Muhendislerlikte Diferansiyelin Onemi

Mhendisler in Diferansiyel Denklemler
Engin/engel
- 1 -
Mhendislerin
DFERANSYELDENKLEMLER
Do.Dr.TahsinEnginProf.Dr.YunusA.engel
Sakaryaniversitesi
MakinaMhendisliiBlm
Eyll2008
SAKARYA

Engin/engel
- 2 -
NDEKLER
BLM1BRNCMERTEBEDENDFERANSYELDENKLEMLER
1.1.GR
1.2.BAZITEMELTANIMLAMALAR
1.3.DFERANSYELDENKLEMLERNZMLER
1.4.DFERANSYELDENKLEMLERNDORUDANNTEGRALYOLUYLAZMLER
1.5.PROBLEMLER
BLM2BRNCMERTEBEDENLNEERDFERANSYELDENKLEMLER
2.1.GR
2.2.BRNCMERTEBEDFERANSYELDENKLEMLEREGENELBAKI
2.3.BRNCMERTEBELNEERDFERANSYELDENKLEMLER
2.4LNEEROLMAYANBRNCMERTEBEDENDFERANSYELDENKLEMLER
2.4.1.DeikenlerineAyrlabilirTipteBirinciMertebedenDenklemler
2.4.2.HomojenTipteBirinciMertebedenDenklemler
2.4.3.TamDiferansiyelDenklemler
2.4.4.BazzelTipDiferansiyelDenklemler
2.5.BRNCMERTEBEDENDENKLEMLERNSSTEMATKYAKLAIM
2.6.MHENDSLKUYGULAMALARI
2.7.PROBLEMLER
BLM3KNCveYKSEKMERTEBEDENLNEERDFERANSYELDENKLEMLER
3.1GR
3.2.LNEERBAIMSIZLIKVEWRONSKIANFONKSYONLARI
3.3.HOMOJENDENKLEMLERTEORS
3.4.SABTKATAYILIHOMOJENDENKLEMLER
3.5.HOMOJENOLMAYANDENKLEMLERTEORS
3.6.HOMOJENOLMAYANDENKLEMLER;BELRSZKATSAYILARYNTEM
3.7.HOMOJENOLMAYANDENKLEMLER:SABTNDEMMETODU
3.8EULERDENKLEMLER
3.10.PROBLEMLER
BLM4LNEERDFERANSYELDENKLEMSSTEMLERNNZM
5.1.GR
5.2. LNEER DFERANSYEL DENKLEM SSTEMLERNN ELMNASYON YNTEM LE
ZM
5.3.ZDEERYNTEMLEZM
5.4.MATRSYNTEMLEZM

Engin/engel
- 3 -
BLM5LAPLACEDNM
6.1.LAPLACEDNM
6.2.LAPLACEDNMNNTEMELZELLKLER
6.3.TREVNVEDFERANSYELDENKLEMLERNLAPLACEDNMLER
6.4.TERSLAPLACEDNM
6.5.DFERANSYELDENKLEMLERNLAPLACEDNMLEZM
6.6.KONVOLSYONTEOREM
6.7.PROBLEMLER
BLM6DFERANSYELDENKLEMLERNSAYISALZM
7.1.GR
7.2.SAYISALNTEGRALALMA
7.3.EULERYNTEM
7.4.TAYLORSERSYNTEM
7.5.RUNGEKUTTAYNTEM

Engin/engel
- 4 -
1. BLM
BRNCMERTEBEDENDFERANSYELDENKLEMLER
1.1.GR
Diferansiyel denklemler uzun yllardr, dnyada ou fiziksel bilimler ve mhendislik

dallarnda nemli bir yer tutmaktadr. Bilim adamlar ve mhendisler genellikle deiime
urayan sistemleri incelerler ve diferansiyel denklemler mhendislere bir sistemdeki
anahtar deikenlerin deiimini inceleme ve fiziksel olay daha iyi anlama olana getirir.
Bilim ve matematik rencilerine ynelik matematik retimi uzun sredir bilim ve
mhendislik faklteleri arasnda bir anlamazlk konusu olmutur. Bilim ve mhendislik
faklteleri rencilerin teorik matematikle aralarnn ok da iyi olmad konusunda
hemfikirlerdir. Zira bu tarz retim rencilerin problem zme becerilerini
gelitirebilmelerine yardmc olamamaktadr. Bu uygulama ou niversitede bu dersten
baarszlk orann % 50lere kadar karmtr. Bu ise doa bilimleri ve mhendislik
blmleriiinnemlibirkayptr.Butartmaveanlamazlkgenelliklematematikrenimi
gren rencilerle doa bilimleri ve mhendislik renimi gren rencilere farkl ierikli
derslerin olumasyla sonulanmtr. Bylece doa bilimleri ve mhendislik faklteleri
rencilerine kendi disiplinleri ierisinde karlatklar problemleri zebilmeleri iin
matematikderslerinikendilerivermeyolunubenimsemilerdir.
Diferansiyel denklemleri cebirsel denklemlerden ayran en nemli zellik fonksiyon

trevleri iermeleridir. Diferansiyel denklemlerin incelenmesi iyi bir matematik altyaps
gerektirir ve dolaysyla rencilerin bu derse balamadan nce baml ve bamsz
deiken,sreklivesreksizfonksiyon,adiveksmitrevler,farklarveartrmlarileintegral
gibitemelkonulargzdengeirmelerikesinliklenerilir.
1.2.BAZITEMELTANIMLAMALAR
Bir ya da daha fazla fonksiyonun trevlerini ieren denklemlere diferansiyel denklem

diyoruz.Dierbirifadeyle diferansiyeldenklembirtakmfonksiyonlarilebunlarntrevleri
arasndakiilikiyitemsileder.Bukavramilkolarak1676ylndaLeibniztarafndankullanld
ve diferansiyel denklemler uzun zamandr ok eitli pratik problemin modellenmesi ve
zlmesi iin bilim adamlar ve mhendisler tarafndan kullanlmaktadr. ou bilimsel
problemlerin tarif edilmesi baz anahtar deikenlerin dier deikenlere gre olan
deiimlerini ierir. Genellikle bu deikenlerdeki ok kk deiimlerin dikkate alnmas
daha genel ve hassas bir tanmlama salar. Deikenlerin sonsuz kk veya diferansiyel
deiimlerinin dikkate alnmas durumunda, deiim hzlarn trevlerle ifade etmek
suretiyle, fiziksel prensip ve kanunlar iin kesin matematiksel formlasyonlar salayan
diferansiyel denklemler elde edilir. Bu yzden diferansiyel denklemler uzun zamandr doa
bilimleri ve mhendislikte karlalan ok farkl problemlere baaryla uygulanmaktadr.
Aratrmalar, diferansiyel denklemlerin yeni uygulamalarn kefetmeye sadece fiziksel
bilimlerde deil ayn zamanda biyoloji, tp, istatistik, sosyoloji, psikoloji ve ekonomi gibi
alanlarda da devam etmektedirler. Hem teorik hem de uygulamal diferansiyel denklem
aratrmalargnmzdeokaktifaratrmakonulararasndabulunmaktadr.
Fiziksel kanun ve prensiplerin, gz nne alnan deikenlerdeki sonsuz kk deiimleri

dikkate almak suretiyle, bir probleme uygulanmasyla diferansiyel denklemler elde

Engin/engel
- 5 -
edilmektedir.Dolaysyladiferansiyeldenklemineldeedilmesiproblemhakkndayeterlibilgi
sahibi olmay, probleme dahil olan deikenleri belirleyebilmeyi, uygun basitletirmeler ve
varsaymlar yapabilmeyi, kullanlacak fiziksel prensip ve kanunlar bilmeyi ve de dikkatli bir
analizyapabilmeyigerektirir.Aadabazrneklerverilmitir.
rnek11Newtonunhareketyasas
Newtonun ikinci kanununu kullanarak dz bir izgi boyunca F kuvvetinin etkisi altnda
hareket eden m ktleli bir cismin konumunu s tanmlayan diferansiyel denklemi elde
ediniz.
zm
Dinamikderslerimizdenhzveivmetanmlarnn
dt
ds
V =
2
2
dt
s d
dt
ds
dt
d
dt
dV
a =
= =
olarak verildiini biliyoruz. Newtonun ikinci kanunu Kuvvet = Ktle vme eklinde ifade
edildiinden
2
2
dt
s d
m ) t ( a m ) t ( F = =
yazlabilir.Dzenlemeyaplrsa
m
) t ( F
dt
s d
2
2
= diferansiyeldenklemieldeedilir.
rnek12Newtonunsoumakanunu
Balangta belirli scakla sahip kresel metal bir cisim scakl T
0
olan scak su ierisine
braklyor. Cismin balang scakl su scaklndan dk ise, cisme s transferi
balayaca bilinmektedir. Buna gre cismin herhangi bir t annda scakln T(t) veren
diferansiyeldenklemibelirleyiniz.
zm
Suyun bulunduu kab mkemmel ekilde yaltlm dnelim (evreye s kayb yok) ve
bunagreenerjininkorunumuprensibiniuygulayalm.Cisimscaksuyabrakldktantsre
sonra cismin enerjisindeki art, cismin yzeyinden cisme tanmla (konveksiyon) geen s
enerjisikadarolacaktr.Bunagre
( ) t T ) t ( T hA T mc
0
= eldeederiz.Herikitaraftyeblersek
( )
0
T ) t ( T
mc
hA
t
T
=

Zamandiliminisonsuzkkaldmzda(limitdurumunda,yanit0)
( )
0
T ) t ( T
mc
hA
dt
) t ( dT
=
diferansiyeldenklemielde edilir.Bu denklem kresel cisminscaklnzamann fonksiyonu
olarak ifade etmektedir. Diferansiyel denklemler fiziksel olay, bamsz deiken(ler)in
belirli bir aralktaki deerleri iin tanmlayabilir. rnein bu denklem kresel cismin
merkezinden yzeyine kadar olan scaklk deiimini tanmlar, bu snrlarn dnda
geersizdir. Ayrca denklem, cismin scak suya daldrld andan itibaren (t=0) scakln
verirvedolaysylaeldeedilecekzm0taralndageerliolacaktr.

Engin/engel
- 6 -
Bir ya da daha fazla baml deikenin tek bir deikene gre adi trevlerini ieren
diferansiyel denklemlere Adi Diferansiyel Denklem (ADD) denir. Bunun yannda ierisinde
biryadadahafazlabamldeikenin,biryadadahaokbamszdeikenegretrevleri
bulunan denkleme ise Ksmi Diferansiyel Denklem (KDD) diyeceiz. Bu derste ADD konusu
zerinde durulacak olup KDD konusu daha ok lisansst dzeylerde ele alnmaktadr. Adi
birdiferansiyeldenklemernekolarak
Cotx 2 xe y 4 y x 3 y
x 2
+ = +
verilebilir.
Bir diferansiyel denklemde en yksek mertebeli trevin mertebesi diferansiyel denklemin

mertebesini verir. rnein stteki denklem 3. mertebedendir denir. Bunun yannda,
mertebeyleskakartrlanbirkavramolandereceyededeinmekgerekir.Birdiferansiyel
denklemdebulunanenyksekmertebelitrevinssne,budiferansiyeldenkleminderecesi
denecektir.
Bir diferansiyel denklemdeki baml deiken ve tm trevleri birinci dereceden ise,

diferansiyel denkleme lineer diferansiyel denklem denir. Dolaysyla ierisinde
y 2 3
e , y sin , y y , y y , ) y ( , y gibi terimler bulunan denklemler lineer deildir. Bunun
yanndadenklem x ln , e , x sin , y x , x
3
x sin 2
trndenifadelerierebilir.
Dahagenelbirifadeyleeerbirdiferansiyeldenklem
) x ( R y ) x ( f ... y ) x ( f y ) x ( f y
n
) 2 n (
2
) 1 n (
1
) n (
= + + + +

formunda ifade edilebiliyorsa denkleme lineerdir diyeceiz, aksi halde lineer olmayan bir
diferansiyel denklem sz konusudur. Bu denklemde eer 0 ) x ( R = ise lineer diferansiyel
denklemhomojendir.Aksidurumdadenklemhomojenolmayandiferansiyeldenklemadn
alr.
rnek13Diferansiyeldenklemlerinsnflandrlmas
Aadakidiferansiyeldenklemlerisnflandrnz.
zm
(1) 0 y 3 y = + (2.mertebelineerhomojen)
(2) x sin x 2 y 3 y + = + (2.mertebelineerhomojendeil)
(3) 0 y y 3 y = + (2.mertebelineerdeil)
(4)
x 2
e y cos y x sin y

= + + (3.mertebelineerdeilhomojendeil)
Diferansiyel denklemler baml deiken ve trevlerinin katsaylarnn durumuna gre de

snflandrlmaktadr. Eer bu katsaylar birer sabitse denklem sabit katsayl diferansiyel
denklem, eer bamsz deikene bal fonksiyonlar ise deiken katsayl diferansiyel
denklem adn alr. rnein x sin y 2 y = + denklemi sabit katsayl, x z x z x cosh
2
= + ise
deikenkatsaylbirdiferansiyeldenklemdir.
1.3.DFERANSYELDENKLEMLERNZMLER

Engin/engel
- 7 -
Bir problem iin diferansiyel denklemin elde edilmesi genellikle kolaydr. Dier yandan bu
denklemin zmnn bulunmas ise genellikle zordur. Bir diferansiyel denklemin zm
bazen bir ya da birka defa integral alma ileminden ibaret olabilse de bu tr durumlar
genellikle istisnadr. Tm diferansiyel denklem tiplerine uygulanabilen genel bir zm
yntemi ne yazk ki mevcut deildir. eitli snflara ayrlan diferansiyel denklemler iin
bunlarazgzmmetotlargelitirilmitir.Bazenbirdiferansiyeldenklemizmekbirden
fazlatekniinberaberkullanlmasnnyansrabu tekniklerdeki yeterlibiruzmanlk dzeyi
ve hner gerektirir. Baz diferansiyel denklemler sadece ustaca yaplm bir takm
maniplasyonlarlazlebilirkenbazlarnnanalitikzmleriimkanszolabilir.Dolaysyla
birdiferansiyeldenklemizmekbilimdenziyadebirsanatdalgibidir.
Cebirsel denklemlerin zmnde genellikle 0 10 x 7 x
2
= trnden bir denklemi
salayan ayrk deerlerin (kklerin) bulunmas hedeflenir. te yandan bir diferansiyel
denklemi zerken, belirli bir aralkta denklemi salayan fonksiyonlar aranr. Yukardaki
cebirsel denklemi salayan deerler 2 ve 5 tir. Oysa 0 y 7 y = diferansiyel denklemini
herhangi bir x deeri iin e
7x
salamaktadr. Diferansiyel denklemi salayan herhangi bir
fonksiyon, diferansiyel denklemin bir zmdr. Benzer ekilde diferansiyel denklemi
salayan ve ierisinde bir ya da daha fazla keyfi sabit bulunduran ve bu nedenle bir eri
ailesinioluturanzmegenelzmdenir.Eerdiferansiyeldenkleminherzmgenel
zmdeki keyfi sabitlere deerler atanarak elde edilebiliyorsa bu genel zm ayn
zamanda tam zm adn alr. Genel zmden elde edilen her bir zm ise zel veya
zgl zm adn alr. Eer diferansiyel denklemin herhangi bir zm, genel zmdeki
sabitleredeerleratanarakeldeedilemiyorsabuzmtekilzmadnalr.Tpkcebirsel
denklemlerin zmnde olduu gibi, diferansiyel denklemlerde de, hangi isim altnda
olursaolsun,birzmdiferansiyeldenklemimutlakasalar.Eersalamyorsa,eldeedilen
zmhataldrdemektir.
rnek14Birdiferansiyeldenkleminzm
x 2
e y = ifadesinin (,+ ) aralnda 0 y 2 y = diferansiyel denkleminin bir zm
olduunugsteriniz.
zm
Verilenzmdiferansiyeldenklemisalamaldr.
=
=
x 2
x 2
e 2 y
e y
alnarak diferansiyel denklemde yazlrsa 0 e 2 e 2
x 2 x 2
= olur ve denklem
salanr.
rnek15Birdiferansiyeldenkleminzm
2
x 1 y = ifadesinin 0 x y y = + diferansiyel denkleminin bir zm olduunu
gsteriniz.Verilenzmnherxdeeriiingeerliolupolmadnirdeleyiniz.
zm
Verilen zm diferansiyel denklemde yazlrsa
2
x 1 0 x
x 1 2
x 2
2
= +
elde edilir,
dolaysyla verilen zm denklemi salamaktadr. zmn tanm aral iin 0 x 1
2

olmas gerektii aktr. Buradan (1 )(1 ) 0 1 1 x x x ve x + yazlarak 1 x 1 elde
edilir.

Engin/engel
- 8 -
rnek16Birdiferansiyeldenklemingenelzm
3 x 2 Cxe y
x 2
+ = ifadesinin 20 x 8 y 4 y 4 y = + diferansiyel denkleminin, C sabitinin
herhangibirdeeriiin,zmolduunugsteriniz.
zm
3 x 2 Cxe y
x 2
+ = , 2 Cxe 2 Ce 2 ) xe 2 e ( C y
x 2 x 2 x 2 x 2
+ + = + + = ve
x 2 x 2 x 2 x 2 x 2
Cxe 4 Ce 4 ) xe 2 e ( C 2 Ce 2 y + = + + = bulunupdenklemdeyerineyazarsak,
= + y 4 y 4 y + ) Cxe 4 Ce 4 (
x 2 x 2
) 2 Cxe 2 Ce ( 4
x 2 x 2
+ + 20 x 8 ) 3 x 2 Cxe ( 4
x 2
= + +
eldeedilir.Dolaysylaverilenzmgenelzmdr.
imditekrarbirsubanyosunadaldrlankreselcisimrneimizednelim(rnek12).Elde
edilendiferansiyeldenkleminzmndencisminscaklnnzamanladeiimi,
0 0
( ) ( )
hA
t
mc
T t T T C e
olarak elde edilir. Bu ifadede C bir keyfi sabittir. Kolaylkla gsterilebilir ki bu zm Cnin
ald deerden bamsz olarak diferansiyel denklemi salar. Dolaysyla Cnin alabilecei
sonsuz sayda deere karlk sonsuz sayda zel zm elde etme imkan vardr. Genel
zm ierisinde cismin balang scakl (t=0 annda) olan T
i
bulunmadndan bu sonu
srpriz deildir. Dolaysyla balang scakl belirtildiinde, verilen diferansiyel denkleme
olan zm de zel bir zm kimlii kazanr. Bizim ilgilendiimiz zm de, T eksenini T
i
scaklnda kesen zel zm olacaktr. Buradan u nemli sonu kmaktadr: Belirli bir
problemin tek bir zm olsa da, bu problemi temsil eden diferansiyel denklemlerin
sonsuz sayda zme sahip olmalar mmkndr. Bunun nedeni, diferansiyel denklemin,
baml deikenlerle bamsz deikenlerdeki deiimler arasndaki bir iliki olmasndan
baka bir ey olmamasdr. Diferansiyel denklem, bir fonksiyon veya trevlerinin belirli
bamsz deiken deerlerine karlk gelen bamsz deiken deerleri konusunda bilgi
iermez. Sonu olarak ayn fiziksel olayla ilgili pek ok farkl problem ayn diferansiyel
denklemle ifade edilir. Farkllk ise elde edilen genel zmden bizim ilgilendiimiz
problemin zel zmne geebilmemizi salayan zel artlarn tanmlanmasdr. Eer bu
artlar bamsz deikenin ayn deeri iin verilmise bu artlara balang artlar,
bamszdeikeninbirdenfazladeeriiinbelirlenmisebuartlarasnrartlardiyeceiz.
= =
= +

3 ) 2 ( , 5 ) 2 (
2 3
4
y y
xe y y y
x
balangdeerproblemi
= =
= +

2 ) 8 ( , 5 ) 2 (
2 3
4
y y
xe y y y
x
snrdeerproblemi
rnek17Serbestdmehareketi
Hava srtnmeleri ihmal edildiinde, bir cismin serbest dme hareketi yerekimi kanunu
ile gerekleir. z=h yksekliinden ilk hzsz olarak aaya doru braklan bir cisim
dnelim. Bu hareket ile ilgili matematiksel ilikileri yaznz, problemin trn (balang
veyasnrdeer)belirtiniz.
zm
Newtonunikincikanununagre(yukarynpozitifseilirse),cisminhareketi

Engin/engel
- 9 -
g
dt
z d
=
2
2
diferansiyeldenklemiylebelirlidir.Cisimilkhzszolarakbrakldndan
0
0 ) 0 (
=
= = =
t
dt
dz
t V yazlabilir. Bir dier art ise cismin balangta h yksekliinde
bulunmasartdr.Dierbirifadeyle,
h t z = = ) 0 (
Herikiartdabamszdeikenin(t)ayndeerindeverildiiiinbuproblembirbalang
deerproblemiolmaktadr.
Birdiferansiyeldenklemizmede,denklemisalayany=y(x)fonksiyonununbulunmasarzu
edilir. Ancak ou zaman bu mmkn olmaz ve yaklak zm teknikleri zm iin tek
alternatifkalr.Saysalyntemlerbunedenleortayakmyaklakzmyollardr.Kapal
zmlerin elde edildii analitik yntemlerle bamsz deikenin sonsuz deerine karlk
sonsuz sayda baml deiken deeri hesaplamak mmkndr. Yani analitik z
fonksiyonu, verilen zm aralnda, srekli bir fonksiyondur. Dier taraftan saysal
yntemler,ancakbamszdeikenindahancedentanmlanmdeerlerinekarlkgelen
bamldeikendeerleriniyaklakolarakvermektedir.
1.4.DFERANSYELDENKLEMLERNDORUDANNTEGRALYOLUYLAZMLER
Baz diferansiyel denklemler lineerdir ve trevleri ieren tek bir terime sahip olup,
bilinmeyen(aranan)fonksiyonunbirarpanolduuterimleriiermezler.Eerintegralilemi
yaplabiliyorsa, diferansiyel denklem de dorudan integralleme tekniiyle zlebilir
demektir. Bunun yannda dier baz diferansiyel denklem trleri lineer olmayan terimlere
sahiptirvebuyollazlmelerimmkndeildir.
=

0 e x y
x 6 2
dorudanintegralyoluylazlebilir.
= +

0 e x xy 3 y
x 6 2
dorudan integral yoluyla zlemez, nk bilinmeyen
fonksiyonunbirarpandurumundanolduu3xyterimidorudanintegrallenemez.
Bir diferansiyel denklem dorudan integral yoluyla zlrken terim terim integre edilir ve
birintegralsabitieklenir.Herintegrasyonadmndatrevlerinmertebeleribirdrlrve
buna karlk bir baka integral sabiti eklenir. Dolaysyla bir diferansiyel denklemin genel
zmnde, diferansiyel denklemde bulunan en yksek mertebeli trevin mertebesi kadar
keyfisabiteldeedilir.
rnek18Dorudanintegrasyonilezm
Aadaki diferansiyel denklemlerin dorudan integral yoluyla zlp zlemeyeceklerini
belirtinizvezlebilirolanlarznz.
(1) 0 3 y 5 y = +
(2) 0 x 6 y
2
=
(3) 0 4 y y 2 =

Engin/engel
- 10 -
zm
(1) Bu denklem, ikinci teriminin bilinmeyen fonksiyonu (yani baml deikeni)
iermesindendolayzlemez.
(2) Bu denklem lineerdir ve trevli tek terimi bulunmakta ve dier terimlerde
bilinmeyen fonksiyon y bir arpan veya faktr durumunda deildir. Bu nedenle denklem
zlebilir.Denklem2.mertebedenolduundanartarda2kezintegralalnpherseferinde
birsabitineklenmesigerekir.
dx
dy
dx
d
dx
y d
y
2
2
= = yazlabilir.
Denklemdeyerinekonursaveherikitarafdxilearplrsa
0 dx x 6 )
dx
dy
( d
2
=

denklemibulunur.ntegralalrsak
1
3
C x 2
dx
dy
= eldeederiz.Birkez
dahaintegralalmaksuretiyle dx C dx x 2 dy
1
2

= veya
2 1
4
C x C x
2
1
y + = yazlarak
2 1
4
C x C x
2
1
y + + = arananzmbulunmuolur.
(3) Budenklemlineerdeildirvedorudanintegralyoluylazlemezgibigrnyor.
Ancak dikkatli bir kontrol ile y y 2 teriminin
2
y nin trevinden baka bir ey
olmadakagrlmektedir.Ohaldedenklemuekildedzenlenebilir.
0 4 ) y (
dx
d
2
= .Denkleminherikitarafdxilearplarak 0 dx 4 ) y ( d
2

= yazlpintegral
alnrsa
1
2
C x 4 y = veya
1
C x 4 y + = genelzmeldeedilir.
rnek19Serbestdmehareketi
100myksekliktenbraklanbircismin3saniyesonrakiyerdenyksekliinivehzn
belirleyiniz.
zm
Zemini z=0 kabul edelim ve cismin brakld ykseklii de z=100 m alalm. Hava direnci
ihmal edildiinde cismin bu serbest dme hareketinin g z = diferansiyel denklemiyle
tanml olduunu biliyoruz. Art arda iki kez integral alarak
1
C gt ) t ( V z + = = ve
2 1
2
C t C gt
2
1
) t ( z + + = eldeederiz.Buzmlerserbestdmehareketiyapanhercisim
iin ayndr. Dikkat edilirse bir diferansiyel denklemin genel zm, bilinmeyen fonksiyon
ile bamsz deiken arasnda bir ilikidir ve kesinlikle bir baml deikene ait bir trev
terimiiermez.
Genel zmn 2 adet keyfi sabiti bulunmaktadr ve bunlar bilmeksizin cismin 3 s sonraki
konumu iin bir hesaplama yaplamaz. Bu srpriz bir durum deildir nk bu konum
cismin atld ykseklie ve cismin ilk hzna bal olarak deiebilir. Oysa genel zm
bunlarkonusundahibirbilgivermez.Dahancedebelirtildiigibibirdiferansiyeldenklem
bamlvebamszdeikenlerdekideiimlerarasndakiilikiyitanmlarveproblemezg
verilen bamsz deiken deerine karlk gelen baml deiken deerlerinden
etkilenmez. rnein 100 m yerine 250 m dnlseydi, elde edeceimiz genel zm yine
ayn kalacakt. Ancak doal olarak cismin 3 s sonraki konumu bu durumda farkl bir yerde
olacakt. Genel zm denklemini bizim problemimize uygun hale getirebilmek iin
ierisindekisabitlerinproblemdeverilenkoullaragrebelirlenmesigerekir.Bukoullar

Engin/engel
- 11 -
0
dt
dz
) 0 ( V
0 t
= =
=

100 ) 0 ( z =
olarak verilmitir. Birinci koulumuzu hz denkleminde yazalm:
1
C 0 g 0 ) 0 ( V + = = ,
. 0 C
1
= kinci koulu da konum denkleminde yerine koyalm:
2 1
C 0 C 0 g
2
1
100 ) 0 ( z + + = = , 100 C
2
= . Dolaysyla aranan zel zm ifadesi
100 gt
2
1
) t ( z z
2
+ = = olacaktr. Hz ifadesi ise C
1
=0 olduundan gt ) t ( V = olur. t=3
saniyesonrakideerlerhesaplanrsa,
85 . 55 100 ) 3 )( 81 . 9 (
2
1
) s 3 ( z
2
= + = m ve 43 . 29 ) 3 )( 81 . 9 ( ) s 3 ( V = = m/s (aa
ynl).

