Cebir I Temel Grup Teorisi

Ali Nesin
Okura Not: Hen

uz bitmemis ve gozden gecirilmemis kitap notlardr.
Icinde yanlslar, eksiklikler, dikkatsizlikler, yanls ifadeler, kot
u anlatmlar
olabilir.
anesin@nesinvakfi.org adresine yollanan her t
url
u d
uzeltme ve yorum
su
kranla karslanacaktr.
Eksikler:
Composition factors
Inverse limit and Hom
BNden alstrmalar
Daha fazla Sylow alstrmalar
Minimal normal subgroups of finite groups
Serbest gruplar ve groups and relations
quaternion group, generalized quaternions
wreath products
HNN?
Nesin Yaynclk Ltd. Sti.

k
unye. . .
Ali Nesin
Cebir I
Temel Grup Teorisi
cindekiler
I
oz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Ons
Cebire Baslarken . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
1
5
1 Grup Kavram
c Grup Orne
1.1 U
gi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
1.2 Grup Tanm . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
9
9
12
2 Z Grubu ve Tamsaylar
2.1 Znin Altgruplar . . . . . . . . .
2.2 Zde Bol
unebilirlik . . . . . . . .
2.3 Zde Asallk, Indirgenemezlik

vs.
2.4 Aritmetigin Temel Teoremi . . .
2.5 En K
ucu
k Ortak Kat . . . . . . .
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
23
23
24
25
27
29
3 Simetrik Grup Sym n

3.1 Sym nnin Elemanlarnn Yazlm . . . . . .
3.2 Sym nde Bileske . . . . . . . . . . . . . . .
3.3 Sym nde Elemanlarn Tersleri ve Dereceleri
3.4 Sym nnin Urete

cleri . . . . . . . . . . . . .
3.5 Alt n Grubu . . . . . . . . . . . . . . . . . .
3.6 Sym nde Esleniklik . . . . . . . . . . . . . .
3.7 Sym nde Hangi Tipten Kac Eleman Var? .
3.8 Sym nde Eslenik Snf Says . . . . . . . .
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
33
33
38
41
43
45
47
50
54
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
4 Elemanlarn Kuvvetleri ve Dereceleri

57
4.1 Elemanlarn Kuvvetleri . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57
4.2 Elemanlarn Dereceleri . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 62
5 Altgruplar
69
6 Geometri ve Gruplar
79
7 Urete
cler
95
v

8 Altgrup Otelemeleri
105
8.1 Altgruplarn Otelemeleri . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 105

8.2 Bol
um K
umesi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 112
9 Normal Altgrup ve B
ol
um Grubu
9.1 Normal Altgrup . . . . . . . . . .
9.2 Bol
um Grubuna Hazrlk . . . . .
9.3 Bol
um Grubu . . . . . . . . . . .
9.4 Znin Bol
um Gruplar . . . . . .
10 Homomorfiler
10.1 Homomorfi . . . .
10.2 Otomorfi Grubu .
10.3 Izomorfik
Gruplar
10.4 C
ekirdek . . . . . .
10.5 Z, Yeniden . . . .
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
121
121
129
132
139
.
.
.
.
.
143
143
152
157
162
170
11 B
ol
um Grubu Uzerine
Daha Fazla
177
11.1 Bol
um Gruplarnn Altgruplar . . . . . . . . . . . . . . . . . . 177
11.2 Bol
um Gruplarnn Bol
um Gruplar . . . . . . . . . . . . . . . . 182
12 Direkt ve Yardirekt C
arpmlar
12.1 Iki Grubun Kartezyen C

arpm . . . . . . . . . . . . . . . . . .
12.2 C
ok Sayda Grubun Direkt Toplam . . . . . . . . . . . . . . .
12.3 Yardirekt C
arpm . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
185
185
188
197
13 Abel Gruplar
13.1 Serbest Abel Gruplar . . . . . . . . . . . . . . . .
13.1.1 Znin Direkt Toplamlar . . . . . . . . . . .
13.1.2 Taban . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
13.1.3 Serbest Abel Gruplar . . . . . . . . . . . .
13.1.4 Boyut . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
13.1.5 Sonuclar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
13.1.6 Evrensel Ozellik

. . . . . . . . . . . . . . .
13.2 Sonlu Sayda Uretecli Abel Gruplar (1) . . . . . .

13.3 Burulmal Abel Gruplar . . . . . . . . . . . . . . .
13.4 Sonlu Sayda Urete

cli Abel Gruplar (2) . . . . . .
13.5 Bol
un
ur Abel Gruplar . . . . . . . . . . . . . . . .
13.5.1 Pr
ufer p-Gruplar . . . . . . . . . . . . . . .
13.5.2 Bol
un
ur Abel Gruplarnn Snflandrlmas
13.6 Abel Gruplarnn Saf Altgruplar . . . . . . . . . .
205
205
205
208
209
211
212
217
220
221
225
226
228
233
240
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
14 Grup Etkisi
245
14.1 Tanm ve Ornekler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 245

14.2 Kavramlar ve Temel Teoremler . . . . . . . . . . . . . . . . . . 249
15 Sfrkuvvetli ve C
oz
ul
ur Gruplar
15.1 Kom
utator Altgruplar . . . . . . . . .
15.2 Azalan Merkez Seriler, T
urev Serileri
15.3 C
oz
ul
ur Gruplar . . . . . . . . . . . .
15.4 Artan Merkez Seri . . . . . . . . . . .
15.5 Sfrkuvvetli Gruplar . . . . . . . . . .
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
259
259
263
266
269
271
16 Sylow Teoremleri
281
16.1 Sylow Teoremleri . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 281
16.2 Sylow Teoremlerinin Sonuclar ve Uygulamalar . . . . . . . . . 285
Seminer Konular ve Ekler
293
A Oklid
D
uzleminin Simetrileri
A.1 Izometriler . . . . . . . . . . . . . . . . .
A.1.1 Rnin Izometrileri

. . . . . . . . . .
2
A.1.2 R nin Izometrileri . . . . . . . . .

A.2 Dogrular Dogrulara Got
uren Don
usu
mler
293
293
294
297
299
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
B Kartezyen C
arpm Serbest Abel Grubu Olmayabilir
309
C Hemen Hemen Her Sonlu C

izge Asimetriktir
313
D Direkt ve Ters Limit
D.1 Ozde
slestirme . . . . . . . . . .
D.2 Direkt Limit . . . . . . . . . . .
D.3 Direkt Limitin Evrensel Ozelli

gi
D.4 Cebirsel Yaplarda Direkt Limit
D.5 Ters Limit . . . . . . . . . . . .
ski . . . . . . .
D.6 Aralarndaki Ili
.
.
.
.
.
.
321
321
327
331
338
342
342
.
.
.
.
343
343
345
349
353
E Serbest Gruplar Uzerine
E.1 Altgruplarn Uretecleri . . . .

E.2 Serbest Gruplarn Altgruplar
E.3 Serbest T
umleyen . . . . . .
E.4 Birkac Sonuc . . . . . . . . .
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.

F Zorn Onsav
F.1 Problemler . . . . . . . . . . . . .
ansz Bir Problem . . .
F.1.1 Imk
F.1.2 C
ok Kolay Bir Problem . .
F.1.3 Benzer Bir Problem . . . .
F.1.4 Orta Zorlukta Bir Problem
F.1.5 C
etin Bir Problem . . . . .
F.2 Zorn Onsav ve Birkac Sonucu . . .

F.2.1 Hazrlk . . . . . . . . . . .
F.2.2 Zorn Onsav

. . . . . . . . .
Kaynak
ca ve Okuma Listesi
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
357
357
357
359
361
362
365
366
366
368
373
oz
Ons
Soyut cebir bir ogrenci icin matematigin hic kuskusuz en zor konusudur. Satr
satr okuyarak anlamak o kadar zor degildir (eger buna anlamak denirse), ne
de olsa mantgn snrlar icinde dolanyoruz, ama soyut cebirin oz
umsenmesi
zordur. Bu zorlugu yenmenin yegane yolu zamana ve aklna g
uvenip ylmadan
calsmaktr. Zamanla kavramlar oturacaktr.
C
alsmaktan kastm: Bol ornek ve alstrma, harcanan kagda ve zamana
acmadan yazp silmek, teoremleri kendi basna kantlamaya calsmak ve bunu
tabii ki boyle olmal, baska t
url
u nasl m
umk
un ki diyene kadar tekrar tekrar yapmak, kendi orneklerini yaratmak, soyut kavramlarn somut resimlerini
cizmek, harcanan zamana acmadan geriye don
up kitab tekrar tekrar okumak.
Bir iki ay calsmaya ara verip tekrar geri donmek de ise yarar; bezdiginizde,
umutsuzluga kapldgnzda boyle yapn, zaman ve bilincalt devreye girer ve
iki ay sonra kitaba geri dond
ugu
n
uzde her seyi cok daha rahat anlayabilirsiniz.
Ozellikle en basit orneklere ozellikle onem verin. Zor ornekler sanlann aksine
kafa karstrr.
Eger kitabn amacladg seviyede bir o
grenciyseniz, muhtemelen satr satr
okuyarak, sayfalar teker teker cevirerek anlamayacagnz anlar olacaktr. Bol
um
u bitirdiginizde, hatta bazen bir iki bol
um daha sonra, once okuduklarnz
cok daha iyi anlayacaksnz, o kadar ki ilk okuyusta neden anlamadgnza bile
sasracaksnz.
Ikinci
bir onerim de, anlamadgnz bir seyle karslastgnzda, ondan daha
zor seyleri anlamaya calsmanz. Boylece daha zor seylerianlamasanz da daha
kolaylarn anlayacaksnz. Grup teorisi zaten yeterince soyut, dolaysyla zor
oldugundan, akademisyenler asagdan (ogrencilerden) ve yukardan (idareden)
gelen basklara direnemeyerek, dersleri ve kitaplar giderek daha fazla kolaylastryorlar. Boyle yaparak ogrencilerin snav basarmalarna yardmc oluyorlar belki ama konuyu anlamalarn imkansz hale getiriyorlar. Ben sahsen,
grup teoriyi faso fiso kitaplar bir yana atp en zor konular anlamaya calsarak
anladm.
En az dort ciltten olusacak olan bu soyut cebir serisi grup teoriyle baslyor.
Ikinci cilt halkalara ve cisimlere ayrlacak. U
cu
nc
u ciltte lineer cebir yapacagz,
yani mod
uller ve vektor uzaylaryla ilgilenecegiz. Dord
unc
u ve besinci ciltlerde
oz
Ons
ilk u
c cilde sgmayan konular ele alrz.
Bol
um ve altbol
um baslklarna bakldgnda teoremlere degil, kavram
lara onem verdigim gozlenecektir. Orne
gin cok yararl olan ve grup teorisinin vazgecilmezi olan meshur Cauchy teoremini ornek ve alstrmalarda, dolaysyla k
ucu
k puntoyla bulacaksnz. Buna tek istisna, ozel bir bol
um ayrlms
olan ve kitabn son bol
um
unde yer alan Sylow teoremleridir.
Her ne kadar kitab birinci sayfasndan sonuncu sayfasna kadar satr satr
okunmas niyetiyle yazmssam da, bunun cogu zaman m
umk
un olmadgn biliyorum. Zaten bu kitapta da bezdirici sayda ornek ve alstrma oldugundan,
kitab satr satr okumak pek akl kar degildir. Bir matematik kitab bir Dostoyevski roman okur gibi satr satr okunmaz. Sk sk gecmise referans koyarak,
bazen de kendimi tekrarlayarak, kitab atlaya zplaya okumaya karar veren
okura kolaylk saglamak istedim. Umarm tekrar eden bu referanslar akclg
bozmaz ve referanslara ihtiyac olmayan okuru fazla rahatsz etmez.
Ornekleri,
alstrmalar ve ilk okunusta soyle bir baklmas gereken bol
umleri k
ucu
k puntolarla yazdm. Ama gerektiginde buralara geri don
up daha
dikkatli bir okuma yapmak gerekecektir. Ornek

ve alstrmalarn her biri onemlidir; ornek olsun cuval dolsun diye konmamslardr. Baz ornek ve alstrmalar
ilk okunusta zor bulunabilir; geri don
uld
ugu
nde zorlugun kaybolacagn umu okuyusta zamanszlktan ya da baska nedenden atladgnz bol
yorum. Ilk
umlere daha sonra geri don
un, daha iyi anlayacaksnz ve iyi anlayacagnz birkac
kavram, kant ve teorem, daha baska bircok seyi cok daha rahatlkla anlamnz
saglayarak soyut cebirin kapsn aralayacaktr. (Ne kadar soylesem azdr!)
cinde teorem
Dedigim gibi ornekler ve alstrmalar metnin bir parcasdr. I
gecen ornekleri okumanz tavsiye ederim, en azndan bir goz atn ve bes
on dakika zaman gecirip neyin kantlandgn anlayn. Ornek

ve alstrmalar
arasndan bazlarna daha fazla zaman ayrn, ozellikle ilk ornek ve alstrmalara, bunlar neredeyse hemen her zaman digerlerinden daha temel ve onemlidir;
dogal olarak.
Bazen daha sonra kantlayacagm teoremleri onceki bol
umlerde ornek olarak verdigim ya da alstrma olarak okura sordugum oldu. Ayn teoremin birkac
farkl kantn verdigim de oldu.
Kitab yazarken aklmda olan okur tipi, matematik lisans 2nci ya da
3
unc
u snf ogrencileriydi. Bir de lisans
ust
u ogrencileri d
usu
nd
um. (Dord
unc
u snf lisans ogrencileri icin bu kitap ya cok gec ya da cok erkendir!) Bir
donemlik bir ders kitab olarak d
usu
nd
um. (Ama bu, kitap bir donemde oz
umsenecektir anlamna gelmez!) Atlanacak bol
um olmamal, ancak atlanacak ve
gerektiginde geri don
ulecek ornek ve alstrma bol bol olmal. Bol
um 13teki
Altbol
um 13.5 ve sonras ilk iki u
c (!) okumada atlanabilir. Lisans
ust
u ogrencileri ise, ekler dahil, kitab basndan sonuna satr satr okumal.
Ama her durumda yetismekte olan genc matematikci kitab iki u
c kez
bastan asag, baz bol
umleri daha fazla kez okumal.
Kitabn sonuna, ogrencilerin birbirlerine seminer olarak sunabilecekleri,

boylece grup teoriyi daha iyi ogrenebilecekleri bazlar kolay, bazlar daha
zor birkac ek bol
um koydum. Ek bol
umler illa kolaydan zora dogru sralanmamslardr. Bunlardan biri dsnda hicbiri ana metinde kullanlmayacaktr.
Ama mutlaka hepsinin metinde bir onemi olacaktr. Ekleri bilen bir ogrenci
hic kuskusuz konuyu daha iyi kavrayacaktr. Metinde kullanlacak olan ek,
Zorn Onsavyla
ilgili olan ektir. Zorn Onsavna
da sadece Bol
um 13
un sonlarna dogru, Altbol
um 13.3ten sonra esasl bicimde ihtiyac duyulacaktr ve
kitabn sonuna kadar da Zorn Onsav

kullanlarak kantlanms sonuclar kul yandan, sonlu eleman tarafndan u
lanlmayacaktr. Ote
retilmis gruplarla il
gilenen, dolaysyla Zorn Onsavna ihtiyac olmayan ogrencinin bu bol
umleri
Zorn Onsavna
taklmadan kolaylkla okuyabilmesi icin gereken uyarlar yaptm.
Son olarak sunu soyleyeyim ki snfta ogrencilerin karssnda ders vermekle
kitap yazmak arasnda daglar kadar fark var. Hicbir dersimde hicbir kitab
takip edemem. Onceden

ogrencilere soz vermis olsam bile. Kendi yazdgm
kitaplar da dahil buna. Ders vermek baska t
url
u bir ozg
url
uk tanyor insana.
Verecegim soyut cebir derslerinde halkalara ve mod
ullere daha hzl bir giris
yapardm. En azndan bu olgun yaslarmda. Kitapta bu m
umk
un olmuyor ne
yazk ki.
Tesekk
ur. Bircok yazy LATEXe don
ust
uren C
igdem Sahine, bana her t
url
u calsma imkan yaratan ve teknik konularda yardmc olan asistanm Asl
Can Korkmaza, ortak yazdgmz baz yazlar kitaba ek olarak aldgm ogren uuzun ve Seyfi T
cilerim Halime Omr
urkelliye, d
uzeltmeler yapan ogrencilerim
Ergin ve Ersin S
uer kardeslere, Bet
ul Tolgaya tesekk
ur
u borc bilirim ama
yeterli bulmam.
Ali Nesin / NMK, xx xxx 2013
Cebire Baslarken
Matematigin, en azndan tarihin ilk donemindeki ve belki de nihai amac,
icinde yasadgmz evreni anlamaktr. Gozle gor
ulen evren de b
uy
uk olcu
de
geometriyle anlaslr. Oklid

geometrisi onemlidir, olmazsa olmaz, ama t
um
geometriyi anlamaya yeterli degildir. Oklid geometrisinden otesini anlamak

icin analiz gerekir.
Analiz ise mesafelerle, yani saylarla yaplr. Saylarda da toplama, ckarma,
ste cebirin baslangc bu islemlerdir. Cebir
carpma, bolme gibi islemler vardr. I
saylarla baslar, ama saylarla bitmez.
Cebirin varolus nedeni geometriye yardmc olmaktr. Geometri problemlerini fazla d
usu
nmeden, otomatige baglanarak, yani bir algoritma kullanarak
cozmeyi amaclar cebir. Gercekten de saylarla yaplan islemlerin cogu zaman
pek anlaml olduklar soylenemez. Orne

gin iki sayy carparken ya da bir sayy
bir baska sayya bolerken kendimizi alskanlklarmza brakrz, yaptgmzn
bir anlam olup olmadgn, yazdklarmzn hangi gercekle ort
ust
ugu
n
u pek
d
usu
nmeyiz. T
umevarmla kant yapldgnda da cogu zaman otomatige baglanp kant yaparz. Zaten t
umevarmla kanta baslamadan once neyi kantlamak
istedigimizi, yani dogru onermeyi onceden bilmemiz gerekir, ki bu da ancak
cebirin matematigin oz
un
u teskil etmedigine dair bir delil olabilir. Cebirin nesneleri olan polinomlar ve matrislerle calsrken de anlam pesinden kosmayz.
Geometri daha anlamldr, geometri sezgilerimize seslenir cu
nk
u; oysa cebir anlamszdr, algoritmiktir, hesap kitap, kalem kagt isidir. Bu y
uzden geometrik
kavramlar resmetmek cebirsel kavramlar resmetmekten daha kolaydr. Geometri kitaplarnda bol bol sekil, sema, resim vardr, ama cebir kitaplarnda
bunlardan pek eser yoktur.
Cebiri bu algoritmik oz
unden kurtarmak tamamen imkansz degildir, bunu
yapmak icin cebirle geometriyi yanyana gormek lazm. Cebirle geometri arasnda bir secim yaparken geometriyi yeglemek lazm. Bu kitapta elimizden
geldigince iste bunu yapmaya calsacagz. Ama bu hemen olmayacak, biraz
zaman gerekecek.
Asina oldugumuz say yaplar dsnda bircok cebirsel yap vardr. Ornek
verelim: (Z, +, ), (Q, +, ), (R, +, ) gibi halka ad verilen yaplar matematikte b
uy
uk olcu
de sfat gorevini gor
urler. Okurun muhtemelen daha once
5
0. Cebire Baslarken
gord
ugu
(Z/nZ, +, ) mod
uler say yaplar da halkadrlar.
(Q, +, ) ve (R, +, ) halkalarna ozel bir ad verilir, bunlara cisim denir,
cu
nk
u bu halkalarda 0 dsnda her elemann carpmsal bir tersi vardr; ama
mesela (Z, +, ) halkas cisim degildir. Eger p bir asalsa, (Z/pZ, +, ) yaps
da bir cisimdir. Cisimler ozel halkalardr.
R2 , R3 gibi birkac boyutlu uzaylar geometrinin temel nesneleridir. Bunlara
vektor uzay denir.
Z2 ve Z3 yaplar vektor uzay degildirler ama matematikte onemlidirler.
Bunlara mod
ul ad verilir. Mod
ulleri matematigin nesneleri olarak alglayabiliriz.
Mod
uller ve vektor uzaylar nesnedirler, halkalar ve cisimler ise sfat.
Baz yaplar hem mod
ul hem de halkadrlar. Bunlara cebir ad verilir.
Ornegin matrisler bir cebir olustururlar. Yani ayn anda hem nesne hem de
sfat olabilirler.
Mod
uller, vektor uzaylar, halkalar, cisimler ve cebirler dsnda cebirde cok
onemli bir yap daha vardr: Gruplar.
Gruplar soyut cebirin, ele avuca sgan, hesaba kitaba gelen, insan karssnda caresiz brakmayan olabilecek en yaln ve en dogal yaplardr. Bu soylediklerime anlam kazandrmak icin soyle bir ornek vereyim: Diyelim elimizde
bir X k
umesi var. Bu k
ume hakknda ne soyleyebiliriz? Ne soyleyebiliriz ki?
Sadece bir k
ume hakknda ne soylenebilir ki? Soylenecek fazla bir sey yok, en
azndan cebirsel anlamda. Bu k
ume u
zerine bir de
f : X X X
fonksiyonu verilmis olsun. Simdi bu k
ume ve fonksiyon u
zerine ne soyleyebiliriz? Gene soylenecek fazla bir sey bulamayz. Ama diyelim bu fonksiyon, her
x, y, z X icin
f (x, f (y, z)) = f (f (z, x), y)
gibi bir esitligi saglyor. Konu biraz daha ilginclesti. Bir de ayrca mesela
f (f (x, y), f (y, z)) = f (x, z)
gibi bir esitlik saglanyorsa, soyleyecek cok daha fazla seyimiz olabilir.
Yukardaki ornek yapayd ve sanrm pek ilginc degildi. Gruplar ise cok
daha dogal, uygulamada yararl ve ilginc yaplardr. Matematigin en temel
kavramlarndan biridir. Her yerde karsmza ckarlar.
Her ne kadar gruplarn ele avuca sgan, hesaba kitaba gelen, insan karssnda caresiz brakmayan olabilecek en yaln ve en dogal yaplar oldugunu soylediysek de, bundan gruplarn anlaslmas cok kolay yaplar oldugu sanlmasn.
Tam tersine, grup teori oldukca zor bir konudur. Cebirin diger onemli kavramlar olan halka, cisim, mod
ul, vektor uzay, cebir gibi yaplardan daha soyut
ve daha zordur.
Mod
ulleri ve vektor uzaylarn yer y
uz
undeki toz parcacklar k
umesine,
halka ve cisimleri de bu toz parcacklarn niteleyen sfat k
umelerine (ornegin
say k
umelerine) benzetirsek, gruplar da bu tozlar hareket ettiren r
uzgar filan
gibi kuvvet k
umelerine benzetmek lazm.
Kuvveti gozle gormek daha zor oldugu icin, grup teori daha soyuttur.
Orne
gin bir k
urenin resmi cizilebilir, fotograf cekilebilir ama bir grup icin
ayn seyi yapamayz.
Bu toz ve kuvvet benzetmesini ciddiye alrsak, pedagojik olarak cebir calsmaya mod
ullerden ve vektor uzaylarndan, o da olmad sfat gorevini goren
halkalardan baslamak lazm. Cebir yazarlar tarafndan pek ragbet gormese
de ve teknik olarak m
umk
un olmasa da bunun cok yanls bir baks acs
oldugunu sanmyorum. Ksa bir grup teoriye giristen sonra halkalara ve cisimlere, ardndan mod
ullere ve vektor uzaylarna yonelecegiz. Grup teoriyi de
olabildigince etkiledigi nesnelerle birlikte gorecegiz.
Okuyacagnz cebir notlar herhangi bir cebir altyaps gerektirmeyecek
bicimde yazlmaya calslmstr. Ama bu demek degildir ki matematige yeni
baslayanlar icin yazlmslardr; sanrm notlardan maksimm yarar icin belli
yandan yazlan hemen anlamabir matematiksel olgunluk gerektiriyor. Ote
yan okur panige kaplmadan devam etsin, cok b
uy
uk bir olaslkla daha sonra
birkac sayfa once soyleneni cok daha iyi anlayacaktr ve hatta neden daha once
anlamadgna sasracaktr. En azndan boyle olacagn umuyorum.
cimden basar ve kolaylklar dilemek geciyor ama ne yazk ki her ikisi
I
birden ayn anda m
umk
un olmuyor.
1. Grup Kavram
1.1
c Grup Orne
U
gi
c ornekle grup kavramna giris yapalm. Matematiksel tanm daha sonra

U
verecegiz.
Notlar ve Ornekler
1.1. Tamsaylar k
umesi Zyi ve Z u
zerine tanmlanan toplama islemini ele alalm, yani (Z, +)
yapsn ele alalm. Her seyden
once toplama Z k
umesi u
zerine (ikili) bir islemdir, yani
iki tamsaynn toplam gene bir tamsaydr. Z k
umesi u
zerine tanmlanms bu toplama
isleminin su
ozellikleri vardr.
Toplama islemi birlesme
ozelli
gini sa
glar, yani her x, y, z Z icin
x + (y + z) = (x + y) + z
olur. Bunun dsnda, Zde toplama islemi icin bir etkisiz eleman vardr: 0; yani her
x X icin
x+0=0+x=x
olur. Bir u
cu
nc
u
ozellik daha vardr: Her x Z icin
oyle bir y Z vardr ki
x+y =y+x=0
ste grup denen sey, bir k
olur. Bu ynin x oldu
gunu bilmeyen yoktur. I
ume (
ornekte Z)
ve bu k
ume u
zerinde yukardaki u
c
ozelli
gi sa
glayan (ikili) bir islemdir (
ornekte toplama).
Tam matematiksel tanm
orneklerden sonra gelecek.
Bu
ornekte, islemi de
gistirmeden Z k
umesi yerine Q ya da R k
umesini de alabilirdik,
u
c
ozellik gene sa
glanrd. Hatta cift saylar k
umesi 2Zyi ya da daha genel olarak bir
n saysnn katlarndan olusan nZ k
umesini de alabilirdik. Burada n, 0 dahil, herhangi
bir gercel say olabilir, mesela 21 Z k
umesi ve toplama islemi yukardaki u
c
ozelli
gi sa
glar.
Ama Z yerine Nyi alsaydk u
cu
nc
u
ozellik do
gru olmazd.
Z yerine Z\{3, 3} alsaydk toplama altnda bir grup elde etmezdik, cu
nk
u her ne kadar
u
c
ozellik do
gruysa da, bu k
ume u
zerinde toplama her zaman tanml de
gildir,
orne
gin
1 ile 2 bu k
umededir ama toplamlar olan 3 bu k
umede de
gildir. 9 ve 6nn toplam da
bu k
umede de
gildir. Yani toplama Z \ {3, 3} k
umesi u
zerinde bir islem de
gildir. Z \ {0}
k
umesi de toplama altnda kapal de
gildir.
1.2. Bu sefer R olarak g
osterece
gimiz 0dan farkl gercel saylar k
umesini alaca
gz: R =
R\{0}. Ama islemimiz carpma olacak. Yani (R , ) yapsn ele alaca
gz. Birlesme
ozelli
gi
gene gecerli:
x (y z) = (x y) z.
10
1. Grup Kavram
Etkisiz eleman gene var: 1; yani her x R icin

x1=1x=x
olur. Ayrca her x R icin
oyle bir y R vardr ki
xy =yx=1
olur. Bu y elbette 1/x saysdr.
Bu
ornekte R yerine Q = Q \ {0}, R>0 = (0, ) ya da Q>0 = R>0 Q k
umelerinden
birini de alabilirdik, u
c
ozellik gene sa
glanrd. Ama R yerine Z \ {0} k
umesini alsaydk
u
cu
nc
u
ozellik do
gru olmazd, mesela 2 saysnn carpmsal tersi olan 1/2 bu k
umede
yandan {1, 1} k
de
gildir. Ote
umesi carpma islemi icin yukardaki u
c
ozelli
gi de sa
glar.
Tek elemanl {1} k
umesi de carpma altnda kapaldr ve u
c
ozelli
gi sa
glar. S
u
ornek de
ilginc: E
ger a R ve A = {an : n Z} ise, (A, ) yapsnn yukardaki u
c
ozelli
gi vardr.
E
ger a, b R ve A = {an bm : n, m Z} ise, (A, ) yapsnn da yukardaki u
c
ozelli
gi
vardr. Bir de su
orne
ge bakalm:
B = { n q : n Z, q Q }.
Bu son k
ume de carpma islemi altnda kapaldr ve yukardaki u
c
ozelli
gi de sa
glar.
1.3. Yukardaki
ornekler de
gi
smeli grup
ornekleridir, yani her x, y icin, birinci
ornekte x +
y = y + x, ikinci
ornekte x y = y x olur. De
gismeli gruba daha ziyade abel grubu
denir. Bu
ornekteki grup abel grubu olmayacak.
Dikkat ederseniz yukardaki iki
ornekte bir k
ume ve bu k
ume u
zerine bir islem (birinci
o
rnekte toplama, ikinci
ornekte carpma) aldk. Nitekim bir grup olmas icin bir k
ume
ve bu k
ume u
zerine tanml (ikili) bir islem olmaldr. Bu son
orne
gimizde herhangi
bir X k
umesi alaca
gz ve u
zerine islem tanmlayaca
gmz k
ume Xin eslesmeleri (ya da
bijeksiyonlar), yani Xten Xe giden birebir ve
orten fonksiyonlar k
umesi olacak. Grup
teoride eslesme ya da bijeksiyon yerine perm
utasyon s
ozc
ug
u
kullanlr, biz de
oyle
yapaca
gz. Xin perm
utasyonlar k
umesi Sym X olarak yazlr:
Sym X = {f : X X : f birebir ve
orten}.
slem olarak fonksiyonlarn bileskesini alaca
I
gz. Bileske kavramn anmsatalm. E
ger
f : X Y ve g : Y Z birer fonksiyonsa, ksaca gof diye okunan g f : X Z
fonksiyonu, her x X icin
(g f )(x) = g(f (x))
olarak tanmlanr. Birebir ve
orten fonksiyonlarn bileskesi de birebir ve
ortendir, dolaysyla e
ger f, g Sym X ise g f ve f g fonksiyonlar da Sym X k
umesindedir.
iki
Ilk
ornekte altn cizdi
gimiz u
c
ozelli
gi teker teker kontrol edelim. Birlesme
ozelli
gi
sadece perm
utasyonlar icin de
gil, bileskesi alnabilen t
um fonksiyonlar icin gecerlidir:
E
ger f : X Y , g : Y Z, h : Z T ise,
h (g f ) = (h g) f
olur. Bu
onemli esitli
gi kantlayalm. Her iki fonksiyonun da tanm k
umesi X, de
ger
k
umesi T . Bakalm iki fonksiyon da ayn elemanda ayn de
geri alyor mu? x X,
rastgele bir eleman olsun. Bileskenin tanmn kullanarak hesaplayalm:
(h (g f ))(x) = h((g f )(x)) = h(g(f (x)))
ve
((h g) f )(x) = (h g)(f (x)) = h(g(f (x)))

Grup Orne
1.1. Uc
gi
11
olur. B
oylece birinci
ozelli
gin (birlesme
ozelli
ginin) sa
gland
gn g
ostermis olduk. Ikinci
ozellik, etkisiz elemann varl

gn s
oyl
uyor. Sym Xte etkisiz eleman var m? Ozdeslik
fonksiyonu ya da birim fonksiyon IdX : X X, sadece eslesmelerin de
gil, t
um uygun
fonksiyonlar icin bileske isleminin etkisiz elemandr ve elbette Sym Xin bir elemandr.
Unutanlar icin anmsatalm, IdX fonksiyonu, her x X icin
IdX (x) = x
olarak tanmlanmstr. Elbette her f : X Y fonksiyonu icin
f IdX = f ve IdY f = f
olur. Bu
ozellik de sa
gland. Sonuncu
ozelli
ge gelelim. f Sym X olsun. Acaba
f g = g f = IdX
esitli
gini sa
glayan bir g Sym X var m? Var, cu
nk
u f birebir ve
orten oldu
gundan, f nin
bir ters fonksiyonu vardr. Bunu da unutanlar icin anmsatalm: E
ger f : X Y bir
eslemeyse, o zaman f 1 : Y X fonksiyonu, her y Y icin
f 1 (y) = x f (x) = y
onermesi do
gru olacak bicimde tanmlanmstr, yani f fonksiyonu ay bye g
ot
ur
uyorsa,
f 1 fonksiyonu f nin yapt
gn bozarak byi tekrar aya geri getirir. f 1 fonksiyonu da
bir eslemedir ve
f f 1 = IdY ve f 1 f = IdX
olur. Demek ki e
ger f Sym X ise f 1 fonksiyonu da Sym Xtedir ve
f f 1 = f 1 f = IdX
olur. Onemsedi
gimiz u
cu
nc
u
ozellik de sa
gland.
E
ger |X| > 2 ise bileske islemi Sym X u
zerine de
gismeli de
gildir. Orne
gin X = {1, 2, 3}
olsun ve f, g Sym X perm
utasyonlar so
yle tanmlansnlar:
f (1) = 2, f (2) = 1, f (3) = 3
ve
g(1) = 1, g(2) = 3, g(3) = 2.
O zaman
(g f )(1) = g(f (1)) = g(2) = 1
ve
(f g)(1) = f (g(1)) = f (1) = 2
olur. gf ve f g perm
utasyonlar 1de farkl de
ger aldklarndan birbirine esit de
gildirler.
Sonuc olarak Sym X k
umesi bileske islemiyle birlikte bir grup olur. C
ok cok
onemli bir
gruptur. Hakknda cok daha fazla konusaca
gz.
E
ger X = {1, 2, . . . , n} ise Sym X yerine Sym n yazlr. B
ol
um 3te sadece bunlar konu
edece
giz.
Ornekleri
daha sonra cogaltmak u
zere, grubun tanmna gelelim.
12
1.2
1. Grup Kavram
Grup Tanm
slem. Bir grubun olusmas icin her seyden once bir k

ume geK
ume ve I
rekir. K
umeye G diyelim, grubun Gsi. Bir grup sadece bir k
ume degildir
yoksa grup yerine k
ume derdik. Bir grup bir G k
umesinden ve G G kartezyen carpmndan Gye giden bir fonksiyondan olusur. Bu fonksiyona fonksiyondan ziyade i
slem, bazen de ikili i
slem denir. Ayrca eger (x, y) G G
ise, fonksiyonun bu ikiliyi gonderdigi Gnin elemann (x, y) olarak degil, x y
olarak yazalm. Yukardaki orneklerde x y islemi srasyla x + y, x y ve x y
slemde unutulmamas gereken nokta, islemin sonucunun gene G k
idi. I
ume
sinde olma zorunlulugudur. Orne
gin (x, y) 7 x y kural N u
zerine bir islem
tanmlamaz, cu
nk
u x ve y birer dogal sayysa x y her zaman bir dogal say
degildir; ote yandan ayn kural bize Z k
umesi u
zerine bir islem tanmlar. Bir
baska ornek: (x, y) 7 x/y kural R u
zerine bir islem tanmlamaz, cu
nk
uy=0
ise x/y anlamszdr; ote yandan ayn kural bize R \ {0} k
umesi u
zerine bir
islem tanmlar.
x
x*y
Bir grubun olusmas icin bir k

ume ve bu k
ume u
zerine tanmlanms bir
islem gerekir dedik, ama bir grubun olusmas icin bunlar yeterli degildir, ayrca
k
umenin ve islemin asagda G1, G2, G3 olarak listeleyecegimiz u
c ozelligi
saglamas gerekir.
G1. Birlesme Ozelli

gi. Bir grubun olusmas icin saglanmas gereken birinci
ozellik, birlesme ozelligidir. Yani her x, y, z G icin
x (y z) = (x y) z
olmal. Bu cok onemli bir ozelliktir. Bir islemde bu ya da en azndan buna
benzer bir ozellik yoksa durum umutsuz demektir, islemi erismesi uzak bir
kenara kaldrabilirsiniz! En azndan
x (x x) = (x x) x
esitligi dogru olmal ki, hangi srayla carpacagmza (yani islem yapacagmza)
dair kuskuya d
usmeden xi kendisiyle u
c defa carpabilelim ve x3 diye bir elemandan sozedebilelim.
Birlesme ozelligi sayesinde elli tane eleman, belirlenmis sray bozmamak
kaydyla istedigimiz gibi carpabiliriz; ornegin,
((x y) z) t, (x (y z)) t, (x y) (z t), x ((y z) t), x (y (z t))
1.2. Grup Tanm
13
carpmlarnn hepsi esittir; dolaysyla bu carpmlar

xyzt
c ve dort eleman icin dogru olan bu ozelolarak parantezsiz yazabiliriz. U
lik her sayda elemann carpm icin de dogrudur. (Bunun kantlanmas gerekir, ama Bourbaki dsnda herhangi bir kitapta bu bariz ve skc onermenin
kantlandgn gormedim; g
uzelim geleneklere uyarak biz de kantlamayacagz.)
Ama elemanlarn carpm srasn her zaman degistiremeyebiliriz, cu
nk
u xy
her zaman y x olmak zorunda degildir. Bu ozelligin saglandg gruplara
degismeli grup ya da abel grubu denir. Abel gruplar, en basit gruplar olduklarndan, bunlarn grup teorisinde ozel bir yeri vardr.
Sonlu sayda elemann carpmnn tanmlandgn da gozlemleyelim. Sonsuz sayda eleman carpmak (ya da toplamak) icin yaknsaklk gibi analize
ozg
u kavramlar gerekir.
G2. Etkisiz Elemann Varl
g. Bir grubun olusmas icin isleminin birlesme ozelligi dsnda bir de ayrca etkisiz eleman olmaldr, yani Gnin oyle
bir e eleman olmaldr ki, her x G icin
ex=xe=x
esitligi saglansn. (Dikkat: her x icin oyle bir e vardr ki... demedik, oyle bir
e var ki her x icin... dedik.) Bu ozelligi saglayan bir elemana etkisiz eleman
denir. Aslnda her x G icin e x = x esitligini saglayan elemana soldan
etkisiz eleman, her x G icin x e = x esitligini saglayan elemana sa
gdan
etkisiz eleman denir. Ama soldan ve sagdan etkisiz elemanlar - eger varlarsa
- esittirler:
Onsav
1.1. , G u
zerine ikili bir islemse ve bu islemin sagdan ve soldan
etkisiz elemanlar varsa, bu elemanlar esittirler.
Kant: e soldan, f de sagdan etkisiz eleman olsun. Her x G icin e x = x
oldugundan (bunu x = f ozeline uygulayarak)
ef =f
esitligini elde ederiz. Her x G icin x f = x oldugundan (bunu x = e ozeline
uygulayarak)
ef =e
esitligini elde ederiz. Demek ki
f = e f = e.
Istedi
gimiz kantlanmstr.
Demek ki bir grupta tek bir etkisiz eleman vardr.
14
1. Grup Kavram
G3. Elemanlarn Tersi. Bir grupta, grubun her x eleman icin

xy =yx=e
esitligini saglayan bir y eleman olmaldr. Buradaki e, G2de varlg soylenen
grubun yegane etkisiz elemandr. Verilmis bir x icin bu ozelligi saglayan bir
y vardr ama her x icin baska bir y olabilir (ve nitekim oyle de olur.) Once
verilmis bir x icin bu ozelligi saglayan ynin biricik oldugunu kantlayalm.
Onsav
1.2. Birlesme
ozelligini saglayan ve etkisiz eleman e olan bir (G, )
yapsnda (enin biricik oldugunu bir
onceki
onsavdan biliyoruz) eger z x =
x y = e ise z = y olur.
Kant: Kantmz tek bir satrdan olusacak:
y = e y = (z x) y = z (x y) = z e = z.
Kantmz bitmistir.
Madem ki bir grupta, verilmis bir x icin, xy = y x = e esitligini saglayan

bir ve bir tane y var, bu y elemanna ozel bir ad verelim: yye xin ( islemine
gore) tersi ad verilir ve bu eleman
x1
olarak yazlr. Yukardaki onsava gore bir grupta her x eleman icin
y = x1 x y = e y x = e
olur. Bunun sonucu olarak, eger y, xin tersiyse, xin de ynin tersi oldugu
anlaslr; nitekim yukardaki esdeger kosullardan son ikisi x ve yye gore birbirinin simetrigidir. Yani xin tersinin tersi xtir:
(x1 )1 = x.
e e = e oldugundan, e1 = e olur. Ama e kendi kendisinin tersi olan
yegane eleman olmayabilir; ornegin R grubunda 1 eleman da kendisinin
tersidir, ya da Sym X grubunda Xin iki elemann degistiren ama diger hicbir
eleman degistirmeyen esleme kendi kendisinin tersidir.
Kolayca gosterilebilecegi u
zere bir grupta x y elemannn tersi y 1 x1
elemandr ve (x y = y x olmadkca) x1 y 1 degildir.
Bir grupta sadelestirme yaplabilir, yani xa = xb ise y = z olur. Nitekim,
esitligin her iki tarafn da x1 ile carparsak a = b esitligini buluruz. Bu kant
daha formel olarak yazalm:
a = e a = (x1 x) a = x1 (x a) = x1 (x b) = (x1 x) b = e b = b.
1.2. Grup Tanm
15
Ve elbette a x = b x ise a = b olur, kant ayndr. Ama dikkat x a = b x

ise a ve b esit olmak zorunda degildirler.
Bir grupta a x b = c denkleminin bir ve bir tane coz
um
u vardr: x =
a1 c b1 . Ama x a x = b esitliginin coz
um
u olmayabilir.
Grubun tanmn bicimsel olarak yazalm.
Tanm. Bir grup, bir G k
umesi ve bu G k
umesi u
zerine asagdaki G1, G2, G3
ozelliklerini saglayan bir : G G G ikili isleminden olusur.

G1. Her x, y, z G icin x (y z) = (x y) z.
G2. Oyle
bir e G vardr ki, her x G icin x e = e x = x olur. (Bu
ozelligi
olan e eleman zorunlu olarak biriciktir.)
G3. e, bir
onceki
ozelligi saglayan yeg
ane eleman olsun. Her x G icin
oyle
bir y G vardr ki x y = y x = e esitlikleri saglanr. (Verilmis her x G
icin, bu
ozelligi saglayan y eleman zorunlu olarak biriciktir ve x1 olarak
yazlr.)
Demek ki bir grup, yukardaki G1, G2, G3 ozelliklerini saglayan bir G
k
umesinden ve bu k
ume u
zerine tanmlanms bir isleminden olusur; yani bir
grup bir (G, ) ikilisidir. Ama cogu zaman islemin ne oldugu ya cok barizdir ya
da iselem onemli degildir ve bu durumda (G, ) grubundan degil G grubundan
sozedilir. Orne
gin R, Q ya da Z grubundan sozedildiginde islemin toplama
oldugu soylenmeden varsaylr. R , Q , R>0 , Q>0 gruplar aksi soylenmedikce
carpma altnda bir gruptur. Sym X ise sasmaz bir bicimde bileske altnda bir
gruptur.
x y elemanna x ve ynin
carpm denir (ama islem toplama bile olabilir!)
Notlar ve Ornekler
3
1.4. Ilk
orne
gimiz say ve fonksiyon k
umelerinden olusuyordu. Bu
ornekte bir X k
umesinin altk
umelerini eleman olarak kabul eden (X) k
umesine bakaca
gz. Bu k
umeyi
bir gruba d
on
ust
urece
giz. Once
islemi tanmlayalm, bir gruba ulasmann baska yolu
slemimiz simetrik fark islemi olarak adlandrlan islemi olacak. Bu islemi
yok. I
tanmlayalm: A, B (X) icin, AB so
yle tanmlanmstr:
AB = (A B) \ (A B).
Simetrik fark so
yle de tanmlayabilirdik:
AB = (A \ B) (B \ A).
tanmn esde
Iki
ger oldu
gunun kantn okura brakyorum. S
u
ozellikler do
grudur:
G1. Her A, B, C (X) icin A(BC) = (AB)C. Bu, hemen baknca do
grulu
gu
anlaslacak esitliklerden de
gil, biraz u
grasmak gerekiyor. Ama bundan sonraki esitlikler
bariz.
G2. Her A (X) icin A = A = A olur. Demek ki , simetrik fark isleminin
etkisiz eleman.
G3. Her A (X) icin AA = olur. Demek ki her elemann tersi var ve bu ters
elemann kendisi. Bir baska deyisle her A icin A1 = A.
16
1. Grup Kavram
Demek ki ((X), ) bir gruptur. Ayrca bir abel grubudur, yani her A, B (X) icin
AB = BA olur.
1.5. X tercihan sonsuz bir k
ume olsun ve Xin sonlu altk
umelerinden olusan < (X) k
umesine bakalm. E
ger A ve B bu k
umedelerse, AB de elbette bu k
umededir. Demek ki
, < (X) k
umesi u
zerine bir islemdir. G1 elbette sa
glanyor. Bosk
ume sonlu bir k
ume
oldu
gundan < (X) k
umesinin bir elemandr, dolaysyla G2 de sa
glanyor. Yukardaki
o
rnekte de g
ord
u
gu
m
uz u
zere bir A < (X) elemannn islemi icin tersi gene
kendisi oldu
gundan, G3
ozelli
gi de sa
glanyor. Demek ki (< (X), ) bir gruptur. Bu
t
ur durumlarda < (X) grubunun (bir
onceki
ornekte tanmlanan) (X) grubunun bir
altgrubu oldu
gu s
oylenir. Ama altgruplar cok
onemli bir kavram oldu
gu icin bu kavram
apayr ve upuzun bir yazda ele alaca
gz.
1.6. G = {x2 + y 2 : x, y Q} \ {0} olsun.
(x2 + y 2 )(z 2 + t2 ) = (xz + yt)2 + (xt yz)2
esitli
ginden Gnin carpma altnda kapal oldu
gu belli.
)2 (
)2
(
1
y
x
=
+
x2 + y 2
x2 + y 2
x2 + y 2
esitli
ginden, e
ger q G ise 1/q G oldu
gu belli. Tabii ki 1 G. Dolaysyla G carpma
islemi altnda bir gruptur.
Vwerdi
gimiz bu u
c
orne
gin oldukca egzotik oldu
gunu s
oyleyebiliriz. Gruplarn en olmadk yerlerde karsmza ckabileceklerini g
ostermek icin verilmislerdir. Asa
gda ve (genel olarak) bu kitapta cok daha klasik grup
ornekleri verece
giz.
1.7. (Kartezyen C
arpm 1.) G ve H iki grup olsun. G ve H farkl k
umeler ve islemleri de
farkl olabilir ama biz gene de Gnin ve Hnin islemlerini ayn simgeyle, ile g
osterelim.
G H kartezyen carpm k
umesi,
(g1 , h1 ) (g2 , h2 ) = (g1 g2 , h1 h2 )
form
ul
uyle tanmlanan islemle do
gal olarak bir grup olur. G1in basit kant:
((g1 , h1 ) (g2 , h2 )) (g3 , h3 )
=
=
=
=
=
(g1 g2 , h1 h2 ) (g3 , h3 )
((g1 g2 ) g3 , (h1 h2 ) h3 )
(g1 (g2 g3 ), h1 (h2 h3 ))
(g1 , h1 ) (g2 g3 , h2 h3 )
(g1 , h1 ) ((g2 , h2 ) (g3 , h3 )).
Di
ger iki
ozelli
gin de kant kolay: E
ger eG ve eH srasyla G ve H gruplarnn etkisiz
elemanysa,
(eG , eH )
eleman G H grubunun etkisiz elemandr. Ayrca, e
ger (g, h) G H ise, kolayca
kontrol edilebilece
gi u
zere
(g, h)1 = (g 1 , h1 )
olur.
G H grubuna G ve H gruplarnn kartezyen
carpm ad verilir. E
ger G ve H abel
gruplarysa, G H grubu da bir abel grubudur.
grubun kartezyen carpm gibi, sonlu sayda grubun da kartezyen carpm alnabilir.
Iki
Sonraki
orneklerde sonsuz sayda grubun kartezyen carpmn almay g
orece
giz.
Bu kitapta sk sk karslasaca
gz,
1 (g, h) = g ve 2 (g, h) = h
1.2. Grup Tanm
17
form
ulleriyle tanmlanms
1 : G H G ve 2 : G H H
fonksiyonlarna do
gal izd
u
su
m fonksiyonlar ad verilir. Kolayca kontrol edilebilece
gi
u
zere,
i ((g, h)(g1 , h1 )) = i (g, h)i (g1 , h1 )
olur.
1.8. (Kartezyen C
arpm 2.) I herhangi bir k
ume ve G bir grup olsun. Fonk(I, G), Idan
Gye giden foksiyonlar k
umesi olsun. Gyi grup yapan islemi olarak yazalm. Gnin
etkisiz eleman da e olsun. S
imdi Fonk(I, G) u
zerinde bir islem tanmlayalm. Bu islem
de genellikle olarak yazlr. E
ger f, g Fonk(I, G) ise f g : I G fonksiyonu so
yle
tanmlanr: Her i I icin,
(f g)(i) = f (i) g(i).
f g fonksiyonuna f ve g fonksiyonlarnn noktasal
carpm ad verilir. Fonk(I, G)
bu islem altnda bir grup olur. G1
ozelli
ginin kantn okura brakyoruz; nitekim G bu
ozelli
gi sa
glad
gndan Fonk(I, G) de sa
glar. Inn her noktasnda e de
gerini alan sabit e
fonksiyonu Fonk(I, G) grubunun etkisiz elemandr. Ve son olarak e
ger f Fonk(I, G)
ise, her i I icin
f 1 (i) = f (i)1
kuralyla tanmlanan fonksiyon f nin tersidir; nitekim, her i I icin,
(f f 1 )(i) = f (i) f 1 (i) = f (i) f (i)1 = e
olur, yani f f 1 fonksiyonu sabit e de
gerini alan fonksiyondur; benzer sekilde f 1 f
fonksiyonunun sabit e fonksiyonu oldu
gu g
osterilebilir.
Bu grup genelde Fonk(I, G) olarak de

gil de I G ya da GI ya da I G olarak yazlr ve
G grubunun kendisiyle I defa kartezyen
carpm olarak adlandrlr. Ve bir fonksiyon
ald
g de
gerler tarafndan belirlendi
ginden, f Fonk(I, G) = GI fonksiyonu
f = (f (i))i
olarak yazabilir ve bu yazlm tercih edilir. Hatta co
gu zaman f (i) yerine fi yazlr:
f = (fi )i .
Bu yazlmla fonksiyonlarn carpm,
(fi )i (gi )i = (fi gi )i
seklini alr.
E
ger I sonluysa, diyelim 3 eleman varsa, GGG yazlm tercih edilebilir ve elemanlar
(g1 , g2 , g3 ) olarak yazlabilir. E
ger Inn n tane eleman varsa Gn ya da G G G
yazlr. n = 2 oldu
gunda bir
onceki
orne
gin G = H durumuna cok benzer bir
ornek elde
etti
gimize dikkat edin1 .
GI grubunun abel olmas icin Gnin abel olmas yeter
ve gerek kosuldur. Ayrca, bir X
k
umesinin kardinalitesini |X| olarak g
osterirsek, GI = |G||I| esitli
gi gecerlidir.
1.9. (Kartezyen C
arpm 3.) I bir k
ume ve (Gi )iI bir grup ailesi olsun. Her Gi grubunun
islemini ayn simgeyle, ile g
osterelim.
{
}
Gi = f : I
Gi : her i I icin f (i) Gi
I
1
iI
Ileride bu benzerli
gi izomorfi olarak adlandraca
gz ve gruplarn izomorfik olduklarn
s
oyleyece
giz.
18
1. Grup Kavram
olsun. f I Gi icin f (i)

yerine fi yazalm ve f elemann (ya da fonksiyonunu) (fi )i
olarak g
osterelim. S
imdi I Gi k
umesinde
(fi )i (gi )i = (fi gi )i
tanmn yapalm. Bu
umesi bir grup olur. Bunun kant kolaydr ve
islemle I Gi k
carpm ad verilir.
okura braklmstr. I Gi grubuna (Gi )i grup ailesinin kartezyen
Kartezyen carpmn abel olmas icin yeter ve gerek kosul her Gi grubunun abel olmasdr.
E
ger her Gi grubu G grubuna esitse, bir
onceki
orne
gi buluruz.
E
ger I sonluysa, mesela I = {1, 2, . . . , n} ise I Gi yerine su yazlmlar da kullanlr:
G1 . . . Gn =
Gi .
i=1
Bu kitapta sk sk karslasaca
gz,
i ((gi )i ) = gi
form
ul
uyle tanmlanms
i :
Gi Gi
fonksiyonlarna do
gal izd
u
su
m fonksiyonlar ad verilir. Bu fonksiyonlar elbette
ortendir ve kolayca kontrol edilebilece
gi u
zere,
i ((gi )i (hi )i ) = i ((gi )i )i ((hi )i )
olur.
1.10. (Direkt Toplam,
arpm ya da Kstlanms C
arpm.) Yukarda, bir (Gi )iI
Yan C
grup ailesi icin I Gi k
umesini bir fonksiyon k
umesi olarak tanmladk: (Gi )iI k
umesinin bir g eleman Idan iI Gi k
umesine giden ve her i I icin gi = g(i) Gi
ozelli
gini
sa
glayan bir fonksiyondu.
Supp g = {i I : her i I icin gi = ei }
olsun. (K
ume parantezi icindeki ei , Gi grubunun etkisiz elemandr.) Supp g k
umesine
gnin kaidesi ad verilir. S
imdi su k
umeye bakalm:
{
}
Gi = f
Gi : Supp f sonlu .
iI
Bu k
umenin carpma altnda kapal oldu
gunu, I Gi grubunun etkisiz elemann icerdi
gi
her elemann tersini de icerdi
gini kantlamak zor de
gil. Dolaysyla
gini ve icerdi
umesi I Gi grubunda tanmlanan islemle birlikte bir grup olur. Bu gruba
iI Gi k
kstlanm
s
carpm, yan
carpm ya da direkt toplam
ad verilir. Biz, birinci ya da
sonuncu terimi tercih edece
giz. Direkt toplam bazen iI Gi olarak yazlr.
E
ger
ger I = {1, 2, . . . , n}
iI Gi ile
iI Gi arasnda bir fark yoktur. E
I sonluysa,
ise I Gi yerine
G1 . . . Gn
yazlm da kullanlr.
1.11. E
ger
onceki
ornekte her i I icin Gi = G alrsak, o zaman direkt toplam I G ya
bir
da I G ya da G(I) olarak g
osterilir. Biz daha sade oldu
gundan sonuncu yazlm tercih
edece
giz.
1.2. Grup Tanm
19
1.12. Her grup matematiksel bir yap

orne
gidir. Bu kitaplarda ileride cok daha baska matematiksel yap
ornekleri g
orece
giz. M herhangi bir matematiksel yap olsun. M bir cizge, bir
topolojik uzay, bir metrik uzay, bir grup, bir halka, bir cisim, bir mod
ul, bir vekt
or uzay,
bir cebir ya da yazarn ya da okurun adn duymad
g, varl
gn bilmedi
gi matematiksel
bir yap olabilir. Her matematiksel yapnn otomorfileri bir bicimde tanmlanr. Otomorfisi tanmlanmams matematiksel yap nerdeyse d
usu
n
ulemez. Otomorfiler, M den M ye
giden ve baz
ozellikleri olan fonksiyonlardr. Otomorfi kavram yapya g
ore de
gisir ama
otomorfi kavram istisnasz her zaman, otomorfiler k
umesi Aut M bileske altnda grup
olacak bicimde tanmlanr. Dolaysyla otomorfiler her zaman eslesmedirler ve
otomorfinin bileskesi otomorfi,
a. Iki
b. Ozde
slik fonksiyonu IdM otomorfi,
c. Bir otomorfinin tersi de otomorfi
olacak bicimde tanmlanrlar.
1.13. Analizden biraz grup
orne
gi verelim. Rden Rye giden fonksiyonlar (toplama altnda)
bir grup olustururlar. Rden Rye giden s
urekli fonksiyonlar (gene toplama altnda) bir
grup olustururlar. Rden Rye giden t
urevlenebilir ya da integrallenebilir fonksiyonlar
bir grup olustururlar. Asa
gdaki fonksiyon k
umeleri de toplama islemi altnda bir grup
olustururlar:
{f : R R : limx5 f (x) = 0},
{f : R R : limx f (x) = 0},
1
{f : R R : 0 f (x) dx = 0},
{f : R R : limx3 f (x) = 0},

