, e plakaty te nie pojawiyby si w ogle,
jeli chiskie kierownictwo by ich sobie nie yczyo i nie zdawa-
o sobie sprawy, jak wielk uwag zwracali na nie dyplomaci,
dziennikarze i obcokrajowcy z pastw niekomunistycznych. Daje
to podstawy do przeprowadzenia analizy ich zawartoci pod k-
tem aktualnego wzorca dezinformacji. Gdy nie mona waci-
wie oceni ich penego znaczenia nie wiedzc kto je wywiesza i
139
jakie wskazwki dano czonkom Partii przez konwencjonalne
kanay komunikacji partyjnej.
Tajne rda komunistyczne
Ostatni kategori rde komunistycznych s przecieki oraz
sytuacje, w ktrych doszo do ujawnienia dokumentw lub in-
nych informacji na temat przebiegu tajnych spotka partyjnych
i konferencji midzynarodowych. Najsabsz stron dowodw,
wiadczcych o nieporozumieniach midzy partiami, pochodz-
cych z okresu zjazdu partii rumuskiej w czerwcu 1960 roku i
narady 81 partii w tym samym roku jest to, e wikszo z nich
jest retrospektywna i dotara na Zachd z pewnym opnieniem.
To istotny czynnik, jeli si wie o istnieniu programu dezinfor-
macji. Jest rzecz trudn zaaranowanie konferencji na potrzeby
dezinformacji, ale sfabrykowanie materiaw na spokojnie po jej
zakoczeniu i wybranie odpowiedniego kanau ich przekazania
na Zachd jest ju tylko prost operacj.
Podsumowanie
Nowa metodologia pomaga w miar obiektywnie wyjani
liczne anomalia i sprzecznoci w wiecie komunistycznym. Tu-
maczy przyczyny, dla ktrych komunizm tak bardzo wierzy w
swj sukces. Nowa metoda prowadzenia bada nad reimami
komunistycznymi pozwala take dostrzec niezwyk lojalno i
oddanie przywdcw Partii i jej szeregowych dziaaczy. Wyjania
przyczyny, dla ktrych komunizm ujawnia o sobie pewne infor-
macje i odnosi je do potrzeb polityki dugofalowej. Nowa meto-
dologia tumaczy pozorn tolerancj systemu totalitarnego wo-
bec niezadowolenia otwarcie wyraanego przez jego obywateli
w kontaktach z obcokrajowcami oraz dostarcza kryteriw oce-
140
ny wiarygodnoci rde, odrniania rzeczywistych dezerterw
od prowokatorw, czy te prawdziwe informacje od propagan-
dy i dezinformacji. Pozwala na wskazanie agentw wpywu na
Zachodzie. Sugeruje, e rozpoznana dezinformacja moe dostar-
czy wskazwek co do intencji jej autorw, a take pomaga wa-
ciwie oceni znaczenie oficjalnych i nieoficjalnych rde ko-
munistycznych. Warto zwrci uwag na to, e nowe metody
analizowania wiata komunistycznego odchodz od nadmierne-
go skoncentrowania si na spektakularnych polemikach rzeko-
mo toczcych si wewntrz Obozu i skupiaj si raczej na obser-
wowaniu postpu na polu koordynacji dziaa i wsppracy.
Wydaje si, e ich rozpowszechnienie ma szans wskaza drog
wyjcia z kryzysu, w jakim znajduj si zachodnie studia i anali-
zy. Stosowanie w badaniach nowej metodologii moe pomc
poprawi skuteczno zachodniego wywiadu i sub bezpiecze-
stwa. Pomaga ona wyjani jak doszo do zwycistwa komuni-
stw w wojnie wietnamskiej, pomimo rozamu chisko-sowiec-
kiego. Przede wszystkim jednak pokazuje ch i moliwoci wia-
ta komunistycznego w zakresie przejmowania inicjatywy, rozwi-
jania i realizacji strategii w stosunku do USA, innych pastw
uprzemysowionych i krajw Trzeciego wiata, prowadzcych
do cakowitego zwycistwa komunizmu midzynarodowego,
pomimo pozornego braku jednoci.
Jak dotd [1984 r.], zaoeniami nowej metodologii kieruje
si w prowadzeniu analiz, zaledwie jedna osoba. Tylko czas moe
pokaza, czy przetrwa, czy zainspiruje nowe kierunki bada i czy
zmieni przestarza metodologi i wreszcie czy pomoe Zacho-
dowi ujrze w nowym wietle prawdziwe znaczenie i rozmiar
problemu komunizmu.
141
1
Zobacz: Dziea Lenina, cytowane wg wyd. angielskojzycznego: Lenins
Works, tom 8, str. 96.
2
Alternatywn moliwoci w takich relacjach mogoby by pozorowane
zblienie Chin z konserwatywn Japoni i Stanami Zjednoczonymi.
3
Edward Kardelj, Socialism and War: A Survey of the Chinese Criticism of
the Policy of Coexistence (Socjalizm i wojna: studium nad chisk krytyk
polityki wspistnienia), Methuen, 1961, str. 11.
4
Tame, str. 238.
5
Tame, str. 229.
6
Tame, str. 9.
7
Cytat za: Yugoslav Facts and Views, nr 50 z 5 maja 1958 r., New York,
Yugoslav Information Center.
8
Jurij Karsin, [w j. rosyjskim:] Midzynarodowo i poczucie narodowe w
procesie rewolucyjnym, [w:] Nowoje Wriemja, nr 7, 13 lutego 1981 r.
9
Denis Warner, Hurricane from China (Huragan z Chin), New York 1961,
Macmillan, str. 123.
10
Zbir dokumentw z Nadzwyczajnego XXI Zjazdu KPZR, Current Soviet
Policies (Bieca polityka sowiecka), tom 3, red.: Leo Gruliow, New York,
Praeger, stycze 1959, str. 206. (Dalej bdzie uywany skrt: CSP).
142
143
CZ II
Program Dezinformacji
i jego wpyw na wiat zachodni
144
145
13
Pierwsza Operacja Dezinformacyjna:
spr sowiecko-jugosowiaski,
1958-1960
Lata 1958-60 byy czasem zaznaczonym wielu spektakularny-
mi polemikami pomidzy przywdcami sowieckimi i jugoso-
wiaskimi, poczonymi z naciskami ze strony ich partii oraz
prbami ingerencji w spr ze strony wadz albaskich i chi-
skich. W spr osobicie zaangaowany by sam Chruszczow. W
swoim wystpieniu podczas VII Zjazdu Bugarskiej Partii Komu-
nistycznej w Sofii 3 czerwca 1958 r. nazwa on jugosowiaski
rewizjonizm wrogiem klasowym na usugach imperialistw i
okreli go mianem konia trojaskiego w ruchu komunistycznym.
Powiedzia, e niektrzy teoretycy utrzymuj si tylko dziki
jamunie, otrzymywanej od krajw imperialistycznych w for-
mie marnych resztek zbywajcych im dbr. (...) Rewizjonici
prbuj od rodka rozbi jedno partii rewolucyjnych i zapro-
wadzi zamt i baagan w marksistowsko-leninowskiej ideolo-
gii [okrzyki Oni nie zwyci].
1
Wszystko wskazywao na to, e sowiecko-jugosowiaski kon-
flikt dodatkowo wzmocni si przez fakt zbojkotowania przez
komunistyczne partie Bloku VII Zjazdu Partii Jugosawii oraz
przez radzieck krytyk programu i polityki zagranicznej jugo-
sowiaskiej partii, a take przez wykluczenie Jugosawii ze spo-
146
tkania 81 partii w roku 1960, na ktrym oficjalnie potpiono re-
wizjonizm. W rzeczywistoci jednak, prawdziwy obraz stosun-
kw sowiecko-jugosowiaskich, ujawniony dziki informacjom
wewntrznym i poparty wieloma dowodami, okaza si zupe-
nie inny.
Ostateczne pogodzenie si Jugosawii
z Blokiem Komunistycznym
Po mierci Stalina przywdcy sowieccy zaczli dy do zgo-
dy z wadzami jugosowiaskimi, celem wyrwania Jugosawii z
obj Zachodu i powrotu jej do Obozu. Tajne oficjalne negocja-
cje pomidzy Tito i Chruszczowem w 1955 i 1956 doprowadziy
do cakowitej zgody w stosunkach pastwowych i czciowej w
relacjach partyjnych. Proces pojednania zosta jednak nieoczeki-
wanie zaburzony przez polskie [Pozna] i wgierskie powstania
w 1956 roku. Pocztkowa solidarno przywdcw Jugosawii z
Polakami i Wgrami podczas krwawych wydarze, ataki Tito na
stalinowskich przywdcw w Europie Wschodniej, takich jak
Hoda, przyczyniy si do wzmocnienia nacjonalizmu i rewizjo-
nizmu w Bloku oraz do czasowego uniezalenienia si Wgier
od Zwizku Sowieckiego. Sowieci dostrzegli jednak zagroenie
wynikajce z duego wpywu jugosowiaskich rewizjonistw
w Europie Wschodniej, czego nastpstwem bya postpujce
krytyka Jugosawii w poczeniu z prbami odczenia jej od
Zachodu.
Chocia wzajemna krytyka Sowietw i Jugosowian wzmoc-
nia si po Powstaniu na Wgrzech, przywdcy zawsze starali si
zostawia sobie furtk do dalszych rozmw i negocjacji. Po tym
jak w czerwcu 1957 roku Chruszczow pokona dziaajc w Zwiz-
ku Sowieckim grup o antypartyjnym nastawieniu zacz inten-
sywnie dziaa celem przywrcenia obecnoci Jugosawii w Blo-
147
ku. Tym razem mu si udao i pena zgoda pomidzy jugosowia-
skimi przywdcami a Zwizkiem Sowieckim i reszt Bloku zo-
staa osignita. Wedug agencji TASS, Kardelj i Rankovi pod-
czas wakacji na Krymie odwiedzili Moskw celem spotkania si
z towarzyszem Chruszczowem. Albaski przywdca, Hoda i
bugarski iwkow zrobili podobnie w lipcu [1957 r.]
1 i 2 sierpnia 1957 r. Tito, Kardelj i Rankovi spotkali si z
Chruszczowem i Mikojanem w Bukareszcie na tajnej konferen-
cji powiconej solidarnoci socjalistycznej. Komunikat wyda-
ny po spotkaniu silnie akcentowa determinacj w kierunku po-
prawienia stosunkw i wsppracy opartych na rwnych zasa-
dach. Radio moskiewskie podao, e ustalone zostay konkret-
ne formy wsppracy. Najwaniejsz za konsekwencj zgody
sowiecko-jugosowiaskiej byo usunicie podstaw do kontynu-
owania starych wani i sporw.
Postpowanie Jugosawii w najbliszych miesicach jasno
wskazywao na to, e faktycznie przeorientowaa ona swoje na-
stawienie do Bloku Komunistycznego, wczajc w to swj sto-
sunek do Chin. Wydarzenia majce miejsce we wrzeniu 1957
roku dostarczyy czterech silnych dowodw, ktre to potwier-
dzay: jugosowiaska delegacja pod kierownictwem Vukmano-
viia-Tempo zostaa przyjta w Pekinie; Jugosawia zablokowaa
rezolucj ONZ, potpiajc radzieck interwencj na Wgrzech;
przedstawiciele Jugosawii byli obecni na posiedzeniu RWPG;
wreszcie Tito z Gomuk publicznie odrzucili komunizm naro-
dowy. Tito wypowiedzia nastpujce zdanie: Uwaamy, e
izolowanie si od wielkich moliwoci wzmocnienia si socjali-
stycznych na caym wiecie jest ze. W padzierniku Jugoso-
wianie spenili obietnic dan Zwizkowi Sowieckiemu w latach
1955-1956 odnonie uznania NRD. W czerwcu 1958 Tito zgodzi
si na egzekucj byego premiera Wgier, Imre Nagya, ktrego
wczeniej Jugosowianie wydali Sowietom.
148
Jugosowianie nieoficjalnie wzili te udzia w pierwszej post-
stalinowskiej konferencji Bloku Komunistycznego w listopadzie
1957 i oficjalnie ju w spotkaniu 64 partii komunistycznych, kt-
re miao po nim miejsce. Do znaczce jest rwnie to, e w
obu jugosowiaskich delegacjach brali udzia Kardelj, ktry by
niegdy jugosowiaskim delegatem do Kominformu; Rankovi
odpowiedzialny za jugosowiaskie suby specjalne; oraz Vla-
hovi, ktrego zadaniem byo dbanie o stosunki z partiami ko-
munistycznymi i socjalistycznymi. Na konferencji Bloku potpio-
no nieufno Stalina wobec pozostaych partii, a jego wtrcanie
si w ich sprawy zostao potpione. Uksztatoway si nowe sto-
sunki pomidzy przywdcami i partiami Bloku, a oparto je na
leninowskich zasadach rwnoci i wsppracy. Jugosawia pod-
pisaa Manifest Pokojowy 64 partii komunistycznych, cho nie
zrobia tego w przypadku deklaracji partii komunistycznych Blo-
ku. Brak podpisu Jugosawii pod deklaracj Bloku przyczyni si
do uznania sowiecko-jugosowiaskiego sporu przez Zachd za
autentyczny. Podczas przemwienia w Instytucie KGB w grud-
niu 1957 roku genera Kurienkow da do zrozumienia, e Jugo-
sawia w peni popieraa deklaracj, jednak mimo tego zdecydo-
waa si jej nie podpisywa ze wzgldu na tajne porozumienie
ze Zwizkiem Sowieckim, w ktrym zdecydowano, e taktycznie
korzystniejszym rozwizaniem bdzie jej oficjalne odrzucenie.
Jedn z decyzji podjtych na konferencji, ktr Jugosawia
popara w sposb tajny, byo sformuowanie dugofalowej poli-
tyki Bloku. Umowa, w wyniku ktrej ustalono, e Jugosawia nie
powinna oficjalnie podpisywa deklaracji zapocztkowaa me-
tod tajnoci i wprowadzania w bd, celem ukrycia rzeczywi-
stej wsppracy i zaangaowania Jugosawii podczas tworzenia i
wprowadzania w ycie dugofalowej polityki Bloku oraz silnie
zaakcentowaa udzia tego kraju w zakrojonym na szerok skal
procesie dezinformacji.
149
Dziki rozmowom prowadzonym w 1959 roku z pk. Grigo-
renko
2
, wiceszefem Departamentu Dezinformacji KGB, autor
niniejszej ksiki dowiedzia si, e pod koniec 1957 i na poczt-
ku 1958 roku pomidzy Sowietami i Jugosowianami miay miej-
sce liczne konsultacje, a take zawarte zostay umowy, dotyczce
politycznej wsppracy pomidzy oboma pastwami w zakresie
ksztatu nowej, dugofalowej polityki. Zasadniczo umowy te do-
tyczyy wsppracy na trzech polach:
[a] dyplomacji, ze szczeglnym uwzgldnieniem Egiptu, In-
dii oraz krajw arabskich i azjatyckich;
[b] postpowania w stosunku do socjalistw zachodnich i
zwizkw zawodowych, a take;
[c] prowadzenia praktyk dezinformacyjnych.
Wedug Grigorenki na pocztku 1958 roku Prezydium Komi-
tetu Centralnego KPZR dostarczyy instrukcji Puszkinowi, szefo-
wi nowoutworzonego partyjnego Departamentu Operacji Ak-
tywnych, celem przygotowania przez niego operacji dezinforma-
cyjnej w zakresie stosunkw sowiecko-jugosowiaskich, zgod-
nie z dugofalow polityk Bloku.
3
Poprzedzao to wybuch spo-
ru w kwietniu 1958 roku.
Na temat niezgody rozpisywaa si gwnie partyjna prasa
Zwizku Radzieckiego i Jugosawii. Poniewa w obu przypadkach
media znajdoway si pod kontrol aparatu partyjnego, spr atwo
byo sfabrykowa, a nastpnie manipulowa nim. Niemniej jed-
nak ju na pocztku stao si jasne, e aby zyska na operacji na-
leaoby na przyszo wyksztaci we wsppracy z KGB nowe
moliwoci, kanay i formy dziaania. Wyjania to czemu, wedug
Grigorenki, Komitet Centralny poczwszy od roku 1959 zdecy-
dowa si wykorzysta zarwno Departament Operacji Aktyw-
nych, jaki i Departament Dezinformacji KGB, aby poszerzy za-
150
sig tej konkretnej operacji. Konsekwencj tej decyzji byo wy-
danie przez Szelepina polecenia utworzenia wewntrz Departa-
menu Dezinformacji KGB specjalnego zespou kierowanego
przez Grigorenk, ktry dziaaby we wsppracy z jednej strony
z Departamentem Operacji Aktywnych, a z drugiej z jugosowia-
skimi i albaskimi subami specjalnymi.
Jawny dowd uczestniczenia Jugosawii
w procesie tworzenia polityki Bloku
Dowody na to, e Jugosawia przyja sformuowane przez
Lenina zaoenia, a dowiadczenia okresu NEP-u potraktowaa
jako podstaw nowej polityki Bloku mona znale w przemo-
wach i tekstach Tito i Kardelja pochodzcych z czasw, kiedy
polityka ta si ksztatowaa (od roku 1958 do 1960 r.)
Zachd tak bardzo koncentrowa swoj uwag na polemikach i
sporach toczcych si pomidzy Tito i Chruszczowem w poowie
1958 roku, e istotne opinie i stwierdzenia w wypowiedziach Tity
tak naprawd fundamentalne dla zrozumienia faktycznego sta-
nu stosunkw sowiecko-jugosowiaskich, umkny obserwatorom
zupenie niedostrzeone. Tito w swoich wypowiedziach bardzo
czsto akcentowa rol NEP-u. Na przykad podczas przemwienia
w Labinie w Jugosawii 15 czerwca 1958 roku w odpowiedzi na
wygoszon przez Chruszczowa krytyk Jugosawii za przyjcie
pomocy Ameryki Tito powiedzia: Amerykanie zaczli oferowa
nam pomoc po roku 1949, (tak jak oferowali j Zwizkowi So-
wieckiemu w latach: 1921 i 1922) nie dlatego, e socjalizm mg-
by wygra w naszym kraju (...), ale poniewa z jednej strony
zagraa nam gd, a z drugiej Jugosawia mogaby tym sposo-
bem poradzi sobie z naciskami Stalina i zachowa niezale-
no. Jeeli - by moe - jakie krgi w Ameryce pokaday w
tym jakie inne nadzieje, to ju nie jest nasz problem.
4
151
Tito zaangaowa si w popularyzowanie nowego, szerszego
pojcia internacjonalizmu socjalistycznego, ktry suy ochro-
nie i wspieraniu nie tylko samego Zwizku Sowieckiego, jak to
miao miejsce w przeszoci, ale wszystkich pastw komunistycz-
nych, partii oraz ruchw socjalistycznych i postpowych.
Komentujc relacje pomidzy krajami socjalistycznymi, Tito
powiedzia, e miaa miejsce szczera wymiana zda i dowiad-
cze, na podstawie ktrych rozwija si wsppraca zakrojona
na szerok skal. Jugosawia mogaby odgrywa bardziej zna-
czc rol poza Blokiem ni bdc wewntrz niego. Jak uj to
Tito w przemowie w Labinie: Odmowa podpisania Deklaracji
Moskiewskiej i bycia czci Obozu Socjalistycznego nie ozna-
cza, e nie jestemy za cis wspprac ze wszystkimi krajami
socjalistycznymi. Przeciwnie, oznacza to, e popieramy tak
wspprac na wszystkich polach, tyle e w obliczu obecnej sy-
tuacji na arenie midzynarodowej gboko wierzymy, e zde-
cydowanie lepiej prowadzi konstruktywn polityk pokojow
razem z innymi wspierajcymi pokj pastwami, ktre nie-
koniecznie nale do Bloku, ni przyczy si do Obozu Ko-
munistycznego, tym samym przyczyniajc si do pogorszenia i
tak ju napitej sytuacji na wiecie. Innymi sowy, formalnie
pozostajc poza Blokiem, Jugosawia mogaby skutecznie przy-
czyni si do osignicia zaoe sformuowanych w leninow-
skiej dugofalowej polityce.
Tym, co bardzo dobrze odzwierciedla prawdziw natur sto-
sunkw Jugosawii z Blokiem Komunistycznym, jest ksika na-
pisana przez Edwarda Kardelja Socjalizm i wojna, ktra ukazaa
si w Belgradzie w 1960 roku, na krtko przed narad 81 partii.
Publikacja zainteresowaa zachodnich analitykw ze wzgldu
zawart w niej polemik z Chinami. Kardelj szczegowo przed-
stawi w niej polityk aktywnego wspistnienia, ktra jest
pojciem szczeglnie bliskim pokojowemu wspistnieniu
152
Chruszczowa, i skrytykowa Chiny za niech wobec niej oraz za
odrzucanie tezy (take wyznawanej przez Chruszczowa), e woj-
na nie jest nieunikniona, pomimo cigle istniejcego imperiali-
zmu. Zachd najbardziej koncentrowa si wanie na tym aspek-
cie ksiki Kardelja i niestety uwadze analitykw umkny rady,
ktre w niej zawar, e rnice pomidzy komunistami powinno
si bada w oparciu o ich istot, a nie sowne polemiki. Zachd
nie doceni take licznych odniesie Kardelja do doktryn Leni-
na, w tym otwartych nawiza do jego publikacji zatytuowanej
Dziecica choroba lewicowoci w komunizmie oraz do do-
wiadcze zebranych podczas okresu leninowskiego NEP-u w
zakresie korzystania z koncesji, umw dyplomatycznych z adwer-
sarzami i innych jeszcze rodzajw taktyki. Innymi sowy, chodzi
o odniesienia do tych samych rde historycznych, ktre wyko-
rzystywane byy w latach 1958-60, podczas formuowania nowej
polityki Bloku i midzynarodowych strategii komunistycznych.
Chcc zdefiniowa stanowisko jugosowiaskich przywd-
cw nie mona pomin znaczenia ich czstego nawizywania
do sw Lenina. Jasno wskazuj one, e Tito i Kardelj uznaj po-
wrt do leninizmu i wykorzystanie aktywistycznej dyplomacji
i taktyki w warunkach pokojowego wspistnienia do skutecz-
nego podwaania roli krajw zachodnich i zmiany rwnowagi
si na wiecie na rzecz pastw komunistycznych. Wypowiedzi te
nie tylko wspgraj z dugofalow polityk Bloku, ale take otwar-
cie wyraaj jej najwaniejsze elementy. S wanym dowodem
na to, e polityka Jugosawii i Bloku w postaci, w jakiej uksztato-
waa si w latach 1958-60 bya w zasadzie identyczna i posiadaa
wsplne rdo inspiracji w postaci historycznego dowiadcze-
nia Lenina i jego NEP-u. Sugeruj one take, e jugosowiascy
przywdcy w znaczcym stopniu przyczynili si do sformuowa-
nia polityki dugofalowej i opracowania strategii komunistycz-
nej. Nie mona rwnie wykluczy faktu, e do powstania ksi-
153
ki Kardelja przyczynili si take stratedzy z innych pastw Bloku
komunistycznego. Opinie wyraane przez Kardelja i Tito byy
solidnie umocowane na ideologicznej doktrynie Lenina, a nie
na rewizjonizmie praktykowanym w Jugosawii w okresie roza-
mu pomidzy Tito i Stalinem. Ich pojcie aktywnego wspist-
nienia byo zaledwie jedn z taktyk, wrd ktrych mona wy-
rni m.in. chruszczowowskie pokojowe wspistnienie oraz
propagowan przez Mao taktyk cigej wojny rewolucyjnej, przy-
jt podczas narady 81 partii w listopadzie 1960 roku. Sam fakt,
e Tito i Kardelj rozpowszechniali powysze przekonania w la-
tach 1958-60 wiadczy o nieprawdziwoci ich konfliktu z Sowie-
tami w tym samym okresie. Potwierdza to poza tym wiarygod-
no wewntrznych informacji na temat sowiecko-jugosowia-
skiej wsppracy.
Ukazanie si ksiki Kardelja w przeddzie zjazdu 81 partii,
podczas ktrego zostaa zaakceptowana dugofalowa polityka Blo-
ku i strategia ruchu komunistycznego, byo podobne do sytuacji,
kiedy to w dzie poprzedzajcy przyjcie NEP-u i tu przed wpro-
wadzeniem nowej strategii na drugim zjedzie Kominternu, Lenin
opublikowa Dziecic chorob lewicowoci w komunizmie.
Oglnikowe zaakcentowanie sowiecko-jugosowiaskiej
wsppracy przeciwko imperializmowi w kwestiach, w ktrych
stanowiska obu pastw byy zbiene, miao po raz pierwszy miej-
sce w raporcie Chruszczowa przedstawionym na XXI Zjedzie
KPZR w styczniu 1959 r.
5
Chocia oficjalna Historia KPZR, opu-
blikowana po rosyjsku w 1959, krytykowaa przywdcw Jugo-
sawii za odmow uczestnictwa w konferencji Bloku w listopa-
dzie 1957 i okrelia program jugosowiaskiej partii jako rewi-
zjonistyczny
6
, to zaznaczaa te, e normalne relacje pomidzy
KPZR i Jugosawi zostay przywrcone z inicjatywy Partii so-
wieckiej, ktrej polityka przyjani i wzajemnej wsppracy znw
zatriumfowaa.
7
154
Pojednanie z Jugosawi w latach 1957-58 poszo o wiele da-
lej ni planowali Sowieci w latach 1955-56. Uwzgldniao relacje
przywdcw Jugosawii nie tylko z sowieckimi oponentami, ale
take z liderami partii albaskiej, bugarskiej, chiskiej i pozo-
staymi przywdcami Bloku. Warto zauway, e dziaacze Partii
w Jugosawii bez specjalnego oporu powicili dla Partii swoj
ideologiczn i polityczn niezaleno podczas konferencji Blo-
ku w listopadzie 1957. Zapewne stao si tak dlatego, e podczas
konferencji zostaa przyjta rezolucja, do powstania ktrej Kar-
delj i Rankovi niewtpliwie si przyczynili pozwalajc jedno-
czenie partiom Bloku na obranie swojej wasnej drogi w de-
niu do socjalizmu, pod warunkiem, e bd kierowa si przede
wszystkim fundamentalnymi zaoeniami rewolucji marksistow-
skiej i jego zasadami budowania socjalizmu.
Potwierdzeniem faktu, e wszystkie partie Bloku z taktycznych
wzgldw zgodziy si, eby Jugosawia nie podpisywaa gw-
nej deklaracji konferencji jest to, e po spotkaniu z adnej strony
nie dao si odczu potpienia jej decyzji. Trzeba te przyzna,
e poczwszy od listopada 1957 roku stosunki pomidzy przy-
wdcami Bloku byy znakomite i nic nie zwiastowao, e co
mogoby je popsu.
Prawdziwe oblicze relacji pomidzy Jugosawi a reszt Blo-
ku w latach 1958-60 ujrzao wiato dzienne w listopadzie 1960,
kiedy to na kongresie 81 partii (nadal uwaajcym Jugosawi za
kraj socjalistyczny) publicznie przyjto Manifest, ktry czcio-
wo opiera si na popularyzowanym przez Tito, a niezmiennie
krytykowanym przez Sowietw, zagadnieniu midzynarodowej
solidarnoci na szerok skal oraz na zachcie Kardelja do przy-
wrcenia aktywistycznej polityki Lenina i taktyki stosowanej w
okresie pokojowego wspistnienia, a take do wykorzystania
pozwalajcego na efektywniejsz budow socjalizmu dowiad-
czenia NEP-u. Cho nie sposb zaprzeczy, e Tito i Kardelj byli
155
gwnymi autorami Manifestu, fakt ten nie zosta w aden spo-
sb poruszony publicznie, co wicej obaj pozostali anonimo-
wi. Kongres za oficjalnie ogosi, e Jugosawia nie braa w nim
czynnego udziau. Jugosowiaski rewizjonizm raz jeszcze
zosta publicznie potpiony w samym Manifecie. Niemniej jed-
nak zbiene z powyszymi argumentami dowody to, e w listo-
padzie 1957 roku zostay zawarte tajne porozumienia pomidzy
Jugosawi a reszt Bloku prowadz do konkluzji, e rzekome nie
branie udziau przez Jugosawi w kongresie w listopadzie 1960
roku by niczym innym, jak tylko manewrem taktycznym. Naj-
prawdopodobniej zatem Jugosawia zgodzia si potajemnie bra
udzia w przygotowywaniu przyjtych na zjedzie partii w listo-
padzie 1960 roku rezolucji, a cay Blok Komunistyczny uzna za
suszne, e w jego interesie jest to, by Jugosawia na arenie mi-
dzynarodowej wystpowaa jako niezalene pastwo spoza Obo-
zu.
Dalsze anomalie sporu
Szczegowa analiza sowieckiej krytyki Jugosawii i przebieg
majcego miejsce w latach 1958-60 konfliktu na tle niezgody Tito
z pogldami Stalina przynosi dalsze wtpliwoci co do autentycz-
noci rzekomego sporu i zdaje si potwierdza, e by on celo-
wym zabiegiem dezinformacyjnym lub prb pokazania jak mo-
na wykorzysta techniki dezinformacyjne i osign zamierzo-
ne cele. Dyskusja rozgorzaa na dobre wiosn 1958 roku, a zapo-
cztkowaa j krytyka projektu nowego programu jugosowia-
skiej partii w prasie sowieckiej. Program ten zawiera budzce
kontrowersje stwierdzenie na temat obranej przez Jugosawi
drogi do socjalizmu. W istocie wspgrao ono z rezolucj przy-
jt na konferencji komunistycznych partii Bloku w listopadzie
1957. Std te sowiecka krytyka projektu wydawaa si nie tylko
zaskakujca, niekonsekwentna i nieuzasadniona, ale take nie bya
156
zgodna z faktem uznawania przez pastwa Bloku wyboru r-
nych drg prowadzcych do socjalizmu, przy zachowaniu jego
najwaniejszych zasad, takich jak choby dominujca rola partii.
Po upywie pewnego czasu Chruszczow i Tito przyznali, e so-
wiecka krytyka programu jugosowiaskiej partii bya nieuzasad-
niona. W raporcie przygotowanym na XXI Zjazd KPZR w stycz-
niu 1959 roku Chruszczow stwierdzi: Kwestia metod i praktyk
stosowanych w procesie budowania socjalizmu s indywidual-
n spraw wewntrzn kadego z pastw. Chciabym zazna-
czy, e pomidzy Zwizkiem Radzieckim a przywdcami Ju-
gosawii nie ma konfliktu na tle ustanawiania rad robotniczych
ani innych kwestii zwizanych z jej sprawami wewntrznymi.
Podczas podpisywana deklaracji konferencji przedstawicieli
partii komunistycznych i robotniczych krajw socjalistycznych
nie wystpiy adne niezgodnoci ani nie pojawiy si kontro-
wersje zwizane z tymi kwestiami.
8
Dlatego te Chruszczow
postanowi odrzuci wczeniejsz radzieck krytyk jugosowia-
skiej wasnej drogi do socjalizmu, cho stao si to ju po zasto-
sowaniu strategii dezinformacji, co zdyo skutecznie odwr-
ci uwag Zachodu od rzeczywistej sytuacji w bloku komunistycz-
nym.
Sowiecka krytyka Jugosawii za to, e nie bya gorcym zwo-
lennikiem socjalistycznej solidarnoci, bya rwnie nieuzasadnio-
na. Uznanie przez Jugosawi NRD, a take wyraanie przez ni
poparcia i solidarnoci dla jej partii komunistycznej i przywd-
cy Ulbrichta pokazao, e Jugosawia dotrzymaa tajnej obietnicy
wsparcia, ktr daa Sowietom. Warto zauway, e ani Sowieci,
ani Jugosowianie nie ujawnili podczas toczcego si w 1958 roku
konfliktu, e faktycznie doszli do porozumienia.
Oficjalnie zjazd partii jugosowiaskiej w kwietniu 1958 roku
zosta zbojkotowany przez pozostae pastwa Bloku. Bojkot ten
jednak wydawa si niepeny, bo chocia nie pojawiy si na nim
157
oficjalne delegacje przedstawicieli pastw bloku, to jako obser-
watorzy pojawili si ambasadorowie tych krajw.
Wiele wtpliwoci pozostawia take kwestia presji ekonomicz-
nych zastosowanych przez Sowietw wobec Jugosawii w nastp-
stwie konfliktu 1958 roku. Zwizek Sowiecki nie anulowa umw
ani nie zaostrzy stosunkw gospodarczych, tak jak miao to miej-
sce za Stalina w przypadku sporu z Tito. Handel, wsppraca tech-
niczna i wymiana kulturalna trway nadal w najlepsze. Sowieci
nie odwoali swoich zobowiza kredytowych z 1956 roku, nie
uniewanili ich, ani nie zmienili ustalonych terminw ich reali-
zacji. Jedynie sugerowali, e naleaoby przedyskutowa przesu-
nicie uregulowanie tych zobowiza z lat 1957-64 na lata 1962-
69 i 1963-69. W grudniu 1958 w Moskwie rozpoczy si nego-
cjacje w sprawie sowiecko-jugosowiaskiego handlu, a w kwiet-
niu 1959 roku podpisany zosta program wsppracy kultural-
nej. W styczniu 1960 przywdca jugosowiaski Vukmanovi-
Tempo spotka si w Moskwie z Chruszczowem. W tym samym
czasie pomidzy Zwizkiem Sowieckim podpisany zosta proto-
k o wsppracy naukowej.
Skupienie si na krytyce Jugosawii za brak rewolucyjnego
zapau pomogo w odwrceniu uwagi od faktu udzielenia przez
ni wsparcia ruchom wyzwoleczym, zwaszcza tym w Afryce.
Wydaje si te warte uwagi, e zaledwie po kilku miesicach
od sowieckiej krytyki Tito za przyjcie pomocy amerykaskiej,
Zwizek Sowiecki sam zwrci si do Stanw Zjednoczonych o
udzielenie kredytu wysokoci dwch miliardw dolarw na cele
modernizacji przemysu. Tito sam zwrci uwag na ten fakt w
kwietniu 1959 w nawizaniu do styczniowej wizyty Mikojana w
Stanach Zjednoczonych.
Chocia pozycja Jugosawii w ONZ zdawaa si by zachwia-
na ze wzgldu na wspieranie raz to Stanw Zjednoczonych, raz
to Zwizku Sowieckiego, to w istotnych kwestiach, takich jak trak-
158
tat niemiecki (w lutym 1959), kolonializm, rozbrojenie, reorga-
nizacja struktur ONZ czy czonkostwo w ONZ Chin komunistycz-
nych, Jugosawia niezmiennie popieraa jednak sowiecki punkt
widzenia. Byy wic uzasadnione powody, by Gromyko mg
stwierdzi, e stosunki Sowietw z Jugosowianami s dobre i
e w najwaniejszych kwestiach oba kraje posiadaj zbiene sta-
nowisko.
9
Porwnanie konfliktu z 1958 roku z rozamem w 1948 r. do-
skonale pokazuje jak sztuczne byy rnice w tym pniejszym
przypadku. Spr 1958 roku nie nabra spodziewanego rozmachu.
Nie nastpi rozam w kwestiach politycznych, ekonomicznych
ani w relacjach kulturalnych. Jugosawia za nie bya politycznie
izolowana przez Blok komunistyczny. Nie groono jej interwen-
cj militarn ani nie bojkotowano jej gospodarczo. Nie nastpiy
wiksze zmiany, jeli chodzi o personel dyplomatyczny Jugosa-
wii w pastwach Bloku i vice versa, a midzynarodowe wizyty
delegacji nadal si odbyway pomidzy Jugosawi a pastwami
Bloku. Jugosawia wystpia z prob o zgod na udzia w spo-
tkaniu RWPG w kwietniu 1959, ale rzekomo zostaa ona odrzu-
cona. Niemniej jednak jeszcze w tym samym miesicu w Belgra-
dzie zosta podpisany program wsppracy kulturalnej pomi-
dzy Zwizkiem Sowieckim i Jugosawi.
Poniewa niuanse protokou dyplomatycznego czsto wyko-
rzystywane byy przez zachodnich analitykw jako dowd na
konflikty w wiecie komunistycznym, warto zauway, e pomi-
mo domniemanego sporu, podczas wizyty w Albanii 26 maja 1959
Chruszczow przelatujc nad Jugosawi wysa Tito telegram z
pozdrowieniami, na ktre ten odpowiedzia nastpnego dnia.
Kwesti budzc dalsze wtpliwoci odnonie prawdziwoci
konfliktu byo rwnie jego zakoczenie. W 1960 roku praktycz-
nie bez adnej przyczyny stosunki sowiecko-jugosowiaskie
nagle ulegy znacznemu polepszeniu, za czym posza w lad ci-
159
sa wsppraca dyplomatyczna. Oficjalna ju zgoda pomidzy
oboma krajami nastpia w 1961 r. Kontrowersyjny program par-
tyjny Jugosawii, tak krytykowany przez Chruszczowa i sowiec-
k pras w latach 1958 i 1959, a ktrego Jugosowianie za wszel-
k cen bronili, przesta by koci niezgody w stosunkach poli-
tycznych w 1960 i 1961 roku.
Podsumowujc, jawne, oficjalne informacje pochodzce ze
rde komunistycznych potwierdzaj wiarygodno wiadomo-
ci na temat tajnych sowiecko-jugosowiaskich umw i pozwa-
laj wysnu wniosek, e majcy miejsce w latach 1958-60 kon-
flikt pomidzy Sowietami a Jugosowianami nie by powtrze-
niem wczeniejszego autentycznego rozamu pomidzy Tito i
Stalinem, lecz produktem starannie przeprowadzonej operacji
dezinformacyjnej, ktra miaa na celu wzmocnienie dugofalo-
wej polityki Bloku Komunistycznego, do powstania ktrej obie
strony sporu znacznie si przyczyniy.
Gdy wiadomo ju, e toczcy si w latach 1958-60 spr by
wygenerowany sztucznie, a polemiki pomidzy przywdcami
miay jedynie za zadanie odwrci uwag obserwatorw z ze-
wntrz od rzeczywistych problemw, wyjanienie pozostaych
aspektw konfliktu staje si jasne. Na przykad w odpowiedzi na
chiskie ataki na Jugosawi, prasa jugosowiaska zacza kry-
tykowa chiskie komuny [wiejskie]. Nieco pniej, w grudniu
1958, Chruszczow przyzna byemu senatorowi Hubertowi Hum-
phreyowi, e pomidzy Sowietami a Chinami wystpoway r-
nice na tym tle. W nastpnym miesicu, podczas XXI Zjazdu KPZR
Chruszczow, nie zwaajc na swoj wasn wczeniejsz krytyk,
oskary jugosowiaskich rewizjonistw o szerzenie niepraw-
dziwych informacji na temat rzekomych rnic pomidzy KPZR
i KPCh. Wypowiedzia wtedy nastpujce sowa: Jugosowia-
scy rewizjonici majc czelno bra na wiadka tego konfabu-
lanta [Humphreya]. Wyprzedzajc nieco tre nastpnych roz-
160
dziaw, ju teraz warto zauway, e zdarzenie to bardzo dobrze
ilustruje technik i funkcjonowanie dezinformacji. Po pierwsze,
lece w interesie Zachodu, a faktycznie nieistniejce rnice
pomidzy ZSRR a ChRL, zostay poruszone na najwyszym szcze-
blu. Nastpnie Chruszczow zaprzeczy swoim wasnym wcze-
niejszym sowom, co dodatkowo przykuo uwag zachodnich
analitykw i zasugerowao, e przywdca prawdopodobnie w
do nieudolny sposb prbuje zamaskowa prawd o rzeczy-
wistym stanie sowiecko-chiskich relacji. Oprcz duej roli w
kontekcie stosunkw pomidzy Zwizkiem Sowieckim a Chi-
nami, epizod ten dostarczy dalszych sztucznie wygenerowanych
argumentw przemawiajcych za istnieniem opracowanego
wczeniej i kontrolowanego sporu pomidzy oboma pastwa-
mi. Nie by to oczywicie przykad antagonizmu pomidzy nimi,
ale przeciwnie cisej wsppracy na polu dezinformacji pod-
czas realizacji tajnych ustale.
Cele sowiecko-jugosowiaskiego sporu
toczcego si w latach 1958-60
Gwnym zaoeniem stworzenia wraenia konfliktu 1958-60
byo odwrcenie uwagi Zachodu od faktycznego denia do zgo-
dy pomidzy Jugosawi, a reszt Bloku Komunistycznego. Przy-
czyna bya podwjna. Biorc pod uwag antysowieckie stanowi-
sko zajmowane przez Jugosawi w ostatnich latach ycia Stali-
na, jej poparcie dla powstania na Wgrzech oraz wydarze w
Polsce w 1956 roku, nage pojednanie z Jugosawi w 1958 mo-
goby mie niekorzystne konsekwencje dla sytuacji w Obozie
Komunistycznym. Sytuacji takiej naleao jednak unikn, zwasz-
cza gdy trway prace nad sformuowaniem nowej, dugofalowej
polityki Bloku. Z drugiej strony naleao uwzgldni si nastro-
jw nacjonalistycznych panujcych w spoeczestwie Jugosa-
161
wii i wewntrz samej partii jugosowiaskiej. Dlatego te otwar-
te porzucenie tych de przez przywdcw Jugosawii na rzecz
Bloku Komunistycznego i zastosowanie si do wymogw dugo-
falowej polityki mogoby spowodowa niezadowolenie w kraju
zarwno wrd dziaaczy jugosowiaskiej partii, jak rwnie
wrd opozycji.
Innym wanym celem byo przygotowanie przywdcw Ju-
gosawii do penienia szczeglnej, strategicznej roli poprzez zbu-
dowanie ich wizerunku jako politykw niezalenych na arenie
midzynarodowej. W krajach zaawansowanych obliczone to byo
na pomoc liderom partii komunistycznych w wykorzystywaniu
stosunkw z socjalistami europejskimi, a przywdcom zwizkw
zawodowych w zachcaniu do tworzenia zjednoczonych fron-
tw pomidzy socjalistami a partiami komunistycznymi, a na du-
sz met miao przyczyni si do rozwizania paktw militarnych
ze Stanami Zjednoczonymi oraz do neutralizacji Europy Zachod-
niej i Japonii. W krajach rozwijajcych si rozpowszechnianie
mitu konfliktu miao suy uznaniu Jugosowian za autentycz-
nych, neutralnych przywdcw niezaangaowanego politycznie
(po stronie Wschodu lub Zachodu) ruchu, na ktry wpyw mie-
liby przywdcy pastw Trzeciego wiata z czasem zwracajc go
przeciw pastwom Zachodu.
Zaoeniami drugorzdnymi byy nastpujce cele do osigni-
cia wynikajce ze sporu:
zdecydowane przypicie Jugosawii etykietki rewizjonistw
i traktowanie jej polityki oraz doktryn jako ekstremy w ram-
ach przez rnych odmian komunizmu;
na dalszym etapie, przedstawienie Chruszczowa i przywd-
cw sowieckich jako zmieniajcych postawy wobec
jugosowiaskiego rewizjonizmu i przez to znalezienie uzasa-
162
dnienia dla pomocy sowieckim dziaaczom i dyplomatom w
ich dziaaniach wobec krajw rozwinitych;
zdobycie dowiadczenia, zapewnienie wsparcia oraz stworze-
nie sprzyjajcej atmosfery dla rozwoju innych operacji dezin-
formacyjnych prowadzonych wedug podobnego schematu
w kontekcie rozamu sowiecko-albaskiego i chisko-sow-
ieckiego, a w dalszej perspektywie czasowej w kwestii
niezalenoci rumuskiej.
1
Prawda, 4 czerwca 1958 r.
2
Autor by podwadnym Grigorenki w Departamencie Kontrwywiadu, w
roku 1951. W grudniu 1959 Grigorenko odwiedzi Departament Informa-
cji, w ktrym autor w tym czasie pracowa, w celu poszukiwania kandyda-
tw do pracy do swojego wydziau kadr o dowiadczeniach z zakresu Ju-
gosawii i Albanii. Cel wizyty wymaga od Grigorenki wyjanienia, jaki
rodzaj obowizkw mieliby wykonywa ci oficerowie. Informacja na te-
mat zaangaowania Puszkina w t operacje, zostaa potwierdzona przez
innego oficera KGB, Kurienyszewa.
3
Georgij Maksymowicz Puszkin, sowiecki dyplomata od r. 1937, ambasador
w NRD do pocztku roku 1958, z dowiadczeniem w stosunkach na W-
grzech, na rodkowym Wschodzie i w Sinkiangu. Oficjalnie od 1959 r. by
wiceministrem spraw zagranicznych.
4
Yugoslav Facts and Views, nr 56, (1958).
5
CSP, red. Leo Gruliow, New York, 1959, Frederick Praeger, tom 3, str. 62:
[Chruszczow powiedzia:] W wielu kwestiach polityki zagranicznej m-
wimy jednym gosem.
6
History of the Communist Party (Historia Partii Komunistycznej), wyda-
nie anglojzyczne, Moskwa (Foreign Languages Publishing House), 1960,
strony 701-702.
163
7
Tame, str. 641: Nastpnie Komunistyczna Partia Zwizku Sowieckiego
ze swej wasnej inicjatywy podja kroki, w celu odnowienia stosunkw
ZSRR z Jugosawi. (...) Polityka przyjani i wzajemnej pomocy, realizo-
wana przez KPZR, zatriumfowaa. Niekiedy bdy, popeniane w zakre-
sie stosunkw pomidzy braterskimi krajami miay charakter drugorzd-
ny i przypadkowy. Istota tych stosunkw bya w peni socjalistyczna, a
przebiegay one zgodnie z zasadami internacjonalizmu proletariackie-
go. KPZR dooya wszelkich stara, sucych wzmocnieniu stosunkw
z Chisk Republik Ludow i innymi demokracjami ludowymi, co oka-
zao si niezwykle skuteczne. Poczone dziaania KPZR i innych partii
komunistycznych, stojcych na czele odpowiednich pastw, zaowocowa-
o ustanowieniem braterskiej wsplnoty pastw socjalistycznych i adne
intrygi ze strony wrogw nie s, ani nie bd w stanie zburzy jej soli-
darnoci i jednoci. Ta jedno jest rdem iy caego socjalistycznego
obozu. (...) Problem stosunkw pomidzy krajami socjalistycznymi,
mimo caej jego zoonoci, zosta skutecznie rozwizany w interesie
obu krajw i caego obozu socjalistycznego.
8
CSP, tom 3, str. 68-69.
9
Encyklopedia (GSE), wyd.: 1961 r., str. 374.
164
14
Druga Operacja Dezinformacyjna:
ewolucja sowieckiego systemu wadzy.
Cz I: gwne zmiany w ZSRR
Pewne majce miejsce od roku 1958 wydarzenia w Zwizku
Sowieckim czsto byway interpretowane przez Zachd jako
odzwierciedlenie zmian zachodzcych w rygorystycznej dotych-
czas ideologii komunistycznej i jako dowd jej malejcego wpy-
wu na polityk wewntrzn pastwa. Uwaano, e te rzekome
tendencje wynikaj z tego, e Zwizek Sowiecki staje si potg,
ktra stara si realizowa swj interes narodowy w tradycyjny
sposb i stawia czoo wewntrznym problemom politycznym, a
zwaszcza powstaniu ruchu dysydenckiego. Chocia faktycznie
miay miejsce liczne zmiany w wielu aspektach funkcjonowania
reimu: ekonomicznym, politycznym, dyplomatycznym i ideolo-
gicznym, to jeli chce si zrozumie rodzaj i cel Dezinformacji,
ktr zastosowano podczas informowania o nich, naley doko-
na rozrnienia pomidzy samymi zmianami, a sposobem w jaki
zostay zaprezentowane.
Zmiany ekonomiczne
Poczwszy od pnych lat pidziesitych, zmiany w sowiec-
kiej gospodarce obejmoway zachty materialne do zwikszenia
produkcji w przemyle, rolnictwie, promowanie konkurencji i
165
CZ DRUGA. ROZDZIA 14
rozszerzanie rynku prywatnego w miastach. Do zaskakujcym
dowodem wiadczcym o jakby odradzaniu si kapitalizmu, kt-
ry pojawi si w sowieckiej prasie, byy sensacyjne artykuy po-
wicone czarnemu rynkowi i kapitalistom funkcjonujcym w
Zwizku Sowieckim w podziemiu. Wyznanie byego sowieckie-
go podziemnego milionera ukazao si 1959 lub 1960 roku w
gazecie Izwiestia.
Tak naprawd w Zwizku Sowieckim istnieje [pisane w 1984
r.] i zawsze istnia rynek prywatny, na ktrym skolektywizowani
chopi i osoby prywatne sprzedawali produkty spoywcze wy-
hodowane na wasnych polach i dziakach. W okresie NEP-u, kie-
dy dopuszczono wasno prywatn i przedsibiorczo, rynek
ten osign swj porewolucyjny zenit. Wraz z kocem NEP-u i
kolektywizacj rolnictwa, zmala on jednak do nic nieznaczcych
rozmiarw. Podczas drugiej wojny wiatowej i wkrtce po niej
na krtko ody, a nastpnie, w ostatnich latach rzdw Stalina,
zosta drastycznie ukrcony. Po mierci dyktatora, wraz z nowy-
mi zachtami i zniesieniem zakazw kontyngentw rolnych z
prywatnych poletek, rynek znowu zyska na znaczeniu. W tej
chwili istnieje w dwch podstawowych formach: gwny rynek,
obejmujcy kolektywne gospodarstwa i osoby prywatne sprze-
dajcych wasne pody rolne i niewielki czarny rynek, gwnie
w Moskwie i Leningradzie, gdzie maj miejsce nielegalne trans-
akcje walutowe midzy sowieckimi spekulantami i dyplomata-
mi z zagranicy.
Wzrost na rynku zasadniczym by cile ograniczony, ponie-
wa wprowadzeniu bodcw ekonomicznych dla rolnikw i ro-
botnikw nie towarzyszya legalizacja prywatnych przedsi-
biorstw. Nacisk pooono na wzrost produkcji oraz wydajno
kolektywnych gospodarstw, pastwowych fabryk i przedsi-
biorstw handlowych. Jak wiadomo, nie mona mwi o znacz-
cym rozszerzeniu rynku prywatnego i funkcjonowania konku-
166
rencji z sektorem publicznym bez wprowadzenia wasnoci pry-
watnej. Rzd sowiecki nie zdradza jednak adnych oznak takich
dziaa; wrcz przeciwnie, reim cigle pozostaje jej wrogi, a
ostatecznym celem polityki Partii jest cakowite zlikwidowanie
sektora prywatnego.
Z kolei czarny rynek, o czym doskonale wiedz zachodni
dyplomaci, jest w Zwizku Sowieckim nielegalny i bardzo ogra-
niczony. Z czego zdaj sobie spraw zaledwie nieliczni, jest on
potajemnie kontrolowany i aktywnie wykorzystywany przez
Departament Zwalczania Kontrabandy KGB. Co wane, depar-
tament ten powsta w roku 1959 i podczas jego tworzenia wzo-
rowano si na podobnej komrce, ktra powstaa w OGPU w
okresie NEP-u. Jego gwn funkcj jest kontrolowanie dziaa
krajowych spekulantw i biznesmenw zagranicznych, a take
szantaowanie i rekrutowanie jako agentw czonkw kolonii
dyplomatycznej i innych zagranicznych goci, uczestniczcych
w nielegalnych transakcjach. Szef nowego departamentu, Sier-
giej Michajowicz Fiedosiejew, ktry mia na koncie liczne suk-
cesy w rekrutowaniu obcokrajowcw, wczajc Amerykanw,
w 1961 roku zosta awansowany na szefa Departamentu Amery-
kaskiego [KGB], odpowiedzialnego za rekrutacj pracownikw
ambasady USA w Moskwie.
Taka postawa wobec prywatnej przedsibiorczoci istniaa w
Zwizku Sowieckim od czasw rewolucji. Aresztowania oszustw
i spekulantw, ktrzy wzbogacili si kosztem pastwa nie zawsze
byy ujawniane. Chocia w latach 1959-1962 naganiano je, nie
znaczy to jednak, jak zgodnie z intencjami Zwizku Sowieckiego
wierzyli zachodni obserwatorzy, e w ZSRR odradza si kapita-
lizm. Wrcz przeciwnie, oznaczao to, e reim postpowa zgod-
nie ze swoj tradycyjn doktryn eliminowania pozostaoci
kapitalizmu, w tym samym czasie promujc mit jego rzekome-
go odradzania si.
167
Od koca lat pidziesitych miaa miejsce reorganizacja sek-
tora przemysowego. Lokalne kierownictwa przejy wiksz ini-
cjatyw, chocia nie oznaczao to wcale osabienia kontroli na
szczeblu centralnym. Utworzone zostay lokalne rady gospodar-
ki ludowej, a autorytet urzdnikw odpowiedzialnych za gospo-
dark zdecydowanie si poprawi.
W zachodniej terminologii okrela si ich mianem technokra-
tw, o ktrych mwi si, e ich celem jest denie do przejmo-
wania coraz wikszej kontroli nad gospodark. Niemniej jednak
naley zwrci uwag na fakt, e zachodni badacze w duej mie-
rze ignoruj fakt, e ci odpowiedzialni za rozwj gospodarki tech-
nokraci s w rzeczywistoci czonkami partii, ktrzy otrzymaw-
szy specjalistyczne wyksztacenie, wprowadzaj w ycie partyj-
n doktryn. Umoliwia to Partii sprawowanie o wiele wikszej
kontroli nad sowieckim przemysem, ktry mimo ostatnich
zmian, jest w jeszcze wikszym stopniu ni wczeniej centralnie
planowany i koordynowany.
Od 1962 roku w oficjalnej prasie sowieckiej toczya si du-
gotrwaa debata na temat wprowadzenia motywu zysku ekono-
micznego, koncepcji gospodarki regulowanej rynkowo i stwo-
rzenia trustowego systemu w przemyle. Sowiecki ekonomista,
profesor Liberman odgrywa w niej niezwykle istotn rol.
1
We-
dug Libermana, fabrykom naleao wyznacza jedynie podsta-
wowe plany produkcyjne, ktre powinny by oparte gwnie na
zamwieniach komercyjnych. W ramach planu podstawowego,
fabryki miay mie swobod okrelania zarobkw i ponoszonych
kosztw. Cz zyskw powinna by wpacana na fundusz na-
grd, z ktrego wypacaoby si dodatki kadrze zarzdzajcej i
robotnikom. Rzd zachca do wprowadzenia pastwowych hol-
dingw dziaajcych wedug kryterium zysku ekonomicznego.
Kilka rzeczywicie powstao po 1962 roku. We Lwowie na przy-
kad kilka niewielkich fabryk butw poczono eksperymental-
168
nie w jeden kompleks przemysowy Postp, za w Gorkim i in-
nych miastach powstay inne holdingi.
Podobiestwo tych reform do ustroju kapitalistycznego jest
tylko powierzchowne. Ich skutkiem byo wzmocnienie, a nie
osabienie kontroli Partii nad przemysem. Fundamentalne r-
nice celw midzy systemem sowieckim a kapitalistycznym, za-
sady wasnoci i zarzdzania, dystrybucji dochodu narodowego
i wadzy politycznej pozostaj bez zmian. W Zwizku Sowieckim
wci najwiksz uwag zwraca si na przemys ciki, a w szcze-
glnoci na zbrojenia, wczajc satelity wojskowe i pociski nu-
klearne.
Naley zwrci uwag na fakt, e reformy ekonomiczne do
pewnego stopnia odpowiadaj dowiadczeniom NEP-u. Niekt-
re z pomysw Libermana, takie jak choby tworzenie holdin-
gw przemysowych, odpowiaday wzorcowi NEP-u. W rzeczy-
wistoci jednak zmiany z lat szedziesitych nie byy tak daleko-
sine, jak te z lat dwudziestych. Nie przywrcono prywatnej
wasnoci w przemyle, za rolnictwo pozostao skolektywizo-
wane. Reformy z lat szedziesitych i siedemdziesitych nie ozna-
czay fundamentalnej zmiany reimu. Byy to jedynie wykalkulo-
wane kroki w ramach polityki dugofalowej. Ich celem nie bya
zmiana natury systemu, ale jego stabilizacja i skuteczniejsza kon-
trola Partii nad gospodark.
Obecnie [1984 r.] istnieje mniej, ni miao to miejsce w la-
tach dwudziestych, obiektywnych przesanek pozwalajcych
wysnu wniosek, e od roku 1960 zmiany w gospodarce zmie-
rzaj w stron kapitalizmu. Niemniej jednak w latach szedzie-
sitych i siedemdziesitych tak naprawd stosowano te same co
w okresie NEP-u techniki wyolbrzymiania i faszowania obrazu
reform, wprowadzanych celem wywoania wraenia, e sabnie
wpyw ideologii i e pojawia si moliwo odrodzenia kapitali-
zmu.
169
KGB brao aktywny udzia w tym procesie dezinformacji. Na
polecenie Szelepina w Izwiestiach zamieszczono wyznania mi-
lionera z tzw. pwiatka. Szerzej stosowano techniki bezpored-
niego wpywania na opinie i wraenia zachodnich turystw, biz-
nesmenw, naukowcw i korespondentw gazet. Dla przykadu,
gdy zachodni ekonomici przebywajcy z wizyt w ZSRR wyra
ch spotykania si ze swoimi sowieckimi kolegami, normaln
praktyk tych drugich jest zawiadamianie Partii i KGB o majcej
si odby rozmowie. Ma to na celu przygotowanie do odpowied-
niego poprowadzenia spotkania i poruszenia kwestii bdw
systemu sowieckiego i kierunku, w ktrym on ewoluowa.
Wiedzc, e tak naprawd prawdziwe odrodzenie kapitalizmu
w Zwizku Sowieckim nie miao miejsca, nietrudno doj do
wniosku, e chiskie i albaskie zarzuty w polemikach z sowiec-
kim kierownictwem w latach szedziesitych byy bezpodstaw-
ne i dlatego naley je traktowa jako element dezinformacji. Bya
ona prowadzona zgodnie z decyzjami odnoszcymi si do poli-
tyki dugofalowej, podjtymi w latach 1958-60 przy udziale Chi-
czykw i Albaczykw.
Zmiany polityczne
Wiara Zachodu w to, e postawa ZSRR wobec wewntrznych
i zewntrznych problemw politycznych w latach szedziesi-
tych stawaa si coraz agodniejsza, bya oparta na licznych zmia-
nach wprowadzanych poczwszy od 1958 roku. Midzy innymi
rozwinito now formu, ktra miaa zastpi dyktatur prole-
tariatu w oficjalnym jzyku komunistw. W ten sposb powstaa
koncepcja ojczyzny caego narodu.
2
Wprowadzone zostay
odpowiednie zmiany prawne, jak rwnie podjto pozorne kro-
ki, majce rzekomo na celu zmniejszenie roli i wpywu sub bez-
pieczestwa. W 1959 roku zniesiono na krtko Wszechzwizko-
170
we Ministerstwo Spraw Wewntrznych. Na uwag zasuguje rw-
nie fakt, e szef KGB, niesawy genera Iwan Sierow, zosta zwol-
niony 9 grudnia 1958 roku, a jego nastpc zosta byy przywd-
ca ruchu modzieowego, uznawany za liberaa Szelepin. Do
wanych zmian naleao take ograniczenie stosowania terroru i
zadekretowanie przestrzegania socjalistycznego legalizmu.
KGB prezentowano jako zreformowan instytucj, surow w sto-
sunku do wrogw reimu, ale humanistyczn w podejciu do
narodu radzieckiego. Warto zwrci uwag na podobiestwo
w tym aspekcie do sposobu przedstawiania odpowiednich orga-
nw bezpieczestwa z czasw Dzieryskiego. Co ciekawe,
Chruszczow wobec wydawcw prasy socjaldemokratycznej w
Niemczech Zachodnich wyrazi opini, e instytucje bezpiecze-
stwa pastwowego w ogle nie byy potrzebne w ZSRR, a w naj-
lepszym wypadku wykorzystywane byy gwnie do walki z drob-
n kradzie.
3
Chruszczow i Szelepin wielokrotnie zaprzeczali
istnieniu winiw politycznych w Zwizku Radzieckim.
4
We-
dug pisma Kommunist, organy bezpieczestwa pastwowego
kad teraz wikszy nacisk na prac prewencyjn i wychowaw-
cz (...) rozwijaj take prac profilaktyczn.
5
Stoi to w duej
sprzecznoci z rol przypisywan wczeniej represjom.
Pozornie przyjto bardziej tolerancyjn postaw wobec reli-
gii. Na stanowisku Szefa Zarzdu ds. Kocioa Prawosawnego
KGB G. Karpowa zmieni Kurojedow, byy sekretarz komitetu
partyjnego na prowincji. Pozwolono podrowa zagranic przy-
wdcom religijnym.
Na bardziej liberalne zmienio si te podejcie w stosunku
do pisarzy, naukowcw i artystw. Od czasu do czasu spontanicz-
ne do gosu dochodzia opinia publiczna. Zdarzao si nawet, e
niekiedy publikowano krytyczne komentarze na temat reimu.
Chocia wadza wci wspieraa tradycyjn sztuk socrealistycz-
n, w Moskwie odbyy si dobrze przyjte wystawy czoowych
171
twrcw sztuki nowoczesnej. Zostay one jednak publicznie skry-
tykowane przez Chruszczowa. Podobnie rozwijaa si sytuacja w
literaturze. Oprcz tradycyjnego pisarstwa komunistycznego,
niektrzy znani sowieccy twrcy i poeci publikowali kontrower-
syjne materiay, zarwno w prasie radzieckiej, jak i zagranicznej.
W konsekwencji niektrych przeladowano i karano. W Zwiz-
ku Radzieckim opublikowany zosta krytykujcy Stalina wiersz
Jewtuszenki. Podobnie byo z Dniem z ycia Iwana Denisowi-
cza, stanowicym opis ycia w sowieckim wizieniu, ktrego
autor sam by winiem za czasw Stalina. W latach szedziesi-
tych pojawiy si rwnie dziea innych byych winiw, takich
jak Diakow i Georgij Szelest. Za granic podrowao wicej oby-
wateli ZSRR, wczajc pisarzy, ktrzy pozwalali sobie na krytycz-
ne uwagi na temat reimu. Niektrym pozwolono nawet na za-
wsze wyjecha ze Zwizku Sowieckiego. W samym ZSRR znany
pisarz Koczetow zosta uznany za lidera skrzyda konserwatyw-
nego w zwizku pisarzy, za poeta Twardowski, ktry sponso-
rowa pisarstwo Soenicyna, przewodzi liberaom. Do tych
ostatnich doczyli Jewtuszenko i Wozniesieski, a take promi-
nentni naukowcy i dysydenci.
Dziki tym bardziej liberalnym postawom, wizerunek Zwiz-
ku Sowieckiego w wiecie zewntrznym uleg zmianie, nie doty-
czyo to jednak politycznych fundamentw reimu. Ojczyzna
caej ludzkoci nada bya dyktatur partii, jeszcze skuteczniej-
sz dziki aparatowi partyjnemu i jego organom, wczajc KGB.
Instytucja ta wci bya jednym z filarw siy i stabilnoci reimu
komunistycznego. Nadal przeladowano opozycj polityczn, ale
tym razem wybirczo. Prawdziwa natura systemu i KGB oraz brak
tolerancji dla opozycji ideologicznej objawiy si w padzierni-
ku 1959 roku, kiedy to w Niemczech Zachodnich KGB zamordo-
wao przywdc ukraiskich nacjonalistw, Stepana Bander.
Wewntrz ZSRR nie mniej bezwzgldnie tumiono wszelkie ru-
172
chy nacjonalistyczne i opozycyjne. Mimo dementi Chruszczowa,
cho co prawda w mniejszej liczbie ni za Stalina, wci istnieli
winiowie polityczni. Procesy polityczne wci utrzymywane
byy w tajemnicy.
Skali represji nie mona ocenia przez pryzmat niekiedy upu-
blicznianych procesw pokazowych lub informacji, ktre prze-
ciekay z przyczyn politycznych i taktycznych przez samizdat i
inne rda, wzorem lat dwudziestych. Wedug Mironowa, bye-
go szefa KGB w Leningradzie w latach 1958-59, tamtejsza dele-
gatura suby wci dokonywaa zatrzyma w 35% wykrywanych
przypadkw. Pozostae 65% elementw antysocjalistycznych
profilaktycznie ostrzegano.
Sowieccy intelektualici wci podlegali oficjalnej kontroli
organizacji partyjnych w postaci licznych instytutw, akademii i
zwizkw zrzeszajcych rnych twrcw, na przykad pisarzy.
Podlegali take kontroli nieoficjalnej za porednictwem tajnych
agentw i sub bezpieczestwa. Nie byo moliwoci wolnego,
niezalenego wyraania pogldw politycznych. Cho skala ter-
roru zmniejszya si w porwnaniu z czasami stalinowskimi, to
jednak prawdziwe reformy nie poszy ju dalej ni w czasie od-
wily z lat 1953-56.
W wietle tajnego raportu Szelepina, tak zwana polityczna
ewolucja reimu moe by rozumiana jako wprowadzenie du-
gofalowej doktryny stabilizacji i wzmacniania reimu poprzez
zastosowanie metod wykorzystanych z sukcesami w latach dwu-
dziestych. Nie ograniczono wadzy KGB, ale nadano jej szersz,
aktywniejsz, przemylan i wpywow rol polityczn w kszta-
towaniu i warunkowaniu ycia spoecznego. Cytowane powyej
opinie Chruszczowa i innych dziaaczy o zmniejszeniu roli KGB
byy nieprawdziwe i same w sobie s dowodem wiadomego
tworzenia faszywego wizerunku spoeczestwa sowieckiego. W
jego kreowaniu udzia bray KGB, Partia i kierownictwo radziec-
173
kie. Wybitni sowieccy prawnicy, wczajc kilku z Instytutu KGB,
jak na przykad profesor Wiktor Cziwkadze, pomogli w formuo-
waniu nowej koncepcji ojczyzny caej ludzkoci. Przyczynili
si oni take do przygotowania cytowanych powyej faszywych
deklaracji o ograniczeniu roli KGB i nieistnieniu w ZSRR wi-
niw politycznych. Kiedy zaskoczeni pracownicy i studenci In-
stytutu KGB (wczajc autora) wskazali na niecisoci uwag
Chruszczowa, powiedziano im, e takie wypowiedzi byy koniecz-
ne z przyczyn politycznych i taktycznych. W rzeczywistoci mia-
o to suy ukryciu nowej roli KGB.
Dalsze dowody na t przemian, ktre wskazuj na zwizki
midzy technikami stosowanymi w latach szedziesitych i w
okresie NEP-u, mona odnale w tak zwanej sprawie Szugina.
Szugin by dawnym przywdc emigracyjnego ruchu monar-
chistycznego, ktry sta si ofiar operacji Trust. Zosta niewia-
domie wykorzystany przez OGPU do zasugerowania Zachodo-
wi, e w Zwizku Sowieckim dochodzi do ewolucji systemu. We
wrzeniu 1925 roku Szugin zosta zwabiony do ZSRR i pod au-
spicjami Trustu odwiedzi Kijw, Moskw i Leningrad, spoty-
kajc si z ministrami obrony, spraw zagranicznych i finansw
podziemnej organizacji. W 1927 roku napisa ksik o swojej
wizycie w Zwizku Sowieckim, zatytuowan Trzy Miasta. Po
zdobyciu przyzwolenia Trustu, opublikowa ksik za grani-
c. Jedn z gwnych jej tez byo uznanie interwencji w sprawy
sowieckie za nie majc sensu, skoro komunizm by w odwro-
cie.
Po drugiej wojnie wiatowej tajni agenci zatrzymali Szugina
w Belgradzie. Za zwizki z Trustem, przywdca zosta uwizio-
ny w ZSRR. W latach szedziesitych zosta wypuszczony i wy-
korzystany przez KGB, tym razem wiadomie, do opublikowania
broszury o treci sugerujcej, e ustrj sowiecki ewoluowa w
kierunku demokratyzacji i wikszej tolerancji.
6
174
Zmiany w dyplomacji
Od 1958 roku przywdztwo sowieckie kado szczeglny na-
cisk na pokojowe wspistnienie, stosunki handlowe i gospodar-
cze z Zachodem oraz biznesowe podejcie do negocjacji i zawiera-
nych porozumie. Sowiecka dyplomacja wesza w aktywn faz,
normaln praktyk bya osobista dyplomacja na najwyszym szcze-
blu. Chruszczow i inni przywdcy ZSRR odwiedzali Stany Zjedno-
czone i Francj, za do Zwizku Radzieckiego zapraszano przywd-
cw zachodnich. Poczyniono starania na rzecz poprawy stosun-
kw z Wielk Brytani, USA, Wielk Brytani, Francj i Japoni.
Sowieci okazywali zainteresowanie udziaem w konferencjach na
szczycie i spotkaniami midzynarodowymi na temat rozbrojenia i
handlu. 4 grudnia 1958 roku ZSRR wystosowa deklaracj o zanie-
chaniu tekstw nuklearnych. Zarwno przed, jak i po tej dacie zgo-
szono take inne propozycje rozbrojeniowe.
7
Sowieci wyraali tak-
e ch uzyskania dbr kapitaochonnych z zaawansowanych kra-
jw uprzemysowionych na zasadzie kredytowania dugotermino-
wego.
8
Szczegln uwag zwrcono na pastwa ssiadujce z
ZSRR.
9
W maju 1962 roku Chruszczow zaproponowa zorganizo-
wanie wiatowej konferencji powiconej handlowi.
Te inicjatywy nie dowodziy ewolucji w kierunku mniej ide-
ologicznej i konwencjonalnej formy narodowej dyplomacji ze
strony rzdu sowieckiego. Aby to dostrzec, naley je porwny-
wa z radzieck dyplomacj z czasw NEP-u. Byy to obliczone
na podobny efekt kroki, podjte na podstawie i w ramach dugo-
falowej polityki ideologicznej. Podobny nacisk na pokojowe
wspistnienie i czysto biznesowe stosunki z rzdami niekomu-
nistycznymi mona byo zaobserwowa w okresie poprzedzaj-
cym konferencj w Genui w 1922 roku. W tym okresie sam Le-
nin zaleca stosowanie umiarkowanego jzyka i unikanie sow-
nictwa, ktre w jakikolwiek sposb mogo sugerowa, e terror
i przemoc odgryway jakkolwiek rol w sowieckiej taktyce.
175
Sowieckie propozycje przedstawione Zgromadzeniu Oglne-
mu ONZ, dotyczce cakowitego rozbrojenia i zwoania wiato-
wej konferencji o handlu, do zudzenia przypominaj sowieckie
propozycje z lat dwudziestych. Tzw. umiarkowana radziecka
dyplomacja z lat szedziesitych bya powtrzeniem leninow-
skiej aktywnej polityki zagranicznej, obliczonej na osiganie kon-
kretnych korzyci poprzez wykorzystywanie konfliktw we-
wntrz i midzy pastwami niekomunistycznymi.
Jeli zestawi ten historyczny kontekst sowieckiej dyplomacji
z lat szedziesitych wraz z artykuem Lenina zatytuowanym
Dziecica choroba lewicowoci w komunizmie, atwiej zrozu-
mie dlaczego wspistnieniu i wsppracy opartej na interesie
ekonomicznym towarzyszya intensyfikacja walki ideologicznej
wewntrz i na zewntrz Zwizku Sowieckiego w latach sze-
dziesitych. Wypowiedzi Chruszczowa o pokojowym wspist-
nieniu i rozbrojeniu byy poczone z bezporednimi atakami na
kapitalizm i przepowiedniami przesile na Zachodzie, ktre
wyraono podczas wizyt w USA w latach 1959-60 i bezpored-
nio po nich.
1 0
Jeszcze waniejsza bya intensyfikacja wsparcia
ruchw rewolucyjnych i wyzwolenia narodowego, w szczegl-
noci w Wietnamie i Afryce. W roku 1960 w ZSRR zaoono now
wysz uczelni, Uniwersytet im. Lumumby, gdzie planowano
szkoli przywdcw rewolucyjnych dla krajw rozwijajcych si
w Afryce, Azji i Ameryce aciskiej.
Podobiestwo sowieckich inicjatyw z lat dwudziestych do
tych z lat szedziesitych nie uszo uwadze wszystkich zachod-
nich analitykw. Na przykad David M. Abshire w napisanym
przez siebie fragmencie ksiki Dtente (Odprenie) stwierdzi,
e najbardziej uderzajc ze wszystkich zmian poczynionych
przez ZSRR w celu dostosowania si do zmieniajcych si wa-
runkw by NEP w latach dwudziestych.
1 1
176
Podobnie Lazar Pistrak w swojej ksice The Grand Tactician
(Wielki taktyk) zauway, e Chruszczow wrci do leninow-
skich metod aktywnej polityki zagranicznej, przy rwnocze-
snym rozpowszechnianiu idei rewolucji wiatowej poprzez nie-
spotykane wczeniej rodki propagandowe
.1 2
Trzeci z zachodnich obserwatorw, G. A. von Stackelberg
zwrci uwag na brak spjnoci midzy pokojowym wspist-
nieniem a zaoeniem uniwersytetu, ktry mia szkoli przywd-
cw rewolucyjnych w Trzecim wiecie. Porwna Uniwersytet
im. Lumumby bezporednio do Komunistycznego Uniwersyte-
tu Ludzi Pracy Wschodu, zaoonego przez Lenina czterdzieci
lat wczeniej w celu szkolenia kadr dla radzieckich republik Tur-
kiestanu, Kazachstanu i Kaukazu. Jak zauway, mona go take
porwna do Uniwersytetu Sun Jat-Sena, ktry przygotowywa
kadry rewolucji komunistycznej w Chinach.
1 3
Mimo goszenia hase odnoszcych si do pokojowego wsp-
istnienia, sowiecka polityka sprowokowaa albo przyczynia si
do serii kryzysw w cigu dekady, ktra nastpia po 1958 roku.
W szczeglnoci mowa tu o:
kryzysie berliskim z listopada 1958 roku, kiedy to Chruszc-
zow zaproponowa zakoczenie statusu miasta okupowanego;
sprawie [zestrzelenia] samolotu U-2 w 1960 roku, ktr wyko-
rzystano do zrujnowania konferencji na szczycie;
sowieckiej decyzji o przywrceniu testw nuklearnych w 1961
roku,
kryzysie kubaskim w 1962 roku;
kryzysie bliskowschodnim w 1967 roku.
Wyjanienie ponownie ley w dowiadczeniu NEP-u i leninow-
skim pogldzie na polityk zagraniczn jako formie walki ide-
ologicznej, w ktrej uywa si zarwno metod pokojowych, jak i
177
siowych. W czasach Chruszczowa pokojowe wspistnienie byo
definiowane tak samo, jak w latach Lenina, czyli jako forma wal-
ki klasowej midzy antagonistycznymi systemami spoecznymi,
opartej na aktywnym wykorzystaniu konfliktw wewntrz
pastw niekomunistycznych i midzy nimi.
14
Powrt do aktywnej leninowskiej polityki zagranicznej zosta
potwierdzony m.in. w sowieckim czasopimie wojskowym Kra-
snaja Zwiezda. W artykule z 18 lipca 1963 roku napisano: leni-
nowska polityka zagraniczna prowadzona przez Komitet Cen-
tralny KPZR i rzd radziecki jest polityk elastyczn, aktywn,
opart na wysokich standardach, zawsze w natarciu. Jest ca-
kowicie uzasadniona i przynosi znakomite owoce. (...) Komu-
nici nie utrzymuj w tajemnicy faktu, e wspistnienie jest
niezbdne dla osignicia wiatowego zwycistwa idei marksi-
zmu-leninizmu i e istniej gboko zakorzenione rnice mi-
dzy wiatowymi systemami kapitalizmu i socjalizmu. Jak twier-
dz marksici-leninici, aby pokona te rnice, niekoniecznie
trzeba ucieka si do wojny, jako rodka w walce ideologicznej,
politycznej i gospodarczej.
O sowieckiej polityce zagranicznej w latach szedziesi-
tych nie sposb powiedzie, e bya umiarkowana. Bya znacz-
nie bardziej ofensywna ni w latach przed i po mierci Stali-
na, kiedy kryzys systemu zepchn j do defensywy. Poczucie,
e bya bardziej umiarkowana, konwencjonalna, narodowa i
mniej ideologiczna byo efektem wiadomej dezinformacji i
systematycznego stosowania terminw, takich jak pokojowe
wspistnienie, ktre same z siebie intencjonalnie wprowa-
dzaj w bd.
Sowieckie suby wywiadowcze i bezpieczestwa odegray
swoj rol w faszywym prezentowaniu natury radzieckiej poli-
tyki zagranicznej, w szczeglnoci przez projektowanie i pod-
krelanie wsplnych interesw midzy pastwami komunistycz-
178
nymi i niekomunistycznymi. Udzia prominentnych sowieckich
agentw wpywu na polu nauki, takich jak Topczejew, oraz rola,
jak odegrali na konferencji w Pugwash i innych, przypominaj
wykorzystanie ruchu euroazjatyckiego przez Dzieryskiego w
latach dwudziestych.
Chiskie i albaskie oskarenia, e reim sowiecki odszed od
leninowskich zasad rewolucyjnych, przyczyniy si do przyjcia
przez Zachd zaoenia, e rzeczywicie tak si stao. Poniewa,
jak pokazaa powysza analiza, zarzut by bezpodstawny, a Chi-
czycy i Albaczycy byli stronami, ktre przyjy polityk dugo-
falow, ich zarzuty naley odbiera jako kolejny element wspl-
nych zabiegw dezinformacyjnych.
Wpyw ideologii
Opisane powyej zmiany w gospodarczych, politycznych i
dyplomatycznych praktykach rzdu sowieckiego spowodoway,
e Zachd uwierzy w sabncy wpyw ideologii w ZSRR. W rze-
czywistoci tak jednak nie byo. Wrcz przeciwnie, zmiany do-
stosowawcze byy starannie zaplanowane, kontrolowane i czy-
sto pragmatyczne. Warto zauway, e nie naruszyy gospodar-
czych i politycznych fundamentw reimu. W rzeczywistoci
przyczyniy si do odnowienia i wzmocnienia ideologii w sto-
sunku do okresu stalinowskiego.
Podobnie, nie zawsze w jednolicie konsekwentny sposb ago-
dzona wymowa prasy sowieckiej i cige podkrelanie wsplnych
interesw midzy wiatem komunistycznym i niekomunistycz-
nym wcale nie oznaczay rewizjonizmu czy wzrostu wpyww
zachodnich lub narodowych w ZSRR. Byy to raczej zmiany w
granicach taktycznych w akcentowaniu poszczeglnych elemen-
tw polityki dugofalowej.
179
Prawd jest, e nowe pokolenie, ktre zostao wychowane w
porewolucyjnym Zwizku Sowieckim i Europie Wschodniej, w
milczeniu kwestionowao podstawowe zaoenia systemu komu-
nistycznego i jego ideologii. Istniaa silna i trwaa niech wo-
bec reimu, szczeglnie wrd intelektualistw i modziey, jak
rwnie szczere, gboko zakorzenione poczucie tosamoci
narodowej wrd Rosjan i pozostaych narodw ZSRR. Wrogo
modziey bya dodatkowo wzmocniona represjami, ktrym zo-
stao poddane starsze pokolenie. Istnienia tej prawdziwej opo-
zycji oraz osabienie ideologii bezporednio po mierci Stalina
stanowiy prawdziwy problem dla ustroju. System mg albo
odwoa si do masowych przeladowa, albo przyj nowe, bar-
dziej elastyczne podejcie leninowskie. Poniewa metody stali-
nowskie zawiody, wybr stawa si oczywisty.
Zmniejszya si rnica ekonomiczna midzy uprzywilejowa-
n now klas a robotnikami i kochonikami, ograniczono sto-
sowanie terroru i represji. Przyjto bardziej przemylane meto-
dy walki o wyrugowanie wpyww zachodnich, narodowych i
religijnych, a w stosunku do modszego pokolenia zaczto stoso-
wa bardziej elastyczne leninowskie podejcie. Praktykujc
techniki znane z okresu NEP-u, reimowi udao si podnie swj
presti, a take obniy wewntrzne napicia oraz zneutralizo-
wa aktualn i przysz opozycj. Jedyn rzeczywist zmian w
materii ideologicznej ustroju bya jego zwikszona efektywno.
Do czynnikw, ktre wywoay na Zachodzie wraenie, e
wpywy ideologii zmniejszaj si, naleay:
odejcie od dyktatury proletariatu na rzecz ojczyzny wszyst-
kich ludzi;
przypisywana sowieckiemu kierownictwu degeneracja pole-
gajca na odejciu od rewolucjonizmu w kierunku reform i
rewizjonizmu;
180
rzekome pojawienie si w sowieckim spoeczestwie grup
interesw, w tym drobnomieszczaskiej klasy redniej;
powrt do destalinizacji;
wiksza swoboda i mobilno sowieckich naukowcw,
pisarzy, intelektualistw i ludzi kultury;
zezwolenie na emigracj wikszej liczby sowieckich ydw;
chiskie i albaskie zarzuty o rewizjonizm pod adresem ZSRR.
Wedug programu KPZR z 1961 roku, dyktatura proletaria-
tu (czyli po prostu dyktatura partii komunistycznej) osigna
swj cel.
15
Ojczyzna wszystkich ludzi miaa by terminem sto-
sowanym a do cakowitego zwycistwa komunizmu. Now
formu naley postrzega jako cz stara, obliczonych na roz-
szerzenie politycznej bazy Partii i wzmocnienie jej wpyww, co
jednak nie miao na celu osabienia roli ideologii. Zmiany miay
si dokona poprzez stworzenie bardziej umiarkowanego wize-
runku Partii i rezygnacj z radykalizmu. KPZR zachowywaa jed-
nak monopol wadzy, doktryny i pogldw. Przepa midzy sys-
temem sowieckim i kapitalistycznym w rzeczywistoci pogbi-
a si, mimo propagowanego mitu o wsplnocie interesw. Brak
tolerancji dla jakiejkolwiek niekontrolowanej opozycji politycz-
nej jest w ZSRR tak samo silny, jak zwykle. Wszystkie dziaania w
pastwie i na zewntrz s prowadzone w porednim lub bezpo-
rednim nawizaniu do zasad leninizmu. Interesy ideologiczne i
polityczne przewaaj nad narodowymi i gospodarczymi jeszcze
bardziej, ni kiedykolwiek w przeszoci. Oczekiwanie na zna-
czcy i faktyczny wzrost wpyww ideologicznych i narodowych
jest nierealistyczne, zwaszcza przy uwzgldnieniu aktualnej
[1984 r.] postawy Zachodu wobec systemu.
W jeszcze mniejszym stopniu oparcie w faktach ma poczu-
cie, e sowieccy przywdcy i czonkowie Partii przywizuj mniej-
sz wag do motywacji ideologicznej oraz odeszli od rewolucjo-
181
nizmu w stron reformizmu i rewizjonizmu. Mimo, e zmiany
wprowadzone po 1958 roku byy czciowo wymuszone naci-
skami niezadowolonej ludnoci, wrd ktrej wpywy ideologii
znacznie zmalay, mieciy si one w ramach celw polityki du-
gofalowej, na ktrej realizacj zdecydowali si wszyscy przywd-
cy komunistyczni.
Przywdcy partyjni nowego pokolenia, tacy jak Szelepin, Po-
lianskij, czy Andropow nie byli i nie s rewizjonistami, ani te
tzw. modoturkami [tj. nastawionymi na reformy zawodowy-
mi oficerami], jak ich nazwali niektrzy zachodni komentatorzy.
Raport Szelepina i dziaania KGB, za ktre by odpowiedzialny
wraz z Andropowem, pokazuj, e s oni gorliwymi rewolucjo-
nistami, oddanymi ideologii Lenina i s gotowi przej odpowie-
dzialno za losy Rewolucji Bolszewickiej od starszego pokole-
nia. wiadczy o tym ich oddanie doktrynie i osignicia w zakre-
sie jej realizacji. W sowieckim kierownictwie nie ma liberaw,
dziaaczy umiarkowanych, czy konserwatystw. S tylko komu-
nici, ktrych dziaania podyktowane s wymaganiami polityki
dugofalowej. Publicznie mog przybiera twarz liberaw albo
stalinistw, ale tylko wtedy, gdy wymaga tego od nich Prezydium
partii i interes doktrynalny.
Podobnie bezpodstawne jest poczucie, e poszczeglne
grupy zawodowe w Zwizku Sowieckim staj si coraz mniej
zideologizowane i niezalene od Partii. W rzeczywistoci wszy-
scy czoowi oficjele, generaowie, naukowcy i biurokraci s
czonkami Partii, dobrze wiedzcy, e ich pozycja i dobrobyt
zale od ich stanowiska w Partii i rzdzie oraz e ucierpieli-
by, jeli reim by osab. Oglnie mona przyj, e s mniej
sceptyczni wobec doktryny komunistycznej, ni w czasach
Stalina. Poniewa aresztowania zdarzaj si rzadziej i tylko
wtedy, gdy aktywnie dziaa si w opozycji, czonkowie Partii
s w rzeczywistoci bardziej lojalni, ni w przeszoci. Wie-
182
dz, e wadzy kierownictwa Partii nic nie moe zagrozi.
Poniewa wszystko znajduje si pod jego kontrol, mona
stwierdzi, e ideologicznie nie ma adnych rnic midzy
rzdzcymi a rodowiskami zawodowymi. Naley pamita,
e nawet jeli odgrywaj one wiksz rol w polityce, to ro-
bi to pod kontrol Partii. Zaoenie, e poszczeglne grupy
zawodowe mog by politycznie niezalene, tak jak na Zacho-
dzie, jest bdne. Faktycznie niekiedy maj duy wpyw, ale
nie oznacza to, e ciesz si niezalenoci. Mona zatem od-
rzuci nieoficjalne dowody, rzekomo wskazujce na to, e
zawodowi wojskowi i ludzie zajmujcy si gospodark odgry-
waj w polityce niezalen rol. W przypadku gdy niektrzy
z nich podaj si do dymisji albo pozwalaj sobie na wyga-
szanie krytycznych pogldw w prasie sowieckiej, bd w
kontaktach z obcokrajowcami, mona zaoy, e robi to na
polecenie Partii. Dotychczasowe zmiany w polityce gospodar-
czej nie byy wynikiem wywierania presji przez ekonomistw,
technokratw czy naukowcw, jak to si czasami przypusz-
cza, ale zostay szczegowo zaplanowane i kontrolowane
przez aparat partyjny, dziaajcy zgodnie z wymogami ideolo-
gicznej polityki dugofalowej, opartej na dowiadczeniach z
okresu NEP-u. Nie miay one na celu wzbogacenia si obywa-
teli czy grup spoecznych, ale wzmocnienie reimu i realizacj
doktryny komunistycznej. Technokraci i przedstawiciele in-
nych grup zawodowych nie stracili jednak swojego zapau
ideologicznego. W dalszym cigu pozostaj otrzymujcymi
coraz to nowe zadania czonkami Partii. Jeli zdarzy si, e
ktrykolwiek z nich istotny sposb odejdzie od zasad ycia w
komunizmie lub stanie si rewizjonist, jest usuwany z Partii
i zajmowanej pozycji. Wiara w ideologi jest podtrzymywana
poprzez dokonywane w agodny sposb czystki, systematycz-
n edukacj ideologiczn i cis kontrol Partii.
183
Warto podkreli, e wbrew przypuszczeniom niektrych
obserwatorw, sowieccy robotnicy i kochonicy nie staj si
klas redni. Warunki bytowe mas robotniczych s wci bar-
dzo skromne. Zapewne minie jeszcze duo czasu, zanim ich sy-
tuacja yciowa zauwaalnie si poprawi. Co wicej, w systemie
sowieckim powstanie klasy redniej jest praktycznie niemoli-
we, poniewa Partia ma inne cele i jeli staje si to konieczne,
intensyfikuje walk ideologiczn z filozofi middle class, a tak-
e uniemoliwia zmierzajce w jej kierunku zmiany wewntrz
spoeczestwa.
Wikszo dokumentw partyjnych i oglnoblokowych o
duym znaczeniu, takich jak stenogramy z XXI Zjazdu KPZR,
manifest z listopada 1960 roku, referat Chruszczowa z 6 stycznia
1961 i program KPZR z tego samego roku potwierdzaj funda-
mentalne zasady ideologii i reimu sowieckiego, jak rwnie osta-
teczne cele ZSRR i caego Obozu. Dokumenty te wzyway orga-
nizacje komunistyczne do intensyfikacji walki z wrogimi doktry-
nami w kraju i za granic, a take do prowadzenia lepszej eduka-
cji ideologicznej.
Materia dowodowy nie potwierdza wniosku, e reim so-
wiecki ewoluowa w kierunku mniej zideologizowanego i
bardziej konwencjonalnego systemu narodowego. Wrcz
przeciwnie, wskazuje on na wiadomie podjt decyzj o dal-
szej realizacji celw doktrynalnych. Odwrcenie od nich
uwagi Zachodu miao poprawi skuteczno dziaa partii.
Dokonanie tego byo moliwe poprzez faszywe prezentowa-
nie taktycznych, pragmatycznych zmian w dziaaniach rei-
mu jako dziaa fundamentalnych i spontanicznych. Miao to
projektowa faszywy obraz systemu ewoluujcego w kierun-
ku odwrotnym, ni oficjalnie goszone cele. W realizacji i pla-
nowaniu dezinformacji tego rodzaju wykorzystano doktryny
i dowiadczenia z okresu NEP-u.
184
Odrodzenie destalinizacji
Prawdopodobnie najwaniejsz technik stosowan w celu
przedstawiania umiarkowanego wizerunku sowieckiej polityki
na przeomie lat pidziesitych i szedziesitych by powrt do
destalinizacji i zwizane z nim zagadnienie rewizjonizmu. Do-
brze obrazuj to nastpujce przykady:
mianowania Pierwuchina na ambasadora w NRD w 1958 roku;
odsunicie Sierowa i mianowanie Szelepina na szefa KGB;
ponowione oskarenia o stalinizm na XXI Zjedzie KPZR w
padziernika 1961 roku wobec grupy czonkw Partii, ktrzy
odpowiadali za stalinowskie represje;
krytyka samego Stalina i jego represji oraz usunicie jego
zwok z mauzoleum Lenina;
pokazanie rnic w postawie wobec Stalina midzy nowym
przywdztwem sowieckim a albaskim i chiskim.
Pierwuchin by czonkiem antychruszczowowskiej opozycji
w czerwcu 1957 roku, dziki czemu na Zachodzie mylnie brano
go za tzw. twardogowego dziaacza. W czasie, kiedy stratedzy
Bloku planowali kryzys berliski 1958 roku, Pierwuchin zosta
mianowany ambasadorem. Mona to rozumie jako pierwsz
prb wytumaczenia kryzysu midzynarodowego jako prowo-
kacji zatwardziaych komunistw z ZSRR. W rzeczywistoci zo-
sta on wywoany w ramach polityki dugofalowej, a jego gw-
nym ordownikiem by nie kto inny, jak sam Chruszczow.
Sprawa Sierowa bya nieco inna, jako e by on przez wiele lat
zwolennikiem Chruszczowa. Jak ju zostao to wytumaczone,
jego wczeniejsze zaangaowanie wrepresje i brak szerszego spoj-
rzenia powodoway, e nie nadawa si do odgrywania wiodcej
roli w realizacji nowej doktryny. Szelepin, ze swoj przeszoci
lidera ruchu modzieowego, stanowi korzystne przeciwiestwo,
185
co z kolei przyczynio si do przedstawienia Chruszczowa i Sze-
lepina jako liberaw.
Ponowna krytyka grupy Mootowa, Malenkowa, Buganina,
Woroszyowa i innych dziaaczy za rol, jak odgrywali w repre-
sjach oraz Perwuchina za opr wobec polityki reform byy chy-
ba najbardziej przekonujcymi elementami wykorzystania desta-
linizacji w celach dezinformacyjnych. Sama destalinizacja zako-
czya si wraz z walk o wadz i ustanowieniem w kierownic-
twie partii jednolitej, w peni oddanej nowej doktrynie grupy.
Akcentowanie rzekomej rnicy midzy dziaaczami umiarko-
wanymi a stalinistami byo powizane z decyzjami z listopada
1961 roku o usuniciu ciaa Stalina z mauzoleum Lenina i jego
powtrnym pochwku pod murami Kremla. Innym takim ge-
stem byo demonstracyjne niedopuszczenie przez ochron z KGB
Woroszyowa, na oczach zagranicznych dyplomatw i dzienni-
karzy, do pozostaych czonkw sowieckiego kierownictwa na
szczycie mauzoleum Lenina podczas oficjalnej parady w listopa-
dzie 1961 roku.
Jednym z celw przytoczonych powyej pokazowych przy-
kadw destalinizacji byo stworzenie sprzyjajcych warunkw
do przemiany w ramach nowej doktryny dawnych wrogw we-
wntrznych w aktywnych sojusznikw. Warto zwrci uwag na
fakt, e Chruszczow osobicie spotyka si dziemi rehabilitowa-
nych ofiar. W celu wczenia szerszych krgw spoeczestwa
sowieckiego w now polityk, rehabilitacj rozcignito poza
sfer polityczn. Dla przykadu, nagoniono spotkanie Chrusz-
czowa ze zodziejem, ktrego zwolniono z wizienia. KGB otrzy-
mao specjalne zadanie rehabilitacji dawnych winiw i przy-
wracania ich w szeregi Partii. Dziki kontaktom w fabrykach i
innych instytucjach, suba pomagaa takim ludziom znale
mieszkanie i prac. Wybrane za osoby KGB rekrutowao do ce-
lw politycznych.
186
Wyjanienie afery Mootowa jest bardziej skomplikowane i
wymaga szczegowej analizy. Wedug oficjalnych i poficjalnych
informacji, Mootow wykorzysta wasn nominacj na ambasa-
dora w Mongolii do ustanowienia kontaktw z przywdcami
chiskimi. Kiedy dowiedziao si o tym sowieckie kierownictwo,
odwoano go i w 1960 roku zosta mianowany gwnym przed-
stawicielem ZSRR przy Midzynarodowej Agencji Energii Ato-
mowej (IAEA; w j. pol.: MAEA) w Austrii. Wedug Satiukowa, re-
daktora naczelnego Prawdy, a take innych czoowych komuni-
stw, wczajc Kuusinena, w przeddzie XXI Zjazdu KPZR wpa-
dzierniku 1961 roku, Mootow puci w obieg list otwarty do
czonkw KC KPZR, krytykujcy nowe trendy w programie Par-
tii jako rewizjonizm, odejcie od rewolucjonizmu i pacyfizm.
1 6
Dobrze wiedzia, e chiskie kierownictwo popiera te pogldy.
W czasie trwania Zjazdu Mootow zosta odwoany z Wiednia do
Moskwy i nie odegra w nim wikszej roli. Wkrtce potem po-
wrci do Wiednia, gdzie mia przebywa w areszcie domowym.
Kilka dni pniej znw jednak by w Moskwie. Chocia 8 stycz-
nia 1962 roku sowieckie ministerstwo spraw zagranicznych ogo-
sio, e dziaacz wrci do Wiednia, to kilka dni pniej owiad-
czenie to zostao odwoane.
W powyszej historii mona zauway kilka ciekawych nie-
typowych faktw. Chruszczow wysa Mootowa do Mongolii,
eby go odizolowa i zmniejszy jego presti w subie dyplo-
matycznej. Cay czas by tam obserwowany przez agentw ge-
neraa Dobrynina, gwnego doradc mongolskich sub bez-
pieczestwa i byego szefa Departamentu Obserwacji KGB. Nie-
kontrolowane kontakty Mootowa z Chiczykami byy zatem po
prostu niemoliwe. Gdyby taka prba miaa miejsce i zostaa
zgoszona, z pewnoci Mootow nie zostaby wysany do MAEA.
Podobnie jak Malenkow, Buganin i inni, zostaby odesany na
emerytur w maej miejscowoci w ZSRR. Co wicej, tego typu
187
zachowanie byoby znane czonkom Partii jeszcze przed wysa-
niem do nich listu i stanowioby kolejny dowd wiadczcy o
jego antypartyjnej postawie. Taka sytuacja nie miaa jednak miej-
sca. W poufnym uzasadnieniu decyzji zjazdu nie byo mowy o
Mootowie, a tym bardziej adnej krytyki pod jego adresem. Co
wicej, przypisywana mu krytyka programu nie wydaje si praw-
dopodobna. Nowa dugofalowa polityka zostaa przecie oparta
na ustaleniach narady 81 partii z listopada 1960 roku, ktra przy-
ja now, rewolucyjn strategi. Jej krytyka ze strony Mooto-
wa wystawiaby go na pomiewisko w caym ruchu komunistycz-
nym.
Niemniej jednak Mootow krytykowa polityk Chruszczowa
przez XXI Zjazdem Partii dwa lata wczeniej, w styczniu 1959
roku, co wzmiankuje poufna obiegwka partyjna na temat decy-
zji zjazdu, podpisana przez Wadymira Ustinowa, moskiewskie-
go sekretarza Partii. Uwagi Mootowa okrelono w niej jako mie-
szank dogmatyzmu i cytatw z Lenina. Satiukow nie wspomina
tego faktu i nigdy nie zosta on upubliczniony.
Naley zatem wnioskowa, e krytyczna postawa Mootowa z
1959 roku ulega zmianie i zostaa ujawniona wycznie w celu
realizacji doktryny. Jest take moliwe, e Mootowa wykorzysta-
no za jego wiedz i przyzwoleniem, gdy jako czonek Partii nie
miaby innego wyjcia, ni si na to zgodzi.
Przykadanie niezwykej wagi do upubliczniania ruchw Mo-
otowa midzy Moskw a Wiedniem mogo rwnie mie na celu
zwrcenie uwagi Zachodu do rzekomej rnicy zda midzy
Chinami a ZSRR. W zwizku z tym naley zauway, e Satiukow,
wspierany przez Mikojana i innych mwcw, oskara Mooto-
wa o wieszczenie konfliktw politycznych z imperializmem, kt-
re mogy doprowadzi do wojny. Mikojan zarzuci mu dodatko-
wo, e odrzuca koncepcj pokojowego wspistnienia. Inni
wysoko postawieni czonkowie Partii zarzucali Mootowowi
188
sprzeciw wobec kontaktw dyplomatycznych na wysokim szcze-
blu midzy Zachodem a ZSRR. Satiukow skwitowa to wszystko
bardzo stanowczo: Mootowowi mwimy nie! KPZR uczynia
to, co najlepsze (...) gwarantujc ZSRR pokj (...) opierajc si
na leninowskiej doktrynie pokojowego wspistnienia. Oczy-
wicie zarzucanie Mootowowi podegania do wojny mogo
mie na celu podkrelenie umiarkowanego wizerunku sowiec-
kiego przywdztwa i szczeroci w wyraanym zainteresowaniu
pokojowym wspistnieniem i odwil, w odrnieniu od agre-
sywnego Mootowa i Chin.
W tym miejscu naley wspomnie take dwa inne aspekty ata-
ku Satiukowa na Mootowa. Po pierwsze, oskary on byego mi-
nistra spraw zagranicznych o prb przypisania sobie roli inter-
pretatora myli Lenina, a po drugie o krytycyzm wobec doktry-
ny partyjnej z pozycji pacyfistycznej i niedostatecznie rewolu-
cyjnej. Oba zarzuty byy take stawiane przywdcom chiskim,
najpierw bez posugiwania si nazwiskami, potem za ju otwar-
cie. Mona zatem przypuszcza, e sprawa Mootowa miaa na
celu uwiarygodnienie rzekomej rnicy zda midzy ZSRR a
Chinami w kwestii pokojowego wspistnienia.
Ostentacyjny powrt do kwestii destalinizacji na XXI Zjedzie
i w publicznym atakowaniu Albaczykw przez Chruszczowa
rzekomo tak zdenerwowa Chiczykw, e przewodzcy chi-
skiej delegacji Czu En Lai opuci spotkanie. Jak ju wczeniej
zostao to wyjanione, zagadnienia rewizjonizmu i stalinowskich
wypacze w doktrynie komunistycznej rozwizano ju w 1957
roku. Nie byo zatem podstaw do konfliktw na ich tle. Mona
zatem wnioskowa, e powrt do destalinizacji podczas XXI Zjaz-
du by sztucznie stworzonym zagadnieniem, a rnice midzy
partiami radzieck, albask i chisk w kwestiach rewizjoni-
zmu i stalinizmu byy wyrachowane i uzgodnione, zgodnie z
zasadami doktryny dugofalowej.
189
Naley zauway, e jednym z celw prezentowania rnic
byo uwiarygodnienie wraenia, e w ZSRR reim agodnia a sam
Chruszczow by rewizjonist. Wykazanie, e wszystko byo aran-
owane stanowi jeszcze jeden argument za tez, e radzieckie
agodzenie kursu nie miao pokrycia w faktach.
Stanowisko sowieckich ludzi nauki
i pozostaych intelektualistw
W latach 1958-1960 KC i KGB intensywnie przygotowyway
si do wykorzystania naukowcw, pisarzy i intelektualistw do
celw politycznych i dezinformacyjnych.