Engin/engel
- 12 -
Blm1ileilgiliproblemler
Fizikselproblemlerimodellemede cebirseldenklemlernedenyetersizkalr,diferansiyel
denklemlerenedenihtiyaduyulmutur.
Sabit hzla (V
0
) dmekte olan bir paratn hareketini tanmlayan diferansiyel
denkleminiNewtonunikincikanununu( a m F

= )kullanarakeldeediniz.
Ktlesi m olan bir ta yerden yukarya doru V
0
dey hzyla atlmaktadr. Newtonun
hareketkanununagrecisminyerdenyksekliinivehznzamannfonksiyonuolarakelde
edebileceinizdiferansiyeldenklemiyaznz.
Yaylar genellikle deformasyon miktarlaryla orantl ve yn srekli olarak denge
konumuna doru olan bir kuvvet olutururlar. rnein x kadar gerilmi bir yayn
oluturaca kuvvet F=kx ile verilir ve burada k yay katsays adn alr. Yay katsays k olan
byle bir yay ucuna, yay denge konumundayken (x=0) m ktleli bir cisim balanmakta ve
ktle yayn ucuna bal olarak yerekimi ve yay kuvvetinin btnleik etkisiyle salnm
yapmaya terk edilmektedir. Newtonun hareket kanununa gre ktlenin konumunu,
balang konumuna gre (x=0), zamann fonksiyonu olarak veren diferansiyel denklemi
yaznz.
Pltonyum, Radyum ve C
14
gibi Karbon izotoplarnn, baka bir element veya ayn
elementin baka bir izotopunu oluturmak zere tabii olarak bozunduu bilinmektedir.
Bozunma hz henz bozunmam miktar ile doru orantl olarak deimektedir. Bir
radyoaktif malzemenin herhangi bir t anndaki miktarn M(t) alarak, bu ktlenin zamanla
deiiminiverendiferansiyeldenklemieldeediniz.Not:Birdeikenin(rneinA)bakabir
deikenle(rnein B) doru orantl olmas matematiksel olarak A=kB olarak ifade edilir.
Buradakorantkatsaysadnalr.
2.1. Baml ve bamsz deiken nedir, bir fonksiyonda bunlar birbirinden nasl ayrt
edersiniz.
2.2.Trevingeometrikanlamnaklaynz.
2.3.Adiveksmidiferansiyeldenklemlerarasndanefarkvardr.
2.4.x=5noktasndakiteetixeksenineparalelolanbirf(x)fonksiyonununbunoktadaki
birincitrevikonusundanesyleyebilirsiniz.
2.5. Bir diferansiyel denklemin mertebesi ile derecesini belirtiniz. 3. mertebeden , 2.
derecedenbirdiferansiyeldenklemrneiveriniz.
2.6.Aadakifonksiyonlarntanmaralklarnbelirleyiniz.
(a) 2 x + (b) x ln ) 1 x ( (c) x / 1 (d)
2
x / x cos (e)
) 1 x ( x
e
x 2

2.7.Aadakitrevlerieldeediniz(xvetbamszdeikendir).
(a)
x 2 3 4
1
e 2 x 3 sin x 7 f

+ = , ?
x
f
1
=
;(b)
x 2 2 3 4
2
e t t x 3 sin x 7 f

+ = , ?
x
f
2
=

(c) ) t x ln( f
2 2
3
= ,
2
3
2
3
t
f
?,
x
f
; (d) x sin e ) 1 x ( f
x 3
4
= , ?
dx
df
4
=
(e)
3
x
5
x 1
x tan tx e
f
= , ?
t
f
?,
x
f
2
5
2
5
=
;(f) x x sin f
2
6
= , ?
dx
df
6
=
(g)
x ln 2 3
7
e ) 1 x ( f = , ?
dx
df
7
= ;(h)
2
8
t ln
t 2 cos x
f = , ?
t
f
8
=

2.8. Aadakiintegralilemleriniyapnz.
(a) ( )
+ +

dx x 5 sin e x
x 3 2
(b)
+
5
2
dx
x
5
x 3 ln (c) ( )dx x t 3 t 2 sin x
2 t 2
+ +

Engin/engel
- 13 -
(d) ( )
+ +

dx xt cos e 3 ) x ( y
tx 2
(e) ( )
+
x
3
dx x 2 ln t ) x ( y (f)
( )
) 1 x ( 2 x
dx
3

(g)

2
x 2
dx
(h) dx
1 x
t 2
2
+
(i)
xdx ln (j)
xdx sin x
(k)
xdx sec x tan (l)
dx x ln x
3 2
(m)
+ ) 2 x )( 2 x )( 1 x (
xdx
2
(n)
xdx ln x
2.9. Aadakikavramlar,herbirinerneklervererek,aklaynz.
(a) Adidiferansiyeldenklem,(b)Ksmidiferansiyeldenklem,(c)derece,mertebe
(d) Homojendiferansiyeldenklem,(e)Sabitkatsayldiferansiyeldenklem
(f) Balangdeerproblemi,(g)Snrdeerproblemi,(h)Snrartlar
(i)Lineerdiferansiyeldenklem,(j)Lineerolmayandiferansiyeldenklem,(k)Genel
zm
(l)zelzm,(m)Tekilzm
2.10. Aadaki diferansiyel denklemlerin mertebelerini, lineer olup olmadklarn ve

sabit/deikenkatsaylolduklarnbelirtiniz.
(a)
3 x
x xy 5 y x 2 y x , 0 y e 2 y , 0 y y x 3 y , x 8 y 3 y = + + = + = + = +
(b)
0 y 5 y y xe 2 y y , x cot e y 2 y , 0 e y , 1 x sin y 2 y
x x y x 2
= + = + = + + = +

(c) 1 x ln x z sin x sin z x z = +
3 Verilen fonksiyonlarn yanndaki diferansiyel denklemin bir zm olduunu

gsteriniz.
(a) 1 x 2 y ve x 5 y , 0 y
2 1
+ = = = (b)
x 2
2
x 2
1
e 3 y ve e y , 0 y 4 y

= = =
(c)
4
2
x ln
1
2
x y ve e y , 0 y 4 y x 2 y x = = =

(d) x cosh y ve e y , e y , 0 y y
3
x
2
x
1
= = = =

(e) ( ) x 2 cos x 2 sin e 3 y ve x 2 sin e y , 0 y 3 y 2 y
x
2
x
1
+ = = = +
(f)
x 2 x ln
3
x 2
2
x 2
1
e xe 5 y ve xe y , e y , 0 y 4 y 4 y

= = = = +
4.1.Netrdiferansiyeldenklemlerdorudanintegralyoluylazmeelverilidir.
4.2. nc mertebeden lineer ve homojen bir diferansiyel denklem yaznz. Bu
denklemin zmnden ka tane keyfi sabit elde edilir. Bu keyfi sabitleri belirli bir
problemiinbulmakisterseniz,kaadetkoulbelirtmelisiniz.
4.3. Aadaki diferansiyel denklemlerin dorudan integral yoluyla zlp
zlemeyecekleriniinceleyiniz.zlebilecekdurumdaolanlarznz.
(a) 0 xe y e , 0 x 3 sin y y 2 , 0 y y , 0 y
x 3 x
= + = + = + =
(b) 0 xy y , 0 x 8 y y 4 , 0 xe 4 y
3 x 4
= = =

(c) 0 x 8 y y x , 0 x cos e y , 0 y y , 0 y 5 y
4 y
= = = =
4.3. R=0.2 m apnda kresel ekle sahip radyoaktif bir madde ierisinde g
0
=410
7
W/m
3
s retmektedir. retilen s kararl bir rejimle kresel yzeyden ortama
salnmakta, bylece yzeydeki scakln T
y
=80
o
Cde sabit kalmas salanmaktadr.
Cismin s iletim katsays k=15 W/m
o
C olarak verilmektedir. Kresel cismin scakl
yalnzca yarap dorultusunda deimektedir (T=T(r)). Kresel cisim ierisindeki
scaklkdalm

Engin/engel
- 14 -
0
k
g
dr
dT
r
dr
d
r
1
0 2
2
= +

diferansiyeldenklemiyletanmlanr.Budenkleminlineerolupolmadn,sabitkatsayl
m veya deiken katsayl olduunu, mertebe ve derecesini, homojen olup olmadn
belirleyiniz.Denklemzmndengelecekkaadetsabitmevcuttur,bunlarbulabilmek
iin hangi koullar nerirsiniz. Bu denklemi zerek kresel cisim ierisindeki scaklk
dalm yarapn fonksiyonu olarak (T(r)) elde ediniz. Elde ettiinin ifadeyi bir scaklk
yarap(Tr)erisindegsteriniz.
4.4. Kalnl L=0.5 olan geni bir duvar gz nne alalm. Duvarn sol yz (x=0)
mkemmel ekilde yaltlm olup dier yz (x=L) niform olarak 30
o
C scaklktadr.
Duvar ierisinde
x 02 . 0
0
e g ) x ( g = ifadesine gre s retilmektedir. Duvar iersinde
scaklnsadecexdorultusundadeitiini(T=T(x))vebudeiimin 0
k
) x ( g
dx
T d
2
2
= +
diferansiyel denklemi uyarnca olduu bilindiine gre, k=15 W/mK, g
0
=1500 W/m
3
alarak duvardaki scaklk dalmn, yani T=T(x) fonksiyonunu ve yaltlm yzeydeki

scaklhesaplaynz.(Not:YaltlmyzeydedT/dx=0alnr.).

Engin/engel
- 15 -
2. BLM
BRNCMERTEBEDENLNEERDFERANSYELDENKLEMLER
2.1.GR
Pekokuygulamadabirbyklndeiimhz(birincitrev),bubyklnkendisineve
bamsz deikene baldr. Bu tr problemler genelde ) y , x ( f y = formunda ifade
edilirler.Bubasitgrnm,butrdenklemlerinzmnndebasitolacaeklindeyanl
bir anlamaya neden olabilir. Baz istisna durumlar dnda bu tr denklemleri zmede
karlalan zorluklarla daha yksek mertebeli denklemleri zmede karlalan zorluklar
ayn dzeyde olabilir. Birinci mertebeden diferansiyel denklemleri zmede ne yazk ki
genelbiryokyoktur.Bunedenlebirincimertebedenklemlerdekendiaralarndaaltsnflara
ayrlmveherbirsnfiinfarklyntemlergelitirilmitir.Bublmdebirincimertebeden
denklemlerinnaslsnflandrldanlatlacak,ardndansistematikbiryaklamlaherzaman
zm mmkn olan birinci mertebeden lineer denklemler ve uygulamalar ilenecektir.
Ardndanlineerolmayantrleriinverilenbirzmaralndazmnvarolupolmad
tartlacaktr. Bu snfa giren deikenlerine ayrlabilir tip, homojen ve tam diferansiyel
tiptekidenklemzmlerizerindedurulacaktr.
2.2.BRNCMERTEBEDFERANSYELDENKLEMLEREGENELBAKI
Tanmndan anlalaca zere birinci mertebeden diferansiyel denklemlerde sadece birinci

trev yer alr. y baml, x de bamsz deikeni gstermek zere byle bir denklem
0 ) y , y , x ( f = formunda verilir. Bu blmde sadece birinci trevin dorudan baml ve
bamsz deiken cinsinden yazlabildii ) y , x ( f y = trnden denklemler zerinde
duracaz.Bylecezm
+ = C dx ) y , x ( f y
eklindeifadeedilebilecektir.Ancakoukezbuyazmtarz,verilendiferansiyeldenklemin
bir integral denkleme dntrlmesinden daha te bir sonu getirmez. Verilen f(x, y)
fonksiyonunun sadece xe bal olduu basit durumlar ancak dorudan integral yoluyla
zme uygundur. rnein 5 x 6 y
2
= diferansiyel denkleminde f(x, y) sadece bamsz
deikene baldr ve dorudan integral yoluyla genel zm C x 5 x 2 y
3
+ = olarak
kolayca elde edilir. Burada u hususun altn izmek gerekir. Birinci mertebeden bir
diferansiyel denklemi zerken bamsz deiken olarak x ya da y seilebilir. Bu tr bir
deiim bazen zm zor olan diferansiyel denklemi, zm daha kolay bir hale
getirebilir.rnein
1 y 3 sin x ) 1 y (
e
dx
dy
2
y 2
+ + +
=
diferansiyeldenklemilineerolmamasnaramen,aadakidenklemlineerdirvekesinolan
birzmyoluvardr.
y 2 y 2
2
e
1 y 3 sin
x
e
1 y
dy
dx +
+
+
= denklemixegrelineerdir.

Engin/engel
- 16 -
2.3.BRNCMERTEBELNEERDFERANSYELDENKLEMLER
Birincimertebedenlineerbirdiferansiyeldenklem,
) x ( R y ) x ( P y = + (2.1)
formunda verilir. Hatrlatmak gerekir ki ) y ( R x ) y ( P x = + denklemi de xe gre lineerdir

ve burada anlatlacak yntemle zlebilir. Verilen P ve R fonksiyonlar ngrlen zm
aralndaxebalsreklifonksiyonlardr.Butrdenbirdenkleminzm,eerdenklemin
sol yan tek bir terimin trevi eklinde ifade edilebilirse, sradan bir ileme dnecektir.
Bunun iin denklemin sol tarafn bir terimin trevi haline getirebilecek bir arpann
aranmasgerekir.Denkleminherikiyann(x)fonksiyonuilearpalm.
) x ( R ) x ( y ) x ( P ) x ( y ) x ( = + (2.2)
[ ] y ) x ( y ) x ( y ) x ( + =
(2.3)
olduundan, (2.2) eitliinin sol tarafnn [ ]
y ) x ( nin alm olabilmesi iin

) x ( P ) x ( ) x ( = art salanmaldr. Bulmaya altmz arpann sfrdan farkl olduu
durumda,budenklemiintegreedersek
) x ( P
) x (
) x (
=
veya ln ( ) ( )
d
x P x
dx
=

yazlarak
+ =
1
C dx ) x ( P ) x ( ln elde ederiz.
(x)arpanyalnzbraklpve
C
1
sabitidikkatealnmayarak
=
dx ) x ( P
e ) x ( (2.4)
eldeedilir.ntegralsabitininbuaamadadahiledilmesigenelzmzerindebirdeiiklii
yol amayacaktr. Ayrca (2.4) denkleminin sa taraf her koulda pozitif olacandan
denklem,
=
dx ) x ( P
e ) x ( (2.5)
olarak da ifade edilebilir. (2.5) denklemiyle tanmlanan fonksiyona integral arpan

diyeceiz.(2.1)denklemininsoltarafartktekbirterimintrevieklindeifadeedildiinden
[ ] ) x ( R ) x ( y ) x ( =
(2.6)
yazlarak
+ = C dx ) x ( R ) x ( y ) x ( veyabamldeikeniyalnzbrakarakdiferansiyeldenklemin
genelzm,
[ ]
= C dx ) x ( R ) x (
) x (
y
1
(2.7)

Engin/engel
- 17 -
olarak elde edilmi olur. Birinci mertebeden lineer bir diferansiyel denklemin (2.7)
denklemine gre genel zmnn bulunabilmesi iin, verilen diferansiyel denklemin
kesinlikle(2.1)denklemindeverileneklegetirilmesigerekir.
rnek21
13 ) 2 ( , 9 3 = = y x y y lineerbalangdeerprobleminiznz.
zm
y trevininkatsays1veP(x)=3,R(x)=9xolduugrlmektedir.ntegralarpan,
x
dx dx x P
e e e x
3
3 ) (
) (

= = =

eldeedilerek(2.7)denklemindeyerinekonursa,
[ ] [ ]

+ = + =

C dx xe
e
C dx x e
e
y
x
x
x
x
3
3
3
3
9
1
) 9 (
1

dx xe
x 3
9 integralinialmakiinksmiintegrasyonyntemikullanmakzere,
=
=
= =
v e
dv dx e
du dx u x
x
x
3
3
3
1
,
deikendnmuygulanr.Bukuralagre

= du v v u dv u
olduundan

+ =
=

) 1 3 (
9
1
3
9
3
1
3
9 9
3 3 3 3 3 3
x e e e
x
dx e e
x
dx xe
x x x x x x
Denklemdeyerinekonursa,
x
Ce x y
3
1 3 + + = eldeedilir.Verilenbalangartkullanlarak
Csabitibelirlenir:
13 ) 2 ( = y olduundan,
6 2 3
6 1 2 3 13

= + + = e C Ce .Bylecearadmzzelzm,
1 3 6
6 3
+ + =

x e y
x
uanakadaryaplanilemlerdeverilenbirzmaralndaP(x)veR(x)ifadelerininsrekli
fonksiyonlar olmas gerektii vurgulanmt. Eer bu fonksiyonlardan birinin veya ikisinin
sreksizliknoktalarvarsa,zmblgesisrekliliinolduualtblgelereayrlmaldr.Bunu
birrneklegreceiz.
rnek22
3 ) 2 ( , 5
1
1
2
= =
+
+ y x y
x
y balangdeerprobleminiznz.
zm
1
1
) (
+
=
x
x P fonksiyonu x=1 noktasnda sreksizdir. O halde zm <x<1 veya
1<x<aralndaaramamzgerekir.ntegralarpanmz,
1 ) (
1 ln
1
) (
+ = = = =
+
+
x e e e x
x
x
dx
dx x P
, x>1 iin mutlak deer ii pozitiftir. Dolaysyla
1<x<aralnda 1 ) ( + = x x yazlabilir.(2.7)denklemindeyerinekonursa;

Engin/engel
- 18 -
[ ]
1 ) 1 ( 12
) 4 3 ( 5
12
20 15
1
1
3
5
4
5
1
1
5 ) 1 (
1
1
3
3 4 3 4
2
+
+
+
+
=
+
+
+
=
+ +
+
= + +
+
=

x
C
x
x x
C
x x
x
C
x x
x
C dx x x
x
y
VerilenkouluyerineyazarakCsabitinibulalm:
3
73
1 2 ) 1 2 ( 12
) 4 2 3 ( 2 5
3
3
=
+
+
+
+
= C
C
,bylecearananzelzm;
) 1 ( 3
73
) 1 ( 12
) 4 3 ( 5
3
+
+
+
=
x x
x x
y olacaktr.
2.4LNEEROLMAYANBRNCMERTEBEDENDFERANSYELDENKLEMLER
Lineer ve birinci mertebeden diferansiyel denklemlerle ifade edilen balang deer

problemleri nispeten zmleri kolay olan problemlerdir. Bunun nedeni (2.7) denklemiyle
verilen analitik bir genel zme sahip olmalardr. Ayrca bu tr diferansiyel denklemlerin,
P(x) ve R(x)in srekli olduu ngrlen zm blgesinde, tek bir genel zmleri vardr.
Durumlineerolmayandiferansiyeldenklemlerdebirazdahazordur,nkncelikleverilen
zm blgesinde bir zmn olup olmad dahi kesin deildir, bunun ncelikle
belirlenmesigerekir.Eerbirzmvarsabuzmntekbirgenelzmolupolmadda
ortayakarlmaldr.oupratikuygulamanndoasndangelenbirlineerolmaylkvardr,
ve bu tr uygulamalar lineer olmayan diferansiyel denklemleri ortaya karr. Bu tr
denklemlerizebilmekiingenelbirmetotolmadgibi,genelkarakteristiklerikonusunda
daokazbilgivardr.Dolaysyla,buksmdaancakanalitikzmlerivarolanbelirlitipteki
diferansiyeldenklemlerzerindedurulacaktr.
Teorem:Lineerolmayanbirincimertebedendenklemleriinzmvarlveteklii
Eerbirf(x,y)fonksiyonudikdrtgenselbirDblgesindesrekliyseveaynblgedekibir(x
0
,
y
0
)noktasndangeiyorsa,dierbirifadeyle
0 0
) ( y x y = ise,budurumdabirincimertebeden
) , ( y x f y = diferansiyel denklemi (x
0
, y
0
) noktasn ierisinde bulunduran Dnin alt
blgesinde en az bir zme sahiptir. Ayrca y f trevi de bu D blgesinde srekli bir
fonksiyoniseeldeedilecekzmtektir.
Her ne kadar teoremin artlar olduka kstlayc grnse de, belirli bir fiziksel problemi
temsil eden ve bir zm bulunan diferansiyel denklemler tarafndan bu artlarn
saland kolayca gsterilebilir. Teorem sadece zmn olup olmad, varsa tek olup
olmad konusunda bilgi verir. zme nasl ulalaca ve bu zmn hangi blgede
olduuylailgiliipucuvermez.
Lineer diferansiyel denklemler, tm zel zmlere ulaabileceimiz bir genel zme

sahiptirler. Buna karn lineer olmayan denklemler iin ayn durum geerli deildir. Ayrca
lineer olmayan denklemlerin zmleri genellikle kapal fonksiyonlar halinde elde edilirler,
dierbirifadeylebamldeikeniyalnzbrakmakgeneldemmknolmaz.

Engin/engel
- 19 -
2.4.1.DeikenlerineAyrlabilirTipteBirinciMertebedenDenklemler
Birinci mertebeden bir diferansiyel denklemin ) , ( y x h y = eklinde verildiini dnelim.

Eerdenkleminsayan,
) (
) (
) , (
y g
x f
y x h = eklinde ifade edilebiliyorsa, bu diferansiyel denklem deikenlerine
ayrlabilirtiptedir.
rnek23Deikenlerineayrlabilirdenklem
1 ) 2 ( , 2
2
= = y xy y balangdeerprobleminiznz.
zm
Verilendenklem x
y
dy
xy
dx
dy
2 2
2
2
= = eklindedeikenlerineayrlpterimterimintegre
edilirse;
2 2
2
2
1
2 1
2
2
1
1 1 1
2 =
= =

x
y
x
y
x
y
dy
x
y x y
vesonuolarak,
2
3
1
x
y
= elde edilir. Dikkate edilirse, verilen balang art dorudan integral ilemi
srasndahesabakatlm,bylecezelzmeldeedilmitir.
rnek24
0 ) (
4 2 4
= + + dy y x y dx diferansiyeldenkleminiznz.
zm
Verilendenklem 0
1
4
2
= +
+
dy y
x
dx
eklindeyazlpdorudanintegreedilebilir.
= +
+

0
1
4
2
dy y
x
dx
C
y
x = +
5
) arctan(
5
arananzmdr.
rnek25Ortogonal(Dik)Yrngeler
Birbirini 90
0
ayla kesen dorulara birbirinin ortogonaldr denir. Bu nedenle dorulardan
birinin eimi m ise buna ortogonal olan dierinin eimi 1/m olacaktr (geometriden
birbirinedikikidorununeimleriarpmnn1olduunuhatrlaynz).Tanmgeniletecek
olursak, rnein bir xy dzlemindeki F(x, y)=C eri ailesinin her bir erisi, ayn dzlemdeki
G(x,y)=Keriailesininherbirerisinidikolarakkesiyorsa,buerilerbirbirininortogonaldr.
Verilenbireriailesineortogonal(dik)olaneriailesinibulmakiinuadmlarizlenmelidir:
1Verilenifadenin(F(x,y)=C)xegretrevialnp
dx
dy
oluturulur.
2Buikidenklemden(F(x,y)vebununtreviniverendenklem)Cyokedilir.
3kincidenklemde
dx
dy
yerine
dy
dx
alnarakeldeedilecekdiferansiyeldenklem
zlr.

Engin/engel
- 20 -
Bu admlar bir uygulama ile grelim. rnein x c y = eri ailesine dik olan eri ailesini
bulmak isteyelim. Verilen ifadeden c
x
y
y x F = = ) , ( olduu anlalmaktadr. Dolaysyla
c
dx
dy
= elde edilir. Her iki denklem de cye eit olduuna gre bu eitliklerin sol yanlar da
birbirlerineeitolmaldr,dierbirifadeyle;
x
y
dx
dy
= bulunur. Bylece ilk iki adm tamamlam oluyoruz. imdi de trevi
dy
dx
ile yer
deitirelimvezlecekdiferansiyeldenklemi
x
y
dy
dx
= olarakbelirlemiolalm.Denklem
dzenlenirse 0 = + ydy xdx diferansiyeldenklemieldeedilirkibudadeikenlerineayrlm
vaziyetteolduundanterimterimintegreedilebilir.
k
y x
ydy xdx = + = +

2 2
0
2 2
,veya
2 2 2
R y x = + eldeedilmiolur.
Burada
2
2 R k = aldk. x c y = eriailesieimicolanvemerkezdengeendorulartemsil
eder.teyandan
2 2 2
K y x = + eriailesiisemerkeziorijinnoktasolanveyarapRolan
merkezcil ember ailesidir. Gerekten de bu iki eri ailesi bireyleri birbirlerini dik a ile
keserler.
Dik yrngeler konusu, sadece geometriyle ilgili deil, dier mhendislik alanlarnda da
nemli yer tutar. rnein 2 boyutlu bir elektrik alanndaki kuvvet izgileri, sabit potansiyel
izgilerininortogonalyrngeleridir.2boyutlubirstransferiproblemindesakizgileri,
sabit scaklk izgilerinin ortogonal yrngeleridir. Bir dier nemli uygulama da akkanlar
mekaniindedir. 2 Boyutlu bir akkan akm probleminde akm izgileri, sabit potansiyel
izgilerininortogonaldr.
2.4.2.HomojenTipteBirinciMertebedenDenklemler
Deikenlerine ayrlabilir forma getirilebilecek diferansiyel denklemlerden biri de homojen

tipteolanlardr.Birincimertebedenbirdiferansiyeldenklemeer,
) (v f
x
y
f y =
=
eklindeyazlabiliyorsabudenklemehomojendirdenir.rnein
y x
y x
y
2
3 3
=
homojen tipte bir diferansiyel denklemdir. nk denklemin sa yan sadece vnin
fonksiyonuolarakifadeedilebilir.
y x
y x
y
2
3 3
= ifadesindey=vxdnmuygulanrsa,
2
3
2
3 3 3
1 1
) (
v
v v
v
vx x
x v x
y =
=
unu not etmemiz gerekir ki burada kullandmz homojen terimi, 1. Blmdeki
anlamndan farkldr. Pek ok diferansiyel denklemin homojen olup olmad basit bir

Engin/engel
- 21 -
kontrolle ortaya karlabilir. Karmak ifadeler iin homojenlik testi uygulanmas tavsiye
edilir. ) , ( y x f y = diferansiyel denkleminin homojen olup olmadn anlamak iin
denklemdeki tm xler x ile, tm yler de y ile yer deitirildiinde eer denklemin sa
tarafndaki f(x, y) fonksiyonu
n
f(x,y) haline gelebiliyorsa denklem ninci dereceden
homojendir denir. Homojen bir diferansiyel denklemi zerken aadaki dnmleri
uygulayacaz:
vx y = veherikiyannxegretreviolan v v x y + =
rnek26Homojendiferansiyeldenklem
x y
x y
y
+
= diferansiyeldenkleminiznz. vx y = ve v v x y + = dnmlerini
uygularsak,
1
1
+
=
+
= +
v
v
x vx
x vx
v v x veya
1
1
2
+
+
=
v
v
v x eldeedilirimdidenklemdeikenlerine
ayrlabilir.Dzenlemeyaplrsa;
x dx
dv
v
v 1
1
1
2
=
+
+
veya

=
+
+
+
=
+
+
x
dx
v
dv
v
dv v
x
dx
dv
v
v
1 1
2
2
1
1
1
2 2 2
olur.ntegraller
alnrsa, x C v v ln ln ) arctan( ) 1 ln(
2
1
2
= + + vetekrardzenlemeyaplrsa;
1
ln 1 ln ln ) arctan(
2
2
+
= + =
v x
C
v
x
C
v bulunur. vx y = veya v x y = / olduu
hatrlanrsa,
2 2 2
2
1
ln arctan
y x
C
x
y
x
C
x
y
+
=
+
=
eldeedilir.(Not: x x =
2
)bulunur.
rnek27
0 ) (
2 2
= + dy x dx xy y diferansiyeldenkleminiznz.
zm
Denkleminikinciderecedenhomojenolduuaktr.
vx y = ve v v x y + = dnmuygulanrsa,
0 ) ( ) (
2 2 2
= + + v v x x xvx x v ve gerekli sadeletirme yaplarak 0 ) ( ) (
2
= + + v v x v v
bulunur.
y
x
v C
x
C x
v x
dx
v
dv
v
dx
dv
x = = = + = + = +

1
ln ln ln
1
0 0
2
2
dengenelzm,
( ) C x
x
y
ln
= olarakeldeedilir.