{f : R R : f (5) = 0},
1
{f : R R : 0 f (x) dx Z}.
1.14. Biraz da geometriden grup

orne
gi verelim. Bir (a, b) R2 eleman icin
(x, y) 7 (x + a, y + b)
kuralyla tanmlanms R2 nin d
on
usu
mlerine bakalm. (Bunlara
oteleme ad verilir.) Bu
d
on
usu
m
u (a,b) olarak g
osterelim.
T = {(a,b) : (a, b) R2 }
olsun. T , bileske islemi altnda bir gruptur. Nitekim,
(1)
(a,b) (c,d) = (a+c,b+d)
olur, (0,0) etkisiz elemandr ve
1
(a,b)
= (a,b)
olur. (1)den dolay bu grupla R2 grubu arasnda pek bir fark yoktur.
Bir r R eleman icin R2 nin
(a, b) 7 (ra, rb)
kuralyla tanmlanms r d
on
usu
mlerine bakalm. Bu t
ur d
on
usu
mlerin k
umesi M olsun.
(Bu t
ur d
on
usu
mlere homoteti denir.) M , fonksiyonlarn bileskesi altnda bir gruptur.
Nitekim,
r s = rs
(2)
olur, 1 etkisiz elemandr ve
1
= r1
r
olur. (2)den dolay bu grupla R grubu arasnda pek bir fark yoktur.
Bir acs icin, R2 d
uzlemini O(0, 0) noktas etrafnda derece d
ond
urelim. Bu d
ond
ur
uy
u olarak g
osterelim. Bu t
ur d
on
usu
mlerin k
umesi R olsun. R, fonksiyonlarn
bileskesi altnda bir gruptur. Nitekim,
(3)
= +
20
1. Grup Kavram
olur, 0 etkisiz elemandr ve
1
= = 2
olur. Bu arada 2 = 0 = Id esitli

gini farkedelim.
1.15. Daha sonra matematiksel olarak tanmlayaca
gmz ama okurun lise yllarndan bilmesi
gereken mod
ulo n saylar k
umesi toplama altnda bir grup olusturur.
Bundan boyle, (Z, +) ve (Sym X, ) orneklerinde oldugu gibi somut bir

gruptan sozedilmiyorsa, sozkonusu olan rastgele bir grupsa, dolaysyla islemi
belirtilmemisse, yerine ve x y yerine x y, hatta hic noktasz xy yazacagz.
Ayrca e yerine 1 yazacagz. Tabii bu 1, 1 dogal says olmayabilir. Bu yazda
kantladgmz
y = x1 x y = e y x = e
esdegerlikleri bir defa daha bu dilde yazalm, onemliler cu
nk
u:
y = x1 xy = 1 yx = 1.
Bundan boyle b
ut
un kitap boyunca, aksi soylenmedikce G bir grup olacak.
Alstrmalar
1.16. Q[ 2] = {a+b 2 : a, b Q} olsun. Q[ 2] k

umesinin toplama islemi altnda, Q[ 2]\{0}
k
umesinin carpma islemi altnda birer grup oldu
gunu g
osterin. (Ikincisi
birincisi kadar
kolay olmayabilir.)
1.17. G bir grup, X bir k
ume olsun. f : G X herhangi bir esleme olsun. x, y X icin
xy = f (f 1 (x)f 1 (y)) tanmn yapalm. (X, ) ikilisinin bir grup oldu
gunu kantlayn.
Her a, b G icin f (ab) = f (a) f (b) esitli
gi kantlayn.
1.18. G ve H iki grup olsun. f : G H fonksiyonu her x, y G icin f (xy) = f (x)f (y)
esitli
gini sa
glasn. f (eG ) = eH esitli
gini ve her x G icin f (x1 ) = f (x)1 esitli
gini
kantlayn. (Buradaki eG ve eH , srasyla G ve H gruplarnn etkisiz elemanlardr.)
1.19. G ve H iki grup olsun. f : G H fonksiyonu her x, y G icin f (xy) = f (x)f (y)
esitli
gini sa
glasn. Ayrca f birebir ve
orten olsun. f 1 : H G fonksiyonunun her
u, v H icin f 1 (uv) = f 1 (u)f 1 (v) esitli
gini sa
glad
gn kantlayn.
1.20. G sonlu bir abel grubu olsun. Gnin derecesi 2 olmayan elemanlarnn carpmnn 1
oldu
gunu g
osterin. Gnin elemanlarnn karelerinin carpmnn 1 oldu
gunu g
osterin.
1.21. c G olsun. E
ger x G icin xc = cx esitli
gi do
gruysa xin cyi merkezledi
gi ya da c
ile xin birbiriyle de
gi
sti
gi s
oylenir.
CG (c) = {x G : xc = cx}
olsun. S
unlar kantlayn:
a. Gnin etkisiz eleman CG (c)dedir.
b. E
ger x, y CG (c) ise xy CG (c) olur.
c. E
ger x CG (c) ise x1 CG (c) olur.
CG (c) k
umesine cnin (Gde) merkezleyicisi ad verilir.
1.22. C G olsun. E
ger x G eleman her c C icin xc = cx esitli
gini sa
glyorsa xin Cyi
merkezledi
gi ya da x ile Cnin elemanlarnn birbiriyle de
gi
sti
gi s
oylenir.
CG (C) = {x G : her c C icin xc = cx}
1.2. Grup Tanm
21
olsun.
CG (C) =
CG (c)
cC
esitli
gine dikkat edelim. S
unlar kantlayn:
a. Gnin etkisiz eleman CG (C)dedir.
b. E
ger x, y CG (C) ise xy CG (C) olur.
c. E
ger x CG (c) ise x1 CG (c) olur.
d. C CG (CG (C)).
e. C D ise CG (D) CG (C).
f. CG (CG (CG (C))) = CG (C).
CG (C) k
umesine Cnin (Gde) merkezleyicisi ad verilir.
1.23. Her a, b G icin
[a, b] = a1 b1 ab ve ab = b1 ab
tanmlarn yapalm. Her a, b, c G icin,
(ab)c = ac bc ,
[a, b]c = [ac , bc ],
(ab )c = abc
(bunlar cok bilinen temel esitliklerdir) ve daha az bilinen ama
onemli
[a, b]1 = [b, a],
1
[a, b1 ] = [b, a]b ,
1
[a1 , b] = [b, a]a ,
[a, bc] = [a, c][a, b]c ,
[ab, c] = [a, c]b [b, c]
esitliklerini kantlayn. [a, b] t
ur
unden yazlan elemanlara kom
utat
or ad verilir. [a, b] =
1 ve ab = ba esde
ger esitliklerdir. E
ger ab = c ise a ve b elemanlarnn e
slenik olduklar
s
oylenir. Philip Hall esitli
gi olarak adlandrlmas gereken
[[a, b1 ], c]b [[b, c1 ], a]c [[c, a1 ], b]a = 1
esitli
gini kantlayn. Her n do
gal says icin,
(ab)n = an bn [b, an1 ]b
n1
n2
[b, an2 ]b
[b, a]b
esitli
gini kantlayn.
1.24. Her x, y G ve her n do
gal says icin
[x, y n ] = [x, y][x, y]y [x, y]y
n1
oldu
gunu kantlayn. Ipucu:
(1) ve t
umevarm. Ayrca (n = 0 icin) hic tane kom
utat
or
un carpm tanm gere
gi 1dir.
i j
1.25. Her x, y G ve her n do

gal says icin [xm , y n ] elemannn [x, y]x y t
ur
unden elemanlarn carpm oldu
gunu kantlayn.
1.26. a G icin aG = {ag : g G} olsun. aG k
umesine ann e
sleniklik snf ad verilir.
Her a, b G icin ya aG = bG ya da aG bG = oldu
gunu kantlayn. Bir baska deyisle
a b bir g G icin a = bg
olarak tanmlananan iliskisinin bir denklik iliskisi oldu
gunu kantlayn.
22
1. Grup Kavram
1.27. a G icin a : G G fonksiyonu her x G icin a (x) = ax form

ul
uyle tanmlanms
olsun. a fonksiyonunun birebir ve
orten oldu
gunu, yani a Sym G oldu
gunu kantlayn. a b = ab , 1 = IdG (buradaki 1, grubun etkisiz elemandr) ve 1
a = a1
esitliklerini kantlayn. a 7 a kuralyla tanmlanms : G Sym G fonksiyonunun
birebir oldu
gunu kantlayn.
1.28. a G icin a : G G fonksiyonu her x G icin a (x) = xa1 form
ul
uyle tanmlanms
olsun. a nn birebir ve
orten oldu
gunu, yani a Sym G oldu
gunu kantlayn. a
b = ab , 1 = IdG (buradaki 1, grubun etkisiz elemandr) ve 1
sitliklerini
a = a1 e
kantlayn. a 7 a kuralyla tanmlanms : G Sym G fonksiyonunun birebir oldug
unu kantlayn.
1.29. G bir grup ve : G Sym G ve : G Sym G yukardaki alstrmalarda verilen
fonksiyonlar olsun. Her a, b G icin a b = b a oldu
gunu kantlayn. (G),
fonksiyonunun Sym Gdeki imgesi olsun, yani
(G) = {g : g G}
olsun.
(G) = {f Sym G : her a G icin f a = a f }
esitli
gini kantlayn. Ayn seyi ve nn yerlerini de
gistirerek yapn.
1.30. G bir grup olsun. a G icin a : G G fonksiyonu her x G icin a (x) = axa1
form
ul
uyle tanmlanms olsun.
a. a Sym G oldu
gunu g
osterin.
b. Her x, y G icin a (xy) = a (x) a (y) esitli
gini kantlayn.
c. a b = ab , 1 = IdG ve 1
sitliklerini kantlayn.
a = a1 e
1.31. X G ve a G olsun. Yukardaki alstrmalardan yararlanarak aX, Xa ve a1 Xa
k
umelerinin eleman saylarnn (X sonsuzsa kardinalitelerinin) esit oldu
gunu kantlayn.
1.32. =
A G olsun. E
ger AA1 A ise, Ann G grubunun islemi altnda kapal oldu
gunu
ve Ann bu islemle birlikte bir grup oldu
gunu kantlayn. (AA1 k
umesi, a, b A icin
ab1 olarak yazlan elemanlardan olusan k
umedir.)
1.33. A G olsun. E
ger her x G icin x1 Ax A ise her x G icin x1 Ax = A esitli
gini
kantlayn.
1.34. E
ger her x G icin x2 = 1 ise her x, y G icin xy = yx esitli
gini kantlayn. (Ote
yandan her x G icin x3 = 1 esitli
gini sa
glayan ama de
gismeli olmayan gruplar vardr.
En k
ucu
g
u
n
un 27 eleman vardr.)
2. Z Grubu ve Tamsaylar
Tamsaylar k
umesi Z, toplama islemiyle birlikte, bir onceki bol
umde gord
ugu
m
uz u
zere bir gruptur. Gruplar arasnda herhalde okurun en asina oldugu
gruptur. Oldukca basit bir gruptur ama yapacagmz her seyin temelidir. Bu
yazda Z grubunu inceleyecegiz. Ama sadece toplamayla degil, carpmayla da
ilgilenecegiz. Tam saylarda toplamayla carpma arasnda oldukca yakn bir
iliski oldugundan, bu pek zor olmayacak.
2.1
Znin Altgruplar
Bir n tamsays icin

nZ = {nk : k Z}
olarak tanmlanan nZ k
umesi de toplama altnda bir gruptur. Nitekim grup
olmann t
um ozelliklerini saglar. Bu y
uzden nZ grubuna Znin altgrubu ad
verilir. Daha genel tanm soyle: Eger Znin bir A altk
umesi toplama islemiyle
birlikte bir grup oluyorsa, o zaman Aya Znin altgrubu ad verilir ve bu durumda A Z yazlr. Eger A altgrubu Zden farklysa, Aya Znin
ozaltgrubu
ad verilir.
Asagdaki teorem bu yaznn ana teoremidir. Kantnn oz
unde su basit
olgu yatar: Eger n > 0 ise, n says, nZ k
umesinin en k
ucu
k pozitif dogal
saysdr, yani n = min(N nZ \ {0}) olur.
Teorem 2.1. Znin her altgrubu, bir ve bir tek n N icin nZ bicimindedir.
Kant: A Z olsun.
Ann etkisiz elemanna bu paragraflk x adn verelim. Tabii ki x + x = x
esitligi saglanr. Demek ki x = 0 olur. Boylece 0 saysnn Ada oldugunu
kantladk. Demek ki Ann etkisiz eleman 0 imis.
Eger x A ise, xin Ada bir tersi vardr, diyelim y A. Bir onceki
paragrafa gore x + y = 0 olur. Demek ki x = y A. Boylece Ann her
elemannn eksilisinin de Ada oldugunu, yani A A icindeligini kantlams
olduk.
24
Eger A = {0} ise, n = 0 alalm; teorem saglanr. Bundan boyle Ann

0 saysndan ibaret olmadgn varsayalm. Eger 0 = x A ise, bir onceki
paragrafa gore x de Ada oldugundan, Ada en azndan pozitif bir dogal
saynn oldugunu gor
ur
uz. Yani N A \ {0} = olur.
n = min(N A \ {0})
olsun. nZ = A esitligini kantlayacagz.
Once
nZ A icindeligini kantlayalm. Eger nk A ise, n says da Ann
bir eleman oldugundan,
n(k + 1) = nk + n A
olur. Ayrca n0 = 0 A. Bu iki olgudan, t
umevarmla nN A ckar. Simdi
istedigimize icindeligi kantlayabiliriz:
nZ = n(N N) = nN n(N) = nN (nN) A A = A.
Simdi A nZ icindeligini kantlayalm. Once

AN k
umesinden rastgele bir
m eleman alalm. T
umevarmla mnin nZ k
umesinde oldugunu kantlayacagz.
AN k
umesinin mden k
ucu
k saylarnn nZ k
umesinde olduklarn varsayalm.
Eger m < n ise, n saysnn seciminden dolay m = 0 nZ olmak zorundadr.
Eger m n ise, 0 m n A olur. m n < m oldugundan, t
umevarm
varsaymna gore m n nZ olur. Buradan da m nZ ckar.
Eger m A negatif bir sayysa, o zaman m A N olur ve bir onceki
paragrafa gore m nZ olur. Buradan m nZ bulunur.
Benzer bir snflandrmay, Ornek

5.23de Z Z icin yapacagz.
2.2
Zde B
ol
unebilirlik
nZ altgruplarnn baz basit ama onemli ozellikleri vardr. Bu ozellikleri sralayalm. Ama once bir tanm. a, b Z olsun. Eger bir k Z icin a = bk
esitligi saglanyorsa, bnin ay b
old
u
gu
soylenir ve bu b|a olarak gosterilir.
Tanma gore 1 her sayy boler ve 0 says, 0 dahil, her sayya bol
un
ur. Ama
0 sadece 0 boler, nitekim a = 0k esitli
ginin ancak a = 0 ise bir coz
um
u vardr
ve bu durumda her k bir coz
umd
ur. Eger b|a ve b = 0 ise tanmdaki k says
biriciktir; bu durumda kya a bol
u b ad verilir ve k = a/b olarak yazlr.
Eger b = a = 0 ise her k says a = bk esitligini sagladgndan bu durumda 0
bol
u 0 diye bir saydan sozedilmez, yani 0 bol
u 0 tanmlanmamstr.
Eger d = 0 says abyi bol
uyorsa, bu olgu a b mod d yazsyla gosterilir.
Bunu a, mod
ulo d, b saysna denk olarak okuruz.
Bolme hakknda en basit olgular okurun bildigini varsayacagz.
2.3. Zde Asallk, Indirgenemezlik vs.
25
Onsav
2.2. Her n, m Z icin su
onermeler dogrudur:
i. nZ mZ icindeligi ancak ve ancak n mZ ise, yani ancak ve ancak
m|n ise dogrudur.
ii. nZ = mZ esitligi ancak ve ancak n = m ise dogrudur. Demek ki
nZnin bir
ozaltgrup olmasyla n = 1 esdeger kosullardr.
iii. nZ altgrubunun maksimal bir
ozaltgrup olmas icin n = 1 ve nnin
1 ve nden baska bir tamsayya b
ol
unmemesi gerek ve yeter kosuldur.
Kant: (i) okura braklmstr. (ii), (i)den hemen ckar. (iii) de (i) ve (ii)den
ckar.
2.3
Zde Asallk, Indirgenemezlik

vs.
Onsavn
iii
unc
u maddesindeki gibi bir n tamsaysna indirgenemez ad verilir. 2, 3, 5 gibi saylar indirgenemezdir. 2, 3, 5 saylar da indirgenemezdir.
0, 1, 1, 4, 6 saylar indirgenemez degildirler.
A ve B, Znin iki altgrubu olsun. O zaman,
A + B = {a + b : a A, b B}
k
umesi de bir gruptur. Nitekim, a, a1 A ve b, b1 B rastgele elemanlar
olsun.
(a + b) + (a1 + b1 ) = (a + a1 ) + (b + b1 )
oldugundan, A + B k
umesi toplama altnda kapaldr. Ayrca, 0 A B
oldugundan, 0 = 0 + 0 A + B olur. Son olarak, (a + b) = (a) + (b)
A + B olur. Demek ki A + B k
umesi gercekten toplama islemiyle birlikte
bir grupmus, yani Znin bir altgrubuymus. Bu soylediklerimizden ve Teorem
2.1den su onemli sonuc ckar:
Teorem 2.3. Her n, m Z icin
oyle bir ve bir tane d N vardr ki nZ+mZ =
dZ olur.

Yazmzn bundan sonraki bol
um
u grup teoriden ziyade basit aritmetikle
ve carpmayla ilgili olacak. Okur muhtemelen ve umarz kantlayacaklarmzn
oz
un
u biliyordur. Yontemin ve tanmlarn ilgi cekecegini umuyoruz.
Teorem 2.3teki d saysna n ve mnin en b
uy
uk ortak b
oleni ad verilir.
Nitekim gercekten oyledir, adna layktr yani: n = n1+m0 nZ+mZ = dZ
oldugundan, n says dye bol
un
ur. Benzer sekilde m says da dye bol
un
ur.
Demek ki d says hem nyi hem de myi bol
uyor. Ayrca, eger e dogal says
hem nyi hem de myi bol
uyorsa, o zaman e says nZ + mZ = dZ k
umesinin
t
um elemanlarn ve ozellikle de dyi boler. Yani n ve m saylarnn ortak
bolenleri aynen d saysnn bolenleridir.
26
Verilmis n, m Z icin teoremde varlg ve biricikligi kantlanan d says

d = ebob(n, m) olarak yazlr. Bazlar ebob yerine T
urkce ses uyumuna daha
uydugu icin obebi tercih eder.
Asagdaki sonuc ebobun tanmnn dogrudan bir sonucu.
Sonu
c 2.4 (Bezout Teoremi). Her n, m Z icin
oyle u, v N vardr ki
nu + mv = ebob(n, m) olur.

Eger ebob(n, m) = 1 ise n, m tamsaylarnn aralarnda asal oldugu
soylenir. Orne
gin 6 ve 35 aralarnda asal saylardr. Bazen de n, mye asal
deriz.
Teorem 2.5. n ve m tamsaylarnn aralarnda asal olmas icin yeter ve gerek
kosul nu + mv = 1 esitligini saglayan u, v Z tamsaylarnn olmasdr.
Kant: Gereklilik (yani soldan saga) tanmdan hemen anlaslyor. Tersine nu+
mv = 1 esitligini saglayan u, v Z tamsaylarn oldugunu varsayalm. O
zaman ebob(n, m) says hem nyi hem de myi bold
ugu
nden, 1i de bolmek
zorundadr. Demek ki ebob(n, m) = 1.

Ama yukardaki teoremde 1 yerine d alamayz; ornegin 3 4 + 2 (5) = 2
olur ama ebob(3, 2) = 2 olmaz.
Eger 1den farkl bir p Z tamsays, her n, m Z icin, nmyi bold
ugu
nde, ya nyi ya da myi bolmek zorunda kalyorsa, o zaman pye asal say
ad verilir. Elbette eger p bir asal sayysa ve n1 n2 nk carpmn bol
uyorsa,
o zaman (k u
zerine t
umevarmla) p says n1 , . . . , nk saylarndan birini boler.
Simdi indirgenemezlikle asallk arasnda bir ayrm olmadgn gorecegiz.
Teorem 2.6. Bir tamsaynn asal olmas icin yeter ve gerek kosul indirgenemez olmasdr.
Kant: Once
pnin asal oldugunu varsayalm. d dogal says pyi bols
un.
d = 1, p
esitliklerinden birinin dogru oldugunu kantlayacagz. Demek ki bir e Z icin
p = de olur. O zaman p says deyi boler. Bundan da, p asal oldugundan, pnin
ya dyi ya da eyi bold

ugu
ckar. Once
p|d varsaymn yapalm. O zaman bir
f tamsays icin d = pf olur. Buradan da
p = de = (pf )e = p(f e)
ve dolaysyla f e = 1, e = 1 ve p = de = d ve d = p ckar. Simdi p|e
varsaymn yapalm. O zaman bir f tamsays icin e = pf olur. Buradan da
p = de = d(pf ) = p(df )
Temel Teoremi
2.4. Aritmetigin
27
ve dolaysyla df = 1, d = 1 ckar.
Simdi de pnin bir indirgenemez oldugunu varsayalm. n, m Z icin p =
nm olsun. pnin ya nyi ya da myi bold
u
gu
n
u kantlamalyz. Diyelim p says
nyi bolm
uyor. O zaman pnin myi bold
ugu
n
u kantlamalyz. p bir asal oldugundan, hem pyi hem de nyi sadece 1 ve p saylar boler. Ama p, nyi
(varsaymmzdan dolay) bolmediginden, p ve nnin ortak bolenleri sadece 1
saylardr, yani p ve n aralarnda asaldr. Bezout teoremine gore nu + pv = 1
esitligini saglayan u ve v saylar vardr. Bu esitligi m ile carpalm: nmu +
pvm = m elde ederiz. Ama nm = p. Demek ki pu + pvm = m. Bu esitligin sag
tarafn p boler. Demek ki sol tarafn da boler. Yani p, myi boler.

Alstrmalar
2.1. obeb(n, m) = d ise, nZ ve mZin iceren en k
ucu
k altgrubun dZ oldu
gunu kantlayn.
2.2. n1 , . . . , nk Z olsun. d, bu saylarn en b
uy
uk b
oleni olsun.
n1 u1 + + nk uk = d
esitli
gini sa
glayan u1 , . . . , uk Z saylarnn varl
gn kantlayn.
2.3. n1 , . . . , nk Z saylarnn ortak b
oleni olmamas icin
n1 u1 + + nk uk = 1
esitli
gini sa
glayan u1 , . . . , uk Z saylarnn varl
gnn gerek ve yeter kosul oldu
gunu
kantlayn.
2.4
Aritmeti
gin Temel Teoremi
Buraya kadar gelmisken aritmetigin temel teoremini kantlamamak olmaz.
Once
bir iki yardmc sonuc kantlayalm.
Onsav
2.7. 1den b
uy
uk her dogal say bir indirgenemeze (yani bir asala)
b
ol
un
ur.
Kant: Dogal saymza n diyelim. A = {m N \ {1} : m|n} olsun. n A
oldugundan, A bosk
ume degildir. A, Nnin bir altk
umesi oldugundan en k
ucu
k
bir eleman vardr. Bu elemana p diyelim. Demek ki p, nyi bol
uyor ve p, nyi
bolen en k
ucu
k 1den b
uy
uk dogal say. pyi bolen her dogal say nyi de bolmek
zorunda oldugundan, p bir indirgenemez olmal.

Sonu
c 2.8. Eger a says bc carpmn b
ol
uyorsa ve a ve b aralarnda asalsa,
a says cyi b
oler.
Kant: Eger a = 0, 1 ise sorun yok, ayrntlar okura brakyoruz. Bundan
boyle |a| > 1 olsun. p, ay bolen pozitif bir asal say olsun. O zaman p,
bcyi de boler. Demek ki p ya byi ya da cyi boler. Ama a ile b aralarnda
asal oldugundan, p, byi bolemez. Demek ki p, cyi boler. Simdi a = pa1 ve
28
c = pc1 yazalm. a = pa1 says bc = bpc1 saysn bold

ugu
nden, a1 says
bc1 saysn boler. Ve a1 ve b saylar (aynen a ve b gibi) aralarnda asaldr.
|a1 | < |a| oldugundan, t
umevarmla a1 in c1 i bold
ugu
n
u soyleyebiliriz. Demek
ki a = pa1 says c = pc1 saysn boler.

Teorem 2.9 (Aritmetigin Temel Teoremi). 0dan farkl her dogal say sonlu
sayda pozitif asaln carpm olarak yazlr. Ayrca eger p1 , . . . , pn ve q1 , . . . , qm
asallar icin
p 1 p n = q1 qm
ise n = m olur ve bir Sym n icin pi = q(i) olur. (Yani sagda ve
solda ayn sayda asal vardr ve soldaki carpmla sagdaki carpm arasnda,
belki asallarn carpm sras dsnda, hicbir fark yoktur.)
Kant: 0 = n Z olsun. Kantmzda asallarla indirgenemezler arasnda
ayrm olmadg olgusunu kullanacagz, ama iki ayr kavramdan sozettigimiz
ackca belli olsun diye asal ve indirgenemez terimlerini tanmlarna uygun
bicimde kullanacagz. nyi (asallarn degil!) indirgenemezlerin carpm olarak
yazacagz. Bunu n u
zerine t
umevarmla yapacagz.
Eger n = 1 ise, n, hic tane indirgenemezin carpmdr! C
u
nk
u matematikte
bosk
umenin elemanlarnn carpm 1 olarak tanmlanr. (Bosk
umenin elemanlarnn toplam da 0 olarak tanmlanr.) Bundan boyle n > 1 olsun ve nden
k
ucu
k her saynn sonlu sayda indirgenemezin carpm olarak yazldgn var
sayalm. Onsav
2.7ye gore bir p indirgenemezi nyi boler. Diyelim n = pm.
Ama m < n oldugundan, t
umevarm varsaymna gore m sonlu sayda indirgenemezin carpmdr. Demek ki n = pm says da sonlu sayda asaln carpmdr.
Bunu t
umevarmla kantlamak yerine (aslnda ayn kapya ckan) sonsuza
inis yontemiyle de kantlayabilirdik: Diyelim teoremin ilk onermesi yanls,
yani 0dan farkl her dogal say indirgenemezlerin carpm olarak yazlamyor.
O zaman indirgenemezlerin carpm olarak yazlan en k
ucu
k pozitif dogal
say vardr. Bu dogal sayya n diyelim ve yukardaki paragaraftaki gibi p ve
m saylarn bulalm. n < m oldugundan, m indirgenemezlerin carpm olarak yazlabilir; demek ki n = pm says da indirgenemezlerin carpm olarak
yazlabilir.
Simdi ikinci onermeyi kantlayalm. p1 , . . . , pn ve q1 , . . . , qm asallar icin
p 1 p n = q1 qm
olsun. Kantmz n u
zerinden t
umevarmla yapacagz. Eger n = 0 ise, yani sol
tarafta carplan hic asal yoksa, o zaman soldaki carpm 1e esittir. Dolaysyla
sagdaki carpm da 1e esittir. Buradan da sagda da carplan asal olmadg ckar.
Demek ki m = 0 olur. Bundan boyle n > 1 olsun. p1 asal soldaki carpm
bold
ugu
icin sagdaki carpm da boler, demek ki sagdaki qi asallarndan birini
2.5. En Kuc
uk
Ortak Kat
29
boler. p1 in bold
ugu
bu asala qi diyelim. Ama qi > 1 bir asal, dolaysyla bir
indirgenemez oldugundan, bundan p1 = qi ckar. Sadelestirmeyi yaparsak,
p2 pn = q1 qi1 qi+1 qm
ckar. Sol tarafta n 1 tane, sag tarafta m 1 tane asal say carpldgndan,
t
umevarm varsaymna gore, n 1 = m 1 olur ve soldaki p2 , . . . , pn asalnn
her biri sagdaki q1 , . . . , qi1 , qi+1 , . . . , qm asallarndan birine esit olur. Bu da
kantmz tamamlar.
2.5
En K
u
cu
k Ortak Kat
Znin iki altgrubunun kesisimi de bir altgruptur. Nitekim eger A, B Z ise,

0 AB olur; eger x, y AB ise, hem x+y, x A hem de x+y, x B
oldugundan, x + y, x A B olur.
Simdi n, m Z olsun. Bir onceki paragrafa gore nZmZ Z olur. Teorem
2.1e gore, bir ve bir tane e N icin nZ mZ eZ olur. Bu e saysna n ve
m saylarnn en k
u
cu
k ortak kat ad verilir ve bu say
e = ekok(n, m)
olarak yazlr. Tanma gore, nye ve mye bol
unen saylar aynen ekok(n, m)ye
bol
unen saylardr. Yani e, gercekten de adnn ifade ettigi gibi hem nye hem
de mye bol
unen en k
ucu
k dogal saydr.
Bazlar ekok yerine T
urkce ses uyumuna daha uydugu icin okeki tercih
eder.
ebob ile ekok arasnda basit bir iliski vardr:
Teorem 2.10. Her n, m Z icin nm = ebob(n, m) ekok(n, m) olur.
Kant: Teoremi pozitif n ve m dogal saylar icin kantlamak yeterli. Bundan boyle n, m N olsun. Amacmz nm = ebob(n, m) ekok(n, m) esitligini
kantlamak.
ebob(n, m) = d, n = dn1 , m = dm1 olsun. Elbette n1 ve m1 saylar
aralarnda asaldr. Ve d says elbette nm saysn boler. nm/d = n1 m =
nm1 = dn1 m1 saysnn ekok(n, m) saysna esit oldugunu kantlayacagz.
nm/d = n1 m = nm1 esitliklerinden dolay nm/d says hem nye hem de
mye bol
un
ur.
Diger yandan; diyelim k says hem nye hem de mye bol
un
uyor. knn
nm/d = n1 m = nm1 = dn1 m1 saysna bol
und
ugu
n
u kantlayacagz ve boylece
nm/d = ekok(n, m) esitligi kantlanms olacak. Bir u Z icin k = nu = dn1 u
yazalm. m = dm1 says k = dn1 u saysn bold
ugu
ne gore, m1 says n1 u
30
saysn boler. Ama m1 ile n1 aralarnda asal oldugundan, buradan m1 in uyu

bold
ugu
ckar. Demek ki nm/d = nm1 says k = nu saysn boler.
Notlar ve Ornekler
2.4. Bu
ornekte nZ + a gibi k
umelerin kesisimlerini bulaca
gz. Herhangi bir karskl
ga mahal
vermemek icin tanm ack ack yazalm:
nZ + a = {nx + a : x Z}.
Orne
gin 2Z + 1 tek saylar k
umesidir. 5Z + 2, 5e b
ol
und
ug
u
nde kalann 2 oldu
gu tamsaylar k
umesidir, yani
5Z + 2 = { . . . , 13, 8, 3, 2, 7, 12, . . . }.
Bu arada,
5Z + 2 = 5Z + 7 = 5Z + 12 = 5Z 3 = 5Z + 2
gibi esitliklere dikkat edelim. Genel olarak nZ + a k
umesini betimlemede kullanlan n
yerine n ve a yerine nZ + a k
umesinden herhangi bir say koyabiliriz, k
ume de
gismez;
yani
nZ + a = mZ + b m = n ve n|a b
esde
gerli
gi gecerlidir. Bunun kantn okura brakyoruz. Dolaysyla nyi her zaman 0
ve ay 0, 1, . . . , n 1 saylar arasndan secebiliriz (a yerine, ay nye b
old
ug
u
m
uzde
elde edilen kalan alabiliriz).
Birkac
ornekle baslayalm:
(2Z + 1) (6Z + 4) =
olur cu
nk
u 2Z + 1 k
umesi tek saylardan olusur, oysa 6Z + 4 k
umesinin elemanlar cifttir.
S
u
ornek de kolay:
(2Z + 1) (6Z + 1) = 6Z + 1.
ya da
3Z (9Z + 6) = 9Z + 6.
Daha zor
ornekler var. Orne
gin,
(18Z + 7) (21Z + 4).
Bu kesisimi bulmak yukardaki
orneklerdeki kesisimleri bulmaktan daha zor. Birazdan
do
grulu
gunu g
orece
gimiz yant verelim:
(18Z + 7) (21Z + 4) = 126Z + 25.
Bu
ornekte soraca
gmz soru su: (nZ + a) (mZ + b) kesisimi ne zaman bosk
ume olur?
Ve bosk
ume olmad
gnda hangi k
umeye esit olur?
Diyelim (nZ + a) (mZ + b) = . Kesisimden bir s eleman alalm. Demek ki x, y Z
icin
s = nx + a = my + b
olur. n, m, a, b saylarnn verildi
gini ve yukardaki esitli
gi sa
glayan x ve y saylarn
bulmaya calst
gmz unutmayalm. Yukardaki esitlikten, e
ger d = ebob(n, m) ise
b a = nx my nZ + mZ = dZ
olur. Demek ki (nZ + a) (mZ + b) = ise a b mod d olur.
2.5. En Kuc
uk
Ortak Kat
31
S
imdi a b mod d varsaymn yapalm. Diyelim b a = dw. Bezout teoremine g
ore
nu + mv = d esitli
gini sa
glayan u ve v tamsaylar vardr. Bu esitli
gi w ile carparsak,
nuw + mvw = dw = b a yani,
nuw + a = mvw + b
buluruz. Ama bu sayya s dersek, soldaki ifadeden s nZ + a oldu
gu, sa
gdaki ifadeden
s mZ + b oldu
gu ckar. Demek ki (nZ + a) (mZ + b) = . B
oylece, d = ebob(n, m)
tanmyla,
(nZ + a) (mZ + b) = a b mod d
onermesini kantlams olduk.

S
imdi a b mod d
onermesini varsayp, bosk
ume olmad
gn bildi
gimiz (nZ+a)(mZ+b)
k
umesinin hangi k
ume oldu
gunu bulalm. d tabii ki h
al
a ebob(n, m) saysna esit. w says
b a = dw olacak bicimde secilsin. S
imdi,
(nZ + a) (mZ + b) = (nZ + a) (mZ + a + dw) = (nZ (mZ + dw)) + a
olur. Ama d hem nyi hem de myi b
old
ug
u
nden, xxxx dergiden tamamla xxx MD-2013II says
xxxxxxxxxxxxxxxx
3. Simetrik Grup Sym n

Eger X bir k
umeyse, Xin eslesmelerinden (ya da perm
utasyonlarndan, yani
Xten Xe giden birebir ve orten fonksiyonlardan) olusan Sym X k
umesi bileske islemi altnda bir gruptur. Bunu bir onceki bol
umde gorm
ust
uk. Simetrik
grup ad verilen bu gruplar matematikte cok onemlidir ve elbette Xin sonlu
oldugu durumlar daha da onemlidir.
Eger X ve Y arasnda bir esleme varsa, k
umeler kuram acsndan X ile Y
arasnda fazla bir fark yoktur; dolaysyla, fonksiyonlar da k
umeler kuramnn
nesneleri oldugundan, bu durumda Sym X ile Sym Y arasnda da fazla bir
fark yoktur; birini anlamak demek digerini de anlamak demektir1 . Demek ki
|X| = n ise, Sym X grubunu anlamakla Sym{1, 2, . . . , n} grubunu anlamak
ayn seydir. Sym{1, 2, . . . , n} yerine Sym n bazen de Sn yazlr.
Bu yazda Sym n grubuyla hasr nesir olacagz.
Sym n Grubunun Eleman Says. n kadn ve n erkek kac farkl bicimde
(her kadna bir erkek ve her erkege bir kadn d
usecek bicimde) eslestirilebilir? Sorunun (kolay olan) yantn bulmak icin kadnlar numaralandralm.
Birinci kadn n erkekten birini eslestirecegiz. Ikinci

kadn geri kalan n 1
erkekten birini, u
cu
nc
u kadn geri kalan n 2 erkekten birini eslestirecegiz ve
bunu boylece devam ettirecegiz. Anlaslacag gibi, toplam n! farkl kadn-erkek
eslemesi vardr. Bu n! says, elbette, ayn zamanda, n elemanl herhangi bir
k
umeden n elemanl herhangi bir k
umeye giden esleme saysdr.
Sonuc olarak, Sym nnin tam n! tane eleman vardr.
3.1
Sym nnin Elemanlarnn Yazlm
Once
Sym n k
umesinin elemanlarn inceleyelim, sonra modern matematik
geregi, k
umeye bir b
ut
un olarak bakarz. Bir ornekle baslayalm.
Sym 7nin asagdaki perm
utasyonunu ele alalm.
1
Ileride iki grup arasnda pek bir fark olmad

gn belirtmek icin, matematiksel olarak
tanmlayaca
gmz izomorfik sfatn kullanaca
gz.
34
Tanm k
umesini u
st srada, deger k
umesini alt srada gosterdik. Perm
utasyon
aslnda sunu yapyor:
1 7 3
2 7 5
3 7 4
4 7 6
5 7 2
6 7 1
7 7 7
Bu perm
utasyonu daha sade olarak soyle yazabiliriz:
(
)
1234567
.
3546217
sra tanm k
Ust
umesinin elemanlarn, alt sra da deger k
umesinin elemanlarn simgeler. 5in hemen altnda 2 olmas, bu perm
utasyonun 5teki degerinin
2 oldugunu soyler, yani,
(
)
1234567
f=
3546217
ise, f (1) = 3, f (2) = 5, f (3) = 4, f (4) = 6, f (5) = 2, f (6) = 1, f (7) = 7 olur.
Yukardakinden daha kolay bir yazlm vardr. Orne

gimizdeki perm
utasyona
bakalm.
Bu perm
utasyonu 1i 3e, 3
u 4e, 4
u 6ya, 6y da 1e (basladgmz
sayya) gondermis. Yani
1 7 3 7 4 7 6 7 1
diye bir d
ong
u olmus.
Ayn perm
utasyon 2yi 5e ve 5i 2ye (basladgmz sayya) yollams.
Demek ki bir de
2 7 5 7 2
diye bir dong
u sozkonusu.
Son olarak, bu perm
utasyon 7yi 7ye gondermis.
Yukardaki u
c nedenden dolay bu perm
utasyon
(1 3 4 6)(2 5)(7)
3.1. Sym nnin Elemanlarnn Yazlm
35
olarak gosterilir. Buradaki her saynn imgesi hemen sagndaki saydr, ama
eger say parantezin sonundaysa, o zaman o saynn imgesi bulundugu parantezin ilk saysdr.
Her bir paranteze d
ong
u ad verilir. (1 3 4 6)(2 5)(7) perm
utasyonunda 3
dong
u vardr.
(1 3 4 6) ve (2 5) dong
uleri ayrktr . Ama (1 3 4 6) ve (2 5 6) dong
uleri
ayrk degildirler, ortak bir elemanlar (6) vardr.
Sym nnin her eleman, yukardaki yontemle, ayrk dong
ulerin carpm olarak yazlabilir.
Orne
gin Sym 7nin (1 2 7)(3 4 5 6) perm
utasyonunun resmi asagdadr.
Gor
uld
ugu
gibi, (1 2 7) dong
us
u nedeniyle 1 sagndaki 2ye, 2 sagndaki 7ye,
7 de ta en bastaki 1e gidiyor.
Dong
uyle gosterilen perm
utasyonlarda her say hemen sagndaki sayya gider.
Sagnda say olmayan saylar, bulunduklar dong
un
un (parantezin) en basna
giderler. Sym 7nin her eleman (ki 7! = 5040 tane eleman vardr) boyle ayrk
dong
uler biciminde yazlabilir.
Yalnz dikkat edilmesi gereken bir nokta var: Bu yazlmla,
(1 2 7)(3 4 5 6) ile (3 4 5 6)(1 2 7)
perm
utasyonlar da birbirine esittir. Ayn bicimde,
(1 2 7)(3 4 5 6) = (2 7 1)(3 4 5 6) = (3 4 5 6)(2 7 1)
= (4 5 6 3)(2 7 1) = (5 6 3 4)(7 1 2)
gibi esitlikler gecerlidir. Genel olarak (1 5 9 3 6) gibi bir dong
uy
u yazmaya
dong
udeki herhangi bir elemandan baslayabiliriz:
(1 5 9 3 6) = (5 9 3 6 1) = (9 3 6 1 5) = (3 6 1 5 9) = (6 1 5 9 3).
Ama dong
un
un en k
ucu
k saysndan baslamak bir gelenektir.
Sym 4
un 4! yani 24 elemann bu yazlmla yazabiliriz:
(1)(2)(3)(4)
(1 2)(3)(4), (1 3)(2)(4), (1 4)(2)(3), (1)(2 3)(4), (1)(2 4)(3), (1)(2)(3 4)
(1 2)(3 4), (1 3)(2 4), (1 4)(2 3)
(1 2 3)(4), (1 2 4)(3), (1 3 4)(2), (1)(2 3 4)
(1 3 2)(4), (1 4 2)(3), (1 4 3)(2), (1)(2 4 3)
(1 2 3 4), (1 2 4 3), (1 3 2 4), (1 3 4 2), (1 4 2 3), (1 4 3 2)
36
Yazlm biraz daha sadelestirebiliriz. Eger nnin kac oldugunu onceden
biliyorsak tek elemanl dong

uleri yazmasak da olur. Orne
gin (1 3 4 6)(2 5)(7)
yerine daha basit olarak (1 3 4 6)(2 5) yazabiliriz. Bunun gibi (1 2 3)(4 5)(6)(7)
yerine (1 2 3)(4 5) yazalm. Ama o zaman (1)(2)(3)(4)(5)(6)(7) yerine ne
yazacagz? Onun yerine de Id7 yazalm. Eger 7 umurumuzda degilse, Id7 yerine
sadece Id yazalm. Bu daha basit yazlmla, Sym 4
un 24 eleman asagdaki gibi
yazlr.
Id4
(1 2), (1 3), (1 4), (2 3), (2 4), (3 4)
(1 2)(3 4), (1 3)(2 4), (1 4)(2 3)
(1 2 3), (1 2 4), (1 3 4), (2 3 4)
(1 3 2), (1 4 2), (1 4 3), (2 4 3)
(1 2 3 4), (1 2 4 3), (1 3 2 4), (1 3 4 2), (1 4 2 3), (1 4 3 2)
Bu yazlmn bir tehlikesi var. O da su: Bu yazlmla
(1 3 4 6)(2 5)
eleman Sym 6nn da, Sym 7nin de, Sym 8in de eleman olabilir. Hatta hatta
Sym Nnin de bir eleman olabilir. Nasl anlayacagz hangisinin eleman oldugunu? Konunun gelisinden... Biraz dikkat etmek gerekir sadece o kadar.
Bu yazlmn tehlikesi yannda bir avantaj vardr: Bu yazlm sayesinde,
ornegin, Sym 6y rahatlkla Sym 9un altk
umesi olarak gorebiliriz. Nitekim
Sym 6nn her eleman, Sym 9un 7, 8 ve 9u sabitleyen bir eleman olarak
gor
ulebilir.
Notlar ve Ornekler
3.1. Iskambil
k
ag
tlarn 1den 52ye kadar numaralandralm ve 1 en u
stte, 52 en altta olmak
u
zere sraya dizelim. Bu numaralar aslnda k
ag
tlarn u
stten baslayarak sralar. Desteyi
tam ortadan 26sar k
ag
tlk iki k
ucu
k desteye b
olelim. Destelerden birinde 1den 26ya
kadar olan k
ag
tlar (sol deste), di
gerinde 27den 52ye kadar olan k
ag
tlar (sa
g deste)
var. S
imdi iki desteyi o bilinen fiyakal bicimde karalm.
Sa
g destenin son k
ag
d olan 52 numara gene en alta gelsin. Sol destenin sonuncu k
ag
d
olan 26 numara sondan bir
onceki k
ag
t olsun. K
ag
tlar bu y
ontemle bir sa
gdan bir
soldan kararsak, birinci destenin ilk k
ag
d (1 yani) en u
ste gelir, ikinci destenin ilk
3.1. Sym nnin Elemanlarnn Yazlm
37
k
ag
d (27 yani) ikinci k
ag
t olur. Sonra 2 numaral k
ag
t, sonra 28 numaral k
ag
t, sonra
3 numaral k
ag
t gelir ve bu b
oyle devam eder. Karmadan
onceki destenin k
ag
tlar nasl
de
gismistir? 1 numaral k
ag
t gene en bastadr, gene 1 numaradr diyelim. Dolaysyla (1)
d
ong
us
u olusmustur. Ama 2 numaral k
ag
t karmadan sonra 3
unc
u sraya gelmistir, yani
3 numaral k
ag
t olmustur. 3 numara ise 5 numara olmustur. Genel olarak, ilk destedeki
1 ile 26 arasndaki n numaral k
ag
t yeni destede 2n 1 numaral k
a
gt olmuslardr.
yandan 27 numaral k
Ote
ag
t 2 numaral k
a
gt, 28 numaral k
ag
t 4 numaral k
ag
t
olmustur. Genel olarak ikinci destedeki 27 ile 52 arasnda olan n numaral k
ag
t yeni
destede 2(n 26) numaral k
ag
t olmustur. D
on
usu
m
u so
yle g
osterebiliriz:
{
f (n) =
2n 1
2(n 26)
e
ger 1 n 26 ise
e
ger 27 n 52 ise
Bu d
on
usu
m
u (perm
utasyonu)
og
rendi
gimiz bicimde yazarsak (tek satra s
gmayan),
(1)(2 3 5 9 17 33 14 27)(4 7 13 25 49 46 40 28)(6 11 21 41 30 8 15 29)
(10 19 37 22 43 34 16 31)(12 23 45 38 24 47 42 32)(18 35)(20 39 26 51 50 48 44 36)(52)
perm
utasyonunu elde ederiz.
3.2. Sym N grubunun elemanlarn da bu y
ontemle yazabiliriz, en azndan form
ul
u olan
perm
utasyonlarn. Orne
gin
(0 1)(2 3)(4 5) . . .
perm
utasyonu cift saylara 1 ekler, tek saylardan 1 ckarr.
(0 1)(2 3 4)(5 6 7 8) . . .
bir baska
ornek. Ama dikkat
(0 1 2 3 . . .)
bir perm
utasyonun g
osterimi de
gildir cu
nk
u 0a giden eleman yok, yani fonksiyon
orten
de
gil.
Zden Zye giden ve f (n) = n + 1 form
ul
uyle tanmlanan eslesmeyi ele alalm. K
umeler
kuram acsndan Z ile N arasnda bir fark yoktur, cu
nk
u her ikisi de saylabilir sonsuzluktadr. Zden Nye giden bir g eslemesi bulalm. O zaman g f g 1 Sym N olur. g
olarak mesela,
{
2n
e
ger n 0 ise
g(n) =
2n 1 e
ger n < 0 ise
olabilir. Bu durumda kolayca kontrol edilebilece
gi u
zere
g f g 1 = ( . . . 5 3 1 0 2 4 6 . . . )
olur.
Alstrmalar
3.3. Asa
gda g
osterilen perm
utasyonlarn en ksa yazlmn bulun.
38
3.4. f ve g asa
gda (bu srayla) g
osterilen perm
utasyonlar olsun. f g ve g f perm
utasyonlarn bulun.
1 7 3 1 7 5
2 7 5 2 7 6
3 7 4 3 7 3
4 7 6 4 7 7
5 7 2 5 7 4
6 7 1 6 7 2
7 7 7 7 7 1
3.5. Asa
gda g
osterilen perm
utasyonlarn en ksa yazlmn bulun.
1 7 3
2 7 5
3 7 4
4 7 6
5 7 2
6 7 1
7 7 7
1 7 5
2 7 6
3 7 3
4 7 7
5 7 4
6 7 2
7 7 1
1 7 2
2 7 3
3 7 4
4 7 5
5 7 6
6 7 7
7 7 1
3.6. Asa
gdaki f ve g perm
utasyonlar icin f g perm
utasyonunu bulun ve bu perm
utasyonu
en ksa g
osterimiyle yazn.
f
f
f
f
f
f
= (1 2 3)(4 5 6 7),
= (1 2 3)(4 5 6 7),
= (1 2 3)(4 5 6 7),
= (1 2 3)(4 5 6 7),
= (1 2 3),
= (1 2 3)(4 5),
g
g
g
g
g
g
= (1 4 3)(2 5 6 7)
= (1 3 2)(4 5 7 6)
= (1 3 2)
= (1 3 2)(4 7 6 5)
= (4 5 6 7)
= f = (1 2 3)(4 5)
Hangi durumlarda f g = g f olur?
3.1de karmaya sa
g destenin son k
ag
d en alta gelecek bicimde de
gil de, sol
3.7. Ornek
destenin en son k
a
gd en alta gelecek bicimde baslasaydk hangi perm
utasyonu elde
ederdik?
3.2
Sym nde Bileske
Sym Xten iki elemann bileskesinin yine Sym Xtedir elbette. Sym n gruplarnda ve hatta Sym N grubunda, elemanlarn bileskesini almann kolay bir
yontemi vardr.
Notlar ve Ornekler
3.8. Sym 7den iki eleman alp bunlarn bileskesini bulalm. Diyelim,
(1 2 3)(4 5) ile (1 4 7 2)(3 6 5)
elemanlarn aldk. Bu iki elemann
(1 2 3)(4 5) (1 4 7 2)(3 6 5)
3.2. Sym nde Bileske
39
bileskesini bulalm:
1 7 4 7 5
2 7 1 7 2
3 7 6 7 6
4 7 7 7 7
5 7 3 7 1
6 7 5 7 4
7 7 2 7 3
En soldan baslayp oklar takip edersek (yani ortadaki kademeyi resimden atarsak),
1 7 5
2 7 2
3 7 6
4 7 7
5 7 1
6 7 4
7 7 3
buluruz. Bu perm
utasyon da
(1 5)(3 6 4 7)
olarak yazlr. Demek ki
(1 2 3)(4 5) (1 4 7 2)(3 6 5) = (1 5)(3 6 4 7)
olur. Bu esitli
gi yukardaki zahmetli sekilleri cizmeden de bulabiliriz. S
oyle yaparz:
Bileskeyi bulmak icin
once 1in imgesini bulalm.
(1
yazarak hesaplara baslayalm. (1 4 7 2)(3 6 5) perm
utasyonu 1i 4e g
ot
ur
uyor. Bir
sonraki (1 2 3)(4 5) perm
utasyonu da 4
u 5e g
ot
ur
uyor. Demek ki bulmak istedi
gimiz
bileske 1i 5e g
ot
ur
uyor. Bu y
uzden 1in yanna 5 yazalm:
(1 5
S
imdi 5in bileske altnda akbetini bulmalyz. (1 4 7 2)(3 6 5) perm
utasyonu 5i 3e
g
ot
ur
uyor. Bir sonraki (1 2 3)(4 5) perm
utasyon da 3
u 1e g
ot
ur
uyor. Demek ki bulmak
istedi
gimiz bileske 5i 1e g
ot
ur
uyor. Hesaplara baslad
gmz 1 saysna geri d
ond
uk.
Act
gmz parantezi kapatalm:
(1 5)
S
imdi nereye gitti
gini bilmedi
gimiz ilk say olan 2nin akbetini
og
renelim. Yeni bir
parantez acp sa
gna 2 yazalm:
(1 5)(2
(1 4 7 2)(3 6 5) perm
utasyonu 2yi 1e g
ot
ur
utasyonu
da 1i 2ye g
ot
ur
gimiz bileske 2yi 2ye g
ot
ur
uyor. Paranteze
baslad
gmz 2 saysna cabuk geri d
ond
uk. Parantezi hemen kapatalm:
(1 5)(2)
Akbetini bilmedi
gimiz bir sonraki say 3. Once
(1 5)(2)(3
40
yazalm. (1 4 7 2)(3 6 5) perm

utasyonu 3
u 6ya g
ot
ur
uyor. Bir sonraki (1 2 3)(4 5)
perm
utasyon da 6y 6ya g
ot
ur
gimiz bileske 3
u 6ya
g
ot
ur
uyor. Bu y
uzden 3in yanna 5 yazalm:
(1 5)(2)(3 6
S
imdi 6nn nereye gitti
gini bulmalyz. (1 4 7 2)(3 6 5) perm
utasyonu 6y 5e g
ot
ur
uyor.
Bir sonraki (1 2 3)(4 5) perm
utasyonu da 5i 4e g
ot
ur
gimiz
bileske 6y 4e g
ot
ur
uyor. Bu y
uzden 6nn yanna 4 yazalm:
(1 5)(2)(3 6 4
Bakalm 4 nereye gidiyor? Di
ger t
um saylar kulland
gmz icin 4
un ya 3e ya da 7ye
gitmesi gerekti
gini biliyoruz. Bulalm: (1 4 7 2)(3 6 5) perm
utasyonu 4
u 7ye g
ot
ur
uyor.
Bir sonraki (1 2 3)(4 5) perm
utasyonu da 7yi 7ye g
ot
ur
gimiz bileske 4
u 7ye g
ot
ur
uyor. Bu y
uzden 4
un yanna 7 yazalm:
(1 5)(2)(3 6 4 7
S
imdi 7nin bileske altnda nereye gitti
gini bulmalyz. 7nin 3ten baska gidecek yeri
kalmad ama biz gene de yukardaki y
ontemi uygulayalm: (1 4 7 2)(3 6 5) perm
utasyonu
7yi 2ye g
ot
ur
utasyonu da 2yi 3e g
ot
ur
uyor. Demek
ki bulmak istedi
gimiz bileske 7yi gercekten 3e g
ot
ur
uyor. Paranteze baslad
gmz 3
saysna geri d
ond
uk. Act
gmz parantezi kapatalm:
(1 5)(2)(3 6 4 7).
Kontrol edilmemis baska say kalmad
gndan,
(1 2 3)(4 5) (1 4 7 2)(3 6 5) = (1 5)(2)(3 6 4 7)
esitli
gine ulasrz. (2) parantezini yazmad
gmzdan, aynen yukardaki gibi
(1 2 3)(4 5) (1 4 7 2)(3 6 5) = (1 5)(3 6 4 7)
buluruz.
3.9. Tabii ikiden fazla perm

utasyonun da bileskesini alabiliriz. Orne
gin,
(1 3 5) (2 3 6) (1 2 6) = (1 5)(2)(3 6).
Alstrmalar
3.10. E
ger f Sym N ise
Soc f = {n N : f (n) = n}
olsun. Soc f ye f nin kaidesi (Ingilizcesi

socle) ad verilir.
Sym< N = {f Sym N : Soc f sonlu}
olsun. Sym< N k
umesinin bileske altnda kapal oldu
gunu ve bileske islemiyle birlikte
bir grup oldu
gunu g
osterin.
Son olarak (1 2 3)(4 5) perm

utasyonunun (1 2 3) ile (4 5) perm
utasyonunun bileskesi olduguna dikkat edelim, yani
(1 2 3) (4 5) = (1 2 3)(4 5).
Bu iki perm
utasyon birbiriyle yer degistirir: (1 2 3)(4 5) = (4 5)(1 2 3);
cu
nk
u (1 2 3) ile (4 5) perm
utasyonlarnn degistirdigi elemanlar k
umesi (yani
bu perm
utasyonlarn kaideleri) srasyla {1, 2, 3} ve {4, 5} k
umeleridir ve bu
k
umeler ayrk k
umelerdir.
3.3. Sym nde Elemanlarn Tersleri ve Dereceleri
3.3
41
Sym nde Elemanlarn Tersleri ve Dereceleri
Her perm
utasyonun bir tersi vardr: Eger bir perm
utasyon xi yye got
ur
uyorsa,
bu perm
utasyonun tersi yyi xe got
ur
ur. Ornegin f = (1 2 3 4)(5 6 7 8 9)
perm
utasyonun tersi g = (1 4 3 2)(5 9 8 7 6) perm
ustasyonudur. Orne
gin
f perm
utasyonu 1i 2ye got
urd
ugu
nden, g perm
utasyonu 2yi 1e got
ur
ur; f
perm
utasyonu 4
u 1e got
urd
ugu
nden, g perm
utasyonu 1i 4e got
ur
ur. f ne
yapyorsa, g tam tersini yapar.
f nin tersi f 1 olarak yazlr.
Ayrk dong
uler halinde yazlms bir perm
utasyonun tersini gene ayrk dong
uler halinde yazmak cok kolaydr: her dong
un
un ilk elemann sabitleyip geri
kalan elemanlar tersten sralayarak yazmak yeter. Yukarda oldugu gibi. Bir
ornek daha:
[(1 4 7 3)(2 5 8)(6 9)]1 = (1 3 7 4)(2 8 5)(6 9).
Baz elemanlar kendi kendilerinin tersidir. Orne

gin, (1 2), (1 3)(2 5) gibi elemanlarn tersleri kendileridir.
Eger f bir perm
utasyonsa (hatta bir k
umeden kendisine giden herhangi
bir fonksiyonsa), f nin kendisiyle bileskesini alabiliriz, yani f bileskesini bulabiliriz. Bu bileske f 2 olarak yazlr. (Ama f nin degerlerinin karelerini alma
fonksiyonuyla karstrlmasn.) f nin kendisiyle 3 defa da bileskesini alabiliriz. Bu yeni perm
utasyon f 3 olarak gosterilir. Bunu boyle devam ederek f n
bileskesini alabiliriz. f 0 = Id ve f 1 = f anlamna gelirler. Bunlara f nin kuvvetleri ad verilir. Birkac ornek verelim:
Notlar ve Ornekler
3.11. f = (1 2 3 4)(5 6 7) olsun. f nin kuvvetlerini teker teker yazalm:
f0
f1
f2
f3
f4
f5
f6
f7
f8
f9
f 10
f 11
f 12
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
Id
(1 2 3 4)(5 6 7) = f
(1 3)(2 4)(5 7 6)
(1 4 3 2)
(5 6 7)
(1 2 3 4)(5 7 6)
(1 3)(2 4)
(1 4 3 2)(5 6 7)
(5 7 6)
(1 2 3 4)
(1 3)(2 4)(5 6 7)
(1 4 3 2)(5 7 6)
Id
G
or
uld
ug
u
u
zere tam 12inci kuvvette Id buluyoruz. daha
once de
gil. Bu durumda f nin
derecesinin 12 oldu
gu s
oylenir. Bu listeyi devam ettirirsek, pek farkl bir sey bulmayz:
f 13 = f, f 14 = f 2 , f 15 = f 3 ,
42
yukardaki liste kendini yeniler. Orne

gin,
f 132 = f 10 = (1 3)(2 4)(5 6 7)
olur.
3.12. Yukardaki
ornekte iki d
ong
u vard: (1 2 3 4) d
ong
us
u ve (5 6 7) d
ong
us
u. Kolayca
g
or
ulece
gi u
zere birinci d
ong
un
un derecesi 4, ikincisinin ise 3. C
arpmn derecesi ise
4 3 = 12 ama her zaman b

oyle olmaz. Orne
gin,
f = (1 2 3 4 5 6 7 8 9 10)(11 12)
ise f nin derecesi 10 2 = 20 de
gil 10 olur. Ayn sekilde
f = (1 2 3 4 5 6)( 7 8 9 10)
perm
utasyonunun derecesi 6 4 = 24 de
gil 12 olur.
3.13. k uzunlu
gunda bir d
ong
un
un derecesi tam kdr.
3.14. Genel olarak k1 , . . . , kr uzunlu
gunda ayrk r d
ong
uden olusan bir perm
ustasyonun derecesi ekok(k1 , . . . , kr ) olur.
3.15. Id derecesi 1 olan yeg
ane elemandr.
3.16. Sym 5in derecesi 2 olan elemanlarn yazalm:
(1 2), (1 3), (1 4), (1 5), (2 3) (2 4) (2 5) (3 4) (3 5) (4 5),
(1 2)(3 4), (1 2)(3 5), (1 2)(4 5), (1 3)(2 4), (1 3)(2 5), (1 3)(4 5),
(1 4)(2 3), (1 4)(2 5), (1 4)(3 5), (1 5)(2 3), (1 5)(2 4), (1 4)(3 5).
Sym nnin bir f elemannn derecesi , f d kuvvetinin ozdeslik fonksiyonu

oldugu en k
ucu
k pozitif d dogal saysdr. Bu durumda f f d1 = f d = Id
esitliginden dolay f 1 = f d1 olur. Genel olarak eger f n = Id ise f 1 = f n1
olur.
(1 2), (1 3)(2 5) gibi elemanlarn dereceleri 2dir. Derecesi 2 olan her elemann dong
uleri 2 uzunlugundadr. Nitekim eger f 2 = Id ise ve f (a) = a
ise,
(a, f (a))
dong
us
u mutlaka f de yer almaldr. Elbette derecesi 2 olan elemanlar kendi
kendilerinin tersidir ve kendi kendisinin tersi olan her elemann derecesi 2dir.
Alstrmalar
3.17.
3.18.
3.19.
3.20.
3.21.
3.22.
3.23.
3.24.
3.25.
3.26.
Sym 6nn kac tane derecesi 2 olan eleman vardr?