17
To nowe podejcie
ma pewien aspekt wewntrzny: poprzez angaowanie inteligen-
cji we wspprac i wciganie jej w aktywno polityczn, reim
stara si odgradza intelektualistw od opozycji. Ten rozdzia
jednak ma celu przyblienie aspektu zewntrznego, czyli skon-
centrowanie si na strategicznych konsekwencjach wykorzysta-
nia intelektualistw w celu wywierania wpywu na zachodni
opini publiczn. Pomiertna rada Fadiejewa, eby intelektuali-
stw wykorzystywa do stwarzania odpowiedniego wraenia, a
nie szpiegowania si nawzajem, znalaza bardzo dobre odbicie
w rzeczywistoci.
Zwaszcza wykorzystanie naukowcw jako agentw wpywu
i kanaw dezinformacji wizao si z pewnymi zmianami w ich
statusie. Aparat KC, MSZ i KGB weszy z nimi w blisze kontakty.
Wielu intelektualistw przeszo szkolenie wywiadowcze indywi-
dualnie, bd w odpowiednich placwkach. Zamiast trzymywa
ich w izolacji, zachcano ich do wyjazdw, zarwno krajowych,
jak i zagranicznych, w celu poszerzenia i wykorzystania ich kon-
taktw z zachodnimi naukowcami.
Skargi akademikw Kapicy, Sacharowa i biologa oresa Mie-
dwiediewa na temat trudnoci, ktre spotykay sowieckich na-
190
ukowcw chccych podrowa za granic i odwiedza zachod-
nich kolegw to tylko cz zagadnienia. Odcigaj one uwag
od prawdziwych powodw do narzeka, zarwno zachodnich,
jak i sowieckich naukowcw. Mowa tu o wykorzystywaniu ich
kontaktw przez KC i KGB do celw wywiadowczych, dezinfor-
macyjnych i wywierania wpywu politycznego.
1 8
W rzeczywisto-
ci, wikszo sowieckich naukowcw chtnie zgadzaa si na
prac wywiadowcz wymierzon w obcych uczonych, poniewa
dawao im to szans na rozwj wiedzy i kariery zawodowej. Po-
dobnie jak Fadiejewowi, atwiej byo im pogodzi si z rol szpie-
ga wobec zachodnich partnerw, ni wobec sowieckich przyja-
ci i kolegw.
Naley zwrci uwag na fakt, e wykorzystanie naukowcw
jako agentw wpywu i kanaw dezinformacji pocigno za
sob zmiany w sowieckim podejciu do informacji niejawnych.
Cho pewne aspekty sowieckiej nauki i spoeczestwa zostay
ujawnione, to w najwaniejszych obszarach, w szczeglnoci
dotyczcych polityki i technik jej realizacji, wszystko pozostao
niezmiennie tajne. Obsesja utrzymywania w poszczeglnych in-
formacji w sekrecie nie bya jednak tak silna, jak w czasach Stali-
na.
Wiksze otwarcie sowieckiej nauki miao swj wasny wkad
w tworzenie wraenia ewolucji systemu radzieckiego. Jeszcze
waniejsze byo wykorzystywanie uczonych do promowania tezy
o wsplnych interesach ZSRR i Zachodu. Obecno agentw
KGB, takich jak Topczejew, Artobolewski, czy Chwostow na mi-
dzynarodowych konferencjach naukowych i promowanie przez
nich idei unikania konfliktu jdrowego wymaga szczeglnej
uwagi, ze wzgldu na wpyw, jaki mogli mie na amerykask
wol udziau w rozmowach na temat rozbrojenia i kontroli zbro-
je strategicznych w latach szedziesitych. Amerykanie naiw-
nie wierzyli, e jeli zrezygnuj ze swojej dominacji nuklearnej i
191
zmniejsz tempo rozwoju arsenau jdrowego, Sowieci uczyni
to samo.
Podobnie jak w przypadku naukowcw, wykorzystanie przez
KGB swoich kontaktw w rodowisku pisarzy (szczeglnie na-
zwisk o duej renomie) miao swoje wewntrzne i zewntrzne
aspekty. Plany Szelepina, dotyczce stworzenia faszywej opozy-
cji wedug wytycznych Dzieryskiego, znalazy wyraz w kon-
trolowanych debatach midzy pisarzami konserwatywnymi a
liberalnymi. Ich gwni uczestnicy po obu stronach, Koczetow
i Twardowski, byli wsppracownikami KC i KGB. Ta debata, wraz
z rozwojem kontaktw kulturalnych midzy Wschodem a Zacho-
dem, bardzo przyczynia si do powstania mitu ewolucji.
Sowiecka ewolucja i polityka agodzenia
jako cele dezinformacji strategicznej
Gwnym celem zewntrznym dezinformacji strategicznej
dotyczcej ewolucji, agodzenia i wsplnych interesw z
Zachodem we wczesnych latach szedziesitych byo stworze-
nie odpowiednich warunkw do prowadzenia aktywnej polity-
ki odprenia przez ZSRR i pozostae pastwa komunistyczne
oraz wymuszenie bdnych reakcji Zachodu na inicjatywy komu-
nistw. Mona wyrni pi nastpujcych gwnych celw
dyplomacji komunistycznej:
osabienie jednoci Zachodu;
wykorzystanie potencjau rozwinitych pastw
przemysowych do stymulacji rozwoju gospodarczego i
wojskowego pastw Bloku poprzez rozszerzenie handlu
midzy Wschodem a Zachodem, pozyskanie kredytw
dugoterminowych i dostpu do zaawansowanych tech-
nologii;
192
odcignicie uwagi Zachodu od rosncej siy militarnej Bloku
Komunistycznego, w szczeglnoci ZSRR;
wcignicie Zachodu, zwaszcza Stanw Zjednoczonych, w
negocjacje dotyczce kontroli zbroje, w celu przesunicia
rwnowagi si na korzy Bloku;
stworzenie korzystnych warunkw do powstania zjednoc-
zonego frontu partii komunistycznych z partiami socjalistyc-
znymi i zwizkami zawodowymi w krajach rozwinitych, a z
ruchami narodowociowymi w krajach rozwijajcych si.
Gwnym celem wewntrznym zmian dostosowawczych sys-
temu i wyolbrzymiania ich znaczenia byo stworzenie korzyst-
nych warunkw dla dalszej budowy socjalizmu i docelowego
wprowadzenia komunizmu, poprzez neutralizacj opozycji we-
wntrznej i rozadowanie zewntrznych naciskw na reim ze
strony Zachodu.
Celami o drugoplanowym znaczeniu w ramach procesu po-
wrotu do destalinizacji byo:
stworzenie podstaw do cakowitego pojednania i wsppracy
midzy ZSRR i Jugosawi bez ujawniania penej skali uczest-
nictwa Jugosawii w Bloku Komunistycznym oraz
wspuczestnictwa w doktrynie dugofalowej;
uwiarygodnienie sowiecko-albaskich oraz sowiecko-
chiskich podziaw w ramach realizacji skoordynowanych,
dwutorowej polityki zagranicznej ZSRR i Chin;
wsparcie dalszych operacji dezinformacyjnych zwizanych z
rzekomym brakiem jednoci i rozpadem ruchu komunistycz-
nego na tle sabncego wpywu ideologii i powrotu do
niezalenych tendencji nacjonalistycznych w partiach komu-
nistycznych, zarwno wewntrz Bloku, jak i poza nim.
193
1
Na przykad, patrz: Prawda, 9 wrzenia, 1962 r.
2
Oficjalnie wprowadzona w 1961 r.
3
Izwiestia, 19 maja 1959 r.
4
Izwiestia, 28 stycznia 1959r., str. 9: Nie istnieje obecnie zjawisko skazy-
wania przez sdy za przestpstwa polityczne w Zwizku Sowieckim. To
wielkie osignicie, ktre mwi o wyjtkowej jednoci pogldw poli-
tycznych ludu i czonkw Komitetu Centralnego Partii.
5
Kommunist, nr 11 (1960), str. 44.
6
Autor dowiedzia si to od Grigorenki, ktrego departament pomaga Szu-
ginowi w pisaniu i opublikowaniu broszury.
7
Zobacz np.: list ministra spraw zagranicznych Gromyki do Narodw Zjed-
noczonych z 20 wrzenia 1958 roku, dot. 10 15% redukcji budetw
wojskowych wielkich mocarstw, [w:] Prawda, wrzesie 1958 r.
8
6 czerwca 1958 roku Prawda opublikowaa list Chruszczowa do Eisenho-
wera, z 2 czerwca, w ktrym zwraca si on do amerykaskiego rzdu z
propozycj wsplnych krokw w celu zwikszenia obrotw handlo-
wych. Wedug listu Zwizek Sowiecki i Stany Zjednoczone, jako dwie
najwiksze potgi gospodarcze, mogyby prowadzi wymian handlo-
w na wielk skal.
9
Zobacz: Referat Chruszczowa na XXI Zjedzie KPZR w padzierniku 1961,
[w:] CSP, tom 4, str. 69: Zwizek Sowiecki przywizuje szczegln uwag
do rozwoju wizw ze swoimi ssiadami. Rnice midzy naszymi sys-
temami politycznymi i spoecznymi nie przeszkodziy budowie przyja-
znych i wzajemnie korzystnych stosunkw midzy ZSRR i takimi pa-
stwami, jak Finlandia i Afganistan. Mamy take cakowicie poprawne
stosunki z Austri i Szwecj. Podejmujemy wysiki w celu poprawienia
naszych stosunkw z Norwegi i Dani i bdziemy to robi nadal. Ostat-
nio poprawiy si stosunki z ssiedni Turcj, jednak wci chcemy je
ulepsza.
194
10
Zob. np. referat Chruszczowa na XXI Zjedzie KPZR (CSP, tom 4, str. 46):
...dzi Stany Zjednoczone stay si centrum wiatowej reakcji i przyjy
rol najbardziej agresywnego centrum [reakcji]. Imperialici z USA dzia-
aj w sojuszu z militarystami i rewanystami z Zachodnich Niemiec,
zagraajc pokojowi i bezpieczestwu narodw (...) Tame, str. 45: To-
warzysze, na XX Zjedzie, analizujc sytuacj pastw kapitalistycznych,
doszlimy do wniosku, e zmierzaj one stale w stron nowych wstrz-
sw spoecznych i gospodarczych. Czy ten wniosek si potwierdzi? Tak.
W cigu lat, ktre upyny od tamtej pory, miao miejsce dalsze zaostrze-
nie sprzecznoci, zarwno wewntrz pastw kapitalistycznych, jak i
midzy nimi. Kolonialne imperia upady, a walka klas pracujcych i
ruchw narodowowyzwoleczych osigna niezwyke rozmiary.
11
Dtente: Cold War Strategies in Transition (Odprenie: transformacja
strategii zimnej wojny), pod red.: Eleanor Lansing Dulles, Robert Dickson
Crane, wydane dla Center for Strategic Studies (Centrum Studiw Strate-
gicznych), New York, 1965, Frederick Praeger, Georgetown University,
str. 268.
12
Lazar Pistrak, The Grand Tactician (Wielki taktyk), New York, Praeger,
1961, str. 269.
13
G. A. Von Stackelberg, Bulletin of the Institute for the Study of the USSR,
tom 7, nr 4 (kwiecie 1960), strony 16-20.
14
Dokadn analiz sowieckiej prowokacji podczas kryzysu berliskiego,
opartej w duej mierze na broszurze Lenina: Dziecica choroba lewico-
woci w komunizmie przedstawi Nikoaj Gaaj w artykule: Berlin and
Soviet Foreign Policy (Berlin i sowiecka polityka zagraniczna), [w:] Bul-
letin of the Institute for the Study of the USSR, tom 6, nr 6 (czerwiec 1959).
15
Zobacz: CSP, tom 4, str. 23: doprowadzajc do cakowitego i ostateczne-
go zwycistwa socjalizmu, pierwszej fazy komunizmu, dyktatura prole-
tariatu zrealizowaa swoj historyczn misj i przestaa by niezbdna
dla ZSRR z punktu widzenia rozwoju wewntrznego. Pastwo, ktre po-
wstao jako kraj dyktatury proletariatu, stao si ojczyzn wszystkich
ludzi i wyraa interesy i wol caej ludzkoci.
195
16
Satiukow powiedzia: (CSP, tom 4, str. 176): Delegaci XXII Zjazdu powin-
ni wiedzie, e w padzierniku biecego roku, na krtko przed otwar-
ciem zjazdu, Mootow wysa list do komitetu centralnego. Nie wspomi-
najc nic o swojej poprzednio dywersyjnej, frakcyjnej robocie przeciw
partii leninowskiej i decyzjom XX Zjazdu, prbuje w tym licie przedsta-
wi siebie jako interpretatora leninizmu i ponownie atakuje KC i pro-
jekt programu KPZR. Mootow twierdzi, e projekt programu nie zapew-
nia skoordynowania budowy komunizmu w ZSRR z oczekiwan, rewo-
lucyjn walk klasy pracujcej w krajach kapitalistycznych, z oczeki-
wan rewolucj socjalistyczn na skal midzynarodow. I to wszystko
w czasie, kiedy projekt programu zosta jednogonie zatwierdzony nie
tylko przez nasz parti i nard sowiecki, ale i midzynarodowy ruch
komunistyczny (...) Jego twierdzenia prowadz do wniosku, e dalszy
rozwj komunizmu jest niemoliwy bez powanych konfliktw politycz-
nych z pastwami imperialistycznymi, a wic wojny. Mwimy Mooto-
wowi: Nie! KPZR robia i nadal robi wszystko, aby zapewni pokj naro-
dowi sowieckiemu, ludziom, ktrzy buduj komunizm. Leninowska
zasada pokojowego wspistnienia bya i pozostanie gwn wytyczn
naszej polityki zagranicznej. Otwarcie to stwierdzono w nowym progra-
mie i partia bdzie konsekwentnie postpowa wedug tej linii.
17
Sowiecka Akademia Nauk, poza naukami przyrodniczymi, obejmuje tak-
e nauki historyczne, prawne i ekonomiczne. Okrelenie naukowcy so-
wieccy obejmuje take te kategorie ludzi nauki.
18
Mose L.Harvey, Leon Goure i Vladymir Prokofieff, Science and Technolo-
gy as an Instruments of Soviet Policy (Nauka i technika jako narzdzia
sowieckiej polityki), University of Miami, 1972, Center for Advanced In-
ternational Studies ; str. 93-94.
196
15
Trzecia Operacja Dezinformacyjna:
sowiecko-albaski konflikt i rozam
Jawny obraz stosunkw sowiecko-albaskich
Niejasne dowody, ktrymi dysponowali zachodni obserwa-
torzy komunistycznej sceny politycznej, wskazyway na to, e
nieporozumienia pomidzy Sowietami a przywdcami Chin i
Albanii jeszcze przed kocem 1959 roku przeksztaciy si w
powany konflikt na tle politycznym. W 1960 spr sta si jawny:
Pierwsz midzynarodow konfrontacj komunistyczn, pod-
czas ktrej chisko-sowiecki spr i fakt udzielenia Chinom po-
parcia ujrzay wiato dzienne bya odbywajca si w Pekinie
w dniach 5-9 czerwca 1960 roku konferencja Rady Gwnej
wiatowej Federacji Zwizkw Zawodowych.
1
Wedug dokumentw opublikowanych na Zachodzie jaki
czas po tym wydarzeniu, podczas zamknitych sesji zjazdu ru-
muskiej partii w czerwcu 1960 roku i w czasie kongresu osiem-
dziesiciu jeden partii w Moskwie w listopadzie 1960, pomidzy
Sowietami a Chiczykami i Albaczykami toczyy si zacieke kt-
nie. Spr zyska miano rozamu, kiedy to na XXII Zjedzie KPZR
w padzierniku 1961 Chruszczow publicznie potpi przywd-
cw albaskich za ich krytyk programu sowieckiej Partii, ich
dogmatyczny stalinizm i odrzucenie programu pokojowej koeg-
197
zystencji. Czou En-lai, lider chiskiej delegacji, wycofa si z kon-
gresu, co miao by gestem poparcia pozycji Albanii. Hoda, wy-
raajc na amach albaskiej prasy w imieniu swojej partii nie-
zmienn solidarno z KPZR, odpowiedzia na sowiecki atak gorz-
k krytyk Chruszczowa i jego ludzi za publiczne zganienie al-
baskiej partii i ich rewizjonizm. Powiedzia te, e zdradzili ide-
ay leninizmu, zaczli odbudowywa kapitalizm w Zwizku So-
wieckim, prowadzili oportunistyczn polityk przyzwalania i
wsppracy z imperializmem. Hoda oskary te Chruszczowa
o konspiracj z czoowym rewizjonist, Tito. Zawieszenie stosun-
kw dyplomatycznych pomidzy Zwizkiem Sowieckim a Alba-
ni trwao nadal w grudniu 1961, a poczwszy od roku 1962 Al-
bania odmwia udziau w spotkaniach Ukadu Warszawskiego i
RWPG. Chiskie wsparcie i solidarno ze stanowiskiem Albanii
przeciwko Sowietom mona byo obserwowa przynajmniej od
1959 roku, a by moe nawet ju wczeniej, cho dowody na to
nie s oczywiste.
Informacje wewntrzne i ich interpretacja
Informacje autora tej ksiki stoj w sprzecznoci z oglnie
przyjt wersj rozwoju wydarze na polu stosunkw sowiecko-
albaskich w latach 1959-60. Najoglniej rzecz biorc, informa-
cje te wiadcz o tym, e stosunki pomidzy wszystkimi krajami
komunistycznymi, cznie z Albani i Chinami, unormoway si
jeszcze przed kocem 1957 roku. Wedug rde autora, media-
cja Sowietw w tajnym pojednaniu przywdcw Albanii i Jugo-
sawii zostaa w latach 1957-58 uwieczona sukcesem, za po-
czwszy od koca roku 1959 Departament Dezinformacji KGB
aktywnie wsppracowao z Centralnym Departamentem Ope-
racji Aktywnych oraz z jugosowiaskimi i albaskimi subami
bezpieczestwa w zakresie wsplnych operacji dezinformacyj-
nych.
198
Celem wytycznych Szelepina byo wczenie Albanii w zorga-
nizowan akcj dezinformujc obejmujc zafaszowanie rze-
czywistego stanu wzajemnych relacji pomidzy ni a Zwizkiem
Sowieckim i Jugosawi. Bya to operacja, ktra miaa za zadanie
odwrci sytuacj na scenie politycznej i rozwiza wczeniej-
sze autentyczne spory pomidzy tymi pastwami na korzy ca-
ego Bloku Komunistycznego, a zwaszcza jego nowej, dugofa-
lowej polityki. Strategiczne wzgldy, ktre przywdcy Bloku mieli
na uwadze planujc t operacj, byy zapewne zarwno we-
wntrzne, jak i zewntrzne.
Jak atwo zgadn, oba reimy, jugosowiaski i albaski, za-
pewne stanyby przed powanymi problemami na polu polity-
ki wewntrznej, gdyby przez tych samych przywdcw, ktrzy
wczeniej zapocztkowali midzy sob spr, nagle zostay podj-
te radykalne kroki prowadzce do rychego oficjalnego i otwar-
tego unormowania stosunkw. W przypadku Jugosawii byo do
przewidzenia, e publiczne pojednanie niosoby ze sob powa-
ne ryzyko frakcyjnoci wewntrz jugosowiaskiej partii komu-
nistycznej, spowodowanej siln i nieskrywan niechci do Al-
banii, ktra to niech narosa podczas okresu stalinowskiego.
Dla albaskich przywdcw problem byby jeszcze bardziej do-
tkliwy. Byli to bowiem ci sami przywdcy, ktrzy byli odpowie-
dzialni za skazanie na mier za pro-jugosowiaskie nastawie-
nie wasnych kolegw, cznie z byym ministrem Koczim Dzo-
dze [transkrypcja angielska: Koci Xexe]. Otwarte pojednanie z
Jugosawi mogo rwnie wywoa naciski na pomiertn reha-
bilitacj Dzodze i jego kolegw partyjnych i na przyznanie si
przywdcw, e na polecenie Stalina popenili przestpstwo
wobec lojalnych i niewinnych rodakw. Inaczej rzecz ujmujc,
w Albanii moga wystpi wewntrzpartyjna, zakrojona na sze-
rok skal reakcja, podobna do tej, ktra miaa miejsce na W-
grzech i towarzyszya rehabilitacji byego ministra, Laszlo Rajka,
199
w 1956 roku. Co wicej, z przyczyn strategicznych, rzeczywista
rola Jugosawii jako aktywnego uczestnika procesu ksztatowa-
nia i przestrzegania dugofalowej polityki Bloku musiaa by utrzy-
mywana w cisej tajemnicy, o ktrej wiedzia jedynie zaufany
krg albaskich przywdcw. Jawne i otwarte pojednanie jugo-
sowiasko-albaskie nie byoby atwe do zaakceptowania przez
szeregowych dziaaczy albaskiej partii i mogoby doprowadzi
do odrodzenia si w niej rewizjonizmu. Operacja dezinforma-
cyjna, w ktrej brali udzia zarwno jugosowiascy, jak i alba-
scy przywdcy, bya korzystna dla obu stron, ze wzgldu na to,
e pozostawiaa im moliwo cisej, tajnej wsppracy w za-
kresie bardzo wanych dziaa dla caego Bloku. Jednoczenie
opniaa ona ujawnienie tajnego porozumienia pomidzy obo-
ma krajami szeregowym dziaaczom obu partii i obywatelom obu
krajw.
W Zwizku Sowieckim Chruszczow by wystarczajco zorien-
towany w sytuacji, aby zauway, e najlepszym sposobem roz-
wizania problemu rozczarowania i sprzeciwu wobec reimu
wrd intelektualistw i ofiar stalinowskich przeladowa byo
aktywne wczenie tych grup ludzi w ktry z aspektw nowej,
dugofalowej polityki. Podobne zaoenie mogoby zosta zasto-
sowane w celu zaagodzenia sporw w Bloku i zapobiegania ich
powracaniu. Z tego powodu Jugosawii pozwolono przyczyni
si w znacznym stopniu do powstania dugofalowej polityki, jak
rwnie do aktywnego wczenia si w proces egzekwowania
jej. Zaangaowanie przywdcw albaskich byo, jak si mona
spodziewa, nastpnym krokiem. Oni przecie rwnie mogli
zosta aktywnie wczeni i zaangaowani w ksztatowanie no-
wej polityki Bloku. Operacja dezinformacyjna obejmujca dro-
biazgowo zaplanowany konflikt ze Zwizkiem Sowieckim daa
im szans stworzenia wok siebie i Partii wraenia prestiu. Przy-
wdcy Albanii chcieli pokaza wasnemu narodowi, e s na tyle
200
niezaleni i silni, by przeciwstawi si interweniowaniu Chrusz-
czowa w sprawy wewntrzne kraju. Ponadto, dostali szans ode-
grania strategicznej roli w operacji dezinformacyjnej, majcej na
celu zafaszowanie rzeczywistego stanu stosunkw pomidzy
pastwami Bloku, a zwaszcza Zwizkiem Sowieckim i Chinami.
Przestawiano je jako niebezpiecznie zmierzajce w stron wza-
jemnej rywalizacji i wrogoci. Gwnym celem znieksztacania
relacji pomidzy czonkami Bloku byo rozszerzenie moliwoci
rozpowszechniania ich strategii i polityki za porednictwem kra-
jw wiata niekomunistycznego.
Biorc pod uwag fakt wspierania przez Albani strony so-
wieckiej podczas konfliktu z Tito, o czym Zachd dobrze wie-
dzia, logicznym wydawao si uczynienie z niej pastwa stali-
nowskiego uczestniczcego wsplnie z Chinami w wykalkulo-
wanym i kontrolowanym sporze z Sowietami. Takie posunicie
byo rwnie krokiem w stron otwartego i oficjalnego od 1961
roku sowiecko-jugosowiaskiego pojednania i przedstawiania
go w rzekomej opozycji do przyjani chisko-albaskiej. Istniao
duo mniejsze prawdopodobiestwo, e ponowne pogodzenie
si przywdcw Jugosawii i Zwizku Sowieckiego po roku 1961
mogo wpyn negatywnie na wizerunek Jugosawii jako nieza-
lenego pastwa oraz na jej ekonomiczno-gospodarcze stosunki
z krajami rozwinitymi i rozwijajcymi si, zwaszcza jeli sami
Sowieci postrzegani byliby przez te pastwa jako rewizjonici w
porwnaniu do wojowniczych i dogmatycznych Chiczykw.
Fakt, e Albania bya najmniejszym i najbardziej odizolowa-
nym od wiata krajem komunistycznym sprawi, e wydawaa si
najodpowiedniejszym czonkiem Bloku, ktry mgby si od-
czy od Zwizku Sowieckiego po roku 1958. Radziecko-albaski
konflikt by tak naprawd prb generaln przed duo istot-
niejszym ze wzgldw strategicznych sporem sowiecko-chi-
skim, ktry ju wtedy znajdowa si w pocztkowej fazie rozwo-
201
ju. Zainscenizowanie sporu pomidzy Albani i Zwizkiem
Radzieckim dao strategom Bloku moliwo przetestowania i
dokadnego zanalizowania skutecznoci poszczeglnych dziaa
dezinformacyjnych oraz wewntrznych i zewntrznych konse-
kwencji wynikajcych ze sztucznie wygenerowanego niewielkie-
go konfliktu, zanim podjte zostan dziaania majce na celu
wywoanie chisko-sowieckiego sporu na duo wiksza skal.
Gdyby Zachd zdoa zorientowa si o co tak naprawd chodzi-
o w sowiecko-albaskim sporze, udaoby mu si cho troch
zaszkodzi politycznej strategii Bloku. Jeli za z drugiej strony
pastwa zachodnie zostayby skutecznie wprowadzone w bd,
a w Bloku nie pojawiyby si adne niekontrolowane reperkusje
rzekomego konfliktu, plus jeli utrzymanie albaskiego reimu
okazaoby si moliwe i jeli Zachd z radziecko-albaskiego spo-
ru wycignby wniosek, e narada 81 partii w listopadzie 1960
roku bya raczej punktem krytycznym w procesie prowadzcym
do rozpadu komunistycznego monolitu ni do jego umocnienia
wwczas (ale tylko wwczas) [tak myleli komunistyczni stra-
tedzy] rozpoczcie nowej operacji dezinformacyjnej, majcej na
celu stworzenia na arenie midzynarodowej wraenia rozamu
pomidzy Chinami i Zwizkiem Sowieckim byoby cakowicie
uzasadnione. Skuteczno poprzedniej operacji pozwoliaby za-
kada, e nastpna, cho zakrojona na szersz skal, rwnie si
powiedzie. Chisko-radziecki spr mia pomc w zbudowaniu
umiarkowanego wizerunku zarwno Zwizku Sowieckiego, jak
i Jugosawii w latach szedziesitych, co byoby z korzyci dla
strategicznego politycznego zblienia si do krajw zarwno
zaawansowanych w rozwoju, jak i rozwijajcych si. Ostatnim,
cho wcale nie najmniej wanym powodem wywoania sowiec-
ko-albaskiego sporu i przedstawienia go jako rozamu miao by
dostarczenie Zachodowi dowodw potwierdzajcych wiarygod-
no informacji na temat stosunkw wewntrz Bloku czerpanych
202
z kontrolowanych przeciekw, artykuw w prasie komunistycz-
nej oraz tajnych rde zachodniego kontrwywiadu.
Anomalie w sporze i rozamie
Szczegowa analiza rde i przebiegu sporu i rozamu so-
wiecko-albaskiego przy wykorzystaniu nowej metodologii
ukazuje szereg dodatkowych wtpliwoci odnonie autentycz-
noci prezentowanych rnic pomidzy oboma pastwami i
potwierdza, e cay konflikt zosta wygenerowany sztucznie na
potrzeby nowej, dugofalowej polityki Bloku.
Kierujc si nie do koca wprawdzie sprawdzonymi dowo-
dami mona stwierdzi, e radziecko-albaski spr zosta zapo-
cztkowany dokadnie w momencie trwania prac nad ksztatem
dugofalowej polityki obozu komunistycznego. Sam Hoda i inni
albascy przywdcy uczestniczyli w tym procesie. W styczniu i
lutym 1959 Hoda przewodniczy albaskiej delegacji na XXI
Zjedzie KPZR, podczas ktrego dyskutowana bya kwestia mniej
wicej jednoczesnego przejcia do fazy komunizmu wszystkich
krajw Bloku. Pocigao to za sob prb podniesienia poziomu
gospodarki w mniej rozwinitych krajach Bloku, w tym Albanii,
kosztem pastw bardziej rozwinitych cznie ze Zwizkiem
Sowieckim.
W maju 1959 roku oficjalna delegacja chiska, ktrej czon-
kami byli m.in. Czang Wen-tien, wiceminister spraw zagranicz-
nych, byy urzdnik Kominternu i ambasador Chin w Moskwie,
oraz Peng Te-huai, minister obrony, udaa si do Tirany. Wizyta
chiskich dostojnikw zbiega si w czasie z wizyt delegacji
sowieckiej, na czele ktrej sta Chruszczow, i w ktrej uczestni-
czy marszaek Malinowski, radziecki minister obrony narodo-
wej. Na Zachodzie istnieje przypuszczenie, e spotkania byy nie-
udan prb usunicia niezgodnoci i rnic pomidzy trzema
203
pastwami. Spekulowano take na temat tego, e by moe Peng
i Czang chcieli spiskowa z Chruszczowem przeciwko Mao. Jed-
nak sposb przyjcia delegacji przez Hod, przebieg negocjacji
oraz oficjalny komunikat wydany po spotkaniu stanowiy oczy-
wisty dowd, e pomidzy przywdcami tak naprawd nie ist-
niay adne spory ani rnice polityczne, a ich relacje w rzeczy-
wistoci byy wyjtkowo wrcz zaye. Biorc pod uwag, e spo-
tkania na wysokim szczeblu w Tiranie odbyway si w tym sa-
mym czasie co sowiecko-jugosowiaska operacja dezinforma-
cyjna, jest bardzo prawdopodobne, e przywdcy delegacji dys-
kutowali wanie o jej przebiegu, a nie o ewentualnych rni-
cach doktrynalnych, do ktrych zreszt nie byo powanych pod-
staw.
W tym samym miesicu, maju 1959 roku, w Tiranie miao
miejsce spotkanie RWPG. Fakt, e sowieckiej delegacji przewo-
dzi Kosygin, wczesny szef Komisji Planowania, podkrela wag
spotkania i daje podstawy do wycignicia wniosku, e dotyczy-
o ono gwnie dugofalowego planowania gospodarczego. Po-
mimo niejasnych wprawdzie dowodw, mogcych wiadczy o
sowiecko-albaskim sporze, Albaczycy uczestniczyli w spotka-
niach RWPG i Ukadu Warszawskiego w 1960 i 1961 roku, a tak-
e w sesji plenarnej RWPG w Moskwie we wrzeniu 1961, ktra
miaa miejsce na miesic przed ich pierwszym publicznym ata-
kiem ze strony Chruszczowa.
Najistotniejszym faktem pozostaje to, e Hoda by jednym z
sygnatariuszy Manifestu narady 81 partii w listopadzie 1960. W
specjalnej rezolucji pochwalajcej uczestnictwo Albanii w zje-
dzie, partia albaska stwierdzia, e KPZR bya najbardziej do-
wiadczonym i kompetentnym organem caego midzynarodo-
wego ruchu komunistycznego. Podkrelono take, e nadzie-
je imperialistw, ze Stanami Zjednoczonymi na czele, e uda
im si rozbi obz komunistyczny, s ponne. Oficjalne owiad-
204
czenie Hody, przygotowane na IV Zjazd Partii Albanii, ktre
ukazao si 14 lutego 1961 roku, atakowao Stany Zjednoczone i
NATO, a wyraao uznanie dla Zwizku Radzieckiego, Chin oraz
podkrelao wag narady 81 partii. Co bardzo istotne, Hoda przy-
zna te, e Albania i Zwizek Sowiecki prowadz ogln wza-
jemn wspprac.
Na Zachodzie z zainteresowaniem gromadzono domniema-
ne dowody na istnienie sowiecko-albaskiego sporu w latach
1959-61, a opieray si one gwnie na szczegowej analizie po-
rwnawczej sowieckiej, albaskiej i chiskiej prasy pochodz-
cej z tego okresu. Na podstawie bada porwnawczych istotnie
mona byo wskaza na rnice pomidzy poszczeglnymi par-
tiami w podejciu do rnych kwestii. Jednoczenie naley pa-
mita, e ani w Zwizku Sowieckim, ani w Albanii nikt oprcz
zaledwie garstki uprzywilejowanych oficjeli nie mia dostpu do
prasy drugiego kraju, tak aby mc dokonywa porwna podob-
nych do tych, na ktrych opierali si analitycy z Zachodu. Biorc
pod uwag prowadzone dziaania dezinformacyjne, nietrudno
si domyli, e zdecydowana wikszo publikowanych przez
pras dowodw mogcych wiadczy o konfliktach wewntrz
Bloku bya przeznaczona wanie dla zachodnich badaczy komu-
nizmu.
Niemniej jednak publiczne zaatakowanie Albaczykw przez
Chruszczowa na XXII Zjedzie KPZR w padzierniku 1961,we-
dug opinii obserwatorw, zdawao si potwierdza, e pocho-
dzca z analizy prasy wiedza, odzwierciedlaa rzeczywisty spr.
Warto jednak zauway, e prasa w rnych pastwach Bloku
inaczej przedstawiaa wymian zda, do ktrej doszo pomidzy
Chruszczowem i Hod. Co ciekawe, sowieckie gazety pomijay
kwesti Chin i wsparcia udzielonego przez nich Albaczykom.
Niektrzy ze wschodnioeuropejskich przywdcw otwarcie
bowiem krytykowali chiskie poparcie dla stanowiska Hody.
205
Chiska prasa za powstrzymaa si od skomentowania dziaa
Kremla, chocia opublikowaa albaski atak na Chruszczowa.
Obraz sporu, jaki wyania si na podstawie powiconych mu
materiaw w prasie, by niepeny i zafaszowany waciwie we
wszystkich krajach Bloku Komunistycznego. Niektre wane
dokumenty i oficjalne owiadczenia w ogle nie byy publiko-
wane, nawet przez Sowietw czy Albaczykw.
Dla porwnania, oficjalne informacje na temat albaskiego
uczestnictwa w spotkaniach RWPG i Ukadu Warszawskiego w
latach 1958 i 1961, ich obecnoci na XXII Zjedzie KPZR oraz
podczas narady 81 partii w 1960 roku jednoczenie publikowaa
prasa we wszystkich krajach Bloku. Zastosowanie si do decyzji
multilateralnych spotka na wysokim szczeblu jest dla wszyst-
kich partii komunistycznych spraw priorytetow. Dotyczy to
nie tylko albaskiej akceptacji Manifestu opracowanego podczas
listopadowej narady 81 partii komunistycznych, ale take wszel-
kich innych podobnych sytuacji. Oficjalne dowody wypywaj-
ce z obserwacji strategii postpowania Albanii wyranie wska-
zuj na jej cis wspprac z reszt Bloku w latach 1957-61. Po-
winny by zatem uznane za bardziej wiarygodne, odzwierciedla-
jce prawdziwy stan stosunkw wewntrz Obozu, ni te nieofi-
cjalne, niepewne, niepene i budzce liczne wtpliwoci, pocho-
dzce ze rde komunistycznyc
Porwnanie konfliktu albaskiego
ze sporem pomidzy Tito i Stalinem
W przypadku faktycznie majcego miejsce w 1948 roku roz-
amu pomidzy Tito i Stalinem oraz sowiecko-jugosowiaskich
rnic kontynuowanych poprzez 1956 r. i na pocztku 1957 r.,
czonkowie KPZR otrzymywali poufne wytyczne, majce na celu
pomc im zorientowa si w sytuacji. Fakt ten moe potwier-
206
dzi sam autor, poniewa do czasu zerwania z reimem sowiec-
kim w grudniu 1961 roku by zaufanym czonkiem KPZR. Dlate-
go moe te zawiadczy, e w przypadku sowiecko-albaskiego
konfliktu nic takiego nie miao miejsca.
Tito oraz inni jugosowiascy przywdcy nie mogli ani nie
zoyli wizyty w Moskwie w okresie sporu pomidzy Tito i Stali-
nem. Dla porwnania, Hoda i pozostali albascy oficjele bez
obaw jedzili do Moskwy a do listopada 1960. Nawet ataki
Chruszczowa na Hod w padzierniku 1961 roku, po ktrych
mona si byo spodziewa najpowaniejszych konsekwencji, nie
przeszkodziy albaskiej delegacji w uczestniczeniu w V Zjedzie
wiatowej Federacji Zwizkw Zawodowych, odbywajcym si
w Moskwie w grudniu tego roku, czyli wtedy, gdy stosunki dy-
plomatyczne pomidzy Zwizkiem Radzieckim i Albani zostay
zerwane. W odrnieniu od tego, co dziao si podczas konfliktu
pomidzy Tito i Stalinem, Albania nie zostaa formalnie potpio-
na przez adne pastwo Bloku. Nie zrobiono tego take podczas
oficjalnych zjazdw komunistycznych czy konferencji. Nie mia
rwnie miejsca podyktowany wzgldami ideologicznymi, poli-
tycznymi, gospodarczymi czy te dyplomatycznymi bojkot Alba-
nii przez Blok Komunistyczny, cho przywdcy poszczeglnych
partii negatywnie komentowali jej posunicia. Naley jednak
pamita, aby nie odnosi krytyki ze strony niektrych pastw
Bloku do caego ruchu komunistycznego. Tak naprawd wi-
ce byy bowiem postanowienia i decyzje podjte podczas mi-
dzynarodowych konferencji komunistycznych w latach 1957 i
1960.
Warto zaznaczy, e jedynie Zwizek Sowiecki zerwa stosun-
ki dyplomatyczne z Albani. Nawet jednak w tym przypadku oko-
licznoci byy do szczeglne, zwaszcza, e oficjaln informacj
na ten temat Albania otrzymaa od wiceministra spraw zagranicz-
nych, Firiubina, byego ambasadora w Jugosawii, ktry w tam-
207
tym okresie by w ministerstwie odpowiedzialny za stosunki z
pastwami niezaangaowanymi, a nie z krajami komunistycz-
nymi Bloku. Wykorzystanie osoby Firiubina sugeruje, e w roza-
mie chodzio raczej o zewntrzne interesy strategiczne Bloku, a
nie o wewntrzne sprawy w Obozie Komunistycznym. Nie spo-
sb nie zwrci uwagi take na fakt, e chocia pozostae pa-
stwa Bloku wycofay swoich ambasadorw z Albanii, nie zerwa-
y z ni stosunkw dyplomatycznych. Nawet Jugosawia utrzy-
maa w Tiranie swoj misj dyplomatyczn.
Chocia Albania sama odmwia uczestnictwa w spotkaniach
Ukadu Warszawskiego i RWPG w 1962 roku i ogosia, e wyco-
fuje swoje czonkostwo w obu organizacjach, formalnie nie zo-
stay podjte adne kroki majce na celu usunicie Albanii ze
struktur, tak wic mimo tych deklaracji de facto nadal w nich
pozostawaa.
Ciekawym wydaje si rwnie fakt, e Towarzystwo Przyja-
ni Radziecko-Albaskiej bez szwanku przetrwao czas konflik-
tu. Podczas zebrania organu zarzdzajcego Towarzystwa, 9 stycz-
nia 1981 roku w Moskwie, witowano trzydziest pit rocz-
nic powstania Albaskiej Republiki Ludowej.
2
Na Albani nie zostay naoone przez pozostae pastwa Blo-
ku Komunistycznego adne sankcje gospodarcze. Albascy przed-
stawiciele handlowi nadal pozostawali w Czechosowacji, NRD i
na Wgrzech, pomimo krytyki Albanii ze strony przywdcw
partii w tych krajach. Co wicej, w 1962 roku Polska, Wgry,
Bugaria, Czechosowacja i NRD podpisay z Albani porozumie-
nie handlowe. Po rozamie ze Zwizkiem Sowieckim, podob-
nie jak przed nim, 90% albaskiego handlu odbywao si w ra-
mach Bloku Komunistycznego. Waciwie jedyn rnic byo
to, e rol ZSRR jako gwnego dostawcy towarw na rynek al-
baski przejy Chiny. Ta zmiana odbya si tak bezproblemowo,
e rwnie dobrze mona sdzi, e zostaa wczeniej szczego-
208
wo wsplnie przygotowana przez Sowietw, Chiczykw i Al-
baczyk
Wnioski
Zachodnie zainteresowanie konfliktami wewntrz Bloku Ko-
munistycznego jest zrozumiae. Potencjalne korzyci mogce
wypywa z faktycznych sporw mogyby by bowiem olbrzy-
mie. Co wicej, domniemane dowody, na ktrych opieraj si
zachodnie analizy, zasadniczo w duej mierze pokryway si z
prawd a do mierci Stalina. Niestety fakt, e Zachd by niedo-
statecznie wiadomy zmian, ktre zaszy w cigu siedmiu lat od
mierci dyktatora, takich jak wprowadzenie dezinformacji stra-
tegicznej, sprawi, e dotychczasowa metodologia staa si nie-
skuteczna, a jej wykorzystanie nioso ze sob ryzyko bdu. Po-
szukiwanie za wszelk cen oznak wiadczcych o moliwym
kryzysie wewntrz Bloku jest na Zachodzie tak silne [1984 r.], e
materiay nie potwierdzajce domniemanych sporw s najcz-
ciej ignorowane bd pomijane w badaniach. Dla przykadu,
tylko bardzo nieliczni komentatorzy zwrcili uwag na przebie-
gajcy w praktycznie niezmienionej formie handel Albanii ze
Europ Wschodni, chocia pastwa Europy Wschodniej wyst-
piy wczeniej ze Zwizkiem Sowieckim zdecydowanie przeciw-
ko Albanii i Chinom. Podobne tendencje objawiay si podczas
analizowania dokumentw komunistycznych. Fragmentom za-
wierajcym wzajemn krytyk pastw Bloku powicano wiele
uwagi, natomiast te bdce wyrazem solidarnoci i wskazujce
na cis wspprac w badaniach pomijano. Na IV Zjedzie Par-
tii Albanii w lutym 1961 Hoda wcale nie powtarza jednak pu-
stych frazesw mwic, e przyja ze Zwizkiem Radzieckim
bya, jest i zawsze pozostanie podstaw polityki zagranicznej
Albanii [gromki aplauz, owacje]. (...) Przyja ta jest wyraa-
209
na i umacniana kadego dnia poprzez braterskie stosunki i
wspprac pomidzy oboma pastwami (...).
4
Jeli obiektyw-
nie oceni powysze sowa, nietrudno doj do wniosku, e w
tym wypadku Hoda mwi prawd i e sowiecko-albaski spr
i rozam byy i nadal pozostaj [1984 r.] jedynie produktem pro-
wadzonej przez Blok Komunistyczny operacji dezinformacyj-
nych.
Cele operacji dezinformacyjnej
Gwne cele albaskiej akcji dezinformacyjnej byy nast-
pujce:
ch uniknicia niekorzystnych wewntrznych konfliktw,
ktre mogyby wynikn z otwartego pojednania albaskich
i jugosowiaskich przywdcw;
podniesienie prestiu i poprawienie wizerunku przywdcw
albaskiej Partii w oczach ich rodakw i pokazanie ich jako
niezalenych liderw, stanowicych o sile narodu;
pokazanie, e jugosowiaski rewizjonizm moe sta si ko-
niem trojaskim wewntrz Bloku Komunistycznego;
zasugerowanie, e po 1961 roku sam Chruszczow znajdowa
si pod wpywem rewizjonistw, co miao ukaza go w in-
nym wietle jako przywdc o umiarkowanych pogldach
w porwnaniu do wojowniczo usposobionych Chiczykw i
albaskich stalinistw;
potwierdzenie, e wysiki czynione podczas narady 81 partii
w listopadzie 1961 roku celem zjednoczenia i umocnienia
Bloku nie powiody si oraz, e Obz Komunistyczny zacz
si rozpada, czego przyczyn miay by nierozwizane kw-
estie stalinizmu, rewizjonizmu, komunizmu narodowego i
denia do realizacji sprzecznych interesw narodowych;
210
sprawdzenie reakcji na niewielki, prowadzcy do rozamu
konflikt wewntrz i na zewntrz Bloku przed zapocztkow-
aniem zakrojonego na szersz skal sporu pomidzy Chinami
i Zwizkiem Sowieckim.
1
Patrz: William E.Griffith, Albania and the Sino-Soviet Rift (Albania i kon-
flikt chisko-sowiecki), Cambridge, Massachusetts, 1963, MIT Press, str.
37.
2
Izwiestia, z 10 stycznia 1981 r.
3
W jednym ze swoich artykuw w gazecie brytyjskiej Daily Telegraph (Lon-
don) David Floyd zauway, e: ...to przez [porty w] Durres i (...) Vlora,
Albaczycy otrzymali w zeszym roku dostawy zboa, ktre umoliwiy
przetrzyma sowieck blokad ekonomiczn. To Chiczycy zakupili zbo-
e od Kanady, rozliczyli si za nie w rublach, a nastpnie wysali je do
Albanii statkami nalecymi do RFN.
4
Zeri-I-Poppulit, 14 lutego 1961 r.; przedruk jako Document [#] 6 [w:] Alba-
nia and the Sino-Soviet Rift (Albania i konflikt chisko-sowiecki), str. 207.
211
16
Czwarta Operacja Dezinformacyjna:
rozam chisko sowiecki
Wsppraca Komunistycznej Partii
Zwizku Sowieckiego i Komunistycznej Partii Chin
w okresie 1944-1949
Historycznie rozpatrujc stosunki pomidzy komunistyczny-
mi partiami ZSRR i Chin s przedmiotem sporego pomieszania.
W znaczcym stopniu byo to zasug udanej dezinformacji, pro-
wadzonej na szerok skal podczas wojny i po wojnie, a majcej
na celu wprowadzenie Zachodu w bd co do charakteru chi-
skiego komunizmu, oraz utajnienie staej i rozbudowywanej so-
wieckiej pomocy dyplomatycznej, wywiadowczej i wojskowej dla
Komunistycznej Partii Chin w kocowych latach wojny domo-
wej w Chinach. Podobiestwa w wypowiedziach sowieckich i
chiskich na temat istoty komunizmu chiskiego zdecydowanie
sugeruj, e bya to skoordynowana akcja dezinformacyjna. Za-
chodnim dziennikarzom, odwiedzajcym podczas wojny Yen-
nan*, mwiono, e chiscy komunici nie byli tradycyjnymi ko-
munistami, a jedynie reformatorami rolnymi podziwiajcymi
Zachd i e mieli oni wicej wsplnego z chrzecijaskim socja-
lizmem, ni z komunizmem sowieckim.
1
Podobne komentarze
wypowiadali przywdcy sowieccy. Na przykad w czerwcu 1944
Stalin powiedzia do Averella Harrimana, wczesnego ambasa-
dora Stanw Zjednoczonych w Moskwie, e chiscy komunici
nie byli prawdziwymi, lecz margarynowymi
2
komunistami. W
212
sierpniu 1944 roku Mootow, sowiecki minister spraw zagranicz-
nych, powiedzia do Patricka Hurleya i Donalda Nelsona, dwch
osobistych wysannikw prezydenta Roosevelta do Czungkin-
gu**, e wielu z tak zwanych chiskich komunistw to byli zde-
sperowani biedacy, ktrzy zapomnieliby o tych politycznych
skonnociach od razu, gdyby tylko poprawia si ich sytuacja
materialna.
3
W rozmowie z Harrym Hopkinsem, w dniu 26 maja
1945 r., Stalin poczyni par pogardliwych uwag o Mao i da do
zrozumienia, e lekceway KPCh jako powanego partnera;
mwi, e jego zdaniem chiscy komunici maj mniejsze moli-
woci ni Czang Kai-szek i nie bd w stanie zjednoczy kraju
4
W trakcie negocjacji, prowadzonych z chiskim ministrem spraw
zagranicznych Wang Szih-ciechem latem 1945, Stalin wyrazi si,
e chiski komunizm zbyt wiele nie dokona. Sowieccy przywd-
cy zapewniali amerykaskiego sekretarza stanu Byrnesa, w Pocz-
damie w lipcu 1945 roku, oraz grup amerykaskich kongres-
manw, przebywajcych z wizyt w Moskwie we wrzeniu 1945
5
,
e chiscy komunici nie byli autentycznymi komunistami.
Inn oznak uzgodnionej, chisko-sowieckiej kampanii dez-
informacyjnej byo niezgodne z prawd owiadczenie Mao, wy-
goszone po rozwizaniu Kominternu, e od czasu jego sidme-
go kongresu w 1935 r. Chiny nie otrzymay adnej pomocy ani
porady ze strony Kominternu.
6
Pozorowana przez Stalina nieznajomo sytuacji w Chinach,
bya oczywicie udawana. Bowiem miaa tam miejsce cisa wsp-
praca pomidzy KPZR i KPCh; aktywnoci sowieckiego wywia-
du obejmowano narodowy rzd Chin oraz jego polityk w co
najmniej takim samym stopniu, w jakim zajmowano si dziaa-
niami Amerykanw i Brytyjczykw.
Autor podczas suby w sekcji Komitetu Informacji, odpowia-
dajcej za prac kontrwywiadowcz w sowieckich organizacjach,
dziaajcych w Chinach, Korei i Mongolii, dowiedzia si o decy-
213
zji Sowietw, podjtej po tajnych negocjacjach, prowadzonych z
delegacj wysokiego szczebla dziaaczy KPCh, w Moskwie w je-
sieni 1946 roku, o zwikszeniu sowieckiej pomocy wojskowej
dla KPCh; generalicja sowiecka, wywiad wojskowy i ministerstwo
transportu zostay poinformowane, e maj w pierwszej kolej-
noci wspiera chisk armi komunistyczn. W okresie midzy
rokiem 1946 a 1949 potajemnie wysyano pocigami do Chin
wielkie iloci sowieckiej broni i amunicji, wraz z amerykask
broni, przekazan dla ZSRR przez USA podczas wojny i jeszcze
dodatkowo bro japosk, zarekwirowan przez Sowietw w
Mandurii. Na wykadzie dla studentw Wyszej Szkoy Wywia-
du w Baaszice w 1949 r. genera Roszczyn, szef sowieckiego
wywiadu i wczesny ambasador ZSRR w Chinach, przekonywa,
e to sowiecka pomoc umoliwia chiskiej komunistycznej Ar-
mii Wyzwoleczej przechylenie militarnej przewagi na jej ko-
rzy, a nastpnie rozpoczcie w latach 1947- 48 ostatecznej,
zwyciskiej ofensywy przeciwko Armii Narodowej (Czang Kai-
szeka).
Dalsze wsparcie byo wysyane do Chin przez Sinkiang.***
Sowieci utracili kontrol nad Sinkiangiem w 1943 r., gdy guber-
nator tego regionu Szeng Szi-caj, sowiecki agent, zerwa wsp-
prac ze Zwizkiem Sowieckim.
W celu przywrcenia kontroli nad sytuacj, w rejonie Ili w
Sinkiangu zorganizowano bunt, a jego organizatorami byli: Fitin
z Moskwy, Pitowranow z Kazachstanu, Ogolcow i Byzow z Uzbe-
kistanu oraz Langfang i Iwanow z Mongolii Zewntrznej, wszy-
scy oni byli generaami sowieckiej bezpieki i wywiadu. Bunt by
udany i niepodlega Republika Wschodniego Turkiestanu zo-
staa proklamowana, wraz z nowym przywdc Sajfudinem, ko-
lejnym sowieckim agentem. Od tego czasu Sinkiang by uywa-
ny przez Sowietw jako trasa dostaw dla KPCh, a do przejcia
przez komunistw chiskich cakowitej kontroli nad t prowin-
214
cj. Wielbdzi Szlak prowadzcy do Ningsia z Mongolii Ze-
wntrznej, rwnie by uywany jako trasa dostaw broni i zaopa-
trzenia.
Wikszo sowieckiego wysiku wywiadowczego zostaa skie-
rowana na pozyskiwanie wojskowych informacji o armii Kuomin-
tangu, w interesie korzyci dla KPCh i w celach siania dywersji
wrd administracji i policji rzdu narodowego. Gdy ambasada
sowiecka, w lad za rzdem narodowcw przeniosa si do Kan-
tonu, to uczynia tak nie po to, by zademonstrowa lojalno ZSRR
wobec Traktatu o Przyjani z nacjonalistycznym rzdem Repu-
bliki Chiskiej, jak czsto przypuszczano, lecz by uatwi sobie
kontakty z sowieck agentur, rozlokowan w administracji na-
rodowcw, co zgadza si z treci telegramw sowieckiego wy-
wiadu, wymienianych wwczas midzy Chinami a Moskw. War-
to zaznaczy, e uznanie przez Sowietw nowego chiskiego,
komunistycznego rzdu i ustanowienie z nim dyplomatycznych
zalenoci odbyo si za porednictwem szefa sowieckiego wy-
wiadu i rwnoczenie konsula generalnego ZSRR w Pekinie,
pukownika Tychwinskiego.
7
By to ten sam Tychwinskij, ktry
w odpowiedzi na oskarenia ze strony chiskich narodowcw,
e Sowieci podczas caej wojny domowej pomagali KPCh, wy-
stosowa oficjalne zaprzeczenie z ramienia rzdu ZSRR, rozesaw-
szy za porednictwem Associated Press depesze prasow, dato-
wan 30 grudnia 1947 roku w Pekinie, w ktrej ogosi, co nast-
puje: mj rzd uznaje tylko jeden rzd w Chinach rzd naro-
dowy i nie dostarcza komunistom niczego, jest to w 100 %
zaprzeczenie zarzutom. To dementi byo, oczywicie, w 100 %
faszywe. Stanowi jeden z epizodw wielkiego i cisego powi-
zania wywiadw sowieckiego i chiskiego oraz operacji dezin-
formacyjnych, ukierunkowanych na pomoc dla KPCh w dojciu
do wadzy, przy ukrywaniu przed Zachodem faktu udzielania
przez Sowietw pomocy komunistom chiskim. Po swojej po-
215
race Czang Kai-szek przyzna szczerze, i zgodnie z prawd, e
KPCh ukrada wywiad z naszego rzdu i w tym samym czasie
zamkna przed rzdem wszystkie drogi do wywiadw. To byo
do przewidzenia. Ale oni poszli o krok dalej i dostarczali za-
chodnim narodom faszywych informacji o rzdzie chiskim,
w celu ksztatowania ich negatywnego nastawienia do nasze-
go kraju.
8
Gdyby administracja Stanw Zjednoczonych nie pada ofiar
komunistycznej dezinformacji i uwiadamiaaby sobie wwczas
zakres i skal pomocy sowieckiej dla chiskich komunistw, to
bez wtpienia bardziej zdecydowanej pomocy udzielono by chi-
skim narodowcom. Nawet jeli nie ocalioby to Chin przed ko-
munizmem, to przynajmniej reakcja amerykaskiej opinii pu-
blicznej na porak polityki Stanw Zjednoczonych byaby bar-
dziej wywaona, ni w czasach Mc Carthyego.
Tarcia chisko-sowieckie, 1950-57 i ich zaagodzenie
Zmieniony charakter stosunkw chisko-sowieckich po prze-
jciu wadzy przez KPCh, znalaz wyraz w 30-letnim Traktacie o
Przyjani, podpisanym podczas oficjalnej, pastwowej wizyty
Mao w Moskwie w lutym 1950 roku.
9
Sowieci obiecali swoje
poparcie dla wyzwolenia Tybetu i Tajwanu. Mao usysza od
Stalina, e caa aktywno wywiadu sowieckiego na terenie pa-
stwa chiskiego ustaa, oraz e nazwiska byych szpiegw sowiec-
kich bd ujawnione subom wywiadu chiskiego.
Mimo udanej wizyty Mao, wci istniay nierozstrzygnite
problemy i niedostosowania w relacjach midzy oboma krajami.
Byoby duym bdem traktowa Chiny w tym czasie jako sate-
lit ZSRR. Zasig sowieckiej infiltracji i kontroli nad Chisk
Parti Komunistyczn i rzdem by may w porwnaniu do tych,
jakie zastosowano wobec wschodnioeuropejskich satelitw; w
216
Chinach byo to, oglnie mwic, ograniczone do Sinkiangu i
Mandurii. Niemniej jednak stosunki wzajemne nie ukaday si
tak, jak midzy rwnymi partnerami. Sowieci cay czas kontynu-
owali mieszanie si w wewntrzne sprawy Chin, zwaszcza w
Mandurii, na pwyspie Liaotung, w Sinkiangu i w rejonach przy-
granicznych. Wielu sowieckich agentw, przede wszystkim w
Sinkiangu, zostao rzeczywicie ujawnionych komunistom chi-
skim, wrd nich Sajfudin, ktry w 1945 r. by jednym z przy-
wdcw buntu, zorganizowanego przez Sowietw w Turkiesta-
nie Wschodnim. Zosta on czonkiem pierwszego rzdu komu-
nistycznych Chin i pozostawa u wadzy w Sinkiangu jeszcze przez
wiele lat po rozamie chisko-sowieckim.
Jednak pomimo zapewnie Stalina, niektrzy sowieccy
agenci w Chinach, jak np. wieloletni agent w Szanghaju, chi-
ski obywatel o nazwisku Kazakow, nie zostali ujawnieni Chi-
czykom. Take nie do koca szczerzy byli Sowieci odnonie
nieruchomoci, tajemnie posiadanych w Chinach a sucych
im do operacji wywiadowczych; kiedy Chiczycy przyapy-
wali Sowietw na zbyt jawnie prowadzonych tego rodzaju
dziaaniach na swoim terenie, dochodzio do star midzy
nimi. W roku 1950 wyroso nowe rdo napi i konfliktw,
a podoem tego byo traktowanie rodowiska emigrantw
rosyjskich w Chinach. Sowieci sami dokonywali wrd nich
aresztowa, wysugujc si lokalnymi oficerami chiskiej bez-
pieki, bez zawiadamiania Pekinu, bywao te, e funkcjona-
riusze chiscy odmawiali aresztowania tych emigrantw, na
skal dan przez Sowietw.
Powane nieporozumienie wyniko, kiedy sowieccy doradcy
ideologiczni, majc na uwadze niezwyk, politycznie nacjonali-
styczn przeszo Li Ku-nuna, szefa chiskiego wywiadu woj-
skowego, zadali jego aresztowania. Chiczycy stanowczo od-
mwili.
217
Poniewa do tej pory nie istniaa adna formalna procedura
do rozwizywania sowiecko-chiskich sytuacji konfliktowych,
dlatego te stosunki wzajemne i kontakty midzy tymi dwoma
pastwami zaczy wykazywa coraz wyraniejsz tendencj do
pogarszania si.
Najpowaniejsze ze wszystkich dotychczasowych zatargw
wyniky z powodu wojny w Korei, w ktr Stalin zaangaowa
si, bez liczenia si ze stanowiskiem Mao. Gdy przebieg wojny
zacz zmierza w niekorzystn dla komunistw stron, co byo
spowodowane szybk i efektywn interwencj wojsk Narodw
Zjednoczonych, Sowieci zasugerowali, e Chiczycy powinni
wysa oddziay wojska, jako pomoc Pnocnym Koreaczykom.
Nic dziwnego, e Chiczycy z miejsca odmwili. Dopiero wsku-
tek bezwzgldnego nacisku, ktrego apogeum by tajny i osobi-
sty list Stalina do Mao, Chiczycy zgodzili si wysa ochotni-
kw do Korei.
Nieporozumienia w stosunkach chisko-sowieckich, chocia
starannie ukrywane przed Zachodem, utrzymyway si tak du-
go, jak dugo Stalin y. Tu po jego mierci Sowieci poczynili
starania, by polepszy wzajemne relacje. Uregulowanie konflik-
tu koreaskiego stao si priorytetowym celem dla bezpored-
nich nastpcw Stalina i ten temat by przedmiotem pierwszej
dyskusji z Czou En-laiem, kiedy przyjecha on do Moskwy, by
uczestniczy w pogrzebie Stalina. Inny ciernisty problem, ktry
szybko zosta rozwizany, dotyczy Kao Kanga, nieoficjalnego
Gubernatora Mandurii, z ktrym Sowieci podtrzymywali se-
kretne kontakty nawet podczas wojny koreaskiej. Po areszto-
waniu Berii poinformowano poufnie chiskich przywdcw, e
Kao Kang by jednym z agentw Berii. W lutym 1954 roku rzd
chiski zdymisjonowa Kao Kanga za separatystyczne tenden-
cje i spiskowanie, z zamiarem utworzenia wasnego, niezale-
218
nego Krlestwa Kao Kanga w Mandurii. Kao Kang by wi-
ziony bez procesu sdowego i powiesi si.
W padzierniku 1954 r. Chruszczow i Buganin wybrali si do
Chin na rozmowy z przywdcami KPCh, ktre doprowadziy do
dobrowolnego zrzeczenia si przez Sowietw, na rzecz Chin, ich
wszystkich praw eksterytorialnych. Odwieczne, zastarzae pro-
blemy Mandurii i Sinkiangu zostay rozwizane, a granice chi-
sko-sowieckie ostatecznie ustanowione i uregulowane. Sowiec-
ka pomoc ekonomiczna i wojskowa dla Chin zostay zwikszo-
ne. 17 stycznia 1955 r. rzd sowiecki poda do wiadomoci, e
bdzie wspomaga Chiny w rozpoczciu i prowadzeniu progra-
mu naukowych bada jdrowych. Pniej ZSRR podj si budo-
wy w Chinach reaktora jdrowego, ktry mia funkcjonowa od
marca 1958 roku.
Na polu wywiadowczym Sowieci zdobyli si na ustpstwo w
sprawie Li Ku-nuna. Li zachowa swoje stanowisko, a sowiecki
doradca, ktry nie mg doj z nim do porozumienia, zosta
wymieniony na innego. Poprzednia decyzja, o ujawnieniu wa-
dzom Chin wszystkich byych agentw sowieckich, zwerbowa-
nych i dziaajcych w Chinach, teraz zostaa zrealizowana w pe-
ni i bez wyjtkw. W gronie tych ujawnionych sowieckich agen-
tw znalazo si nazwisko pani Sung Czing-ling, wdowy po dok-
torze Sun Yat-senie. Jako taka, pani Sung Czing-ling zostaa przy-
jta do KPCh, nadto uczyniono z niej honorowego prezydenta
ChRL, na krtko przed jej mierci w maju 1981 r. Wyprawiono
jej te imponujco majestatyczny pogrzeb pastwowy, z obec-
noci przywdcw KPCh. Innym ujawnionym agentem okaza
si by Kuo Mo-dzio, synny poeta i naukowiec, prezydent Chi-
skiej Akademii Nauk i aktywny dziaacz wiatowej Rady Pokoju.
Prawdopodobnie jedynie kilka, o ile w ogle, nazwisk na licie
sowieckich agentw byo niespodziank dla chiskich przywd-
cw; w tym przypadku ewidentna szczero strony sowieckiej
219
pozwolia w kocu usun to potencjalne rdo konfliktw.
Nastpnie, na chisk prob, suby wywiadu sowieckiego wy-
say do Chin wielu najlepszych ekspertw od takich specjaliza-
cji jak: wywiad naukowy, penetracja zachodnich ambasad w
Moskwie, fizyczna ochrona instalacji rakietowych i jdrowych,
produkcja sprztu obserwacyjnego i podsuchowego, przepro-
wadzanie operacji sabotau i zabjstw.
Podczas burzliwych wydarze w Europie Wschodniej w 1956
roku, day si zauway rozbienoci w opinii Sowietw i Chi-
czykw na temat Stalina. O ile Chiczycy zgadzali si, e Stalin
popenia bdy, zwaszcza w przypadku Jugosawii, to jednak
skaniali si do bardziej wywaonego pogldu odnonie jego
miejsca w historii, ni przedstawi to Chruszczow w swoim refe-
racie na XX Zjedzie KPZR. Pod koniec padziernika 1956 r. chi-
ska delegacja wysokiego szczebla zoya tajn wizyt w Moskwie,
podczas ktrej skrytykowaa sowieckich przywdcw za ich ogl-
nie manipulacyjne podejcie do problemw krajw satelickich,
oraz nalegaa na natychmiastow sowieck interwencj wojsko-
w na Wgrzech. Jednym z nastpstw tej chiskiej wizyty byo
jawne zobowizanie si przez sowiecki rzd do przegldu statu-
su i funkcji doradcw sowieckich we wszystkich krajach Bloku.
Mao i Teng Hsiao-ping przewodzili delegacji chiskiej na kon-
ferencji przywdcw pastw Bloku Sowieckiego w Moskwie, w
listopadzie 1957 roku. Wspln ocen Stalina uzgodniono jed-
nomylnie. Mao wygosi opini, e gwnym bdem Stalina byy
represje wobec czonkw partii, oraz jego skonnoci do wiel-
konarodowego szowinizmu. Te wanie szowinistyczne inkli-
nacje miay odbicie w polityce Stalina w Mandurii i w postpo-
waniu niektrych doradcw sowieckich w Chinach. Jedyn kry-
tyk, jak Mao wyraa odnonie sowieckiej decyzji z 1956 roku
o przyznaniu si do stalinowskich wypacze, byo zaniedbanie
wczeniejszego skonsultowania tej decyzji z innymi partiami
220
komunistycznymi. Chruszczow przyj t krytyk, jako uzasad-
nion. Przywdcy Zwizku Sowieckiego postanowili nie powta-
rza w przyszoci bdw Stalina, w szczeglnoci zgodzono si,
e metody represji nie powinny by stosowane przeciwko by-
ym czonkom partyjnej opozycji. Stosunek do nich powinien by
taki, jak traktowaby ich sam Lenin. To wyjania, dlaczego Malen-
kow, Mootow i Buganin nie zostali zastrzeleni.
Status i funkcje doradcw sowieckich, wcznie z doradcami
wywiadu i bezpieki, zostay uregulowane ku satysfakcji Chiczy-
kw. Role doradcw zostay ograniczone do konsultacji i koor-
dynacji. Mieszanie si w wewntrzne, administracyjne sprawy
sub chiskich, zostao wykluczone. Sowieci autentycznie po-
traktowali suby chiskie jako rwne pod wzgldem statusu, o
ile nie dowiadczenia. W kocu, w myl otwartoci, Sowieci ujaw-
nili im wszystkich swoich agentw narodowoci chiskiej. Pro-
blem tajnych baz sowieckich w Chinach, jako zaplecza dla nie-
legalnych operacji wywiadowczych w krajach niekomunistycz-
nych, take zosta rozwizany. Nowe bazy dla nielegalnych ak-
cji, razem z caym niezbdnym wyposaeniem, zostay urzdzo-
ne przez Chiczykw dla sowieckich sub wywiadowczych w
kilku chiskich portach, m.in. w Szanghaju. Przykadw takiej
praktycznej wsppracy byo wicej. Na prob Chiczykw So-
wieci zbudowali specjaln fabryk urzdze podsuchowych
wysokiej czuoci. Przysano sowieckich doradcw o duym do-
wiadczeniu w pracy polityczno wywiadowczej przeciwko Sta-
nom Zjednoczonym i Wielkiej Brytanii. Wrd nich byli pukow-
nik Smirnow, byy rezydent sowieckiego wywiadu w Nowym
Jorku oraz pukownik Woronin, byy szef Wydziau Brytyjskie-
go kontrwywiadu sowieckiego. Pod koniec 1957 roku Chiczy-
cy poprosili o doradc od zabjstw politycznych i sabotau. W
odpowiedzi Sowieci wysali do Chin swojego najlepszego czo-
wieka, generaa Wertyporocha, byego szefa ich wasnego wydzia-
221
u zabjstw politycznych i sabotau, byego rezydenta w Iranie.
Wertyporoch pracowa jako doradca KGB w Chinach a do swej
mierci w styczniu 1960 roku.
Zostay ustanowione regularne konsultacje osobiste midzy
szefami sub sowieckich i chiskich. Nowy dowdca KGB Sze-
lepin, wkrtce po objciu stanowiska szefa KGB w grudniu 1958,
zoy wizyt w Chinach, z ktrej wrci pod wraeniem uznania
dla sprawnoci Chiczykw w rozprawianiu si z opozycj anty-
reimow, zoon z ludzi modych, intelektualistw, przywd-
cw religijnych i mniejszoci narodowych, szczeglnie skutecz-
nej podczas usuwania tysica chwastw latem 1956. Szelepin
poleci, by w KGB zapoznawano si z tym i uczono na chiskich
dowiadczeniach. Prawie w tym samym czasie, co Szelepin, wi-
zyt robocz w Chinach zoy genera Sacharowskij, szef sowiec-
kiego wywiadu.
Na pierwszym zjedzie szefw bezpieki i wywiadw
pastw Bloku, w poowie 1959 roku w Moskwie, Chiczycy
byli reprezentowani przez ministra bezpieczestwa publicz-
nego Lo Dziui-cyna. Na tej konferencji podjto decyzje o usta-
nowieniu wsppracy i cznoci w sprawach bezpieczestwa
i wywiadw w obrbie caego Bloku, na zasadach wielostron-
nego wspierania oraz o zorganizowaniu w celu lepszej sku-
tecznoci, wsplnego, wywiadowczo-bezpieczniackiego cen-
trum koordynacyjnego.
Na pocztku roku 1960 genera Pitowranow, jeden z najbar-
dziej dowiadczonych sowieckich generaw w caej KGB, byy
wiceminister bezpieczestwa pastwowego, znany i ceniony
przez komunistw chiskich za jego dokonania w wojnie prze-
ciwko Narodowej Armii Chiskiej w Sinkiangu, zosta zatwier-
dzony na dowdc doradcw KGB w Chinach.
W latach 1959-60 regularnie odbyway si tajne wymiany in-
formacji midzy wywiadami politycznymi i wojskowymi obu
222
krajw. Przedmiotem tak utajnionych zainteresowa byy przede
wszystkim zachodnie opinie, pogldy i prognozy odnonie sto-
sunkw chisko-sowieckich. KGB przekazywaa Chiczykom
poufne i cile tajne informacje wywiadowcze, ze swoich r-
de w NATO i w Europie Zachodniej. Polskie suby wywiadow-
cze pozyskay i przekazay do KGB zestaw dokumentw, w tym
nagrania, z zapisem dyskusji na spotkaniu Grupy Bilderberg w
roku 1958 lub 1959; to wpywowe grono dystyngowanych za-
chodnich mw stanu debatowao o moliwoci rozamu w
stosunkach chisko-sowieckich i o prawdopodobnych konse-
kwencjach tego dla Bloku Komunistycznego oraz zastanawiano
si nad sposobami wykorzystania tej sytuacji z poytkiem dla
Zachodu. Te materiay znalazy si wrd wielu dokumentw,
ktre osobicie przywiz do Chin genera Sacharowskij. Pord
innych dokumentw przekazywanych Chiczykom przez KGB
znalazy si tajne oceny Ministerstwa Spraw Zagranicznych Sta-
nw Zjednoczonych (US State Department) na temat rnic w
komunizmie sowieckim i chiskim, oraz omwienie chiskiej
reakcji na wizyt Chruszczowa w USA w roku 1959. Dostarczo-
na bya rwnie Chiczykom przez KGB kopia tajnego raportu,
przedoonego NATO w 1959 r. przez byego Sekretarza Gene-
ralnego NATO, Spaaka, w ktrym omwione byy rozdwiki i
nieporozumienia w relacjach sowiecko-chiskich oraz konse-
kwencje tego dla NATO.
Na Zachodzie propagowano, oczywicie celowo, opinie
mistyfikacje, e przywdcy chiscy i sowieccy s na tyle niewia-
domi sytuacji w wiecie zewntrznym, e nie s w stanie ich zro-
zumie, nawet gdy otrzymuj teksty oficjalnych dokumentw
zachodnich, dostarczane im przez ich wasne suby wywiadow-
cze. W rzeczywistoci materiay pochodzce z wywiadw byy
tam pilnie studiowane, wchaniane i stosowane do planowania
politycznej strategii komunistycznej.
223
Skoro mowa o tajnych materiaach wywiadowczych, to nale-
y doda, e jest prawdopodobne, i komunistyczni stratedzy stu-
diowali take ksiki, takie jak Perspektywy dla komunistycz-
nych Chin Walta Rostowa, ktry ju w roku 1954 spekulowa na
temat prawdopodobiestwa pknicia sojuszu chisko-sowiec-
kiego.
1 0
Zapewne wic nieprzypadkowo Mikojan w swym przemwie-
niu na XXI Zjedzie KPZR w lutym 1959 r. podkrela, e zachod-
nie nadzieje i oczekiwania na rozam, legy w gruzach,
11
ten wers
przemwienia odbija si echem w podstawowych dokumentach
komunistycznych tego okresu w Manifecie 81 partii z listopa-
da 1960 r.,
1 2
oraz w strategicznym raporcie Chruszczowa z 6 stycz-
nia1961 r.
1 3
Temat nierozerwalnej przyjani chisko-sowieckiej
mona byo te znale w przemwieniach Czou En-laia
1 4
oraz
chiskiego ministra spraw zagranicznych Czen Ji,
15
i to pomimo
coraz liczniejszych wiadectw o istnieniu nieporozumie i spo-
rw.
Ponad rok pniej, po udokumentowanym wycofaniu sowiec-
kich specjalistw ekonomicznych i technicznych z Chin, w lip-
cu-sierpniu 1960, pozostawao tam jeszcze przynajmniej kilku
wanych doradcw z KGB. Byy kolega i przyjaciel autora, wysa-
ny do Chin w celu udzielania porad odnonie fizycznej ochrony
chiskich instalacji jdrowych, jeszcze w listopadzie 1961 prze-
bywa w Chinach, czyli miesic po zdemaskowaniu Albaczykw
przez Chruszczowa na XXII Zjedzie KPZR, ktre spowodowao,
e Czou En-lai opuci sal zjazdu w wyranie widocznym prote-
cie. Kontrastowao to z podobn sytuacj z 1948 r., kiedy nast-
pi rzeczywisty rozam na linii Tito-Stalin; wtedy sowieccy do-
radcy do spraw wojska, wywiadu i kontrwywiadu byli pierwszy-
mi, ktrzy w komplecie opucili Jugosawi. Tym razem powi-
zania wywiadw i bezpieki midzy Sowietami i Chiczykami a
224
do koca 1961 r. byy nieporwnywalnie waniejsze, ni pogor-
szenie oglnych stosunkw przed t dat.
Rozbienoci midzy oznakami rozamu, a otwart i wewntrz-
n informacj o kontynuowaniu dobrych stosunkw musz by
dostrzegane, pomimo przeszej bliskiej i skutecznej wsppracy
partii sowieckiej i chiskiej w operacjach dezinformacyjnych z
lat 1944-49; te dezinformacje okazay si by wietn zason dla
ukrycia ogromnej pomocy militarnej ZSRR dla KPCh w koco-
wych latach wojny domowej i z powodzeniem wykreoway wi-
zerunek komunizmu chiskiego jako stosunkowo niegronego
ruchu reformy rolnej.
Na tym tle fakt, e ju w latach 1959-61 relacje sowiecko-chi-
skie poday wg wzorca sowiecko-jugosowiaskiego i sowiec-
ko-albaskiego i to w tym samym okresie, kiedy podstawa dla
napi i rozamw midzy czonkami Bloku zostaa usunita, a
wszyscy czonkowie obozu, wcznie z Chinami, wnosili swj
wkad w tworzenie nowej polityki sugeruje, e sowiecko-chi-
skie wanie byy, podobnie jak cay ich wizerunek, produktem
polityki dezinformacyjnej bloku sowieckiego. Fakt, e Chiny kon-
tynuoway wysyanie obserwatorw na konferencje RWPG i Po-
litycznego Komitetu Konsultacyjnego Ukadu Warszawskiego a
do koca roku 1961, potwierdza ten wniosek.
Historyczny dowd
na nieporozumienia chisko-sowieckie
Gdy rozam chisko-sowiecki sta si powszechnie znany, w
opiniotwrczych krgach Zachodu modne zaczo by, w znacz-
nym stopniu przy zachcie ze strony rde sowieckich i chi-
skich, poszukiwanie wytumaczenia tego faktu w tradycyjnej ry-
walizacji i zatargach pomidzy tymi dwoma krajami, sigajcych
w gb a do XVI wieku. Byy to argumenty nie mniej nacigane,
ni prba usprawiedliwiania pogorszonych w latach szedzie-
225
sitych stosunkw francusko-amerykaskich, przez powoywa-
nie si na francusk kolonizacj Luizjany. Natur ideologii ko-
munistycznej byo to, e zdobycie wadzy przez partie komuni-
styczne, czy to w Zwizku Sowieckim, w Chinach czy gdziekol-
wiek indziej, poczone byo, w kadym przypadku, z radykal-
nym zerwaniem z tradycjami politycznymi danego kraju.
1 6
Znacznie suszniej byoby doszukiwa si przyczyn omawia-
nego rozamu w rozdwikach, narastajcych midzy komuni-
stycznymi partiami sowieck i chisk, ju od roku 1917. Rni-
ce midzy nimi i nieporozumienia, niewtpliwie istniay. Byy to
odmienne pogldy i decyzje tych partii co do taktyki, stosowa-
nej wobec chopw i robotnikw w latach dwudziestych. W okre-
sie 1932-35 Stalin by przeciwny przewodniczeniu KPCh przez
Mao; jednak byy to wwczas przejciowe nieporozumienia, kt-
re nie przeszkodziy w zayej wsppracy midzy komunistami
sowieckimi i chiskimi w latach 1935-49. Rzekome rnice po-
midzy nimi co do taktyki stosowanej na zjednoczonym froncie
przeciwko Kuomintangowi oraz w ich postawach wobec chi-
skiego rzdu narodowego, byy faszem, skonstruowanym z wy-
rachowaniem podczas wsplnych dziaa dezinformacyjnych,
ktrych celem byo ukrycie pomocy sowieckiej dla KPCh, kon-
trolowanie i powstrzymanie skali pomocy amerykaskiej dla rz-
du narodowego oraz umoliwienie komunistom chiskim i so-
wieckim obalenia tego rzdu poprzez skuteczn metod prowa-
dzenia, coraz powszechniej, podwjnej gry wobec niego. Sowiec-
ka pomoc wojskowa dla KPCh umoliwia przechylenie szali
zwycistwa na korzy strony komunistycznej w Chinach.
Jednak po zwycistwie komunistw znw pojawiy si nie-
porozumienia i rda konfliktw midzy parti sowieck a par-
ti chisk. Gdyby manipulacyjna bezwzgldno Stalina w jego
podejciu do stosunkw ZSRR-Chiny, jak i w ogle do wszyst-
kich relacji wewntrzblokowych, nie zostaa w por zaagodzo-
226
na, mogaby doprowadzi do faktycznego rozamu sowiecko-chi-
skiego, analogicznie do rozamu z Jugosawi Tito. Rzeczywicie,
w tym przypadku dziaania i rodki korygujce zostay podjte
w por. Pod koniec 1957 r. nie byo wicej znaczcych nieporo-
zumie pomidzy czonkami bloku. Warto zauway, e Chi-
czycy uzasadniali swoje polemiczne stanowisko wobec Zwizku
Sowieckiego, lecz ich argumentem nie byy rzeczywiste utrud-
nienia ze strony Sowietw, przez ktre przechodzili w latach
1949-53, ale pozorne przeszkody w kontaktach z Chruszczowem
po roku 1957, i sporne problemy, ktre na ten czas zostay ju
trwale uregulowane. Udzia Chruszczowa w usuwaniu bdw
przeszoci z chisko-radzieckiej wsppracy, zosta z uznaniem
doceniony w 1957 roku przez samego Mao
17
.
Ksztatowanie si rozdwikw chisko-sowieckich
Z grubsza mwic, mona wyodrbni 3 okresy, w ktrych
rozam coraz wyraniej si formowa: pierwszy od roku 1957 do
poowy 1963, drugi rozwin si w latach 1963 do 1969 i trzeci,
otwarty, od roku 1969 i dalej. Wikszo oficjalnych rde ko-
munistycznych z pierwszego okresu, kierowanych do odbiorcw
komunistycznych, nie przyznaje, by istniay nieporozumienia we
wsppracy Chin i Zwizku Sowieckiego, wprost przeciwnie,
rekordowo liczne uczestnictwo Chiczykw na wiatowych kon-
ferencjach partii komunistycznych, zorganizowanych w Moskwie
w roku 1957 i 1960, na XX Zjedzie KPZR w lutym 1959, oraz
chiska obecno w roli obserwatorw na spotkaniach robo-
czych Ukadu Warszawskiego i RWPG, wszystko to wskazywao
na kontynuowanie coraz cilejszej wsppracy na wysokim
szczeblu, midzy rzdami i partiami ZSRR i Chin. Ten sam wnio-
sek mgby by wycignity na podstawie oywionej wymiany
oficjalnych delegacji. Tylko w roku 1959 odwiedzio Chiny co
227
najmniej 125 delegacji ze Zwizku Sowieckiego i Europy Wschod-
niej. Ponad 100 chiskich delegacji zoyo wizyty rewanowe.
Dowody rozdwikw mona byo jednak znale w nieoficjal-
nych rdach komunistycznych, takich jak: rozmaite akapity, i
aluzje midzy wierszami, zamieszczane w tekstach nieodnosz-
cych si bezporednio do tych zagadnie, publikowanych w ofi-
cjalnej prasie sowieckiej i chiskiej, uwagi wypowiadane przez
komunistycznych przywdcw do zachodnich dziennikarzy i
mw stanu oraz retrospekcyjne podsumowania polemik na
zamknitych obradach partyjnych, jak to miao miejsce na przy-
kad po zjedzie partii rumuskiej w czerwcu 1960 r., oraz po
kongresie 81 partii w listopadzie 1960. To s dowody nieoficjal-
ne, wikszo z nich ma charakter rozliczeniowy, jednak dosad-
nie wykazuj pogorszenie wsppracy partyjnej i dyplomatycz-
nej w 1959 roku, co zaowocowao wstrzymaniem sowieckiej
wsppracy militarnej i jdrowej w tyme roku, oraz przerwa-
niem pomocy gospodarczej ZSRR dla Chin w roku 1960.
Dopiero od koca roku 1961 zaczy pojawia si zwiastuny
nieporozumie chisko-sowieckich take w oficjalnych rdach
i wydarzeniach komunistycznych. Sprowadzio si to do ww-
czas do symbolicznego w wymowie poparcia przez Chiny stali-
nizmu i stanowiska Albanii, podczas gdy je oba zdemaskowa i
potpi Chruszczow na XXII Zjedzie KPZR. Od tego czasu za-
czy wyranie rzuca si w oczy konflikty i rywalizacja pomi-
dzy delegacjami Chin i ZSRR na forum organizacji midzynaro-
dowych. Zmniejszy si napyw informacji z oficjalnych rde
komunistycznych na temat wsppracy sowiecko-chiskiej.
W drugiej fazie rozamu istnienie tych rozdwikw zostao
potwierdzone w caej rozcigoci. Dla pozoru podjto jeszcze
prb uregulowania tych nieporozumie, gdy w lipcu 1963 r.
delegacja partii chiskiej wysokiego szczebla przybya do Mo-
skwy z oficjaln wizyt na rozmowy. Oczywicie, rozmowy te
228
zakoczyy si fiaskiem i odtd nabray tempa publiczne polemi-
ki midzy obiema partiami. Tajna dotychczas korespondencja
partyjna, dowodzca sytuacji konfliktowych midzy partiami,
zostaa ujawniona w prasie sowieckiej i chiskiej. Kilku dyplo-
matw chiskich zostao wydalonych ze Zwizku Sowieckiego
za rozdawanie ulotek. Chiny wystpiy z frontowych (fasado-
wych), komunistycznych organizacji midzynarodowych. Kilka
partii komunistycznych z niekomunistycznych krajw otwarcie
zajo stanowisko prosowieckie lub prochiskie, w kilku przy-
padkach prochiskie grupy rozamowe oderway si od partii
promoskiewskich.
W trzecim okresie, ktry z ca brutalnoci rozwin si od
roku 1969, jawne pogorszenie stosunkw chisko-sowieckich
wyraao si zarwno w czynach jak i w sowach. Zwikszono
poziom zabezpiecze i liczb oddziaw wojskowych, stacjonu-
jcych na granicy chisko-radzieckiej. Mieway tam miejsce in-
cydenty graniczne midzy oboma krajami, inicjowane przeciw-
ko sobie na tle wzajemnych oskare o hegemoni. Chiny za-
czy powszechnie i systematycznie zajmowa pozycj przeciw-
n do Zwizku Sowieckiego w sprawach NATO, Ukadu Warszaw-
skiego, EWG, odprenia, rozbrojenia, bezpieczestwa europej-
skiego i wielu problemw Trzeciego wiata, wcznie z sowiec-
k interwencj zbrojn w Afganistanie. Po komunistycznym zwy-
cistwie w Wietnamie, Wietnamczycy sprzymierzyli si bardziej
cile ze Zwizkiem Sowieckim. Chiczycy i Sowieci wspierali
przeciwne strony w konflikcie zbrojnym pomidzy rywalizuj-
cymi komunistycznymi frakcjami w Kampuczy.
W roku 1979 Chiczycy ukarali Wietnamczykw krtk in-
wazj na ich terytorium. Jednak pomimo tej jawnej przemocy,
spowodowanej chisk wrogoci do Zwizku Sowieckiego i jego
bliskiego sojusznika wietnamskiego, do roku 1980 cay rozam
wci nie doprowadzi do zerwania stosunkw dyplomatycznych
229
midzy ChRL i Zwizkiem Sowieckim, a tak stao si przecie w
roku 1961, gdy podobny spr, sowiecko-albaski, spowodowa
natychmiastowe i cakowite zerwanie stosunkw dyplomatycz-
nych. Teraz rwnie nie zosta anulowany traktat sowiecko-chi-
ski o przyjani, wzajemnej pomocy i wsppracy. Do roku 1980
kada ze stron bya zobowizana wesprze wzajemnie drug, w
razie nagej koniecznoci.
Z tej pokrtce zarysowanej historii rozamu chisko-sowiec-
kiego wida, e przez wikszo pierwszej fazy panowaa total-
na niespjno midzy wiadectwami na temat oznak rozamu,
pochodzcymi z nieoficjalnych rde komunistycznych a dowo-
dami z oficjalnych, komunistycznych rde, popartymi zakuli-
sowymi informacjami autora. W drugiej fazie utrzymywano wi-
cej zbienoci midzy dowodami rozamu z oficjalnych i nieofi-
cjalnych komunistycznych rde, chocia wci dominowaa
sprzeczno midzy oficjalnymi rdami z pierwszej fazy, a do-
wodami z tego okresu, ktre wyszy na jaw w fazie drugiej. Std
nowa metodologia, zwaszcza gdy wemiemy pod uwag roz-
poczcie programu dezinformacyjnego w latach 1958-60 i histo-
ryczny precedens, na ktrym by on oparty, przyznaje wiksz
wiarygodno wiadectwom rozamu z oficjalnych rde komu-
nistycznych, oraz poddaje w wtpliwo autentyczno tajnej
korespondencji i polemik partyjnych, opublikowanych w dru-
giej fazie rozamu.
Mona wypunktowa kilka przykadw niekonsekwencji. Po
pierwsze, oficjalnie dowodzono w prasie obu krajw, e trwaj
w najlepsze dobre relacje chisko-sowieckie. W Manifecie ze
zjazdu 81 partii z listopada 1960 r. znalazo si podkrelenie, e
zachodnie nadzieje na rozam w bloku komunistycznym legy w
gruzach. Podpisujc to, Chiczycy wyranie zaaprobowali tak-
tyk pokojowego wspistnienia jako jedn z opcji we wspl-
nej, dalekosinej polityce. Prezydent Chin Liu Szao-tsi, ktry
230
przewodniczy delegacji chiskiej na w zjazd, zwiedza nastp-
nie Zwizek Sowiecki w towarzystwie sowieckiego prezydenta,
co byoby niespotykan uprzejmoci, gdyby faktycznie istnia
powany zatarg midzy nimi. Raport Chruszczowa, ogoszony 6
stycznia 1961 r., szeroko kolportowany w ZSRR, podkrela zay-
o wzajemnych stosunkw chisko-sowieckich.
Po drugie, chocia prasa i radio Chin i ZSRR musza by po-
strzegane jako oficjalne rda komunistyczne, to naley pami-
ta, e media te s przede wszystkim podporzdkowane wykad-
niom oficjalnej ideologii, takim jak Manifest 81 partii, czy inne
decyzje i deklaracje zjazdw partii, sowieckiej oraz chiskiej.
Oznacza to, e takie ideologiczne decyzje i deklaracje nie mog
by kwestionowane przez owiadczenia adnych indywidual-
nych grup partyjnych, ani w prasie ani w radiu, co ma szczegl-
ne znaczenie w wietle decyzji z lat 1958-60, dotyczcych wspie-
rania nowej, dalekosinej polityki, z programem operacji dez-
informacyjnych.
Po trzecie ani sowieckie ani chiskie spoeczestwo do ko-
ca 1961 roku nie byo informowane, e w relacjach midzy ich
partiami dochodzi do nieporozumie i sporw, a nawet potem,
do poowy roku 1963 nie byo otwartej informacji, jedynie po-
rednie aluzje. Ani spoeczestwo sowieckie ani spoeczestwo
chiskie nie miao moliwoci czytania prasy drugiego pastwa,
ani tym bardziej zauwaenia rozbienoci midzy nimi na temat
polityki zagranicznej, czy zagadnie doktrynalnych. Mona wt-
pi, czy miaoby dla nich due znaczenie zmniejszenie iloci spra-
wozda o sprawach drugiego pastwa nawet w ich wasnej pra-
sie narodowej, o ile w ogle byoby zauwaone. Ponadto, co au-
tor moe osobicie powiadczy, partia sowiecka nie bya infor-
mowana o adnym konflikcie a do koca 1961 roku. Stanowio
to kontrast do podobnie rozamowej sytuacji na linii Tito-Stalin,
o czym ju bya mowa w powyszym tekcie, kiedy poufne wska-
231
zwki zostay udzielone Partii od samego pocztku tamtego rze-
czywistego rozamu, z roku 1948.
Po czwarte, chocia niemoliwe byoby oceni jak duo tego
polemicznego materiau byo dostpne i jak szeroko rozpo-
wszechniano to wewntrz Zwizku Sowieckiego i Chin, z pew-
noci mona jednak stwierdzi, e cz materiau dostpna i
skierowana na Zachd i tak nigdy nie dotaraby do spoecze-
stwa sowieckiego ani chiskiego. Na przykad: znaczna ilo
materiaw Agencji Nowosti na temat stosunkw chisko-sowiec-
kich bya rozpowszechniana w jzyku angielskim i w dodatkach
do czasopism, ktre mogy by, lub nie, kolportowane na terenie
Zwizku Sowieckiego. Wedug prasy sowieckiej, Chiczycy roz-
powszechniali polemiczne materiay dla komunistw w Zwiz-
ku Sowieckim po angielsku, co jest bezcelowe, gdyby im na-
prawd chodzio o dotarcie do sowieckich a nie zachodnich od-
biorcw.
1 8
Wanie to, razem z ezoterycznymi dowodami, prze-
mawia za susznoci wniosku, e oznaki rozamu byy celowo
zaaranowane dla Zachodu, bezporednio dla zachodnich m-
w stanu i komentatorw, bd te porednio, ale w taki spo-
sb, eby zachodni analitycy z ca pewnoci to przesanie byli
w stanie odebra. Nasuwa si pytanie: dlaczego sowieccy i chi-
scy przywdcy mieliby celowo przyciga uwag Zachodu do
konfliktw i rozamu, ktre starali si, z wielkim trudem, ukry
przed wasnymi partiami i spoeczestwami? Chyba, eby tak
dziaajc, suyli swoim wzajemnym interesom i propagowaniu
ostatnio uzgodnionej, oraz zakrojonej bardzo dalekosinie,
wsplnej polityki dla Bloku Komunistycznego.
Po pite, polemiki midzy Sowietami a Chiczykami nie mia-
y charakteru cigego, lecz byy sporadyczne. Rwnie dobrze
mogy one nie by spontaniczne, lecz inscenizowane. W prasie
sowieckiej zaczy si w lipcu 1963 r. i kontynuowano je do po-
cztku padziernika, po czym zostay zarzucone a do kwietnia
232
1964 r. W tym miesicu odyy ponownie, od opublikowania
polemicznego materiau na temat obrad komitetu centralnego
KPZR w lutym 1964 r., a wznowiono je rzekomo dlatego, e Chi-
czycy wci kontynuowali publikowanie polemicznych materia-
w, pomimo apeli Chruszczowa i sowieckiego przywdztwa o
zaniechanie tego.
1 9
Nowa metodologia sugeruje nastpnie, e wrogo chisko-
sowiecka podczas trzeciej fazy, chocia przekonywujco si pre-
zentowaa, jednak powinna by zbadana ponownie, dla spraw-
dzenia, czy nie bya zainscenizowana, a jeli tak, to w jakim stra-
tegicznym celu. W tym momencie zawiera si to w czterech gw-
nych punktach.
Po pierwsze, incydenty graniczne w odlegym zaktku wiata,
jak na rzece Ussuri, cho widowiskowe z daleka i odbierane jako
jednoznaczne akty wrogoci, mogy by z atwoci zainscenizo-
wane, zwaszcza, jak zostanie to ukazane pniej, gdy byy natych-
miastowo dostpne sposoby przeprowadzania takich akcji, z udzia-
em obydwu przeciwnikw. Po drugie, przejawy wrogoci takie
jak sowne polemiki, byy sporadyczne i banalne. Po trzecie, mimo
jawnej wrogoci Chin do Zwizku Sowieckiego i jego bliskiego
sojusznika Wietnamu, do roku 1980 rozam ten nie doprowadzi
do zerwania stosunkw dyplomatycznych, a takie przecie byy
konsekwencje sporu sowiecko-albaskiego w roku 1961. Nie anu-
lowano te chisko-sowieckiego traktatu o przyjani, wsppracy i
wzajemnej pomocy. Do roku 1980 kada ze stron pozostawaa w
gotowoci wesprze drug w razie zagroenia. Po czwarte, akty
wrogoci midzy ZSRR i Chinami mogy mie zwizek z okresem
wanych inicjatyw komunistycznych, lub z rozpoczciem negocja-
cji Wschd-Zachd na przykad SALT albo z wizytami zachod-
nich mw stanu w Zwizku Sowieckim i w Chinach. A wic nie-
wielkie przejawy wrogoci, podobnie jak sowne polemiki, nie
mog by traktowane jako dowody prawdziwoci konfliktu i w
233
wietle nowej metodologii powinny by przebadane na prawdo-
podobiestwo powizania ich z komunistycznymi i politycznymi
celami strategicznymi, oraz wczenia do dalekosinej, wsplnej
taktyki. W tym samym wietle musi by postrzegane przyjcie przez
Zwizek Sowiecki i Chiny przeciwnych pozycji w kwestiach mi-
dzynarodowych. Tu trzeba zada pytanie [pisane w 1984 r.]: czy
ostateczny cel, zwycistwo komunizmu na caym wiecie, nie moe
by osignity szybciej przez dwie gwne potgi komunistyczne,
prowadzce podwjn polityk zagraniczn w pozornej opozycji
do siebie, ni gdy zdaj w tym samym kierunku razem, i solidar-
nie kontynuuj jedn lini polityczn?
Istota nieporozumie chisko-sowieckich
Rozdwiki midzy Sowietami a Chiczykami pojawiy si
rzekomo, poczwszy od roku 1958, w dziedzinach: ideologicz-
nej, ekonomicznej, wojskowej, politycznej i dyplomatycznej.
Wielu obserwatorom wydawao si, e te nieporozumienia wy-
wodziy si z konfliktu interesw narodowych, jakie dochodziy
do gosu pomidzy tymi dwiema gwnymi potgami komuni-
stycznymi. Musz by przeanalizowane wszystkie wyej wymie-
nione typy zadranie, aby pozna istot kadego z nich, o ile
takie wystpuj.
Rnice ideologiczne
Historycznie ujmujc, jak byo zaznaczone, jedn z pierwszych
oznak rozdwikw chisko-sowieckich bya widoczna rnica
w kwestii wprowadzenia systemu komun w Chinach, o czym
Chruszczow wspomnia senatorowi Humphreyowi w grudniu
1958 r. Wedug niektrych zachodnich interpretacji teorii komu-
nizmu, komuny s najwysz form zorganizowania rolnictwa
234
socjalistycznego, wic wprowadzenie ich powinno by poprze-
dzone przez industrializacj i nisz form organizacji socjali-
stycznego rolnictwa, tak jak spdzielnie produkcyjne. Prba
wprowadzenia komun w Rosji Sowieckiej w latach 1918-20 nie
powioda si, gdy czas ku temu jeszcze nie dojrza. Chiczycy,
narzucajc komuny przed kolektywizacj, w myl tej linii argu-
mentowania grzeszyli przeciwko ortodoksji i to podwjnie: od-
stpili od cisego przestrzegania teorii komunistycznej oraz bez-
wzgldnie odrzucili model sowiecki we wasnym rolniczym roz-
woju. Takim postpowaniem Chiczycy sprowadzali na siebie
niezadowolenie Sowietw, jak dalej argumentowali znawcy. Na-
stpnie snuto porwnania pomidzy lewicow polityk Chi-
czykw z ich sposobem wprowadzenia komun, a prawicow
lini Sowietw, zezwalajc kochozom i sowchozom w roku 1958
na zakup pastwowych maszyn rolniczych.
Taka argumentacja bya przestarzaa. Na konferencji partii
komunistycznych Bloku w roku 1957 osignito porozumienia,
umocnione na zjedzie 81 partii w listopadzie 1960 r., ktre po-
pieray chiski kierunek dziaania, odwoujc si do praw roz-
woju komunistycznego. W odniesieniu do rolnictwa utrwalono
podstawow zasad, e musi by ono kolektywne. Dokadny typ
organizacji, komuna czy spdzielnia produkcyjna, nie zosta spre-
cyzowany, pozostawiono to do okrelenia poszczeglnym kra-
jom, zgodnie z panujc w nich specyfik narodow. W Chinach
takim narodowym uwarunkowaniem, z ktrym musiaa zmierzy
si KPCh, byo przeamanie silnych wizi rodzinnych w szero-
kiej masie chiskiego chopstwa; nastpnymi problemami byy:
brak maszyn i narzdzi rolniczych, konieczno optymalnego
wykorzystania, na wielk skal, rcznej siy roboczej, porozdzie-
lanie ziemi, ktra bya wasnoci chopw, nie pastwa (jak w
Zwizku Sowieckim). Komuny okazay si by najlepszym roz-
wizaniem tych wszystkich problemw. W uzgodnieniu z sowiec-
235
kimi towarzyszami, chiscy przywdcy brali niewtpliwie pod
uwag wysokie koszty stalinowskich metod kolektywizacji, w
ludziach i materiaach, ktre przyniosy hab reimowi, ponad-
to zdawali sobie spraw z niemonoci powtrzenia takiego sa-
mego dowiadczenia z jeszcze wiksz liczb chopw chiskich.
Narzucenie komun przez chiskich komunistw nie byo mniej
ortodoksyjne, ni kontynuowanie prywatnego rolnictwa w Ju-
gosawii, Polsce i na Wgrzech, ktre zostao zaakceptowane
przez przywdcw pastw Bloku Komunistycznego, jako tym-
czasowy fenomen, dozwolony do czasu cakowitej przemiany
warunkw spoeczno-gospodarczych w tych krajach.
Zbyt skp uwag zwrci Zachd na przemwienie wcze-
snego ambasadora ZSRR w Chinach, Judina, ktre wygosi on
na XXI Zjedzie KPZR w lutym 1959, bowiem zawar w nim zna-
mienn ocen, e chiskie chopstwo w sojuszu z klas robot-
nicz postpuje pewnie i zdecydowanie w kierunku socjalizmu,
pod przewodnictwem partii komunistycznej i osigno ogrom-
ny sukces. Komunistyczna Partia Chin chwalebny oddzia
midzynarodowego ruchu komunistycznego mdrze prowa-
dzi nard chiski na drodze do socjalizmu, pomimo kolosal-
nych trudnoci oraz cigego zagroenia i prb ingerencji ze
strony amerykaskiego imperializmu.
Chiskie zarzuty o nawrt do kapitalizmu w Zwizku Sowiec-
kim byy bezpodstawne. Reformy ekonomiczne w ZSRR miay
na celu zwikszenie wydajnoci gospodarki i ulepszenie kontro-
li partii nad ni. Wraenia powrotu do kapitalizmu byy z preme-
dytacj podsycane, jako zamierzone wprowadzanie opinii w bd,
w celach taktycznych i strategicznych. Chiczycy powinni by
tego wiadomi. Podobnie slogan dyktatura proletariatu zosta
skrelony z codziennego uytku przez KPZR nie jako skutek osa-
bienia tej doktryny, czy pomniejszania monopolu partyjnego, lecz
aby poszerzy baz polityczn Partii, a zarazem zasugerowa
236
opinii wiatowej, ze reim ewoluuje. Mniemanie, e reim sowiec-
ki by mniej zasadniczy ideologicznie ni chiski, nie miao ad-
nych podstaw. Jest te interesujce obserwowanie, w jaki spo-
sb Chiczycy, podajc za sowieckim przykadem, sami zacz-
li wprowadza u siebie zachty ekonomiczne i inne elementy
kapitalizmu.