Engin/engel
- 22 -
rnek28
0 ) 1 ( 2 ) 2 1 (
/ /
= + + dy
y
x
e dx e
y x y x
diferansiyeldenkleminiznz.
zm
Verilen diferansiyel denklemde xler x ve yler y ile yer deitirildiinde sonucun
deimedii grlr. O halde denklem sfrnc dereceden homojendir. Ancak zm iin
vx y = dnmyerine vy x = dnmkolaylksalar.Bunagre;
vy x =
ydv vdy dx + = ifadeleridiferansiyeldenklemdeyazlarak;
0 ) 1 ( 2 ) )( 2 1 ( = + + + dy v e ydv vdy e
v v
elde edilir. Deikenlerine ayrarak dzenleme
yaparsak,
=
+
+
+

0
2
2 1
dv
e v
e
y
dy
v
v
C e v y
v
ln 2 ln ln = + + veya C e v y
v
= + ) 2 ( . Ancak v
y
x
=
olduundan C e
y
x
y
y x
= + ) 2 ( veya C ye x
y x
= + 2 .
Csabitininnegatifolamayacandanhareketlemutlakdeerkaldrlabilir.
0 2 > = + C ye x
y x
2.4.3.TamDiferansiyelDenklemler
0 ) , ( ) , ( = + dy y x N dx y x M diferansiyel denklemini gz nne alalm. Burada M ve N, xy

dzlemindeki R blgesinde birinci trevleri bulunan x ve yye bal srekli fonksiyonlar
olsun. 0 ) , ( ) , ( = + dy y x N dx y x M formundayazlanbirifadenintamdiferansiyelolabilmesi
iin denklemin sol taraf ) , ( y x u eklinde bir fonksiyonun tam diferansiyeli, sa tarafn da
trevlendiindesfrolabilmesiiinbirsabitolmasgerekir.Dolaysylaaranangenelzm
C y x u = ) , ( eklindeolmaldr.zmntamdiferansiyelinialalm:
[ ] [ ] 0
) , ( ) , (
) , ( =
= dy
y
y x u
dx
x
y x u
C d y x u d . Verilen diferansiyel denklemle bu
denklemarasndabeklenenbirbenzerlikolduuaktr.Ohalde 0 ) , ( ) , ( = + dy y x N dx y x M
diferansiyeldenkleminintamdiferansiyeltipineuygunolabilmesiiin;
dx
u
y x M

= ) , ( ve
dy
u
y x N

= ) , ( olmas gerektiini syleyebiliriz. Buna ilave olarak,
0 ) , ( ) , ( = + dy y x N dx y x M eklinde verilen bir diferansiyel denklemin tam diferansiyel
denklemolabilmesiiin;
x
y x N
y
y x M
) , ( ) , (
olmasgerekir.

Engin/engel
- 23 -
rnek29
0 ) 9 ( ) 3 2 (
2 2 3
= + + + dy xy x dx y xy diferansiyeldenkleminiznz.
zm
x
N
y x
y
M
xy x y x N
y xy y x M
= + =
+ =
+ =
2
2 2
3
9 2
9 ) , (
3 2 ) , (
olduundan verilen denklem tam
diferansiyeldenklemtipindedir.
=
dx
u
y x M ) , (

+ + = + = = ) ( 3 ) 3 2 ( ) , ( ) , (
3 2 3
y h xy y x dx y xy dx y x M y x u eldeedilir.
Dikkat edilirse integral sabitini ynin fonksiyonu olarak yazdk. Bunun nedeni aradmz
C y x u = ) , ( eklindeki genel zmn iki deikenli bir fonksiyon olmas ve bu aamada
sadece xe gre integral alyor olmamzdr. Zira bu durumda x dndaki tm parametreler
sabitgibiilemealnr.Mademki
dy
u
y x N

= ) , ( olmasgerekiyor,bunusalamakzere;
( ) ) ( 9 ) ( 3 9
2 2 3 2 2 2
y h xy x y h xy y x
y
xy x + + = + +
= + yazlrsa, 0 ) ( = y h veya C y h = ) (
eldeederiz.
1
3 2 3 2
3 ) ( 3 ) , ( C C xy y x y h xy y x y x u = + + = + + =
veya sonu olarak K xy y x y x u = + =
3 2
3 ) , ( elde edilir. Burada C C K =
1
olarak
kullandk.
rnek210
1 ) 2 ( , 0
1 3
2
2
= =
+
y dy
y
x
dx
y
y x
balangdeerprobleminiznz.
zm
x
N
y
y
M
y
x
y x N
y
y x
y x M
= =
=
+
=
2
2
2
1
) , (
1 3
) , (
olduundanverilendenklemtamdiferansiyeldir.
=
dx
u
y x M ) , (

+ + =
+ = = ) (
1
3 ) , ( ) , (
3 2
y h
y
x
x dx
y
x dx y x M y x u
) ( ) ( ) , (
2
3
2
y h
y
x
y h
y
x
x
y
y
x
dy
u
y x N + =
+ +
= den 0 ) ( = y h veya C y h = ) (
buluruz.Denklemdeyerinekonursa,
K
y
x
x y x u = + =
3
) , ( .Sabitibulmakzereverilenbalangartnkullanrsak,
K = +
1
2
2
3
, 10 = K

Engin/engel
- 24 -
10 ) , (
3
= + =
y
x
x y x u
Bazen verilen bir diferansiyel denklem bir integral arpan yardmyla tam diferansiyel hale
getirilebilir. Eer 0 ) , ( ) , ( = + dy y x N dx y x M denklemi bundan nceki yntemlerle
zlemiyorveaynzamandadatamdiferansiyeldeilse,
) , (
) , ( ) , (
) (
y x N
x
y x N
y
y x M
x g

= olmakzereintegralarpan
=
dx x g
e y x
) (
) , ( ifadesinden
bulunur. Bylece denklemin her iki taraf bu arpanla arplarak tam diferansiyel hale
getirilebilir.
2.4.4.BazzelDiferansiyelDenklemler
1 ( ) ( ) 0
2 2 2 1 1 1
= + + + + + dy c y b x a dx c y b x a diferansiyeldenklemi
Bu denklem eer c
1
= c
2
= 0 ise homojendir. c
1
0, c
2
0 ise denklem aadaki
dnmlehomojenletirilir.
1 1
1 1
dy dy k y y
dx dx h x x
= + =
= + =
Bylecedenklem
0 ) ( ) (
1 1 2 1 2 1 1 1 1 1
= + + + dy y b x a dx y b x a homojendenkleminednr.
Ancak m
b
b
a
a
= =
1
2
1
2
ise yukardaki dnm zme gtrmez. Bu durumda
1 2
a m a = ve
1 2
mb b = dnmyledenklem
0 ] ) ( [ ] ) [(
2 1 1 1 1 1
= + + + + + dy c y b x a m dx c y b x a olur.
Bu denkleme v y b x a = +
1 1
dnm uygularsak denklem deikenlerine ayrlabilir
durumagelir.
rnek211
( ) ( ) 0 1 4 1 = + + dy y x dx y x diferansiyeldenkleminiznz.
zm
1 1
1 1
dy dy k y y
dx dx h x x
= + =
= + =
( ) ( ) 0 1 4 4 1
1 1 1 1 1 1
= + + + + + dy k h y x dx k h y x
Eldeedilendenklemihomojenhalegetirebilmekiin
0 , 1
0 1 4
0 1
= =
= +
=
k h
k h
k h
olmaldr.Bylecedenklem

Engin/engel
- 25 -
( ) ( ) 0 4
1 1 1 1 1 1
= + + dy y x dx y x eklindehomojenolur.Budenklemizmekzere;
+ =
=
1 1 1
1 1
vdx dv x dy
vx y
dnmuygularsakdenklem,
0 ) 4 1 ( ) 1 4 (
1 1
2
= + + + dv v x dx v halinialr.Deikenlerineayrrsak,
0
1 4
4 1
2
1
1
=
+
+
+ dv
v
v
x
dx
eldeederiz.
c
v
dv
dv
v
v
x =
+
+
+
+

1 4
2
2
1
1 4
8
2
1
ln
2 2
1
veya
c v v n x = + + +

) 2 ( tan
2
1
1 4
2
1
ln
1 2
1
elde edilir. Bata atadmz deikenlerden geri
dnersek,
1 0
1 1
1
1
1 1 1
1 1 1
= =
= + = + =
= + = + =
x
y
x
y
v
y y y k y y
x x x h x x
2 2 1
1 2
ln | 4 2 1| tan
2 1
y
y x x c
x
+ + + =
eldeedilir.
2.Bernoullidiferansiyeldenklemi
Bernoulli diferansiyel denklemi

n
y x R y x P y ) ( ) ( = + , 0 , 1 n n formunda verilir zm
iin
=
=
dy y n du
y u
n
n
) 1 (
1
dnmuygulandndadenklemlineerdenklemhalinegetirilmi
olur.Lineerletirilendenklemingenelekli
) ( ) 1 ( ) ( ) 1 ( x R n u x P n
dx
du
= + halinegelir.
rnek212
2
ln xy y y x + = diferansiyeldenkleminiznz.
zm
Verilendenklem
2
1 ln x
y y y
x x
+ = olarakyazldndabirBernoullidenklemiolduuaktr.
1 1 2 1 n
u y y y

= = = ve
2
u y y
= dnmleri denklemde yerine yazlr ve gerekli

dzenlemeleryaplrsa,

Engin/engel
- 26 -
1 ln x
u u
x x
= eklinde uya gre lineer bir denklem elde ederiz.
1 1
ln
( )
ln
1
( )
dx
P x dx
x
x x
x e e e e
x
= = = = = olarak integral arpan bulunup genel zm

ifadesindeyazlrsa,
1 1 ln ln 1
( ) ( )
1/
x x
u u x dx C x C
x x x x x

= = + = + +

veya
1
ln 1 x Cx
y
+ + = eldeedilir.
3.Clairautdiferansiyeldenklemi
Bu denklem
+ =
dx
dy
dx
dy
x y eklindedir. Bu denklemin genel zm iin
dx
dy
y = ler
yerine keyfi olarak seilen bir c sabitinin konulmasyla bulunur. Yani genel zm,
) (c c x y + = olur.
Bu denklemin tekil zm ise ) (c c x y + = genel zm ile bu denklemin her iki

tarafnn cye gre trevini alarak bulunan 0 ) ( = + c x denklemlerinden cyi elimine
etmeksuretiylebulunur.
rnek212
2
y y y x y + = diferansiyeldenkleminiznz.
zm
VerilendenklemClairautdenklemidir.Genelzmiin c
dx
dy
alnarak
2
c c xc y + =
olarak elde edilir. Tekil zm iin her iki tarafn cye gre trevini alalm:
2
1
0 2 1
+
= = +
x
c c x bulunangenelzmdeyerinekonursa;
2
) 1 (
4
1
) 1 (
2
1
) 1 (
2
+ + + + = x x x
x
y veya
2
) 1 (
4
1
+ = x y bulunur.
4.Lagrangediferansiyeldenklemi
Bu denklem
=
dx
dy
dx
dy
x y eklinde verilir ve genel zm iin p y = dnm
uygulanr.
rnek213
3
y y x y + = diferansiyeldenklemiznz.

Engin/engel
- 27 -
zm
( ) y p x = dnm yapldnda
3
p x p y + = elde ederiz. Her iki taraf xe gre
tretirsek,
p p p x p p y + + = =
2
3 ) ( veya
x p
p
p
=
2
3
2
bulunur. Dzenleme yaplarak
2
3
2
p
p
x
dp
dx
= + diferansiyeldenklemibulunurkibudaxegrebirincimertebedenlineer
bir diferansiyel denklemdir. Bu denklemin zmnden
p
c
p x + =
2
5
3
buluruz. Daha
ncede
3
p x p y + = olduunubulmutuk,dolaysyla,
3
p x p y + = ,
p
c
p x + =
2
5
3
aranlanzmeaitparametrikdenklemlerdir.
5.Riccatidiferansiyeldenklemi
Budenklem
2
( ) ( ) ( ) y P x y Q x y R x = + + olarakverilirveP(x)sfrdanfarkldeerleralr.Bu
denklemin eer y
1
gibi bir zel zm verilmise, bu durumda genel zm de
bulunabilir.Aadakidnmlerbuamalakullanlr:
1 1
2
1 u
y y y y
u
u
= + = alnarakdiferansiyeldenklemdeyerineyazalm.
2
1 1
2
1 1
( ) ( ) ( )
u
y P x y Q x y R x
u u
u

= + + + +

(1)
y
1
zelzmdiferansiyeldenklemisalamaldr.Bunagrediferansiyeldenklemdeyerine
koyarsak,
2
1 1 1
( ) ( ) ( ) y P x y Q x y R x = + + buluruz. (2)
(2)denklemi(1)denklemindeyerineyazlpdzenlemeyaplrsa,
[ ]
1
2 ( ) ( ) ( ) 0 u P x y Q x u P x + + + = lineer denklemine ulalr ki bu da integral arpan ile
zmolanbirdenklemdir.
zeldurum:
Eer verilen Riccati denkleminin y

1
ve y
2
gibi iki zel zm biliniyor da genel zm
isteniyorsabudurumdagenelzmolarakaadakiifadeeldeedilir.

Engin/engel
- 28 -
Genelzm:
( )
2 1
( )
1
2
P x y y dx y y
Ce
y y

=
rnek214
2
2
1 4
0 y y y
x
x
+ + = diferansiyel denkleminin bir zel zm
1
2
y
x
= olduuna gre bu
denklemingenelzmnbulunuz.
zm
1 1
2 2 2
1 2 1 2 u u
y y y y
u x u
u x u

= + = + = = olur.Denklemdeyerinekoyalm:
2
2 2 2
2 2 1 1 2 1 4
0
u
x u x x u
x u x

+ + + + =

Dzenlemeyaparsak,
5
1 u u
x
= bulunur.
5
1
5
ln
( )
5ln
5
1
( )
dx
P x dx
x
x x
x e e e e
x
= = = = =
4
5 5 5
5
1
( 1)
4 4
1/
x x
u x dx C x C Cx
x

= + = + = +

eldeedilir.Dieryandan,
1
1
y y
u
= +
olduundan
2
x
u
xy
=
bulunur.Yukardakiifadedeyerineyazldnda,
2
x
u
xy
= =
5
4
x
Cx + sonucunaulalr.

Engin/engel
- 29 -
2.5.BRNCMERTEBEDENDENKLEMLERNSSTEMATKYAKLAIM
u ana kadar birinci mertebeden diferansiyel denklemlerin zmne ynelik eitli

yntemler rendik. Bu yntemler uygulamada karlalan ou problemi zmek iin
yeterlidir,fakatbirdiferansiyeldenkleminbuyntemlerinbiriylezlebileceiningarantisi
yoktur.Bazenbiryadaikiyntemyeterliolabilirken,bazenhibirininieyaramadgibibir
durum ortaya kabilir. Her iki durumda da probleme sistematik bir mantk erevesinde
yaklamyapmakfaydalolabilir.
) , ( y x f y = diferansiyel denkleminin n grlen zm aralnda zmnn var

olduunu ve bu zmn tek olduunu dnelim. Kendimize u sorular sorup cevap
bulmayaalalm:
1. Denklemdorudanintegralyoluylazlebiliyormu?
Uygulamada karlalan pek ok diferansiyel denklem dorudan integre edilerek
zlebilecek ekildedir. ) (x f y = ekline getirilebilen tm denklemler bu yolla
zlebilir.
2. Verilendenklemlineermidir?
Tm lineer denklemlerin, karlalacak olan integraller alnabildii srece zm
yaplabilir.
3. Denklemdeikenlerineayrlabilirmidir?
Verilendiferansiyeldenklemdexliterimlerbirtarafta,yliterimlerdediertarafta
toplanabiliyorsa, denklem deikenlerine ayrlyor demektir. Deikenlerine ayrlan
denklemdorudanintegralyoluylazlr.
4. Denklemhomojenmidir?Deilsehomojenhalegetirilebilirmi?
Deikenlerine ayrlamayan bir denklem, eer homojense, x y v / = gibi bir
parametrenintanmlanmasyladaimadeikenlerineayrlabilirdurumagetirilebilir.
5. Denklemtamdiferansiyelmidir?Deilse,tamdiferansiyelhalinegetirilebilirmi?
Denkleme tam diferansiyellik testi yaplr. Eer tam ise zm yaplr. Eer tam
deil ve dier formlara da uymuyorsa denklemi tam diferansiyel duruma getirecek
birintegralarpanaranr.
imdibusistematikyolubirrneklepekitirelim:
rnek214
y x x
e y
+
=
ln
zm
lk kontrol edeceimiz konu denklemin mertebesidir. Verilen denklem birinci
mertebedendir, nk iki veya daha fazla mertebeden trev terimi bulunmamaktadr.
Ardndan dorudan integrasyon ile zlebilirliine bakalm. Denklemin sa taraf,
bilinmeyenfonksiyon,nkikiveyadahafazlamertebedentrevterimibulunmamaktadr.
Ardndan dorudan integrasyon ile zlebilirliine bakalm. Denklemin sa taraf,
bilinmeyen fonksiyon yye bal olduundan deikenlerine ayramayz. Denklem lineer
deildir,sataraftangelecekolan
y
e
terimilineerdeildir.Denklemibirazbasitletirmeye
alalm.
y x y x x
e xe e e e y

= =
ln
eldeederiz.Denklemdeikenlerineayrlabilirdurumagelmitir.

Engin/engel
- 30 -
C x e e dx xe dy e
x y x y
+ = =

) 1 ( veherikitarafndoallogaritmasalnarak;
( ) C x e y
x
+ = ) 1 ( ln
2.6.BRNCMERTEBEDENLNEERDFERANSYELDENKLEMLERNUYGULAMALARI
Fizikte, biyolojide ve sosyal bilimlerde karlalan ok sayda problemde bir bykln

deiimhznnbyklnkendisiyleorantlolduugzlenmitir.Dierbirifadeyle,eery
ilgilenilenbyklntanndakideeriyse,budurumda,
ky
dt
dy
veya y
dt
dy
=
yazlabilir. Burada k orant sabiti olup deneysel veya gzlemsel sonulardan belirlenir.
Denkleminsolundakiterim,ybyklnnzamanladeiimhzntemsileder.Budenklem
birinci mertebeden lineer bir diferansiyel denklem olup deikenlerine ayrlmak suretiyle
kolaycazlr:
kt
e y y
0
=
Burada y
0
, y byklnn t = 0 anndaki deeridir. Fiziksel olaylarda genellikle deiim
srekli bir fonksiyon zelliinde olmasna ramen biyoloji ve sosyal bilimlerde kesikli
deiimler sz konusudur. Bir hayvan trnn says veya bir kolonideki bakteri saysndaki
deiimler buna rnektir. Ancak say ok fazlaysa deiim zamann srekli bir fonksiyonu
olarak dnlebilir ve bu nedenle yaplacak hesaplama hatas genellikle makul snrlar
ierisindekalr.
rnek215Nfusart:Malthusianyasas
Belirli zaman periyotlarnda insan topluluklarnn, hayvan trlerinin, bceklerin ve bakteri
kolonilerindekibakterilerinkendileriyleorantlbiimdearttgzlenmitir.N(t),tanndaki
say olmak zere ve t=0 anndaki sayy N
0
alarak, nfusun deiim hz (art veya azalma
hz);
kt
e N t N
0
) ( =
olacaktr. Burada k doum ve lm hzlar arasndaki fark tanmlayan net nfus deiim
hzdr.rneink=0.015/yl,1000de15likbirnfusartdemektir.
rnek216RadyoaktifbozunmaveRadyoaktifKarbonYaTayini
Pltonyum, Radyum ve C
14
olarak bilinen Karbon izotopu gibi baz radyoaktif elementlerin
dier bir element veya ayn elementin farkl bir izotopunu tekil etmek zere tabii olarak
bozunduklar bilinmektedir. Bozunmann hz genellikle mevcut element miktaryla orantl
olarakdeiir,dolaysylaradyoaktifbozunmasrecideyukardakidenklemletanmlanr:
0
, ( )
k t
dM
kM veya M t M e
dt
= =
Bu ifadede k > 0 olup bozunma sabiti adn alr. Bir arkeologun, bulduu kemik kalnts
zerinde, bir canl hayvanda bulunan miktarn %8i orannda C
14
izotopunun olduunu
saptamtr. C
14
izotopunun bozunma sabiti 1.2410
4
/yl olduuna gre kemiin yan
hesaplaynz.
zm
Yukardaverilendenklemdentyiekersek,
0
) (
ln
1
M
t M
k
t = buluruz.

Engin/engel
- 31 -
dt
t dM ) (
ileverilenbozunmahz,miktarsreklidenM(t)ileorantlolduundanbalarda
bozunmahzokyksektirvezamangetikebuhzder.Mevcutbirradyoaktifmaddenin
yarsnn bozunmas iin gemesi gerekli sreye yar mr sresi diyoruz. Bu durumda
0
2
1
) ( M t M = alnrsa,yukardakidenklem,
k
t t
H
2 ln
= =
olur. Radyoaktif maddelerin yar mrleri gelimi laboratuarlarda llr. Radyoaktif
bozunmann nemli bir uygulama alan, C
14
izotopunun bozunumu esasna dayanan Radyo
Karbon Ya Tayinidir. Bu metodun temelinde, yaayan herhangi bir canldaki karbon
atomlarnn kk bir orannn C
14
izotopu meydana getirdii gzlemi vardr. Bu oran
canlnn yaam boyunca yaklak olarak sabit kalmakta, nk bozunan miktar, canlnn
evresinden besin ve solunum yoluyla ald karbon atomlaryla yerine konur. Ancak len
canlyaartkkarbongiriiolmayacaiinsreklibirbozunmaszkonusuolacaktr.Dierbir
ifadeyle canl ldnde, ierisinde C
14
izotoplarnn da bulunduu karbon girii kesilir,
canlnnsahipolduuC
14
sreklibirazalmasrecinegirer.C
14
nyarmr5568yldr.
Atmosferdeki C
14
miktar, azotun atmosferdeki kozmik nlar nedeniyle C
14
izotopuna
dnm yoluyla srekli olarak yenilenir ve bylece C
14
n atmosferdeki C
12
miktarna
oran sabit kalr. Bu aklamalarn altnda aranan sre,
369 20 ) 08 . 0 ln(
10 24 . 1
1
4
=
=

t ylolacaktr.
rnek217
Bir radyo aktif element olan Toryum234 (Th
234
) izotopu , nlar yayarak Pa
234
ye
dnmektedir. Bu izotopun bozunma hz, elementin mevcut miktar ile doru orantldr.
Ayrca100mg.Th234izotopundabirhaftaiindegeriye82.04mg.kaldbilindiinegre,
a)herhangibirtanndageriyenekadarTh234kaldn,b)mevcutmiktarnyaryainmesi
iinnekadarzamangemesigerektiinibulunuz.
zm
(a)VerilenleregreM
0
=100mg(t=0annda),M(t=7gn)=82.04mg.
0283 . 0
100
04 . 82
ln
7
1
= = k /gn elde edilir. Dolaysyla herhangi bir t anndaki bozunmam
miktar;
t
e t M
0283 . 0
100 ) (

= olacaktr.Dieryandan(b) 5 . 24
0283 . 0
2 ln 2 ln
= = = =
k
t t
H
gn.
rnek218Newtonunsoumakanunu
Balangta T
i
= 20
0
C olan bakrdan kk bir bilye T
0
= 100
0
Cde kaynamakta olan su
banyosuna brakldktan 20 saniye sonra scakl ne olur. Su banyosu yeterince geni olup
scakldeimemektedir. 1 . 0 = =
mc
hA
1/s.