Sym 7nin kac tane derecesi 3 olan eleman vardr?
Sym 8in kac tane derecesi 4 olan eleman vardr?
Sym 9un kac tane derecesi 6 olan eleman vardr?
( )
E
ger p bir asalsa, Sym nnin (p 1)! np tane derecesi p olan d
ong
us
u oldu
gunu
kantlayn.
n = 1, . . . 20 icin Sym nnin elemanlarnn maksimum derecelerini bulun.
Ornek
3.1deki karmay kac defa yaparsak kartlar eski haline gelir?
Ayn soru Alstrma 3.7teki karma icin.
Yukardaki iki soruda destedeki k
ag
t says (cift kalmak u
zere) de
gisse yant ne olur?
f n = f m = Id ise d = ebob(n, m) icin f d = Id oldu
gunu kantlayn.

3.4. Sym nnin Uretec
leri
43
3.27. f nin derecesi d olsun. E

ger bir n N icin f n = Id ise dnin nyi b
old
ug
u
n
u kantlayn.
n!
3.28. g Sym n ise g = Idn esitli
gini kantlayn.
3.4
Sym nnin Urete

cleri
(1 2), (3 5) gibi sadece iki elemann yerlerini degistiren (digerlerini sabitleyen)

perm
utasyonlara transpozisyon ad verilir. T
urkce karslg olarak makas
terimini oneriyoruz. Makaslarn derecesi 2dir elbette ve Sym n grubunda tam
( )
n
n(n + 1)
=
2
2
tane makas vardr. Ama derecesi 2 olan her eleman bir makas degildir, ornegin
(1 2)(3 5) perm
utasyonunun derecesi 2 olmasna ragmen bir makas degildir.
yandan, (1 2)(3 5)(4 7) gibi, Sym nnin derecesi 2 olan her eleman ayrk
Ote
makaslarn carpm olarak yazlabilir. (Neden?)
yandan Sym Nde
Ote
(0 1)(2 3)(4 5)(6 7)
eleman sonlu sayda makasn carpm degildir2 .
Makaslarn onemi suradan gelmektedir: Sym nnin her eleman (ayrk ya
da degil) makaslarn bileskesi olarak yazlabilir. Orne

gin
(1 2) (2 3) = (1 2 3),
(1 2) (2 3) (3 4) = (1 2 3 4),
(1 2) (2 3) (3 4) (4 5) = (1 2 3 4 5).
Bir baska ornek:
(1 2 5 6)(3 8 4) = (1 2) (2 5) (5 6) (3 8) (8 4).
(1 a) t
ur
unden makaslara temel makas diyelim. Sym nde tam n 1 tane
temel makas vardr: (1 2), . . . , (1 n).
(1 a) (1 b) (1 a) = (a b)
oldugundan, bir onceki paragrafa gore, Sym nnin her eleman temel makas
larn bileskesi olarak yazlabilir. Orne
gin,
(1 2 3 4) = (1 2) (2 3) (3 4)
= (1 2) (1 2) (1 3) (1 2) (1 3) (1 4) (1 3)
= (1 3) (1 2) (1 3) (1 4) (1 3)
2
Bir grupta sadece sonlu sayda eleman carplabilir; sonsuz sayda elemann carpmn
tanmlamak icin
ozel kosullar gerekir.
44
olur. Daha teknik bir deyisle, temel makaslar Sym n grubunun u

rete
cleridir .
(1 2), (2, 3), (3 4) gibi ardsk saylardan olusan makaslara ard
sk makaslar ad verelim.
(1 3) = (2 3) (1 2) (2 3)
(1 4) = (3 4) (2 3) (1 2) (2 3) (3 4)
(1 5) = (4 5) (3 4) (2 3) (1 2) (2 3) (3 4) (4 5)
gibi esitlikler sayesinde, bir onceki paragraftan dolay, Sym nnin her elemannn ardsk makaslarn bileskesi olarak yazlabilecegi gor
ul
ur. Yani ardsk
makaslar da (aynen temel makaslar gibi) Sym n grubunun u
rete
cleridir .
Ayrca, dogrulugu kolayca kontrol edilebilen
(1 2 . . . n) (1 2) (1 2 . . . n)1 = (2 3)
(1 2 . . . n) (2 3) (1 2 . . . n)1 = (3 4)
...
gibi esitlikler sayesinde, bir onceki paragraftan dolay Sym nnin her elemannn
(1 2 . . . n), (1 2), ve (1 2 . . . n)1
perm
utasyonlarnn carpm olarak yazldg gor
ul
ur.
Kantladklarmz yazalm:
Teorem 3.1. Sym nnin her eleman makaslar/temel makaslar/ardsk makaslar cinsinden yazlabilir. Sym nnin her eleman (1 2 . . . n) ve (1 2) perm
utasyonlar cinsinden de yazlr.
Kant: (1 2 . . . n)1 = (1 2 . . . n)n1 oldugundan, sonuc bir onceki paragraftan ckar.
Bundan boyle bileske icin isaretini kullanamayacagz. Orne

gin (1 2)(2 3)
yerine (1 2)(2 3) yazacagz. (1 2) (3 4) = (1 2)(3 4) esitliginden dolay bu
yeni yazlm herhangi bir karsklga neden olmayacak. Sk sk bileske yerine
carpm dedigimiz de olacak.
Alstrmalar
3.29. Sym 3 ve Sym 4 gruplarnn elemanlarn temel makaslarn carpm olarak en ksa bicimde
yazn.
3.30. Sym 3 ve Sym 4 gruplarnn elemanlarn ardsk makaslarn carpm olarak en ksa
bicimde yazn.
3.31. Sym 3 ve Sym 4 gruplarnn elemanlarn (1 2) ve (1 2 . . . n) elemanlarnn carpm
olarak yazn.
3.32. C
ift sayda makasn carpmnn tek sayda makasn carpmna esit olamayaca
gn g
osterin. (Bunun kant zordur; ileride, biraz daha grup teorisi
og
rendi
gimizde bunun cok
daha kolay bir kantn g
orece
giz.)
3.5. Alt n Grubu
3.5
45
Alt n Grubu
Onceki
altbol
umde Sym nnin her elemannn makaslarn carpm olarak yazldgn gord
uk. Sym nnin cift sayda makasn carpm olarak yazlan elemanlarndan olusan k
umeye Alt n diyelim. Alt n k
umesinin bileske islemi altnda
kapal oldugu belli, ne de olsa 2k makasn carpmyla, 2 makasn carpmn
carparsak, 2(k + ) makasn carpmn elde ederiz. Alt nnin elemanlarnn tersi
de Alt ndedir, cu
nk
u bir makasn tersi yine bir makastr. Idn de Alt n k
umesindedir, cu
nk
u Idn yi 0 tane makasn carpm olarak gorebiliriz, ya da eger n 2
ise, Idn yi (1 2)(1 2) olarak yazabiliriz. Demek ki Sym nnin Alt n altk
umesi
(bileske islemiyle birlikte) kendi basna bir gruptur.
Mesela Alt 4 grubu asagdaki elemanlardan olusur:
Id4 , (1 2)(3 4), (1 3)(2 4), (1 4)(2 3),
(1, 2 3), (1 2 4), (1 3 4), (2 3 4),
(1 3 2), (1 4 2), (1 4 3), (2 4 3).
Bundan boyle n 2 olsun. Eger Alt nyi soldan ya da sagdan (1 2) ile (ya
da herhangi bir makasla) carparsak tek sayda makasn carpm olarak yazlan
elemanlar k
umesini buluruz. Bunun tersi de dogrudur: Tek sayda makasn
carpm olarak yazlan bir eleman solda ya da sagdan (1 2) ile carparsak
cift sayda makasn carpm olarak yazlan elemanlar k
umesini, yani Alt nyi
buluruz. Demek ki,
Sym n = Alt n (1 2) Alt n
olur. Birazdan Alt n ve (1 2) Alt n altk
umelerinin ayrk olduklarn gosterecegiz. Yani cift sayda makasn carpm olarak yazlan bir eleman tek sayda
makasn carpm olarak yazlamaz. Makaslarn carpmndan olusan olas bir
1 2k = 1 2+1
esitliginde, t
um makaslar esitligin bir tarafnda toplayarak, tek sayda makasn carpmnn Idn ye esit oldugunu gor
ur
uz. Bunun m
umk
un olmadgn
gostermemiz lazm. Diyelim, (ai bi ) makaslar icin
(1)
(a1 b1 )(a2 b2 ) (ak bk ) = Idn .
Burada ai = bi varsaymn yapyoruz elbette.

(a2 b2 ) (ak bk )
carpmnda a1 mutlaka belirmeli, aksi halde (1)in solundaki carpmda a1 , a1 e
degil b1 e giderdi. a1 in soldan ikinci makastan itibaren belirdigi ilk makas ele
alalm. Diyelim a1 ilk defa iinci makasta beliriyor. i 2 elbette. (ai bi ) makas
yerine buna esit olan (bi ai ) makasn alrsak, ai = a1 varsaymn yapabiliriz.
46
Simdi bu iinci makas soldan ikinci makas olarak yazabilecegimizi gorecegiz.

makastan sonra ve iinci makastan once a1 belirmedigini aklmzda tutup
Ilk
su gozlemi yapalm: a, b, c, d birbirinden farkl saylar ise,
(c d)(a b) = (a b)(c d) ve (b c)(a b) = (a c)(b c) = (a c b)
esitlikleri gecerlidir. Bu esitlikleri kullanarak iinci makasta beliren a1 saysn,
teker teker sola gecirerek ikinci makas haline getirebiliriz ve bunu yaparken
araya daha fazla a1 koymus olmayz. Yani carpmdaki a1 says ayn kalr,
ama iinci makasta beliren i artk ikinci makasta belirir. Ayrca yeni carpmda
makas says degismez. Boylece (1) carpm
(2)
(a1 b1 )(a1 b2 )(a3 c3 ) (ak bk ) = Idn
biciminde bir esitlige don

usu
r. Eger b2 = b1 ise, en soldaki iki makas sadelestirip k 2 tane makasn carpmnn Idn oldugunu gor
ur
uz ve t
umevarmla
k 2nin, dolaysyla knn da cift olduguna h
ukmederiz. Bundan boyle b2 = b1
varsaymn yapalm. Ama
(a1 b1 )(a1 b2 ) = (a1 b2 )(b1 b2 ) = (a1 b2 b1 )
esitlikleri gecerli oldugundan, (2) esitligini
(3)
(a1 b2 )(b1 b2 )(a3 c3 ) (ak bk ) = Idn
olarak yazabiliriz. Sadece ilk iki terim degisti. Ama carpmdaki a1 says 1
azald, ikinci makasta beliren a1 kayboldu. Bu islemi tekrar tekrar yaparak,
ya ky 2 eksiltip k2 yaparz (ve t
umevarmla sonuca varrz), ya da en bastaki
slemler bittiginde carpmda
a1 dsnda carpmlardaki t
um a1 leri yok ederiz. I
tek bir a1 kalamayacagndan, bir zaman sonra sadelestirme olmal ve uzunluk
2 eksilmeli. Boylece istedigimiz kantlanms olur. Buldugumuzu yazalm:
Teorem 3.2. n 2 olsun. Sym nnin cift sayda makasn carpm olarak
yazlan elemanlar n!/2 tane eleman olan bir gruptur.

Alt n grubu alterne grup olarak bilinir. Grup teorisinde cok onemlidir.
Yukardaki kant [Sp]tan alnmstr. Ileride

Teorem 3.2nin daha kavramsal
ve daha az zahmetli bir kantn verece
giz. (Bkz. Teorem 14.3.)
Sym nnin bir eleman farkl bicimlerde ve farkl saylarda makaslarn carpm olarak yazlabilir, yani eger Sym n eleman k tane makasn carpm
olarak yazlyorsa, k says nn bir degismezi degildir; ote yandan (1)k says
nn bir degismezidir, cu
nk
u k tane makasn carpm tane makasn carpmna
esitse, artk k saysnn cift oldugunu biliyoruz. Bu (1)k saysna nn
i
sareti ad verilir ve 1e esit olan bu say sg olarak gosterilir.
Alstrmalar
3.6. Sym nde Esleniklik
47
3.33. Sym nin 3e b

ol
unen sayda makaslarn carpm da bir grup olur elbette. Ama bu grup
Sym nye esittir!
3.34. Alt 5in elemanlarnn tiplerini ve her bir tipten kac tane oldu
gunu bulun.
3.35. Bir
onceki alstrmay n = 6, . . . , 10 icin yapn.
3.36. Her , Sym n icin sg() = sg() sg() oldu
gunu g
osterin.
3.6
Sym nde Esleniklik
Sym 9da, orne

gin
(1 2)(3 4 5)(6 7 8) ile (2 9)(3 7 6)(4 5 8)
elemanlar ayn tiptendirler, cu
nk
u her ikisinde de her k icin uzunlugu k
olan her ayrk dong
uden ayn sayda vardr. Sym 9un elemanlarnn tiplerini
sralayalm:
Id0 tipi
(1 2) tipi
(1 2 3) tipi
(1 2)(3 4) tipi
(1 2 3 4) tipi
(1 2)(3 4 5) tipi
(1 2 3 4 5) tipi
(1 2)(3 4)(5 6) tipi
(1 2)(3 4 5 6) tipi
(1 2 3)(4 5 6) tipi
(1 2 3 4 5 6) tipi
(1 2)(3 4)(5 6 7) tipi
(1 2)(3 4 5 6 7) tipi
(1 2 3)(4 5 6 7) tipi
(1 2 3 4 5 6 7) tipi
(1 2)(3 4)(5 6)(7 8) tipi
(1 2)(3 4)(5 6 7 8) tipi
(1 2)(3 4 5)(6 7 8) tipi
(1 2)(3 4 5 6 7 8) tipi
(1 2 3)(4 5 6 7 8) tipi
(1 2 3 4)(5 6 7 8) tipi
(1 2)(3 4)(5 6)(7 8 9) tipi
(1 2)(3 4)(5 6 7 8 9) tipi
(1 2)(3 4 5)(6 7 8 9) tipi
(1 2 3)(4 5 6)(7 8 9) tipi
(1 2 3)(4 5 6 7 8 9) tipi
(1 2 3 4)(5 6 7 8 9) tipi
(1 2 3 4 5 6 7 8 9) tipi
48
Her birinden kac tane oldugunu ileride bulacagz. Bu paragrafta amacmz

ayn tipten iki eleman arasnda grup teorisi acsndan nasl bir iliski oldugunu
irdelemek. Ornek
olarak ayn tipten olan
f = (1 2)(3 4)(5 6 7 8 9)
perm
utasyonuyla
g = (1 5)(2 8)(3 7 9 6 4)
perm
utasyonuna bakalm. Birincisinde saylarn adlarn degistirirsek (Saylar
T
urkceden Macarcaya cevirelim), mesela
1
2
3
4
5
6
7
8
9
yerine
yerine
yerine
yerine
yerine
yerine
yerine
yerine
yerine
1
5
2
8
3
7
9
6
4
yazarsak (Macarca 2 yerine 5 deniyormus) ikincisini buluruz.

g = (1 5)(2 8)(3 7 9 6 4) = (8 2)(1 5)(7 9 6 4 3)
oldugundan, soyle de yapabilirdik:
1
2
3
4
5
6
7
8
9
yerine
yerine
yerine
yerine
yerine
yerine
yerine
yerine
yerine
8
2
1
5
7
9
6
4
3
de yazabilirdik. Bu yerine yazmann ne demek oldugunu gorelim. Ikinci

yer
degisikligini ele alarak,
h = (1 8 4 5 7 6 9 3)
yazalm ve
h f h1
3.6. Sym nde Esleniklik
49
elemanna bakalm. (Eger h, T

urkceden Macarcaya sozl
ukse, h1 Macarcadan T
urkceye sozl
uk olsun; boylece T
urkce bir don
usu
m olan f yi Macarcaya
cevirmisoluruz. Tahmin edilecegi u
zere f nin tipi degismemeli. Asagda bileske
icin artk yazmayacagz.)
hf h1 = (1 8 4 5 7 6 9 3)(1 2)(3 4)(5 6 7 8 9)(1 3 8 6 7 5 4 8)
= (1 5)(2 8)(3 7 9 6 4) = g
buluruz. Yani
hf h1 = g
olur. Ve elbette soldaki hleri sag tarafa atarak ve k = f 1 tanmn yaparsak,

kgk 1 = f
buluruz. Eger Sym nnin f ve g elemanlarnn tipleri aynysa, bir h Sym n
icin,
hf h1 = g
olur. Bu esitligi saglayan birden cok h Sym n vardr ama en az bir tane
vardr.
Teorem 3.3. Eger Sym nnin f ve g elemanlarnn tipi aynysa, o zaman bir
h Sym n icin hf h1 = g olur. Bunun tersi de dogrudur: Eger bir h Sym n
icin hf h1 = g oluyorsa o zaman f ve gnin tipleri ayndr.
Kant: Birinci ksmn kantnn nasl olmas gerektigi teoremden once yaz
lanlardan belli. Ikinci
onermeyi kantlayalm. Diyelim f nin icinde uzunlugu
k ile baslayan bir dong
u var. Bu dong
un
un (1 2 . . . k) dong
us
u oldugunu
varsaymak bize bir sey kaybettirmez. Oyle

yapalm. Simdi
g(h(1)) = (hf h1 )(h(1)) = h(f (1)) = h(2)
olur. Ayrca
g(h(2)) = (hf h1 )(h(2)) = h(f (2)) = h(3)
olur. Bunu h(k)ya kadar devam ettiririz, her i = 1, 2, . . . , k 1 icin

g(h(i)) = h(i + 1)
buluruz. k icin ise,
g(h(k)) = (hf h1 )(h(k)) = h(f (k)) = h(1)
bulunur. Yani f nin (1 2 . . . k) dong
us
u, gde (h(1) h(2) . . . h(k)) dong
us
une
don
usm
ust
ur. Her dong
u icin ayn sey oldugundan kantmz tamamlanmstr.
50
Sonu
c 3.4. Eger n 5 ise (a b c) Alt n gibi u
cl
u d
ong
uler Alt nde
esleniktirler, yani ve bu t
ur iki eleman ise, bir Alt n icin 1 =
olur.
Kant: Bu esitligi saglayan bir Sym n oldugunu biliyoruz. Eger Alt n
ise sorun yok. Aksi halde, n 5 oldugundan nn yerinden oynatmadg iki
farkl i, j {1, 2, . . . , n} vardr; simdi = (i j) Alt n olur ve elbette
1 = 1 = olur.
3.7
Sym nde Hangi Tipten Kac Eleman Var?
Sym n ile biraz daha hasr nesir olmak icin biraz hesap yapalm. Bu ve bundan
sonraki bol
um, Sym nnin anlaslmas icin ya da grup teorisi icin illa okunmas
gereken bol
umler degildir. Konuyla daha asina olmak isteyenlere onerilir ama.
Sym nde tipi ayn olan elemanlarn saysn hesaplayalm.
Orne
gin (1 2) gibi ikili dong
u biciminde yazlabilen kac eleman vardr?
Eger n = 4 ise 6 tane vardr:
(1 2), (1 3), (1 4), (2 3), (2 4), (3 4).
Eger n = 5 ise, 10 tane vardr:
(1 2), (1 3), (1 4), (1 5), (2 3), (2 4), (2 5), (3 4), (3 5), (4 5).
Genel olarak bu tip elemanlardan nnin ikilisi kadar, yani
( )
n
n(n 1)
=
2
2
tane vardr.
Ya (1 2 3) gibi yazlabilen kac eleman vardr?
( )
n
3
tane degil. C
u
nk
u sectigimiz her u
cl
u icin iki ayr secenegimiz var. Orne
gin,
1, 2, 3 secilmisse, bu saylarla elde edecegimiz (1 2 3) ve (1 3 2) gibi iki ayr
perm
utasyon var. Bu tipten toplam
( )
n
2
3
tane eleman vardr. n = 5 olsun ve bu 20 elemann her birini yazalm:
(1 2 3),
(2 3 4),
(1 3 2),
(2 4 3),
(1 2 4),
(2 3 5),
(1 4 2),
(2 5 3),
(1 2 5),
(2 4 5),
(1 5 2),
(2 5 4),
(1 3 4), (1 3 5), (1 4 5),

(3 4 5),
(1 4 3), (1 5 3), (1 5 4),
(3 5 4).
3.7. Sym nde Hangi Tipten Kac Eleman Var?
51
Ya (12)(34) tipinden? Birinci cift icin

( )
n
2
secenek var. Ikinci

cift icin
(
)
n2
2
tane secenek vardr. Ancak bu iki sayy carparsak yanls sonuc buluruz. C
u
nk
u boyle yaparsak (12)(34) ve (34)(12)yi sanki iki ayr elemanms gibi iki kez
sayarz. C
arpm ikiye bolmek gerekir. Sonuc olarak, (12)(34) tipinden
(n)(n2)
2
2
tane eleman vardr. Gene n = 5 icin bu 15 elemann hepsini teker teker yazalm:
(1 2)(3 4),
(1 3)(2 4),
(1 4)(2 3),
(1 5)(2 3),
(2 3)(4 5),
(1 2)(3 5),
(1 3)(2 5),
(1 4)(2 5),
(1 5)(2 4),
(2 4)(3 5),
(1 2)(4 5),
(1 3)(4 5),
(1 4)(3 5),
(1 5)(3 4),
(2 5)(3 4).
Ayn tipten olan elemanlara e

slenik denir. Eslenik elemanlardan olusan
k
umeye de e
sleniklik snf denir.
Asagdaki tabloda n = 2, . . . , 8 icin, Sn de her eslenik snfnda kac eleman
oldugunu hesapladk. Her s
utunun altnda buldugumuz saylar toplayarak,
toplamn n! olup olmadgn kontrol ettik. Boylece yaptgmz hesaplarn saglamasn yapms olduk. (Gene de hata olabilir! Yanlsa tahamm
ul
u olmayan
okur kendi basna hesaplamaldr bu saylar.)
52
Sym 2
1
1
Id
(12)
(123)
(12)(34)
(1234)
(12)(345)
(12345)
(12)(34)(56)
(12)(3456)
(123)(456)
(123456)
(12)(34)(567)
(12)(34567)
(123)(4567)
(1234567)
(12)(34)(56)(78)
(12)(34)(5678)
(12)(345)(678)
(12)(345678)
(123)(45678)
(1234)(5678)
(12345678)
Toplam
Eslenik Snflar Says

Sym 3 Sym 4 Sym 5
1
1
1
3
6
10
2
8
20
3
15
6
30
20
24
24
120
Sym 6
1
15
40
45
90
120
144
15
90
40
120
Sym 7
1
21
70
105
210
420
504
105
630
280
840
210
504
420
720
720
5040
Sym 8
1
28
112
210
420
1120
1344
420
2520
1120
3360
1680
4032
3360
5760
105
1260
1120
3360
2688
1260
5040
40320
Orne
gin tipi, (1 2)(3 4)(5 6) elemannn tipiyle ayn olan eleman saysn
bulmak icin,
( )(
)(
)
n n2 n4
2
2
2
saysn 3!e bolmek zorundayz, aksi halde, ornegin, hepsi birbirine esit olan
(1 2)(3 4)(5 6), (1 2)(5 6)(3 4), (3 4)(1 2)(5 6),
(3 4)(5 6)(1 2), (5 6)(1 2)(3 4), (5 6)(3 4)(1 2)
perm
utasyonlarn hepsini ayr ayr sayms olurduk.
Bunun gibi, n 22 icin, Sym nde, tipi
(1 2)(3 4)(5 6)(7 8)(9 10)(11 12 13)(14 15 16)(17 18 19)(20 21 22)
olan elemanlardan tam,
(n)(n2)(n4)(n6)(n8)(n10)(n13)(n16)(n19)
2
5! 4!
24
3.7. Sym nde Hangi Tipten Kac Eleman Var?
53
tane vardr; paydaki ilk bes ve son dort terim sadelesir ve geriye,
n!
(n 22)! (5!25 ) (4!34 )
kalr. Bir sonraki teoremi okudugunuzda bu saynn anlamn daha iyi anlaslacak.
Teorem 3.5.
ong
ulerin says olsun.
f Sn olsun. ki , f de i uzunlugundaki d
(Demek ki
i ki = n.) O zaman, f nin esleniklik snfnn eleman says,
(k1
!1k1 ) (k
n!
k
k
2 !2 2 ) (kn !n n )
olur3 .
Kant: Once
dong
ulerimizin parantezlerini hazrlayalm.
( )( ) . . . ( )(
)(
)...(
)(
)(
)...(
)...
Burada k1 tane 1 saylk parantez, k2 tane 2 saylk parantez, ..., kn tane n

saylk parantez var. (En uzun dong
un
un uzunlugu ancak n olabilir.) Say ko
nulabilecek toplam n tane yuva var. Once
n tane sayy her bicimde bu parantezlere (her parantezin kabul ettigi kadar) yerlestirelim. Bunu elbette n! degisik
bicimde yapabiliriz. Ama bu n! yerlestirmenin bazlar Sn nin ayn elemann
cinde i
verir. Kac tanesinin ayn eleman verdigini bulup bu sayya bolelim. I
tane say yerlestirilebilen bir parantezi alalm. Bu parantezin icindeki saylar
i degisik bicimde yerlestirirsek Sn nin ayn elemann elde ederiz. Orne

gin,
(1 2 3 4 5), (2 3 4 5 1), (3 4 5 1 2), (4 5 1 2 3), (5 1 2 3 4)
yerlestirmeleri ayn perm
utasyonu verir. Bu parantezlerden tam ki tane oldugundan, saylar bulunduklar parantezlerden ckarmadan
i ki
yandan
tane farkl yerlestirmenin ayn perm
utasyonu verdigini buluruz. Ote
bu parantezlerin de yerlerini degistirebiliriz. Ornegin,

(1 2)(3 4)(5 6), (1 2)(5 6)(3 4), (3 4)(1 2)(5 6),
(3 4)(5 6)(1 2), (5 6)(1 2)(3 4), (5 6)(3 4)(1 2)
yerlestirmelerinin hepsi ayn perm
utasyonu verir. i uzunlugundaki ki parantezi
ki ! farkl bicimde yerlestirebiliriz. Demek ki sadece i uzunlugundaki parantezlere yaplan
iki ki !
3
Bu saynn bir tamsay olmas bile sasrtc olmal!
54
tane farkl yerlestirme ayn perm

utasyonu verir. Bunlar i = 1, 2, . . . , n icin
carparsak, toplam
(1k1 k1 !)(2k2 k2 !) (iki ki !) (nkn kr !)
farkl yerlestirmenin ayn perm
utasyonu verecegini buluruz. Demek ki bu tipteki eleman saysn bulmak icin, toplam yerlestirme says olan n! saysn bu
sayya bolmeliyiz.
Onceki
sayfadaki listede Sym nde en fazla eleman olan esleniklik snflarn
koyu harflerle, Id perm
utasyonu dsnda, en az eleman olan snflar da alt cizili
olarak gosterdik.
Belli ki, eger n 5 ise en az (12) tipinde eleman var.
Ve gene belli ki Sn de en kalabalk snf
(1 2 . . . n 1)
snf. Bu snfn n(n 2)! tane, yani
n!
(n 1)
tane eleman var. Bir baska deyisle, her n1 elemandan biri bu tipten (yani bu
esleniklik snfnda). En az elemanl eslenik snfnn (1 2)nin esleniklik snf
oldugunu birazdan kantlayacagz.
(1 2 . . . n 1)
elemannn snfnn en kalabalk oldugu da dogru ama bu olgunun bu kitaba
alacak kadar kolay bir kantn bilmiyorum. Merakl okur Matematik D
unyas
dergisinin 2003-II saysnn 103

unc
u sayfasndaki Ozer
C
ozerin kantn okuyabilir. Zaten o kadar da ilginc bir soru degil!
3.8
Sym nde Eslenik Snf Says
Her esleniklik snfnn saysn bulduk. Peki Sym n k

umesinde kac tane esleniklik snf var? Birkac sayfa once esleniklik snflarn ve dolaysyla kac tane
olduklarn n = 8e kadar teker teker bulduk. Biraz daha ileri gidelim:
Sn deki esleniklik snf says aslnda n saysnn par
calan
s saysna
esittir. Orne
gin, eger n = 6 ise, nnin parcalanslaryla esleniklik snflar
3.8. Sym nde Eslenik Snf Says
55
arasnda soyle bir perm

utasyon vardr:
6
6
6
6
6
6
6
6
6
6
6
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
1+1+1+1+1+1
2+1+1+1+1
3+1+1+1
2+2+1+1
4+1+1
3+2+1
5+1
2+2+2
4+2
3+3
6
Id snf
(1 2) snf
(1 2 3) snf
(1 2)(3 4) snf
(1 2 3 4) snf
(1 2 3)(4 5) snf
(1 2 3 4 5) snf
(1 2)(3 4)(5 6) snf
(1 2 3 4)(5 6) snf
(1 2 3)(4 5 6) snf
(1 2 3 4 5 6) snf
Bir dogal saynn parcalans says, o sayy (sra gozetmeden) dogal saylarn
toplam olarak kac t
url
u yazlabilecegidir. Dolaysyla 6nn parcalans says
yukarda gor
uld
ugu
gibi 11dir, Sym 6nn esleniklik snf saysna esittir. Genel
olarak, Sym nnin esleniklik snf says nnin parcalans saysna esittir. Ilk
birkac say icin liste asagda:
n : 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 15
snf says : 1 2 3 5 7 11 15 22 30 42 56 77 101 135
Uzerine
pek cok arastrmalar yaplan parcalans says matematigin baska bir
dalnn konusudur ve bu konuya daha fazla girmeyecegiz.
Teorem 3.6. Eger n 4 ise, (1 2)nin esleniklik snf, Idin snf dsnda,
Sym nnin en az elemanl esleniklik snfdr.
Kant: Id = f Sym n olsun. f nin esleniklik snfnn eleman saysn [f ]
olarak gosterelim. f yi ayrk dong
ulerine ayrp, uzunlugu r olan dong
ulerini,
adna fr diyecegimiz bir elemanda toparlayalm. Ornegin

f = (1 2)(3 4)(5 6 7 8)
ise
f2 = (1 2)(3 4), f3 = Id, f4 = (5 6 7 8).
Demek ki her fr uzunlugu r olan ayrk dong
ulerin carpm ve f , bu fr lerin
carpm. Eger f ve g perm
utasyonlar ayn tiptelerse, yani ayn esleniklik
snfndalarsa, elbette fr ve gr de ayn esleniklik snfndadrlar. Ve fr ile ayn
esleniklik snfnda olan her eleman mutlaka f ile ayn esleniklik snfnda olan
bir elemanda belirir, hatta muhtemelen 1den fazla kez belirir. Orne
gin yukardaki ornekteki f2 ile ayn esleniklik snfnda olan (1 3)(2 5) eleman, f ye
eslenik olan (1 3)(2 5)(4 6 7 8) elemannda belirir. Eger fr = Id ise, [fr ] [f ]
56
esitsizligi bu y
uzden bariz. Demek ki [(1 2)] [fr ] esitsizligini kantlamak
yeterli.
Bundan boyle, f , herbirinin uzunlugu r olan k ayrk dong
un
un carpm
olsun. Demek ki kr n. Ayrca 2 r. Bu bilgiler daha sonra gerekecek.
Simdi g = (1 2 . . . r) olsun. Once

[g] [f ] esitsizligini kantlayacagz. Her iki
sayy da ack ack bulabiliriz:
( )
n
[g] =
(r 1)!
r
( )(
) (
)
n nr
n kr + r ((r 1)!)k
[f ] =
r
r
k!
r
(Teorem 3.5i de kullanabilirdik.) Bundan sonra [g] [f ] esitsizligini k ve n
u
zerine t
umevarmla kantlamak, biraz mesakkatli olsa da cok zor degil; okura
brakyoruz. Demek ki [(12)] [g] esitsizligini, yani
( ) ( )
n
n
(r 1)!
2
r
esitsizligini kantlamamz gerekiyor. Bu da mesakkatli belki ama kolay. Ufak
tefek ayrntlar saymazsak teorem boylece kantlanmstr.

Alstrmalar
3.37. (Bu soru IMO 1987 yarsmasnda sorulmustur).
Pn (k) = |{f Symn : f tam k eleman sabitliyor}|
olsun.
kPn (k) = n!
k=0
esitli
gini kantlayn.
3.38. Her i = 1, . . . , n 1 icin i = (i, i + 1) Sn olsun. Sn nin her elemannn sonlu tane
i nin carpm oldu
gunu kantlayn. Her i ve j = 1, . . . , n 1 icin ya (i j )1 = Id, ya
2
(i j ) = Id, ya da (i j )3 = Id olmal. Kantlayn.
3.39. Her i = 2, . . . , n icin i = (1, i) Sn olsun. Sn nin her elemannn sonlu tane i nin
carpm oldu
gunu kantlayn.
3.40. Sym Nnin her elemannn f 2 = g 2 esitliklerini sa
glayan iki f ve g perm
utasyonu icin
f g olarak yazld
gn kantlayn.
4. Elemanlarn Kuvvetleri ve
Dereceleri
4.1
Elemanlarn Kuvvetleri
Bundan boyle, (Z, +) ve (Sym X, ) orneklerinde oldugu gibi somut bir gruptan
sozedilmiyorsa, yani sozkonusu olan ozellikle belirtilmemis rastgele bir grupsa,
yani ne grubun elemanlar ne de islemi belirtilmisse, yerine ve x y yerine
x y, hatta hic noktasz xy yazacagz. Ayrca e yerine 1 yazacagz. Tabii bu 1,
1 dogal says olmayabilir. Onceki

yazda kantladgmz
y = x1 x y = e y x = e
esdegerlikleri bir defa daha bu dilde yazalm, onemliler cu
nk
u:
y = x1 xy = 1 yx = 1.
Bir grubun bir x eleman kendisiyle n defa carpldgnda elde edilen eleman
xn olarak gosterilir ve bu elemana xin ninci k uvveti ad verilir. Burada n
pozitif bir dogal saydr. x0 eleman 1 olarak tanmlanr. Tanm geregi x1 = x
olur. Diger kuvvetlerin ne demek olduklar bariz: x2 = xx, x3 = xxx = x2 x =
xx2 . Bir grubun bir x elemannn kuvvetinin formel tanm soyle: x0 = 1 ve
her n N icin xn+1 = xn x.
Eger bir grupta, n > 0 tamsays icin xn = 1 olursa, o zaman, xxn1 =
xn = 1 oldugundan, yukardaki esdegerliklere gore x1 = xn1 olur. Bu onemli
gozlemi sk sk kullanacagz. Bunun ozel bir durumu olarak, x2 = 1 ise x1 = x
oldugu bulunur.
Onsav
4.1. Bir grupta her x eleman ve her n, m N icin xn xm = xn+m ve
n
m
(x ) = xnm olur. Demek ki xn xm = xm xn olur.
Kant: Birinci esitlikten baslayalm. m u
zerine t
umevarmla kantlayacagz.
Eger m = 0 ise
xn xm = xn x0 = xn 1 = xn = xn+0 = xn+m .
58
4. Elemanlarn Kuvvetleri ve Dereceleri
Simdi esitligin m icin dogru oldugunu varsayp esitligi m + 1 icin kantlayalm:

xn xm+1 = xn (xm x) = (xn xm )x = xn+m x = x(n+m)+1 = xn+(m+1) .
Sra ikinci esitlikte. Eger m = 0 ise hem (xn )m hem de xnm eleman 1e esittir.
Simdi esitligin m icin dogru oldugunu varsayalm. Kantlanan bir onceki esitligi
kullanarak,
(xn )m+1 = (xn )m xn = xnm xn = xnm+n = xn(m+1)
elde ederiz. Kantmz tamamlanmstr.
Eger n > 0 bir tamsayysa, xn yi (xn )1 olarak (yani xn nin tersi olarak)
tanmlyoruz:
xn = (xn )1 .
Ama burada bir seyi kontrol etmek gerekir: Daha once x1 elemann xin tersi
olarak tanmlamstk. Oysa burada x1 in farkl bir tanmn yaptk: Burada
x1 (eger tanmda n = 1 alnrsa), x1 in, yani xin tersi olarak tanmlanmstr.
Her iki tanmn da ayn eleman isaret ettigi belli, yani daha onceki tanmla bu
tanm n = 1 ise ort
usu
yor; bir sorun yok. Hatta tanmda n = 0 bile alabiliriz,
gene bir sorun olmaz: Eski tanma gore x0 = x0 = 1 diger yandan yeni tanma
gore de x0 = (x0 )1 = 11 = 1 ckar.
Pozitif n tamsaylar icin (tanm geregi) dogru olan bu esitligin taraflarnn
tersini alrsak xn = (xn )1 elde ederiz. Demek ki m = n icin (xm )1 = xm
olur. ayn esitligin negatif saylar icin de dogru oldugunu gor
ur
uz. Demek ki
her n Z icin
xn = (xn )1
olur.
Onsav
4.2. Bir grubun her x eleman ve her n, m Z icin xn xm = xn+m ve
n
m
(x ) = xnm olur. Demek ki (x1 )n = xn ve xn xm = xm xn olur.
Kant: Birinci esitlikten baslayalm. Gerekirse kantlamak istedigimiz esitligin
tersini alarak (o zaman x(n+m) = xm xn elde ederiz), n+m 0 varsaymn
yapabiliriz. Demek ki ya n 0 ya da m 0. Onsav

4.1den dolay n ya da
mnin negatif oldugunu varsayabiliriz.
Birinci S
k: m < 0. Bu durumda Onsav
4.1e gore,
xn+m (xm )1 = xn+m xm = x(n+m)+(m) = xn
olur. Sol taraftaki xm yi sag tarafa atarak istedigimiz xn+m = xn xm esitligini
elde ederiz.
Ikinci
S
k: n < 0. Bu durumda Onsav
4.1e gore,
(xn )1 xn+m = xn xn+m = x(n)+(n+m) = xm
4.1. Elemanlarn Kuvvetleri
59
olur. Soldaki xn yi sag tarafa atarak istedigimiz xn+m = xn xm esitligini elde

ederiz.
Gelelim (xn )m = xnm esitligine. Gerekirse taraflarn tersini alarak m 0
varsaymn yapabiliriz. Eger m = 0 ise esitlik 0nc kuvvetin tanmndan
ckyor. Esitligin m icin dogru oldugunu varsayp esitligi m+1 icin kantlayalm.
Kantlanan bir onceki esitlikten ve tanmdan,
(xn )m+1 = (xn )m xn = xnm xn = xnm+n = xn(m+1)
elde ederiz.
(x1 )n = xn esitligi bir oncekinden elde edilir. Nitekim bir onceki (xn )m =
xnm esitliginde n = 1 alrsak, her m Z icin (x1 )m = xm buluruz.
Son esitligin kant: xn xm = xn+m = xm+n = xm xn .

Sonu
c 4.3. Her grubun her x eleman icin, {xn : n Z} k
umesi carpma ve
tersini alma islemleri altnda kapaldr ve grubun etkisiz elemann icerir. Bir
baska deyisle bu k
ume grubun islemi altnda kendi basna bir grup olur.
Kant: Dogrudan bir onceki onsavn sonucudur.
Ama dikkat, {xn : n Z} k

umesi sonsuz olmak zorunda degildir. Bu
konuya bir sonraki bol
umde deginecegiz.
Sonu
c 4.4. Eger bir grubun bir x eleman icin xn = 1 oluyorsa ve eger n
says k saysn b
ol
uyorsa (yani k mod n oluyorsa), o zaman xk = x
olur.
Kant: k = nu olsun. O zaman xk = x+nu = x xnu = x (xn )u = x 1u =
x 1 = x olur.
Onemli
bir seye dikkat etmek lazm: (xy)n eleman xn y n elemanna esit
yandan eger xy = yx ise (xy)n = xn y n olur. Simdi bunu
olmayabilir. Ote
kantlayalm.
Onsav
4.5. Eger bir grubun x ve y elemanlar birbirleriyle degisiyorlarsa, yani
xy = yx ise o zaman her n ve m tamsays icin xn y m = y m xn ve (xy)n = xn y n
olur.
olarak m 0 varsaymn
Kant: Once
xy m = y m x esitligini kantlayalm. Ilk
yapalm. Eger m = 0 ya da m = 1 ise kantlayacak bir sey yok. Esitligin m
icin gecerli oldugunu varsayalm. O zaman esitlik m + 1 icin de gecerli olur:
xy m+1 = x(yby b) = (xy m )y = (y m x)y = y m (xy)
= y m (yx) = (y m y)x = y m+1 x.
Demek ki her m 0 icin xy m = y m x. Eger m < 0 ise, m > 0 oldugundan,
biraz once yaptgmzdan
xy m = y m x
60
olur. y m terimlerini diger tarafa atarak

xy m = y m x
buluruz.
Simdi de xn y m = y m xn esitligini kantlayalm. Eger n = 0 ise esitlik bariz. Eger esitlik n icin dogruysa, biraz once kantlanan y n x = xy n esitligini
kullanarak,
(xy)n+1 = (xy)n (xy) = (xn y n )(xy) = xn (y n x)y
= xn (xy n )y = (xn x)(y n y) = xn+1 y n+1
elde ederiz. Demek ki (t
umevarmla) esitlik n 0 icin dogru. Simdi n < 0
olsun. m = n > 0 tanmn yapalm. Biraz once kantladgmz (xy)m =
xm y m esitligini ters cevirirsek, y m xm = (xy)m , yani y n xn = (xy)n buluruz.
Bu ve bir onceki esitlik xn y n = (xy)n verir.
Ilerde
bu onsavlar referans vermeden ozg
urce kullanacagz.
Notlar ve Ornekler
4.1. E
ger g = (1 2 3 4)(5 6 7 8 9) Sym 9 ise
g2
g3
g4
g5
g6
g7
g8
g9
g 10
olur. Dolaysyla
=
=
=
=
=
=
=
=
=
(1 3)(2 4)(5 7 9 6 8)
(1 4 3 2)(5 8 6 9 7)
(5 9 8 7 6)
(1 2 3 4)
(1 3)(2 4)(5 6 7 8 9)
(1 4 3 2)(5 7 9 6 8)
(5 8 6 9 7)
(1 2 3 4)(5 9 8 7 6)
(1 3)(2 4)
( )2
g 20 = g 102 = g 10 = [(1 3)(2 4)]2 = Id9
ve g 1 = g 19 olur. Ayrca,
( )7
g 143 = g 207+3 = g 20 g 3 = g 3 = (1 4 3 2)(5 8 6 9 7)
olur.
4.2. g = (1 2)(3 4 5)(6 7 8 9)(10 11 12 13 14) ise g 143 perm
utasyonunu bulalm. g 60 = Id
143
23
23
oldu
gu belli. Demek ki g
=g .S
imdi g perm
utasyonunu bulalm. Kareler alarak,
g2
g4
g8
g 16
=
=
=
=
(3 5 4)(6 8)(7 9)(10 12 14 11 13)

(3 4 5)(10 14 13 12 11)
(3 5 4)(10 13 11 14 12)
(3 4 5)(10 11 12 13 14)
buluruz. Buradan
g 143
=
=
=
g 23 = g 16+81 = g 16 g 8 g 1
[(3 4 5)(10 11 12 13 14)][(3 5 4)(10 13 11 14 12)]
[(1 2)(3 5 4)(6 9 8 7)(10 14 13 12 11)]
(1 2)(3 5 4)(6 9 8 7)(10 13 11 14 12)
4.1. Elemanlarn Kuvvetleri
61
oyle de yapabilirdik: a = (1 2), b = (3 4 5), c = (6 7 8 9), d = (10 11 12 13 14) olsun.

Bu d
ort eleman birbirleriyle de
gisirler, yani mesela ab = ba olur.
a2 = Id9 , b3 = Id9 , c4 = Id9 , d5 = Id9
oldu
gundan,
g 143 = g 23 = (abcd)23 = a1 b2 c3 d3 = (1 2)(3 5 4)(6 9 8 7)(10 13 11 14 12)
olur.
4.3. E
ger G ve H birer grupsa ve g G ve h
H ise, G
H kartezyen carpmnda, her
n Z icin (g, h)n = (g n , hn ) olur. Benzer sey I Gi ve I Gi gruplarnda da gecerlidir.
4.4. E
ger grubun islemi + ise, ki bu durumda matematikciler arasnda yaplan bir anlasmaya
g
ore grup de
gismeli olmak zorundadr, o zaman g n yerine ng yazld
gn s
oylemistik.
slemi toplamayla yazlan bir grup olan Z Zden
I
ornek verelim. k Z ve (x, y) Z Z
icin k(x, y) = (kx, ky) olur.
Eger grubun islemi toplama (+) isaretiyle simgeleniyorsa (ki bu durumda

grubun abel oldugu varsaylr), o zaman Gnin etkisiz eleman 0 olarak ve bir
g elemannn tersi g olarak yazlr. Ayrca n Z icin g n yerine ng yazlr.
Elbette 1g = g, 0g = 0 ve 1g = g olur. Yukarda kantladgmz esitlikler
bu yeni yazlmla su hali alrlar: Her n, m Z ve her x, y G icin,
(n + m)x = nx + mx
n(mx) = (nm)x
n(x + y) = nx + ny.
Ayrca bu durumda
x + (y) yerine x y,
(x) + y yerine x + y,
(x) + (y) yerine x y
slemi toplama olarak yazlan bir gruba toplamsal grup denir. Bu
yazlr. I
durumda islemin her zaman degismeli oldugu varsayldgn bir kez daha anmsatalm.
Alstrmalar
4.5. E
ger bir grubun a ve b elemanlar icin ab = ba ve an = bm = 1 oluyorsa, e = ekok(n, m)
icin (ab)e = 1 esitli
gini kantlayn.
4.6. E
ger bir grubun bir a eleman icin an = am = 1 oluyorsa, d = ebob(n, m) icin ad = 1
esitli
gini kantlayn.
4.7. X bir k
ume, x X ve f Sym X olsun. E
ger f n (x) = x ve f m (x) = x oluyorsa,
d
d = ebob(n, m) icin f (x) = x esitli
gini kantlayn.
4.8. G bir grup ve c, x G olsun. E
ger xn , xm CG (c) ise, d = ebob(n, m) icin xd CG (c)
oldu
gunu kantlayn.
62
4.2
Elemanlarn Dereceleri
G bir grup ve g G olsun. Bazen bir n = 0 tamsays icin g n = 1 olur.

g n = (g n )1 = 1 oldugundan, eger g n = 1 esitligini saglayan bir n = 0
tamsays varsa, o zaman g n = 1 esitligini saglayan pozitif bir n dogal says
vardr. Bu durumda, g n = 1 esitligini saglayan en k
ucu
k n > 0 dogal saysna
gnin derecesi (ya da mertebesi) ad verilir ve bu deg g = n olarak gosterilir. Bazen de boyle bir n > 0 says yoktur; bu durumda derecenin sonsuz
oldugu soylenir ve deg g = yazlr. Derecesi 1 olan yegane eleman 1dir. Bir
grubun derecesi sonlu olan elemanlarna burulmal eleman ad verilir. Diger
elemanlar burulmasz eleman olarak anlr. Her eleman burulmal olan bir
gruba burulmal grup denir. Eger bir grupta bir n > 0 dogal says icin, her
g eleman g n = 1 esitligini saglyorsa, gruba sonlu eksponentli grup denir;
eger n bu esitlikleri saglayan en k
ucu
k dogal sayysa, grubun eksponentinin
n oldugu soylenir.
Eger G degismeli bir grupsa ve islemi + ile ifade edilmisse, g n yerine ng
yazldgn unutmayn. Konuya yeni baslayan biri icin, carpmsal ifadeden toplamsal ifadeye gecmek biraz zahmet ve dikkat gerektirebilir.
Notlar ve Ornekler
4.9. Bir grupta bir elemann ve tersinin dereceleri esittir: deg g = deg g 1 cu
nk
u
g n = 1 g n = 1
o
nermesi do
grudur.
4.10. Z, Q, R gruplarnda etkisiz eleman 0 dsnda elemanlarn dereceleri sonlu olamazlar
cu
nk
u bu gruplarda n Z icin nx = 0 oluyorsa, n = 0 olmak zorundadr.
4.11. g = (1 2 3 4)(5 6 7 8 9 ) elemannn derecesi 20dir.
4.12. Sym N grubunun su iki elemann alalm:
g = (0 1)(2 3)(4 5) . . . ve h = (1 2)(3 4)(5 6) . . .
Her iki elemann da derecesi 2dir. C
arpm (bileske yani) yaplrsa,
gh = ( . . . 6 4 2 0 1 3 5 . . . ) ve hg = ( . . . 5 3 1 0 2 4 6 . . . )
bulunur. deg g = deg h = 2dir ama deg gh = deg hg = olur.
4.13. G, eleman says cift olan sonlu bir grup olsun. Gnin derecesi 2 olan eleman oldu
gunu
g
osterece
giz. E
ger g 2 = 1 ise, g = g 1 olur. Ayrca her g eleman icin deg g = deg g 1
olur. {g G : g 2 = 1} k
umesi {g, g 1 } olarak ikiser ikiser gruplanrlar, dolaysyla
eleman says cifttir. Dolaysyla geriye kalan {g G : g 2 = 1} k
umesinin eleman says
da cift olmak zorundadr. Bu k
umede derecesi 1 olan 1 eleman da var. O eleman
ckarrsak geriye tek sayda derecesi 2 olan eleman kalr.
Ileride,
e
ger p bir asalsa ve p, G grubunun eleman saysn b
ol
uyorsa, o zaman Gnin
derecesi p olan bir eleman oldu
gunu g
osterece
giz (bkz. Teoprem 4.11 ve Teorem 10.15).
Alstrmalar
4.2. Elemanlarn Dereceleri
63
4.14. G1 ve G2 iki grup, g1 G1 ve g2 G2 olsun. E

ger g1 ve g2 elemanlarndan birinin derecesi sonsuzsa, G1 G2 kartezyen carpmnn (g1 , g2 ) elemannn da derecesinin
sonsuz oldu
gunu kantlayn. E
ger deg g1 ve deg g2 birer do
gal sayysa, deg(g1 , g2 ) =
ekok(deg g1 , deg g2 ) esitli
gini kantlayn. Buradan, e
ger deg(g1 , g2 ) = ise ya deg g1 in
ya da deg g2 nin sonsuz olmas gerekti
gi ckar.
4.15. Bir grupta derecesi sonlu olan iki elemann carpmnn derecesi sonlu olmak zorunda
mdr?
4.16. ab ve bann derecelerinin ayn oldu
gunu kantlayn. abc ve bcann derecelerinin ayn
oldu
gunu kantlayn. Oyle
bir grup ve a, b, c elemanlar bulun ki abc ve acbnin dereceleri
farkl olsun.
n
4.17. a1 ba = b2 ise an ban = b2 esitli
gini kantlayn. a4 = 1 ise bnin derecesi hakknda ne
s
oyleyebilirsiniz?
4.18. b1 ab = a2 ve c1 ac = a3 ise ve b ve c elemanlarnn dereceleri srasyla 4 ve 3 ise ann
derecesi hakknda ne s
oyleyebilirsiniz?
4.19. (Gi )i bir grup ailesi olsun. Her Gi grubunun her elemann burulmalysa,
iI Gi grubunun her elemannn burulmal oldu
gunu kantlayn.
Sonlu bir grupta t

um elemanlarn derecesi sonludur. C
u
nk
u sonlu bir grupta
g, g 2 , g 3 , . . .
elemanlarnn hepsi birbirinden farkl olamaz, demek ki 0 < m < n icin g n =
g m ve dolaysyla g nm = 1 olmak zorundadr. Bundan da deg g < ckar.
Onsav
4.6. G bir grup, g G ve deg g = d < olsun. O zaman g n = 1
esitliginin dogru olmas icin dnin nyi b
olmesi gerek ve yeter kosuldur. Bunun
sonucu olarak, g k = g esitliginin dogru olmas icin yeter ve gerek kosul dnin
k saysn b
olmesidir.
Kant: Eger d, nyi bol
uyorsa, n = dq esitligini saglayan bir q Z secelim. O
zaman,
g n = g dq = (g d )q = 1q = 1
olur.
Simdi g n = 1 varsaymn yapalm. nyi dye bolelim: Bir q Z ve r =
0, 1 . . . , d 1 icin n = qd + r olur ve o zaman da
1 = g n = g qd+r = g qd g r = (g d )q g r = 11 g r = g r ,
yani
gr = 1
olur. Ama 0 r < d oldugundan, derecenin tanmndan dolay r = 0 bulunur.
Demek ki n = qd + r = qd + 0 = qd ve d, nyi boler.
g k = g esitligi ancak g k = 1 ise gecerlidir. Son onerme bundan ve bir
onceki onermeden ckar.

Sonu
c 4.7. G bir grup, g G ve p bir asal olsun. Eger g p = 1 ise ya g = 1
ya da deg g = p olur.
64

n
Eger p bir asalsa ve bir n tamsays icin g p = 1 oluyorsa gye p-eleman

ad verilir. 1den farkl bir eleman ancak tek bir p asal icin bir p-eleman olabilir
(bkz. Alstrma 4.6).
Sonu
c 4.8. G bir grup ve g G bir p-elemansa gnin derecesi pnin bir
kuvvetidir.

Sonu
c 4.9. G bir grup ve g G olsun. Eger deg g = n < ve m says
nye asalsa, bir h G icin hm = g olur. Dilenirse h, gnin bir kuvveti olarak
alnabilir.
Kant: A = {1, g, g 2 , . . . , g n1 } olsun. f (x) = xm form
ul
uyle verilmis Adan
Aya giden fonksiyonu ele alalm. Eger f (x) = f (y) ise, (xy 1 )m = 1 olur.
Onsav
4.6ya gore deg(xy 1 )|m, ayn onsava gore deg(xy 1 )|n. Alstrma 4.6e
gore deg(xy 1 ) = 1, yani x = y. Demek ki f fonksiyonu birebirdir; dolaysyla
ortendir. Demek ki gnin bir kuvvetinin minci kuvveti gye esit olur.
Ayn sonucu daha basit olarak soyle de kantlayabilirdik: Bir u, v Z icin
un + mv = 1 olur. Demek ki
g = g 1 = g un+mv = (g n )u (g v )m = (g v )m
olur.
Notlar ve Ornekler
4.20. Bu
ornekte su sonucu kantlayaca
gz.
j
Teorem 4.10. G bir grup, g G, deg g = n < olsun. n = pj11 pkk , nnin farkl
asal carpanlarma ayrm olsun. O zaman
oyle g1 , . . . , gk G vardr ki,
1. g = g1 gk olur.
2. Her i, j icin gi gj = gj gi olur. (Dolaysyla ggi = gi g olur.)
3. Her gi bir pi -elemandr.
Hatta gi leri gnin bir kuvveti olarak secebiliriz.
Kant: mi = n/pji i olsun. O zaman m1 , . . . , mk saylar aralarnda asaldr. Dolaysyla
m1 u1 + + mk uk = 1
esitli
gini sa
glayan u1 , . . . , uk saylar vardr (bkz. Alstrma 2.3). S
imdi kolay bir hesap
yapalm:
g = g 1 = g m1 u1 ++mk uk =1 = g m1 u1 g mk uk
S
imdi gi = g mi ui tanmn yaparsak istedi
gimiz her sey do
gru olur.