Rozdwiki na tle ekonomicznym
Niewspmierno w poziomach gospodarczych midzy Chi-
nami a Zwizkiem Sowieckim lub, w szerszym znaczeniu, mi-
dzy strefami komunistycznymi: azjatyck a europejsk stano-
wiy dylemat dla strategw komunistycznych. W roku 1960 Chi-
czycy obarczeni zacofanym przemysem, brakiem kapitau, gwa-
townym przyrostem zaludnienia i niskimi obrotami w handlu z
zaawansowanym gospodarczo wiatem niekomunistycznym,
mogli spodziewa si, e z wielkim trudem przyjdzie im realizo-
wanie ambitnych planw rozwoju przemysu i programw woj-
skowych bez pomocy z europejskiej strefy komunistycznej; za
pomoc ze strefy europejskiej mogaby mie znaczcy wpyw na
skal chiskiego rozwoju przemysowego, gdyby strefa europej-
ska drastycznie zredukowaa wasne programy rozwojowe i po-
rzucia cel przewyszenia poziomu produkcji w Stanach Zjedno-
czonych.
Rnice w gospodarczych poziomach pomidzy Zwizkiem
Sowieckim a Chinami stanowiy potencjalne rdo napi we-
wntrz Bloku Komunistycznego, lecz warto zauway, e ten
problem istnia ju w momencie komunistycznego zwycistwa
w Chinach i nie doprowadzi do rozamu chisko-sowieckiego
w cigu nastpnej dekady.
A do padziernika 1958, do roku, w ktrym zaoenia wielo-
letniej i dalekosinej polityki Bloku zaczy by w peni realizo-
237
wane, gwny teoretyk sowiecki T. A. Stepanjan gosi pogld, e
europejskie kraje socjalistyczne, prowadzone przez Zwizek So-
wiecki, oraz azjatyckie kraje socjalistyczne, tworz okrelone
strefy ekonomiczne i e strefa wczeniejsza, europejska, jako
bardziej zaawansowana bdzie pierwsza, ktra wstpi do ko-
munizmu.
2 0
Jednake na XXI Zjedzie KPZR w styczniu-lutym
1959, Chruszczow w przemwieniu ktre musi by uwaane za
miarodajne, odrzuci taki pogld i ogosi, e wszystkie kraje so-
cjalistyczne osign komunizm mniej wicej w tym samym cza-
sie, na bazie planowego i proporcjonalnego rozwoju gospodarki
caego obozu. Miesic pniej Chruszczow poszed dalej, mwic
o przyszej integracji ekonomicznej Bloku komunistycznego, bez
wewntrznych granic.
2 1
Te idee Chruszczowa zostay uwydatnio-
ne przez Judina, sowieckiego ambasadora w Chinach, ktry od-
nosi si do caego obozu socjalistycznego jako do oddzielnego
systemu ekonomicznego oraz powiedzia, e plany gospodar-
cze wszystkich krajw socjalistycznych bd coraz cilej koor-
dynowane, i e bardziej rozwinite kraje pomog mniej rozwi-
nitym krajom, aby maszerowa we wsplnym froncie coraz
szybszym krokiem.
2 2
Chruszczow podkrela jedno obozu
socjalistycznego jako niepodwaaln przewag, ktr cieszy si
Zwizek Sowiecki w swoich zdecydowanych wysikach ukierun-
kowanych na wyprzedzenie potgi ekonomicznej Stanw Zjed-
noczonych. Czou En-lai, ktry przewodniczy chiskiej delegacji
na ten Zjazd i sowiecki wicepremier Mikojan mwili o nieroze-
rwalnej przyjani midzy Zwizkiem Sowieckim i Chinami.
Okres okoo XXI Zjazdu KPZR by tym czasem, w ktrym na-
stpio przesunicie nacisku w kierunku dalekosinego plano-
wania gospodarczego w RWPG. Dyskusje o tej tematyce odby-
way si tam w obecnoci chiskich obserwatorw. Wydaje si,
e wanie w tym czasie powzito decyzje o zwikszeniu sowiec-
kiej pomocy przemysowej dla Chin. W rezultacie wizyty Chrusz-
238
czowa w Pekinie, w sierpniu 1958, Zwizek Sowiecki zgodzi si
dodatkowo zrealizowa 47 budowlanych projektw przemyso-
wych w Chinach. Wizyta Czou En-laia w Moskwie na XXI Zje-
dzie KPZR przyniosa kolejn zgod, na wybudowanie nastp-
nych 78 wielkich obiektw przemysowych w Chinach, w okre-
sie midzy rokiem 1959 a 1967, za ogln sum 1,25 miliarda
dolarw USA.
2 3
W lipcu 1960 obraz tak bliskich stosunkw chisko-sowiec-
kich uleg gwatownej zmianie. Konwencjonalny pogld na w
stan rzeczy jest taki, e Zwizek Sowiecki zakoczy swoj po-
moc dla Chin, wycofa swoich doradcw technicznych i ekono-
micznych, oraz podj kroki, by drastycznie zredukowa handel
chisko-sowiecki. Argumenty za tak wersj opinii pochodz z
raportw o wyjedzie sowieckich technikw z Chin (fakt ich
wyjazdu by potwierdzony pniej w polemikach chisko-sowiec-
kich z lat 1963-64), z odmiennego przedstawiania w prasie chi-
skiej i sowieckiej kwestii pomocy ze strony Bloku dla Chin oraz
z danych statystycznych na temat wymiany handlowej midzy
ZSRR a Chinami. Byy take raporty o szkodach gospodarczych
poniesionych przez Chiny, wskutek wstrzymania sowieckiej po-
mocy ekonomicznej, a ktre wystpiy w tym samym czasie, co
wprowadzenie komun i niepowodzenie Wielkiego Skoku Na-
przd. Listy z komun, trafiajce do wiata zewntrznego oraz
chiskie zakupy ziarna w Australii i Kanadzie jednoznacznie
dopeniay obrazu.
Rzekomemu wycofaniu radzieckich specjalistw ekonomicz-
nych i technicznych w lipcu 1960 roku nie towarzyszyo, ani nie
nastpio przynajmniej a do koca roku 1961 wycofanie so-
wieckiego wywiadu ani doradcw do spraw bezpieczestwa.
Opierajc si na dostpnych dowodach, mona stwierdzi, e
najbardziej prawdopodobna interpretacja tego, co wydarzyo si
w poowie roku 1960 jest taka, i nastpia zmiana w myleniu
239
Chiczykw na temat ich wasnego rozwoju gospodarczego, na
korzy samowystarczalnoci i koncentrowania si na projektach
na ma skal. To wanie w rezultacie zakoczenia niektrych
wielkich projektw i anulowania innych, cz sowieckich eks-
pertw technicznych zostaa wycofana z Chin w lipcu 1960 r.
Jeli nawet niektrzy z nich zostali zastpieni przez Czechoso-
wakw i innych Wschodnich Europejczykw, to tylko po to, by
wzmocni wraenie, e istnia konflikt we wsppracy z Sowie-
tami. Bowiem sowiecka i wschodnioeuropejska pomoc dla Chin
bya kontynuowana po roku 1960, lecz na wszym froncie i sku-
piaa si na polu naukowym i technologicznym. Dodatkowo
mona podejrzewa, i susznie, e te wszystkie zmiany nastpo-
way po dokadnych uzgodnieniach midzy Sowietami i Chi-
czykami, oraz e rozmiar i konsekwencje przerwania sowieckiej
pomocy gospodarczej byy przeinaczane przez kad ze stron,
zgodnie ze wsplnym programem dezinformacyjnym. Oprcz
tego, e upublicznienie faktu wycofania technikw sowieckich
z Chin suyo szerokiemu strategicznemu celowi podtrzymywa-
nia wersji o prawdziwoci rozamu chisko-sowieckiego, szo te
w parze z historycznym precedensem, zamierzonym po to, by
ukry przed wiatem kontynuowanie cisej wsppracy Chin i
ZSRR w kluczowych i newralgicznych dziedzinach w tym przy-
padku przy rozwoju chaskich pociskw balistycznych i broni
jdrowej.
Rozdwiki w dziedzinie militarnej
Czsto myli si, e rzeczywistym sednem rozamu chisko-
sowieckiego bya decyzja, podjta przez Sowietw w roku 1959,
o odmowie pomocy Chinom w dziedzinie broni jdrowej. We-
dug tajnego listu partii chiskiej, ktry zosta podany do wiado-
moci publicznej przez Chiczykw 15 sierpnia 1963, tajne po-
rozumienie chisko-sowieckie o dzieleniu si wojskowymi sekre-
240
tami nuklearnymi oraz o udzieleniu Chiczykom pomocy, nie-
zbdnej w rozwijaniu ich wasnego potencjau jdrowego, ktre
byo zawarte 15 padziernika 1957, zostao zerwane przez Sowie-
tw 20 czerwca 1959 r.
2 4
List ten jest rwnoznaczny z przyznaniem, e wojskowa wsp-
praca w dziedzinie nuklearnej bya bliska a do czerwca 1959. Za-
przeczanie temu byoby nieprzekonywujce, uwzgldniwszy wcze-
niejsz jawno odnonie oglnej chisko-sowieckiej wsppra-
cy jdrowej.
2 5
Ale jest kilka nieprawidowoci w owiadczeniu, e
to tajne porozumienie zostao odrzucone przez Sowietw w czerw-
cu 1959. Najwaniejszy jest fakt, e mimo tej rzekomej decyzji i
oburzenia, jakie powinna bya wywoa w Chinach, w dalszym ci-
gu Chiczycy wysyali swoje reprezentacje na posiedzenia Ukadu
Warszawskiego w roku 1960. Trudno uwierzy, by sowiecka decy-
zja, z tak powanymi nastpstwami, nie wywoaa reakcji natych-
miastowej i to we wszystkich dziedzinach chisko-sowieckiej wsp-
pracy wojskowej. Faktem za jest, e Chiczycy nie tylko kontynu-
owali wysyanie obserwatorw na obrady Ukadu Warszawskiego
przez jeszcze ponad rok, ale te nastpio kilka lat absolutnie jaw-
nej chisko-sowieckiej wsppracy wojskowej przy udzielaniu po-
mocy Wietnamowi Pnocnemu. Wzmianki na temat chiskich stu-
dentw wojskowych, powracajcych ze Zwizku Sowieckiego w
latach 1964-65 wskazuj, e przynajmniej pewne szkolenia wojsko-
we wci byy udzielane chiskim siom zbrojnym po tym, jak roz-
am rozwin si oficjalnie.
Wicej, ni zdumiewa powiadomienie opinii publicznej o
natychmiastowym wstrzymaniu dla Chin sowieckiej pomocy i
wsppracy jdrowej, skoro wiadomo, e Sowieci powinni w
dalszym cigu dostarcza, a Chiczycy przyjmowa, doradztwo
odnonie fizycznej ochrony ich instalacji jdrowych. Jak ju byo
wspomniane na poprzednich stronach, pewien oficer KGB zna-
ny osobicie autorowi, w listopadzie 1961 r, wci by w Chinach,
241
wysany tam na prob Chiczykw, jako jeden z grupy dorad-
cw sowieckich do spraw bezpieczestwa jdrowego.
Chisko-sowiecka wsppraca w dziedzinie pokojowego uy-
cia energii jdrowej bya kontynuowana po czerwcu 1959 r. W
kwietniu 1960 r. w chiskiej prasie pisano o wybitnym naukow-
cu z Chin, profesorze an Kan-czangu, ktry peni funkcj wice-
dyrektora we wsplnym Instytucie Bada Jdrowych w Dubnej
pod Moskw.
2 6
W tym czasie wielu obserwatorw wierzyo, e istniay niepo-
rozumienia co do strategii wrd chiskiego dowdztwa wojsko-
wego, co kojarzono z coraz powszechniejszym przekonaniem o
trwaym rozamie chisko-sowieckim, i tak wanie odczytano zdy-
misjonowanie chiskiego ministra obrony Peng Te-huaja za rzeko-
me spiskowanie z sowieckimi przywdcami przeciwko Mao. Cz
ich konspiracji miaa odbywa si podczas wizyty Chruszczowa i
Penga w Albanii w maju 1959 r.; jednak wizyt w Albanii jest znacz-
nie atwiej postrzega w kategoriach przygotowa symulowanego
rozamu sowiecko-albaskiego i potrzeby koordynowania, przez
chiskie zastpstwo, w miejsce sowieckiego, w caym zakresie
wojskowej, politycznej i gospodarczej pomocy dla Albanii. Twier-
dzenie, ze Peng i inni chiscy dowdcy popadli w nieask za dzia-
alno jako agenci sowieccy, jest sprzeczne z faktem ujawnienia
Chiczykom przez Sowietw, w latach 1954-55, caego stanu po-
siadania ich sub wywiadowczych na terytorium Chin, oraz cisa
wsppraca wywiadowcza chisko-sowiecka, ktra trwaa przynaj-
mniej a do koca 1961 roku. W kadym razie, jak wykaza Edgar
Snow, Peng nigdy nie organizowa spisku przeciwko Mao, ani te
nie by aresztowany w 1959 roku. W roku 1962 by nadal czon-
kiem chiskiego Politbiura.
2 7
Wyglda na to, e midzy rokiem 1955 a 1958 odbywaa si w
Chinach autentyczna dyskusja midzy dwiema szkoami myli
wojskowej.
2 8
Wyciszenie tych debat nastpio w tym samym okre-
242
sie, w ktrym rozwizano wiele innych problemw w Zwizku
Sowieckim i w caym bloku, takich jak wyeliminowanie opozycji
przeciwko Chruszczowowi w lipcu 1957 r., usunicie marszaka
ukowa w padzierniku tego roku, oraz pierwszy zjazd partii z
pastw caego obozu, na ktrym zostay unormowane stosunki
midzy wszystkimi partiami i powzito decyzj o opracowaniu
nowej, dalekosinej polityki dla bloku komunistycznego jako
caoci. W swoim przemwieniu do zgromadzonych Mao naci-
ska, by wykorzysta niezwocznie cay potencja militarny Blo-
ku, zwaszcza jego pociski jdrowe, w celu przechylenia szali
zwycistwa na stron pastw komunistycznych. Wedug ich wa-
snych sw, Chiczycy zawarli porozumienie z Sowietami o
wsppracy w dziedzinie jdrowej, pod koniec roku 1957. Zatem
nasuwa si kuszce zaoenie, e zgodnie z wytycznymi techniki
manipulacji, posugiwano si metod oywiania martwych pro-
blemw, by skutecznie stosowa je w celach dezinformacji, wic
omawiany konflikt w chiskich siach zbrojnych rwnie zosta
sztucznie reaktywowany, razem z twierdzeniami o rzekomym
spisku Chruszczow-Peng, w celu podtrzymywania wsplnej so-
wiecko-chisko-albaskiej dezinformacji na temat ich wzajem-
nych stosunkw. Rozumujc dalej, trzeba przyzna, e Peng by-
by oczywistym kandydatem do dalszej suby w tajnym chisko-
sowieckim, lub nawet blokowym politycznym centrum koordy-
nujcym, zwaywszy na jego wieloletni udzia w strategii chi-
sko-sowieckiej. Popadnicie w nieask Penga byoby wic za-
projektowane, jako kamufla tego tajnego zadania.
Rwnolegle do rzekomych sporw w armii chiskiej, istniay
te podobne nieporozumienia w armii sowieckiej, ktre dopro-
wadziy tam do wielu zmian, midzy innymi do zdymisjonowa-
nia marszaka Sokoowskiego ze stanowiska szefa sztabu gene-
ralnego, w kwietniu 1960 r., oraz dymisji w tym samym roku
marszaka Koniewa z funkcji gwnodowodzcego siami Uka-
243
du Warszawskiego. Sokoowskij zosta zastpiony przez Zacha-
rowa, a Koniew przez Greczko.
Jeli wrd generalicji sowieckiej istniay rzeczywiste niepo-
rozumienia, to autor oczekuje, eby dwaj byli oficerowie GRU,
Bykow i Jermoajew, ktrzy wraz z autorem suyli w NATO-wskiej
sekcji Departamentu Informacji KGB i utrzymywali bliskie kon-
takty ze Sztabem Generalnym, poczynili kilka refleksji na ten te-
mat. Gdyby Sokoowskij faktycznie by od 1960 r. w nieasce, to
przecie zakrawa na kuriozum, e dwa lata pniej zosta on
wybrany przez sowieckie ministerstwo obrony do napisania
podstawowej ksiki o sowieckiej strategii militarnej.
2 9
Konflikty w dziedzinie interesw narodowych
Wiele czynnikw zostao przytoczonych jako te, ktre przy-
czyniy si do rozamu. Lista obejmuje rnice rasowe i kulturo-
we midzy narodami rosyjskim a chiskim; eksplozj przyrostu
naturalnego w Chinach; spadek wpywu ideologii komunistycz-
nej; ponowne upominanie si o interesy czysto narodowe; oraz
hegemoni czyli denie partii sowieckiej i chiskiej do domi-
nowania nad innymi.
Nikt nie moe zaprzeczy faktom istnienia rnic rasowych.
Chiczycy ze szczegln skwapliwoci wykorzystywali kwesti
rasow do celw politycznych.
3 0
Jednak rnice na tym tle nie
stanowiy adnej przeszkody, by w okresie 1957-59 rozwin si
najcilejszy z moliwych sojusz midzy Sowietami a Chiczyka-
mi, nie byy te przyczyn utarczek chisko-sowieckich midzy
rokiem 1949 a 1955. Jeli obecnie uwaa si, e przyczyny raso-
we miay waki wpyw na powstanie rozamu, to takie wnioski
s zbudowane na dowodach, ktrych dostarczyli sami Sowieci i
Chiczycy przy okazji wzajemnej wymiany polemik w poowie
lat szedziesitych.
244
Z tych samych przyczyn czyniono starania, by na nowo inter-
pretowa kampani ws. ziem dziewiczych (nieuytkw rolnych)
Chruszczowa z lat 1954-56, jako wywoan powanym zaniepo-
kojeniem Sowietw z powodu eksplozji demograficznej w Chi-
nach i zamierzon po to, by nie dopuci w przyszoci jakiejkol-
wiek chiskiej ekspansji na Syberi. Jak susznie wykaza profe-
sor W. A. Douglas Jackson, motywy tej kampanii byy wewntrz-
ne, sowieckie.
31
Rnice kulturowe s niezaprzeczalne, ale jest interesujce
zauway, e kulturalne relacje Chin ze Zwizkiem Sowieckim i
Europ Wschodni przetrway rozam chisko-sowiecki. Stowa-
rzyszenie Przyjani z Chinami wci istnieje w Zwizku Sowiec-
kim, a Towarzystwo Przyjani Chisko-Sowieckiej wci istnie-
je w Chinach.
3 2
Obustronne wymiany kulturalne miay miejsce
przynajmniej do listopada 1966 roku.
3 3
Narodowa rywalizacja jest postrzegana przez Zachd jako sia,
leca u podoa jawnej walki midzy Sowietami a Chiczykami,
o wpywy w rozwijajcych si krajach Azji, Afryki i Ameryki aci-
skiej. Podobnie jako dochodzenie swych praw narodowych przez
Chiny s widziane ich dania terytorialne, dotyczce Tajwanu,
Mongolii Zewntrznej oraz terenw nalecych do Indii, jak te
danie rewizji nierwnych traktatw, zawartych w XIX wie-
ku, a przyznajcych pewne chiskie terytoria Rosji. Sowieck
agresywn pewno siebie widziano w prbach wywoywania
przez nich buntu w Sinkiangu i pomidzy grupami plemienny-
mi, rozsianymi wzdu granicy z Chinami, oraz w skargach so-
wieckich na incydenty graniczne popeniane przez Chiczykw,
a ktrych liczba, wedug oficjalnych rde sowieckich, w jed-
nym tylko roku 1962 signa piciu tysicy. Zderzenie si so-
wieckich i chiskich interesw narodowych przejawiao si w
krtkotrwaych i sporadycznych wybuchach otwartej wrogoci
na granicy, zwaszcza wzdu rzeki Ussuri, ktre nasiliy si w
245
latach 1969-70. Starciom granicznym towarzyszyy czsto demon-
stracje studentw sowieckich i chiskich pod ambasadami kra-
ju przeciwnika, oraz ostentacyjne opuszczania zgromadze mi-
dzynarodowych przez reprezentantw sowieckich i chiskich.
Sposb, w jaki po mierci Stalina maj by rozwizane trady-
cyjnie konfliktowe problemy w Mandurii i Sinkiangu, tak samo
jak normalizacja stosunkw midzy wszystkimi czonkami Blo-
ku Komunistycznego, wcznie ze Zwizkiem Sowieckim i Chi-
nami, zostay okrelone w roku 1957. Zasuga Chruszczowa w
osigniciu tego porozumienia zostaa podkrelona z uznaniem
przez Mao w tyme roku 1957.
3 4
Wobec takich okolicznoci, wtr-
canie si w wewntrzne sprawy w Sinkiangu byoby dla Sowie-
tw pozbawione rozsdku. Chiczycy wic okazali pod tym
wzgldem zaufanie stronie sowieckiej, zgadzajc si, by znany
byy agent sowiecki Sajfudin kontynuowa prac i funkcje w
Wysokiej Komisji (High Office) w Sinkiangu przez lata szedzie-
site. Obie potgi, dalekie od prb wyzwalania terytoriw dru-
giego, wsppracoway w wojnie o wolno narodow w trze-
cim kraju, w Wietnamie.
Przed wybuchem konfliktu chisko-sowieckiego teren przy-
graniczny zosta przeksztacony, wedug sw profesora Jackso-
na, ze strefy napi, w stref wsppracy i stabilizacji.
3 5
Rozam
nie by wic kulminacj przeduajcej si serii problemw gra-
nicznych; incydenty graniczne nie mog by postrzegane jako
przyczyna sporw. W zwizku z tym naley zwrci uwag na
artykuy, powicone problemom granicznym, opublikowane w
latach 1964-65 przez akademika Chwostowa, ktrego powiza-
nia z KGB s znane autorowi. Rwnie wszystko, co na ten temat
zostao powiedziane lub napisane przez Tychwinskiego, byego
rezydenta wywiadu sowieckiego w Pekinie i Wielkiej Brytanii,
powinno by traktowane jako bezporednie odzwierciedlenie
komunistycznej linii dezinformacyjnej.
246
Zachodnie przekonanie, e nacjonalizm jest si napdow
sowieckiej czy chiskiej polityki, zawodzi, gdy uwzgldni si
konieczno rozrnienia midzy natur komunistycznej teorii
a praktyk motywacji reimu komunistycznego i odczu ludzi,
przez ten reim kontrolowanych.
W teorii komunistycznej nacjonalizm jest problemem drugo-
rzdnym. Fundamentaln si polityczn jest walka klas, ktra ma
midzynarodowy charakter. Gdy zwycistwo midzynarodowej
klasy robotniczej zostanie osignite, narodowe rnice i naro-
dowe sentymenty znikn. W midzyczasie wrogiem klasowym
jest nie nacjonalizm, a kapitalizm i jego przybudwka, imperia-
lizm. W duym stopniu jest tak wskutek komunistycznych zao-
e ideologicznych, ktre gosz, i naley mie odniesienie do
midzynarodowej, a nie narodowej formy lojalnoci, dziki cze-
mu komunizm zdoa zachowa swj urok oraz wadz nad swo-
imi wyznawcami. Jednak sedno sprawy tutaj polega na fakcie, e
dezinformacja o rozamie chisko-sowieckim dostarczya nowe-
go, bardziej skutecznego sposobu na zwalczanie nacjonalizmu,
oblekajc partie komunistyczne, z zaoenia antynarodowe, w
nacjonalistyczny wizerunek w oczach wasnych narodw.
Rnice w strategii politycznej
i dyplomatycznej oraz w taktyce
Znaczce rnice istniay od roku 1960 w tym, co Sowieci i
Chiczycy mwili na tematy takie jak dtente, pokojowe wsp-
istnienie czy nieuchronno wojny. W latach szedziesitych
prasa sowiecka bronia idei pokojowego wspistnienia, za pra-
sa chiska atakowaa j. Pod sztandarem pokojowego wspist-
nienia, przywdcy sowieccy nawizywali osobiste kontakty z
zachodnimi mami stanu, szukali drg ekspansji handlu Wschd-
Zachd i przyjli umiarkowane i praktyczne podejcie do nego-
247
cjacji z Zachodem. Chiczycy zdemaskowali i potpili tak po-
staw Sowietw, jako zdrad leninizmu i kapitulacj przed sia-
mi imperializmu i kapitalizmu. Unikajc bliszych kontaktw z
Zachodem, Chiczycy opowiadali si za nieprzejednan i wo-
jowniczo rewolucyjn polityk wobec niego. Wizyta Chruszczo-
wa w Stanach Zjednoczonych w 1959 roku, sowieckie dtente z
Zachodni Europ, oraz traktat o zakazie prb jdrowych z roku
1963, wszystko to byo dla Chiczykw naduyciem idei komu-
nizmu. Chiczycy i Sowieci zajli diametralnie przeciwne pozy-
cje w konflikcie chisko-indyjskim w roku 1959, w kryzysie ku-
baskim w 1962 roku i w innych sprawach. W stosunku do wia-
ta rozwijajcego si, Sowieci podkrelali znaczenie dyplomacji i
pomocy ekonomicznej, a Chiczycy postulowali wojny o wyzwo-
lenie narodowe.
Jaka bya rzeczywista istota tej wojny sw? Teza, goszca, e
wojna nie jest nieunikniona, zostaa sformuowana przez Chrusz-
czowa na XX zjedzie KPZR w lutym 1956. Wwczas Chiczycy
czsto okazywali temu wyraz swojej aprobaty.
3 6
Dopiero w roku
1960 zaczy pojawia si w prasie sowieckiej i w prasie chi-
skiej rozbiene pogldy na ten temat, a w konsekwencji otwarte
polemiki poczwszy od roku 1963. Oglnie mwic, Sowieci
utrzymywali, e wprawdzie przyczyny konfliktw midzy dwo-
ma rnymi systemami spoecznymi nie znikny, lecz sia Bloku
Komunistycznego bya tak wielka, e wojna jdrowa, ktra ozna-
czaaby zagad dla obu stron, nie bya ju duej nieunikniona;
zatem komunici powinni dy do zwycistwa swojej sprawy
poprzez pokojowe wspistnienie i pokojowe wspzawodnic-
two. Chiczycy za argumentowali, e celem komunizmu bya, i
ma by, rewolucja wiatowa. Dlatego komunici nie powinni
obawia si wojny wiatowej, gdy taka wojna oznaczaaby osta-
teczne zwycistwo komunizmu, nawet jeli trzeba by byo po-
wici temu celowi miliony istnie ludzkich.
248
Nierzeczywisto tego rozdwiku wydaje si jasna po prze-
analizowaniu zapisw archiwalnych z obu stron. Sowieci byli
dalecy od umiarkowanego stanowiska w swoim podejciu do
problemu berliskiego poczwszy od roku 1958 i w dalszych
dziaaniach, takich jak przerwanie konferencji na szczycie w roku
1960 r., dostarczanie uzbrojenia dla Indonezji i wznowienie prb
jdrowych w 1961 r., sprowokowanie kryzysu kubaskiego w
1962 r. oraz w ich polityce bliskowschodniej w 1967 r.. Chiczy-
cy nie byli w praktyce agresywni bardziej ponad to. Nie byli na-
wet stabilni w podtrzymywaniu swej agresywnej postawy, czasa-
mi utrzymywali, e oni nie chc wojny, i e bd walczy tylko
wtedy, gdy zostan zaatakowani.
3 7
Rzeczywicie, bez sowieckie-
go wsparcia Chiczycy nie byliby w stanie prowadzi w latach
szedziesitych jakiejkolwiek wojny zaczepnej.
W kwestii wspierania wojen narodowo-wyzwoleczych w
krajach rozwijajcych si, Chiczycy oskarali Sowietw o zdrad,
ale w praktyce nie byo niczego do wyboru w tej dziedzinie, dla
adnej ze stron. Werbalne wsparcie Chruszczowa dla tego rodza-
ju wojny znalazo praktyczn realizacj w postaci zaoenia Uni-
wersytetu Lumumby oraz w pomocy dla ruchw partyzanckich
w Wietnamie, na Bliskim Wschodzie i w Afryce.
3 8
W rzeczywistoci miaa miejsce dwoisto, zarwno w polity-
ce sowieckiej, jak i chiskiej, oraz istniao oczywiste wzajemne
oddziaywanie pomidzy nimi. Oba kraje, w rnym zakresie i o
rnym czasie stosoway prowokacje i negocjacje, agresywno
i umiarkowanie.
W latach szedziesitych chiska wojowniczo dostarczya
pomocnego ta dla sowieckiej dyplomacji niezaangaowania;
Sowieci i Zachd mieli wyrany wsplny interes wobec perspek-
tywy konfrontacji z tym zagroeniem ze Wschodu. W la-
tach siedemdziesitych role byy mniej lub wicej, odwrcone.
Agresywno Sowietw w Afryce, w Europie ich postawa wzbu-
249
dzajca poczucie zagroenia, wewntrzny neostalinizm oraz in-
terwencja wojskowa ZSRR w Afganistanie, wszystko to pomogo
wykreowa korzystny klimat dla Chiczykw, aby poszerzyli
swoje relacje zarwno z krajami rozwijajcymi si, jak i rozwi-
nitymi, wobec ktrych mogli teraz odgrywa rol sprzymierze-
ca przeciwko sowieckiemu ekspansjonizmowi.
Rnice w taktyce wobec partii
komunistycznych spoza Bloku
Chisko-sowieckie rozdwiki przelay si na zagadnienia,
zwizane z taktyk wobec midzynarodowego ruchu komu-
nistycznego. Mimo wzajemnych oskare o hegemonizm i
mimo sprzymierzenia si ekstremistycznych grup komuni-
stycznych z Chinami, a bardziej umiarkowanych partii komu-
nistycznych ze Zwizkiem Sowieckim, rywalizacja midzy
Sowietami a Chiczykami w praktyce nie zasza tak daleko,
jak mona byo si spodziewa. Nie byo powaniejszych prb
rozbicia midzynarodowego ruchu komunistycznego przez
Chiczykw. W latach szedziesitych Chiny wycofay si z
midzynarodowego frontu organizacji komunistycznych, lecz
nie zaoyy konkurencyjnej organizacji pod wasnym, chi-
skim przewodnictwem.
Oskarenia o hegemonizm byy faszywe. Ani KPZR ani KPCh
nie stara si narzuci dyktatu na cay ruch komunistyczny. adna
z tych partii nie potrzebuje tego. Zarazem odrzucenie hegemo-
nizmu nie jest, w zasadzie, sprzeczne z uznaniem niezaprzeczal-
nego faktu, e KPZR ma najdusze i najszersze dowiadczenie w
sprawowaniu wadzy, wiksze ni jakakolwiek inna partia komu-
nistyczna i najbardziej si nadaje, eby sprawowa przewodni
rol. To przecie Chiczycy sami nalegali w roku 1957, eby tak
byo.
250
Techniki rozamu
Mog pojawi si gosy sprzeciwu, e skoro nie ma namacal-
nych rozbienoci, czyli podziay midzy Sowietami i Chiczy-
kami s tylko pozorne, to nieprzekonujce jest twierdzenie, e
mogliby oni wytrzyma fikcyjny rozam przez ponad dwadzie-
cia lat, nie bdc wykryci, oraz nie wyrzdzajc wasnej spra-
wie powaniejszej szkody. Gdyby Zwizek Sowiecki i Chiny byy
pastwami demokratycznymi, byoby to poprawne wnioskowa-
nie, lecz w pastwach komunistycznych kontrola nad telekomu-
nikacj i mediami, dyscyplina naoona na czonkw partii oraz
wpywy sub wywiadowczych i bezpieki s poczone w nad-
rzdnym celu zapewnienia niebywale dogodnych warunkw do
stosowania dezinformacji. Nie naley zapomina, e zaye sto-
sunki KPZR-KPCh w latach 1935-49 byy z powodzeniem ukry-
wane przed wiatem zewntrznym. Komunistyczne zwycistwo
w Chinach zostao osignite szybciej, dziki konsekwentnemu
prowadzeniu przebiegej, podwjnej polityki, przez Sowietw i
KPCh wobec Rzdu Narodowego Chin, Zachodu i Stanw Zjed-
noczonych, ni gdyby zostao wywalczone w ich jawnie solidar-
nym wspdziaaniu.
Technika chisko-sowieckiego rozamu nie zostaa uksztato-
wana w cigu jednej nocy. Historyczne precedensy stosowania
dezinformacji na temat faszywych rozamw i potajemnego ko-
ordynowania ich, czego przykadem jest Republika Dalekiego
Wschodu Lenina, byy ju cytowane w tym i w poprzednich roz-
dziaach. Faktyczny rozam Tito-Stalin mia take pierwszorzd-
ne znaczenie, rzecz oczywista, przy wykorzystaniu do celw dez-
informacyjnych, tote jest bardzo interesujce zauway, na ile
opublikowane teksty rzekomych tajnych listw partyjnych, wy-
mienianych midzy parti sowieck i chisk, przypominaj au-
tentyczne listy partyjne, dotyczce rozamu Tito-Stalin, oraz w
jakim stopniu nieprawdziwe zarzuty, jakoby Peng i Lin Piao, obaj
251
chiscy ministrowie obrony, byli sowieckimi agentami, powta-
rzaj si echem za uzasadnionym oskareniem, i jugosowia-
ski szef sztabu pracowa w roku 1948 dla sowieckiej suby wy-
wiadowczej.
istnieje take pewne podobiestwo midzy polemikami Mao-
Chruszczow w przedmiocie pokojowego wspistnienia a daw-
nymi sporami na linii Lenin-Trocki o kwestie wojny i pokoju po
rewolucji z 1917 roku. Ta wczeniejsza kontrowersja moga by z
powodzeniem uyta jako wzorzec dla pniejszych polemik.
Manifest ze zjazdu 81 partii z listopada 1960 r., wobec ktre-
go KPCh potwierdzia swoje zobowizania, mwi o potrzebie
jednoci woli i dziaania wszystkich partii komunistycznych,
nie tylko o jednoci sw.
3 9
Mwi take o rozwizywaniu pod-
stawowych problemw nowoczesnych czasw w nowy sposb
(podkrelenie autora). W praktyce oznaczao to, e scentralizo-
wana, stalinowska kontrola nad ruchem komunistycznym okaza-
a si porak, a cel wiatowej federacji pastw komunistycznych
byby realizowany, w przejciowym etapie za pomoc uzgodnio-
nych wariantw rnych strategii i taktyki, do naladowania przez
rne partie, a niektre z nich mogyby pojawi si tylko po to,
by wzi si za by jedna z drug. lady chiskiej myli komuni-
stycznej o rozamach mona znale w chiskiej prasie. Jest tam
przytoczona analogia do cyklu wzrostu w przyrodzie, ktry po-
lega na podziale i kiekowaniu, zatem tak samo rozwj i wzmoc-
nienie ruchu komunistycznego ma odbywa si poprzez sprzy-
jajce rozamy. Tworzenie dwch albo wicej partii komunistycz-
nych w jednym kraju byo otwarcie zalecane.
4 0
Jedna z chiskich
gazet uya sformuowania: Jedno, potem rozam; i nowa jed-
no oparta na nowej bazie taka jest dialektyka rozwoju ruchu
komunistycznego. Problemy Pokoju i Socjalizmu odnosiy si
lekcewaco do Ai Sy-tsi, chiskiego uczonego, dobrze obezna-
nego z dialektyk, ktry na sposb dialektyczny rozwin i przed-
252
stawi ide sprzecznoci midzy lew i praw nog u czowieka,
ktre przecie s wzajemnie wspzalene i wykonuj ruch na-
przemienny podczas chodzenia.
4 1
Wszystko to sugeruje, e przy-
wdcy komunistyczni nauczyli si, jak wykreowa now form
jednoci miedzy nimi samymi, poprzez praktyczn wspprac
nad wykorzystywaniem fikcyjnych, schizmatycznych rozdwi-
kw w ideologii i taktyce.
Bdne byyby starania, by oddzieli rozam chisko-sowiecki
od czterech operacji dezinformacyjnych ju opisanych we wcze-
niejszych rozdziaach i tych, ktre zostan opisane w kolejnych
rozdziaach. Program Dezinformacji to integralna cao. W ka-
dej operacji Chiczycy odgrywali wan rol. Argumenty z Roz-
dziau 22, bd dowodem, e rozam chisko-sowiecki jest pod-
stawowym czynnikiem w tych wielu rnych strategiach, rozwi-
nitych w celu wspierania dalekosinej polityki systemu komu-
nistycznego.
Wzajemna krytyka midzy dwiema partiami powinna by
postrzegana jako nowa droga uzyskiwania wiarygodnoci, przy
dezinformacji zamierzonej tak, e kada strona stara si rozprze-
strzenia swoj wersj. Na przykad krytykowanie przez Chiny
sowieckiego i jugosowiaskiego rewizjonizmu, upadku ideolo-
gii oraz przywracania kapitalizmu w Zwizku Sowieckim, pomo-
go wykreowa przed Zachodem iluzj, e Chruszczow by umiar-
kowany, a Tito prawdziwie niezaleny. Dwie linie postpowania
w wielu kwestiach, sowiecka i chiska, cho wydaway si r-
ne, to jednak powinny by widziane jako lewa i prawa noga tego
samego czowieka, albo jeszcze lepiej, jako dwa ostrza jednej pary
noyczek, kade wzmacniajce zdolno drugiego do cicia.
Stratedzy komunistyczni postpowali rozwanie i pragmatycz-
nie, rozwijajc w taki sposb strategi rozamu chisko-sowiec-
kiego. Faza druga, okres otwartych polemik, nie zosta zapoczt-
kowany przed rokiem 1963, gdy potrzebowali oni odpowied-
253
nio duo czasu na przebadanie konsekwencji sporw sowiecko-
jugosowiaskich z lat 1958-60, rozamu sowiecko-albaskiego,
oraz pierwszej fazy rozamu chisko-sowieckiego. Nawet obec-
nie istniej niewykorzystane jeszcze precedensy do dalszego roz-
przestrzeniania rozamu chisko-sowieckiego. Rozam sowiecko-
albaski by prowadzony a do poziomu zerwania stosunkw
dyplomatycznych ze Zwizkiem Sowieckim. Chisko-wietnam-
ski rozam rozgrywa si a do momentu powanego chiskiego
najazdu na terytorium Wietnamu w roku 1979. Kady z nich mg
by zapowiedzi podobnych konsekwencji, wewntrznych i
midzynarodowych, w stosunkach chisko-sowieckich.
Cele strategiczne rozamu
Wykorzystanie rozamu do celw strategicznych zostanie
opisane w Rozdziale 22. Jego cakowite znaczenie moe by tu
okrelone w uproszczeniu, jako wykorzystanie strategii noyczek
do przypieszenia osignicia dalekosinych celw komuni-
stycznych. Podwjna gra w polemikach chisko-sowieckich jest
stosowana, aby zamaskowa charakter celw oraz stopie koor-
dynacji komunistycznych wysikw, ukierunkowanych na zdo-
bywanie wytyczonych celw. Pozorowany brak jednoci w ko-
munistycznym wiecie przyczynia si do rzeczywistego braku
jednoci w wiecie niekomunistycznym.
Kade ostrze komunistycznej pary noyczek powoduje, e
drugie ostrze jest efektywniejsze. Wojowniczo jednego naro-
du pomaga dziaa dyplomacji drugiego narodu w dziedzinie
pokojowego wspistnienia. Wzajemne oskarenia o hegemo-
nizm, sprzyjaj wytworzeniu odpowiedniego klimatu dla jedne-
go lub drugiego narodu, do efektywniejszych negocjacji z Zacho-
dem. Faszywe sojusze, ksztatowane z trzecimi partiami przez
kad ze stron przeciwko drugiej, sprawiaj, e atwiej im osi-
254
gn specyficzne komunistyczne cele, takie jak nabycie zaawan-
sowanej technologii albo wynegocjowanie porozumie o kon-
troli uzbrojenia, albo komunistyczne penetrowanie krajw arab-
skich i afrykaskich. W oczach Zachodu militarne, polityczne,
ekonomiczne i ideologiczne zagroenie jawi si jako pomniej-
szone. W konsekwencji zostaje osabiona determinacja Zacho-
du, aby opiera si ekspansji komunizmu. Na pniejszym eta-
pie strategom komunistycznym nie pozostanie nic innego, jak
ich opcja zakoczenia rozamu, ktr bdzie wdroenie strate-
gii jednej zacinitej pici.
Przypisy tum.:
* Yenan miasto w prowincji Szensi na pnocy Chin; punkt docelowy Du-
giego Marszu. W latach 1935-48 byo siedzib Komunistycznej Partii Chin.
** Czungking (Chunking) miasto we wschodniej czci prowincji Syczu-
an, na pd Chin. Czunking by siedzib narodowego rzdu Republiki Chi-
skiej w latach 1938-45, po zajciu Nankinu przez Japoczykw.
*** Sinkiang region autonomiczny w pnocno-zachodniej czci dzisiej-
szej ChRL, w duym stopniu zamieszkay przez Ujgurw i inne mniejszo-
ci narodowe.
1
Joy Homer, Dawn Watch in China (Patrzc na wit w Chinach), Boston,
Houghton Mifflin Co.,1941, str. 194-195: Od dnia, gdy postawiem nog w
Yennan, zauwayem obojtn postaw wobec Rosji ze strony czci stu-
dentw i modych urzdnikw. O wiele popularniejsze od Rosji byy Ame-
ryka i Wielka Brytania. Co najmniej raz dziennie mwiono mi, jak najpo-
waniej, co w tym rodzaju: Nie moe Pan myli naszego komunizmu z
komunizmem w Rosji. Dzi my mamy rzeczywicie swj wasny sposb
mylenia. W pana kraju prawdopodobnie nazywano by nas socjalistami.
255
Wierzymy w powicanie si dla siebie nawzajem, w cik prac i mi-
o do wszystkich ludzi. To jest prawie tak jak paskie chrzecijastwo.
2
Relacja z wywiadu Harrimana w The China Tangle Herberta Feisa, Prince-
ton, New Jersey, Princeton University Press, 1953, str. 140.
3
Charles B. McLane, Soviet Policy and the Chinese Communists 1931-1946
(Sowiecka polityka i chiscy komunici 1931-1946), Freeport, New York:
Books for Libraries Press, Copyright 1958 by Columbia University Press,
1972, str. 1-2.
4
Robert E. Sherwood, Roosevelt and Hopkins: An Intimate History (Roose-
velt i Hopkins: historia zayoci), New York, Harper & Bros., 1948, str.
902-903: [Stalin zoy] kategoryczne owiadczenie, e zrobiby wszyst-
ko, eby spowodowa zjednoczenie Chin pod przewodnictwem Czang
Kai-szeka (...) Specjalnie zaznaczy, e nie ma przywdcy komunistyczne-
go wystarczajco silnego, by zjednoczy Chiny.
5
McLane, op. cit.
6
Robert Payne, Portrait of a Revolutionary: Mao Tse-tung (Portret rewolu-
cjonisty: Mao Tse-tung), Abelard-Schuman: London and New York, 1961,
przypis na str. 175.
7
Zobacz oficjalne owiadczenie w dzienniku Prawda z dnia 23 padzierni-
ka 1949 r. Tychwinski zosta okrelony jako oficer wywiadu sowieckiego
przez byego oficera tego wywiadu, Rastworowa, w jego artykule [w tygo-
dniku:] Life z dnia 6 grudnia 1954 r.
8
Zobacz: Czang Kai-szek, Soviet Russia in China (Rosja sowiecka w Chi-
nach), New York, Farrar, Straus i Cudahy, 1957, str. 369.
9
Ten traktat pozostawa w mocy przez cay okres trwania wojny wietnam-
skiej. Gdy straci wano w kwietniu 1980, nie zosta odnowiony. W tym
czasie nie istniao dostrzegalne zagroenie dla Chin, ze strony jakiegokol-
wiek kraju zachodniego.
10
Walt Whitman Rostow [w:] The Prospects for Communist China (Perspek-
tywy dla komunistycznych Chin), Cambridge, Massachusetts, Technology
Press of Massachusetts Institute of Technology, 1954, strony 216-220, za-
znacza o tym nastpujco: ...Pod jakimi warunkami, jeli w ogle, mona-
256
by przewidzie zerwanie sojuszu? W technicznym sensie dowodem na
istnienie sojuszu jest relatywna sabo Chin wzgldem Zwizku Radziec-
kiego. To oznacza, e wymagane s trzy warunki, by spowodowa wycofa-
nie Chin z sojuszu chisko-sowieckiego:
1.Ostre niezadowolenie wrd znacznej grupy chiskich przywdcw, z
powodu dziaalnoci w sojuszu z Sowietami, z prawdopodobiestwem kon-
sekwencji [dalszego] stosowania sowieckiej techniki do rozwizywania
problemw wzrostu ekonomicznego w Chinach.
2.Zapewnienie, e wycofanie si Chiczykw z sojuszu sowieckiego spo-
tkaoby si z przychylniejszymi warunkami relacji z Zachodem.
3.Neutralizacja potencjau potgi sowieckiej wzgldem Chin, albo wsku-
tek powanych trudnoci wewntrznych Sowietw, lub te przez jak
trzeci potg. (...)
W wietle takiej zasadniczej sytuacji, istnieje jeszcze kilka warunkw, obec-
nie poza widokiem na natychmiastow moliwo zaistnienia (...) Zwiz-
ki chisko-sowieckie mogyby zosta definitywnie odmienione, jeli ten
nieatwy proces dostosowania si (...) w Zwizku Radzieckim, wytworzo-
ny wskutek mierci Stalina, przeksztaciby si w otwarty konflikt, czego
rezultatem bdzie albo drastyczne osabienie potgi Moskwy na wiato-
wej scenie, albo drastyczne przesunicie w jej politycznej orientacji we-
wntrznej i zewntrznej, chyba, e obecni chiscy przywdcy komuni-
styczni byliby przygotowani na ponowne przeanalizowanie ich stosunku
do Moskwy, oraz na pjcie w kierunku wikszej niezalenoci od Zwiz-
ku Sowieckiego, lub wejcie Chin w relacje ze wiatem niekomunistycz-
nym. Ich dokadny kierunek dziaa zaleaby od wielu czynnikw, zwasz-
cza od charakteru i moliwego czasu trwania zmian w Zwizku Sowiec-
kim, oraz warunkw, jakie Wolny wiat mgby zaoferowa dla zmiany w
[chiskiej] orientacji.
11
Zob.: CSP, tom III, str. 129: ...W Stanach Zjednoczonych zadawano mi
wiele pyta dotyczcych stosunkw pomidzy Zwizkiem Sowieckim a
Chinami. Musz przyj, e te pytania pochodziy z antyrewizjonistycz-
nej, antychiskiej propagandy w jugosowiaskiej prasie, ktra ostatnio
257
(...) opublikowaa insynuacje odnonie pocztkowych nieporozumie, jeli
pastwo pozwol, pomidzy Zwizkiem Radzieckim a Chinami. (...) Od-
powiadaem, e szanowni zadajcy pytania ewidentnie nili swoim sod-
kim snem, w ktrym to, patrzcie pastwo, czary mogy spowodowa po-
jawienie si nieporozumie w obozie socjalistycznym, pomidzy Zwiz-
kiem Sowieckim a Chinami. Lecz odpowiadaem, e (...) ten sen by niere-
alny. Przyja chisko-sowiecka spoczywa na niezachwianych fundamen-
tach ideologii marksistowsko-leninowskiej, na wsplnych celach komu-
nizmu, na wzajemnej braterskiej pomocy narodw naszych krajw, na
naszej wsplnej walce przeciwko imperializmowi, oraz dla pokoju i dla
socjalizmu [aplauz]. Pozdrowienia od Komitetu Centralnego Komunistycz-
nej Partii Chin na nasz zjazd, podpisane przez towarzysza Mao Tse-tunga
(...) s potwierdzeniem naszej wiecznej, nierozerwalnej przyjani pomi-
dzy naszymi partiami i pomidzy naszymi krajami [aplauz]. Bdziemy chro-
ni t przyja jak oka w gowie. Nasza przyja jest witoci i nie po-
zwolimy zbezczeci j tym, co maj nieczyste rce[aplauz].
12
Manifest 81 Partii: Imperialistyczne, zdradzieckie i rewizjonistyczne
nadzieje na rozam w obrbie obozu socjalistycznego s zamkami budo-
wanymi na lodzie, wic skazanymi na klsk. Wszystkie kraje socjalistycz-
ne strzeg jednoci obozu socjalistycznego, jak oka w gowie.
13
Przemwienie Chruszczowa, 6 stycznia 1961 r.: Chc podkreli nasze
stae wysiki, majce na celu wzmocnienie wizi braterskiej przyjani z
KPCh, z wielkim narodem chiskim (...) przyja naszych dwch wiel-
kich narodw, jedno naszych dwch partii (...) maj wyjtkowe znacze-
nie w walce o tryumf naszej wsplnej sprawy. (...) KPZR i nard sowiecki
zrobi wszystko, co w ich mocy, by dalej wzmacnia jedno naszych par-
tii i naszych narodw, nie tylko eby rozczarowa naszych nieprzyjaci,
lecz aby ich wstrzsn jeszcze silniej nasz jednoci, aby osign reali-
zacj naszego wielkiego celu, jakim jest tryumf komunizmu.
14
W swoim przemwieniu na XXI Zjedzie KPZR Czou En-lai powiedzia,
[w:] CSP, tom III, str. 77-78: Zwizek Sowiecki i Chiny s bratnimi kraja-
mi socjalistycznymi (...) bliska przyja narodw naszych dwch krajw
258
jest wieczna i niezniszczalna. W wywiadzie opublikowanym w Peking
Review, z 8 listopada 1960, Czou En-lai stwierdzi, e: Solidarno midzy
dwoma wielkimi krajami, Chinami i Zwizkiem Radzieckim, jest bastio-
nem obrony pokoju wiatowego. Tym, czego najbardziej obawiaj si im-
perialici i wszyscy reakcjonici, jest solidarno krajw socjalistycznych.
Staraj si oni wszelkimi metodami zasia ziarno niezgody i zama t jed-
no.
15
The Sino-Soviet Dispute (Spr chisko-sowiecki), jest to artyku Geof-
freya Francisa Hudsona, Richarda Lowenthala i Rodericka MacFarquhara,
ktry zosta zamieszczony w: China Quarterly, 1961, str. 35.
16
Ostrzeenie w odpowiedniej chwili, majce na celu zapobieenie wzoro-
waniu si na faszywych analogiach historycznych, zostao wydane przez
byego gwnego amerykaskiego komunist Jaya Lovestonea, w jego ze-
znaniu przed wewntrzn komisj bezpieczestwa przy komisji sdowni-
czej senatu Stanw Zjednoczonych, w dniach 26 stycznia i 2 lutego 1961
r.: Musimy wystrzega si ulegania pokusie odwoywa do historycznych
analogii. Poniewa komunistyczna Rosja i komunistyczne Chiny s razem
powizane tym nadrzdnym, wsplnym celem [jakim jest komunistyczny
podbj i przeksztacenie przez nich wiata], przyrwnywanie ich rozd-
wikw czy zawici do wrogoci i konfliktw interesw [jakie istniay]
pomidzy Rosj carsk a Chinami sprzed I wojny wiatowej, byoby bar-
dzo niebezpieczne.
17
18
Party Life, nr 10 (1964), str. 65.
19
Tame, nr 7 (1964), str. 9.
20
Problems of Philosophy, padziernik 1958 r.
21
Zobacz jego przemwienie w Lipsku, z dnia 7 marca 1959, wydrukowane
w: World without Arms, World without Wars (wiat bez broni, wiat bez
wojen), Moskwa 1960, Wydawniczy Dom Jzykw Obcych, tom I, str. 198:
Rozwija si szeroka wsppraca pomidzy suwerennymi krajami obozu
socjalistycznego, w kadej sferze ycia gospodarczego, publicznego, poli-
tycznego i kulturalnego. Mwic o przyszoci, myl, e dalsza wsppra-
259
ca krajw socjalistycznych bdzie najprawdopodobniej poda po linii
konsolidacji jednolitego wiatowego systemu socjalistycznego. Ekonomicz-
ne bariery, ktre za czasw kapitalistycznych dzieliy nasze kraje, zostan
usunite jedna po drugiej, a wsplna ekonomiczna baza wiatowego so-
cjalizmu bdzie stale wzmacniana, co w kocu doprowadzi kwesti ist-
nienia granic do bezsensownoci.
22
CSP, tom III, str. 188: Teza w raporcie towarzysza Chruszczowa, i z teo-
retycznego punktu widzenia poprawniejsze bdzie zaoenie, e poprzez
sukcesywne wdraanie potencjau odziedziczonego w socjalizmie, kraje
socjalistyczne wejd w bardziej zaawansowan faz spoeczestwa komu-
nistycznego mniej wicej jednoczenie, co bdzie miao ogromne znacze-
nie nie tylko dla komunistw Zwizku Radzieckiego, ale take dla komu-
nistw caego wiata. Jest to pierwsze sformuowanie nowej tezy, e pra-
wo planowego i proporcjonalnego rozwoju ma zastosowanie nie tylko do
pojedynczych krajw socjalistycznych, ale rwnie do gospodarki obozu
socjalistycznego jako caoci. Jest to nowe owiadczenie teorii komuni-
zmu naukowego. Wyraa ono gbok prawd leninizmu, e wiatowy obz
socjalistyczny stanowi jednolity system ekonomiczny. W miar upywu
czasu, plany ekonomiczne tych krajw bd coraz bardziej skoordynowa-
ne i kraje bardziej rozwinite pomog krajom mniej rozwinitym, aby
maszerowa razem, coraz szybszym krokiem, w zjednoczonym froncie w
kierunku komunizmu.
23
Mende, China and Her Shadow (Chiny i ich cie), strony: 175-76 i 338-
39.
24
Nastpujce sowa s fragmentem tego listu: Nie jest tak, e dopiero te-
raz sowieccy przywdcy zaczli zmawia si z amerykaskim imperiali-
zmem, aby zagrozi Chinom. Ju 20 czerwca 1959 r., kiedy nie byo jesz-
cze adnej oznaki traktatu w sprawie wstrzymania prb jdrowych, rzd
sowiecki jednostronnie zerwa porozumienie w sprawie nowoczesnej
technologii obronnej, zawarte pomidzy Chinami i Zwizkiem Sowiec-
kim 15 padziernika 1957 roku, oraz odmwi dostarczenia Chinom prbki
bomby atomowej i danych technologicznych, dotyczcych jej wytwarza-
260
nia. To byo uczynione tak, jakby przedoono [Amerykanom] podarunek,
kiedy przywdca sowiecki uda si we wrzeniu do Stanw Zjednoczo-
nych na rozmowy z Eisenhowerem.
25
Jako przykad moe suy: Trud, z 31 sierpnia 1963: Elektrownia jdro-
wa o mocy 10 MW i cyklotron rzdu 24 milionw elektrowolt, zamwio-
ne w roku 1958, byy jeszcze jednym aspektem sowieckiej pomocy dla
Chin, ktra dotyczya zbyt wielu dziedzin, by przytoczy je tu w caoci, ze
wszystkimi szczegami.
26
Zobacz: Peking Review, z 26 kwietnia 1960: Nowa czsteczka jdrowa
antysigma minus hyperon zostaa odkryta przez naukowcw z krajw
socjalistycznych, pracujcych wsplnie w Instytucie Bada Jdrowych w
Dubnej pod Moskw (ustanowionym w roku 1956 przez przedstawicieli
12 rzdw pastw socjalistycznych). Wrd fizykw sowieckich, ktrzy
przodowali w uzyskaniu tego znaczcego rezultatu, du rol odgrywa
wybitny naukowiec chiski, profesor ang Kan-czang, ktry jest wicedy-
rektorem tego Instytutu. Jest on od dawna uznan w wiecie osobistoci
w dziedzinie fizyki. Mwic o tym nowym sukcesie, profesor ang opisa
to odkrycie jako pierwsze, jakie kiedykolwiek udao si wykona, odkry-
cie naadowanego antyhyperonu, i dziki temu uczyniono kolejny krok
naprzd w wiedzy czowieka o podstawowych czsteczkach mikrowia-
ta. Profesor ang przypisa swj sukces przede wszystkim przywdztwu i
wsparciu sowieckiego dyrektora Instytutu, oraz cisej wsppracy na-
ukowcw z innych krajw socjalistycznych. Jest to prawdziwie wiee,
powiedzia on, wiadectwo wyszoci systemu socjalistycznego.
27
Snow, Other Side of the River (Drugi brzeg rzeki), str. 642.
28
Zobacz: Mende, China and Her Shadow, strony 182-193.
29
Military Strategy: Soviet Doctrine and Concepts, wydane przez marszaka
W. D. Sokoowskiego, Moskwa, 1962
30
Na przykad pisaa o tym Prawda, z dnia 27 sierpnia 1963 r., omawiajc rzeko-
my chiski sprzeciw, wobec przyjcia delegacji sowieckiej na afrykasko-azja-
tyck konferencj solidarnoci, odbywajc si w 1963, w Moshi (Tanzania), z
powodu tego, e delegaci sowieccy nie byli ani ci ani czarni.
261
31
Zobacz: Douglas Jackson, Russo-Chinese Borderlands (Pogranicze rosyj-
sko-chiskie) str. 91: Salisbury rwnie przypisuje Chruszczowowi pro-
gram zagospodarowania dziewiczych i jaowych ziem, ktrego rezultatem
byo, w latach 1954-56, przeoranie milionw akrw nieuytkw w zachod-
niej Syberii i w pnocnym Kazachstanie, oraz osiedlenie tam tysicy Ro-
sjan i Ukraicw, jako dowd sowieckich trosk o puste i ogromne sybe-
ryjskie przestrzenie. Program Chruszczowa, niezaprzeczalnie, mia poli-
tyczne podteksty, lecz przyczyny wymuszajce jego realizacj leay bar-
dziej w wewntrznych warunkach w Zwizku Sowieckim, ni w proble-
mie demograficznym ludnoci chiskiej.
32
2 wrzenia 1980 r. w Moskwie, Stowarzyszenie Przyjani Chiskiej uczci-
o rocznic zwycistwa nad Japoczykami w Mandurii. Wydany zosta
raport wiceprzewodniczcego tego stowarzyszenia, Tychwinskiego.
33
New York Times, z 22 listopada 1966 r.
34
35
Zobacz: Douglas Jackson, Russo-Chinese Borderlands, str. 110: W miar
rozwoju wydarze, ich rola ulega zmianie wraz z okolicznociami. Od
stref napi pomidzy Rosj carsk a Cesarstwem Chin, oraz Rosj sowiec-
k a Republik Chisk, tereny przygraniczne stay si, poczwszy od re-
wolucji komunistycznej w Chinach, stref wsppracy i stabilizacji. Ich
przyszy rozwj gospodarczy niewtpliwie wzmocni pozycj, jak komu-
nici utrzymuj nad nimi co w dalszej kolejnoci znacznie przyczyni si
do wzmocnienia caoci si komunistw. Rzeczywicie, rola pogranicza w
przyszych stosunkach chisko-sowieckich moe by, w pewnym sensie,
tak dramatyczna, jak speniao ono w poprzednich wiekach rywalizacji i
nieufnoci rosyjsko-chiskiej. Cokolwiek przyniesie nam przyszo, tere-
ny Azji, gdzie spotykaj si Rosja i Chiny, w dalszym cigu bd nas fascy-
noway, a co wicej, wymagay naszej wiadomoci i zrozumienia.
36
Jako przykady, zobacz przemwienia Mao, Liu Szao-tsi, Peng Te-huaia oraz
Teng Hsiao-pinga na VIII Zjedzie KPCh, we wrzeniu 1956, [w:] Jen-min
Jih pao z wrzenia 1956.
262
37
Zobacz: marszaek polny Viscount Montgomery of Alamein, Three Conti-
nents (Trzy kontynenty), Londyn, Collins, 1962, strona 40: Czou nieustan-
nie podkrela, e Chiny musz mie pokj, mimo, e bd one zawsze
walczy, aby odeprze agresj na ich wasne terytorium. (...) Marszaek
Czen Ji, minister spraw zagranicznych przedstawi mi dokadnie takie same
pogldy, podczas moich rozmw z nim. Zobacz take uwypuklenie przez
Czou En-laia faktu uznawania przez Chiny polityki pokojowego wspist-
nienia, w artykule [w:] Peking Review, z 8 listopada 1961 r.
38
Zobacz: przemwienie Chruszczowa z 6 stycznia 1961 r.: [wojna w Algie-
rii] jest wojn wyzwolecz, wojn o niepodlego, prowadzon przez
jej nard. Jest to wita wojna. My uznajemy takie wojny; pomagalimy i
bdziemy kontynuowa nasz pomoc narodom walczcym o swoj wol-
no. (...) Czy istnieje prawdopodobiestwo ponownego wybuchu takich
wojen? Tak, istnieje. Czy powstania tego rodzaju mogyby zdarzy si po-
nownie? Tak, mogyby si zdarzy. Bo takie wojny s narodowymi powsta-
niami. Czy istnieje prawdopodobiestwo, e warunki w innych krajach
osign taki punkt, w ktrym cierpliwo narodu przebierze miar i chwy-
ci on za bro? Tak, istnieje takie prawdopodobiestwo. Jaka jest postawa
marksistw wobec takich powsta? Jak najbardziej sprzyjajca. Te powsta-
nia nie mog by traktowane jak wojny pomidzy krajami czy jako wojny
lokalne, poniewa to narody powstacze walcz o swoje prawo do samo-
stanowienia, o ich narodowy rozwj socjalny i niepodlego, te powsta-
nia s skierowane przeciwko skorumpowanym i reakcyjnym reimom,
przeciwko kolonialistom. Komunici popieraj takie wojny caym sercem
i bez zastrzee.
39
Manifest 81 partii: Interesy walki w imi sprawy klasy pracujcej, wyma-
gaj od kadej partii komunistycznej i od wielkiej armii komunistw
wszystkich krajw, jeszcze wikszej jednoci woli i dziaa.
40
Kommunist, nr 13 (1964), str. 21 i Jen-min Jih Pao i Huntzi, z 4 lutego
1964 r.
41
World Marxist Review Problems of Peace and Socialism, nr 6 (1964),
str. 33.
263
17
Pita Operacja Dezinformacyjna:
rumuska niezaleno
Wiara w istnienie powanych rnic midzy kierownictwem
radzieckim i rumuskim oraz, co za tym idzie, w niezaleno
Rumunii, oparta jest na dowodach sensacyjnych lub nieistot-
nych.
1
Rnice midzy parti sowieck i rumusk swoimi korzenia-
mi sigaj rzekomo okresu drugiej wojny wiatowej, a nawet cza-
sw przedwojennych. Trudnoci narosy w latach 1962-64, kie-
dy Gheorgiu-Dej jeszcze y i by czoow postaci w rzdzie i w
partii rumuskiej. W tym okresie rnice nie byy jeszcze widocz-
ne, ale poczwszy od 1964 roku ujrzay wiato dzienne i dowie-
dzia si o nich Zachd. Rozpowszechnio si przekonanie, e
Gheorgiu-Dej i Chruszczow s ze sob w konflikcie.
Pojawiy si gosy, e Chruszczow prbowa usun Gheor-
giu-Deja ze stanowiska, a ten mia odegra rol w odsuniciu
Chruszczowa od wadzy w 1964 roku. Koci niezgody byy za
rnice pogldw na temat dugookresowego planowania gospo-
darczego i radzieckiego podejcia do RWPG. Sugerowano, e upr
Rumunii przy kontynuowaniu wasnej przyspieszonej industria-
lizacji z trudem przeama sprzeciw ZSRR.
Gheorghiu-Dej zmar w marcu 1965 roku. Stanowisko Pierw-
szego Sekretarza przej Nicolae Ceausescu, ktry przez dugi czas
by praw rk swojego poprzednika. Nim to si stao, na Zacho-
264
dzie zwrcono uwag na publiczne, cho wyciszone manifesta-
cje rnic midzy ZSRR a Rumuni oraz na przejawy rumuskiej
niezalenoci. Przykadami tyche byy:
odmowa (w odrnieniu od innych pastw Europy Wschod-
niej) opowiedzenia si po stronie Moskwy w konflikcie z Pe-
kinem;
prby ograniczenia wpyww sowieckich przez takie
dziaania, jak usuwanie rosyjskich nazw ulic w Rumunii;
ogoszenie przez Komitet Centralny Komunistycznej Partii
Rumunii deklaracji swojej niezalenoci w kwietniu 1964
roku;
pozornie nieuzgodnione z reszt pastw Bloku dziaania (po-
przez wymian oficjalnych delegacji) na rzecz rozwoju kon-
taktw handlowych z pastwami zachodnimi, w szczeglnoci
z Francj i USA;
w pniejszym okresie, dziaania rumuskiej dyplomacji, tak-
ie jak na przykad utrzymanie stosunkw dyplomatycznych z
Izraelem po 1967 roku, czy zaangaowanie Ceausescu w przy-
gotowanie wizyty Sadata w Jerozolimie w 1977 roku.
Kontrastowao to z polityk ZSRR oraz wskazywao na
niezaleno polityki zagranicznej Rumunii od Zwizku Sow-
ieckiego i reszty Bloku.
Wraenie niezalenoci zostao dodatkowo wzmocnione ma-
jcymi niekiedy miejsce rzekomymi odmowami wsppracy z
ZSRR i caym Blokiem we wsplnych dziaaniach politycznych,
gospodarczych i wojskowych w ramach RWPG i Ukadu Warszaw-
skiego, czy zajciem niezalenego stanowiska wobec interwen-
cji w Czechosowacji w 1968 roku.
Krytyczna analiza tych objaww niezalenoci na tle normali-
zacji stosunkw wewntrz Bloku w 1957 roku oraz przyjcia no-
265
wej polityki dugofalowej i programu dezinformacji strategicznej
w latach 1958-60 pokazuj, e podobnie jak inne przeanalizowane
ju rozamy, rzekome rnice midzy Rumuni a innymi pastwa-
mi komunistycznymi s nieprawdziwe. Pozwala to zatem przypusz-
cza, e s one efektem operacji dezinformacyjnej.
Specjalne zwizki pomidzy Rumunami a Sowietami
Jak ju dowiedziono, normalizacja stosunkw wewntrz Blo-
ku usuna przyczyny rozamw midzy jego czonkami. Jednak,
zgodnie z wewntrzn wiedz dostpn autorowi, w przypadku
Rumunii istniay szczeglne powody, dla ktrych rozam by nie-
moliwy za czasw Gheorghiu-Deja i nadal nie wchodzi w gr,
gdy przywdc jest Ceausescu.
Gheorghiu-Dej by agentem sowieckiego wywiadu. W czasie
wyzwalania Rumunii spod wadzy faszystw przez wojska sowiec-
kie, jego oficerem prowadzcym by szef radzieckiego wywiadu
na Rumuni, pukownik Fiediczkin. W porwnaniu z rumusk
parti socjaldemokratyczn, Komunistyczna Partia Rumunii
bya wtedy parti niewielkich rozmiarw. W czasach wejcia
wojsk sowieckich Gheorghiu-Dej pracowa wedug wskazwek
Fiediczkina nad eliminacj z ycia politycznego przywdcw
rumuskiej socjaldemokracji, ktrzy byli niewiarygodni z punk-
tu widzenia Sowietw a ktrzy mogli zdoby wane stanowiska
w nowym rzdzie. Przelanie krwi rumuskich niekomunistycz-
nych politykw i detronizacja krla Rumunii, przeprowadzone
wsplnie przez Gheorghiu-Deja i rzd sowiecki, stworzyy mi-
dzy nimi nierozerwalne wizy .
Szef sowieckiego wywiadu w pnych latach pidziesi-
tych i szedziesitych, genera Sacharowskij, by gwnym
doradc rumuskiej suby bezpieczestwa w okresie 1949-
53 i mia oficjalne kontakty z Gheorghiu-Dejem. Za jego oraz
266
jego ludzi porednictwem Sacharowskij przeprowadzi czyst-
ki w latach 1951-52. Aresztowa midzy innymi Ann Pauker i
innych dziaaczy komunistycznych, ktrych oskarono o by-
cie agentami jugosowiaskimi i syjonistycznymi. Zwizki
Sowietw z Gheorghiu-Dejem i innymi rumuskimi przywd-
cami komunistycznymi zostay przypiecztowane krwi. Gdy-
by spontaniczna prba zerwania z ZSRR rzeczywicie miaa
miejsce, reim sowiecki uyby do dowodw, w tym osobi-
st korespondencj, aby zniszczy Gheorghiu-Deja i jego
wsppracownikw w kraju oraz za granic. Oceniajc praw-
dziwo pniejszych sporw midzy ZSRR a Rumuni, nie
naley o tym fakcie zapomina.
Biorc pod uwag, e rozam sowiecko-rumuski by niemo-
liwy za czasw Gheorghiu-Deja, istniao jeszcze mniej powodw,
by oczekiwa go za czasw Ceausescu, ktry by jego praw rk
i zastpi go po mierci w marcu 1965 roku. Jak wyjaniono wcze-
niej, stalinowskie kolonialne zwyczaje wobec Rumunii i in-
nych krajw satelickich zostay porzucone w 1957 roku. Sowiec-
ko-rumuskie stosunki partyjne zostay za znormalizowane we-
dug leninowskiej zasady rwnoci. W latach 1958-60 rumuscy
przywdcy odegrali aktywn rol w konsultacjach midzy przy-
wdcami Bloku w ZSRR, Rumunii i innych krajach. Ceausescu,
jako jeden z sekretarzy KC Komunistycznej Partii Rumunii, sam
bra udzia w niektrych spotkaniach. By te czonkiem rumu-
skiej delegacji na XXI Zjazd KPZR.
Za czasw Szelepina miaa miejsce tajna wsppraca midzy
rumuskimi subami wywiadowczymi i bezpieczestwa a KGB
w zakresie przygotowania wsplnych operacji wspierajcych
dugofalow polityk Bloku. Szefowie rumuskich sub specjal-
nych brali udzia w konferencjach, ktre miay miejsce w ZSRR
w 1959 roku. W 1960 roku do Rumunii wysano nowego doradc
z KGB. By to pukownik Skomorochin, ktry nie by ekspertem
267
w sprawach Rumunii, lecz specjalizowa si w sprawach Europy
Zachodniej, a w szczeglnoci Francji. Wysany zosta w celu
wsparcia rumuskich sub w prowadzeniu wsplnych operacji
politycznych.
Wanym dowodem na to, e Ceausescu kontynuowa aktyw-
n wspprac z sowieckim przywdztwem w ramach dugofa-
lowej polityki Bloku mona odnale w artykuach prasowych
opisujcych jego oficjaln wizyt w ZSRR w 1964 roku, kiedy to
przejmowa ju obowizki od Gheorghiu-Deja. Podczas kilku-
dniowej wizyty towarzyszy mu Szelepin, jako jeden z sekretarzy
KC KPZR. Pamitajc o tym, e to wanie Szelepin w latach 1958-
60 rozpocz wykorzystywanie dezinformacji jako rodka pomoc-
niczego w procesie wdraania polityki dugofalowej, a od 1961
roku najwyraniej sta si gwnym koordynatorem tych dziaa,
mona wywnioskowa, e wykorzysta on okazj do przedysku-
towania z Ceausescu jego roli w podtrzymywaniu mitu o sowiec-
ko-rumuskich konfliktach.
Dowody wiadczce o sowiecko-rumuskiej
rnicy zda
Dowodw prezentowanych na forum RWPG w latach 1962-
63 w celu potwierdzenia istnienia konfliktu midzy przywdca-
mi rumuskimi i sowieckimi nie naley traktowa powanie.
Upr Rumunii w kwestii szybkiej industrializacji by zgodny z
celami polityki dugofalowej i dlatego Sowieci nie mieli powo-
du, by si mu sprzeciwia. Rzekomej opozycji Rumunii naley
przeciwstawi oficjalne dowody, wskazujce na to, e kraj ten
pod przywdztwem zarwno Gheorghiu-Deja, jak i Ceausescu
by oddany sprawie dugofalowej integracji gospodarczej Bloku
pod auspicjami RWPG i jej komitetu wykonawczego, w ktrym
Rumunia bya reprezentowana.
268
Oficjalne dokumenty z lat 1960-64 odzwierciedlaj bliskie
stosunki ZSRR i Rumunii oraz aktywn wymian delegacji par-
tyjnych i rzdowych, co sugeruje cis koordynacj polityki
tych pastw. Fakt, e dowody na sowiecko-rumusk niezgod
pochodz ze rde poufnych i nie do koca sprawdzonych,
a zarazem stoj w sprzecznoci z oficjaln dokumentacj
wsppracy, sugeruje, e by to efekt dezinformacji. Konflikt
midzy oficjaln struktur i niemoliwe do zweryfikowania
dowody stay si o wiele atwiejsze do zrozumienia w latach
siedemdziesitych, kiedy to Rumunia wraz z innymi czonka-
mi Bloku wczya si w konkretne dziaania na rzecz integra-
cji gospodarczej.
Wrd przejaww neutralnoci Rumunii wobec sporw so-
wiecko-chiskich mona wymieni:
powrt rumuskiego ambasadora do Albanii w 1963 roku,
co byo niezgodne z polityk ZSRR i innych pastw Bloku;
wizyta premiera Rumunii Iona Gheorghe Maurera w Pekinie
wiosn 1964, rok po rozpoczciu publicznej krytyki Chin
przez ZSRR;
opisane poniej stanowisko kierownictwa partii rumuskiej,
ktre zostao zinterpretowane na Zachodzie jako deklaracja
rumuskiej niezalenoci.
Jeli zda sobie spraw z faktu, e rozamy sowiecko-alba-
ski i sowiecko-chiski s wsplnymi operacjami dezinforma-
cyjnymi, przygotowanymi i uruchomionymi w latach 1958-
60 za zgod wszystkich przywdcw Bloku, atwo zauway,
e neutralno Rumunii jest stanowiskiem obliczonym na
uwiarygodnienie obu tych konfliktw i e niezaleno tego
pastwa moe by bdnie postrzegana jako jedna z ich kon-
sekwencji.
269
Zakadajc, e Zachd uzna rozam sowiecko-albaski za praw-
dziwy, powrt rumuskiego ambasadora do Tirany uwiarygod-
ni mit rumuskiej niezalenoci. Mia on take t praktyczn
zalet, e w ten sposb powsta dodatkowy wschodnioeuropej-
ski kana konsultacji dyplomatycznych. Mona uzna, e krok ten
zdoby wczeniej bogosawiestwo Moskwy. Wizyt Maurera w
Pekinie mona interpretowa jako okazj do przedyskutowania
i skoordynowania tej kombinacji dziaa dezinformacyjnych z
Chiczykami. Tak wersj dodatkowo wspiera fakt, e Maurer z
Chin polecia do Korei Pnocnej, a do kraju wrci przez ZSRR,
gdzie prawdopodobnie rwnie odby konsultacje.
Po powrocie Maurera Komitet Centralny Komunistycznej
Partii Rumunii odby tygodniowe, tajne spotkanie, pod koniec
ktrego wydano owiadczenie o stosunku Partii do aktualnej
sytuacji w wiatowym ruchu komunistycznym. Liczyo on szes-
nacie tysicy sw. Dokument zosta szeroko rozpowszechnio-
ny w Rumunii i natychmiast przetumaczony na rosyjski, hisz-
paski, angielski, francuski i niemiecki w celu dystrybucji za gra-
nic. Tezy, ktre wyrniono i na Zachodzie zinterpretowano jako
przejawy rumuskiej niezalenoci byy nastpujce:
kade pastwo socjalistyczne ma suwerenne prawo do wypra-
cowywania, wyboru i zmiany form i metod budowy socjal-
izmu;
planowanie gospodarki narodowej jest (...) jednym z niezby-
walnych atrybutw suwerennoci pastwa socjalistycznego;
kraje komunistyczne powinny wsppracowa i wzajemnie
sobie pomaga w sprawach gospodarczych [wycznie na zas-
adzie] cakowitej rwnoci, poszanowania dla suwerennoci
i interesw narodowych, wsplnych korzyci i bratniej po-
mocy [gwnie] na drodze porozumie dwustronnych i
wielostronnych;
270
pomys utworzenia jednego organu planistycznego dla wszyst-
kich krajw RWPG ma bardzo powane konsekwencje gos-
podarcze i polityczne;
przekazanie [narzdzi zarzdzania yciem gospodarczym i
spoecznym] w kompetencj superpastwa albo organw
ponadpastwowych obrcioby suwerenno w koncepcj
bez adnej treci;
Rumunia popiera wzmocnienie wsppracy wszystkich
pastw socjalistycznych i osignicie midzynarodowego
podziau pracy, o ile nie oznacza to, e kraje komunistyczne
musz si odizolowa od oglnej struktury wiatowych sto-
sunkw gospodarczych. Dla pastw komunistycznych rzec-
z naturaln jest wykazywanie inicjatywy i aktywne prezen-
towanie si na arenie midzynarodowej.
2
Takie uwagi wzbudziy ywe zainteresowanie Zachodu, ale
naley wskaza, e inne fragmenty owiadczenia miay wiksze
znaczenie. Dla przykadu, potwierdzono podporzdkowanie si
kierownictwa partii rumuskiej podstawowym decyzjom i ce-
lom wytyczonym na naradzie 81 partii w listopadzie 1960 roku,
takich jak na przykad wzmocnienie wsppracy gospodarczej
midzy pastwami socjalistycznymi, nacisk na pokojowe wsp-
istnienie poczone ze wspieraniem ruchw narodowowyzwo-
leczych, starania na rzecz przycignicia nowych czonkw do
RWPG oraz denie do ostatecznego i nieuniknionego zwyci-
stwa komunizmu na wiecie.
Zachodni komentatorzy przeoczyli fakt, e deklaracje o doj-
rzaoci partii komunistycznych, ich zdolnoci do rozwijania
wasnej polityki wewntrznej i zagranicznej i gotowoci do po-
dejmowania wasnych inicjatyw na arenie midzynarodowej nie
stay w sprzecznoci z decyzjami narady 81 partii, na ktrej expres-
sis verbis wyraono zgod na taktyczn elastyczno w realizacji
271
aktywnej polityki zagranicznej. W rzeczywistoci, rumuskie
owiadczenie nie stoi w sprzecznoci z manifestem 81 partii.
Podkrela tylko tez, e partie komunistyczne powinny rozwija
wasne strategie postpowania w ramach wsplnoty socjalistycz-
nej.
Dowody majce wspiera tez o osobistej niechci Chrusz-
czowa i Gheorghiu-Deja s niezbyt mocne i wybircze. Zachod-
ni komentatorzy przywizuj zbyt du wag do faktu, e rumu-
ski przywdca nie pojawi si na obchodach siedemdziesitych
urodzin Chruszczowa, przeoczajc zarazem o wiele istotniejsze
wydarzenie, a mianowicie nadanie Chruszczowowi przy tej oka-
zji najwyszego rumuskiego odznaczenia. Mona prbowa
dowodzi, jak robi to Floyd, e szczebel sowieckiej delegacji na
obchodach dwudziestolecia komunistycznej Rumunii zosta ob-
niony. Miao tak by, poniewa uroczysto zaszczyci Mikojan,
w tym czasie czonek prezydium i premier ZSRR, a nie Chrusz-
czow, ktrego nie zaproszono.
3
Na tle polityki dezinformacyj-
nej Bloku naley zauway, e Rumuni nie podejmowali ad-
nych stara, aby zaprzeczy plotkom, e Chruszczow prbowa
usun Gheorghiu-Deja z kierownictwa partii rumuskiej.
4
W tym samym kontekcie wizyt, ktr I Sekretarz Komuni-
stycznej Partii Rumunii mia zoy Josipowi Broz-Tito i ich sze-
roko naganiana w 1964 roku przyja, mona postrzega jako
prb budowania wizerunku Gheorghiu-Deja, poprzez kojarze-
nie go z Tito, jako niezalenym politykiem.
Rwnie nieprzekonujce s dowody na istnienie nieporozu-
mie midzy ZSRR a Rumuni za czasw Ceausescu. Tak dugo,
jak oparte s one na oficjalnych owiadczeniach strony komuni-
stycznej, mona uzna e zostay spreparowane przez aparat par-
tyjny i suby specjalne na potrzeby programu dezinformacji.
Za dowd na niezaleno Rumunii uwaano take zmian
nazw ulic w latach 60. z rosyjskich na rumuskie. Poza tym w
272
Rumunii miay miejsce take inne prby ograniczenia sowiec-
kich wpyww. Niemniej jednak, w warunkach panujcych po
1957 roku takich krokw nie mona byo podj, bez wczeniej-
szej zgody i zrozumienia ZSRR. Odrzucono stalinowskie prby
narzucenia sowieckiego stylu we wszystkich aspektach ycia w
satelickich krajach Europy Wschodniej. W kadym kraju zaczto
bra pod uwag wiele aspektw narodowych, a po naradzie 81
partii taktyk postpowania dobierano w zalenoci od istniej-
cych warunkw. Rumuskie deklaracje walki z sowieckimi wpy-
wami byy i s niczym wicej, ni tylko przyjtymi za aprobat
ZSRR pretensjami, majcymi na celu stworzenie w oczach ze-
wntrznej i wewntrznej opinii publicznej wizerunku partii na-
rodowej i niezalenej. Mimo e stworzono pozornie odrbn
rumusk polityk zagraniczn, wewntrz reim pozosta tak
samo ortodoksyjny i represyjny, jak wczeniej.
Nie sposb zauway, e w latach szedziesitych i siedem-
dziesitych Rumunia rozwina zwizki polityczne, handlowe i
gospodarcze z Zachodem. Wtpliwe jest natomiast, e zrobiono
to bez uprzedniej konsultacji z ZSRR i innymi pastwami komu-
nistycznymi. Konferencja RWPG z czerwca 1962 roku wzywaa
do rozwijania wymiany handlowej midzy Blokiem a Zachodem.
Rumuni nie zrobili nic poza wprowadzeniem tego hasa w ycie.
Co wicej, pozorujc niezalene dziaanie i wykorzystujc opi-
ni publiczn, w rzeczywistoci za dziaajc za przyzwoleniem
Bloku, przyczynili si do zrealizowania celw strategicznych w
zakresie zwikszania wymiany handlowej, pozyskiwania kredy-
tw dugoterminowych i zaawansowanych technologii z Zacho-
du. Czynili to o wiele lepiej i skuteczniej, ni gdyby przyjli po-
staw ortodoksyjnego czonka Bloku. Konkretnego przykadu
wykorzystania rumuskiej niezalenoci dostarcza moliwo
importu rodezyjskiego chromu na potrzeby wasne i pastw Blo-
ku komunistycznego, bez cigania na siebie odium caego obozu.
273
Niezalen polityk zagraniczn Rumunii naley traktowa
jako narzdzie charakterystyczne dla leninowskiej aktywnej dy-
plomacji, podobnie jak to miao miejsce w przypadku Republiki
Dalekowschodniej. Daje ona wiele korzyci na polu dyplomatycz-
nym. Dla przykadu, Blok Komunistyczny by reprezentowany w
Izraelu po 1967 roku przez rumusk ambasad w Tel Awiwie,
podczas gdy reszta Obozu zyskiwaa przychylno wiata arab-
skiego, zrywajc z Izraelem stosunki dyplomatyczne. Bliska ko-
ordynacja dziaa rumuskiej dyplomacji z innymi pastwami
Bloku przesza w duej mierze niezauwaona.
Najpewniejsze oznaki dezinformacji mona zauway w kon-
tracie midzy szeroko naganianymi, sztucznymi sporami mi-
dzy Rumuni a RWPG, a wicymi efektami jej uczestnictwa w
organizacji i czonkostwie, na przykad w projektach energetycz-
nych w Europie Wschodniej. Podobnie od czasu do czasu naga-
niane przypadki odmowy uczestnictwa Rumunii w manewrach
wojskowych Ukadu Warszawskiego nie powinny przesoni fak-
tu, e Rumunia wci [pisane w 1984 r.] pozostaje czonkiem
sojuszu. Ostentacyjne odegnywanie si od wpyww sowiec-
kich musi za by rozpatrywane z uwzgldnieniem nieustannej
wymiany wizyt midzy kierownictwem rumuskim i radzieckim
oraz odznaczenie Ceausescu Orderem Lenina w Moskwie w stycz-
niu 1978 roku.
Motywy prezentowania rumuskiej niezalenoci
Nietrudno odtworzy myl polityczn i gospodarcz stojc
za decyzj o prezentowaniu Rumunii jako niezalenego czonka
Bloku Komunistycznego, podjt by moe ju w latach 1958-
60, w czasie formuowania nowej doktryny dugofalowej. Wzy-
waa ona do industrializacji i stopniowego wyrwnywania po-
ziomu gospodarki caego wiata komunistycznego. Starania na
274
rzecz przesunicia rwnowagi si w stron Bloku Komunistycz-
nego obejmoway:
program zbroje jdrowych;
istnienie masowych si zbrojnych konwencjonalnych;
szeroko zakrojon propagand, dziaania wywiadowcze i in-
stytucje bezpieczestwa;
wojskow i gospodarcz pomoc krajom rozwijajcym si;
wspieranie na caym wiecie ruchw komunistycznych i
narodowowyzwoleczych.
W tym samym czasie trzeba byo podnie poziom ycia w
pastwach komunistycznych w celu uniknicia niepokojw spo-
ecznych. Polityka spoeczno-gospodarcza moga by realizowa-
na wycznie przy gospodarczej i technicznej pomocy Zachodu.
Byaby by ona jednak niemoliwa przy wyranie agresywnej i
jednolitej postawie pastw Bloku. Naleao w jaki sposb wpy-
n na zmian postawy pastw zachodnich.
Aspekt strategiczno-polityczny prezentowania rozczonkowa-
nia Bloku zosta ju przedstawiony. Dodatkowy odam komuni-
zmu, rnicy si od sowieckiego, chiskiego, albaskiego i ju-
gosowiaskiego wydawa si wskazany, poniewa uwiarygod-
nia wczeniej naganianie spory. Mg te nadal ywi zachod-
nie iluzje, e odczucia i interesy narodowe zaczynay w kocu
dominowa nad ideologi, jako si napdow wiata komuni-
stycznego. Te zudzenia dayby pocztek nadziejom i oczekiwa-
niom na to, e przy ostronej i wybirczej pomocy, pknicia w
monolicie komunizmu stopniowo by rosy i w kocu doprowa-
dziyby do jego dezintegracji.
Poniewa mniej lub wicej zjednoczony Zachd, w ktrym
warunki ycia ulegaj poprawie bez ograniczania wolnoci poli-
tycznej, stanowi wzr dla ludzi yjcych w komunizmie, potgu-
275
je ich niezadowolenie i powoduje, e zaczynaj naciska na swo-
je wadze, to wanie moe stanowi zagroenie dla wiata ko-
munistycznego. Przykad NEP-u dowid jednak, e ryzyko py-
nce z bliskich kontaktw krajw Obozu z Zachodem mona
zneutralizowa. Skuteczna kontrola tajnej policji i rodki ideolo-
giczne byy bowiem w stanie zmniejszy zagroenie polityczne-
go i ideologicznego zaraenia opinii publicznej w wyniku kon-
taktw z zachodnimi ekspertami i biznesmenami. Odpowiednie
planowanie, kontrola i dezinformacja mogy zniweczy zachod-
nie oczekiwania dotyczce zwikszenia wpyww poprzez na-
wizanie kontaktw gospodarczych. Widoczne efekty wskazuj
na to, e obca pomoc gospodarcza daleka jest od stymulacji we-
wntrznej opozycji i ma skutki odwrotne od oczekiwanych. Po-
tencjalni prawdziwi przeciwnicy systemu nie mog spodziewa
si wielkiej pomocy ze strony mocarstw zachodnich, ktre sku-
piaj si na pomocy istniejcemu systemowi. Zdajc sobie z tego
spraw, stratedzy komunistw stwierdzili, e zachodnia pomoc
techniczna i gospodarcza moe by bezpiecznie wykorzystywa-
na do celw polityki dugofalowej. Czerpic z niej korzyci, w
duszej perspektywie mogliby mie nadziej na pokazanie wa-
snym poddanym i caemu wiatowi wyszoci systemu komuni-
stycznemu.
Rozam midzy Tito a Stalinem dostarczy dalszych przyka-
dw i precedensw. Odrzucenie wpyww sowieckich podnio-
so presti Tito zarwno w kraju, jak i za granic oraz pomogo
zdoby hojn pomoc gospodarcz i wojskow bez koniecznoci
porzucania podstawowych zasad komunizmu. Po mierci Stali-
na, bogatsza i stabilniejsza Jugosawia moga porozumie si z
Blokiem Komunistycznym.
Stworzenie przez Lenina niezalenej Republiki Daleko-
wschodniej, ktrej dziaania byy cile, cho potajemnie, koor-
dynowane z polityk Rosji Radzieckiej znakomicie pokazao za-
276
lety korzystania z rnorodnych form aktywnej dyplomacji.
Lenin stwierdzi take, e to, czego potrzebujemy, to wielka or-
kiestra, gdzie rne partie grayby swoje partytury, podobnie
jak instrumenty muzyczne. Jugosowianie, ze wzgldu na swoj
niezaleno, byli szczeglnie predestynowani do rozwijania
stosunkw z europejskimi partiami socjalistycznymi i rozwijaj-
cymi si pastwami niezaangaowanymi. Pozorowane spory z
Sowietami w latach 1958-60 miay na celu przygotowanie ich do
tej roli. Istniay jednak take argumenty za tym, eby w podobnej
roli wykorzysta rzeczywistego czonka Ukadu Warszawskiego
i RWPG.
Na wybr Rumunii wpyno prawdopodobnie kilka czynni-
kw. By moe spodziewano si, e bliskie zwizki kulturowe i
jzykowe z Francj i innymi krajami romaskimi pomog w uzy-
skaniu waciwego odzewu na manifestacj rumuskiej nieza-
lenoci. aciski rodowd dawa Rumunii szczeglne predys-
pozycje do odgrywania wanej roli w kontaktach z wpywowy-
mi partiami komunistycznymi we Woszech, Francji i Hiszpanii.
By moe jednak najwaniejszym czynnikiem byo to, e reim
rumuski, obok polskiego i wgierskiego, by najsabszy i naj-
bardziej znienawidzony przez nard. Dowiadczenia z Tito z roku
1948 i 1953 wskazyway na to, e publiczne nawietlenie spo-
rw ze Zwizkiem Sowieckim, nawet jeli byy one sztuczne,
powinno podnie wewntrzny i zewntrzny presti rumuskiej
partii komunistycznej i jej przywdcw. Byliby oni w stanie
przedstawia siebie nie jako sowieckie marionetki, ale jako od-
wanych wodzw narodu, ktrzy prbuj rzuci wyzwanie au-
torytetowi ZSRR. Niemniej jednak sabo reimu i pogarda, jak
okazywano mu w kraju, powodoway, e rozam ten nie mg by
gboki. Rozlunienie wewntrznej kontroli mogo zagrozi re-
imowi i dlatego wanie podjto decyzj o kombinacji, niezale-
nie od tego jak niestosowne mogo si to wydawa, pozornie
277
niezalenej i odrbnej polityki zagranicznej ze cile ortodoksyj-
nym, opresyjnym systemem wewntrznym w stylu Breniewa.
Opierajc si na przykadzie jugosowiaskim, stratedzy ko-
munizmu poprawnie obliczyli, e zachodnie interesy handlowe
i polityczne zo si na przyjcie bardziej otwartej polityki han-
dlowej wobec Rumunii, z nadziej na dalsze odcignicie jej od
Bloku. Poniewa niezaleno pastwa bya mitem, takie nadzie-
je okazay si zudne. Jednoczenie taka polityka z pewnoci przy-
niosa Rumunii, a i zapewne caemu Obozowi, wiele korzyci.
Cele operacji dezinformacyjnej
Opisana powyej operacja dezinformacyjna suya przede
wszystkim nadaniu Rumunii specjalnej roli strategicznej, zwasz-
cza w promowaniu, wraz z Jugosawi i europejskimi partiami
komunistycznymi, idei rozwizania sojuszy wojskowych i stwo-
rzenia neutralnej, socjalistycznej Europy. Podsumowujc, jej cele
mona zdefiniowa nastpujco:
wsparcie pozostaych operacji dezinformacyjnych, ktrych
tematem byo faszywe przedstawienie dezintegracji Bloku i
ustanowienie nowej formy niezalenego komunizmu
wewntrz Bloku;
podniesienie wewntrznego i midzynarodowego prestiu
partii rumuskiej i jej kierownictwa;
umoliwienie Rumunii pozyskania bardziej hojnej zachodniej
pomocy gospodarczej i technicznej;
umoliwienie caemu Blokowi korzystania z nowych kanaw
dyplomatycznych i handlowych, ktre pozostaway zamknite
dla ortodoksyjnych pastw komunistycznych;
przygotowanie Rumunii do odegrania szczeglnej roli strate-
gicznej;
278
zdobycie zaufania Zachodu do Rumunii, jako do potencjalnego
sojusznika i partnera w wiecie komunistycznym;
na pniejszym etapie, wspieranie niezalenoci europe-
jskich partii komunistycznych;
prawdopodobne przygotowanie kraju do przejcia do bardz-
iej liberalnego systemu wewntrznego w ostatniej fazie re-
alizacji doktryny dugofalowej Bloku.
1
David Floyd, Rumania: Russias Dissident Ally (Rumunia: dysydencki sprzy-
mierzeniec Rosji), New York 1965, Frederick A. Praeger, str. 33.
2
Tame.
3
Tame, str. 119-120.
4
Tame, str. 108.
279
18
Szsta Operacja Dezinformacyjna:
rzekomo powtarzajce si walki o wadz
w partiach sowieckiej, chiskiej i innych
Od wczesnych lat szedziesitych na Zachodzie zaczto do-
strzega dowody na powtarzajce si walki o wadz w kierow-
nictwach partii komunistycznych w ZSRR, Chinach, Jugosawii,
Czechosowacji i innych pastwach. W ZSRR byo to widoczne
na przykadzie domniemanego odsunicia Chruszczowa w pa-
dzierniku 1964 r. za bdy polityczne i awanturnictwo, rzeko-
mej walki o wadz midzy umiarkowanymi a frakcj stalinow-
cw po jego ustpieniu oraz zmiany kursu przez Breniewa na
neostalinowski od 1968 roku i zwizanej z tym opozycji w sow-
ieckim kierownictwie ze strony liberaw.
W Chinach uwag badaczy przycigaa walka o wadz mi-
dzy wojujc, radykaln i stalinowsk frakcj maoistowsk (Mao,
Lin Piao i Czen Po-ta), a umiarkowanym, pragmatycznym obo-
zem Czou En-Lai, Deng Xiao Pinga, Peng Te-huai, Peng Czena,
Liu Szao-zi i Lo Dui-cina. Miay si one objawia take dymisj
Deng Xiao Pinga, Peng Te-huai, Liu Szaoczi, Peng Czena i innych,
domniemanym kultem Mao i niewyjanionymi zjawiskami, taki-
mi jak dziaania Czerwonej Gwardii podczas Rewolucji Kultu-
ralnej i pojawieniem si po mierci Mao w 1976 roku pragmaty-
kw, takich jak Deng Xiao Ping.
280
W przypadku Jugosawii dopatrywano si walki o wadz
midzy Tito a wicepremierem i ministrem spraw wewntrznych,
Rankoviiem, ktra doprowadzia do odsunicia tego ostatnie-
go w 1966 roku. W Czechosowacji za dostrzeono rywalizacj
midzy konserwatywn frakcj Nowotnego i liberaln Dube-
ka, ktra zakoczya si zwycistwem liberaw i domnieman
dymisj Nowotnego w 1968 roku.
Aby udowodni, e wraenie powtarzajcych si walk o
wadz jest tak naprawd wywoane przedstawianiem zachod-
nim obserwatorom nieprawdziwych faktw, co ma suy stra-
tegicznym celom komunizmu, ich przebieg w ZSRR i innych kra-
jach naley analizowa w wietle oficjalnych i nieoficjalnych in-
formacji na ich temat.
Sukcesja w kierownictwie sowieckim:
nowe czynniki stabilizacji
Problem sukcesji w kierownictwie Partii Zwizku Sowieckie-
go i innych pastw komunistycznych ma wielkie znaczenie, po-
niewa zaley od niego rozwizanie wielu innych problemw
praktycznych. Naley odpowiedzie na pytanie, czy w monopar-
tyjnym, dyktatorskim systemie komunistycznym mona rozwi-
za problem zmiany lub wymiany kierownictwa bez uciekania
si do walki o wadz, jak to miao miejsce w przeszoci. Wie
si z tym odpowied na kolejne pytanie: czy w roku 1964 Chrusz-
czow zosta si usunity ze stanowiska, czy te wrcz przeciw-
nie, udao mu si przekaza wadz i rozwiza problemy sukce-
sji unikajc kryzysu.
Wikszo obserwatorw pochodzcych ze wiata niekomu-
nistycznego ma tendencj do postrzegania partii komunistycz-
nych jako niezdolnych do poszukiwania rozwiza. Ponadto
uwaaj, e powtarzajce si walki o wadz s nieuniknione.
281
Jednym z najwyraniejszych faktw potwierdzajcych ten punkt
widzenia byo domniemane usunicie przemoc Chruszczowa
ze stanowiska przywdcy ZSRR w 1964 roku.
1
Poniej podjto prb odrnienia faktw zwizanych z odej-
ciem Chruszczowa z urzdu, wiadomego zafaszowania ich
obrazu przez radzieckich strategw od ich niefortunnej, bdnej
interpretacji przez uznanych zachodnich uczonych. W celu do-
konania wyranego rozrnienia i wyjanienia, jak i dlaczego
wydarzenia zostay mylnie przedstawione oraz odpowiedzi na
pytanie dlaczego uczeni zachodni bezkrytycznie akceptuj wia-
domoci o powtarzajcych si walkach o wadz, naley porw-
na sytuacje, w ktrych nastpowaa sukcesja wadzy w roku 1924
i 1953 z wydarzeniami lat 1960-64. Naley przy tym oprze si na
oficjalnych i nieoficjalnych informacjach oraz nowej metodolo-
gii.
Nieudane prby rozwizania problemu sukcesji
przez Lenina i Stalina
Pomidzy sytuacj, jaka miaa miejsce w 1924 roku, a t z 1953
r. istniej pewne podobiestwa. Mona powiedzie, e mier
Lenina w styczniu 1924 roku wytworzya na scenie politycznej
swoist prni polityczn. Nie byo jednego, uznawanego przez
wszystkich nastpcy posiadajcego grup gotowych do dziaa-
nia oddanych zwolennikw. Istniao natomiast kilku rywali, z
ktrych kady roci sobie prawo do wadzy. Sytuacja w kraju
wci bya krytyczna. Nadal stosowano leninowsk doktryn NEP-
u, chocia wiele powizanych z ni problemw praktycznych
cigle czekao na rozwizanie.
mier Stalina w marcu 1953 roku przyczynia si do powsta-
nia sytuacji podobnej do tej, ktra nastaa po odejciu Lenina.
Mona nawet powiedzie, e tym razem polityczna prnia bya
282
nawet silniej odczuwana. Dyktator nie wyznaczy bowiem nastp-
cy, nie byo take innego kandydata na przywdc, ktry miaby
siln grup zwolennikw. Podobnie jak w 1924 roku, istniaa gru-
pa liderw komunistycznych z roszczeniami do wadzy. Sytuacja
w Zwizku Sowieckim i innych pastwach obozu bya krytycz-
na. Nie przyjto adnej doktryny dugofalowej, chocia istniaa
potrzeba dugoterminowych rozwiza kryzysu w Bloku.
Wszystkie okolicznoci sprzyjay kryzysowi sukcesji. W obu
sytuacjach walka o wadz bya nieuchronna ze wzgldu na ry-
walizacj midzy nowymi przywdcami. Mode pokolenie rw-
nie miao ambicje w kierunku rzdzenia, cho ich zaangaowa-
nie byo raczej przypadkowe i niestabilne, a sami dziaacze po-
dzieleni. Jednoczenie musieli si zmierzy z koniecznoci sfor-
muowania nowej doktryny dla Partii. Krytyczna sytuacja w
Zwizku Sowieckim w 1924 roku i w caym Bloku w 1953 r. wy-
magaa rychego rozwizania palcych problemw za pomoc
nowych metod. Walka o wadz bya zarazem walk o doktryn,
co tylko j zaostrzao. W obu przypadkach starcie skoczyo si
eliminacj z ycia politycznego niemal wszystkich pretendentw.
mier Lenina, ze wzgldu na jego dug chorob, nie bya
zaskoczeniem. Dlatego te walka o wadz zacza si ju za jego
ycia. Stalin wykorzysta sytuacj i do pewnego stopnia wzmoc-
ni swoj pozycj jeszcze przed jego mierci. W 1924 roku ci-
gle jeszcze panowaa atmosfera wewntrzpartyjnej demokracji.