Engin/engel
- 32 -
zm
Daha nce Newtonun souma yasasndan ( )
0
dT
T T
dt
= olduunu grmtk.
Deikenlerine ayrarak zdmzde, bakr bilyenin t anndaki scakl
0 0
( ) ( )
t
i
T t T T T e

= olur.Verilendeerleryerinekonursa ( 20 ) 89.2 T t s = =
0
Colur.
rnek219Karmproblemi
erisinde balangta 1000 L temiz su bulunan bir tanka, ierisindeki tuz konsantrasyonu
0.1 kg/L olan tuzlu su 50 L/dakika debisinde girmekte, ve ayn zamanda tanktan yine 50
L/dakikadebisindetuzlusuekilmektedir.Tankierisindekibirkartrc,tanktakikarmn
homojenliini salamaktadr. Beklendii gibi, tanktaki su seviyesi sabit kalmasna karn
ierisindekituzlusudakituzkonsantrasyonusrekliolarakykselecektir.Tanktabelirlibirt
annda bulunan tuz miktarn veren ilikiyi gelitiriniz. Tankta bulunabilecek maksimum tuz
miktarnedir.
zm
M(t) tankta t annda bulunan tuz miktarn gstersin. Tanktaki tuz miktarna ktlenin
korunumuprensibiniuygulayalm:
Tanktakituzmiktarnndeiimhz=TankabirimzamandagirentuzmiktarTanktanbirim
zamandakantuzmiktar
( )( ) ( ) 5 05 . 0 /
1000
/ 50 / 1 . 0 / 50 = +
= M
dt
dM
L kg
M
dak L L kg dak L
dt
dM
eldeedilir.
Denklembirincimertebedenlineerbirdiferansiyeldenklemolup 0 ) 0 ( = = t M kouluylabir
balangdeerproblemidir.
5 ) ( , 05 . 0 ) ( = = t R t P alnmaksuretiyle
t
dt
e e t
05 . 0
05 . 0
) ( = =

.Denklem2.7den
[ ]
= C dx ) x ( R ) x (
) x (
y
1
( )

t
t t
t
t t
e e dt e e t M
0
05 . 0 05 . 0
0
05 . 0 05 . 0
20 5 5 ) (
( ) ( )
t t t
e e e t M
05 . 0 05 . 0 05 . 0
1 100 1 100 ) (

= = elde edilir. Dikkat edilirse t
durumundaparantezii1olacandan 100 ) ( = t M kgolur.
rnek220Birtank,t=0anndaiindeQ
0
kgtuzieren100Ltuzlusuzeltisiiledoludur.
Litresinde 1/3 kg tuz bulunan baka bir tuz zeltisi 5 L/daklk bir hzla tanka akmaktadr.
Kartrma ile tank iinde srekli olarak homojen bir tuz karm elde edilmekte ve karm
ayn hzda (5 L/dak) tanktan dar kmaktadr. t annda tankta mevcut tuz miktarn veren
Q(t)ifadesinibulunuz.
zm
Ktleninkorunumuilkesinden;

Engin/engel
- 33 -
birimzamandagirentuzktlesibirimzamandakantuzktlesi=tanktakituzktlesininzamanladeiimi
olarak ifade edilebilir. Tankta t = 0 annda Q

0
kg tuz vardr (balang art). Ancak tankta t
anndakituzkonsantrasyonuQ/100olacaktr(bkz.Konsantrasyontanm).
5 5
5 5
3 100 100 3
Q dQ dQ Q
dt dt
= + =
Lineerdiferansiyeldenklemibulunur.Budenkleminzmnden
0.05
100
( )
3
t
Q t Ce
= + genelzmeldeedilir.Ancak
0
( 0) Q t Q = = snrartuygulanrsa,
0
100
3
C Q = bulunur.Genelzmdeyerinekoyar,dzenlemeyaparsak,
( )
t t
e Q e t Q
05 . 0
0
05 . 0
1
3
100
) (

+ = eldeedilir.
rnek221
Birkimyasalmadde,znmemimiktarla(x)vedoymubirzeltiyledoymambirzelti
arasndakikonsantrasyonfarkiledoruorantlolarakznmektedir.100glkbirdoymu
zeltide 50 g maddenin znd biliniyor. Eer 30 g kimyasal madde 100 g suyla
kartrlrsa, 10 g 2 saatte znyor. Buna gre 5 saat sonunda ne kadar znme
olacaktr.
zm
x tsaatsonraznmeyenmaddemiktarngstersin.Budurumdamevcutzeltinin
konsantrasyonu
30
130
x
olacaktr.zeltitamamendoymuhalegeldiindeise
konsantrasyonu
100
50
100
50 100
=
olacaktr.Problemde,maddeninznmehznn,
znmemimaddemiktarvebuikikonsantrasyonarasndakifarkileorantbirhzda
zndifadeedildiinegrearanandiferansiyeldenklem
50 30 7
100 130 26 130
dx x dx x
k x k x
dt dt

= = +

veyadzenlemeyaplarak
1/3 kg/L, 5 L/dak Q/100 kg/L, 5 L/dak

Engin/engel
- 34 -
7
26 130
dx
k dt
x
x
=

+

eldeedilir.Herikitarafnintegralialndndaise,
7
26 130
dx
k dt
x
x
=

+

26 26 26
ln ln(35 ) ln
7 7 7 35
x
x x kt C
x
+ = = +
+
sonucunavarlr.BulunanifadedekveC
bilinmemektedir.Ancakverilenikiartkullanlarakbunlarbelirlenebilir.
t=0 x=30g(balangtakitoplamznmemimaddemiktar)
t=2 x=3010=20g(2saatsonrakalanznmemimaddemiktar)
26 30
ln (0) 2.872
7 30 35
k C C = + =
+

26 20
ln (2) 2.872 0.44
7 20 35
k k = =
+

imdidenklem
26
ln 0.44 2.872
7 35
x
t
x
=
+
olarakifadeedilebilir.Artkt=5saat
sonundaznmemiolarakkalanmiktarxbulunabilir.
26
ln 0.44 5 2.872
7 35
ln 1.265 0.255 11.98 12
35 35
x
x
x x
x g g
x x
=
+
= = =
+ +
Bylece5saatsonundaznenmiktar3012=18golur.
rnek222
Scakl100
0
Colanbircisim50
0
Cscaklndabirodayabraklyor10dakikasonracismin
scaklnn 90
0
Cye dt grlyor. Balang anndan itibaren ne kadar zaman sonra
cisminscaklnn60
0
Cyedeceinibulunuz.Cevap:115dakika
rnek223
Bir sv ierisindeki basn, svnn yzeyinden aaya doru inildike artar. Bu art
hidrostatiintemeldenklemiolan g dz dp = / diferansiyeldenklemiyleverilir.Buifadede
svnnyounluu,giseyerekimiivmesivezyzeydenitibarenderinliktir.Okyanusgibiok
derin sv yksekliinin sz konusu olduu uygulamalarda ) ( p f = olduundan bu
diferansiyel denklemin integre edilebilmesi iin younluk ile basn arasnda bir ilikinin
kurulmas gerekir. Bu iliki svnn skma modlnden elde edilir. Bu ifadeye gre skma

Engin/engel
- 35 -
modl

=
d
dp
E iletanmldr.Skmamodlnnsabitkaldnveyzeydekibasncsfr
veyounluu
0
alarakbasncnderinlikledeiiminieldeediniz.
zm
(a)

=
d
dp
E = sabit olduundan,

=
0
0
0
ln E p
d
E dp
p
elde edilir. Bu ifadeden
younluuekersek,
E
p
e
0
= eldeedilir.Bunuhidrostatiintemeldenklemindeyazalm:
E
p
e g g
dz
dp
0
= = ,vedeikenlerineayrarak

= =

z z p
E
p z p
E
p
dz g dp e
e
dp
0
0
) (
0
) (
0
( )
( ) ( )
0
0 0
0
1
p z
p p z P z
E E E
g z
Ee g z Ee E g z e
E

= + = =

ve her iki tarafn
doallogaritmasalnarak,

=
E
z g
E z p
0
1 ln ) ( bulunur.
rnek224
Belirli koullarda silindirik bir duvardan rdorultusunda birim zamanda geen s miktar
( ) ( ) ( ) /
x
Q k A T r T r dT r dr = = ile verilir. Bu ifadede A yzey alan, k s iletim
katsaysdr. 20 cm apndaki bir buhar borusu 6 cm kalnlnda izolasyon malzemesi ile
kaplanmtr. zolasyon malzemesi s iletim katsays k = 0.04 W/mK dir. Buharn scakl
200
0
C,izolasyondyzeyscaklise30
0
Cdir.Borununbirmetresindensaattekaybolacak
syveborucivarndaki(r>10cm)scaklkdalmnbelirleyiniz.
zm
Borumerkezindenrkadaruzaktakisilindirikyzeyalan(veyaryaraplbirsilindirinyzey
alan) 2
r
A rL = olarakifadeedilebileceinden,sorudaverilendenklem
r
zolasyon kalnl 6 cm
10 cm
r = boru merkezinden uzaklk
200
0
C de buhar

Engin/engel
- 36 -
( ) 2
r
dT
Q k AT r k rL
dr
= =
Olarakyazlabilir.BuradaLsilindirinboyudur.Denklemideikenlerineayrpintegralalalm:
( ) ( )
0
0
0.16 m 30 C
0.10 m 200 C
2 2
r T
r T
dr k dr k
dT dT
r Q L r Q L

= =
= =
= =

( )
( )
0.16 0.2513
ln 30 200 ( ) 90.9 W/m
0.10
Q L
Q L

= =

(cevapa)
Ayndenklemi,buseferintegralinstsnrlarnherhangibirkonum(r)vebukonudaki
scaklk(T)olarakintegreedersek,
( )
0
3
0.10 m 200 C
2 0.04
ln 2.765 10 200
90.9 0.10
r T
r T
dr r
dT T
r

= =
= =

361.66 ln(10 ) 200 r T = veya 200 361.66 ln(10 ) T r =
zolasyonmalzemesiiindekiscaklkdalmaadakigsterilmitir.
rnek225
Ktlesiihmaledilebilirbiryaydeyolarakbiryzeyetutturulmu,dierucunaisektlesim
olanbircisimaslmtr.Yaydengekonumundayken(x=0)aslbulunanktleninhz
0
V ise,
ktleninhznyaynyerdeitirmesine(x)balolarakifadeediniz.
zm
T (
0
C)

Engin/engel
- 37 -
Newtonun2.yasasnagre
x x
a m F = olduundanktleyeetkiedenxdorultusundakinet
kuvvet belirlenmelidir. kx mg F
x
= . Dier taraftan cismin ivmesi iin
dx
dV
V a
x
=
yazlabileceinden cismin hareketini tanmlayan diferansiyel denklem, x k mg
dx
dV
V m =
olacaktr.Deikenlerineayrarakintegreedersek;

+ = =
=
x
x V
V
x V
V
x
m
k
gx V x V x
m
k
gx
V
dx x
m
k
g dV V
0
2 2
0
2
) (
2
) (
2 ) (
2 2
0 0
rnek226
Ktlesi m olan bir cisim yerden olduka yksekte bulunan bir noktadan ilk hzsz olarak
serbest dmeye braklyor. Cisme etki eden yerekimi kuvveti sabit ve hava direncinin
cismin hz ile orantl olduu kabul edildiine gre, herhangi bir t annda cismin balang
noktasndan hangi uzaklkta olduunu ve o anda hangi hza hareket etmekte olduunu
buluz.Cevap: ) 1 ( ) (
/ m t k
e
k
g m
t V

= , ( )
m t k
e
k
g m
t
k
mg
t x
/
2
2
1 ) (

= ,k=orantsabiti
rnek227
Ktlesi m olan bir cisim yer kresi zerinde bir yerden yukarya doru bir V
0
ilk hz ile
frlatlyor. Hava direncini ihmal ederek , cismin bir daha yer yzne dnmemesi iin V
0
ilk
hznnneolmasgerektiinibulunuz.
zm
x ekseninin (+) yn yukar olsun. Hava direnci ihmal edildiine gre , burada hareketi
etkileyen tek kuvvet yer ekimi kuvvetidir. Bu kuvvetin deeri ise Newtonun Evrensel
ekimKanununagredeiir.Budurumda,yerkresizerindeyerekimiivmesinindeerig
ile,yerkresininktlesiMveyarapRilegsterilirse;EvrenselekimKanununagre
M
R g
G
R
M m
G mg
2
2
. .
. = =
t annda, cismin yerkresinden olan uzakl x ve hz v olsun. Buna gre hareket denklemi
2 2
2
) (
.
R x
M m
G
dt
x d
m
+
= veya
2
2
) (
.
R x
R g
dt
dv
+
= elde edilir. Denklemin sa yan xe bal
olduundansolyanndadaxebalivmesininkullanlmasyerindeolacaktr.Bunagre,

+
=
+
=
x V
V
dx
R x
gR
vdv
R x
R g
dx
dv
v
0
2
2
2
2
) ( ) (
.
0
ifadesindenhznykseklikledeiimifadesi,
R x
gR
gR V V
+
+ =
2
2
0
2
2
2 olarakeldeedilir.
Cisminyerkreyegeridnmemesiiinsrekliolarakpozitifbirhzasahipolmasgerekir.Bu
iseancak 0 2
0
gR V artsalanrsammknolabilir.Budurumda
11205 10 4 . 6 81 . 9 2 2
6
0
= = gR V m/s.

Engin/engel
- 38 -
rnek228
maddesi,vegibiikikimyasalmaddeninreaksiyonusonucuolumaktadr.Dolaysylaa
gr ile, b gr reaksiyon sonucu (a+b) gr vermektedir. Balangta x
0
gr ve y
0
gr
vardr; hi bulunmamaktadr. maddesi oluum hznn tepkimeye girmemi ve
maddelerinin arpm ile doru orantl olduu bilindiine gre, oluan miktarn, z(t),
zamannfonksiyonuolarakeldeediniz.
zm
t annda oluan z(t) gr ierisindeki nn oran
b a
a
+
, nn oran
b a
b
+
olacaktr. Ktle
cinsinden ise z(t) gr ierisinde ) (t z
b a
a
+
gr , ) (t z
b a
b
+
gr bulunacaktr. Dolaysyla t
annda tepkimeye girmeyen ve miktarlar srasyla, ) (
0
b a
z a
x
+
ve ) (
0
b a
z b
y
+
olur.
Bu durumda aranan diferansiyel denklem; ) )( (
0 0
b a
z b
y
b a
z a
x k
dt
dz
+
+
= halini alr.
Dzenleme yaparsak ( )( ) z B z A K z y
b
b a
z x
a
b a
b a
b a k
dt
dz
=

+
+
=
0 0
2
) (
elde
edilir.Burada
0 0
2
) (
y
b
b a
B x
a
b a
A
b a
b a k
K
+
=
+
=
+
=
DiferansiyeldenkleminzmAveBarasndakiilikiyebaldr.kidurumudikkatealalm:
1. A>Biinzm
( )
t k B A
t k B A
e B A
e AB
t z
) (
) (
1
) (

=
2. A=Bolursazm
t k A
t k A
t z
+
=
1
) (
2
rencilerinbusonulareldeetmeleritavsiyeedilir.
rnek229
2 gr Y ile 1 gr X tepkimeye girerek 3 gr Z oluturmaktadr. 100 gr Y 50 gr X iyice
kartrldnda 10 dakika sonra 50 gr Z maddesi olutuu gzlenmitir. (a) 20 dakika
sonunda ka gr Z oluur, (b) 60 gr Z elde etmek iin ne kadar beklenmelidir. Cevap: 75 gr,
40/3dakika.
rnek230
lkeleringelecektekinfustahminlerindekullanlan
2
BN AN
dt
dN
= diferansiyeldenklemi
olduka kabul grmektedir. Bu denklemde, A ve B pozitif lke sabitleri, N ise nfusu
gstermektedir.Balanganndaki(t=0)nfusuN
0
alaraknfuszamannfonksiyonuolarak
elde ediniz. ABD iin A=3.1310
8
B=1.588710
10
ve 1970 ylndaki nfus
3.9milyonolarakalnabildiinegre2003ylndakive2050ylndakinfuslarbulunuz.

Engin/engel
- 39 -
rnek231
Seri olarak bal bobin ve direnten kurulu bir alternatif akm devresinden geen akm
) (t E i R
dt
di
L = + diferansiyel denklemi uyarnca deimektedir. Burada i devreden geen
akm (amper), L bobinin indktans (Henry), R diren (ohm) ve E(t) ise volt olarak
elektromotor kuvvettir. t=0 annda devreden geen akmn i
0
ve elektromotor kuvvetin
E(t)=E
0
olmasdurumundadevredengeecekolanakmi(t)zamannfonksiyonuolarakelde
ediniz.
zm
Elimizdeki denklem birinci mertebeden lineer bir diferansiyel denklem olduundan
dorudanintegralarpankullanlarakzlebilir.
[ ]
= C dt t R t i ) (
1
) ( ve
L t R
dt
L
R
e e t
/
) ( = =

alarak,
L t R L t R L t R
e C
R
E
C dt
L
E
e e t i
/ 0 0 / /
) (

+ =
+ =

bulunur. t=0 annda i=i
0
olduundan
yerinekoyarak
R
E
i C
0
0
= eldeedilerekdiferansiyeldenklemzmndeyazlrsa,
( )
L t R
e
R
E
t i
/ 0
1 ) (

= olduugrlr.
rnek232
Yukarda verilen 226 nolu soruda elektromotor kuvvetinin t t E = 120 sin 110 ) ( uyarnca
deitii bilinmektedir.. L=3 henry, R=15 ohm olarak verildiine ve t=0 annda i=0 amper
olduunagredevredengeenakmzamannfonksiyonuolarakbulunuz.
zm
Devreden geen akm ) (t E i R
dt
di
L = + diferansiyel denklemiyle tanml olduuna gre
zmaranandenklem, t i R
dt
di
L = + 120 sin 110 veya t
L
i
L
R
dt
di
= + 120 sin
110
olacaktr.
Verilen deerler yerine konursa denklem, t i
dt
di
= + 120 sin
3
110
5 olur. Birinci mertebeden
lineerolanbudenklemintegralarpanmetoduilezlr.
t
dt
e e t
5
5
) ( = =

eldeedilerekgenelzmifadesinde(2.7eitlii)yerinekonursa,
[ ]

+ = +
=

C dt t e e C dt t R t i
t t
120 sin
3
100
) (
1
) (
5 5
eldeedilir.ntegralilemiiin
ksmiintegralyntemikullanlmaldr(buksmrenciyebraklmtr).Buradabiz
( )

+
= t b b t b a
b a
e
dt t b e
t a
t a
cos sin sin
2 2

Engin/engel
- 40 -
kalbn kullanacaz. Problemimizde a=5 ve b=120 olduundan yerine yazp baz
sadeletirmedensonra;
( )
( )

+
= t t
e
dt t e
t
t
120 cos 24 120 sin
576 1 5
120 sin
2
5
5
eldeederiz.Dolaysylaaranan
zm;
( )
( )
t
e C t t t i
5
2
120 cos 24 120 sin
576 1 3
22
) (

+
+
= olacaktr. Verilen balang
deerlerinden integral sabiti belirlenebilir. t=0 annda i=0 amper olduuna gre, genel
zmdeyerinekonupCekilirse,
( )
2
576 1 3
24 22
+

= C eldeedilir.Bylecearananzelzm;
( )
( )
t
e t t t i
5
2
24 120 cos 24 120 sin
576 1 3
22
) (

+
+
= eklindeolacaktr.
rnek233
Seri bal diren ve kondansatrden oluan bir alternatif akm devresinde, kondansatrde
depolanarak elektrik yk zaman ) (t E
c
q
dt
dq
R = + uyarnca deiir. R=10 ohm, c=10
3
farad, t t E = 120 sin 100 ) ( olarak verildiine ve t=0 annda q=0 olduuna gre
kondansatrdedepolananelektrikyknnzamannfonksiyonuolarakeldeediniz.
zm
Diferansiyeldenklem,verilenlerinyerinekonmasyla t q
dt
dq
= + 120 sin 100 10 10
3
veya
t q
dt
dq
= + 120 sin 10 100 halini alacaktr. Bu ise birinci mertebeden lineer bir diferansiyel
denklemdir.
t
dt
e e t
100
100
) ( = =

alnarakgenelzmifadesindeyerinekonursa,
[ ]
+ =

C dt t e e t q
t t
120 sin 10 ) (
100 100
eldeedilir.ntegralialmakzere
( )

+
= t b b t b a
b a
e
dt t b e
t a
t a
cos sin sin
2 2
olduundanhareketlea=100,b=120alnarak
( )

+
= t t
e
dt t e
t
t
120 cos 6 120 sin 5
) 36 25 ( 20
120 sin
2
100
100
bulunur.zm
ifadesindeyerineyazlarak;
( )

+
+
=

C t t
e
e t q
t
t
120 cos 6 120 sin 5
) 36 25 ( 2
) (
2
100
100
veya
( )
t
e C t t t q
100
2
120 cos 6 120 sin 5
72 50
1
) (

+
+
= eldeedilir.Csabitinibulmakzere
verilenkoulsalatlrsa,
2 2
36 25
3
72 50
6
0
+

= +
+

= C C bulunur.Bylecearananzm;

Engin/engel
- 41 -
( )
2
100
2
36 25
3
120 cos 6 120 sin 5
72 50
1
) (
+
+
+
=
t
e
t t t q
rnek234
rnek234tet=0anndageenakmi=5Aolduunagreakmnzamanladeiiminielde
ediniz.
zm
Bir nceki rnekten ( )
t
e C t t t q
100
2
120 cos 6 120 sin 5
72 50
1
) (

+
+
= elde edilmiti.
dt
dq
i = olduundantrevalmailemiyaplarak,
t
e C
t t
t i
100
2
2
100
72 50
120 sin 720 120 cos 600
) (

+
+
= bulunur. Verilen koul yerine
yazlrsa;
C 100
72 50
600
5
2

+

= veya
2
36 25
300
5 100
+

= C eldeedilir.Bylecearananzel
zm;
t
e
t t
t i
100
2 2
2
36 25
300
5
36 25
120 sin 360 120 cos 300
) (

+

+
+
= olacaktr.

Engin/engel
- 42 -
1.Geneldeerlendirmesorular
Birincimertebedendiferansiyeldenklemnedemektir.
Birincimertebedenbirdiferansiyeldenklem y y y , ,
2
gibiterimlerbulundurabilir
mi?
Birincimertebedenbirdiferansiyeldenklemhangiartlardadorudanintegralyoluyla
zlebilir.
2.Lineerbirincimertebedendiferansiyeldenklemler
2.1.Aadakidiferansiyeldenklemlerinhangileribirincimertebedenlineerdir:
(a) x y x y sin 3
2
= + (b)
x
e y x y = + 3 2 (c) 2 = +
y
xe y (d)
1
2 2
= + y x y x
(e) xy y y y = + cos
2
(f) x xy y y = + (g)
2 2 2
x y y = (h)
x y y = +
2.2.Aadakidiferansiyeldenklemleri,tmilemadmlarngstererek,znz.
(a) x xy y 2 3 = (b) 0 2 ) 1 (
2
= y y x (c)
2
2 x y y x =
(d) 2 ) / 1 3 ( = + y x y (e) 1 2
2
= + xy y x (f) x x y y sin tan = +
(g)
x
e
y
x
y
x 2
2
= + (h) 2 ) 1 (
2
= + + y x y x (i) x y
x
y sin
4
= +
2.3.Aadakibalangdeerproblemlerini,tmadmlargstererek,znz.
(a) 1 ) 0 ( , 0 = = + y y y (b) 1 ) ( , 2 cos 2 = = y x xy y (c)
4 ) 1 ( , 2 = = y e xy y
x
(d) 8 ) 2 ( , 4
4 2
= = + y x y x y (e) ( ) 1 1
2
= xy y x
2.4.Aadakisorulardaxibaml,yyibamszdeikenalarakzmyapnz.
(a)
x
y
dx
dy
=
1
2
, 1 ) 0 ( = y (b) 2 ) 1 ( ,
2
=
=

y
x e
e
dx
dy
y
y
2.5. 0 ) ( = + y x P y birinci mertebeden diferansiyel denkleminin bir zm ) (

1
x y
olsun. ) (
1
x y C ifadesinindeayndenkleminzmolduunugsteriniz.
2.6.Birincimertebedendiferansiyeldenklemlerinuygulamalar
(a) Malthusiannfusartyasasnedir?Nedengerekitahminlerdedahauygundur.
(b) Radyoaktifkarbonileyatayinininesasnedir.BuiiinnedenC
14
uygundur.
(c) Biryamurdamlasnnlimithzntanmlaynz.Buhzdamlanndtykseklie
balmdr?
(d) Yeterince besinin bulunduu bir balk glnde, eer hi balk avlanmazsa, her yl
balk saysnn ikiye katlad gzlenmitir. Balangtaki balk saysn N
0
dr.
Mathusian art yasasn kullanarak ve her gn ortalama 0.002N
0
adet balk
avlandnkabulederek,balksaysnzamannfonksiyonuolarakeldeediniz.
(e) Belirli bir bakteri kolonisindeki bakteri saysnn her 3 saat iki kat artt
bilinmektedir. Mathusian art yasasn kullanarak balangtaki bakteri saysnn 4
katnakabilmesiiinnekadarsregemesigerektiinibulunuz.
(f) Yllknfusarthz%0.2olanbirlkeninkaylsonranfusunuikiyekatlayacan
belirleyiniz.