Ileride bu sonucu bir kez daha Sonuc 10.23 olarak kantlayaca
gz.
4.21. p bir asal ve G, eleman says pye b
ol
unen bir grup olsun. Bu paragrafta Gnin derecesi
p olan bir eleman oldu
gunu g
orece
giz.
X = {(g1 , . . . , gp ) : g1 gp = 1}
olsun. Her g1 , . . . , gp1 icin
(g1 , . . . , gp1 , g) X
65
onermesini sa
glayan bir ve bir tane g G oldu
gu icin
|X| = |G|p1
olur; ama bizim icin
onemli olan Xin eleman saysnn pye b
ol
und
u
gu
olgusu olacak.
Bu arada (1, . . . , 1) X ve
(x, . . . , x) X xp = 1
oldu
gunu g
ozden kacrmayalm. Demek ki Sonuc 4.7ye g
ore
(x, . . . , x) X (x = 1 ya da deg x = p)
olur.
D = {(x, . . . , x) X}
tanmn yapalm. Dnin 1den fazla eleman oldu
gunu g
ostermek istiyoruz.
(g1 , . . . , gp ) X icin
t(g1 , . . . , gp ) = (gp , g1 , g2 , . . . , gp1 )
olsun. Yani t, Xin elemanlarnn koordinatlarn bir sa
ga kaydrsn, en sa
gdaki koordinat da en basa alsn. t elbette Xten Xe giden birebir ve
orten bir fonksiyondur (yani
t Sym X olur); ayrca tp = IdX olur.
T = {IdX , t, t2 , . . . , tp1 }
olsun. Elbette t, Dnin elemanlarn sabitler, yani x D ise t(x) = x olur, ama t, D
dsnda bir eleman sabitleyemez. Bunun da
otesinde, T nin IdX dsnda hicbir eleman
Xin herhangi bir elemann sabitleyemez (bkz. Ornek

4.7) cu
nk
u p bir asal. Demek ki
her x X \ D icin
T x = {x, t(x), t2 (x), . . . , tp1 (x)}
k
umesinin tam p eleman var. Ayrca e
ger x = y ise,
Tx Ty =
olur (neden?) Bundan X \ D k
umesinin her biri ayrk ve her birinde p eleman olan
T x parcalarna ayrld
g ckar. Demek X \ D k
umesinin eleman says pye b
ol
un
ur.
Dolaysyla Dnin eleman says pye b
ol
un
ur. S
unu kantladk:
Teorem 4.11 (Cauchy Teoremi). Eleman says p asalna b
ol
unen sonlu bir grubun,
derecesi p olan bir eleman vardr.
Ileride
bu teoremin daha standart bir baska kantn verece
giz (Teorem 10.15).
Demek ki Onsav
4.6ya gore, bir grupta deg g = 6 ise, g 124 = g 4 olur ve
gnin (negatif ya da pozitif) t
um kuvvetleri
1, g, g 2 , g 3 , g 4 , g 5
elemanlarndan birine esittir. Ayrca yukarda sralanan elemanlar birbirine
esit olamazlar. Bunu bir onsav olarak yazalm:
Teorem 4.12. Eger bir grubun bir g elemannn derecesi d < ise
{g n : n Z} = {1, g, g 2 , . . . , g d1 }
olur ve bu k
umenin tam d tane eleman vardr. Tersine, eger bu k
umenin d
tane eleman varsa, o zaman gnin derecesi ddir.
66
Kant: n Z olsun. nyi dye bolelim: Bir q Z ve r = 0, 1 . . . , d 1 icin

n = qd + r olur ve o zaman da
g n = g qd+r = g qd g r = (g d )q g r = 11 g r = g r
olur. Bu birinci onerme. Esitligin sagndaki k
umede d tane eleman oldugunu
kantlayalm: Eger k, {0, 1 . . . , d 1} icin g k = g ise o zaman g k = 1
olur. Demek ki bir Onsav

4.6ya gore d says k saysn bolmeli. d <
k < d oldugundan, bu da ancak k = 0 ise, yani k = ise m
umk
und
ur.
n
Simdi {g : n Z} k
umesinin tam d tane eleman oldugunu varsayalm.
Eger 0 k < < d icin g k = g olsayd, o zaman g k = 1 olurdu. Ama o
zaman da gnin derecesi kdan, dolaysyla dden k
ucu
k olurdu. Ama birinci
n
onermeye gore bu durumda {g : n Z} k
umesinin dden az eleman olurdu,
celiski. Demek ki
1 = g 0 , g = g 1 , g 2 , . . . , g d1
elemanlar birbirinden farkl ve
{g n : n Z} = {1, g, g 2 , . . . , g d1 }.
Demek ki g d eleman sag k
umede beliren d elemandan birine esit olmal, yani
d
0 k d 1 icin g = g k olmal. Buradan g dk = 1 = g 0 ckar. Bir iki
satr once bu esitligin ancak k = 0 ise dogru olabilecegini gord
uk. Demek
d
k
0
ki g = g = g = 1. Ote yandan gnin daha k

ucu
k bir pozitif kuvveti 1
olamayacagndan, gnin derecesi d olmaldr.

Eger grubun islemi + ise, teoremdeki
{g n : n Z} = {1, g, g 2 , . . . , g d1 }
esitligi
{ng : n Z} = {0, g, 2g, . . . , (d 1)g}
bicimini alr. Bu durumda (elemann derecesi sonlu da olsa sonsuz da olsa)
{ng : n Z} k
umesi Zg ya da gZ olarak yazlr.
Teoremden, sonlu bir grubunun eksponentinin sonlu oldugu anlaslr.
Bu onemli teoremden sonra yazy dereceler u
zerine cok yararl birkac
sonucla bitiriyoruz.
Onsav
4.13. deg g = d < ve n Z ise
deg g n =
d
ebob(d, n)
olur. Demek ki ebob(d, n) = 1 ise deg g = deg g n olur.
67
Kant: Onsav
4.12ye gore, 0 n < d varsaymn yapabiliriz. deg g n = k
olsun. Kant iki parcaya ayracagz.
a. E
ger ebob(d, n) = 1 ise. Bu durumda deg g n = d esitligini kantlamalyz.
Elbette (g n )d = (g d )n = 1n = 1 olur. Onsav

4.6ya gore k|d. Ayrca 1 =
n
k
nk
(g ) = g oldugundan, d|nk. Demek ki varsaymmza gore d|k. Buradan
k = d ckar.
b. E
ger n|d ise. Bu durumda deg g n = d/n esitligini kantlamalyz. Elbette
(g n )d/n = g d = 1 olur. Onsav

4.6ya gore k|d/n ve k d/n. Eger k < d/n
kn
olsayd, kn < d ve g = (g n )k = 1 olurdu, celiski. Demek ki k = d/n.
c. Genel durum. dyi bolen bir a ve dye asal bir b icin n = ab olsun.
Elbette a = ebob(d, n)dir. O zaman yukarda yaplanlardan dolay, deg g n =
deg(g a )b = deg g a = d/a olur.
Onsav
4.14. G bir grup ve a, b G dereceleri sonlu olan ve ab = ba esitligini
saglayan iki eleman olsun. Bu durumda deg ab| ekok(deg a, deg b) olur. Ayrca
eger ebob(deg a, deg b) = 1 ise deg ab = deg a deg b olur.
Kant: Birinci ksm Onsav

4.5 ve 4.6dan ckar. Ikinci
ksm kantlayalm.
k
k
k
k = deg ab olsun. Demek ki (ab) = 1, yani a = b .
Birinci ksma gore k| deg a deg b. Madem oyle, d| deg a ve e| deg b icin k = de
yazalm. Onsav
4.13a gore
deg ak =
deg a
deg a
deg b
deg b
=
ve deg bk =
=
ebob(deg a, k)
d
ebob(deg b, k)
e
olur. Dolaysyla
deg a
deg b
=
d
e
olmal. Ama deg a ve deg b aralarnda asal oldugundan, bundan, deg a = d ve
deg b = e ckar. Demek ki k = de = deg a deg b olur.

Alstrmalar
4.22. G de
gismeli bir grup olsun. E
ger a G burulmasz, 1 = b G burulmalysa, ab
elemannn burulmasz oldu
gunu kantlayn.
4.23. Sym 12 grubunun derecesi en b
uy
uk elemanlarnn tipini bulun.
4.24. E
ger deg g = n ve m says nyi b
ol
uyorsa, grupta derecesi m olan bir elemann varl
gn
kantlayn.
5. Altgruplar
Bazen bir grubun bir altk
umesi, grubun islemiyle birlikte kendi basna bir grup
olur;
1
nZ Z Z Q R ve Q R
2
orneklerinde oldugu gibi. Gnin islemiyle birlikte bir grup olan altk
umelerine
Gnin altgrubu ad verilir. Eger H, Gnin altgrubuysa, bu, H G olarak
gosterilir. Genelde bir alk
umenin altgrup olmas icin islem altnda kapal olmas
yetmez, ornegin N toplama altnda kapal olmasna ragmen Znin bir altgrubu
yandan birazdan kantlayacagmz Teorem 5.1e gore altk
degildir. (Ote
ume
sonluysa carpma altnda kapal olmak altgrup olmak icin yeterlidir.)
G, Gnin bir altgrubudur elbette. Gnin Gden farkl altgruplarna
ozaltgrup ad verilir ve eger H, Gnin bir ozaltgrubuysa, bu < olarak gosterilir.
Eger Gnin etkisiz eleman e ise, {e} G olur. Bu altgruba tri
skadan altgrup
ad verilir. Bunlar pek o kadar ilginc altgruplar degiller.
Alstrmalar
5.1. E
ger G bir grupsa ve g G ise
{g n : n Z}
k
umesinin bir altgrup oldu
gunu g
osterin. E
ger gnin derecesi d < ise bu altgrubun
tam d tane eleman oldu
gunu ve
{1, g, g 2 , . . . , g d1 }
k
umesine esit oldu
gunu Teorem 4.12de g
orm
ust
uk. E
ger d = 12 ise {1, g 3 , g 6 , g 9 }
2
11
k
umesi, hem Gnin hem de {1, g, g , . . . , g } grubunun bir altgrubudur.
5.2. G bir grup olsun. i ve j iki do
gal say olsun. {g in : n Z} ve {g jn : n Z}, Gnin iki
altgrubudur. Bu altgruplarn kesisimini bulun. (E
ger deg g = ise, sonuc pek zor de
gil.
E
ger deg g = d < ise biraz u
grasmak gerekebilir.)
5.3. p bir do
gal sayysa A(p) = {a/pn : a Z, n N} k
umesinin Q grubunun bir altgrubu
oldu
gunu g
osterin. Birbirine asal p ve q do
gal saylar icin A(p) A(q) = Z oldu
gunu
kantlayn. E
ger p ve q aralarnda asal de
gilse kesisim ne olur?
Birazdan cok daha fazla ornek verece

giz. Once
altgruplarn temel ozelliklerini ortaya ckaralm.
Gnin bir H altgrubunun, H kendi basna bir grup oldugundan, etkisiz
eleman vardr. Eger Gnin etkisiz elemanna e ve Hninkine de f diyelim.
70
5. Altgruplar
Elbette f f = f olur; ayrca f G oldugundan, Gde hesap yaparak f e = f

bulunur; demek ki f f = f = f e ve buradan da (G grubunda sadelestirme
yaparak) e = f buluruz. Demek ki H ile Gnin etkisiz eleman ayndr. Benzer
sekilde Hdeki bir elemann Hde ve Gde terslerinin ayn oldugu kantlanr.
Eger G bir grup ve A, B G ise,
AB = {ab : a A, b B} ve A1 = {a1 : a A}
tanmlarn yapalm. Demek Ann carpma altnda kapal olmas demek, aynen
AA A demektir. (AB)C = A(BC) ve (AB)1 = B 1 A1 gibi esitlikler
bariz olmal. Dolaysyla (AB)C yerine parantezsiz olarak ABC yazabiliriz.
Demek ki bir H G altk
umesinin Gnin bir altgrubu olmas icin,
HH H, e H, H 1 H
kosullar gerek ve yeterdir. Birinci kosul, Hnin islem altnda kapal oldugunu,
ikincisi Hnin Gnin etkisiz elemann icerdigini ve u
cu
nc
us
u Hdeki bir elemann G grubundaki tersinin gene Hde oldugunu soyl
uyor. Eger G toplama
altnda bir grupsa, yukardaki kosullar,
H + H H, 0 H, H H
kosullarna don
usu
r.
Bir grup ve altgrubunun ve esantiyon olarak altgrubun birkac elemannn
resmi asagda:
Asagda boyle bir durum irdeleniyor.

Teorem 5.1. Bir grubun, carpma islemi altnda kapal olan, ama bosk
ume
olmayan sonlu bir altk
umesi grubun islemiyle birlikte bir grup olur.
Kant: Gruba G, grubun sonlu altk
umesine de H diyelim. Varsayma gore
Hnin elemanlaryla Hnin elemanlarn carptgmzda sonuc gene Hde ckar.
slem olarak,
Grup tanmnn u
c ozelliginin H icin saglandgn kantlamalyz. I
tabii ki Gyi grup yapan islemi alyoruz. Birlesme ozelligi Gnin elemanlar icin
71
dogru oldugundan, Hnin elemanlar icin de dogrudur. Simdi Hde etkisiz elemann varlgn kantlayalm. Aslnda Gnin etkisiz elemannn zorunlu olarak
Hde oldugunu kantlayacagz. Hnin bosk
ume olmadgn biliyoruz. Hden bir
h eleman secelim ve hyi kendisiyle carpp
h, h2 , h3 , h4 , . . .
elemanlarn elde edelim. Varsayma gore bunlarn hepsi Hnin elemanlardr.
Ama H sonlu bir k
ume oldugundan, iki farkl n ve m pozitif dogal says icin
hn = hm
olmal. Diyelim n > m. O zaman hm = hn = hnm hm esitliginden, G grubunda
sadelestirme yaparak, hnm = 1 elde ederiz. Varsayma gore hnm H. Demek ki 1 H. Ayrca hnm = 1 esitliginden, hhnm1 = hnm = 1 ckar.
Demek ki
h1 = hnm1
olur. Eger n m = 1 ise h1 = h0 = 1 H, eger n m > 1 ise h1 =
hnm1 H olur. Demek ki her iki durumda da hnin (G grubundaki) tersi
Hdedir. Boylece Hnin kendi basna bir grup oldugu kantlanms oldu.

Teoreme gore, eger X sonlu bir k
umeyse, Sym Xin bileske islemi altnda
kapal olan ama bosk
ume olmayan her altk
umesi bileske islemiyle birlikte bir
grup olur. Ileride

bu olguyu sk sk kullanacagz.
Asagdaki sonuc da cok yararldr.
Onsav
5.2. G bir grup olsun. Eger A, B G altk
umeleri carpma altnda
kapalysa ve BA AB ise, AB k
umesi de carpma altnda kapaldr. Eger
ayrca A ve B sonluysa, AB G olur.
Kant: Kant bir satrdan ibarettir: (AB)(AB) = A(BA)B A(AB)B =
(AA)(BB) AB. Ikinci

onerme bundan ve bir onceki teoremden ckar.
Onsav
5.3. G bir grup olsun. Eger A, B G ve BA AB ise, AB G
olur.
Kant: ABnin carpma altnda kapal oldugu onceki onsavdan anlaslyor.
ABnin elemanlarnn da terseleri ABdedir: (AB)1 B 1 A1 BA AB.

Bundan boyle Gnin etkisiz elemann e yerine 1 ile gosterecegiz. G, elbette Gnin bir altgrubudur. Ayrca sadece 1 elemanndan olusan altk
ume bir
altgruptur: {1} G. Belki okur tasvip etmeyebilir ama {1} altgrubu yerine
sk sk 1 yazlr ve bu yazlm cok kullansldr. Ama hicbir zaman 1 = {1}
72
5. Altgruplar
yazlmaz cu
nk
u boyle bir tanm k
umeler kuramnn temellendirme aksiyomuyla celisirdi. {1} yerine 1 yazlmas (yanls olan!) 1 = {1} esitliginden degil,
matematikcilerin yaptg bir anlasmadan kaynaklanr. 1 simgesinin ne zaman
etkisiz eleman 1 olarak ne zaman {1} altgrubu olarak kullanldg her zaman anlaslacagndan, bu tuhaf anlasma herhangi karsklga yol acmayacaktr.
(Oyle
bir olaslk varsa 1 altgrubu yerine yazlmas gerektigi gibi {1} yazn.)
Asagdaki sonuc da cok yararl olacak.
Onsav
5.4. G bir grup ve A, B G olsun. Eger A B = {1} ise (a, b) 7 ab
kural A Bden ABye giden bir esleme verir. Dolaysyla |AB| = |A||B|
olur.
Kant: Fonksiyonun orten oldugu belli. Diyelim, a, a1 A ve b, b1 B icin
1 A B = {1} olur, yani a1 a = b b1 = 1,
ab = a1 b1 o zaman a1
1
1 a = b1 b
1
yani a = a1 ve b = b1 olur. Demek ki fonksiyon birebirmis.
Notlar ve Ornekler
5.4. Once
basit
orneklerden baslayalm: 2Z Z 32 Z Q R, {1, 1} Q R ,
>0
>0
Q R . Ayrca
Z[ 2] = {a + b 2 : a, b Z} ve Q[ 2] = {a + b 2 : a, b Q}
5.5.
5.6.
5.7.
5.8.
gibi k
umeler de Rnin altgruplardr.
Biraz daha az bariz bir

ornek: Q[ 2] \ {0} R olur. (Okura alstrma.)
Z grubunun t
um altgruplarn Teorem 2.1de snflandrmstk: Znin her altgrubu bir
ve bir tek n Z icin nZ bicimindedir. Birazdan Z Z grubunun t
um altgruplarn da
snflandraca
gz.
G bir abel grubu olsun.
E
ger n Z ise, Gn = {g G : g n = 1} k
umesi Gnin bir altgrubudur. (Bkz. Sonuc 4.3.)
, bir asal saylar k
umesi olsun. Asal b
olenleri k
umesinde olan saylara -say ad
verilir. {g G : deg g bir -say} bir altgruptur.
E
ger , t
um asallar k
umesiyse, yukardaki
ornek, derecesi sonlu olan (yani burulmal)
elemanlardan olusan bir k
umenin bir altk
ume oldu
gunu g
osterir.
Ama 1 dsnda burulmal elemanlar olan de
gismeli bir grupta, burulmasz elemanlar
k
umesi hicbir zaman bir altgrup olamaz. (Neden?)
G de
gismeli bir grup ve n Z olsun. Gn = {g n : g G}, Gnin bir altgrubudur. Bu t
ur
altgruplarn cesitli n saylar icin kesisimleri de alnabilir elbet. E
ger Gn = G ise Gye
n-b
ol
un
ur denir. Q grubu her n = 0 icin n-b
ol
un
urd
ur cu
nk
u Q grubunda her a Q
ve n = 0 icin nx = a denklemi co
z
ulebilir. Bu t
ur gruplara b
ol
un
ur grup denir. R>0
grubu da b
ol
un
urd
ur. Ama R grubu sadece tek n saylar icin n-b
ol
un
urd
ur. Orne
gin
x2 = 1 denkleminin Rde co
z
um
u olmad
gndan R grubu 2-b
ol
un
ur de
gildir. E
ger
p1 , . . . , pk asallar nyi b
olen t
um asallarsa, grubun n-b
ol
un
ur olmas demek, grubun her
i icin pi -b
ol
un
ur olmas demektir (neden?)
B
ol
un
ur bir grubun ya 1 elemanl ya da sonsuz oldu
gunu g
osterin. B
ol
un
ur gruplarn kartezyen carpmlarnn ve kstlanms carpmlarnn b
ol
un
ur oldu
gunu kantlayn. Bir kartezyen carpm ya da kstlanms carpm b
ol
un
urse, carpm alnan gruplarn da b
ol
un
ur
oldu
gunu kantlayn.
(Gi )iI bir grup ailesi olsun. O zaman I Gi I Gi olur.
73
5.9. A G ve B H olsun. O zaman A B G H olur. Ama dikkat: G Hnin t

um
altgruplar bu t
urden de
gildir. Orne
gin, e
ger G = H ise,
{(g, g) : g G} G G
olur ve G = 1 olmadkca (yani G = {1} olmadkca!) A B t
ur
unden yazlan bir altgrup
de
gildir.
Birazdan, Alstrma 5.23te Z Z grubunun altgruplarn snflandraca
gz.
Ne t
ur G gruplar icin {(g, g 1 ) : g G} G G olur?
5.10. Bir
onceki
orne
gi sonsuz sayda grubun kartezyen carpmna genellestirmek i
sten bile
de
g
ildir:
(G
c
in
H
i )iI bir grup ailesi olsun. Her i I i
i Gi olsun. O zaman
I Hi
I Gi ve
I Hi
I Gi olur.
5.11. H I Gi olsun. i0 I sabit bir g

ostergec olsun. i0 : I Gi Gi0 fonksiyonu
i0 ((gi )i ) = gi0 form
ul
uyle tanmlanms olsun. i0 fonksiyonuna i0 nc do
gal izd
u
su
m
fonksiyonu denir. i0 (H) Gi0 olur.
5.12. [Merkezleyici] G bir grup ve X G olsun. O zaman
CG (X) = {g G : her x X icin gx = xg}
olarak tanmlanan CG (X) k
umesi Gnin bir altgrubudur. (Bkz. Alstrma 1.22.) Bu
altgruba Xin merkezleyicisi ad verilir.
5.13. [Merkezleyici] G bir grup, H G ve X G olsun. O zaman
CH (X) = {g G : her x X icin gx = xg}
olarak tanmlanan CH (X) k
umesi Gnin bir altgrubudur. (Bkz. Alstrma 1.22.) Bu
altgruba Xin Hdeki merkezleyicisi ad verilir.
5.14. [Merkez] G bir grup ve H G olsun. O zaman Hnin merkezi
Z(H) = {z H : her x H icin zx = xz}
olarak tanmlanr. Elbette bir altgruptur ve bir
onceki alstrmann yazlmyla Z(H) =
CH (H) olur. Z(G)nin altgruplarna Gnin merkez altgruplar , elemanlarna da merkez elemanlar denir.
5.15. Her sey yukardaki alstrmalarda oldu
gu gibiyse, Z(CH (X)) gibi altgruplar da tanmlanabilir. E
ger g G icin g n H oluyorsa, g n Z(CH (g)) oldu
gunu kantlayn.
5.16. [Normalleyici] E
ger G bir grup ve X G ise,
X g = {xg : x X} = {g 1 xg : x X}
olarak tanmlansn. O zaman,
NG (X) = {g G : X g = X}
k
umesi Gnin bir altgrubu olur. Bu altgruba Xin normalleyicisi ad verilir. (Uygulamada genellikle X bir altgrup olur.)
5.17. X bir k
ume ve Y X olsun.
{g Sym X : g(Y ) = Y } ve {g Sym X : her y Y icin g(y) = y}
k
umeleri Sym Xin altgruplardr. Ikinci
birincisinin de altgrubudur. E
ger Z X ise,
{g Sym X : ya g(Y ) = Y ve g(Z) = Z ya da g(Y ) = Z ve g(Z) = Y }
k
umesi de Sym Xin bir altgrubudur.
74
5. Altgruplar
5.18. E
ger g Sym X ise, g, Xin altk
umeler k
umesi olan (X) k
umesi u
zerine de bir etkisi
vardr: A X icin
g(A) = {g(a) : a A}.
f = gh
esitli
g Sym (X) olur ve g 7 g fonksiyon her g, h Sym X icin gh
gini sa
glayan
Sym Xten Sym (X)e giden birebir bir fonksiyondur. B
oylece g elemann Sym (X)
grubunun bir eleman olarak da g
orebiliriz.
5.19. G bir grup ve a, b G olsun. H k
umesi, a, b, a1 , b1 elemanlarnn her t
url
u car
pmlarndan olusan k
ume olsun. Orne
gin, a4 b2 a3 b5 a, b3 a2 b4 a7 b8 a7 H. (Tabii bu
elemanlar esit olabilirler,
orne
gin grup de
gismeliyse esittirler.) H k
umesi bir altgruptur.
Bu yapt
gmz a, b, c elemanlaryla ya da sonsuz sayda elemanla da yapabiliriz.
5.20. Bir grupta her altgrup k
umesinin kesisimi bir altgruptur.
5.21. Bir altgrubun da altgruplar vardr. Bir grubun bir altgrubunun altgruplar grubun
altgruplardr elbette. Yani C B ve B A ise C A olur.
5.22. Znin altgruplarnn bir ve bir tek n N icin nZ biciminde olduklarn biliyoruz (Teorem
2.1). Elbette nZ mZ icindeli
gi ancak ve ancak m, nyi b
ol
uyorsa do
grudur. Dolaysyla
yandan Znin minimal
Znin maksimal altgruplar1 bir p asal icin pZ bicimindedir. Ote
altgrubu yoktur. Ileride

Qnun maksimal altgrubu olmad
g g
osterece
giz. Ancak Qnun
1i icermeyen maksimal altgrubu vardr. Yani
oyle bir A Q vardr ki, 1 A olur ve
e
ger A < B Q ise 1 B olur. Okur b
oyle bir A altgrubu bulmaya calsabilir. C
ok
kolay de
gildir ama imk
ansz da de
gildir. (Bkz. Teorem F.3.) R grubunun da b
oyle bir
altgrubu vardr ancak bu algrubun varl
gn kantlamak icin Secim Aksiyomuna ihtiyac
vardr, yani varl
g bilinen altgrubun ne oldu
gunu kimse bilemez!
5.23. [Z Znin Altgruplar] Znin altgruplarnn bir ve bir tek n N icin nZ biciminde
olduklarn biliyoruz (Teorem 2.1). Bu
ornekte Z Z grubunun altgruplarn snflandraca
gz2 . H Z Z olsun.
A = {x Z : bir y Z icin (x, y) H}
tanmn yapalm. (A, Hnin birinci izd
usu
m
ud
ur.) Ann Znin bir altgrubu oldu
gunu
kantlamak zor de
gil. Demek ki Teorem 5.1e g
ore bir ve bir tek n N icin A = nZ olur.
Tanma g
ore
H A Z = nZ Z
olmal. Ayrca
B = {y Z : (0, y) H}
tanmn yapalm. B Z oldu
gundan (kant kolay), bir ve bir tek k N icin B = kZ
olur. Demek ki
H ({0} Z) = {0} B = {0} kZ.
E
ger n = 0 ise H {0} Z ve H = {0} B = {0} kZ olur. Bundan b
oyle n > 0
olsun.
1
Bir grubun maksimal altgrubu terimi, en b
uy
uk
ozaltgrubu anlamna kullanlr, aksi
halde grubun kendisi tabii ki grubun maksimal altgrubu olurdu. Benzer sekilde 1 altgrubu
bir grubun en k
ucu
k altgrubudur. Bu y
uzden minimal altgrup deyimi en k
ucu
k ve 1den
farkl altgrup anlamna kullanlr.
2
Matematikte bir k
umeyi snflandrmak , k
umeyle cok daha asina oldu
gumuz bir k
ume
arasnda bir esleme bulmak anlamna gelir. Bir baska deyisle snflandrlmak istenen k
ume
nin elemanlar, daha asina oldu
gumuz bir k
umenin elemanlaryla kodlanr. Orne
gin Znin
altgruplar Nnin elemanlar tarafndan kodlanmslardr. Znin her altgrubu Nnin birelemanna ve Nnin her eleman Znin bir altgrubuna tekab
ul eder. Nnin elemanlaryla daha
asina oldu
gumuzdan (ne de olsa do
gal saylar), b
oylece Znin altgruplarn snflandrms
oluruz.
75
n A oldu
gundan,
oyle bir m Z vardr ki (n, m) H olur. B
oyle bir m Z
sabitleyelim. S
imdi Hden herhangi bir (x, y) eleman secelim. xi nye b
olelim: Oyle
q, r Z bulunur ki,
x = nq + r ve 0 r < n
olur. (x, y) q(n, m) H ve
(x, y) q(n, m) = (x qn, y qm) = (r, y qm) H nZ Z
oldu
gundan r = 0 olmak zorunda. Demek ki,
(x, y) q(n, m) = (0, y qm) H ({0} Z) = {0} kZ.
Dolaysyla bir z Z icin
(x, y) q(n, m) = (0, kz) = z(0, k)
olur. Buradan da
(x, y) = q(n, m) + z(0, k)
ckar. Demek ki
H Z(n, m) + Z(0, k).
Di
ger yandan, (n, m), (0, k) H oldu
gundan, Z(n, m) + Z(0, k) H icindeli
gi bariz.
B
oylece n N \ {0}, k N ve m Z icin
H = Z(n, m) + Z(0, k)
esitli
gini kantlams olduk. Ancak bulunan n, m, k saylar biricik olmayabilir. Aslnda
n ve k saylar biricik de, k de
gisik de
gerler alabilir. k u
zerindeki kosullar daha da
kstlamak amacyla devam edelim. E
ger k = 0 ise H = Z(n, m) olur ve biriciklik
konusunda bir sorun yasanmaz. Ama e
ger k > 0 ise, myi kya b
olelim ve
m = kq1 + r1 ve 0 r1 < k
onermelerini sa
glayan q1 , r1 Z bulalm.
(n, m) = (n, r1 ) + q1 (0, k) Z(n, r1 ) + Z(0, k)
oldu
gundan
H = Z(n, m) + Z(0, k) Z(n, r1 ) + Z(0, k)
olur. Ama (n, r1 ) = (n, m) q1 (0, k) H, dolaysyla Z(n, r1 ) H ve
H = Z(n, r1 ) + Z(0, k).
Asa
gdaki teoremin yarsn kantladk:
Teorem 5.5. H Z Z olsun. Asagdakilerden biri ve sadece biri gecerldiir:
i. Bir ve bir tek k N icin H = Z(0, k) olur.
ii. Bir ve bir tek 0 = n N ve m Z cifti icin H = Z(n, m) olur.
iii. Bir ve bir tek n, k N\{0} ve m {0, 1, . . . , k1} u
cl
us
u icin H = Z(n, m)+Z(0, k)
olur.
iki skkn biriciklik ksm kolay ve
Kant: Varlk ksmn biraz
once kantladk. Ilk
cu
okura braklmstr. U
nc
us
un
unki de cok zor de
gil. E
ger kosullar sa
glayan (n, m, k)
ve (n1 , m1 , k1 ) u
cl
uleri icin
Z(n, m) + Z(0, k) = Z(n1 , m1 ) + Z(0, k1 )
olursa, o zaman kolayca g
or
ulece
gi u
zere (0, k) ve (0, k1 ) birbirinin kat olmak zorunda.
Buradan da k = k1 ckar. Ayn sey n ve n1 icin de gecerli. Demek ki n = n1 . Son
olarak m = m1 esitli
gini kantlayalm. Bir x, y Z icin (n, m) = x(n1 , m1 ) + y(0, k1 ) =
x(n, m1 ) + y(0, k) = (xn, xm1 + yk) oldu
gundan, x = 1 ve m = m1 + yk olmal. Ama
m {0, 1, . . . , k 1} icindeli
gi y = 0 verir. Demek ki m = m1 .
76
5. Altgruplar
Alstrmalar
5.24. G bir grup ve H ve K iki altgrup olsun. E
ger K H ise K H oldu
gunu kantlayn.
5.25. G bir grup ve A, B G olsun. A B k
umesinin bir altgrup olmas icin ya Ann
c altgrup icin bu do
Byi ya da Bnin Ay icermesi gerekti
gini kantlayn. U
gru de
gildir.
Kars
ornek bulun.
5.26. G bir grup olsun. E
ger Z(G) H G ise Z(G) Z(H) oldu
gunu kantlayn. E
ger
H G ise, Z(G) H Z(H) oldu
gunu kantlayn.
5.27. G bir
gal says icin Hn G olsun. E
ger her n icin Hn Hn+1
grup olsun ve her n do
ise, n Hn G oldu
gunu kantlayn.
5.28. G bir grup olsun. Gnin bir (Hi )iI altgrup ailesi verilmis olsun. Her i, j I icin,
H
gunu varsayalm. O zaman
i Hj ve Hj Hi icindeliklerinden birinin gecerli oldu
H
G
oldu
g
unu
kantlayn.
i
I
5.29. G bir grup ve p bir asal olsun. E
ger bir H G altgrubunun her elemannn derecesi
pnin bir kuvvetiyse,
Hye
p-altgrup
denir. Bir
onceki alstrmadaki Hi altgruplar p
gruplarsa, I Hi altgrubunun da bir p-grup oldu
gu belli. Bu olgudan hareket ederek ve
Zorn Onsavn
kullanarak, Gnin maksimal p-altgruplarnn oldu
gunu kantlayn.
5.30. Alstrma 5.28y genellestirebiliriz. G bir grup ve (Hi )iI , Gnin bir altgrup ailesi olsun.
E
ger her i, j
I ve her hi Hi ve hj Hj icin hi hj Hk icindeli
gini sa
glayan bir
k K varsa, iI Hi k
gunu kantlayn.
5.31. G bir grup, H G ve x G olsun. E
ger xn , xm H ise, d = ebob(n, m) icin xd H
oldu
gunu kantlayn.
5.32. E
ger n 3 ise Z(Sym n) = {Idn } esitli
gini kantlayn.
5.33. Sym 3 grubunun t
um altgruplarn bulun.
5.34. Sym 4 grubunun t
um altgruplarn bulun.
5.35. K G ve NG (K) H G olsun. NG (K) = NH (K) esitli
gini g
osterin.
5.36. f (T1 , . . . , Tn ) bir polinom olsun. (Katsaylarn nereden alnd
g
onemli de
gil,
orne
gin
Zden alnabilir.) Sym n icin
(f )(X1 , . . . , Xn ) = f (X(1) , . . . , X(n) )
olsun.
G(f ) = { Sym n : f = f }
k
umesinin Sym nnin bir altgrubu oldu
gunu kantlayn.
f (X1 , X2 , X3 ) = X1 X2 X3 + X1 + X2 + X3
icin G(f ) grubunu bulun.
f (X1 , X2 , X3 ) = X1 X2 + X1 X3 + X2 X3
f (X1 , X2 , X3 ) = X1 X2 X3 + X1 + X2
f (X1 , X2 , X3 ) = X1 X2 + X3
f (X1 , X2 , X3 ) = X1 X2 + X3 + X1
77
5.37. Q grubunun maksimal bir altgrubunun olmad

gn kantlayn. (Not: Maksimal altgrup,
maksimal
ozaltgrup anlamna gelir. Bu alstrma kolay olmayabilir; Bkz. Ornek
11.10.)
5.38. Oyle bir G grubu ve bu grubun

oyle H1 > H2 > . . . altgruplarn bulun ki n Hn = 1
olsun. (Buradaki 1, {1} anlamndadr.)
5.39. H G ve x G olsun. x1 Hx k
gunu kantlayn. Bu t
ur
altgruplara Hnin e
sleni
gi ad verilir. x1 Hx yerine H x yazmak adettendir (ve cok
yararldr!) (H x )y = H xy esitli
gini kantlayn. E
ger her x G icin H x H oluyorsa,
x
her x G icin H = H oldu
gunu kantlayn. CG (H x ) = CG (H)x ve NG (H x ) = NG (H)x
esitliklerini kantlayn.
5.40. H G ve x G olsun. xH k
umesinin bir altgrup olmas icin xin Hde olmasnn yeter
ve gerek kosul oldu
gunu kantlayn. (Bu durumda xH = H olur, yani yeni bir altgrup
elde edilmez.)
5.41. Z Z grubunun altgruplarn Ornek

5.23de snflandrmstk. Z Z grubunun maksimal
altgruplarn bulun.
5.42. Z Z Z grubunun altgruplarn Ornek

5.23deki (ya da Teorem 5.5teki) gibi tamsaylarla snflandrn.
5.43. E
ger p1 , . . . , pk asallar nyi b
olen t
um asallarsa, bir grubun n-b
ol
un
ur olmas demek,
grubun her i icin pi -b
ol
un
ur olmas demek oldu
gunu kantlayn.
5.44. K
ume olarak G = R R olsun3 . G u
st
une su ikili islemi tanmlayalm:
(x, y)(z, t) = (yz + x, yt).
a. Gnin bu islemle birlikte bir grup oldu
gunu kantlayn. Gnin de
gismeli bir grup olmad
gn g
osterin.
b. H = {(x, 1) G : x Z} olsun. H G oldu
gunu kantlayn.
c. t = (0, 2) olsun. Ht tH oldu
gunu ama esitli
gin do
gru olmad
gn kantlayn.
d. CG (t) = {g G : gt = tg} altgrubunu bulun. (Bkz. Ornek

5.12.) Bu altgrubun
de
gismeli bir grup oldu
gunu kantlayn.
e. u = (1, 1) olsun. CG (u) altgrubunu bulun. Bu altgrubun de
gismeli bir grup oldu
gunu
kantlayn.
f. G = CG (u)CG (t) esitli
gini kantlayn. Gnin her elemannn, bir ve bir tek a CG (u)
ve b CG (t) icin ab biciminde yazld
gn kantlayn.
5.45. 1 ve Gden baska altgrubu olmayan (yani en fazla iki altgrubu olan) bir grubun sonlu
oldu
gunu ve eleman saysnn 1 ya da bir asal say oldu
gunu kantlayn.
5.46. G bir grup ve X G olsun.
{x11 xnn : n N, xi X, i = 1}
k
gunu g
osterin. Bu algrubun
{x11 xnn : n N, xi X, i Z}
k
umesine esit oldu
gunu g
ozlemleyin. Sabit her k > 0 do
gal says icin
{
}
1
n
x1 xn : n N, xi X, i = 1,
i 0 mod k
i
k
gunu kantlayn.
Bilenlere: R yerine, Q, C ya da asal bir p > 2 icin Z/pZ gibi, karakteristi
gi 2 olmayan
herhangi bir K cismi alnabilir. Alstrmadaki her sey gene gecerlidir.
3
78
5. Altgruplar
5.47. G bir grup ve H G olsun. Her a, b G icin, ya aH bH = ya da aH = bH oldu

gunu
kantlayn. Ayrca her a, b G icin asa
gdaki
onermelerin esde
ger oldu
gunu kantlayn:
i. aH = bH.
ii. aH bH = .
iii. b1 a H.
iv. a1 b H.
v. a bH.
vi. b aH.
5.48. G bir grup ve a G olsun. Hangi kosullarda {x G : x2 = a} bir grup olur. (Bu
alstrma kolay olmayabilir. x2 = a yerine x2 ax3 = b gibi kosullar alnrsa cok cok daha
zor olabilir.)
5.49. B
ol
un
ur bir grubun ya 1 elemanl ya da sonsuz oldu
gunu g
osterin. B
ol
un
ur gruplarn kartezyen carpmlarnn ve kstlanms carpmlarnn b
ol
un
ur oldu
gunu kantlayn. Bir kartezyen carpm ya da kstlanms carpm b
ol
un
urse, carpm alnan gruplarn da b
ol
un
ur
oldu
gunu kantlayn.
5.50. G bir grup ve A, B G olsun. |AB| |A||B| esitsizli
gi bariz olmal. |AB||A B| =
|A||B| esitli
gini kantlayn. (Ipucu:
f (a, b) = ab form
ul
uyle tanmlanan f : AB AB
fonksiyonundan hareket edebilirsiniz.) E
ger A ve B sonlu altgruplarsa, ekok(|A|, |B|)
saysnn |AB| saysn b
old
ug
u
n
u kantlayn.
6. Geometri ve Gruplar
Bu uzun bol
umde cesitli geometrik nesnelerin simetrilerini bulacagz. Her
seferinde, ele aldgmz geometrik nesnenin simetriler k
umesi bileske islemiyle
birlikte bir grup olacak. Yani bu bol

umde bircok grup ornegi gorecegiz. Ilk
orneklerden sonra, okuma daha hzl yaplabilir, her okur her ornegi ilk okumada anlamak zorunda degildir, ama ilk birkac ornegin iyi anlaslmas gerekir.
Notlar ve Ornekler
6.1. Karenin Simetrileri. Bir kareyle baslayalm. Karenin k
oselerini 1, 2, 3 ve 4 olarak
numaralandralm. Hen
uz simetrinin matematiksel anlamn bilmesek de karenin simetrilerini bulaca
gz. Karenin simetrileri bileske islemi altnda bir grup olusturacak bicimde
tanmlanacak. (Tanm birazdan.) Karenin simetrilerinden olusan gruba G adn verelim.
Merkezini sabit tutarak kareyi saatin (mesela) ters y

on
une do
gru 90 derece d
ond
urebiliriz. S
ekil asa
gda. Bu d
on
usu
me r adn verelim. O zaman, sadece karenin k
oselerine
odaklanrsak, bu d
on
usu
m
r = (1 2 3 4)
c defa da
olarak yazlr. ryi iki defa da uygulayp kareyi 180 derece d
ond
urebiliriz. U
uygulayabiliriz. D
ort defa uygulad
gmzda kare 360 derece d
on
up eski yerine gelir; yani
r4 = Id4
olur. Demek ki rnin derecesi 4t
ur. rnin kendisiyle bileskesini alarak
Id4
r = (1 2 3 4)
r2 = (1 3)(2 4)
r3 = (1 4 3 2)
d
on
usu
mlerini elde ederiz. (r0 , tanm gere
gi Id4 olur; dolaysyla r4 = r0 = Id4 ve r5 = r,
6
2
103
3
r =r ,r
= r olur.)
80
Bunlara d
ond
ur
u denir. D
ond
ur
uler k
umesine R diyelim:
R = {Id4 , r, r2 , r3 }.
Rnin bileske altnda kapal oldu
guna dikkat edelim. Mesela r3 r = r4 = Id4 ve r2 r3 =
r5 = r olur. Ayrca rdeki her elemann bir tersi vardr ve bu ters de Rdedir:
r1 = r3 , (r2 )1 = r2 , (r3 )1 = r.
Yani R bir gruptur. (Bunu Teorem 5.1ten de biliyoruz.) Bir baska deyisle R G olur.
Bu d
ort d
on
usu
m
u gerceklestirmek icin d
uzlemden ckmaya gerek yok, kareyi d
uzlemde
kalarak d
ond
urebiliriz.
Bu d
ort d
on
usu
m dsnda karenin d
ort simetrisi daha vardr. Bunlardan biri asa
gdaki
noktal eksene g
ore ayna g
or
unt
us
ud
ur.
K
oselere odaklanrsak, bu d
on
usu
m
u
s = (2 4)
perm
utasyonu olarak yazabiliriz. Bu t
ur simetrilere yansma ad verilir.
Yansmalar kareyi e
gip b
ukmeden ve d
uzlemin dsna ckarmadan fiziksel olarak gerceklestiremeyiz. Yansmalar fiziksel olarak gerceklestirmek icin u
cu
nc
u boyutu kullanarak
kareyi kaldrp ters cevirip tekrar d
uzleme yatrmak gerekir.
Karenin yukardaki eksen gibi u
c simetri ekseni daha vardr (toplamda d
ort tane yani).
81
Orne
gin karenin ortasndan dikey inen do
gru da bir simetri eksenidir; karenin bu eksene
g
ore simetrisini alrsak (1 2)(3 4) yansmasn buluruz. Karenin t
um yansmalar so
yle:
(2 4) = s,
(1 2)(3 4),
(1 4)(2 3),
(1 3).
Bir yansmay kareye iki defa pespese uygularsak
ozdeslik fonksiyonu Id4
u buluruz; yani
yansmalarn derecesi 2dir. Dolaysyla yansmalarn her biri Id4 ile birlikte bir grup
olusturur. (Bu kadar basit bir sey icin Teorem 5.1i uygulamaya gerek yok) Orne
gin
S = {Id4 , s}
bir gruptur, yani S G olur. Ama iki yansmann bileskesi yansma de
gildir. Kontrol edildi
gi zaman g
or
ulece
gi ve asa
gda da g
orece
gimiz u
zere iki yansmann bileskesi
yukardaki d
ort d
ond
ur
uden biridir.
syi teker teker Rnin d
ort elemanyla (soldan ya da sa
gdan) carparsak aynen yukarda
sralad
gmz 4 simetriyi elde ederiz:
s Id4 = s = (2 4) = Id4 s
sr = (2 4)(1 2 3 4) = (1 4)(2 3) = r3 s
sr2 = (2 4)(1 3)(2 4) = (1 3) = r2 s
sr3 = (2 4)(1 4 3 2) = (1 2)(3 4) = rs.
B
oylece toplam 8 tane simetri bulduk. Bu simetrilerin k
umesi D8 olarak g
osterilir.
D8 = SR = RS = R Rs = {Id4 , r, r2 , r3 , s, rs, r 2 s, r3 s}.
Nitekim R S = {1} oldu

gundan, Onsav
5.4e g
ore RSnin |R||S| = 4 2 = 8 tane
eleman vardr. Ayrca Onsav 5.2ye g

ore D8 k
umesi bileske islemi altnda kapaldr,
dolaysyla Teorem 5.1e g
ore bir gruptur, yani D8 G olur. (H
al
a daha Gnin tanmn
bilmiyoruz! Ama tanm her ne olursa olsun, bileske altnda bir grup olacak.) D8 grubunun carpm tablosunu cizelim. iinci satrdaki eleman soldan jinci satrdaki elemanla
carparsak,
Id4
2
r2
r3
s
rs
r2 s r3 s
2
3
Id4 Id4
r
r
r
s
rs
r2 s r3 s
2
3
2
r
r
r
r
Id4
rs
r s r3 s
s
2
2
3
2
r
r
r
Id4
r
r s r3 s
s
rs
r3
r3
Id4
r
r2
r3 s
s
rs
r2 s
s
s
r3 s r2 s
rs
Id4
r3
r2
r
rs
rs
s
r3 s r2 s
r
Id4
r3
r2
r2 s r2 s
rs
s
r3 s
r2
r
Id4
r3
carpm tablosunu elde ederiz. C
arpm tablosu aslnda su u
c kuralla belirlenmistir:
r4 = Id4 , s2 = Id4 , sr = r3 s.
Nitekim bu kurallar bilirsek, gruplarn birlesme
ozelli
gini kullanarak, istedi
gimiz ele
manla istedi
gimiz eleman carpabiliriz. Orne
gin
(r2 s)(rs) = r2 (sr)s = r2 (r3 s)s = r5 s2 = r5 = r4 r = r
ya da
rs(r3 ) = r(sr)r2 = r(r3 s)r2 = r4 (sr)r = r4 (r3 s)r = r7 (sr) = r7 (r3 s) = r10 s = r2 s.
82
Bu grup 8 elemanl dihedral grup olarak adlandrlr ve biraz

once de dedi
gimiz gibi
D8 olarak g
osterilir.
Bir kareyi, bir e
griyi ya da genel olarak fiziksel bir nesneyi resmetmek kolaydr, foto
graf
bile cekilebilir ama bir grubu resmetmek kolay de
gildir. Daha cok hareketi temsil ettig
inden, bir grubun her elemannn ancak filmi cekilebilir, bir grup da o zaman bir film
arsivi olur! Bir kitapta bu m
umk
un olmad
gndan biz gene de gruplarn resmini cizmeye
calsaca
gz. D8 i s
oyle cizece
giz:
Karenin baska simetrisi yoktur. Bunu kantlamak icin simetrinin tanmn bilmemiz
lazm. C
esitli tanmlar verilebilir. Biz su tanm tercih edece
giz: Karenin simetrisi
k
oselerin bir perm
utasyonudur, ama herhangi bir perm
utasyonu de
gil, ba
glantl k
oseleri
ba
glantl k
oselere g
ot
uren bir perm
utasyonudur. Orne
gin yukardaki notasyonla, karenin
bir simetrisi, 1 k
osesini 3 k
osesine g
ot
ur
uyorsa, 2 k
osesini ya kendisine ya da 4 k
osesine
g
ot
urmek zorundadr, cu
nk
u 2 k
osesi 1 k
osesine ba
glantldr; dolaysyla 2nin gitti
gi
k
ose, 1in gitti
gi k
oseye (
orne
gimizde 3 k
osesine) ba
glantl olmak zorundadr.
Bu tanmla karenin yukardaki 8 simetriden baska simetrisi olmad
gn kantlayalm.
G, karenin simetrilerinden olusan k
ume olsun. G elbette Sym 4
un bir altk
umesidir ve
D8 i icerir. Gnin bileske altnda kapal oldu
gu simetrinin tanmndan belli. Sayfa xxteki
Teorem 5.1e g
ore G bileske islemiyle birlikte bir gruptur.
Rastgele bir g G alalm. Bu g elemannn D8 in yukarda sralad
gmz 8 perm
utasyo
nundan biri oldu
gunu kantlayaca
gz. Once
su saptamay yapalm: Rnin
r0 = Id4 , r, r2 , r3
elemanlar 1 k
osesini srasyla 1, 2, 3 ve 4 k
osesine g
ot
ur
ur. Demek ki bir ve bir tek
i {0, 1, 2, 3} icin
g(1) = ri (1)
olur. (Aslnda i = g(1) 1 olur ama bunun bir
onemi yok.) S
imdi ri g perm
utasyonuna
bakalm. Bu perm
utasyon da Gdedir, yani karenin bir simetrisidir, cu
nk
u ne de olsa
karenin simetrilerinin bileskesidir. Ama en basta ald
gmz g simetrisi 1i rastgele bir
k
oseye g
ot
ur
urken, bu simetri 1i 1e g
ot
ur
ur:
(ri g)(1) = 1.
E
ger tabiri caizse ri g simetrisi g perm
utasyonundan daha evcildir. S
imdi (ri g)(2)
i
k
osesine bakalm. 1 ile 2 k
oseleri karede ba
glantl olduklarndan, (r g)(1) = 1 ile
(ri g)(2) k
oseleri de ba
glantl olmallar. Ama 1e ba
glantl olan sadece 2 ve 4 k
oseleri
var. Demek ki
ya (ri g)(2) = 2 ya da (ri g)(2) = 4.
S
imdi snin 1 k
osesini sabitledi
gini ve 2 ve 4 k
oselerinin yerlerini de
gistirdi
gini g
ozlemleyelim. E
ger (ri g)(2) = 2 ise ri g simetrisi 1 ve 2 noktalarn sabitler. E
ger (ri g)(2) = 4
ise, bu sefer sri g simetrisi 1 ve 2 noktalarn sabitler. Demek ki birinci durumda s0 ri g
simetrisi, ikinci durumda s1 ri g simetrisi 1 ve 2 noktalarn sabitler. Bir ve bir tek
j {0, 1} icin sj ri g simetrisinin 1 ve 2 noktalarn sabitledi
gini g
osterdik. Ve sj ri g
83
h
al
a daha karenin bir simetrisidir, yani h
al
a Gdedir. Son olarak 1 ve 2 noktalarn sabitleyen karenin bir simetrisinin
ozdeslik fonksiyonu olmas gerekti
gini kantlayalm. Bunu
kantlarsak, sj ri g = Id4 ve dolaysyla g = ri (sj )1 = ri sj D8 olur ve istedi
gimiz
kantlanms olur.
t G simetrisi 1 ve 2 noktalarn sabitlesin. 2 ve 3 noktalar ba
glantl olduklarndan,
t(3) noktas t(2) = 2 noktasna ba
glantl olmaldr. Demek ki ya t(3) = 1 ya da t(3) = 3.
Ama zaten t(1) = 1. Demek ki t(3) = 1 olamaz ve t(3) = 3 olmal. S
imdi t simetrisi 1,
2 ve 3 noktalarn sabitliyor. Geriye kalan son noktann kendisinden baska gidecek yeri
kalmamstr. B
oylece t = Id4 ve G = D8 esitlikleri kantlanms oldu.

cgen
cgen Tabanl Piramidin Simetrileri. Bu sefer u
6.2. U
c boyutlu bir nesne alalm: U
tabanl d
uzg
un piramit.
K
oselerden birinden, diyelim 1 noktasndan, bu noktann karssndaki y
uzeye dik bir
do
gru gecirelim. Bu do
gruyu eksen kabul eden 120 derecelik bir d
ond
ur
u vardr ve bu
d
ond
ur
u elbette piramitin bir simetrisidir. Bu d
ond
ur
uy
u r1 olarak g
osterelim.
S
ekilden de g
or
ulece
gi u
zere, k
oselere odaklanrsak, r1 = (2 3 4) olur. r1 in kendisiyle
bileskesini alabiliriz:
r1 = (2 3 4), r12 = (2 4 3), r13 = Id4 .
Aynen bu r1 gibi, r2 , r3 , r4 simetrilerini de bulabiliriz:
r2 = (1 4 3), r3 = (1 2 4), r4 = (1 3 2).
B
oylece toplam 9 tane simetri bulduk: Id4 ve
r1
r2
r3
r4
= (2 3 4),
= (1 4 3),
= (1 2 4),
= (1 3 2),
r12
r22
r32
r42
= (2 4 3),
= (1 3 4),
= (1 4 2),
= (1 2 3).
C
ok daha fazlasn bulaca
gz. S
imdilik, i = 1, 2, 3, 4 icin
Ri = {Id4 , ri , ri2 }
tanmn yapalm. Ri , bileske islemi altnda bir gruptur.
Baska simetriler bulmaya calsalm. Kesismeyen iki kenarn orta noktalarn birlestiren
do
gruyu alalm. Piramiti bu do
gru etrafnda 180 derece d
ond
urebiliriz.
84
S
ekildeki d
ond
ur
uy
u yaparsak
a2 = (1 2)(3 4)
perm
utasyonunu buluruz. Bunun gibi iki tane daha vardr. Her birini yazalm:
a2 = (1 2)(3 4),
a3 = (1 3)(2 4),
a4 = (1 4)(2 3).
S
imdi cok tuhaf bir sey s
oyleyece
gim:
A = {Id4 , a2 , a3 , a4 }
k
umesi bileske islemiyle birlikte bir grup olur. (Bu tuhaf olgu sadece 4 saysna
ozg
ud
ur.)
Hatta abelyen bir grup olur. Okur bunu kolaylkla kontrol edebilir ama biz de kontrol
edelim:
a2 a3 = [(1 2)(3 4)][(1 3)(2 4)] = (1 4)(2 3) = a4 .
Benzer esitlik di
gerleri icin de gecerlidir:
a2 a3 = a3 a2 = a4 ,
a2 a4 = a4 a2 = a3 ,
a3 a4 = a4 a3 = a2 .
Ayrca A k
umesinin her eleman kendisinin tersidir. Ve
A R1 = {Id4 }
olur. Nitekim Onsav

5.4e g
ore |AR1 | = |A||R1 | = 4 3 = 12 olmaldr. AR1 k
umesinin
elemanlar simdiye kadar buldu
gumuz
Id4 , r1 , r12 , r2 , r22 , r3 , r32 , r4 , r42 , a2 , a3 , a4 .
elemanlardr. Gercekten de,
a2 r1 = (1 2)(3 4)(2 3 4) = (1 2 4) = r3 ,
a3 r1 = (1 3)(2 4)(2 3 4) = (1 3 2) = r4 ,
a4 r1 = (1 4)(2 3)(2 3 4) = (1 4 3) = r2 ,
a2 r12 = (1 2)(3 4)(2 4 3) = (1 2 3) = r42 ,

a3 r12 = (1 3)(2 4)(2 4 3) = (1 3 4) = r22 ,
a4 r12 = (1 4)(2 3)(2 4 3) = (1 4 2) = r32
esitliklerinden
AR1 = A Ar1 Ar12 = {Id4 , r1 , r12 , r2 , r22 , r3 , r32 , r4 , r42 , a2 , a3 , a4 }
esitli
gini buluruz. Bu k
umeye H adn verelim:
H = AR1 = {Id4 , r1 , r12 , r2 , r22 , r3 , r32 , r4 , r42 , a2 , a3 , a4 }.
Benzer sekilde R1 A = H esitli
gini kantlayabiliriz:
r1 a2 = (2 3 4)(1 2)(3 4) = (1 3 2) = r4 ,
r1 a3 = (2 3 4)(1 3)(2 4) = (1 4 3) = r2 ,
r1 a4 = (2 3 4)(1 4)(2 3) = (1 2 4) = r3 ,
r12 a2 = (2 4 3)(1 2)(3 4) = (1 4 2) = r32 ,

r12 a3 = (2 4 3)(1 3)(2 4) = (1 2 3) = r42 ,
r12 a4 = (2 4 3)(1 4)(2 3) = (1 3 4) = r22 .
Demek ki Onsav
5.2ye g
ore H bileske altnda kapaldr ve Teorem 5.1e g
ore bir gruptur.
S
ekli asa
gda
85
Hnin her elemannn piramitin bir simetrisi oldu

gunu biliyoruz. (Simetriyi bir
onceki
ornekteki gibi tanmlyoruz.) Yani e

ger G piramitin simetrilerinden olusan grupsa, H
G olur.
Piramitin daha fazla simetrisi vardr, ama di
gerleri piramidi e
gip b
ukmeden u
c boyutlu uzayda fiziksel olarak gerceklestirilemezler. Nitekim piramitin karslkl iki kenarndan birini iceren, di
gerinin orta noktasndan gecen d
uzleme g
ore simetrisini (ayna
g
or
unt
us
un
u) alabiliriz.
Yukardaki sekildeki
ornekte
t = (1 4)
simetrisini elde ederiz. t2 = Id4 olur elbette. Her ne kadar t d
on
usu
m
u u
c boyutlu
uzayda gerceklestirilemiyorsa da, t piramitin bir simetrisidir, ama Hde de
gildir (cu
nk
ut
d
on
usu
m
u sa
g sol, solu sa
g yapar, oysa uzayda istedi
giniz kadar dolasn sa
gnz solunuza,
solunuz sa
gnza gelmez).
T = {Id4 , t} olsun. T bir gruptur ve H T = {Id4 } olur. Demek ki Onsav

5.4e g
ore
|HT | = |H| |T | = 12 2 = 24
olur. Ama HT Sym 4 ve her ikisinin de 24 eleman var. Demek ki
G = HT = Sym 4.
Hnin elemanlar sa
g solu korudu
gundan, t ise sa
g sol yapt
gndan, Ht k
umesinin
elemanlar sa
g sol yaparlar, dolaysyla u
c boyutlu uzayda cekip cekistirmeden gercek
lestirilemezler. Hnin elemanlar (12 tane) uzayda gerceklestirilebilirler. Ileride
Hnin
Alt 4 olarak adlandrld
gn g
orece
giz.
6.3. Piramitin Simetrileri. Bu sefer taban d
uzg
un n-gen olan bir dik piramit alalm.
n = 3 durumunu yukarda g
orm
ust
uk. S
imdi n > 3 durumuna bakalm.
86
Tabandaki noktalarn u
c ba
glants vardr; yani dereceleri 3t
ur. Oysa tepe noktasnn
derecesi ndir. Tepe noktas derecesi n olan yeg
ane nokta oldu
gundan, her simetri tepe
noktasn tepe noktasna g
ot
urmek zorundadr. Dolaysyla e
ger istersek tepe noktasn
unutup d
uzg
un bir n-gen olan tabann simetrilerine odaklanabiliriz. (Tabann her simetrisi piramitin bir simetrisine genisletebilir ve piramitin her simetrisi tabann bir
simetrisini verir.)
Bildi
gimiz simetrileri yazalm. Oncelikle
tepe noktasn sabitleyen d
ond
ur
uler var. E
ger
r en k
ucu
k pozitif acl d
ond
ur
uyse, toplam n tane d
ond
ur
u elde ederiz:
R = {1, r, r2 , . . . , rn1 }.
Bunlarn dsnda bir de tabann farkl eksenlere g
ore ayna simetrileri vardr. Bunlardan
da tam n tane vardr, ama e
ger s bunlarsan biriyse, Rs k
umesi t
um ayna simetriler
k
umesidir. Piramitin simetriler grubu
D2n = R Rs
dir ve bu simetrilerin sadece yars (Rdeki d
ond
ur
uler) u
c boyutlu uzayda gerceklestirilebilir. Bunun b
oyle oldu
gunun kantn okura brakyoruz. C
arpm tablosu da
rn = Id, s2 = Id ve sr = rn1 s
esitlikleri tarafndan belirlenir. D2n grubuna, 2n elemanl dihedral grup ad verilir.
6.4. K
up
un Simetrileri. K
oselerini asa
gdaki sekildeki gibi 1den 8e kadar adlandrd
gmz
k
up
un simetrilerini bulaca
gz.
K
up
u bize do
gru gelen eksen u
zerinde saatin ters y
on
unde 90 derece d
ond
urebiliriz.
Bu d
on
usu
me r diyelim. K
oseler r altnda so
yle d
on
usu
r:
r = (1 2 3 4)(5 6 7 8).
87
Tabii rnin kuvvetlerini alrsak,

r0
r1
r2
r3
= Id8
= r = (1 2 3 4)(5 6 7 8)
= (1 3)(2 4)(5 7)(6 8)
= (1 4 3 2)(5 8 7 6)
buluruz. r4 = Id8 olur.