Szeregowi czonkowie KPZR brali udzia w walce o wadz na
rwni z aparatem partyjnym i rzdowym, wywierajc na pewien
wpyw, co tumaczy, dlaczego w 1924 roku rywalizacja trwaa
duej ni w 1953 r.
Lenin wyrazi swoje obawy o sukcesj w listach przygotowa-
nych na zjazdy partyjne w grudniu 1922 i styczniu 1923 roku.
Ostrzega w nich przed dopuszczeniem do zbyt silnej koncen-
tracji wadzy w rkach Stalina. Zwraca take uwag na moli-
283
wo podziaw w kierownictwie i potrzeb zapobiegania kon-
fliktom niewielkich ugrupowa w Komitecie Centralnym, kt-
re mog powanie wpyn na przyszo caej Partii. Zaleca
nie rozpraszanie wadzy midzy kilku przywdcw, ale doradza
przekazanie jej rozszerzonemu KC o zwikszonych kompeten-
cjach. Czonkostwo w Komitecie miao zwikszy si z dwudzie-
stu siedmiu osb nawet do stu.
2
Z koniecznoci jednak, pewne rozproszenie wadzy nastpi-
o. Przez kilka lat jednoosobowe rzdy Lenina zastpia wadza
oligarchiczna. Nie byo jednak konstytucyjnych rodkw precy-
zujcych sposoby sukcesji i adnych widokw na powszechne
w niej uczestnictwo. Ten problem mg rozwiza tylko i wy-
cznie przywdca Partii, poniewa jedynie on mia wadz, aby
zrealizowa w praktyce swoje zalecenia. Trudno polegaa na
tym, e Lenin, chocia zaproponowa teoretyczne rozwizania
problemu sukcesji, to ze wzgldu na swoj chorob, nie zdoa
ich wprowadzi. Co wicej, mimo e obawia si podziaw w
kierownictwie KPZR po swojej mierci, tak naprawd sam spro-
wokowa walk o wadz niejasnym testamentem, w ktrym nie
wskaza, kto mia by jego nastpc. Gdyby nie choroba, Lenin
mgby sam zadba o wypenienie swojej woli, a tak testament
nie zosta wykonany po jego mierci.
Walka o wadz po mierci Lenina trwaa do poowy lat trzy-
dziestych, czciowo ze wzgldu na fakt, e Stalin potrzebowa
czasu, eby przej pen kontrol nad aparatem rzdowym. Do
tego momentu wikszo prawdziwych i potencjalnych przeciw-
nikw, a nawet niektrzy spord zwolennikw, zostao fizycz-
nie wyeliminowanych. Co ciekawe, Stalin nierzadko stosowa
metody i realizowa polityk swoich rywali.
Nacisk na eliminacj przeciwnikw nie by pozbawiony ra-
cjonalnoci. Poniewa w walce bra udzia cay aparat wadzy i
przetrway jeszcze pewne pozostaoci wewntrzpartyjnej demo-
284
kracji, poza usuwaniem poszczeglnych przywdcw, Stalin
musia take eliminowa ich zwolennikw w Partii. Masowe re-
presje miay za zapobiec powstawaniu potencjalnej opozycji.
Warto zaznaczy, e Stalin odszed od kolektywnego przywdz-
twa i ustanowi osobist dyktatur. Mona powiedzie, e by to
krok wstecz, ktry osabi system komunistyczny i sta si przy-
czyn kryzysu sukcesji i wielu innych kopotw. Po fizycznej eli-
minacji rywali i masowych represjach ich zwolennikw, Stalin
nie mg ju polega na wasnym zapleczu i Partii, a wycznie
na aparacie bezpieczestwa. Rzdzi obserwujc potencjalnych
rywali, dzielc ich i konfliktujc ze sob. Eliminujc danowa,
najbardziej obiecujcego ze swoich nastpcw, sprowokowa
kryzys sukcesji. Do ostatnich dni Stalin ignorowa ten problem,
a zaniedbanie to pozostawio polityczn prni po jego nagej
mierci. To z kolei jeszcze bardziej tylko zaostrzyo nadchodzce
starcie.
3
Silna dyktatura osobista Stalina i zniszczenie wewntrzpartyj-
nej demokracji oznaczao, e szeregowi czonkowie Partii nie
wzili udziau w walce o wadz po jego mierci. Toczya si ona
wycznie w grnej czci hierarchii pastwowej i partyjnej. W
1953 roku aparat biurokratyczny by gotowy suy kademu
przywdcy, ktry by w stanie przej nad nim kontrol. Nie
mogc odwoa si bezporednio do Partii i ludu, biurokraci za
ostatnich lat Stalina praktycznie przestali odgrywa jakkolwiek
rol. Z tej przyczyny, po mierci Stalina walka o wadz bya
wzgldnie krtka i nie towarzyszyy jej masowe represje, z wyjt-
kiem tych, ktre dotkny zwolennikw Berii.
Midzy Stalinem i Chruszczowem istniay zarwno pewne
podobiestwa, jak i rnice. Podobnie jak Stalin, Chruszczow po
usuniciu Malenkowa w 1955 roku, sta si komunistycznym
dyktatorem. Ustanowi swj prymat w latach 1956-57, stosujc
niekonstytucyjne rodki i taktyk. Chruszczow sprawowa
285
wadz, cho przez stosunkowo krtki czas, w sposb charakte-
rystyczny dla dyktatury. W latach 1956-59 zastpi kult jednostki
Stalina swoim wasnym. Ciemna strona kariery Chruszczowa jest
cige ukrywana przed opini publiczn przez sowieckie kierow-
nictwo KPZR.
W odrnieniu od Stalina, Chruszczow nie wyeliminowa fi-
zycznie swoich rywali (poza Beri). Po prostu nie byo takiej
potrzeby, poniewa polityczni oponenci nie mieli swoich grup
zwolennikw. Ponadto Chruszczow, mimo e sprawowa najwy-
sz wadz w kraju, zdoa ustanowi kolektywne kierownictwo
w ostatnich latach swojego przywdztwa. Najwaniejsz rni-
c midzy nim a Stalinem jest jednak to, e zdoa wyznaczy
swojego nastpc i przekaza mu wadz. Pogld, e Chruszczow,
podobnie jak Stalin, lekceway kwesti nastpstwa, jest bdny.
Tak jak Lenin, bardzo si ni przejmowa. Co wicej, wedug po-
niszej analizy, znalaz to, co prbowa bezskutecznie znale
Lenin, czyli rozwizanie problemu. Prawdopodobnie z pomoc
Mao, zrobi to zgodnie z zaleceniami Lenina, poprzez przyspo-
rzenie sobie zwolennikw dla idei dugofalowej polityki caego
Bloku Komunistycznego. Stworzy w ten sposb model do nala-
dowania dla przywdcw innych pastw komunistycznych.
Usunicie Chruszczowa aktem uzgodnionego
przekazania wadzy Breniewowi
Pogld, e Chruszczowa usunito w wyniku przewrotu paa-
cowego jest prawdopodobnie bdny. Na poparcie tej tezy nie
ma jednak waciwie adnych dowodw. W roku 1964 sytuacja
bya zupenie inna, ni w 1924 roku czy te w 1953.
Po rezygnacji Chruszczowa nie zaistniaa prnia polityczna.
Ta sama grupa aktywnych stronnikw Chruszczowa kontynuowa-
a swoj prac. Ju wczeniej rozwizano kryzys i problemy sto-
286
sunkw wewntrzblokowych. Przyjto doktryn dugofalow
caego Bloku, ktra podlegaa realizacji. Nie byo powodw, by
spodziewa si kryzysu politycznego albo walki o wadz.
Tragiczne konsekwencje dwch poprzednich kryzysw suk-
cesyjnych nie zostay zignorowane przez Chruszczowa i pozo-
staych sowieckich przywdcw. Mona powiedzie, e po mier-
ci Lenina nastpia likwidacja caego pokolenia przywdcw
partyjnych, masowe represje w Partii oraz podziay w midzyna-
rodowym ruchu komunistycznym. Walka po mierci Stalina op-
nia stworzenie nowej doktryny dugofalowej i zagrozia istnie-
niu Bloku Komunistycznego. Istotne byo uniknicie powtrki
tych wydarze.
W roku 1964 panoway dobre warunki dla przekazania wa-
dzy przywdcy lub grupie przywdcw przez Chruszczowa. Od
1959 roku kierownictwo byo kolektywne, wzroso znaczenie
Komitetu Centralnego i aparatu partyjnego, nie istniaa opozy-
cja w kierownictwie. Reim by stabilniejszy, poprawiono sto-
sunki z przywdcami innych pastw komunistycznych. Nawet
w maoistowskich Chinach funkcjonowao kierownictwo zbio-
rowe. Przede wszystkim jednak przyjto doktryn dugofalow.
Chruszczow mia osobisty interes w jej realizacji przez swoich
nastpcw, poniewa sam aktywnie uczestniczy w jej formuo-
waniu. Jego rola w jej zapocztkowaniu dawaa mu nadziej na
wiksz pomiertn chwa i uznanie, ni to, ktre zdoby Sta-
lin.
Troszczc si o los nowej doktryny, Chruszczow oczywicie
rozwaa kwesti swojego nastpstwa. By w najlepszej pozycji
do zaaranowania przekazania wadzy, poniewa mia duo cza-
su do dziaania, a take w peni kontrolowa sytuacj w Partii i
rzdzie. Stanowiska w Prezydium i KC obsadzi swoimi ludmi, a
take nominowa wiele osb na stanowiska w KGB, armii oraz
obsadzi najwaniejsze funkcje w aparacie partyjnym i rzdowym.
287
Pozostawi sobie wiodc pozycj w sekretariacie Partii, w Pre-
zydium i w rzdzie. W wietle ambicji, aby by drugim Leninem,
wydaje si bardzo prawdopodobne, e Chruszczow powanie
zastanawia si nad problemem sukcesji, podobnie jak jego wiel-
ki poprzednik w latach 1922-23. Kierujc jego przykadem, praw-
dopodobnie przedstawi swoje rekomendacje Komitetowi Cen-
tralnemu w formie tajnych listw lub przemwie tu przed XXI
Zjazdem KPZR.
Dostpne wskazwki sugeruj, e Chruszczow myla i pra-
cowa nad problemem nastpstwa tu przed swoim odsuni-
ciem, czego potwierdzenia mona si byo dopatrze po XXII
Zjedzie KPZR w padzierniku 1961 roku. Mwic o radach Le-
nina dotyczcych kultu jednostki, Chruszczow wzywa czonkw
Partii, by pozostali jego godnymi uczniami w tej kwestii.
4
Po-
twierdzi te bdy Stalina i ostrzega przed konsekwencjami kultu
jednostki tych przywdcw, ktrzy zapominaj o swoich zada-
niach wobec KPZR.
5
Wedug jego definicji, cae zo kultu jed-
nostki ley w tym, e przywdca znajduje si poza kontrol Par-
tii.
6
Chruszczow twierdzi te, e kolektywne przywdztwo zo-
stao ju osignite i nie naley wyolbrzymia jego osobistej roli.
7
Nowy statut Partii przyjty na zjedzie okrela, e we wszyst-
kich zwyczajnych wyborach do Komitetu Centralnego KPZR i
Prezydium nie mniej ni jedn czwart nowych czonkw mu-
sz stanowi nowe osoby. W komitetach centralnych partii w
poszczeglnych republikach nowi czonkowie maj za stanowi
nie mniej ni jedn trzeci, a w komitetach organizacji partyj-
nych nie mniej ni poow. Gwnym celem reform jest wzmoc-
nienie demokracji wewntrzpartyjnej. Nowe regulacje i decy-
zje zjazdu, ktre na nim osignito, zostay uznane przez Chrusz-
czowa za zabezpieczenie przed powrotem kultu jednostki.
8
W
tym samym czasie sowiecka prasa partyjna opublikowaa wypo-
wiedzi Lenina, mwice o tym, e ruch rewolucyjny nie moe
288
by stabilny bez organizacji, ktra kieruje nastpstwem przy-
wdztwa.
Dwie kolejne wane decyzje XXII Zjazdu byy w sposb oczy-
wisty wzorowane na zaleceniach Lenina Chodzi tu konkretnie o
zwikszenie liczby czonkw Komitetu Centralnego (w porw-
naniu z XXI Zjazdem) ze 125 do 175 i odejcie z Prezydium Igna-
towa, Furciewa, Muchitdinowa, Bieajewa i Aristowa, ktrzy zgod-
nie z nowym statutem zostali zastpieni przez nowych aktywi-
stw partyjnych.
9
Zdaniem autora, osobista dyktatura Chruszczowa bya krt-
koterminowa i zostaa rozsdnie i w dobrym momencie za-
stpiona kolektywnym przywdztwem w celu uniknicia kry-
zysu sukcesyjnego i dalszych walk o wadz. Na reorganizacj
systemu zoyo si wiele nowych okolicznoci, midzy inny-
mi:
potpienie stalinowskiego kultu jednostki i praktyki fizycznej
eliminacji rywali;
brak kompatybilnoci midzy osobist dyktatur a aktywn i
konstruktywn harmonijn wspprac pastw Bloku Komu-
nistycznego w realizacji doktryny dugofalowej;
przykad decyzji Mao z 1959 roku, ktry zrezygnowa ze
wszystkich stanowisk z wyjtkiem kierowania Parti, aby mc
si skoncentrowa na problemach strategii i doktryny
dugofalowej;
obawy przed powtrzeniem si bolesnych wydarze, ktre
miay miejsce po 1924 i 1953 roku;
osobiste interesy Chruszczowa i Mao w unikniciu potpienia
ich czynw w wyniku mogcej nastpi walki o wadz, co
zaowocowao chci dobrowolnego oddania wadzy apara-
towi i biurokracji partyjnej;
stabilizujcy efekt doktryny dugofalowej.
289
Znajc dowiadczenia przeszoci, po ustanowieniu kolektyw-
nego przywdztwa i wziciu pod uwag nowych okolicznoci,
przywdcy pastw Bloku ju w 1960 roku rozpoczli przygoto-
wania w ramach rodzimych komitetw centralnych w celu za-
pewnienia pynnego, spokojnego i czasowego przekazania wa-
dzy. Zdaniem autora, tak wanie byo w przypadku nastpstwa
wadzy po rzdach Chruszczowa w 1964 roku.
Zachodnia wersja tumaczca odsunicie Chruszczowa zosta-
a oparta na niedokadnym i niewiarygodnym materiale dowo-
dowym. Wzito pod uwag zostay wzite przede wszystkim na-
stpujce fakty:
nie okazano adnych dowodw uznania dla zasug Chruszc-
zowa;
z Moskwy znikny jego portrety;
jego zi i wsppracownik Adubej zosta zdymisjonowany
(potem okazao si, e otrzyma mniej wanie stanowisko w
jednej z sowieckich gazet);
w radzieckiej prasie pojawiy si odniesienie do kultu jednost-
ki, chocia nie wymieniano Chruszczowa z nazwiska; na Za-
chodzie zostay one jednak zinterpretowane jako kampania
de-chruszczewizacji;
Chruszczow rzekomo mia odtd y w bardzo skromnych
warunkach z niewielk liczb pomocnikw;
wedug niepotwierdzonych doniesie, przywdca zosta
zdymisjonowany za nepotyzm pod koniec omiogodzinnego
posiedzenia Prezydium na podstawie zarzutw raportu
Susowa;
by odpowiedzialny za seri bdw i poraek politycznych,
takich jak wycofanie si z Kuby, baganie USA o dostawy pszen-
icy, awantury z Chinami, le zaplanowan decentralizacj sow-
ieckiej gospodarki, proponowan wizyt w RFN i pozbawiony
290
sukcesw styl osobistej dyplomacji z mieszanin obelg i
szantau wobec Zachodu.
Powyszy materia dowodowy jest nieprzekonujcy i we-
wntrznie sprzeczny. Pierwszym argumentem przeciwko tezie
o siowym usuniciu Chruszczowa jest fakt, e bez wikszych
zmian w sowieckim kierownictwie w dalszym cigu dominowa-
a grupa jego bliskich wsppracownikw. Breniew, ktry za-
stpi go na czele Partii, by jego najbardziej zaufanym, posusz-
nym i dowiadczonym wsppracownikiem oraz przyjacielem.
Zawdzicza swoj karier Chruszczowowi i by cznikiem mi-
dzy parti ukraisk i krgami moskiewskimi. Kirilenko i byy
przewodniczcy Prezydium Rady Najwyszej ZSRR, Podgorny,
byli prawie tak samo bliscy Chruszczowowi jak Breniew. Inni
wierni pomocnicy, mianowani na stanowiska przez Chruszczo-
wa, tacy jak Szelepin, Biriuzow, Malinowski, Semiczastnyj i Pato-
liczew, utrzymali kluczowe pozycje w Partii i rzdzie.
Co istotniejsze, dwaj krewni Chruszczowa take pozostali na
swoich stanowiskach w kierownictwie i rzdzie, a jeden z nich
pniej zosta nawet awansowany. Chodzi tu o Polianskiego, kt-
ry pozosta czonkiem Prezydium i premierem Rosyjskiej SRR
oraz marszaka Greczko, ktry nadal peni funkcj pierwszego
asystenta ministra obrony narodowej i dowdcy wojsk Ukadu
Warszawskiego. Kilka lat pniej zosta awansowany na jedno z
najwaniejszych stanowisk w ministerstwie obrony.
10
To, e
krewni Chruszczowa utrzymali swoje stanowiska po jego odej-
ciu stoi w sprzecznoci z zachodnim przekonaniem o przewro-
cie paacowym i nagej dymisji. wiadczy to raczej o uzgodnio-
nym wczeniej agodnym przekazaniu wadzy. Co wicej, elimi-
nuje to wariant dymisji Chruszczowa za nepotyzm, poniewa
poza Adubejem, nikogo z jego rodziny nie dotkna utrata sta-
nowiska. Co wane, pokrewiestwo Greczki i Polianskiego z
291
Chruszczowem nigdy nie zostao ujawnione przez Breniewa
ani innego przywdc partyjnego. Takie informacje s z reguy
trzymane w tajemnicy i znane bardzo wskiemu krgowi osb
w Partii.
Jeli Chruszczowa rzeczywicie by usunito za propagowa-
nie kultu jednostki i bdy polityczne, naleao si spodziewa
otwartej krytyki w prasie komunistycznej. W rzeczywistoci byo
jej bardzo niewiele, a do tego nie bya bezporednia i jasna. Po-
dobnie nie miay miejsca adne doniesienia o wspudziale
Chruszczowa w zbrodniach stalinowskich, czy te jego bez-
wzgldnoci w okresie walki o wadz w latach 1955-57. Nie kry-
tykowano jego awanturnictwa w polityce zagranicznej w spra-
wach kryzysu berliskiego i kubaskiego, ani te faktu wykorzy-
stywania sowieckich pisarzy. W mediach pojawia si jedynie
pewna krytyka samego kultu jednostki i niektrych mniej istot-
nych aspektw polityki, co przez zachodnich dziennikarzy zo-
stao zinterpretowane jako odnoszce si do Chruszczowa. By
moe potwierdzay to informacje przekazane im przez komuni-
stycznych urzdnikw, ale naley pamita, e komunici zwy-
kle nie mwi prawdy zachodnim dyplomatom i dziennikarzom.
Spekulowano na temat jego ycia prywatnego, uczestniczenia w
polowaniach, posiadania apartamentw i willi oraz dyskutowa-
no na temat jego sensacyjnego wystpienia przed zachodnimi
dziennikarzami. Takie przejawy zainteresowania osob Chrusz-
czowa mona lepiej zrozumie w kontekcie dziaa dezinfor-
macyjnych. Oczywicie nie pisano o zasugach przywdcy dla
Zwizku Radzieckiego, bo zaszkodzioby to szerzeniu dezinfor-
macji na temat powtarzajcych si walk o wadz.
Podsumowujc, ani przed, ani po wycofaniu si Chruszczo-
wa nie mia miejsca aden znaczcy wstrzs polityczny. Poza kil-
koma wyjtkami, cigo kierownictwa zostaa zachowana.
Przede wszystkim jednak zostaa zachowana cigo doktryny
292
dugofalowej, ktr zainicjowa Chruszczow. Dlatego najbardziej
prawdopodobnym wyjanieniem jest zaaranowanie odsunicia
go od wadzy za jego pen zgod. Co wicej, prawdopodobnie
wiedzieli o tym take pozostali przywdcy Bloku Komunistycz-
nego. To by tumaczyo szeroko naganiane wizyty zachodnich
przywdcw komunistycznych po jego dymisji celem uzyskania
wyjanie i wyraenia wysokiego powaania dla Chruszczowa
i jego polityki, przez co mieli demonstrowa Zachodowi nowo
odzyskan niezaleno od ZSRR.
Poprzez radio, pras i oficjalne dokumenty Rosjan poinfor-
mowano, e Chruszczow zrezygnowa z powodu podeszego
wieku i pogarszajcego si stanu zdrowia. Urodzi si w 1894
roku, tak wic wersja ta moga by bliska prawdy. Lenin stwo-
rzy ju precedens rezygnacji z powodw zdrowotnych. Chrusz-
czow chcia przej do historii jako drugi Lenin i podobnie jak
on, po przejciu na emerytur polowa w okolicach Moskwy.
Mimo stalinowskiej przeszoci, bardzo si zasuy komunizmo-
wi, cho z przyczyn taktycznych nie mona ich byo publicznie
nawietla. Prawdopodobnie w odpowiednim momencie, po
wyczerpaniu si doktryny dugofalowej, zostanie zoony odpo-
wiedni hod przywdcom, ktrzy byli odpowiedzialni za jej sfor-
muowanie, takim jak Chruszczow, Mao, Nowotny, Ulbricht, Tito,
Breniew, Deng Xiao Ping i wielu innych. Chruszczow nie byby
prawdziwym komunist, gdyby nie zgodzi si na takie ustalenie
i nie ma wtpliwoci, e zrobi to z typowym dla siebie przemiew-
czym poczuciem humoru.
Co ciekawe, na zaprojektowanie symbolicznego czarno-bia-
ego pomnika na grobie Chruszczowa udzielono zgody Nie-
izwiestnemu, kontrowersyjnemu rzebiarzowi, ktrego sam
Chruszczow krytykowa za przesadny abstrakcjonizm. W kilka
lat po mierci, nazwisko Chruszczowa znowu zaczo si poja-
wia w Wielkiej Encyklopedii Sowieckiej.
293
Wedug tej nowej interpretacji, odejcie Chruszczowa na eme-
rytur, co przy okazji pozwolio mu napisa pamitniki, miao
na celu rozwizanie problemu sukcesji w Zwizku Sowieckim,
prbne przeprowadzenie zmiany warty zgodnie z jego yczeniem
i uniemoliwienie przesile i trudnoci partii, reimu i jego sa-
mego. agodny, uzgodniony transfer wadzy umoliwia cigo
dugofalowej doktryny Bloku, ktra zarazem zostaa przeze za-
gwarantowana. Nowa gwardia powstaa ze starej, zoonej z przy-
wdcw oddanych sprawie tej samej doktryny. Poniewa wszy-
scy oni jej su, nikt nie moe dokona w niej arbitralnych zmian
bez naraania si na powany opr aparatu partyjnego we wa-
snym i innych krajach, niezalenie od tego, czy ma to mie miej-
sce w Zwizku Sowieckim, Chinach, Rumunii, czy jakimkolwiek
innym pastwie komunistycznym. Poniewa odejcie Chruszczo-
wa byo prawdopodobnie ustalone z przywdcami innych par-
tii, mona podejrzewa, e podobna sytuacja (z lokalnymi waria-
cjami) miaa miejsce w przypadkach przekazania wadzy przez
Gheorghiu-Deja - Ceausescu w Rumunii, przez Nowotnego - Dub-
czekowi i potem Husakowi w Czechosowacji, przez Gomuk -
Gierkowi i potem Kani w Polsce i przez Ulbrichta - Honeckerowi
w NRD. Mogo to mie take miejsce w Chinach i Jugosawii po
mierci Mao i Tito.
Wedug powyszej analizy, odejcie Chruszczowa stanowio
udane wypenienie leninowskich idei przekazywania wadzy
midzy przywdcami. Poniewa nie ma solidnych podstaw, by
wierzy, e Chruszczow zosta odsunity w wyniku walki o
wadz, mona wycign wniosek, e z powodw strategicznych
jego odejcie zostao wiadomie przedstawione w nieprawdzi-
wy sposb. W mniejszym stopniu dotyczyo to mieszkacw
pastw komunistycznych, a bardziej pastw zachodnich i miao
stworzy wraenie kryzysu sukcesji podobnego do sytuacji, kt-
re zaistniay po mierci Lenina i Stalina. Podobne wnioski mo-
294
na wycign z tak zwanych konfliktw o wadz w partiach ju-
gosowiaskiej, chiskiej, czechosowackiej i polskiej. W rzeczy-
wistoci wszystkie one powinny by traktowane jako operacje
w ramach programu dezinformacyjnego Bloku.
Cele dezinformacji na temat walk o wadz
Dziaania dezinformacyjne majce na celu podtrzymanie wia-
ry Zachodu w istnienie nieuniknionych powtarzajcych si walk
o wadz w kierownictwie partii komunistycznych suy kilku
celom. Istnieje oczywisty zwizek midzy walk o wadz a frak-
cyjnoci, adne z tych zjawisk nie moe istnie bez drugiego.
Dezinformacja na tym polu suy zatem i uzupenia operacje dez-
informacyjne oparte na nieistniejcej frakcyjnoci, takich jak te
z okresu destalinizacji, czy rozamw sowiecko-albaskiego i so-
wiecko-chiskiego oraz demokratyzacji w Czechosowacji w 1968
roku. Ponadto pomaga to ukry rzeczywist jedno, koordynacj
i cigo realizacji ustalonej doktryny dugofalowej przez pa-
stwa Bloku. Tworzc faszywe skojarzenia midzy poszczeglny-
mi przywdcami a rnymi aspektami i fazami doktryny komu-
nistycznej, na przykad Chruszczowa z rewizjonizmem, Mao z
dogmatyzmem, Deng Xiao Pinga z pragmatyzmem, Dubcze-
ka z demokratyzacj i Breniewa z neo-stalinizmem, mona
skoni Zachd do wycigania faszywych wnioskw na temat
gwnych nurtw komunizmu, niedokadnego przewidywania
rozwoju wydarze i bdnych na nie reakcji. Na przykad, Zachd
chtniej dostarczy wysokoprzetworzone dobra do Chin czy ZSRR,
jeli bdzie wierzy, e w ten sposb wzmocni liberalne lub
pragmatyczne tendencje w kierownictwie partyjnym. Z dru-
giej strony, mona w ten sposb przekona Zachd, e agresyw-
ne aspekty doktryny komunistycznej powstaj pod wpywem
twardogowych w kierownictwie. Zniknicie takich przywd-
295
cw ze sceny politycznej pomaga w promowaniu mitu o liberali-
zacji, tak jak to miao miejsce w przypadku Nowotnego w Cze-
chosowacji w 1968 roku. Cz 3 niniejszej ksiki bdzie si
staraa udowodni, e mona spodziewa si podobnego rozwo-
ju wydarze w ZSRR i innych pastwach Europy Wschodniej w
kocowej fazie realizacji doktryny dugofalowej i e sukcesja
wadzy po Breniewie te moe by wykorzystana w tym celu.
Jeszcze jednym moliwym celem tworzenia sztucznych kon-
fliktw o wadz moe by sugerowanie, e czystki lub popa-
danie w nieask czoowych komunistw, takich jak Deng Xiao
Ping w Chinach i Barak w Czechosowacji powodoway ich zni-
kanie ze sceny na rny okres czasu jako rzekome ofiary walki o
wadz. Mogo to mie na celu przykrycie ich oddelegowania do
suby w czasie nieobecnoci w tajnym orodku koordynujcym
realizacj doktryny gdzie w pastwach Bloku.
1
Zdaniem autora, zarwno Robert Conquest, jak i Myron Rush, bdnie in-
terpretuj zmian przywdztwa Partii z Chruszczowa na Breniewa w
swych pracach, odpowiednio w: Russia after Khrushchev [Rosja po
Chruszczowie] (Nowy Jork, Frederick A. Praeger, 1965 r.) oraz Political
Succession in the USSR [Polityczne nastpstwo wadzy w ZSRR] (New
York Research Institute on Communist Affairs, Columbia University Press,
1965 r.).
Wedug interpretacji Conquesta, Chruszczow zosta usunity w wyniku
tajnego, wpisujcego si w tradycje Kremla zamachu, wywoanego bda-
mi w polityce wewntrznej i zewntrznej. Mia go dokona sojusz kon-
serwatystw z umiarkowanymi reformatorami i dezerterami z frakcji
Chruszczowa (Breniew). Powodem byy sprzeciwy wobec jego niewa-
ciwie przygotowanych planw politycznych. Naley zauway, e najpo-
296
waniejsze zarzuty dotyczyy dziaa Chruszczowa podejmowanych bez
konsultacji z KC i przeksztacenia tego forum w scen zbiorowej aklama-
cji jego propozycji. Skarono si take na zwyczaj wykorzystywania przez
Chruszczowa wasnego zicia, Alieksieja Adubeja, jako osobistego przed-
stawiciela w sprawach zagranicznych, bez informowania Prezydium. Mo-
mentem krytycznym bya zoona przez Chruszczowa propozycja umiesz-
czenia Adubeja w oficjalnych strukturach wadzy. Stanowi on zagroe-
nie zarwno dla zwolennikw, jak i przeciwnikw Chruszczowa. Zapew-
ne pamitali, e rwnie Stalin mia zwyczaj zastpowa swoich dawnych
zwolennikw ludmi z wasnego otoczenia.
Conquest opiera swoj interpretacj na paraleli walki o wadz po mier-
ci Stalina: Aktualna sytuacja bardzo rni si w wielu wanych aspek-
tach od tej, ktra zaistniaa po mierci dyktatora w marcu 1953 roku.
Mimo to, tamte wydarzenia s jedynym punktem odniesienia, jaki po-
siadamy i szczegowe badania z pewnoci oka si przydatne. Po-
niewa im bardziej struktura wadzy zaley od jednego czowieka, tym
bardziej mona j rozbi, usuwajc go. Po odejciu Chruszczowa, po-
dobnie jak po mierci Stalina, wytworzya si prnia wadzy (...) W dru-
gim szeregu istniao wiele gotowych do dziaania osb z duym dowiad-
czeniem i prestiem w aparacie partyjnym.
Wedug interpretacji Rusha, walka o wadz w Zwizku Sowieckim cigle
trwa, podobnie jak po mierci Lenina i Stalina, poniewa nie rozwizano
problemu sukcesji politycznej. Ta wersja take przyjmuje, e dymisja
Chruszczowa bya wynikiem spisku: Rezygnacja Chruszczowa ze stano-
wisk, ktre czyniy go faktycznym wadc Zwizku Radzieckiego, ogo-
szona 15 padziernika 1964 roku, bya niespodziank zarwno dla Za-
chodu, jak i dla samego Chruszczowa. Zamach stanu uniemoliwi mu
uczestniczenie w ceremonii na cze radzieckich kosmonautw, ktr
dopiero co sam zapowiedzia w radiu i telewizji. Obalenie Chruszczowa
byo skutkiem spisku, a nie kulminacj serii posuni, ktrych celem byo
ograniczenie jego wadzy. Rush uwaa Chruszczowa za dyktatora. Spi-
sek by konieczny do usunicia Chruszczowa, poniewa zwierzchnictwo
297
wadzy nie naleao do adnego organu kolektywnego, a do samego
Chruszczowa.
Wedug Rusha, uporzdkowana sukcesja polityczna jest niemoliwa w
Zwizku Sowieckim i rezygnacja lub usunicie dotychczasowego przywd-
cy oznacza pocztek kryzysu. W ZSRR wadca nie moe odziedziczy wa-
dzy, musi j zdoby i trudno powiedzie, ile wadzy mona wywalczy
kosztem rywali bez wywoywania kryzysu politycznego. Jego gboko
i skutki s zmienne i zale od zasigu i intensywnoci konfliktu o wadz
oraz sposobu jego rozwizania. Sukcesja rozpoczyna si politycznym lub
fizycznym usuniciem dotychczasowego wadcy. Okolicznoci zdarzenia
mog znaczco wpyn na jej przebieg, ale nawet wadca, ktry prbu-
je zaaranowa swoj sukcesj nie ma pewnoci, jakie one bd. Odsu-
nicie przywdcy moe by nawet raczej polityczne, ni fizyczne, podob-
nie jak w przypadkach przewrotw paacowych. Tak byo wanie w przy-
padku Chruszczowa, gdzie jego osoba i polityka stay si centralnym
zagadnieniem sukcesji (...) Niezalenie od tego jak si zaczyna, kryzys
sukcesyjny jest na pocztku naznaczony osobist rywalizacj najam-
bitniejszych nastpcw. W swoich staraniach o przejcie wadzy s wy-
stawieni na pokus manewrowania i zawierania kompromisw, two-
rzc frakcje w najwyszym kierownictwie, wedle zmiennych kalkulacji
wasnych interesw i zasad polity
Rush dostrzega obawy Chruszczowa dotyczce problemu sukcesji: jeli,
jak sdz, Chruszczow prbowa rozwiza problem sukcesji, jego pole-
cenia nie straciy na znaczeniu tylko dlatego, e zosta odsunity, zanim
osign swj cel. Wrcz przeciwnie, jego ustalenia stworzyy sytuacj,
ktra wynika z jego upadku, a nawet go przybliyy. Chruszczow do-
brze zdawa sobie spraw z problemu sukcesji w ZSRR, mimo e mark-
sizm mia z tym niewiele wsplnego. Zajmujc si problemami transfe-
ru wadzy z jednej klasy do innej, ma niewiele do powiedzenia na temat
transferu wadzy midzy przywdcami. Chruszczow pozna problem
sukcesji przez dowiadczenie, nie teori. Mia ju ukoczone trzydzieci
298
lat, gdy nastpowaa sukcesja po Leninie i w pewnym sensie przey po-
nownie to dowiadczenie w swojej kampanii przeciw pamici Stalina.
2
Patrz: list Lenina z 1923 roku, opublikowany w Kommunist, nr 9 (1956),
str. 11-17: towarzysz Stalin, po tym jak zosta Sekretarzem Generalnym,
skoncentrowa w swoich rkach ogromn wadz i nie jestem wcale prze-
konany, czy jest w stanie zawsze robi z niej uytek z naleyt ostrono-
ci.
3
Analiza problemu sukcesji po mierci Lenina i Stalina przedstawiona przez
Rusha w Political Succession in the USSR [Polityczna nastpstwo wa-
dzy w ZSRR] jest generalnie prawidowa patrz: str. 39-43: starania Le-
nina na rzecz wpynicia na sukcesj z poszanowaniem osobistoci, dok-
tryny i organizacji skoczyy si cakowitym niepowodzeniem. Jego rady,
dawane po gbokich przemyleniach i z ca powag, byy ignorowane
jeszcze za jego ycia przez ludzi, ktrzy wczeniej przysigali mu suy.
Nie tylko nie dziaali wedug wskazwek Lenina, ale take nie zdoali
si niczego nauczy z argumentw, ktrymi je uzasadnia. Stalin wszake
moe by uwaany za wyjtek. Testament Lenina mg go nauczy ostro-
noci i obudy nawet powyej naturalnego dla niego poziomu. Ostatnie
pisma Lenina nie straciy aktualnoci w latach trzydziestych. Trzydzie-
ci lat pniej doczekay si wreszcie zaprezentowania na zjedzie par-
tii przez nowego pretendenta do schedy po Leninie, ktry zrozumia, e
jego ambicjom mona pomc atakujc Stalina. Wykorzystanie przez
Chruszczowa testamentu Lenina w 1956 roku przypomina, e pozosta-
wa on wan czci radzieckiej sceny politycznej nawet po tym, jak
XIII Zjazd zdecydowa si go ukry (...) jego [Stalina] gwnym zmar-
twieniem byo raczej zapewnienie sobie wadzy ni przygotowanie jej
przekazania nastpcom, tak wic potrzeba zabezpieczenia swoich rz-
dw w stanie nienaruszonym bardzo ograniczaa przygotowania do
sukcesji.
4
Patrz: wnioski z XXII Zjazdu KPZR (CSP, t. 4, s. 200): To le, towarzysze, to
po prostu niemoliwe, eby dopuci na pocztek i w dalszym rozwoju
wydarze, kiedy czyj zasuony presti moe przyj takie formy, gdzie
299
uwaa on, e wszystko mu wolno i nie potrzebuje ju zbiorowoci. W
takim przypadku, ten kto moe przesta sucha gosu innych towarzy-
szy, ktrzy dotarli do szczebla kierowniczego, podobnie jak on i moe
zacz ich tamsi. Nasz wielki nauczyciel, W. I. Lenin mdrze z tym
walczy, a partia zapacia zbyt wiele za to, e w odpowiednim czasie
nie suchaa jego mdrych lat. Bdmy wic godnymi uczniami Lenina
w tej kwestii.
5
Tame: ale kady przywdca musi take rozumie drug stron tej spra-
wy nie wolno mu panoszy si na swoim stanowisku i naley pami-
ta, e fakt, e je zajmuje jest tylko wypenianiem woli Partii i ludu, kt-
rzy mogli go obdarzy najwiksz wadz, ale nigdy nie trac nad nim
kontroli. Przywdca, ktry o tym zapomina, drogo paci za swj bd.
Dodabym, e paci nie tylko za ycia, ale nawet po mierci ludzie mu
nie wybaczaj, jak to si zdarzyo w przypadku potpienia kultu Stali-
na. Osoba, ktra zapomina, e jest zobowizana wypenia wol Partii i
ludu nie moe tak naprawd by nazywana prawdziwym przywdc.
Nie moe by takich przywdcw ani w Partii, ani w aparacie pa-
stwa.
6
Tame, s. 198: w warunkach kultu jednostki, Partia bya pozbawiona
normalnego ycia. Ludzie, ktrzy uzurpuj sobie wadz, przestaj by
odpowiedzialni przed Parti, uciekaj spod jej kontroli. W tym ley naj-
wiksze niebezpieczestwo kultu jednostki. Sytuacja w Partii zawsze
powinna by taka, eby kady przywdca by przed ni i jej organami
odpowiedzialny, za ona sama moe zmieni kadego przywdc, jeli
uzna to za konieczne.
7
Tame, s. 200: Chciabym powiedzie kilka sw na ten temat. W wielu
wystpieniach na tym Zjedzie, a i nierzadko w naszej prasie, gdy wspo-
mina si o dziaaniach Komitetu Centralnego KPZR, kadzie si szcze-
glny nacisk na moj osob oraz podkrela moj rol w realizacji co
waniejszych dziaa Partii i Rzdu. Rozumiem dobre zamiary, ktre
kieruj tymi towarzyszami. Prosz pozwoli mi jednak z ca moc pod-
kreli, e wszystko to, co mwi si o mnie, naley mwi o Komitecie
300
Centralnym naszej leninowskiej partii i Prezydium KC. Ani jedno wa-
niejsze dziaanie, ani jedna wana wypowied nie byy podyktowane
niczyimi osobistymi wytycznymi. Wszystkie one s efektem wsplnych
przemyle i decyzji. Take to zamykajce przemwienie zostao przy-
gotowane i zatwierdzone przez kolektyw. Nasza wielka sia, towarzy-
sze, ley w zbiorowym przywdztwie i wsplnych decyzjach we wszyst-
kich zasadniczych kwestiach.
8
Tame, s. 199-200; XXII Zjazd potwierdza korzystny kurs. Program i sta-
tut Partii oraz rozwizania przyjte przez Zjazd stworzyy nowe gwa-
rancje, e nastpi nawrt do kultu jednostki. Rola partii jako siy inspi-
rujcej i organizujcej budow komunizmu ronie coraz bardziej.
9
Zapis stenograficzny XXII Zjazdu (Moskwa 1962 r.), t. 3, str. 356-360.
10
Informacj o pokrewiestwie tych osb z Chruszczowem uzyskano od
oficerw KGB na Ukrainie i w Moskwie, Kolesnikowa i Koczurowa. Cz-
ciowo potwierdza j atak ukowa na Chruszczowa na spotkaniu Polit-
biura jesieni 1957 roku.
301
19
Sidma Operacja Dezinformacyjna:
demokratyzacja w Czechosowacji,
1968 r.
Interpretacja Zachodu
Jak podawano w komunistycznej i zachodniej prasie, przywd-
cy partii komunistycznej w Czechosowacji wprowadzili w ci-
gu roku pewne reformy gospodarcze i polityczne. W dziedzinie
ekonomii wiksz niezaleno uzyskali dyrektorzy fabryk,
przywrcono czciowo zasady mylenia wolnorynkowego i
nastawienie na osiganie zysku. Nowe sensacyjne wydarzenia
zaszy na arenie politycznej. rda komunistyczne ujawniay, e
toczya si zaarta walka w przywdczych krgach Partii, pomi-
dzy konserwatystami, czyli stalinowcami, pod przywdztwem
Sekretarza Generalnego [Partii], prezydenta Novotnego, a libe-
raami, inaczej postpowcami, ktrym przewodzi sekretarz
Sowackiej Partii Komunistycznej, Dubczek. W styczniu 1968
roku liberaowie wygrali i Dubczek zastpi Novotnego na sta-
nowisku przywdcy pastwa.
Nowe wadze ujawniy spoeczestwu pewne przestpstwa,
popenione przez poprzednie kierownictwo Partii, potpiy kult
jednostki, praktykowany przez poprzednich przywdcw, przy-
puszczalnie zredukoway, do pewnego stopnia, rol sub bez-
302
pieczestwa i poszerzyy polityczne prawa ludnoci. Cenzura
zostaa zniesiona, intelektualici uzyskali wicej swobody, polep-
szyy si moliwoci podry zagranicznych a nawet dyskutowa-
no o prawdopodobiestwie zezwolenia na utworzenie partii nie-
komunistycznych.
Zwizek Sowiecki, zaalarmowany przez te wydarzenia, pot-
pi je jako kontrrewolucyjne. W sierpniu wojska Ukadu Warszaw-
skiego dokonay agresji na terytorium Czechosowacji, nie natra-
fiajc na opr armii czechosowackiej. Sytuacja polityczna zosta-
a odwrcona, Dubczek i inni liberaowie zostali zastpieni przez
sowieckich pupilkw.
Zachodni dziennikarze, uczeni i urzdnicy, opierajc swoje
opinie i interpretacje gwnie na komunistycznych rdach, w
ktrych przedstawiano sprawozdania z tych wydarze, przyjli
do wiadomoci kryzys czechosowacki jako prb spontanicz-
nej, pokojowej i demokratycznej rewolucji. Przyjli za rzeczywi-
st walk o wadz midzy postpowcami a konserwatystami.
Reformy Dubczeka zaaprobowali jako nowoczesne i demokra-
tyczne wydanie socjalizmu z ludzk twarz. Oburzenie na
okupacj Czechosowacji przerodzio si w sympati do Dubcze-
ka, jego rzdw i jego nowego rodzaju socjalizmu.
Cztery dodatkowe czynniki zoyy si na to, e Zachd przy-
j za dobr monet liberalizacj rzdw czechosowackich. Po
pierwsze liberalizacja ta nastpia w kraju, ktry mia mocne tra-
dycje demokratyczne przed komunistycznym zamachem stanu
z lutego 1948 i liberalizacja wydawaa si by oywieniem tych
tradycji. Po drugie wiele wskazywao na to, e przywdcy cze-
chosowaccy postpili dalej, ni wszyscy inni przywdcy komu-
nistyczni, w swoim krytykowaniu Zwizku Sowieckiego, w goto-
woci zezwolenia na dziaalno partii niekomunistycznych, oraz
w swym potpieniu zbrodni, dokonanych przez byych sowiec-
kich i czechosowackich urzdnikw aparatu bezpieczestwa
303
przeciw niekomunistycznym mom stanu, takim jak Jan Masa-
ryk, byy minister spraw zagranicznych. Po trzecie na rzd Dub-
czeka bya wywierana kracowa presja, zarwno przez sowiec-
k pras, jak i ostentacyjne ruchy wojsk Ukadu Warszawskiego
na granicy polsko-czechosowackiej. Po czwarte istniaa wyra-
na analogia midzy wydarzeniami w 1968 roku w Czechosowa-
cji i tymi na Wgrzech w roku 1956.
1
Wedug zachodniej interpretacji wydarze, obalenie rzdw
Novotnego przez postpowcw zostao dokonane dziki sprzy-
mierzeniu si kilku liberalnie nastawionych ekonomistw i dy-
sydenckich intelektualistw z paroma postpowymi przywd-
cami komunistycznymi, takimi jak Dubczek. Alians ten, jakkol-
wiek saby, dokona z sukcesem, i to bez jednego wystrzau, prze-
prowadzenia demokratycznej rewolucji przeciw totalitarnemu
reimowi, cieszcemu si poparciem si zbrojnych i sub bez-
pieczestwa.
Bdy Zachodu
Gwnym bdem wikszoci zachodnich oszacowa Czecho-
sowacji w roku 1968 byo rozwaanie wydarze tego roku w
oddzieleniu od niedawnej przeszoci. Niestety, przyjto przesta-
rza metodologi interpretowania wydarze, i nie doceniono
zmian, jakie zaszy w stosunkach wewntrz Bloku, a przede
wszystkim wprowadzenia przez wiat komunistyczny, midzy
rokiem 1957 a 1960, wsplnej, perspektywicznej i dalekosinej
polityki. Zbyt due zaufanie pokadano w komunistycznych r-
dach informacji, a nie brano pod uwag systematycznego roz-
powszechniania dezinformacji poprzez wszelkie rda, bdce
pod komunistyczn kontrol, od komunistycznej prasy, radia,
przez urzdnikw komunistycznych, z intelektualistami wcz-
nie.
304
Reinterpretacja czechosowackiej demokratyzacji
Nowa metodologia dyktuje inn i przeciwstawn interpre-
tacj czechosowackiej demokratyzacji. Postrzega j nie jako
spontaniczny rozwj wypadkw, ale jako planowany, kontrolo-
wany manewr i prb, wprawdzie podobnego spontanicznemu
rozwoju wydarze, lecz wszystko miaoby odbywa si w ramach
planowego scenariusza dalekosinej polityki. Argumentem prze-
waajcym na korzy tego pogldu jest to, e czechosowacka
demokratyzacja bya dokadnie wpasowana i najlepiej odpowia-
daa potrzebom strategii komunistycznej dla Europy Zachodniej.
Drugim argumentem jest fakt, e podczas burzy 1968 roku Cze-
chosowacja pozostawaa niezmiennie aktywnym czonkiem
RWPG i Ukadu Warszawskiego.
Przywdcy partyjni Czechosowacji, czechosowackie suby
bezpieczestwa i wywiadowcze oraz reim jako cao, aktyw-
nie uczestniczyli w formuowaniu, adaptacji i wdraaniu daleko-
sinej polityki Bloku w okresie od roku 1958 do 1960. Novotny
stale odbywa konsultacje z przywdcami sowieckimi, zwaszcza
z Chruszczowem; w tym okresie Novotny i jego koledzy przede
wszystkim Hendrych, urzdnik partyjny odpowiedzialny za ide-
ologi i prac z intelektualistami odgrywali kluczow rol przy
projektowaniu polityki Bloku w zakresie dotyczcym Czechoso-
wacji. Delegacja partii czechosowackiej pod przewodnictwem
Novotnego braa udzia w kongresie 81 partii w Moskwie w listo-
padzie 1960 r., na ktrym zaaprobowano dalekosin polityk
Bloku oraz strategi dla midzynarodowego ruchu komunistycz-
nego.
S wskazania, e do roku 1960 zostaa opracowana, przynaj-
mniej w zarysie, specjalna rola strategiczna dla Czechosowacji,
oraz e natychmiast potem rozpoczto przygotowania, by ten
manewr taktyczny wdroy w ycie. W maju 1961 Dubczek zo-
y wizyt w Zwizku Sowieckim i zosta przyjty przez Suso-
305
wa.
2
W czerwcu i lipcu delegacja czechosowackiej partii robot-
niczej pod przewodnictwem Lenarta udaa si do Zwizku So-
wieckiego, aby studiowa prac KPZR.
3
W czerwcu 1962 Novot-
ny przewodzi innej delegacji partyjnej do ZSRR.
4
W roku 1959 rozpoczto koordynacj midzy subami bez-
pieczestwa i wywiadw czechosowackimi, sowieckimi i z in-
nych pastw Bloku, dotyczc ich politycznej roli w procesie
wdraania dalekosinej polityki Bloku. Minister spraw we-
wntrznych Barak i inni wysocy urzdnicy tego ministerstwa byli
obecni w Moskwie, w tym samym roku, na konferencji powi-
conej bezpieczestwu Bloku komunistycznego i subom wywia-
du. Po tym fakcie czechosowackie suby weszy w skad cen-
trum koordynujcego wywiad i sprawy bezpieczestwa dla cae-
go Bloku.
Od roku 1959 do 1968 Novotny i jego minister spraw we-
wntrznych (do roku 1961 by nim Barak) aktywnie pracowali
nad rozbiciem w kraju autentycznej opozycji politycznej i utwo-
rzeniem nowej, faszywej i kontrolowanej opozycji w Czechoso-
wacji, w myl strategicznej linii wytyczonej i stosowanej w Zwiz-
ku Sowieckim przez Szelepina.
Rozbicie prawdziwej opozycji osigano gwnie poprzez re-
habilitacje i amnestie. Rzd Novotnego przeprowadzi amnestie
w roku 1960, 1962, 1964 i 1965. Najszersza bya amnestia w roku
1960, dziki ktrej uwolniono wikszo kryminalistw pa-
stwowych. Ostatnia amnestia, w roku 1968, bya przeprowadzo-
na przez rzd Dubczeka i stanowia kontynuacj polityki, przyj-
tej wczeniej przez Novotnego i Baraka.
Rola historykw i ekonomistw w demokratyzacji
W latach 1959 1968 dao si zauway cise zblienie sta-
nowiska i dziaa przywdcw czechosowackich do przyjtej
306
przez Chruszczowa i Szelepina taktyki, odnonie wykorzystywa-
nia pisarzy, ekonomistw, historykw i innych intelektualistw,
oraz zrehabilitowanych czonkw Partii, jako aktywistw poli-
tycznych. Istniej przesanki dla tezy goszcej, e w Czechoso-
wacji zostaa utworzona faszywa opozycja, i e walka midzy
rzekomymi liberaami, a rzekomymi konserwatystami bya zain-
scenizowana, w oparciu o wzorce, skonstruowane w Zwizku
Sowieckim przez Chruszczowa i Szelepina.
W roku 1963 Komitet Centralny Czechosowackiej Partii Ko-
munistycznej powoa dwie komisje ekspertw. Pierwsz bya
komisja 36 historykw pod przewodnictwem Gustawa Husaka,
wczesnego wiceprezesa rady ministrw, druga skadaa si z
grupy ekonomistw, pod przewodnictwem Oty Szika, ktry p-
niej zosta wicepremierem w rzdzie Dubczeka. Komitet central-
ny udostpni obu komisjom tajne archiwa Partii.
Rok 1963 jest znaczcy w tym sensie, e byo to w trzy lata po
przyjciu dalekosinej polityki przez Blok Komunistyczny, a pi
lat przed nastaniem tak zwanej demokratyzacji. Komisje zo-
stay utworzone w czasach Novotnego; nastpnie Husak i Szik
byli wybitnymi postaciami w okresie demokratyzacji i w cza-
sach odwrotu od niej.
Gdy zoy si te wszystkie fakty razem, to nieodparcie nasu-
wa si wniosek, e komisje zostay utworzone przez Novotnego
w ramach strategii dalekosinej polityki, aby przygotowa grunt
pod wydarzenia roku 1968.
Istnieje mocny faktor wskazujcy na koordynacj sowiecko-
czechosowack w sprawie utworzenia, na sugesti Chruszczo-
wa,
5
komisji ekonomicznej przez Novotnego. Podobnie history-
cy sowieccy byli mobilizowani do wspierania dalekosinej po-
lityki w Zwizku Sowieckim, w tym samym okresie, ale innymi
sposobami. Tam akademik Chwostow odgrywa wan rol w
tego rodzaju aktywnoci.
307
Role Baraka i Szika
Pozycja Baraka w rzdzie, zdymisjonowanie go w lutym 1962,
oraz jego rehabilitacja i ponowne pojawienie si w polityce w
roku 1968, powinny by zinterpretowane w nowym znaczeniu.
Barak by ministrem spraw wewntrznych w latach 1953
1961, oraz czonkiem prezydium Partii od roku 1954 do lutego
1962. Jako minister spraw wewntrznych odgrywa wan rol
w formuowaniu dalekosinej polityki, oraz pozostawa w bli-
skich kontaktach z szefem KGB Szelepinem. Dyrektor Instytutu
KGB, genera Kurenkow, po powrocie z delegacji KGB do Cze-
chosowacji, w ktrej uczestniczy, niejednokrotnie zapewnia
studentw i personel Instytutu KGB w Moskwie w roku 1959 i
1960, e KGB ma blisze stosunki z czechosowack sub bez-
pieczestwa, ni ze subami ktrego z innych krajw Bloku
Sowieckiego.
Znaczce jest, e modzi technokraci i planici, ktrzy zostali
czonkami komisji ekonomicznej w r. 1963 i odgrywali kluczo-
we role we wprowadzaniu reform gospodarczych w 1968 roku,
wcznie z Ot Szikiem, byli w bliskich powizaniach z Barakiem
w pnych latach pidziesitych i wczesnych szedziesitych.
6
Uwzgldniajc z tego czasu zwizki Baraka z planowaniem dale-
kosinej polityki, oraz now w tej strategii rol sub bezpie-
czestwa i wywiadu, jest prawdopodobne, e ju wtedy ci mo-
dzi technokraci byli przygotowywani do wypenienia swojej roli
we wprowadzaniu kontrolowanej demokratyzacji.
9 lutego 1962 r. w prasie czechosowackiej ogoszono, ze Ba-
rak zosta aresztowany i skazany na 15 lat wizienia za sprzenie-
wierzenie funduszy publicznych. W maju 1968 zosta on uwol-
niony, z wyjanieniem, i fundusze te wcale nie byy sprzenie-
wierzane, lecz przeznaczane dla czechosowackiej suby bezpie-
czestwa. Barak sam sugerowa, e przyczyn jego usunicia byy
obawy Novotnego, i stanie si ofiar intryg politycznych ze stro-
308
ny modych technokratw i planistw ekonomicznych z otocze-
nia Baraka.
7
Zwaywszy na zaangaowanie Baraka w konstruowanie dale-
kosinej polityki w latach od 1959 do 1961, jest bardzo prawdo-
podobne, e jego aresztowanie w lutym 1962 byo fikcyjne i mia-
o na celu zmylenie zachodnich obserwatorw, co do rzeczywi-
stego charakteru jego zwizkw z technokratami takimi jak Szik.
Mogo te posuy do sfabrykowania, temu naczelnemu tajne-
mu policjantowi, reputacji liberalnego reformatora i ofiary No-
votnego, by bardziej przekonujco wytumaczy opinii publicz-
nej ponowne pojawienie si Baraka za nowych rzdw, w 1968
roku. W gr mogy wchodzi jeszcze inne powody i scenariusze
zainscenizowanego aresztowania Baraka; w trakcie sporzdzania
raportu o ucieczce na Zachd autora tej ksiki w grudniu 1961,
KGB moga odkry, e autor posiada du wiedz o cisych
powizaniach midzy szefami KGB i szefami czechosowackiej
suby bezpieczestwa za Baraka.
Istnieje wielkie prawdopodobiestwo, e zamiast odbywa
wyrok w wizieniu w latach od 1962 do 1968, Barak by pota-
jemnie wysany do Moskwy, by reprezentowa rzd Czechoso-
wacji w centrum koordynacyjnym wywiadw Bloku. Jego po-
nowne pojawienie si w Czechosowacji w maju 1968 r. mogo
oznacza uaktywnienie zakulisowych dziaa koordynacyjnych
do sterowania wypadkami tamtego roku. Jako kluczowa posta
na etapie planowania tych wydarze, mg on by niezbdny na
miejscu podczas decydujcej fazy realizacji i rozwoju tych pla-
nw.
Uwzgldniajc zwizki Szika z Barakiem i mianowanie go w
1963 r. jako gowy komisji ekonomicznej przy Komitecie Cen-
tralnym Partii, dowodzonej przez Novotnego, wida, e rola, ktr
odegra przy wprowadzaniu reform gospodarczych oraz popar-
cie dla Dubczeka w 1968 r. i nastpnie jego udzia w rzdzie Dub-
309
czeka, powinny by rozumiane nie jako spontaniczna, osobista
dziaalno lecz jako wypenienie zadania partyjnego, przydzie-
lonego mu w ramach dalekosinej polityki. Najpewniej nie by
to przypadek, e mianowanie Szika w 1963 roku zbiego si w
czasie z aktywnoci w Zwizku Sowieckim liberalnego ekono-
misty, profesora Libermana. Szik faktycznie sta si znany jako
czechosowacki Liberman.
Rola pisarzy w demokratyzacji
Wiedza o roli Szika we wprowadzaniu reform w Czechoso-
wacji, wraz ze zrozumieniem w jaki sposb sowiecka partia wy-
korzystaa Twardowskiego i Koczetowa, jako przywdcw frak-
cji liberalnych i konserwatywnych wrd sowieckich pisarzy,
pomaga w pojmowaniu roli, jak odegrali pisarze czechosowac-
cy w demokratyzacji 1968. Jako, e to Chruszczow doradzi cze-
chosowackiej partii w 1963 r. utworzenie komisji ekonomicz-
nej, nie jest wykluczone, e on lub Szelepin doradzili przywd-
com partyjnym Czechosowacji i jej subom bezpieczestwa, by
posuyli si swoimi pisarzami w kontrolowanej liberalizacji w
taki sam sposb, w jaki oni w ZSRR wykorzystali Twardowskie-
go i Koczetowa.
Czechosowaccy pisarze odegrali istotn rol w rzekomym
usuniciu Novotnego i zastpieniu go przez Dubczeka. Na przy-
kad, na kongresie pisarzy w majuczerwcu 1967, sowacki libe-
ralny pisarz Ludvik Vaculik, czonek Komitetu Centralnego Par-
tii, czonek grupy Literarni Listy, oraz zaufana osoba Dubczeka,
wygosi kilka wykadw, postulujcych wicej wolnoci twr-
czej. W apelu o demokratyczny socjalizm wzywa rwnie do
aktywnej walki przeciw neostalinistom. Pisarz sowacki Mnac-
ko zaatakowa Novotnego. Anton Liehm, jeden z fundatorw pi-
sma Literarni Noviny wystpi przeciwko cenzurze i policyjne-
310
mu despotyzmowi. Jeszcze inny pisarz odczyta na tym kongre-
sie tajny list Soenicyna przeciwko cenzurze.
Krytyka stalinizmu bya przekonujca, ale Vaculik, Klima i
Liehm, ktrzy w tej krytyce aktywnie uczestniczyli i nawoywali
do demokratyzacji, wszyscy byli wwczas czonkami Komitetu
Centralnego Partii. Fakt ten wzbudza co najmniej przypuszcze-
nie, e oni, podobnie jak Twardowski i Koczetow, wypeniali
instrukcje Partii. Interesujce jest, e trzy miesice pniej (we
wrzeniu 1967) ci trzej pisarze zostali usunici z Partii za roz-
przestrzenianie antykomunistycznej propagandy na kongresie
pisarzy. Znajc metody prowokacji i manipulacji, stosowane
przez komunistyczne suby bezpieczestwa, te usunicia mog
by interpretowane jako celowe kroki, zmierzajce do wykreowa-
nia wizerunku tych pisarzy jako niezalenych, spontanicznych
krytykw reimu, oraz autentycznych propagatorw demokra-
tycznego socjalizmu. Zarazem te wydalenia z Partii mogy si
przysuy do zamaskowania ich rzeczywistych zada partyjnych.
Niektre dziaania i przemwienia czechosowackich pisarzy
na przykad przemwienia Vaculika przypominay przem-
wienia i dziaania pisarzy wgierskich z roku 1956. Nasuwa si
pytanie, czy ta aktywno i przemwienia pisarzy czechosowac-
kich byy prawdziwie spontaniczne, czy moe zostay wczeniej,
w oparciu o wzorzec wgierski, opracowane przez Komitet Cen-
tralny Partii i jego wydzia ideologiczny, w celu przygotowania
gruntu dla wprowadzenia programu kontrolowanych reform,
ktrych gwnym celem miao by wzmocnienie czechosowac-
kich rzdw komunistycznych i suenie strategicznym celom
Bloku Komunistycznego w Europie.
Warte odnotowania jest, e Vaculik w swoim przemwieniu,
po potpieniu pierwszej stalinowskiej fazy czechosowackie-
go reimu komunistycznego, nawiza do drugiej fazy, w kt-
rej miaby by realizowany socjalizm demokratyczny. Mona od-
311
czyta w tym ukryt aluzj do polityki planowania. Rwnie do-
brze mogo by i tak, e te przemwienia pisarzy zostay przygo-
towane przy ich wsppracy z partyjn komisj historyczn, utwo-
rzon w 1963 roku. Sam Vaculik ujawni w marcu 1967 r. (na dwa
miesice przed kongresem pisarzy), e bra udzia w obradach
wydziau ideologicznego Komitetu Centralnego, w czasie ktrych
omawiano zagadnienia wolnoci w dziaalnoci twrczej.
Vaculik i inni pisarze opublikowali w tygodniku Literarni Li-
sty z 27 czerwca 1968 r.
8
odezw, zatytuowan Dwa Tysice
Sw. Staa si ona pniej credo partyjnych postpowcw i
bya wykorzystywana przez Sowietw i innych ortodoksyjnych
komunistw, do krytykowania postpowcw jako kontrrewolu-
cjonistw.
Niektre owiadczenia, zawarte w tej odezwie ujawniaj ro-
dzaj faktycznej demokratyzacji, jak autorzy mieli na myli. Pod-
czas gdy identyfikowali si jako partyjni postpowcy, rwno-
czenie jednak nawoywali do popierania funkcjonariuszy par-
tyjnych i organw bezpieczestwa, oraz respektowania trakta-
tw Czechosowacji o przyjani z jej sojusznikami (to znaczy ze
Zwizkiem Sowieckim i innymi pastwami Ukadu Warszawskie-
go). Oto kilka cytatw:
Na pocztek sprzeciwimy si opinii, jeli taka pojawiaby si, e
demokratyczne odrodzenie moe obej si bez komunistw czy
nawet przeciwko nim, to byoby nie tylko niesprawiedliwe, ale i nie-
rozsdne. (...)
Komunici maj silnie ugruntowane organizacje, te organizacje s
potrzebne do podtrzymywania postpowych tendencji. Maj dowiad-
czonych funkcjonariuszy i maj take w rkach wadz wykonawcz.
Maj przygotowany program dziaa, ktry zosta przedstawiony spo-
eczestwu. Jest to program, majcy na celu napraw najwikszych
niesprawiedliwoci, i tylko oni posiadaj taki konkretny program. (...)
312
Przywrmy Front Narodowy z powrotem do ycia. (...) Udzielaj-
my wsparcia urzdom bezpieczestwa, gdy cigaj kryminalistw
i pospolitych przestpcw. Nie mamy zamiaru prowokowa anar-
chii ani powszechnego stanu niepewnoci. (...) Oraz udzielamy
naszym sojusznikom zapewnienia, e bdziemy respektowa na-
sze ukady o przyjani, sojuszu i handlu.
Te deklaracje uznania i poparcia dla funkcjonariuszy partyj-
nych, bezpieki i Ukadu Warszawskiego, widziane na tle oczywi-
stego udziau partii i sub bezpieczestwa we wprowadzeniu i
kontrolowaniu procesu demokratyzacji s jasn i wyran ozna-
k sterowania pisarzami czechosowackimi przez Parti.
Walka midzy konserwatystami Novotnego
a postpowcami Dubczeka
Jeli liberalni ekonomici i pisarze byli dwiema pierwszymi
siami, stojcymi za procesem demokratyzacji roku 1968, to za
trzecia si mona uzna pozorowan walk w gronie przywdz-
twa partii, pomidzy postpowcami pod przewodnictwem
Dubczeka, a konserwatystami dowodzonymi przez Novotne-
go; rezultatem tej walki byo zwycistwo postpowcw.
Chocia Novotny zalicza si do pokolenia stalinowskiego i
wychowywany by w cieniu wodzostwa Stalina i Gottwalda, czy-
li przywdcw sowieckiej i czechosowackiej partii komunistycz-
nych, to stery partii czechosowackiej mg on przej dopiero
po mierci Stalina. Podobnie jak miao to miejsce w ZSRR za
Chruszczowa, pod przywdztwem Novotnego w partii czecho-
sowackiej, w latach 1956-60 odbya si faktyczna destalinizacja,
kiedy to zrehabilitowano wielu partyjnych winiw politycz-
nych. Ten argument pozwala zakwestionowa zasadno zarzu-
tw o neostalinizm, wystawianych przez postpowcw prze-
313
ciwko Novotnemu. Atmosfera sztucznoci wok tych zarzutw
wspiera tez, i zostay one spreparowane w ramach dalekosi-
nej polityki i programu dezinformacji, w celu faszywego przed-
stawienia przewrotu jako spontaniczne liberalne powstanie,
podczas gdy w rzeczywistoci miao miejsce celowe, zaplanowa-
ne i kontrolowane przejcie wadzy przez nowe pokolenie przy-
wdcw partyjnych.
Podobnie istniej podstawy, aby stwierdzi, e Dubczek zo-
sta wybrany i przygotowany do roli gwnego przeciwnika No-
votnego, co byo obliczone na wykazywanie wewntrznych r-
nic partyjnych, sucych temu samemu celowi.
Podobnie jak Novotny, chocia modszy od niego wiekiem i
rang, by Dubczek produktem stalinowskiej machiny partyjnej,
z komunistycznym, wojennym rodowodem. Z pochodzenia So-
wak, ze Zwizkiem Sowieckim, gdzie mieszka w latach 1922
1938, czyy go liczne i bliskie powizania. W 1939 r. wstpi do
Komunistycznej Partii Czechosowacji, w ktrej stale awansowa
podczas ostatnich 14 lat ycia Stalina. W roku mierci Stalina, w
1953, Dubczek zosta sekretarzem partii w sowackim miecie.
Wedug Salomona, Dubczek kocha i szanowa Zwizek So-
wiecki.
9
W latach 19551958 studiowa w Wyszej Szkole Par-
tyjnej w Moskwie, bdcej przybudwk Komitetu Centralnego
KPZR. Ta szkoa wybiera i szkoli przyszych przywdcw dla
KPZR i innych partii komunistycznych. Dubczek wci przeby-
wa tam w roku 1958, czyli w roku, w ktrym rozpoczto opra-
cowanie strategii dalekosinej polityki obozu komunistyczne-
go. Rwnie dobrze mogo te by, e Komitet Centralny wybra i
przygotowa Dubczeka na przywdc postpowcw, z uwagi
na jego sowieckie wychowanie i studia w tej wanie szkole kadr
partyjnych.
Sekretarzem Komunistycznej Partii Sowacji i czonkiem pre-
zydium zosta Dubczek w 1963 r., w tym samym roku, w ktrym
314
Szik by mianowany na szefa komisji ekonomicznej, a Husak zo-
sta szefem komisji historycznej. Mona podejrzewa, dlaczego
wanie Dubczeka wybrano na to stanowisko w 1963 r.
Opowie o spokojnej rewolucji zawiera wiele anomalii,
ktre umacniaj powane wtpliwoci co do jej spontanicznej
natury. Oto kilka pyta, na ktre brakuje odpowiedzi:
dlaczego konserwatywna wikszo w prezydium Partii
gosowaa na Dubczeka i dlaczego sam Novotny nie sprzeci-
wi si kandydaturze Dubczeka?
dlaczego Komitet Centralny oraz machina partyjna, kontrolow-
ane przez konserwatywnych zwolennikw Novotnego, nie
zapobiegli temu, e Novotnego zastpi Dubczek?
dlaczego ani konserwatywni przywdcy wojskowi i
bezpieczestwa, tacy jak minister obrony Lomsky, czy szef
wojskowej suby bezpieczestwa Mamula, ani przywdcy
wojsk szybkiego reagowania i milicja z Pragi, ktrzy organi-
zowali zamach stanu w 1948, nie podjli adnych akcji przeci-
wko Dubczekowi, jeli istniao prawdziwe niebezpieczestwo,
e mgby on zosta czechosowackim Imre Nagy i zagrozi
podstawom ich rzdw?
dlaczego Hendrych, ultrakonserwatywny zwolennik Novot-
nego, czsty go w Moskwie, szef wydziau ideologicznego
Partii, od 1958 kontroler intelektualistw w kraju sowem,
czechosowacki odpowiednik Iljiczewa sprzymierzy si z
Dubczekiem na tajnej sesji Komitetu Centralnego w styczniu
1968, gdy mianowano Dubczeka na Sekretarza Generalnego?
dlaczego wszyscy ci konserwatyci zaakceptowali Dubcze-
ka bez oporu, podczas gdy w sytuacji spontanicznej rewolucji
powinni byli walczy do ostatniej kropli krwi?
dlaczego Dubczek nie usun kluczowych urzdnikw, takich
jak Lomsky czy Mamula, od razu na pocztku, w marcu 1968?
315
dlaczego nawet prasowi cenzorzy poparli demokratyzacj i
gosowali przeciwko cenzurze?
dlaczego Novotny pozosta nietykalny po tym jak straci
wadz, jeli by takim ajdakiem, jak mu to zarzucano?
dlaczego polityka zagraniczna rzdu Dubczeka pozostaa
niezmieniona i bya kontynuowana wedug ortodoksyjnej
partyjnej, konserwatywnej linii: anty-NATO, anty-USA i anty-
Izrael?
dlaczego postpowi przywdcy zezwolili na okupacj kra-
ju przez wojska Bloku?
Gdyby rzdy Dubczeka byy naprawd demokratyczne, to w
pierwszym rzdzie usunito by tych ortodoksyjnych urzdnikw
partyjnych i funkcjonariuszy bezpieki, ktrzy byli odpowiedzial-
ni za przeladowania w przeszoci. W rzeczywistoci tylko trzy-
sta osb z ministerstwa spraw wewntrznych zostao zwolnio-
nych lub zdegradowanych; to zaledwie kropla w morzu. Stara
gwardia pozostaa w ogle nie wymieniona. Konserwatywni i
ortodoksyjni urzdnicy, nowi postpowcy, kilkoro byych
ofiar przeladowa przez konserwatystw, wszyscy suyli ra-
zem w nowym rzdzie demokratycznego socjalizmu.
W rzeczywistoci, najwiksz zmian dokonan w 1968 r. by
powrt do wyszych szczebli rzdowych niektrych zrehabilito-
wanych czonkw Partii, ktrych rehabilitacj wykorzystano te-
raz do stworzenia nowego wizerunku komunistycznych rzdw.
Wrd nich znaleli si Husak, wicepremier (na wolno wyszed
w 1960), Smrkovsky, przewodniczcy Zgromadzenia Narodowe-
go (uwolniony w 1955), oraz Pavel, minister spraw wewntrz-
nych (zwolniony w 1955). Ich powrt do polityki rwnie dobrze
mg by realizacj wykalkulowanej polityki rehabilitacji, prze-
prowadzanej zgodnie z sowieck taktyk. W tym kontekcie na-
ley pamita, e zarwno Gomuka jak i Kadar, ktrzy doszli do
316
stanowisk przywdcw partii, odpowiednio w Polsce i na W-
grzech, take byli zrehabilitowanymi czonkami Partii.
Cech charakterystyczn procesw rehabilitacji w Czechoso-
wacji byo to, e dawni urzdnicy komunistyczni zostali w peni
zrehabilitowani, natomiast nie podlegali rehabilitacji niektrzy
niekomunistyczni winiowie polityczni. Ustawa ws. Rehabili-
tacji uchwalona w czerwcu 1968, uwzgldniaa wprawdzie po-
nowne rozpatrywanie indywidualnych przypadkw ofiar terro-
ru, lecz nie anulowaa bezprawnych, w stosunku do nich, decy-
zji sdowych, aby wiata wolnoci nie ujrza sprawiedliwie ska-
zany autentyczny kontrrewolucyjny element.
Niewtpliwie najbardziej przekonujcym dowodem na fak-
tyczn cigo midzy starymi a nowymi rzdami by fakt, e
Gottwald, ktry odpowiada za rzdy terroru poczwszy od roku
1948 w czasie ktrych uwiziono, wedug oficjalnych statystyk,
130 tysicy osb nie zosta potpiony jako zbrodniarz przez
nowe rzdy. Przeciwnie, Dubczek odznacza wdowy i sieroty po
zamordowanych urzdnikach komunistycznych Orderem Got-
twalda, czyli tego, pod ktrego rzdami ich mowie i ojcowie
zostali rozstrzelani. Dziwi jednak fakt, e rodziny ofiar przyjmo-
way te odznaczenia.
1 0
Cakowicie kontrolowany charakter demokratyzacji w Cze-
chosowacji odsania si wyranie przy porwnywaniu z sytuacj
na Wgrzech w 1956 roku. Rewolucja wgierska bya oglnona-
rodowym powstaniem, podczas gdy ono trwao, rozmontowano
bolszewicki system, machin partyjn oraz suby bezpiecze-
stwa. Partyjni przywdcy pastwa zostali zastpieni przez przy-
wdcw niepartyjnych. Niektrzy partyjni przywdcy, tacy jak
Imre Nagy, zerwali z Parti i sprzymierzyli si z narodem. W Cze-
chosowacji przeciwnie, demokratyzacja bya przeprowadzana
przez Parti, std wic mwiono, e bya to spokojna rewolu-
cja. Machina partyjna, armia i suby bezpieczestwa, pozostay
317
w zasadzie nietknite. Bya to kontynuacja, a nie zasadnicze ze-
rwanie z poprzednimi rzdami. Starsi przywdcy komunistycz-
ni zostali zastpieni przez modszych przywdcw komunistycz-
nych, a wic monopol Partii na wadz i ideologi nie zosta prze-
amany. Rewolucja wgierska wydarzya si podczas kryzysu w
Bloku Komunistycznym i bya tego kryzysu wyrazem. Rewolucja
czechosowacka wydarzya si w okresie wychodzenia Bloku z
kryzysu i staa si przykadem praktycznego realizowania dale-
kosinej polityki Bloku.
Niektre aspekty sowieckich reakcji na wydarzenia w Czecho-
sowacji byy troch zadziwiajce. Mimo wymiany krytykujcych
owiadcze pomidzy przywdcami sowieckim i czechosowac-
kim, kontynuowali oni wymiany wasnych wizyt w pastwie part-
nera. Pojawiay si fotografie serdecznie ucinitych Dubczeka
i Breniewa. Natomiast o rozmowach, ktre oni bezporednio
prowadzili, nie wiadomo nic, poza paroma wzmiankami, zain-
spirowanymi przez same rzdy komunistyczne. Na Zachodzie ten
dowd dobrych stosunkw pomidzy przywdcami ZSRR i Cze-
chosowacji by albo lekcewaony, albo interpretowany jako ge-
sty i starania podjte dla ukrycia caej powagi podziaw midzy
nimi. Tymczasem zrewidowana interpretacja spokojnej rewo-
lucji, oparta o wnikliw, now metodologi, sugeruje, e te
spotkania suyy konsultacjom oraz koordynowaniu dalszych
dziaa, ktre powinna podejmowa kada ze stron.
Posunicia wojsk Ukadu Warszawskiego na granicy polsko-cze-
chosowackiej, niewtpliwie majce na celu przypomnienie o wy-
darzeniach na Wgrzech w 1956 roku, byy zbyt widowiskowe, by
je traktowa powanie. Wkroczenie tych wojsk do Czechosowa-
cji, zgodnie z nowym sposobem analizowania, stanowio uzgod-
niony rodek pomocy ze strony Bloku dla rzdu tego kraju, jak to
zreszt utrzymywaa wwczas czechosowacka partia.
11
Byo te
dobr okazj, by przewiczy i wyprbowa wojska z krajw Blo-
318
ku, wysane w karnej ekspedycji do innego komunistycznego
kraju, aby ustabilizowa jego rzdy. Istotne znaczenie ma fakt, e w
interwencji w Czechosowacji uczestniczyy wojska z krajw, kt-
re w przeszoci byy najbardziej nieposuszne (Polska, Wgry,
NRD). Ale nadrzdnym celem tej interwencji bya pouczajca lek-
cja, z ktrej wnioski miaa wycign caa Europa Wschodnia i wiat
komunistyczny, e Stany Zjednoczone i NATO pozostay bierne i
bezsilne wobec takiej akcji militarnej, i e kada opozycja wewntrz-
na czy to w Czechosowacji czy w jakimkolwiek innym kraju ko-
munistycznym zostanie zmiadona.
Wnioski
Podsumowujc fakty wynikajce z powyszych analiz: e przy-
wdcy czechosowaccy brali czynny udzia w latach 1958 1960
w ksztatowaniu nowej, dalekosinej polityki Bloku Sowieckie-
go, e ich suby wywiadu i bezpieka miay udzia w planowaniu,
przygotowywaniu i realizowaniu operacji dezinformacji politycz-
nej, e gospodarcze reformy Szika i innych byy planowane za
czasw rzdu Novotnego, poczwszy od 1963 roku, e pisarze
czechosowaccy domagajcy si demokratyzacji nie dziaali
spontanicznie lecz wypeniali swoj partyjn rol w uzgodnie-
niu z pionem ideologicznym Partii pod przewodnictwem Hen-
drycha, e tak zwana walka midzy postpowcami i konser-
watystami bya rozgrywana odpowiednio przez Dubczeka i
Novotnego, e proces demokratyzacji obfitowa w dziwne ano-
malie dochodzimy do nieodpartego wniosku, e ta spokojna
rewolucja bya kontrolowan operacj, zaplanowan i przepro-
wadzon przez sam aparat partyjny, przy wykorzystaniu mani-
pulacji socjotechnicznych z niedawnego eksperymentu sowiec-
kiego, zwizanego z przygotowaniem faszywego ruchu opozy-
cyjnego. Oczywicie, nie mona zaprzecza, e pewne reformy
319
polityczne i gospodarcze zostay przeprowadzone w 1968 roku,
lecz byoby bdem uznawa je za spontaniczne czy gbokie i
demokratyczne, jak przedstawiano to w wizerunku stworzonym
przez komunistw. Byy to jedynie wykalkulowane dostosowa-
nia, wykonane z inicjatywy i pod pen kontrol Partii, ktra prze-
cie miaa w rku wadz wykonawcz.
1 2
Goldstuecker, jedna
z czoowych figur w demokratyzacji na chodno przedstawi to
Michelowi Salomonowi: Prbowalimy rozwin skuteczn
kontrol wadzy od wewntrz naszego wasnego systemu.
1 3
Spokojna rewolucja bya skuteczn demonstracj nowej,
kreatywnej roli Partii, stosujcej techniki skoordynowanych ak-
cji politycznych i dezinformacji, a dziaajcej poprzez swoich
ekonomistw, historykw, pisarzy, rehabilitowanych czonkw
i rzekomych postpowcw. Absolutnie nie przypominaa spon-
tanicznej Rewolucji Wgierskiej. Wyraaa kolejny etap z opera-
cyjnego zasigu kontrolowanej dezinformacji, rozprzestrzenia-
nej poprzez Blok Sowiecki, powszechnej dezinformacji, ktra
suya strategicznym celom dalekosinej polityki. Zawieraa te
kilka czysto lokalnych, czechosowackich elementw. Wrd nich
byo ujawnienie historii Jana Masaryka (ta caa historia nie zosta-
a jeszcze opowiedziana), zezwolenie na funkcjonowanie partii
niekomunistycznych (skutecznie kontrolowanych przez reim),
oraz rzekome usunicie Novotnego (bardziej prawdopodob-
ne jest, e odszed na emerytur z powodu wieku i zdrowia, po-
dobnie jak byo to w przypadku Chruszczowa).
Komunistyczne straty i zyski z demokratyzacji
Niewtpliwie rzd sowiecki oraz Obz jako cao, stracili na
prestiu z powodu tak zwanej interwencji w Czechosowacji.
Jednak natychmiastowe i przysze korzyci, gdy idzie o cele dale-
kosinej polityki i strategii, zdecydowanie przewayy straty.
320
Przed rokiem 1968 istniay w Czechosowacji bardzo ostre
problemy, ktre wymagay rozwizania. Partia komunistyczna,
rzd i jego instytucje byy nielubiane i uwaane powszechnie za
skompromitowane; przywdztwo Partii zdawao sobie spraw z
potrzeby zmian; niezadowolenie utrzymywao si wrd intelek-
tualistw i przeladowanych dawniej czonkw Partii; panowaa
niech Sowakw do czeskiej dominacji; pitno winy i odpo-
wiedzialnoci za zmiadenie demokracji w lutym 1948, wci
byo przyklejone do komunistw w Zachodniej Europie, co znacz-
nie utrudniao im wspprac wyborcz z liberaami i socjalista-
mi.
Z pomoc i wsparciem przywdcw innych rzdw z Bloku
Sowieckiego, przywdcy Czechosowacji przeprowadzili system
komunistycznych rozwiza tych problemw, poprzez wykalku-
lowan i kontrolowan demokratyzacj. Odnieli sukces w po-
staci oywienia Partii, rzdu i jego instytucji, oraz wykreowania
im nowego, bardziej demokratycznego wizerunku, Rozwizali
problem sukcesji bez konwulsji czy walk o wadz. Zobowizali
modszych przywdcw Partii do kontynuowania dalekosinej
polityki i wzmocnienia strategicznej koordynacji decyzji i dzia-
a w ramach Ukadu Warszawskiego.
14
Podczas spokojnej re-
wolucji zademonstrowali dalekowzroczne podejcie do selek-
cji i szkolenia przyszych przywdcw oraz rotacji kandydatw,
w celu utworzenia ogromnej bazy dowiadczonych kadr. Rozwi-
nli wasn, czechosowack wersj dezinformacji, odnonie
destalinizacji i walki o wadz, na podobiestwo zastosowanych
czciowo wczeniej przez partie sowieck, chisk i jugoso-
wiask. Odnieli sukces w zmyleniu i zneutralizowaniu, w znacz-
nym stopniu, wewntrzne i zewntrznej opozycji antyreimo-
wej.
15
Zneutralizowali niezadowolenie wrd intelektualistw,
wpltujc ich do wsppracy w realizowaniu ideowych zada
partii. Podobnie zneutralizowali niechtn postaw tych czon-
321
kw Partii, ktrzy byli wizieni i przeladowani w latach stalini-
zmu, poprzez ich rehabilitacj i wyznaczenie im kierowniczych
stanowisk. Niezadowolenie wrd Sowakw zmniejszono, pro-
mujc Sowakw (Dubczek i Husak) jako przywdcw czecho-
sowackiej Partii oraz zwikszajc inwestycje gospodarcze w So-
wacji.
W skrcie, komunistyczni przywdcy Czechosowacji odnie-
li w 1968 roku sukces w nadrzdnej sprawie zachowania wa-
dzy, a w rzeczywistoci nawet wzmocnienia jej, oraz w skutecz-
noci rzdzenia, przy cakowitym odnowieniu wasnego wizerun-
ku. W kraju i za granic Dubczek zosta utosamiony z nowym
socjalizmem z ludzk twarz i sta si uznany jako symbol tego,
a taka wersja socjalizmu bya ju do przyjcia przez zachodnich
liberaw i socjaldemokratw.
Konsekwencje demokratyzacji dla Zachodu
Komunistyczni przywdcy i stratedzy sowieccy, czechoso-
waccy i innych krajw zdobyli bezcenne dowiadczenie oraz
wgld w mechanizm zachodnich reakcji na demokratyzacj w
Czechosowacji. Rzd Dubczeka, chocia by komunistyczny, szyb-
ko zdoby i ugruntowa na Zachodzie swj cakowicie nowy wi-
zerunek. By bowiem postrzegany nie jako totalitarny reim, spla-
miony pitnem lutego 1948 i zasugujcy z tego powodu na po-
gard i odrzucenie, lecz jako zwiastun nowej ery socjalizmu z
ludzk twarz, a wic zasugujcy na pomoc i wspieranie przez
wszystkie opcje polityczne. Taka marka komunizmu Dubczeka
pozbawia zarwno konserwatystw jak i umiarkowan lewic
argumentu, e zdobycie wadzy przez partie komunistyczne w
Europie Zachodniej czy gdziekolwiek indziej, prowadzioby au-
tomatycznie do zaniku demokracji, tak jak stao si to w Czecho-
sowacji w roku 1948. Rwnoczenie dostarczono zachodnioeu-
322
ropejskim partiom komunistycznym niezwykle potn bro
propagandow oraz now baz dla ustanowienia, wraz z partia-
mi socjalistycznymi, zjednoczonego frontu wsplnej opozycji
przeciwko kapitalizmowi i konserwatyzmowi. Naley pamita
w tym kontekcie, e midzynarodowy organ partii komunistycz-
nych The World Marxist Review Problems of Peace and Socia-
lism, ma swoj siedzib w czechosowackiej stolicy [pisane w
1984 r.] i tam te jest wydawany.
Odejcie Dubczeka w szybkim czasie byo porak dla zachod-
nioeuropejskich partii komunistycznych; za rzdw Husaka wa-
hado dziejw zdawao si przechyla na wsteczn stron, ku tra-
dycyjnemu, a nawet ortodoksyjnemu komunizmowi. Przykad
rzdw Dubczeka oywi wielkie nadzieje i oczekiwania, e do-
kona si polityczna ewolucja w Europie Wschodniej i w Zwiz-
ku Sowieckim, z ktrej wyoni si nowa odmiana komunizmu.
Faktycznie, po tym skutecznym dowiadczeniu mona z ufno-
ci oczekiwa, e eksperyment zostanie powtrzony zarwno
w Czechosowacji (z Dubczekiem lub bez niego), jak i na szersz
skal, w kocowej fazie realizacji dalekosinej polityki Bloku.
Przysze praskie wiosny mogyby przynie zwycistwo w wy-
borach dla jednej lub wicej zachodnioeuropejskich partii ko-
munistycznych. Przy zaoeniu, e partie te dostosuj si do dub-
czekowskiej wersji komunizmu, istnieje rzeczywiste niebezpie-
czestwo, e nurty socjalistyczny, umiarkowany i konserwatyw-
ny, nie zdajc sobie sprawy z prawdziwej natury i strategicznych
powiza komunizmu Dubczeka, zaakceptuj jego zasady ze
wszystkimi towarzyszcymi niebezpieczestwami i konsekwen-
cjami politycznymi.
Warto, by Zachd przeanalizowa scenariusz i techniki cze-
chosowackiego eksperymentu z roku1968, by nie mogo doj
do wprowadzenia go ponownie. Ten scenariusz, istotnie, mg-
by by powtrzony w rnych krajach, chocia z miejscowymi
323
odmianami. Gwne jego elementy zostay zawarte w punktach
poniej:
nawrt do destalinizacji, wraz z publikowaniem za granic
wspomnie byych partyjnych i innych winiw polityc-
znych;
nastpnie publikacja tych wspomnie w kraju rodzinnym,
eksponujca od nowa rewelacje na temat starego reimu, szc-
zeglnie za porednictwem literatury wiziennej;
rehabilitacja byych przywdcw partyjnych;
relacje dotyczce zakulisowej walki o wadz w przywdztwie
Partii, oraz pojawienie si postpowych i liberalnych przy-
wdcw;
kongres pisarzy, na ktrym podnoszone s postulaty o
wikszej wolnoci i zniesieniu cenzury;
produkcja kontrowersyjnych programw telewizyjnych,
filmw i powieci;
nacisk na legalizm socjalistyczny i demokracj socjalistyc-
zn; nacisk bardziej na federacjonizm ni centralizm (w
odniesieniu do Sowacji);
ekspansja wolnoci handlowej i wzrastajca rola rad gospo-
darczych i robotniczych oraz zwizkw zawodowych;
zniesienie (lub ograniczenie) cenzury w prasie, radiu i telewiz-
ji, wicej swobody dla dziaalnoci kulturalnej i artystycznej
powstawanie kontrolowanych partii niekomunistycznych,
oraz klubw politycznych i organizacji, takich jak Club 231;
spotkania byych winiw politycznych;
przyjcie nowego prawa o rehabilitacji;
kontrolowane demonstracje studenckie;
tajne spotkania Komitetu Centralnego i wybr nowych
postpowych przywdcw.
324
Cele spokojnej rewolucji
Zainscenizowanie spokojnej rewolucji i jej odwrcenie na
korzy komunistw suyo rnorodnym i szerokim celom stra-
tegicznym oraz taktycznym Bloku. Mog by one podsumowane
w nastpujcy sposb:
stworzy nowy, demokratyczny wizerunek partii, jej instytucji
i przywdcw, podnoszc w ten sposb ich wpyw, presti i
spoeczn popularno;
oywi Parti, reim i instytucje takie jak Front Narodowy,
zwizki zawodowe, parlament i pras, oraz uczyni z nich
skuteczne organa wadzy i kontroli w yciu politycznym i
gospodarczym kraju;
unikn autentycznego kryzysu i powstania ludowego,
wyprzedzajco prowokujc sztuczny, kontrolowany kryzys
poprzez skoordynowane dziaania Partii, sub
bezpieczestwa, intelektualistw, zwizkw zawodowych i
innych organizacji masowych;
nie dopuci, by kontrolowany kryzys sta si niekontrolow-
anym, poprzez wprowadzenie wojsk Ukadu Warszawskiego
do Czechosowacji, co byo posuniciem wczeniej zaplanow-
anym i uzgodnionym z przywdcami Czechosowacji;
zademonstrowa bezuyteczno opozycji i bezsilno NATO
i Stanw Zjednoczonych wobec tej interwencji;
sprowokowa rzeczywist krajow i zagraniczn opozycj do
ujawnienia si, co umoliwi pniej cakowite zlikwidowanie
jej, bd zneutralizowanie (rwnie dobrze przysuyo si
reimowi chwilowe otworzenie granic, gdy pozbyto si w
ten sposb pewnej liczby prawdziwych antykomunistw);
przewiczy uycie wojsk Ukadu Warszawskiego w akcji sta-
bilizowania jednego z czonkw tego Ukadu, na wypadek,
gdyby wynika potrzeba uycia wojsk w innym niezalenym
325
pastwie komunistycznym, jak Rumunia, Albania, Jugosawia
czy inne;
zapewni bezpieczn i agodn sukcesj od starszego do
modszego pokolenia przywdcw komunistycznych;
zapewni niezachwiane identyfikowanie si modszych przy-
wdcw z celami Partii, z jej doktryn, oraz ich cakowite os-
obiste zaangaowanie w dzieo realizowania dalekosinej
polityki, zainicjowanej przez starsze pokolenie;
uyczy modszym przywdcom dowiadczenia w przeprow-
adzaniu kontrolowanych wydarze politycznych;
sprawi, by wzrasta ich presti w kraju i za granic, jako
niezalenych, narodowych przywdcw demokratycznych;
wznie pomost nad przepaci oddzielajc pokolenie star-
szych od modziey i odwoywa si do narodowych senty-
mentw, szczeglnie modego pokolenia;
wspiera i poszerza strategiczn dezinformacj Bloku co do
politycznej ewolucji, upadku ideologii, pojawienia si now-
ych odmian komunizmu, oraz rozpadu bloku na niezalene,
narodowe reimy;
da okazj rzdom Rumunii i Jugosawii do zademonstrowa-
nia ich niezalenoci poprzez krytykowanie okupacji
Czechosowacji;
postpi podobnie wobec niektrych zachodnioeuropejskich
partii komunistycznych;
umoliwi tym partiom zdobycie wikszego elektoratu, po-
przez ich identyfikowanie si z socjalizmem z ludzk
twarz;
sprawi, by wzrosy nastroje przeciwne sojuszom wojskow-
ym w Europie;
zwikszy nacisk na Zachd poprzez gone domaganie si
zwoania konferencji w sprawach bezpieczestwa w Europie,
oraz wykorzystywa te konferencje dla celw komunistyc-
326
znych, doprowadzi do rozwizania europejskich sojuszy
militarnych, utworzy neutraln, socjalistyczn Europ i spo-
wodowa wycofanie z niej wojsk Stanw Zjednoczonych;
stworzy podstawy do przyszej kompromitacji zachodnich
mw stanu (zwaszcza konserwatystw) oraz zachodnich
sub dyplomatycznych i wywiadowczych, zwodzc ich
demokratyzacj i dezawuujc ich opinie i prognozy przez
niespodziewan inwazj na Czechosowacj;
przewiczy praktycznie i zdoby dowiadczenie przed
przyszym wprowadzaniem demokratyzacji w
Czechosowacji, Zwizku Sowieckim czy gdziekolwiek w Eu-
ropie Wschodniej, podczas kocowej fazy realizowania
dalekosinej polityki Bloku.
1
Przywdcy sowieccy przyczynili si do wylansowania tej analogii. Na przy-
kad, gdy latem 1968 r. Kosygin odbywa wizyt w Szwecji, trzy razy po-
peni przejzyczenie, mylc Czechosowacj z Wgrami.
2
Encyklopedia, (GSE), 1962, str. 458.
3
Encyklopedia, (GSE), 1962, str. 16.
4
Encyklopedia, (GSE ), 1963, str. 18.
5
Michel Salomon, Prague Notebook: The Strangled Revolution (Notatnik
Praski: Zduszona rewolucja), Boston, Little, Brown & Co., 1071, strona 30.
M. Salomon jednake bdnie zinterpretowa ten dowd, przypisujc pro-
pozycje Chruszczowa nie do dalekosinej polityki bloku, a do przykadu
dotyczcego zespou ekspertw prezydenta Kennedyego.
6
Tame, str. 30, nota 1. Salomon przeoczy znaczenie bliskich stosunkw
pomidzy Barakiem i Szikiem.
7
Tame.
327
8
Tame, strony 101-110.
9
Tame, str. 69.
10
Tame, str. 229.
11
Zobacz nastpujcy fragment listu, skierowanego od Komunistycznej Partii
Czechosowacji do piciu potg Ukadu Warszawskiego, z dnia 20 lipca
1968, [cytowany za: M. Salomon], Prague Notebook, str. 121: Manewry
si zbrojnych Ukadu Warszawskiego na terytorium Czechosowacji sta-
nowi konkretny dowd naszego wiernego wypeniania sojuszniczych
zobowiza. W celu zapewnienia sukcesu tych manewrw, podjlimy
z naszej strony wszystkie niezbdne kroki. Nasz nard, jak rwnie czon-
kowie naszej armii, powitali na naszym terytorium armi sowieck i
armie sprzymierzone, w przyjazny sposb. Najwysi przywdcy partii
oraz rzd, poprzez swoj obecno, dali wiadectwo wielkiego znacze-
nia, przywizywanego do tych manewrw, oraz zainteresowania nimi.
Zamieszanie i pewne wtpliwoci , wyraane przez nasz opini publicz-
n, pojawiay si tylko po ponawianych zmianach daty odwrotu z Cze-
chosowacji armii sprzymierzonych, po zakoczeniu manewrw.
12
M. Salomon, Prague Notebook, op. cit., str. 120-121. Zobacz nastpny frag-
ment listu partii czechosowackiej z dnia 20 lipca 1968 r.: Nigdy nie za-
akceptujemy tego, by nasze historyczne osignicia socjalizmu i bezpie-
czestwo narodw naszego kraju mogo by zagroone, albo e impe-
rializm w sposb pokojowy, bd te poprzez przemoc rozbiby system
socjalistyczny i przesun rwnowag si w Europie na swoj korzy.
Zasadnicz treci naszej ewolucji po styczniu jest wanie ta tendencja
do wzrostu wewntrznej siy i stabilnoci rzdw socjalistycznych, jak
rwnie naszych stosunkw sojuszniczych.
13
Michel Salomon, Prague Notebook, op. cit., str. 243.
14
Michel Salomon, Prague Notebook, op. cit., str. 118-119, List partii czecho-
sowackiej z dnia 20 lipca 1968 r., [cytat:] Nasz sojusz i nasza przyja z
ZSRR i z innymi krajami socjalistycznymi s gboko zakorzenione w
rzdach socjalnych, w tradycjach i w dowiadczeniach historycznych
naszych narodw, w ich interesach, w ich uczuciach i w ich mylach. (...)
328
Zachowujemy si w taki sposb, e przyjazne stosunki z naszymi sojusz-
nikami, z krajami wiatowej wsplnoty socjalistycznej, pogbi si na
bazie wzajemnego poszanowania, suwerennoci i rwnoci praw, oraz
midzynarodowej solidarnoci. W tym sensie przyczyniamy si coraz
bardziej do wsplnych dziaa RWPG, oraz Ukadu Warszawskiego.
15
Utrzymujc, e ta demokratyzacja bya w caoci kontrolowanym proce-
sem, jednak mona zaoy, e w Czechosowacji istnieli prawdziwie an-
tyreimowe indywidualne osoby i to zarwno w kraju, jak i za granica,
ktrzy nie zdajc sobie sprawy z prawdziwego charakteru przemian de-
mokratyzacji ani czemu one su, dziaali zupenie zdecydowanie i nie-
zalenie podczas ostatnich miesicy kryzysu, przez co ujawniali si rei-
mowi, jako elementy kontrrewolucyjne. Niewtpliwie tez zostali jako tacy
zarejestrowani [przez suby bezpieczestwa].
329
20
Druga Operacja Dezinformacyjna:
ewolucja reimu sowieckiego.
Cz II: ruch dysydencki
Zachodnie nadzieje i oczekiwania na liberalizacj w Zwizku
Sowieckim, ktre wzrastay w wyniku dezinformacji wczesnych
lat szedziesitych, zostay w wielkim stopniu zniweczone przez
sowieck interwencj w Czechosowacji w roku 1968. Uwiado-
mia ona wiatu, e w ZSRR trwa nawrt do formy neostalini-
zmu, kojarzonego z przywdztwem Breniewa. Dla obserwato-
rw z zewntrz ten nowy rodzaj stalinizmu robi wraenie syste-
mu niezdolnego zarwno do utajnienia, jak i do kontrolowania
si opozycji wewntrznej. Zachd by wiadkiem pojawienia si
w ZSRR nowego zjawiska: nie tylko pojedynczych opozycjoni-
stw, lecz caego ruchu dysydenckiego, z nieoficjalnym przy-
wdc w osobie pracownika naukowego Andrieja Sacharowa;
ruch ten wykazywa wyran zdolno przetrwania przelado-
wa reimowych i umiejtno komunikacji z Zachodem. Ten
fenomen moe by zrozumiay jedynie w wietle minionej histo-
rii, oraz przy badaniu za pomoc nowej metodologii.
W Zwizku Sowieckim w latach 1958-1960, a wic w czasie
gdy nowa dalekosina polityka bya postanowiona i wypraco-
wywana, za nowe zadania polityczne KGB dostosowywano do
330
nowych potrzeb i strategii, istniaa te opozycja do caego syste-
mu komunistycznego i bya ona gboko zagniedona oraz in-
tensywna w nateniu. Niezadowolenie szerzyo si wrd ro-
botnikw, kochonikw, duchowiestwa, intelektualistw. Byo
szczeglnie silne wrd nacjonalistw ukraiskich, otewskich,
litewskich i ydowskich. Cakowite odrzucenie reimu sowiec-
kiego byo naczeln zasad opozycji. Jej czonkowie nie wierzyli
w moliwo ewolucji, natomiast z ca moc byli przekonani,
e wolno moe nadej tylko poprzez now rewolucj, obale-
nie si nieludzkiego reimu i rozwizanie partii komunistycz-
nej. Nie okrelali oni siebie nazw dysydentw ani nie byli tak
opisywani przez reim. Oni byli znani w dokumentach KGB i
Partii jako wrogowie ludu.
KGB potrafia skutecznie zapobiega kontaktom pomidzy
Zachodem i rzeczywistymi przeciwnikami reimu lub neutrali-
zowa je; publikowanie wszelkich materiaw, uwaanych za nie-
przyjazne sowieckim interesom, byo bezwzgldnie tumione.
Dwa przykady z 1961 roku, znane autorowi, niech posu jako
ilustracja tematu. W tym wanie roku znany sowiecki pisarz i
dziennikarz V. Grossman napisa antysowieck ksik i prbo-
wa opublikowa j za granic. Przesaniem tej ksiki bya idea,
e gwnym bdem sowieckiego przywdztwa nie jest kult Sta-
lina, lecz kult Lenina i jego dzie. Grossman przekaza swj rko-
pis byemu szwedzkiemu ambasadorowi i dziekanowi moskiew-
skiego korpusu dyplomatycznego, Sulmanowi. KGB dowiedzia-
o si o tym i natychmiast utworzono specjaln grup operacyj-
n, dziaajc wedug instrukcji Szelepina, ktra otrzymaa zada-
nie przejcia tego rkopisu w kady moliwy sposb. Politbiuro
zaniepokoio si skutkami, jakie ta ksika mogaby wywrze na
zagraniczne partie komunistyczne, gdyby zostaa opublikowana
za granic, i to w sytuacji, gdy wsplna dalekosina polityka Blo-
ku wanie zostaa przyjta i powinna by wdraana bez zak-
331
ce. W cigu paru dni rkopis zosta dostarczony do Politbiura
przez Szelepina. Zachd wwczas o tej sprawie niczego si
nie dowiedzia.