Engin/engel
- 43 -
(g) Balangtaki scakl T
i
=30
0
C olan bakrdan yaplm kk bir kre t = 0 annda
buzlu suya braklmtr. Krenin scakl 1 dakika sonra 20
0
Cye dtne gre,
Newton souma kanununu kullanarak 2 dakika sonra krenin scaklnn ne
olacanbelirleyiniz.
(h) Bir tankta, 10 kg tuz kullanlarak elde edilmi bulunan 200 litre salamura (tuzlu su)
bulunmaktadr. Tanka, bir kartrc devredeyken, dakikada 5 litre saf su ilave
edilirken,aynhacimdetuzlusudatanknaltndakideliktendarboaltlmaktadr.
30 dakika sonra tankta ne kadar tuz kalr. Tuz miktarnn 1 kga kadar dmesi iin
nekadarsregemesigerekir.
(i) m ktleli bir cisim belirli bir ykseklikten durgun haldeyken serbest dmeye
braklmaktadr. Cisme etkiyen hava direncinin cismin hzyla orantl olduu
bilindiinegre,cisminhzvekonumunuzamannfonksiyonuolarakeldeediniz.
3.Birincimertebedenlineerolmayandiferansiyeldenklemler
3.1.Deikenlerineayrlabilirtiptekidiferansiyeldenklemleriznz.
(a) 1
3
+ = x y y (b) 2 ) 2 (
2
+ = + y y x (c) 0 2 = +
+y x
e y
(d)
3
) (xy y = (e)
1 + +
=
y x
e y xy (f)
2
1 y y xy =
(g) 1 ) 0 ( , 0 2 = = + y xy y (h) 1 ) 2 / ( , 2 cos
2
= = y x e y
y
(i)
2 2
1 y y x = , 0 ) 0 ( = y
(j) 1 ) 4 / ( ,
sin
cos
= = y
y e
y e
y
y
x
3.2. Aadaki diferansiyel denklemlerde deiken dnm yaparak deikenlerine

ayrlabilirdurumagetiripznz.
(a) ( ) ) ( 1
2
y x y x y + + + = (b)
y x
e y x y
+
+ = ) ( (c) 3 2 + = y x y
(d)
2
) ( y x y = (e)
y
x
e
y x e
y
) (
=
3.3.Ryaraplkreselbirtanksuyladoludur.Tanktabannaalanayaraplbirdeliktensu
boaltlacaktr.Toriellikanununagretankterkedensuyunortalamahz gy V 2 = olup
burada y gz nne alnan durumdaki su yksekliidir. Tanktaki su seviyesini zamann
fonksiyonu olarak elde ediniz. Tankn tamamen boalabilmesi iin gerekli zaman veren
ifadeyigelitiriniz.
3.4. Yukardaki problemi yatay olarak konumlandrlm R yarapl ve L boyundaki silindirik

tankiintekrarlaynz.
3.5. Lojistik nfus art N bN a

dt
dN
) ( = diferansiyel denklemiyle tanmlanr. Bu
diferansiyeldenklemingenelzmnbulunuz.
3.6.Lojistiknfusartkanununagrebirazdahakarmak,ancakdahagerekibirmodel
N cN bN a
dt
dN
) 1 ( ) ( = diferansiyel denklemiyle verilir. Bu denklemin genel zmn
bulunuz.
3.7.Aadakieriailelerininortogonalyrngelerinivereneriailesinibelirleyiniz.
(a) C y x =
2 2
(b) kx y x 2
2 2
= + (c) C y xy x = + + 1 4
2 2

Engin/engel
- 44 -
3.8. Su dolu bir tankn altndan bir delik alrsa su boalmaya balayacaktr.Ancak tanktaki
su seviyesi dtke birim zamanda tanktan boalan su miktar da azalacaktr, dolaysyla
zamana baldr. Sabit A
T
kesitli bir tankn tabanna alan A
0
byklndeki bir delikten
birimzamandakansuhacmi gh KA 2
0
olarakverildiinegre,(K=sabit,h=tanndakisu
ykseklii) tankn ierisinde balangta (t=0), H metre yksekliinde su bulunduunu
varsayarsak,tanktakisuseviyesinizamannfonksiyonuolarakeldeediniz.
3.9.Problem3.8i,tersevrilmivetabanapDolankonikkesitlibirtankiinznz.
3.10. Problem 3.9u ters evrilmi, alt ve st taban aplar srasyla d ve D olan kesik koni
biimlibirtankiinznz.
3.11. Dzlemsel bir duvardaki tek boyutlu s iletimi, .
x
dT
Q k A
dx
= olarak verilir. Burada x
snn ak(iletim) dorultusunu, k s iletim katsaysn A duvar alann ve
dx
dT
, x
dorultusundakiscaklkeimini(gradyenini)verir.Eerkmevcutmalzemeiinsabitsebu
denklemduvarierisindekiscaklkprofilini [ ] ) (x T T = bulmakzerekolaycaintegreedilir.
Ancak k genelde scakln fonksiyonudur ve ) . 1 (
0
T k k + = ilikisiyle verilir. Burada
ve k
0
sabitlerdir ( 0
0
> k ). Buna gre sabit bir Q
x
s transferi iin duvar ierisindeki
scaklkdalmneldeediniz.
3.12. Yatayla
0
37 a yapan bir eik dzlem zerinde bulunan bir cisim, eik dzlem
boyunca ve yukar doru =
0
V 12 m/slik bir ilk hzla frlatlyor. Cisim ile eik dzlem
arasndaki srtnme katsays 25 . 0 = tir. Buna gre (a) cisim eik dzlem boyunca hangi
uzakla gidebilir ve (b) cisim atld noktaya geri dndnde hz ne olur? Cevap: 9 m,
8.48m/s.
4.Birincimertebedenhomojentiptediferansiyeldenklemler
4.1.Homojendiferansiyeldenklemnedir,naslanlalr.
4.2.Aadakidiferansiyeldenklemlerinhomojenolupolmadklarninceleyiniz.
(a)
y x
y x
y
+
= (b)
y x
x
y
+
+
=
2
1
(c)
xy
xy x
y
2 3
2
= (d)
x
y
x y
3
2
=
4.3.Aadakihomojen(veyahomojeneindirgenebilir)diferansiyeldenklemleriznz.
(a)
y x
x
y
+
= (b)
3
2 3
4
y
y x x
y

= (c)
y x
y x
y
+
=
2
(d)
xy
y x
y
2
6
2 2
=
(e)
y x
y x
y
2
4 3
+
= (f)
y
y x
x y
2 2
+
+ = (g)
2
4 4 2
x
y x y
y

=
(h) 0 ) 1 ( , 1 = = y
x
y
y (i) 0 ) 0 ( , =
+
= y
y x
y x
y (j) 0 ) 1 ( ,
2
2
=
+
= y
y x
y x
y
(k) 6 ) 2 ( ,
2
2 2
=
+
= y
y
y y x x
y (l) 2 ) 0 ( ,
2
2 2
=
= y
xy
y x
y
(m)
3 2
4 2
+
+ +
=
y x
y x
y (n)
y x
y x
y
+
=
3 2
(o)
y
y x
y
1 2 +
=

Engin/engel
- 45 -
(p)
4
+
=
x
y x
y (r)
8 4 2
2 2

=
y x
y x
y
5.Tamdiferansiyeldenklemler
5.1.Tamdiferansiyelnedemektir. x y xy y x u =
2
2 ) , ( fonksiyonununtamdiferansiyelini
alnz.
5.2.Aadakidiferansiyeldenklemlerintamdiferansiyelolupolmadklarninceleyiniz.Tam
diferansiyelolanlarznz.
(a) ( ) ( ) 0 1 3 1 3 = + + y y x (b) ( ) ( ) 0 1 3 1 3 = + y x y
(c) ( ) ( ) 0 2 2
2
= + y e xy x y
y
(d) 0 2
2
= y xy y
(e) ( ) 0 cos 2 sin = + y x e x e
y y
(f) ( ) ( ) 0 2 ) 2 = + + + y y x y x
(g) ( ) ( ) 0 cos sin
2 2
= + y y y x x (h)
1
1
+ +

=
y x
y x
y (i)
1
2
2
+
=
y
y
e x
xe
y
(k)
y
x
e y x
xe y x
y
2 2
2 cos
2 sin 2
+
= (l) ( ) ( ) 0 2 2 = + + y y x y x
(m) ( ) ( ) 0 4 2 2
2 2
= + + + +
+ + +
dy e x dx x xe e x
y x y x y x
5.3.Aadakizmleresahipolandiferansiyeldenklemlerieldeediniz.
(a) 1 . 2 sin ) , (
2
= =
+y x
e y y x y x f (b) 4 5 tan 3 ) , (
3
= + = y x y x y x f
5.4.Aadakibalangdeerproblemlerininznz
(a) ( ) ( ) 1 ) 0 ( , 0 1 2 4 1 2
3 2
= = + + y y y y x
(b) ( ) ( ) 2 ) 1 ( , 0 1 cos sin 3
2 3 2
= = + + + y y y y x xe y x
x
(c) ( ) ( ) 0 ) 0 ( , 0 3 2 3 1 3 2 = = + + + y y y x y x
(d) ( ) ( ) 0 ) 2 / ( , 0 cos sin 3
3 2
= = + + + y y y e x y e y x
x x
(e) 4 ) 0 ( ,
1
1
2
2
=
+
= y
e y
e x
y
y
x
(f) 3 ) 2 ( ,
1 2 3
1 3 2
=
+

= y
y x
y x
y
6.AadakiBernoullitipidiferansiyeldenklemleriznz.
(a) 0 ) 1 ( ,
4
= = y y y y (b) 1 ) 0 ( , 4 2
3
= = + y y y y (c) 0 ) 1 ( ,
2
= = y y
x
y
y
(d) x y y y x ln
2
= +

Engin/engel
- 46 -
3. BLM
KNCVEDAHAYKSEKMERTEBEDENLNEERDFERANSYEL
DENKLEMLER
3.1GR
Birinci mertebeden diferansiyel denklemler, bir integral arpan kullanlarak sistematik bir
yaklamlaherzamanzlebilirler.zlecekdenkleminintegralialnabildiisrece,sabit
veya deiken katsayl olmas bu durumu deitirmez. Ancak ikinci veya daha yksek
mertebeli denklemler iin ayn eyi syleyemeyiz. nk bu denklemlerin zm, byk
oranda, katsaylarn sabit olmasna veya belirli artlar salayan trden deiken olmasna
baldr. kinci ve daha yksek mertebeli diferansiyel denklemler iin genel bir zm yolu
yoktur. ou mhendislik probleminde sabit katsayl ikinci mertebeden diferansiyel
denklemleriyle karlalr. Bu nedenle bu tr denklemlerin zm yollarn iyi kavramak
gerekir.
kincimertebedenlineerbirdiferansiyeldenklemengenelhalde
) ( ) ( ) ( x R y x Q y x P y = + +
formunda verilir. Burada P, Q ve R , x bamsz deikenlerine bal fonksiyonlardr. R(x)

terimiierisindeyvetrevleribulunmayantmifadeleritemsiledervebuyzdenhomojen
olmayan terim adn alr. R(x) =0 ise bu durumda denklem homojendir denir. kinci
mertebedendiferansiyeldenklemlerizerkenhomojenksmayrelealmakgenellikledaha
uygundur. Bunun iin ilk etapta denklemin sa yan sfrm gibi hareket edilir. Lineer
denklemlerayrcasabitvedeikenkatsaylolarakdasnflandrlrlar.
}
3 2
2 8 1
x
y y y x e
+ = + sabitkatsayl
}
2
2 8 y xy y x + = deikenkatsayl
Teorem31zmVarlveTeknii
x
1
< x < x
2
aralnda P(x), Q(x) ve R(x) xe bal srekli fonksiyonlar ve x
0
bu aralkta bir
noktaise,budurumda;
( ) ( ) ( ) y P x y Q x y R x + + =
diferansiyel denkleminin y(x
0
) = y
0
ve y(x
0
) =y
0
iki adet balang artn salayan aralkta
tek bir zm vardr. Ancak y(x
0
) =0 ve y(x
0
) =0 balang artlarn salayan tek zm
y=0zmdr.
Diferansiyeldenkleminstandartformdaolmasarttr.rnein;
2
2 8 6 xy x y = denklemi
3
4 y xy
x
= halinde yazlmadka standart forma gelmi
saylmaz.

Engin/engel
- 47 -
rnek31
Aadakidiferansiyeldenklemintekbirzmnnolduunuvebuzmnzm
aralngsteriniz.
3
5 cos 2
1
x
y y y x
x
+ =
(5) 3 y = ve (5) 1 y =
zm:
Bubirbalangdeerproblemidirnkherikikouldaaynbamszdeikendeerinde
verilmitir. Denklem ikinci mertebeden olduu iin en yksek mertebe 2dir. Denklemde y
veyabununtrevlerininarpmssvelineerolmayanfonksiyonlarolmadndan,verilen
denklem lineerdir. Denklemin sa yan sfr deil, dolaysyla homojen deildir. Ayrca
denklemstandartformdadr.Butahlilleriyaptktansonra;
1
3
) (
=
x
x
x p Q(x)=5,R(x)=cosx2
yazalm. Aka grlyor ki Q(x) ve, R(x) srekli fonksiyonlar, P(x) ise x=1de sreksizdir.
Dolaysyla her ifadenin de srekli olduu < x < +1 ve 1 < x < aralklarnda
zmn olup olmad aranmaldr. Balang koulu olan x
0
=5 noktas ikinci aralktadr ve
buaralktazmvarlvetekliigarantialtnaalnmolur.
Lineer sabit katsayl homojen diferansiyel denklemlerin katsaylar zaten < x < +
aralnda srekli olduundan zm tm x deerleri iin geerli olacaktr. Ancak bir
diferansiyel denklemi zme ile bir balang deer problemini zme arasndaki ayrm
grmemiz gerekir. kinci mertebeden bir diferansiyel denklemin zmnden c
1
ve c
2
nin
alabileceisonsuzdeerekarlksonsuzadetzmvardr.Verilenikikouliinbusabitler
belirlenir. Birinci olaslk bu iki art ayn noktada (ayn x
0
deeri iin) vermektir. Bu bizi
balangdeer problemine gtrr ve ierisinde x
0
n yer ald bir aralkta zmn
garantisivardr.Ancakikiartfarklxdeerleriiinverilmisekibirsnrdeerproblemimiz
vardemektir.YukardaverilenTeorem31,butrbirprobleminzmnnolupolmad
konusunda bir garanti vermez. Sadece c
1
= c
2
elde edilebilen artlarda snrdeer
problemininzmnnvarlndanvetekliindenszedilebilir.
rnein;
2 3
2 3
x
y y x y x e
+ = y(0)=2, (0) 5 y = tekbirzmgarantiolmasnkarn,
x
e x y x y y

= +
3 2
3 ' 2 ' y(0)=2, (8) 3 y = denklemi iin zm tek olmayabilir, hatta hibir
zmbulunmayabilir.
rnek32
Kararl rejimde L kalnlndaki dzlemsel bir duvar ierisindeki scaklk dalm 0 y =
denklemiyleverilir.Buraday,xnoktasndakiscakltemsilediyor.Verilendenklemingenel
zmnveaadakidurumlariinzeldenklemlerinieldeediniz.
a) y(0)=10, (0) 5 y =
b) y(0)=10,y(L)=0
c) (0) 5 y = , ( ) 10 y L =

Engin/engel
- 48 -
d) (0) 5 y = , ( ) 5 y L =
zm:
zmaralmz L x 0 olacaktr.Artardaikikezintegreedersekgenelzm;
2 1
c x c y + = olur.Buiseeimic
1
olanbirdorudenklemidir.
a. y(0)=5}c
1
=5
y(0)=10}10=5.0+c
2
,c
2
=10
10 . 5 ) ( + = x x y eldeedilir.Dierhibirkoulbuartlarsalayamaz.Dolaysyla
verilenbalangdeerprobleminintekzmdr.
b. Sabitlerbelirlenirsec
2
=10,
L
c
10
1
= bulunur.Budurumda 10
10
) ( + = x
L
x y
Budaverilenkoullariineldeedilebilecektekzmolduundansnrdeer
problemitekbirzmesahiptir.
c. Verilenkoullariiny(0)=5}c
1
=5
y(L)=10}c
1
=10
bulunurkibuimkanszdr.Dolaysylaverilenkoullariinprobleminzmyoktur.
Fiziksel olarak problem duvarn her iki yanndan s verilmesini ve kararl rejim
olumasnngrmektedirkibuimkanszdr.
d. Verilenkoullariiny(0)=5}c
1
=5
y(L)=5}c
1
=5
dolaysyla
2
5 ) ( c x x y + = elde edilir ki bu zm c
2
ye bal olduundan tek
zm deildir. Fiziksel olarak bu problemin duvarn bir tarafndan verilen snn
dier tarafndan ayn hzla uzaklatrld bir duruma karlk gelir. Bu ise duvar
ierisindekiscaklkdalmnbulmaiinyeterlibirbilgideildir.
3.2.LNEERBAIMSIZLIKVEWRONSKIANFONKSYONLARI
Verilen bir aralkta bir fonksiyon dier bir fonksiyonun bir sabitle arpmndan elde
edilebiliyorsa bu iki fonksiyon lineer bamldr denir. Aksi durumlar iin lineer bamszlk
sz konusudur. Dier bir ifadeyle iki fonksiyonun oran sabit bir say ise lineer bamllk
vardrdenir.
2
3
2
3
2
1
2
1
=
=
=
y
y
e y
e y
x
x
(lineerbamllk)
x y
y
x y
y
1
1
2
1
2
1
=
=
=
(lineerbamszlk)
Bu ifadeyi daha genelletirmek iin c

1
y
1
+ c
2
y
2
= 0 eklinde verilen y
1
ve y
2
fonksiyonlarnn
lineerkombinasyonunudikkatealalm.Eerx
1
<x<x
2
aralndac
1
y
1
+c
2
y
2
=0ilikisisadece
c
1
=c
2
=0iinsalanyorsay
1
vey
2
lineerbamszfonksiyonlardrdenir.

Engin/engel
- 49 -
rnek33Lineerbamszfonksiyonlar
<x<+aralndaaadakifonksiyoniftlerininlineerbamlveyabamsz
olduklarnbelirtiniz.
a) y
1
=6x,y
2
=2
b) y
1
=x
2
,y
2
=x
3
c) y
1
=e
x
,y
2
=e
x
d) y
1
=e
x
,y
2
=e
2x
zm
(a) x
x
y
y
3
2
6
2
1
= = (bamsz)
(b)
x
x
x
y
y 1
3
2
2
1
= = (bamsz)
(c)
x
x
x
e
e
e
y
y
2
2
1
= =

(bamsz)
(d)
x
x
x
e
e
e
y
y

= =
2
2
1
(bamsz)
kiFonksiyonunWRONSKIAN
Yukardaki rneklerin dnda ya da daha fazla fonksiyonun lineer bamszln bulmak

durumunda kalndnda daha genel bir yola ihtiya vardr. Biz bunu y
1
ve y
2
eklinde iki
fonksiyon iin gsterip genelletireceiz. Belirli bir aralkta verilen y
1
ve y
2
fonksiyonlar,
tmxleriin;
1 2
1 2
0
' '
y y
W
y y
= ise
buikifonksiyonlineerbamszdrdenir.Aksihaldelineerbamllkvardr.
rnek34
Aadakifonksiyoniftleriiinlineerbamlveyabamszolduklarngsteriniz.
(a)
2
2 1
, 1 x y x y = + =
(b) x y x y cos , sin
2 1
= =
(c)
3
2
3
1
2 , x y x y = =
zm
(a)
2
1 2 1 2
( 1)(2 ) 1( ) ( 2) 0 W y y y y x x x x x

= = + = +
(b) 0 1 cos . cos ) sin ( sin = = x x x x W
(c) 0 ) 2 )( 3 ( ) 6 (
3 2 2 3
= = x x x x W (lineerbaml)

Engin/engel
- 50 -
Genelletirirsek, n adet y
1
, y
2
, ... y
n
fonksiyonunun x
1
< x < x
2
aralnda her birinin (n1)
adettrevivarsabunlaraaitWdeterminant;
0
...
. ... . .
. ... . .
' ... ' '
...
) 1 ( ) 1 (
2
) 1 (
1
2 1
2 1
=
n
n
n n
n
n
y y y
y y y
y y y
W isebufonksiyonlarlineerbamszdr.
3.3.HOMOJENDENKLEMLERTEORS
0 y = diferansiyel denkleminin zmne tekrar bakalm.

2 1
c x c y + = genel zmn
y
1
=x ve y
2
=1 almak suretiyle
2 2 1 1
y c y c y + = olarak ifade edebiliriz. Buna gre aadaki
sperpozisyonilkesiyazlabilir.
Eer y
1
ve y
2
lineer homojen bir diferansiyel denkleminin zmleriyse (
( ) ( ) 0 y P x y Q x y + + = ),
2 2 1 1
y c y c y + = debudenkleminbirzmdr.
rnek35Sperpozisyonlkesi(HomojenDenklemler)
e
2x
in y 4y = 0 diferansiyel denkleminin bir zm olduunu, ayrca 5e
2x
in de ayn
denkleminbirzmolduunugsteriniz.
zm
-2x 2x 2 2 2 2 2 2
4 (e e ) 4( ) 4 4 4 4 0
x x x x x x
y y e e e e e e

= + + = + =
Ancak bu durum homojen olmayan diferansiyel denklemler ve lineer olmayan diferansiyel
denklemleriingeerlideildir.
yle grnyor ki ikinci mertebeden homojen diferansiyel denklemler sonsuz sayda

zme sahiptir, ancak bunlarn ou ancak bir sabit arpan ile birbirinden ayrlmlardr
(e
x
, 3 e
x
, 100 e
x
,
x
e
2
1
gibi). Yani zmlerin ou lineer bamldr. O halde bir lineer
homojen denklem lineer bamsz ka tane zme sahip olabilir? Bunun cevab,
diferansiyeldenkleminmertebesisaysncadr.
Teorem:Sperpozisyonilkesi
0 ) ( ' ) ( ' = + + y x Q y x P y denklemi,x

1
<x<x
2
aralndasrekliolanP(x)veQ(x)fonksiyonlar
iin,herzamany
1
vey
2
lineerbamszikizmesahiptir.Ayrcabuaralktakiherhangibir
zmbuikizmnlineerkombinasyonuolarak;
2 2 1 1
y c y c y + =

Engin/engel
- 51 -
eklindeifadeedilebilir.
3.4.SABTKATAYILIHOMOJENDENKLEMLER
kinci mertebeden sabit katsayl homojen bir diferansiyel denklem sistematik bir yolla
kolaycazlebilir.Deikenkatsayldenklemleriinidahazordur.Vebutrdenklemler
genelliklesonsuzserilercinsindenzlrler.
imdi 0 ay by cy + + = denklemini dikkate alalm. Burada a, b, c sabit katsaylardr.

Dolaysyla zm aralmz < x < + olur. Bu tr bir denklem her zaman y
1
ve y
2
gibi
lineerbamszikizmesahiptirvedenklemingenelzm
2 2 1 1
y c y c y + =
eklindeifadeedilir.Pekiy
1
vey
2
yinasleldeedebiliriz...
0 ay by cy + + = denklemine dikkatli bakldnda zm fonksiyonlarn ve trevlerini

belirli sabitlerle arparak topladmzda tm x deerleri iin sonucun sfr olmas gerektii
anlalmaktadr. Dolaysyla zm fonksiyonu ve trevleri en fazla bir sabit arpan farkyla
benzerolmaldr.Bunauyantekelementerfonksiyone
mx
fonksiyonudur(m=sabit).
rnein;
mx
y e = ,
mx
y me = ,
2 mx
y m e = gibi.
y=e
mx
zmteklifidiferansiyeldenklemdeyazlrsa,
2
( ) ( ) ( ) 0
mx mx mx
a m e b me c e + + = veya,
0 ) (
2
= + + c bm am e
mx
olur.
Eitliinsfrolabilmesiiin 0
mx
e olduundan;
0 ) (
2
= + + c bm am olmaldr.
Bu denkleme karakteristik denkleme diyeceiz. Bu denklemin kkleri olan m

1
ve m
2
ise
karakteristikkklerolup;
a
ac b b
m
2
4
2
2 , 1

=

ifadesindenhesaplanr.Dolaysylaikikkiineldeedilecekikizmfonksiyonu;
x m
e y
1
1
= ve
2
2
m x
y e = olur.
Eerm
1
vem
2
farklreelsaylarsabuikizmlineerbamszdr.Ancakkklerineitolma
vekompleksolmaihtimalleridevardr.

Engin/engel
- 52 -
1.Durum:Farklikireelkk
2 1
m m
Budurumday
1
vey
2
lineerbamszolacandandenklemingenelzm
x m x m
e c e c y
2 1
2 1
+ = olur.
rnek3.6
2 0 y y y + = diferansiyeldenkleminingenelzmnbulunuz.
zm:
Karakteristikdenklem 0 2
2
= + m m veya , 0 ) 2 )( 1 ( = m m m
1
=1vem
2
=2,
x x
e c e c y
2
2 1

+ =
rnek3.7
Silindirik yapl (D apnda L boyunda) alminyum kanatlar scak yzeylerden snn

uzaklatrlmasnda yaygn olarak kullanlr. Byle bir kanat ierisindeki scaklk dalm,
T=T(x)
0 ' ' = T T , 0
4
> =
kD
h

diferansiyel denklemiyle tanmlanr. Burada h kanat ile evresi arasndaki s transfer
katsays,kkanatmalzemesininsiletimkatsaysdr.

L=0.5m
=4m
1
T(0)=200C
(0) T =480C/m
verildiine gre kanat boyunca olan scaklk dalmn ve kanat ucundaki (x = L=0,5 m)
scaklbelirleyiniz.
zm:
Bubirbalangdeerproblemidirve
0 4 ' ' = T T
T(0)=200
T(0)=480
eklindezetlenebilir.Karakteristikdenklem
0 4
2
= m ,m
1
=2vem
2
=2bulunur.
Bunagre;
x x
e c e c x T
2
2
2
1
) ( + =

eldeedilir.Ayrca,
2 2
1 2
( ) 2 2
x x
T x c e c e
= + yazlarakkoullaryerinekonulursa;

Engin/engel
- 53 -
T(0)=200c
1
+c
2
=200
(0) T =4802c
1
+2c
2
=480
sistemindenc
1
=220,c
2
=20eldeedilir.
Bylece
2 2
( ) 220 20
x x
T x e e
Kanatucundakiscaklkiinx=0.5alnrsa,
2 0.5 2 0.5
( 0.5 ) 220 20 26.57 C T x m e e

= = =
2.Durum:Eitgerekikikk
2 1
m m =
Eer 0 4
2
= ac b
isekarakteristikdenkleminreelveeitikikkolur.Budurumda
zde
ikizmvardr.
x )
a 2
b
(
mx x m x m
1
e e e e y
2 1
= = = =
olur.
Lineer bamsz ikinci zm elde etmek iin mertebe drme yntemi uygulanr. Bu
yntemde
y x y ) (
2
=

olarakverilirve
dx
y
e
x
dx x P
=
2
1
) (
) (

tanmlanr.
0 = + + cy y b y a
diferansiyeldenklemi
0 = + + y
a
c
y
a
b
y
yazlrsa
a
b
x P = ) (
dr.
Bunagre x dx
e
e
x
x a b
dx
a
b
= =

) / (
) ( bulunur.
Buradan
1 2
xy y =

olur.Dolaysyladiferansiyeldenklemingenelzm
) x c c ( e xe c e c y y y
2 1
mx mx
2
mx
1 2 1
+ = + = + =

olur.
rnek38
( )
2 1
m m = durumu
0 y 9 y 6 y = + +

zm:
Karakteristikdenklem
0 9 6
2
= + + m m
,
0 ) 3 (
2
= + m
veya 3
2 1
= = m m
bulunur.
Bunagre
) (
2 1
3
x c c e y
x
+ =

olur.

Engin/engel
- 54 -
Durum3:komplekskkdurumu ) i m (
2 , 1
=

0 ac 4 b
2
< =

kklerkompleks
olur.
Burada
1 i =
,
a 2
b
=

ve
a
b ac
2
4
2
=

dr.
imdi
1
y
ve
2
y
zmlerinebakalm.
1
( )
1
m x i x x i x
y e e e e
+
= = =

2
( )
2
m x i x x i x
y e e e e

= = =

) (
2 1
x i x i x x i x x i x
Be Ae e e Be e Ae y y y

+ = + = + =

buradaAveBkeyfisabitlerdir.zmfonksiyonukomplekstirancakgerekfonksiyonlarla
daifadeedilebilir.
+ =
=
x i x e
x i x e
ix
ix
sin cos
sin cos
Taylorserisialmndaneldeedilerekyerinekonulursa;
) sin (cos ) sin (cos x i x A x i x A Be Ae
x i x i
+ + = +

( ) x B A i x B A + + = sin cos ) (

x Sin C x Cos C + =
2 1

olur.Burada
B A C + =
1

ve
) (
2
B A i C = olarakkeyfisabitlerdir.Bylecearanan
genelzm
( ) x Sin C x Cos C e y
x
+ =

2 1

olur.
rnek39 ( ) = i m
2 , 1
durumu
0 y 3 y 2 y = + diferansiyeldenkleminiznz.
zm:
0 3 m 2 m
2
= +
( ) ( )
2
2
1,2
2 2 4 1 3
4
2 2.1
i
b b ac
m
a

= =

2 i 1 m
2 , 1
=
olur.Buradan 1 = ve 2 = olduundan

Engin/engel
- 55 -
( ) x 2 Sin C x 2 Cos C e y
2 1
x
+ = bulunur.
3.5.HOMOJENOLMAYANDENKLEMLERTEORS
kincimertebedenlineer,homojenolmayanbirdiferansiyeldenklem
( ) ( ) ( ) x R y x Q y x P y = + +
Budenkleminhomojenhali ( ) 0 x R = iineldeedilir.Bunagrehomojenksm
2 2 1 1 h
y c y c y + =
formunda olacaktr. Buna karn herhangi bir keyfi sabit iermeyen ve homojen olmayan
denklemi de salayan zm bir zel zm olarak adlandrlr. Bir sonraki admda, elde
dilen homojen ksmn zm tm denklemin zm olacak ekilde deiiklie uratlr.
Bu,aadakiteoremileyaplr:
Teorem: eer

y , ( ) ( ) ( ) x R y x Q y x P y = + + denkleminin bir zel zm ise bu halde
denklemingenelzm
h
y y c y c y y y + + = + =
2 2 1 1

olur. P, R ve Q fonksiyonlar
2 1
x x x < < aralnda srekli fonksiyonlardr. Burada unu
belirtelimkizelzmtekdeildir.Homojenolmayandiferansiyeldenklemisalayabilecek
oksaydazmlervardrvebunlardanherhangibirizelzmnyerinialabilir.rnein
8 y 4 y = denkleminin homojen ksmnn zm ( )
x x
e c e c x y
2
2
2
1
+ =

dir. Bu
zmn homojen olmayan denklemin de genel zm olabilmesi iin bir zel zme
ihtiya vardr. Kontrol edilirse 2 y = nin verilen diferansiyel denklemi salad grlr.
Bylecehomojenolmayandiferansiyeldenklemingenelzm,
( ) 2 e c e c x y
x 2
2
x 2
1
+ =

olur. Biz, zel zm olarak

x 2
e 2 y + = veya
x 2
e 4 2 y

+ = hatta
( )
x 2 x 2
e 5 e 3 2 y + =

ifadesinidesesekhomojenolmayandenkleminyinesalandn
grrz.Bununnedeni,ikizmnlineerkombinasyonlarnndazmolmasdr.Burada,
2 y
= zm en basitidir. Homojen olmayan denklemin genel zm, zel zmn

seiminden etkilenmez. Sonuta homojen ksmn zm
2 2 1 1 h
y c y c y + = halinde ifade
edileceinden,ortakparantezealmaksuretiyle,genelzmyine
1 1 2 2
2 y c y c y = + olur.