R = {Id8 , r, r2 , r3 }
olsun. R bileske islemi altnda bir gruptur.
Bir de
on y
uzle arka y
uz
u ayna g
or
unt
us
u sayesinde de
gistirebiliriz.
Bu d
on
usu
m
u s olarak g
osterelim:
s = (1 5)(2 6)(3 7)(4 8).
Tabii s2 = Id8 olur.
S = {Id8 , s}
olsun. S de bileske islemi altnda bir gruptur. Ama RS de bir gruptur. Nitekim,
srs = (1 5)(2 6)(3 7)(4 8)(1 2 3 4)(5 6 7 8)(1 5)(2 6)(3 7)(4 8) = (1 2 3 4)(5 6 7 8) = r
oldu
gundan,
sr = rs
olur ve Teorem 5.2e g
ore RS bir gruptur, hatta de
gismeli bir gruptur. RS grubunun
tam 8 eleman vardr:
Id8
r = (1 2 3 4)(5 6 7 8)
r2 = (1 3)(2 4)(5 7)(6 8)
r3 = (1 4 3 2)(5 8 7 6)
s = (1 5)(2 6)(3 7)(4 8)
rs = (1 2 3 4)(5 6 7 8)(1 5)(2 6)(3 7)(4 8) = (1 6 3 8)(2 7 4 5)
r2 s = (1 3)(2 4)(5 7)(6 8)(1 5)(2 6)(3 7)(4 8) = (1 7)(2 8)(3 5)(4 6)
r3 s = (rs)1 = (1 8 3 6)(2 5 4 7)
RSnin 8 tane eleman oldu

gu sayfa xxteki Onsav
5.4ten de belli.
Dikkat ederseniz i = 1, . . . 8 verilmisse, 1 k
osesini i k
osesine g
ot
uren bir ve bir tane
g RS var. Mesela 1i 6ya sadece rs RS g
ot
ur
uyor, 1i 1e sadece Id8 RS g
ot
ur
uyor.
Yukarda yaptklarmz aklmzn bir kcsesinde tutup k
up
un baska simetrilerini bulmak
amacyla yola koyulalm. Bunu yapmak icin k
up
un k
oselerini 1, 2 gibi saylarla de
gil,
asa
gdaki gibi 0 ve 1 u
cl
uleriyle g
osterelim.
88
Dikkat ederseniz iki k

osenin birbiriyle ba
glantl olmas icin yeter ve gerek kosul iki
k
osenin sadece tek bir teriminin farkl olmasdr. Orne
gin 010 ile 011 ba
glantldr,
cu
nk
u sadece son terimleri farldr. Bunun gibi 110 ile 100 ba
glantldr ama 010 ile
001 ba
glantl de
gildir. Hatta iki noktann farkl terim says iki nokta arasndaki mesafedir : 100 noktasndan 011 noktasna gitmek icin 3 kenardan gecmek gerekir, daha
az kenardan gecerek gidemeyiz.
Bir
onceki paragraftaki acklamalardan dolay, koordinatlarn yerlerini de
gistirmek k
u
p
un ba
glantllk iliskisini bozmaz. Orne
gin, birinci ve ikinci koordinatlarn yerlerini
de
gistirirsek, k
up
un
000 7 000
001 7 001
010 7 100
011 7 101
100 7 010
101 7 011
110 7 110
111 7 111
d
on
usu
m
un
u elde ederiz, ki bu d
on
usu
m ba
glantl noktalar ba
glantl noktalara, ba
glantsz noktalar ba
glantsz noktalara g
ot
ur
ur Ya da birinci koordinat ikinci koordinata, ikinci koordinat u
cu
nc
u koordinata, u
cu
nc
u koordinat birinci koordinata yollayabiliriz. O zaman,
000 7 000
001 7 100
010 7 001
011 7 101
100 7 010
101 7 110
110 7 011
111 7 111
d
on
usu
m
un
u elde ederiz. B
oylece, koordinatlarn her d
on
usu
m
u bize k
up
un bir simetrisini verir ve bunlardan da 3! = 6 tane vardr, Sym 3
un eleman says kadar. Bu
d
on
usu
mlerin k
umesine T adn verelim. T elbette bir gruptur. (Sym 3e cok benzer.)
T nin elemanlarnn her biri 000 k
osesini (yani yukardaki yazlmla 1 k
osesini) sabitler.
Daha
once buldu
gumuz RS grubunun sadece Id8 eleman 1 k
osesini sabitledi
ginden
T RS = {Id8 } olur. Buradan da, Onsav

5.4e g
ore, RST k
umesinin |RS| |T | =
8 6 = 48 eleman oldu
gu ckar.
K
up
un RST nin elemanlarndan baska bir simetrisinin olmad
gn kantlayalm. g, k
up
un
herhangi bir simetrisi olsun. RS grubunun her elemannn 1 k
osesini bir baska k
oseye
g
ot
urd
u
gu
n
u anmsayalm. RSde 1 k
osesini g(1) k
osesine g
ot
uren bir ve bir tane a
eleman vardr. O zaman a1 g simetrisi 1 k
osesini 1 k
osesine g
ot
ur
ur. Ama 1 k
osesini
1 k
osesine g
ot
uren her simetri T de olmak zorundadr. (Neden?) Demek ki bir ve bir
tane t T icin a11 g = t, yani g = at olur. B
oylece k
up
un t
um simetrileri RST
k
umesindedir. B
oylece k
up
un toplam 48 tane simetrisi oldu
gunu g
ord
uk.
89
Soru: K
up
un k
oselerini 01-
ucl
uleri olarak g
osterelim. Her 0 koordinatn 1e, her 1
koordinatn da 0a d
on
ust
uren simetri G = RST grubunda nasl yazlr?
6.5. [D
ort Boyutlu K
up
un Simetrileri.] Once
d
ort boyutlu k
up
u tanmlayalm. Ama
daha
once 0, 1, 2 ve 3 boyutlu k
up
un tanmlarna bir baska g
ozle bakalm.
0 boyutlu k
up bir noktadan ibarettir. C
izmeyi gerek g
orm
uyoruz.
1 boyutlu k
up
u [0, 1] aral
g olarak g
orebiliriz. K
ose noktalar 0 ve 1dir.
tane 0 boyutlu (yani iki nokta) alp noktalar

1 boyutlu k
up
u so
yle de g
osterebiliriz: Iki
bir do
gruyla birlestirmek.
2 boyutlu k
up
u, k
oseleri (0, 0), (1, 0), (0, 1), (1, 1) noktalarna gelecek bicimde yerlestirelim.
tane 1 boyutlu k
Bunu so
yle de g
osterebiliriz. Iki
uple (yani iki tane [0, 1] do
gru parcasyla) baslayalm. (Bkz. asa
gdaki soldaki sekil.) Sonra 1 boyutlu k
uplerden birinin
koordinatlarnn basna 0, di
gerinin basna 1 getirelim ve birbirine tekab
ul eden noktalarn bir do
gruyla birlestirelim. (Bkz. asa
gdaki sa
gdaki sekil. Elde edilen seklin bir kare
olmamas sizi rahatsz etmesin, kare de yapabilirdik.)
3 boyutlu k
up
u, R3 uzayna yukardakine benzer sekilde, k
oseler i, j, k = 0, 1 icin (i, j, k)
ya da daha basit olarak ijk noktalarna gelecek sekilde yerlestirelim. (Asa
gdaki sa
gdaki
sekil.) E
ger iki noktann u
c koordinatndan sadece biri de
gisikse, k
oseler arasna bir
kenar ciziyoruz.
tane 2 boyutlu k
Bunu so
yle de g
osterebiliriz. Iki
uple (yani iki tane kareyle) baslayalm.
(Bkz. yukardaki soldaki sekil.) Sonra 2 boyutlu k
uplerden birinin koordinatlarnn
90
basna 0, di
gerinin basna 1 getirelim ve birbirine tekab
ul eden noktalarn bir do
gruyla
birlestirelim. (Bkz. yukardaki sa
gdaki sekil.)
tane u
S
imdi 4 boyutlu k
up
u betimleyebiliriz. Iki
c boyutlu k
up alalm. Bunlardan birinin
koordinatlarnn basna 0, di
gerinin basna 1 getirelim ve k
uplerin birbirine tekab
ul eden
k
oselerini bir kenarla birlestirelim.
Dikkat ederseniz, iki nokta sadece tek bir koordinatta ayrsyorsa birbiriyle ba
glantldr.
B
oylece geometriyi cebirsellestirmis olduk.
D
ort boyutlu k
upe K adn verelim. Knn simetrilerini bulalm. Knn simetrilerinden
olusan gruba G adn verelim.
Knn basnda 0 olan noktalar u
c boyutlu bir k
up olustururlar. Bu k
upe K0 diyelim.
Basnda 1 olanlara da K1 diyelim.
Bir
onceki
ornekte buldu
gumuz u
c boyutlu k
up
un RS simetrilerini ele alalm. Anmsarsanz RS, 8 elemanl bir gruptu ve u
c boyutlu k
up
un herhangi bir noktasn RSnin
elemanlaryla u
c boyutlu k
up
un herhangi bir noktasna g
ot
urebiliyorduk. E
ger RSdeki
simetrileri ayn anda K0 ve K1 k
uplerine uygularsak (birinci koordinata dokunmadan),
Knn simetrilerini buluruz. Knn bu simetri grubuna da u
c boyutlu k
upte oldu
gu gibi
RS adn verelim.
Bir de K0 ile K1 de
gistokus eden bir t ayna simetrisi bulalm. Mesela t, noktalarn birinci
koordinatn de
gistirsin, 0 ise 1, 1 ise 0 yapsn. t2 = Id16 oldu
gundan, T = {Id16 , t}
91
k
umesi bir gruptur. RS T = {Id16 } oldu
gundan, |RST | = |RS| |T | = 8 2 = 16
olur. Ayrca RST k
umesinin, Knn herhangi bir noktasn istedi
gimiz herhangi bir
noktasna g
ot
urecek bir ve bir tane eleman vardr. Aslnda kolay bir hesapla g
or
ulece
gi
u
zere RST de
gismeli bir gruptur.
Yukardaki paragrafta bulunan RST simetrileri dsnda, Knin d
ort koordinatn karan
ve bu y
uzden Sym 4e cok cok benzeyen bir simetri grubu vardr. Bu simetri grubuna U
adn verelim: mesela = (1 2 3) perm
utasyonuysa, (i, j, k, ) = (k, i, j, ) olur, ya da
= (1 2)(3 4) perm
utasyonuysa, (i, j, k, ) = (j, i, , k) olur.
U nun her eleman (0, 0, 0, 0) noktasn sabitledi
ginden, ama RST nin sadece Id16 eleman bu noktay sabitledi
ginden, RST U = {Id16 } olur. Buradan da |RST U | =
|RST | |U | = 16 4! = 24 4! ckar.
Ayrca U nun elemanlar A1 = (1, 0, 0, 0), A2 = (0, 1, 0, 0), A3 = (0, 0, 1, 0), A4 =
(0, 0, 0, 1) elemanlarn birbirine g
ot
ur
ur, hatta U nun elemanlar bu noktalara olan etkileriyle betimlenirler.
B
oylece, RST U G oldu
gundan, Gnin 16 4! tane elemann bulduk. S
imdi G =
RST U esitli
gini kantlayalm. g G rastgele bir eleman olsun. RST grubunda,
g(0, 0, 0, 0) = a(0, 0, 0, 0)
esitli
gini sa
glayan bir ve bir tane a eleman vardr. S
imdi a1 g eleman (0, 0, 0, 0) noktasn sabitler. Ve bu y
uzden de Knn d
ort eksenini birbirine d
on
ust
ur
ur. U grubunda,
eksenleri ya da (ayn sey) A1 , A2 , A3 , A4 noktalarn aynen a1 g eleman gibi d
on
ust
uren
bir eleman vardr. Demek ki, Gnin 1 a1 g eleman (0, 0, 0, 0) ve A1 , A2 , A3 , A4
noktalarn sabitler. B
oyle bir eleman t
um noktalar sabitlemek, yani Id16 ya esit olmak zorundadr. Nitekim bu eleman A1 ve A2 noktalarn sabitledi
ginden, bu noktalara
komsu olan
(0, 0, 0, 0) ve (1, 1, 0, 0)
noktalarn birbirine g
ot
urmek zorundadr. Ama (0, 0, 0, 0) noktasn zaten kendine g
ot
ur
uyor, demek ki (1, 1, 0, 0) noktasn da kendine g
ot
urmek zorundadr. Bu fikri devam ettirirsek, 1 a1 g elemannn Knn t
um noktalarn sabitledi
gi, yani Id16 oldu
gu
anlaslr. Demek ki 1 a1 g = Id16 ve g = a RST U .
Soru: K
up
un k
oselerini 01-
ucl
uleri olarak g
osterelim. 0 koordinatn 1e, 1 koordinatn
da 0a d
on
ust
uren simetri G = RST grubunda nasl yazlr?
6.6. n boyutlu k
up
u
Kn = {(1 , . . . , n ) : her i icin i = 0, 1}
olarak tanmlayabiliriz. E
ger k
up
u, k
up
un icini de icerecek bicimde tanmlamak istersek,
Kn = {(1 , . . . , n ) : her i icin i [0, 1]}
tanmn yapabiliriz. Bizim icin hangi tanmn kabul edildi
gi farketmeyecek. Fikirleri
sabitemek amacyla birincisini kabul edelim. E
ger iki noktann sadece bir koordinat
de
gisikse, bu noktalar arasnda bir ba
glant olsun. (Ba
glantlar k
up
un kenarlardr.)
Kn nin 2n n! tane simetrisi vardr. Bu, aynen yukardaki iki
ornekteki y
ontemle g
osterilebilir. Ama bunlarn hepsi n boyutlu uzay e
gip b
ukmeden gerceklesmez, bazlar ayna
simetrileridir. Sadece yars n-boyutlu uzaydan ckmadan gerceklestirilebilir.
umelerinden de bir nevi sonsuz boyutlu k

up elde edilebilir.
6.7.
{0, 1} ve
{0, 1} k
k
Iki
osenin (noktann yani) ba
glantl olmas demek, tek bir koordinatn farkl olmas
demektir. Bu k
uplerin de simetri gruplar vardr. Ama bu sefer simetriyi biraz farkl
tanmlamak gerekebilir. Daha
once simetriyi
A ile B k
oseleri ba
glantlysa, f (A) ile f (B) k
oseleri de ba
glantldr
92
kosulunu sa
glayan k
oselerin bir f perm
utasyonu olarak tanmlanmstk. Bu sefer,
A ile B k
oselerinin ba
glantl olmas icin,
f (A) ile f (B) k
oselerinin ba
glantl olmalar yeter ve gerektir
kosulunu sa
glayan k
oselerin bir f perm
utasyonu olarak tanmlamak gerekir, ki e
ger f
bir simetriyse, f 1 de bir simetri olsun. (Ama bu
ozelli
gin sa
glanmas icin eski tanm
da yeterli olabilir. Bu c
umleden de anlaslaca
g u
zere sonsuz boyutlu k
uplerin simetri
grubu hakknda bu yazarn bir bilgisi bulunmamaktadr.)
6.8. [Oktahedronun Simetrileri.] Oktahedron, asa
gdaki 6 k
oseli, 12 kenarl, 8 y
uzeyli
d
uzg
un cisimdir.
K
up
un
orne
ginde oldu
gu gibi k
oseleri de
gil de, y
uzeyleri birbirine d
on
ust
uren 8 elemanl
bir simetri grubu bulmak zor de
gildir. Mesela dikey eksen etrafnda d
ond
ur
ulerle, yatay
d
uzleme g
ore ayna simetrisi b
oyle bir grup verir. Bu grup sayesinde oktahedronun tam
8 3! = 48 tane simetrisi oldu
gunu g
ostermek zor de
gildir. Okur alstrma olarak bunu
g
ostermelidir. Biz burada bir baska y
ontem kullanaca
gz.
c boyutlu k
U
up
un her y
uzeyinin a
grlk noktasn alp, komsu y
uzeylerin a
grlk merkezlerini birlestirirsek bir oktahedron elde ederiz.
Bu sayede k
up
un her simetrisinin oktahedronun bir simetrisine yol act
gn g
ozlemleyebiliriz. Nitekim k
up
un bir simetrisini ve bir ABCD y
uzeyini alalm. mesafesi 2
olan A ve C k
oselerini mesafesi 2 olan (A) ve (C) k
oselerine g
ot
ur
ur. Dolaysyla
A ve C k
oselerinin ortak komsular olan B ve C k
oselerini (A) ve (B) k
oselerinin
ortak komsularna g
ot
ur
ur. Demek ki simetrisi k
up
un ABCD y
uzeyini gene k
up
un
bir baska y
uzeyine, (A)(B)(C)(D) y
uzeyine g
ot
ur
ur. Dolaysyla simetrisi k
up
un
ABCD y
uzeyinin orta noktasn (A)(B)(C)(D) y
uzeyinin orta noktasna g
ot
ur
ur,
yani k
up
un icine cizilen oktahedronu gene oktahedrona g
ot
ur
ur.
93
Nasl k
upten oktahedron elde etmissek, oktahedrondan da benzer sekilde bir k
up elde
ederiz.
Aynen yukardaki yapt

gmz gibi oktahedronun her simetrisinin k
up
un bir simetrisini
verdi
gi kantlanabilir. Dolaysyla oktahedronun simetri grubuyla 3 boyutlu k
up
un simetri grubu ayndr.

7. Urete
cler
Bir grupta iki altgrubun kesisimi gene bir gruptur. Bunun kant cok basittir: H
ve K iki altgrup olsun. 1 eleman her iki altgrupta da oldugundan kesisimdedir
de. Eger xK kesisimdeyse, x eleman hem Hde hem de Kda oldugundan, xin
tersi, yani x1 eleman hem Hde hem de Kdadr; demek ki x1 H K
olur. Simdi kesisimden iki eleman alalm: x ve y. Bu elemanlar hem Hde hem
de Kda olduklarndan carpm olan xy de hem Hde hem de Kdadr. Demek
ki xy kesisimdedir. Boylece H K kesisimin bir altgrup oldugu kantlanms
oldu.
Dikkat ederseniz yukardaki akl y

ur
utme sadece iki altgrubun degil, kac
tane olursa olsun, isterse sonsuz sayda olsun, altgruplarn kesisiminin de bir
altgrup oldugunu gosteriyor. Yani bir grupta, herhangi bir altgruplar k
umesinin kesisimi bir altgruptur.
Simdi X, bir G grubunun herhangi bir altk

umesi olsun. Xi iceren en az
bir altgrup vardr: G. Bu altk
umeyi iceren t
um altgruplar kesistirelim. Bu
kesisimin bir altgrup oldugunu biliyoruz. Ayrca kesisim Xi de icerir tabii
ki. Demek ki Xi iceren t
um algruplarn kesisimi gene Xi iceren bir altgruptur. Dolaysyla bu kesisim Xi iceren en k
ucu
k altgrup olmak zorundadr. Su
sonucu kantladk:
Teorem 7.1. G bir grup ve X G olsun. Xi iceren t
um altgruplarn kesisimi
Xi iceren en k
ucu
k altgruptur.

7. Uretec
ler
96
Xi iceren en k
ucu
k altgrubu X olarak gosterelim. Eger X = {x1 , . . . , xn }
sonluysa, {x1 , . . . , xn } yerine x1 , . . . , xn yazlr. Ve eger X, Y G ise,
X Y yerine X, Y yazlr. Benzer ksaltmalar yapmakta kendimizi kstlamayacagz.
X =
H
XHG
esitligini biliyoruz. Ayrca eger X H G ise X H icindeligini de

biliyoruz.
Eger X = ya da X = {1} ise X = 1 olur1 . G = G esitligi de kolay.
G \ {1} = G esitliginin kantn da okura brakyoruz.
Yukardaki teorem uygulamada pek yararl olmayabilir, cu
nk
u teorem bize
Xi iceren en k
ucu
k altgrubun oldugunu soyl
uyor ama altgrubun neye benzedigini soylemiyor. Simdi X altgrubunun neye benzedigini biraz daha somut
olarak gorelim.
x, y X ise, xy X oldugunu biliyoruz. Bunun gibi
xy 1 , x2 , y 3 , xyx, yx1 y 2 X
icindelikleri de biliyoruz. Daha da genel olarak, x1 , . . . , xn X ve 1 , . . . , xn =
1 ise,
x11 xnn X
olur. Demek ki,
{x11 xnn : n N, xi X, i = 1} X
olur2 . Ama sol taraftaki k
ume Xi iceriyor (tanmda n = 1 ve 1 = 1 aln)
ve ayrca bir altgrup (cu
nk
u carpma altnda kapal, elemanlarnn tersi de
k
umenin icinde ve elbette 1i iceriyor3 ). Bundan ve X altgrubunun Xi iceren
en k
ucu
k altgrup olmasndan esitlik ckar:
X = {x11 xnn : n N, xi X, i = 1}.
Bu y
uzden X altgrubuna X tarafndan u
retilen altgrup ad verilir ve
Xe de u
rete
c k
umesi denir.
X = {xk11 xknn : n N, xi X, ki Z}
esitligini okur gozden kacrmamaldr. Bu t
ur bir yazlmla xi ile xi+1 elemanlarnn birbirinden farkl olduklarn varsayabiliriz.
Buradaki 1, {1} altgrubu anlamna geliyor.
Dikkat: Tanmdaki x11 xnn ifadesinde Xin ayn eleman tekrar edebilir.
3
E
ger X = ise, Xten bir x secelim ve tanmda n = 2, x1 = x2 = x ve 1 = 1, 2 = 1
alalm; 1 = xx1 olur. E
ger X = ise, tanmda n = 0 olsun, Gnin hic tane elemannn
carpm 1 olarak tanmlanmstr. Demek ki 1 gercekten soldaki k
umededir.
1
2
97
Eger X = {x1 , . . . , xn } ise X yerine x1 , . . . , xn yazlr.
Ozel
bir durum olarak X = {x} durumunu ele alalm. Bu durumda b
ut
un
xi ler xe esit olmak zorundadr ve
x = {xn : n N}
bulunur. Eger deg x = n < ise,
x = {1, x, x2 , . . . , xn1 }
esitligini daha once gorm
ust
uk. Tek bir eleman tarafndan u
retilen gruplara
d
ong
usel ya da devirli grup denir. Devirli gruplar abel gruplardrlar ve en
basit gruplardr. Ileride

bu konuya ozel bir bol
um ayracagz.
Eger X = {x, y} ise durum hemen karmasklasr:
x, y = {xk1 y 1 xkn y n : n N, ki , i Z}.
Ama xy = yx ise bu karmask durum kendini toparlar:
x, y = {xk y : k, Z}.
Eger bir de ayrca deg x = n < ve deg y = m < ise, o zaman,i
x, y = {xk y : k = 0, 1, . . . , n 1, = 0, 1, . . . , m 1}
olur. (Ama sagda gor
ulen b
ut
un elemanlar farkl olmak zorunda degildir.)
Daha genel olarak, eger Xin elemanlar aralarnda degisiyorlarsa, yani her
x, y X icin xy = yx oluyorsa, o zaman,
X = {xk11 xknn : n N, xi X, ki Z}
olur ve bu ifadede eger istersek i = j icin xi = xj alabiliriz.
Bazen xy = yx yerine x ile y arasnda baska iliskiler olabilir; bu durumda da x, y altgrubunun oldukca basit gosterimi olabilir. En standart
ornek deg x = deg y = 2 ve deg xy = n oldugu durumdur. Bu durumda z = xy
tanmyla, xz = z n1 x olur ve
x, y = z, x = {xi z j : i {0, 1}, j {0, 1, . . . , n 1}}
elde edilir. Ayrntlar okura alstrma olarak brakyoruz.
Tabii eger grubun islemi + ile ifade ediliyorsa (dolaysyla degismeli bir
grup sozkonusuysa) o zaman,
X = {k1 x1 + + kn xn : n N, xi X, i = 1}
olur ve istersek i = j icin xi = xj alabiliriz.
Notlar ve Ornekler

7. Uretec
ler
98
E
ger n Z ise n = nZ olur.
E
ger n, m Z ise, d = ebob(n, m) icin n, m = nZ + mZ = dZ olur.
E
ger (n, m) Z Z ise, (n, m) = (n, m)Z olur.
(n, 0), (0, m) = nZ mZ olur. n ya da m saylarndan en az biri 0a esit olmadkca bu
iki altgrup birbirine esit de
gildir. (Neden?)
7.5. Z Z grubu e1 = (1, 0) ve e2 = (0, 1) elemanlar tarafndan u
retilir. Zn grubu da
7.1.
7.2.
7.3.
7.4.
e1 = (1, 0, 0, . . . , 0, 0), e2 = (0, 1, 0, . . . , 0, 0), . . . , en = (0, 0, 0, . . . , 0, 1)
7.6.
7.7.
7.8.
7.9.
7.10.
elemanlar tarafndan u
retilir. Bu grubun baska u
retecleri de vardr elbette. Ancak yukarda verilen u
reteclere do
gal u
rete
cler diyebiliriz. Teorem 5.5te Z Z grubunun
her elemannn en fazla iki eleman tarafndan u
retildi
gini g
ostermistik. Birazdan Zn
grubunun her elemannn en fazla n eleman tarafndan u
retildi
gini g
osterece
giz.
Sym n grubu {(1 k) : k = 2, . . . , n} k
umesi tarafndan u
retilir ve daha k
ucu
k bir altk
ume
tarafndan u
retilmez. (Neden? Bkz. sayfa 43.)
Sym n grubu {(k k + 1) : k = 1, . . . , n 1} k
umesi tarafndan u
retilir ve daha k
ucu
k bir
altk
ume tarafndan u
retilmez. (Neden? Bkz. sayfa 44.)
Sym n grubu (1 2 . . . n) ve (1 2) tarafndan u
retilir ve daha k
ucu
k bir altk
ume tarafndan u
retilmez. (Teorem 3.1.)
E
ger n 2 ise, Sym nnin (a b)(c d) t
ur
unden elemanlar tarafndan u
retilen altgrubu
Sym nnin Alt n olarak g
osterilen bir
ozaltgrubudur, tam n!/2 tane eleman vardr. (Bkz.
Teorem 3.2 ve Teorem 14.3.)
n 3 icin Alt n grubu (i j k) biciminde yazlan elemanlar tarafndan u
retilir. Nitekim
(a b)(b c) = (a b c) ve (a b)(c d) = (a b)(b c)(b c)(c d) = (a b c)(b c d) oldu
gundan,
cift sayda makasn carpmn bu sayede (a b c) t
ur
unden d
ong
ulerin carpm olarak
yazabiliriz.
n 5 icin Alt n grubu iki ayrk makasn carpm olarak yazlan (a b)(c d) elemanlar
tarafndan u
retilir. Nitekim bir
onceki paragrafta Alt nnin (a b c) t
ur
unden d
ong
uler
tarafndan u
retildi
gini g
ord
uk. E
ger e ve d, bu a, b, c saylarndan farklysa, (a b c) =
(a b)(b c) = (a b)(d e)(d e)(b c) oldu
gundan, her (a b c) d
ong
us
un
u (a b)(c d) tipinden
iki elemann carpm olarak yazabiliriz.
G bir grup ve X G olsun. CG (X) = CG (X) esitli
gini g
osterin.
Eger H = X ise Hin X k

umesi tarafndan u
retildigi soylenir. Eger ayrca
|X| = n < ise, Hnin n eleman tarafndan u
retildigi soylenir.
X X oldugundan elbette |X| |X| olur. Eger X sonluysa ya da
saylabilir sonsuzluktaysa |X| olur, aksi halde, |X| = |X| olur. K
umeler kuramndan kardinaliteleri anmsayan biri icin bunlar cok kolay alstrmalardr.
Notlar ve Ornekler
7.11. E
ger Z = a ise, a tamsays ya 1 ya da 1 olmak zorundadr.
7.12. G = R olsun. O zaman her a R icin a = aZ olur.
7.13. G = R olsun. O zaman her a R icin a = {an : n Z} olur (tabii ki!) E
ger a = 1
ise a = {1, 1} olur.
7.14. E
ger G = Z(G), x ise G bir abel grubudur. (Burada Z(G), Gnin t
um elemanlaryla
de
gisen elemanlar k
umesi, yani Gnin merkezidir.) Nitekim kosuldan dolay,
G = {zxn : z Z(G), n Z}
99
olur ve bu grubun bir abel grubu oldu

gu
(zxn )(z1 xm ) = zz1 xn xm = zz1 xn+m ve (z1 xm )(zxn ) = zz1 xm xn = zz1 xm+n
esitliklerinden belli.
7.15. E
ger A, B G ise (genellikle uygulamada A ve B altgrup olurlar), [a, b] : a A, b B
altgrubu [A, B] olarak g
osterilir. Burada [a, b] yazlmnn a1 b1 ab anlamna geldi
gini
anmsatrz.
E
ger B NG (A) ise, a A, b B icin [a, b] = a1 b1 ab = a1 (b1 ab) AA A
oldu
gundan, [A, B] A olur.
E
ger B NG (A) ve A NG (B) ise, kolayca g
or
ulece
gi u
zere [A, B] A B olur.
Bir
onceki satrdan, e
ger B NG (A), A NG (B) ve A B = {1} ise, [A, B] A B =
{1} oldu
gu anlaslr; yani her a A, b B icin ab = ba olur.
7.16. G bir grup ve A, B G olsun. B NG (A) olsun, yani her b B icin Ab = A olsun. O
zaman A, B = AB olur (bkz. Onsav

5.3).
7.17. G bir grup ve x G olsun. E
ger n1 , . . . , nk Z ise d = ebob(n1 , . . . , nk ) icin
xn1 , . . . , xnk = xd
olur. Nitekim bir mi icin dmi = ni oldu
gu icin
xni = xdmi = (xd )mi xd
olur. Demek ki xn1 , . . . , xnk xd .
Di
ger y
ondeki icindeli
gi kantlayalm. d = ebob(n1 , . . . , nk ) oldu
gundan, Alstrma 2.2ye
g
ore,
oyle u1 , . . . , uk Z vardr ki,
d = n1 u1 + + nk uk
olur; dolaysyla
xd = xn1 u1 ++nk uk = (xn1 )u1 (xnk )uk xn1 , . . . , xnk ,
yani xd xn1 , . . . , xnk olur. Bundan su ckar
Teorem 7.2. D
ong
usel bir grubun altgruplar da d
ong
useldir.
7.18. G = I Z olsun. ei G eleman, i dsnda her koordinat 0 olan ve iinci koordinat 1

olan eleman olsun. Yani e
ger
{
1 e
ger i = j ise
i,j =
0 e
ger i = j ise
ise4 ,
ei = (i,j )jI
olsun. E
ger X = {ei : i I} ise
X = I Z
olur. Benzer durum baska gruplarn kartezyen carpmnda da yasanr.

7.19. Teorem 2.1de Znin altgruplarnn en fazla bir eleman tarafndan u
retildi
gini g
ostermistik5 . Teorem 5.5te de Z Z grubunun her altgrubunun en fazla iki eleman tarafndan
u
retildi
gini g
ostermistik. S
imdi Zn grubunun her altgrubu en fazla n eleman tarafndan
u
retildi
gini g
osterece
giz.
4
5
i,j Kronecker sembol

u olarak bilinir.
0 eleman tarafndan u
retilen altgrup {0} altgrubudur.

7. Uretec
ler
100
Teorem 7.3. Zn grubunun her altgrubu en fazla n eleman tarafndan u

retilir.
Kant: n = 1 ve n = 2 icin, ve hatta n = 0 icin teoremin do
gru oldu
gunu biliyoruz.
Bundan b
oyle n 2 olsun ve teoremin n 1 icin do
gru oldu
gunu varsayalm. A Zn
olsun. Kantmzda Zn = Zn1 Z esitli
gini kullanaca
gz. S
u k
umeye bakalm
B = {y Z : bir x Zn1 icin (x, y) A}.
Bir baska deyisle B, A altgrubunun son koordinata izd
usu
m
ud
ur. B Z oldu
gunu
g
ostermek kolay. Demek ki bir ve bir tek m 0 icin
B = mZ
olur. Yani Ann elemanlarnn son koordinatlar mnin bir kat olmak zorunda. m B
oldu
gundan, bir x0 Zn1 icin
(x0 , m) A
olur.
Adan rastgele bir eleman alalm. Bu eleman, x Zn1 ve y Z icin, (x, y) olarak
yazalm. y B oldu
gundan, bir u Z icin y = um olur. Buradan,
(x, y) u(x0 , m) = (x, y) (ux0 , um) = (x ux0 , y um) = (x ux0 , 0) Zn1 {0}
olur. Ama bu eleman ayrca A altgrubunda da, cu
nk
u hem (x, y), hem de (x0 , m) eleman
Ada. B
oylece bir u Z icin,
(x, y) u(x0 , m) A (Zn1 {0})
eldeederiz.
S
imdi hesaplara bir paragraflk ara verip A(Zn1 {0}) k
umesine (aslnda altgrubuna)
daha yakndan bakalm.
C = {x Zn1 : (x, 0) A}
olsun.
A (Zn1 {0}) = C {0}
olur. Elbette C Zn1 . T
umevarm varsaymna g
ore C en fazla n 1 elemanla u
retilir,
diyelim c1 , . . . , cn1 C Zn1 ile u
retiliyor, yani
C = Zc1 + . . . + Zcn1
olur.
ai = (ci , 0)
tanmn yaparsak
A (Zn1 {0}) = C {0} = Za1 + + Zan1
buluruz.
Kald
gmz yerden devam edelim. Rastgele bir (x, y) A alms ve bir u Z icin,
(x, y) u(x0 , m) A (Zn1 {0}) = C {0}
oldu
gunu kantlamstk. Bir
onceki paragrafa g
ore,
(x, y) u(x0 , m) Za1 + + Zan1
olur. E
ger
an = (x0 , m)
101
tanmn yaparsak, bundan,

(x, y) Za1 + + Zan1 + Zan
ckar. Demek ki,
A Za1 + + Zan1 + Zan .
Di
ger y
ondeki icindelik kolay, cu
nk
u a1 , . . . , an1 , an A.
7.20. Burada daha sonra cesitli vesilelerle kullanaca
gmz su teoremi kantlayaca
gz:
Teorem 7.4. (gi )iI , G grubunun bir u

retec altk
umesi olsun. Ayrca Inn sonsuz
oldugunu ve {gi : i I} k
umesinin daha k
ucu
k kardinalitede bir altk
umesinin Gnin
u
retec k
umesi olamayacagn varsayalm. O zaman Gnin her u
retec k
umesinin en az |I|
kadar eleman vardr.
Kant: (hj )jJ , Gnin bir u
retec k
umesi olsun. Her hj , gi ler cinsinden yazlr; bu
yazlmda
umesine Ij diyelim. Her Ij sonlu bir k
umedir. Elbette
kullanlan Inn altk
Inn jJ Ij altk
umesi Gnin bir u
retec k
umesidir. Buradan ve varsaymdan dolay

|I| =
Ij

jJ
ckar. Buradan da Jnin sonlu olamayaca

g ckar. J sonsuz oldu
gundan, kardinal aritmeti
ginden,

Ij |J|

jJ
ckar. Yani |I| |J|.

7.21. Asa
gdaki sonuc direkt toplamda u
retilen bir altgrubun ne kadar b
uy
uk olabilece
gine
dair bir sey s
oyl
uyor.
gal izd
usu
m fonksiyonlar, i : Gi G
Teorem 7.5. G =
I Gi , i : G Gi do
do
g
al
g
o
mme
fonksiyonlar,
X
G
ve
H
i = i (i (X)) Gi olsun. O zaman X
I Hi olur.
gunu kantlamak yeterli. Ama elKant: Xin her elemannn

I Hi altgrubunda oldu
ger i1 (i1 (x)), . . . , in (in (x)) =

bette her x eleman x = I i (i (x)) olarak yazlr. E
1 ama di
gerleri 1 ise,
x=
j=1
olur.
x=
j=1
ij (ij (x))
j=1
Hj
Hi
Alstrmalar
7.22. G = Z ve x = 3, y = 2 olsun. x, y = Z esitli
gini kantlayn.
7.23. G = Z ve x = 84, y = 30, z = 231 olsun. x, y, z altgrubunun neye esit oldu
gunu
bulun.
7.24. G = R , x = 2, y = 3 olsun. x, y altgrubunun xn y m elemanlarnn farkl n ve m

tamsaylar icin farkl de
gerler verdi
gini kantlayn.
7.25. G bir grup ve x, y G olsun. Bir n Z icin xn = y varsaymn yapalm. y = x
oldu
gunu kantlayn.
7.26. G bir grup ve x, y G olsun. Bir n Z icin xn = y varsaymn yapalm. x, y = x
oldu
gunu kantlayn.

7. Uretec
ler
102
7.27. G bir grup ve x, y G icin
7.28.
7.29.
7.30.
7.31.
7.32.
7.33.
7.34.
7.35.
7.36.
7.37.
7.38.
7.39.
7.40.
7.41.
7.42.
7.43.
7.44.
7.45.
7.46.
x y x = y
tanmn yapalm. Bu iliskinin bir denklik iliskisi oldu

gunu ve her denklik snfnn sonlu
oldu
gunu kantlayn.
Ne zaman X = X olur?
G bir grup ve Y X G olsun. Y X oldu
gunu kantlayn.
G bir grup, Y, X G ve Y X olsun. Y X oldu
gunu kantlayn.
Z2 grubunun (2, 3) ve (1, 2) elemanlar tarafndan u
retildi
gini g
osterin.
2
Z grubunun (2, 3) ve (3, 2) elemanlar tarafndan u
retilen altgrubunun elemanlarn
bulun.
Z2 grubunun (2, 3) ve (5, 1) elemanlar tarafndan u
retilen altgrubunun elemanlarn
bulun.
Q grubunun 2/7 ve 1/5 elemanlar tarafndan u
retilen altgrubunu bulun. (Bkz. Teorem
10.24 ve kant.)
Q grubunun 2/5, 4/7 ve 6/13 elemanlar tarafndan u
retilen altgrubunu bulun. (Bkz.
Teorem 10.24 ve kant.)
G bir grup ve X G olsun. X = X 1 = X X 1 oldu
gunu kantlayn.
X G olsun. Her x, y X icin xy = yx varsaymn ayaplm. Bu durumda X
altgrubunun bir abel grubu oldu
gunu kantlayn.
G bir grup ve x, y G olsun. deg x = deg y = 2 ve deg xy = n < varsaymn
yapalm. |x, y| = 2n esitli
gini kantlayn.
H G ve x G olsun. E
ger H altgrubu en fazla n eleman tarafndan u
retiliyorsa,
H, x altgrubunun en fazla n + 1 eleman tarafndan u
retildi
gini kantlayn.
n > 0 bir tamsay olsun. r, d
uzlemi (0, 0) noktas etrafnda 2/n radyan (ya da 360/n
derece) d
ond
uren d
on
usu
m olsun. r Sym R ve deg r = n olur. k Z olsun. rk = r
esitli
ginin gecerli olmas icin obeb(n, k) = 1 olmas gerekti
gini kantlayn.
Bir grubun minimal bir altgrubunun (oldu
gunda) d
ong
usel olmak zorunda oldu
gunu
kantlayn.
Farkl n do
gal saylar icin Sym nnin en fazla elemanl d
ong
usel altgruplarn bulun.
G bir grup, X G ve H = X olsun. E
ger g G icin g 1 Xg X oluyorsa g 1 Hg
H oldu
gunu kantlayn. E
ger her g G icin g 1 Xg X oluyorsa, her g G icin
1
g Hg = H oldu
gunu kantlayn.
H, K G olsun. E
ger H altgrubu en fazla n, H altgrubu en fazla m eleman tarafndan
u
retiliyorsa, H, K altgrubunun en fazla n+m eleman tarafndan u
retildi
gini kantlayn.
H G ve x G olsun. E
ger H altgrubu en fazla n eleman tarafndan u
retiliyorsa,
x1 Hx altgrubunun da en fazla n eleman tarafndan u
retildi
gini kantlayn
G bir grup ve x, y G olsun. deg x = deg y = 2 ve deg xy = varsaymn yapalm.
x, y = {(xy)n : n Z} {x(xy)n : n Z}
esitli
gini ve sa
g tarafta g
osterilen elemanlarn herbirinin di
gerinden farkl oldu
gunu
kantlayn.
7.47. G bir grup ve x, y G olsun. xy = yx varsaymn yapalm. x, y altgrubunun xn y m
elemanlarnn farkl n ve m tamsaylar icin farkl de
gerler vermemesiyle, her ikisi birden
0 olmayan n ve m tamsaylar icin xn = y m esitli
ginin do
gru olmasnn yeter ve gerek
oldu
gunu kantlayn.
7.48. Zn nin her altgrubunun en fazla n eleman tarafndan u
retilebilece
gini kantlayn. (n
u
zerine t
umevarmla ama bu alstrma bu asamada zor olabilir, bkz. Teorem 13.6.)
103
7.49. Q grubunun sonlu sayda eleman tarafndan u

retilmedi
gini kantlayn.
7.50. E
ger X k
umesi Q grubu u
retiyorsa ve x X ise X \ {x} k
umesinin de Q k
umesini
u
retti
gini kantlayn. (C
ok kolay olmayabilir.)
7.51. Rnin (ya da Qn
un) her altgrubunun ya 1 eleman tarafndan u
retildi
gini ya da Rde (ya
da Qde) yo
gun oldu
gunu kantlayn.
7.52. G bir grup olsun. Bir kardinali icin (G )< bir altgrup ailesi olsun.
Her < icin
G
rete
c
k
u
mesi
olsun.
umesinin
G varsaymn yapalm. X G bir u
< X k
retti
gini kantlayn.
< G altgrubunu u

8. Altgrup Otelemeleri
Sanrm soyut cebirin en onemli konusuna geldik. Bu ve bundan sonraki birkac
bol
um ne kadar cok okunur, u
zerinde ne kadar cok durulursa o kadar yararldr.
8.1
Altgruplarn Otelemeleri
G bir grup, H de Gnin bir altgrubu olsun. Eger a G ise, aHyi tahmin
edildigi gibi tanmlayalm:
aH = {ah : h H}.
aH k
umesini Hnin otelemesi olarak yorumlayabiliriz, cu
nk
u gercekten aH
k
umesinin elemanlar, Hnin elemanlarnn a ile soldan bir t
ur otelenmesidir.
aH k
umesine Hnin a tarafndan soldan
otelemesi (bazen de sol esk
ume, sol
yank
ume ya da sol snf) ad verilir. Biz daha cok oteleme terimini kullanacagz
ve cok gerekmedikce sol ibaresini kullanmaktan kacnacagz. Ama okur sol
oteleme oldugu gibi sag otelemenin de oldugunu ve bu iki otelemenin farkl
olabilecegini aklndan ckarmamaldr.
Eger a H ise elbette aH H, hatta aH = H olur. (Neden?) Bunun
tersi de dogrudur: aH = H ise, a H olmak zorundadr. Demek ki Hnin
kendisi de Hnin bir otelemesidir. Bu arada a = a 1 aH icindeligini de
gozlemleyelim.
Elbette h 7 ah kural bize H ile aH arasnda bir esleme tanmlar1 . Dolaysyla H ile aH k
umesinin eleman says ayndr. Bir baska deyisle t
um sol
otelemelerin kardinalitesi (eleman says) esittir; bu dedigimiz H altgrubu sonsuz olsa da gecerlidir. Benzer sekilde sag otelemeler de tanmlanr ve ayn sonuc
sag otelemeler icin de gecerlidir. Dolaysyla sol otelemelerle sag otelemelerin
eleman says esittir.
Birazdan bir altgrubun herhangi iki sol otelemesinin ya esit ya da ayrk
oldugunu kantlayacagz; yani kesisimde en az bir eleman olan iki sol oteleme
esit olmak zorundadrlar. Bunun boyle oldugunu asagdaki orneklerde de tespit
edeceksiniz.
1
Bu eslemenin tersi x 7 a1 x kuralyla verilmistir.

106
Notlar ve Ornekler
8.1. G = Sym 5 ve H = Sym 4 olsun. H grubunu Gnin icine g
omebiliriz, yani Hyi Gnin
bir altgrubu olarak g
orebiliriz2 .
Hnin kendisi Hnin bir
otelemesidir. Hatta biraz
once g
ord
ug
u
m
uz gibi
H = H H
o
nermesi do
grudur. S
imdi H dsndan bir alalm. nn H dsnda olmas (5) = 5 demektir. Mesela = (1 5) olsun. H o
telemesinin elemanlarn bulalm. Hnin elemanlar
5i 5e g
ot
urd
ug
u
nden, da 5i 1e g
ot
urd
ug
u
nden, Hnin elemanlar 5i 1e g
ot
ur
urler.
Demek ki,
H { Sym 5 : (5) = 1}.
Ote yandan Sym 5in 5i 1e g

ot
uren tam 4! tane eleman vardr (neden?), yani |H| =
|H| = 4! kadar. Demek ki yukardaki icindelik aslnda bir esitliktir:
H = { Sym 5 : (5) = 1}.
Orne
gin
(1 3 5), (1 3 2 5), (1 3 5)(2 4) H
olur.
Hnin baska
otelemesi var m? Evet var. Orne
gin,
(2 5)H = { Sym 5 : (5) = 2}
k
umesi Hnin bir baska
otelemesidir. B
oylece Sym 4
un Sym 5 icinde tam 5 farkl
otelemesi oldu
gu g
or
ul
ur: Her i = 1, 2, 3, 4, 5 icin i = (i 5) ise3
i H = { Sym 5 : (5) = i}
k
umeleri Hnin birbirinden farkl sol
otelemeleri olur ve Hnin baska da
otelemesi yoktur.
Toplamda, her birinin eleman says 4! olan 5 tane sol
oteleme bulduk. Bu
otelemelerin
ayrk olduklarn ve Sym 5i kapladklarn g
ozlemleyin. Yani
Sym 5 =
(i 5) Sym 4
i=1
olur. S
ekil asa
gda.
Sym 4
un Sym 5 icindeki
otelemeleri
Aslnda, Sym 4
un elemanlar {1, 2, 3, 4} k
umesinin perm
utasyonlar, Sym 5in elemanlar {1, 2, 3, 4, 5} k
umesinin perm
utasyonlar olduklarndan, illa formel olmak gerekiyorsa,
Sym 4 grubuyla Sym 5 grubu kesismezler, ayrktrlar. Ancak Sym 4
un her eleman Sym 5in
bir elemanna gayet do
gal bir bicimde genisletilebilir; bunun icin bir Sym 4 icin (5) = 5
tanmn yapmak yeterlidir. Demek ki Sym 4 grubunu (do
gal olarak) Sym 5in bir altgrubu
olarak g
orebiliriz. Daha genel olarak e
ger Y X ise, Sym Y grubu Sym Xin bir altgrubu
olarak g
or
ulebilir. Bunun icin Sym Y nin elemanlarn X u
zerine X \ Y u
st
unde
ozdeslik
olacak bicimde genisletmek yeterlidir.
3
E
ger i = 5 ise (5 5) perm
utasyonunu Id5 olarak alglayn.
2

8.1. Altgruplarn Otelemeleri
107
(2 4 5)(1 3)H = (2 5)H ve benzer esitlikleri okur g

orebilmelidir. Hnin Gdeki her
otelemesi yukardaki 5 k
umeden biridir.
Bu arada X = {(1 5), (2 5), (3 5), (4 5), Id5 } k
umesinin her sol
otelemeden bir ve
bir tek eleman icerdi
gini g
ozlemleyelim. Bu
ozelli
gi olan k
umelere Hnin sol temsilci
k
umesi denir.
Hnin sa
g
otelemeleri de vardr. Rastlant bu ya, yukardaki X k
umesi Hnin sa
g temsilcileri k
umesidir ayn zamanda. Nitekim, i = 1, 2, 3, 4, 5 icin
Hi = { Sym 5 : (i) = 5}
k
umeleri Hnin t
um sa
g
otelemeleridir ve her biri di
gerlerinden farkldr. Bu
ornekte
H dsnda hicbir sol
oteleme bir sa
g
oteleme de
gildir. Baz
ozel durumlarda,
orne
gin G
de
gismeli grup oldu
gunda, ama baz baska durumlarda da sol
otelemelerle sa
g
otelemeler
arasnda fark yoktur.
Sym 4
un Sym 5 icindeki
otelemeleri
8.2. Derecesi n olan bir g eleman icin G = g = {1, g, g 2 , . . . , g n1 } olsun. k, nyi b
olen bir
do
gal say olsun, diyelim n = km. S
imdi H = g k = {1, g k , g 2k , . . . , g (k1)m } olsun.
H G olur. Hnin her
otelemesi bir i = 0, 1, . . . , k 1 icin g i H olarak yazlr (neden?)
ve bu t
ur
otelemeler birbirinden farkldr. Yani
G=
k1
gi H
i=0
olur. Demek ki X = {1, x, x , . . . , x

} k
umesi Hnin her (sa
g ya da sol farketmez,
cu
nk
u G bir abel grubu)
otelemesinden bir ve bir tek eleman icerir. Bu t
ur k
umelere
temsilci k
umesi dendi
gini bir
onceki
ornekte s
oylemistik.
8.3. E
ger grubun islemi toplamayla yazlyorsa4 , xH o
telemesi yerine x + H olarak yazlr
elbette. Alskanlk daha cok H + x olarak yazmaktr. Bu
ornekte G = Z ve H = 5Z
olsun. O zaman Hnin G icinde tam 5
otelemesi vardr:
2
k1
5Z, 5Z + 1, 5Z + 2, 5Z + 3, 5Z + 4.
Bu
otelemeler bir
onceki
ornekte oldu
gu gibi birbirinden ayrktrlar. Otelemeler
so
yledir:
5Z
5Z + 1
5Z + 2
5Z + 3
5Z + 4
=
=
=
=
=
{ . . . , 10, 5, 0, 5, 10, 15, . . . }

{ . . . , 9, 4, 1, 6, 11, 16, . . . }
{ . . . , 8, 3, 2, 7, 12, 17, . . . }
{ . . . , 7, 2, 3, 8, 13, 18, . . . }
{ . . . , 6, 1, 4, 9, 14, 19, . . . }
Sonuc olarak,
Z=
(5Z + i)
i=0
olur. Bu bes
otelemeden ikisini asa
gdaki resimde g
or
uyorsunuz.
4
Bu durumda islemin de
gismeli oldu
gunu unutmayalm.

108
Ama bu
ornekte Znin sralamas pek
onemli olmad
gndan, Zyi bir do
gru u
zerinde
g
ostermenin yarar yoktur. Bu y
uzden 5
otelemenin 5inin de kolaylkla g
or
und
ug
u
asag
daki g
osterimi tercih edece
giz.
Bu arada {0, 1, 2, 3, 4} k
umesinin her
otelemeden bir ve bir tek eleman icerdi
gini
g
ozlemleyelim5 .
8.4. Yukardaki iki

ornekte
oteleme says sonluydu. Oteleme
saysnn sonsuz oldu
gu bir
o
rnek verelim. G = R ve H = Z olsun. Her n Z icin Z + n = Z oldu
gundan, her r R
icin
Z+r =Z+r1=Z+r2=Z+r3=Z+r+1=Z+r+2
olur. Bu nedenle,
z + r = Z + r [r]
olur . Demek ki her
oteleme, bir r [0, 1) eleman icin Z + r bicimindedir. Peki r, s
[0, 1) icin ne zaman Z + r = Z + s esitli
gi gecerli olur? Ancak ve ancak r s Z ise, yani
r = s ise gecerli olur. B
oylece her
otelemenin bir ve bir tek r [0, 1) eleman icin Z + r
biciminde oldu
gunu g
ostermis olduk. Znin her
otelemesinde de bir ve bir tek r [0, 1)
says oldu
gunu g
ozlemleyin. Sonuc olarak,
R=
(Z + r)
6
r[0,1)
olur. Demek ki [0, 1) k

umesi Znin Rdeki
otelemelerinin temsilciler k
umesidir, yani Znin
her
otelemesinde [0, 1) k
umesinden bir ve bir tek eleman vardr. [2, 3) ya da (0, 1] baska
temsilciler k
umeleridir ama [0, 1) en do
gal secimdir.
5
Genel kannn aksine bunlar mod
uler saylar de
gildirler, ilkokuldan beri bildi
gimiz
saylardr!
6
Burada [r], r saysnn tamksmdr, yani rden k
ucu
kesit en b
uy
uk tamsaydr.

109
8.5. E
ger G = R ve H = Q ise, Hnin gene sonsuz sayda
otelemesi vardr, ancak bu sefer
yukardaki gibi bir temsilciler k
umesi bulamayz7 .
8.6. G = R = R \ {0} ve H = {1, 1} olsun. G, carpma altnda bir gruptur, H de Gnin bir
altgrubudur. Hnin her
otelemesi xH = {x, x} bicimindedir. x = 0 durumu dsnda
her
oteleme biri pozitif biri negatif olmak u
zere iki say icerir. Her
otelemede bir ve bir
tek negatif olmayan bir say vardr. Yani
R =
xH
x0
olur.
Dikkat ettiyseniz yukardaki orneklerde otelemeler ayrk k

umelerdi. Bu,
genel bir olgudur ve cok onemlidir. Ileride

cok daha fazla ornek vermek u
zere,
otelemelerle ilgili bu onemli olguyu kantlayalm hemen.
Teorem 8.1. G bir grup ve H G olsun. Her a, b G icin, ya aH bH =
olur ya da aH = bH. Yani eger bir altgrubun iki
otelemesinin ortak tek bir
eleman dahi varsa bu
otelemeler esittirler. Ayrca her a, b G icin asagdaki
onermeler esdegerdir:
i. aH = bH.
ii. aH bH = .
iii. b1 a H.
iv. a1 b H.
v. a bH.
vi. b aH.
Kant: Diyelim aH bH = . Bu varsaymla aH = bH esitligini kantlamalyz. Varsaym a ve bye gore simetrik oldugundan (mesela) aH bH
icindeligini kantlamak yeterli.
aH bH = onermesini dogrulayan bir eleman alalm: Diyelim h1 , h2 H
icin ah1 = bh2 aH bH. Bu durumda her h H icin,
1
1
ah = (ah1 )(h1
1 h) = (bh2 )(h1 h) = b(h2 h1 h) bH
olur cu
nk
u H bir altgrup oldugundan h2 h1
cindeligi dogrudur.
1 h H i
(ii) dogruysa (i)in dogru oldugunu yukarda kantladk.
Digerleri cok bariz.
Bu teoreme gore, H altgrubunun otelemeleri Gyi kesismeyen parcalara

ste sekil:
ayrr. I
7
Bir temsilciler k
umesi elle bulunamaz, ancak Secim Aksiyomu kullanlarak temsilciler
k
umesinin varl
g kantlanabilir.