W tym samym roku wybitny naukowiec o nazwisku Zagormi-
ster, byy sowiecki wiceminister geologii, ktry mia dostp do
wanych i tajnych informacji dotyczcych zagadnie jdrowych
w Zwizku Sowieckim, ubiega si o azyl polityczny w Ambasa-
dzie Izraela w Helsinkach, podczas wizyty w Finlandii. Jego pro-
ba zostaa oddalona, a on sam zosta skierowany na helsisk
policj. Poprzez swoje tajne rda w Finlandii rezydentura KGB
w Helsinkach otrzymaa raport o tym, e znany sowiecki urzd-
nik prbowa uciec na Zachd i prosi fiskie wadze o pomoc.
KGB interweniowaa. Zagormister zosta przekazany sowieckie-
mu konsulowi Sergiejewowi, oficerowi KGB, ktry wysa go z
powrotem do Zwizku Sowieckiego samochodem nalecym do
ambasady. Zagormister by przesuchiwany przez KGB w Mo-
skwie. Zmar na atak serca, gdy pokazano mu kopi jego rozmw
z fisk policj. I znw nikt nic o tym nie wiedzia, ani najmniej-
sza wzmianka nie ukazaa si w zachodniej prasie o tym tragicz-
nym przypadku.
Powane wyzwanie, jakie dla reimu stanowia rzeczywista
opozycja, wymagao specjalnych rodkw. Przygotowania, czy-
nione przez Komitet Centralny KPZR i KGB, jak postpowa
wobec takich i innych problemw, zostay dokadnie opisane.
Polegay one na wykorzystywaniu techniki politycznej prowo-
kacji i profilaktyki, ktre byy ju stosowane z sukcesem przez
twrc GPU Dzieryskiego w latach dwudziestych.
W skrcie, GPU Dzieryskiego stao w obliczu silnej, we-
wntrznej opozycji, wspieranej i wykorzystywanej przez emigran-
tw oraz zachodnie rzdy; stworzono wic faszywy ruch opozy-
cyjny, znany pod nazw Trust, ktrym GPU posugiwaa si do
ujawniania, neutralizowania i likwidowania opozycji rzeczywi-
332
stej. Nakaniajc podstpnie emigrantw i zachodnie suby wy-
wiadowcze do wspierania Trustu, skutecznie i szczelnie odizo-
lowano prawdziw opozycj wewntrzn od caego wiata ze-
wntrznego. Ponadto udane rozpowszechnianie przez Trust na
Zachodzie nieprawdziwego wizerunku reimu sowieckiego, jako
ewoluujcego w kierunku zblionym do tradycyjnego, narodo-
wego systemu europejskiego, ju wtedy pomogo przywdcom
sowieckim osign ich zamierzone, dyplomatyczne cele, takie
jak uznanie przez Zachd oraz blisze relacje z gwnymi pot-
gami europejskimi i z Chinami, oraz zapewni im zaopatrzenie
w zachodnie technologie i ekspertyzy gospodarcze a poprzez
Traktat z Rapallo, uzyska dostaw pomocy wojskowej od Nie-
miec.
Zastosowanie nowej metodologii do zbadania fenomenu
ruchu dysydenckiego w ZSRR, oznacza wzicie pod uwag:
wszystkich dowodw na to, e KGB signa z powrotem do
stosowanej przez Dzieryskiego taktyki politycznej pro-
wokacji i dezinformacji, nastpujcych w praktyce po
osabieniu modelu ewolucyjnego oraz e byy to metody szc-
zeglnie polecane przez Mironowa i Szelepina;
instrukcji specjalnego znaczenia, wydanych dla KGB przez
Mironowa i Szelepina w 1959 r., by dla celw politycznych
stosowa rozszerzony potencja wywiadowczy w rodowisku
naukowcw, pisarzy i innych intelektualistw, oraz by przy-
gotowa i wykorzystywa operacje polityczne i rnorodne
eksperymenty do skutecznego rozbijania opozycji
wewntrznej, wszdzie w Zwizku Sowieckim;
strategicznej roli, odgrywanej w latach szedziesitych wrd
sowieckich naukowcw przez KGB-owskich agentw
wpywu, dla upowszechniania teorii wsplnych interesw
pomidzy Zwizkiem Sowieckim a Stanami
333
Zjednoczonymi;sporw i dyskusji midzy liberalnymi a kon-
serwatywnymi pisarzami, ktre toczyy si w latach szedz-
iesitych, a byy zainspirowane i kontrolowane przez KGB za
porednictwem agentw Twardowskiego i Koczetowa;
faktu, e w 1960 roku KGB miaa znaczn liczb cennego
kapitau osobowego wrd naukowcw, pisarzy i innych in-
telektualistw i od tamtego czasu dokonywaa staej ekspan-
sji w pozyskiwaniu kadr;
zauwaalnej obecnoci naukowcw i pisarzy w ruchu dysy-
denckim.
Pamitajc o tych wszystkich faktach, uwiadamiamy sobie,
e nie ma najmniejszych wtpliwoci, i ruch dysydencki jako
cao jest [pisane w 1984 r.] faszywym ruchem opozycyjnym,
kontrolowanym przez KGB, analogicznym do Trustu, i e wie-
lu z jego przedstawicieli jest aktywnymi i chtnymi wsppra-
cownikami Komitetu Centralnego KPZR i KGB. Zaakceptowaw-
szy tylko tak interpretacj faktw, moemy poj, dlaczego to-
talitarny, neostalinowski reim mg zezwala, oczywicie do
pewnego stopnia, na zachodnie kontakty oraz swobod poru-
szania si wybitnych figur opozycyjnych. Rzecz jasna, istnieje
cay szereg indywidualnych dysydentw, ktrzy s uczciwymi
ludmi, ktrzy zostali wcignici w ten ruch, nie zdajc sobie
sprawy z tego, jak bd wykorzystywani i e stan si ofiarami
przeladowa. Ruch dysydencki nie mgby wypenia swoich
funkcji wewntrznych, gdyby nie odnosi sukcesw w pozyski-
waniu ludzi niewinnych.
Najbardziej widocznym celem ruchu jest denie do demo-
kratyzacji, obrona praw czowieka i obserwacja wypeniania
Ukadw Helsiskich [KBWE, Konferencja Bezpieczestwa i
Wsppracy w Europie]. Oglne przekonanie, jakie na ich temat
utrzymuje si na Zachodzie jest takie, e w ZSRR trwa gboko
334
zakorzeniona, spontaniczna walka pomidzy konserwatywnymi
zwolennikami reimu a liberalnymi naukowcami, pisarzami i in-
nymi intelektualistami. Intensywne wzburzenie, wspczucie i
poparcie Zachodu s naturalnie pobudzane przez wiadomoci o
tym, e dysydenci tacy jak Sacharow s nkani przez KGB, aresz-
towani i skazywani na wizienie lub wydalenie z kraju bez sdu.
Emocje s nastpnie potgowane przez celowe czenie proble-
mw sowieckich dysydentw ze spraw ydw sowieckich. To
zapewne emocjonalno ludzi Zachodu uniemoliwia im zrozu-
mienie faktu, e wiksza cz wiadomoci o ruchu dysydenc-
kim jest uzyskiwana przez Zachd dziki uprzejmoci wadz so-
wieckich.
Wzrost ruchu dysydenckiego jest czsto postrzegany jako je-
den z owocw odprenia Wschd-Zachd w latach szedzie-
sitych. Dugotrwae nadzieje i oczekiwania Zachodu na wyzwo-
lenie sowieckiego reimu w przyszoci, zostay oparte na wie-
rze w ewentualny sukces bohaterskiej walki dysydentw, po-
mimo wyranej fali ich przeladowa. W rzeczywistoci zarw-
no sam ruch dysydencki jak i rzucajce si w oczy przeladowa-
nia s w duej mierze sztuczne i obie te czci stanowi frag-
ment zamierzonej inscenizacji, rozgrywanej na potrzeby koco-
wej fazy dalekosinej polityki Bloku Sowieckiego. Faza ta moe
zacz si wkrtce po znikniciu ze sceny politycznej Brenie-
wa i moliwe, e bdzie temu towarzyszy [fragment pisany
znacznie wczeniej, ni go opublikowano w 1984 r.] spontanicz-
ne, uaktywnione pod wpywem chwili wyzwolenie reimu, kt-
re zostanie uwiarygodnione dziki rehabilitacji obecnych przy-
wdcw dysydenckich.
Oczywicie, analogia pomidzy obecnym ruchem dysydenc-
kim a Trustem nie moe by dokadna. Warunki na wiecie
zmieniy si dogbnie w cigu 50 lat, ktre upyny midzy nimi.
W latach dwudziestych Lenin, Dzieryski i GPU walczyli o prze-
335
trwanie komunizmu w jednym pastwie. W latach szedziesi-
tych i siedemdziesitych opozycyjne ruchy dysydenckie wszel-
kiej maci na wiecie zaczy by eksploatowane przez cay Blok
Komunistyczny, co rzucao si w oczy w Czechosowacji w 1968
roku. Ruchy dysydenckie s dostrzegalne wszdzie w Europie
Wschodniej, s nawet w Chinach.
Ten rozdzia bdzie ograniczony do poddania analizie posta-
ci nieoficjalnego przywdcy dysydenckiego Andrieja Sacharowa,
mieszkajcego obecnie na wewntrznym wygnaniu w miecie
Gorki.
Sacharow
Andriej Sacharow jest wybitnym naukowcem [pisane w 1984
r.], ktrego przesze zasugi dla sowieckiego reimu w dziedzi-
nie rozwoju broni jdrowych zostay oficjalnie docenione. Jako
jeden z gwnych naukowych doradcw sowieckiego rzdu mg
mie prawo dostpu do najtajniejszych sekretw atomowych i
wgld w sowieck strategi i sowieckie stosunki na polu jdro-
wym z innymi pastwami komunistycznymi, w tym z Chinami.
Jest nieprawdopodobne, e Sacharow mgby mie okazje do
utrzymywania kontaktw z zachodnimi kolegami i przyjacimi,
podczas gdy na powanie byby porniony z reimem, czyli sta-
nowiby dla tego reimu zagroenie. Nawet ze swojego miejsca
zesania, z Gorki, jest on w stanie przekazywa swoje pogldy
na Zachd poprzez porednikw i korespondencj.
Jedyny logiczny wniosek z tych faktw wynika taki, e Sacha-
row cay czas pozostaje lojalnym sug swojej wadzy, a jego za-
danie polega teraz na wypenianiu roli zasuonego rzecznika
sowieckich strategw dezinformacji.
Temat wsplnych interesw wiata Wschodu i Zachodu,
rozwinity przez sowieckich agentw wpywu w latach sze-
336
dziesitych, zosta rozszerzony po roku 1968 o koncepcje zbie-
noci (konwergencji) pomidzy systemami komunistycznym
i niekomunistycznym, co znamienne, najwicej szczeglnej uwa-
gi tym koncepcjom powici Sacharow w swoich pismach.
Zanim przeanalizujemy owiadczenia Sacharowa, wypada
przypomnie krtko o wymienianym ju wczeniej ruchu Zmia-
na Znakw Drogowych. Zwolennicy ruchu utrzymywali, e re-
im sowiecki przechodzi ewolucj w kierunku od pastwa ide-
ologicznego do tradycyjnego, narodowego i kapitalistycznego.
A wic, jak argumentowali, biaa emigracja rosyjska nie powinna
zwalcza sowieckiego reimu, a wprost przeciwnie, wsppra-
cowa z nim, by pobudza i utrwala rozwj tych trendw ewo-
lucyjnych. Ruch wywar znaczny wpyw zarwno na rosyjskich
emigrantw, jak i na zachodnie rzdy, z ktrymi oni utrzymywali
kontakty, w efekcie doprowadzio to do wypracowania przychyl-
noci i warunkw dogodnych dla reimu komunistycznego, by
mg osign swoje cele, a mianowicie dyplomatyczne uznanie
przez Zachd i pomoc ekonomiczn. Jednak wszystkich poplecz-
nikw ruchu Zmiana Znakw Drogowych spotka zawd i b-
dem byo ich zaufanie hasom propagandowym. Dyplomatyczne
uznanie i pomoc ekonomiczna nie pomogy w ewolucji Zwiz-
ku Sowieckiego w konwencjonalne, kapitalistyczne i narodowe
pastwo. Przeciwnie, reim sowiecki wyoni si z lat dwudzie-
stych silniejszy, bardziej bezwzgldny, bardziej agresywny i znacz-
nie bardziej wzmocniony ideologicznie ni poprzednio. Poplecz-
nicy ruchu Zmiana Znakw Drogowych i wszyscy, ktrzy na
stawiali, okazali si by faszywymi prorokami.
Zachodni teoretycy zbienoci celw i interesw, niewiado-
mie i naiwnie przyjmuj w zasadzie to samo przesanie dezinfor-
macyjne, ktre kolportowali zwolennicy ruchu Zmiana Znakw
Drogowych, mianowicie, e ideologia komunistyczna podupa-
da, e komunistyczne reimy s coraz blisze zachodniemu mo-
337
delowi pastwa, i e pojawiaj si due szanse na dalsze powa-
ne zmiany w tych reimach, co byoby podane i korzystne dla
zachodnich interesw, czyli powinno by popierane i promo-
wane.
W latach dwudziestych takie przesanie byo przekazywane
poprzez ruch emigrantw; poczynajc od roku 1958, do tego celu
byli wykorzystywani sowieccy naukowcy. W dwudziestych latach
przesanie podkrelao, tak oczekiwan przez Zachd, natural-
n tendencj reimu sowieckiego do odchodzenia od ideologii
komunistycznej w kierunku systemu kapitalistycznego. W latach
szedziesitych przekonywano opini w nieco inny sposb.
Propagatorzy zbienoci argumentowali, i pod wpywem rewo-
lucji technologicznej Zwizek Sowiecki rozwija strukturalne
podobiestwa do Zachodu; i ot te podobiestwa stanowiy dla
nich najtrwalszy fundament, na ktrym konstruowali swoje twier-
dzenia o istnieniu wsplnych interesw midzy tymi dwoma
rnymi systemami. Jako cementu umacniajcego te konstruk-
cje propagandowe uywano nastpnie hase o zagroeniu roz-
wojem broni jdrowej i koniecznoci wsplnych dziaa dla unik-
nicia konfliktu atomowego Wschd-Zachd. Znakomicie i stale
rozgrywano argumenty o rzekomych odmiennociach sowiec-
ko-chiskich, przeciwstawiajc sowieckie umiarkowanie skraj-
nemu ekspansjonizmowi i militaryzmowi komunistycznych Chin,
wobec ktrego Zachd powinien zwiera siy we wsplnym in-
teresie ze Zwizkiem Sowieckim, jakim miaa by obrona przed
tym zagroeniem ze Wschodu.
Poniewa pojcie ewolucji, ale autentycznej, w wiecie ko-
munistycznym nie istnieje, nie ma wic adnych podstaw do
twierdze o jakichkolwiek zbienociach z Zachodem. Take rze-
kome nieporozumienia i konflikty chisko-sowieckie s jedynie
produktem wsplnej, sowiecko-chiskiej dezinformacji, tym bar-
dziej wic nie mona mwi o wsplnocie interesw midzy
338
Zachodem a Zwizkiem Sowieckim lub Chinami, ktre mogyby
by skierowane przeciwko ktremu z tych dwch krajw. Za-
rwno pojcia o zbienociach, jak i o wsplnocie interesw
zostay uksztatowane przez komunistyczn dezinformacj, w
interesie dalekosinej polityki Bloku Sowieckiego. Zachodnie
teorie zbienoci (konwergencji) s rwnie, niestety, skonstru-
owane na podstawie komunistycznej dezinformacji, przyjtej
przez opini Zachodu jako rzetelna i trwaa warto.
W ogle zachodnie yczenia zbienoci pomidzy systemami
komunistycznym i niekomunistycznym byy przewanie szcze-
re, bowiem w krajach Zachodu utrzymyway si obiektywnie
uzasadnione i silne obawy, dotyczce zagroenia konfliktem j-
drowym midzy Wschodem a Zachodem. W krajach tych dao
si zauway predyspozycje do przyjmowania za autentyczne i
wiarygodne informacje o opozycyjnoci Sacharowa, ktre on
zawar w swoim traktacie, krcym podobno w drugim obiegu
w ZSRR, a na Zachodzie wydanym nieoficjalnie pod tytuem Po-
stp, wspistnienie i wolno intelektualna oraz w jego p-
niejszej ksice Tu mwi Sacharow.
1
Akceptowanie faszywych
wyobrae o zbienociach faktycznie rozprzestrzeniao si na
Zachodzie. Take wiadomoci o konflikcie chisko-sowieckim,
faszywym przecie i wyreyserowanym w ramach dezinforma-
cji, powszechnie akceptowano jako rzeczywiste. Faszywe poj-
cia na temat dalszego rozwoju wydarze, inspirowane przez te
oszustwa, wzniecay oczekiwania wrd zachodnich politykw
oraz ogu spoeczestwa, na znaczn popraw stosunkw po-
midzy Zwizkiem Sowieckim a Zachodem w latach szedzie-
sitych, oraz pomidzy Chinami a Zachodem w latach siedem-
dziesitych. Czy zachodni propagatorzy zbienoci uwiadamia-
li to sobie, czy nie a wikszo nie uwiadamiaa sobie ich
postawa bya uksztatowana przez Blok Sowiecki i jego szerokie
wysiki dezinformacyjne, ktre zakrojone byy na osignicie
339
celw strategicznych nowej doktryny: dalekosinej polityki ca-
ego Obozu.
Gwny tok rozumowania i przekonywa Sacharowa odno-
nie zbienoci jest zawarty w jego dwch publikacjach: Progress,
Coexistence, and Intellectual Freedom (Postp, wspistnienie
i wolno intelektualna) oraz w Sakharov Speaks (Tu mwi
Sacharow).
2
W tych tekstach Sacharow wyraa zaniepokojenie
o los ludzkoci, zagroonej unicestwieniem, przeto oferuje lep-
sz alternatyw. Dzieli on obecne i przysze wydarzenia wia-
towe na kilka zachodzcych na siebie etapw. W pierwszym eta-
pie narastajca walka ideologiczna w krajach socjalistycznych
pomidzy siami stalinowskimi i maoistycznymi z jednej stro-
ny, oraz realistycznymi siami lewicowych komunistw-leni-
nowcw (oraz lewicowcw na Zachodzie) z drugiej, bdzie pro-
wadzi do gbokiego rozamu ideologicznego na frakcje mi-
dzynarodow, narodow i trzon wewntrzpartyjny. Wedug
Sacharowa oznacza to, e W Zwizku Sowieckim i innych kra-
jach socjalistycznych, ten proces bdzie prowadzi najpierw do
powstania systemu wielopartyjnego (tu i wdzie) i do ostrej
walki ideologicznej oraz dyskusji, a wreszcie do ideologiczne-
go zwycistwa realistw, afirmujcych polityk wzrastajcego
pokojowego wspistnienia, wzmocnienia demokracji i rozsze-
rzenia reform gospodarczych (1960-1980).
3
Te daty odzwier-
ciedlaj najbardziej optymistyczny rozwj wydarze.
Zgodnie z dalszym wywodem Sacharowa, W drugim etapie
wytrwae zadania postpu spoecznego i pokojowego wspist-
nienia ze Stanami Zjednoczonymi i innymi krajami kapitali-
stycznymi, oraz presja wywierana przez przykad krajw so-
cjalistycznych i wewntrzne siy postpowe (klasa pracujca
oraz inteligencja), doprowadz do zwycistwa lewicowego
skrzyda reformatorskiego buruazji, ktre zapocztkuje wdra-
anie programu zblienia (zbienoci, konwergencji) z socjali-
340
zmem, to oznacza postp socjalny, pokojowe wspistnienie i
wspprac z socjalizmem na skal wiatow, oraz zmiany w
strukturze wasnoci. W tej fazie przewiduje si poszerzon rol
inteligencji, oraz atak na siy rasistowskie i militarystyczne
(1972-1985).
W trzecim etapie Zwizek Sowiecki i Stany Zjednoczone,
przezwyciywszy wzajemne uprzedzenia, rozwi problem
uratowania biedniejszej czci wiata (...) W tym samym czasie
bdzie postpowa rozbrojenie (1972-1990).
W czwartym etapie socjalistyczna zbieno zredukuje r-
nice w strukturach socjalnych, bdzie promowa wolno inte-
lektualn, nauk i postp gospodarczy, oraz doprowadzi do
utworzenia rzdu wiatowego i zagodzenia sprzecznoci na-
rodowych (1980-2000).
4
Nie mona krytykowa Sacharowa z powodu jego obaw co
do zagroenia konfliktem jdrowym. Natomiast niepokojcy jest
fakt, i teoretyzowania jego na temat zbienoci id dalej, ni
dopuszczay to zachodnie teorie. Wyobraa on sobie zbieno
na komunistycznych warunkach, kosztem Zachodu. Z jego rozu-
mowania wida oczywicie, e przedstawia on rozam chisko-
sowiecki jako sam w sobie autentyczny, ponadto jako rzeczywi-
sty katalizator przegrupowania wiatowego ukadu si.
Aby zrozumie rzeczywiste znaczenie owiadcze Sacharo-
wa, naley podda spenian przez niego rol przebadaniu w
wietle raportu Szelepina oraz dalekosinej polityki, zatwier-
dzonej w latach 1958-60, czyli w okresie gdy Sacharow da si
pozna w Zwizku Sowieckim jako zauwaalny dziaacz politycz-
ny. Jako gwny rzecznik tak zwanego ruchu dysydenckiego, ma
wszystkie cechy prowokatora. Jeli byby on prawdziwym opo-
zycjonist, to nie miaby najmniejszych moliwoci nawizywa-
nia kontaktw z zachodnimi kolegami i przyjacimi. Co wicej,
jako naukowiec pracujcy w dziedzinie bada jdrowych z pew-
341
noci mia prawo uczestniczenia w naradach, dotyczcych stra-
tegii jdrowej na szczeblu podejmowania decyzji politycznych,
w okresie gdy bya lansowana dalekosina polityka z wyko-
rzystywaniem dezinformacji. Rzecz oczywista wobec tego, e
znaby faktyczny stan chisko-sowieckich stosunkw w dziedzi-
nie jdrowej i w innych. Gdy jestemy wiadomi sowieckiego
programu dezinformacji, obejmujcego wszystkie dziedziny
ycia, to wiemy rwnie, e jakiekolwiek owiadczenie sowiec-
kiego naukowca, odnonie zagadnie strategicznych, musi by
postrzegane jako opublikowane w oparciu o instrukcje reimo-
we.
Ponadto Sacharow wiedziaby, e prawdziwa liberalizacja w
Zwizku Sowieckim mogaby ewentualnie nadej nie w sposb,
jaki on sugeruje, e dokonaaby si w wyniku spontanicznego
rozwoju wydarze, ale wycznie w zgodnoci z planem wypra-
cowanym wczeniej przez reim. Gdyby Sacharow by prawdzi-
wym opozycjonist, na pewno ukazaby prawd. Z faktu, e tak
nie uczyni, trzeba wycign wniosek, i dziaa on jako potajem-
ny rzecznik reimu, wydelegowany do tego zadania z uwagi na
naturaln si jego charyzmy w kontaktach z zachodnimi naukow-
cami i liberaami.
Sacharow przepowiada zmiany w Zwizku Sowieckim i w in-
nych krajach socjalistycznych. Te zmiany bd przejawia si w
pojawieniu si wielopartyjnego systemu tu oraz tam oraz w
ideologicznych dyskusjach midzy stalinowcami a realistami
czy leninowcami. W tej walce Sacharow przewiduje zwycistwo
realistw (leninowcw), ktrzy wedug niego potwierdz poli-
tyk wzrastajcego pokojowego wspistnienia, wzmocnienia
demokracji oraz rozszerzenia reform gospodarczych. Przysze
zmiany w systemie sowieckim s postrzegane przez Sacharowa
jako kontynuacja obecnych wydarze politycznych i reform go-
spodarczych.
342
Odczytujc prognostyki Sacharowa jako produkt sowieckiej
dezinformacji, naley zarazem wywnioskowa, e pewne jego
wypowiedzi nawizuj do prawdopodobnej przyszej linii dzia-
a komunistycznych i ich planowanych terminw. Przeto mo-
na spodziewa si przyszych reform politycznych i ekonomicz-
nych w pastwach Bloku, ktre ponownie zostan wykorzysta-
ne do celw dezinformacji. Reformy te bd ukazywa pozoro-
wany wzrost demokracji oraz inne, powierzchowne podobie-
stwa do systemu zachodniego i towarzyszy temu bdzie kolej-
ne ujawnianie rzekomego konfliktu chisko-sowieckiego. Po-
czwszy od roku 1980 naley oczekiwa w Zwizku Sowieckim i
gdziekolwiek indziej w bloku, ekspansji demokracji z pozora-
mi tak zwanego systemu wielopartyjnego. Byoby to logiczn
kontynuacj i kulminacj dezinformacji, prowadzonej w poprzed-
nich dwch dekadach, oraz wstpem do wprowadzania we-
wntrz Bloku finaowej fazy dalekosinej polityki. Jest spraw
oczywist, e w tej fazie niektrzy z obecnych wybitnych dysy-
dentw czy liberaw, takich jak sam Sacharow w Zwizku
Sowieckim czy Dubczek w Czechosowacji ktrzy s rzekomo
przeladowani przez swoje reimy zostan wybrani na przy-
wdcw nowych partii demokratycznych w swoich krajach.
Rzecz jasna, i przez cay czas bd oni pozostawa pod utajo-
nym przewodnictwem i kontrol swoich partii komunistycznych,
ale objawienie si ich w roli przywdcw nowych partii Zachd
bdzie postrzega jako sensacyjny dowd na to, e nadchodzi
prawdziwa wolno w komunistycznych reimach, a takie nasta-
wienie Zachodu stanie si podstaw do praktycznego realizowa-
nia teorii zbienoci pomidzy dwoma systemami, zgodnie z prze-
widywaniami Sacharowa.
Gdy czytamy pisma Sacharowa jako sowieckie dezinformacje
i w tym nawietleniu rozszyfrowujemy jego przesania, to mo-
na przewidzie, e Blok Komunistyczny dalej bdzie wykorzy-
343
stywa do manipulacji propagandowych fikcyjny rozam chi-
sko-sowiecki, doprowadzajc go nawet do etapu formalnego (ale
fikcyjnego) zerwania stosunkw dyplomatycznych oraz bardziej
widowiskowych przejaww wrogoci ni te, ktre do tej pory
miay miejsce na pograniczu chisko-sowieckim. Moe to spo-
wodowa przegrupowanie si midzynarodowych, co bdzie
szkodliwe dla interesw zachodnich, ale korzystne dla komuni-
stycznych celw dalekosinej polityki.
Sacharow przewiduje postpujce zmiany na Zachodzie, szcze-
glnie w Stanach Zjednoczonych, wprowadzane pod presj
pastw socjalistycznych oraz wewntrznych si postpowych,
istniejcych w Stanach Zjednoczonych i innych krajach zachod-
nich. Lewicowe skrzydo buruazji zwyciy i rozpocznie
wdraanie programu zblienia (zbienoci) z socjalizmem.
Zostanie wprowadzony postp socjalny i zmiany w strukturze
wasnoci. Lewicowy reformistyczny element rwnie rozpocz-
nie wspprac z socjalizmem, i to ju na skal wiatow. Bd
si zdarzay siowe zmiany w strukturach politycznych i militar-
nych. Podczas drugiej fazy (1972-1985) rola inteligencji zostanie
rozszerzona i zostanie przeprowadzony atak na siy rasistow-
skie i militarystyczne.
Dalsze wane wnioski uzyskane z prognoz Sacharowa, czyta-
nych jako dezinformacje s takie, e Blok i jego ideologiczni sprzy-
mierzecy planuj w przyszoci dziaania, majce na celu utrwa-
lenie opisywanych przez Sacharowa zmian, ktre na Zachodzie
si ju dokonay. Celem tych dziaa Bloku bdzie uzyskanie na
Zachodzie dalszych zmian, tym razem systemowych, czyli wdro-
enie systemu bliszego modelowi komunistycznemu. Zmiany,
planowane w tym czasie dla ukadu sowieckiego, bd zwodni-
cze i fikcyjne, te planowane dla Zachodu bd prawdziwe i rze-
czywiste. Do tego sprowadza si znaczenie zbienoci w jzyku
komunistycznym.
344
Zauwaalny i zasugujcy na krytyk jest fakt, e Sacharow,
tak zwany opozycyjny sowiecki intelektualista, w swoich wypo-
wiedziach odnoszcych si do rasizmu i militaryzmu Stanw
Zjednoczonych, nie tylko uywa pospolitego argonu komuni-
stycznych propagandzistw, lecz take w peni identyfikuje si z
istot dalekosinych przewidywa komunistycznych, oraz pro-
paguje ich pniejsze wykorzystanie w praktyce i zdaje si pra-
cowa dla wypenienia tych prognoz.
W rozumowaniu Sacharowa najbardziej uderzajcym punk-
tem s wybrane przez niego kluczowe daty przyszych wydarze,
a mianowicie lata 1960-80, na ktre przewiduje on ekspansj
politycznej demokracji i reform gospodarczych w krajach socja-
listycznych; nastpnie 1972-85 kiedy ma doj do zmian siowych
w strukturach wojskowych i politycznych Stanw Zjednoczo-
nych.
5
Inaczej mwic, wida charakterystyczn zbieno pro-
gnozowanych przez Sacharowa dat z ustanowieniem dalekosi-
nej polityki Bloku w 1958-60, jej harmonogramem czasowym, w
tym z rozpoczciem fazy finaowej okoo roku 1980. Nie jest to
zbieg okolicznoci, poniewa Sacharow jako ukryty rzecznik stra-
tegw komunistycznych i tajny ordownik ich dalekosinej
polityki, w ten sposb stara si promowa trendy sowieckie, by
zaszczepia i utrwala je w mentalnoci Zachodu, zwaszcza w
odniesieniu do idei zbienoci, nieoddzielnej od projektw da-
lekosinej polityki. Prognozy Sacharowa, czytane jako dezinfor-
macja i odpowiednio rozszyfrowane, zapowiadaj oczywiste
zwycistwo Bloku Sowieckiego i jego dalekosinej polityki, kt-
rej Zachd podda si w peni, z minimalnym oporem. Takie jest
prawdziwe znaczenie uwagi o najbardziej optymistycznym
rozwoju wydarze.
Podkrelajc w skrcie, e sugerowana przez Sacharowa idea
zbienoci oznacza dla Zachodu dokadnie taki rezultat, jaki on
prognozuje, autor niniejszej ksiki pragnie przekaza ostrzee-
345
nie, eby tych skutkw unikn. Sacharow widzi ten rezultat jako
optymistyczny, jako wynik spontanicznych zdarze w rodzaju
rozamu chisko-sowieckiego oraz reform politycznych i gospo-
darczych w krajach komunistycznych. On pragnie takiego ob-
rotu rzeczy. Celem tej oto ksiki jest jednak zwrcenie uwagi
Zachodu na niebezpieczestwa, poniewa nie bdzie adnych
spontanicznych wydarze, a rozwj sytuacji bdzie wynika z
wdraania polityki Bloku Sowieckiego, zdefiniowanej w latach
1958-60, ktra wykorzystuje rne metody i kalkulacje w tym
fikcyjne rozamy oraz oszukacze ewolucje i reformy, lansowa-
ne ze wiadom lub niewiadom pomoc sowieckich naukow-
cw i intelektualistw takich jak Sacharow i inni.
Oficjalne stanowisko komunistyczne wobec teorii zbienoci
(konwergencji) jest opisane w Convergence of Communism and
CapitalismThe Soviet View (Zbieno komunizmu i kapitali-
zmu wizja sowiecka). Wedug tej ksiki to Sowieci atakuj
teori zbienoci, o czym mwi zarwno zachodni eksperci, jak
i Sacharow. Przywdcy sowieccy okrelaj zbieno jako pod-
stpn form zachodniej dywersji oraz jako now, pozytyw-
n posta antykomunizmu. Sowieci twierdz, i rozpowszech-
nianie koncepcji zbienoci uroso w krajach zachodnich do
rangi polityki rzdowej. Czyli wedug takiej sowieckiej wizji,
teorie zbienoci maj dwa cele: pierwszy to odnowienie kapi-
talizmu; drugim jest przedstawianie zmikczonego lub sabn-
cego komunizmu. Innymi sowy, Sowieci przekonuj, e uwa-
aj cel pierwszy za obron kapitalizmu, a drugi jako wysiki
zmierzajce do obalenia komunizmu. Sowieci wyrniaj kolej-
no teorie budowania mostw i teorie spoeczestwa przemy-
sowego i postprzemysowego, ktre tak jak i ich propagato-
rzy zostaj poddane krytyce: Fourastie, Aron, Galbraith, Marcu-
se, Kahn, Brzeziski, Leonhard, Bell i inni. Bell zosta wybrany z
powodu jego teorii o podobiestwie zmian w siach zbrojnych
346
przeciwnych systemw politycznych, zachodzcych pod wpy-
wem rewolucji naukowo-technologicznej. Ponadto Sowieci wy-
raaj obawy dotyczce konsekwencji wpywu, wywieranego
przez teorie zbienoci na modzie sowieck, na ich naukow-
cw i innych intelektualistw. Sacharow jest przedstawiony jako
przykad osoby, ktra pozwolia si zwie urokom zachodnich
teorii zbienoci i ktra pniej rozwina dalej wasne teorie
o zblieniu midzy dwoma systemami. Wspomina si o jesz-
cze innym fizyku, Kapicy jako o kim, kto zgodzi si z wieloma
pogldami, goszonymi przez Sacharowa.
6
W ksice Zbieno komunizmu i kapitalizmu wizja so-
wiecka znajduje si rozdzia o intrygujcym tytule Zastosowa-
nie zbienoci przez Moskw do wasnych celw. Autorzy twier-
dz, e zdaniem sowieckich przywdcw koncepcja zbienoci
moe by uyteczna jako punkt wyjcia w celu odmodzenia
edukacji ideologicznej w Zwizku Sowieckim. Natomiast ape-
luje si do partyjnych robotnikw, zainteresowanych doktryn
i ideologi, aby popieszyli obala nowe mity propagandy im-
perialistycznej, oraz by wznieli si do wyszych poziomw
zrozumienia bogactwa i wiecznej aktualnoci marksizmu
leninizmu. Co wicej, jak stwierdzaj autorzy, teorie zbieno-
ci dostarczaj szpikulca, ktry stymuluje i dodaje ... pikante-
rii sowieckim kampaniom ideologicznym. Jeszcze waniejsze
jest, e dostarczaj te tncego ostrza na argumenty Moskwy,
e ZSRR nadal jest oblony przez nieprzejednanego i niebez-
piecznego wroga, pomimo tego, e Sowieci twierdz, i kapita-
listyczne oblenie jest faktem z przeszoci, i (...) e rwnowa-
ga wiatowych si przechylia si nieodwracalnie na korzy
ZSRR.
Amerykaskie rodki przekazu, agencje wywiadowcze i am-
basada USA w Moskwie byy przedmiotem atakw ze strony KGB,
w sowieckiej prasie, za rozprzestrzenianie idei zbienoci oraz
347
za wykorzystywanie turystyki i wyjazdw w ramach wymiany
naukowej i technologicznej, w celach korumpowania sowieckich
obywateli, zwaszcza naukowcw i ludzi modych. Argument ta-
kiego zagroenia dla bezpieczestwa sowieckiego systemu zo-
sta przez reim wykorzystany, by usprawiedliwi zaostrzenie
kontroli nad sowieckim spoeczestwem. Na tej samej zasadzie,
sowiecki atak na teorie zbienoci zosta powizany z atakiem
na nacjonalistw ukraiskich, na syjonistw i grupy religijne w
Zwizku Sowieckim i za granic. Zdaniem autorw, sowieccy
analitycy odrniaj wrd propagatorw teorii zbienoci wro-
gw, ktrzy wykorzystuj teorie zbienoci do celw wywroto-
wych, oraz idealistw, pord ktrych znajduj si wybitni
naukowcy, ordownicy pokoju i przeciwnicy militaryzmu. Ide-
alici to ci, midzy ktrymi wyrnia si wybitna i sawna oso-
ba profesora Galbraitha, s oni postrzegani przez Sowietw jako
ci, ktrzy bd gotowi zaoferowa obiecujce cele dla sowiec-
kich wpyww.
Jako e autorzy dziea Zbieno komunizmu i kapitalizmu
wizja sowiecka nie bior pod uwag ani wykorzystywania
metody dezinformacji w przeszoci ani zatwierdzenia nowej
polityki Bloku w latach 1958-60, pomijaj te fakt nowej roli po-
litycznej i dezinformacyjnej, wyznaczonej wtedy dla sowieckich
naukowcw, zatem ich wyjanienia dotyczce wykorzystania teo-
rii zbienoci w obecnej polityce sowieckiej s niekompletne,
Rzeczywiste znaczenie takiego ataku sowieckich przywdcw
na teorie zbienoci moe by w peni zrozumiane, gdy si
uwzgldni to historyczne, przeanalizuje owiadczenia Sacharo-
wa na temat zbienoci, powyej opisane i wemie si pod uwag
wnioski, i Sacharow dziaa jako kana dla sowieckich wpyww
i dezinformacji.
Poczynajc od poowy lat szedziesitych, reimy komuni-
styczne nasiliy indoktrynacj ideologiczn wasnych spoe-
348
czestw, w ramach przygotowa do wkroczenia w finaow faz
wdraania nowej strategii politycznej okoo 1980 roku. Ponowio-
no kampani indoktrynacji ideologicznej poczonej z military-
styczn, w Zwizku Sowieckim w latach 1966-67, czyli w tym sa-
mym czasie i o podobnej treci co rewolucja kulturalna w Chi-
nach; przypuszczono atak na kontrrewolucj w Czechosowa-
cji w roku 1968. Komunistyczni przywdcy, w miar wzmacnia-
nia wasnych programw indoktrynacji, dyli do uchronienia
wasnych spoeczestw przed negatywnymi wpywami zachod-
nich idei, przy czym rozsiewali na szerok skal wasne dezinfor-
macje. Pomagajc w uksztatowaniu si zachodnich teorii zbie-
noci, wypucili potny bumerang przeciwko Zachodowi, ale
rwnoczenie podjli rodki zapobiegawcze, by ten bumerang
nie odbi si rykoszetem o ich wasne spoeczestwa. Zarazem
te dziaania stworzyy im wiele okazji, by odsoni i zaatako-
wa ideologiczny sabota i tricki zachodniej propagandy. Nie
byo niczego nowego w tak zastosowanej technice propagandy.
Posugiwano si typowymi metodami prowokacji politycznej.
Protagonistw demokratyzacji i teorii zblienia uyto teraz do
skutecznych manipulacji, w ramach realizacji dalekosinej po-
lityki, tak jak kiedy, w latach dwudziestych, posugiwano si
aktywistami ruchu Zmiana Znakw Drogowych. Upowszech-
niane pogldy jednych i drugich byy haaliwie atakowane przez
sowieckich propagandzistw jako zachodnia dywersja ideologicz-
na i w ten przewrotny sposb KGB, tak jak wczeniej GPU, uwia-
rygodniaa swoj agentur w oczach opinii zachodnich. Jedni i
drudzy posuyli te do aktywnego zwalczania autentycznej opo-
zycji wewntrznej. Rnica midzy czasem lat dwudziestych a
obecnym [1984 r.] zawiera si w tym, e obecnie takie prowoka-
cje maj znacznie szerszy zasig i duo szybciej si rozprzestrze-
niaj, s o wiele bardziej wyrafinowane oraz przeznaczone s dla
caego Bloku Komunistycznego.
349
Sowieckie ataki na teorie zbienoci maj wic w pierwszej
kolejnoci cele obronne i wewntrzkrajowe. Po drugie su stra-
tegicznym celom polityki zagranicznej. Pomagaj wykreowa na
Zachodzie zaufanie do tych teorii jako solidnego i skutecznego
ora do uporania si z komunistycznym wyzwaniem. Stratedzy
komunistyczni maj nadziej i oczekuj, e krytykowanie przez
nich teorii zbienoci bdzie odebrane na Zachodzie jako dowd
ich wasnego zaniepokojenia co do ich skutecznoci oraz oddzia-
ywania takich teorii na ich wasne rzdy, a przede wszystkim na
naukowcw. Intencj komunistycznych krytyk jest nakonienie
zachodnich propagandzistw do tego, by kontynuowali z wik-
szym staraniem rozwijanie teorii zbienoci i tym samym odwr-
cili swoj uwag od mniej irracjonalnych, czyli potencjalnie bar-
dziej niebezpiecznych tematw. Po trzecie, krytykowanie przez
Sowietw Sacharowa i teorii zbienoci moe by postrzegane
jako sowieckie wysiki podjte dla wypracowania na Zachodzie
wiarygodnoci co do osoby Sacharowa oraz jemu podobnych,
szczerych przeciwnikw i mczennikw obecnego sowieckie-
go systemu, ktrzy wyraaj prawdziwy bunt przeciwko reimo-
wi. Maskujc wic wasn teori zbienoci i przedstawiajc j
jako doktryn opozycji, Sowieci mog osign na Zachodzie
wikszy efekt dla popularyzowania ich koncepcji zbienoci, to
znaczy uzyska zbieno na ich, sowieckich warunkach.
W wietle polityki Bloku z lat 1958-60, oraz stosowania dezin-
formacji, w celu wdraania w ycie tej polityki, mona dostrzec,
i pojcia wsplnego interesu i teorii zbienoci nie rozpo-
wszechniy si na Zachodzie spontanicznie, lecz byy odbiciem
oraz rezultatem komunistycznych operacji dezinformacyjnych,
ktrych oddziaywanie zostao niewiadomie wchonite przez
zachodnich propagatorw tyche idei. Teorie zbienoci s nie-
realne, poniewa brak im fundamentw. Wraenia, e wpyw
ideologii komunistycznej jest sabncy, e Zwizek Sowiecki prze-
350
chodzi ewolucj z reimu ideologicznego w pastwo tradycyjne
i narodowe, e toczy si walka pomidzy Zwizkiem Sowieckim
a komunistycznymi Chinami, e Blok Komunistyczny rozpada si,
s wszystkie faszywe. Takie wszystkie wraenia s produktem
dezinformacyjnych operacji Bloku, ktre z sukcesem zasoniy
prawdziwy obraz sytuacji. Od lat 1958-60 komunistyczna ideolo-
gia w krajach komunistycznych zostaa przywrcona, odnowio-
na i zintensyfikowana; dla biurokracji komunistycznej wytyczo-
no nowe, konstruktywne zadania; koordynacja dziaa pomidzy
krajami komunistycznymi, w szczeglnoci midzy Zwizkiem
Sowieckim a Chinami, jest rzeczywista i skuteczna, lecz tajna, bya
bowiem wdraana na podstawie dalekosinej polityki. Zachod-
nie teorie zbienoci, w sposb zamierzony bd niezamierzony
ale skutecznie, przyczyniaj si do realizowania tej polityki. Pro-
paguj odprenie i tym samym pomagaj Blokowi Komunistycz-
nemu nabywa zaawansowan zachodni technologi, konse-
kwencj czego bdzie przesunicie rwnowagi si na korzy
komunistw. Dostarczaj niepewnych podstaw pod racjonalne
reagowanie Zachodu na rosnce komunistyczne zagroenie po-
lityczne i wojskowe. Domagaj si politycznego i ideologiczne-
go rozbrojenia Zachodu. Niwecz zachodnie wysiki dyploma-
tyczne, majce na celu wzmocnienie zachodnich sojuszy antyko-
munistycznych i kieruj je w stron iluzorycznych i nierealistycz-
nych przymierzy z tym czy innym krajem komunistycznym. Stwa-
rzaj wyolbrzymione nadzieje na Zachodzie, co do moliwoci
wspistnienia ze wiatem komunistycznym. Rozwijaj baz dla
zniszczenia zachodniego morale oraz publicznego zaufania do
tych zachodnich mw stanu, dyplomatw i pracownikw na-
ukowych, ktrzy przedstawiali teorie oparte o wsplny interes i
zbieno, a ktrzy zostan skompromitowani jako prorocy-ban-
kruci, gdy pogldy o zbienoci zostan obalone. W aktualnej fazie
dalekosinej polityki tak wielkie jest powodzenie bdnego
351
pojcia o zbienoci, e mona z pewnoci spodziewa si, i
nowi Sacharowowie i nowe odmiany teorii zbienoci pojawi
si w trzeciej, finaowej fazie.
Cele dezinformacji o ruchach dysydenckich
Utworzenie faszywego i w peni kontrolowanego ruchu opo-
zycyjnego, jak ruch dysydencki, suy strategicznym celom we-
wntrzkrajowym i zagranicznym. Na skal krajow jest jak mo-
tor do napdzania przyszociowej, faszywej liberalizacji reimu
komunistycznego; podburza niektre, by moe opozycyjne ele-
menty do ujawnienia si, a tym samym do wystawienia na kontr-
atak wadzy i sub bezpieczestwa, inni s neutralizowani lub
doprowadzani do desperacji. W wymiarze zewntrznym dysy-
denci mog posuy jako wehiku, poruszajcy machin infor-
macyjn, wykorzystywan do rozgrywania rnych zagadnie
dezinformacji, odnonie ewolucji systemu komunistycznego.
Odpowiednio nagoniona fala przeladowa dysydentw, cz-
ciowo prawdziwych, po czci faszywych, wyzwala sympatie
Zachodu oraz delikatne przymierza z poszkodowanymi, czyli
tymi, ktrzy s w rzeczywistoci tajnymi wytworami reimu. Przy-
gotowuje sceneri, w ktrej rozgrywa si bdzie przysza dra-
matyczna liberalizacja systemu, a zacznie si ona od uwypukle-
nia kontrastw pomidzy neostalinowcami oraz przyszym so-
cjalizmem z ludzk twarz. Ksztatuje kadr ludzi, ktrzy zna-
ni ju i rozpoznawani na Zachodzie, mog by w przyszoci
wykorzystani jako przywdcy i poplecznicy systemu wielopar-
tyjnego pod rzdami komunistycznymi. Dysydenckie zwizki
zawodowe i intelektualici mog by uywani do promowania
solidarnoci z zachodnimi partnerami i angaowania ich do
wsplnej kampanii na rzecz rozbrojenia i zreformowania zachod-
niego kompleksu wojskowo-przemysowego. Po upywie du-
352
szego czasu dojdzie do tego, e zachodnie rodowiska i osoby
indywidualne, zaangaowane w obron przeladowanych dysy-
dentw, stan przed dylematem uznania za bd wasnego po-
parcia dla dysydentw, albo przyjcia do wiadomoci, e komu-
nizm przeszed radykaln zmian, wytwarzajc zbieno, co
moe by dla nich perspektyw atwiejsz do zaakceptowania, a
nawet podan.
1
Andriej D. Sacharow, Sakharow Speaks (Tu mwi Sacharow), wyda Harri-
son E. Salisbury, London 1974, Collins & Havrill Press..
2
Leon Goure, Foy D.Kohler, Richard Soll and Annette Stiefbold, Convergen-
ce of Communism and Capitalism The Soviet View (Zbieno komuni-
zmu i kapitalizmu wizja sowiecka), Miami, Florida, Centre od Advanced
International Studies, University of Miami, 1973, str. 44-46; Sakharov
Speaks, op. cit., str. 107 i nastpne.
3
Sakharov Speaks. op. cit., str. 108; Sacharow podaje te daty jako: 1968-80.
4
Sakharov Speaks, op. cit., str. 107 i nastpne.
5
Tame, zobacz nota 3.
6
Nie jest jasne, dlaczego Sacharow i Kapica, ktrzy obaj byli tak otwarcie
gadatliwi, nie zostali wydaleni z Sowieckiej Akademii Nauk, chocia Sa-
charowowi przynajmniej odebrano jego wyrnienia pastwowe i nagro-
dy. Z niewyjanionych przyczyn stao si to dopiero w styczniu 1980 r.
353
21
sma Operacja Dezinformacyjna:
kontynuacja kontaktw eurokomunistw
z Sowietami nowa interpretacja
eurokomunizmu
W poowie lat siedemdziesitych doszo do manifestacyjnych
polemik pomidzy KPZR z jednej strony, a komunistycznymi
partiami: francusk, wosk, hiszpask oraz w mniejszym stop-
niu brytyjsk z drugiej strony, co wskazywao na wyonienie si
nowego gatunku komunizmu, ktry cechowaa niezaleno od
Zwizku Sowieckiego. Ta nowa tendencja staa si znana jako
eurokomunizm.
Idea eurokomunizmu jest taktycznym i zwodniczym rodkiem,
przyjtym przez wiksze zachodnioeuropejskie partie komuni-
styczne w celu poprawienia ich notowa wyborczych i fakt ten
zosta zauwaony na Zachodzie, oraz opisany, przede wszystkim
w artykule The Soviet Union and Eurocommunism, pira zna-
nego brytyjskiego uczonego, profesora Leonarda Schapiro.
1
W artykule tym prof. Schapiro dowodzi ponadto, e ponie-
wa idea eurokomunizmu pomaga zachodnioeuropejskim partiom
komunistycznym w kampaniach wyborczych, wic suy rwnie
interesom Zwizku Sowieckiego. Zwrciwszy na to uwag, arty-
ku wnosi nieoceniony wkad do rozpoznania zagadnienia euro-
komunizmu. Jednak autor opiera si na starej metodologii i przyj-
354
muje za pewnik trwa obecno rnic midzy KPZR a partiami
eurokomunistycznymi; KPZR postrzega jako hegemona, daremnie
usiujcego przywrci swoj kontrol nad tymi partiami. Analiza
eurokomunizmu w wietle nowej metodologii wyranie wyka-
zuje, e konkluzja autora jest bdna, e fenomen ten jest wpisany
w strategi dezinformacji i suy jej rozprzestrzenianiu, a skiero-
wany jest do partii spoza Bloku; e uywajc argumentu o narodo-
wej niezalenoci niektrych partii Bloku, poda wedug wzorca
z wczeniejszych operacji dezinformacyjnych. A skoro tak, to zna-
czy, e kilku przywdcw partii komunistycznych spoza Bloku,
stao si w caej rozcigoci partnerami do przeprowadzania ope-
racji dezinformacji i stosowania strategii midzynarodowej w celu
wspierania dalekosinej polityki komunistw. Nowa analiza eu-
rokomunizmu, w odrnieniu od dawnej, ujawnia rol, jak euro-
komunizm bdzie mia do odegrania [pisane w 1984 r.] w finao-
wej fazie dalekosinej polityki, w latach osiemdziesitych, gdy
prawdopodobnie zostanie przeprowadzona w Europie Wschod-
niej, na szersz skal, demokratyzacja wedug wzorca czechoso-
wackiego z 1968 r.
Postulaty eurokomunizmu
Gwne zasady eurokomunizmu s szczegowo przedstawio-
ne w artykule prof. Schapiro. Charakterystyczne tendencje, wy-
kazywane przez partie eurokomunistw, mona podsumowa
nastpujco:
pragnienie zademonstrowania emancypacji od dominacji sow-
ieckiej;
krytyczna postawa wobec znacznej represyjnej polityki sowieck-
iej, a w szczeglnoci amania praw czowieka, oraz nkania
dysydentw w Zwizku Sowieckim i Europie Wschodniej;
355
odrzucenie pogldu, w myl ktrego internacjonalizm
proletariacki utosamiany jest z pastwowymi interesa-
mi Zwizku Sowieckiego, i e te interesy przewaaj nad
celami midzynarodowego, rewolucyjnego ruchu komu-
nistycznego;
upominanie si o prawo partii komunistycznych do
podania wedug swojej wasnej rewolucyjnej linii poli-
tycznej nawet wtedy, gdy bdzie to w konflikcie z sowiecki-
mi deniami do ustanowienia odprenia oraz ich powi-
zaniami ekonomicznymi ze Stanami Zjednoczonymi i Eu-
rop Zachodni;
odrzucenie pogldu przypisanego KPZR, e jedno komu-
nistw i socjalistw jest moliwa tylko wtedy, kiedy socjalici
odrzuc swoje trzymanie si wsppracy klasowej, co w
praktyce oznacza, jeli zostan komunistami;
odmowa przychylenia si do sowieckich da potpiania
Chiczykw;
sugerowanie, e zwycistwo wyborcze, odniesione przez par-
tie komunistyczne w Europie Zachodniej, byoby wbrew sow-
ieckim interesom;
porzucenie denia do dyktatury proletariatu;
zauwaalne ewoluowanie partii eurokomunistycznych w
odpowiedzialne partie narodowe, ktre w przeciwiestwie
do KPZR uznaj funkcjonujcy obecnie parlament i jego in-
stytucje, oraz s zwolennikami humanitarnych i demokratyc-
znych zasad, w tym zachowania wolnoci buruazji w ram-
ach spoeczestwa pluralistycznego;
potpienie stosowania terroru przez radykaln lewic;
nieuczestniczenie przywdcw partii eurokomunistycznych
w zjazdach midzynarodowych, organizowanych przez KPZR;
odrzucenie istniejcych sojuszy militarnych i poparcie kon-
cepcji neutralnej, socjalistycznej Europy;
356
rozwijanie wizi z partiami jugosowiask i rumusk;
uformowanie wewntrz niektrych partii eurokomunistyc-
znych, ortodoksyjnych grup rozamowych, lojalnych wobec
Moskwy.
Poniewa zaistniay odmiany w sposobie i rozmiarze, w kt-
rym te oglne zasady zostay wprowadzone w poszczeglnych
partiach, par gwnych punktw, charakterystycznych dla ka-
dej z nich, musi by omwionych pokrtce oddzielnie.
Partia francuska
W maju 1975 r. Partia przeprowadzia w Deklaracji wol-
noci zamaskowany atak na sowieckie ograniczenia swobd
obywatelskich. 4 wrzenia 1975 r. w lHumanite podkrelo-
no, e partia jest zaangaowana w demokracj w zachodnim
stylu. W styczniu nastpnego roku francuski przywdca ko-
munistyczny Marchais powiedzia, e rozbienoci midzy
jego parti a KPZR, dotyczce demokracji socjalistycznej s
tak due, e nie mg on z tego powodu spotka si z Brenie-
wem i nie by obecny na zjedzie KPZR w nastpnym miesi-
cu, chocia partia francuska bya tam reprezentowana. Kiri-
lenko, ktry wkrtce po tym przyby na zjazd partii francu-
skiej, jako reprezentant KPZR, zosta pozbawiony zwyczajo-
wego prawa zabierania gosu. W kwietniu 1976 r. wybitny fran-
cuski komunista Kanapa skrytykowa Zwizek Sowiecki za
wychwalanie polityki prezydenta Giscarda w sytuacji, gdy
partia francuskich komunistw zwalczaa go. W maju Marchais
zapytany, co zrobiby z francuskimi okrtami podwodnymi z
wyrzutniami pociskw jdrowych, odmwi odpowiedzi.
Przez wczeniejsze 22 lata jego partia konsekwentnie i nie-
ustpliwie potpiaa militarne koncepcje odstraszania jdro-
357
wego. W styczniu 1977 r. sowieckie czasopismo Nowoje
Wriemja przeprowadzio atak na Jeana Elleinsteina, wicedy-
rektora centrum badawczego Partii [francuskiej]. Elleinste-
in, ktry wczeniej napisa antystalinowsk histori Zwizku
Sowieckiego, opublikowa now ksik, Le P. C., w Paryu,
w 1976 r., w ktrej stwierdza, e od 1922 roku nie ma wolno-
ci w Zwizku Sowieckim; aowa, e jego partia nie postpi-
a za przykadem jugosowiaskim i bya ociaa w krytyko-
waniu braku wolnoci w ZSRR. Marchais nie uczestniczy w
obchodach szedziesitej rocznicy rewolucji w Moskwie w
listopadzie 1977, ale wysa na te obchody przedstawiciela
swojej partii.
Partia woska
W marcu 1975 r. Berlinguer skrytykowa promoskiewsk por-
tugalsk parti komunistyczn, za jej niedemokratyczn postaw
podczas nieudanego, prawicowego kontr-zamachu w marcu 1975
r. W sierpniu, w reakcji na prowokacyjny artyku Konstantina
Zarodowa, wydawcy World Marxist Review (wiatowego Prze-
gldu Marksistowskiego), ktry opublikowa krytyk woskiej
partii za denia do sojuszy politycznych zamiast do rewolucji,
LUnita odpowiedziaa, e sytuacja nowoczesnych Woch wyma-
ga przeplatania si demokracji, socjalizmu i wolnoci. W lutym
1976 r. Berlinguer powiedzia, e pragnby ujrze socjalistyczne
spoeczestwo, gwarantujce prawa zarwno osobom indywi-
dualnym, jak i zbiorowociom. Stwierdzi take, e jego partia
jest zobowizana do podtrzymywania istniejcych sojuszy mi-
dzynarodowych. Cztery miesice pniej dopowiedzia bardziej
precyzyjnie, e Wochy powinny pozostawa w Sojuszu Atlan-
tyckim, ktry gwarantowa socjalizm w wolnoci, socjalizm ro-
dzaju pluralistycznego.
358
Partia hiszpaska
W lutym 1976 r. przywdca hiszpaskiej partii komunistycz-
nej Carillo nie by obecny na XXV Zjedzie KPZR. W styczniu
nastpnego roku partyjny hiszpaski tygodnik Mundo Obrero
zaatakowa wschodnioeuropejskie rzdy za represjonowanie dy-
sydentw. W kwietniu 1977 Carillo opublikowa ksik pt. Eu-
rocommunismo y Estado (Eurokomunizm i Pastwo), w kt-
rej utrzymywa, e po szedziesiciu latach istnienia Zwizek
Sowiecki wci nie by demokracj robotnikw. Jako autor pro-
gramowej ksiki i przywdca partii, Carillo jest zwolennikiem
pluralistycznego spoeczestwa ze swobodami buruazyjnymi,
oraz niepodlegej, socjalistycznej Europy, niezalenej od adne-
go z (dwch) blokw wojskowych. Istnieje take zapis jego wy-
powiedzi, e Stany Zjednoczone tak dugo powinny byy pozo-
stawa w Hiszpanii, jak dugo wojska sowieckie pozostaway w
Europie Wschodniej. W Nowoje Wriemja ksika Carillo zo-
staa wyklta w czerwcu i lipcu 1977 r. W odpowiedzi na atak
Sowietw, Dolores Ibarruri (La Pasionaria), weteranka hiszpa-
skiej wojny domowej, komunistka, ktra razem z siedmioma in-
nymi przywdcami komunistycznymi wanie powrcia z wie-
lu lat na uchodstwie w Zwizku Sowieckim, wniosa propozycj
rezolucji, odrzucajcej sowieck krytyk Partii [hiszpaskiej];
wniosek jej zosta jednomylnie zatwierdzony na rozszerzonym
plenum Komitetu Centralnego Partii. Rezolucja popieraa euro-
komunizm jako jedyn drog postpu w wysoko rozwinitych
krajach. Carillo uczestniczy w uroczystociach szedziesitej
rocznicy Rewolucji Padziernikowej w Moskwie, w listopadzie
1977, lecz nie zosta poproszony o zabranie gosu. Poskary si
na to zachodnim korespondentom. W kwietniu 1978 hiszpa-
ska partia usuna okrelenie leninowska ze swojej nazwy,
przez co narazia si na krytyk w sowieckim dzienniku Praw-
da.
359
Partia brytyjska
W marcu 1976 r. brytyjski przywdca komunistyczny McLen-
nan powiedzia na XXV Zjedzie KPZR, e jego partia kierowaa
swoje wysiki na cel osignicia tego rodzaju socjalizmu, ktry
gwarantowaby osobist wolno, pluralizm partyjny, niezale-
no zwizkw zawodowych, wolno religijn, wolno bada
oraz dziaalnoci kulturalnej, artystycznej i naukowej. W arty-
kule w Morning Star w lipcu tego roku McLennan utosami
si z postulatami partii eurokomunistycznych do tego stopnia,
e zaprzecza istnieniu jakiejkolwiek przewodniej partii komu-
nistycznej oraz twierdzi, i kada partia powinna wypracowa
swoj wasn polityk w swoim kraju; nikt inny nie moe tego za
nich zrobi. W listopadzie skorygowana Brytyjska droga do so-
cjalizmu zostaa przyjta jako program partii; postulowano w
nim cis wspprac midzy komunistami i Parti Pracy (Labo-
ur Party). Jeszcze w tym samym 1976 roku grupa twardogowych
oponentw eurokomunizmu, ktrym przewodzi Sid French,
wyamaa si z Partii, utworzywszy swoj New Communist Party
(Now Parti Komunistyczn).
Wsplne owiadczenia
Idee eurokomunizmu zostay, do pewnego stopnia, rozwini-
te w otwartej, dwustronnej wsppracy. Na przykad w listopa-
dzie 1975 r. partie francuska i woska wyday wsplne owiad-
czenie po spotkaniu w Rzymie, na ktrym popierano istnienie
swobd buruazyjnych, pluralizmu partii politycznych, prawa
do istnienia i dziaalnoci partii opozycyjnych, oraz nastpo-
wania po sobie wikszoci i mniejszoci. Wsplne owiadcze-
nia byy te wydawane pniej przez partie wosk i hiszpask,
oraz przez hiszpask i francusk, ktre usuny ze swoich pro-
gramw zobowizanie denia do dyktatury proletariatu. (Par-
360
tia francuska te uznaa za niezbdne wydanie takiego owiad-
czenia, mimo i od roku 1966 nie uywaa tego terminu.) W mar-
cu 1977 r. Marchais, Berlinguer i Carillo zorganizowali euroko-
munistyczne spotkanie na szczycie, w Madrycie, na ktrym po-
parto cele zagranicznej polityki sowieckiej, lecz zobowizano
uczestnikw, by w skali wasnych krajw pracowali w ramach
si politycznych i socjalnych oraz respektowali, gwarantowali i
rozwijali wszelkie rodzaje wolnoci indywidualnej i grupowej.
Stanowisko sowieckie
Midzy latami 1974 a 1977, rne artykuy Ponomarjewa, sze-
fa wydziau midzynarodowego KPZR, take jego zastpcy Za-
gadina, wydawcy World Marxist Review Zarodowa, i innych,
zawieray ukryt i otwart krytyk nowoczesnych kompromi-
sw i buruazyjnych ideologw, co faktycznie oznaczao eu-
rokomunistw.
2
Artyku w organie KPZR Partijnaja yz (nr 4,1974), opisany
w artykule prof. Schapiro jako najprawdopodobniej pierwszy,
bezporedni atak na zachodnioeuropejsk parti komunistycz-
n, skrytykowa gwnego hiszpaskiego ideologa komunistycz-
nego Azcarate, za twierdzenie, i istnieje sprzeczno pomidzy
pastwowymi interesami krajw socjalistycznych, a interesami
ruchu rewolucyjnego. Azcarate zosta pniej potpiony przez
Sowietw za nastpne stwierdzenie, i pokojowe wspistnienie
pomaga w podtrzymywaniu status quo, za odmow przyznania,
e suy to lepiej przygotowaniu sprzyjajcych warunkw dla
rewolucji ni zimna wojna, za krytykowanie Zwizku Sowieckie-
go, za sprzeciwianie si planowanej midzynarodowej konferen-
cji komunistycznej i protesty przeciwko ustanowieniu nowego
centrum organizacyjnego, oraz za podkrelanie niezalenoci
pojedynczych partii komunistycznych bardziej nawet, ni rw-
361
nie naganne lekcewaenie wagi proletariackiego internacjona-
lizmu.
26 stycznia 1977 r. agencja TASS odrzucia krytyki Elleinste-
ina, dotyczce amania praw czowieka w Zwizku Sowieckim,
jako antykomunistyczn propagand. Eurokomunistyczna kon-
cepcja neutralnej, socjalistycznej Europy, zostaa bezwarunkowo
odrzucona, co ogoszono w sowieckim pimie Nowoje Wriem-
ja; Sowieci nalegali w latach 1975-1976, eby partie komunistycz-
ne wypeniay obowizek krytykowania NATO i przedstawiay
ten sojusz jako stron agresywn, przy rwnoczesnym podkre-
laniu obronnoci i pokojowej roli Ukadu Warszawskiego.
Jugosowianie i Rumuni
Jugosowianie i Rumuni do pewnego stopnia identyfikowali si
z eurokomunistami. Na przykad w latach 1974 i 1975, podczas dys-
kusji na midzynarodowej konferencji, Jugosowianie idc wzorem
kilku zachodnioeuropejskich partii komunistycznych, wyraali
wiele wtpliwoci co do internacjonalizmu proletariackiego. W
tym samym czasie Rumuni bronili prawa partii komunistycznych
do niezalenoci. W roku 1975 oba kraje, Jugosawia i Rumunia
popary koncepcj neutralnej, socjalistycznej Europy, oglnie sprze-
ciwiy si istnieniu paktw wojskowych i odmwiy przedstawia-
nia NATO jako strony agresywnej, a Ukadu Warszawskiego jako
strony defensywnej. Partia rumuska pozostawaa w szczeglnie
bliskich stosunkach z parti hiszpask.
Nowa analiza
Istniej rne podobiestwa midzy eurokomunizmem, a
operacjami dezinformacyjnymi, ktre zostay ju wczeniej opi-
sane, a ktre przemawiaj za wnioskiem, e eurokomunizm jest
362
logicznym przedueniem programu dezinformacji, a jego rol
jest spenienie komunistycznej strategii na Europ. Te podobie-
stwa powinny by dostrzegane:
w sposobie, w jaki rzekome pornienia midzy partiami eu-
rokomunistycznymi a sowieck stay si znane na Zachodzie;
w fakcie, e te podziay opieraj si na sztucznym oywieniu
problemw, ustalonych pomidzy komunistycznymi liderami
w latach 1957-60, oraz e s sprzeczne, co stanowi dowd na
przyjcie do realizacji dalekosinej polityki i strategii;
w wykorzystaniu tych kwestii do zaprojektowania faszywego
wizerunku partii eurokomunistycznych, jako ewoluujcych
w niezalene, narodowe partie, z perspektyw na promow-
anie sukcesu ich taktyki, mianowicie formowania zjednoc-
zonych frontw z socjalistami i innymi partiami;
w licznych niekonsekwencjach co do argumentw i polemik,
stosowanych przez eurokomunistycznych przywdcw, w
sprzecznych kontekstach; w kontracie midzy ich sowami a
ich czynami, dotyczy to zwaszcza podtrzymywania bliskich
kontaktw z przywdcami sowieckimi i innych krajw Bloku,
ktre stanowi dowd nie na spory i konflikty, lecz na
wspprac we wsplnej strategii.
Wyodrbnienie si eurokomunizmu
Ewolucja partii eurokomunistycznych w kierunku partii nie-
zalenych postpowaa w rezultacie ich zaangaowania si w
realizowanie dalekosinej polityki. Partie eurokomunistyczne
byy wrd 81 partii, ktre podpisay Manifest z listopada 1960 r.
Gdy rozam chisko-sowiecki nabra rozmiarw publicznych w
1963 roku, te partie, unikajc bezporedniego potpienia Chi-
czykw, sprzymierzyy si nieformalnie z Moskw, identyfikujc
363
si tym samym z bardziej umiarkowanym rodzajem komunizmu
sowieckiego, ni z militarystycznym i doktrynalnym chiskim.
Wybrawszy tak opcj, polepszyy swj umiarkowany wizerunek,
ktry by im potrzebny, do odegrania zasadniczej roli w caocio-
wej strategii komunistycznej w Europie; ich rol byy konsekwent-
ne denia do uformowania zjednoczonych frontw z partiami
socjalistycznymi. W roku 1965 i w 1967 partie eurokomunistycz-
ne uczestniczyy w midzynarodowych konferencjach komuni-
stycznych w Pradze i Karlovych Varach w Czechosowacji. W roku
1968, w kontracie do wasnej biernej postawy podczas sowiec-
kiej interwencji na Wgrzech z roku 1956, publicznie wyraziy
dezaprobat wobec interwencji wojsk Ukadu Warszawskiego w
Czechosowacji, tym samym zademonstroway swoj niezale-
no od Zwizku Sowieckiego. W wietle ich obecnoci na kon-
ferencjach w Pradze i Karlovych Varach, jest bardzo prawdopo-
dobne, e sojusz partii eurokomunistycznych z reimem Dub-
czeka by planowany i uzgodniony wczeniej, jako cz strate-
gii komunistycznej na Europ Zachodni. Rzekome rozdwiki
midzy partiami eurokomunistycznymi a sowieck byy omawia-
ne na wiatowej konferencji partii komunistycznych w roku 1969.
To odbywao si na owej konferencji, na ktrej niby mona byo
zauway pierwsze wyrane oznaki, e KPZR nie bya w stanie
duej wypenia swej tradycyjnej roli przywdcy wiatowego
ruchu komunistycznego.
3
Tak jak w przypadku rzekomych nieporozumie pomidzy
komunistycznymi partiami Bloku, ta wskazwka i inne, ktre
pojawiay si do roku 1973, pochodziy z typowo zawoalowanej
i aluzyjnej, pokrtnej wzajemnej krytyki w gazetach partyjnych,
albo z retrospekcyjnego ujawniania przez komunistw, niejaw-
nych informacji, dotyczcych debat midzy partiami, przepro-
wadzanych za zamknitymi drzwiami. Na pocztku roku 1974
nastpi bezporedni atak KPZR na Azcarate, po ktrym wywi-
364
zaa si otwarta polemika w prasie na temat KPZR i partii euro-
komunistycznych oraz wspomnieniowe nawizywanie do roz-
dwikw, ktre przewijay si w debatach nastpnych midzy-
narodowych zjazdw komunistw w Warszawie w 1974 r., w
Budapeszcie w 1975 r. i w mniejszym stopniu w Tihany (Wgry)
w 1976 r. Ostatecznie, na spotkaniu europejskich partii komuni-
stycznych we Wschodnim Berlinie w czerwcu 1976, pena ska-
la konfliktu pomidzy KPZR i partiami eurokomunistyczny-
mi (...) zostaa w peni ujawniona.
4
Zostaa potwierdzona
wano wczeniejszych dowodw na te nieporozumienia. Tak
jak we wczeniejszych operacjach dezinformacyjnych, oryginal-
ne dowody i potwierdzenia wszystkich tych rozdwikw, po-
chodziy ze rde komunistycznych.
Odnowienie wygasych problemw
Wrd kwestii, ktre rzekomo podzieliy KPZR i partie euro-
komunistyczne byo stae ponawianie przez Sowietw wymogu,
by dominowa nad innymi partiami komunistycznymi, nalega-
nie, eby inne partie wiernie poday za przykadem sowieckim,
oraz dania, by w imi midzynarodowej solidarnoci proleta-
riackiej, wszystkie partie udzieliy pierwszestwa obronie inte-
resw ZSRR. Te sprawy zostay w rzeczywistoci uregulowane
ju w roku 1957, i to z inicjatywy przewanie Sowietw. Stali-
nowskie prby dominowania nad innymi partiami zostay wte-
dy odrzucone i potpione, jako sprzeczne z doktryn leninizmu.
Wzajemne stosunki pomidzy partiami, wewntrz Bloku i poza
nim, zostay ustanowione na nowo w oparciu o leninowsk baz
rwnoci, zaufania, wsppracy i wsplnego udziau w wysikach,
prowadzcych do osignicia celw komunistycznych.
Partie eurokomunistyczne uczestniczyy przecie w midzy-
narodowych spotkaniach, midzy latami 1957 i 1960, na ktrych
365
te kwestie zostay rozwizane i ustalone. Wszystkie one, podpi-
sujc Manifest 81 partii, zobowizay si do wdraania daleko-
sinej polityki i strategii, ktra zostaa wypracowana z ich wa-
sn aktywn pomoc.
Po tym przypomnieniu atwo zauway, e ten nawrt euro-
komunistw w latach siedemdziesitych, do wygasego proble-
mu stalinowskiej koncepcji stosunkw midzy partiami komu-
nistycznymi, by nacigany, wykalkulowany, sztuczny i uzgodnio-
ny z Sowietami dla celw strategii dezinformacyjnej, w ten sam
sposb, w jaki odwieano inne wygase kwestie, w innych ope-
racjach z repertuaru polityki dezinformacji.
Wykorzystanie wizerunku niezalenoci
partii eurokomunistycznych
Odnowienie dawno wygasych problemw pomogo w
uwiarygodnieniu przed opini krajw zachodnich wersji, e
partie eurokomunistyczne byy niezalene od KPZR. Temu
samemu celowi suyo podsycanie sugestii o cigej niezgo-
dzie z Sowietami przy wypracowywaniu wsplnej taktyki zjed-
noczonego frontu, ten konflikt by szczeglnie zaogniony na
linii z parti wosk, ponadto mia istnie stay konflikt inte-
resw pomidzy dyplomacj sowieck, starajc si o po-
praw stosunkw z rzdami europejskimi, a partiami komu-
nistycznymi, dcymi do zdobycia wadzy za pomoc legal-
nych metod. Te obydwie sugestie byy faszywe, ale obie do-
pomogy w wykreowaniu obrazu eurokomunistw jako nie-
zalenych od Zwizku Sowieckiego.
Taktyki zjednoczonego frontu mieciy si, pord caej r-
norodnoci taktycznych, w programie dziaa, zatwierdzonym
przez kongres 81 partii w listopadzie 1960 r. W swym raporcie z
6 stycznia 1961 r., Chruszczow wzywa partie komunistyczne do
366
zsynchronizowania swoich zegarkw. Trzy miesice pniej
Susow, wielki strateg komunistyczny, przewodzi sowieckiej
delegacji na szsty zjazd partii woskiej. Na tym zjedzie zaleca
przyjcie umiarkowanej polityki, w celu zbudowania szerokie-
go, narodowego frontu demokratycznego. Oczywicie, nie byo
niczego nowego czy nieortodoksyjnego teraz w taktykach zjed-
noczonego frontu. Byy one szczegowo zatwierdzane przez
Komintern o wiele wczeniej, bo ju w roku 1935.
Rwnie nie byo i nie ma adnego konfliktu midzy sowiec-
k dyplomacj dtente (odprenia), a dziaalnoci partii komu-
nistycznych. Przyjazne relacje midzy rzdem sowieckim i rz-
dami pastw zachodnich sprzyjaj wzrostowi popularnoci za-
chodnich partii komunistycznych. Dyplomacja odprenia oraz
taktyka zjednoczonego frontu s uzupeniajcymi si elementa-
mi, w jednolitej strategii komunistycznej. Odprenie stwarza
sprzyjajce warunki dla formowania rnych zjednoczonych
frontw. Ponomarjew, szef midzynarodowego wydziau KPZR,
podsumowa wyranym stwierdzeniem w roku 1974, e polityka
odprenia przyniosa skutki neutralizujce antykomunizm
wrd partii socjaldemokratycznych, niweczce militarne przy-
gotowania potg imperialistycznych oraz wzmacniajce reali-
stycznie nastawiony element wewntrz obozu buruazyjne-
go.5
Zarwno przeladowanie dysydentw w Zwizku Sowieckim,
jak i potpianie tych faktw przez eurokomunistw, to bya wy-
kalkulowana taktyka. Rzucajce si w oczy nkanie dysydentw,
miao swoje wasne cele strategiczne, wszdzie ywo dyskuto-
wane. Krytykowanie przeladowa przez eurokomunistw przy-
czynio si do zapewnienia im na Zachodzie, i ugruntowania,
wiarygodnoci jako partii prawdziwie nawrconej na zasady
demokratyczne.
367
Niekonsekwencje w eurokomunizmie
W owiadczeniach i dziaaniach przywdcw eurokomuni-
stw daje si zauway liczne sprzecznoci i niekonsekwencje.
Jak wskazali obserwatorzy, tacy jak profesor Schapiro, w rzeko-
mym nawrceniu si eurokomunistw na zasady demokratycz-
ne wystpuj niekonsekwencje, z uwagi na ich program rewolu-
cyjny, ktry oni w dalszym cigu postuluj, oraz ze wzgldu na
rodki, za pomoc ktrych staraj si ten program wdroy. Pro-
fesor Schapiro cytuje w swym artykule kilka wygoszonych przez
eurokomunistw owiadcze, dotyczcych uycia siy. Na przy-
kad jeden z hiszpaskich delegatw na konferencje w Tihany w
maju 1976, zapytany czy hiszpaska klasa pracujca musiaaby
odwoa si do rewolucyjnej przemocy, odpowiedzia: Zniesie-
nie reimu nawet rodkami demokratycznymi, pociga za sob
uycie siy. Wicej napisa Carillo w swojej ksice: Nowe idee
take oznaczaj, e Partia nie jest armi, jednake pozostaje
zdolna w ni si przeksztaci, jeeli warunki historyczne, prze-
moc klas rzdzcych, nie pozostawiaj innej opcji. Ponadto
nadmieni, e kontrola Partii nad rodkami telekomunikacji jest
wymogiem zasadniczym, co pozwala zrozumie, jaki rodzaj de-
mokracji mia on na myli. Artyku prof. Schapiro przytacza rw-
nie raport z londyskiego Daily Telegraph z 26 stycznia 1976, z
ktrego dowiadujemy si, e hiszpascy komunici zostali wy-
szkoleni w Zwizku Sowieckim, a w Rumunii byli trenowani w
technikach dziaa wojennych w warunkach partyzantki miej-
skiej.
Nawet w Wielkiej Brytanii cel Partii, czyli rewolucyjne przej-
cie do socjalizmu ma by osignity za pomoc kombinacji
programu legislacyjnego z masowymi walkami pozaparlamen-
tarnymi oraz uyciem siy przeciwko komukolwiek z prawicy,
kto dyby do przewrotu.
368
To zagadnienie powinno by dalej rozpatrywane w przypad-
ku Woch, i tu naley zaznaczy, e fakt, i partia woska potpia
stosowanie przemocy przez radykaln lewic, jest jeszcze jedn
zwodnicz taktyk. W artykule Paula Wilkinsona, zatytuowanym
Terrorism: Intarnational Dimensions (Terroryzm w wymiarze
midzynarodowym) zwraca si uwag na sowieckie ywotne
interesy, zaangaowane w bezporednim lub porednim wspie-
raniu ruchw terrorystycznych.
6
Istnieje bardzo due prawdo-
podobiestwo, e terroryzm we Woszech jest wspierany i finan-
sowany przez midzynarodowy komunizm, co odbywa si z rw-
nolegym uywaniem przez wosk parti komunistyczn, legal-
nych taktyk wyborczych i parlamentarnych. Celem przemocy jest
wykreowanie chaosu i anarchii, przysporzenie dodatkowych
napi dla rzdzcych partii demokratycznych, wyeliminowanie
ich najzdolniejszych przywdcw i zmuszenie ich do odwoy-
wania si do niedemokratycznych rodkw, a w dalszej konse-
kwencji, do ukazania spoeczestwu, i partie rzdzce s nie-
zdolne zapewni mu bezpieczestwo i porzdek, tym samym
pozostawi wolne pole dla legalnej partii komunistycznej, by
zaprezentowaa si jako jedyna skuteczna sia alternatywna.
Doktrynalne usprawiedliwienie dla stosowania terroru mo-
na znale w Left-Wing Communism An Infantile Disorder
(Dziecica choroba lewicowoci w komunimie), gdzie Lenin
napisa: Wszystkie te dziedziny ycia spoecznego s (...) wype-
nione atwopalnym materiaem i oferuj (...) wiele wymwek
dla [rozpoczcia] konfliktw i kryzysw, w celu zaostrzenia
walki klasowej. Nie wiemy i nie moemy wiedzie, ktra iskra,
bdca poza mas iskier, ktre s obecnie rozrzucane w ka-
dym kraju pod wpywem oglnowiatowego kryzysu gospodar-
czego i politycznego, okae si w stanie roznieci poar, w sen-
sie (...) pobudzenia mas i jestemy wic zobowizani naszymi
komunistycznymi zasadami do zabrania si do przerobienia
369
kadego moliwego, nawet najstarszego [ i ] widocznie najmniej
wzbudzajcego nadzieje pola akcji, poniewa w przeciwnym
razie nie staniemy na wysokoci zadania, nie bdziemy sumien-
ni, nie bdziemy posiadali kadego typu broni... Bardziej pre-
cyzyjne byy instrukcje Szelepina dla sub sowieckiego wywia-
du w roku 1959, w ktrych poleca, eby pracownicy sub i ich
nielegaowie przygotowywali i przeprowadzali operacje, kt-
re zdestabilizowayby waniejsze kraje zachodnie, i wytworzyy
chaos, ktry mgby zosta wykorzystany przez lokalne partie
komunistyczne, na ich korzy.
Prof. Schapiro susznie daje do zrozumienia, e nie byo ni-
gdy adnego zerwania stosunkw pomidzy Moskw a partiami
eurokomunistycznymi, ani e na takie si nie zanosi. Pomimo
polemik, partie eurokomunistyczne z zasady kontynuoway udzie-
lanie swojego poparcia celom sowieckiej polityki zagranicznej.
W ten sam sposb ZSRR i cay Blok Komunistyczny, kontynuowa
wspieranie midzynarodowego ruchu komunistycznego, cznie
z partiami eurokomunistycznymi, na niezliczone praktyczne spo-
soby. Jak wskazuje profesor Schapiro, nie ma namacalnego do-
wodu na to, e nastpio jakiekolwiek zakcenie w sprawnoci
systemu bankowego i kanaw handlowych, poprzez ktre par-
tie eurokomunistyczne tradycyjnie finansowane s przez Mo-
skw. Jako, e wzajemne krytyki pomidzy parti sowieck i par-
tiami eurokomunistycznymi s wzajemnie ustalane przez ich
przywdcw, nie ma adnego powodu, dla ktrego Sowieci mie-
liby zamkn te kanay. I ponadto nie ma adnych powodw, by
doszukiwa si powizanych z tym finansowaniem zobowiza,
gdy Moskwa nie potrzebuje adnych zobowiza z powodu
udzielanej tym partiom jakiejkolwiek pomocy, finansowej czy
innej; wszystkie te 81 partii, ktre podpisay Manifest z listopada
1960, kontynuuj po prostu wspln dugofalow polityk.
370
Nielogicznoci, zwizane z przyjciem idei eurokomunizmu
przez hiszpaskich przywdcw komunistycznych stalinowskie-
go pokolenia, takich jak Carillo czy Ibarruri s uderzajce. Na
rozszerzonym plenum partii hiszpaskiej w roku 1977, rezolu-
cja zatwierdzajca eurokomunizm zostaa zaproponowana jedy-
nie przez Ibarruri, ktra spdzia wikszo swego ycia w ZSRR,
ktra stracia syna pod Stalingradem, ktra bya wychwalana
przez Nowoje Wriemja w maju 1977 r., a ktra wczeniej opisy-
waa eurokomunizm jako nonsens. Kilka miesicy po plenum
bya z powrotem w Moskwie, na obchodach szedziesitej rocz-
nicy rewolucji padziernikowej. Jej sprzeczne zachowanie moe
by atwo wyjanione, jeli si pamita, e rwnie Ibarruri ak-
tywnie uczestniczya w formuowaniu dalekosinej polityki w
latach 1957- 60.
Entuzjastyczne poparcie udzielane eurokomunizmowi przez
rumusk parti komunistyczn jest rwnie zdumiewajce,
zwaywszy na ordownictwo swobd demokratycznych przez
eurokomunistw i ewidentnie represyjne praktyki wewntrzne
rumuskiego reimu. Nie mniej dziwne, w konwencjonalnym
znaczeniu, byo podobno serdeczne spotkanie Tito z Brenie-
wem, ktre odbyli w przededniu europejskiej konferencji komu-
nistycznej w Berlinie Wschodnim w czerwcu 1976 r., oraz przy-
znanie Tito sowieckiego medalu podczas jego wizyty w Moskwie
w nastpnym roku, pomimo jego poparcia dla eurokomunizmu.
7
Nielogicznoci znikaj, jeli postrzega si eurokomunizm jako
nastpn strategiczn operacj dezinformacyjn. Deklaracje nie-
zalenoci od Zwizku Sowieckiego, wygaszane przez Carillo,
powinny by odczytywane jako zwodnicze, podobnie jak rumu-
skie, na ktrych byy one wzorowane. Z kolei przywdcy rumu-
ski i jugosowiaski mieli do odegrania swoje wane role we
wspieraniu i koordynowaniu ruchu eurokomunistycznego. Jeli
s prawdziwe raporty o szkoleniu w Rumunii hiszpaskich ko-
371
munistw, w partyzantce miejskiej, byaby to kolejna ilustracja,
potwierdzajca rzeczywist rol Rumunii w koordynowaniu
wysikw Bloku, majcych na celu intensywne wspomaganie
partii eurokomunistycznych.
Kontynuacja kontaktw eurokomunistw z Sowietami
Rozwijanie rozdwikw pomidzy KPZR i partiami euro-
komunistycznymi nie przeszkodzio, poza kilkoma odpowiednio
nagonionymi przypadkami, w normalnej wymianie wizyt mi-
dzy delegacjami partii sowieckiej i partii eurokomunistycznych.
Berlinguer by obecny na XXV Zjedzie KPZR w marcu 1976 r.,
nastpnie znw powrci do Moskwy na szedziesite obcho-
dy rocznicy rewolucji w listopadzie 1977 i zosta przyjty przez
Breniewa na prywatnej audiencji, pomimo jego zaangaowania
w sprawy pluralizmu demokratycznego i zgody na kontynuowa-
nie przez Wochy czonkostwa w NATO.
Chocia Carillo sam nie przyby na XXV Zjazd KPZR, bya obec-
na na nim Ibarruri. Po opublikowaniu ksiki Carillo w kwietniu
1977 r., odwiedzia go delegacja KPZR, pod przewodnictwem
wydawcy Prawdy, rzekomo w celu wypracowania czego w ro-
dzaju rozejmu. Carillo nie obawia si pojecha do Moskwy na
obchody szedziesitej rocznicy rewolucji, w listopadzie tego
roku. Sam fakt uczestniczenia w uroczystociach partii, ktr mia
zwalcza, jest o wiele doniolejszy, ni jego mocno nagonione
skargi do dziennikarzy zachodnich, e nie pozwolono mu zabra
gosu. Ibarruri spdzia urlop w Zwizku Sowieckim w lutym
1979 r.
Marchais, przywdca partii francuskiej, by nieobecny zarw-
no na XXV Zjedzie KPZR, jak i na obchodach szedziesitej
rocznicy rewolucji w listopadzie 1977 r., lecz w obu przypadkach
jego partia bya tam reprezentowana, natomiast wczeniej, na
372
europejsk konferencj komunistyczn w Berlinie Wschodnim
w czerwcu 1976 r., Marchais przyby osobicie. W cigu roku 1977
zawali si sojusz francuskich komunistw z socjalistami, co byo
rezultatem bezkompromisowoci komunistw. 2 padziernika
Prawda opublikowaa artyku w ktrym do ekstrawagancko
wychwalano polityk Marchais. Nastpnie Marchais stopniowo
wycofa si z obozu eurokomunistycznego, i to do tego stopnia,
e jego partia popara sowieck interwencj zbrojn w Afgani-
stanie, pod koniec roku 1979.
atwo i bezkarno, z jak mg Marchais wprowadzi, na-
stpnie wyprowadzi francusk parti z obozu eurokomunistycz-
nego, jest jedn z bardziej zaskakujcych bezsensownoci i wska-
zuje na fikcyjn natur tego ruchu. Na ten temat zoono prze-
rne wyjanienia: wedug jednej wersji KPZR od pocztku sprze-
ciwia si sojuszowi wyborczemu partii francuskiej z socjalista-
mi, i gdy Marchais, prawdopodobnie dziaajc niezalenie, by
gotw na zerwanie tego sojuszu, Sowieci byli gotowi na przyj-
cie go z powrotem do swojego obozu; inne wyjanienia sugeru-
j, e od koca roku 1977 Sowieci stosowali z opnieniem presj
finansow lub szanta wobec Marchais, majce przywrci go
do porzdku. Ale takie wyjanienia odnosz si do starego mo-
delu stosunkw pomidzy przywdcami KPZR i innych partii
komunistycznych, obie wersje sugeruj istnienie si odrodko-
wych w ruchu, ktre przecie znikny wraz z przyjciem wspl-
nej, dalekosinej polityki obozu w latach 1957-60. Ten fakt do-
starcza solidnych podstaw, by traktowa eurokomunizm jako
zdyscyplinowany i skoordynowany, leninowski ruch rewolucyj-
ny, wystarczajco dowiadczony, by mg uzyska korzyci stra-
tegiczne i taktyczne z manifestowania faszywych konfliktw.
Nowa metodologia interpretuje zakoczenie sojuszu z socjali-
stami we Francji jako czasowy rodek, ustalony wsplnie przez
sowieckich i francuskich przywdcw komunistycznych, w in-
373
teresie komunistycznej strategii na Europ jako cao. Ta decy-
zja rwnie dobrze moe by powizana czasowo z por rozpo-
czcia finaowej fazy dalekosinej polityki, kiedy wszystkie ele-
menty strategii komunistycznej na Europ bd zebrane razem,
by odgryway istotn rol caociowo. By moe aktualna inter-
pretacja dostarcza wyjanienia faktu, e pomimo zerwania soju-
szu, komunistyczni ministrowie zostali wczeni do rzdu Fran-
cji, uformowanego po wyborach w roku 1981.
Nowa interpretacja eurokomunizmu
Poczwszy od przyjcia dalekosinej polityki w roku 1960,
namierzy mona serie konferencji komunistycznych, ktrych
tematem byo krzewienie komunistycznej strategii w Europie.
Szczeglne znaczenie miay konferencje w Pradze i w Moskwie
w padzierniku 1965, oraz w Karlovych Varach w roku 1967, rok
przed prask wiosn. Partie eurokomunistyczne bray udzia w
tych konferencjach, a przedmiotem obrad i dyskusji bya atrak-
cyjno partii dla si socjalistycznych, katolickich i innych si
chrzecijaskich, oraz utworzenie Europy wolnej od blokw
wojskowych.
8
Mwic innymi sowy, partie uczestniczce w
obradach poszukiway moliwoci poszerzenia bazy dla ich tak-
tyki zjednoczonego frontu, i w tym samym czasie powtarzay
odezw o stworzeniu Europy wolnej od blokw wojskowych,
sformuowan rok wczeniej, na konferencji na szczycie pastw
Bloku Komunistycznego w Bukareszcie. Starannie przygotowa-
na Praska Wiosna nastpnego roku, celowe kojarzenie z ni
zachodnioeuropejskich partii komunistycznych oraz krytykowa-
nie przez nie interwencji Ukadu Warszawskiego w Czechoso-
wacji, pomogo europejskim partiom pozby si pitna, ktre
przywaro do nich jako skutek wydarze w Czechosowacji w
roku 1948 i na Wgrzech w roku 1956. Dao im to ogromny na-
374
pd w ich taktycznych dziaaniach, zmierzajcych do osigni-
cia zjednoczonego frontu.
Nowoci w tej sytuacji nie byo wykorzystywanie taktyki zjed-
noczonego frontu (konferencja w Pradze zostaa zorganizowa-
na, by uczci trzydziest rocznic przyjcia taktyki zjednoczone-
go frontu przez Komintern, w 1935 r.), lecz skoordynowane po-
parcie, udzielone im przez strategiczn dezinformacj Bloku, w
sprawach czechosowackiej demokratyzacji.
Gdyby usun systematyczn dezinformacj odnonie konflik-
tw pomidzy przywdcami partii komunistycznych, byby co-
raz wyraniej widoczny wzorzec wsppracy pomidzy nimi,
polegajcy na wizaniu w jedn cao rnych wtkw wspl-
nej strategii wobec Europy. Przed spotkaniem partii komunistycz-
nych w Berlinie Wschodnim w czerwcu 1976 r., odbya si seria
konferencji przygotowawczych. Naley tu wymieni przygoto-
wawcz sesj w Budapeszcie z grudnia 1974 i konferencj w Ti-
hany z maja 1976. Devlin zauway, e po spotkaniu w Budapesz-
cie zapada oficjalna kurtyna tajemniczoci na temat obrad.
9
Lecz cztery miesice pniej szczegowy zapis spotkania w Ti-
hany zosta opublikowany w Problems of Peace and Socialism;
sprawozdanie to przekazuje bardzo mao rozmw na tematy eu-
rokomunistyczne. Przemwienie zamykajce obrady wygosi
Zarodow, ktry szczegowo argumentowa odnonie siy, jaka
pochodzi z jednoci i koordynacji dziaa rewolucyjnych po-
gld, z ktrym zgodzia si przytaczajca wikszo obecnych
partii.
1 0
Stara metodologia przyjmuje (i, rzecz jasna przyjmo-
waa od roku 1960), e rozdwiki pomidzy partiami komuni-
stycznymi s rzeczywiste, i e rozmowy o koordynacji midzy
nimi s jedynie chepieniem si, majcym na celu ukrycie tych
pornie. Nowa metodologia argumentuje, e nieporozumie-
nia s fikcyjne i e s naganiane dla ukrycia koordynacji, ktra
375
jest rzeczywista, i ktrej metody zawieraj uzgodnione, rozma-
ite konflikty, stosowane w celach taktycznych i strategicznych.
Jak mawiali Tito i Kardelj, to akcje si licz, a nie sowa; lub
jak napisa Rumiancew w Problems of Peace and Socialism,
owiadczenia powinny by oceniane w kategoriach analizy kla-
sowej.
11
Polemiki pomidzy przywdcami sowieckimi i euro-
komunistycznymi powinny wic by odczytywane nie jako pro-
paganda, a jako dezinformacja, przeznaczona do pomocy w osi-
gniciu celw strategicznych lub taktycznych. Za przykad moe
posuy telewizyjne wystpienie Berlinguera, nadane na pi
dni przed wyborami w czerwcu 1976, w ktrym mwi on, e
Wochy powinny pozostawa w Sojuszu Atlantyckim. Ten wzo-
rzec wystpuje z ca wyrazistoci rwnie w przypadku Hisz-
panii.
W marcu 1977 r. odbyo si w Madrycie eurokomunistyczne
spotkanie na szczycie, z udziaem przywdcw francuskich, wo-
skich i hiszpaskich. Miesic pniej powzito decyzj o zalega-
lizowaniu partii hiszpaskiej, i w tym samym miesicu Carillo
opublikowa Eurocommunismo y Estado (Eurokomunizm i
pastwo). Dwa miesice pniej odbyy si wybory do nowej
hiszpaskiej izby deputowanych. Jeeli Hiszpanie posunli si
w swym antysowietyzmie dalej, ni inne partie eurokomuni-
styczne, byo tak dlatego, e byli oni bardzo skompromitowani,
skutkiem wczeniejszego [zbrodniczego] traktowania przez nich
socjalistw, anarchistw i innych podczas hiszpaskiej wojny
domowej i potrzebowali odbudowy wasnego pozytywnego wi-
zerunku, gdyby zamierzali stara si o uzyskanie legalnego statu-
su, o wejcie ich przedstawicieli do parlamentu i wreszcie o po-
zyskanie przymierza z socjalistami.
W przemwieniu gwnego sowieckiego eksperta od spraw
woskich, Dorofjejewa, wygoszonym w lutym 1976, mona zna-
le potwierdzenie tego, e wycznie taktyczny charakter miay
376
zapewnienia eurokomunistw o ich nawrceniu si na zasady
demokratyczne. Dorofjejew usprawiedliwi poparcie partii wo-
skiej dla pewnych specyficznych swobd obywatelskich, gdy
byo to zamierzone taktyczne posunicie, w celu zdobycia po-
parcia wyborczego drobnej buruazji woskiej. Uspokajajco
doda, e w rzeczywistoci proletariat inaczej rozumie pojcie
wolnoci, ni tymczasowi sojusznicy jego partii, oraz, e nie trze-
ba bi na alarm z powodu taktycznych zmian w programach par-
tii komunistycznych, ktre przecie niezmiennie trway na re-
wolucyjnych pozycjach.
1 2
Lenin zaleca stosowanie umiarkowanego jzyka, aby unikn
niepotrzebnego wystraszenia buruazji. Wanie to wziwszy pod
uwag, partie eurokomunistyczne usuny ze swych programw
sowa dyktatura proletariatu, a w przypadku partii hiszpaskiej
usunito take sowo leninowska z jej nazwy. Usuwajc okre-
lenie dyktatura proletariatu, partie eurokomunistyczne poszy
w lady KPZR, ktra to samo uczynia ju w roku 1961, przez co
znacznie poprawia swj midzynarodowy wizerunek.
Niepomylne aspekty midzynarodowego komunizmu
Faktyczne spory pomidzy przywdcami partii z pastw Blo-
ku i spoza Bloku, przyniosyby bardzo ze skutki dla midzynaro-
dowego ruchu komunistycznego. Natomiast aktywna wsppra-
ca midzy tymi partiami w programach dezinformacyjnych, opar-
tych o fikcyjne konflikty, suy scementowaniu ich wzajemnych
stosunkw; mog bowiem cieszy si razem ze swoich sukcesw
w ogupianiu zewntrznych obserwatorw.
O ile mamy wiadomo, e ruchy opozycyjne w Bloku Ko-
munistycznym s pod kontrol sub bezpieczestwa, to wiemy,
e ani same te ruchy, ani eurokomunistyczne poparcie dla nich,
nie stanowi adnego zagroenia dla bezpieczestwa reimw
377
komunistycznych. Potencjalne negatywne efekty oddziaywania
idei eurokomunistycznych na czonkw partii Bloku, ktre nie
s tajemnic dla operacji dezinformacyjnych, s niewtpliwie
neutralizowane na tajnych spotkaniach przywdcw i wyjania-
ne w listach partyjnych. Jeli chodzi o og spoeczestw wschod-
nioeuropejskich, mog by one chronione od zachodniego ska-
enia za pomoc kombinacji cenzury prasowej, zintensyfikowa-
nej pracy ideologicznej oraz odrzucenia zarzutw o amaniu praw
czowieka jako zachodniej propagandy buruazyjnej. W kadej
sytuacji, majc wiadomo, e eurokomunistyczny spr jest spo-
rem zaplanowanym i kontrolowanym, mona szybko przeciwdzia-
a pojawieniu si jakichkolwiek negatywnych efektw, po kt-
rejkolwiek ze stron elaznej Kurtyny, poprzez przytumienie lub
zupene zaprzestanie nagonionego wczeniej konfliktu.
Starsi czonkowie partii eurokomunistycznych niewtpliwie
doceniali konkretne korzyci taktyczne i strategiczne, ktre czer-
pano z wymiany krytykujcych owiadcze ze Zwizkiem Sowiec-
kim, i zdawali sobie spraw, e nie wchodzio przy tym w gr
powicenie zasad komunistycznych. Niemniej jednak, uformo-
wanie si paru promoskiewskich grup rozamowych mogoby
zaszkodzi partiom eurokomunistycznym. Lecz spogldajc z
duszej perspektywy, niekoniecznie tak musiaoby si sta; idc
za tymi argumentami, mona zrozumie powstawanie odamo-
wych grup prochiskich jako wynik rozamu chisko-sowieckie-
go.
W paru przypadkach powstawanie grup rozamowych mogo
by kontrolowane. Na przykad usunicie z partii hiszpaskiej w
1970, grupki stalinowcw, ktrzy pniej utworzyli Hiszpask
Komunistyczn Parti Robotnicz, pod przewodnictwem Enri-
que Listera, mogo by czci wczeniej zakrojonego planu eu-
rokomunistycznego. W innych przypadkach powstawanie grup
rozamowych mogo by rezultatem spontanicznych reakcji twar-
378
dogowych szeregw partyjnych i elementw, ktre nie byy
wtajemniczone w now strategi komunistyczn na wysokim
poziomie. Takie grupy d do podtrzymywania bardziej milita-
rystycznego charakteru swojej rewolucyjnoci. Nawet jeli uczest-
nicz w bardziej lub mniej gwatownych sporach z innymi gru-
pami lub z gwn parti komunistyczn, pozostaj oni pod wpy-
wem ktrego z czonkw Bloku Komunistycznego i nigdy nie
s w zasigu wpyww jakiejkolwiek partii prozachodniej czy
socjaldemokratycznej. Dostarczaj oni rezerwy dobrze zorgani-
zowanych bojownikw, dla ktrych godzina czynu moe nadej
wraz z przesuniciem si linii komunistycznej i porzuceniem
parlamentarnych taktycznych manewrw zjednoczonego fron-
tu.
Dla przywdcw sowieckich, nie zaniepokojonych skutkiem
wyborczych ukadw taktycznych, chwilowa utrata prestiu w
wymiarze midzynarodowym, na skutek krytykowania ich syste-
mu przez eurokomunistw, jest ma cen, wobec rzeczywistych
i potencjalnych zyskw strategicznych i taktycznych, pyncych
z poprawienia wizerunku, czyli wpyww osiganych przez eu-
ropejskie partie komunistyczne.
Konsekwencje dla zachodniej propagandy
Zidentyfikowanie eurokomunizmu jako operacji dezinforma-
cyjnej, przynosi oczywiste konsekwencje dla zachodnich nurtw
politycznych, oraz propagandy, zajmujcej si komunizmem.