Engin/engel
- 56 -
Homojen olmayan terim ) x ( R genellikle birka terimden oluur ve bazen her bir terime
karlkgelenzelzmlereldeedilerektoplanabilir.
Teorem:Sperpozisyonilkesi
Eer,
1
y , ( ) ( ) ( ) x R y x Q y x P y
1
= + + diferansiyel denkleminin bir zel zm ve
2
y ,
( ) ( ) ( ) x R y x Q y x P y
2
= + + denkleminin bir zel zm ise
2 1
y y + ,
( ) ( ) ( ) ( ) x R x R y x Q y x P y
2 1
+ = + + denklemininbirzelzmdr.
3.6.HOMOJENOLMAYANDENKLEMLER;BELRSZKATSAYILARYNTEM
Homojen olmayan bir diferansiyel denklemi zmenin en basit yolu belirsiz katsaylar
yntemidir. ( ) ( ) ( ) x R y x Q y x P y = + + diferansiyeldenklemisabitkatsayhaldeyazlrsa,
( ) x R c y b y = + +
eldeederiz. ) x ( R terimininalacabazzelhalleriinbuyntemsonderecekullanldr.
Bunlar:
1. ( ) = k x R sabit
2. ( ) ( ) = x P x R
n
xebalbirpolinom
3. ( ) =
kx
Ae x R stelfonksiyon
4. ( ) x sin A x R = veya x cos B
5. veya bunlarn sonlu sayda arpanndan olumu fonksiyonlar, ( ) x sin x P Ae
n
kx

gibi.
Her ne kadar ) x ( R iin verdiimiz bu haller ok kstlayc grnse de uygulamada

karlalan ou problem bu snfa girmektedir. Eer denklem deiken katsayl ise,
metodun bir garantisi yoktur. Ayrca, x 1 veya x tan gibi sonsuz sayda lineer bamsz
trevi bulunan ) x ( R formlar iin de metot pratik deildir. Bu tr durumlar iin ileride
grlecekolansabitindeiimiyntemidahauygunolmaktadr.
rnek310 ( )
kx
e x R =
x 3
e 10 y 4 y = diferansiyeldenkleminiznz.
zm:
3x
y Ae = alalm ve verilen denklemi salamas iin A sabitinin ne olmas gerektiine

bakalm.
Ae y
3
3 =

Engin/engel
- 57 -
Ae y
3
9 =
olduundan 2 A e 10 Ae 4 Ae 9
x 3 x 3 x 3
= =
Dolaysylazelzm
x 3
e 2 y = olur.
Not:zelzmnsabitbirsayilearpmbirbakazelzmolmaz.
rnek311 ( ) x sin x R =
x 2 sin 6 y 3 y y = + diferansiyeldenkleminiznz.
zm:
=
=
=
x A y
x A y
x A y
2 sin 4
2 cos 2
2 sin
denklemdeyazalm.
x 2 sin 6 x 2 sin A 3 x 2 cos A 2 x 2 sin A 4 = +

( ) x x A A A x 2 sin 6 2 cos 2 3 4 2 sin = +
7
6
= A , 0 2 = A , 0 A= buluruz ki bu imkanszdr. Peki nerede hata yaplmtr? Sorunun
cevab basittir. nerilen zmn trevleri lineer baml olmayan fonksiyonlar
tretmektedir.Dolaysylanerinin x 2 cos B x 2 sin A y
+ = eklindeolmasgerekirdi.
Bunagre x B x A y
2 sin 2 2 cos 2 =
x B x A y
2 cos 4 2 sin 4 =
x 2 sin 6 x 2 cos B 3 x 2 sin A 3 x 2 sin B 2 x 2 cos A 2 x 2 cos B 4 x 2 sin A 4 = +

( ) ( ) x 2 cos . 0 x 2 sin 6 B 3 A 2 B 4 x 2 cos A 3 B 2 A 4 x 2 sin + = + +
=
=
0 7 2
6 2 7
B A
B A
ikincieitlik7,birincisi2ilearplrsa
0 49 14
12 4 14
=
=
B A
B A
53
12
12 53 = = B B
7 7 12 42
2 2 53 53
B
A

= = =

( )
6
sin 2 7cos 2
53
y x x = +

Engin/engel
- 58 -
rnek312 ( ) ( ) x P x R
n
=
2
x 8 y 4 y 2 y = + diferansiyeldenkleminiznz.
zm:
zmteklifi C Bx Ax y
2
+ + = eklindeolmaldr.
B Ax y
+ = 2
A y
2 =
2 2
8 4 4 4 2 4 2 x C Bx Ax B Ax A = + +
( ) ( )
2 2
x 8 C 4 B 2 A 2 B 4 A 4 x A 4 x = + + +
= +
=
=
0 C 4 B 2 A 2
0 B 4 A 4
8 A 4
denklemsisteminden 2 C B A = = =
( ) 1 x x 2 y
2
+ + =
Not: Eer d cx bx ax y
2 3
+ + + = teklifi yaplm olsayd 0 a = , 2 d c b = = =

bulunacakt.
rnek313zelzmlerinsperpozisyonu
x 2 2
e 6 x cos 4 x sin 2 1 x 3 x 8 y 4 y 2 y + + + = + diferansiyeldenklemininbirzel
zmnbulunuz.
zm:
Verilen denklem ( ) ( ) ( )
x 2 2
e 6 x cos 4 x sin 2 1 x 3 x 8 y 4 y 2 y + + + = + eklinde
yazlrsa,arananzelzmn
( ) ( )
x 2
2 1 3 2
2
1
Ce x 2 cos B x sin B A x A x A y + + + + + = formundaolacan
syleyebiliriz. Bu ekilde
y ve
y trevlerini alarak ve verilen diferansiyel denklemde

yerine yazarak C , B , B , A , A , A
2 1 3 2 1
eklinde alt katsayy belirlemek mmkndr. Ancak

Engin/engel
- 59 -
buuzunve hatayapmayaelverilibiryololur.Bununyerineproblemiaamadazmek
vesonutaheraamadaeldeedilenzelzmleritoplamakdaaynsonucuverecektir.
2
1
( ) 8 3 1 R x x x = + iin
3 2
2
1 1
A x A x A y + + =
2
( ) 2sin 4cos R x x x = + iin x cos B x sin B y
2 1 2
+ =
2
3
( ) 6
x
R x e = iin
x 2
3
Ce y =
yazlarakzmyaplrsa
=
=
+ + =
x 2
3
2
2
1
e
3
2
y
x cos
29
24
x sin
29
2
y
375 . 0 x 25 . 1 x 2 y
3 2 1
y y y y + + = olur.
rnek314zelzmler(Fonksiyonarpmlar)
x 2 x 2
e 5 xe y 4 y 2 y + = + denklemininbirzelzmnbulunuz.
zm:
nceki rneklerden farkl olarak burada
x 2
xe eklinde fonksiyon arpm vardr. zel
zmnyapshakkndabirfikiredinmekiinbufonksiyonunilkikitrevinebakalm.
( )
x
xe x R
2
1
=
( )
2 2
1
2
x x
R x e xe = + ve ( )
2 2 2
1
2 2 4
x x x
R x e e xe = + +
Grldgibitrevlerden
x 2
e ve
x 2
xe gibilineerbamlolmayanikiifadegelmektedir.O
halde nerilecek zel zm bu iki ifadenin lineer bir kombinasyonu eklinde olmaldr.
Dolaysyla
( )
x 2 x 2 x 2
e B Ax Be Axe y + = + =
Denkleminsandaki
x 2
e 5 terimiise
x 2
Ce eklindebirifadeyigetirecektir.Ancakbunuda
x 2
Be terimi ile zaten dikkate alm oluyoruz. Birinci ve ikinci trevleri alp diferansiyel
denklemdeyazalm:
( )
( )
2 2
2 2 2
2 2 2
2
2 2 2
4 4 4
x x
x x x
x x x
y Ae Ax B e
y Ae Ae Ax B e
y Ae Axe Be
= + +

= + + +

= + +

denklemdeyazlrsa
( ) [ ]
x 2 x 1 x 2 x 2 x 2 x 2 x 2 x 2 x 2
e 5 xe Be 4 Axe 4 Be 4 Axe 4 Ae 2 Axe 4 B 4 A 4 e + = + + + + +
[ ] [ ]
x 2 x 2 x 2 x 2
e 5 xe A 4 A 4 A 4 xe B 4 B 4 A 2 B 4 A 4 e + = + + + + +
= = + = +
2
3
5
4
1
B 5 B 4
4
1
. 6 5 B 4 A 6

Engin/engel
- 60 -
4
1
A 1 A 4 = = ve
8
7
B =
Bylecezelzm
x 2
e
8
7
x
4
1
y
+ = olur.
Buradaununaltnizmemizgerekir:Fonksiyonlarnarpmeklindeverilenbir ) x ( R iin
teklif edilecek olan zel zm, arpma katlan her bir fonksiyonun zel zmlerinin
arpmdr.
rnein ( )
x 2
xe x R = iin x den dolay B Ax + ve
x 2
e den dolay
x 2
Ce nerilmelidir.
Dolaysyla
x
xe iin ( )

x 2
K K
x 2
e BC x AC Ce B Ax y
2 1
+ = + =
( )
x
e K x K y
2
2 1
+ = olmaldr.
rnek315Balangdeerproblemi
0
20 C
h
T = scaklndaki hava ortamnda bulunan bir kanatktaki scaklk dalm
( ) 0 T T T
h
= ile tanmlanr. 4 = , ( )
0
0 200 C T = , ( )
0
0 420 C m T = ve
0
20 C
h
T = verildiinegrekanatktakiscaklkdalmnbulunuz.
zm:
Verilenbalangdeerproblemi

80 4 = T T ; ( ) 200 0 = T ; ( ) 420 0 = T olarakzetlenebilir.
Denklem ikinci mertebeden sabit katsayl homojen olmayan bir diferansiyel denklemdir.
Karakteristikdenklem
2
4 0 m = , 2 m = olur.Dolaysylahomojenksmngenelzm
( )
x x
e C e C x T
2
2
2
1
+ =

denkleminsayan,yaniR(x)sabitolduundan
y A = teklifiuygundur. 0

y y = = alarak
denklemdeyazalm.
80 A 4 0 = , 20 = A
Dolaysyla 20 y
= olur.Bunagrehomojenolmayandenklemingenelzm
( ) 20
2
2
2
1
+ + =
x x
e C e C x T
Verilenkoullarkullanmakzere
( )
x 2
2
x 2
1
e C 2 e C 2 x T + =

yazlarak
( ) 200 200 0
2 1
= + = C C T
( ) 420 2 2 420 0
2 1
= + = C C T
15 C
1
=

Engin/engel
- 61 -
195 C
2
= olarakeldeedilir.Bylecearanandenklem

( )
x 2 x 2
e 195 e 15 x T + =

olur.
Not:Verilenbalangartlarnnproblemingenelzmdenklemineuygulanmasgerektii
unutulmamaldr. Sadece homojen ksmn zmne veya zel zme bu artlar
uygulanmamaldr.
3.7.HOMOJENOLMAYANDENKLEMLER:SABTNDEMMETODU
Bir nceki blmde anlatlan belirsiz katsaylar metodu olduka basit ve dz bir mantkla
hareket etmeyi gerektirir. Ancak iki nemli dezavantaja sahip olmas bu metodun
genellemesiniengellemitir.Bunlardanbiridenkleminsabitkatsaylolmakzorundaolmas,
birdierihomojenolmayanksmn ) (x R belirlitiplerdeolmasgerekliliidir.Buikieksiklii
gideren metot sabitin deiimi metodudur. Tek dezavantaj homojen ksmn zmnn
yaplm olmasn gerektirmesidir. lk defa Lagrange tarafnda gelitirildii iin Lagrange
TeoremiveyaGreenTeoremiolarakbilinir.
nceki blmden bildiimiz gibi ( ) ( ) ( ) x R y x Q y x P y = + + diferansiyel denkleminin

homojen ksmnn yani ( ) ( ) 0 = + + y x Q y x P y denkleminin
1
y ve
2
y gibi iki tane lineer
bamsz zm fonksiyonu vardr ve bu zm
2 2 1 1 h
y C y C y + = eklinde bu
fonksiyonlarnlineerbirkombinasyonudur.Buzmmetodununarkasndakitemelfikir
2 2 1 1
y u y u y
o
+ =

formunda bir zel zm araydr. Bylece u sorunun cevab aranr: Homojen ksmnn
zmndeyeralanC
1
veC
2
sabitinaslbireru
1
(x)veu
2
(x)fonksiyonlarolmalkiyukardaki
ifadehomojenolmayandiferansiyeldenkleminbirzelzmolabilsin.
ki tane bilinmeyen fonksiyonu belirleyebilmek iin iki denkleme ihtiya vardr. Bunlardan
biri
y zmnn diferansiyel denklemi salama artndan, dieri ise bu iki fonksiyonun

bizimtarafmzdanseilecekbirartsalamasndaneldeedilir.
imdikendiartmz(btnlerart)
0
2 2 1 1
= + y u y u
olacakekildebelirleyelim.Bunudikkatealarakikincitrevialalm.
2 2 1 1 2 2 1 1
y u y u y u y u y
o
+ + + =

imdi de
o
y

ve
o
y

ifadelerini diferansiyel denklemde yerine koyalm. Bylece aadaki
ifadeyieldeederiz.
) ( ) ( ) (
2 2 1 1 2 2 2 2 1 1 1
x R y u y u Qy y P y u Qy y P y u = + + + + + + +
) ( ), ( ), ( ) (
2 2 1 1 2 2 1 1 2 2 1 1
x u u x u u y u y u y u y u y
o
= = + + + =

Engin/engel
- 62 -
Ancak y
1
ve y
2
ilgili homojen denklemin zm olduklarndan parantez ileri sfr olur.
Bylece
) (
2 2 1 1
x R y u y u = +
denklemi bulunur. Bu denklem ile btnler art olarak elde ettiimiz denklemin (
0
2 2 1 1
= + y u y u )oluturduudenklemsistemininzmnden,
2 1
1 2
1 2 1 2 1 2 1 2
( ) ( ) y R x y R x
u ve u
y y y y y y y y
= =

bulunur.Herikidenkleminpaydasndaki
2 1 2 1
y y y y Wronskiandeeriolup,y
1
vey
2
lineer
bamszolduundanherzamansfrdanfarkldeerleralr.Bylecearadmzfonksiyonlar,
dx
y y y y
x R y
u ve dx
y y y y
x R y
u

=

=
2 1 2 1
1
2
2 1 2 1
2
1
) ( ) (
olacaktr. Buradaki integrallerin sonucunda gelecek sabitlerin dikkate alnmamas aranan

genel zm etkilemez. Bu yzden integral sabitleri bu aamada dahil edilmez. Bylece
zelzmeldeedildiktensonar,genelzm,
2 2 2 1 1 1 2 2 1 1 2 2 1 1
) ( ) ( y c u y c u y u y u y c y c y y y
h
+ + + = + + = + =

olur.
Yukarda u
1
ve u
2
nin elde edilmesi srasndaki integraller bazen analitik olarak
alnmayabilirler.Budurumdasaysalintegralalmayolunagidilir.
rnek316Sabitindeiimimetodu
x
e
y y y
x
= + 2
diferansiyeldenkleminingenelzmnbulunuz
.
zm
1 0 1 2
2 1
2
= = = + m m m m
olduundanhomojenksmnzm
x x
h
xe c e c y
2 1
+ = Aka grlyor ki
x x
xe y e y = =
2 1
, tir. Ayrca
x
e
x R
x
= ) ( ve
) 1 (
2 1
+ = + = = x e xe e y e y
x x x x
olduundan
x x x x x x x x x
e xe xe e xe e xe e e y y y y W
2 2 2 2
2 1 2 1
) ( = + = + = = olur.
Bylece
2
1
2
1
2
2
( )
( )
( )
( ) ln
x x
x
x x
x
y R x xe e
u x dx dx dx x
W
e x
y R x e e dx
u x dx dx x
W x
e x
= = = =
= = = =

Engin/engel
- 63 -
Dolaysylaaradmzzelzm,
x xe xe y u y u y
x x
ln
2 2 1 1
+ = + = vegenelzm,
x xe xe xe c e c y y c y c y
x x x x
ln
2 1 2 2 1 1
+ + = + =
x xe xe K e c y
x x x
ln
2 1
+ + = olur.
2 2
1 K C = dir.

Engin/engel
- 64 -
3.8EULERDENKLEMLER
imdiye kadar sabit katsayl lineer denklemler zerinde durduk. Katsaylarn deiken
olmasdurumundaisesadecebazzeldurumlardnda,basitbirzmyoluyoktur.Sabit
katsayllineerbirdenklemedntrlebilenEuler(veyaEulerCauchy)denklemibunabir
rnektir.Denklem,
) (
2
x r cy y bx y x = + +
formundaverilirveb,csabitlerdir.Eulerdenklemigenellikle
0 ), (
2
= + + x x R y
x
c
y
x
b
y standart eklinde verilir. Aka grlyor ki x=0 iin
zm yoktur.Dolaysyla zm aral bu noktay harite brakacak ekilde seilmelidir.
Ayrca mutlak deer iaretini kullanmamak iin x > 0 durumlar incelenecektir. Ancak x<0
iin de zmler yaplabilir. Euler denklemi sabit katsayl lineer bir diferansiyel denkleme
dntrmekiinx=e
t
veyat=lnxdnmuygulanr.Bylecedenklem,
) ( ) 1 (
t
e r cy y b y = + + halinialr.Burada,
2
2
,
dt
y d
y
dt
dy
y = = dir.
rnek317EulerDenklemi,
x>0olmakzere 0 4 2
2
= y y x y x diferansiyeldenkleminiznz.
zm
VerilendenklembirEulerdenklemidir.Denklemstandartformdayazlrsa,
0
4 2
2
= y
x
y
x
y olarak,
=
=
4
4
2
2
2 2
c
x x
c
b
x x
b
eldeedilerek
0 4 3
2
2
= y
dt
dy
dt
y d
Bu ise ikinci mertebeden, lineer, sabit katsayl ve homojen bir diferansiyel denklem olup
karakteristikdenklemi
4 1 0 4 3
2 1
2
= = = m ve m m m bulunur.Bunagredntrlmdenklemin
genelzm,
t t
e c e c t y
4
2 1
) ( + =

olur.Ancak x t ln = olduundan,

Engin/engel
- 65 -
4
2
1
ln
2
ln
1
ln 4
2
ln
1
4 1
) (
x c
x
c
e c e c
e c e c x y
x x
x x
+ =
+ =
+ =
Not: u e
u
=
ln
Euler denklemlerinin genel zm, alternatif bir yol izlendiinde, aadaki gibi de
zetlenebilir.
0
2
= + + cy y bx y x diferansiyeldenklemindey=x
r
dnmuygulandndadenklem,
2
( 1) 0
r
x r b r c

+ + =

halini alr. Bu denklemin r
1
ve r
2
kkleri iin u genellemeler
yaplabilir.
1.
1 2
1 2 1 2
,
r r
y c x c x r r = + gerekkkler
2. ( ) r r r x x c c y
r
= = + =
2 1 2 1
, ln gerekkk
3. [ ] = + =

i r x c x c x y
2 , 1 2 1
, ) ln cos( ln sin(
Burada c
1
ve c
2
sabit olup x>0 iin mutlak deer iaretleri kaldrlabilir. Eer zm
0 < < x aralndaaranyorsa x x = alnr.
BunlarndndaeerEulerdenklemi
) ( ) ( ) (
0
2
0
x r cy y x x b y x x = + +
formundaverilmiolabilir.Budurumda;
a)
r
x x y ) (
0
=
b)
r
t y ve x x t = =
0

c)
t
e x x =
0

dnmlerindenbiriuygulanarakverilendenklemsabitkatsaylhalegetirilebilir.

Engin/engel
- 66 -
rnek318Metotlarnkarlatrlmas
0 4 2
2
= y y x y x Euler denkleminin x>0 iin ve
r
x y = dnm yaparak genel
zmnbulunuz.
zm
2 1
) 1 ( ,

= = =
r r r
e r r y ve re y x y eldeederekverilendenklemdeyazalm.
[ ] [ ] 0 4 2 ) 1 (
1 2 2
=
r r r
x rx x x r r x , [ ] 0 4 3
2
= r r x
r
denklemine ulalr. x>0
olduundan 0
r
x , dolaysyla parantez ii sfr olmaldr. Buna gre 4 1
2 1
= = r ve r
bulunarakgenelzm;
4
2
1 4
2
1
1 2 1
2 1
x c
x
c
x c x c y x c x c y
r r
+ = + = + =

eldeedilir.
rnel319Eulerdenklemleri(zelzmnnbulunmas)
x>0olmakzere x y y x y x 10 4 2
2
= diferansiyeldenkleminingenelzmnbulunuz.
zm
Bir nceki rnekten
4
2
1
x c
x
c
y + = olarak elde etmitik. Her ne kadar denklemin sa yan
10x olduundan akla ilk gelebilecek zel zm teklifi y
=Ax+B olsa da, bu zme belirsiz

katsaylar metodu ile gitmenin bir garantisi yoktur. Dolaysyla sabitin deiimi metodu
kullanlacaktr.zellikledenklemi,metodunuygulanabileceistandarthalegetirmeliyiz.
4
2
1
2
,
10 4 2
x c
x
c
y
x
y
x
y
x
y
h
+ = = olduundan
2
2 1
,
1
,
10
) ( x y
x
y
x
x R = = =
dir.
Wronkskianise;
2 4
2
3
2 1 2 1
5 )
1
( ) 4 (
1
x x
x
x
x
y y y y W = = = olur.Bylece;

= = =
= = =
3 2
1
2
2
2
4
2
1
3
2
5
1 1 ) (
5
10 ) (
x
dx
x x
dx
W
x R y
u
x dx
x
x
dx
W
x R y
u
Bu duruma gre x
x x x
x y u y u y
3
5
3
2 1
4 3
2
2 2 1 1
= = + = ve genel zm
x x c
x
c
y y y
h
3
5
4
2
1
+ = + = olacaktr.

Engin/engel
- 67 -
3.9. KNC MERTEBEDEN SABT KATSAYILI LNEER DFERANSYEL DENKLEMLERN
UYGULAMALARI
rnek320SnmszSerbesttitreimler
Srtnmesiz bir yayktle sistemi denge

halindeyken ktle aa doru X
0
mesafesine
kadarekilipV
0
hznaulatktansonrat=0annda
serbest braklmtr. Yayn deforme olmam
konumu x=0 olarak ve aa yn pozitif kabul
ederek ktlenin konumunu zamann fonksiyonu
x(t) olarak elde ediniz. Ayrca titreimin genliini
veperiyodunubelirleyiniz.
zm:
Yayktlesnmleyiciden oluan bir sistemin hareket denklemi Newtonun ikinci
kanunundan
2
d
2
d x dx
m c kx F
dt
dt
+ + = diferansiyeldenklemiolarakeldeedilir.Buradamyayabalcismin
ktlesi, c snmleme katsays ve k yay sabitidir. F
d
ise zorlanm snmleme durumlar
hari sfrdr. Verilen problemde snmleme eleman yoktur (c=0). Ayrca d kuvvet,
srtnmeveyabakacabirsnmlemekuvvetibulunmadndandenklem
0 = + kx x m
halini alr. artlar olarak

0 0
) 0 ( ) 0 ( v x ve x x = = yazlabilir. Bu denklem ise lineer,
homojenvesabitkatsayldr.Denklemistandarthalegetirmekiinmileblersek,
0 0
2
0
= + = + x x veya x
m
k
x bulunur.Bylecekarekteristikdenklemimiz,
ve i r r
0
2
0
2
, 0 = = + t c t c t x
0 2 0 1
sin cos ) ( + = c
1
ve c
2
sabitleri balang
artlarndanbelirlenirse,
0
0
2
0 1
v
c
x c
=
=
elde edilir. Buna gre t

v
t x t x
0
0
0
0 0
sin cos ) (
+ = bulunur. Aka grlyor ki bir

periyodik harekettir. rdeleme asndan daha uygun olmas nedeniyle bu ifade
trigonometrikbirdnmle,
) cos( ) (
0
= t A t x eklinde verilir. A ve nn belirlenmesi iin cos(ab) zdeliinden
yararlanlarakbuifadealrveyukardakiifadeylekarlatrlarak,
x m
m
t=0
k
k
Statik
durum

Engin/engel
- 68 -
0 0
0 1
2
0
2
0
0
tan
x
v
x
v
A
=
+

olup faz as adn alr. Elde edilebilir. Buradaki deerinin
0
0
sin
v
A = ifadesini
salamasgerekir.
) cos( ) (
0
= t A t x basit harmonik hareketi tanmlar. cos(x) fonksiyonunun alabilecei
maksimum deer 1 olduundan buradaki A maksimum genliktir. Bylece ktle A ve +A
arasndasalnmyapar.cosfonksiyonu n 2 (ntamsay)alarnda1deerinialacandan
,.... 3 , 2 , 1 , 0 ,
2
2
0
0
=
+
= = n
n
t n t olarak ktlenin maksimum genlik
noktalarndangeecegizamanlarhesaplanabilir.Ardkikimaksimumnoktaarasndageen
sreyeperiyot(T)denildiinibiliyoruz.
Bunagre,
0 0 0
2
0
1
2 2
1
0
+ =
+
= =
= =
t iin n
t iin n
0
1 2
2
= = t t T olur.Peryodun(T)tersiisefrekanstr(f)ve
2
1
0
= =
T
f eklindeifade
edilir.Frekansnbirimievrim/solupksacaHz.ilegsterilir.
m
k
=
0
ifadesiisesistemin
doalfrekansdr.