110
Bunun birkac ornegini verelim.
Notlar ve Ornekler
8.7. G = R R olsun8 . H = R {0} olsun. Elbette H G olur.
(x, y) = (x, 0) + (0, y) H + (0, y)
oldu
gundan, Hnin her
otelemesi bir y R icin H + (0, y) biciminde yazlr. Ayrca bu
y biriciktir, cu
nk
u
H + (0, y) = H + (0, z)
(0, y) (0, z) H
(0, y z) H
(0, y z) R {0}
y=z
esde
gerli
gi gecerlidir. Demek ki X = {0} R k
umesi bir temsilciler k
umesidir: Hnin
her
otelemesinde X k
umesinden bir ve bir tek eleman bulunur. Dikkat ederseniz X bir
altgruptur. Bir temsilciler k
umesinin altgrup olarak secilebilmesi istisnaidir, her zaman
olmaz.
Baska temsilciler k
umesi de vardr mesela
Y = {(x, x) : x R}
k
umesi de bir temsilciler k
umesidir. Y de bir altgruptur. Ama
Z = {(x2 , x) : x R}
k
umesi bir temsilciler k
umesidir ama bir altgrup de
gildir.
Grup islemi toplama elbette: (x, y) + (z, t) = (x + z, y + t).

111
8.8. G gene yukardaki gibi olsun. H = {(x, x) : x R} olsun. Kolayca g

or
ulece
gi u
zere
H G olur.
(x, y) = (x, x) + (0, y x)
esitli
ginden, X = {0}R k
umesinin (aslnda altgrubunun) bir temsilciler k
umesi oldu
gu
anlaslr. Ayn bicimde Y = R {0} ve Z = {(x, x) : x R} k
umeleri de (altgruplar
de) temsilciler k
umesidir.
8.9. (Karmask saylar bilenlere.) G = C k
umesi carpma altnda bir gruptur.
H = S 1 = { C : || = 1} = {cos + i sin : R} = {ei : R}
k
umesi C n bir altgrubudur. Her C, tek bir [0, 2) icin
= ||ei
biciminde yazld
gndan ve ei S 1 oldu
gundan,
S 1 = ||ei S 1 = ||S 1
olur ve ayrca S 1 in her elemannn mod
ul
us
u (normu) ||ya esittir; yani S 1 in her
otelemesinde bir ve bir tane pozitif gercel say vardr. Bir baska deyisle R>0 k
umesi
S 1 in
otelemelerinin bir temsilciler k
umesi vardr. Daha baska temsilciler k
umesi de
vardr elbette.
Bir altgrup otelemesi icindeki herhangi bir eleman tarafndan belirlenir:

Eger , bir H altgrubunun yank
umesiyse ve a ise, o zaman = aH olur.
Bir k
umeyi birbiriyle kesismeyen parcalara ayrmak, o k
ume u
zerinde bir
denklik iliskisi tanmlamak demektir. (Kesismeyen parcalar verildiginde, denklik iliskisini tanmlamak icin, ayn parcada olan iki elemann birbirine denk
oldugunu soylemek yeterlidir.) Demek ki her altgrup grupta bir denklik iliskisi
tanmlar ve altgrubun her otelemesi bu denklik iliskisinin bir denklik snfdr;
bir baska deyisle su sonuc dogrudur:
Sonu
c 8.2. G bir grup ve H bir altgrup olsun.
a b aH = bH
olarak tanmlanan ikili iliskisi G u
zerine bir denklik iliskisi tanmlar. Asagdaki kosullardan her biri bu denklik iliskisinin bu tanma esdeger kosullar
s
oyledir:
a. a b.
b. b aH.
c. a1 b H.
d. aH bH = .
e. aH bH.
Eger yukardaki satrda a ile bnin yerlerini degistirirsek, gene esdeger
kosullar elde ederiz. Ayrca her a H icin
{x G : a x} = aH
olur; yani aH yank
umesi bu denklik iliskisine g
ore ann snfdr.

112
Yukardaki orneklerde buldugumuz temsilciler k

umesi, her denklik snfndan bir eleman secmekten baska bir sey degildi; ama secilen bu elemanlarn
bir k
ume olusturmas gerekmektedir, ki bu da her zaman cok kolay degildir,
Ornek
8.5te ornegin boyle bir zorluk vardr.
Notlar ve Ornekler
8.10. Farkl Altgruplarn Otelemelerinin

Kesisimi. Yukardaki sonucta ayn altgrubun
iki
otelemesinin kesisimi hakknda bir olgu kantladk. Burada bunu genellestirece
giz:
Teorem 8.3. H, K G ve a, b G olsun. O zaman ya aH bK = olur, ya da
herhangi bir c aH bK icin aH bK = c(H K) olur.
Kant: Diyelim aH bK = . Rastgele bir c aH bK alalm. O zaman, c aH
oldu
gundan, cH = aH olur. Benzer sekilde cK = bK olur. Demek ki aH bK =
cH cK = c(H K) olur.
Okur Ornek
2.4
u buradaki sonuc s
gnda da okumaldr.
8.11. Yukardaki teoreme somut
ornekler verelim. G = Z, H = 14Z, K = 21Z, a = 10, b = 9
olsun. Yani (14Z+10)(21Z+9) kesisimini bulalm. 14Z+10 7Z+3 ve 21Z+9 7Z+2
yandan (14Z + 10) (21Z + 3)
oldu
gundan, kesisim bosk
ume olmak zorundadr. Ote
bosk
ume olmaz, cu
nk
u mesela 24 her iki k
umededir. Okur kesisimin bu durumda 42Z+24
oldu
gunu kantlamak isteyebilir. Daha genel olarak (aZ + b) (bZ + d) kesisiminin ne
zaman bosk
ume oldu
gunu, ne zaman olmad
gn ve olmad
gnda da hangi k
umeye esit
oldu
gunu kantlamaya calsabilir.
8.12. C
ifte Otelemeler.
H, K G olsun. g G icin HgK k
umesine H-K
cifte
otelemesi denir. Kolayca g
osterilebilece
gi u
zere, HxK HyK = ise xK = HyK olur.
Demek ki cifte
otelemeler bir grubu ayrk parcalara b
oler. Ama bu sefer her iki cifte
o
telemenin eleman says ayn de
gildir. HxK k
umesinin eleman saysn bulalm. Bunun icin f (h, k) = hxk esitli
giyle tanmlanan f : H K HxK fonksiyonuna bakalm. Bu fonksiyon
ortendir ama birebir olmak zorunda de
gildir. Bakalm kac tane
(h1 , k1 ) H K eleman icin h1 xk1 = hxk oluyor. Esitli
gin do
gru oldu
gunu varsayp h1 ve k1 hakknda bilgi toplayalm. k1 k1 = x1 (h1 h1 )x K H x olmal.
L = K H x olsun. Demek ki k1 k1 L ve k1 Lk olmal. Bundan da k1 icin en fazla
|L| tane secene
gimiz oldu
gu ckar. Ama her k1 icin en fazla bir tane h1 H bulunur,
cu
nk
u inceledi
gimiz esitli
gin sa
glanmas icin h1 = hxkk11 x1 olmak zorundadr. Demek ki en fazla |L| tane (h1 , k1 ) H K cifti icin h1 xk1 = hxk olabilir. S
imdi di
ger
taraftan gidelim. k1 Lk rastgele bir eleman olsun. Diyelim L icin k1 = k esitli
gi
gecerli. Lnin tanmndan dolay K ve bir h2 H icin = hx2 = x1 h2 x olmal. S
imdi
h1 = hxkk11 x1 tanmn yapalm. h1 in tanmndan dolay elbette h1 xk1 = hxk olmal.
Onemli
olan h1 in Hde olup olmad
g. Bakalm: h1 = hxkk11 x1 = hxk(k1 1 )x1 =
1 1
1
1 1
1
hx x = hx(x h2 x) x = hx(x1 h1
= hh1
H. B
oylece analizin so2 x)x
2
nuna geldik. H K k
umesinin tam |L| tane elemannn imgesi ayn, ne daha az ne daha
fazla. Demek ki
|H||K| = |HxK||K H x |.
8.2
B
ol
um K
umesi
Simdi onemli bir tanm yapalm. G bir grup ve H G olsun. Sol

otelemeler
k
umesi G/H soyle tanmlanr:
G/H = {xH : x G}.
um
8.2. Bol
Kumesi
113
Bu k
ume aynen yukarda tanmladgmz denklik iliskisinin snflarndan
olusan k
umedir. Bu y
uzden G/H k
umesine daha ziyade b
ol
um k
umesi ad
verilir. Resim asagda:
Sonu
c 8.4 (Lagrange Teoremi). Eger G bir grupsa ve H G ise, |G| =
|G/H| |H| olur. Dolaysyla eger G sonluysa
|G/H| =
olur.
|G|
|H|
Bu sonuc elbette G sonlu bir grup iken gecerlidir, ama kardinaliteleri bilen
biri ayn sonucun sonsuz gruplar icin de gecerli oldugunu zorluk cekmeden
anlayacaktr.
G/H k
umesini sol otelemeler icin tanmladk. Ayn seyi sag otelemeler icin
de tanmlayabilirdik. Ayn k
umeyi bulmayz genellikle. Yani aslnda yukarda
ayr ayr
(G/H)sol ve (G/H)sag
tanmlarn yapmalydk. Notasyonu agrlastrmamak icin bunu tercih etmeyecegiz. Yeri geldiginde G/Hyi sol bol
um k
umesi icin, yeri geldiginde sag
bol
um k
umesi anlamnda kullanacagz. Ne zaman hangi anlamda kullandgmz
kapsamdan anlaslacak ve bir karsklk olmayacak. Ama yukardaki sonuc elbette sag otelemeler k
umesi icin de gecerli oldugundan,

|(G/H)sol | = (G/H)sag
olur. Bu esitlik soyle de gor
ulebilir: xH 7 Hx1 kuralyla tanmlanan fonksiyon, sol bol
um k
umesiyle sag bol
um k
umesi arasnda bir esleme verir. (Ama
xH 7 Hx olmazd! C
u
nk
u xH = yH ise, illa Hx = Hy esitligi dogru olmak
zorunda degildir.)
Yukardaki sonuclar konuya yeni baslayan biri icin belki skc bulunabilir
ama had safhada onemli olduklar asagdaki onemli ve ilginc sonuclardan belli.

114
Sonu
c 8.5. Eger G sonlu bir grupsa ve H G ise, Hnin (ve G/Hnin)
eleman says Gnin eleman saysn b
oler.

Sonu
c 8.6. Eger G sonlu bir grupsa ve x G ise deg x, Gnin eleman saysn
b
oler; bir baska deyisle her g G icin g |G| = 1 olur.
Kant: |x| = deg x esitligini Teorem 4.12den biliyoruz. Sonuc, bundan ve
bir onceki sonuctan ckar.
Orne
gin 28 elemanl bir grubun elemanlarnn dereceleri ve altgruplarnn
eleman saylar ancak 1, 2, 4, 7, 14 ve 28 olabilir, ama mesela 3 olamaz. Onceki

saydaki t
um orneklerde bunun boyle oldugunu okur dilerse kontrol edebilir.
Mesela Sym 3 grubunun eleman says 3! = 6dr ve derecesi 1, 2 ve 3 olan
elemanlar vardr, srasyla Id3 , (1 2) ve (1 2 3) mesela. Ama Sym 3
un derecesi
6 olan bir eleman yoktur.
Sonu
c 8.7. Eleman says asal olan bir grup d
ong
useldir ve 1den farkl her
eleman tarafndan u
retilir.
Kant: Gruba G diyelim. |G| = p olsun. g G \ {1} olsun. O zaman
1 < g G
olur. Demek ki 1 < |g| olur ve bu say p asaln boler. Yani |g| = p = |G|
olur. Bundan hemen g G ckar.

Sonu
c 8.8. Sonlu bir grubun eksponenti sonludur. Hatta eksponent elemanlarn derecelerinin en k
ucu
k ortak katdr ve grubun eleman saysn b
oler.
Gruba G diyelim. Eger m, Gnin elemanlarnn derecelerinin en k
ucu
k ortak
m
katysa, elbette her g G icin g = 1 olur. Demek ki eksponent sonludur ve
exp G m olur. Ayrca her g G icin g exp G = 1 oldugundan, deg g, exp Gyi
boler, dolaysyla m, exp Gyi boler ve m exp G olur.

Sonu
c 8.9. Eger p bir asal ve |G| = pn ise, Gnin elemanlarnn dereceleri
ancak pnin bir kuvveti olur.
Notlar ve Ornekler
8.13. Sym 4
un altgruplarnn olas eleman saysn bulalm. Sym 4
un 4! = 24 eleman oldug
undan, altgruplarnn eleman says ancak 1, 2, 3, 4, 6, 8, 12 ve 24 olabilir. 1 elemanl
sadece bir altgrup vardr: {Id4 }.
(1 2), (1 2 3) ve (1 2 3 4) altgruplarnn eleman says srasyla 2, 3 ve 4t
ur.
Sym 3
u do
gal olarak Sym 4
un icine g
omebilece
gimizi biliyoruz: Sym 4
un 4
u sabitleyen
perm
utasyonlarndan olusan altgrup, yani (1 2), (1 2 3) altgrubu Sym 3e cok benzer
ve eleman says 3! = 6dr.
Sym 4
un 8 elemanl altgrubu da vardr (bkz. sayfa 81): (1 2 3 4), (2 4).
um
8.2. Bol
Kumesi
115
Sym 4
un 12 elemanl altgrubu da vardr (bkz. sayfa 84): (1 2 3), (1 2 4), (1 3 4), (2 3 4).
Nitekim bu grup su 12 elemandan olusur:
Alt 4
{Id4 , (1 2)(3 4), (1 3)(2 4), (1 4)(2 3),

(1 2 3), (1 2 4), (1 3 4), (2 3 4), (1 3 2), (1 4 2), (1 4 3), (2 4 3)}.
Bu k
umenin gercekten bir altgrup olusturdu
gunu g
ostermeyi okura brakyoruz. Ileride
bunun cok daha kolay bir yolunu bulaca
gz.
24 elemanl bir altgrubu bulmak kolay, cu
nk
u sadece bir tane var: Sym 4.
Demek ki 24
u b
olen her do
gal say icin, o kadar eleman olan bir altgrup bulduk. Ama
bu 4 saysna
ozg
ud
ur, ayn sey Sym 5te gecerli de
gildir.
8.14. Sym 5in altgruplarnn olas eleman saylarn bulabildi
gimiz kadaryla bulalm.
Sym 5in 5! = 120 eleman oldu
gundan, altgruplarnn eleman says ancak 1, 2, 3, 4, 5, 6,
8, 10, 12, 15, 20, 24, 30, 60, 120 olabilir. Bir
onceki alstrmann yardmyla eleman says
1, 2, 3, 4, 6, 12, 24 olan altgruplar bulabiliriz, ne de olsa 5i sabitleyen perm
utasyonlardan
olusan altgrup Sym 4e cok benzer. (1 2 3 4 5) altgrubunun 5 eleman vardr. 10
elemanl bir altgrup bulmak da cok zor de
gil: (1 2 3 4 5), (2 5)(3 4) altgrubunun
10 eleman vardr. (Bu altgrup, Ornek

6.3te tanmlanan D10 grubuna benzer.) Sym 5
kendisinin 120 elemanl bir altgrubudur. Geriye 15, 20, 30 ve 60 elemanl altgruplar
bulmak kald. 60 elemanl bir altgrup vardr:
Alt 5 = (a b)(c d) : a, b, c, d {1, 2, 3, 4, 5}
altgrubunun tam 60 tane eleman vardr (Teorem 3.2).
(1 2 3 4 5), (2 3 5 4)
altgrubunun ise tam 20 eleman vardr. (Okura alstrma.) Ileride

Sym 5in 15 ya da 30
elemanl altgrubunun olmad
gn g
osterebilecek bilgiye sahip olaca
gz (bkz. Alstrma
16.26).
8.15. H, K G olsun. |H| bir asal olsun. O zaman ya H K ya da H K = {1} olur,
cu
nk
u H K kesisimi Hnin bir altgrubu oldu
gundan, eleman says |H|yi b
oler. Dolaysyla ya H K = 1 ya da H K = H, yani H K olur.
E
ger |H| ile |K| aralarnda asalsa da H K = {1} olmak zorundadr.
8.16. n > 0 bir do
gal say olsun. 0 < m n olsun.
A = { Sym n : e
ger i > m ise (i) = i}
ve
B = { Sym n : e
ger i m ise (i) = i}
olsun. Ann elemanlar, sadece {1, . . . , m} saylar u
zerinde bir etkisi bulunan, mden
b
uy
uk saylarn yerini de
gistirmeyen perm
utasyonlardr. Bnin elemanlar da, sadece
{m + 1, . . . , n} saylar u
zerinde bir etkisi bulunan, m + 1den k
ucu
k saylarn yerini
de
gistirmeyen perm
utasyonlardr. A ve B, elbette Sym nnin altgruplardr ve A B =
{Idn } olur. Ayrca her A ve B icin = olur. Ann m!, Bnin ise
(n m)! tane eleman vardr. Dolaysyla AB altgrubunun n!(m n)! tane eleman
vardr. Sym nnin n! tane eleman oldu
gundan, bundan n!(m n)! saysnn n! saysn
b
old
ug
u
ckar. Ama biz bunu zaten biliyorduk, ne de olsa
( )
n
n!
=
N
m
m!(n m)!
oldu
gunu biliyoruz. Ama ayn y
ontemle su kantlanabilir: m1 , . . . , mk do
gal saylarsa,
m1 ! mk ! says (m1 + + mk )! saysn b
oler.

116
8.17. 3!, 4! ve 5! saylarn b

olen 3
un en b
uy
uk kuvveti 31 = 3t
ur. Dolaysyla Sym 3, Sym 4
ve Sym 5in maksimum 3-altgruplarnn eleman says ancak 3 olabilir. (1 2 3) b
oyle
bir altgruptur.
yandan Sym 6, Sym 7 ve Sym 8 gruplarnn eleman says 32 = 9 saysna b
Ote
ol
un
ur
ama 33 = 27ye b
ol
unmez. Dolaysyla bu gruplarn 27 elemanl bir altgrubu olamaz
ama 9 elemanl altgruplar olabilir. Nitekim, (1 2 3), (4 5 6) b
oyle bir altgruptur.
Sym 9, Sym 10 ve Sym 11e gelince. Bu gruplar 34 saysna b
ol
un
urler ama 35 saysna
4
b
ol
unmezler. Acaba 3 elemanl bir altgruplar var m? Evet var:
(1 2 3), (4 5 6), (7 8 9), (1 4 7)(2 5 8)(3 6 9)
b
oyle bir altgruptur. Bu altgrup di
gerleri gibi abel grubu de
gildir.
(1 2 3), (4 5 6), (7 8 9)
altgrubu 27 elemanldr ve abeldir ama sonuncu u
retec abelli
gi bozar.
Yukardaki orneklerden de anlaslacag u

zere, sonlu bile olsa, bir grubun
altgruplarn bulmak hic de kolay bir ugras degildir.
Gden G/H k
umesine giden ve her x G icin,
(x) = xH
olarak tanmlanan dogal bir : G G/H fonksiyonu vardr. Bu fonksiyon
ortendir ve
x y (x) = (y)
u
olur. Izd
su
m fonksiyonu ad verilen bu orten fonksiyonun resmi asagda.
Ileride
bu izd
usu
m fonksiyonunu sk sk kullanacagz. Bu arada (daha cok
sonlu oldugunda) |G|/|H| kardinalitesine Hnin Gdeki indeksi dendigini de
soyleyelim. Indeks
genellikle [G : H] olarak yazlr. Sol indeks ile sag indeksin
ayrmnn gereksiz oldugunu sayfa 113da soylemistik. Eger [G : H] = n ise
bunu bazen ksaca
n
HG
olarak gosterecegiz. Eger index sonlu degilse, indeksin sonsuz oldugunu soyleyecegiz ve bunu yazyla [G : H] = olarak gosterecegiz.
Notlar ve Ornekler
um
8.2. Bol
Kumesi
117
8.18. E
ger m n ise Sym myi Sym nnin bir altgrubu olarak g
orebiliriz. Bu durumda index
n!/m! olur elbette. Bunun
ozel bir durumu olarak [Sym(n + 1) : Sym n] = n + 1 olur.
Ornek
8.1i anlayan okur Sym nnin Sym(n + 1)deki (sol ya da sa
g) temsilciler k
umesini
bulmakta zorlanmayacaktr.
8.19. Teorem 3.2a g
ore n 2 icin [Sym n : Alt n] = 2 olur.
8.20. G bir grup ve K H G ise [G : K] = [G : H][H : K] olur.
Kant: E
ger [G : K] < ise sonuc
[G : K] = |G/K| =
|G|
|G| |H|
=
= [G : H][H : K]
|K|
|H| |K|
esitli
ginden bariz, ki bu da en ilginc durumdur. En genel haliyle kantlayalm. Knn H
icinde bir sol temsilciler k
umesi secelim ve bu k
umeye Y diyelim. Demek ki
H=
yH.
yY
Ayrca, Hnin G icinde bir sol temsilciler k

umesi secelim ve bu k
umeye Z diyelim. Demek
ki
G=
zH.
zZ
Bu ikisinden
G=
zZ
zH =
zyK
zZ, yY
ckar. Buradan da ZY nin Knn Gde temsilcileri k

umesi oldu
gu anlaslr ve bu da
istenileni kantlar.

8.21. H ve K, Gnin sonlu indeksli iki altgrubu olsun. [H : H K] indeksiyle ilgili bir seyler
s
oylemeye calsalm. Tanm gere
gi,
H/(H K) = {x(H K) : x H}.
Ama x H icin,
x(H K) = xH xK = H xK.
Demek ki,
H/(H K) = {H xK : x H} {H xK : x G}.
Dolaysyla H Knn Hdeki
otelemeleri Knn Gdeki
otelemelerinden daha fazla olamaz:
[H : H K] [G : K].
Buradan,
[G : H K] = [G : H][H : H K] [G : H][G : K]
ckar. Demek ki sonlu indeksli iki altgrubun kesisiminin indeksi de sonludur. Dolaysyla
sonlu indeksli sonlu sayda altgrubun kesisiminin indeksi de sonludur. Hatta bu durumda
[G : H1 . . . Hn ] [G : H1 ] [G : Hn ]
olur.
Alstrmalar
8.22. H G ve x G olsun. E
ger bir y G icin xH = Hy oluyorsa, xH = Hx ve yH = Hy
olmas gerekti
gini g
osterin.
8.23. Oyle
H G ve x, y G
orne
gi bulun ki, xH = yH olsun ama Hx = Hy olmasn.

118
8.24. E
ger p ve q birbirine asal iki sayysa, 1/p + Z ve 1/q + Z
otelemelerinin ayrk odlu
gunu
g
osterin. Buradan [Q : Z] = esitli
gini kantlayn.
8.25. n 3 ve H, Sym nde, {1, 2, 3} k
umesini kendisine g
ot
uren perm
utasyonlar k
umesi
olsun. Elbette H Sym n olur. [Sym n : H] saysn bulun.
8.26. Z2 grubunda, H = (2, 3), (3, 2) altgrubunun indeksinin sonsuz oldu
gunu g
osterin.
8.27. Z2 grubunda, H = (2, 3), (5, 1) altgrubunun indeksinin sonlu oldu
gunu g
osterin.
8.28. G bir grup ve H G olsun. g, x G icin
g(xH) = gxH
tanmn yapalm. B
oylece g 7 g kuralyla tanmlanms bir G Sym(G/H) fonksi1 = g
= gh,
f
yonu verildi
gini kantlayn. g h
1 = IdG/H ve gg
1 esitliklerini kantlayn.
8.29. G = R R olsun. G u
st
une su ikili islemi tanmlayalm:
(x, y)(z, t) = (yz + x, yt).
a. Gnin bu islemle birlikte bir grup oldu
gunu kantlayn.
b. H = {(x, 0) G : x Z} olsun. H G oldu
gunu kantlayn.
c. t = (1, 2) olsun. Ht tH oldu
gunu ama esitli
gin do
gru olmad
gn kantlayn.
d. CG (t) = {g G : gt = tg} altgrubunu bulun.
e. u = (1, 1) olsun. CG (u) altgrubunu bulun.
f. G = CG (u)CG (t) esitli
gini kantlayn. Gnin her elemannn, bir ve bir tek a CG (u)
ve b CG (t) icin ab biciminde yazld
gn kantlayn.
8.30. G bir grup olsun. Z(G) = {z G : her g G icinzg = gz} olsun. Z(G)nin her sol
o
telemesinin ayn zamanda bir sa
g
oteleme oldu
gunu kantlayn.
8.31. G bir grup ve H ve K iki altgrup olsun. x G icin HxK biciminde yazlan bir k
umeye
H-K-
otelemesi ad verilir. Herhangi iki H-K
otelemenin ya esit ya da ayrk oldu
gunu
kantlayn.
8.32. G bir grup ve H, K G olsun.
HK/K = {hK : h H}
ve
H/(H K) = {h(H K) : h H}
olsun. hK 7 h(H K) kuralnn HK/K k
umesinden H/(H K) k
umesine giden bir
fonksiyon oldu
gunu kantlayn. Bu fonksiyonun bir esleme oldu
gunu kantlayn.
8.33. G bir grup ve x G olsun. CG (x) = {c G : cx = xc} olsun. CG (x) G olur. (xin
Gdeki merkezleyicisi denir bu altgruba.) g G icin xg = g 1 xg tanmn yapalm.
Bu elemana xin bir e
sleni
gi denir. xG = {xg : g G} k
umesine ise xin e
sleniklik
snf denir. G/CG (x) = {CG (x)g : g G} olsun (sa
g
otelemeler k
umesi). CG (x)g 7 xg
kuralyla belirlenen fonksiyonun G/CG (x) k
umesinden xG k
umesine giden iyi tanml
bir fonksiyon oldu
gunu kantlayn. Bu fonksiyonun bir esleme oldu
gunu kantlayn. Dolaysyla sonlu bir grupta esleniklik snfnn eleman says grubun eleman saysn b
oler.
8.34. [G : Z(G)] = n ise Gdeki her esleniklik snfnn eleman saysnn nyi b
old
ug
u
n
u kantlayn.
8.35. G bir grup, H G ve x G olsun. CH (x) = {c H : cx = xc} olsun. CH (x) G
olur. (xin Hdeki merkezleyicisi denir bu altgruba.) xH = {xh : h H} olsun.
H/CH (x) = {CH (x)g : g H} olsun. CH (x)h 7 xh kuralyla belirlenen fonksiyonun
H/CH (x) k
umesinden xH k
umesine giden iyi tanml bir fonksiyon oldu
gunu kantlatn.
Bu fonksiyonun bir esleme oldu
gunu kantlayn.
um
8.2. Bol
Kumesi
119
8.36. G bir grup ve H G olsun. g G icin H g = g 1 Hg tanmn yapalm. H g G

oldu
gunu kantlayn. NG (H) = {g G : H g = H} olsun. H NG (H) G oldu
gunu
kantlayn. (Hnin Gdeki normalleyicisi denir bu NG (H) altgrubuna.)
H G = {H g : g G} ve G/NG (H) = {NG (H)g : g G}
olsun. NG (H)g 7 H g kuralyla belirlenen fonksiyonun G/NG (H) sa
g
otelemeler k
umesinden H G k
gunu kantlayn. (Bir baska
deyisle NG (H)g = NG (H)g1 ise H g = H g1 esitli
gini kantlamalsnz.) Bu fonksiyonun
bir esleme oldu
gunu kantlayn.
8.37. G bir grup ve H, K G olsun. NK (H) = {g K : H g = H} olsun.
K H NK (H) K
oldu
gunu kantlayn. (Hnin Kdaki normalleyicisi denir bu NK (H) altgrubuna.)
H K = {H g : g K} ve K/NK (H) = {NK (H)g : g K}
olsun. NK (H)g 7 H g kuralyla belirlenen fonksiyonun K/NK (H) sa
g
otelemeler k
umesinden H K k
gunu kantlayn.
8.38. X G altk
umesi Gyi u
retsin ve 0 < n N olsun.
{
}
ki 0 mod n
Gn = xk1 1 xkr r : r N, xi X, ki Z,
i
altgrubunun Gdeki indeksinin en fazla n oldu

gunu kantlayn.
8.39. Bir
onceki alstrmada G = Sym m ve n = 2 olsun. X makaslardan olusan k
ume olsun.
Xin Gyi u
retti
gini Altb
ol
um 3.4ten biliyoruz. m = 2, 3, 4 icin bir
once alstrmada
tanmlanan G2 altgrubunun indeksinin tam 2 oldu
gunu g
osterin. E
ger n bir tek sayysa
indeksin 1 oldu
gunu g
osterin.
8.40. Bu b
ol
um
u
onemli bir sonucla bitirelim:
Teorem 8.10. p bir asal, n > 0 bir dogal say ve G, pn elemanl bir grup ise, Z(G) = 1
olur.
Kant: p bir asal, n > 0 bir do

gal say ve G, pn elemanl bir grup olsun. Ornek
8.33den
G
dolay her g G icin |g | = |G|/|CG (g)| olur, yani pnin bir kuvveti olur.
g Z(G) g G = {g} CG (g) = G
esde
gerli
ginden dolay, e
ger g
/ Z(G) ise, g G esleniklik snfnn eleman says pnin pozitif bir kuvvetidir, dolaysyla pye b
ol
un
ur. Ayrca Gnin eleman says da pye b
ol
un
ur.
Esleniklik snflar ayrk olduklarndan (Alstrma 1.26) G k
umesini esleniklik snflarnn
ayrk bilesimi olarak yazabiliriz:
G = Z(G)
gG
baz g
/ Z(G) icin
olur. En sa
gdaki bilesimdeki her esleniklik snf pye b
ol
und
ug
u
nden, Z(G)nin eleman
says da pye b
ol
un
ur, yani Z(G) = 1 olur.

8.41. Asa
gdaki sonuca g
ore 169 elemanl gruplar cok karmask olamazlar:
Sonu
c 8.11. p bir asal olsun. p2 elemanl her grup bir abel grubudur.
Kant: G, p2 elemanl bir grup olsun. Bir
onceki teoreme g
ore Z(G) > 1. E
ger Z(G)nin
p2 eleman varsa Z(G) = G olur ve sorun kalmaz. E
ger Z(G)nin p eleman varsa, o

120
zaman G/Z(G) grubunun p eleman vardr, dolaysyla d

ong
useldir. g G/Z(G) eleman
bir u
retec olsun. O zaman G = Z(G), g olur, dolaysyla abeldir.

Bunun sonucu olarak ileride p2 elemanl bir grubun ya Z/pZZ/pZ ya da Z/p2 Z grubuna
cok benzedi
gini (cebirin jargonunda izomorf oldu
gunu) g
orece
giz.
Alstrmalar
8.42. Sadece iki esleniklik snf olan bir grubun sadece 2 eleman oldu
gunu kantlayn. (Teorem
8.10u kullanabilirsiniz.)
9. Normal Altgrup ve B
ol
um
Grubu
Bu sefer soyut cebirin en onemli konusuna gercekten geldik.
9.1
Normal Altgrup
G bir grup ve H G olsun. Bir onceki yazdan G/H sol bol

um k
umesinin
tanmn anmsayalm:
G/H = {xH : x G}.
Bu k
ume u
zerinde olabilecek en dogal ve aklmza gelebilecek ilk yolla bir
carpma islemi tanmlamaya kalksalm: Her x, y G icin
(xH)(yH) = xyH
olsun. Gor
uld
ugu
gibi G/H k
umesi u
zerine tanmladgmz iddia ettigimiz
bu islem Gnin islemini yanstyor; G/Hnin elemanlarn carpmak icin Gnin
u
zerine var olan carpmay kullanyoruz.
Birazdan bu islemin tanmda bir sorun oldugunu gorecegiz, ama bir an icin
bu tanmda bir sorun olmadgn kabul edip ozelliklerini gorelim.
Her seyden once G/H k
umesinden alnan iki elemann carpm gene bu
k
umede. Bunun dsnda su ozellikler dogru:
1. Bu islemin birlesme
ozelligi vardr, yani her x, y, z G icin
(xH)((yH)(zH)) = ((xH)(yH))(zH)
olur.
Bunun kant cok basit:
(xH)((yH)(zH)) = (xH)(yzH) = x(yz)H = (xy)zH
= (xyH)(zH) = ((xH)(yH))(zH).
2. Bu islemin bir etkisiz eleman vardr.
um
9. Normal Altgrup ve Bol
Grubu
122
Nitekim H G/H islemin etkisiz elemandr cu

nk
u her x G icin,
(xH)H = (xH)(1H) = x1H = xH
ve
H(xH) = (1H)(xH) = (1x)H = xH
olur.
3. G/H k
umesinin her elemannn bu islem icin bir tersi vardr.
Nitekim xH elemannn tersi x1 H elemandr. (Etkisiz elemann H oldugunu unutmayalm.) Bunu kontrol edelim:
(xH)(x1 H) = xx1 H = 1H = H ve (x1 H)(xH) = x1 xH = 1H = H.
Boylece G/H k
umesinin bu islem altnda bir grup oldugunu gord
uk...
Yalnz tanmda bir hata var, o da su: (xH)(yH) = xyH kuralnn gercekten
bir islem tanmladgn gostermedik. Yani xH = x1 H ise ve ayrca yH = y1 H
ise, elbette
(xH)(yH) = (x1 H)(y1 H)
olmal; aksi halde esit elemanlar carparak farkl sonuclar buluruz ki bu da
islem iyi tanmlanmams demektir. Sorun su ki xH otelemesi xi belirlemiyor;
nitekim xH otelemesinin her x1 eleman icin xH = x1 H olur ve carpmada x
yerine x1 kullanrsak bir baska sonuc bulabiliriz.
Bu tanm sorununun biraz u
st
une gidelim, onemlidir cu
nk
u. Eger
: G G/H
fonksiyonu,
(x) = xH
kuralyla tanmlanmssa, G/Hnin ve elemanlarn carpmak icin, verilen
tanma gore, ve nn -onimgelerinden srasyla birer x ve y eleman secilir
ve sonra carpm (xy) olarak tanmlanr. Asagdaki sekildeki gorsellikle
ifade edecek olursak, ve y carpmak icin yukar ck, carp, asag in. Yani
, G/H elemanlarn carpmak icin,
1. 1 () ve 1 () k
umelerinden birer x G ve y G eleman sec,
2. G grubunda xy carpmn yap,
3. Simdi carpmn (xy) olarak tanmla.
Sekil gelecek, pili fila. alfa ve beta carplyor... Yukar ck asag in.
Sorun birinci admdaki x ve y secimlerinde. Farkl x ve y secimleri icin
farkl (xy) sonuclar bulunabilir; nitekim asagdaki ornek de bazen gercekten
farkl sonuc bulacagmz gosteriyor.
Notlar ve Ornekler
9.1. Normal Altgrup
123
9.1. G = Sym 5 ve H = Sym 4 olsun. Hyi Gnin bir altgrubu olarak g

orebilece
gimizi biliyoruz. = (1 5)H G/H ve = (2 5)H G/H olsun.
= (1 5)H = (1 2 5)H = { Sym 5 : (5) = 1}
esitli
gini Ornek
8.1de g
osterdik. S
imdi yukarda metinde
onerdi
gimiz gibi carpmn
hesaplayalm. Bir yandan,
= (1 5)H(2 5)H = (1 5)(2 5)H = (1 5 2)H = { Sym 5 : (5) = 2}
olur, di
ger yandan,
= (1 2 5)H(2 5)H = (1 2 5)(2 5)H = (1 2)H = H = { Sym 5 : (5) = 5}
olur; iki farkl yant!
9.2. G = Sym 4 ve H = {Id4 , (1 2)(3 4), (1 3)(2 4), (1 4)(2 3)} olsun. H G olur. Bu sefer
G/H k
umesinde yukarda metinde
onerilen islem herhangi bir sorun arzetmez, yani her
x, x1 , y, y1 Sym 4 icin, e
ger xH = x1 H ve yH = y1 H ise,
(xH)(yH) = (x1 H)(y1 H)
olur.
Tanmn sorunsuz olmas icin su ozellik dogru olmal elbette:

Her x, x1 , y, y1 G icin, eger xH = x1 H ve yH = y1 H ise xyH = x1 y1 H.
Bu ozelligi saglayan Gnin H altgruplarna normal ad verilir. Ama bu tanm,
her ne kadar dogal olsa da, cok kullansl olmadgndan, buna esdeger bir kosul
bulmak yararl olacaktr. Simdi bunu yapyoruz:
Teorem 9.1. Hnin Gnin normal bir altgrubu olmas icin yeter ve gerek kosul
her x G icin xH = Hx esitliginin dogru olmasdr.
Kant: Once
Hnin Gnin normal bir altgrubu oldugunu varsayalm. Her x
G ve h H icin, hH = 1H ve xH = xH oldugundan, varsayma gore, hxH =
1xH = xH, yani hx xH olmaldr. Demek ki Hx xH. Eger bu esitlikte x
yerine x1 alrsak, Hx1 x1 H elde ederiz; k
umelerin elemanlarnn tersini
alrsak da xH Hx elde ederiz. Demek ki Hx = xH.
Simdi her x G icin xH = Hx esitliginin dogru oldugunu varsayalm.
x, x1 , y, y1 G elemanlar xH = x1 H ve yH = y1 H esitliklerini saglasnlar.
Hesap yapalm:
xyH = xy1 H = xHy1 = x1 Hy1 = Hx1 y1 = x1 y1 H.
Istedi
gimizi kantladk.
Tanm Uzerine.
Teoremdeki kosul aklda tutulmas cok daha kolay oldugundan, normal altgrubun tanm kitaplarda bizim yaptgmz gibi yaplmaz; soyle
yaplr: Eger H G altgrubu
Her x G icin xH = Hx
um
Grubu
124
ozelligini saglyorsa1 , yani altgrubun sag otelemeleriyle sol otelemeleri arasnda

bir fark yoksa Hye Gnin normal altgrubu oldugu soylenir ve bu durum
yazl olarak
H G
biciminde gosterilir. Bazen Hye, Gde normal ya da G-normal denir cu
nk
u eger H G G1 ise H G1 onermesi dogru olmayabilir. Hatta H GG1
ise de H G1 dogru olmayabilir. Bu y
uzden Hnin G-normal ya da G1 -normal
oldugunu ozellikle belirtmekte yarar vardr (bkz. Ornek

9.7). Eger H, Gde
normal ise, bazen Hnin G-normal oldugu soylenir.
Elbette xH = Hx esitligi ile x1 Hx = H esitligi esdegerdir. H x = x1 Hx
tanmn anmsatrz. Bu esitligi saglayan bir x elemannn Hyi normalize
ettigi soylenir. Demek ki bir H G altgrubunun G-normal olmas icin yeter
ve gerek kosul,
her x G icin H x = H
kosuludur. Simdi bir H G altgrubu icin su tanm yapalm:
NG (H) = {x G : H x = H}.
Elbette H NG (H) G olur. Ve gene elbette H NG (H) olur. Hatta NG (H),
Hnin icinde normal oldugu Gnin en b
uy
uk altgrubudur. NG (H) altgrubuna
Gnin normalleyicisi ad verilir.
Demek ki Hnin G-normal olmas icin yeter ve gerek kosul NG (H) = G
esitligidir. Normalligin bir baska esdeger kosulu
her x G icin H x H
kosuludur (bkz. Alstrma 5.39). Ama dikkat, ozel bir x eleman icin H x H
icindeligi H x = H esitligi anlamna gelmeyebilir; esitligin olmas icin icindeligin her x icin olmas gerekmektedir.
Eger bir K G altgrubu icin K NG (H) oluyorsa, o zaman Knn
Hyi normalledi
gi soylenir. Bu durumda H, K = HK esitliginin dogru
oldugunu gecmiste, Onsav

5.3te u
st
u kapal bir bicimde soylemistik. Okur bu
onemli olguyu bir defa daha kontrol etmek isteyebilir (bkz. Alstrma 9.8.)
Bu altbol
umde kantladklarmz ozetleyelim.
Teorem 9.2. H G oldugunda, G/H b
ol
um k
umesi u
zerine Gnin grup
yapsn yanstan bir grup yaps vardr. Bu grup yaps
(xH)(yH) = xyH
carpm kuralyla tanmlanr. G/H grup yapsnn etkisiz eleman Hdir. ayrca
xH G/H elemannn tersi x1 H elemandr.

1
E
ger her h H icin xh = hx ise, elbette xH = Hx esitli
gi sa
glanr, ama xH = Hx
esitli
ginin sa
glanmas icin illa bu de
gisme
ozelli
gi gerekli de
gildir; her h H icin, xh = h1 x
ve hx = xh2 esitliklerinin sa
gland
g h1 , h2 H olmas esitli
gin sa
glanmas icin yeter.
9.1. Normal Altgrup
125
G/H grubuna b
ol
um grubu ad verilir. Eger H G ve [G : H] = n <
ise, bu durum ksaca
n
HG
olarak gosterilir.
xyH olarak tanmlanan (xH)(yH) carpmnn gercekten xH k
umesinin elemanlaryla yH k
umesinin elemanlarn (bu srayla) carpmak demek oldugunu
gorelim: Her h, h1 H icin, y 1 hy H y = Y oldugundan, (xh)(yh1 ) =
(xy)(y 1 hyh1 ) xyH olur. Demek ki xH ile yHnin elemanlarn bu srayla
carptgmzda sonuc xyH = (xH)(yH) k
umesinde ckyor. Ters istikamet bariz: xyh = (x1)(yh). Demek ki,
{(xh)(yh1 ) : h, h1 H} = xyH.
Ancak G/H grubunun carpmn altk
umelerin carpm olarak gormek yanlstr.
Hicbir cebirci G/H u
zerindeki carpm boyle gormez. Bu konudan sonraki
altbol
umlerde daha etraflca sozedecegiz.
Notlar ve Ornekler
9.3. E
ger G bir abel grubuysa, elbette her H G ve her x G icin xH = Hx olur. Demek
ki bu durumda Gnin her altgrubu normaldir.
9.4. Gnin merkezinin
Z(G) = {z G : her g G icin zg = gz}
9.5.
9.6.
9.7.
9.8.
olarak tanmland
gn anmsayalm. Z(G) bir altgruptur. Z(G) G oldu
gunu g
ostermek
kolaydr.
E
ger H G altgrubunun indeksi 2 ise, o zaman H G olur. Nitekim bu durumda Gnin
sadece iki sol
otelemesi ve iki sa
g
otelemesi vardr. Bu
otelemelerden biri Hdir. E
ger
x G \ H ise, xH di
ger sol ve Hx di
ger sa
g
otelemedir. Demek ki G = H xH =
H Hx. Buradan da Hx = xH ckar. Esitlik x H iken bariz oldu
gundan, istedi
gimiz
kantlanmstr. Buradan da Alt n Sym n ckar.
Sym nnin Sym(n + 1)deki indeksi n + 1dir ama e
ger n 2 ise normallik s
ozkonusu
olamaz. Demek ki bir
onceki
ornekteki olgu, 2 yerine (mesela) 3 icin yanlstr. Ama daha
sonra sunu kantlayaca
gz: E
ger p, |G|yi b
olen en k
ucu
k asal sayysa, Gdeki indeksi p
olan altgruplar normaldirler (bkz. Sonuc 10.17).
H = {Id4 , (1 2)(3 4), (1 3)(2 4), (1 4)(2 3)} k
umesinin Sym 4
un bir altgrubu oldu
gunu
biliyoruz. H G olur. (Bu, elle de g
osterilebilir ama ayrca Alstrma 9.19 da kullanlabilir.) H ayrca bir abel grubudur. Demek ki K = {Id4 , (1 2)} H olur. Ama
Knn Gde normal olmad
gn g
ostermek kolay. (Teorem 3.3 de zaten
oyle s
oyl
uyor.)
B
oylece K H ve H G oldu
gu ama K G olmad
g bir
ornek bulmus olduk. Normallik
iliskisi gecisken bir iliski de
gildir.
H G ve K G olsun. O zaman H, K = HK = KH olur. Bu dedi

gimiz Onsav
5.3ten hemen ckar. Nitekim H G oldu
gundan, HK KH olur. Demek ki HK G;
dolaysyla H, K HK. Olur. HK H, K icindeli
gi bariz.
Bir
onceki paragrafta s
oyledi
gimizin do
gru olmas icin illa Hnin normal bir altgrup
olmas gerekmez, K NG (H) ise de ayn olgu ayn kantla do
grudur: K NG (H) ise
H, K = HK olur.
Bu alstrmay metinde defalarca kullanaca
gz; dolaysyla
oz
umsenmesinde yarar vardr.
um
Grubu
126
9.9. AG olsun. O zaman her b G ve a A icin [a, b] = a1 b1 ab = a1 (b1 ab) AA A

olur. Dolaysyla A, B G ise, her a A ve b B icin [a, b] A B olur, daha profesyonel bir deyisle [A, B] A B olur. Bunun sonucu olarak, e
ger ayrca A B = {1} ise
[A, B] = {1} olur, yani Ann her eleman Bnin her elemanyla de
gisir.
9.10. 1 ve kendisinden baska normal altgrubu olmayan gruplara basit grup denir. Orne
gin,
asal pler Z/pZ gruplar basit gruplardr. Ama bunlar en basit basit gruplardr, basit
gruplar genelde bu gruplar kadar basit olmazlar. n 5icin Alt n gruplarnn basit gruplar olduklarn birazdan kantlayaca
gz. G herhangi bir grup olsun. H basit ama abel
olmayan grup olsun. G H grubunun normal altgruplarnn, bir G1 G icin G1 1
ya da G1 H biciminde oldu
gunu g
osterece
giz. Buradaki G1 tabii ki normal altgrubun
ilk izd
usu
m
u olmak zorundadr. N G H olsun. E
ger N nin elemanlarnn ikinci koordinat hep 1 ise, N = pr1 (N ) 1 olur elbette. S
imdi diyelim N de ikinci koordinat
1 olmayan bir eleman var, diyelim (g, h). E
ger c H ise, (g, h)(1,c) (g, h)1 N olur
elbette. Ama,
(g, h)(1,c) (g, h)1 = (1, c)1 (g, h)(1, c)(g, h)1 = (1, [c, h]).
Bu her c H icin do
gru oldu
gundan,
1 [H, h] N
olur. h yerine hnin kuvvetlerini de alrsak,
1 [H, h] N
buluruz. Ama Alstrma 9.32.aya g
ore [H, h]H olur. h = 1 ve Z(H) = 1 oldu
gundan,
[H, h] = 1 olur. H basit bir grup oldu
gundan [H, h] = H olur. Demek ki
1H N
olur. Buradan kolaylkla istenen sonuc ckar. Asa
gdaki teorem de bu yapt
gmzn bir
sonucudur.
Teorem 9.3. H1 , . . . , Hn basit ama abel olmayan gruplar olsun. O zaman H1 . . .Hn
grubunun tam 2n tane normal altgrubu vardr ve bu altgruplar baz koordinatlar hep 1
olan, baz koordinatlarda t
um degerleri alan altgruplardr, yani Hi lerin bazlarnn direkt
carpmdr.
n 5 icin Alt n gruplarnn basit olduklarn kantlayaca

gz. S
imdilik n 5 icin
9.11. Ileride
Sym nnin 1, Alt n ve kendisi olmak u
zere sadece 3 tane normal altgrubu oldu
gunu, yani
neredeyse basit oldu
gunu kantlayalm.
Teorem 9.4. n 5 icin Sym nnin 1den farkl normal bir
ozaltgrubu Alt n olmak
zorundadr ve Alt n basit bir gruptur.
Kant: 1 < H Sym n olsun. Hnin Alt nyi icerdi
gini kantlayaca
gz. Not 7.9a g
ore
farkl a, b, c, d {1, . . . , n} noktalar icin ya (a b c) ya da (a b)(c d) t
ur
unden elemanlarn Hde olduklarn kantlamak yeterli. Teorem 3.3e g
ore bu elemanlardan sadece
birinin Hde oldu
gunu g
ostermek yeterli. 1 = H olsun. eleman i {1, 2, . . . , n}
noktasn yerinden oynatsn, yani (i) = i olsun. i ve (i) noktalarndan farkl bir
j {1, 2, . . . , n} secelim. Hnin (i j)1 elemann hesaplayalm. Bu eleman da (i j)
gibi bir makas olmal. Kolayca g
or
ulece
gi u
zere (i j)1 = ((i) (j)) olur. Demek ki
(i j)1 (i j) = ((i) (j))(i j).
Ama (i j)1 (i j) = (i j) H cu
nk
u H Sym n. Demek ki,
((i) (j))(i j) H.
9.1. Normal Altgrup
127
(i) = i, j oldu
gunu biliyoruz. E
ger (j) = i j ise Hde (a b)(c d) t
ur
unden bir eleman
buluruz. E
ger (j) = i j ise ((i) (j))(i j) H eleman (a b c) t
ur
unden bir elemandr.
9.12. H G olsun. K = xG H x olsun. Elbette her g G icin K g K olur. Alstrma

5.39a g
ore, K G olur. E
ger Gnin bir G-normal L altgrubu Hnin altgrubuysa, o
zaman her x G icin L = Lx H x oldu
gundan, L K olur. Demek ki Hnin her
G-normal altgrubu Knn icindedir. K da Hnin bir G-normal altgrubu oldu
gundan,
bundan Knn Hnin en b
uy
uk G-normal altgrubu oldu
gu ckar. Kya Hnin Gdeki
g
obe
gi 2 ad verilir ve K = CoreG H ya da daha basit olarak K = Core H yazlr.
9.13. H G sonlu indeksli bir altgrup olsun. O zaman, Alstrma 8.36e g
ore,
|{H x : x G}| = |G/NG (H)| <
olur. Ornek
8.21 ve bir
onceki alstrmadaki tanma g
ore, [G : CoreG H] < olur:
Sonlu indeksli bir altgrubun, sonlu indeksli bir G-normal altgrubu vardr. Ileride,
e
ger
[G : H] = n ise, [G : CoreG H] saysnn n! saysn b
old
ug
u
n
u kantlayaca
gz (bkz
Teorem 10.16).
9.14. Bu notta n 5 icin Alt nnin basit bir grup oldu
gunu kantlayaca
gz.
Alstrmalar
H G o
nermesiyle NG (H) = H esitli
ginin ayn anlama geldi
gini g
or
un.
Her x G icin xH Hx ise, Hnin Gde normal oldu
gunu g
osterin.
E
ger H G ise, CG (H) G oldu
gunu g
osterin.
E
ger H G ve K G ise H, K = HK = KH esitliklerini g
osterin.
X G su
ozelli
gi sa
glasn: Her g G icin gX Xg. Bu durumda X G oldu
gunu
g
osterin. (Bkz. Alstrma 7.43.) Buradan {Id4 , (1 2)(3 4), (1 3)(2 4), (1 4)(2 3)} Sym 4
oldu
gunu g
osterin. (Teorem 3.3ye de bakabilirsiniz.)
9.20. X G olsun. E
ger her g G icin X g = X ise, X G oldu
gunu g
osterin
(bkz.sayfa
g
G
124). E
ger her g G icin X g X ise, X G oldu
gunu g
osterin.
gG X
oldu
gunu g
osterin.
9.21. Sonlu ya da sonsuz sayda normal altgrubun kesisiminin her zaman normal bir altgrup
oldu
gunu g
osterin. Buradan, e
ger X G ise,
H
9.15.
9.16.
9.17.
9.18.
9.19.
XHG
k
umesinin Xi iceren en k
ucu
k normal altgrup oldu
gunu g
osterin.
g
H=
X
XHG
gG
esitli
gini g
osterin. Bu gruba, X tarafndan u
retilmi
s en k
ucu
k normal altgrup ad verilir.
Bu grup X olarak ya da X G olarak yazlr.
9.22. X G altk
umesi Gyi u
retsin.
}
{
ki 0 mod n
i
grubunun Gde normal oldu

gunu kantlayn. (Bu konuyla ilgili bkz. Alstrma 8.38.)
2
Ingilizcesi core.
um
Grubu
128
9.23. G bir grup, A G, B G ve A C G olsun. A < AB C ile B C A kosullarnn

esde
ger olduklarn kantlayn.
9.24. E
ger n 3 ise Z(Sym n) = {Idn } oldu
gunu kantlayn.
9.25. Z2 (G) = {z G : her g G icin g 1 z 1 gz Z(G)} olsun. Z2 (G) G oldu
gunu kantlayn.
9.26. x, y G icin [x, y] = x1 y 1 xy tanmn anmsayn. G = [x, y] : x, y G olsun.
G G oldu
gunu kantlayn. G grubuna Gnin t
urevi ya da birinci t
urevi ad verilir.
9.27. H, K G icin [H, K] = [x, y] : x H, y K olsun. [H, K] G oldu
gunu kantlayn.
9.28. H1 H ve G1 G kosullaryla H1 G1 H G kosulunun esde
ger oldu
gunu kantlayn.
9.29. G bir grup olsun. {(g, g) G G} ne zaman G Gnin normal bir altgrubu olur?
9.30. G bir grup ve X = {(g, g) G G} olsun. G G X G oldu
gunu g
osterin. (G
altgrubunun tanm icin bkz. Alstrma 9.26.)
9.31. Sym< N altgrubunun (bkz. Alstrma 3.10) Sym nde normal oldu
gunu kantlayn.
9.32. (P. Hall, [H]) a. x, y, z G icin [x, yz] = [x, z][x, y]z and [xy, z] = [x, z]y [y, z] esitliklerini
g
osterin. Buradan, e
ger H, K G ise H ve K gruplarnn [H, K] altgrubunu normalize
etti
gini g
osterin ([H, K] altgrubunun tanm icin bkz. Alstrma 9.27). Buradan [H, G]G
oldu
gunu g
osterin.
b. E
ger A G bir abel altgrubuysa ve g NG (A) ise adg (a) = [g, a] form
ul
uyle
tanmlanms ad(g) : A A fonksiyonunun bir homomorfizma oldu
gunu ve cekirde
ginin
CA (g) oldu
gunu kantlayn.
c. x, y, z G olsun.
[[x, y 1 ], z]y [[y, z 1 ], x]z [[z, x1 ], y]x = 1
esitli
gini g
osterin. Buradan e
ger H, K G ise ve [[H, K], K] = 1 ise [H, K ] = 1
oldu
gunu kantlayn. (K = [K, K] olarak tanmlanmstr; bkz. Alstrma 9.26.)
c Altgrup Onsav.
d. P. Hall U
H, K ve L altgruplar Gde normal olsunlar. (c)yi
kullanarak
[[H, K], L] [[K, L], H][[L, H], K]
icindeli
gini kantlayn.
e. G0 = G ve Gi+1 = [Gi , G] olsun. Gi G ve Gi+1 Gi oldu
gunu kantlayn.
f. G(0) = G ve G(i+1) = [G(i) , G(i) ] olsun. G(i) G ve G(i+1) G(i) oldu
gunu kantlayn.
i
(d)yi kullanarak [Gi , Gj ] Gi+j+1 ve G(i) G2 1 icindeliklerini kantlayn.
9.33. H, K G ve A, B Z(G) olsun. [AH, BK] = [H, K] esitli
gini kantlayn. (Alstrma
9.32.adaki esitliklerden yararlanabilirsiniz.)
9.34. A, B, C, D G olsun. [AB, CD] [A, C][B, C][A, D][B, D] oldu
gunu kantlayn.
Not. G bir grup olsun. , G u

zerine bir denklik iliskisi olsun. Eger x G ise, xin
denklik snfn [x] olarak yazalm, yani
[x] = {a G : a x}
olsun. G/ , Gnin denklik snflarndan olusan k
ume olsun, yani
G/ = {[x] : x G}.
G/ k
umesi u
zerine ikili bir islem tanmlama deneyiminde bulunalm: [x], [y] G/
icin
(1)
[x][y] = [xy]
um
9.2. Bol
Grubuna Hazrlk
129
olsun. Bunun gecerli bir tanm olmas icin her x, x1 , y, y1 G icin

x x1 ve y y1 ise xy x1 y1
(2)
onermesinin dogru olmas gerekmektedir.