Pomysy o nasilajcych si sporach i konfliktach pomidzy przy-
wdcami bloku komunistycznego a przywdcami partii euroko-
munistycznych, s zgubne od samego pocztku, poniewa nie
ma adnych konfliktw, ani nawet sporw. Zachodni antykomu-
nici, ktrzy sprzymierzaj si z eurokomunistami w popieraniu
wschodnioeuropejskich dysydentw, s niewiadomi tego, e
379
tacz tak, jak im graj ich przeciwnicy, gdy wpadaj w puapk
komunistycznej prowokacji. Sabo tych ich przymierzy wyjdzie
na jaw, gdy w finaowej fazie dalekosinej polityki nastpi libe-
ralizacja w Europie Wschodniej. Jednoczenie tak swoj posta-
w zwikszaj oni presti eurokomunistw. Zachodnia polityka
antykomunistyczna oraz propaganda mog odzyska swoj efek-
tywno jedynie w przypadku, gdy bd dziaa w oparciu o zro-
zumienie rde, charakteru i celw dalekosinej polityki, jej
strategii, oraz technik dezinformacji, stosowanych do ich reali-
zacji.
Wnioski
Do roku 1969 stratedzy Bloku Sowieckiego zdobyli dekad
dowiadcze w kontrolowaniu i wykorzystywaniu sztucznych
sporw pomidzy przywdcami niektrych partii Bloku. Mieli
take dowiadczenie, pynce z kontrolowanego eksperymentu
demokratyzacji w Czechosowacji. Widzieli atwo, z jak Za-
chd pozwala wprowadza si w bd, kolejno przy okazji ka-
dej ich operacji dezinformacyjnej. Zaobserwowali, jak wizeru-
nek zachodnioeuropejskich partii komunistycznych uleg popra-
wie, dziki ich sprzymierzeniu si z dubczekowskim gatunkiem
komunizmu, oraz poprzez ich niezalene stanowisko wobec
interwencji Ukadu Warszawskiego w Czechosowacji w sierp-
niu 1968. Chocia eksperyment Dubczeka zosta doprowadzony
do koca, byo wystarczajco duo czasu, by oceni jego poten-
cjalne znaczenie, jako rodka wpywajcego na ksztatowanie
zachodnich postaw wobec komunizmu. Skuteczno tego rod-
ka bya donona. W latach siedemdziesitych stao si sensowne
badanie potencjau sztucznych sporw pomidzy europejskimi
partiami komunistycznymi, ktrych celem gwnym byo polep-
szenie ich przyszych szans i wpyww. Takie spory w formie
380
eurokomunizmu mogyby pasowa do wzorca, zaczerpnitego z
innych operacji dezinformacyjnych. Eurokomunizm mg by
wspierany przez Rumuni i Jugosawi, niezalene pastwa
komunistyczne, mg te by atakowany, zarwno przez Sowie-
tw jak i Chiczykw. Wzajemna krytyka pomidzy Sowietami i
eurokomunistami przyczyniaby si do oddalenia obawy spoe-
czestw Zachodu o wprowadzenie systemu sowieckiego do Eu-
ropy Zachodniej oraz do potwierdzenia szczeroci nawrcenia
si eurokomunistw na zasady demokratyczne. Z kolei chiskie
oskarenia, e eurokomunici wpadali pod wpywy socjaldemo-
kratyczne, mogy w znacznym stopniu potwierdza taki stan rze-
czy. Z tak poprawionym wizerunkiem partie eurokomunistycz-
ne mogy pozyskiwa nowych sprzymierzecw wrd klasy
pracujcej, socjaldemokratw, drobnej buruazji, inteligencji,
kociow i si zbrojnych, a zatem mogy by zdolne do odgrywa-
nia bardziej wpywowej roli w caociowej strategii komunistycz-
nej w Europie. Podobnie jak czechosowacka demokratyzacja,
eurokomunizm powinien by postrzegany jako eksperyment oraz
prba generalna przed kocow faz dalekosinej polityki. Za-
chd nie uwiadomi sobie jeszcze jego penego potencjau.
Cele eurokomunizmu
Poszerzenie ju udowodnionych technik dezinformacji, prze-
znaczonych do dziaa w Europie Zachodniej, zamierzonych w
celu zasugerowania opinii, i partie eurokomunistyczne ewolu-
uj w partie liberalne, niezalene i narodowe, miao prowadzi
do:
ukrycia koordynacji midzy partiami eurokomunistycznymi
a blokiem sowieckim, odnonie posugiwania si wspln
strategi na Europ;
381
sugerowania dalszej dezintegracji midzynarodowego ruchu
komunistycznego, a tym samym zmniejszenie odczucia
zagroenia przez wiat niekomunistyczny;
powikszenia moliwoci partii eurokomunistycznych, uki-
erunkowanych na osiganie wpyww i legalnej wadzy, po-
przez taktyki zjednoczonego frontu;
przygotowania gruntu, w koordynacji z caociow polityk
Bloku, pod przyszociow liberalizacj w Zwizku Sow-
ieckim i Europie Wschodniej, oraz wiksz kampani na rzecz
rozwizania NATO i Ukadu Warszawskiego i wycofania
amerykaskiej obecnoci wojskowej z neutralnej, socjalistyc-
znej Europy.
1
Leonard Shapiro, The Soviet Union and Eurocommunism, (Zwizek
Radziecki i eurokomunizm), Conflict Study no.99, London 1978, The In-
stitute for the Study of Conflict. Niektrym hiszpaskim socjalistom rw-
nie wydaje si, e eurokomunizm jest zwodniczym rodkiem.
2
Jako przykady mog suy: World Marxist Review Problems of Peace
and Socialism no. 6, 1974, Prawda, z dnia 1 sierpnia 1975 r., oraz Nowoje
Wriemja, nr 9 (1976).
3
L. Schapiro, The Soviet Union and Eurocommunism, op. cit., str. 2.
4
Tame, str. 5.
5
B. N. Ponomarjew, w artykule The World Situation and the Revolutionary
Process, [w:] World Marxist Review Problems of Peace and Socialism,
no. 6 (1974): ...Odprenie wzmacnia elementy nastawione realistycz-
nie wewntrz obozu buruazyjnego, oraz pomaga odizolowa bardziej
reakcyjne siy imperialistyczne, partie wojenne, oraz kompleksy woj-
skowo-przemysowe.
382
6
Paul Wilkinson, Terrorism: International Dimensions (Terroryzm: mi-
dzynarodowe wymiary), [w:] Conflict Study no. 113, London 1979, The
Institute for the Study of Conflict.
7
Zob.: Kevin Devlin, The Challenge of Eurocommunism(Wyzwanie eu-
rokomunizmu), [w:] Problems of Communism, Washington D.C., stycze-
luty 1977 r.
8
Encyklopedia (GSE), 1968, str. 480-481.
9
K. Devlin, The Challenge of Eurocommunism, op. cit., str. 3.
10
Schapiro, The Soviet Union and Eurocommunism (Zwizek Sowiecki i
eurokomunizm), op. cit., str. 8.
11
World Marxist Review Problems of Peace and Socialism, no. 7 (1964),
str. 1-2.
12
Raboczij kass i sowriemjennyj mir (Klasa robotnicza i wspczesny
wiat), 1976, no. 4, jak cytowane w: Schapiro, The Soviet Union and Eu-
rocommunism.
383
22
Potencja wywiadu
i rola Dezinformacji
w realizowaniu strategii
komunistycznych
Program Dezinformacji zawsze odgrywa znaczc rol w
pomylnej realizacji strategii komunistycznych. Badanie dowo-
dw, dostpnych z komunistycznych i zachodnich rde, ujaw-
nia istnienie co najmniej szeciu, wzajemnie na siebie oddziau-
jcych strategii, ktre maj jeden wsplny cel wspomagania ko-
munizmu, w myl wytycznych ustalonych przez dalekosin
polityk. Pierwsza strategia odnosi si do aktywowania partii
komunistycznych w zaawansowanych krajach uprzemysowio-
nych. Jej istot jest stosowanie rnych taktyk, takich jak euroko-
munizm, wykalkulowane przedstawianie wizerunku komuni-
stw jako odpowiedzialnej, niezalenej od Sowietw partii, w
celu prowadzenia w Europie spjnych dziaa z socjalistami i
katolikami, by zgodnie ustanowi neutraln, socjalistyczn Eu-
rop, przechylajc si na stron komunistyczn. W strategii tej
przewiduje si trzy okresy. W pierwszym z nich komunici po-
szukuj tymczasowych sojusznikw wrd socjaldemokratw,
przedstawicieli zwizkw zawodowych i katolikw, wcznie ze
stronnictwami umiarkowanymi, jak i konserwatystami, ktrzy
384
mogliby zosta zaangaowani do gry przeciw jakiemukolwiek
sojuszowi ze Stanami Zjednoczonymi. W drugim okresie konser-
watyci zostaj wyeliminowani i socjaldemokraci staj si gw-
nymi sojusznikami w neutralnej, socjalistycznej Europie. W fina-
owym okresie komunici podejmuj konieczne kroki, by pozby
si reszty czasowych sojusznikw i dokoczy przejcie wadzy.
Druga strategia dotyczy komunistycznych wysikw, podj-
tych dla ustanowienia spjnoci dziaa z rozwijajcymi si kra-
jami Azji, Afryki i Ameryki aciskiej. Sprawdzio si tu zastoso-
wanie rnych metod taktycznych, wczajc wspieranie naro-
dowych ruchw wyzwoleczych przez ZSRR i inne kraje komu-
nistyczne oraz wykorzystywanie dawnych wpyww Tito w ru-
chu pastw niezaangaowanych, co przyczynio si do zmniej-
szenia zachodnich wpyww w tych czciach wiata.
Trzecia strategia dotyczya wysikw, podjtych w celu od-
wrcenia militarnej rwnowagi si, jaka w roku 1960 bya prze-
chylona, z wyran korzyci, ku Zachodowi. Istota tej strategii
jest ukazywana poprzez wiele komunistycznych dziaa, wraz z
negocjacjami dyplomatycznymi jak SALT; chiskie starania na-
wizania fikcyjnego sojuszu wojskowego za Stanami Zjednoczo-
nymi, wysiki zmierzajce do powikszania sowieckiego poten-
cjau wojskowego, wcignicie Stanw Zjednoczonych w niepo-
pularn wojn, jak ta w Wietnamie, oraz terrorystyczne zama-
chy przeciwko oficerom si zbrojnych USA.
Czwarta strategia zajmuje si podwaaniem oporu ideologicz-
nego wiata niekomunistycznego przed nadejciem komunizmu.
Jego istot nie jest stosowanie propagandy, czy goszenie ideolo-
gii, lecz konkretne dziaania i czyny, wcznie z wykalkulowanym
antysowietyzmem.
Podstaw wszystkich przedstawionych powyej odmian stra-
tegii jest pita strategia, ta od programu dezinformacji. Za naj-
waniejszym elementem tego programu jest zaplanowany prze-
385
biegle rozam chisko-sowiecki, ktry umoliwi tym dwm ko-
munistycznym potgom pomylnie przeprowadza strategi
noyczek, to znaczy prowadzi podwjn polityk zagraniczn,
w cisym wzajemnym skoordynowaniu, utajonym przed Zacho-
dem i ktre nie zostao przez Zachd rozpoznane. To wanie
strategia noyczek zauwaalnie si przysuya wszystkim innym
strategiom.
Chocia komunici osignli spjno dziaa z niektrymi
krajami arabskimi i afrykaskimi, oraz wywoali antymilitarystycz-
ne kampanie w Europie Zachodniej, to jednak nie odnieli suk-
cesu w dotarciu do wikszoci tamtejszych socjaldemokratw,
do wolnych zwizkw zawodowych i do katolikw. Nie odnieli
adnego sukcesu w Stanach Zjednoczonych, gwnie z powodu
zdecydowanie antykomunistycznego stanowiska amerykaskie-
go ruchu robotniczego, ju pod niegdysiejszym przewodnictwem
Georgea Meanyego. Formowanie zjednoczonych frontw w
Ameryce aciskiej jako caoci zostao powstrzymane przez sil-
ne wpywy wojskowych na tym kontynencie.
Strategia gwna
Ostatnia, szsta strategia jest jednake najbardziej znaczca.
Ta strategia, ktra bya przygotowywana przez Blok przez ostat-
nie 20 lat [tj. od roku 1960], dotyczy takiego rozwizywania po-
zostaych problemw, eby prowadzio do konsolidowania
wszystkich dziaa i ma decydujce znaczenie w finaowej fazie
dalekosinej polityki Bloku. Odnosi si do konsekwentnych
wysikw, ktre w skutkach przynosz polityczne i gospodarcze
skonsolidowanie poszczeglnych reimw komunistycznych,
uformowanie tak zwanych dojrzaych spoeczestw komunistycz-
nych, oraz przygotowanie ich na pozory demokratyzacji, w celu
dostarczenia, jak mwi Togliatti, wspierajcego zaplecza dla
386
komunistw dziaajcych poza Blokiem, a ktrzy realizuj tam
wiksze cele strategiczne. Istot tej strategii jest dokadne wsp-
dziaanie nastpujcych czynnikw:
1. Rozwj skutecznej podstruktury politycznej, gospodarczej,
dyplomatycznej i wojskowej, w ramach ktrej komunici mog
kontynuowa koordynowanie swojej polityki i dziaa, na bazie
wsppracy dwustronnej, poprzez traktaty o przyjani. Ta sub-
struktura pozostaaby nienaruszona na wypadek formalnego roz-
wizania Ukadu Warszawskiego. Znaczce funkcje w tym koor-
dynowaniu przypadn aparatom partyjnym, zwaszcza sekcjom
odpowiedzialnym za stosunki z poszczeglnymi krajami Bloku.
2. Wykonanie kreatywnego przystosowania w dziedzinie ide-
ologii, oraz oywienie partii komunistycznych i organizacji ma-
sowych, cznie ze zwizkami zawodowymi, organizacjami mo-
dzieowymi i zwizkami intelektualistw. Dalej, poszerzenie
politycznej bazy partii oraz rozwj organizacji masowych, fak-
tycznie jako podstruktur partyjnych. Takie zmiany umoliwi i
uatwi wprowadzenie kontrolowanej opozycji politycznej, kt-
ra dostarczy, totalitarnym z zasady reimom, pozornie przeko-
nujcych argumentw, o dokonywaniu si w nich fundamental-
nych zmian i podobiestwie do demokracji. Na przykad, w ci-
gu ostatnich dwudziestu lat komunistyczne partie ZSRR i Chin
prawie podwoiy swoj liczb czonkw, odpowiednio do stanu
siedemnastu milionw i trzydziestu szeciu milionw. W Chinach
dokonao si to w czasie i po Rewolucji Kulturalnej. Gwn rol
w takim oywieniu partyjnym odgryway komisje ideologiczne
oraz sekcje kulturalne poszczeglnych partii.
3. Przygotowywanie faszywej opozycji, podczas wprowadza-
nia kontrolowanej demokratyzacji w reimach komunistycznych,
ktra bdzie tam wykorzystana do wytworzenia sprzyjajcych
warunkw dla ujednolicenia dziaa z socjaldemokratami, wol-
387
nymi zwizkami zawodowymi i katolikami, przeciw Sojuszowi
NATO i amerykaskiemu kompleksowi wojskowo-przemysowe-
mu. Te przygotowania zostay ujawnione poprzez zarzdzon
przez Szelepina reorganizacj i reorientacj KGB i sub bezpie-
czestwa krajw Bloku. Uzasadnieniem tej reorganizacji bya
logiczna potrzeba prowadzenia spjnych wysikw, przy zainsta-
lowaniu i prowadzeniu faszywej opozycji, zgodnie z pouczaj-
cym wzorem sowieckim, jakim bya faszywa antykomunistycz-
na organizacja Trust w czasach NEP-u Lenina. Szelepin zaleci
w szczeglnoci wykorzystywa agentw wpywu, rekrutujcych
si spord wybitnych pisarzy, naukowcw, przedstawicieli
zwizkw zawodowych, narodowcw (nacjonalistw) i przy-
wdcw religijnych. Z dodatkowym naciskiem podkreli po-
trzeb wykorzystywania, dla celw politycznych, wpywowych
agentw midzy przywdcami rnych religii, wcznie z gow
rosyjskiego Kocioa Prawosawnego i muzumaskimi przywd-
cami religijnymi w sowieckiej Azji rodkowej. W tej dziedzinie
wane i aktywne funkcje koordynacyjne zostay wyznaczone
partyjnym wydziaom administracyjnym partii komunistycznych,
ktre nadzoruj dziaalno sub bezpieczestwa.
4. Rozwijanie i prowadzenie efektywnej koordynacji strate-
gicznej, obejmujcej ministrw spraw zagranicznych, ambasado-
rw, partie komunistyczne i organizacje masowe z krajw komu-
nistycznych wewntrz Bloku, oraz partie komunistyczne spoza
Bloku. Znaczca rola w tej koordynacji naley do partyjnych wy-
dziaw stosunkw midzynarodowych i do komunistycznych
dyplomatw. To jest wyjanieniem, dlaczego niektrzy komuni-
styczni ministrowie, zwaszcza z Rumunii, Wgier i Bugarii, byli
w przeszoci szefami takich wydziaw. Nadzr nad koordyno-
waniem caociowej strategii, zwaszcza przy realizacji celw w
Europie Zachodniej, naley do Sowieckiego Komitetu Bezpiecze-
stwa Europejskiego, ktremu przewodzi [1984 r.] partyjny urzd-
388
nik, W. Szytikow. Ten Komitet zosta utworzony w czerwcu 1971,
dla lepszej koordynacji dziaa sowieckich organizacji masowych,
w walce o osignicie wsplnego bezpieczestwa europejskie-
go. Rozwj i realizowanie tych strategii byo ujawniane na licz-
nych konferencjach partii komunistycznych, przede wszystkim
w Moskwie i w Pradze w roku 1965, a w latach siedemdziesi-
tych na spotkaniach na wysokim szczeblu, ktre Breniew i przy-
wdcy komunistyczni odbywali na Krymie.
Przebadanie dostpnych dowodw nie pozostawia adnych
wtpliwoci, e czechosowacka demokratyzacja w 1968 roku
bya lokaln prb strategii zakrojonej tak szeroko, jak o tym
mowa wyej. Czechosowacki eksperyment mia pokaza, jak w
praktyce sprawdzi si zaprojektowany scenariusz wydarze, a
ponadto stanowi wan okazj do przetestowania zachodnich
reakcji na niego.
Dezinformacja i strategiczna rola Jugosawii
Nowa metodologia umoliwia zobaczenie, jak tak zwana
niezaleno Jugosawii umoliwia temu pastwu odgrywanie
kluczowej roli w krzewieniu komunistycznych idei i strategii w
Trzecim wiecie. Jugosawia bardzo dobrze nadawaa si do tego,
by swoje wpywy spoytkowa do zreorganizowania Trzeciego
wiata, do przeorientowania go w kierunku socjalizmu i prze-
ksztacenia w narzdzie wykorzystywane przeciwko Zachodowi.
To wanie Tito zwrci uwag Chruszczowa na potencjalne ko-
rzyci polityczne, pynce z przyjani i wsppracy z takimi przy-
wdcami jak Nasser, Nehru i Sukarno. Pojednanie si Jugosawii
z innymi krajami komunistycznymi oraz jugosowiaski wkad i
zaangaowanie, do realizowania dalekosinej polityki, byy bar-
dzo skutecznie ukrywane przed wiatem poprzez dezinformacj.
389
Pozostaway nierozpoznane przez dwadziecia lat, pomimo licz-
nych dowodw, ktre powinny by interpretowane jako jedno-
znaczne wskaniki wypeniania przez Jugosawi wanej, strate-
gicznej roli w polityce sowieckiej, konkretnie w koordynowaniu
dziaa z innymi czonkami Bloku Komunistycznego przede
wszystkim z tymi w Afryce, Azji i w Organizacji Narodw Zjed-
noczonych.
Jugosowiaskie wpywy wewntrz i na zewntrz ruchu
pastw niezaangaowanych byy atwe do przyjcia przez neu-
tralnych i nacjonalistycznych przywdcw krajw Trzeciego
wiata, gwnie dlatego, e postrzegali oni Jugosawi jako kraj
niezaleny, podobny do ich wasnych pastw, oraz e w przeci-
wiestwie do wielkich potg Jugosawia wydawaa si niezain-
teresowana dominowaniem i kontrolowaniem innych krajw.
Jugosowiaska odmiana komunizmu, na pozr bardziej elastycz-
na, bya dla nich atwiejsza do zaadaptowania, ni komunizm w
wersji sowieckiej czy chiskiej. Ponadto penetrowanie Trzecie-
go wiata przez jugosowiaskie idee przynosio sukcesy nie w
wyniku tradycyjnych, ideologicznych dziaa i krpujcego przy-
wizania do partii komunistycznej, lecz poprzez osobiste wpy-
wy i takie organizacje, jak Socjalistyczny Sojusz Ludzi Pracuj-
cych Jugosawii, oraz jugosowiaskie zwizki zawodowe.
W wanych kwestiach postawa Tito bya konsekwentnie an-
tyzachodnia, oraz pomocna zawsze w wypenianiu dalekosi-
nej polityki komunistycznej. Tito zaj antyamerykaskie stano-
wisko podczas kryzysu kubaskiego w roku 1962. Stan po stro-
nie pro-arabskiej linii komunistycznej w roku 1967 i zerwa sto-
sunki z Izraelem. Ciko pracowa przez kilka lat, by wyperswa-
dowa krajom niezaangaowanym, ich to wanie niezaangao-
wane stanowisko. W efekcie jego zabiegw, w roku 1973 osiem-
nacie pastw afrykaskich zerwao stosunki dyplomatyczne z
Izraelem. Tito poda zgodnie z komunistycznymi wytycznymi
390
w forsowaniu uznania dyplomatycznego Niemiec Wschodnich
(NRD) i wpyn na wiele pastw arabskich i afrykaskich, by
wybray ten sam kierunek polityczny, co on. Zmobilizowa naro-
dy niezaangaowane do potpienia amerykaskiej interwencji
w Wietnamie. Krytykowa postpowanie Amerykanw wobec
wojny domowej w Angoli w 1975, a przez pewien czas admini-
stracja prezydenta Forda poddaa rewizji swoje prby poprawie-
nia stosunkw z Jugosawi.
Tito by krytyczny wobec kubaskich dziaa w Afryce i so-
wieckiej interwencji w Afganistanie, lecz wiele z tych jego kry-
tyk zostao wyciszonych, i adna nie doprowadzia do jakiejkol-
wiek skutecznej akcji. Tito i jego jugosowiascy koledzy maja
swj wielki dorobek w tym, e w cigu ostatnich dwudziestu lat
szala rwnowagi w Organizacji Narodw Zjednoczonych znw
przechylia si przeciwko Zachodowi, na korzy Bloku Komu-
nistycznego. Kolejne sprawy, w ktrych Tito odnis sukces, a
ktre pocigaj znaczne nastpstwa na rzecz finaowej fazy dale-
kosinej polityki, to jest uzyskanie poparcia i solidarnoci wie-
lu europejskich i japoskich socjalistw dla narodowych ruchw
wyzwoleczych Trzeciego wiata.
Podsumowujc, jugosowiaskie aktywnoci midzynarodo-
we od roku 1958 do 1980 byy cile koordynowane najpierw ze
Zwizkiem Sowieckim, a w pniejszym okresie z Chinami. Po-
przez szerokie zastosowanie dezinformacji na temat jugosowia-
skiej niezalenoci, spowodowano, e t niezaleno Jugosa-
wii przyjmowano za dobr monet, w takim samym stopniu w
Trzecim wiecie, jak i na Zachodzie, wskutek czego Jugosawia
moga bez przeszkd odgrywa swoja strategiczn rol, zgodnie
z leninowskimi wytycznymi: prowadzi skoordynowane dziaa-
nia z krajami Trzeciego wiata, przeorientowywa ich w kierun-
ku socjalizmu i przeksztaca w sojusznikw komunizmu prze-
ciwko Zachodowi. Tito w peni zasuy na Order Lenina, ktry
391
przyznano mu w 1979 roku. Sam Tito ju nie yje (zmar w 1980),
lecz jego polityka jest kontynuowana [pisane w 1984 r.]
Wskutek niezdolnoci Zachodu do patrzenia na Tito inaczej,
ni poprzez okulary dezinformacji, wcznie z wykonywanymi
cyklicznie przez Chiczykw i Albaczykw spektakularnymi
akcjami gwatownych atakw na Tito, jako agenta imperializmu
amerykaskiego dziaajcego w Afryce, Stany Zjednoczone i ich
sojusznicy niezmiennie postrzegali Jugosawi jako cenny naby-
tek dla Zachodu i umiarkowan si dla nowowyzwolonych kra-
jw Trzeciego wiata oraz nie ustawali w okazywaniu Jugosa-
wii swej przychylnoci. Tymczasem wpywy jugosowiaskie byy
niebezpieczne. To dziki staraniom Jugosawii uzyskano trwae
podstawy pod skoordynowane akcje pomidzy Blokiem Komu-
nistycznym, Trzecim wiatem i wieloma socjalistami z Europy i
Japonii. Nie uwiadamiajc sobie skutkw dla wasnego losu,
znaczna cz Trzeciego wiata jest gotowa do dziaania jako
najskuteczniejszy sprzymierzeniec strategii komunistycznych, we
wsplnej ofensywie przeciwko krajom wysoko rozwinitym, w
finaowej fazie dalekosinej polityki.
Dezinformacja chisko-sowiecka
i rewolucja kulturalna: Nowa interpretacja
Sowiecka krytyka Rewolucji Kulturalnej jako antymarksistow-
skiej i antysocjalistycznej, pomoga w ukryciu jej prawdziwego
znaczenia, jako czci procesu chiskiej przebudowy komuni-
stycznej. Rwnoczenie przywdcy chiscy mogli wykorzysty-
wa rzekome rozdwiki midzy nimi a Sowietami, skupiajc przy
sobie partie i masy, a podczas najtrudniejszego dla siebie okresu
wycigali dodatkowo sztandar chiskiego nacjonalizmu. Nala-
dowali w tym Stalina, ktry w latach dwudziestych i trzydziestych
(XX wieku), by skupi nard rosyjski przy sowieckim reimie,
392
stworzy i wykorzystywa mit oblonej twierdzy czyli zaszcze-
pi w swym narodzie wol staej gotowoci bojowej, dla obrony
Zwizku Sowieckiego otoczonego przez wrogi kapitalizm. W
przypadku Chin rnica bya taka, e celowo oszukujc wasne
spoeczestwo i wiat zewntrzny, do grona imperialistycznych
potg dcych do okrenia Chin, zaliczyli te Zwizek Sowiec-
ki. Tak postpujc, suyli swym wasnym interesom, czyli wzmac-
nianiu i stabilizowaniu swojego reimu, jednoczenie suyli rw-
nie strategicznym celom wsplnej dalekosinej polityki.
Niewtpliwie, podczas rewolucji kulturalnej panoway wrze-
nia, lecz w wietle nowej metodologii, fakty z tamtego okresu
mog by zinterpretowane ponownie. Rewolucja kulturalna bya
czci bardzo wan czci szerszego procesu komunistycz-
nej przebudowy chiskiego spoeczestwa. Za tym sza, jako lo-
giczny nastpny krok, odbudowa chiskiego rolnictwa. wieo
ustanowiona materialna baza chiskiego spoeczestwa wyma-
gaa odpowiedniej, marksistowskiej, politycznej i ideologicznej
superstruktury. Z tego powodu Mao okreli, i jest to wielka
proletariacka rewolucja kulturalna.
Tworzenie komun wiejskich i zmiana priorytetu gospodar-
czego pastwa, z przemysu do rolnictwa, spowodoway, oprcz
wywoania powszechnej dyslokacji gospodarczej, obnaenie nie-
dostosowania struktur partyjnych jak i charakteru samej Partii i
jej organizacji masowych, do wielkiego dziea przebudowy. Pla-
cwki partyjne mieciy si przewanie w miastach, podczas gdy
rzeczywiste masy chiskie byy na wsi std kampania wysya-
nia intelektualistw do wiosek. Poziom ideologiczny Partii w
terenie by zbyt niski a tendencja do sztywnej, biurokratycznej
bezwadnoci, absolutnie nie do przyjcia. Postanowiono wic
przegrupowa siy i najbardziej zindoktrynowany i wojowniczy
element starej Partii i organizacji modzieowych zamieni na
alternatywn struktur, opart gwnie o armi oraz minister-
393
stwo bezpieczestwa publicznego, by przebieg rewolucji by w
peni kontrolowany i by sytuacja nie moga wydosta si spod
nadzoru. Pojawienie si wydziaw politycznych, oddziaw
Czerwonej Gwardii, komitetw rewolucyjnych nie byo spon-
taniczne, za tymi wszystkimi dziaaniami sta Komitet Centralny
partii chiskiej. Dopiero gdy zasadnicze przygotowania do wpro-
wadzenia alternatywnej struktury wadzy zostay ukoczone,
rozpoczto rewolucj kulturaln. Majc przygotowan alterna-
tyw struktur wadzy, mona byo usun znaczne czci istnie-
jcej organizacji partyjnej, poniej poziomu Komitetu Central-
nego i reindoktrynowa ogromn liczb urzdnikw partyjnych.
W tym czasie alternatywna organizacja, zoona gwnie z mod-
szego pokolenia, zabraa si do zadania umacniania wizi partyj-
nych oraz zwikszania wpywu na masy, w celu rozpalenia w nich
zapau rewolucyjnego i zaangaowania w peni do dziea odbu-
dowy komunistycznej. Rewolucja Kulturalna zostaa rozpocz-
ta przez plenum Komitetu Centralnego w sierpniu 1966 i cay
czas bya prowadzona i kierowana przez Komitet Centralny par-
tii. Bya to rewolucja cakowicie kontrolowana z gry, co zostao
udowodnione poprzez czasowe wstrzymanie rewolucji, na pole-
cenie Komitetu Centralnego, na wiosn 1967, na sezon siewu i
prac rolnych i rwnoczesne rozpoczcie, te na polecenie Ko-
mitetu Centralnego, nauki szkolnej. Ta rewolucja, ideologiczna
w swoim charakterze, bya cakowicie kierowana przez ideolo-
gw Komitetu Centralnego KPCh, pod przewodnictwem Czen
Po-ta oraz samego Mao. Do kwietnia 1969 roku Rewolucja Kul-
turalna uczynia wystarczajcy postp, by moga zosta zarzuco-
na decyzj IX Zjazdu Partii.
Chocia zniko zamieszanie, wiele procesw przebudowy,
rozpocztych przed i w trakcie Rewolucji Kulturalnej, trwao
nadal. Jeli istot okresu Rewolucji Kulturalnej z lat 1966 1969
byo stworzenie nowych organw wadzy oraz atak lewicow-
394
cw na prawicowcw, to celem nastpnych trzech lat byo
ponowne wchonicie starszych, reedukowanych urzdnikw
partyjnych do nowych organw wadzy, przeprowadzono rw-
nie atak na lewicowcw, pocztkowo wspierany przez armi,
ktra wtedy znalaza si pod cilejsz kontrol Partii. Zaczynay
pojawia si pierwsze oznaki odprenia w stosunkach z Zacho-
dem. W cigu kolejnych trzech lat, od roku 1973 do 1976, pod
rzekomym kierownictwem Bandy Czworga proces reedukacji
by kontynuowany. Lecz teraz by to ju specyficzny proces ide-
ologicznego i politycznego przygotowywania odbudowanej Par-
tii, aparatu rzdowego i organizacji masowych, na now sytuacj,
wymagajc aktywnego przejcia do polityki odprenia. Wraz
ze mierci Mao i powrotem do wadzy pragmatykw, zostaa
rozpoczta, na pen skal, aktywna dyplomacja odprenia, zgod-
na z wytycznymi Sowietw, w celu uzyskania od wiata nieko-
munistycznego pomocy gospodarczej, finansowej i technologicz-
nej, aby przypieszy ekonomiczny i militarny rozwj Chin. Ju
Chiny byy gotowe do odegrania swojej penej roli w dalekosi-
nej polityce. Staray si sprzymierzy, zwaszcza z krajami kon-
serwatywnymi i wysoko rozwinitymi, jak rwnie z islamskimi
reimami Trzeciego wiata, w celu przeprowadzenia chisko-
sowieckiej strategii noyczek.
Podobnie jak w innych krajach komunistycznych, procesowi
przebudowy komunistycznej w Chinach towarzyszyo wprowa-
dzenie nowych, oraz oywienie starych technik. W przypadku
Chin, ich zamierzeniem, realizowanym w tym procesie bya prze-
budowa partii komunistycznej, poszerzenie jej bazy politycznej,
zaangaowanie modszych pokole do celw ideologicznych,
reedukacja starszego pokolenia czonkw Partii, kontrola i neu-
tralizowanie opozycji wewntrznej, odnowienie aparatu pa-
stwowego i sub wojskowych, oraz kompleksowe przygotowa-
nie Chin do speniania ich roli przy wdraaniu dalekosinej
395
polityki, w kraju i poza granicami. Techniki politycznego przy-
pieszenia, prowokacji, dezinformacji i politycznej profilaktyki,
ktre opisane zostay ze szczegami w przypadku Zwizku So-
wieckiego, wszystkie byy te uyte w Chinach, z pozytywnym
wynikiem. Rzekome walki o wadz w Chinach pomidzy lewi-
cowcami a prawicowcami, dogmatykami a pragmatykami, s
tak samo nierealne, jak walki pomidzy stalinowcami i antystali-
nowcami w Zwizku Sowieckim.
Wsppraca wrd przywdztwa Partii przy wsplnym przy-
gotowywaniu scenariusza fikcyjnych walk pomidzy nimi, lub
midzy Parti a wojskiem, okazaa si skuteczn metod do
uprzedzania rzeczywistych zagroe walkami wewntrznymi w
gronie kierowniczym Partii i do likwidowania w zarodku wszel-
kich tendencji puczystowskich w armii. Ideologom Partii do-
starczya materiaw do szkolenia urzdnikw partyjnych w
zwalczaniu niepodanych tendencji, przygotowujc ich jedno-
czenie na kad radykaln zmian polityki. Gwatowno zmian
w chiskiej linii politycznej jest technik, zapoyczon od tej,
ktr Stalin stosowa pod koniec okresu NEP. Wwczas przesu-
wanie si Stalina z lewa na prawo i z powrotem, byo uywane
przez niego do przeksztacenia Partii w zatwardziay instrument,
posuszny jego woli. Rnica polega na tym, e Stalin uywa tej
techniki do ustanowienia swojej osobistej dyktatury, a podziay
frakcyjne byy rzeczywiste; chiskie przywdztwo stosowao t
technik po to, by zwikszy skuteczno Partii jako monolitu,
a frakcyjno wrd przywdcw Partii bya fikcyjna. Ostatnio
[pisane w 1984 r.] przeprowadzona w Chinach ponowna ocena
postaci Mao Tse-tunga i czciowa jego degradacja, stanowi ana-
logi do destalinizacji w ZSRR, a rwnoczenie, i to w powa-
nym stopniu, jest sygnaem wyprzedzajcym pojawienie si w
przyszoci jakichkolwiek zapdw do osobistej dyktatury w
KPCh.
396
Formowanie oddziaw Czerwonej Gwardii przypomina wy-
korzystywanie aktywistw Komsomou w Zwizku Sowieckim,
podczas stalinowskiej kolektywizacji rolnictwa w latach trzydzie-
stych. Propaganda reimowa za pomoc plakatw ciennych,
wydaje si by metod zapoyczon od prawdziwej opozycji [w
Chinach], z lat 1956-57, ktra je wtedy stosowaa.
Rewolucja Kulturalna i cay proces chiskiej przebudowy
komunistycznej, wprowadzane byy w myl leninowskich naka-
zw przezwyciania dziecicej choroby oraz izolacji Partii od
mas. Reedukacja kadr i restrukturyzacja Partii oraz jej organiza-
cji modzieowych i zwizkw zawodowych byy konieczne, za-
rwno dla osignicia tych zamierzonych celw, jak i do przygo-
towania chiskiego systemu na aktywn polityk odprenia z
Zachodem, jako e w peni postpowao realizowanie dalekosi-
nej polityki.
Pomimo opinii o rzekomym zniszczeniu Partii podczas rewo-
lucji kulturalnej, w rzeczywistoci partia chiska wzmocnia si.
Chiskie zwizki zawodowe, organizacje modzieowe i kobiece
wznowiy swoj dziaalno.
W rezultacie stabilizacji i wzmocnienia Partii oraz jej or-
ganizacji masowych, Chiczycy, podobnie jak inne pastwa
komunistyczne po roku 1960, mieli moliwo wprowadze-
nia pewnych reform, na miar tych z czasw NEP, wraz z taki-
mi waciwociami rzeczywistej demokracji jak plakaty cien-
ne, rozprawy przed sdami, uwolnienie si rynkowych w go-
spodarce, oraz zagodzenie kontroli nad religi i yciem inte-
lektualnym, prawo do odpowiednich warunkw pracy w fa-
brykach i prawo do wasnoci. Zaczli pojawia si dysyden-
ci, na wzr sowiecki. Zezwolono na szersze kontakty z Za-
chodem i zwrcono wicej uwagi na Chiczykw, mieszkaj-
cych poza granicami, ktrych krewnych w Chinach oszaco-
wano na liczb okoo 12 milionw.
397
Dualizm chisko-sowiecki i komunistyczna
strategia w Trzecim wiecie
Postrzegane w wietle nowej metodologii, chiskie wysiki
w Trzecim wiecie s uzupenieniem do dziaa innych pastw
komunistycznych, oraz stanowi wany element komunistycznej
strategii, jako caoci.
Charakter chiskich dziaa w krajach Trzeciego wiata, po-
czwszy od 1958 roku, wywodzi si z caego historycznego ba-
gau Chin i jest podyktowany ich obecnym potencjaem. Chiny
uwolnione zostay z kolonialnego zniewolenia przez dugotrwa-
walk wyzwolecz przeciwko Japonii. Partia chiska nauczy-
a si, jak wykorzystywa warunki konfliktu zbrojnego do posze-
rzania wasnych wpyww i zdobycia wadzy. A wic jako zasa-
da, wysiki chiskie i sowieckie powinny by postrzegane nie w
kategoriach rywalizacji, a skoordynowanego podziau pracy, co
przynioso korzyci ich wsplnej strategii.
Tam, gdzie istnieje powany konflikt pomidzy dwoma trze-
ciowiatowymi krajami, mona jako regu dostrzec obecno
Chin i ZSRR, dziaajcych wedug charakterystycznego wzorca,
zgodnie z ktrym Zwizek Sowiecki i Chiny zajmuj przeciwne
pozycje w tym samym konflikcie. Na tym polega dualno ich,
chisko-sowieckiej polityki. Zwizek Sowiecki dy do zbudowa-
nia strefy swoich wpyww po jednej stronie sporu, Chiny wy-
pracowuj wpywy po stronie drugiej. Klasycznym przykadem
zastosowania tego wzorca jest przypadek Indii i Pakistanu.
Chisko-indyjski konflikt graniczny z roku 1962 by sprowo-
kowany przez Chiczykw. Sowieci zajli gone anty-chiskie i
pro-indyjskie stanowisko, co przynioso im yczliwo w Indiach.
W czasie wybuchu otwartych chisko-sowieckich polemik par-
tyjnych w 1963, misja armii indyjskiej i lotnictwa przybya do
Zwizku Sowieckiego. W kolejnym roku minister obrony Indii
uda si do ZSRR w celu przedyskutowania sowiecko-hinduskiej
398
wsppracy wojskowej. Dalsza wymiana wizyt delegacji wojsko-
wych miaa miejsce w latach 1967 i 1968. W drugiej poowie lat
szedziesitych ustanowiono regularne konsultacje, midzy
ministrami spraw zagranicznych ZSRR i Indii, dotyczce proble-
mw wsplnego zainteresowania.
1
Stany Zjednoczone obarczy-
y Indie odpowiedzialnoci za konflikt indyjsko-pakistaski w
roku 1971 i przerway pomoc wojskow dla Indii. Sowieci wzy-
wali wprawdzie do przerwania konfliktu, niemniej jednak udzie-
lili Indiom moralnego wsparcia, za co premier Gandhi wyrazia
im swoj wdziczno. W sierpniu 1971 r. podpisano traktat o
przyjani pomidzy Zwizkiem Sowieckim i Indiami. Potok go-
ci sowieckich napyn do Indii. W padzierniku do Indii uda
si Firjubin, co interesujce, pojecha tam w tym samym czasie,
co Tito. Trzy miesice pniej do Indii przyby szef sowieckiego
lotnictwa wojskowego, Kutachow, oraz wiceminister spraw za-
granicznych Kuzniecow. W grudniu premier Gandhi potpia
amerykask polityk w Wietnamie.
2
W roku 1973 podpisano
umow o wsppracy midzy Gosplanem, sowieck agencj
planowania, a indyjsk komisj planowania.
3
Gwnie dziki umiejtnemu wykorzystywaniu przez Sowie-
tw konfliktu pomidzy Indiami a Pakistanem, w poowie lat sie-
demdziesitych tendencja w kierunku cilejszych stosunkw
sowiecko-indyjskich staa si, dosownie, nieodwracalna. Rzd
Desaia nie by w stanie powstrzyma tej fali. Stosunki zostay
pniej scementowane, w rezultacie wizyt i rozmw Breniewa
z premier Indir Gandhi w roku 1981.
Podczas, gdy Sowieci wzmacniali swoje oparcie w Indiach,
Chiczycy robili to samo w Pakistanie, stosujc tak sam tech-
nik wymiany wizyt delegacji wojskowych, szczeglnie w latach
1962-67. Gdy Stany Zjednoczone przerway pomoc wojskow dla
Pakistanu, Chiczycy zwikszyli swoj. W roku 1968 prezydent
Jahja Khan i jego minister spraw zagranicznych udali si z wizy-
399
t do Chin. Rozwina si dalsza wsppraca. W roku 1970 Kuo
Mo-dzio odwiedzi Pakistan. Dla Chin Pakistan by wystarczajco
bliski, e posuono si nim jako porednikiem przy planowaniu
wizyty Kissingera w Chinach w 1971 roku. Bhutto zosta przyj-
ty przez Mao w roku 1972, po kolejnym konflikcie z Indiami i
odczeniu si Bangladeszu. Wskutek tego konfliktu Pakistan
opuci Brytyjsk Wsplnot Narodw, oraz sojusz polityczno-
wojskowy SEATO. Kontynuowano dalsze wymiany wizyt na wy-
sokim szczeblu midzy Pakistanem a Chinami, bez wzgldu na
zmiany w pakistaskim rzdzie.
Podobnie jak z sowieckimi wpywami w Indiach, chiskie
wpywy w Pakistanie maj na celu przygotowanie warunkw na
sojusz midzy nimi i na pniejsze komunistyczne przejcie. Ju
zaistniaa sytuacja, ktr mona pniej wykorzysta, poprzez
wykalkulowane i skoordynowane sowieckie i chiskie posuni-
cia, na przykad w zwizku z sowieck interwencj w Afganista-
nie.
W ostatnim czasie stosowana przez Chiczykw taktyka
umiarkowania ma znaczenie pomocnicze, suce do wykreowa-
nia ich nowego, dystyngowanego wizerunku, wymaganego przez
Chiczykw dla ich dyplomacji odprenia, wobec zarwno kra-
jw zaawansowanych przemysowo, jak i wobec pastw Trze-
ciego wiata. Ten nowy obraz rwnie wyania si, konsekwent-
nie, z wzorca sowiecko-chiskiej polityki dualnoci; podczas gdy
Zwizek Sowiecki buduje zjednoczone fronty z nacjonalistami
przeciwko Stanom Zjednoczonym, Chiny szykuj puapk do
zwabienia Stanw Zjednoczonych i innych konserwatywnych
krajw, wcznie z pastwami azjatyckimi i afrykaskimi, aby
nawiza z nimi sztuczne i faszywe sojusze, ostentacyjnie zawie-
rane przeciwko Zwizkowi Sowieckiemu. W ten sposb Chiny
czyni wytrwae starania, aby wkroczy do obozu swoich nie-
przyjaci nie tylko bez napotykania sprzeciwu, ale nawet wita-
400
ni, jako sprzymierzeniec przeciwko sowieckiej ekspansji, wypo-
saany w zachodni bro.
W obecnej fazie polityki, ani ZSRR ani Chiny w ogle nie po-
suguj si lokalnymi partiami komunistycznymi i nie stawiaj
ich na pierwszej linii, jako broni strategicznej. Gdy cel odizolo-
wania Stanw Zjednoczonych od Trzeciego wiata zostanie osi-
gnity, to wtedy miejscowe partie komunistyczne same si zgo-
sz i zostan uregulowane rachunki z nacjonalistami, ktrzy prze-
ladowali ich w przeszoci.
Chisko-sowiecki dualizm i strategia wojskowa
Nowa metodologia nawietla wkad do sukcesu komuni-
stycznych strategii, ktrego dokonali Sowieci i Chiczycy przez
wzajemny podzia dziaa oraz dokadnie koordynowan dual-
no swojej polityki.
We wczesnych latach odprenia, parafrazujc sowa Lenina,
Chiczykom przydzielono straszny podwjny bas, do przygry-
wania na nim, w kontracie do sowieckich sentymentalnych
skrzypiec. Podczas, gdy Sowieci kadli nacisk na polityk odpr-
enia i pokojowego wspistnienia, oraz podejmowania kontak-
tw wysokiego szczebla z przywdcami amerykaskimi i euro-
pejskimi, Chiczycy opowiadali si za militarn i gwatown re-
wolucj. Wyrane rozbienoci pojawiy si w przedstawianiu w
prasie sowieckiej i prasie chiskiej wizyty Chruszczowa w Sta-
nach Zjednoczonych w 1959 roku. W lutym 1960, trzy miesice
przed nieudanym spotkaniem na szczycie w Paryu, chiska de-
legacja na konferencj Ukadu Warszawskiego skrytykowaa So-
wietw za ich zblienie do imperialistw, ktrzy odmwili
poczynienia ustpstw w sprawie Berlina. Na dzie przed spotka-
niem Chruszczowa z prezydentem Francji w kwietniu 1960, pra-
sa chiska wznowia swoj krytyk jugosowiaskiego rewizjo-
401
nizmu i opublikowaa szereg artykuw, wzywajcych do zaj-
cia militarnej, rewolucyjnej postawy wobec problemw wiato-
wych, podczas gdy prasa sowiecka kada nacisk na umiarkowa-
nie i pokojowe wspistnienie.
Dalsze rozbienoci pojawiay si przy okazji rozgrywania
kryzysu kubaskiego i chisko-indyjskiego w roku 1962, lecz
prawdopodobnie najbardziej spektakularny przykad tej dualno-
ci we wczesnych latach szedziesitych mia miejsce podczas
sowiecko-amerykasko-brytyjskich negocjacji w sprawie Trakta-
tu o Zakazie Prb Atomowych (Atomic Test Ban Treaty) w roku
1963. Przybycie do Moskwy delegacji anglo-amerykaskiej, kt-
ra miaa prowadzi te negocjacje, zostao poprzedzone przyby-
ciem delegacji chiskiej, ktra pojawia si na partyjne rozmo-
wy z KPZR. Sowiecka serdeczno, z jak witano zachodnie dele-
gacje, kontrastowaa z chodem wobec Chiczykw. Postpowi
w rozmowach w sprawie zakazania testw, towarzyszya zauwa-
alna poraka negocjacji chisko-sowieckich. Podpisaniu zaka-
zu testw towarzyszyo przerwanie rozmw chisko-sowieckich,
ataki prasy chiskiej na polityk sowieck, wykazan w negocja-
cjach w sprawie testw, oraz otwarta polemika midzy partiami
sowieck i chisk. Nastpna eksplozja polemik chisko-sowiec-
kich odbya si przed negocjacjami sowiecko-amerykaskimi w
sprawie Traktatu o Nierozprzestrzenianiu Broni Jdrowej (Nuc-
lear Nonproliferation Treaty), w latach 1966-67.
Pniejsze wydarzenia pokazay, jak mao uzasadnienia byo
w chiskich oskareniach Sowietw o to, e poddali si zachod-
niemu imperializmowi w latach szedziesitych, i e powicili
socjalistyczn solidarno i poparcie dla walki rewolucyjnej,
na otarzu pokojowego wspistnienia.
4
Zamierzonym skutkiem
wszystkich chiskich oskare w tym czasie miao by umocnie-
nie zachodnich zudze co do sowieckiego umiarkowania, a tym
samym wykreowanie sprzyjajcych warunkw ze strony Stanw
402
Zjednoczonych i europejskich potg NATO-wskich, dla sowiec-
kiej dyplomacji przypieszenia i jej sukcesw. W kontracie do
nieprzejednanych dogmatykw chiskich, Sowieci prezentowa-
li si jako rozwani, racjonalni, nieideologiczni oraz pragmatycz-
ni komunici, z ktrymi mona byo wynegocjowa umowy. Po-
nadto sprawiali wraenie, e s szczerzy, gdy twierdzili, i maj
wsplny z Zachodem interes w powstrzymywaniu chiskich
wpyww.
Chisko-sowiecka dualno spowodowaa na Zachodzie skutki
dokadnie zamierzone przez komunistycznych strategw. Mona
spokojnie przyzna, e z czasem przynioso im to wymierne korzy-
ci. Na przykad, gdyby genera de Gaulle nie wierzy w szczero
sowieckiego przekonywania co do polityki odprenia, oraz nie
mia przewiadczenia o autentycznoci chisko-sowieckiego roz-
amu, to jest bardziej, ni wtpliwe, czy poczyniby on tak dalekie
kroki, jak w rzeczywistoci postpi, w ustpliwym traktowaniu
Zwizku Sowieckiego, w uznaniu komunistycznych Chin oraz
wycofaniu si Francji z wojskowych zobowiza wobec NATO.
Od roku 1959 do roku 1969, pomimo wszystkich odgosw
artykuowanej wciekoci, Chiny w porwnaniu do ZSRR byy
dyplomatycznie pasywne w stosunku do zachodnich potg. Ten
kontrast by cakowicie naturalny. Zwizek Sowiecki by ju woj-
skow superpotg, zaangaowan w strategiczne wspzawod-
nictwo ze Stanami Zjednoczonymi i z Sojuszem NATO. Sowieci
mieli solidn baz dowiadczenia w traktowaniu zachodnich
potg, jak rwnie bardzo dobrze wyszkolony personel do wy-
peniania wasnej polityki. Chiny byy krajem o maym znacze-
niu militarnym, nieuznawanym przez Stany Zjednoczone i wiele
innych krajw, brakowao im rwnie wyszkolonego i zindok-
trynowanego personelu dyplomatycznego. Rozpoczcie Rewo-
lucji Kulturalnej przynioso dalsze ich wycofanie si w kierun-
ku politycznej izolacji.
403
W roku 1969 wszystko to zaczo si zmienia. Wraz z zako-
czeniem rewolucji kulturalnej, Chiny pojawiy si ponownie na
scenie midzynarodowej. Rozpoczto chisk polityk przypie-
szania i odprenia. Handel i zwaszcza nabycie zaawansowanych
technologii, nabray gwnego znaczenia, wrd oczywistych,
chiskich motyww dziaania. W styczniu 1969 r., ambasador
specjalny Niemiec Zachodnich, Egon Bahr, zosta zaproszony do
Szanghaju, w celu przeprowadzenia negocjacji handlowych.
Wymiany wizyt midzy Chiczykami a zachodnimi mami sta-
nu, stay si zjawiskiem powszechnym. Denia do uzyskania
uznania dyplomatycznego, wkrtce przyniosy rezultaty. Do roku
1970 Chiny zostay ju uznane przez 55 krajw. 25 padziernika
1971 roku komunistyczne Chiny uzyskay miejsce w Organizacji
Narodw Zjednoczonych; do roku 1973 nawizay stosunki dy-
plomatyczne z 91 pastwami. W lutym 1972 r., po dwch przy-
gotowawczych wizytach, odbytych przez Kissingera (przeprowa-
dzanych pocztkowo w wielkiej tajemnicy i bez skonsultowania
z najbardziej bezporednio zainteresowanym z amerykaskich
bliskich sojusznikw z Japoczykami), prezydent Nixon przy-
by z wizyt do Chin. Po nim wizyty tam zoyli: brytyjski sekre-
tarz spraw zagranicznych Douglas-Home; prezydent Francji Pom-
pidou w roku 1973, oraz kanclerz Niemiec Zachodnich Schmidt
w roku 1975. Przywdcy opozycji konserwatywnej RFN i Wiel-
kiej Brytanii, Strauss i Thatcher, odwiedzili Chiny odpowiednio
w roku 1975 i 1977, a brytyjski sekretarz spraw zagranicznych
Crosland w 1976 roku. W zmian za to odbyy si chiskie wizyty
ministerialne w Stanach Zjednoczonych i w Europie, czego kul-
minacj bya wizyta Teng Hsiao-pinga w Stanach Zjednoczonych
i w Japonii, oraz podr po Europie Przewodniczcego Hua w
roku 1979. W tym samym roku uda si z wizyt do Chin doradca
Prezydenta Stanw Zjednoczonych do spraw bezpieczestwa
narodowego, Brzeziski, po nim, w nastpstwie sowieckiej in-
404
terwencji w Afganistanie, do Chin przyby sekretarz obrony
Brown. Oywione wymiany wizyt midzy Chinami a Stanami
Zjednoczonymi, Europ Zachodni i Japoni, wiadczyy nie tyl-
ko o rozwoju handlu i kredytach dla Chin, ale take o transferze
zachodniej technologii dla modernizacji przemysowej i militar-
nej Chin.
Naley wyodrbni, dla szczeglnego podkrelenia, trzy ce-
chy, dotyczce chiskiej dyplomacji przypieszenia. Po pierw-
sze, e bya prowadzona stale, przez cae lata siedemdziesite,
pomimo mierci Mao w roku 1976. Przewodniczcy Hua powie-
dzia 25 grudnia 1976 r., gdy przej na siebie obowizki po Mao,
e Chiny bd wypenia wszystkie wytyczne, wypracowane
przez Przewodniczcego Mao.
5
Po drugie, najwaniejsza rola
odgrywana bya przez Teng Hsiao-pinga, ktry w czasach prze-
wodniczenia Partii przez Mao by jednym z gwnych chiskich
architektw nowej dalekosinej doktryny politycznej w latach
1958-1960. Po trzecie, godne uwagi jest charakterystyczne dla
Chiczykw dobieranie odpowiednich zachodnich przywd-
cw, do kultywowania wsppracy, z przewaajc proporcj
konserwatystw, co narzuca interpretacj bardziej w kategoriach
strategii, ni przynalenoci ideologicznej. Niektrzy z nich na
przykad Strauss, Brzeziski i Thatcher byli wyselekcjonowani
jako cele do osobistych atakw, dokonywanych przez Sowietw,
atakw, ktre jednak nie powodoway niczego, co mogoby za-
szkodzi ich kontaktom z Chiczykami.
Podczas, gdy Chiczycy podejmowali swoj taktyk odpre-
nia politycznego, Sowieci ju korzystali z sukcesw ich dyplo-
macji przypieszenia, prowadzonej od wczesnych lat szedzie-
sitych. Ich starania zaowocoway, analogicznie do wyej wymie-
nionych, trzema gwnymi kierunkami aktywnoci, ktrymi byy:
rozmowy SALT ze Stanami Zjednoczonymi, KBWE w Europie,
oraz cilejsze stosunki dwustronne z niektrymi potgami eu-
405
ropejskimi. Rwnie w tym czasie Zachd zacz sobie zdawa
spraw z faktu, e Zwizek Sowiecki wykorzysta polityk odpr-
enia do zbudowania wasnej potgi militarnej.
Patrzc na wydarzenia w wietle nowej metodologii, widzi-
my, e nasilenie si chisko-sowieckich przygranicznych aktw
wrogoci w roku 1969 i w 1970, nie byo przypadkowe, ani nie
naleao do przypadkowych zajmowanie przez Sowietw i Chi-
czykw kompletnie przeciwnych stanowisk w wielu rnych
kwestiach. Ta dualno w polityce chisko-sowieckiej suya
wytworzeniu sprzyjajcego klimatu, dla rozpoczcia i prowadze-
nia zarwno negocjacji SALT, jak i chiskiej przypieszonej dy-
plomacji odprenia. W odniesieniu do KBWE trzeba zauway,
e wprawdzie Chiczycy potpili Sowietw za ich udzia w zor-
ganizowaniu konferencji w Helsinkach, lecz jednak uyczyli swo-
jego poparcia dla koncepcji Europy Zachodniej niezalenej od
obydwu superpotg, innymi sowy, dla przejciowego celu cao-
ciowej strategii komunistycznej wobec Europy.
Podczas, gdy upyway lata siedemdziesite i sowiecka agre-
sywno stawaa si coraz bardziej widoczna w Europie, w Afry-
ce, dramatycznie w Afganistanie, Chiny zaczy by postrzegane
jako atrakcyjniejszy sprzymierzeniec Zachodu. Zbieny cel ZSRR
i Zachodu w przeciwdziaaniu chiskiemu militaryzmowi z lat
szedziesitych, w latach siedemdziesitych ustpi wsplnemu
celowi Chin i Zachodu, jakim stao si przeciwdziaanie sowiec-
kiemu ekspansjonizmowi. Kapitalici zachodnioeuropejscy i ja-
poscy przecigali si, by wybudowa gospodarczy i militarny
potencja Chin, zachcani przez konserwatywnych, antysowiec-
kich zachodnich politykw i ekspertw od obrony. Sojusz z Chi-
nami wydawa si oferowa najwiksze nadzieje na wyrwnanie
rosncej wojskowej przewagi sowieckiej, zwaszcza w Europie.
Stany Zjednoczone byy coraz bardziej skonne do grania chi-
sk kart. Stosunki z komunistycznymi Chinami, zainicjowane
406
przez Nixona i Kissingera, rozwijane przez Cartera i Brzeziskie-
go, osigny za Reagana i Haiga szczytowy punkt wsppracy
wojskowej, wyraonej zamiarem rozbudowania potencjau Chin,
jako przeciwwagi dla Zwizku Sowieckiego. Zarwno w stosun-
ku do Sowietw w latach szedziesitych, jak i do Chiczykw
w latach siedemdziesitych i osiemdziesitych, Zachd zapomnia
o dziejowym bdzie niemieckiego Sztabu Generalnego, ktry
pomg uzbroi Zwizek Sowiecki po zawarciu Traktatu w Ra-
pallo w roku 1922. Chisko-sowiecka strategia noyczek nie
zostaa rozpoznana, Zachd nie ma pojcia, co ta strategia na-
prawd oznacza.
W skrcie, najpierw Zwizek Sowiecki, nastpnie Chiny, po-
stpiy wedug klasycznego, strategicznego przykazania: przepro-
wadzi prb wkroczenia do obozu nieprzyjaciela, nie napoty-
kajc oporu, a jeli to moliwe, by przywitanym przez niego.
Jak mawia Sun Tzu, pobi wroga bez walki, jest szczytem umie-
jtnoci.
6
Walki i konflikty pomidzy pastwami komunistycznymi s
postrzegane zazwyczaj jako niezbity dowd, na istnienie roza-
mw pomidzy nimi. Jednak naley pamita, e konflikty w re-
jonach przygranicznych chisko-sowieckich i chisko-wietnam-
skich rozgryway si w obecnoci zaledwie kilku, o ile w ogle,
zachodnich obserwatorw. Takie incydenty graniczne s atwe
do zainscenizowania, za jawne informowanie o nich poprzez
radio, moe posuy jako sposb potwierdzania ich autentycz-
noci. Wsplne manewry mog bardzo sugestywnie przypomi-
na rzeczywiste bitwy. Nawet jeli zdarzaj si w nich rzeczywi-
ste szkody i padaj ofiary, naley jednak pamita, e takie incy-
denty powinny by poddawane wicej ni jednej interpretacji.
Oczywicie widoczne walki pomidzy krajami komunistyczny-
mi mog przyczyni si do urealnienia tak specyficznych komu-
nistycznych celw strategicznych, jak popieranie ukadw i fa-
407
szywych sojuszy pomidzy pastwami komunistycznymi i nie-
komunistycznymi. Na przykad wojna chisko-wietnamska i
zachodnie obawy, e mogaby si rozprzestrzeni, spowodowaa
nasilenie presji Zachodu na Stany Zjednoczone, do szybszego
zawarcia umowy SALT II ze Zwizkiem Sowieckim, oraz pomo-
ga w propagowaniu atrakcyjnego wizerunku Chin jako poten-
cjalnego sprzymierzeca Zachodu przeciwko Zwizkowi Sowiec-
kiemu.
Chisko-sowiecki dualizm i ruch rewolucyjny
Rozam chisko-sowiecki nie spowodowa, w zasadzie, takich
skutkw, jakich mona byo si spodziewa, czyli rozbicia partii
komunistycznych spoza krajw Bloku, ani te nie ograniczy ich
wpywu. Wikszo zachodnioeuropejskich partii zwikszya
nawet swoj dziaalno i pozostawaa w szerokim przyporzd-
kowaniu Sowietom. Utosamianie ich z sowieckim umiarkowa-
niem pomogo w wykreowaniu ich pozytywnego wizerunku i
zwikszyo ich szanse na zwycistwo, przy stosowaniu taktyki
zjednoczonego frontu. Partia woska w roku 1980 bya o wiele
bardziej wpywowa, ni w roku 1960. We Francji sojusz socjali-
styczno-komunistyczny w roku 1974 by bliej zwycistwa wy-
borczego, ni kiedykolwiek indziej od czasw II wojny wiato-
wej. Fakt, e prochiskie skrajne grupy odamowe oddzielay si
od gwnych partii komunistycznych, jak na przykad w Belgii,
by raczej korzystny dla dalekosinej strategii komunistycznej.
Wykalkulowane odrzucenie najbardziej radykalnego i gwatow-
nie rewolucyjnego elementu, pomagao partiom komunistycz-
nym w poprawieniu swojego wizerunku jako szanowanej partii
demokratycznej i sprzyjao pozyskiwaniu potencjalnych sojusz-
nikw spord socjalistw, chrzecijan i innych grup postpo-
wych.
408
Partia japoska staraa si wykorzysta rozam chisko-sowiec-
ki do poszerzenia swoich wpyww politycznych.
Chiska wojowniczo oraz rozam chisko-sowiecki otwo-
rzyy moliwoci dla skoordynowanych akcji pomidzy grupami
prochiskimi i frakcjami innej, skrajnej lewicy, zwaszcza z troc-
kistami. W czerwcu 1963, co pokrywa si z wybuchem otwar-
tych polemik midzy parti sowieck a parti chisk, trockistow-
ska IV Midzynarodwka w specjalnej rezolucji zatwierdzia
historyczne zadanie poczenia si z Chiczykami i walki o
utworzenie zjednoczonego frontu midzy IV Midzynarodw-
k i chiskimi towarzyszami.
W roku 1967 IV Midzynarodwka opowiedziaa si za przy-
pieszeniem rewolucyjnej, zbrojnej walki mas w gwnej bazie
kapitalizmu. Wikszo uczestnikw tych obrad popieraa Mao.
Mniejszociowa grupa, krytyczna wobec niektrych pogldw
Mao, zalecaa bardziej elastyczn lini dziaania w zwalczaniu
partii komunistycznych.
Dziewity kongres IV Midzynarodwki odby si w Rimi-
ni (Wochy) w kwietniu 1969. Dyskutowano nad taktykami,
do zastosowania w Ameryce aciskiej. Europejska sekcja
grupy wikszociowej zorganizowaa konferencj w pa-
dzierniku 1969 i postanowia wstrzyma wysiki, zwizane z
penetrowaniem partii komunistycznych oraz zakada nie-
zalene, rewolucyjne partie. W tym samym miesicu kongres
grupy mniejszociowej, obradujcy w Wiedniu, zaaprobo-
wa dziaania grup rozamowych w ruchu komunistycznym.
Jednoczenie potpi odmow ze strony tych grup rozamo-
wych, odnonie wsppracy ze Zwizkiem Sowieckim przy
popieraniu walki wyzwoleczej w Wietnamie. W tym samym
1969 roku, gdy ruch na rzecz KBWE nabiera rozmachu, troc-
kici organizowali wiece protestacyjne przeciwko NATO, w
Anglii, Danii, Japonii i Australii.
409
Informacje dostpne z publicznych rde s niewystarczaj-
ce, by mona byo orzeka do jakiego stopnia te dziaania rady-
kalnych grup skrajnej lewicy byy koordynowane, i to z powo-
dzeniem, przez oddziaywania chiskie lub sowieckie. Lecz staa
rywalizacja, a czasem nawet przemoc wystpujca pomidzy tymi
grupami, oraz ich odnoszenie si do partii komunistycznych funk-
cjonujcych zgodnie z gwn lini ideologiczn, nie powinny
usun z naszego pola widzenia zasigu ich dziaa, z ktrych
wszystkie suyy celom dalekosinej strategii komunistycznej,
oraz mogyby jeszcze bardziej posuy, w krytycznych sytuacjach
w przyszoci. Ponomarjew, ktry opisa w 1971 roku niektrych
z tych dziaaczy, partyjnych elementw-radykaw nowej lewi-
cy, jako ryzykantw, podsumowa, e zaniedbywanie tego seg-
mentu ruchu masowego oznaczaoby osabienie nacisku na
walk antyimperialistyczn, oraz przeszkod w utworzeniu
zjednoczonego frontu przeciwko monopolistycznemu kapitali-
zmowi.
7
Niedwuznacznie mwic, od przyjcia dalekosinej
polityki i rozwoju chisko-sowieckiej dualnoci, zarwno umiar-
kowane partie komunistyczne, jak i grupy radykalne, rewolu-
cyjne i terrorystyczne, osigny sukces w gromadzeniu si i rod-
kw, czsto kosztem prawdziwych lewicowych i demokratycz-
nych ruchw socjalistycznych.
We wczesnych latach szedziesitych organizacje frontu mi-
dzynarodowego dostarczyy dogodnego forum, dla eksperymen-
talnego przegldu rozdwikw chisko-sowieckich. Wyparcie
si radykalnych stanowisk pro-chiskich przez te organizacje,
pomogo im w uzyskaniu mniej nagannego wizerunku, ale jed-
noczenie oznaczao, e potwierdzaj one autentyczno konflik-
tu chisko-sowieckiego. Kiedy w poowie lat szedziesitych
Chiczycy ostatecznie wycofali si z organizacji frontowych, nie
podejmowali powaniejszych stara, by zakca ich dziaalno,
ani nie prbowali sami stworzy konkurencyjnej organizacji.
410
Mogo to by podyktowane czciowo przez Rewolucj Kultu-
raln. Niewtpliwie jednak ta postawa Chiczykw wynikaa z
pragnienia nierozbijania ani niedemoralizowania tych organiza-
cji, jako e dostosowyway si one do swojej roli strategicznej.
Dao to rwnie Chiczykom woln rk do przeprowadzania
nieortodoksyjnej taktyki, wcznie z przyjaznymi relacjami z kon-
serwatywnymi rzdami, bez ryzyka kompromitacji i wprowadza-
nia w bd swoich wiernych elementw w szeregach organizacji
frontowych.
Korzyci z dualizmu chisko-sowieckiego
W podsumowaniu naley powtrzy, e skoordynowana du-
alno polityki sowieckiej i polityki chiskiej oferuje wiele ko-
rzyci dla strategii komunistycznej. Umoliwia Blokowi Komu-
nistycznemu utrzymanie inicjatywy, otwarcie nowych moliwo-
ci manewru, oraz wywoywanie bdnych reakcji ich przeciw-
nikw. Gdziekolwiek w wiecie zewntrznym toczy si konflikt,
tam dwaj partnerzy komunistyczni maj okazj do zajcia prze-
ciwnych stanowisk, po obu stronach konfliktu, przy jednocze-
snym zwikszeniu komunistycznych wpyww dla obu tych
stron. Stan ten umoliwia jednemu partnerowi skuteczne dziaa-
nie w rejonach, do ktrych drugi partner nie ma dostpu, lub
sam si wycofa, z taktycznych wzgldw. Uatwia podzia zada,
uzgodnionych pomidzy dwoma partnerami i umoliwia jedne-
mu podejmowanie nieortodoksyjnych czy prowokacyjnych dzia-
a, nie kompromitujc drugiego. Na dusz met za, umoli-
wienie Chiczykom wyraania swojej wrogoci wobec Zwizku
Sowieckiego oraz pooenie nacisku na wag chiskich intere-
sw narodowych, moe by wietn pomoc w skuteczniejszym
oddziaywaniu komunistycznych Chin na rodakw mieszkaj-
cych za granic. Na koniec oferuje sposobnoci do nakaniania
411
konserwatystw, zarwno w rozwinitych krajach jak i w Trze-
cim wiecie, do angaowania si, w dobrej wierze, w podstpne
sojusze i przymierza, poprzez ktre mogliby oni zosta skompro-
mitowani w finaowej fazie polityki. Jako bro strategiczna dual-
no moe okaza si skuteczniejsza, ni wojna czy eksport re-
wolucji.
Potencja wywiadowczy i agenci wpywu
Wdraanie programu Dezinformacji moe by w peni zro-
zumiane tylko wtedy, jeli wemie si pod uwag wykorzystywa-
nie przez komunistw ich potencjau wywiadowczego, a szcze-
glnie agentw wpywu, dziaajcych zarwno na Zachodzie, jak
i w krajach komunistycznych. Poniewa zwykle brakuje dokad-
nych informacji na ten temat, oceny wpyww komunistycznych
w konkretnych krajach czy obszarach rzadko uwzgldniaj zaso-
by komunistycznych sub wywiadowczych. Autor wie ze swojej
suby w Finlandii, w czasie rozpoczynania realizacji dalekosi-
nej polityki, e takie zasoby mog okaza si gwnym czynni-
kiem taktyki w wewntrznej sytuacji politycznej niekomunistycz-
nego kraju; mog one skutecznie wnie wkad do wspomaga-
nia strategii komunistycznej.
W latach pidziesitych i szedziesitych rzd sowiecki,
dziaajc gwnie poprzez sowieckie suby wywiadowcze, wy-
wiera ogromn presj na starsze, antykomunistyczne pokolenie
fiskich przywdcw socjaldemokratycznych, zwaszcza na Tan-
nera, prawdziwego socjalist i przekonanego antykomunist,
ktry zdecydowanie odpiera sowieckie naciski.
Wedug enichowa, rezydenta KGB w Helsinkach w 1960
roku, wywiad sowiecki przy aktywnej pomocy Chruszczowa i
innych czonkw prezydium KPZR, odnis sukces w zwerbo-
waniu innego, wybitnego fiskiego socjaldemokraty. Posugiwa
412
si KGB-owskim pseudonimem Leader. enichow by jednym
z oficerw KGB, ktrzy utrzymywali z nim kontakt. Na sugestie
KGB Leader argumentowa na korzy zmian w postawie par-
tii socjaldemokratycznej wobec wsppracy z ZSRR. W kocu, w
roku 1959 oderwa si od socjaldemokratw i zaoy wasn
parti. KGB zagwarantowaa sobie przewodnictwo w sprawach
postaw politycznych i polityki jego partii.
Inne wane zawerbowania te dotyczyy osb z przywdztwa
socjaldemokratycznego i zwerbowani agenci brali udzia w in-
trygach, wymierzonych przeciwko Tannerowi i Leskinenowi, lecz
ich tosamo nie jest, niestety, znana autorowi. Udane zawerbo-
wania byy dokonane rwnie w przywdztwie fiskich zwiz-
kw zawodowych.
W rozmowie z autorem, na temat usuwania antykomunistw
z przywdztwa fiskiej partii socjaldemokratycznej, ktra odby-
a si w roku 1960, enichow stwierdzi, e mogaby okaza si
konieczna fizyczna likwidacja Leskinena, przez otrucie go. eni-
chow doda ponadto, e mia agenta w przywdztwie fiskiej
partii konserwatywnej, ktry utrzymywa cise kontakty z Le-
skinenem i przez ktrego mogoby by przygotowane to zabj-
stwo.
A do pnych lat pidziesitych wywiad sowiecki wykorzy-
stywa swoich agentw z Fiskiej Partii Komunistycznej, wcz-
nie z takimi dziaaczami, jak Pessi i Herta Kuusinen, komunistka
i czonkini parlamentu. W latach 1957-60, gdy dalekosina poli-
tyka bya ju formuowana, aktywne wykorzystywanie przez KGB
agentw w lokalnych partiach komunistycznych zostao zarzu-
cone. Jednoczenie wzmocniono wspprac pomidzy KPZR i
partiami komunistycznymi w poszczeglnych krajach. We wszyst-
kich sprawach, w ktrych niezbdne byy uatwienia przy wsp-
pracy i szeroko rozumiana pomoc, KGB dziaao pod przewod-
nictwem Komitetu Centralnego KPZR. W przypadku Finlandii,
413
zostay utworzone specjalne grupy w Komitetach Centralnych
partii sowieckiej i partii fiskiej, w celu koordynowania wszyst-
kich kwestii praktycznych; rezydent KGB w Helsinkach dziaa
jako cznik pomidzy tymi dwiema grupami. Kiedy Chruszczow
przyby z wizyt do Finlandii, Herta Kuusinen zostaa zaproszo-
na przez rezydenta KGB do ambasady sowieckiej, gdzie Chrusz-
czow przedstawi jej wytyczne ideowo-polityczne, ktre powin-
ny znale si w jej owiadczeniach parlamentarnych.
KGB i jego rezydenci w Finlandii, Kotow i enichow, odgry-
wali istotn, tajn rol, wpywajc poprzez swoich agentw na
wybr i ksztatowanie kolejnych fiskich rzdw. KGB potajem-
nie koordynowa wsplne wysiki swoich agentw i Fiskiej Par-
tii Komunistycznej, by zgromadzi poparcie wyborcze dla tych
kandydatw, ktrzy byli przyjanie nastawieni wobec Zwizku
Sowieckiego, a nasili kampani negatywn przeciwko tym, kt-
rzy mu przychylni nie byli. Wrd agentw wykorzystywanych
do tego celu by przywdca Szwedzkiej Partii Ludowej [partii
dziaajcej w Finlandii], ktrym opiekowali si oficerowie KGB
Zegal i enichow. Celem gwnym wszystkich tych dziaa byo
zapewnienie wygranej w wyborach dla wybitnego wprawdzie
przywdcy fiskiego, ale zarazem dugoletniego agenta KGB,
ktry posugiwa si pseudonimem Timo.
Timo zosta zwerbowany przez wywiad sowiecki w 1948
roku, w czasie gdy sprawowa funkcj ministra. Zawerbowania
dokona szeregowy, potajemny oficer wywiadu, sowiecki Fin z
Karelii, ktry pracowa pod oficjaln przykrywk drugiego se-
kretarza ambasady sowieckiej w Helsinkach. Ten oficer rozwi-
n bliskie stosunki towarzyskie z Timo, wcznie z pijatykami i
wsplnymi saunami. Zdoa przekona Timo, e w zamian za
wspprac z wywiadem sowieckim, Sowieci zrewanuj si
puszczeniem w niepami jego dziaa represyjnych, ktre po-
dejmowa przeciwko komunistom w przeszoci, gdy pracowa
414
jako urzdnik na wysokim stanowisku i uywa swoich wpyww
dla zbudowania swej znacznie wyszej pozycji politycznej.
wczesny rezydent KGB Michai Kotow odesa oficera wer-
bujcego Timo z powrotem do Karelii, a sobie przywaszczy
zyski subowe z tego atrakcyjnego sukcesu wywiadowczego. Od
koca 1948 roku lub pocztku 1949, Kotow utrzymywa osobi-
sty kontakt z Timo. Wywiad sowiecki pilnowa tej sprawy i rzu-
ci wszystko na szal jego kariery politycznej. W kocu Timo
osign wysoki urzd w pastwie, na ktrym pozostawa do nie-
dawna [pisane w 1984 r.]
Sowiecka pomoc dla Timo przybieraa rozmaite formy, wcz-
nie z dyplomatycznym popieraniem jego polityki, poprzez po-
rednie finansowe wspieranie jego kampanii wyborczych, do-
radztwo w sprawach opcji i taktyki postpowania, oraz pomoc
w osabianiu kandydujcych rywali. W roku 1961 agent Leader,
dziaajcy wedug instrukcji KGB, zadeklarowa si jako kandy-
dat na to samo wysokie stanowisko tylko w tym celu, by w p-
niejszym etapie kampanii wyborczej przekaza gosy swoich
zwolennikw dla Timo.
Ze swojej strony Timo dziaa jako typowy sowiecki agent
wpywu. Awansowa w swojej partii tych, ktrych Sowieci chcie-
li widzie na wyszych pozycjach, a gdy tylko byo moliwe, z
wyprzedzeniem konsultowa z sowieckim wywiadem swoje po-
lityczne mianowania i decyzje. Na przykad rzd sowiecki zosta
wczeniej poinformowany, poprzez KGB, z odwrotnymi instruk-
cjami, o wizycie Timo w Stanach Zjednoczonych w 1961 roku.
Informowa dokadnie KGB o swoich dyskusjach z innymi skan-
dynawskimi przywdcami. Zgodnie z porad KGB utworzy on
wasn, tajn sub wywiadowcz, pod kierownictwem Vilku-
ny, innego agenta sowieckiego. Timo wykorzystywa te suby
do wzmacniania swojej wadzy, ale jej rezultatami dzieli si rw-
nie z KGB, ktre otrzymywao wszystkie raporty od fiskich
415
ambasadorw oraz attache wojskowych za granic, jak te wszyst-
kie tajne informacje od innych wydziaw fiskiego rzdu.
Timo, dziaajc wedug instrukcji KGB, poleca do mianowania
agentw KGB na fiskich ambasadorw w Moskwie i innych
wanych miejscach. W 1960 i 1961 enichow dyskutowa z Timo
o zorganizowaniu VIII wiatowego Festiwalu Modziey w Fin-
landii w roku 1962. Timo wyrazi zgod i obieca pomoc w zor-
ganizowaniu festiwalu, pomimo gwatownego sprzeciwu duej
czci fiskiego spoeczestwa.
Spotkania subowe pomidzy enichowem i Timo miay
miejsce na farmie jego brata, lub w ambasadzie sowieckiej. Gdy
w ambasadzie organizowano oficjalne przyjcia, by przygoto-
wywany osobny pokj, w ktrym mogy odbywa si bezpored-
nie rozmowy z Timo. Przywdcy rzdu sowieckiego, wraz z
Chruszczowem i Breniewem, byli cakowicie wiadomi zale-
noci Timo od KGB; kiedy rozmowy i negocjacje z sowieckimi
przywdcami odbyway si podczas jego wizyt w Moskwie, Ko-
tow i enichow penili role jego tumaczy i doradcw. enichow
czsto przechwala si, e przyzna Timo sekretny Order Leni-
na.
8
Konflikty midzy enichowem a Zacharowem, ambasado-
rem ZSRR w Finlandii, odnonie tego kto powinien by od-
powiedzialny za utrzymywanie i nakierowywanie stosunkw
z Timo, wywoay tak duo napi, e obaj zostali wezwani
do stawienia si przed Komitetem Centralnym KPZR. Osta-
tecznie Komitet Centralny postanowi, i to enichow ma
pozostawa jako gwny kontakt Timo, ale ambasador te
powinien mie prawo do konsultacji i obecnoci na spotka-
niach, na ktrych byyby omawiane szczeglne kwestie poli-
tyczne. enichow i Zacharow otrzymali ostrzeenie, e w przy-
padku nastpnych jakichkolwiek sprzeczek midzy nimi, obaj
zostan odwoani do Moskwy.
416
W roku 1961 planowano, e Wadymirow przejmie funkcj
rezydenta KGB od enichowa, oraz e przejmie odpowiedzial-
no za stosunki z Timo i w ogle za prac wywiadu sowieckie-
go w fiskich partiach politycznych.
Kotow zrobi udan karier w wywiadzie sowieckim dziki
swej subie w Finlandii. Zaczyna jako specjalista od spraw skan-
dynawskich, ale wyrs w karierze i osiga wysze stopnie su-
bowe, w KGB. Niedugo potem, gdy Timo zosta wybrany na
wysoki urzd w kraju, Kotow zosta awansowany na stanowisko
wiceszefa sowieckiego wywiadu, z odpowiedzialnoci za Austri
i Niemcy Zachodnie. W roku 1959 lub 1960 zosta wezwany na
spotkanie prezydium KPZR, na ktrym Chruszczow pogratulo-
wa mu jego sukcesu w Finlandii i poinstruowa go, e ma po-
dobnie wykorzysta swoje dowiadczenie w Austrii i w Niem-
czech, z perspektywicznym rozwiniciem wpyww na przywd-
cw tych krajw, w kierunku lepszych i bliszych stosunkw,
oraz nakonienia ich do ewentualnego sojuszu ze Zwizkiem
Sowieckim.
Wyej naszkicowany obraz wykazuje, e rola KGB w tym, co
jest znane pod terminem finlandyzacja, moe okaza si bar-
dzo znaczca. Dla obecnych celw bardziej istotne jest zobaczy,
jak poprzez agentw wpywu, takich jak Timo, Sowieci mogli
wdraa swoj strategi na Europ ju od lat 1958-60.
Herta Kuusinen penia wane funkcje przy skandynawskiej
organizacji doradczej, znanej jako Northern Council (Rada P-
nocna), zasuya si w propagowaniu koncepcji Skandynawii
wolnej od broni jdrowej. Bya take aktywna w latach szedzie-
sitych w Midzynarodowej Federacji Kobiet Demokratycznych,
i zastaa jej przewodniczc.
Do czerwca 1963 r. prosowieckie wpywy w partii socjalde-
mokratycznej Finlandii osigny taki poziom, e Tanner, wier-
ny swoim antykomunistycznym przekonaniom czu, e nie moe
417
ju zaakceptowa kierownictwa partii. Wedug prasy, jego nastp-
cy Paasio i Koivisto, rozwinli zaye stosunki zarwno z sowiec-
kim rzdem, jak i z sowieck Parti. W roku 1964 Simonen prze-
j przywdztwo Unii Socjaldemokratycznej Robotnikw i Drob-
nych Rolnikw (SDS). W czerwcu odbyy si negocjacje w spra-
wie pojednania tej rozamowej grupy z gwn parti socjalde-
mokratyczn Finlandii. We wrzeniu Simonen poprowadzi de-
legacj do Zwizku Sowieckiego, ktra zostaa tam przyjta przez
Breniewa i Andropowa.
9
W roku 1967 Paasio, jako przewodniczcy socjaldemokratw
oraz Simonen jako przewodniczcy SDS, udzielili poparcia
Timo, przy ponownych wyborach na wysokie stanowisko. Pa-
asio wypowiada si przeciwko amerykaskim bombardowaniom
Pnocnego Wietnamu.
W roku 1968 Timo zosta przywrcony do godnoci swoje-
go wysokiego urzdu. W maju 1968 delegacja socjaldemokratw,
pod przewodnictwem Paasio przybya do Zwizku Sowieckiego,
na negocjacje partyjne z KPZR i spotkaa si z Breniewem, Su-
sowem i Ponomarjewem. Delegacja wysoko ocenia polityk
zagraniczn prowadzon przez KPZR.
Przedstawiciele obu partii, socjaldemokratycznej i SDS dali
zaprzestania amerykaskich bombardowa w Wietnamie i wy-
razili zgod na zwoanie europejskiej konferencji do spraw bez-
pieczestwa. W czerwcu 1968 w Helsinkach odbya si konfe-
rencja delegatw z 15 krajw, dotyczya uznania Niemiec Wschod-
nich, oraz konsekwencji tego kroku dla bezpieczestwa euro-
pejskiego. W tym samym miesicu Timo zoy nieoficjaln wi-
zyt w Zwizku Sowieckim. W padzierniku-listopadzie 1968
Koivisto, ktry obj urzd premiera, uda si z wizyt do Mo-
skwy. W zwizku z rysujcymi si wwczas moliwociami roz-
szerzenia NATO, by pokry szar stref [pastw neutralnych],
Koivisto owiadczy w listopadzie 1968, e Finlandia nie miaa
418
nieprzyjaci, od ktrych mogaby spodziewa si inwazji.
Wielka Encyklopedia Sowiecka odnotowaa w roku 1969, e fi-
ska partia socjaldemokratyczna w peni wsppracowaa w poli-
tyce zagranicznej ze Zwizkiem Sowieckim.
1 0
Zapewne najwiksz indywidualn usug Timo dla strate-
gii komunistycznej byo okazanie daleko idcej pomocy w spra-
wie zwoania KBWE w Helsinkach. W roku 1969 fiski rzd zgo-
dzi si na rol gospodarza tej konferencji. Podczas roku 1970
fiski ambasador otrzyma wyznaczone zadanie odwiedzenia Sta-
nw Zjednoczonych i Europy. W listopadzie tego roku fiski rzd
wystosowa not do 35 pastw, proponujc spotkanie przygoto-
wawcze, dotyczce bezpieczestwa europejskiego. W grudniu
Zwizek Sowiecki przysta na te propozycje. Podobna zgoda zo-
staa wyraona przez wszystkie kraje Europy Wschodniej, wcz-
nie z Jugosawi, ale bez Albanii.
Jest niezwykle interesujce, e Timo zoy wizyty w Zwiz-
ku Sowieckim dwukrotnie w roku 1970. Midzy tymi dwiema
wizytami Timo uda si do Stanw Zjednoczonych i omawia
tam kwestie bezpieczestwa europejskiego oraz problemy Bli-
skiego Wschodu. Podczas drugiej wizyty w ZSRR potwierdzi, e
sowiecko-fiski traktat o przyjani z 1948 roku mia ogromne
znaczenie dla Finlandii, oraz zgodzi si pomc w przedueniu
tego traktatu o dalsze 20 lat.
Strategiczna rola komunistycznego potencjau wywiadowcze-
go w Finlandii jest znana autorowi w pewnych szczegach a
do roku 1961, poniewa autor tam pracowa. Wie take, w ogl-
niejszym zarysie, e podobne dziaania byy przeprowadzane w
innych krajach europejskich przez rezydentw KGB takich jak
Krochin i Rogow (ktry naprawd nazywa si Cymba) we Fran-
cji; Fedyczkin, Orow i Gorszkow we Woszech i Karowin (pseu-
donim generaa Rodina) w Wielkiej Brytanii. W Niemczech Za-
chodnich suby KGB byy szczeglnie aktywne i odnosiy suk-
419
cesy w szantaowaniu i werbowaniu dwch kategorii politykw
i urzdnikw: tych, ktrzy mieli obcienia z okresu nazistow-
skiego, oraz tych, ktrzy byli rozpoznani na podstawie penetro-
wania przez KGB innych zachodnich sub wywiadowczych, jako
pracujcy dla jednej z zachodnich sub. Pracowali jako agenci
tego lub innego zachodniego wywiadu. Zdemaskowanie w kwiet-
niu 1974 Gunthera Guillaumea jako wschodnioniemieckiego
agenta, ktre spowodowao rezygnacj Brandta ze stanowiska
kanclerza, ukazao, jak wielki stopie osigna w Niemczech
Zachodnich penetracja przez wywiad komunistyczny. Autor od-
notowa w roku 1962, e w poprzednim wrzeniu, podczas gdy
suy w rezydenturze KGB w Helsinkach, czyta list obiegowy z
kwatery gwnej KGB, do rezydentw KGB za granic, w kt-
rym opisywano udane werbowania wanych, nowych agentw
w ostatnich latach, a ktre powinny by naladowane. Jeden przy-
padek, ktry zosta podany jako przykad dobrze wypenionego
zwerbowania jest ilustracj rekrutacyjnej techniki faszywej
bandery [gdy werbujcy udaje reprezentanta innego pastwa,
ni jest w rzeczywistoci].
W licie obiegowym bya mowa o tym, e jedna z rezydentur
KGB ma agenta. By on bardzo rzetelnym i aktywnym agentem,
ktry od wielu lat pracowa dla KGB i ktry by przez pewien
czas ministrem w swoim kraju. Mia on nadal wejcia do kr-
gw politycznych, w szczeglnoci pozostawa w wystarczajco
bliskich stosunkach z ambasadorami amerykaskim i brytyjskim,
by mc odwiedza ich w domu. Jego KGB-owski kontroler spy-
ta go, czy zna kogo, kto mgby zosta zwerbowany w biurze
premiera. Agent odpowiedzia, e mia tam przyjaciela, lecz by-
oby trudno do niego dotrze, poniewa by to czowiek o proza-
chodnich pogldach. Postanowiono wic, e poniewa ten przy-
jaciel wiedzia, e agent by zaprzyjaniony z ambasadorami ame-
rykaskim i brytyjskim, to agent poprosiby go, pozornie w imie-
420
niu jednego z nich, o informacje dotyczce rozmw premiera.
Agent tak postpi i jego przyjaciel zgodzi si na dostarczanie
informacji. We waciwym czasie przyj on w zamian pienidze.
Ten list obiegowy mwi, e w ten sposb rezydentura pozyska-
a nowego i cennego agenta, ktry zacz systematycznie udzie-
la informacji dotyczcych premiera oraz jego sposobu rzdze-
nia krajem.
Normaln praktyk w takim przypadku byoby przejcie przez
KGB bezporedniego kontaktu z agentem, zwerbowanym pod
faszyw bander, gdy tylko agent zostaby wessany, czyli
uwikany dostatecznie w spraw lecz w licie nie napisano, czy
tak postpiono w tym przypadku. O ile autor wie, agent i jego
przyjaciel nigdy nie zostali zidentyfikowani.
Pod koniec roku 1961 KGB planowa jeszcze aktywniejsze
wykorzystanie agentw wpywu wysokiego szczebla, w celu
wywierania wpywu i manipulowania wiatow opini publicz-
n oraz taktyk polityczna, realizowan przez poszczeglne rz-
dy. Rezydentury KGB za granic zostay poinstruowane w 1961
roku, by zachcay swoich agentw do uczestniczenia w wiato-
wej Konferencji Rozbrojenia w Moskwie w roku 1962. Niewt-
pliwie takie same polecenia byy powtarzane przed innymi kon-
ferencjami w sprawie pokoju wiatowego w pniejszych latach
szedziesitych i siedemdziesitych.
Dla zachodnich sub wywiadowczych, zaabsorbowanych
gwnie konwencjonalnymi metodami szpiegowania, sabota-
u i kwestiami przestrzegania prawa, agenci wpywu wyso-
kiego szczebla stanowi nowy i zoony problem. Niemniej
jednak zrozumienie strategii komunistycznej moe pomc w
rzuceniu nowego wiata na znaczenie kontaktw, zawiera-
nych przez komunistyczne ambasady na Zachodzie, oraz wi-
zyty wybitnych zachodnich obywateli w Bloku Komunistycz-
nym.
421
Niewtpliwie kraje Bloku wykorzystyway swj potencja
wywiadowczy dla suenia strategii komunistycznej w Trzecim
wiecie, podobnie jak gdziekolwiek indziej. Informacje autora
na ten temat s do fragmentaryczne, poniewa rozwj tego
potencjau by wci we wczesnej fazie, gdy autor zerwa z so-
wieckim reimem.
Niektrymi oglnymi wskazwkami o drodze, ktr toczyy
si sprawy, byo na przykad utworzenie nowych latynoamery-
kaskich i afrykaskich sekcji KGB, poinstruowanie sowieckie-
go kontrwywiadu o ustanowieniu bezporednich, osobistych
kontaktw z wszystkimi ambasadorami krajw Trzeciego wia-
ta w Moskwie; intensywniejsze, na polecenie Szelepina, wyko-
rzystanie agentw wpywu dla celw politycznych, oraz wyko-
rzystywanie antyimperialistycznych sentymentw, jako bazy dla
werbowania agentw. Dodatkow ogln wskazwk by fakt,
e zastpcy rezydentw, ze specjaln odpowiedzialnoci za ope-
racje w Trzecim wiecie, byli mianowani na wane rezydentury
KGB w krajach wysoko rozwinitych, a takimi byy rezydentury
w Waszyngtonie i Nowym Jorku.
W podrczniku szkoleniowym KGB, ktry autor czyta w ko-
cu lat pidziesitych byy przytoczone trzy konkretne przypad-
ki, bez podawania penych szczegw. Pierwszy dotyczy prezy-
denta kraju rozwijajcego si, ktry zosta zwerbowany podczas
wizyty w Zwizku Sowieckim. Ten jeden werbunek by oparty
czciowo na poredniej formie szantau. w prezydent by ho-
moseksualist. Dotarszy do niego, oficerowie KGB twierdzili, i
dysponuj informacjami, wedug ktrych wiatowa organizacja
przestpcza miaa plany uycia szantay przeciwko niemu. KGB
zaoferowa pomoc w unikniciu szantau, w zamian za jego
wspprac przeciwko siom imperialistycznym. Prezydent zgo-
dzi si na t propozycj. Drugi przypadek dotyczy Ambasadora
Indii, ktry odgrywa wan rol pomocnicz dla KGB przy od-
422
dziaywaniu na innych ambasadorw w Moskwie. Trzeci przy-
padek dotyczy Ambasadora Indonezji w Moskwie, ktry te zo-
sta zwerbowany przez KGB.
Podrcznik szkoleniowy opisywa dwie rne metody, za
pomoc ktrych mogy by wykorzystane do werbowania in-
formacje, uzyskane z penetrowania zachodnich sub wywia-
dowczych. Jedn byo dublowanie zachodniego agenta, kt-
rego KGB rozpracowao wczeniej poprzez penetracj. Pod-
rcznik opisa przypadek ministra lub wiceministra afryka-
skiego kraju, o ktrym byo wiadomo, e wskutek penetracji
przez suby brytyjskie, zosta brytyjskim agentem, nastpnie
suby KGB szantaoway go i na tej podstawie sta si agen-
tem take KGB. Alternatywn form wykorzystywania byo
posugiwanie si informacj o przywdcach z krajw Trze-
ciego wiata, z ktrymi Sowieci pozostawali w bliskich sto-
sunkach, ale przy podawaniu si za agentw zachodnich, dzia-
ajcych w ich krajach. Tego rodzaju informacji uyto wobec
Nassera w kocu lat pidziesitych.
Autor dowiedzia si od byego kolegi, Siergieja Antonowa o
dwch specyficznych werbunkach, wartych przytoczenia. W
roku 1958 lub 1959 Antonow, ktry by zastpc rezydenta przy
Organizacji Narodw Zjednoczonych w Nowym Jorku, zwerbo-
wa wan afrykask osobisto. W zwizku z tym werbunkiem
Antonow zosta mianowany na stanowisko przewodniczcego
nowej, afrykaskiej sekcji KGB, w roku 1960. Wadimir Grusza,
urzdnik w sekcji amerykaskiej, okoo roku 1957 zwerbowa
wysokiej rangi indonezyjskiego dyplomat w Stanach Zjednoczo-
nych. Z tego powodu Grusz, chocia by czonkiem sekcji ame-
rykaskiej, mianowano w roku 1958 lub 1959 na zastpc rezy-
denta KGB w Indonezji.
Wiktor Zegal, urzdnik rezydentury KGB w Helsinkach, po-
wiedzia autorowi, e zwerbowa brazylijskiego dyplomat w Fin-
423
landii w roku 1961. Ten agent posugiwa si pseudonimem Pe-
dro.
W czasie, gdy autor pracowa w sekcji wydziau informacji
NATO, do KGB dostarczono memorandum, napisane dla
NATO przez wybitnego zachodniego arabist, dotyczce wy-
korzystywania arabskiego nacjonalizmu, do podzielenia wia-
ta arabskiego. Dokument zosta przekazany sowieckiemu przy-
wdztwu.
W roku 1960 suby KGB rozszyfrowujce tajne kody zamay
kod, uywany przez tureckiego ambasadora w Moskwie i syste-
matycznie odtd czytay jego korespondencj, ktr wysya do
tureckiego ministerstwa spraw zagranicznych. Ten ruch szyfro-
wy by w subach KGB znany jako turecki notatnik.
Michai Tkacz by byym sowieckim oficerem wywiadu, ktry
mwi pynnie po persku i po angielsku oraz pracowa potajem-
nie w Iranie, pod przykryciem konsula generalnego, gdzie da
si pozna ze swoich umiejtnoci werbowania iraskich urzd-
nikw. W roku 1956 Tkacz wstpi do KGB. W 1960 r., na polece-
nie Szelepina zosta mianowany szefem wydziau midzynarodo-
wego w sowieckich zwizkach zawodowych, w celu przeorien-
towania ich na uytek polityczny, zwaszcza przeciwko krajom
Trzeciego wiata. Tkacz powiedzia autorowi, e wszyscy urzd-
nicy tego wydziau byli czonkami KGB. To pokazuje, jak due
znaczenie przywizywano do werbowania zagranicznych przed-
stawicieli zwizkw zawodowych, przede wszystkim tych z kra-
jw Trzeciego wiata.
Fakt wykorzystywania potencjau wywiadowczego i sub
bezpieczestwa z pozostaych narodowych republik sowieckich,
w interesach dalekosinej polityki, ma potwierdzenie w przy-
padku mianowania, w latach siedemdziesitych, Alijewa na sta-
nowisko pierwszego sekretarza Komitetu Centralnego partii
komunistycznej w Azerbejdanie.
11
By on kiedy szefem wydzia-
424
u kontrwywiadu KGB, w filii KGB w Azerbejdanie, a po roku
1961 r. zosta przewodniczcym caego KGB w tej republice zwiz-
kowej. Jego awanse mog by wytumaczone jedynie poprzez
sukcesy w wypenianiu zada partyjnych, odnoszone na tej pla-
cwce pod jego kierownictwem. Po objciu funkcji Pierwszego
Sekretarza Partii [w Azerbejdanie], sta si aktywny w krajach
Trzeciego wiata, odwiedzi wiele krajw arabskich i afryka-
skich.
S dowody na udzielanie zaprzyjanionym krajom i ruchom
wyzwoleczym porad i pomocy w sprawach wywiadu, bezpie-
czestwa wewntrznego i taktyki partyzanckiej, przez Zwizek
Sowiecki i innych czonkw Bloku Komunistycznego. Krajami
przyjmujcymi tak pomoc od roku 1960, byy m.in. Kuba, Gha-
na (do roku 1966), i inne kraje afrykaskie.
Strategiczne wykorzystywanie agentury KGB
wrd wybitnych sowieckich intelektualistw
i przywdcw religijnych
KGB i jego wydziay, ktre s odpowiedzialne za prac w
rodowiskach sowieckich naukowcw i pisarzy, oraz zagra-
nicznych delegacji i osb indywidualnych, odwiedzajcych
ZSRR, uczestnicz w nieustannych staraniach o oddziaywa-
nie na wybitnych goci zagranicznych zgodnie z leninowsk
doktryn i podan lini strategii zagranicznej. Przede
wszystkim wykorzystywane s wybitne osobistoci, ktre s
czonkami Sowieckiego Komitetu Pokoju, Komitetu Solidar-
noci z Krajami Afryki i Azji, sowieckich towarzystw przy-
jani z innymi krajami, Pastwowego Komitetu Nauki i Tech-
nologii, Pastwowego Instytutu Wizi Kulturalnych, oraz
Instytutu Studiw nad Stanami Zjednoczonymi i Kanad
pod przewodnictwem Arbatowa.
425
Kilka niezbdnych zda trzeba powiedzie na temat wyko-
rzystywania roli przywdcw kocielnych i religijnych w wie-
cie komunistycznym dla celw strategii komunistycznej.
W listopadzie-grudniu 1960 roku patriarcha Wszechrusi Alek-
siej, stary agent KGB, w towarzystwie metropolity Nikodema,
gowy midzynarodowego wydziau rosyjskiej Cerkwii Prawo-
sawnej oraz profesor Uspienski z leningradzkiego wydziau teo-
logii i aktywny czonek Sowieckiego Komitetu Pokoju, odbyli
podr po Bliskim Wschodzie, samolotem dostarczonym przez
rzd sowiecki.
1 2
Podczas tej podry patriarcha Aleksiej i syryj-
ski patriarcha wydali wsplny oficjalny komunikat, ktry gosi:
Nasz punkt widzenia chrzecijaskiej mioci zmusza nas do
potpienia wszystkiego, co wznieca nienawi pomidzy naro-
dami i skania rodzaj ludzki ku nowej wojnie wiatowej (...)
bogosawi wszelkie prby ustanowienia pokoju midzy
wszystkimi narodami (...) Absolutnie potpiamy kady przejaw
kolonializmu, jako obcy literze i duchowi praw boskich.