Engin/engel
- 69 -
rnek321SnmszZorlanmTitreimler:
Bazen yayktlesnmleyici sistemleri mekanik sistem zerine etki eden d kuvvetlere
maruzkalr.Butrkuvvetlergenelolarakperiyodikkarakterliolup t F cos
0
veya t F sin
0
gibi fonksiyonlarla temsil edilirler. Balangta hareketsiz bulunan ) 0 ) 0 ( , 0 ) 0 ( ( = = x x bir
ktleyaysisteminidikkatealalm.Dkuvvetise t F cos
0
uyarncazamanladeimektedir.
Sistem srtnmesiz olup snmleme eleman yoktur. (c=0)
0
durumu iin ktlenin
konumunuzamannfonksiyonuolarakeldeediniz.
zm
Hareketitanmlayandiferansiyeldenklem
t F kx x m cos
0
= + olur.Standartformdaise
t
m
F
x x cos
0 2
0
= + Denkleminhomojenksmnn
zm t c t c x
h 0 2 0 1
sin cos + = olurkenzelzm
iin
0
2
0
/
cos
F m
x t

=
eldeederiz.Bylecegenelzm
0
1 0 2 0 2
0
/
( ) cos sin cos
F m
x t c t c t t

= + +

Balangartlarndikkatealdmzdaise; 0
) (
2
2 2
0
0
1
=
= c ve
m
F
c

eldeedilir.Sonu
olarakaranangenelzm,
) cos (cos
/
) (
0
2 2
0
0
t t
m F
t x

= olarakeldeedilir.
rnek322SnmlSerbesttitreimler
Snmlserbesttitreimhareketinitanmlayandiferansiyeldenklem 0 = + + kx x c x m olrak
verildiinegre,
0 0
) 0 ( , ) 0 ( v x x x = = olarakbirktleyaysnmleyicisistemindekiktlenin
konumunu
a) 0 4
2
> mk c
b) 0 4
2
= mk c
c) 0 4
2
< mk c
durumlariineldeediniz.Hereriyibirxtgrafiindegsteriniz.
rnek322SnmlZorlanmtitreimler
Yukardakirneindiferansiyeldenklemin
t F kx x c x m cos
0
= + + olmashalinde 0 4
2
> mk c durumuiinznz.
x
m
k
0
t F F
net
cos
0
=
0 ) 0 (
0 ) 0 (
=
=
x
x

Engin/engel
- 70 -
zm
t B t A x
sin cos + =
2 2
0
2
0
2
2 2
0 0
) (
) (

c m
m F
A
+

=
c A B =
t r t r
h
e c e c x
2 1
2 1
+ =
rnek323ElektrikDevreleri
kinci mertebeden, lineer, sabit katsayl diferansiyel denklemlerin nemli bir uygulama
alanda,elektrikmhendisliindesklklakarlalan,basitRLCdevreleridir.Butrbirdevre
R direncine sahip bir rezistr, C sasna sahip bir kapasitr (veya kondansr) ve L
indktansnasahipbirbobindenoluur.
Devreye elektrik enerjisi bir batarya, bir jenaratr, radyo veya TV sinyali, veya basit olarak
ev cereyanndan salanr. Bir batarya E
0
gibi sabit bir gerilim retirken bir jenaratr
t cos
0
E veya t sin
0
E eklinde periyodik gerilim retir. Bu durumlarda E
0
, Volt olarak
gerilimgenliiolur.
Bir elektirik devresindeki ana byklk devreden geen akmdr ve birim zamanda akan
elektrikykolarak
dt
dQ
I = iletanmlanr.
Bir elektrik devresindeki gerilim dmleinin toplam uygulanan gerilime eittir (Kirchhoff
kanunu).Bugerilimdmleri,
Rdirenciiin R I E
R
=
Lbobiniiin
dt
dI
L E
L
=
Ckondansatriin
C
Q
E
C
=
eklindeifadeedilir.BunagreKirchhoffkanunundan
) (
1
t E Q
C
RI
dt
dI
L = + + elde edilir. Burada E(t) devreye uygulanan gerilimdir. Ancak
denklemin bu hali, iki taraf baml deiken; I,Q ierdiinden, kullanl deildir. Bunun
yerinedenklem
dt
dQ
I = olduudikkatealnarak,
Uygulanan
Gerilim(V)
R ()
C (Farad)
S
L(henry)

Engin/engel
- 71 -
) (
1
2
2
t E Q
C dt
dQ
R
dt
Q d
L = + +
eklindesadeceQyabalolarakeldeedilebilir.AyrcayukardaIyagreverilendenklemit
yegretreterek,
dt
dQ
I veya
dt
t dE
dt
dQ
C dt
dI
R
dt
I d
L = = + +
) ( 1
2
2
alarak
dt
t dE
I
C dt
dI
R
dt
I d
L
) ( 1
2
2
= + + elde edilir. Bu denklemin genel zmnden c
1
ve c
2
gibi iki
keyfisabitgelir.Bunlarbelirlemekiingenelikle
0 0
) 0 ( ) 0 ( ) 0 ( I I Q ve Q Q = = =

eklinde iki balang art tanmlanr. Eer Qya gre
ifadde edilen diferansiyel denklem zlrse,
dt
dQ
I = ifadesinden akmda zlr. Dier
yandannceIakmbelirlenmiseaynifadedenintegrasyonyoluylaQyageilebilir.
rnek324BasitElektrikDevreleri
BirRLCdevresineuygulanan t E t E sin ) (
0
= periyodikgerilimiiindevredengeenakmn
2 2
0
)
1
(
) cos(
) (
C
L R
t E
t I
= ,
2
1
1
tan
LC
RC
=

ifadesinegredeitiinigsteriniz.
Akm ifadesinin paydas genelde uygulamada empedans olarak tanmlanr ve
2
2
1
+ =
C
L R Z
eklindedir. Empedans bir RLC devresinin etkin direncini temsil

eder ve
LC
r
1
= olduundan minimum olur, dolaysyla maksimum akm devreden
gemeye balar.
dan
d
dz
0 ( = bulunur) Frekansn bu deerine (
r
) zel olarak
rezonans frekans denir. Rezonans ou mekanik sistemler iin ykc etkisi olan ve
kanlmas gereken bir olay olmasna karn elektrik sistemlerinde ou cihazlar rezonans
esasnagrealrlarvebudurumistenenbirdurumdur.

Engin/engel
- 72 -
3.10.YKSEKMERTEBELDFERANSYELDENKLEMLER
3.10.1GR
n.mertebedenlineerbirdiferansiyeldenklem,
) ( ) ( ) ( ... ) (
1
) 1 (
1
) (
x R y x P y x P y x P y
n n
n n
= + + + +

eklinde verilir. Burada P, ler xe bal olabilen fonksiyonlardr. Eer R(x)=0 ise denklemin
homojen olacan biliyorum. kinci mertebeden denklemlerde olduu gibi homojen ksm
zmn ayr yaplmas daha uygundur. Bir nceki blmde ikinci mertebeden bir
diferansiyel denklemin
2 1 0
, x x x x < < aralnda bir nokta olmak zere bu noktada iki
balangkoulununsalanmasdurumundatekbirzmnolacaifadeedilmiti.Benzer
ekildebudurumn.mertebedenbirdenklemiinaadakiteoremleifadeedilir.
Teorem: ) ( ) ( ) ( ... ) (
1
) 1 (
1
) (
n n
n n
= + + + +

denklemiiin,
) ( ),..., ( ), (
2 1
x P x P x P
n
veR(x)
2 1
x x x < < aralndasreklifonksiyonlarvex
0
buaralkta
birnoktaise;
) 1 (
0 0
) 1 (
0 0
) ( ... ) 0 ( , ) 0 (

= = =
n n
y x y y y y y
balangartlarnsalayantekbirzmvardr.
rnek3.24zmvarl
x
e
x
x
y y
x
x
y +
+
= +

2 2
1
3
4
2
diferansiyeldenkleminin;
5 ) 1 (
3 ) 1 (
0 ) 1 (
=
=
=
y
y
y
balangartlariintekbirzmolduunuvebuzmnhangiaralktaolduunu
gsteriniz.
zm:
4
2
) (
2
1
=
x
x
x P , 0 ) (
2
= x P , 3 ) (
3
= x P ve
x
e
x
x
x R +
+
=
2
1
) ( olduunagre;P
1
(x)inx=2ve
x=2sreksizolduu,ayrcaR(x)inx=0dasreksizolduuanlalmaktadr.Ohalde
denklemin,bunoktaydardabrakanbiraralktazmvardr.Buaralklarise,
< <
< <
< <
< <
x
x
x
x
2
2 0
0 2
2
olabilir.

Engin/engel
- 73 -
imdi de verilen x
0
noktasna bakalm. Balang artlar x=1de tanmlandndan verilen
balang deer probleminin sadece 2 0 < < x aralnda var olan zm iin tektir
diyebiliriz.
rnek3.25Birkiriinkendiarlileoluturulduusehim
ekildekigibiikiutanmesnetlenmibirkiriinsehimi
EI
g
y
IV

=
) (
diferansiyeldenklemiyletanmlanr.Burada kiriinyounluu,gyerekimiivmesiEkiriin
malzemesinin Young modl ve I kiri kesitinin atalet momentidir. Verilen diferansiyel
denklemingenelvezelzmnbulunuz.
zm:
Verilendenklemartarda4kezintegreedilerekgenelzm:
4 3
2
2
3
1
4
2
1
6
1
24
) ( c x c x c x c x
EI
g
x y + + + + =

bulunur. Kiri iki utan sabitlendiine gre 0 ) ( ) 0 ( = = L y y olur. Ayrca kiriin bu iki utan
skca sabitlenmi olmas sehim erisinin bu noktalarda yatay (sfr eimli) olmasn
gerektirdiinden 0 ) ( ) 0 ( = = L y y yazlr. Bylece elde edilen 4 denklemden sabitler
bulunupgenelzmdeyazlarak,
=
2 3 4
4
2 24
24
) (
L
x
L
x
L
x
EI
gL
x y

eldeedilir.
3.10.2HOMOJENDENKLEMLERTEORS
Dahancedeindiimizsperpozisyonilkesiburadadaaadakigibiifadeedilebilir.
Teorem:Eer
n
y y y ,..., ,
2 1
olaraknadetfonksiyon
0 ) ( ) ( ... ) (
1
) 1 (
1
) (
= + + + +

y x P y x P y x P y
n n
n n
diferansiyeldenklemininzmleriyse,bunlarnlineerkombinasyonuolan
n n
y c y c y c y + + + = ,...,
2 2 1 1

ifadesidebirzmdr.Birkezdahadikkatekmekgerekirse,sperpozisyonkuralsadece
homojenksmiindorudur.Buprensiplineerolmayanhomojendenklemlerilelineerolsa
bilehomojenolmayandenklemlereuygulanmaz.
Verilennadet
n
y y y ,..., ,
2 1
zmnnlineerbamlolupolmadnanlamakiinbunlara
aitWronskiandeerinebaklmaldr.Budeer

Engin/engel
- 74 -
dx x P
n
e k y y y W
) (
2 1
1
) ,..., , (

ifadesinden hesaplanr.Lineer bamllk aratrmas yaplrken yukardaki Wronskian

deerinin,gznndealnanaralktakiherhangibirx
0
deeriiinhesaplanmasyeterlidir.
Homojendenklemleringenelzmaadakiteoriyleverilir.
Teorem:
2 1
x x x < < aralnda
n
P P P ,..., ,
2 1
sreklifonksiyonlarolmakzere
0 ) ( ) ( ... ) (
1
) 1 (
1
) (
= + + + +

y x P y x P y x P y
n n
n n
homojen denklemi her zaman

n
y y y ,..., ,
2 1
gibi n adet lineer bamsz zme sahiptir.
Ayrca denklemin genel zm bu zmlerin lineer kombinasyonu olup
n n
y c y c y c y + + + = ,...,
2 2 1 1
eklindeifadeedilir.
Bunagre
n
y y y ,..., ,
2 1
denoluanzmlergrubunatemelzmsetiadnveriyoruz.Bu
teoremn.mertebedenbirhomojendenkleminzmnnnadetlineerbamszzmn
bulunmasylaedeerolduunuifadeetmektedir.
3.10.3SABTKATSAYILIHOMOJENDENKLEMLER
Sabitkatsayllineervehomojenbirdiferansiyeldenklemi
0 ,...,
1
) 1 (
1
) (
0
= + + + +

y a y a y a y a
n n
n n
0
0
a olmakzeretmterimleria
0
ablnerekeldeedilecekolan
0 ,...,
0 0
1 ) 1 (
0
1 ) (
= + + + +

y
a
a
y
a
a
y
a
a
y
n n n n
denklemiherzamantmxleriin
n n
y c y c y c y + + + = ,...,
2 2 1 1
eklinde ifade edilebilen bir genel zme sahiptir. Bu zm
verilendiferansiyeldenkleminkarakteristikdenkleminden;
0 ,...,
1
1
1 0
= + + + +

n n
n n
a m a m a m a
elde edilecek kklerle belirlenir. Ancak karakteristik denklemin kklerini belirlemek iin 2.
ve3.vehatta4.derecedendenklemlerdeolduugibibelirginbirzmyoluyoktur. 3 n
iinkklerdenbiriyadaikisidenemeyanlmailebulunmayaallr.

Engin/engel
- 75 -
Durum1.Tmkklerfarklvereelsay
x m
n
x m x m
n
e c e c e c x y + + + = ,..., ) (
2 1
2 1

rnein;
3 2
6 8 3 0
6 8 3 0
y y y y
m m m
+ + =
+ + =

veya,
2
13
2
3
, 3 , 0 ) 1 3 )( 3 (
3 , 2 1
2
= = = + + m m m m m
x x
x
e c e c e c x y
)
2
13
2
3
(
3
)
2
13
2
3
(
2
3
1
) (
+
+ + =
Durum2.Eer
k
m m m = = = ,...,
2 1
ise
x m k
k
e x c x c c x y
1
) ,..., ( ) (
1
2 1

+ + + =
rnein;
0 5 16 18 8
) (
= + + + + y y y y y
IV
iin
0 5 16 18 8
2 3 4
= + + + m m m m denklemininkkleri1,1,1,ve5bulunur.
k=3alnrsa
x x
e c e x c x c c x y
5
4
2
3 2 1
) ( ) ( + + + =

olur.
Durum3.Komplekskkdurumu
Her bir elenik kompleks kk iin ) ( i ) sin cos (

2 1
x c x c e
x

+ yazabileceimizi
biliyoruz.Bazenkomplekskklerdekatlolabilir.Budurumdarnein;
i m m = =
4 , 3 2 , 1
isezm
) sin cos ( ) sin cos ( ) (

4 3 2 1
x c x c xe x c x c e x y
x x

+ + + = eklindeyazlmaldr.
3.10.4HOMOJENOLMAYANDENKLEMLERTEORS
Teorem:Eery
) ( ) ( ) ( ... ) (
1
) 1 (
1
) (
n n
n n
= + + + +

lineervehomojenolmayandenkleminbirzelzmvey
h
homojenksmngenelzm
ise,
n n h
y y c y c y c y y y + + + + = + = ,...,
2 2 1 1

Engin/engel
- 76 -
ifadesi verilen denklemin genel zmdr. Bu ifadelerde ) ( ),..., ( ), (

2 1
x P x P x P
n
ve R(x)
2 1
x x x < < aralndasreklifonksiyonlardr.
R(x) terimi genellikle birka terimi ierir ve bu tr durumlarda her bir terime karlk gelen
zelzmleriayrayrbulmakvebunlardahasonratoplamakdahakolaybiryoldur.Bunu
ncekiblmdeolduugibisperpozisyonilkesiylegerekletiriyoruz.
3.10.5HOMOJENOLMAYANDFERANSYELDENKLEMLER:BELRSZKATSAYILARMETODU
Daha nce Blm 2de 2.mertebeden homojen olmayan denklemler konusunda detayl
akladmz bu yntem yksek mertebeli denklemlere de uygulanabilir. Bu metot iin
geerliolduubelirtilenkstlamalarburadadaszkonusudur.Szgelimibumetotsadece
lineervesabitkatsayldenklemlere,R(x)inaadakiformlardanbirineuymasdurumunda
uygulanabilir.R(x)inalabileceiformlar;
(1) R(x)=birsabit,k
(2) R(x)=birstelfonksiyon,e
kx
(3) R(x)=P(x)eklindepolinom
(4) R(x)=sin(ax),cos(ax)gibifonksiyonlar
veya4maddedegeenlerinbirarpmolanfonksiyonlarolabilir.
Ancak unutulmamas gereken bir husus, eer nerilen zel zmlerden biri homojen
ksmn zmyse bu durumda nerilen zel zm x ile arplr. Yeni form da homojen
ksmn zmyse x
2
ile arplr. Farkllk elde edilene kadar buna devam edilir. Eer bir
diferansiyel denklem lineer olmasna ramen deiken katsayl ise veya homojen olmayan
terimi (R(x)) yukardaki formlara uymuyorsa ileride grlecek olan sabitin deiimi metodu
uygulanmaldr.
rnek3.26e
kx
x
e y y y
3
10 4 = + denklemininbirzelzmnbulunuz.
zm:
zelzmteklifimiz
x
s
ke y
3
= olacaktr.Ancakdiyelimki3rakamkarakteristikdenklemin
kklerinden birine eit. Bu durum nerilen zmn homojen ksmn bir zm olmas
sonucunudouracakbudurumda
x
kxe y
3
= nermemizgerekecekti.
=
=
=
x
x
x
ke y
ke y
ke y
3
3
3
27
9
3
diferansiyeldenklemdeyazlrsa,
16
5
32
10
10 32
10 4 9 27
3 3
3 3 3 3
= = =
= +
k e ke
e ke ke ke
x x
x x x x

Engin/engel
- 77 -
eldeedilir.Bunagre
x
e y
3
16
5
= olur.
rnek3.27Homojenolmayandenklemingenelzm
2
) (
+ = x y
IV
diferansiyeldenkleminingenelzmnbulunuz.
zm
Karakteristikdenklemm
4
=0olduundanak4adetsfrkkvardr.Bunagre
3
4
2
3 2 1
) ( x c x c x c c x y + + + = olur.(e
0
=1)
Burada normalde zel zm iin akla ilk gelebilecek teklif B Ax y
+ = dir. Ancak sol

tarafta4.mertebedenbirtrevolduundanbylebirteklif 2 0 + = x gibibirsonudourur.
Ohalde4.trevinialdmzdabirinimertebeyeinecekbirfonksiyongerekir.Budanerilen
4defaxilearpmaklammkndr.
) (
4
B Ax x y
+ = nerilmesigerekenzelzmdr.
B Ax y
IV
24 120
) (
+ = bulunupyerinekonulduunda,
12
1
,
120
1
= = B A bulunur.Bylecegenelzmifadesi;
) 10 (
120
) (
4
3
4
2
3 2 1
+ + + + + = + = x
x
x c x c x c c y y x y
h

eklindeyazlr.
3.10.6HOMOJENOLMAYANDENKLEMLER:SABTNDEMMETODU
) ( ) ( ) ( ... ) (
1
) 1 (
1
) (
n n
n n
= + + + +

diferansiyeldenkleminde,
) ( ),..., ( ), (
2 1
x P x P x P
n

verilen bir aralkta x e bal fonksiyonlar olsun. Bu denklemin homojen ksmnn ( R(x)=0
alnarakeldeedilenhalinin),
n
y y y ,..., ,
2 1
eklindenadetlineerbamszzmolduunu
biliyoruz. Bu zmn
n n h
y c y c y c y + + + = ,...,
2 2 1 1
olarak ifade edildiini de renmitik.
2.Blmdesorduumuzsoruyuburadadatekrarlayalm:
n
c c c ,... ,
2 1
sabitlerinaslbirer ) ( ),... ( ), (
2 1
x u x u x u
n
eklindexebalfonksiyonlarolmalki
n n
y u y u y u x y + + + = ,..., ) (
2 2 1 1
ifadesi homojen olmayan denklemin aradmz bir zel
zmolsun?
n adet u fonksiyonunun bulunabilmesi iin n adet denkleme ihtiya vardr. Bunlardan biri
nerilenzelzmnhomojenolmayandenklemisalamaartndan,kalanlariseserbest
olarak bizim atayacamz artlarn salanma koulundan (btnler art olarak) elde edilir.

Engin/engel
- 78 -
Bu atamalar zm basitletirecek ekilde yaplr. Dier bir ifadeyle alnacak integral
ilemleri basitletirmek iin, u fonksiyonlarnn ikinci veya daha yksek mertebedeki
trevleriniyoketmekleynelikartlarnesrlr.imdiden.mertebedenlineer,deiken
katsayl ve homojen olmayan bir diferansiyel denklemi zebileceimiz sabitin deiimi
metodunubirteoremlezetleyelim.
Teorem:SabitinDeiimiMetodu
) ( ),..., ( ), (
2 1
x P x P x P
n
veR(x)
2 1
x x x < < aralndasreklifonksiyonlarve
n
y y y ,..., ,
2 1
;
) ( ) ( ,..., ) ( ) (
2
2
) 1 (
1
) (
n
n n n
= + + + +

diferansiyel denkleminin esas zm setiyse bu durumda homojen olmayan denklemin bir

zelzm;
n n
y u y u y u x y + + + = ,..., ) (
2 2 1 1
olur.Burada
n k dx
y y y W
x W x R
u
n
k
k
,..., 2 , 1 ,
) ,..., , (
) ( ) (
2 1
= =
olarakverilir.
Buifadede
1
( )
1 2
( , ,..., )
P x dx
n
W y y y Ke
= olarakWronskiandeeri,W
k
(x)ise,
) 1 ( ) 1 (
2
) 1 (
1
2 1
2 1
2 1
2 1
...
. . .
. . .
...
...
...
) ,..., , (

=
n
n
n n
n
n
n
n
y y y
y y y
y y y
y y y
y y y W
determinantndaki k. kolonun ve son satrn silinmesiyle elde edilecek yeni determinantn

1
( 1)
k
katdr. Bylece y
zm elde edildikten sonra homojen olmayan denklemin

zm;
n n
y y c y c y c y + + + + = ,...,
2 2 1 1
olarakeldeedilir.
rnek3.28Sabitindeiimimetodu
x
e y y = + 2 diferansiyeldenkleminisabitindeiimimetoduylaznz.
zm:
Homojenksmnkarakteristikdenklemi,

Engin/engel
- 79 -
2 , 0 , 0 ) 2 ( 2
3 2 , 1
2 2 3
= = = + = + m m m m m m
x
x x x
h
e c x c c
e c xe c e c y
2
3 2 1
2
3
. 0
2
. 0
1
+ + =
+ + =
Wronskian,
x
x
x
x
e
e
e
e x
y y y
y y y
y y y
y y y W
2
2
2
2
3 2 1
3 2 1
3 2 1
3 2 1
4
4 0 0
2 1 0
1
) , , (

= =

= bulunur.
imdideW
k
deerinibulalm.
k=1iin
x x
x
x
e xe
e
e x
x W
2 2
2
2
1 1
1
2
2 1
) 1 ( ) (

=
k=2iin
x
x
x
e
e
e
x W
2
2
2
1 2
2
2
2 0
1
) 1 ( ) (

=
k=3iin 1
1 0
1
) 1 ( ) (
1 3
3
= =

x
x W
Bylece;
x x
x
x x x
e xe dx
e
e xe e
dx
y y y W
x W x R
u
4
1
2
1
4
) 2 (
) , , (
) ( ) (
2
2 2
3 2 1
1
1
+ =

= =

x
x
x x
e dx
e
e e
dx
y y y W
x W x R
u
2
1
4
) 2 (
) , , (
) ( ) (
2
2
3 2 1
2
2
= = =

x
x
x
e dx
e
e
dx
y y y W
x W x R
u
3
2
3 2 1
3
3
12
1
4
) 1 (
) , , (
) ( ) (
= = =

Bunagre;
x
x x x x x
e
e e x e e xe
y u y u y u y
3
1
.
12
1
2
1
)
4
1
2
1
(
2 3
3
3 2 2 1 1
=
+ + + =
+ + =
sonuolarakaranangenelzm;
x x
e e c x c c y
3
1
2
3 2 1
+ + + =

olur.

Engin/engel
- 80 -
3.10.7EULERDENKLEMLER
Deiken katsayl denklemlerin zm iin belirli bir genel zm yoktur. Ancak zel bir
hale sahip Euler denklemleri istisnadr. Tm Euler denklemleri sabit katsayl denkleme
dntrlebilir.n.mertebedenbirEulerdenklemi;
) ( ,...,
1
) 1 ( 1
1
) (
x R y y x y x y x
n n
n n n n
= + + + +

verilmiolsun.Eery=x
r
dnmuygulanrsayukardakifonksiyonryebaln.dereceden
bir polinom fonksiyona dnr. Eer bu denklemin n adet r kk gerek ve birbirlerinden
farklysabuhaldenadetzm;
n
r r r
x x x ,..., ,
2 1

esas zm setini oluturun. Eer rnein r

1
, k katl kk ise bu halde kke karlk gelen k
adetlineerbamszzmler,
1 1 1
1 1 2
) (ln ,..., ) (ln , ) (ln ,
r k r r
r
x x x x x x x

olur. Burada dnda eer k katl i r =

2 , 1
eklinde kompleks kkler varsa bu halde bu
kklerekarlkgelen2kadetlineerbamszzmler
) ln sin( ) (ln ), ln cos( ) (ln

. .
. .
) ln sin( ln ), ln cos( ln
) ln sin( ), ln cos(
1 1
x x x x x x
x x x x x x
x x x x
k k

olur.x>0iinbirEulerdenkleminingenelzm,aynkarakteristikdenklemesahiplineer
sabit katsayl bir denklemin genel zmndeki xleri lnxlerle yer deitirerek elde
edilebilir.
rnek3.29ncmertebeEulerdenklemi
y=x
r
dnm(x>0)uygulayarak;
3
2 4 0 x y xy y + = denkleminiznz.
zm:
Denklemdekitmterimler
) (m m
y kx formundaolduundanbubirEulerdenklemiolup

Engin/engel
- 81 -
3
2
1
) 2 )( 1 (
) 1 (
=
=
=
=
r
r
r
r
x r r r y
x r r y
rx y
x y
ifadeleridiferansiyeldenklemdeyazlarak,
0 ] 4 2 ) 2 )( 1 ( [
3
= +
r
x r r r x veya 0
r
x olduundan
0 4 3
2 3
= + r r karakteristikdenklemieldeedilir.
budenkleminkkleriise2,2ve1dir.Bunagregenelzm;
3 1 1
1 2 3
( ) ln
r r r
y x c x c x x C x = + + olarak
x
c
x x c c x y
3 2
2 1
) ln ( ) ( + + = eldeedilir.