Teorem 9.5. Her x, x1 , y, y1 G icin (2)
onermesinin dogru olmas icin, yani G/
k
umesi u
zerine (1)deki tanmn gecerli olmas icin H = [1] normal bir altgrup olmal
ve denklik iliskisi
x y xH = yH
esdegerligi tarafndan verilmeli. Bir baska deyisle G/ = G/H ve [x] = xH olmal.
Kant: x, y [1] icin, x 1 ve y 1 oldugundan, (2)ye gore xy 1, yani xy [1].
Ayrca x 1 ve x1 x1 oldu
gundan, gene (2)ye gore 1 x1 , yani x1 [1].
Ayrca 1 elemannn [1]de oldugu belli. Demek ki [1] bir altgrup.
x [1] ve y G olsun. O zaman y 1 y 1 , x 1 ve y y oldugundan, (2)ye
gore, y 1 xy y 1 1y = 1, yani y 1 [1]y [1] olur. Bu da [1] altgrubunun normal
oldugunu gosterir.
Simdi x y varsaymn yapalm. y 1 y 1 oldugundan (2)ye gore, y 1 x 1,
yani y 1 x [1], yani x[1] = y[1] olur.
Son olarak x[1] = y[1] olsun. O zaman y 1 x [1], yani y 1 x 1 olur. Ama y y
oldugundan, (2)den x y ckar.
9.2
B
ol
um Grubuna Hazrlk
Okur muhtemelen mod

uler saylar lise yllarndan biliyordur. Mod
uler saylarda, bir n dogal says secilir ve birdenbire bu nnin 0a esit olduguna
h
ukmedilir ve bu h
ukm
un sonuclarna katlanlr, ornegin 3(n+1)2 7(n1)+4
sadece 14e esit olur. Iste bir G grubunu bir H normal altgrubuna bolmek
demek, oz
unde Hnin elemanlarn 1e esitleyip bu esitlemenin sonuclarna
katlanmak demektir. Bu altbol
umde bu konuyu isleyecegiz. Ama l
utfen okur bu
altbol
um
u bitirdiginde konuyu hemen oz
umseyecegini d
usu
nmesin. Tecr
ubeyle
sabittir ki, bu altbol
um
un konusu olan bol
um gruplarn oz
umsemek uzun
ugraslar gerektirir.
Tanm vermeden once orneklerle baslayalm. Orneklerde

okur normal altgrup gorm
uyorsa, normal altgrubu gizledigimizdendir.
Notlar ve Ornekler
9.35. Serbest Grup. a ve b iki yeni simge olsun. a1 ve b1 olarak g
osterece
gimiz iki yeni
simge daha yaratalm. Bu d
ort simgeyle yazlms sonlu uzunluktaki t
um kelimeleri
(dizileri yani) ele alalm, ama kelimelerimizde a ve a1 ya da b ve b1 yanyana geliyorsa,
bu iki terimi kelimeden silme hakkn kendimize tanyalm. Orne

gin
aabbbba1 a1 aa1 bb1 b = aabbbba1 a1 b
olsun. Ayrca, ksalk u
gruna,
orne
gin aa yerine a2 , b1 b1 b1 yerine b3 yazalm.
B
oylece, yukardaki
orne
gimiz
aabbbba1 a1 aa1 bb1 b = aabbbba1 a1 b = a2 b4 a2 b
um
Grubu
130
olarak yazlr.
1 uzunlu
gunda 4 kelimemiz var: a, a1 , b, b1 .
2 uzunlu
gunda 12 kelimemiz var:
a2 , ab, ab1 , ba, b2 , ba1 , a1 b, a2 , a1 b1 , b1 a, b1 a1 , b2 .
Bu kelimelerin sonuna srasyla a, b, a1 , b1 koyarak ve uzunlu
gu ksalanlar atarak
uzunlu
gu 3 olan kelimeler elde ederiz. Her bir kelimenin sonuna a, b, a1 , b1 harflerinden u
cu
gelece
ginden (biri sadelesir), bir sonraki asamada 12 3 = 36 yeni kelime
yaratrz.
0 uzunlu
gunda da bir kelime vardr. 0 uzunlu
gundaki kelime hic tane simgeyle yazlr.
Adna bo
skelime diyebiliriz. Boskelimeyi 1 olarak simgeleyelim.
Kolayca kantlanabilece
gi u
zere, e
ger n 1 ise n uzunlu
gunda toplam 4 3n1 kelime
vardr. Asa
gdaki sekilde t
um kelimeler g
or
ul
uyor, boskelime, yani 1 eleman merkezde.
xxxxxxxxx
Bu k
umeyi F2 olarak g
osterelim. F2 k
umesi, kelimeleri yanyana koyup sadelestirme
islemi altnda bir grup olur. Orne

gin a2 b2 a3 ile ab1 a2 elemanlarnn bu srayla carpmlar
(a2 b2 a3 )(ab1 a2 ) = a2 b2 a2 ab1 a2
olur. Bir baska
ornek:
(a2 b2 a3 )(a4 b1 a2 ) = a2 b2 ab1 a2 .
Bu gruba iki eleman tarafndan serbest

ce u
retilmi
s grup ad verilir. Gruba serbest
grup ad verilmesinin nedeni anlaslmstr sanyorum: a ve b elemanlar arasnda
ozel
hicbir iliski yok. Sonraki
orneklerde a ve b arasnda
ozel iliskiler tanmlayaca
gz.
9.36. Yukardaki
orne
gi alalm ama bundan b
oyle ab = ba, yani a1 b1 ab = 1 esitli
gini varsayalm. O zaman, en basit grup teorisi bize her n, m Z icin an bm = bm an esitli
gini
verir. Bu yeni grubun elemanlar bir ve bir tek n, m Z say cifti icin an bm biciminde
yazlrlar, cu
nk
u ne de olsa artk ba = ab esitli
ginden yararlanarak soldaki bleri kelimelerin en sa
gna y
gabiliriz. C
arpma kuralmz artk so
yledir:
(an bm )(ak b ) = an+k bm+ .
Yine bir grup elde ederiz, cu
nk
u grup olma kurallarna riayet ediyoruz. Bu grubun Z Z
grubundan pek fark yoktur, nitekim (n, m) 7 an bm birebir ve
orten fonksiyonu bize
Z Z grubuyla bu yeni grup arasnda bir t
ur s
ozl
uk g
orevini g
or
ur. Bu
ornekteki grup
a, b | a1 b1 ab
olareak yazlr. | simgesinden
once gelen simgeler u
retecleri, bu simgeden sonra gelen
kelimeler de 1e esitlenmesi gereken kelimeleri g
osterir.
9.37. Ornek
9.35
u tekrar ele alalm (artk bir
onceki
ornekteki ab = ba esitli
gi gecerli de
gil)
ama bundan b
oyle a2 = 1, b3 = 1 esitliklerini varsayalm. O zaman a1 = a ve b1 =
b2 olur ve dolaysyla a1 ve b1 terimlerine ihtiyacmz kalmaz, bu terimler yerine
um
9.2. Bol
Grubuna Hazrlk
131
srasyla a ve b2 yazabiliriz. Ayrca a2 ve b3 elemanlar da yok olurlar, cu

nk
u bunlar 1e
esittirler. B
oylece kelimelerde sadece a, b ve b2 g
or
un
ur olur; ve tabii bir de boskelime
olan 1 eleman. Bu yeni grubun elemanlarn
once uzunluklarna g
ore, sonra alfabetik
sralamalarna g
ore dizebiliriz:
1,
a, b,
ab, ba, b2 ,
aba, ab2 , bab, b2 a,
abab, ab2 a, baba, bab2 , b2 ab
...
Bu k
ume u
zerinde de bir carpma islemi var, ama carpma yaparken olas sadelestirmeleri
yapmakta yarar var. Mesela,
(ababab2 abab2 )(bab2 ababab2 ) = abab2 ab2
olur, cu
nk
u parantezleri kaldrd
gmzda ortaya ckan b2 b yok olur ve ardndan baska
terimler de yok olur. B
oylece grubumuzun elemanlar, k N, m1 , . . . , mk1 {1, 2},
n {0, 1} ve mk {0, 1, 2} saylar icin bir ve bir tek bicimde
an bm1 abm2 abmk1 abmk
olarak yazlr. Bu, sonsuz bir gruptur3 . Bu grup,
a, b | a2 , b3
olarak g
osterilir.
9.38. Bir
onceki
orne
gi alalm, yani h
al
a daha a2 = 1 = b3 olsun, ama ayrca (ab)2 = 1 olsun.
2
B
oylece abab = 1, yani aba = b = b, yani ba = ab olur. Gene bleri en sa
ga gecirebiliriz.
Bu sefer geriye sonlu sayda eleman kalr:
{1, a, b, ab, b2 , ab2 }.
Bu grup,
a, b | a2 , b3 , (ab)2
olarak g
osterilir.
9.39. Grubumuz yine F2 olsun. Gene a2 = 1 = b3 h
uk
umlerini verelim, ama bir de ayrca
(ab)3 = 1 olsun. Bakalm F2 den geriye neler kalacak. 1 = (ab)3 = ababab esitli
ginden
b2 a = (ab)1 = abab
elde edilir. Demek ki kelime listemizde abab belirmeyecek, kelime olarak belirmeyece
gi
gibi herhangi bir kelimenin icinde de belirmeyecek. Onun yerine daha ksa olan (3
uzunlu
gunda olan) b2 a koyaca
gz. Kabul etti
gimiz esitliklerin bir baska sonucu daha
var:
baba = ab2 .
Dolaysyla kelimelerde baba yerine daha ksa olan ab2 yazaca
gz. Bu esitliklerden yola
ckarak t
um kelimeleri yazabiliriz. Kelimeleri uzunluklarna g
ore dizelim. Bir sonraki
uzunluktaki kelimeleri bulmak icin, bir
onceki kelimelerin sonuna a ve b getirelim, ama
3
Bu t
ur
onermeleri kantlamak her zaman kolay de
gildir. Y
ontemi ileri g
or
ur
uz.
um
Grubu
132
daha ksa g
osterimi olan kelimeleri atalm, icinde abab ve baba beliren kelimeleri listeden
silebiliriz.
0 uzunlu
gunda: 1
1 uzunlu
gunda: a, b
2 uzunlu
gunda: ab, ba, b2
3 uzunlu
gunda: aba, ab2 , bab, b2 a
4 uzunlu
gunda: bab2 , b2 ab.
Liste bitti, cu
nk
u 4 uzunlu
gunda kelimelerin sonuna a ya da b koyarsak daha ksa kelimeler elde ederiz. Elde edilen grubun 12 elemann bulduk. Eleman says daha da
azalabilir mi? Hayr, cu
nk
u G = Sym 4 grubunda a = (1 2)(3 4) ve b = (1 2 3) elemanlarn alrsak, a2 = b3 = (ab)3 = 1 olur ve bu iki elemann u
retti
gi altgrubun tam
12 eleman vardr (okura alstrma); bu y
uzden grubun eleman says 12den az olamaz.
(Okura d
usu
nmesi icin malzeme... a2 = b3 = (ab)3 = 1 esitliklerinin sa
gland
g a ve b
tarafndan u
retilen serbest grubun eleman says (1 2)(3 4) ve b = (1 2 3) tarafndan
u
retilen eleman saysndan daha az olamaz.)
Bu grup,
a, b | a2 , b3 , (ab)3
olarak g
osterilir.
Alstrmalar
9.40.
9.41.
9.42.
9.43.
9.44.
a, b | a2 , b3 , (ab)4 grubunu hesaplayn.

a, b | a2 , b2 , (ab)3 grubunu hesaplayn.
a, b | a2 , b2 , (ab)n grubunu hesaplayn.
a, b, c | a2 , b2 , c2 , (ab)3 , (bc)3 , (ac)2 grubunu hesaplayn.
Alfabeyle serbestce u
retilen grupta, snfnzdaki
og
rencilerin adlarn, soyadlarn ve
g
obek adlarn 1e esitleyin. Kac elemanl bir grup elde edersiniz?
9.3
B
ol
um Grubu
G bir grup ve H G olsun. Demek ki her x G icin xH = Hx esitligi gecerli.

Daha da onemlisi
G/H = {xH : x G}
bol
um k
umesi u
zerinde dogal4 bir grup yaps var. Bu durumda xH altk
umesini
Gnin bir altk
umesi olarak gormek yerine G/H grubunun bir eleman olarak
gormek istendiginden, daha cok bir altk
umeyi andran xH yazlm yerine bir
eleman daha cok andran x yazlm kullanlr. Tabii x yazlmnda Hnin kaybolmus olmas bazen sorun yaratabilir. Mesela H ve K diye iki normal altgrubumuz varsa, x yazlmnn xH yerine mi yoksa xK yerine mi yazldg kuskuya
neden olabilir. Bu gibi durumlarda x
, x
gibi varyasyonlar kullanacagz. Demek
ki sayfa 116de (x) = xH olarak tanmlanan : G G/H izd
usu
m fonksiyonunu artk bir u
stcizgi ile gosteriyoruz:
(x) = x.
4
Gnin grup yapsndan kaynaklanan anlamnda.
um
9.3. Bol
Grubu
133
Eger H normal altgrubunun ne oldugu konunun gelisinden belliyse ya da

onemsizse, G/H yerine G yazlr. Ama dikkat, eger H normal olmayan sade
bir altgrupsa, cok mecbur kalmadkca, xH yerine x ve G/H yerine G yazlm
tercih edilmez.
Bu yazlmla,
(xH)(yH) = xyH yerine x y = xy,
H yerine 1,
(xH)1 = x1 H yerine x 1 = x1
(xH)n = xn H yerine x n = xn
yazlr. Orne
gin, G/H bol
um grubunun x, y ve z 1 elemanlarn carpmak cok
kolaydr:
x y z 1 = xyz 1 .
Yani Gde islem yapmasn biliyorsak, G/Hde de islem yapabiliriz: Elemanlarn u
st
undeki cizgiyi silip Gde islem yapalm ve ckan sonucun u
st
une bir
cizgi cekelim; bu kadar basit. Hatta G/Hde islem yapmak Gde islem yapmaktan cok daha kolaydr, cu
nk
u Gde 1e esit olmayan elemanlar ya da carpmlar
G/Hde 1e esit olabilirler. Laf aclmsken,
x=1xH
esdegerligini unutmayalm, onemlidir. Orne

gin,
a2 b
c3 = 1
esitligi, yani
a 2 b 1 c 3 = 1
esitligi ancak ve ancak
a2 b1 c3 H
ise gecerlidir. Ya da
a2 b
esitligi, yani
a2 b
c 3 = d e 3
c 3e 3d
=1
esitligi, yani
a 2 b 1 c 3 e 3 d 4 = 1
esitligi ancak ve ancak
a2 b1 c3 e3 d4 H
ise gecerlidir. Yani G grubundaki her olguyu G ve Hyle ilgili bir olgu olarak
yazabiliriz. Dolaysyla G grubunun bircok ozelligi G/H bol
um grubuna yansr.
Asagda bircok ornek verecegiz.
um
Grubu
134
Eger G toplamsal yazlyorsa, o zaman carpmsal yazlmla x y = xy olarak

yazlan esitlik
x+y =x+y
esitligine, x n = xn olarak yazlan esitlik
nx = nx
esitligine don
usu
r. Yukardaki a 2 b
c 3 = d e 3 ornegi de
2a b + 3c = 4d 3e ise 2a b + 3c 4d + 3e H
haline don
usu
r.
Sk sk karsmza ckabilecek bir durum: Eger H G ve [G : H] = n ise her
g G icin g n H olur; cu
nk
u Sonuc 8.6ya gore her g G icin, g n = 1 olur.
Asagdaki orneklerde H her zaman G grubunun normal bir altgrubudur.
Notlar ve Ornekler
9.45. G hangi grup olursa olsun, Gnin G altgrubunun normal oldu
gunu biliyoruz. Yukarda
yaplanlarda H = G alalm. O zaman Gnin tek bir
otelemesi vardr: G. C
u
nk
u her
x G icin x = xG = G olur. Demek ki her x G icin x = 1 = G ve G/G = {1}.
Dolaysyla G/G, tek elemanl gruptur, sadece etkisiz eleman vardr.
9.46. G hangi grup olursa olsun, Gnin sadece etkisiz elemanndan olusan {1} altgrubunun
normal oldu
gunu biliyoruz. Yukarda yaplanlarda H = {1} alalm. O zaman her g G
icin
g = g{1} = {g},
dolaysyla
G/{1} = {{g} : g G}
olur. Ayrca her x, y G icin, G/{1} grubunda,
{x}{y} = x y = xy = {xy}
9.47.
9.48.
9.49.
9.50.
olur. Bu durumda G/{1} grubuyla G grubu arasnda, elemanlarn ve islemin adlar

dsnda, hicbir fark yoktur: Gnin x eleman, G/{1} grubunda {x} elemanna d
on
usu
r
ve G grubundaki xy islemi G/{1} grubunda {x}{y} = {xy} islemine d
on
usu
r.
H G, g G ve p bir asal olsun. E
ger g p H ise ya g H ya da deg(g) = p olur,
cu
nk
u g p H ile g p = 1 esde
ger
onermelerdir ve Onsav
4.7den istedi
gimiz ckar.
G b
ol
un
ur bir grup5 ve H G olsun. O zaman G/H grubu da b
ol
un
ur bir gruptur.
Nitekim e
ger xn = g denklemini Gde co
z
um
u varsa, xn = g n denkleminin G/Hde
co
z
um
u vardr: Gdeki co
z
um a ise, G/Hdeki (bir) co
z
um a olur.
E
ger G bir abel grubuysa, Tor G, Gnin burulmal elemanlarndan olusan k
ume olsun.
Tor G bir altgruptur. H G olsun. E
ger K = {g G : bir n > 0 icin g n H} ise
H K G ve Tor(G/H) = K/H olur.
G bir grup, H G olsun. Her h H icin hn = 1 olsun. E
ger deg g = m ise, g m H
mn
oldu
gundan, g
= 1 olur. Okur mnin deg gyi, deg gnin de nmyi b
old
ug
u
n
u kantlamak isteyebilir. Aslnda deg g = deg g deg(g deg g ) olur.
5
Yani her g G ve n > 0 tamsays icin xn = g denkleminin Gde bir co
z
um
u olsun.
Orne
gin Q, R ve R>0 b
ol
un
ur gruplardr.
um
9.3. Bol
Grubu
135
9.51. Z/pZ gruplarnn elemanlar
0, 1, . . . , p 1
snflardr. Bildi
gimiz gibi bu k
ume toplama islemi altnda bir gruptur; tanm so
yledir:
a + b = a + b.
9.52. p bir asal olsun. (pnin bir asal say alnmas icin hicbir neden yoktur ama bu
ornekte
yapacaklarmz genelde p asallar icin yaplr.) Bir a N do
gal says alalm. a saysn
p tabannda yazalm: a0 , a1 , . . . , ak {0, 1, . . . , p 1} icin
a = a0 + a1 p + + ak pk .
n > k icin an = 0 olsun ve b
oylece ay
a=
ai pi = a0 + a1 p + + an pn +
i=0
olarak yazabilelim. O zaman Z/pn Z grubunda,th:pnisemerkez

a = a0 + a1 p + + an1 pn1
olur. Ayrca bu elemann p0 , p1 , . . . , pk {0, 1, . . . , p 1} rakamlar icin
b = b0 + b1 p + + bn1 pn1
biciminde bir elemana esit olmas icin, her i = 0, 1, . . . , n 1 icin
ai = bi
olmal. ann bu g
osterimiyle,
pa = a0 p + a1 p2 + + an2 pn1
olur. Ve sa
gdaki bicimde yazlan her eleman bir baska elemann p katdr:
a0 p + a1 p2 + + an2 pn1 = pa0 + a1 p + + an2 pn2 .
Demek ki
p (Z/pn Z) = p Z/pn Z
olur ve bu altgrubun tam pn1 tane eleman vardr. Benzer sekilde,
pi a = a0 pi + a1 pi+1 + + ani1 pn1
olur ve Demek ki
pi Z/pn Z = pi Z/pn Z
olur ve i n icin bu altgrubun tam pni tane eleman vardr.
9.53. p gene bir asal olsun. Z/pn Z grubunda calsaca
gz. Bir i N icin
{a Z/pn Z : pi a = 0}
altgrubunun elemanlarn bulaca
gz. Bunun icin bir
onceki
ornekteki g
osterim kullansl
olacak.
a = a0 + a1 p + + an1 pn1
olsun. O zaman,
pi a = a0 pi + a1 pi+1 + + ani1 pn1
um
Grubu
136
olur. Demek ki pi a = 0 olmas icin

a0 = a1 = . . . = ani1 = 0
olmaldr. Yani
a = ani pni + + an1 pn1 = pni ani + + an1 pi1
olmal. Demek ki,
{a Z/pn Z : pi a = 0} = pni Z/pn Z = pni Z/pn Z
olur. Bu grubun tam pi tane eleman vardr.
9.54. 1 < H1 < H2 < . . . < Hn = G olsun ve [Hi+1 : Hi ] = p varsaymn yapalm. O zaman
n
yandan derecesi
her g G icin g p = 1 olur, ama gnin derecesi daha d
usu
k olabilir. Ote
i
p olan elemanlar Hi+1 \ Hi k
umesindedir.
9.55. Q/Z grubunun her elemannn derecesi sonludur. Nitekim e
ger n, m Z icin q = n/m
ise, |m|q Z oldu
gundan, Q/Z grubunda |m|q = |m|q = 0 olur.Q/Z@Q/Z
9.56. G bir abel grubu olsun.
T (G) = {g G : bir n > 0 tamsays icin g n = 1}
olsun. T (G), Gnin burulmal elemanlarndan olusan altk
umedir. Elbette T (G) G olur.
G/T (G) grubu burulmaszdr, yani 1den baska burulmal eleman yoktur, cu
nk
u bir
g G/T (G) ve m > 0 icin g m = 1 olursa, o zaman g m T (G) olur, dolaysyla bir
n > 0 icin g mn = (g m )n = 1 olur, ya g T (M ), bir baska deyisle g = 1 olur.
9.57. X G k
umesi Gyi u
retsin. H G ve G = G/H olsun. X = {x : x X} G
tanmn yapalm. O zaman X k
umesi G grubunu u
retir. Nitekim Gnin her eleman
Xin elemanlarnn ve terslerinin carpm oldu
gundan, bu carpmn izd
usu
m
un
u alnca
G grubunun her elemannn X k
umesinin elemanlarnn ve terslerinin carpm oldu
gunu
g
or
ur
uz. Bunun
ozel bir durumu olarak, e
ger G d
ong
usel bir grupsa, G/H grubunun da
d
ong
usel oldu
gu ckar.
9.58. E
ger G bir abel grubuysa, G/H de bir abel grubudur, cu
nk
u ne de olsa her x, y G
icin, x y = xy = yx = y x olur.
9.59. G/Hnin kom
utat
orleri, Gnin kom
utat
orlerinin izd
usu
m
ud
ur:
[x, y] = [x, y]
olur. Bunun gibi,
x y = xy
G
olur; yani x = xG olur. Demek ki G/Hdeki esleniklik snflar Gdeki esleniklik

snflarnn : G G/H do
gal izd
usu
m fonksiyonu altnda imgesidir.
9.60. G grubunun bir abel grubu olmas aslnda G ve Hnin bir
ozelli
gidir. G grubunun bir
abel grubu olmasnn ne demek oldu
gunu anlamaya calsalm. G grubunun abel grubu
olmas demek, her a, b G icin a b = b a esitli
ginin gecerli olmas demektir; bu son
1
gine denktir; ve nihayet bu son esitlik a1 b1 ab H,
esitlik de a 1 b a b = 1 esitli
yani [a, b] H o
nermesine denktir. Demek ki G/H grubunun bir abel grubu olmas icin,
yeter ve gerek kosul, her a, b G icin [a, b] H kosuludur.
9.61. E
ger her x, y G icin [x, y] eleman grubun merkezindeyse, ayn sey G/H grubunda
da gecerlidir. Yani, her x, y, z G icin [[x, y], z] = 1 ise, ayn sey G = G/H grubunda
yandan [[x, y], z] = 1 esitli
da olur: Her x, y, z G icin [[x, y], z] = 1 olur. Ote
gi,
[[x, y], z] = 1 esitli
gi sa
glanmadan da sa
glanabilir. Genel olarak,
[[x, y], z] = 1 [[x, y], z] H
o
nermesi do
grudur.
um
9.3. Bol
Grubu
137
9.62. G = G/H grubunun merkezini betimlemeye calsalm. Merkez,

Z(G) = { G : her G icin = }
olarak tanmlanmstr. G grubunun her eleman bir g G icin g olarak yazld
gndan,
Z(G) = {z G : her g G icin zg = gz}
olur. S
imdi asa
gdaki esde
gerlilikleri takip edin:
zg = gz z 1 g 1 zg = 1 z 1 g 1 zg H [z, g] H.
Demek ki,
Z(G) = {z G : her g G icin [z, g] H}
G
or
uld
ug
u
gibi Z(G) altgrubunun z elemanlar, Gde anlaml olan
her g G icin [z, g] H
iliskisiyle betimleniyorlar.
9.63. x G olsun. G grubunda x elemannn merkezleyicisini, yani
CG (x) = {g G : gx = xg}
altgrubunu bulalm. Aynen yukardaki gibi hareket ederek,
CG (x) = {g G : [g, x] H}
buluruz.
9.64. x, y G icin [x, y] = x1 y 1 xy tanmn anmsayalm. G = [x, y] : x, y G olsun.
Alstrma 9.26da G G oldu
gunu kantlamstk. G grubuna Gnin t
urev altgrubu ya
da birinci t
urevi ad verilir.
E
ger G H G ise, H G olur cu
nk
u her h H ve g G icin
g 1 hg = hh1 g 1 hg = h[h, g] HG HH = H
olur. Ayrca G/H bir abel grubudur cu
nk
u her x, y G icin [x, y] G H oldu
gu
icin,
[x, y] = [x, y] = 1
olur.
Bunun tersi de do
grudur. H G olsun. E
ger G/H bir abel grubuysa, G H olur,
cu
nk
u her x, y G icin
[x, y] = [x, y] = 1
oldu
gundan, [x, y] H olur. Demek ki G H olur.
9.65. H G olsun. H altgrubu X altk
umesi tarafndan, G/H grubu da bir Y G icin
{y : y Y } k
umesi tarafndan u
retilsin. O zaman G grubu XY k
umesi tarafndan
1
u
retilir. Nitekim, g G ise, g eleman y1 , . . . , ym Y icin g = y11 ym
olur. Do1
1
laysyla gym y1 H olur. Ama H, X tarafndan u
retildi
ginden, x1 , . . . , xm X
1
1
1
1 1
1
icin gym
y11 = x1
1 xn ve g = x1 xn y1 ym olur.
9.66. Eger G/Z(G) d
ong
uselse, G bir abel grubudur.
Kant: Nitekim e
ger G/Z(G) grubu a tarafndan u
retiliyorsa, bir
onceki
orne
ge g
ore
G = Z(G), a olur. Urete

cler birbiriyle de
gisti
ginden, G zorunlu olarak bir abel grubu
olur (Alstrma 7.37).
um
Grubu
138
9.67. Bu
ornekte Q/Z abel grubunu calsaca
gz. E
ger q = k/n ise (k, n Z elbette), nq = k
Z oldu
gundan, Q/Z grubunda nq = 0 olur. Demek ki Q/Z burulmal bir gruptur. Ayrca
k ve n aralarnda asalsa, deg q = n oldu
gunu ve nq = 0 esitli
gini sa
glayan elemanlarn,
paydas n olarak yazlan q kesirli saylarnn snflar oldu
gunu kantlamak zor de
gil;
okura alstrma olarak brakyoruz. Demek ki,
A[n] = {q Q/Z : nq = 0}
altgrubunun tam n tane eleman vardr ve bu elemanlar
0 1 2
n1
, , , ...,
n n n
n
kesirli saylarnn snflardr. Bunlar arasnda derecesi n olanlar, nye asal bir k =
0, 1, . . . , n 1 tamsays icin
k
n
biciminde yazlan kesirli saylarn snflardr. A[n] altgrubu d
ong
useldir, mesela 1/nnin
snf tarafndan u
retilir. Q/Z grubunun, derecesi n olan her eleman bu altgruptadr ve
bu altgrubu u
retir.
Bu arada A[n] A[m] kosuluyla n|m kosulunun esde
ger oldu
gunu ve
Q/Z =
A[n!]
nN
esitli
gini g
orelim.
Ayrca Q b
ol
un
ur bir grup oldu
gundan, Q/Z grubu da b
ol
un
urd
ur. Nitekim e
ger q Q/Z
ve n > 0 ise, q = q/n olsun, o zaman nq = q olur.
S
imdi p bir asal olsun. A[p ], Q/Z grubunun, derecesi pnin bir kuvveti olan elemanlardan olusan altk
umesi olsun. Elbette,
A[p ] = {q Q/Z : bir n N icin pn q = 0} =

A[pn ]
nN
olur ve dolaysyla A[p ] sonsuz bir altgruptur. Elemanlar, paydas pnin bir kuvveti
olarak yazlan kesirli saylarn snflardr. A[p ] grubuna Pr
ufer p-grubu ad verilir
ve bu grup Zp olarak g
osterilir. Kolaylkla
pA[pn+1 ] = A[pn ]
esitli
gi kantlanr ve bu esitlikten A[p ] grubunun p-b
ol
un
ur oldu
gu ckar. A[p] grubu
bir p-grup oldu
gundan, di
ger asallara da b
ol
un
ur, dolaysyla A[p] b
ol
un
ur bir gruptur.
Alstrmalar
9.68. A G ve H, K G, Ay iceren iki altgrup olsun. H/A K/A = (H K)/A oldu
gunu
kantlayn.
9.69. A G ve H, K G, Ay iceren iki altgrup olsun. H/A K/A = 1 kosuluyla A < H K
kosulunun esde
ger oldu
gunu kantlayn.
(
) (
)
n
n
9.70. p bir asal olsun.
Z/p
Z /
gunu kantlayn.
n
n Z/p Z grubunun burulmasz oldu
9.71. H = (2, 3), (3, 2) Z2 olsun. Z2 /H grubunun grup yapsn bulun.
9.72. H = (2, 3), (5, 1) Z2 olsun. Z2 /H grubunun grup yapsn bulun.
9.73. Z Z grubunun altgruplarn Ornek

5.23de snflandrmstk. O snflandrmadan bir
H Z Z altgrubu alalm. Z Z/Hnin kac eleman vardr? (Z Z)/H grubu hakknda
neler s
oyleyebilirsiniz?
um
9.4. Znin Bol
Gruplar
139
9.74. Q/Z grubunun her

ozaltgrubunun sonlu oldu
gunu kantlayn. E
ger altgrubun n eleman
varsa, bu grubun A[n] oldu

gunu kantlayn. (Ipucu
ve A[n]nin tanm icin bkz. Ornek
9.67.)
9.75. X G altk
umesi Gyi u
retsin ve 1 < n N olsun.
{
}
ki 0 mod n
i
altgrubunun normal oldu

gunu, G/Gn grubunun d
ong
usel oldu
gunu ve eleman saysnn
nyi b
old
ug
u
n
u kantlayn. (E
ger 1 = x X ise G/Gn grubu x tarafndan u
retilir.)
9.4
Znin B
ol
um Gruplar
Znin toplama altnda bir grup oldugunu, hatta bir abel grubu oldugunu, do
laysyla her altgrubunun normal oldugunu (bkz. Ornek
9.58) ve her altgrubunun bir ve bir tek n N icin nZ biciminde oldugunu (bkz. Teorem 2.1) biliyoruz. Bir onceki altbol
umlerde G grubu yerine (toplamsal yazlan) Z grubunu
ve H altgrubu yerine bir nZ altgrubu alacagz. nyi de dogal say sececegiz.
slemimiz toplama oldugundan, bu durumda nZ altgrubunun otelemeleri
I
k + nZ ya da nZ + k biciminde yazlrlar; biz ikinci yazlm tercih edecegiz.
Eger n = 0 ise, o zaman nZ = 0Z = {0} olur (bkz. Ornek

9.45) ve otelemeler k = {0} + k = {k} olurlar, yani tek elemanl her k
ume bir oteleme olur.
Dolaysyla
Z/0Z = {{k} : k Z}
olur. Z/0Z grubunda islem soyle ifade edilir:
{k} + {} = k + = k + = {k + };
Dolaysyla Z/0Z grubunun Z grubundan pek fark yoktur. Bundan boyle n >
0 olsun.
Farkl k saylar icin ayn otelemeyi elde edebiliriz. Teorem 8.1i toplamsal
olarak yazarsak,
nZ + k = nZ + k nZ
elde ederiz. Yani nZ + k ve nZ + otelemelerinin esit olmas icin yeter ve gerek
kosul n saysnn k saysn bolmesidir.
Simdi herhangi bir nZ+k otelemesi alalm. ky nye bolelim. Tamsaylarda
calstgmz icin bir kalan olacaktr: Oyle

q ve r tamsaylar vardr ki hem
k = nq + r
hem de
0r<n
um
Grubu
140
olur. Demek ki
nZ + k = nZ + nq + r = n(Z + q) + r = nZ + r
olur. Boylece
nZ + k = nZ + r
esitligini gostermis olduk. Sag taraftaki r, k says nye bol
und
ugu
nde kalandr
ve 0, 1, 2, . . . , n 1 saylarndan biridir. Demek ki Z/nZ k
umesinde en fazla
n tane eleman vardr:
nZ, nZ + 1, nZ + 2, . . . , nZ + (n 1).
Orne
gin n = 2 ise, iki oteleme buluruz: C
ift saylar k
umesi 2Z ve tek saylar
k
umesi 2Z + 1. Eger n = 3 ise u
c oteleme buluruz:
3e bol
unen saylar k
umesi 3Z,
3e bol
und
ugu
nde 1 kalan saylar k
umesi 3Z + 1, ve
3e bol
und
ugu
nde 2 kalan saylar k
umesi 3Z + 2.
Eger n = 4 ise
Z/4Z = {4Z, 4Z + 1, 4Z + 2, 4Z + 3}
olur. Ama bir onceki altbol
umde nZ + k yerine k yazmann faziletlerini gor
m
ust
uk. Oyle
yapalm:
Z/4Z = {0, 1, 2, 3}.
Genel olarak
Z/nZ = {0, 1, 2, . . . , n 1} = {k : 0 k < n}
olur. Yukarda gor
unen k otelemenin her birinin farkl olduklarn gostermek
zor degildir, nitekim eger 0 k < n icin, nZ + k = nZ + olsayd, o
zaman nnin k saysn bolmesi gerekirdi, ama 0 k < n esitsizlikleri,
bu durumda k = 0 yani = k verir. Demek ki Z/nZ bol
um grubunun tam
tamna n tane eleman vardr ve bu elemanlar yukarda sralanmslardr.
Z/nZ grubunun elemanlarna mod
ulo n saylar denir. Lisede ogrenilen
mod
uler saylar aslnda bunlardr, dogru tanm burada yapldg gibidir, ama
lisede nZ + k otelemesi yerine knn kalan snfndan sozedilir.
Onsav
9.6. Her n Z icin Z/nZ devirli bir gruptur ve nye asal m saylar
icin m elemanlar tarafndan u
retilir ve baska elemanlar tarafndan u
retilmez.
Kant: 1 elbette Z/nZ grubunu u
retir, cu
nk
u ne de olsa her dogal sayy 1i
kendisiyle toplayarak elde ederiz. Ornek 9.57 de zaten ayn seyi soyl
uyor: 1,
retir. Dolaysyla Z/nZ grubu devirli
Zyi u
rettiginden, 1 eleman Z/nZyi u
bir gruptur6 .
6
Ileride devirli gruplar icin ayr bir b

ol
um ayraca
gz; dolaysyla o zaman burada
yaplanlarn hepsi o b
ol
um
un sonuclarndan ckacak.
um
9.4. Znin Bol
Gruplar
141
Simdi m Z/nZ elemannn Z/nZ grubunu u

rettigini varsayalm. O zaman
Z/nZnin her eleman m elemannn bir katdr. Bunun ozel bir durumu olarak,
1 elemannn m elemannn bir kat oldugunu gor
ur
uz. Yani oyle bir k Z
vardr ki, 1 = km = km olur. Demek ki n says km 1 saysn boler; yani
oyle bir u Z vardr ki nu = km 1 olur. Dolaysyla n ve mnin ortak boleni
1i de bolmek zorundadr. Bundan da n ve mnin ortak bolenlerinin sadece 1
ve 1 oldugu ckar, yani n ve m aralarnda asaldr.
Simdi tam tersine n ve m elemanlarnn aralarnda asal oldugunu varsayalm. Teorem 2.5e gore, oyle u, v tamsaylar vardr ki nu + mv = 1 olur. Bu
esitligi Z/nZ grubuna indirirsek,
1 = nu + mv = nu + mv = mv = vm
olur, yani 1 m olur. Buradan da (bkz. Alstrma 7.25)
Z/nZ = 1 m Z/nZ
ve dolaysyla m = Z/nZ ckar. Demek ki m eleman Z/nZ grubunu u
retir.
Ileride
bu gruptan cok daha fazla sozedecegiz.
Not: Z/nZ grubunda toplamay x + y = x + y olarak tanmladk, daha dogrusu tanmlayabilecegimizi gosterdik. Ayn k
ume u
zerinde benzer yontemle bir
carpma islemi de tanmlayabiliriz: x y = xy. Nitekim eger x = x1 ve y = y1
ise, yani n, x x1 ve y y1 saylarn bol
uyorsa, o zaman,
xy x1 y1 = x(y y1 ) + (x x1 )y1
esitliginden dolay n, xy x1 y1 saysn da boler, yani xy = x1 y1 olur. Demek
ki
x y = xy
tanmn yapmaya hakkmz var. Boylece Z/nZ k
umesi u
zerine ikili bir islem
(carpma islemi) tanmlams oluruz. Orne

gin eger n = 8 ise,
5 6 = 5 6 = 30 = 6
olur. Bu islem degisme ve birlesme ozelligini saglar, cu
nk
u ayn ozellikler Zde
saglanr. Benzer nedenden 0 Z/nZ yutan elemandr cu
nk
u her x Z/nZ
icin 0x = 0 olur. Ve gene ayn nedenden 1 etkisiz elemandr: her x Z/nZ icin
1x = x olur. Ama bu islemle birlikte Z/nZ bir grup olmaz, cu
nk
u her elemann
carpma islemi icin bir tersi yoktur. Orne

gin Z/6Zde, 0, 2, 3, 4 elemanlarnn
yandan
carpmsal tersleri yoktur. Ote
(Z/nZ) = {x Z/nZ : bir y Z icin x y = 1}
um
Grubu
142
k
umesi carpma altnda bir grup olur. Bu grubun
{x Z/nZ : ebob(x, n) = 1}
k
umesine esit oldugunu kantlamak zor degil. Orne
gin Eger p bir asalsa
(Z/pZ) = {1, 2, . . . , p 1}
olur. Eger ayrca n > 0 bir dogal sayysa, Ornek

9.52deki yazlmla, (Z/pn Z)
grubunun elemanlar, a0 , a1 , . . . , an1 {0, 1, . . . , p 1} ama a0 = 0 icin
a0 + a1 p + + an1 pn1
biciminde yazlrlar. Dolaysyla bunlardan (p1)pn1 = pn pn1 tane vardr.
Bu dediklerimizin bir baska sonucu, eger p bir asalsa,
(Z/pn Z) = (Z/pn Z) \ (pZ/pn Z)
esitligidir. (Bkz. Ornek

9.52.) B
ut
un bunlardan su sonuclar ckar:
Teorem 9.7 (Fermatnn K
ucu
k Teoremi). Eger p bir asalsa her x icin xp
x mod p olur.
Kant: xin pye bol
unmedigini varsayabiliriz. O zaman x (Z/pZ) olur.
Ama bu grubun derecesi p 1 oldugundan, Sonuc 8.6ya gore xp1 = 1, yani
xp = x olur.

Euler-Fermat Teoremi adyla bilinen Eulerin asagdaki teoremi Fermatnn
k
ucu
k teoremini genellestirir:
Teorem 9.8 (Euler-Fermat Teoremi). n ve m birbirine asal iki dogal say
olsun. nden k
ucu
k esit ve nye asal pozitif dogal say says (n) olsun. Bu
durumda m(n) 1 mod n olur.
Kant: Metinde m (Z/nZ) oldugunu gord
uk. Ayrca |(Z/nZ) | = (n)
oldugunu gord
uk. Demek ki Sonuc 8.6ya gore m(n) = 1 olur.

Bu son teoremdeki fonksiyonuna Euler fonksiyonu ad verilir. Teoremden de belli ki Euler fonksiyonunu hesaplayabilmek onemli. Yukarda
asal p saylar icin (pn ) = pn pn1 oldugunu gord
uk. Bu bilgi ve asagdaki
olguyla Euler -fonksiyonunun aldg degerleri hesaplayabiliriz, yeter ki sayy
asallarna ayrabilelim.
Olgu 9.9. Eger n ve m birbirine asal iki dogal sayysa (nm) = (n)(m)
olur.
Bu olguyu kantlamak bu asamada gercekten zor degildir. kant pek zor
olamayan Teorem 10.19in biraz fazlas kullanlarak kolaylkla kantlanabilir.
Ama bu kant vermek bizi baska mecralara s
ur
ukleyebileceginden, bu onemli
olgunun (oldukca kolay) kantn halkalarla ilgili bir sonraki cilde saklayacagz.
Z/nZ k
umesi, toplama ve carpma islemleriyle birlikte bir halka olur.
Halkalardan bir sonraki ciltte sozedece
giz.
10. Homomorfiler
Bu bol
umde soyut cebirin en onemli konusuyla tansacagz.
10.1
Homomorfi
G ve H iki grup olsun. Eger : G H fonksiyonu her g1 , g2 G icin

(1)
(g1 g1 ) = (g1 )(g2 )
esitligini saglyorsa, fonksiyonuna homomorfi ad verilir. Bir baska deyisle,

i
slemlerle uyumlu ya da
carpmaya da
glan fonksiyonlara homomorfi denir. Tabii eger Gnin islemi toplamaysa (1) esitligi
(g1 + g1 ) = (g1 )(g2 )
olarak yazlmal. Benzer degisiklik eger Hnin islemi toplamaysa esitligin sag
tarafnda da yaplmal.
Homomorfi yerine homomorfizma, morfizma ya da esyap don
usu
m
u gibi
tabirler de kullanlr. Baska cebirsel yaplarn da homomorfileri oldugundan,
digerlerinden ayrstrmak amacyla homomorfi yerine grup homomorfisi de
diyebiliriz.
Eger : G H bir homomorfiyse, Gnin etkisiz eleman altnda Hnin
etkisiz elemanna gitmek zorundadr, nitekim eger 1G G ve 1H H etkisiz
elemanlarsa,
(1G ) = (1G 1G ) = (1G ) (1G )
oldugundan, (1G ) = 1H olur. Ayrca her g G icin
1H = (1G ) = (gg 1 ) = (g)(g 1 )
oldugundan,
(g 1 ) = (g)1
olur. B
ut
un bunlardan kolaylkla (G) H ckar. Ayrca her n Z icin
(g n ) = (g)n
144
10. Homomorfiler
esitligi ckar. Dolaysyla eger g n = 1 ise, (g) ancak, Hnin derecesi nyi bolen bir eleman olabilir. Bir baska deyisle homomorfi olmak kolay degildir. Bu
kadarla da kalmyor: Eger, ornegin, Gnin a, b, c elemanlar arasnda
a2 b3 c2 ab = 1
gibi bir iliski varsa, Hnin (a), (b), (c) elemanlar arasnda da
(a)2 (b)3 (c)2 (a)(b) = 1
gibi bir iliski olmak zorundadr, yani ornegin (a) ve (c) elemanlar belirlenmisse, (b), Hnin herhangi bir eleman olamaz, yukardaki esitligi saglamak
zorundadr. Ya da eger G degismeli bir grupsa, (G), Gnin degismeli bir altgrubu olmak zorundadr. Ya da her g G icin g 8 = 1 oluyorsa, (G)nin
elemanlar da bu iliskiyi saglamak zorundadr. Ya da her x, y, z G icin
y 1 x1 yxz 1 x1 y 1 xyz = 1
ise, (G)nin herhangi u
c eleman da ayn esitligi saglamak zorundadr. Demek
ki Gde elemanlar arasnda cesitli iliskilerin bulunmas homomorfilerin varlgn
yandan Gde abc = 1 ise, Hde bal gibi (a)(b)(c) = 1
zorlastrr. Ote
olabilir. Yani , Gnin olumlu (pozitif) iliskilerine duyarl olmak zorundadr,
olumsuz iliskileri bozabilir.
Genel bir felsefi gor
us olarak sunu soyleyebiliriz: Gnin elemanlar arasnda
ne kadar az iliski varsa ve Hnin elemanlar arasnda ne kadar fazla iliski
varsa, Gden Hye giden o kadar cok homomorfi vardr. Gdeki iliski says
cogaldgnda ya da Hdeki iliski says azaldgnda, Gden Hye giden homomorfi bulmak zorlasr.
B
ut
un bunlardan bir de su ckar: Eger X G altk
umesi Gnin bir u
retec
k
umesiyse, o zaman herhangi bir : G H homomorfisi nin X k
umesi
u
zerinde alacag degerler tarafndan belirlenir. Nitekim nin X u
zerine aldg
degerleri biliyorsak, bir g G elemann, n N, xi X, ki Z icin
g = xk11 xknn
olarak yazarsak,
(g) = (x1 )k1 (xn )kn
esitligi dogru olur, yani (g) eleman (x1 ), . . . , (xn ) elemanlar tarafndan
belirlenir. Ama tabii nin Xte alacag degerler de genellikle rastgele olamaz.
Homomorfilerin bileskesinin bir homomorfi oldugu bariz olmal.
Eger : G H bir homomorfiyse, (G) H olur. Dolaysyla Gnin
altgruplarnn imgeleri de Hnin altgrubu olurlar. Bu arada, eger K G ise,
nin Kya kstlamas |K fonksiyonunun da Kdan Hye giden bir homomorfi
oldugunu soyleyelim, kant barizdir.
10.1. Homomorfi
145
Tanm k
umesi G olan bir homomorfisi icin (G) olarak yazlan gruplara
Gnin homomorfik imgesi ad verilir. Homomorfik imgeler Gye oldukca
benzer, en azndan Gnin izlerini tasr. Daha once de soyledigimiz gibi Gnin
t
um iliskileri (G)ye sayesinde yansr, mesela G burulmal bir grupsa (G)
de burulmal bir gruptur, G bir abel grubuysa, (G) de abeldir vs ama (G)de
Gden daha fazla iliski olabilir, mesela (uc ornek) (G)de b
ut
un elemanlar 1e
esit olabilirler ama Gde boyle olmayabilir.
G grubundan H grubuna giden homomorfilerden olusan k
umeyi
Hom(G, H)
olarak gosterelim. Hom(G, H) k
umesi H G = Fonk(G, H) grubunun (kartezyen
carpmnn) bir altk
umesidir (elbette), ama illa bir altgrubu degildir cu
nk
u iki
homohomomorfinin carpm illa bir homomorfi olmak zorunda degildir. Iki
morfinmin carpmnn bir homomorfi olmas icin yeter ve gerek kosulu bulmak
cok zor degildir. Bulalm. , Hom(G, H) olsun. : G H fonksiyonunun, her g G icin
( )(g) = (g)(g)
kuralyla tanmlandgn anmsayalm. (Fonksiyonlarn carpmlarnn bir noktadaki degeri, fonksiyonlarn o noktadaki degerlerinin carpmdr.) fonksiyonunun bir homomorfi olmas icin, homomorfinin tanm geregi, her g1 , g2
G icin
( )(g1 g2 ) = ( )(g1 )( )(g2 )
fonksiyonun carpmnn tanmn uygularsak, bu kosul, her g1 , g2
olmaldr. Iki
G icin
(g1 g2 )(g1 g2 ) = (g1 )(g1 )(g2 )(g2 )
esitligine denktir. Esitligin solunda ve nin birer homomorfi oldugunu kullanalm: Yukardaki kosul, her g1 , g2 G icin
(g1 )(g2 )(g1 )(g2 ) = (g1 )(g1 )(g2 )(g2 )
esitligine denktir. Esitlikte sadelestirmeleri yaparsak, kosulun, her g1 , g2 G
icin
(g2 )(g1 ) = (g1 )(g2 )
esitligine denk oldugunu gor
ur
uz. Demek ki fonksiyonunun bir homomorfi
olmas icin yeter ve gerek kosul, her g1 , g2 G icin
(g2 )(g1 ) = (g1 )(g2 )
esitligidir, yani (G) ile (G)nin elemanlar birbirleriyle degismeli olmasdr,
yani (G) CH ((G)) icindeligidir. Eger H degismeli bir grupsa bu kosul
elbette saglanr. Bunu bir sonuc olarak kayda d
uselim:
146
10. Homomorfiler
Onsav
10.1. Eger H degismeli bir grupsa Hom(G, H) carpma altnda bir
grup olur.
Notlar ve Ornekler
10.1. G ve H herhangi iki grup olsun. Hnin etkisiz elemann alsk oldu
gumuz u
zere 1 simgesiyle g
osterelim. O zaman her g G icin (g) = 1 olarak tanmlanan f : G H
fonksiyonu bir homomorfidir. Homomorfi olan tek sabit fonksiyon bu fonksiyondur. Demek ki Hom(G, H) k
umesi hicbir zaman bosk
ume de
gildir.
10.2. Tanmda G = H alalm. Ozde

slik fonksiyonu IdG , Gden Gye giden bir homomorfidir.
10.3. G H olsun ve i : G H fonksiyonu, her g G icin i(g) = g olarak tanmlansn. i
bir homomorfidir. iye do
gal g
omme ad verilir.
10.4. E
ger G bir abel grubuysa ve n Z ise x 7 xn kural bize Gden Gye giden bir homomorfi verir. E
ger Gnin islemi toplamayla yazlyorsa, bu kural x 7 nx olarak g
osterilir.
10.5. Yukardaki
orne
gi G = Z grubuna uygulayalm. a Z sabit bir say olsun. a (n) = an
kuralyla tanmlanan a : Z Z bir morfizmadr. Ornek

10.17da Zden Zye giden
t
um homomorfilerin bu t
urden oldu
gunu g
osterece
giz.
10.6. Analiz derslerinden bildi
gimiz exp fonksiyonu R grubundan R>0 grubuna giden bir homomorfidir cu
nk
u her x, y R icin exp(x + y) = exp x exp y olur. (R toplama altnda,
R>0 ise carpma altnda bir gruptur.) ln fonksiyonu da R>0 grubundan R grubuna giden
bir homomorfidir.
10.7. G herhangi bir grup ve g G olsun. Inng (x) = gxg 1 kuralyla tanmlanms Inng
fonksiyonu Gden gene Gye giden bir homomorfizmadr (bkz. Ornek

1.30).
10.8. G herhangi bir grup ve H, K G olsun. K NG (H) varsaymn yapalm. O zaman
k K ve h H icin k (h) = khk1 kuralyla tanmlanms k fonksiyonu Hden gene
Hye giden bir homomorfidir. Bu homomorfiler birebir ve
ortendir. Ayrca k k = kk
olur.
10.9. G bir grup olsun. z G eleman su
ozelli
gi sa
glasn: Her g G icin [z, g] Z(G). O
zaman adz (g) = [z, g] kuralyla tanmlanms fonksiyon bir grup homomorfizmasdr.
10.10. G bir grup ve H G olsun. Sayfa 116da (g) = gH = g kuralyla tanmlad
gmz
: G G/H izd
usu
m fonksiyonu bir homomorfidir. Bu homomorfizma ileride cok
o
nemli olacaktr.
10.11. E
ger : G H ve : H K birer homomorfiyse, : G H de bir
homomorfidir.
10.12. (i : Gi Hi )i bir homomorfi ailesi olsun. O zaman,
(
)
i ((gi )i ) = (i (gi ))
i
kural bize bir
Gi
Hi
homorfisi verir. E
ger i lerin her biri birebirse (ya da
ortense), i i homomorfisi de
birebirdir (
ortendir) ama tabii bu olgu grup teorisiyle de
gil k
umeler kuramyla ilgili bir
o
nermedir.
Ayrca
(
)(
)
i
Gi
Hi
i
oldu
gundan (cu
nk
u i (1) = 1 olur),
homomorfi tanmlar.
i i ,
i
i Gi grubundan
Hi grubuna giden bir
10.1. Homomorfi
147
10.13. G, H1 ve H2 u
c grup olsun. Hom(G, H1 H2 ), Hom(G, H1 ) ve Hom(G, H2 ) arasnda
bir iliski bulalm. E
ger 1 Hom(G, H1 ) ve 2 Hom(G, H2 ) iki homomorfiyse,
(1 2 )(g) = (1 (g), 2 (g1 ))
form
ul
uyle tanmlanms
1 2 : G H1 H2
fonksiyonu bir homomorfidir. B
oylece
(1 , 2 ) = 1 2
kuralyla tanmlanms bir
: Hom(G, H1 ) Hom(G, H2 ) Hom(G, H1 H2 )
fonksiyonu elde ederiz. Bu fonksiyonun tersi de vardr.
1 : H1 H2 H1 ve 2 : H1 H2 H2
do
gal izd
usu
m fonksiyonlarysa o zaman
() = (1 , 2 )
kural bize,
: Hom(G, H1 H2 ) Hom(G, H1 ) Hom(G, H2 )
fonksiyonunu verir. ve fonksiyonlarnn birbirinin tersi olduklarn kontrol etmek zor
de
gildir.
10.14. Bir
onceki
orne
gi somutlastralm. n, m > 0 tamsay olsunlar. E
ger x Z ise, x Z/nZ
ve x
Z/mZ tahmin edilen mod
uler saylar simgelesinler. : Z Z/nZ Z/mZ
fonksiyonu
(x) = (x, x
)
olarak tanmlansn. Bu fonksiyon bir homomorfidir.
)
(
umeleri
10.15. G bir grup ve (Hi )i bir grup ailesi olsun. Hom G, i Hi ve Hom(G, Hi ) k
arasnda bir iliski bulalm. E
ger her i g
ostergeci icin i Hom(G, Hi ) homomorfisi
verilmisse,
(
)
i (g) = (i (g))i
i
form
ul
uyle tanmlanms
i : G
Hi
fonksiyonu bir homomorfidir. B

oylece
((i )i ) =

:
(
Hom(G, Hi ) Hom G,
fonksiyonu elde ederiz. Bu fonksiyonun tersi de vardr. E

ger
i :
Hi Hi
i
)
Hi
148
10. Homomorfiler
do
gal izd
usu
m fonksiyonlarysa o zaman
() = (i )i
kural bize,
(
: Hom G,
)
Hi
Hom(G, Hi )
fonksiyonunu verir. ve fonksiyonlarnn birbirinin tersi olduklarn kontrol etmek zor

de
gildir.
(
)
Soru: Benzer bir seyi Hom G, i Hi yerine Hom (G, i Hi ) icin ya da i Hom(G, Hi )
yerine i Hom(G, Hi ) icin yapabilir miyiz?
10.16. n > 0 bir tamsay olsun. Z/nZ grubundan Z grubuna giden homomorfileri bulalm.
: Z/nZ Z bir homomorfi olsun. Z/nZ grubu 1 tarafndan u
retildi
ginden, yukardaki metinde s
oylediklerimizden, nin (1) de
geri tarafndan belirlendi
gi anlaslr.
Nitekim, her k Z icin,
(k) = (k 1) = k(1)
olur. Burada k = n alrsak,
0 = (0) = (n) = n(1),
yani n(1) = 0 buluruz. Ama n, (1) Z ve Zde iki saynn carpm 0 ise, ikisinden
biri 0 olmaldr. Demek ki (1) = 0 ve her k Z icin,
(k) = k(1) = k 0 = 0
olmal. Sonuc: Z/nZ grubundan Z grubuna giden homomorfi sabit 0 fonksiyonu olmak
zorundadr. Zaten Z/nZ burulmal bir grup oldu
gundan, homomorfik imgesi de burulmal olmaldr, ama Znin burulmal tek eleman 0dr.
10.17. H herhangi bir grup olsun. Z grubundan Hye giden t
um homomorfileri bulalm.
: Z H bir homomorfi olsun. Z grubu 1 tarafndan u
retildi
ginden, yukardaki
metinde s
gi anlaslr. Nitekim,
her n Z icin,
(n) = (n 1) = (1)n
olur. (Toplamadan carpmaya gecti
gimiz sasrtmasn; Hnin islemi carpmsal olabilir.)
S
imdi soru (1)in Hnin hangi eleman olabilece
gi. 1in Z grubunda sa
glamak zorunda
oldu
gu
ozel bir iliski olmad
gndan, (1), Hnin herhangi bir eleman olabilir. E
ger h H
verilmisse, h : Z H fonksiyonu h (n) = hn olarak tanmlansn. O zaman h bir
homomorfidir, ne de olsa
(n + m) = hn+m = hn hm = (n)(m)
olur. Demek ki H ile Hom(Z, H) k
umesi arasnda h 7 h kuralyla verilmis bir esleme
vardr. Bu eslemenin tersini bulalm: E
ger = h verilmisse, h = (1) olur ve bu kural
da Hom(Z, H)den Hye giden ters eslemedir. Bir baska deyisle her Hom(Z, H) icin
= (1) olur.
Bunun
ozel bir durumu olarak Hom(Z, Z) k
umesine bakalm. (Bu k
ume End Z olarak yazlr ve bir k
umeden cok daha fazladr, bir halkadr. Halka kavramn ileride ele
alaca
gz.) Zden Zye giden her homomorfizma bir n Z icin
(x) = nx
form
ul
uyle verilmistir, yani homomorfi her sayy sabit n says ile carpar. 0 ile carpma
dsnda her biri birebirdir ama sadece ikisi
ortendir: 1 ile carpma (ki
ozdeslik fonksiyonu
IdZ dir) ve 1 ile carpma (ki IdZ olarak g
osterilir.)
10.1. Homomorfi
149
10.18. Bu
ornekte G = Z Z olarak alalm. H herhangi bir grup ve Hom(Z Z, H) olsun.
e1 = (1, 0) ve e2 = (0, 1) tanmlarn yapalm. Z Znin her x eleman bir ve bir tane n
ve m say cifti icin x = ne1 + me2 olarak yazlr.
(x) = (ne1 + me2 ) = (e1 )n (e2 )m
olmak zorunda oldu
gundan, homomorfisi Hnin (e1 ) ve (e2 ) elemanlar tarafndan
belirlenir. Dolaysyla
() = ((e1 ), (e2 )
kuralyla belirlenmis
: Hom(Z Z, H) H H
fonksiyonu birebirdir.
orten midir? Her zaman de
gildir, cu
nk
u
(e1 )(e2 ) = (e1 + e2 ) = (e2 ) + (e1 ) = (e2 )(e1 )
esitli
gi sa
glanmak zorundadr. Yani fonksiyonun imgesi
{(h1 , h2 ) H H : h1 h2 = h2 h1 }
yandan, e
k
umesinde olmak zorundadr. Ote
ger h1 , h2 H elemanlar h1 h2 = h2 h1
esitli
gini sa
glyorsa, o zaman (e1 ) = h1 ve (e2 ) = h2 esitliklerini sa
glayan bir ve bir
tane Hom(Z Z, H) vardr; bu homomorfi de her (n, m) Z Z icin
(n, m) = (ne1 + me2 ) = (e1 )n (e2 )m
esitli
gi tarafndan tanmlanmstr elbette.
10.19. H herhangi bir grup ve n > 0 bir tamsay olsun. Z/nZ grubundan Hye giden t
um
homomorfileri bulalm.
: Z/nZ H bir homomorfi olsun. Z/nZ grubu 1 tarafndan u
retildi
ginden, yukardaki metinde s
gi anlaslr.
Nitekim, her k Z icin,
(k) = (k 1) = (1)k
olur. S
imdi soru, (1)in Hnin hangi eleman olabilece
gi. 1 elemannn derecesi n oldu
gundan, 1 = (0) = (n) = (1)n olmal, yani Hnin f (1) eleman (1)n = 1
esitli
gini sa
glamal (yani derecesi nyi b
olmeli.) (1) u
zerine baska da bir kosul yoktur.
Demek ki derecesi nyi b
olen her h eleman icin, h (k) = hk kuralyla tanmlanms
h : Z/nZ H fonksiyonu bir homomorfidir ve bunlardan baska da Z/nZden Hye
giden bir homomorfi yoktur.
Sonuc olarak sunu bulduk: E
ger Hn = {h H : hn = 1} ise Hn ile Hom(Z/nZ, H)
k
umesi arasnda h 7 h kuralyla verilmis bir esleme vardr.
10.20. Bir
onceki
ornekten yararlanarak Hom(Z/nZ, Z/mZ) k
umesini bulalm. Demek ki,
oyle
k Z/mZ elemanlarn aryoruz ki, nk = 0 olsun, yani m, nk saysn b
ols
un. B
oyle
bir k tamsays secelim. d = ebob(n, m) olsun. n = dn1 , m = dm1 yazalm. Demek ki
dm1 , dn1 ky b
ol
uyor, yani m1 , n1 ky b
ol
uyor. Ama n1 ve m1 aralarnda asaldr tabii.
Dolaysyla m1 , ky b
oler, yani bir t says icin k = tm1 olur. Kontrol edelim: Acaba
k = tm1 ise m, nky b
ol
uyor mu?
nk = ntm1 = dn1 tm1 = n1 t(dm1 ) = (n1 t)m
oldu
gundan, m says nky gercekten de b
oler. k = tm1 saysn Z/mZ grubunda hesaplayaca
gmzdan ve m = dm1 oldu
gundan, t saysn {0, 1, . . . , d 1} k
umesinden
alabiliriz. Demek ki b
oyle bir t icin1
t (
x) = tm1 x
E
ger x Z ise, x
Z/nZ ve x Z/mZ elemanlar x tamsaysnn srasyla Z/nZ ve
Z/mZ b
ol
um gruplarndaki izd
usu
mlerini simgelesin.
1
150
10. Homomorfiler
kural bize bir