1 3
Prawdziwa tosamo metropolity Nikodema jest bardzo in-
teresujca i charakterystyczna. Wedug oficjalnych rde, zosta
on mianowany na stanowisko szefa midzynarodowego wydzia-
u rosyjskiej Cerkwii Prawosawnej w 1960 roku, odsuywszy w
latach 1957-1959 swj sta jako pop w rosyjskiej Cerkwi Prawo-
sawnej w Jerozolimie. Kolega autora ze wsplnej uczelni, z In-
stytutu KGB, o nazwisku apszyn, po ukoczeniu studiw by
wyznaczony do pracy w sekcji religijnej KGB, w Departamencie
ds. Emigracji, i pracowa tam nadal w roku 1960. Po mianowaniu
metropolity Nikodema, apszyn powiedzia autorowi, e wanie
KGB udao si z powodzeniem ulokowa oficera KGB, zastpc
szefa departamentu emigracyjnego, odpowiadajcego za sprawy
religii, na stanowisku metropolity, wadajcego wydziaem mi-
dzynarodowym rosyjskiej cerkwi prawosawnej. Oficer, o ktrym
mowa, w KGB uywa nazwiska Wirjukin i suy w latach 1957-
426
1958 jako pop w Jerozolimie. Wczeniej zasuy si on znacznie
dla gbokiego spenetrowania Cerkwi przez KGB, wcznie z
przeladowaniami duchownych. Nastpnie by przerzucony za
granic, aby zdoby dowiadczenie polityczne w rozpracowywa-
niu innych kociow, przy wykorzystaniu uatwie i kontaktw
KGB. apszyn rwnie przygotowywa si do tajnej suby w USA,
pod przykrywk wydawcy publikacji religijnych. Jego misja zo-
staa prawdopodobnie anulowana (po ucieczce autora na Za-
chd), poniewa w KGB znane byy koleeskie relacje apszy-
na z autorem. Metropolita Nikoaj Krutyckij, ktrego Nikodem
zastpi na stanowisku szefa cerkiewnego wydziau midzynaro-
dowego, chocia prawdziwy pop, take by starym agentem KGB.
Do zamiany Krutyckiego na Nikodema doszo najpewniej w wy-
niku ujawnienia na Zachodzie, w roku 1957, jego powiza z KGB,
przez byego oficera sowieckiego wywiadu, Derjabina.
Chrzecijaska Konferencja Pokoju, zoona ze wschodnio-
europejskich przywdcw kocielnych, datuje si od okresu for-
muowania dalekosinej polityki. Odgrywaa aktywn rol we
wpywaniu na zachodnie kocioy, w interesie tej polityki.
Drugi Oglnochrzecijaski Kongres Obrony Pokoju, zorga-
nizowany w Pradze w czerwcu-lipcu 1964 r., przycign tysic
delegatw, wcznie z przedstawicielami buddyzmu i islamu, oraz
kociow: prawosawnego, katolickiego, anglikaskiego i innych
kociow protestanckich. Przemwienie wstpne zostao wy-
goszone przez Gromadk z Czechosowacji, prezydenta Chrze-
cijaskiej Konferencji Pokojowej. Wrd mwcw z Trzeciego
wiata by jeden z Madagaskaru i jeden z Urugwaju. Kongres za-
apelowa do wszystkich chrzecijan o rozbrojenie, niezaleno
i wykorzenienie godu.
W listopadzie-grudniu 1964 r. zostaa zorganizowana w In-
diach VII Konferencja Generalna Midzynarodowego Brater-
stwa Buddyjskiego, uczestniczyli w niej take buddyci ze Zwiz-
427
ku Sowieckiego. Mongolscy i rwnie sowieccy buddyci udali
si na konferencj na Cejlonie w roku 1969. Postanowiono zor-
ganizowa forum buddystw azjatyckich w czerwcu 1970, aby
przedyskutowa walk o pokj oraz poparcie dla Pnocnego
Wietnamu.
14
Takie forum odbyo si w Mongolii.
15
Dwa miesi-
ce pniej zezwolono otworzy w Uan Bator centralny klasztor
buddyjski oraz Instytut Buddyjski.
W marcu 1965 odbya si w Bandungu (Indonezja) I Konfe-
rencja Muzumanw Azji i Afryki. Byo reprezentowanych 35
krajw. Delegacji sowieckiej przewodzi mufti Azji rodkowej i
Kazachstanu, Babachanow. Na konferencji dyskutowano o mu-
zumaskim prozelitymie, jako broni spoeczestw przeciwko
imperializmowi. Potrzeba zaprzgnicia Islamu do suby rewo-
lucji, bya otwarcie dyskutowana przez strategw komunistycz-
nych. Opierajc si na sowieckim dowiadczeniu z Azji rodko-
wej, osignicie tego celu uwaane jest za trudne wprawdzie,
ale moliwe.
1 6
Chrzecijaska Konferencja Pokoju zorganizowaa semina-
rium w Sofii, w czerwcu 1976, aby przedyskutowa rezultaty
KBWE w Helsinkach i znaczenie ich dla Trzeciego wiata. Gw-
ne raporty zostay wniesione przez profesora Bognara, szefa In-
stytutu Bada wiatowej Ekonomii na Uniwersytecie Budapesz-
teskim, przez dr Kucenkowa, wicedyrektora Instytutu Midzy-
narodowych Ruchw Robotniczych z Sowieckiej Akademii Nauk,
oraz przez profesorw z Indii i z Puerto Rico. Gwn czci
obrad byy konkluzje, e Trzeci wiat, ktry w przeszoci by
eksploatowany przez imperializm, teraz powinien pozytywnie
powita konferencj z Helsinek i uzna potrzeb wsppracy w
procesie europejskiego bezpieczestwa zbiorowego. Naley
podj dynamiczne kroki, zapewniajce odprenie wojskowe i
rozbrojenie, ktre pozwolioby Europie na zaprowadzenie no-
wego adu ekonomicznego. Helsinki nie zniszczyy si przeciw-
428
nych odpreniu, ani nie udaremniy ich antykomunistycznych
zamierze. Dalsze wysiki byy wobec tego niezbdne, aby nie
dopuci do pojawienia si nowych form wojny psychologicz-
nej, zgotowanej przez wrogw pokoju.
1 7
Po tym seminarium odbyy si w Moskwie dyskusje, pomi-
dzy metropolit Nikodemem, a delegacjami z Pax Christi i ko-
ciow z Woch, Holandii, Belgii i Niemiec Zachodnich. Przed-
miotem konferencji byo: Wschd i Zachd teraz i jutro z chrze-
cijaskiego punktu widzenia. Zgromadzeni przyjli z aproba-
t umowy z Helsinek oraz podkrelili znaczenie traktatu o nie-
rozprzestrzenianiu broni jdrowej oraz negocjacji z Wiednia, w
sprawie redukcji liczby wojsk w Europie rodkowej. Sekretarz
midzynarodowego wydziau Cerkwi Rosyjskiej, Bujewskij,
przedstawi rnice pomidzy pomoc komunistyczna dla Trze-
ciego wiata, a pomoc zachodni, podkrelajc, e pomoc ko-
munistyczna bya udzielana w celu rozwijania gospodarki kra-
jw Trzeciego wiata, z ukierunkowaniem na ich niepodlego.
Sowiecki profesor Osipow potwierdzi, e wsppraca Wschd-
Zachd, ktra bya rezultatem Helsinek, mogaby umoliwi na-
kierowanie budetw wojskowych na rozwj Trzeciego wiata.
Ponadto zwrci uwag na znaczenie wezwania Zgromadze-
nia Oglnego Organizacji Narodw Zjednoczonych z 1974
roku, do utworzenia nowego porzdku ekonomicznego w
wiecie.
Wielka Encyklopedia Sowiecka odnotowaa, e w roku 1972
wiatowy Kongres Kociow nawrci si z orientacji proza-
chodniej na postpow, w politycznych kwestiach dotyczcych
pokoju, rozbrojenia i innych, powizanych z tymi, spraw. Gorli-
we ordownictwo ze strony Chrzecijaskiej Konferencji Poko-
ju, i innych, odnonie pogldu, e chrzecijastwo i komunizm
s naturalnymi sprzymierzecami w popieraniu ruchw wyzwo-
lenia narodowego, skoniy wiatow Rad Kociow do dostar-
429
czania funduszy dla afrykaskich ruchw partyzanckich, wcz-
nie z Rodezyjskim Frontem Patriotycznym, o ktrym przypusz-
cza si, e jest odpowiedzialny za masakr brytyjskich misjona-
rzy w roku 1978.
V Generalna Konferencja Buddystw Dla Pokoju odbya si
w Uan Bator w lipcu 1979 r. Patriarcha Wszechrusi, Pimen, wy-
ekspediowa przesanie dla jego drogich towarzyszy przyjaci
pokoju, yczc im pomylnoci. Miesic wczeniej przyj on
Dalaj Lam, ktry by w Moskwie, na swojej trasie do Uan Bator
i bez wtpienia podzieli si z nim swoim dowiadczeniem z kon-
ferencji pokojowych. Przesanie patriarchy do konferencji byo
przekazane przez nastpc metropolity Nikodema, metropolit
Juwenalija, ktry dziaa zarazem jako przewodniczcy oglno-
wiatowej konferencji, zorganizowanej w Moskwie w 1977 roku,
na temat: Religijni przywdcy dla pokoju, rozbrojenia i spra-
wiedliwych stosunkw pomidzy narodami. Juwenalij postu-
lowa wtedy podpisanie traktatu SALT II oraz rozpoczcie nego-
cjacji w sprawie SALT III, argumentujc, e tylko odprenie
mogoby przynie pokj caemu wiatu, wcznie z Azj.
1 8
1
Encyklopedia (GSE), 1969, str. 52.
2
3
4
Zob. np. chiski Peoples Daily z 6 wrzenia 1963: Przywdztwo KPZR
coraz bardziej pragnie zawarcia politycznego porozumienia z ameryka-
skim imperializmem, oraz stao si skonne do sformowania reakcyjnego
sojuszu z Kennedym, nawet kosztem interesw obozu socjalistycznego i
midzynarodowego ruchu komunistycznego.
5
430
6
Sun Tzu, The Art of War (Sztuka prowadzenia wojen), str. 77.
7
Boris Ponomarjew, Tropical Problems in the Theory of the World Revolu-
tionary Process (Gorce problemy w teorii wiatowego procesu rewolu-
cyjnego), [w:] Kommunist, no. 15 (padziernik 1971 r.)
8
Odznaczenie Orderem Lenina byo dla Timo kolejn nagrod, po wcze-
niejszym uhonorowaniu go Orderem Przyjani.
9
10
Encyklopedia (GSE), 1965, str. 388-389.
11
Alijew zosta mianowany przez Andropowa na stanowisko pierwszego
wicepremiera w 1982 roku.
12
Informacja od Kirilina, wiceprzewodniczcego wydziau KGB do spraw
religijnych, oraz od apszyna, oficera z sekcji religijnej wydziau do spraw
emigrantw KGB. Zobacz te: Izwiestia z 26 listopada 1960 r.
13
Izwiestia, 16 grudnia 1960 r.
14
15
16
Zobacz: Political Shifts in the Middle East: Roots, Facts, Trends (Zmiany
polityczne na Bliskim Wschodzie: korzenie, fakty, tendencje), [w:] World
Marxist Review Problems of Peace and Socialism, no. 2 (1980). Ten ar-
tyku jest podsumowaniem dyskusji na temat wydarze w Iranie i w Afga-
nistanie; jednym z uczestnikw tej dyskusji by naukowiec sowiecko-afga-
ski. Zwracam uwag na nast. fragment tego artykuu: Chocia trudne,
jest to w peni realistyczne (a dowiadczenie z sowieckiej Azji rodkowej
jest wysoce pouczajce w tym wzgldzie), w jaki sposb pozyska islam
dla suenia sprawom rewolucji i zbudowania nowego ycia.
17
Journal of the Moscow Patriarchate, no. 9 (1976).
18
Juwenalij zosta zamieniony, podobno ze wzgldw zdrowotnych, w kwiet-
niu 1981 r.
431
23
Dowody
kompleksowej koordynacji dziaa
pomidzy rzdami komunistycznymi
i partiami
Koordynacja wewntrz Bloku
Wskrzeszenie po roku 1958 jawnego centralnego ciaa, ana-
logicznego do Kominternu lub Kominformu, ktrego zadaniem
byaby koordynacja Bloku Komunistycznego i ruchw komuni-
stycznych, byoby sprzeczne z dalekosin polityk i jej strate-
gi. Jednake istnieje znaczca wewntrzna, a take otwarta in-
formacja o wzmocnieniu, od roku 1959 koordynujcej machiny
Bloku. Zostao ju opisane ustanowienie w 1959 roku tajnego
centrum koordynujcego dla sub wywiadu i bezpieczestwa
Bloku. Dodatkowo, jak Chruszczow stwierdzi w padzierniku
1961, stao si praktyk organizowanie okresowych wymian
pogldw wrd przywdcw partii i rzdw, na temat gw-
nych problemw gospodarczych i politycznych. Agencje kolek-
tywne pastw socjalistycznych Ukad Warszawski i Rada
Wzajemnej Pomocy Gospodarczej stay si silniejsze.
1
Mniej
wicej w tym czasie aktywowany zosta Komitet Konsultacji Po-
litycznych przy Ukadzie Warszawskim. W roku 1969 powoano
komitet ministrw obrony, a w roku 1976 dodano komitet mini-
strw spraw zagranicznych. Ju w roku 1963 przy RWPG usta-
432
nowiono Stay Komitet Wykonawczy, na szczeblu wicepremie-
rw.
Niemniej wany od takiej ponadnarodowej i ponadrzdowej
machiny jest szeroki zasig wielostronnych i dwustronnych form
kontaktw [pisane w 1984 r.], na rnym poziomie, pomidzy
przywdcami partii krajw Bloku komunistycznego i spoza Blo-
ku, a midzy ich aparatem partyjnym. Systematyczna lektura ofi-
cjalnych rde komunistycznych, zwaszcza Wielkiej Encyklo-
pedii Sowieckiej, ukazuje zakres i skal kontaktw rzdowych i
partyjnych. Wszystkie one dostarczay komunistycznym przywd-
com i ich ekspertom od rnych dziedzin, okazji do wymiany
informacji, opinii, oraz sprawozda na temat ich dowiadcze
we wdraaniu strategii i polityki, byy miejscem dyskutowania i
postanawiania o nowych inicjatywach i metodach.
Prawdopodobiestwo, e oprcz tych potwierdzonych form
kontaktu istnieje dodatkowe, bardziej nadrzdne centrum koor-
dynujce tajn polityk Bloku, jest omwione poniej.
Przed analiz podstawowych, otwartych form koordynacji,
naley zwrci uwag na gwny aspekt, przedstawiony w Ency-
klopedii, odnonie rnych form kontaktu. Wedug tego rda
XXII Zjazd KPZR, w padzierniku 1961, ustali najbardziej wa-
ciwe formy kontaktu pomidzy partiami w obecnych warun-
kach.
2
Czou En-lai by obecny na tym zjedzie. Jeli ostentacyj-
ne opuszczenie przez niego sali obrad jest rozumiane jako gest
ze scenariusza operacji dezinformacji, to nasuwa si wniosek, e
Chiczycy partycypowali w okrelaniu, jak form przybra
powinny przysze kontakty pomidzy partiami. Pod dat kolej-
nego roku, w Wielkiej Encyklopedii czytamy stwierdzenie, e w
nowoczesnych warunkach wsppraca partii komunistycznych
znajduje wyraenie w dwustronnych i wielostronnych kontak-
tach (...) na spotkaniach pomidzy przywdcami partii i w
uczestniczeniu delegacji partii komunistycznych w pracy zjaz-
433
dw partyjnych.
3
Tak wyraone w Encyklopedii uznanie dwu-
stronnych form kontaktu, jak i obecnoci na zjazdach, s znacz-
ce z tego wzgldu, e uzasadnia to kontynuowanie przez Chi-
czykw dwustronnych kontaktw z Sowietami i innymi czon-
kami Bloku, po wycofaniu si Chin z wielostronnych organizacji
Bloku. Ponadto w Encyklopedii jest pooony nacisk na znacze-
nie konferencji dla wypracowywania uzgodnie, dotyczcych
wsplnych akcji wdraania gwnej linii polityki. Wyraenie
wsplna linia polityki jest w Encyklopedii tak samo czsto uy-
wane, jak inne okrelenia, dotyczce wsplnej, dalekosinej
polityki.
Spotkania na szczycie
W maju 1958 zorganizowano w Moskwie pierwsze w serii
spotka na szczycie pierwszych sekretarzy partii krajw Bloku,
oraz szefw rzdw Bloku, powicone integracji gospodarczej
europejskich krajw komunistycznych. Spotkania na szczycie,
powicone temu samemu tematowi odbyy si w latach: 1961,
1962, i 1963, zorganizowane zostay pod auspicjami RWPG.
Moskiewskie spotkanie na szczycie w sierpniu 1961 r., na kt-
rym omawiano zawarcie niemieckiego traktatu, miao charakter
spotkania Politycznego Komitetu Doradczego Ukadu Warszaw-
skiego. W konsekwencji stao si to praktyk normaln, chocia
nie przestrzegan sztywno, e spotkania robocze tego Politycz-
nego Komitetu Doradczego UW organizowano na szczeblu
pierwszych sekretarzy, lub bardzo blisko tego poziomu. Na przy-
kad, w delegacji sowieckiej na spotkaniu Komitetu w styczniu
1965 znaleli si: Breniew, Kosygin, Gromyko, Malinowski i
Andropow. Omawiano kwestie bezpieczestwa w Europie, oraz
dyskutowano nad zwoaniem europejskiej konferencji do spraw
bezpieczestwa i wiatowej konferencji do spraw rozbrojenia.
4
434
Spotkanie w Bukareszcie w lipcu 1966 miao charakter spotka-
nia na szczycie. Kontynuowano na nim problematyk bezpiecze-
stwa w Europie, oraz wzywano do wycofania wojsk z Europy,
rozwizania NATO i Ukadu Warszawskiego.
5
Kolejne spotkanie
na szczycie odbyo si w Sofii (marzec 1968), na ktrym wydano
deklaracj w sprawie Wietnamu; w ZSRR (sierpie 1970); w Pra-
dze (stycze 1972); w Warszawie (kwiecie 1974) oraz w Mo-
skwie (listopad 1978).
6
W spotkaniu na szczycie w Moskwie w
1970 r. braa udzia szczeglnie silna delegacja rumuska, w skad
ktrej wchodzili Ceausescu, Maurer, Niculescu-Mizil i Manescu.
Na spotkaniach w Pradze i Warszawie dyskutowano na temat
kwestii europejskich. W Encyklopedii zostao odnotowane, e w
roku 1970 problem podniesienia skutecznoci wsppracy po-
midzy partiami komunistycznymi by centraln spraw dla ca-
ego systemu komunistycznego. Starania poszczeglnych partii,
zwizane z polityk gospodarcz, sprawami ideologii, wzmocnie-
nia obronnoci, byy cile koordynowane.
7
Odbyway si te
spotkania, organizowane niezalenie od RWPG czy Ukadu War-
szawskiego; jedno z nich odbyo si w Moskwie w czerwcu 1967,
kolejne w Budapeszcie miesic pniej. Te dwa spotkania zwo-
ano z powodu wojny izraelsko-arabskiej i debatowano nad t
kwesti, wyraono solidarno ze wiatem arabskim i dano
wycofania wojsk izraelskich. Jak stwierdzono w Encyklopedii:
Te spotkania dostarczyy okazji do wypracowania jednolitego
stanowiska, oraz wsplnych dziaa politycznych i dyploma-
tycznych. Dwa kolejne spotkania na szczycie zostay zorganizo-
wane w celu omwienia midzynarodowych zagadnie ideolo-
gicznych: jedno w Moskwie (grudzie 1973) i jedno w Pradze
(marzec 1975). Dyskutowano na nich nad kierunkiem, w jakim
powinna pj wsppraca ideologiczna w warunkach pogbia-
jcego si odprenia.
8
Przywdcy polityczni i wojskowi pastw
Ukadu Warszawskiego spotkali si w Warszawie, w maju 1980 r.
435
W uzupenieniu do oficjalnych spotka na szczycie, zorgani-
zowano na Krymie seri nieoficjalnych, wakacyjnych zebra przy-
wdcw komunistycznych. Mona przeczyta odpowiednie
wzmianki i odnoniki dotyczce tych spotka w latach: 1971,
1972, 1973, 1976, 1977, 1978, oraz prawdopodobnie odbyo si
te spotkanie w roku 1974, gdy tego roku dotyczy informacja z
Wielkiej Encyklopedii, e: Spotkania krymskie stay si trady-
cj. Przywdcy informuj si wzajemnie oraz zawaj swoje
pozycje na polach politycznym, gospodarczym i ideologicz-
nym.
9
Odnonie roku 1979 w Encyklopedii widnieje stwierdze-
nie, e Spotkania stay si forum, na ktrym oceniana jest sy-
tuacja midzynarodowa, dyskutowane s wsplne zadania
oraz rozwijana jest strategia wsplnych dziaa. Dziki spotka-
niom krymskim, wsppraca pomidzy komunistycznymi kra-
jami staa si blisza.
1 0
Wedug Prawdy z 20 marca 1981, na XXVI Zjedzie KPZR
odnotowano, e w cigu minionych lat, do czasu tego zjazdu,
odbyo si na Krymie 37 przyjacielskich spotka na szczycie.
Na tych spotkaniach omawiano przyszy rozwj stosunkw po-
midzy braterskimi krajami i partiami, kluczowe problemy wia-
towej polityki oraz zadania na przyszo.
W latach siedemdziesitych zainicjowano kolejny, nowy typ
spotka na wysokim szczeblu. We wrzeniu-padzierniku 1975 r.,
w styczniu 1976 r., oraz w marcu 1977 zorganizowano, odpowied-
nio w Moskwie, Warszawie i Sofii konferencje drugich sekretarzy
komitetw centralnych. Na pierwszej z tych konferencji, ktra
dotyczya wsppracy gospodarczej, obecni byli take wiceszefo-
wie rzdw.
11
Druga i trzecia konferencje powicone byy zagad-
nieniom ideologicznym w okresie odprenia. Na spotkaniu war-
szawskim szczegln cz obrad przeznaczono te na sprawy eu-
ropejskie.
12
Zaznaczono, e na spotkaniach w Warszawie i Sofii byli
obecni przedstawiciele Kuby, Rumunii, Czechosowacji.
436
Jeszcze jeden typ spotka wart jest odnotowania, ktry
wprawdzie nie jawi si jako spotkanie na szczeblu pierwszych
czy drugich sekretarzy, ale zaistnia jako jeszcze jedno ciao do-
radcze w obrbie Politycznego Komitetu Doradczego Ukadu
Warszawskiego. Zwoane zostao do Bukaresztu, stolicy nieza-
lenej, jak powszechnie przypuszczano, Rumunii, w listopadzie
1976 r. Porzdek obrad tego spotkania ujmowa zagadnienia po-
gbiajcej si wsppracy politycznej i wojskowej pomidzy
czonkami Ukadu. W celu udoskonalenia mechanizmw wsp-
pracy politycznej w ramach Ukadu Warszawskiego, powoano
komitet ministrw spraw zagranicznych, razem z kombinowa-
nym sekretariatem, jako organ Politycznego Komitetu Doradcze-
go.
1 3
Koordynacja poprzez kanay dyplomatyczne
Wraz z przyjciem planw i strategii dalekosinej polityki,
reprezentacja dyplomatyczna wewntrz Bloku otrzymaa formal-
n funkcj permanentnego, politycznego koordynatora, do zada
wrd wszystkich czonkw Bloku. Prawdziwo powyszej in-
formacji potwierdzaj fakty, a mianowicie w latach 1960-62 po-
midzy krajami Bloku mianowano niezwyczajnie du liczb
nowych ambasadorw. W roku 1960 nowi ambasadorowie so-
wieccy zostali wysani do Bugarii, Czechosowacji, na Kub i
Wgry; w roku 1961 do Mongolii, Rumunii, Jugosawii i Albanii;
w roku 1962 na Kub, do Jugosawii i Niemiec Wschodnich. I
odwrotnie, do Zwizku Radzieckiego udali si nowi ambasado-
rowie z Rumunii, Wgier, Mongolii i Kuby, w roku 1960; z Jugo-
sawii w roku 1961, Chiny mianoway swojego ambasadora do
ZSRR w roku 1962 i Czechosowacja w 1963 r.
W tym samym czasie zmianie uleg status ambasadorw so-
wieckich. S wskazwki,
14
ktre jednoznacznie informuj, e
437
ambasadorowie sowieccy do innych krajw Bloku stali si od-
powiedzialni za koordynowanie wszystkich aspektw dalekosi-
nej polityki, wewntrz krajw, do ktrych zostali akredytowani.
Ambasadorowie sowieccy s starannie dobierani, eby mie pew-
no, e rodowisko, z jakiego si wywodz, oraz ich dowiad-
czenie bd gwarancj, e nadaj si do wykonywania powierzo-
nych im, specyficznych zada. Z racji penienia przez nich funk-
cji koordynacyjnych, od roku 1960 prawie wszyscy ambasadoro-
wie do innych krajw Bloku byli wczeniej czonkami Komitetu
Centralnego KPZR. W tym kontekcie warto przypomnie skar-
gi Tito, z 1948 roku, e nie mona oczekiwa od Jugosowian
wyjawiania tajnych informacji partyjnych reprezentantom so-
wieckim, ktrzy nie mieli odpowiedniego partyjnego statusu.
Rwnie interesujce jest, e nie byo rnicy co do statusu am-
basadorw sowieckich, pomidzy tymi z nich, ktrzy objli swo-
je placwki w rozamowych krajach Bloku, takich jak Chiny i
Rumunia, a tymi z krajw ortodoksyjnych, jak Wgry i Buga-
ria. Na przykad, ambasadorem sowieckim w Rumunii od roku
1965 do 1971 by Basow, czonek Komitetu Centralnego KPZR.
Sowiecka prasa zaznaczya, e w lipcu 1966 by on czonkiem
delegacji sowieckiej na obrady RWPG w Bukareszcie, w ktrej
skad weszli take Breniew i Kosygin.
Obiektem szczeglnego zainteresowania powinni by amba-
sadorowie sowieccy w Chinach. Od roku 1959 do 1965 t
funkcj sprawowa Czerwonienko. Warto zaznaczy, e Czerwo-
nienko zosta mianowany w okresie, w ktrym Chiny aktywnie
uczestniczyy w formuowaniu dalekosinej polityki, i e mia
przebywa w Pekinie przez pierwsze pi lat rozamu chisko-
sowieckiego. Kluczowa rola ambasadora Czerwonienki jest wy-
raniej widoczna w wietle jego yciorysu partyjnego. Poczw-
szy od roku 1951 by on zasuonym teoretykiem i urzdnikiem
partyjnym na Ukrainie; od roku 1956 do 1959 by sekretarzem
438
Komitetu Centralnego partii ukraiskiej. Jako taki, by bliskim
przyjacielem i zaufanym czowiekiem Chruszczowa. Po miano-
waniu na ambasadora, wyjecha do Pekinu, gdzie sta si gw-
n postaci partyjn i polityczn, nie bdc przy tym zawodo-
wym dyplomat; jego wysoka pozycja partyjna wiadczy o tym,
e stosunki partyjne i polityczne midzy Zwizkiem Sowieckim
a Chinami utrzymywano na poziomie zaawansowanych i bliskich
porozumie. Dalsza kariera Czerwonienki jest rwnie interesu-
jca. W roku 1965 zosta przeniesiony z Pekinu do Pragi, gdzie
peni swoj misj do roku 1973, czyli przebywa tam w czasie
obejmujcym zarwno przygotowywanie, jak i nastpstwa Pra-
skiej Wiosny. Od 1973 roku pojawi si w Paryu, w okresie,
gdy rozwija si tam eurokomunizm, oraz inne elementy komu-
nistycznej strategii na Europ. Przyznano mu dwukrotnie Or-
der Lenina.
W Pekinie nastpc Czerwonienki zosta apin, ktry na sta-
nowisku ambasadora suy od roku 1965 do 1970. apin zosta
wybrany na czonka Komitetu Centralnego na XXIII Zjedzie
KPZR, w roku 1966. Wczeniej, w latach 1944-53, jako naczelny
redaktor rnych rozgoni radiowych, sta si fachowcem od
cenzury i manipulowania wiadomociami. Ministrem spraw za-
granicznych Federacji Rosyjskiej by w okresie 1960-62, nastp-
nie od roku 1962 do 1965 zosta zastpc Gromyki.
15
Kolejnym sowieckim ambasadorem w Pekinie by Tostikow,
nastpca apina, wybitny urzdnik partyjny. Karier aktywnego
dziaacza rozpocz w Leningradzie w 1952 roku i tam uczestni-
czy w pracach Partii, osigajc do szybko wysokie szczeble
awansu partyjnego, a do funkcji pierwszego sekretarza komite-
tu terenowego w Leningradzie, jednego z najwaniejszych sta-
nowisk partyjnych w Zwizku Sowieckim, tego, ktre kiedy zaj-
mowa danow. Czonkiem Komitetu Centralnego KPZR zosta
Tostikow w 1961 roku.
439
Szczerbakow, ktry po Tostikowie przej ambasadorskie
obowizki w Pekinie w roku 1978, pracowa w aparacie Komite-
tu Centralnego od roku 1949 do 1963 i od 1974 do 1978. Od roku
1966 by czonkiem Centralnego Komitetu Rewizyjnego przy
KPZR. Jako minister by ju wczeniej na placwce sowieckiej w
Pekinie, w okresie 1963-64, a byy to przeomowe lata dla rozwo-
ju rozamu chisko-sowieckiego. Od roku 1964 do roku 1974
by ambasadorem sowieckim w Wietnamie.
Mianowanie na ambasadorw w Chinach, po kolei, tych czte-
rech bardzo wysokiej rangi sowieckich urzdnikw partyjnych,
jest faktem, ktrego nie da si pogodzi z pogorszeniem chi-
sko-sowieckich stosunkw partyjnych, do jakiego, rzekomo, do-
szo midzy tymi pastwami.
Kontynuowanie sowieckiej i chiskiej polityki zagranicznej
ma take swj wyraz symboliczny, w postaci dugoletnich kaden-
cji tych samych osb na stanowisku ministra spraw zagranicz-
nych w ZSRR i w Chinach, Gromyki od 1957 do chwili obecnej
[pisane w 1984 r.], oraz Czen Ji od roku 1958 do 1971.
Dwustronna koordynacja wewntrz Bloku
Nawet jeli uwaa si, e dwustronna koordynacja jest mniej
doskona form koordynowania w wiecie komunistycznym, ni
wielostronna, jednake jest oficjalnie uznana. Istnieje ogromna ilo
dostpnych dowodw, potwierdzajcych fakt kontynuowania, od
roku 1958 do chwili obecnej, dwustronnych wymian wizyt pomi-
dzy przywdcami Partii i rzdw Zwizku Sowieckiego i innych
krajw komunistycznych, wcznie z Chinami, Rumuni, Czecho-
sowacj, Jugosawi i Kub, czyli z krajami, ktre w przeszoci
byy do pewnego stopnia skcone z Sowietami.
1 6
Podczas utrzymywania si rzeczywistego rozamu Tito-Stalin,
prby odwiedzenia wwczas ZSRR przez Tito byyby drosze od
440
ceny ycia Tito; jednak od roku 1961 a do swojej mierci, Tito i
inni jugosowiascy przywdcy byli prawie corocznymi gomi
w Zwizku Sowieckim. Chruszczow, Breniew, Kosygin i Gromy-
ko, z kolei jedzili do Jugosawii. Tito i jego podwadni podro-
wali rwnie do innych krajw komunistycznych, w tym do Chin,
poczwszy od roku 1970. mier Tito nie zburzya tego modelu
kontaktw; w kwietniu 1982 r. Gromyko zoy wizyt w Jugosa-
wii, a jugosowiaski minister obrony uda si do Moskwy, pomi-
mo pozornych rozdwikw z powodu Afganistanu i Polski.
W przypadku Rumunii, niektre z wielu wizyt Ceausescu w
Zwizku Sowieckim zostay cakowicie upublicznione. Natomiast
zachodni komentatorzy, pod wpywem dezinformacji, prawie
zawsze przyjmowali za pewne, e te wizyty miay na celu prby
rozwizania sytuacji konfliktowych, pomidzy przywdcami so-
wieckim i rumuskim. Ponadto dowody typu: uczestniczenie
Rumunii w Ukadzie Warszawskim i RWPG oraz w spotkaniach
krymskich i wielu innych spotkaniach dwustronnych i wielo-
stronnych w ramach Bloku, dalece przewyszaj okazyjne do-
wody z powodu nieuczestniczenia Rumunii w pewnych dziaa-
niach, oraz s wyranie sprzeczne z jakkolwiek konfliktow re-
lacj. Prowadzi to do wniosku, e gdy Ceausescu spotyka Bre-
niewa, nie byo to w celu wysuchania reprymendy, lecz dla
wsplnego wypracowywania praktycznych warunkw dalszego
podtrzymywania fikcji o niezalenoci Rumunii, oraz wykorzy-
stywania jej z poytkiem dla dalekosinej polityki.
Podobnie skala dowodw, dotyczcych czechosowackich
kontaktw ze Zwizkiem Sowieckim, w formie dwustronnej i
wielostronnej, na spotkaniach na szczycie, na naradach Ukadu
Warszawskiego i RWPG, przed, podczas i po wydarzeniach roku
1968, stanowi poparcie wniosku, e kryzys czechosowacki by
planowan i koordynowan operacj. Na przykad, w marcu 1968
przedstawiciele Czechosowacji na konferencji na szczycie kil-
441
ku krajw Bloku w Drenie, nawoywali do dyskusji o zjedno-
czeniu politycznym i gospodarczym poprzez RWPG i kontakty
dwustronne, aby postanowienia styczniowego plenum mogy
by, bez przeszkd, skierowane na realizacj linii XIII Zjazdu
Partii, oraz eby mieli oni pewno, e przywdztwo Partii
zapewni dalszy rozwj socjalizmu.
1 7
Chiska Partia i rzd odgryway wan rol w formuowaniu
dalekosinej polityki od roku 1958 do 1960. Jako obserwatorzy,
Chiczycy byli obecni na naradach RWPG a do koca roku 1961,
uczestniczyli rwnie we wczesnych konferencjach Polityczne-
go Komitetu Doradczego Ukadu Warszawskiego.
1 8
To wanie
na tych spotkaniach pooono fundamenty pod dalsz koordy-
nacj dziaa caego Bloku. Jednak ju w roku 1961 dalsze uczest-
niczenie przez Chiny w wielostronnych zgromadzeniach poli-
tycznych, byo taktycznie niepodane. Bowiem nieprzerwane
kontynuowanie takiej ich politycznej aktywnoci, wystawioby
chisko-sowieck operacj dezinformacji na powane ryzyko.
Mniej widoczne chisko-sowieckie kontakty dwustronne, rne-
go rodzaju, byy podtrzymywane prawie nieustannie, przez cay
okres rozamu. Mona przyj dwie rne interpretacje tego fak-
tu. Na przykad, dawna, konwencjonalna metodologia widzi spo-
tkania chisko-sowieckiej komisji granicznej, jako prne stara-
nia, podejmowane w celu rozwizania sporw granicznych.
Wedug nowej metodologii, takie interpretowanie jest dogodn
przykrywk, pod ktr mona skrywa planowanie i aranowa-
nie faszywych incydentw granicznych i innych form spekta-
kularnych konfliktw sowiecko-chiskich i sposobw ich pro-
pagandowego wykorzystywania, mona te swobodnie koordy-
nowa cao strategii i polityki. Tak samo naley odczytywa
dziaania wsplnej sowiecko-chiskiej komisji do spraw nawiga-
cji. Z kolei wymiany delegacji handlowych rwnie mogy stano-
wi parawan dla kontaktw o charakterze czysto politycznym.
442
Z Wielkiej Encyklopedii Sowieckiej mona wyowi wielce
sugestywne fragmenty informacji, prowokujce do mylenia i
wnioskowania. Na przykad:
w kwietniu 1961 r. chiska delegacja handlowa zostaa przyjta
w Moskwie przez Chruszczowa;
w roku 1962 delegacje partii chiskiej byy obecne na zjaz-
dach partii we Wschodniej Europie;
w styczniu 1963 delegacja sowieckiej rady najwyszej pod
przewodnictwem Andropowa, wczesnego sekretarza Ko-
mitetu Centralnego, odpowiedzialnego za kraje Bloku, zoya
wizyt w Chinach;
od 5 do 20 lipca 1963 r., odbyy si w Moskwie spotkania
pomidzy gwnymi strategami KPZR i KPCh. Delegacji
chiskiej przewodzi Teng Siao-ping, w skad delegacji KPZR
wchodzili: Susow, W. Griszin, Andropow, Iliczew, Ponomar-
jew, Satjukow i Czerwonienko. Chiska delegacja zostaa
przyjta przez Komitet Centralny sowieckiej partii. Obecno
w Moskwie delegacji chiskiej zbiega si z negocjacjami w
sprawie traktatu o zakazie prb jdrowych. Spotkania
pomidzy delegacjami zostay przerwane, lecz postanowiono,
e ich rozmowy powinny zosta wznowione w pniejszym
terminie;
1 9
w padzierniku 1964 r. odbyo si spotkanie chisko-sowieck-
iej komisji kolejowej w Chabarowsku;
w tym samym miesicu delegacje: sowiecka, rumuska,
kubaska i z innych krajw, uczestniczyy w obchodach roc-
znicy chiskiej rewolucji; delegacji sowieckiej przewodzi W.
Griszin, czonek-kandydat do prezydium i przewodniczcy
organizacji sowieckich zwizkw zawodowych;
2 0
od 5 do 14 listopada 1964 r. przebywaa w Zwizku Sowieckim
delegacja chiskiej partii i rzdu, pod przewodnictwem Czou
443
En-laia i spotkaa si z Breniewem, Andropowem, Kosyginem,
Podgornym, Gromyk i innymi, oraz podpisaa umow.
2 1
Obecno Gromyki wskazuje na to, e spotkanie dotyczyo
koordynowania polityki zagranicznej;
w dniach 5-6 i 10-11 lutego 1965 delegacja sowiecka pod prze-
wodnictwem Kosygina zatrzymaa si w Chinach, w drodze
do Wietnamu i z powrotem, w celu negocjacji z chiskimi
przywdcami z Mao na czele;
2 2
7 i 13-14 stycznia 1966 r. wizyt w Chinach zoy Szelepin,
podrujcy do Wietnamu i z powrotem. Moe by zbiegiem
okolicznoci lub nie, e od 11 do 17 stycznia tego roku w
Mongolii przebywa Breniew;
2 3
w czerwcu 1966 Czou En-lai zoy wizyt w Albanii, oraz prze-
wodniczy delegacji do Rumunii na rozmowy z rumuskimi
przywdcami;
od 19 czerwca do 8 sierpnia 1969 r. wsplna komisja chisko-
sowiecka do spraw nawigacji w Basenie Amuru zorganizowaa
pitnast sesj i osigna porozumienie. Nie ma adnych
danych odnonie poprzednich czternastu sesji;
we wrzeniu 1969 r. przywdcy rumuscy zoyli wizyt w
Pekinie; 11wrzenia Kosygin spotka si z Czou En-laiem w
Pekinie; 20 padziernika miay miejsce w Pekinie negocjacje
chisko-sowieckie, powicone problemom wsplnego
zainteresowania.
2 4
Delegacji sowieckiej przewodzi pierwszy
wiceminister spraw zagranicznych W. W. Kuzniecow.
2 5
Tene
Kuzniecow pozosta w Chinach do 13 czerwca 1970;
2 6
15 sierpnia 1970 r. wiceminister spraw zagranicznych Iliczew
przyby do Pekinu jako przewodniczcy delegacji sowieckiego
rzdu, na negocjacje z Chiczykami;
2 7
midzy lipcem a grudniem 1970 r. odbyo si szesnacie
chisko-sowieckich sesji negocjacyjnych, powiconych ure-
gulowaniu problemw granicznych;
444
w sierpniu i we wrzeniu 1970 r. w Chabarowsku odbyy si
negocjacje w sprawie chisko-sowieckiego handlu granicz-
nego;
2 8
18 listopada 1970 r. nowy ambasador sowiecki Tostikow spot-
ka si z Czou En-laiem;
w roku 1971r. kontynuowano negocjacje w sprawie prob-
lemw granicznych; od czerwca do sierpnia chiski wicemi-
nister przebywa w ZSRR, jako przewodniczcy delegacji han-
dlowej, negocjujcej dostawy; podpisano w Moskwie umow
handlow;
w roku 1972 chisko-sowieckie negocjacje w sprawie prob-
lemw granicznych nie posuny si naprzd ze wzgldu na
negatywne stanowisko Chin; w czerwcu zoya wizyt w
Chinach sowiecka delegacja handlowa, kierowana przez I.
Griszina;
w roku 1973 kontynuowano negocjacje w sprawie prob-
lemw granicznych, na szczeblu wiceministrw spraw zagran-
icznych;
w lutym i marcu 1973 r. odbyy si sesje wsplnej komisji sow-
iecko-chiskiej.
2 9
w roku 1974 kontynuowano negocjacje graniczne, z udziaem
wiceministrw spraw zagranicznych;
w lutym 1974 r. uruchomiono bezporednie poczenie lot-
nicze z Moskwy do Chin;
w lutym-marcu 1974 r. odbya si sesja wsplnej komisji sow-
iecko-chiskiej do spraw nawigacji;
25 czerwca 1974 r. przybya do Chin delegacja sowiecka pod
przewodnictwem wiceministra Iliczewa, w celu przeprow-
adzenia negocjacji w sprawie konfliktw granicznych;
3 0
12 listopada 1975 r. przyby do Pekinu wiceminister Iliczew,
w celu negocjacji granicznych;
3 1
445
we wrzeniu 1976 r. Komitet Centralny KPZR wysa depesz
kondolencyjn z powodu mierci Mao; Gromyko i Mazurow,
obaj czonkowie Politbiura, zoyli wizyt w chiskiej ambas-
adzie;
29 listopada 1976 r. wiceminister Iliczew przyby do Chin;
negocjacje w sprawie problemw granicznych byy kontyn-
uowane w Pekinie do lutego 1977 r.;
3 2
od lipca do padziernika 1977 r., po dwch latach przerwy,
wznowia swoje sesje wsplna sowiecko-chiska komisja mies-
zana do spraw nawigacji;
w dniach 20-28 lipca 1977 r., chiska rzdowa delegacja han-
dlowa, kierowana przez wiceministra handlu zagranicznego,
zoya wizyt w Zwizku Sowieckim i zostaa przyjta przez
Patoliczewa;
3 3
w kwietniu 1978 r. Iliczew przyby do Pekinu, by wznowi-
negocjacje;
od 29 wrzenia do 30 listopada 1979 r. w Moskwie odbyway
si rozmowy pomidzy wiceministrem Iliczewem i chiskim
wiceministrem spraw zagranicznych, ang Ju-pingiem. W
rozmowach tych poruszono szerokie zagadnienia dotyczce
stosunkw politycznych i gospodarczych, innych ni spory
graniczne. Postanowiono, jak relacjonowaa agencja TASS, e
te rozmowy bd kontynuowane w Pekinie. Gromyko spot-
ka si z angiem w grudniu 1979 r.;
3 4
na pocztku roku 1981 Chiny i Zwizek Sowiecki odnowiy
porozumienie o prawach nawigacyjnych na rzece Amur; bya
to dwudziesta trzecia sesja z serii negocjacji, ktre zaczy si
w roku 1951;
w marcu 1982 trzech chiskich ekspertw przybyo do Mosk-
wy w celu przestudiowania sowieckich technik zarzdzania;
zostali oni przyjci przez wiceprzewodniczcego sowieckiego
pastwowego komitetu planowania.
3 5
446
Oczywicie, ta lista kontaktw dwustronnych [do roku 1984
r. kiedy wydano niniejsz prac] nie jest kompletna. Ale nawet
przy tej przytoczonej, niepenej iloci wzajemnych wizyt, nie da
si znale, bo nie istnieje analogiczna lista dwustronnych kon-
taktw sowiecko-jugosowiaskich z lat faktycznego rozamu
Tito-Stalin. Przez cz okresu rozamu chiskiego, Zwizek So-
wiecki by reprezentowany w Pekinie przez wiceministra, a tak-
e przez czoowych urzdnikw partyjnych na stanowisku am-
basadora. Z tego fragmentarycznego przegldu wzajemnych wi-
zyt, wyania si obraz dwustronnych kontaktw chisko-sowiec-
kich, ktry bardziej odpowiada wsplnym, politycznym dziaa-
niom koordynujco-taktycznym, ni nieudolnym prbom regu-
lowania wzajemnych konfliktw. Naley zwrci szczegln
uwag na dwch gwnych strategw sowieckich, wysokiej ran-
gi, ktrzy brali udzia w rozmowach z Chiczykami: na Kuznie-
cowa, gwnego specjalist od polityki zagranicznej, oraz Ilicze-
wa, specjalist od spraw ideologii, a rwnie od spraw zagranicz-
nych z bezpieczestwem europejskim wcznie.
3 6
Trzeba te
odnotowa obecno Andropowa, specjalizujcego si w spra-
wach Bloku, pniej szefa KGB, a obecnie [1984 r.] przywdcy
KPZR. Tychwinskij, ekspert w sprawach dezinformacji, rwnie
wchodzi w skad sowieckich delegacji. Po stronie chiskiej w
dyskusjach rwnie wzili udzia wybitni reprezentanci chiskie-
go ministerstwa spraw zagranicznych, co sugeruje, e tematy tych
rozmw byy znacznie szersze, ni tylko problemy graniczne.
Liczba delegacji handlowych, wysanych przez Chiczykw
do Zwizku Sowieckiego jest wprost uderzajca. Ponadto mo-
na zauway, e w latach 1971, 1973 i 1977 reprezentacje Chin
przybyy do ZSRR w lipcu i sierpniu, czyli w czasie odbywaj-
cych si na Krymie spotka na szczycie; nie mona wic wyklu-
czy ewentualnoci potajemnego uczestniczenia w nich Chi-
czykw.
447
Mona rwnie udokumentowa podobny wzorzec dwustron-
nych kontaktw na wysokim szczeblu midzy Sowietami a Wiet-
namczykami, oraz midzy Chiczykami a Wietnamczykami.
Przed zakoczeniem tematu wewntrzblokowej koordynacji,
naleaoby wspomnie pokrtce o roboczych stosunkach, utrzy-
mywanych regularnie pomidzy specjalistycznymi wydziaami
komitetw centralnych partii komunistycznych Bloku. Intensyw-
ne kontakty prowadzone byy i s przede wszystkim midzy wy-
dziaami administracyjnymi, midzynarodowymi, ideologiczny-
mi; inne wydziay take prowadziy wzajemn wspprac. Ta-
kie kontakty dotycz te partii spoza krajw Bloku, w tym przy-
padku odnosi si to do wikszych partii, wewntrz ktrych ist-
niej podobne wydziay.
Koordynacja midzy partiami Bloku
a partiami spoza Bloku
Ustalenia, dotyczce koordynowania dziaa pomidzy par-
tiami Bloku z tymi spoza Bloku, oraz osignicie tego, co Chrusz-
czow nazywa synchronizacj ich dziaalnoci z polityk, s tak
obszerne, e jedynie oglny zarys moe by tutaj przedstawiony.
Fundamentalne znaczenie maj midzynarodowe konferen-
cje partii Bloku, z partiami spoza Bloku. Na kongresie szedzie-
siciu czterech partii, w listopadzie 1957 roku postanowiono
wypracowa now polityk o dalekim zasigu perspektywicz-
nym, oraz strategi wspln dla partii Bloku sowieckiego i dla
midzynarodowego ruchu komunistycznego. Na kongresie
osiemdziesiciu jeden partii, formalnie przyjto t now polityk
i strategi. Partie chiska, albaska, rumuska, czechosowacka,
francuska, woska i hiszpaska take wziy w tym udzia. Na-
stpny taki kongres odby si w Moskwie w czerwcu 1969 r.
Uczestniczyo 75 partii, 9 z krajw Bloku i 66 spoza bloku. Obec-
448
no na obradach kongresu piciu czonkw Politbiura KPZR
wskazuje na znaczenie, przydawane temu zjazdowi przez KPZR.
Kongres dokona przegldu sytuacji i dokona z poprzednich
dziesiciu lat i przyj program dziaa na przyszo. Partie fran-
cuska, woska i hiszpaska w tym uczestniczyy.
3 7
Przygotowa-
nia do konferencji z roku 1969 zajy ponad cztery lata.
W tym okresie odbyway si te inne konferencje midzy-
narodowe, powicone specyficznym aspektom polityki. Na
przykad w padzierniku 1965 odbyy si dwie konferencje,
w Moskwie i w Czechosowacji (w Pradze), w celu uczczenia
trzydziestej rocznicy VII Kongresu Kominternu, ktry zaapro-
bowa taktyk zjednoczonych frontw [komunistw z so-
cjalistami i innymi lewicowo-liberalnymi] ju w roku 1935.
Reprezentanci czterdziestu partii, uczestniczcy w moskiew-
skim spotkaniu, przygotowali raport na temat historycznego
znaczenia VII Kongresu Kominternu dla nowoczesnego ru-
chu komunistycznego.
3 8
Zgodnie z Wielk Encyklopedi So-
wieck, zostay wtedy zredagowane nowe strategiczne i tak-
tyczne formy i metody dla ruchu komunistycznego. W stycz-
niu 1970 r., na konferencji dwudziestu omiu partii europej-
skich w Moskwie dyskutowano na temat bezpieczestwa eu-
ropejskiego. We wrzeniu tego roku w Budapeszcie czter-
dzieci pi partii dyskutowao na temat wsplnych dziaa
przeciwko imperializmowi.
3 9
Systematycznie organizowano rwnie regionalne konferen-
cje partii komunistycznych w Europie Zachodniej, Skandynawii,
Ameryce aciskiej, Ameryce rodkowej, partii z krajw rd-
ziemnomorskich, oraz z krajw arabskich i afrykaskich. W tej
europejskiej serii odbyy si konferencje w Tihany i w Berlinie
w roku 1976, na ktrych aktywne byy partie eurokomunistycz-
ne. Monaby tak wprost w nieskoczono przedstawia list
rozmaitych konferencji partyjnych.
449
Zjazdy KPZR dostarczaj najwaniejszych sposobnoci dla
konsultacji i koordynacji. Zjazdy pozostaych komunistycznych
partii krajw Bloku, przycigaj reprezentacje z bratnich partii,
w znacznej liczbie. Wyliczenie ich wszystkich byoby zbyteczne,
ale par przykadw warto przytoczy dla zilustrowania omawia-
nego zagadnienia. Na dwunastym zjedzie Partii w Czechoso-
wacji w 1962 roku byo obecnych 68 delegacji, na smym zje-
dzie jugosowiaskim w 1964 byo 30 reprezentacji, a na zjazd
rumuski w 1965 roku przyjechao ich 57. Gdziekolwiek pozwa-
laj warunki, na zjazdach partii komunistycznych spoza Bloku s
obecne delegacje partii z krajw Bloku. Poza tymi, istniej niezli-
czone oficjalne i nieoficjalne formy kontaktw pomidzy partia-
mi komunistycznymi a narodowymi i midzynarodowymi komu-
nistycznymi organizacjami frontowymi [fasadowymi; gdzie za
fasad ukrywaj si partie komunistyczne lub wprost Moskwa],
takich jak na przykad wiatowa Federacja Zwizkw Zawodo-
wych i wiatowa Rada Pokoju.
Stae poczenie pomidzy partiami krajw Bloku a partiami
spoza Bloku odbywa si poprzez wydzia midzynarodowy Ko-
mitetu Centralnego KPZR, pod przewodnictwem Ponomarjewa
(ten wydzia ma przedstawicieli rezydujcych za granic) oraz
poprzez World Marxist Review (wiatowy Przegld Marksistow-
ski), publikowany w Pradze, przy ktrym pewna liczba przedsta-
wicieli partii Bloku i spoza Bloku pracuje razem, jako stali czon-
kowie personelu. World Marxist Review organizuje konferencje
teoretyczne, powicone najwaniejszym zagadnieniom polity-
ki.
Kadego roku ogromna liczba dwustronnych wizyt jest
skadana w ZSRR i innych krajach komunistycznych przez
przywdcw i funkcjonariuszy partii komunistycznych spo-
za Bloku, podrujcych w ramach subowych delegacji par-
tyjnych.
450
Wnioski
Skala kontaktw pomidzy partiami komunistycznymi, we-
wntrz i na zewntrz Bloku, od roku 1958 do 1980, nie ma analo-
gii gdziekolwiek indziej na wiecie. Przytaczajca wikszo ze-
bra komunistycznych odbywa si za zamknitymi drzwiami; nie
wiadomo o nich wicej, ni to, co przywdcy tych partii chc,
eby byo wiadome. Pozbawieni autentycznych wiadomoci i
zahipnotyzowani rewelacjami o braku jednoci komunistycz-
nej, zaczerpnitymi ze rde komunistycznych, zachodni komen-
tatorzy maj tendencje do niedoceniania czy nawet ignorowa-
nia ogromnej iloci dowodw na kontynuowanie przez Blok so-
wiecki systematycznej i caociowej koordynacji wszelkich po-
czyna, ktra trwa nieprzerwanie od roku 1958 do chwili obec-
nej. Skala, zakres i sposb, w ktry ta koordynacja jest przepro-
wadzana, obalaj pogld, e midzynarodowy komunizm jest
ruchem, ktry utraci swj rozmach, kierunek, oraz ideologicz-
ny sens celu, wskutek braku jednoci. Co wicej, ruch komuni-
styczny nie utraci swojego kontrolowanego, zorganizowanego i
zdyscyplinowanego charakteru. Rzeczywiste i systematyczne
buntowanie si ze strony ktregokolwiek kraju komunistyczne-
go, mogoby jedynie doprowadzi do wydalenia z Bloku Komu-
nistycznego i bojkotu przez wszystkie pozostae kraje komuni-
styczne, jak byo to w przypadku Jugosawii w roku 1948. To, co
zmienio si, poczwszy od lat 1957-60, nie dotyczy samej natury
komunizmu, lecz docenienia przez przywdcw komunistycz-
nych korzyci strategicznych i taktycznych, pyncych z pozo-
rowanych rozamw wewntrz ruchu, oraz dowiadczenie, jakie
oni zdobyli, odnonie wykorzystywania tego w interesie daleko-
sinej polityki. Stara metodologia kae rozwizywa problem
sprzecznoci pomidzy dowodami na rzeczywisto koordyno-
wania a dowodami na brak jednoci, poprzez ignorowanie wik-
szoci dowodw dokadnej koordynacji. Nowa metodologia
451
wskazuje, e rozwizaniem tego problemu jest ujawnienie wy-
kalkulowanej i zaaranowanej, faszywej natury braku jednoci.
Skala potwierdzonych rdowo kontaktw pomidzy Sowieta-
mi a Chiczykami, Jugosowianami, Rumunami i eurokomuni-
stami, zdradza natur rozamw i nieporozumie pomidzy
nimi, oraz potwierdza, e nie s one niczym innym, jak przejawa-
mi strategicznej dezinformacji, skierowanej do wiata niekomu-
nistycznego, w dziaaniach majcych na celu wspieranie daleko-
sinej polityki.
1
Zobacz: CSP, tom IV, str. 44.
2
3
4
5
Encyklopedia (GSE), 1967, strony 447, 472-473.
6
Dla Pragi [w:] Encyklopedia (GSE), 1973, str. 491; dla Warszawy [w:] GSE
(1975), str. 502-503.
7
8
9
10
11
12
Encyklopedia (GSE), 1977, strony 18, 44.
13
14
Zobacz, na przykad: Encyklopedia (GSE), 1967, str. 35.
15
16
Zobacz dzia Sekcje odnonie rozwoju kontaktw komunistycznych, [w:]
Encyklopedia (GSE), corocznie, poczwszy od roku 1958.
17
452
18
19
Encyklopedia (GSE), 1964, str.15.
20
21
Encyklopedia (GSE), 1965, strony 47, 69, 75, 459, take Encyklopedia
(GSE), 1970, str. 63.
22
23
24
25
26
27
Tame.
28
29
30
Encyklopedia (GSE),1975, str. 64.
31
32
33
34
35
New York Times, 25 marca 1982 r.
36
W latach 1980-81 przewodzi on delegacji sowieckiej na Konferencji KBWE
w Madrycie.
37
Encyklopedia (GSE), 1970), strony 9-22.
38
Encyklopedia (GSE), 1966), strony 466-467.
39
453
24
Oddziaywanie programu Dezinformacji
Ksztatowanie zachodnich ocen
wiata komunistycznego
Rozpoczcie strategicznego programu dezinformacji w 1958
roku, uniewanio dotychczasow metodologi, ktr posugi-
wali si zachodni badacze zagadnie komunizmu. Starannie kon-
trolowany zalew informacji zosta wypuszczony w wiat, poprzez
cay zestaw rde informacji, bdcych pod komunistyczn kon-
trol. Podobnie jak w okresie NEP-u z lat dwudziestych, ten za-
lew informacji zmyli i znieksztaci zachodnie pogldy, dotycz-
ce sytuacji w wiecie komunistycznym. Zachodni analitycy, kt-
rzy nie maj moliwoci dostpu do wewntrznych informacji,
odnoszcych si do komunistycznego strategicznego mylenia,
planowania i metod operacyjnych [pisane w 1984 r.], z zadowo-
leniem przyjli za dobr monet ten nowy strumie informacji.
Bowiem nie zdawali sobie sprawy z tego, e ich konwencjonalne
metody analizowania zostay uniewanione i odwrcone przez
komunistycznych strategw. Z powodu celowego budowania
przez tych strategw faszywego obrazu rozpadu jednoci komu-
nistycznej, wiat niekomunistyczny nie docenia a nawet ignoro-
wa widoczne i znaczce, od roku 1957 dowody, wskazujce na
harmonijn wspprac blokow na podstawach nowej rwno-
ci i zaangaowania si w fundamentalne zasady ideologiczne
454
oraz cele dalekosinej polityki. Nowy sposb zarzdzania po-
zwala na zastosowanie rnorodnoci taktycznych w skali krajo-
wej i midzynarodowej i dostarcza nieograniczonych moliwo-
ci krajom Bloku, dla realizowania ich wsplnych zamierze,
ukierunkowanych na faszywe przedstawianie faktycznego sta-
nu ich stosunkw, gdy tylko suy to ich wzajemnej korzyci. W
sposb niezauwaalny dla Zachodu, ideologia komunistyczna
zostaa uwolniona ze stalinowskiego kaftana i oywiona wedug
leninowskich wytycznych. Komunistom udao si faszywie
przedstawi t zamian jako spontaniczn podmian ideologii
przez motywacje narodowe, ktre wedug tego schematu miay-
by okaza si napdow si komunistycznego wiata.
Analizy niekomunistyczne staway si coraz powszechniej
oparte na informacji wypywajcej ze rde komunistycznych.
Podczas gdy obserwatorzy w wiecie niekomunistycznym wyka-
zywali czasem, do pewnego stopnia, wiadomo, e informacje
docieray do nich przez kanay pod komunistyczn kontrol, jed-
nak absolutnie nie rozpoznano faktu, e te informacje byy dla
nich specjalnie preparowane za elazn kurtyn, na wasny,
komunistyczny poytek. Polityczna rola sub wywiadowczych
zostaa zignorowana, a poniewa dowody na planowanie i koor-
dynowanie dziaa Bloku byy rwnie niedostrzegane, tote
rozwj wewntrznej opozycji oraz wybuch sporw pomidzy
pastwami i partiami komunistycznymi byy bdnie postrzega-
ne, jako spontaniczne wydarzenia.
Jeszcze do roku 1960, pomimo rozamu Tito-Stalin z 1948 roku
czy powsta na Wgrzech i w Polsce [Pozna] w roku 1956, wiat
niekomunistyczny by skonny zaakceptowa fakt rozwijania si
spjnego bloku komunistycznego i ruchu midzynarodowego.
Niektrzy analitycy zachodni, jak profesor Possony, ju wtedy
odczytywali decyzje 81 partii komunistycznych z listopada 1960
r., jako przejawy wsplnej, dalekosinej polityki komunistw.
455
Lecz powszechne przyjmowanie przez zachodnich mw sta-
nu, dyplomatw, suby wywiadowcze, naukowcw, dziennika-
rzy oraz og spoeczestwa, za dobr monet wszystkich kolej-
nych oznak konfliktw i braku jednoci w wiecie komunistycz-
nym, doprowadzio do pochopnego przyjcia przez Zachd no-
wego stanowiska, ktre wczeniej byoby nie do pomylenia, a
wskutek ktrego pogldy profesora Possonyego i innych zacz-
y by traktowane jako anachroniczne, o ile nawet nie przedpo-
topowe. Manifest 81 partii przyjto jako tymczasowy, poskleja-
ny kompromis midzy partiami wystarczajco skconymi, a przy
tym prbujcymi to ukry, dla ktrych plany wsplnej polityki
s z gry skazane na klsk, wic je zignorowano, jako niegodne
zawracania gowy. Oznaki ewolucji i rozamw w wiecie komu-
nistycznym pojawiay si w iloci wprost przytaczajcej, a po-
niewa cechowao je prawdopodobiestwo, wic opinia Zacho-
du uznaa za niemoliwe kwestionowanie ich zgodnoci ze sta-
nem faktycznym. Szczeglnie wakie konsekwencje miao zaak-
ceptowanie rozamu chisko-sowieckiego jako rzeczywistego
zjawiska, gdy stao si to wspln baz, dla wszystkich nieko-
munistycznych analiz, odnonie biecych i przyszych tenden-
cji, kursw politycznych i caej sytuacji w wiecie komunistycz-
nym.
W rezultacie, zostao przytpione dostrzeganie przez Zachd
ofensywnych zamierze komunistycznych i zlekcewaono do-
wody na to, e odbywa si dokadna koordynacja strategii komu-
nistycznej i wsplne realizowanie ich wiatowej polityki.
Poniewa strategiczna dezinformacja nie zostaa, jako taka,
rozpoznana przez Zachd, wic zachodnie opinie, dotyczce
wewntrznych wydarze w wiecie komunistycznym, staway
si coraz bardziej okrelane i ksztatowane przez komunistycz-
nych strategw, w interesie ich wasnej, dalekosinej polityki.
Porzucenie w Zwizku Sowieckim hasa z dyktatur proletaria-
456
tu, wprowadzenie przedsibiorstw zorientowanych na prawa
rynku i para jeszcze innych przejaww reform ekonomicznych,
wydawao si zapowiedzi nawrotu do kapitalizmu. Rozumowa-
no, e poprawianie si bytowych standardw w ZSRR doprowa-
dzi do stpienia sowieckich apetytw na rewolucyjne zmiany,
oraz spowoduje zwikszanie spoecznych naciskw na reim, by
zezwoli na wicej wolnoci i popraw zaopatrzenia w dobra
konsumpcyjne. Zachd zauway, e wystpuj rnice wrd
przywdztwa sowieckiego, pomidzy liberalnymi reformatora-
mi a konserwatywnymi ideologami, w traktowaniu przez nich
problemw spoecznych w kraju i potrzeby dokonania zmian
oraz wprowadzenia rzeczywistego postpu; dostrzeono zmniej-
szenie naciskw na propagand ideologiczn; to utwierdzio
Zachd w przekonaniu, e w ZSRR trwa, nieprzerwanie, walka o
wadz, gwnie zakulisowa, a czasem jawna, jak w przypadku
zdymisjonowania Chruszczowa. Oczekiwano zwikszenia wsp-
pracy ZSRR z Zachodem w przypadku zwycistwa frakcji libe-
ralnej. Umiarkowanie w propagandzie sowieckiej, wyrazy zain-
teresowania pokojowym wspistnieniem oraz prowadzenie rze-
czowych negocjacji, wydaway si prawdziwe, zwaszcza w po-
rwnaniu z nieprzejednan wrogoci Chiczykw. Sporadycz-
ne agresywne dziaania sowieckie byy przypisywane prbom
odzyskiwania wpyww wewntrz sowieckiego przywdztwa
przez grup twardogowych stalinowcw, ktrzy musieli by co
jaki czas uspakajani przez liberalnych reformatorw. Gdyby sta-
linowcy odzyskali kontrol i wadz, to proces odprenia zo-
staby odwrcony oraz mogoby doj do pojednania sowiecko-
chiskiego. Tak rozumujc, Zachd by zainteresowany wzmac-
nianiem strony liberalnych reformatorw. Rysoway si perspek-
tywy poprawy stosunkw z ZSRR, w razie wygranej reformato-
rw, oraz widoki na rozwizywanie wsplnych problemw, z
ktrych pierwszym byo uniknicie konfliktu jdrowego pomi-
457
dzy Wschodem a Zachodem a nastpnie powstrzymanie chi-
skiej wojowniczoci. Na dusz met za i tak rewolucja techno-
logiczna oferowaa perspektywy stopniowego zacierania rnic
pomidzy systemami komunistycznym i niekomunistycznym.
Takie byo rozumowanie Zachodu w latach szedziesitych.
Pomimo nawrotu do neostalinizmu pod koniec dekady, te argu-
menty przetrway i zyskiway na znaczeniu do pnych lat sie-
demdziesitych.
Zauwaalne poszerzanie si pkni w monolicie pastw ko-
munistycznych byo oceniane jako zachcajcy rozwj wydarze.
Z kolei wyanianie si rnych gatunkw i odmian komunizmu,
powodowao wraenie, e ideologia utracia swoj spajajc si.
Poza tym wszystko wskazywao wyranie, e rywalizacja pomi-
dzy pastwami komunistycznymi ma swoje rdo w tradycyj-
nych sentymentach narodowych.
Wpyw rozdwiku chisko-sowieckiego na zachodnie myle-
nie powinien by zilustrowany przykadem zmiany w postawie
Allena Dullesa, byego szefa CIA, czowieka o niekwestionowa-
nej prawoci oraz antykomunistycznych przekonaniach, ktry
mia wwczas dostp do wszystkich osigalnych, jawnych i taj-
nych informacji. W wystpieniu dnia 8 kwietnia 1959 r., Dulles
wygosi publicznie nastpujc opini: Dopki reimy w Mo-
skwie i Pekinie s motywowane przez zasady midzynarodo-
wego komunizmu, musimy oczekiwa, e ich jedynym celem
bdzie likwidacja naszej formy wolnego spoeczestwa, oraz
wyonienie si zsowietyzowanego, skomunizowanego wiato-
wego porzdku. Zmieniaj oni swoje techniki stosownie do
okolicznoci. Nigdy nie dali nam najmniejszego powodu, eby-
my mieli nadzieje, e porzuc oni swoje oglne cele. Czasami
lubimy si udzi, e stoimy przed kolejn, [wewntrz-]narodo-
w walk o wadz, jakich na wiecie toczy si tak wiele. W rze-
czywistoci cele midzynarodwki komunistycznej ze swoj sie-
458
dzib w Moskwie nie s ograniczone narodowo, ich cele s nie-
ograniczone. Oni silnie wierz, oraz wymownie gosz, e ko-
munizm jest systemem, ktry w kocu bdzie rzdzi wiatem
i kade dziaanie, jakie oni podejmuj, jest nakierowane na
zrealizowanie tego celu. Komunizm, jak elektryczno, dy do
tego, aby by wszechobecn i rewolucyjn si.
1
Zaledwie trzy
lata pniej, przemawiajc na ten sam temat na zebraniu Amery-
kaskiego Stowarzyszenia Adwokatw, w sierpniu 1962 r. w San
Francisco, Dulles, odnoszc si do wyaniajcego si konfliktu
chisko-sowieckiego, zaopiniowa, e system komunistyczny
wykazywa rnorakie podatnoci na wpywy i saboci.
2
Wkrtce dao si zaobserwowa potwierdzenie takich pogl-
dw, przy okazji wyrastajcej spod ziemi niezalenoci Rumu-
nii. Wydawao si, e Ceausescu podajc za przykadem Tito,
broni sprawy swojego narodu, przed sowieck ingerencj w
ywotne problemy jego kraju. Zasugiwa wic na poparcie, wy-
raone w formie konkretnej pomocy. Podobne aspiracje i ten-
dencje w kierunku niezalenoci od Zwizku Sowieckiego, za-
czy wkrtce odywa wszdzie w Europie Wschodniej, zwasz-
cza w Polsce. Lecz szczeglnie zdumiewajcy proces przemian
politycznych wydarzy si w Czechosowacji, gdzie najnowszy i
najbardziej porywajcy gatunek komunizmu wyszed na wiato
dzienne podczas Praskiej Wiosny w roku 1968. To wydawao
si by czym wicej, ni jedynie dojciem do gosu czeskiego i
sowackiego mylenia o sprawach narodowych; byo to przetwo-
rzenie paru podstawowych koncepcji odnonie stosunkw mi-
dzy osob indywidualn, a komunistycznym pastwem: by to
socjalizm z ludzk twarz, i otworzyo to nowe moliwoci
wsppracy Wschd-Zachd. Ale poniewa zagraa on funda-
mentom systemu komunistycznego, zosta zmiadony przez
brutaln interwencj sowieck.
459
Najwyraniej wstrznici przez rebeli tu poza swoimi gra-
nicami, jak rwnie na skutek wzrostu opozycji dysydenckiej u
siebie, przywdcy sowieccy za czasw Breniewa powrcili do
taktyki represji, zgodnych z surowym kursem stalinowskim. Z
tego powodu Zachd odnis si z rezerw do komunistycznych
propozycji zwoania konferencji, powiconej bezpieczestwu
europejskiemu. Niemniej jednak pozostao wraenie, e dowiad-
czenie czechosowackie byo demonstracj cigle ywych, libe-
ralizujcych tendencji w wiecie komunistycznym, co byo do-
datkowo podkrelane przez gonych dysydentw sowieckich.
A wic Zachd uzna, e warto byo zaangaowa si w dyskusje
dotyczce bezpieczestwa europejskiego i praw czowieka, na-
wet jeli byoby to jedynie z widokiem na przyszo.
Odnonie Tito i reimu jugosowiaskiego, spodziewano si
na Zachodzie, e bdzie on pomocny w propagowaniu wolno-
ciowych tendencji wewntrz Bloku. Jugosowiaskie wpywy
w ruchu pastw niezaangaowanych byy mile widziane jako
przeszkoda w rozszerzaniu si wadzy sowieckiej i chiskiej na
kraje rozwijajce si.
Wygldao na to, e na midzynarodowy ruch komunistyczny
rozprzestrzeniay si z Bloku komunistycznego tendencje do roz-
padu. Rozdwiki chisko-sowieckie spowodoway rozamowe
procesy w wielu partiach komunistycznych. Sowiecka interwen-
cja w Czechosowacji zostaa potpiona przez kilka wanych par-
tii, w tym przez parti francusk i wosk, dwie najpotniejsze
partie w Europie Zachodniej. W poowie lat siedemdziesitych
obie partie wyraay swoj niezaleno od Zwizku Sowieckie-
go oraz doday swoje gosy do nawoywa o demokracj, posza-
nowanie praw czowieka oraz o Europ woln od sojuszy woj-
skowych. Zapowiadao si, e nawet jeliby partia woska dosza-
by do wadzy, nie przeszkadzaoby to w przetrwaniu demokracji
460
w pastwie, a nawet kontynuowaniu przynalenoci Woch do
Sojuszu Pnocnoatlantyckiego.
Podsumowujc: pozorna utrata rewolucyjnego zapau, pozo-
rowany brak jednoci midzy krajami Bloku, jak i w ruchu ko-
munistycznym, rzekome zaabsorbowanie pastw komunistycz-
nych walkami frakcyjnymi, oraz nadejcie odprenia, wszystko
to doprowadzao opini Zachodu do wycigania jednego i tego
samego wniosku: zimna wojna zmierza ku kocowi. Zatem wy-
dawao si, e nowa sytuacja bardziej wymaga dostosowywania i
pozytywnego odzewu na komunizm, ni tradycyjnych form opo-
ru i powstrzymywania przeciwnika.
Skutki ksztatowania zachodniej polityki
Podczas Zimnej Wojny, gdy zagroenie komunistyczne wy-
dawao si by niebezpiecznie ostre, tradycyjne rnice narodo-
we pomidzy zachodnimi potgami zostay w duym stopniu
podporzdkowane wsplnemu interesowi samoobrony. Od roku
1945 do 1949 Europa Zachodnia dochodzia do siebie po spusto-
szeniach wojennych. Przewaga potgi amerykaskiej bya nie-
kwestionowana. Europa bya zalena od Stanw Zjednoczonych,
aby mogo by odbudowane w niej ycie ekonomiczne i zapew-
niona ochrona na wypadek sowieckiego ataku. W poowie lat
pidziesitych sytuacja ju si zmieniaa. Europa bya na drodze
do cakowitej regeneracji, oraz zaczynaa postrzega siebie jako
wsplnot szybko rozwijajcych si potg ekonomicznych. Za-
czynao rosn oburzenie na obecno wpyww amerykaskich
w Europie. Szczeglnie we Francji wyraniej nasilay si dania
bardziej rwnorzdnego partnerstwa ze Stanami Zjednoczony-
mi. W roku 1958 genera de Gaulle wystosowa do rzdw ame-
rykaskiego i brytyjskiego memorandum, apelujc w istocie o
utworzenie trjprzymierza mocarstw przyjmujcymi wsplnie
461
oglnowiatow odpowiedzialno. Memorandum byo odbi-
ciem zmieniajcych si realiw gospodarczych w Europie. Przy
rzeczywistym wgldzie w sytuacj i wsplnej realnej ocenie da-
lekosinych komunistycznych zamierze, niezbdne uregulo-
wania stosunkw w ramach zachodniego przymierza, oparte o
zasad rwnorzdnego partnerstwa, mogyby by osignite.
Przymierze jako takie, byo jeszcze pynne. W tym samym czasie
zaczy si rysowa zmiany w wiecie komunistycznym, ktre
przesadzane i znieksztacane przez komunistyczn dezinfor-
macj, wskazyway na zmniejszanie si bezporedniego, inten-
sywnego zagroenia ze strony komunizmu. Argument powica-
nia interesw narodowych ze wzgldu na wymg jednoci Za-
chodu w celach obronnych, zacz traci na znaczeniu. Skoro
komunistyczny monolit rozpada si na szereg rywalizujcych ze
sob reimw narodowych, ktrych jakoby narodowe interesy
coraz bardziej groway nad wspln ideologi, to narody Zacho-
du mogy powrci do wikszej troski o realizowanie swoich tra-
dycyjnych interesw narodowych w swoich szczeglnych sfe-
rach wpywu. Nie byo ju potrzebne dalsze wzmacnianie zachod-
niej jednoci pod amerykaskim przewodnictwem. Waniejsze
zaczo si stawa rozwaenie moliwoci nowych sojuszy. Kra-
je rozwijajce si nie czuy si ju zastraszone i zmuszone do
wstpienia do sojuszy wojskowych, popieranych przez Zachd,
mogy one zdoby swoj niezaleno na zewntrz, lub nawet
poprzez aktywn opozycj do prozachodnich sojuszy, dc jed-
noczenie do wsppracy z krajami komunistycznymi.
Jeli ideologia komunistyczna bya si sabnc, to rwnie
zachodni ideologiczny antykomunizm, w odmianie z czasu Zim-
nej Wojny, by przestarzay, spowodowaby jedynie przyhamo-
wanie wzrostu nacjonalizmu, poczucia narodowego w wiecie
komunistycznym, a coraz bardziej niezalene reimy komuni-
styczne zjednoczyby na powrt z Sowietami. Nowe spojrzenie
462
na wiat komunistyczny wymagao ponownego przegldu i zre-
widowania tradycyjnych koncepcji zachodnich. wiat nie mg
by po prostu dalej podzielony na dwa antagonistyczne bloki,
midzy ktrymi granica przebiegaaby wzdu linii ideologicz-
nych. Gdy widziao si sowieckie zaangaowanie w polityk od-
prenia i pokojowego wsp-istnienia, to przeytkiem wydaway
si koncepcje ideologicznej rywalizacji Wschd-Zachd oraz
powstrzymywanie komunizmu w skali wiatowej; utrzymywanie
dotychczasowej postawy przez Zachd mogo, co najwyej, za-
grozi pokojowi, lub sprowokowa chisko-sowieckie pojedna-
nie. Zachodnia jedno w dziedzinach strategii wojskowej, poli-
tycznej, oraz gospodarczej polityce wobec Bloku Komunistycz-
nego, staa si zbyteczna, jeszcze zanim zostaa faktycznie osi-
gnita. Bowiem nowa sytuacja wymagaa elastycznoci, oraz
wolnoci inicjatyw.
Rozwiny si rne szkoy mylenia, zajmujce si zagadnie-
niem: jak najlepiej wykorzysta aktualn sytuacj w wiecie ko-
munistycznym. Jeli rosnce zrnicowanie pomidzy pastwa-
mi komunistycznymi miaoby by stymulowane, konieczne byy-
by zrnicowane postawy wobec nich. Budowanie mostw z tymi
wschodnioeuropejskimi pastwami, ktre wykazyway tenden-
cje liberalne lub niezalene, pomogoby w oddzieleniu ich od
Zwizku Sowieckiego.
Jednoczenie wydawao si niezbdne, by Zachd budowa
blisze relacje ze Zwizkiem Sowieckim, w celu stymulowania
procesu jego wewntrznej ewolucji, oraz by wykorzystywa nie-
porozumienia midzy ZSRR a Chinami innymi sowy, by gra
sowieck kart. Historia, mwiono, nie wybaczy nam, jeli
zaprzepacimy t szans.
W Stanach Zjednoczonych niektrzy uywali argumentw, e
wyonienie si Stanw Zjednoczonych i Zwizku Sowieckiego
jako superpotg jdrowych sprawio, e zachodni sojusz znacz-
463
nie straci na znaczeniu, wobec czego postulowano aby prefero-
wa jednostronne zblienie do Zwizku Sowieckiego jako mniej
skomplikowane i ktremu towarzyszyoby mniejsze ryzyko spro-
wokowania pojednania chisko-sowieckiego. Uwaano za ko-
nieczn postaw penego zrozumienia wobec liberalnych przy-
wdcw sowieckich. Ich pozycja zostaaby wzmocniona, gdyby
udzielono im pomocy w rozwizywaniu kryzysw rolniczych,
zaniedba przemysowych, technologicznego zacofania oraz nie-
dostatkw wielu dbr konsumpcyjnych. Lepiej odywieni, lepiej
wyposaeni w mieszkania komunici byliby prawdopodobnie
bardziej zadowoleni i mniej rewolucyjni.
Bbenek rozdcia, z jakim Chruszczow by przyjmowany na
Zachodzie jako libera, by podbijany przez powszechne zachod-
nie obawy o nawrt do twardej linii sowieckiej polityki; te oba-
wy zostay wywoane wiadomociami o jego zdymisjonowaniu
w roku 1964, po czym nastpia ulga, gdy okazao si, e polityka
odprenia i pokojowego wspistnienia bdzie jednak konty-
nuowana.
Inna szkoa myli w Stanach Zjednoczonych utrzymywaa,
e Zachd nie powinien aktywnie wykorzystywa konfliktu
chisko-sowieckiego, z powodu obaw o osignicie rezultatu
odwrotnego od zamierzonego; najlepszym rozwizaniem by-
oby pozostawienie tych dwch komunistycznych gigantw,
eby z sob walczyli. Pasywnej polityce wobec rozamu chi-
sko-sowieckiego mogaby jednak towarzyszy aktywna poli-
tyka wobec Europy Wschodniej. Istnienie oraz dalszy rozwj
Jugosawii jako kraju niezalenego po roku 1948, jest demon-
stracj sukcesu zachodniej polityki wobec sprawy niepodle-
goci tego kraju. Aktywna polityka handlowa w Europie
Wschodniej, poza przynoszeniem zyskw Zachodowi, przed-
stawiaa nadzieje na zdobycie innych wschodnioeuropejskich
satelitw i odcignicie ich od ZSRR.
464
We Francji wizja Wielkiej Europy generaa de Gaullea, roz-
cigajcej si od Atlantyku po Ural, staa si tematem powanych
dyskusji.
Powikszay si rnice w stanowiskach odnonie polityki
wobec Chin. Stany Zjednoczone utrzymyway pogld, e nie
wolno poczyni jakichkolwiek ustpstw wobec Chin tak dugo,
jak dugo reim ten bdzie prowadzi swoj radykalnie wojowni-
cz polityk. Inne kraje, szczeglnie Francja, argumentoway, e
Chiny byy rozgoryczone z powodu dyplomatycznej izolacji.
Otrzymawszy zagwarantowanie dyplomatycznego uznania, miej-
sce w Organizacji Narodw Zjednoczonych, oraz korzystniejsze
otwarcie na handel z Zachodem, Chiny przeksztaciyby si, po-
dobnie jak wczeniej Zwizek Radziecki, w pastwo o polityce
bardziej umiarkowanej.
W latach siedemdziesitych, oczywiste sowieckie zagroenie
militarne w Europie oraz jawna, sowiecka agresja w Afryce i Afga-
nistanie, w kontracie z chiskim nowo wykreowanym umiar-
kowaniem, spowodoway powstanie nowej szkoy myli, postu-
lujcej blisze stosunki z Chinami lub te inaczej granie chisk
kart, przeciwko Sowietom.
Przytoczone wyej w bardzo uproszczonej formie, tak wa-
nie przedstawiay si niektre z argumentw i rozwaa, wzi-
tych pod uwag przez architektw zachodniej polityki w latach
szedziesitych i siedemdziesitych. Gwnym powodem kry-
tykowania tej polityki nie jest fakt, e bya ona pod wpywem
kryptokomunistw lub kompanw w podry [lub: towarzy-
szy w podry (fellow travelers), przewanie rnej maci libe-
raw, sprzyjajcych komunistom], chocia nie naley lekcewa-
y tego czynnika. Ta polityka bya w wikszoci szczerze wy-
wiedziona w oparciu o podstawowe przesanki, mianowicie, e
system sowiecki przechodzi proces ewolucji, e rozam chisko-
sowiecki by rzeczywisty, oraz e komunistyczny monolit znaj-
465
dowa si w trakcie rozpadu. Bya to jednak polityka bdna, po-
niewa jej przesanki byy faszywe, bdc produktem komuni-
stycznej Dezinformacji.
Skutki dla zachodniej polityki
Pozorowany brak jednoci na Wschodzie, spowodowa rze-
czywisty brak jednoci na Zachodzie. Antagonizmy i spory mi-
dzy zachodnimi sojusznikami nabray jawnego charakteru. Przez
chwile byway nawet tematem nagwkw prasowych. Wkrtce
stay si zaakceptowane, jako powszednie zjawisko.
Tendencje do podania za wasnym interesem narodowym
byy najbardziej ewidentne we Francji. Pocigno to ze strony
Francuzw drastyczne zmniejszenie wsppracy ze Stanami Zjed-
noczonymi, przyjcie nowej narodowej polityki obronnej, wy-
cofanie si Francji z militarnych struktur NATO w roku 1966,
skoncentrowanie si na chci penienia przez Francj przywd-
czej roli we Wsplnym Rynku oraz odnowienie zainteresowa-
nia kontaktami z tradycyjnymi sprzymierzecami Francji we
Wschodniej Europie: Rosj, Polsk i Rumuni. Pogorszenie w sto-
sunkach pomidzy niektrymi sojusznikami NATO byo bardzo
ostre. Dao si sysze woania o Francj dla Francuzw, Europ
dla Europejczykw, Ameryk dla Amerykanw. Podsycano po-
dejrzenia, e obrona Europy nie stanowia kluczowego interesu
Stanw Zjednoczonych. Amerykaskie reakcje na odwoanie si
Francuzw do wasnej tosamoci, oraz wasnych interesw, nie
zawsze byy pene taktu i wystarczajco dalekowzroczne. USA
odmwiy podzielenia si swoj technologi jdrow z Francj.
Amerykanie nie konsultowali odpowiednio Francuzw w kwe-
stii kryzysu kubaskiego. Francja nie bya stron w traktacie za-
kazujcym prb jdrowych, podpisanym przez Stany Zjednoczo-
ne i Wielk Brytani ze Zwizkiem Sowieckim w roku 1963. Fran-
466
cuzi otwarcie lekcewayli amerykask polityk, dotyczc uzna-
nia komunistycznych Chin. Jak wzrastao amerykaskie zaanga-
owanie wojskowe w Wietnamie, tak wzrastaa intensywno
zachodnioeuropejskiego, a zwaszcza szwedzkiego krytycyzmu
wobec amerykaskiej polityki, prowadzonej w tamtej czci
wiata.
Wrogo francusko-amerykaska przelaa si na stosunki fran-
cusko-brytyjskie. Z racji amerykasko-brytyjskich specjalnych
stosunkw polityczno-wojskowych [od czasw II wojny wia-
towej, po chwil obecn], Wielkiej Brytanii przydano miano
amerykaskiego agenta w Europie. Brytyjskie podanie o przyj-
cie do Wsplnego Rynku zostao zawetowane przez Francj.
Wielka Brytania skupia si wic na stosunkach z EFTA oraz z
Brytyjsk Wsplnot Narodw, a take na redukowaniu pozaeu-
ropejskich zobowiza zagranicznych.
Takiemu rozwojowi wypadkw towarzyszyy nieuzasadnione
obawy o reanimacj niemieckiego zagroenia w Europie i pod-
dawanie w wtpliwo susznoci zblienia francusko-niemiec-
kiego, co chocia byoby bardzo podane dla europejskiej jed-
noci, samo tylko nie mogo jej zastpi.
Wszdzie mnoyy si ktnie. Austriacy i Wosi kcili si o
Tyrol, Francuzi z Kanadyjczykami o Quebec, Grecja i Turcja o
Cypr, Wielka Brytania i Islandia o owiska ryb, Pakistan i Indie o
Kaszmir i wybuchao wiele innych jeszcze kwestii. Wrogo arab-
sko-izraelska osigna nowe poziomy intensywnoci. Te konflik-
ty miay swoje korzenie w problemach historycznych, ktre mia-
y bardzo niewiele, albo wrcz w ogle nic wsplnego z komuni-
zmem. Tym niemniej pozorne sabnicie komunistycznego za-
groenia wytworzyo sytuacj, w ktrej mogy uzewntrznia si
nacjonalistyczne, emocjonalne zaszoci, zatargi i zwady, ktre
nie dochodziyby do gosu lub byyby naturalnie wyciszone wo-
bec waciwie dostrzeonego, wsplnego zagroenia. Sojusz
467
NATO, ktry zosta utworzony, aby przeciwdziaa oczywistemu,
powojennemu, sowieckiemu zagroeniu militarnemu dla Euro-
py Zachodniej, w atmosferze odprenia straci na znaczeniu.
Nie tylko istniay konflikty polityczne pomidzy jego czonkami,
lecz take dogoryway niezrealizowane projekty wprowadzenia
standaryzacji odnonie broni i wyposaenia. Wsplne programy
NATO byy zarzucane, lub wzbudzay poowiczne zainteresowa-
nie. W roku 1974 Grecja posza w lady Francji i wycofaa si ze
swych wojskowych zobowiza wobec Sojuszu. Napicia z Tur-
cj bardzo osabiy poudniowe skrzydo NATO.
W 1965 roku zachodni obserwator, ktry, jak kady, wierzy
w autentyczno rozamu chisko-sowieckiego, tak przedstawi
swj komentarz na temat NATO: Podstawowa sowiecka strate-
gia szantau w minionej dekadzie, dya do rozbicia NATO.
To byo gwnym celem, ukrytym za kryzysem berliskim. Jeli
dotychczasowe tendencje wewntrz NATO nie zostan odwr-
cone, cel Sowietw moe zosta zrealizowany, i to wcale nie
poprzez bardziej wojownicz strategi sowieck, ale wanie
poprzez czasowe zredukowanie sowieckiej wojowniczoci, co
moe sta si bodcem do powstawania nieadu wewntrz So-
juszu. Ale to jest prawdziwe, e stosowanie siy czsto nie jest
najlepsz strategi. Sowieci mog, popatrzywszy wstecz, obli-
czy, e rozam chisko- sowiecki zosta wicej ni zrekompen-
sowany przez rozam w NATO. Z punktu widzenia interesw
Zachodu, jakiekolwiek rozbicie NATO na oddzielne grupy zo-
one z okrelonych czonkw Sojuszu, lub bakanizacja Zachod-
niej Europy, mogyby doprowadzi do bdnych kalkulacji, lub
do ustpstw.
3
Zrezygnowanie przez Zachd ze wsplnej polityki wobec
wiata komunistycznego, doprowadzio do zmian w zachodnich
praktykach dyplomatycznych. Osobiste kontakty wcznie z
poufnymi rozmowami negocjacje oraz porozumienia pomi-
468
dzy czoowymi komunistycznymi i niekomunistycznymi ma-
mi stanu, nawet jeli byy inicjowane przez stron komunistycz-
n, na Zachodzie byy mile widziane. Jednostronne przystpo-
wanie do kontaktw z krajami komunistycznymi stao si nor-
m. Z wizyt generaa de Gaullea w Moskwie w roku 1966, od-
nowiono rozmowy o historycznym sojuszu francusko-rosyjskim,
z lat dziewidziesitych XIX wieku oraz o pakcie francusko-so-
wieckim z lat trzydziestych XX wieku. Stany Zjednoczone zgo-
dziy si na przeprowadzenie negocjacji SALT ze Zwizkiem So-
wieckim, na zasadzie dwustronnych kontaktw. Regularne dwu-
stronne konsultacje polityczne pomidzy rzdami sowieckim a
francuskim i woskim, stay si przyjt praktyk. W Niemczech
Zachodnich argument o otwarciu si na Wschd nabra energii i
na pocztku lat siedemdziesitych znalaz swj wyraz w Ost Po-
litik kanclerza Brandta. Zachodnia odpowied na chisk dy-
plomacj odprenia, rwnie nie wygldaa na uzgodnion
pomidzy zachodnimi sojusznikami. Day si zauwaa przypad-
ki braku konsultacji, na przykad Japoczycy nie zostali uprze-
dzeni przez Amerykanw o inicjatywie Nixona-Kissingera i wi-
zycie w Chinach w 1971 roku; prezydent Giscard dEstaing udzie-
li swoim sojusznikom bardzo mao, albo w ogle adnej, infor-
macji o swoim spotkaniu z Breniewem w Warszawie w maju
1980 r.
Poszerzanie skali kontaktw pomidzy komunistycznymi dy-
plomatami, a politykami z niekomunistycznego wiata byo en-
tuzjastycznie witane na Zachodzie, jako poszerzanie si zachod-
nich kontaktw ze wiatem komunistycznym.
Wraz z nadejciem odprenia zachodnie rodowiska bizne-
sowe naciskay na ekspansj handlow na kraje komunistyczne.
Indywidualne kraje niekomunistyczne podejmoway, najzwyklej,
swoje wasne inicjatywy, bez adnych konsultacji, uzgodnie, czy
odniesienia do wsplnej zachodniej polityki oraz wsplnych in-
469
teresw. Usprawiedliwienie, jeli byo konieczne, mona byo
znale w argumentach, e handel przynosi zyski i by poytecz-
ny dla gospodarki krajw niekomunistycznych, poza tym wzmac-
nia dobre stosunki Wschd-Zachd, i przecie pobudza proza-
chodnie, liberalne, narodowe i separatystyczne tendencje we-
wntrz wiata komunistycznego, wnoszc tym samym wkad do
wiatowej stabilizacji i pokoju, oraz by moe na dusz met,
do uformowania si wsplnego rynku wiatowego.
Wiele firm zachodnich, omamionych zotymi perspektywa-
mi zyskw, wysyao swoich przedstawicieli, by zbadali komuni-
styczny rynek. Prowadzenie objli Brytyjczycy, ktrzy mieli naj-
wiksze dowiadczenie w handlu wiatowym, za nimi cile po-
dali Francuzi, Niemcy Zachodni, Wosi i Japoczycy. Niemcy
przeduali dugoterminowe kredyty dla Europy Wschodniej, w
nadziei, e poza osigniciem wasnych zyskw bd mogli upo-
wszechnia tam idee niezalenoci od Zwizku Sowieckiego.
Europejczycy i Japoczycy zwikszali swoj wymian handlow
z Chinami, ywic jednoczenie nadzieje na przytpienie chi-
skiej wojowniczoci.
W latach szedziesitych panowaa oglna tendencja do ago-
dzenia restrykcji, naoonych na handel z krajami komunistycz-
nymi. Polityka ograniczajca handel Wschd-Zachd, wprowa-
dzona przez umowy z lat 1958-59, zawarte w Rzymie, zostaa za-
rzucona na korzy ekspansjonizmu; poluniono znacznie kon-
trol eksportu towarw strategicznych, a wiksze fabryki prze-
mysowe o absolutnie strategicznym znaczeniu dla Bloku Komu-
nistycznego, byy budowane na komunistycznym terytorium
przez przedsibiorstwa zachodnie. Zachd dostarcza dugoter-
minowych kredytw. Status kraju najwikszego uprzywilejowa-
nia nadano kolejnym krajom komunistycznym, w tym Rumunii,
oraz w roku 1980 Chinom. Stany Zjednoczone, ktre od dugie-
go czasu byy przeciwne ekspansji handlu Wschd-Zachd, za-
470
czy gruntownie zmienia swoje stanowisko. Do roku 1977, jak
przedstawio to prezydenckie przesanie do narodu z tego roku,
State of the Union Message, zachcanie do handlu ze Zwiz-
kiem Sowieckim i Europ Wschodni stao si oficjaln polityk
amerykask. Kwita wsppraca naukowa i techniczna, a eks-
port towarw z dziedziny najnowoczeniejszej technologii i tech-
niki, wcznie z komputerami, zosta dozwolony nawet przez Sta-
ny Zjednoczone. Wszystkie te kroki zostay podjte przez kraje
zachodnie, ktre czyniy to indywidualnie, zapatrzone w dora-
ny zysk, bez skrupuw ani zastanawiania si nad dugotermino-
wymi konsekwencjami wasnych dziaa.
Szczeglne wzgldy i preferencje okazywano Jugosawii, z po-
wodu tego, e zerwawszy ze Zwizkiem Sowieckim w 1948 roku,
ustanowia precedens dla wschodnioeuropejskiej niezalenoci.
Nastpna w korzystaniu z zachodnich wzgldw bya Rumu-
nia, z tego samego powodu, bowiem uznano, e przyja taki sam
kurs na niepodlego, jak Jugosawia. Rumuski minister spraw
zagranicznych by podejmowany we Francji, Niemczech Zachod-
nich i w Stanach Zjednoczonych. Rumunia uzyskaa status kraju
najwyszego uprzywilejowania w handlu ze Stanami Zjednoczo-
nymi. Kredyty udostpniano Rumunii z wiksz swobod, ni
jakiemukolwiek innemu pastwu komunistycznemu, poza Jugo-
sawi i Polsk.
Pod koniec lat siedemdziesitych zachodnia ekspansja han-
dlowa i kredytowa przyczynia si do zaduenia wszystkich kra-
jw komunistycznych na ogln kwot okoo 70 miliardw do-
larw. Wzrost wymiany handlowej Wschd-Zachd wywar
wpyw na ogln postaw Zachodu wobec wiata komunistycz-
nego, poniewa w efekcie polityki odprenia Zachd prowa-
dzi swe ogromne interesy z krajami komunistycznymi, pomimo
gronego wzrostu ich siy militarnej i innych przejaww agre-
sywnych intencji komunistycznych.
471
Odprenie i dezinformacja co do komunistycznego ewolu-
owania, dostarczay podstaw zachodnim partiom socjalistycz-
nym, by przychylnie traktowa perspektywy zjednoczonych fron-
tw z komunistami. Poza zwikszeniem w ten sposb szansy so-
cjalistw na zdobycie wadzy, zjednoczone fronty zapowiaday
si bardzo obiecujco, jako sposb wpywania na partie komuni-
styczne, by przesuway si na pozycje blisze socjaldemokracji, a
dalsze od Zwizku Sowieckiego. Takie utrwalone pogldy, szcze-
glnie mocno wyraay socjalistyczne partie: woska, zachodnio-
niemiecka, francuska i fiska. Doszo do tego, e partie socjali-
styczne mniej przychylnie patrzyy na koalicje i sojusze wybor-
cze z partiami centrowymi, ni z komunistami. Tendencje lewi-
cujce lat szedziesitych miay polaryzujcy skutek. Poszerzy-
y przepa pomidzy partiami konserwatywnymi i postpowy-
mi, oraz midzy reformatorskimi i rewolucyjnymi skrzydami
partii socjalistycznych. Przewanie ucierpiay na tym partie cen-
troprawicowe. Wygldao na to, e dotychczasowe pragmatycz-
ne stosunki midzy konserwatywnymi inklinacjami ameryka-
skimi a socjalistycznymi europejskimi, przeyy si.
Opozycja przeciwko komunizmowi staa si niemodna. Stra-
cono z pola widzenia rnice pomidzy demokracj a komuni-
zmem. Zacz przewaa pogld, e warto poszukiwa wsplnych
interesw poprzez zwikszanie wymiany Wschd-Zachd w dzie-
dzinach naukowych, kulturalnych i sportowych bardziej ni pro-
wadzi starania w celu oswobodzenia krajw z reimw komu-
nistycznych. W latach szedziesitych pisarze antykomunistycz-
ni dosownie utracili swoje bilety wstpu, dopuszczajce ich do
rodkw masowego przekazu; ich postawa wobec polityki od-
prenia zostaa okrelona jako nieprzyjazna.
4
Europejskie or-
ganizacje radiowotelewizyjne uzgadniay swoje wasne arana-
cje i produkcje z oficjalnymi odpowiednimi partnerami wyzna-
czonymi przez rzd sowiecki. W wtpliwo poddawano po-
472
trzeb istnienia antykomunistycznych radiostacji. Bezporednie
treci antykomunistyczne w rodkach przekazu zostay drastycz-
nie ograniczone,
5
a zamiast nich skupiano uwag na rozamie
chisko-sowieckim i innych objawach pkni wewntrz Bloku
oraz na narastaniu ruchu dysydenckiego. Oficjalne i poficjalne
finansowanie niekomunistycznych organizacji kulturalnych i stu-
denckich, zakadanych dla wspierania antykomunistycznego
oporu i powstrzymywania komunistycznych frontw, take zo-
stao, w wikszoci, zarzucone.
Sowiecka ekspansja w Afryce oraz interwencja zbrojna w Afga-
nistanie pod koniec roku 1979, ponownie zwrciy uwag Za-
chodu na problem sowieckiej agresywnoci. Niektre zachod-
nie zudzenia, pokadane w procesie odprenia, zostay zdru-
zgotane. Jednoczenie powcigliwe reakcje Zachodu na sowiec-
k agresj odsoniy skal ywotnych interesw zachodnich, roz-
budowywanych na linii Wschd-Zachd w okresie odprenia,
oraz zainwestowanych w nie kapitaw, nie najmniejszych oczy-
wicie, zwaszcza gdy mowa o zachodnioniemieckich i francu-
skich. Pomimo amerykaskiego sprzeciwu, Niemcy Zachodni i
Francuzi wykazali swoj determinacj w sprawie kontynuowa-
nia budowy gazocigu ze Zwizku Sowieckiego do Europy Za-
chodniej. Naley wtpi wic [pisane w 1984 r.], czy wojna w
Afganistanie spowoduje na duej zmiany w zachodnim nasta-
wieniu do polityki odprenia, i bardziej skuteczne, ni sprawi
to kryzys kubaski w roku 1962. Nie znikny bowiem oczeki-
wania Zachodu, podsycane przez 20 lat komunistycznej dezin-
formacji, na to, e upadek ideologii i rozwj opozycji wewntrz-
nej doprowadz w kocu do liberalizacji reimu sowieckiego.
Tymczasem wrogo Chin do Zwizku Sowieckiego, wyraa-
na przez nie ostro i wielokrotnie, jawi si dla Zachodu jako nowa
perspektywa, tym razem sojuszu Zachodu z Chinami, opartego
na bazie wsplnego denia do powstrzymania sowieckiego eks-
473
pansjonizmu. Poniewa na Zachodzie nigdy nie byo zrozumie-
nia prawdziwego charakteru zarwno dezinformacji, jak te da-
lekosinej polityki komunistycznej ze strategi noyczek, dla-
tego granie chisk kart jest obecnie postrzegane jako po-
wana opcja strategiczna dla Stanw Zjednoczonych.
Wnioski
Komunistyczna strategiczna Dezinformacja miaa potny
wpyw na stosunki midzynarodowe. Zachodnie rzdy i ich za-
wodowi doradcy pozostawali niewiadomi tego problemu. Pod-
stawowym celem programu Dezinformacji byo wytworzenie
sprzyjajcych warunkw, do zrealizowania dalekosinej polity-
ki komunistycznej. Jak dotychczas, komunistyczni stratedzy zre-
alizowali zaplanowane cele porednie; skutecznie zmylili Zachd
nieprawdziwymi informacjami na temat rozwoju wydarze w
wiecie komunistycznym i osignli swj cel: zmniejszenie za-
chodnich presji na reimy komunistyczne, wobec czego mogy
one bez przeszkd budowa socjalizm i przygotowywa fun-
damenty pod przysz wiatow federacj pastw komunistycz-
nych; rwnoczenie uzyskali podan reakcj Zachodu na swo-
j intensywn aktywno dyplomatyczn, realizujc harmono-
gram strategii komunistycznej, w efekcie na oczach Zachodu
przygotowywano grunt pod wiksze zmiany taktyczne, zaplano-
wane na finaow faz wdraania dalekosinej polityki w latach
osiemdziesitych.