Engin/engel
- 82 -
3.1
a) Birdiferansiyeldenkleminlineerolupolmadnnaslanlarsnz.
b) Satarafsabitolmayanbirdiferansiyeldenklemsabitkatsaylolabilirmi?
c) Hangikoullardabirlineerbalangdeerproblemininkesinbirzmvardr.
d) Hangi koullarda bir ikinci mertebeden lineer snrdeer probleminin tek bir
zmvardr.
3.2.Aadakidenklemlerinlineerolupolmadklarn,homojenolupolmadklarn,sabit
veyadeikenkatsaylolupolmadklarnbelirtiniz.
a)
2
6 3 x y y y = +
b) x y y x y 2 sin 3 = +
c)
x
xe y y y y
3 2
2 2

= + +
d) x x y y cos
2
= +
e)
x
y e y
x
1
= +
f) 6 2 = + y y e y
y
g) 1
1
= +
y
y
h) 0 8
ln
=
y
e y y
i) 1 cos 5 = + x y y y
j) 0 2 sin = + y y x y
3.3. Aadaki balang deer problemlerinin tek bir zme sahip olduu aral
belirleyiniz.
a) 2 ) ( 0 ) ( , cos 3 = = = + y ve y x y y
b) 5 ) 0 ( 2 ) 0 ( , 2
2
= = = + y ve y e y y x y x
x
c) 7 ) 2 ( 3 ) 2 ( , 2 ) 1 (
2
= = = +

y ve y e y y x y x
x
d) 7 ) 1 ( 0 ) 1 ( , 0 2 3 ) 4 (
2
= = = y ve y y y x y x
3.4.Aadagenelzmleriverilendiferansiyeldenklemlerieldeediniz.(ipucu:verilen
ifadeyiikikeztretipc
1
vec
2
yiyokediniz.)
a)
x x
e c e c y
2
2
2
1
+ =

b)
2 1
c x c y + =
c) x c x c y 2 cosh 2 sinh
2 1
+ =
d)
x
x
c
x
x
c y
cos sin
2 1
+ =
e)
x
x
c
x
c
y
ln
2
1
+ =
f) x c x c y
2
2
1
+ =

Engin/engel
- 83 -
3.5.lineerBamllkveWronskianFonksiyonlar
a) ) ( 0
2 1
x f y ve y = = lineerbamlmdr.
b) 5 ayr fonksiyonun wronskian baz x deerleri iin sfr olurken bazlar iin
deildir.Bufonksiyonlarlineerbamlmlineerbamszmdr?
3.6. Aadaki fonksiyonlarn (1) kontrol yntemiyle (2) Wronskian deerleri yardmyla
lineerbamlolupolmadklarnbelirleyiniz.
a) 1 1
2
2 1
= + = x y ve x y
b) x y ve e e y
x x
cosh
2 1
= + =
c)
3
2
3
1
x y ve x y = =
d) x e y ve x e y
x x
2 cos sin
2 1
= =
e) 2 2
2 1
+ = + = x y ve x y
f) sin sin ) sin(
2 1
+ = + = y ve y
g) 2
2
2
1
= = y ve x y
3.7. Wronskian Deerlerini hesaplayarak aadaki fonksiyonlarn lineer baml olup

olmadklarngsteriniz.
a) 1 , , 1
2
3
3
2 1
= = + = x y x y x y
b) 1 , 5 ,
2
3 2
2
1
= = = x y y x y
c) 1 , ,
3 2 1
= = = y x y x y
d)
x x x
e y x e y x e y = = =
3 2 1
, cos , sin
e)
x x x
e x y xe y e y
2
3 2 1
, , = = =
3.8.HomojenDenklemlerTeorisi
a) Sperpozisyon ilkesinin uygulanabilmesi iin bir diferansiyel denklemin lineer ve
homojenbirdiferansiyeldenklemolmasartmdr?
b) Hangi tr diferansiyel denklemler iin bir zmn sabit bir sayya arpm da
zmdr.
3.8.1. y
1
aada verilen diferansiyel denklemlerin bir zmyse ky (k=sabit) ifadesin de
verilendenkleminzmolupolmadngsteriniz.
a) 6 2 = + y y e y
y
b) 0 3 2 = + y y y
c) x x y y y 2 cos 2
3
= +
d) 1
2
+ = x y x y
e) 1 ) 1 (
2
= + y x y x
f) 0 5
2
= y y x
3.8.2.Aadaki diferansiyel denklemlerin iki zm (y

1
,y
2
) yanlarnda verilmitir. Hangi
zmiftleriiinW(y
1
,y
2
)ninx>0olmakzerehibirzamansfrolamayacansyleyiniz.
W(y
1
,y
2
) Deerinin her bir ift iin hesabn yaparak dncenizin doruluunu kontrol
ediniz.

Engin/engel
- 84 -
a) 0 4 = y y
x
e y
2
1
=
x
e y
2
2
3 =
b) 0 4 = y y
x
e y
2
1
3 =
x
e y
2 3
2

=
c)
x
y ve x y y y x y
2
0 3 5
2
3
1
1
= = = +
d)
3
1
2
3
1
1
1
3 0 3 5
= = = +
x
y ve x y y y x y
e)
x
e y ve x y y y x y x
ln 4
2
4
1
2
4 2 0 4 2 = = =
f) x y ve x y y y cos sin 0
2 1
= = = +
g)
2
3
2
2
1
2
ln ln 5
0 4 5
x
x
y ve
x
x
y y y x y x = = = + +
3.8.3.x>0iiny
1
ve

y
2
gibiikizmverilenaadakidiferansiyeldenklemlerigznne
alarak bu iki zmn genel bir zm seti oluturup oluturamayacan belirleyiniz.
Oluturulabilenzmiftleriiinbusetioluturunuz.
rnein, 0 9 = y y da
x x
e y ve e y
3
2
3
1

= = lineer bamsz olduklarndan
x x
e c e c x Y
3
2
3
1
) (

+ = tmzmlerineldeedilebileceibirzmsetiolur.
a)
x x
e y ve e y y y

= = =
2 1
0
b) x y ve x y y y cosh sinh 0
2 1
= = =
c)
x
x
y ve
x
y y y x y x
ln 1
0 3
2 1
2
= = = + +
d)
x
y ve
x
y y y x y x
3 1
0 3
2 1
2
= = = + +
e)
x x
xe y ve e y y y y
2
2
2
1
0 4 4 = = = +
f) x e y ve x e y y y y
x x
2 cos 2 sin 0 3 2
2 1
= = = +
g)
x x
e y ve e y y y
3 5
2
3
1
0 9

= = =
3.9.Baz durumlarda, zmlerden biri bilinen ikinci mertebeden lineer ve homojen bir
denklem ( 0 ) ( ) ( = + + y x Q y x P y ) birinci mertebeden hale getirilebilir. Bilinen zm
0
1
y olmakzerearanandierzm
1 2
) ( y x v y = ,burada
= dx
y
e
x v
dx x P
2
1
) (
) (
ileverilir.Bylecebataverilendenklemingenelzm
1 2 1 1
) ( y x v c y c y + = olur.Bumetod
mertebe drme metodu olarak bilinir. Buna gre aadaki denklemlerin ikinci lineer
bamszzmlerinieldeediniz.
a)
x
e y y y = =
1
, 0
b) x y y y 2 cos , 0 4
1
= = +
c)
x
e y y y y
2
1
, 0 4 4 = = +
d) x y y y 3 sin , 0 9
1
= =
e)
x
x
y y x y x y x
cos
, 0 )
4
1
(
1
2 2
= = + +
f)
x
y y y x y x
1
, 0 3
1
2
= = + +

Engin/engel
- 85 -
3.10.SabitKatsaylHomojenDenklemler
3.10.1.AadakiDenklemleringenelzmlerinibulunuz.
a) 0 = + y y
b) 0 2 = + + y y y
c) 0
2
= + y y
d) 0
2
= y y
e) 0 4 5 = + + y y y
f) 0 4 3 = + + y y y
g) 0 25 10 = + y y y
h) 0 25 5 = + + y y y
3.10.2.Aadakibalangdeerproblemleriniverilenkoullariinznz.
a) 1 ) ( 0 ) ( ; 0 4 = = = + y ve y y y
b) 1 ) 0 ( 0 ) 0 ( ; 0 5 3 = = = + y ve y y y y
c) 6 ) 0 ( 5 ) 0 ( ; 0 2 = = = + y ve y y y y
d) 2 )
2
( 0 )
2
( ; 0 20 4 = = = + +

y ve y y y y
3.10.3.Aadakisnrdeerproblemleriniverilenkoullariinznz.
a) 0 ) 5 ( 100 ) 0 ( ; 0 = = = y ve y y y
b) 6 ) 2 ( 0 ) 0 ( ; 0 2 = = = + + y ve y y y y
c) 10 ) 4 ( 1 ) 1 ( ; 0 4 3 = = = y ve y y y y
d) 0 ) 10 ( 6 ) 0 ( ; 0 9 = = = y ve y y y
3.11.HomojenOlmayanDenklemlerTeorisi
3.11.1.
a) Verilenbirhomojenolmayandiferansiyeldenkleminisalayanveierisindebirsabit
olanbirfonksiyonbudenklemeaitbirzelzmolabilirmi?Aklaynz.
b) Homojen ksmn zm olan bir ifade homojen olmayan denklemin de bir zel
zmolabilirmi?Aklaynz.
c) zelzmleriinsperpozisyonilkesininneminedir?
3.11.2. Aadaki denklemlerin, verilen zel zmleri kullanarak genel zmlerini elde
ediniz.Buzmleriolabilecekenbasitformdayaznz.
a) 2 ; 2 = =

y y y
b)
x
x
e y e y y = = + ; 4
c)
x
e y y y 3 2 ; 2 + = =
d)
x
x
e x y e y y y
2 2 2
; 3 4 4

= = + +
e)
x
x
e x x y e y y y
2 2
) 1 ( ; 3 4 4

= = + +
f)
2 4 2
2
1
12
1
; 1 x x y x y

= =
g) 5 3
2
1
12
1
; 1
3 4 2
+ = = x x x y x y

Engin/engel
- 86 -
3.11.3.
a) Eer 3 9 ,
3
1
= = y y y
z
denkleminin bir zel zm ve
9
z
x
y = ise
9 y y x = denkleminin bir zel zmyse; x y y + = 3 9 denkleminin genel
zmnbulunuz.
b) Eer x y y x y
z
2 sin 6 , 2 sin 2 = + = in ve 2 , 2 = + = y y y
z
nin birer zel
zmleriyse 2 sin 6 + = + x y y diferansiyeldenkleminingenelzmnbulunuz.
3.12.HomojenOlmayanDenklemlerinBelirsizKatsaylarMetodu:
3.12.1.
a) HangikoullardabirdiferansiyeldenkleminhomojenolmayanR(x)teriminekarlk
gelenzelzmAR(x)olur.
b) HangikoullardaAxR(x)olur.
c) HangikoullardaAx
2
R(x)olur.
d) Homojen olmayan x
3
ve 2 4
3
+ x x terimleri iin nerilecek zel zm hangi
formdaolur.
e) BelirsizkatsaylarmetodunedenR(x)=lnxiinuygundeildir.
f) R(x)=x
5
ekarlkgelenbirzelzmteklifinedensadeceAx
5
eklindeyazlamaz.
3.12.2.BelirsizkatsaylarMetodunuKullanarakaadakidiferansiyeldenklemleriznz.
a)
x
e y y
3
4 4 = b)
x
e x y y
3 2
3 4 =
c)
x
e y y
2
2 4 = d) x x y y cos 2 9 = +
e) x y y 3 cos 3 9 = + f) x x x xe y y
x
cos 3 2 sin 5 2 sin 9 + = +
g)
x
e y y y
3
2 4 4 = + h)
3 2
2 4 4
+
= +
x
e y y y
i)
x
xe y y y
2
5 4 4 = + j) x e y y y
x
2 cos 4 4 = +
k) x e y y y
x
sin 2 2 = + l)
x
e x y y y
3
2 2 = +
m) 2 3 = x y y n)
x
e x y y ) 1 ( 3 =
o) 20 10 6 = + y y y p)
x
e x y y y
2
10 6 = +
r) x e y y y
x
cos 10 6
3
= + s) x x x y y y 2 cos 2 sin 10 6
2
+ = +
t) x x y y cos 3 sin 2 = + u) x e y y
x
3 sin
2
= +
3.12.3.Aadakibalangdeerproblemlerinibelirsizkatsaylarmetoduylaznz.
a) 0 )
2
( 1 )
2
( ; 2 cos 3 2 sin 16 = = = +

y ve y x x y y
b) 0 ) 0 ( 0 ) 0 ( ; 2 3 3
2
= = + = y ve y e x y y
x
c) 2 ) 0 ( 1 ) 0 ( ; cos 4 = = + = y ve y x x e y y
x
d) 1 ) ( 0 ) ( ; 2 sin 3 4 = = = + y ve y x y y
3.13.HomojenOlmayanDenklemlerSabitinDeiimi
3.131.
a) Belirsizkatsaylarmetodununkstlarnelerdir.
b) Sabitindeiimimetodununesasnedir?

Engin/engel
- 87 -
3.13.2. Aadaki diferansiyel denklemleri sabitin deiimi metodu ile znz. Belirsiz
katsaylarmetoduilezlebilecekleridezereksonularkarlatrnz.
a)
x
e y y y
3
2 = b)
x
y y y
sin
1
2 =
c) 5 2
3
= + x y y y d)
x
e
y y
x 2
4 =
e) x y y 2 cos 9 = + f)
x
y y
2 cos
1
9 =
g) x e y y y
x
3 cos 5 4
2
= + h) x y y ln 4 =
i)
x
e x y
2
= j)
2
1
x
y =
k) 8 2
2
+ = +
x
e y y y l)
x
e
y y y
x
= + 2
3.14.EulerDenklemleri
3.14.1.
a) Eulerdenklemininaslayrdedersiniz
b) Eulerdenklemiherzamansabitkatsayllineerbirdenklemedntrlebilirmi?
c) Eulerdenklemlerininzmnedenx=0dageersizdir.
3.1.4.2. Aadaki Euler denklemlerini znz. Bulduunuz zmn zm araln

belirtiniz.
a) 0
2
= + y y x b) 0
2
= y x y x c) 0 = y y x
d) 0
2
= + y x y x e) 6 2 ) 1 ( 3 ) 1 (
2
= + y y x y x
f) 0 2 2
2
= + y y x y x g)
2 2
4 2 6 2 x y y x y x = + +
h) 0 12 6 2
2
= + y y x y x i)
x
y y x y x
1
12 6 2
2
= +
j) 0 4 5
2
= + + y y x y x k)
x
xe y y x y x = + + 4 5
2
3.15.kinciMertebedenLineersabitkatsaylDenklemlerinUygulamalar
3.15.1. Yatay konumlandrlm bir yayktlesnmleyici sisteminin hareketini tanmlayan

diferansiyeldenklemiyaznz.
3.15.2.
a) Yay sabiti k=500 N/m olan bir yayn ucuna m=0.2 kglk ktle balanp denge
konumundan 1 cm aadayken serbest braklyor. Sistemi srtnmesiz kabul
ederek,titreimeaitdoalfrekansn,peryodunuvegenliinibulunuz.
b) m=0.5 kglk bir ktle bir yayn ucuna asldnda yay aa doru 0.2 cm
uzatlmtr. Ktle bu konumdayken ekilip serbest braklyor. t=0 annda ktlenin
x=0 konumundan 10 m/s hzla getii gzlenmitir. Srtnmeyi ihmal ederek
titreimindoalfrekansn,peryodunuvegenliinibelirleyiniz.
c) k sabitli bir yay ucuna m ktlesi balanm ve balangta statik halde bulunan
ktleye
1 0
cos ) ( F t F t F + = kuvveti uygulanmaya balanmtr. Srtnmeyi ihmal
ederekx(t)=?Ayrcarezonansnoluacafrekans( )belirleyiniz.
d) m=5 kg ktleli bir cisim bir yaya balandnda yay 2 cm germitir. Ktle bir
anmleyiciyebalolupsnmlemekatsaysc=200Ns/m dir. Ktleyebalangta

Engin/engel
- 88 -
statik haldeyken t t F cos 200 ) ( = uyarnca kuvvet uygulamaya balyor. x(t)=?
Ayrcagenliinmaksimumolaca deerinibelirleyiniz.
3.15.3.
a) BirRLCdevresininrezonansfrekansnasltanmlanr.
b) Bir RLC devresinden geen akm fonksiyonu I(t) bilindiinde kondansatrdeki
elektrikyknnzamanladeiimininaslbelirlersiniz.
c) Bir RLC devresinde R ihmal edilebilir dzeyde kktr. ) 0 ( R , ve uygulanan
gerilim t E t E cos ) (
0
= uyarnca deimektedir.
LC
1
2
0
= almak suretiyle ilgili
diferansiyel denklemi zerek ) (t Q yi belirleyiniz.
0
= olduunda t
durumuiinnesylenebilir.
d) BirRLCdevresindegerilimyokken ) (t Q yi
0
4
2
<
C
L
R
0
4
2
=
C
L
R
0
4
2
>
C
L
R
iineldeediniz.
e) BirncekiproblemiI(t)iinznz.
YksekMertebeliLineerDiferansiyelDenklemler
3.16 Aadaki balangdeer problemlerinin tek bir zmnden kesin olarak var olduu
aralklarbelirleyiniz.
a) 0 ) ( , cos 3 = = + y x y y ve 2 ) ( = y
b) 0 ) 0 ( , 2
2
= = + y e y y x y x
x
ve 5 ) 0 ( = y
c) 3 ) 2 ( , 2 ) 1 (
3
= = +

y e y y x y x
x
ve 7 ) 2 ( = y
d) 2 ) 1 ( , 3 ) 3 ( 2 ) 1 (
2
= = + y x x y x y x x ve 5 ) 1 ( = y
e) 0 ) 1 ( , 0 2 3 ) 4 (
2
= = y y y x y x ve 7 ) 1 ( = y
3.17 Aadaki lineer homojen denklemleri ve x>0 iin zmlerini gz nne aln.
Wronskiandeerix>0iinkesinliklesfrolmayanzmleribelirtiniz.
a)
x x
xe e y y y y , ; 0 3 3 = + ve
x
e x
2
b)
2 2 3
, ; 0 6 6 3 x x y y x y x y x = + ve
3
x
c)
2 ln 2 3
, ; 0 2 2 x e y x y x y x
x
= + ve5
d)
x
x
x
y y x y x
ln
,
1
; 0 2 3
2 3
= + ve
2
x
3.18 Aadaki lineer homojen denklemleri ve zmlerini inceleyin (x>0). Verilen

zmlerin bir esas zm seti oluturup oluturulamayacan belirleyiniz. Oluturan seti
kullanarakherbirdenklemingenelzmnyaznz.

Engin/engel
- 89 -
a)
x x iv
e e y y

= , , 1 ; 0
) (
b) x x y y
iv
cosh , sinh , 1 ; 0
) (
=
c)
x x x
e xe e y y y y

= + , , ; 0
d)
3 ln 4 2 3
, ,
2
; 0 6 6 3 x e x
x
y y x y x y x
x
= +
e)
x x x ex
e e x y y y y
+
= + 3 , , ; 0
ln
f) 15 , , , 5 ; 0 4 4
2 1 2
+ = +
+ x x
e e y y y
3.19Sabitkatsaylhomojendenklemler
a) nc mertebeden lineer sabit katsayl bir homojen denklemini y

1
, y
2
ve y
3
fonksiyonlarnn salyorsa, bunlarn herhangi ikisinin lineer kombinasyonunun da

birzmolduusylenebilirmi?
b) x,x+1,x
2
vex
2
+5fonksiyonlarnnsaladncmertebedenlineerhomojenbir
denklembulunabilirmi?
3.20Aadakidenklemleringenelzmlerinibulunuz.
a) 0
) (
= y y
iv
b) 0 2 = + + y y y
c) 0 3 3 = + + + y y y y
d) 0 9 6 = + + y y y
e) 0 4 2 = + + y y y y
f) 0 25 5 = + + y y y y
3.21Aadakibalangdeerproblemlerininzelzmlerinibulunuz.
a) 1 ) ( , 0 ) ( ) ( ) ( ; 0 81
) (
= = = = = y y y y y y
iv
b) 0 ) 0 ( , 1 ) 0 ( , 0 ) 0 ( ; 0 4 4 = = = = + y y y y y y
c) 0 ) 0 ( ) 0 ( , 1 ) 0 ( ; 0 = = = = y y y y y
d) 0 ) 0 ( ) 0 ( , 1 ) 0 ( ; 0 3 3 = = = = + y y y y y y y
3.22Homojenolmayandenklemler:BelirsizKatsaylarMetodu
a) Belirsiz katsaylar metodunun ikinci ve daha yksek mertebeli denklemlere

uygulanmasndabirfarkvarmdr?
b) Homojen olmayan terimleri ayn olan biri 2.mertebe dieri 3. mertebe denklem
dnn. Bunlarn ayn olan terimlerine karlk gelen zel zm teklifleri ayn
mdr?Deilsenaslbirfarkvardr?
3.23Belirsizkatsaylarmetoduylaaadakidenklemleriznz.
a)
x
e y y
3
4 =
b)
x
e x y y
3 2
3 =

Engin/engel
- 90 -
c) x y y sin 2 = + , x x y y cos 2 = +
d)
x
e y y y
3
2 4 = +
e) x e y y y
x
2 cos 4 = +
f) 1 2
2
+ = x y y
g) x x y y y 2 cos sin 4 + = +
h) 2
) (
= x y y
iv
i) x xe y y
x iv
2 sin
) (
=
j)
x
e x y y ) 1 ( 8
2
= +
k) x e y y
x
3 sin 8
2
= +
l) 5 = y
m)
x
e x y
2
3 =
3.24 Sabitin deiimi metodunu kullanarak aadaki diferansiyel denklemlerin zel

zmlerini bulunuz. Bu yolla zemediklerinizi, uygulanabiliyorsa, belirsiz katsaylar
metoduileznz.
a)
x
e y y
3
=
b)
x
y y
sin
1
=
c) x y y 2 cos 8 = +
d)
x
y y
2 cos
1
8 = +
e) 5 + = + x y y y
f)
2
1
x
y =
g) 8
2
+ = +
x
e y y y
h)
x
e
y y y
x
= +
3.25EulerDenklemi
a) BirdiferansiyeldenkleminEulertipindeolupolmadnnaslanlarsnz?
b) Bir Euler denklemini zerken (y=x
r
dnm yaptnz dnn.) katl kk
durumundahomojenksmnzmnnaslyazarsnz.
c) bkkndakatl i kkbulsaydnzdurumneolurdu?
3.26x>0iinaadakiEulerdenklemleriningenelzmnbelirleyiniz.
a) 0
2 3
= + + y y x y x
b) 0 6 6 3
2 3
= + y y x y x y x
c) 0
3
= + y y x
d) 0 12 6
3
= y y x y x
e) 0 2 3
2 3
= + y y x y x

Muhendislerlikte Diferansiyelin Onemi

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Muhendislerlikte Diferansiyelin Onemi

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Mhendisler in Diferansiyel Denklemler

Diferansiyel denklemler uzun yllardr, dnyada ou fiziksel bilimler ve mhendislik

Diferansiyel denklemleri cebirsel denklemlerden ayran en nemli zellik fonksiyon

Bir ya da daha fazla fonksiyonun trevlerini ieren denklemlere diferansiyel denklem

Fiziksel kanun ve prensiplerin, gz nne alnan deikenlerdeki sonsuz kk deiimleri

Bir diferansiyel denklemde en yksek mertebeli trevin mertebesi diferansiyel denklemin

Bir diferansiyel denklemdeki baml deiken ve tm trevleri birinci dereceden ise,

Diferansiyel denklemler baml deiken ve trevlerinin katsaylarnn durumuna gre de

xdx sec x tan (l)

2.10. Aadaki diferansiyel denklemlerin mertebelerini, lineer olup olmadklarn ve

3 Verilen fonksiyonlarn yanndaki diferansiyel denklemin bir zm olduunu

alarak duvardaki scaklk dalmn, yani T=T(x) fonksiyonunu ve yaltlm yzeydeki

Tanmndan anlalaca zere birinci mertebeden diferansiyel denklemlerde sadece birinci

formunda verilir. Hatrlatmak gerekir ki ) y ( R x ) y ( P x = + denklemi de xe gre lineerdir

olduundan, (2.2) eitliinin sol tarafnn [ ]

y ) x ( nin alm olabilmesi iin

olarak da ifade edilebilir. (2.5) denklemiyle tanmlanan fonksiyona integral arpan

Lineer ve birinci mertebeden diferansiyel denklemlerle ifade edilen balang deer

Lineer diferansiyel denklemler, tm zel zmlere ulaabileceimiz bir genel zme

Birinci mertebeden bir diferansiyel denklemin ) , ( y x h y = eklinde verildiini dnelim.

Deikenlerine ayrlabilir forma getirilebilecek diferansiyel denklemlerden biri de homojen

0 ) , ( ) , ( = + dy y x N dx y x M diferansiyel denklemini gz nne alalm. Burada M ve N, xy

Bernoulli diferansiyel denklemi

= dnmleri denklemde yerine yazlr ve gerekli

= = = = = olarak integral arpan bulunup genel zm

Bu denklemin tekil zm ise ) (c c x y + = genel zm ile bu denklemin her iki

Eer verilen Riccati denkleminin y

u ana kadar birinci mertebeden diferansiyel denklemlerin zmne ynelik eitli

) , ( y x f y = diferansiyel denkleminin n grlen zm aralnda zmnn var

Fizikte, biyolojide ve sosyal bilimlerde karlalan ok sayda problemde bir bykln

olarak ifade edilebilir. Tankta t = 0 annda Q

361.66 ln(10 ) 200 r T = veya 200 361.66 ln(10 ) T r =

2.5. 0 ) ( = + y x P y birinci mertebeden diferansiyel denkleminin bir zm ) (

3.2. Aadaki diferansiyel denklemlerde deiken dnm yaparak deikenlerine

3.4. Yukardaki problemi yatay olarak konumlandrlm R yarapl ve L boyundaki silindirik

3.5. Lojistik nfus art N bN a

formunda verilir. Burada P, Q ve R , x bamsz deikenlerine bal fonksiyonlardr. R(x)

+ = y(0)=2, (0) 5 y = tekbirzmgarantiolmasnkarn,

Bu ifadeyi daha genelletirmek iin c

Yukardaki rneklerin dnda ya da daha fazla fonksiyonun lineer bamszln bulmak

0 y = diferansiyel denkleminin zmne tekrar bakalm.

yle grnyor ki ikinci mertebeden homojen diferansiyel denklemler sonsuz sayda

0 ) ( ' ) ( ' = + + y x Q y x P y denklemi,x

imdi 0 ay by cy + + = denklemini dikkate alalm. Burada a, b, c sabit katsaylardr.

0 ay by cy + + = denklemine dikkatli bakldnda zm fonksiyonlarn ve trevlerini

Bu denkleme karakteristik denkleme diyeceiz. Bu denklemin kkleri olan m

Silindirik yapl (D apnda L boyunda) alminyum kanatlar scak yzeylerden snn

olur. Biz, zel zm olarak

= zm en basitidir. Homojen olmayan denklemin genel zm, zel zmn

Her ne kadar ) x ( R iin verdiimiz bu haller ok kstlayc grnse de uygulamada

y Ae = alalm ve verilen denklemi salamas iin A sabitinin ne olmas gerektiine

x 2 sin 6 x 2 sin A 3 x 2 cos A 2 x 2 sin A 4 = +

x 2 sin 6 x 2 cos B 3 x 2 sin A 3 x 2 sin B 2 x 2 cos A 2 x 2 cos B 4 x 2 sin A 4 = +

+ + + = teklifi yaplm olsayd 0 a = , 2 d c b = = =

y trevlerini alarak ve verilen diferansiyel denklemde

nceki blmden bildiimiz gibi ( ) ( ) ( ) x R y x Q y x P y = + + diferansiyel denkleminin

y zmnn diferansiyel denklemi salama artndan, dieri ise bu iki fonksiyonun

olacaktr. Buradaki integrallerin sonucunda gelecek sabitlerin dikkate alnmamas aranan

=Ax+B olsa da, bu zme belirsiz

Srtnmesiz bir yayktle sistemi denge

halini alr. artlar olarak

elde edilir. Buna gre t

+ = bulunur. Aka grlyor ki bir