Sukces komunistycznego programu dezinformacji spowodo-
wa stan kryzysu w ocenach spraw komunistycznych i tym sa-
mym kryzys w zachodniej polityce i jej stosunku do wiata ko-
munistycznego. Znaczenie wydarze w Bloku Komunistycznym
jest nadal bdnie rozumiane a intencje stojce za dziaaniami
komunistycznymi s nieprawidowo interpretowane. Nieprzejed-
474
nani wrogowie s akceptowani i traktowani, jakby byli przyja-
cimi Zachodu. Militarne zagroenie ze strony Bloku Sowiec-
kiego jest rozpoznane, lecz strategiczne zagroenie polityczne
nie jest zrozumiane, i tym samym pozostaje niedoceniane. Ko-
munistyczne ofensywy polityczne w formie dyplomacji odpr-
enia i negocjacji w sprawie rozbrojenia, s postrzegane jako
wskaniki komunistycznego umiarkowania. Strategia komuni-
styczna, zamiast by blokowana, jest niemdrze wspierana przez
zachodni polityk.
Pierwsza komunistyczna strategia wzmacniania i stabilizowa-
nia caego bloku politycznie i gospodarczo, uzyskaa wsparcie w
postaci zachodniej pomocy ekonomicznej oraz poprzez przyj-
cie polityki odprenia i wsppracy z komunistycznymi rzda-
mi. Przez aprobujce reakcje na komunistyczne inicjatywy w
sprawie SALT i wsplnego bezpieczestwa w Europie, Zachd
pomg sowieckim strategom przygotowa grunt pod rozwiza-
nie NATO oraz wycofanie amerykaskich wojsk z Europy. Trak-
tujc Jugosawi jako kraj niezaleny, Zachd umoliwi jej zor-
ganizowanie duej czci Trzeciego wiata w socjalistycznie zo-
rientowany blok, z pro-komunistycznym odchyleniem i anty-za-
chodnimi uprzedzeniami. Przyjmujc chisko-sowieck rywali-
zacj za faktyczn i traktujc Chiny jako realnego sprzymierze-
ca przeciwko sowieckiemu ekspansjonizmowi, Zachd stwarza
komunistom sposobnoci do zbudowania nowych przymierzy,
ktre na dusz met odbij si rykoszetem i spowoduj jego
wasny upadek. Angaujc si w rozmowy SALT i w umowy, przy
niedostatecznym uwiadomieniu komunistycznej dalekosinej
polityki i strategii, oraz dostarczajc zaawansowan technologi
najpierw do ZSRR, a pniej do Chin, Zachd zniweczy rwno-
wag militarn midzy Wschodem a Zachodem i tym samym spo-
wodowa wzmocnienie potgi i przewagi militarnej Bloku So-
wieckiego, na swoj niekorzy. Przez ignorowanie faktu, e w
475
krajach Bloku Sowieckiego dziaa cenzura i kontrola nad intelek-
tualistami i przywdcami religijnymi oraz przez przyjmowanie
taktyki odprenia za dobr monet, Zachd sta si gotowy za-
akceptowa dugoterminowe ewoluowanie komunizmu, a po
jego ostateczn zbieno z systemem demokratycznym. Zachd
udzieli wsparcia komunistycznej strategii ideologicznej poprzez
wasne, jednostronne rozbrojenie ideologiczne.
Zudne przekonanie o wsplnym interesie Stanw Zjednoczo-
nych i ZSRR przeciwko Chinom w latach szedziesitych, byo
celowo sprowokowane oraz wykorzystane z sukcesem ku poyt-
kowi strategii komunistycznej. To samo mona powiedzie o
wsplnym interesie midzy Wschodni i Zachodni Europ oraz
prbach znalezienia form zbiorowego bezpieczestwa, w obro-
nie przeciw zachodnioniemieckiemu rewanyzmowi i amery-
kaskiej ingerencji; lub te o interesie pomidzy krajami ko-
munistycznymi a krajami rozwijajcymi si, we wsplnej walce
przeciwko imperializmowi; czy o wsplnym interesie pomi-
dzy Chinami, Japoni i Zachodem co do powstrzymywania so-
wieckiego ekspansjonizmu. Nawet rzeczywisty wsplny interes
Zwizku Radzieckiego i Stanw Zjednoczonych, polegajcy na
niedopuszczeniu do konfliktu jdrowego, zosta umiejtnie wy-
korzystany do przechylenia rwnowagi militarnej na korzy
Bloku Komunistycznego.
Zachodnia strategia agodnego zbliania si do Europy
Wschodniej, z podkrelaniem postulatu przestrzegania praw czo-
wieka, jest skazana na niepowodzenie, poniewa jest oparta na
bdnym wnioskowaniu, i doprowadzi do puapki, gdy w finao-
wej fazie dalekosinej polityki, w Europie Wschodniej bdzie
wprowadzona dalsza faszywa liberalizacja. Naley doda, e nie-
pokojcym aspektem obecnego kryzysu w zachodnich ocenach
i w zachodniej polityce jest fakt, e nawet jeli w ogle rozpo-
znano by ten kryzys, to jego przyczyny pozostawayby nadal nie-
476
zrozumiane. W takim stanie rzeczy Zachd jest bardzo wraliwy
na nadchodzce wiksze zmiany kierunku w taktykach komuni-
stycznych, w finaowej fazie ich polityki.
1
Ten cytat pochodzi z: Alvin Rubinstein, The Foreign Policy in the Soviet
Union (Polityka zagraniczna w Zwizku Radzieckim), New York, 1960,
Random House, str. 405.
2
New York Times, 10 sierpnia 1962 r.
3
David M. Abshire. Grand Strategy Reconstructed: an American View
(Wielka strategia przebudowana: amerykaska wizja), [w:] Dtente: Cold
War Strategies in Transition, wydane przez Eleanor Lansing Dulles and
Robert Dickson Crane, New York, 1965, Frederic A. Praeger, str. 269.
4
The New Drive Against the Anti-Communist Program, (Nowa kampania
przeciwko programowi antykomunistycznemu), przesuchanie przed
podkomisj do spraw dochodzenia i administracji sdowniczej, w komi-
sji senackiej do spraw uchway, dotyczcej bezpieczestwa wewntrzne-
go i innych praw bezpieczestwa wewntrznego (Subcommittee to Inve-
stigate the Administration of the Internal Security Act and Other Internal
security Laws of the Senate Committee on the Judiciary), Washington,
D.C., 11 lipca 1961 r., str. 10.
5
R. Strausz-Hupe, W. R. Kintner, J. E. Dougherty i A. J. Cotrell, Protracted
Conflict (Przewleky konflikt), New York 1959, Harper Brothers, strony
115-116: Nie bdzie przesad stwierdzenie, e w ostatnich latach zachod-
nie rzdy nie wykazay ani entuzjazmu, ani kompetencji w przeprowa-
dzaniu ich oficjalnego programu informacyjnego, ktry jest kiepskim
zastpstwem ideologiczno-politycznej machiny wojennej. Zachodnie na-
rody, generalnie, s sabo przekonane o przyszoci ich swobodnego stylu
ycia. Mentalno zachodnia staa si tak defensywna, e wielu inte-
lektualistw powica wikszo swojego czasu na przepraszanie za
477
instytucje i inne procesy liberalnego spoeczestwa. To jest paradoksal-
ne, e nawet ci intelektualici, ktrzy s najbardziej oddani sprawie
wolnoci indywidualnej w ramach swoich narodw, nie przejawiaj
gbokiego zainteresowania tak wielkim zagroeniem, jakie dla ludz-
kiej wolnoci stanowi komunistyczna ekspansja.
478
479
CZ TRZECIA. ROZDZIA 25
CZ TRZECIA
Faza finaowa
i
kontrstrategia Zachodu
480
481
25
Faza finaowa
Zawarto tej ksiki zawiadcza, e podczas ostatnich dwch
dekad [pisane w 1984 r.] Blok Komunistyczny osign cele, za-
projektowane na dwie pierwsze fazy swojej dalekosinej poli-
tyki. Zostay skonsolidowane poszczeglne reimy komunistycz-
ne. Partie Bloku Komunistycznego, z pomoc sub bezpiecze-
stwa, wybudoway swoj si, aktywn w ramach przywrconych
do ycia narodowych i midzynarodowych organizacji fronto-
wych, przede wszystkim tych, ktre obejmoway zwizki zawo-
dowe, intelektualistw i ludzi modych. Dowodem wielkiego
znaczenia, jakie do tych aktywnoci przywizuj Sowieci, jest fakt,
e mianowano Szelepina na szefa organizacji sowieckich zwiz-
kw zawodowych, i peni on t funkcje w latach 1967-1975. Za
granic ruch dysydencki zyska wiarygodno i stabiln opi-
ni, jako powany, wewntrzny czynnik polityczny w wiecie
komunistycznym. Osignito rwnie zadowalajcy stopie do-
stosowania w stosunku do podporzdkowanej komunistom zor-
ganizowanej religii. Zostay pobudowane ogniwa midzypartyj-
nych zwizkw, trwaych i wykraczajcych poza formaln struk-
tur RWPG i Ukadu Warszawskiego.
W rezultacie tak konsekwentnych przygotowa, stratedzy
komunistyczni s teraz gotowi do rozpoczcia finaowej, ofen-
482
sywnej fazy dalekosinej polityki, ktra, ma si rozumie, b-
dzie wspln walk o cakowity tryumf komunizmu. Dysponu-
jc wieloma partiami u wadzy, cile powizanymi ze sob, kt-
re zawsze potrafi wykorzystywa okazje dla poszerzania swojej
bazy i wyksztacenia dowiadczonych kadr, stratedzy komuni-
styczni s wyposaeni obecnie, przy realizowaniu swojej linii
politycznej, w takie techniki i strategie gotowe do puszczenia w
ruch, jakie byyby w ogle poza wyobrani Marksa, niedostp-
ne do praktycznego uycia przez Lenina i nie do pomylenia przez
Stalina. Wrd takich, nierozpoznawalnych dawniej strategii, s:
wprowadzenie faszywej liberalizacji we Wschodniej Europie, a
prawdopodobnie i w samym Zwizku Sowieckim, oraz wykorzy-
stywanie faszywej niezalenoci przez reimy w Rumunii, Cze-
chosowacji i Polsce.
Zachodnia bdna interpretacja wydarze w Polsce
Poniewa Zachd nie zdoa zrozumie ani strategii komuni-
stycznej, ani potgi dezinformacji, ani uzna faktu zaangaowa-
nia do nich wszystkich zasobw sub bezpieczestwa i wywia-
dw Bloku, z agentami wysokiego szczebla, posiadajcymi wpy-
wy polityczne, pojawienie si Solidarnoci w Polsce zostao
przyjte jako spontaniczne wydarzenie, porwnywalne do Po-
wstania Wgierskiego z roku 1956 i zwiastujce upadek komuni-
zmu w Polsce. Fakt, e komunistyczne partie Woch, Francji i
Hiszpanii, wszystkie one zajy pozycje pro-solidarnociowe, daje
podstawy, by podejrzewa, e taka interpretacja jest uzasadnio-
na.
Zachodnie bdne odczytywanie wydarze, spowodowao
przepowiadanie sowieckiej interwencji w Polsce w roku 1981, a
to okazao si nieusprawiedliwione. Taka postawa moe dopro-
wadza do powaniejszych bdw w przyszoci.
483
Nowa analiza
Istniej mocne podstawy, by twierdzi, e polska wersja de-
mokratyzacji, oparta czciowo o model czechosowacki, bya
przygotowywana i kontrolowana od pocztku, w ramach polity-
ki i strategii Bloku. Od dwudziestu lat polska partia komunistycz-
na, PZPR, pracowaa nad budow dojrzaego spoeczestwa so-
cjalistycznego, w ktrym Partia i jej organizacje masowe mogy-
by odgrywa aktywniejsz i skuteczniejsz rol polityczn. W
roku 1963 utworzono komisj ideologiczn Partii. 1973 roku
ustanowiono nowe metody koordynowania dziaa organizacji
modzieowych. W 1976 roku przyjto nowe prawo, o kierowni-
czej roli Partii w budowie komunizmu [miao to form zapisu w
Konstytucji PRL], oraz postanowienia odnonie wzajemnego
oddziaywania partii komunistycznej z partiami satelickimi:
chopsk (ZSL) i demokratyczn (SD). W tym samym roku
wszystkie organizacje modzieowe, wcznie z tymi w wojsku,
zostay poczone w jeden Zwizek Socjalistycznej Modziey
Polskiej.
Liczba czonkw Partii wzrosa z 1 miliona w roku 1960, do 3
milionw w roku 1980. W tym samym czasie liczba czonkw
polskich zwizkw zawodowych wzrosa z 5 milionw do 13
milionw. Zwizek Socjalistycznej Modziey Polskiej mia 2
miliony czonkw w roku 1980. Pod koniec tego, 1980 roku, 85
procent wojskowej kadry oficerskiej byo czonkami Partii. Wszy-
scy Polacy pochodzenia ydowskiego zostali usunici z armii.
W cigu dwudziestoletniego procesu polscy przywdcy zo-
stali w peni wczeni w mechanizmy koordynacyjne Bloku, ta-
kie jak RWPG i Ukad Warszawski, a take poprzez robocze spo-
tkania dwustronne z innymi partiami komunistycznymi. Polskie
suby bezpieczestwa wziy udzia w konferencji wszystkich
sub bezpieczestwa Bloku, ktra odbya si w Moskwie w roku
1959, na ktrej postanowiono o nowej roli politycznej tych sub
484
w Bloku i w wiecie, oraz zostay ulepszone sposoby koordyna-
cji pomidzy subami. Polska bya w liczbie krajw, ktre od-
wiedzi Mironow, inicjator tej nowej roli politycznej bezpieki, o
czym zdecydowa, gdy by szefem Wydziau Administracyjnego
KPZR.
Wydarzenia lat siedemdziesitych
Znakiem czasu byo, e dwie kluczowe figury ostatnich pol-
skich wydarze, tak zwanej odnowy objy bardzo wane po-
zycje, wkrtce po Praskiej Wionie w 1968 roku: Jaruzelski
zosta ministrem obrony, a Kania obj funkcj szefa wydziau
administracyjnego polskiej partii komunistycznej, z odpowie-
dzialnoci za sprawy polskiej suby bezpieczestwa. W roku
1971 Gierek przej stanowisko Pierwszego Sekretarza Partii od
Gomuki, i w tym czasie Wasa, przyszy twrca Solidarnoci,
rozpoczyna swoj prac polityczn. Gierek i inni czonkowie
wanych wydziaw partyjnych, wcznie z wydziaem admini-
stracyjnym pod przewodnictwem Kani, odbywali konsultacje ze
swoimi odpowiednimi partnerami sowieckimi w Moskwie. W
tym samym roku przywdcy Polski odbyli te par spotka z kie-
rownictwem Czechosowacji. W roku 1973 zostaa podpisana
umowa o ideologicznej wsppracy pomidzy dwiema partiami.
W roku 1977 delegacja pod przewodnictwem Gierka, podpisaa
umow o dalszym wzmacnianiu wsppracy midzy nimi. Gie-
rek bra take udzia w krymskich spotkaniach na szczycie w la-
tach siedemdziesitych, na ktrych dyskutowano o kwestiach
strategicznych.
W latach siedemdziesitych Kania zosta awansowany na sta-
nowisko ministra spraw wewntrznych, oraz na czonka Polit-
biura, z odpowiedzialnoci za nadzorowanie wojska i suby
bezpieczestwa. Dziaa on take jako gwny cznik rzdu do
485
kontaktw z politycznie aktywnym Kocioem Rzymsko-katolic-
kim. Gdy rozpocza si odnowa, Kania nadal by awansowany
na przywdc Partii. Dwaj inni szefowie suby bezpieczestwa
take zostali awansowani. Moczar na czonka Politbiura, a Ko-
walczyk na stanowisko wicepremiera. Te awanse s wskazwk,
nie pozostawiajc wtpliwoci, o uczestniczeniu Kani w przy-
gotowywaniu polskiej odnowy.
Fina przygotowa do odnowy
Przez dwa lata poprzedzajce odnow odbyway si inten-
sywne konsultacje pomidzy przywdcami polskimi i sowiecki-
mi, oraz wysokimi czonkami Partii. Wrd waniejszych punk-
tw programu, poza spotkaniami w ramach RWPG i Ukadu War-
szawskiego, byy: nominacja nowego ambasadora sowieckiego
w Polsce w roku 1978 (Aristow, zasuony czonek Partii z Lenin-
gradu); konferencja pastw-czonkw Bloku w Moskwie (z obec-
noci Polakw), powicona sprawom organizacyjnym i orga-
nizacjom masowym; wizyta Jaruzelskiego w Moskwie w roku
1978; spotkanie Jaruzelskiego z Naczelnym Dowdc Si Ukadu
Warszawskiego w 1979 r.; dwa spotkania w roku 1978 i 1979 po-
midzy sowieckimi i polskimi urzdnikami partyjnymi, odpowie-
dzialnymi za strategie i koordynacj ruchu komunistycznego, na
ktrych dyskutowano o kwestiach midzynarodowych i ideolo-
gicznych; wizyty w Moskwie Kruczka, szefa organizacji polskich
zwizkw zawodowych, oraz Szydlaka, szefa Towarzystwa Przy-
jani Polsko-Sowieckiej, ktry omawia problematyk wzmoc-
nienia wsppracy polsko-sowieckiej ze swoim odpowiednim
partnerem ze strony sowieckiej, Szytikowem. Ta ostatnia wizyta
jest szczeglnie interesujca, gdy midzy lutym a sierpniem 1980
tu przed odnow Szydlak zosta szefem polskich zwiz-
kw zawodowych.
486
W roku 1979 Gierek odby dwie narady z Breniewem, oraz
oddzielne spotkania z partyjnymi komunistycznymi przywdca-
mi: czechosowackim, wschodnioniemieckim, zachodnionie-
mieckim i francuskim. Na spotkaniu z Breniewem na Krymie w
sierpniu 1979, dyskusja skupia si na sprzyjajcych nowych
warunkach dla wsplnej akcji w Europie. W lutym 1980 r. w
sowieckiej publikacji pisano na temat wzmocnienia bratnich
wizi pomidzy tymi dwoma krajami, co byo rezultatem poro-
zumie, osignitych na ich spotkaniach.
Delegacja partii polskiej braa udzia w konferencji 29 partii
na Wgrzech, w grudniu 1979 r.; omawiano na niej stosunki mi-
dzy komunistami a socjaldemokratami, oraz perspektywy dla
europejskiego bezpieczestwa. Susow, byy gwny sowiecki
ideolog i strateg by przewodniczcym delegacji sowieckiej, na
zjazd polskiej Partii w lutym 1980. Na tym zjedzie Gierek zaata-
kowa NATO oraz rozmieszczanie pociskw jdrowych w Euro-
pie Zachodniej, i zaoferowa swoj pomoc, jako gospodarza kon-
ferencji Wschd-Zachd w sprawach rozbrojenia, w Warszawie.
W maju 1980 przybyli do Warszawy, na konferencj przywd-
cw pastw Bloku Komunistycznego: Breniew, Gromyko i inni
wysi sowieccy czonkowie Partii. W przemwieniu wstpnym
Gierek powiedzia, e ta konferencja otworzy nowe perspekty-
wy dla pokoju i bezpieczestwa w Europie i na wiecie. Przem-
wienie Gierka byo jedyn czci, z caego programu konferen-
cji, ktra zostaa opublikowana.
Odbyway si czste konsultacje pomidzy polskimi urzdni-
kami partyjnymi, odpowiedzialnymi za pras, radio i telewizj, a
ich sowieckimi partnerami-odpowiednikami, co sugeruje, e
odbywao si przygotowywanie mediw sowieckich i polskich
na nadchodzce, wane wydarzenia.
Breniew przyzna honorowe odznaczenie Gierkowi i Jaru-
zelskiemu w roku 1978, a Gierek w lutym 1980 odznaczy Rusa-
487
kowa, szefa wydziau KPZR do spraw Bloku. Te odznaczenia mog
by rozumiane jako uznanie dla ich wkadu, ktry wnieli w przy-
gotowywanie samej odnowy i niektrych kluczowych postaci
tej odnowy. Mona take domyla si, e zejcie Gierka ze sce-
ny politycznej, ju zostao przewidziane na tym etapie. Niewt-
pliwie, mia on cakowit racj, mwic tu po swojej dymisji, e
waciwe oszacowanie rozwoju wydarze w Polsce w latach
siedemdziesitych mogo bdzie nastpi tylko z pewnej perspek-
tywy czasu.
Wszystkie przytoczone wyej argumenty skaniaj do wyci-
gnicia wniosku, e gwne wydarzenie w Polsce w roku 1980,
odnowa, bya planowana z duym wyprzedzeniem przez pol-
sk parti komunistyczn, przy wsppracy z jej sowieckimi i blo-
kowymi sojusznikami, oraz przy zakreleniu widokw na przy-
sze szerzenie strategii komunistycznej dalej, na Europ. Ten
wniosek jest poparty rwnie innymi dowodami, ktre wiad-
cz o zaangaowaniu si partii komunistycznej w tworzenie i
dziaanie Solidarnoci.
Partia polskich komunistw wewntrz Solidarnoci
Sam Kania ujawni, e okoo 1 miliona czonkw partii nale-
ao do Solidarnoci. W roku 1981, spord 200 czonkw Ko-
mitetu Centralnego PZPR, 42 osoby byy jednoczenie czonka-
mi Solidarnoci. Bogdan Lis, zastpca Wasy, by czonkiem
Komitetu Centralnego Partii. Zofia Grzyb, inna liderka Solidar-
noci, bya czonkiem Politbiura.
Ci przywdcy nie zostali usunici z Partii za swoje czonko-
stwo w Solidarnoci. Przeciwnie, Solidarno uznawaa prze-
wodnia rol Partii, a Partia uznawaa istnienie Solidarnoci.
Kania i Moczar wydali nawet przychylne temu owiadczenia. So-
lidarno korzystaa z dostpu do mediw, kontrolowanych
488
przez pastwo. Nie stwarzano przeszkd w szerokich, zagranicz-
nych podrach Wasy; w rzeczywistoci to polski ambasador
w Japonii, ktry potem, po wprowadzeniu stanu wojennego,
zbieg na Zachd, pomaga w ustanowieniu dla Wasy kontak-
tw z japoskimi zwizkami zawodowymi.
Po zerwaniu dezinformacyjnych zaciemnie jak to uczyniem
poprzednio, staje si jasne, e zmiany w przywdztwie polskiej
partii, od Gierka poprzez Kani do Jaruzelskiego, nie byy rezul-
tatem walki o wadz pomidzy frakcjami wrd przywdztwa,
lecz wynikay z rozwoju poszczeglnych etapw procesu odno-
wy, w planowaniu ktrego uczestniczyli, w rwnym stopniu,
wszyscy przywdcy.
Wizyty Kani i innych polskich przywdcw w Moskwie, oraz
wizyty Susowa i Gromyki w Polsce w kwietniu i lipcu 1981 r.,
byy czci dokadnej koordynacji, na wysokim szczeblu oraz
dostosowywaniem na bieco, uzgodnionego wczeniej planu
strategicznego; nie ma dowodw wywieranie nacisku na polskich
przywdcw.
Sowieckie manewry wojskowe i morskie w ssiedzkiej okoli-
cy polskich granic, podczas gdy bya realizowana odnowa Pol-
sce, na pewno byy zaplanowane i z wyprzedzeniem uzgodnio-
ne z rzdami Polski i Niemiec Wschodnich, jako ostrzeenie dla
narodu polskiego, a take ludnoci wschodnioniemieckiej, e
nigdy nie bdzie moliwoci, aby prawdziwe uczucia antykomu-
nistyczne mogy wydosta si spod kontroli.
Motywy do utworzenia Solidarnoci
Podobnie jak z Prask Wiosn roku 1968, na motywy dla
polskiej odnowy zoya si kombinacja czynnikw wewntrz-
nych i zewntrznych. W skali wewntrznej celem byo poszerze-
nie bazy politycznej dla partii komunistycznej, wewntrz zwiz-
489
kw zawodowych, oraz przeksztacenie wskiej, elitarnej dykta-
tury Partii, w leninowsk dyktatur caej klasy pracujcej, ktra
oywiaby polski system polityczny i ekonomiczny. Odnowa
podaa zgodnie z wytycznymi Lenina, z jego przemwienia na
kongresie Kominternu w lipcu 1921 roku. Nasza jedyna obec-
nie strategia, mwi Lenin, to sta si silniejszym, a co za tym
idzie, mdrzejszym, bardziej racjonalnym, bardziej oportuni-
stycznym. Im bardziej bdziemy oportunistyczni, tym szybciej
zgromadz si masy dookoa nas. Gdy zwyciymy nad masa-
mi przez nasz racjonaln postaw, uyjemy wtedy ofensyw-
nej taktyki, w najcilejszym znaczeniu tego sowa.
Polskie zwizki zawodowe przed odnow cierpiay z powo-
du pitna kontroli partyjnej. Ewentualne prby zastosowania le-
ninowskich zasad do tworzenia nowej organizacji zwizku za-
wodowego poprzez odgrne decyzje rzdowe, nie usunyby
tego pitna. Nowa organizacja musiaa wic jawi si, jako utwo-
rzona cakowicie od dou. Jej niezaleno musiaa zosta usta-
nowiona poprzez starannie wykalkulowan i kontrolowan kon-
frontacj z rzdem.
Pocztki ruchu Solidarnoci w stoczni noszcej imi Leni-
na, piewanie Midzynarodwki, uywanie przez czonkw
Solidarnoci starego sloganu: Proletariusze wszystkich krajw,
czcie si! oraz staa obecno portretu Lenina, wszystkie te
rzeczy pasuj do faktu ukrytego kierowania organizacj przez
Parti. Bez tego przewodnictwa i pomocy, to dyscyplina Soli-
darnoci, a przede wszystkim fakt odniesienia sukcesu w nego-
cjacjach z polskim rzdem, byyby niemoliwe. Ukryte wpywy
Partii wewntrz polskiego Kocioa Katolickiego, dziaay na
zwizkowcw jako czynnik powodujcy umiarkowanie, oraz za-
pewniajcy kompromis pomidzy Solidarnoci a rzdem.
W skali midzynarodowej, strategiczne cele, stojce za utwo-
rzeniem Solidarnoci, s zblione do tych z czasw Praskiej
490
Wiosny. W skrcie, miay one na celu oszuka zachodnie rzdy,
politykw i og opinii publicznej, co do rzeczywistej natury
wspczesnego komunizmu w Polsce, zgodnie z taktyk osabia-
nia i wzorcowego ewoluowania dezinformacji. Mwic bardziej
konkretnie, intencj byo wykorzystanie Solidarnoci do pro-
pagowania wsplnych dziaa z wolnymi zwizkami zawodowy-
mi, socjaldemokratami, katolikami oraz innymi grupami religij-
nymi, dla dalszego wspierania celw strategii komunistycznej w
krajach wysoko rozwinitych, a w mniejszym stopniu w Trze-
cim wiecie. Nazwa Solidarnoci sama w sobie stanowi sym-
bol i wietnie si do tych celw nadawaa, co jest janiejsze do
zrozumienia, gdy uwzgldni si fakt sponsorowania przez pa-
stwo podry Wasy do zwizkw zawodowych we Francji,
Woszech i Japonii oraz jego wizyt w Watykanie.
Denia Solidarnoci do wzmacniania swoich midzynaro-
dowych wizi byy czci szerszego wysiku ze strony midzy-
narodowego ruchu komunistycznego, ukierunkowanego na upo-
wszechnienie i umacnianie wasnej strategii.
W lutym 1981 r. Breniew mwi o nowych, sprzyjajcych
warunkach dla spjnoci dziaa w wiatowym ruchu zwizko-
wym. Komunistyczna wiatowa Federacja Zwizkw Zawodo-
wych oraz regionalne europejskie, latynoamerykaskie i arabskie
ciaa zwizkowe nasiliy swoje kampanie przeciwko monopolom,
oraz za rozbrojeniem. Spotkania w Moskwie w padzierniku 1980
r., oraz w Berlinie w marcu 1981 r., byy powicone dyskusjom
na temat solidarnoci klasy robotniczej i nowych form wsp-
pracy zwizkw zawodowych rnych orientacji politycznych.
Sowiecka delegacja zwizkw zawodowych przybya do Woch
na rozmowy z trzema gwnymi woskimi federacjami zwizkw
zawodowych. Wpyw Solidarnoci by odczuwany wszdzie
poprzez ruch robotniczy, nawet w Stanach Zjednoczonych, gdzie
lewica wykazywaa zainteresowanie dowiadczeniami Solidar-
491
noci. Intencj komunistw byo i pozostanie, wykorzystywa-
nie tego wpywu do swoich celw strategicznych.
Utworzenie Solidarnoci i pocztkowy okres jej dziaania
jako zwizek zawodowy, moe by odczytywane jako ekspery-
mentalna, pierwsza faza polskiej odnowy. Mianowanie Jaru-
zelskiego, wprowadzenie stanu wojennego, oraz zawieszenie
Solidarnoci, stanowi drug faz, przeznaczon na wprowa-
dzenie tego ruchu pod cis kontrol oraz zapewnienie stanu
politycznej konsolidacji.
W trzeciej fazie mona oczekiwa [pisane w 1984 r.], e zo-
stanie uformowany rzd koalicyjny, skupiajcy przedstawicieli
partii komunistycznej, reprezentantw reaktywowanej Solidar-
noci, oraz Kocioa. W tym rzdzie mogoby si znale rw-
nie kilku tak zwanych liberaw.
Tego rodzaju rzd, w nowym stylu we Wschodniej Europie,
byby odpowiednio wyposaony i przygotowany do rozwijania
strategii komunistycznej, poprzez prowadzenie kampanii na
rzecz rozbrojenia, na rzecz stref bezatomowych w Europie, by
moe nawet w sprawie powrotu do Planu Rapackiego, ale przede
wszystkim za rozwizaniem NATO i Ukadu Warszawskiego, a
po ostateczne ustanowienie neutralnej, socjalistycznej Europy.
Uaktywnienie innych elementw strategii komunistycznej na
Europ, takich jak eurokomunizm i negocjacje KBWE, nastpio-
by w odpowiedniej porze, by zgra je w czasie z ukonstytuowa-
niem si takiego rzdu.
Mona oczekiwa nasilonej kampanii solidarnociowej pomi-
dzy zwizkami zawodowymi i ruchami pokojowymi z Europy
Wschodniej i Zachodniej; faktyczne przygotowania ju trwaj.
W padzierniku 1980, w Budapeszcie, na konferencji piciuset
narodowych organizacji modzieowych, zostaa powoana nowa,
wszecheuropejska struktura do spraw organizacji modzieo-
wych. We wrzeniu 1980 w Sofii odbyo si spotkanie wiatowe-
492
go Parlamentu, w ktrym wziy udzia czoowe komunistyczne
autorytety od wsplnych, zjednoczonych dziaa. Reaktywowa-
no Sowiecki i Wschodnioeuropejski Komitet Bezpieczestwa
Europejskiego. W marcu 1981 r. odbya si w Moskwie narada
parlamentarzystw z pastw komunistycznych, na ktrej Szyti-
kow by postaci z centrum uwagi.
Jest coraz wicej oznak, e trwaj przygotowania do wprowa-
dzenia w ycie komunistycznych inicjatyw, dotyczcych Niemiec
i jest to pomylane jako kluczowe wyjcie w kierunku neutral-
nej, socjalistycznej Europy. Do tych przygotowa naley zaliczy
spotkanie w 1980 roku na Krymie, midzy Breniewem, a
wschodnioniemieckim przywdc Honeckerem, na ktrym
omawiano projekt kolejnej europejskiej konferencji w sprawie
rozbrojenia. Podobne rozmowy robocze odbyway si midzy
komitetami pokojowymi, sowieckim i zachodnioniemieckim, w
lutym 1980 r. Specjalista od spraw niemieckich, Czyrek, zosta
mianowany polskim ministrem spraw zagranicznych. Inny spe-
cjalista od spraw Niemiec, Kwicinskij, pod koniec 1981 roku zo-
sta wybrany na gwnego negocjatora w genewskich rozmo-
wach, dotyczcych redukcji broni jdrowej.
1
Winkelman, byy
przewodniczcy wydziau midzynarodowego wschodnionie-
mieckiej partii komunistycznej, w marcu 1981 zosta mianowa-
ny na stanowisko ambasadora w Zwizku Sowieckim. Falin, za-
suony czonek KPZR i byy ambasador w Niemczech Zachod-
nich, zosta mianowany na wiceprzewodniczcego Stowarzysze-
nia ZSRR-Niemcy Zachodnie, za Zamiatin, czonek Komitetu
Centralnego KPZR, otrzyma nominacj na stanowisko szefa sek-
cji parlamentarzystw sowieckich do kontaktw z Niemcami
Zachodnimi.
Mona oczekiwa, e odnowiony ruch Solidarnoci ogarnie
te swoimi wpywami Ameryk acisk, skupiajc razem socjal-
demokratw, katolikw i ludzi postpowych, przeciwko dykta-
493
turom wojskowym. W tej dziedzinie rwnie daje si zauway
oznaki przygotowa. W kwietniu 1981 roku miao miejsce w
Moskwie spotkanie przywdcw sowieckich i latynoameryka-
skich zwizkw zawodowych, odbyway si te inne, sponsoro-
wane przez wiatow Federacj Zwizkw Zawodowych, nara-
dy i spotkania przygotowawcze przed wiatowym Kongresem
Zwizkw Zawodowych o Rnej Orientacji (World Congress
of Different Orientation) na Kubie.
Zagroenia dla Zachodu ze strony polskiej odnowy
Rzd koalicyjny w Polsce w rzeczywistoci okazaby si totali-
tarny, pod nowym, podstpnym i bardziej niebezpiecznym prze-
braniem. Przyjty jako spontanicznie ukonstytuowany, o nowej
formie wielopartyjnego, pdemokratycznego reimu, w istocie
suyby podkopywaniu oporu przeciwko komunizmowi, we-
wntrz i na zewntrz Bloku. Na Zachodzie byaby coraz bardziej
kwestionowana potrzeba oenia ogromnych wydatkw na
obron. Pojawiyby si nowe moliwoci do oddzielania Europy
od Stanw Zjednoczonych, nastpnie zneutralizowania Niemiec
i zniszczenia NATO. Przy rwnie zagroonych amerykaskich
wpywach w Ameryce aciskiej, ten etap posuyby Blokowi
Sowieckiemu do wprowadzenia rzeczywistych zmian rewolucyj-
nych w wiecie zachodnim, poprzez faszywe zmiany w wiecie
komunistycznym.
We waciwym czasie mona doprowadzi do liberalizacji
w Polsce i wszdzie indziej, ale zawsze bdzie to suyo odno-
wie omawianych tu reimw komunistycznych. Dziaalno fa-
szywej opozycji bdzie dalej wprowadza w bd opini i niwe-
czy wysiki prawdziwej opozycji w komunistycznym wiecie.
W zakresie midzynarodowym, rol dysydentw bdzie prze-
konanie Zachodu, e liberalizacja jest spontaniczna oraz nie-
494
kontrolowana. Liberalizacja stworzy sprzyjajce warunki do
ustanowienia solidarnoci pomidzy zwizkami zawodowymi i
intelektualistami w wiatach komunistycznym i niekomunistycz-
nym. Z czasem takie przymierza wygeneruj nowe formy wywie-
rania naciskw na zachodni militaryzm, rasizm, oraz kom-
pleksy wojskowo -przemysowe i bd ordowa za rozbroje-
niem i zmianami strukturalnymi, jakie przewidzia Sacharow w
swoich pracach.
Jeli liberalizacja okae si pomylna i bdzie przyjta na
Zachodzie jako rzeczywista, moe jej nawet towarzyszy spekta-
kularne wycofanie si z Ukadu Warszawskiego jednego czy
dwch krajw komunistycznych, by posuyy jako model neu-
tralnego socjalistycznego pastwa oraz przykad do naladowa-
nia przez ca Europ. Niektrzy dysydenci ju o tym mwi.
Mona oczekiwa, e Jugosawia bdzie odgrywa dobrze
widoczn rol w nowym scenariuszu. Manifestowanie si rywa-
lizacji chisko-sowieckiej o wpywy w Europie moe potoczy
si wedug scenariusza walki o hegemoni, co ju si dzieje w
Azji Poudniowo-Wschodniej. Celem tego byyby prby tworze-
nia nowych, faszywych przymierzy pomidzy potgami komu-
nistycznymi a niekomunistycznymi oraz rozbicie istniejcej struk-
tury NATO i zastpienie jej przez system zbiorowego bezpiecze-
stwa europejskiego, co doprowadzioby do ostatecznego wyco-
fania amerykaskiej obecnoci wojskowej z Europy Zachodniej
i do wzrostu wpyww komunistycznych w tym rejonie.
Jest to skutkiem zrcznych i elastycznych manewrw, takich
jak te, dziki ktrym rzdzce partie komunistyczne znajduj
sposoby, na dostarczanie midzynarodowemu ruchowi komuni-
stycznemu wsparcia strategicznego, tak, jak to mia na myli To-
gliatti; a ktre to dziaania rni si kontrastowo od niszczcej
sztywnoci postpowania z okresu stalinowskiego.
495
Ostatnie podre przewodniczcego Hua do Jugosawii i Ru-
munii, a take coraz blisze zwizki partii francuskiej i woskiej z
Chiczykami, s zwiastunami majcego nadej stanu rzeczy. W
rzeczywistoci, stosujc now metodologi, mona dostrzec
coraz wicej oznak, wskazujcych na to, e pocztek finaowej
fazy komunistycznej dalekosinej polityki jest ju bliski. Aresz-
towanie i wygnanie Sacharowa, okupacja Afganistanu, rozwj
wypadkw w Polsce oraz iracka napa na Iran jesieni 1980 r.,
s wrd tych wskanikw.
Dwa ostatnie maj szczeglne znaczenie strategiczne. Rozwj
wypadkw w Polsce przedstawia si jak wielki krok w kierunku
finaowej fazy strategii komunistycznej na Europ. Iracki atak na
Iran wyglda jak wsplny wysiek radykalnych krajw arabskich,
z ktrych kady jest w ukadzie zjednoczonego frontu ze Zwiz-
kiem Sowieckim, przeciwko imperializmowi, wic wykorzystu-
j dualne taktyki (przejawy wrogoci ze strony Iraku, a pomoc
od Syrii i Libii) z jednym nadrzdnym celem, doprowadzenia Ira-
nu do antyzachodniego przymierza z nimi. Celem takiego przy-
mierza byoby przejcie kontroli nad tym strategicznie ywotnym
terenem Bliskiego Wschodu. Pomimo czystek komunistw w
Iraku, dokonywanych rzekomo przez Saddama Husseina oraz jego
umiarkowania w postawie wobec Stanw Zjednoczonych, w
dalszym cigu otrzymuje on dostawy broni od pastw komuni-
stycznych, podobnie jak jego irascy przeciwnicy.
Nastpne pi lat bdzie z pewnoci okresem intensywnych
zmaga. Zaznaczy si to wielk, skoordynowan ofensyw komu-
nistyczn, zamierzon, by realnie wykorzystywa sukcesy pro-
gramw strategicznej dezinformacji ostatnich dwudziestu lat, a
nade wszystko wykorzystywa kryzysy i bdy, jakie w zachod-
niej polityce popeniano wobec Bloku Komunistycznego. Bo-
wiem gwnym celem komunistw bdzie spowodowanie wiel-
kiego i nieodwracalnego przechylenia rwnowagi, istniejcej
496
midzy wiatowymi potgami, na korzy Bloku Sowieckiego,
jako przygotowa wstpnych do ideologicznego finau: ustano-
wienia wiatowej federacji pastw komunistycznych.
Istnieje wiele opcji strategicznych, ktrymi dysponuj komu-
nistyczni stratedzy i ktre mog by wykorzystywane w rnych
kombinacjach, dla osignicia zamierzonego celu. Niemoliwe
byoby wyliczy je wszystkie, ale jest pi opcji do zastosowania
we wzajemnie poczonych wariantach, przedstawiaj si one
w nastpujcy sposb:
cilejsze sprzymierzanie si niezalenej, socjalistycznej Eu-
ropy z Blokiem Sowieckim, przy rwnolegym zjednoczeniu
si Stanw Zjednoczonych i Chin z Japoni w zalenoci od
tego czy pjdzie w kierunku socjalizmu, czy jednak pozost-
anie konserwatywna; Japonia mogaby przyczy si do ktre-
jkolwiek z tych dwch opcji;
Wsplne denie Bloku Sowieckiego i socjalistycznej Europy
do znalezienia sprzymierzecw w Trzecim wiecie przeci-
wko Stanom Zjednoczonym i Chinom;
Na polu militarnym, intensywne wysiki w celu uzyskania
rozbrojenia jdrowego Amerykanw;
W dziedzinie ideologicznej i politycznej, zrealizowanie teorii
zbienoci (konwergencji) Wschd-Zachd, na komunistyc-
znych warunkach;
Ustanowienie wiatowej federacji pastw komunistycznych.
W kadej z tych opcji strategia noyczek odegra swoj rol,
po czym, prawdopodobnie w kocowym momencie, ostrza no-
yczek zcz si razem. Zniknie wtedy element wyranej dual-
noci w polityce sowieckiej i chiskiej. Ukrywana dotd, cisa
koordynacja dziaa midzy nimi, stanie si widoczna i dominu-
jca. Sowieci i Chiczycy oficjalnie i jawnie si pogodz. W ten
497
sposb strategia noyczek przeksztaci si logicznie w strate-
gi jednej zacinitej pici, aby utrwali fundamenty i dostar-
czy siy napdowej dla wiatowej federacji komunistycznej.
Podana opcja europejska mogaby by rozwijana poprzez
nawrt do kontrolowanej demokratyzacji na wzr czechoso-
wacki, prawdopodobnie wczajc Czechosowacj i Zwizek
Sowiecki. Intensyfikacja twardogowej polityki oraz represyj-
no-agresywnych metod w ZSRR, ktrych przykad stanowi aresz-
towanie Sacharowa i okupacja Afganistanu, zapowiada koniecz-
no przestawienia si na demokratyzacj, ktra by moe na-
stpi wraz z odejciem Breniewa ze sceny politycznej. [Nastp-
ne spostrzeenia zostay zapisane przez autora przed mierci
Breniewa, po nich bd komentarze, odnonie wydarze po jego
mierci poczynajc od podrozdziau: Komentarze na temat mia-
nowania Andropowa i innych wydarze po mierci Breniewa]
Nastpc Breniewa prawdopodobnie zostanie kto w rodzaju
sowieckiego Dubczeka. Ale ta sukcesja bdzie wana jedynie w
sensie reprezentacyjnym. Rzeczywisto wsplnego przywdz-
twa oraz wsplne zaangaowanie si przywdcw w now dok-
tryn i dalekosin polityk, pozostan nienaruszone. Niewy-
kluczone, e wanie wtedy zostanie podane do publicznej wia-
domoci, i gospodarcze i polityczne podstawy komunizmu w
Zwizku Sowieckim zostay ugruntowane, wobec czego mona
bdzie przej do demokratyzacji. Dostarczyoby to argumentw
dla wprowadzenia nowego zestawu reform.
Reim Breniewa i jego neostalinowskie dziaania przeciwko
dysydentom oraz wojna w Afganistanie, zostan potpione, tak
jak w roku 1968 zosta potpiony reim Novotnego. W dziedzi-
nie ekonomicznej naley oczekiwa, e reformy gospodarcze
sprowadz sowieckie praktyki do modelu jugosowiaskiego, a
moe nawet do zachodnich modeli pastwa socjalistycznego.
Niektre ministerstwa gospodarcze mogyby zosta rozwizane;
498
kontrola byaby bardziej zdecentralizowana; istniejce fabryki i
zakady przemysowe mogyby zosta przeksztacone w samorz-
dzce si indywidualne firmy; bd zdecydowanie powikszone
materialne zachty; niezalena rola technokratw, rad robotni-
czych i zwizkw zawodowych zostaaby zwikszona; natomiast
wyranemu pomniejszeniu ulegaby kontrola Partii nad ca eko-
nomi. Takie reformy opierayby si na sowieckich dowiadcze-
niach z lat dwudziestych i szedziesitych, a take na dowiad-
czeniach jugosowiaskich. Partia byaby mniej widoczna, lecz
dalej kontrolowaaby gospodark spoza sceny, jak poprzednio.
Celowo obecnie podkrelany obrazek stagnacji i niedostatkw
powinien by postrzegany jako przygotowania do mylcych in-
nowacji, istniej zamierzenia by nada tym innowacjom wiksz
si oddziaywania na Zachodzie, kiedy zostan wprowadzone.
Polityczna liberalizacja i demokratyzacja poszyby w lady
generalnych wytycznych z czechosowackiej prby z roku 1968.
Wtedy, w 1968, mg to by manewr z zakresu politycznego eks-
perymentu, jaki Mironow mia na myli ju w roku 1960. Libera-
lizacja z pewnoci bdzie widowiskowa i wywierajca wrae-
nia. W oficjalnych wypowiedziach mogyby znale si komuni-
katy o zmniejszeniu roli partii komunistycznej; jej monopol zo-
staby umniejszony w sposb zauwaalny. Mogoby nastpi rw-
nie ostentacyjne rozdzielenie wadzy na ustawodawcz, wyko-
nawcz i sdownicz. Rada Najwysza moga-by otrzyma wicej
reprezentacyjnej wadzy, a jej przewodniczcy i deputowani wik-
sz pozorn niezaleno. Mogyby zosta rozdzielone stanowi-
ska prezydenta Zwizku Sowieckiego i Pierwszego Sekretarza
partii. KGB zostaaby zreformowana. Dysydenci w kraju uzy-
skaliby amnesti, a ci za granic, zezwolenie na powrt do kraju,
niektrzy z nich objliby przywdcze stanowiska w rzdzie. Sa-
charow mgby zosta wczony w jakiej roli do rzdu, albo uzy-
ska pozwolenie na wykadanie na zagranicznych uczelniach.
499
Wicej widocznych swobd uzyskaliby artyci i twrcy oraz or-
ganizacje kulturalne i naukowe, takie jak zwizki pisarzy, Akade-
mia Nauk, a take zwizki zawodowe. Kluby polityczne zostay-
by otwarte take dla osb nie bdcych czonkami partii komu-
nistycznej. Dysydenccy liderzy mogliby utworzy jedn, lub wi-
cej alternatywnych partii politycznych. Cenzura zostaaby zago-
dzona, kontrowersyjne ksiki, przedstawienia teatralne, filmy
oraz dziea sztuk piknych mogyby by publikowane, grane i
wystawiane. Wielu wybitnych artystw, przebywajcych obec-
nie i dziaajcych twrczo za granic, wrcioby do Zwizku So-
wieckiego i kontynuowaoby swoj karier zawodow. Przyjto-
by konstytucyjne poprawki, aby zagwarantowa wypenianie
Postanowie Helsiskich i podtrzymywanoby wraenia, e s one
realizowane. Sowieccy obywatele uzyskaliby wiksz swobod
podrowania. Obserwatorzy zachodni oraz z Organizacji Naro-
dw Zjednoczonych zostaliby zaproszeni do Zwizku Sowieckie-
go, eby mogli by wiadkami reform, ich wprowadzania i dzia-
ania.
Ale, podobnie jak byo to w przypadku Czechosowacji, ta li-
beralizacja byaby wykalkulowana i zwodnicza w tym znacze-
niu, e zostaaby wprowadzona od gry. Mianowicie zostaaby
przeprowadzona przez Parti, poprzez wszystkie komrki par-
tyjne i indywidualnych czonkw Partii w rzdzie, w Radzie Naj-
wyszej, w sdach i machinie wyborczej; wprowadzaby j KGB
poprzez swoich agentw wrd intelektualistw i naukowcw.
Byaby to kulminacja planw Szelepina. Tak przeprowadzona li-
beralizacja przyczyniaby si do stabilizacji reimu w skali kra-
ju, oraz do osignicia zaplanowanych celw za granic.
Aresztowanie Sacharowa w styczniu 1980 r., wywouje pyta-
nie, dlaczego KGB, ktry w przeszoci z sukcesami chroni ta-
jemnice pastwowe i przeladowa opozycj, utajniajc jedno-
czenie wystpki reimu, sta si nagle tak nieskuteczny teraz? A
500
szczeglnie, dlaczego pozwoli Zachodowi na dostp do Sacha-
rowa oraz dlaczego aresztowanie go i fakt wygnania wewntrz-
nego, zostay tak bezinteresownie nagonione? Najbardziej praw-
dopodobn odpowiedzi jest ta, e aresztowanie Sacharowa i
nkanie innych dysydentw ma na celu przygotowanie przyszej
amnestii, jako bardzo wiarygodnej i przekonujcej. W takim ra-
zie ruch dysydencki jest obecnie przygotowywany na kulmina-
cyjne uwieczenie swojej roli strategicznej, a t bdzie przeko-
nanie Zachodu o autentycznoci sowieckiej liberalizacji, gdy
ona nastpi. Kolejni uciekinierzy z kraju, wysokiego szczebla, albo
rni urzdowi emigranci mog pojawi si na Zachodzie, za-
nim nastpi zmiana w polityce.
Zapowied realizowania Postanowie Helsiskich przez So-
wietw przypomina, e Konferencj w Helsinkach zwoay kraje
Ukadu Warszawskiego, przy organizacyjnej pomocy sowieckie-
go agenta Timo z Helsinek. To oni rozpoczli rozmowy o bez-
pieczestwie europejskim i nalegali na kontynuowanie procesu
KBWE. Poniewa Sowieci podpisali Porozumienia KBWE, mo-
na byo oczekiwa, e bd ich przestrzega, a przynajmniej bd
udawa, e je realizuj. Tymczasem w ZSRR ma miejsce ostenta-
cyjne nierealizowanie umw KBWE, zauwaone na konferen-
cjach w Belgradzie i Madrycie, ktre byy kontynuacj helsiskie-
go spotkania; taka wic ostentacja, w poczeniu z zapowiedzi
przestrzegania porozumie z Helsinek, jest taktycznym wzmac-
nianiem przyszego efektu politycznego, gdy Sowieci i kraje Blo-
ku zastosuj przestawienie si na pozorne realizowanie uchwa
KBWE, w finaowej fazie dalekosinej polityki.
Liberalizacja we Wschodniej Europie mogaby, prawdopo-
dobnie, spowodowa w Czechosowacji powrt do wadzy Dub-
czeka i jego wsplnikw. Jeli ten proces zostaby rozszerzony
na Niemcy Wschodnie, to monaby si nawet spodziewa upad-
ku muru berliskiego.
501
Przyjcie przez Zachd nowej liberalizacji jako wydarze-
nia autentycznego, stworzyoby warunki do rozszerzenia za-
sigu strategii komunistycznej na Stany Zjednoczone, Europ
Zachodni oraz, by moe, Japoni. Praska Wiosna bya przy-
jta na Zachodzie, i to nie tylko przez lewic, jako spontanicz-
na i prawdziwa ewolucja komunistycznego reimu, w formie
demokratycznego i humanitarnego socjalizmu, pomimo fak-
tu, e oglnie reim, struktury Partii i jej cele, pozostaway
niezmienione. Ten mechanizm dziaania zosta ju opisany.
Wprowadzona na szersz skale, liberalizacja w Zwizku So-
wieckim i wszdzie indziej miaaby jeszcze silniejszy efekt.
Mgby zosta reaktywowany eurokomunizm. Mogaby by
zintensyfikowana presja na utworzenie zjednoczonych fron-
tw z udziaem partii komunistycznych i socjalistycznych oraz
zwizkw zawodowych, w skali narodowej i midzynarodo-
wej. Tym razem socjalici mogliby naprawd wpa w pu-
apk. Rzdy zjednoczonych frontw, pod silnym wpywem
komunistycznym, mogyby przej wadz we Francji, Wo-
szech i najpewniej w innych jeszcze krajach. Wszdzie zosta-
yby reaktywowane wpywy partii komunistycznych i urucho-
miono by ich potn baz majtkow. Znaczna cz Europy
mogaby si przeksztaci w lewicowy obz, zostawiajc je-
dynie par punktw oporu konserwatywnego.
Wzrastaaby rwnie presja na przyjcie rozwizania proble-
mu niemieckiego, w ktrym pewna forma konfederacji pomi-
dzy Wschodnimi a Zachodnimi Niemcami byaby poczona z
neutralnoci caoci pastwa i zawarciem traktatu przyjani ze
Zwizkiem Sowieckim. Francja i Wochy pod nowymi rzdami
frontowymi, zdecydowayby si na podzielenie swojego losu z
Niemcami i Zwizkiem Sowieckim, Wielka Brytania stanaby
przed koniecznoci wyboru midzy neutraln Europ, a Stana-
mi Zjednoczonymi.
502
Nie mona jednak oczekiwa, e NATO przetrwaoby ten pro-
ces. Czechosowacy, w kontracie do ich zachowania z roku 1968,
tym razem mogliby podj inicjatyw wraz z Rumunami i Jugo-
sowianami, i wysun propozycj (w kontekcie KBWE) rozwi-
zania Ukadu Warszawskiego w zamian za rozwizanie NATO.
Zniknicie Ukadu Warszawskiego miaoby maleki skutek dla
sprawnoci koordynacji Bloku Komunistycznego, lecz rozwiza-
nie NATO oznaczaoby z pewnoci opuszczenie europejskiego
kontynentu przez oddziay amerykaskie i w konsekwencji bli-
sze europejskie przymierze ze zliberalizowanym Blokiem So-
wieckim. By moe na dusz met podobny proces mgby
negatywnie wpyn na stosunki pomidzy Stanami Zjednoczo-
nymi a Japoni, co mogoby doprowadzi do zniesienia paktu
bezpieczestwa midzy nimi.
EWG w obecnym ksztacie nie stanowioby przeszkody w
zneutralizowaniu Europy i w wycofaniu wojsk amerykaskich,
nawet gdyby zostao powikszone. A nawet mogoby te procesy
przypieszy. Zaakceptowanie EWG przez partie eurokomuni-
styczne w latach siedemdziesitych, po okresie opozycji z lat
szedziesitych, sugeruje, e taki pogld jest podzielany przez
komunistycznych strategw. Wysiki Jugosowian i Rumunw,
majce na celu wypracowanie silniejszych wizi z EWG, powin-
ny by rozumiane nie jako dziaania szkodliwe dla sowieckich
interesw, lecz jako stawianie fundamentw pod poczenie si
EWG z RWPG. Parlament europejski mgby sta si oglnoeu-
ropejskim socjalistycznym parlamentem, z reprezentacj ze
Zwizku Sowieckiego. Europa od Atlantyku po Ural przekszta-
ciaby si w neutraln, socjalistyczn Europ.
Stany Zjednoczone, zdradzone przez swoich byych europej-
skich sojusznikw, skaniayby si ku wycofaniu do swojej ame-
rykaskiej twierdzy, lub te z paroma pozostaymi konserwatyw-
nymi krajami, moliwe, e wcznie z Japoni, starayby si na-
503
wiza przymierze z Chinami, jako jedyn przeciwwag do so-
wieckiej potgi. Im wiksza obawa przed sowiecko-socjalistycz-
noeuropejsk koalicj, tym silniejszy argument do grania chi-
sk kart postawiony na faszywej przesance, e Chiny s
prawdziwym nieprzyjacielem Zwizku Sowieckiego.
Liberalizacja we Wschodniej Europie, zakrojona i realizowa-
na na sugerowan skal, mogaby wywrze socjalne i polityczne
skutki w samych Stanach Zjednoczonych, zwaszcza, gdyby temu
procesowi towarzyszy ostry kryzys gospodarczy. Stratedzy ko-
munistyczni wypatruj takiej okazji. Sowieccy i inni komunistycz-
ni ekonomici uwanie obserwuj amerykask sytuacj ekono-
miczn. Od czasu przyjcia dalekosinej polityki, Instytut Eko-
nomii wiatowej i Stosunkw Midzynarodowych, najpierw pod
przewodnictwem Arzumanjana, a obecnie kierowany przez Ino-
ziemcewa, analizuje i wykonuje dla Komitetu Centralnego pro-
gnozy funkcjonowania niekomunistycznych systemw gospodar-
czych, przede wszystkim amerykaskiego. Inoziemcew jest cz-
stym gociem w Stanach Zjednoczonych, by czonkiem delega-
cji sowieckiej przyjtej przez Kongres USA w styczniu 1978 roku.
Blok Komunistyczny nie powtrzy swojego bdu z lat 1929-1932,
gdy nie wykorzysta zachodniej recesji gospodarczej. W tamtym
czasie Zwizek Sowiecki by saby politycznie i gospodarczo; na-
stpnym razem sytuacja bdzie odmienna. Cay Blok bdzie poli-
tycznie lepiej przygotowany, by wykorzysta depresj ekonomicz-
n na Zachodzie, jako dowd na fiasko systemu kapitalistyczne-
go.
Informacje ze rde komunistycznych o wystpujcych w
krajach Bloku brakach zaopatrzeniowych, szczeglnie dotycz-
cych olejw i zboa, powinny by traktowane ze szczegln re-
zerw, poniewa tego rodzaju informacje mogyby rwnie do-
brze suy ukryciu przygotowa do finaowej fazy polityki, oraz
wywoaniu na Zachodzie lekcewaenia i niedoceniania ekono-
504
micznego potencjau Bloku. Z ca pewnoci mona stwierdzi,
e Blok Sowiecki jest bardzo zainteresowany pozyskiwaniem i
potajemnym gromadzeniem zapasw oleju i zboa, ktre potem
mogyby zosta uyte w celach politycznych, w czasie kryzysu,
by wesprze nowo ustanowione prokomunistyczne rzdy w Eu-
ropie czy gdziekolwiek indziej. Warto zauway, ze skala sowiec-
kiego eksportu oleju do Indii ju przynosi polityczne korzyci
dla Zwizku Sowieckiego.
Stosunki chisko-sowieckie
Liberalizacji w Zwizku Sowieckim mogoby towarzyszy
pogbianie si rozamu chisko-sowieckiego. Konsekwencjami
tego mogoby by zerwanie stosunkw handlowych i dyploma-
tycznych i wzrost widowiskowych incydentw granicznych a
moe nawet gbszych wtargni na terytorium przeciwnika,
podobnych do chiskiej inwazji na Wietnam w roku 1979
inwazji, ktra rwnie dobrze moga suy za wiczenia do przy-
szych operacji chisko-sowieckich.
Pogbianie si rozamu mogoby zaostrzy strategi noy-
czek. Mogoby podziaa na Stany Zjednoczone i inne ocalae
narody konserwatywne, jako bodziec do zawarcia cilejszego
przymierza z Chinami, przeciwko sowiecko-socjalistycznoeuro-
pejskiej koalicji. Wsppraca wojskowa byaby czci tego przy-
mierza i Chiny mogyby posun si a do zaoferowania baz, w
zamian za pomoc w rozbudowie ich potencjau wojskowego.
Zapowiedzi tego mog by, i w takim kontekcie powinny by
analizowane, umowy w sprawie baz wojskowych midzy Stana-
mi Zjednoczonymi a Somali i Egiptem.
Zerwanie stosunkw dyplomatycznych midzy Zwizkiem
Sowieckim a Chinami mogoby skomplikowa, lecz nie przerwa
procesu polityki koordynacji pomidzy nimi. Te dwa pastwa
505
maj ju za sob dwadziecia lat zdobywania dowiadczenia i
wzajemnego zaufania w przeprowadzaniu faszywego rozamu.
Stabilnie funkcjonujce chisko-sowieckie kontakty dwustron-
ne polityczne, dyplomatyczne i ekonomiczne mogyby nadal
by wykorzystywane w celu koordynowania chisko-sowieckich
dziaa dezinformacyjnych, zwizanych z rozamem. Przerwanie
tych kanaw mogoby sta si przeszkod, lecz byo wystarcza-
jco duo czasu, na przygotowanie alternatywnych rozwiza
problemu koordynacji. Po zerwaniu sowiecko-albaskich stosun-
kw dyplomatycznych w 1960 roku, nie nastpio zerwanie rela-
cji midzy Albani a wszystkimi pozostaymi komunistycznymi
pastwami Europy Wschodniej. Podajc wic za takim prece-
densem, monaby oczekiwa, e Rumunia i Jugosawia utrzyma-
j swoje przedstawicielstwa w Pekinie, nawet gdyby Sowieci stam-
td mieli si wycofa, lub zosta wyrzuceni. Chisko-sowiecka
koordynacja mogaby by przeprowadzana, do pewnego stopnia,
przez rumuskich i jugosowiaskich porednikw. Zachodzi
take moliwo, i przez cay czas istniej kanay tajnej komuni-
kacji pomidzy Zwizkiem Sowieckim a Chinami, ktre s nie-
dostpne dla Zachodu. Ponadto jest prawdopodobne, e istniej
i funkcjonuj tajne centrale Bloku, ktrych personel skada si z
wysokich rang przedstawicieli pastw komunistycznych, i alu-
zje na ten temat uczyniono ju w powyszym tekcie.
Trzeci wiat
Sprzymierzenie si Zwizku Sowieckiego i Europy Wschod-
niej z socjalistyczn Europ Zachodni mogoby posuy do
wywierania potnego wpywu na partie socjalistyczne i zwiz-
ki zawodowe Trzeciego wiata. Niektre z pozostaych konser-
watywnych krajw Trzeciego wiata zostayby silnie przycigni-
te w kierunku orientacji socjalistycznej. Opr przeciwko komu-
506
nizmowi ze strony midzynarodwki socjalistycznej zostaby
zastpiony poczonymi komunistyczno-socjalistycznymi de-
niami do zdobycia wpyww w Trzecim wiecie, popartymi
wiadczon tam pomoc ekonomiczn. Miaoby to daleko idce
konsekwencje, zwaszcza jeliby pomoc amerykaska dla krajw
Trzeciego wiata zostaa ograniczona wskutek gbokiej depre-
sji gospodarczej w USA. Sowiecka ropa i zboe mogyby zosta
uyte z pomylnym efektem.
Wybitny latynoamerykaski strateg komunistyczny Arismen-
di, przewidzia w swoim artykule na temat Nikaragui, e dojdzie
do midzynarodowej solidarnoci midzy socjalistami i komu-
nistami, we wspieraniu narodowo-wyzwoleczej walki w Ame-
ryce aciskiej.
2
Kuba, ktra mogaby pj w lady sowieckiej,
przykadowej liberalizacji (emigracja kubaska lat osiemdzie-
sitych mogaby by czci przygotowa do takiego ruchu),
odgrywaaby aktywn rol w tej walce wyzwoleczej. Ci przy-
wdcy ruchu pastw niezaangaowanych, ktrzy s cile po-
wizani z krajami komunistycznymi, staraliby si wpyn na
reszt niezaangaowanych, propagujc wsplne akcje z komu-
nistami i socjaldemokratami, w imi wsplnych interesw: do-
prowadzenia do rozbrojenia Stanw Zjednoczonych i zreduko-
wania ich roli jako wiatowej potgi; do izolowania Izraela, Afryki
Poudniowej i Chile, oraz do popierania ruchw wyzwoleczych
w Ameryce aciskiej, w poudniowej czci kontynentu afry-
kaskiego i na Bliskim Wschodzie, ze szczeglnym uwzgldnie-
niem OWP.
3
Rnorodne midzynarodowe platformy politycz-
ne, takie jak Organizacja Narodw Zjednoczonych, Organi-
zacja Jednoci Afrykaskiej oraz Komisja Brandta do spraw
Pnoc-Poudnie byyby wykorzystywane do wywierania na-
ciskw politycznych i ekonomicznych, wcznie z odmow
dostarczania ropy naftowej, o ile taki wariant daoby si za-
stosowa.
507
W pozorowanym wspzawodnictwie ze Zwizkiem Sowiec-
kim, rwnie Chiny zwikszyyby swoj aktywno w Trzecim
wiecie. Stany Zjednoczone byyby inspirowane do powiksza-
nia i umacniania wpyww Chin i ich wsplnikw takich jak
Egipt, Somalia i Sudan, jako zapory dla sowieckiej ekspansji. To
amerykaskie poparcie znacznie uatwioby Chinom otwarcie si
na wszelkie manewry i nawizywanie faszywych przymierzy, z
Tajlandi, z krajami muzumaskimi takimi jak Pakistan, Iran,
Egipt, Arabia Saudyjska czy inne konserwatywne kraje arabskie.
Otworzyoby im take drzwi do penetracji Ameryki aciskiej.
Sowiecka okupacja Afganistanu zostaa wykorzystana przez
Chiczykw do utrwalenia ich pozycji w Pakistanie. Analizujc
tak ich taktyk, naley si spodziewa wicej przypadkw wtr-
cania si Sowietw i Chiczykw w sprawy ssiednich krajw.
Chisko-sowiecka rywalizacja nie przeszkodzia zwycistwu
komunistw w Wietnamie. Nie przeszkodzi te w penetrowaniu
przez Chiny Trzeciego wiata. Rzecz oczywista, e jeli Trzeci
wiat miaby zosta podzielony na obozy prosowiecki i prochi-
ski, to odbdzie si to kosztem interesw Stanw Zjednoczonych
oraz ocalaych zachodnich narodw konserwatywnych. Finao-
wym rezultatem wspierania chiskich wpyww w Trzecim
wiecie byoby uksztatowanie si tam dodatkowych, w stosun-
ku do obecnego stanu rzeczy reimw, wrogo nastawionych
wobec Zachodu.
Rozbrojenie
Koalicja sowiecko-socjalistycznoeuropejska dziaajc wspl-
nie z ruchem krajw niezaangaowanych w Organizacji Naro-
dw Zjednoczonych, stworzyaby bardzo dogodne warunki dla
strategii komunistycznej w kwestii rozbrojenia. Amerykaski
kompleks wojskowo-przemysowy znalazby si pod cikim
508
ogniem. Liberalizacja w Zwizku Sowieckim i Europie Wschod-
niej dostarczyaby dodatkowego bodca do rozbrojenia. Utrzy-
mywanie potnego budetu obronnego Stanw Zjednoczonych
nie byoby ju usprawiedliwione. Argument za przystosowaniem
si, zostaby znacznie wzmocniony. Nawet Chiny mogyby rzu-
ci na szal swoje argumenty na rzecz sowiecko-socjalistycznej
taktyki kontrolowania zbroje i rozbrojenia.
Zbieno
Po pomylnym i skutecznym wykorzystaniu strategii noyczek
w celu wspierania komunistycznej strategii w Europie i w Trzecim
wiecie, w okresie pocztkowym finaowej fazy dalekosinej po-
lityki, mona oczekiwa pojednania chisko-sowieckiego. Jest to
zaplanowane, oraz sygnalizowane ze strony dalekosinej polityki
i strategicznej dezinformacji zwizanej z rozamem.
Blok Komunistyczny, ze swoimi wieymi nabytkami w Afry-
ce i Azji Poudniowo-Wschodniej, ju jest silny. Wsparte przez
Europ wpywy sowieckie, oraz popierane przez Ameryk wpy-
wy chiskie, mogyby w przypieszonym tempie doprowadzi
do nowych zdobyczy w Trzecim wiecie. Niedugo komunistycz-
ni stratedzy bd mogli nabra przekonania, e rwnowaga si w
wiecie przechylia si nieodwracalnie na ich korzy. W takim
przypadku mogliby rwnie dobrze postanowi o chisko-sowiec-
kim pojednaniu. Strategia noyczek ustpiaby przed strate-
gi jednej zacinitej pici. W takim momencie jednostronny
przechy dawnej rwnowagi politycznej i wojskowej, byby ju
dla wszystkich w peni widoczny. Zbieno nastpiaby nie po-
midzy dwiema rwnorzdnymi czciami, ale odbywaaby si
na warunkach dyktowanych przez Blok Komunistyczny. Argu-
ment o potrzebie dostosowania si, wobec przytaczajcej siy
komunizmu, byby dosownie nie do odparcia. Za nim nastpo-
509
wayby rozbudowywane naciski na zmiany w amerykaskim sys-
temie politycznym i ekonomicznym, tak, jak zostao to przed-
stawione w traktatach Sacharowa. Tradycyjni konserwatyci zo-
staliby odizolowani i doprowadzeni do krytycznego pooenia.
Staliby si oni ofiarami nowego jak gdyby McCarthyzmu, tym
razem ze strony lewicy. Sowieccy dysydenci, ktrzy s obecnie
wychwalani jako bohaterzy oporu przeciwko sowieckiemu ko-
munizmowi, odegraliby rol przy argumentowaniu na korzy
zbienoci. Ich obecni zwolennicy stanliby przed wyborem
porzucenia swoich idoli, albo uznania legitymizmu nowego rei-
mu sowieckiego.
wiatowa federacja komunistyczna
Integracja Bloku Komunistycznego nastpiaby w sposb prze-
widziany przez Lenina, gdy zostaa utworzona III Midzynarodw-
ka (komunistyczna). To oznacza, e Zwizek Sowiecki i Chiny nie
wchonoby jedno drugiego, ani te innych krajw. Wszystkie kraje
europejskiej i azjatyckiej strefy komunistycznej, wraz z nowymi
pastwami komunistycznymi w Europie i w Trzecim wiecie, po-
czyyby si w ponadnarodow, ekonomiczn i polityczn fede-
racj komunistyczn. Nieporozumienia i rozdwiki sowiecko-al-
baskie, sowiecko-jugosowiaskie i sowiecko-rumuskie zostay-
by rozwizane w lad, albo nawet jeszcze z wyprzedzeniem, co by
moe, pojednania chisko-sowieckiego. Wsppraca polityczna,
ekonomiczna, wojskowa, dyplomatyczna i ideologiczna pomidzy
wszystkimi pastwami komunistycznymi, obecnie czciowo skry-
wana, staaby si jawnie widoczna. Mogoby nawet doj do pu-
blicznych potwierdze, e wszystkie rozamy i spory byy wycz-
nie dugoterminowymi operacjami dezinformacyjnymi, ktre
umoliwiy z powodzeniem wprowadzi w bd siy imperialistycz-
ne. Mona sobie wyobrazi skutki tego dla morale Zachodu.
510
W nowej, wiatowej federacji komunistycznej zniknyby r-
ne rodzaje komunizmu, wystpujce obecnie; zostayby zastpio-
ne przez jednolity, rygorystyczny i karny gatunek leninizmu. Ten
proces byby bolesny. Koncesje udzielone w imi reform gospo-
darczych i politycznych, zostayby wycofane. Sprzeciwy religijne
czy intelektualne byyby stumione. Nacjonalizm i wszystkie inne
formy prawdziwej opozycji zostayby zmiadone. Ci, ktrzy ko-
rzystajc z odprenia, ustanowili przyjazne kontakty z Zachodem,
zostaliby skarceni lub nawet pocignici do odpowiedzialnoci
karnej, jak ci oficerowie sowieccy ktrzy podczas II wojny wiato-
wej wsppracowali z aliantami. W nowych pastwach komuni-
stycznych, na przykad we Francji, Woszech i w Trzecim wiecie
wyalienowane klasy zostayby poddane reedukacji. Zostayby za-
inscenizowane pokazowe procesy imperialistycznych agentw.
Zostayby podjte dziaania przeciwko przywdcom narodowym i
socjaldemokratycznym, partyjnym aktywistom, byym urzdnikom
cywilnym, oficerom i duchowiestwu. Ostatnie pozostaoci pry-
watnej przedsibiorczoci i wasnoci zostayby zniszczone. Nacjo-
nalizacja przemysu, finansw i rolnictwa zostaaby ukoczona. W
rzeczywistoci tej mona byoby spodziewa si ponownego uze-
wntrznienia wszystkich totalitarnych cech, znanych z wczesnych
etapw sowieckiej rewolucji i powojennych lat stalinowskich w
Europie Wschodniej, przede wszystkim w krajach nowo zdobytych
po wojnie dla komunizmu. Niekwestionowany i niekwestionowal-
ny, prawdziwy monolit komunistyczny zdominowaby cay wiat.
Komentarze na temat mianowania Andropowa
i innych wydarze po mierci Breniewa
Powysze analizy i prognozy zostay dokonane jeszcze pod-
czas sprawowania wadzy w ZSRR przez Breniewa, gdy autor
przewidywa jego odejcie ze sceny politycznej. Sukcesja po Bre-
511
niewie i inne wydarzenia, w zasadzie potwierdzaj powag i ak-
tualno pogldw autora. Na przykad, natychmiastowe miano-
wanie Andropowa jako nastpcy Breniewa, potwierdzio jedn
z gwnych tez niniejszej ksiki, mianowicie, e problem sukce-
sji w przywdztwie sowieckim zosta z dawna rozwizany. Prak-
tyczny wzgld na dugoterminowe strategie sta si gwnym
czynnikiem stabilizujcym w tym rozwizaniu. Mianowanie by-
ego szefa KGB, ktry by odpowiedzialny za przygotowanie fa-
szywej strategii liberalizacji w ZSRR, informuje, e by to czynnik
decydujcy przy wyborze Andropowa, a take wskazuje na ry-
che nadejcie takiej liberalizacji w bliskiej przyszoci.
Takie awansowanie Andropowa pasuje do znanego, i praktyko-
wanego w komunizmie wzorca, wedug ktrego byy szef suby
bezpieczestwa zostaje przywdc Partii, w celu zabezpieczenia
wanego przesunicia w realizowaniu strategii. Kadar, ktry wpro-
wadzi tak zwan liberalizacj na Wgrzech, Hua Kuo-feng, pod
ktrego rzdami Chiny przesuny si w kierunku kapitalistycz-
nego pragmatyzmu, oraz Kania, ktry zainicjowa polsk od-
now i uzna Solidarno wszyscy oni byli wczeniej szefami
suby bezpieczestwa. Ten wzorzec jest odbiciem kluczowej roli
sub bezpieczestwa w liberalizacji reimw komunistycznych.
Mianowanie Andropowa jest sygnaem do zrozumienia, e nastp-
c Breniewa mia zosta Szelepin, z racji jego najgbszego wta-
jemniczenia w kwestie liberalizacji w ZSRR i w innych miejscach
Bloku, gdyby nie skompromitowanie go przez Staszynskiego, kt-
ry zdemaskowa na Zachodzie rol, jak spenia Szelepin w zabj-
stwie przywdcy emigracyjnego Bandery, przeszkod dla Szelepi-
na stao si rwnie wyjawienie przez autora niniejszej ksiki,
udziau Szelepina w strategicznym przegrupowaniu KGB.
Innym wanym czynnikiem, przemawiajcym za wyborem
Andropowa byo jego przewodniczenie w czechosowackiej
liberalizacji w latach 1967-68, oraz w liberalizacji na W-
512
grzech, ktra odbywaa si wtedy, gdy by on, do poowy roku
1967, szefem wydziau Komitetu Centralnego, koordynujce-
go wszelkie stosunki z krajami komunistycznymi . Tak wic
czas zwolnienia przywdcy Solidarnoci i wiadomoci o
mianowaniu Andropowa potwierdzaj inn tez tej oto ksi-
ki: e liberalizacja nie ograniczy si do ZSRR, lecz zaplano-
wana na rozszerzanie wpyww, obejmie swym zasigiem
Europ Wschodni, a przede wszystkim Polsk. Ten ekspery-
ment z odnow w Polsce zostanie ponownie powtrzony,
jednake powtrka odbdzie si z takimi inicjatywami oraz
tak zakrojonym programem strategicznym, ktrych pene
konsekwencje bd wymierzone przeciwko Europie Zachod-
niej i NATO. Mianowanie Andropowa, uwolnienie przywd-
cy Solidarnoci oraz zaproszenie przez polski rzd Papiea
do odwiedzenia Polski, wszystko to wskazuje, e stratedzy
komunistyczni prawdopodobnie planuj ponowne pojawie-
nie si Solidarnoci na scenie politycznej, oraz utworzenie
na wp demokratycznego rzdu w Polsce (pomylanego jako
koalicja partii komunistycznej, zwizkw zawodowych i Ko-
cioa), nastpnie, poczynajc od okoo roku 1984 pojawi si
reformy polityczne i gospodarcze w ZSRR.
Tak wic, nadchodzca ofensywa strategw komunistycznych
bdzie deniem do osignicia nastpujcych celw:
ustanowienia modelowego rzdu dla Europy Zachodniej,
ktry uatwi wczenie tak zwanych partii eurokomunistyc-
znych do koalicji rzdowych z socjalistami i zwizkami
zawodowymi;
rozwizania NATO i Ukadu Warszawskiego, neutralizacji Eu-
ropy Zachodniej oraz generalnie finlandyzacji Europy Za-
chodniej, poprzez postulowanie i taktyczne rozegranie prob-
lemw zbiorowego bezpieczestwa europejskiego;
513
dostarczenia szerszej bazy oraz rozmachu dla ekspansji
ruchw antymilitarystycznych i pokojowych, poprzez akty-
wne wczenie do nich na Zachodzie, katolikw i innych
wierzcych, aby w ten sposb zmusi Stany Zjednoczone do
bardzo niekorzystnego rozbrojenia si;
wpywania na wybory prezydenckie w Stanach Zjednoc-
zonych, szczeglnie na odbywajce si w roku 1984 i wspie-
rania i faworyzowania kandydatw, ktrzy s przychylniejsi
opcji nawizywania kontaktw z przywdcami zliberalizow-
anych reimw w ZSRR i Wschodniej Europie, i ktrzy s
bardziej skonni do powicenia amerykaskiej pozycji mili-
tarnej.
Dialektyka tej ofensywy skada si z wykalkulowanego
przesunicia od starej i zdyskredytowanej praktyki sowiec-
kiej, do nowego, zliberalizowanego modelu o fasadzie so-
cjaldemokratycznej, w celu zrealizowania strategii komuni-
stycznych planistw i ustanowienia Zjednoczonej Europy
wedug ich wzorca. Na pocztku wprowadzili oni odmian
czechosowackiej demokratyzacji w roku 1968. W pniej-
szej fazie przejd do odmiany czechosowackiego przejcia, z
roku 1948.
Rozwj wydarze dokadnie potwierdzi prognoz, e stra-
tedzy komunistyczni podejm si inicjatywy politycznej w
kwestii rozbrojenia, w szczeglnoci skierowanej przeciwko
Niemcom Zachodnim. Podr Gromyki do Bonn, zaproszenie
przywdcw niemieckiej opozycji socjaldemokratycznej do
Moskwy, oraz owiadczenie Andropowa, dotyczce ustpstw
w sprawie pociskw z gowicami jdrowymi (ktre miao na
celu wpynicie na zachodnioniemieckie wybory), wszystko
to s otwarte przejawy takiej inicjatywy politycznej. Tak jak
si spodziewano, te dziaania komunistw ukazay, e gw-
514
nym celem ich manipulacji s partie socjalistyczne. Okazao
si rwnoczenie, e w przywdztwie tych partii s ywioy
bardzo podatne na tak inicjatyw Sowietw, zwaszcza ci z
zachodnioniemieckiej partii socjaldemokratycznej, ktrzy
maj antynatowskie i antyamerykaskie pogldy, albo tacy jak
kanclerz Brandt lub jak szwedzki socjaldemokrata Palme, kt-
rzy s gotowi na przyjcie idei Rapackiego, dotyczcej utwo-
rzenia strefy bezatomowej w Europie rodkowej. Ta inicjaty-
wa Sowietw przyczynia si rwnie do wzrostu presji na
amerykaskie ustpstwa wobec ZSRR. Jednake, wedug opi-
nii autora, inicjatywy komunistyczne nie osigny jeszcze
swojego szczytu. Jaka bdzie dalsza odpowied zachodnionie-
mieckich socjaldemokratw, gdy komunistyczne reimy za-
czn swoj liberalizacj poprzez ustpstwa w zakresie praw
czowieka, takie jak uatwienie emigracji, amnestie dla dysy-
dentw czy usunicie Muru Berliskiego? Naley si spodzie-
wa, e sowieccy agenci wpywu w Europie Zachodniej stan
si aktywniejsi, gdy takie wydarzenia bd nadchodzi. Jest
te wicej, ni prawdopodobne, i te kosmetyczne kroki zo-
stan odczytane na Zachodzie jako rzeczywiste przemiany i
spowoduj rozpoczcie procesu zjednoczenia i neutralizacji
caych Niemiec, oraz dalszy upadek NATO. Bdzie narasta
presja na Stany Zjednoczone, na ich ustpstwa w kwestiach
rozbrojenia i dostosowanie si do wymaga Sowietw. Pod-
czas tego okresu mogaby si szeroko i gono zamanifesto-
wa fikcyjna walka o wadz wewntrz sowieckiego przy-
wdztwa. Nie mona wykluczy, e na nastpnym zjedzie
Partii czy nawet wczeniej, Andropow zostanie zastpiony
przez modszego przywdc o bardziej liberalnym wizerun-
ku, ktry bdzie kontynuowa tak zwan liberalizacj pil-
niej i intensywniej.
515
Rozwj wydarze chisko-sowieckich
Naley rwnie skomentowa wydarzenia, jakie nastpiy w
relacjach chisko-sowieckich, oraz ich znaczenie i oddziaywa-
nie. Wysanie przez Chiny delegacji wysokiego szczebla, pod prze-
wodnictwem ministra spraw zagranicznych Huang Hua, na po-
grzeb Breniewa, przeprowadzenie w Moskwie rozmw midzy
Huang Hua a Gromyk, oraz niezwyke owiadczenie okazjonal-
ne, wystosowane przez ministra chiskiego, w ktrym scharak-
teryzowa Breniewa jako wybitnego ma stanu Zwizku So-
wieckiego wszystko to byo wane i nieprzypadkowe. Szcze-
glnie znaczce i na pozr sprzeczne byo odniesienie si do
utraty Breniewa, wielkiego ma stanu, gdy w takim scha-
rakteryzowaniu zupenie pominito ze fakty, a mianowicie, e
najgorsze przejawy wrogoci midzy Chiczykami a Sowietami
jeli rozpatruje si je wedug konwencjonalnego rozumowa-
nia miay miejsce za czasw Breniewa. Natomiast taka pozy-
tywna ocena Breniewa zabrzmi bardzo trafnie, gdy przyjmie si
przejawy wrogoci pomidzy Chinami a Zwizkiem Sowieckim
jako wyrazy strategicznej dezinformacji. Wedug analizy rozwi-
nitej w niniejszej ksice, to wydarzenie uzupenia, potwierdza
i kolejny raz wzmacnia wag argumentw autora, e rozam chi-
sko-sowiecki by mask dezinformacyjn, przykrywajc ich taj-
n koordynacj przy realizowaniu wsplnych strategii. Zgodnie
z racj tajnej chisko-sowieckiej wsppracy strategicznej wci
podajc tropem analiz autora najwaniejszym celem sowiec-
kiej inwazji na Afganistan, poza osigniciem jego sowietyzacji,
nie byo okrenie Chin, lecz zmuszenie Stanw Zjednoczonych
i Pakistanu do bliszej wsppracy politycznej i wojskowej z Chi-
nami. Nie mona wykluczy prawdopodobiestwa, e Sowieci
pjd na ustpstwa w sprawie Afganistanu, w celu zdobycia no-
wych korzyci strategicznych.
516
Propozycje Andropowa, dotyczce poprawienia stosunkw
ZSRR z Chinami, nie s skierowane na nadszarpnicie kontak-
tw Chin ze Stanami Zjednoczonymi, lecz maj pobudzi amery-
kaskie zainteresowanie do utrzymywania ywotnie bliskich re-
lacji z Chinami, ktre obecnie wydaj si osabione, po odejciu
z rzdu takich zdecydowanych ordownikw wsppracy woj-
skowej Stanw Zjednoczonych z Chinami jak Brzeziski i inni.
Nadrzdnym celem tych wszystkich zabiegw jest uatwienie
nabywania przez Chiny amerykaskiej broni i technologii woj-
skowej. Sowiecka okupacja Afganistanu moe by take wyko-
rzystana do stworzenia bardziej dogodnych warunkw dla chi-
skiej penetracji krajw muzumaskich, przy zastosowaniu chi-
skich pomylnych dowiadcze w tej dziedzinie z Pakistanu. Nie-
dawna podr premiera Chin do Afryki, wcznie z wizytami w
Egipcie, Algierii i Maroku potwierdza kolejn tez tej oto ksiki,
w ktrej autor zawiadamia, e funkcjonuje strategiczny podzia
pracy midzy Zwizkiem Sowieckim a Chinami. Wyglda na to,
e obowizek zdobywania wpyww w krajach muzumaskich,
sowieccy stratedzy przydzielili Chiczykom. Maj oni take wa-
na rol do odgrywania w Europie, przy realizowaniu dalekosi-
nej komunistycznej strategii; to zadanie polega na demonstro-
waniu chisko-sowieckiej rywalizacji i wykorzystywaniu jej do
interweniowania w europejsk polityk, pod pretekstem sprze-
ciwiania si sowieckiej hegemonii. W tym przypadku chiscy
stratedzy mogliby prbowa uzyska porozumienia typu Rapal-
lo, z niektrymi konserwatywnymi rzdami Zachodniej Europy.
Prba zamordowania Papiea
Trzeba rwnie skomentowa prb zabjstwa Papiea. Au-
tor nie jest naiwny we wszystkim co dotyczy postawy, zaan-
gaowania i stosowania politycznego terroru przez KGB.
517
Wczeniej w tej ksice autor wyrazi pogld, e spec-suby
sowieckie i spec-suby innych krajw komunistycznych sta-
y za terrorem Czerwonych Brygad we Woszech oraz za ter-
roryzmem w Niemczech Zachodnich (Rote Armee Fraktion).
Jednake w tym przypadku nie zadaje si pytania, czy Sowie-
ci kontroluj suby bugarskie, jako e oni kontroluj suby
wszystkich krajw komunistycznych, lub czy Sowieci i Buga-
rzy s zaangaowani w terroryzm w Europie Zachodniej, ale
czy KGB i bugarskie suby s zamieszane w to konkretne
usiowanie zabjstwa? Aby oceni prby dokonania zamachu
na papiea nie wystarczy odnie si do sowieckiego kontro-
lowania sub bugarskich. Najpierw trzeba przebada sowiec-
kie uzasadnianie politycznych zabjstw, nastpnie postawi
zasadnicze pytanie: czy sowieccy stratedzy maj polityczny
interes oraz faktyczn potrzeb, by zaangaowa si w tak
spraw? Autor nie podziela opinii, e KGB i suby bugarskie
s zamieszane w usiowanie dokonania zamachu na papiea,
popenionego przez Agcz, tureckiego strzelca. Ten wniosek
zosta ugruntowany na podstawie nastpujcych argumentw:
1. Ta prba dokonania zamachu nie pasuje do uzasadnienia
zabjstw, stosowanego przez KGB. Wedug wiedzy i rozumowa-
nia autora, rzd sowiecki i KGB uciekyby si do politycznego
zabjstwa zachodniego przywdcy tylko przy naoeniu si na-
stpujcych warunkw:
A. Jeli zachodni przywdca, ktry jest zwerbowanym agentem so-
wieckim jest zagroony na stanowisku przez politycznego rywala.
Przykadem, omawiajcym stosowanie tej zasady w yciu, moe by
sprawozdanie enichowa, byego rezydenta KGB w Finlandii. Przed-
stawi on histori prowadzonego przez siebie agenta, ktry peni
wysokie stanowisko pastwowe i w pewnym okresie by w kampa-
nii wyborczej zagroony przez konkurenta, antykomunistycznego
518
socjaldemokrat. Wkrtce wic ten konkurent zosta otruty przez
zaufanego agenta KGB.
B. Jeli zachodni przywdca staby si powan przeszkod dla stra-
tegii komunistycznej i strategicznego programu dezinformacji, zo-
staby dyskretnie otruty na spotkaniu na szczycie, podczas negocja-
cji, albo podczas wizyty w kraju komunistycznym, gdy odprenie
dostarcza takich okazji w obfitoci. Praktyczna lekcja z tego wynika
taka, e zachodni przywdca, ktry jest zaangaowany we wzmac-
nianie skutecznej kontr-strategii przeciwko komunistom, powinien
unika wizyt w krajach komunistycznych, czy bra udzia w jakich-
kolwiek spotkaniach na szczycie z ich przywdcami. Techniki otru-
cia zostay opisane w raporcie generaa KGB, elezniakowa, ktry
by przedstawiony podczas operacyjnego instruktau, powico-
nego propozycji zabjstwa Tito w 1953 roku w Moskwie. ele-
zniakow twierdzi, e gwnym wymogiem dla powodzenia ope-
racji jest jedynie kontakt fizyczny z celem, gdy suby sowiec-
kie posiadaj rodki techniczne (specjalne trucizny) do zadania
miertelnych chorb, nie pozostawiajcych w ciele ladu po tru-
ciznach, wic nawet naga mier jest przypisywana przyczynom
naturalnym.
C. Jeli zabicie przywdcy daje moliwo na przejcie jego pozycji
przez agenta kontrolowanego przez Sowietw. Wedug Lewinowa,
doradcy KGB w Czechosowacji, takie uzasadnienie zostao wyko-
rzystane przez suby sowieckie, jak i czeskie, do zamordowania pre-
zydenta Benesza. Opuszczone w ten sposb miejsce udostpniono
przywdcy komunistycznemu, Gottwaldowi.
D. Jeliby komunistyczny przywdca postanowi wyeliminowa
swojego komunistycznego rywala. Jest szeroko znanym faktem, e
bazujc na takim rozumowaniu, Stalin pozby si wielu swoich ry-
wali, wcznie z Trockim, dopadnitym w Meksyku. Wedug autora,
ta argumentacja nie jest ju wicej stosowana, w wyniku ustania walk
o wadz wrd przywdztwa partii sowieckiej.
519
2. W wietle przedstawionych w niniejszej ksice argumen-
tw i wnioskowania, dotyczcych rozwoju wydarze w Polsce,
szczeglnie tych, odnoszcych si do Solidarnoci jako produk-
tu dojrzaego socjalizmu, jest jasne, e nie byo motywu do ta-
kiego zabjstwa (Papiea) przez suby KGB, ani ich komunistycz-
nych partnerw.
3. Autor uwaa za bdne postrzeganie KGB jako prymityw-
nych i nieskutecznych sub, ktre miayby ucieka si do korzy-
stania z pomocy sub bugarskich w celu zwerbowania patne-
go zabjcy, i to takiego, ktry ju by winien zamordowania po-
stpowego wydawcy w Turcji i ktry wczeniej uciek z wizie-
nia i jakim dziwnym sposobem zdoa odwiedzi Bugari. Jak
autor pamita, KGB zawsze obawia si rekrutowania uciekinie-
rw, podejrzewajc, e mog oni by policyjnymi prowokatora-
mi. Suby KGB nigdy by nie wziy pod uwag takiego kandyda-
ta, nieznanego im, i nad ktrego kadym krokiem nie miayby
penej kontroli, do operacji o tak powanym znaczeniu i wyso-
kim stopniu zakadanej perfekcyjnoci.
4. Jeli stratedzy sowieccy mieliby powd do wykonania ta-
kiego zabjstwa, nie prbowaliby dokona tego poprzez suby
bugarskie. Bardziej prawdopodobne byoby podjcie si takiej
misji bezporednio przez KGB, albo za porednictwem ich za-
ufanych nielegalnych, lub poprzez moliwoci dostpne dla pol-
skich sub. Powszechnie wiadomo, e Papie utrzymuje szeroki
personel sekretarzy i pomocy kuchennych, i e prawie wszyscy
z nich s polskimi obywatelami. Papie przyjmuje rwnie goci
z Polski. Polskie suby bezpieczestwa poprzez swj wydzia
antyreligijny, zajyby si krewnymi ludzi, bdcych w papieskim
personelu, i uytoby ich jako zakadnikw w przygotowaniu ta-
kiej operacji. Byaby to cicha i tajna operacja.
5. Autor jest take zdania, e woskie suby bezpieczestwa i
policyjne, ktre s powanie osabione przez ostatnie skandale i
520
dochodzenia, s zbyt niedowiadczone, by oceni zoono i
nastpstwa strategiczne takiej operacji. Ta sprawa moe by oce-
niona i zrozumiana wycznie w skali strategii komunistycznej
(komunistyczna liberalizacja i zachodnie rozbrojenie, oraz ich
nastpstwa dla Zachodu).
6. Autor jest bardziej skonny zgodzi si z opiniami sub izra-
elskich i zachodnioniemieckich, ktre przedstawiono w artyku-
le autorstwa Henry Kamina, opublikowanym w New York Times
w dniu 17 grudnia 1982 r., w ktrym stwierdza jednoznacznie,
e wpltywanie KGB w spraw tego zabjstwa, jest cakowit
dezinformacj. Jednake autor niniejszej ksiki nie zgadza si,
e celem wymienionego artykuu jest rozpowszechnienie takiej
dezinformacji. Zdaniem autora, celem nie byo poderwanie au-
torytetu czy skompromitowanie Andropowa, ale pogmatwanie
powiza strategicznych.
7. Wystpuj rwnie znaczne sprzecznoci i niekonsekwen-
cje w postpowaniu rzdw polskiego i sowieckiego odnonie
tej sprawy. Jeli rzd sowiecki traktuje Papiea jako antykomu-
nist, zaangaowanego w dywersyjne dziaania przeciwko Pol-
sce i innym krajom komunistycznym, jak zostao to zasugerowa-
ne w komunikacie TASS, to jest absurdalne, eby polski rzd za-
prasza Papiea do odwiedzenia Polski w czerwcu 1983 roku,
gdy wszystkie takie sprawy s koordynowane z Sowietami.
W zwizku z omawianym tematem, powinien by doczony
jeszcze jeden komentarz. W wietle pomiennych owiadcze
publicznych, skadanych przez niektrych woskich socjalistycz-
nych ministrw, odnonie przyjmowania przez nich za faktycz-
n i wiarygodn, wersji o komunistycznym zaangaowaniu w
spraw zamachu na Papiea, nasuwa si refleksja, e takie ich
stanowisko wiadczy o ich zwikszonej podatnoci na bdne
reagowanie, i e skonno do takich reakcji bd mie take w
521
przyszoci, a wic i w odniesieniu do przyszych polskich wyda-
rze. Pomimo ich prawdziwego antykomunizmu, znajd si oni
pod presj powtarzanych opinii i bd skonni przyj polsk
liberalizacj jako wydarzenie spontaniczne.
1
New York Times, 1 grudnia 1981 r.
2
Questions of History, no. 2 (1980).
3
Zaangaowanie socjalistw w ruchy wyzwolenia narodowego mona
dostrzec, na przykad w stosunku do Salwadoru, oraz w przebiegu spotka-
nia, w 1979 roku, pomidzy liderem austriackich socjalistw B. Kreisky-
m, a przywdc OWP Arafatem.
540
541
SOWNIK
Sownik
uytych skrtw
i terminw
AAPSO Organizacja Solidarnoci z Narodami Afryki i Azji
(AfroAsian Peoples Solidarity Organization)
CZEKA Sowiecka suba bezpieczestwa we wczesnych
dniach porewolucyjnych, pod przewodnictwem
Dzieryskiego; zobacz te: WCZEKA.
Czekist Czonek personelu WCZEKA; take tytu tajnego
czasopisma KGB
DWR Republika Dalekiego Wschodu (Dalnie Wastocz-
naja Respublika), ustanowiona w 1920 r., wcielo-
na do ZSRR w 1922 r.
FCD Pierwszy Zarzd Gwny KGB (First Chief Direc-
torate of the KGB, w literaturze anglosaskiej)
[gwne] sowieckie suby wywiadowcze
GPU patrz: OGPU
GRU Gwny Zarzd Wywiadu (Gawnoje Razwjediwa-
tielnoje Uprawljenije), suba wywiadu wojsko-
wego Sowietw [i obecnie Federacji Rosyjskiej]
GSE Wielka Encyklopedia Sowiecka (The Great Soviet
Encyclopaedia) [w j. rosyjskim]
Izwiestia Gazeta codzienna, organ Rady Najwyszej ZSRR
KBWE Konferencja Bezpieczestwa i Wsppracy w Eu-
ropie
KGB Komitet Bezpieczestwa Pastwowego (Komitiet
Gosudarstwiennoj Biezopastnosti), sowiecki wy-
wiad zagraniczny i wewntrzna suba bezpie-
542
czestwa, utworzona w 1954 r. [obecnie w Rosji
FSB, Federalna Suba Bezpieczestwa]
KI Komitet Informacji, polityczna i wojskowa su-
ba wywiadowcza, od 1947 do 1949 podlegajca
Radzie Ministrw ZSRR, od 1948 do 1951 politycz-
na suba wywiadowcza, podlega Ministerstwu
Spraw Zagranicznych. W latach od 1951 do 1957
suba zbierania informacji i rozpowszechniania
dezinformacji, podporzdkowana Ministerstwu
Spraw Zagranicznych. Od roku 1958 do chwili
obecnej [1984 r.], jest to specjalna, operacyjna
suba polityczna do spraw zbierania informacji
i dezinformacji, podlegajca bezporednio Komi-
tetowi Centralnemu KPZR, prawdopodobnie
funkcjonuje te oficjalnie, pod parawanem Pa-
stwowego Komitetu Wizi Kulturalnych
Kominform Biuro Informacyjne Partii Komunistycznych w
kocu l. 40tych
Komintern Midzynarodwka Komunistyczna, znana take
jako III Midzynarodwka (komunistyczna). Znie-
siona w 1943 r.
Komsomo Komunistyczny Zwizek Modziey (Komunisti-
czeskij Sojuz Moodiey)
KPCh Komunistyczna Partia Chin
KPZR Komunistyczna Partia Zwizku Radzieckiego (So-
wieckiego)
MGB Ministerstwo Bezpieczestwa Pastwowego
(MinistierstwoGosudarstwjennoj Biezopastno-
sti), od padziernika 1946 do marca 1953 obej-
mowao sowieckie suby bezpieczestwa i wy-
wiadu
543
SOWNIK
MID Ministerstwo Spraw Zagranicznych (Ministier-
stwo Inostrannych Die)
MWD Ministerstwo Spraw Wewntrznych (Ministier-
stwo Wnutriennych Die), odpowiedzialne za
oglne bezpieczestwo wewntrzne. Przez jeden
rok, od marca 1953 r. do marca 1954 r. odpowia-
dao take za wywiad zagraniczny i bezpiecze-
stwo pastwowe
NEP Nowa Polityka Gospodarcza (Nowaja Ekonomi-
czeskaja Politika), zapocztkowana przez Lenina
w 1921 roku i kontynuowana do 1929 r.
Nielega Przedstawiciel wywiadu, dziaajcy za granic
pod nieoficjalnym lub maskujcym przebraniem
(nielegalnyj rezidient)
Nowosti Sowiecka agencja prasowa, powszechnie jest uy-
wany jej skrt: APN (Agencja Prasowa Nowosti)
Nowyj Mir Miesicznik literacki i polityczny, wydawany w
Moskwie
NTS Narodowy Zwizek Pracy (Nacjonalnyj Trudowoj
Sojuz), antykomunistyczna, emigracyjna organi-
zacja polityczna na Zachodzie
OGPU Zwizkowy Pastwowy Zarzd Polityczny (Obje-
dienionnoje Gosudarstwjennoje Politiczieskoje
Uprawljenije) sowieckie suby bezpieczestwa
i wywiadu, istniejce pod t nazw od lutego 1922
r. do lipca 1934 r.
Oktriabr Miesicznik literackopolityczny, wydawany w
Moskwie
Politbiuro Biuro Polityczne (Politiczeskoje Biuro), naczelny
organ Komitetu Centralnego KPZR. Przemiano-
wane na Prezydium przed mierci Stalina; za
544
Breniewa przywrcono dawn nazw: Politbiu-
ro
Prawda Gazeta codzienna, organ prasowy KPZR
Rezydentura Tajny aparat wywiadowczy KGB w kraju nieko-
munistycznym; KGB uywa terminu: rezidientu-
ra
Rezydent Szef aparatu wywiadowczego KGB w kraju nie-
komunistycznym; rezidient w terminologii KGB
RFSRR Rosyjska Federacyjna Socjalistyczna Republika Ra-
dziecka (Sowiecka)
RWPG Rada Wzajemnej Pomocy Gospodarczej
SCD Drugi Zarzd Gwny KGB (Second Chief Direc-
torate of the KGB, w literaturze anglosaskiej) so-
wieckie gwne suby bezpieczestwa i kontr-
wywiadu
TASS Telegraficzna Agencja Zwizku Radzieckiego
(Tieliegrafnoje Agientstwo Sowietskogo Sojuza),
sowiecka agencja prasowa
WCZEKA Wszechzwizkowa Nadzwyczajna Komisja do
Walki z Kontrrewolucj, Spekulacj i Sabotaem
(Wsiesojuznaja Czerezwyczajnaja Komisija po
Borbje s Kontrriewolucyjej, Spekulacyjej i Sabo-
taom), nazwa sowieckich sub bezpieczestwa
od grudnia 1917 do lutego 1922 r.
WIDF Midzynarodowa Demokratyczna Federacja (Wo-
mens International Democratic Federation), ko-
munistyczna organizacja frontowa
YLC Jugosowiaska Liga Komunistw, jugosowia-
ska partia komunistyczna (Yugoslav League of
Communists); uywano te skrtw: YCL i CPY

A.Golicyn - Nowe Kłamstwa W Miejsce Starych PDF

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

A.Golicyn - Nowe Kłamstwa W Miejsce Starych PDF

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Anatolij Golicyn

Komunistyczne rda nieoficjalne to:

You might also like