t : Z/nZ Z/mZ
homomorfisi verir ve baska da yoktur:
Hom(Z/nZ, Z/mZ) = {t : t = 0, 1, . . . , d 1}.
Okur n = m durumunu
ozellikle irdelemek isteyebilir. Bu
ozel durum icin bkz. Ornek
10.51.
10.21. Q grubundan Z grubuna giden homomorfileri bulalm. Hom(Q, Z) olsun. Her a Q
ve her n > 0 icin nx = a denkleminin Qda bir c
oz
um
u oldu
gundan, bu denkleme yi
uygulayarak n(x) = (a) esitli
gini elde ederiz. Demek ki ny = (a) denkleminin Zde
bir co
z
um
u vardr. Ama nyi (a)ya asal alabilirsek, bu denklemin Zde co
z
um
u olamaz.
Demek ki (a) = 0 olmal. Dolaysyla Hom(Q, Z) k
umesi sadece sabit 0 fonksiyonundan
ibarettir. G
or
uld
ug
u
gibi homomorfi olmak kolay de
gil.
10.22. Q grubundan Q grubuna giden homomorfileri bulalm. Hom(Q, Q) olsun. Her
n, m nZ ve m = 0 icin,
(n) = n(1)
ve
m(n/m) = (m (n/m)) = (n) = n(1)
olur. Demek ki
(n/m) = (n/m)(1)
olur. Bir baska deyisle, her x Q icin,
(x) = x(1)
olur. Demek ki (1) Q de
geri yi belirliyor. B
oylece
() = (1)
kural bize birebir bir
: Hom(Q, Q) Q
fonksiyonu veriyor. Bu fonksiyon
ortendir de. Nitekim eqer a Q rastgele bir kesirli
say ise
(x) = xa
kural Qdan Qya giden bir homomorfi tanmlar.
10.23. H herhangi bir grup olsun. Q grubundan Hye giden t
um homomorfileri bulmaya
calsalm. C
ok kolay olmad
gn g
orece
giz. Hom(Q, H) olsun. H bir abel grubu olmak
zorunda olmad
gndan, Hnin islemini toplamsal olarak de
gil carpmsal olarak yazyoruz.
Demek ki her q Q icin (nq) = (q)n olur. Buradan da nin aslnda m N icin
(1/m) elemanlar tarafndan belirlendi
gi anlaslr cu
nk
u ne de olsa (n/m) = (1/m)n
olur. (1) = a tanmn yapalm ve 0 = m N icin (1/m) de
gerini bulmaya calsalm.
a = (1) = (m (1/m)) = (1/m)m
oldu
gundan Hnin (1/m) eleman
a = (1/m)m
esitli
gini sa
glamak durumundadr. Yani Hde, her 0 = m N icin a = xm esitli
ginin
bir co
z
um
u olmal, aksi halde (1) = a olamaz. Bu esitli
gi sa
glayan bir am secelim.
Demek ki am
ssnzdr, amacmz (1/m)
m = a. (Dolaysyla a1 = a.) Amacmz anlam
elemannn am olarak tanmlamak. Ama
n
an
nm = (1/nm) = (n/nm) = (1/m) = am
10.1. Homomorfi
151
olmas gerekti
ginden, secti
gimiz bu elemanlar, her n ve m do
gal saylar icin an
nm = am
esitli
gini sa
glamal. H grubunda b
oyle bir (an )n ailesi secebilirsek Qdan Hye giden
bir homomorfiyi (n/m) = an
m kuralyla tanmlayabiliriz. Homomorfi bulmak kolay
olmayabilir demistik.
10.24. G burulmal bir grup2 ve : G H bir homomorfi olsun. O zaman (G) grubu da
burulmal bir gruptur. E
ger Gnin her elemannn ninci kuvveti 1 ise, Gnin homomorfik
imgelerinin de ayn
ozelli
gi vardr.
10.25. G b
ol
un
ur bir grup3 ve : G H bir homomorfi olsun. O zaman (G) grubu da
b
ol
un
ur bir gruptur. Nitekim e
ger xn = g denklemini Gde c
oz
um
u varsa, xn = (g)n
denkleminin (G)de co
z
um
u vardr: Gdeki co
z
um a ise, (G)deki (bir) co
z
um (a)
olur.
Bu
ornek s
gnda Ornek
10.21e bir daha bakalm. Znin b
ol
un
ur bir altgrubu {0} olmak
zorunda oldu
gundan, Hom(Q, Z)de sadece sabit 0 fonksiyonu vardr.
Alstrmalar
10.26. E
ger : G H bir homomorfiyse ve A G ise (A) H oldu
gunu kantlayn.
10.27. E
ger : G H bir homomorfiyse ve B H ise 1 (B) G oldu
gunu kantlayn.
10.28. (x) = x1 kuralyla tanmlanms fonksiyonun homomorfi olmas icin grubun abel
grubu olmas yeter ve gerek kosul oldu
gunu kantlayn.
10.29. E
ger : G H bir homomorfiyse ve B H ise 1 (B) G oldu
gunu kantlayn.
10.30. E
ger : G H bir homomorfiyse ve A G ise (A) H oldu
gu her zaman do
gru
de
gildir. Bunu g
ormek icin bir H grubu ve Hnin normal olmayan bir A grubunu alalm.
Mesela A = Sym 2, H = Sym 3 olabilir. G = A olsun ve : G H g
omme fonksiyonu
olsun, yani her g G icin (g) = g olsun. O zaman A G olur (esitler cu
nk
u) ama
yandan E
(A) H olmaz. Ote
ger : G H bir homomorfiyse ve A G ise (A)
(G) oldu
gu do
grudur; kantlayn. Yani
orten homomorfizmalarda normal altgruplarn
imgeleri de normaldir.
10.31. G bir grup ve A bir abel grubu olsun. Hom(G, A), Gden Aya giden homomorfiler
k
umesi olsun. E
ger , Hom(G, A) ise, : G H fonksiyonunu, her g G icin
()(g) = (g)(g)
10.32.
10.33.
10.34.
10.35.
10.36.
olarak tanmlayalm. nn da bir homomorfi oldu

gunu g
ostermek zor de
gil. Bunun
icin Ann bir abel grubu olmas
onemlidir, aksi halde do
gru de
gildir.
E
ger : G H bir homomorfiyse ve ayn zamanda bir eslemeyse 1 : H G
fonksiyonunun da bir homomorfi oldu
gunu kantlayn.
G ve G1 birer grup, : G G1 bir homomorfi ve (Hi )iI ailesi Gnin bir altgrup
ailesi olsun. Bu durumda (Hi : i I) = (Hi ) : i I esitli
gini g
osterin.
G bir grup, N G ve (Hi )iI ailesi Gnin bir altgrup ailesi olsun. Yukardaki alstrmay
kullanarak Hi : i IN/N = Hi N/N : i I esitli
gini g
osterin.
H herhangi bir grup ise Hom(Z Z Z, H) k
umesinin elemanlarn betimleyin. (Bkz.
Ornek
10.18.)
Ornek 10.18 ve 10.22ten esinlenerek Hom(Q Q, Q) k

umesinin elemanlarn belirleyin.
Yani her g G
oyle bir n > 0 tamsays vardr ki g n = 1 olur.
Yani her g G ve n > 0 tamsays icin xn = g denkleminin Gde bir co
z
um
u olsun.
Orne
gin Q, R ve R>0 b
ol
un
ur gruplardr.
2
152
10. Homomorfiler
10.2
Otomorfi Grubu
Homomorfilerin bileskelerinin de homomorfi oldugunu kantlamak zor degil.

Nitekim eger : G H ve : H K iki homomorfiyse,
( )(xy) = ((xy)) = ((x)(y))
= (f (x))(f (y)) = ( )(y)( )(y)
esitligi bize : G K fonksiyonunun da bir homomorfi oldugunu soyler.
Ayn zamanda esleme olan : G H homomorfilerine izomorfi ad verilir. Ayn zamanda eslesme olan : G G homomorfilerine otomorfi ad
verilir. Gnin otomorfilerinden olusan k
ume Aut G olarak yazlr. Bir onceki
paragrafa gore izomorfilerin bileskesi gene bir izomorfidir ve dolaysyla Aut G
k
umesi bileske altnda kapaldr. Bir G grubundan kendisine giden homomorfilere endomorfi ad verilir ve bu k
ume Hom(G, G) yerine End G olarak gosterilir. End G k
umesi de Aut G k
umesi gibi bileske altnda kapaldr.
Eger : G H bir izomorfiyse, o zaman nin ters fonksiyonu olan
1 : H G de bir izomorfidir. Nitekim eger h1 , h2 H ise, (g1 ) = h1
ve (g2 ) = h2 esitliklerini, yani 1 (h1 ) = g1 ve 1 (h2 ) = g2 esitliklerini
saglayan g1 , g2 G elemanlarn secip hesap yapalm:
1 (h1 h2 ) = f 1 (f (g1 )f (f2 )) = f 1 (f (g1 ))f 1 (f (g2 ))
= g1 g2 = 1 (h1 )1 (h2 )
olur. Dolaysyla otomorfilerin (bileske islemine gore) tersleri de bir otomorfidir.
Bunun dsnda IdG : G G ozdeslik fonksiyonu elbette bir otomorfidir.
Yukardaki soylediklermizden su sonuc ckar:
Teorem 10.2. Eger G bir grupsa, Aut G k
umesi de fonksiyonlarn bileskesi
islemi altnda bir gruptur.

Elbette Aut G, Sym Gnin bir altgrubudur, ne de olsa Aut Gnin elemanlar
ayn zamanda Gnin eslesmeleridir.
Notlar ve Ornekler
10.37. End Q olsun. (1) = a olsun. Her q Q icin (q) = aq esitli
gini kantlayaca
gz.
(n + 1) = (n) + (1) = (n) + a esitli
ginden t
umevarmla her n N icin (n) = an
esitli
gi ckar. (n) = (n) esitli
ginden de her n N icin (n) = an esitli
gi ckar.
S
imdi n, m Z olmak u
zere q = n/m olsun. O zaman
( n)
(n)
an = (n) = m
= m
= m(q)
m
m
olur ve bundan da istenen (q) = an/m = aq esitli
gi ckar.
10.2. Otomorfi Grubu
153
10.38. Z Z grubunun endomorfilerini bulalm. End(Z Z) olsun. Z Z grubu e1 =

(1, 0) ve e2 = (0, 1) elemanlar tarafndan u
retildi
ginden, endomorfisi bu elemanlarn
imgeleri tarafndan belirlenir. Nitekim e
ger
(e1 ) = (a, b) ve (e2 ) = (c, d)
ise her (x, y) Z Z icin,
(x, y) = (xe1 + ye2 ) = x(e1 ) + y(e2 ) = x(a, b) + y(c, d) = (xa + yc, xb + yd)
olur. Ayrca her (a, b) ve (c, d) secimi bize bir endomorfi verir.
10.39. exp fonksiyonu R grubundan R>0 grubuna giden bir izomorfidir ve tersi olan ln fonksiyonu R>0 grubundan R grubuna giden bir izomomorfidir.
10.40. Aut Z iki elemandan olusur: IdZ ve IdZ . (Bkz. Ornek

10.17.) Birincisi x 7 x, ikincisi
x 7 x kuralyla verilir. S
imdi Z yerine, bir a icin A = {an : n Z} biciminde yazlan
sonsuz d
ong
usel grubu ele alalm. Bu grup elbette Z grubuna izomorftur. Dolaysyla
Aut A Aut Z olmal, dolaysyla Ann iki otomorfisi olmal. Bunlardan biri x 7 x,
di
geri x 7 x1 kuralyla verilmistir.
10.41. H G olsun. O zaman Gnin her g eleman x 7 xg kuralyla Hnin bir otomorfisini do
gurur. Hnin bu otomorfisine g diyelim. Kolaylkla g1 g2 = g1 g2 esitli
gi
kantlanabilir. Demek ki (g) = g kuralyla tanmlanms : G Aut H fonksiyonu
bir homomorfidir.
10.42. Yukardaki
orne
gi genellestirebiliriz. G herhangi bir grup ve H, K G olsun. K
NG (H) varsaymn yapalm. O zaman k K ve h H icin k (h) = khk 1 kuralyla
tanmlanms k fonksiyonu Hden gene Hye giden bir otomorfidir. Ayrca k k =
kk olur; yani (k) = k kural bize bir : K Aut H homomorfisi verir.
10.43. G herhangi bir grup, n > 0 bir tamsay ve Sym n olsun. O zaman Gn kartezyen grubunun koordinatlarn elemanna g
ore kararsak, yani (gi )i elemann (g(i) )i elemanna
d
on
ust
ur
ursek, Gn nin bir otomorfisini elde ederiz. Orne
gin n = 6 ve = (1 2 3)(5 6)
ise
(g1 , g2 , g3 , g4 , g5 , g6 ) = (g2 , g3 , g1 , g4 , g6 , g5 )
olur. Her , Sym n icin = olur. B
oylece () = kuralyla verilmis
bir : Sym n Aut Gn homomorfisi elde ederiz.
Bu
ornekte endis k
umesini sonlu olmak zorunda de
gildik, endis k
umesi herhangi bir I
k
umesi olabilirdi. Bu durumda y Sym nden secmek durumunda olurduk.
Alstrmalar
10.44. G bir grup olsun. x 7 x1 fonksiyonunun bir otomorfi olmasyla Gnin abel grubu
olmasnn esde
ger kosullar oldu
gunu g
osterin.
10.45. G bir grup olsun. x 7 x2 fonksiyonunun bir endomorfi olmasyla Gnin abel grubu
olmasnn esde
ger kosullar oldu
gunu g
osterin. (Ayn alstrma, 2 yerine 3 says icin
do
gru de
gildir.)
10.46. G bir grup olsun. (g1 , g2 ) 7 (g2 , g1 ) fonksiyonunun G G grubunun bir otomorfisi
oldu
gunu g
osterin.
10.47. G bir grup olsun. Gn = G . . . G (n defa) olsun. Sym n grubundan Aut Gn grubu
nun icine giden birebir homomorfi oldu
gunu g
osterin. (Ipucu:
Sym nnin elemanlar Gn
grubunun koordinatlarn tahmin edildi
gi gibi de
gistirsin.)
10.48. Z Z grubunu ele alalm. e1 = (1, 0) ve e2 = (0, 1) olsun. Rastgele bir G grubu olsun
ve : Z Z G bir homomorfi olsun. (e1 )(e2 ) = (e2 )(e1 ) esitli
gini kantlayn.
S
imdi G grubundan g1 ve g2 elemanlar alalm. Bu elemanlarn birbirileriyle de
gisti
gini
varsayalm, yani g1 g2 = g2 g1 olsun. Z Z grubundan G grubuna giden ve (e1 ) =
154
10.49.
10.50.
10.51.
10.52.
10.53.
10.54.
10.55.
10.56.
10.57.
10. Homomorfiler
g1 ve (e2 ) = g2 esitliklerini sa
glayan bir homomorfi oldu
gunu kantlayn; ayrca bu
homomorfinin biricik oldu
gunu kantlayn.
Yukardaki alstrmay Z Z Z ve herhangi bir I g
ostergec k
umesi icin I Z gruplarna
genellestirin.
A = Z Z grubunu ele alalm. e1 = (1, 0) ve e2 = (0, 1) olsun. Adan Aya giden ve
(e1 ) = (1, 2), (e2 ) = (1, 1) esitliklerini sa
glayan bir End A oldu
gunu bir
onceki
alstrmadan biliyoruz. Bu endomorfinin bir izomorfi oldu
gunu kantlayn.
glayan End A endomorfisinin birebir
oldu
gunu ama
orten olmad
gn kantlayn.
glayan End A endomorfisinin ne birebir
ne
orten oldu
gunu kantlayn.
Hangi a, b, c, d Z saylar icin (e1 ) = (a, b), (e2 ) = (c, d) esitliklerini sa
glayan
End A endomorfisi birebirdir, ya da
ortendir?
Bu alstrmada bir abel grubunun endomorfilerinin bir halka olusturdu
gunu g
osterece
giz. A = 1 bir abel grubu olsun. Kolaylk olmas acsndan Ann islemini toplamayla
yazalm. E
ger , End A ise + : A A fonksiyonu da bir endomorfi olur. (Bkz.
Alstrma 10.31.) Ayrca fonksiyonunun da bir endomorfizma oldu
gunu biliyoruz.
Bundan b
oyle yerine yazalm ve bunu ile nn carpm olarak alglayalm.
a. End A k
umesinin toplama altnda bir abel grubu oldu
gunu g
osterin. Toplamann
etkisiz eleman olan sabit 0 fonksiyonunu gene 0 olarak g
osterece
giz.
b. Her , , End A icin () = () oldu
gunu zaten biliyoruz; bu esitlik sadece
endomorfiler icin de
gil, t
um fonksiyonlar icin gecerlidir.
c. Her , , End A icin ( + ) = + ve ( + ) = + esitliklerini
g
osterin.
d. IdA Aut A End A eleman carpmann etkisiz elemandr. Bu eleman 1 olarak
g
osterece
giz. 1 = 0 oldu
gunu g
ozlemleyin.
Yukardaki
ozellikleri olan bir (End A, +, , 0, 1) yapsna halka denir.
Her x, t Z icin t (x) = tx kural bize bir t : Z/nZ Z/nZ grup endomorfisi verir.
End(Z/nZ) = {t : t = 0, 1, . . . , n 1} esitli
gini kantlayn. (Bkz. Ornek
10.20.)
(t) = t kuralyla tanmlanms : Z/nZ End(Z/nZ) fonksiyonunun (gercekten)
iyi tanml, birebir ve
orten oldu
gunu kantlayn. (t + s) = (t) + (s) ve (t s) =
(t) (s) esitliklerini kantlayn.
Aut(Z/nZ) = {t : t = 0, 1, . . . , n 1 ve ebob(t, n) = 1} esitli
gini kantlayn.
Bir
onceki alstrmadan esinlenerek End Z halkasn (k
umesini ve toplama ve bileske
islemlerini) bulun.
Ornek
10.15deki Hi gruplar abel gruplar olsun. O
ornekte bulunan ve fonksiyonlar
homomorfilerin toplamasyla uyumlu mudur, yani bir grup homomorfisi midir?
Aut D8 gurubunu bulun.
Z Z grubunun otomorfi grubunu ve bu grubun merkezini bulun.
A G bir altk
ume ve X = {Ax : x G} olsun. E
ger g G ise ve B X ise g(B) = B g
tanmn yapalm. g Sym X oldu
gunu kantlayn. 7 g fonksiyonunun Gden Sym Xe
giden bir homomorfi oldu
gunu kantlayn.
G sonlu bir grup olsun. Aut G, derecesi 2 olan bir otomorfi olsun, yani = IdG
olsun. E
ger (g) = g oldu
gunda g = 1 oluyorsa, yani nin 1den baska sabitledi
gi
nokta yoksa, o zaman her g G icin (g) = g 1 oldu
gunu (dolaysyla Gnin abel
oldu
gunu, bkz. Alstrma 10.44) kantlayn. Ipucu:
Once
Gnin her elemannn g 1 (g)
olarak yazld
gn g
osterin; sonra bu t
ur elemanlara yi uygulayn.
10.2. Otomorfi Grubu
155
c Otomorfiler. Simdi bir G grubunun ozel otomorfilerinden sozedecegiz.

I
Kolayca kantlanabilecegi u
zere, g G ise, x 7 gxg 1 kuralyla tanmlanms
Inng : G G fonksiyonu Gnin bir otomorfisidir. Bunu kantlamak icin,
Inng fonksiyonunun birebir ve orten oldugunu ve Inng (xy) = Inng (x) Inng (y)
esitligini gostermek gerekir, ki bunlar da oldukca basit hesaplardr. Inng t
ur
unden otomorfilere Gnin i
c otomorfisi ad verilir. Buradan, Gden Aut Gye giden bir Inn : G Aut G fonksiyonu elde ederiz: Inn(g) = Inng . Bu fonksiyon
da bir homomorfidir, ancak birebir ya da orten olmayabilir. Inn fonksiyonunun
homomorfi oldugunu kantlamak kolay: Her g, h, x G icin,
(Inng Innh )(x) = Inng ((Innh )(x)) = Inng (hxh1 ) = ghxh1 g 1
= (gh)x(gh)1 = Inngh (x)
ve dolaysyla her g, h G icin
Inng Innh = Inngh
olur. Inn fonksiyonunun bir homomorfi olmasndan,
(Inng )1 = Inng1
esitligi ckar, ama bunu dogrudan gostermek de cok kolay.
Bir grubun ic otomorfilerinden baska otomorfileri de olabilir; ama bazen
de olmayabilir. Mesela n 3 amd n = 6 ise, Sym nnin sadece ic otomorfileri
vardr ama bunu gostermek hic kolay degildir.
c otomorfiler k
I
umesi Inn G elbette Aut G grubunun bir altgrubudur. Bu
altgrubun normal bir altgrup oldugunu iddia edip kantlyoruz. g, x G ve
Aut G olsun. Hesap yapalm:
(1 Inng )(x) = 1 (g(x)g 1 ) = 1 (g)x1 (g)1 = Inn1 (g) (x)
ve dolaysyla
1 Inng = Inn1 (g) ,
yani Inn G Aut G.

Alstrmalar
10.58. g Z(G) kosuluyla Inng = IdG kosulunun esde
ger oldu
gunu kantlayn.
10.59. Inng = Innh esitli
ginin do
gru olmas icin gh1 Z(G) kosulunun gerek ve yeter oldu
gunu kantlayn. Dolaysyla e
ger Z(G) = 1 ise Inn : G Aut G homomorfisi birebirdir.
gi
bir homomorfidir.
(g) Inn H g CG (H)H
onermesini kantlayn.
156
10. Homomorfiler
Karakteristik Altgruplar. G bir grup ve H G olsun. Eger her

Aut G icin (H) H, dolaysyla (H) = H oluyorsa, Hye karakteristik altgrup denir. Bu durumda H char G yazlr. Karakteristik altgruplar ic
otomorfiler altnda degismediginden normal olurlar.
Eger X G altk
umesi Gnin otomorfileri altnda yerinden kmldamyorsa,
Xe karakteristik altk
ume denir. Karakteristik altk
umeler tarafndan u
retilen altgruplar karakteristik altgruplar olurlar elbet.
Alstrmalar
10.61. Znin her altgrubu karakteristiktir.
10.62. Z Z grubunun karakteristik olmayan bir altgrubunu bulun.
10.63. Z Z grubunun karakteristik olan sonsuz sayda altgrubunu bulun.
10.64. Z(G) char G oldu
gunu g
osterin.
10.65. K char H char G ise K char G oldu
gunu g
osterin.
10.66. E
ger H char G ise CG (H) char G oldu
gunu g
osterin.
10.67. E
ger H, K char G ise HK char G oldu
gunu g
osterin.
10.68. E
ger H, K char G ise [H, K] char G oldu
gunu g
osterin.
10.69. bir asallar k
umesiyse, h : h bir -eleman char G oldu
gunu g
osterin.
10.70. n N ise hn : h G char G oldu
gunu g
osterin.
10.71. h G ise (h) : Aut G char G oldu
gunu g
osterin.
10.72. G bir grup, t G derecesi 2 olan bir eleman olsun. X = {[t, g] : g G} olsun. Bu
alstrmada Xin bir abel grubu oldu
gunu (ve fazlasn) kantlayaca
gz.
a. x X icin xt = x1 oldu
gunu kantlayn. Elbette t X. Buradan, tXin elemanlarnn derecesinin 2 oldu
gunu g
osterin.
b. (gCG (t)) = [t, g 1 ] kuralyla tanmlanms : G/CG (t) X fonksiyonunun iyi
tanmlanms oldu
gunu ve bir esleme oldu
gunu kantlayn.
Bundan b
oyle Gnin sonlu oldu
gunu ve CG (t) = {1, t} varsaymn yapalm.
c. (b)den dolay |X| = |G|/2 oldu
gunu g
osterin.
d. (a)dan dolay Xte derecesi 2 olan bir elemannn olmad
gn g
osterin.
e. Yukardakilerden X tX = oldu
gunu g
osterin.
f. Buradan G = X tX esitli
gini ve Xin derecesi = 2 olan elemanlardan olustu
gunu
g
osterin.
g. Demek ki X, Gnin karakteristik bir altk
umesidir, yani otomorfiler tarafndan yerinden oynatlamaz.
h. x X \ {1} sabit bir eleman olsun. tx in de Xin elemanlarn terslerine yollad
gn
x
yani her y X icin y t = y 1 oldu
gunu kantlayn.
i. Buradan 1 = x2 = ttx elemannn Xin elemanlarn merkezledi
gini g
osterin.
j. Buradan X = CG (x2 ) G ckar.
k. (1)den dolay X bir abel grubudur.
10.73. G derecesi 2 olan eleman bulunmayan burulmal bir grup olsun. Gnin derecesi 2 olan bir
otomorfisi oldu
gunu ve bu otomorfinin 1den baska eleman sabitlemedi
gini varsayalm.
Her g G icin (g) = g 1 oldu
gunu (dolaysyla Gnin bir abel grubu oldu
gunu)
kantlayaca
gz.
a. Her a, b G icin e
ger a2 = b2 ise a = b oldu
gunu g
osterin.
Bundan b
oyle bir g G sabitleyelim. Gnin 2-b
ol
un
ur oldu
gunu biliyoruz (Sonuc 4.9).
h2 = (g 1 )g esitli
gini sa
glayan bir h G alalm.
b. (h)2 = h2 oldu
gunu, buradan da (h) = h1 esitli
gini kantlayn.
10.3. Izomorfik Gruplar
157
c. (gh1 ) = gh1 esitli

gini, buradan da g = h esitli
gini kantlayn. Bu da istedi
gimiz
sonucu verir.
10.3
Izomorfik
Gruplar
izomorfik grup arasnda gruplarn elemanlarnn ve islemlerinin adlar ve

Iki
gosterimleri dsnda grup teori acsndan hicbir fark yoktur. Nitekim eger f :
G H bir izomorfiyse, yi bir sozl
uk gibi kullanp G dilinde yazlan onermeleri H dilinde yazlms onermeler haline don
ust
urebiliriz ve birinde dogru
olan onermenin cevrilmis hali digerinde de dogru olur. Orne

gin a, b, c G gibi
elemanlar arasndaki her t
url
u iliski (a), (b), f (c) H elemanlar arasnda
da gecerlidir. Ya da a, b, c G gibi elemanlar iceren xayabxyxc = 1 benzeri herhangi bir denklemin Gde coz
um
u varsa, bu denklemin muadili olan
(ornegimizde x(a)y(a)(b)xyx(c) = 1) denkleminin Hde de coz
um
u vardr ve Gde ne kadar coz
um varsa, Hde de o kadar coz
um vardr. Ya da G bir
abel grubuysa Hde bir abel grubudur. Gde her x, y, z icin [[x, y], [x, z]] = 1
esitligi gecerliyse, ayn esitlik Hnin her x, y, z eleman icin de gecerlidir. Bu
dediklerimizin ters istikameti de dogrudur: Hde dogru olan her onerme, 1
sozl
ugu
yle Gnin diline cevrildiginde Gde de dogru olur.
Dolaysyla izomorfik gruplar grup teori acsndan esit saylmaldr. Esit
olmadklarndan, esitlik yerine isaretini kullanacagz ve G ve H gruplar
izomorfikse G H yazacagz. iliskisi gruplar snf4 u
zerine bir denklik
iliskisidir: Her G, H, K grubu icin,
GG
G H ise H G
G H ise H K ise G K
onermeleri gecerlidir.
Notlar ve Ornekler
10.74. T
um 1 elemanl gruplar birbirine izomorfiktir.
10.75. Z/2Z = {0, 1} grubuyla carpma altnda bir grup olan R grubunun {1, 1} altgrubu
izomorfiktirler. Nitekim 0 elemann 1e (etkisiz eleman etkisiz elemana gitmek zorunda),
1 elemann 1e g
ot
uren fonksiyonu bir izomorfidir, (x + y) = f (x)(y) esitli
gini
sa
glar.
elemanl t
10.76. Iki
um gruplar izomorfiktirler. Nitekim {1, x}, iki elemanl bir grup olsun. 1
etkisiz eleman oldu
gundan, xin tersi 1 olamaz; xin tersi gene x olmal. Demek ki x2 = 1
olmal. G
or
uld
ug
u
gibi grubun carpmas tamamen belirlendi. Bu yapt
gmz tabii ki t
um
gruplar icin gecerli. (E
ger grubun islemi toplamaysa, yaptklarmz toplamann diline
cevirmek gerekir.) Dolaysyla t
um iki elemanl gruplar izomorfiktirler ve hatta birinden
4
Gruplar bir k
ume olusturmazlar. Ne de olsa her x k
umesi icin bir elemanl {x} k
umesi
vardr, yani cok fazla grup vardr, k
ume olamayacak kadar. K
ume olan ya da olmayan topluluklara genel olarak snf ad verilir. Mesele t
um k
umeler toplulu
gu k
ume olmayan bir
snftr.
158
10. Homomorfiler
di
gerine giden tek bir izomorfi vardr. E
ger gruplardan biri {1, x} di
geri {1, y} ise,
izomorfi 1i 1e, xi yye g
ot
urmek zorundadr.
c elemanl t
10.77. U
um gruplar da izomorfiktirler, ama bu sefer u
c elemanl iki grup arasnda
iki farkl izomorfi vardr. E
ger gruplardan biri {1, x, x2 } di
geri {1, y, y 2 } ise x 7 y ve
x 7 y 2 iki farkl izomorfiye yol acar.
10.78. P N, asallar k
umesi olsun. 0 = x N olsun. xi asallarna ayralm:
val x
x=
p p .
pP
Burada valp x, pnin xi b

olen en b
uy
uk kuvvetidir. Orne
gin, her p P icin
val3 18 = 2, val2 18 = 1, val5 1000 = 3, val7 121 = 0, valp 1 = 0, valp pn = n
olur. E
ger p asal xi b
olm
uyorsa, valp x = 0 olur; dolaysyla yukardaki carpm aslnda
sonlu bir carpmdr, carplan terimlerin hemen hepsi 1e esittir. Elbette
valp xy = valp x + valp y
olur; bir baska deyisle e
ger Nde elemanlar asallarna ayrabilirsek, carpma islemi aslnda
elemanlar b
olen asallarn en b
uy
uk kuvvetlerinin toplamasyla elde edilir;
orne
gin
(2754 324 576 )(2141 515 714 ) = 2895 324 591 714
olur. S
imdi q Q>0 olsun. x, y \{0} icin q = x/y olarak yazalm. O zaman,
valp x
val xval y
x
pP p
p
q= =
=
p p
valp y
y
p
pP
pP
olur.
valp q = valp x valp y
tanmn yapalm. Bu tanmn iyi bir tanm oldu
gu, yani x/y = x1 /y1 ise
valp x valp y = valp x1 valp y1
oldu
gu belli. Yukarda elde etti
gimiz esitli
gi bu tanmla tanstralm: Aynen do
gal saylarda oldu
gu gibi
val q
q=
p p
pP
elde ederiz, ama bu sefer valp q saylar negatif de olabilirler. Gene aynen do
gal saylarda
oldu
gu gibi,
valp qq = valp q + valp q
olur; ama bunun dsnda bir de,
valp
q
= valp q valp q
q
olur. S
imdi,
: Q>0
fonksiyonunu
(q) = (valp q)p
olarak tanmlayalm. fonksiyonu birebir ve
ortendir. Ayrca (qq ) = (q)+(q ) olur.
Demek ki bir izomorfidir:
Q
Z.
P
159
10.79. G bir grup, X bir k

ume olsun. f : G X bir esleme olsun. x, y X icin x y =
f (f 1 (x)f 1 (y)) tanmn yapalm. (X, ) ikilisi bir grup olur ve b
oylece f : G X
bir izomorfiye d
on
usu
r. (Bkz. Alstrma 1.79.)
10.80. A, iI Z grubunun koordinatlar cift saylardan olusan altk
umesi olsun. Ann bir grup
oldu
gu bariz olmal. A ile iI Z grubunun izomorfik olduklarn g
osterin.
10.81. Ayn eleman saysna sahip (sonlu ya da sonsuz) t
um d
ong
usel gruplar izomorfiktirler.
E
ger grubun n eleman varsa, grup {1, x, x2 , . . . , xn1 } bicimindedir ve xr xs = xr+s
oldu
gundan, r 7 xr fonksiyonu Z/nZ grubundan bu guruba giden bir izomorfidir. E
ger
grubun sonsuz sayda eleman varsa, o zaman grubun xn t
ur
unden elemanlar farkl
n tamsaylar icin farkl elemanlardr ve n 7 xn fonksiyonu Zden gruba giden bir
izomorfidir.
Teorem 10.3. Ayn elemana sahip iki d
ong
usel grup birbirine izomorfiktir. Eleman
says n < olan bir d
ong
usel grup Z/nZ grubuna, eleman says sonsuz olan d
ong
usel
bir grup Z grubuna izomorfiktir.

10.82. Asal sayda eleman olan bir grup d
ong
usel olmak zorundadr. Dolaysyla bir p asal
icin p tane eleman olan bir grup Z/pZ grubuna izomorftur.
Teorem 10.4. Eger p bir asalsa, p elemana sahip her grup Z/pZ grubuna izomorfiktir.
(Dolaysyla d
ong
useldir, dolaysyla abel grubudur.)

10.83. G bir grup ve A, B G olsun. Her a A ve her b B icin ab = ba varsaymn
yapalm. O zaman AB G olur. Bir de ayrca A B = 1 varsaymn yapalm. O
zaman (a, b) 7 ab kural bize A B grubuyla (kartezyen carpm, bkz. Alstrma 1.7)
AB altgrubu arasnda bir homomorfi verir (kontrol edilmeli; bunun icin A ve Bnin
elemanlarnn birbirleriyle de
gismeleri
onemlidir). Bu homomorfi
ortendir elbette, ama
ayn zamanda birebirdir: a, a1 A ve b, b1 B icin ab = a1 b1 ise o zaman a1
1 a =
b1 b1 A B = 1 olur, yani a = a1 ve b = b1 olur. Demek ki bu durumda A B AB
olur. Asa
gdaki teoremi kantladk:
Teorem 10.5. G bir grup ve A, B G olsun. Her a A ve her b B icin ab = ba
ve A B = 1 varsaymlarn yapalm. O zaman (a, b) 7 ab kural bize A B grubuyla
Gnin AB altgrubu arasnda bir izomorfi verir.

10.84. G, kendisinden ve 1den baska altgrubu olmayan bir grup olsun. Diyelim G = 1. O
zaman her 1 = x G icin x = G olur. Demek ki bir 1 = n N icin G Z/nZ.
Ama n asal de
gilse Z/nZnin 1den farkl
ozaltgruplar vardr. Demek ki bir p asal icin
G Z/pZ. Bunu da teorem olarak yazalm:
Teorem 10.6. Kendisinden ve 1den baska altgrubu olmayan bir grup bir p asal icin
Z/pZ grubuna izomorftur.

10.85. G bir grup, I bir index k
umesi ve (AiI ), Gnin bir altgrup ailesi olsun. Her i = j ve
her ai Ai ve aj Aj icin ai aj = aj ai varsaymn yapalm. Bu durumda Ai : i I
grubunun elemanlarn birbirinden farkl i1 , . . . , ik I g
ostergecleri ve aij Aij elemanlar icin ai1 aik biciminde yazabiliriz. Yani Ai altgruplarnn elemanlarn
herhangi
bir sra g
ozetmeksizin diledi
gimiz gibi carpabiliriz. Dolaysyla (ai )i 7 i ai kural bize
Ai grubundan Ai : i I altgrubuna giden bir fonksiyon verir. Bu fonksiyon elbette
orten bir homomorfidir. Ama birebir olmayabilir. Birebir olabilmesi icin Ai lerden
birinin 1den farkl bir elemann di
gerlerinin elemanlarnn carpm olarak yazamamz
gerekir,
yani Ai : i I \ {j} Aj = 1 esitli
ginin olmas gerekir (neden?) O zaman
(ai )i 7 i ai kural bize Ai grubuyla Gnin Ai : i I altgrubu arasnda bir izomorfi
verir.
Bunu da bir teorem olarak yazabiliriz.
160
10. Homomorfiler
Teorem 10.7. G bir grup, I bir index k

umesi ve (AiI ), Gnin bir altgrup ailesi olsun.
Her i = j ve her ai Ai ve aj Aj i
c
in ai aj = aj ai ve Ai : i I \ {j} Aj = 1
varsaymn yapalm. O zaman (ai )i 7 i ai kural bize Ai grubuyla Gnin Ai : i I
altgrubu arasnda bir izomorfi verir.

10.86. a, b | a2 , b3 , (ab)2 grubunun
{1, a, b, ab, b2 , ab2 }
10.87.
10.88.
10.89.
10.90.
k
umesinden ibaret oldu
gunu biliyoruz (bkz. Ornek
9.86). Bu grubun Sym 3 grubuna
izomorf oldu
gunu kantlayn.
a, b | a4 , b2 , (ab)2 grubunun D8 grubuna izomorf oldu
gunu kantlayn.
n > 2 bir do
gal say olsun. a, b | an , b2 , (ab)2 grubunun D2n grubuna izomorf
oldu
gunu kantlayn.
n > 2 bir do
gal say olsun. a, b | a2 , b2 , (ab)n grubunun da D2n grubuna izomorf
oldu
gunu kantlayn.
G bir grup olsun. Z A G olsun. Ayrca [G : A] = 2 olsun. G grubu hakknda ne
s
oyleyebiliriz?
Yant: A grubu a eleman tarafndan u
retilsin. b G \ A olsun. Demek ki
G = a, b = A Ab
olur. Ann indeksi 2 oldu
gundan, b2 A olur (bkz. sayfa 134). Dolaysyla bir n N
icin b2 = an olur. nnin tek ya da cift olmas
onemli olacak, bu y
uzden,
n = 2m + e
olacak bicimde m N ve e = 0, 1 saylarn secelim. Demek ki
(1)
b2 = a2 ae .
Ayrca, b eleman, x 7 xb kuralyla A grubunun bir otomorfisine yol acar. Ama Ann
sadece iki otomorfisi vardr (Ornek

10.40); bunlardan biri
ozdeslik fonksiyonu x 7 x,
di
geri de x 7 x1 kuralyla verilmis tersini alma fonksiyonudur; bir baska deyisle
ab = a1
durumu ayr ayr irdeleyelim.
olur. Iki
Once
her x A icin xb = x durumunu ele alalm. Bu durumda G abel grubu olmak
zorundadr. Dolaysyla (1)den dolay,
(ba1 )2 = ae
olur. ba1 G \ A oldu
gundan, ta en basta secti
gimiz b yerine ba1 elemann alp
b2 = ae
varsaymn yapabiliriz. S
imdi iki ayr altdurum var: e = 0 ya da e = 1. Birinci altdurumda b2 = 1 olur. Bu durumda B = {1, b} bir altgruptur ve elbette Z/2Z B G
olur. Dolaysyla, Teorem 10.5 ve Alstrma 10.105den dolay
G = a, b = ab = AB A B Z Z/2Z
olur. Bu izomorfide a eleman Z Z/2Z grubunun (1, 0) elemanna (ikisinden birine)
ve b eleman (0, 1) elemanna tekab
ul etmektedir. S
imdi e = 1 altdurumunu ele alalm.
Bu altdurumda b2 = a oldu
gundan,
G = a, b = b Z
161
olur. Bu izomorfide b eleman Znin 1 elemanna tekab

ul eder (Znin 1den baska
u
reteci yoktur cu
nk
u); a ise 2 elemanna ve A altgrubu Znin 2Z altgrubuna tekab
ul
eder.
S
imdi her x A icin xb = x1 durumunu ele alalm. Bu durumda,
an = b2 = (b2 )b = (an )b = (an )1 = an
oldu
gundan, an = 1 olur. Demek ki b2 = 1 olur. Bu son esitlik grubun yapsn tamamen
ortaya ckarr:
G = {an b : n Z, = 0, 1}
ve
ba = babb = b1 abbab b = a1 b.
Buldu
gumuz bu ba = a1 b (ya da baba = 1) esitli
gi ve varsaymmz olan b2 = 1 esitli
gi,
n
m
grubun a b ve a b elemanlarn carpmak icin yeterlidir. S
u teoremi kantladk.
Teorem 10.8. G bir grup olsun. Gnin Zye izomorfik indeksi 2 olan bir altgrubu
oldugunu varsayalm. O zaman G Z Z/2Z, G Z ya da G = a, b | b2 = baba = 1
olur. Her u
c durumda da Zye izomorf olan altgrup srasyla Z {0}, Z = 2Z ve a
olur.

Alstrmalar
10.91.
10.92.
10.93.
10.94.
10.95.
10.96.
10.97.
10.98.
10.99.
Z ile Z Z grubunun izomorfik olmadklarn g

osterin.
Z/4Z ile Z/2Z Z72Z grubunun izomorfik olmadklarn g
osterin.
D6 ile Sym 3 gruplarnn izomorfik olduklarn g
osterin.
Znin 0dan farkl her altgrubunun Zye izomorfik oldu
gunu g
osterin.
Q grubunun Qya izomorfik bir
oz altgrubu olmad
gn g
osterin.
osterin.
n Z/nZ gruplarnn izomorfik olmadklarn g
n Z/nZ ile
n 3 icin Sym nnin (1 2 3) altgrubunun Z/3Zye izomorf oldu
gunu g
osterin.
m n icin Sym nnin (1 2 . . . m) altgrubunun Z/mZye izomorf oldu
gunu g
osterin.
6 n icin Sym nnin
(1 2 3), (4 5 6)
altgrubunun Z/3Z Z/3Zye izomorf oldu

gunu g
osterin.
10.100. 9 n icin Sym nnin
(1 2 3), (4 5 6), (7 8 9), (1 4 7)(2 5 8)(3 6 9)
altgrubunun 81 elemanl oldu
gunu g
osterin. Bu grubun abel olmad
gn g
osterin. Bu
grubun 27 elemanl bir abel altgrubunu bulun.
Sym 9, Sym 10 ve Sym 11e gelince. Bu gruplar 34 saysna b
ol
un
urler ama 35 saysna
4
b
ol
unmezler. Acaba 3 elemanl bir altgruplar var m? Evet var: b
oyle bir altgruptur.
Bu altgrup di
gerleri gibi abel grubu de
gildir.
(1 2 3), (4 5 6), (7 8 9)
altgrubu Z/3Z Z/3Z Z/3Z grubuna izomorftur ama sonuncu u
retec abelli
gi bozar.
10.101. : G G1 bir izomorfi olsun. H G olsun. [G : H] = [G1 : (H)] oldu
gunu
kantlayn.
10.102. 0 : G H bir izomorfi olsun. Gden Hye giden t
um izomorfilerin bir Aut H
icin 0 seklinde oldu
gunu kantlayn.
162
10. Homomorfiler
10.103. 0 : G H bir izomorfi olsun. Gden Hye giden t

um izomorfilerin bir Aut G
icin 0 seklinde oldu
gunu kantlayn.
10.104. E
ger A A1 ve B B1 ise A B A1 B1 oldu
gunu kantlayn.
10.105. Izomorfik
gruplarn
kartezyen
c
arpmlarnn
izomorfik
oldu
gunu kantlayn, yani her i
icin Gi Hi ise i Gi i Hi oldu

gunu kantlayn. (Bkz. Ornek
10.12.)
10.106. Aut D8 in D8 e izomorfik oldu
gunu g
osterin.
2
10.107. G bir grup olsun. Z/3Z H G olsun. Gnin ya Z/6Zye ya da Sym 3e izomorf
oldu
gunu kantlayn.
2
10.108. G bir grup, p > 2 bir asal olsun. Z/pZ H G olsun. Gnin Z/2pZ ya da D2p
gruplarndan birine izomorf oldu
gunu kantlayn.
2
10.109. G bir grup olsun. Z/4Z H G olsun. Gnin Z/8Z, Z/4Z Z/2Z, D8 ve Q gruplarndan birine izomorf oldu
gunu kantlayn.
2
10.110. G bir grup olsun. Z/8Z H G olsun. Gnin olas grup yaplarn snflandrn. (Bu
asamada biraz zordur. Snflandrma icin Aut(Z/8Z) (Z/8Z) grubunun derecesi 2
olan elemanlarn bulmanz gerekir. Ama yetmez, daha fazlas gerekir.)
10.111. G = Z/2Z Z/4Z Z/8Z olsun. x, y, z Z icin x Z/2Z, y Z/4Z, z Z/8Z
yazaca
gz. K = (1,
1,
1) G olsun. G/K G = Z/2Z Z/4Z oldu
gunu g
osterin.
(Bkz Alstrma 10.111.)
10.4
C
ekirdek
G ve H iki grup ve : G H bir homomorfi olsun. nin imgesinin,

yani (G)nin Hnin bir altgrubu oldugunu kantlamak kolay. Dolaysyla H
yerine (G) alrsak, homomorfisinin orten oldugunu varsayabiliriz. Demek
ki homomorfileri orten yapmak kolay, bunun icin deger grubunu k
ucu
ltmek
yeterli.
Simdi nin birebirligiyle ya da tam tersine ne kadar birebir olmadgyla

ilgilenelim.
h H olsun. hnin onimgesi 1 (h) k
umesini bulmak istiyoruz. Eger h,
nin imgesinde degilse, yani h (G) ise, elbette 1 (h) = olur. Simdi
h (G) varsaymn yapalm. Demek ki bir g G icin (g) = h. Boyle bir
g sabitleyelim. hnin -onimgesinden bir baska eleman alalm, diyelim x, yani
(x) = h esitligi de saglansn. xin ne olabilecegini anlamaya calsalm.
(x) = h = (g)
10.4. C
ekirdek
163
oldugundan,
(g 1 x) = 1
olur, yani
g 1 x 1 (1)
olur. 1 (1) k
umesi, aslnda Hnin {1} altgrubunun onimgesi oldugu icin Gnin
bir altgrubudur, nitekim 1 1 (1) ve eger x, y f 1 (1) ise, (xy 1 ) =
(x)(y)1 = 1 1 = 1 ve xy 1 f 1 (1) olur. Bu altgruba nin
cekirde
gi
ad verilir ve altgrup Ker olarak yazlr. Demek ki,
g 1 x Ker .
Bu son kosul da elbette,
x g Ker
anlamna gelir. Simdi ters istikametten gidelim, x g Ker varsaymn yapalm. O zaman bir a Ker icin x = ga olur. Bu esitligin iki tarafna
uygularsak, (a) = 1 oldugundan,
(x) = (ga) = (g)(a) = (g)
elde ederiz. Boylece,
{x G : (x) = (g)} = g Ker
yandan nin birebir olmas demek soldaki k
esitligini bulmus olduk. Ote
umenin, dolaysyla sagdaki k
umenin de tek elemanl olmas demektir. Demek ki
nin birebir olmasyla Ker = 1 esitligi esdeger onermelerdir5 .
Ker altgrubu, H-normal oldugunu bildigimiz {1} altgrubunun onimgesi

oldugundan G-normaldir (bkz. Alstrma 10.29). Ayn olguyu dogrudan da
kantlayabiliriz: x Ker ve g G olsun. O zaman
(g 1 xg) = (g 1 )(x)(g) = (g 1 )(g) = (g)1 (g) = 1
oldugundan, g 1 xg Ker , yani her g G icin g 1 Ker g Ker olur, ki
bu da Ker nin normal olmas demektir (bkz. sayfa 124).
Kantladklarmz teorem olarak yazalm.
Bundan b
oyle {1} altgrubu yerine gelenek oldu
gu u
zere 1 yazaca
gz. Yaznn gelisinden
okur 1 ile eleman m yoksa altgrubu mu kastetti
gimizi anlayacaktr.
5
164
10. Homomorfiler
Teorem 10.9. : G H bir grup homomorfisi olsun. O zaman Ker G

olur ve nin birebir olmas icin yeter ve gerek kosul Ker = 1 esitligidir.
Teoremin ikinci onermesi pratikte cok ise yarar; gelecekte sk sk kullanacagz.
Eger : G H birebir bir homomorfiyse, ye bazen g
omme ad
verilir. Eger Gden Hye giden bir gomme varsa, Gnin Hnin icine g
om
uld
u
gu
soylenir. Bu durumda bazen G , H ya da daha ack olmak isteniyorsa G , H

yazlr.
Simdi biraz geriye gidelim ve biraz once kantladgmz
{x G : (x) = (g)} = g Ker
esitligini gozden gecirelim. g Ker k
umesinin t
um elemanlarnn -imgesi birbirine esit (hepsi (g)ye esit) ve birebirligi bozan da Ker nin 1den fazla
eleman olmas. Demek ki eger g Ker otelemelerini tek bir eleman yaparsak
birebir bir fonksiyona don
usu
r. Ama G/ Ker grubunda g Ker otelemesi
tek bir eleman, g olarak yazdgmz tek bir eleman.
G/ Ker ibaresi eksik xxx

Yukardaki resimden takip edelim. g G/ Ker icin,
(g) = (g)
tanmn yapalm. Bu, gercekten bir tanmdr cu
nk
u, g = g1 ise g g1 Ker
ve dolaysyla (g) = (g1 ) olur. Boylece bir
: G/ Ker H
fonksiyonunu elde ederiz. Bu fonksiyon bir grup homomorfisidir, nitekim, her
g, g1 G/ Ker icin
(g g1 ) = (gg1 ) = (gg1 ) = (g)(g1 ) = (g)(g1 ) = (g)(g1 )
10.4. C
ekirdek
165
olur. Ayrca birebirdir, cu

nk
u
Ker = {x : (x) = 1} = {x : (x) = 1} = {x : x Ker } = {1}
ve cekirdegi tek elemanl oldugundan f birebir; nitekim nin birebir olmas
icin elimizden geleni yaptk: nin birebirligini bozan elemanlar G/ Ker grubunda tek bir eleman olarak gord
uk.
Sonuc olarak fonksiyonu G/ Ker ile (G) arasnda bir izomorfi oldu.
Simdi yukarda yaptgmz biraz genellestirmeye calsalm. fonksiyonunu
G/ Ker grubunda tanmladk, ama dikkat ederseniz fonksiyonunu tanmlamak icin G grubunu illa Ker normal altgrubuna bolmek zorunda olmadgmz gor
urs
un
uz; Ker altgrubundan daha k
ucu
k bir G-normal altgrup da
isimizi gorebilirdi. Nitekim, K Ker bir G-normal altgrup ise x G/K
icin,
(x) = f (x)
kural bize bir
: G/K H
tanmlar, gercekten de eger G/K grubunda x = x1 ise, x1 x1 K Ker ,
dolaysyla 1 = (x1 x1 ) = (x1 )(x1 ) = (x1 )(x)1 ve (x1 ) = (x) olur;
demek ki iyitanml. Tanmladgmz bu : G/K H fonksiyonunun ne
kadar birebir oldugunu olcebiliriz:
Ker = {x G/K : (x) = 1} = {x G/K : f (x) = 1}
= {x G/K : x Ker } = Ker /K.
B
ut
un bunlar teorem olarak yazalm, onemlidir cu
nk
u:
Teorem 10.10. : G H bir homomorfi ve K Ker bir G-normal
altgrup olsun. O zaman x G/K icin
(x) = (x)
form
ul
uyle tanmlanms : G/K H fonksiyonu bir homomorfidir ve
Ker = Ker /K
olur. Bunun
ozel bir durumu olarak, K = Ker alrsak, : G/ Ker (G)
bir izomorfi olur. Sonuc olarak
G/ Ker (H)
izomorfisini elde ederiz.
Notlar ve Ornekler
166
10. Homomorfiler
10.112. G bir grup, A bir abel grubu ve : G A bir homomorfi olsun. O zaman G Ker
olur. Nitekim her x, y G icin, A abel oldu
gundan,
([x, y]) = (x1 y 1 xy) = (x)1 (y)1 (x)(y) = (x)1 (x)(y)1 (y) = 1
olur.
10.113. G bir grup ve A, B G olsun. B NG (A) olsun, yani her b B icin Ab = A
olsun. (Bu durumda, B, Ay normalize eder denir.) O zaman A, B = AB oldu
gunu
biliyoruz (bkz. Onsav

5.3). A AB oldu
gunu kantlamak kolay, cu
nk
u a A, b B
giyle
icin Aab = Ab = A olur. Demek ki AB/A grubundan s
ozedebiliriz. (a) = a esitli
tanmlanan : B AB/A fonksiyonunu ele alalm. Bu fonksiyon elbette
orten bir
homomorfidir. C
ekirde
gini bulalm:
Ker = {b B : (b) = 1} = {b B : b = 1} = {b B : b A} = A B.
Yukardaki teoreme g
ore, bundan,
AB/A B/(A B)
ckar. Bu izomorfi bir teorem olmay hakeder.
Teorem 10.11. G bir grup ve A, B G olsun. Eger B, Ay normalize ediyorsa,
A AB ve AB/A B/(A B) olur.
10.114. Yukardaki teoremin bir uygulamasn g
orelim. E
ger A ve B altgruplar ayrca bir p
asal icin sonlu p-altgruplarsa (yani eleman says pnin bir kuvvetiyse ya da elemanlar
p-elemansa), o zaman AB de bir p-altgrup olur, cu
nk
u bir
onceki teoreme g
ore,
|AB| = |A||B|/|A B|
olur ve esitli
gin sa
gndaki u
c say da pnin kuvvetleridir.
10.115. Yukardaki sonucun sonsuz p-altgruplar icin de gecerli oldu
gu biraz zahmetle g
osterilebilir:
Teorem 10.12. G bir grup ve A, B G olsun. Eger B, Ay normalize ediyorsa ve
A ve B birer p-altgrupsa (yani elemanlar p-elemanlarsa), o zaman A, B = AB de
bir p-altgrubu olur. Dolaysyla maksimal bir p-altgrup normalse, bu altgrup grubun t
um
p-elemanlarn icerir.
Kant: A, B = AB esitli
gini biliyoruz. S
imdi a A, b B olsun. abnin bir p-eleman
oldu
gunu kantlayaca
gz. (ab)k elemann hesaplayalm. Bir ak A icin
(ab)k = ak bk
esitli
gini kantlayalm. k = 0, 1 icin esitlik bariz. (ab)k = ak bk esitli
gini varsayalm. O
zaman
k
(ab)k+1 = (ab)k (ab) = ak bk ab = ak bk abk bk+1 = ak ab bk+1
olur. ak+1 = ak ab
A oldu
gundan istedi
gimiz kantlanr. Demek ki deg b = pk ise,
k
(ab)p = a bp = a A
olur. E
ger deg a = p ise,
k+
(ab)p
= ((ab)p )p = ap = 1
olur. Ikinci
onerme birincinin do
grudan bir sonucudur.
10.4. C
ekirdek
167
10.116. p bir asal olsun. H, Gnin maksimal bir p-altgrubu olsun. E

ger G sonluysa, maksimal
p-altgrup elbette vardr. E

ger G sonsuzsa, maksimal p-altgrubun varl
g Zorn Onsav
sayesinde g
osterilebilir (bkz.Alstrma 529). E
ger H G ise, Teorem 10.12e g
ore, H, Gnin
t
um p-elemanlarndan olusan k
umedir, dolaysyla Gnin biricik maksimal p-altgrubudur
ve Gnin t
um p-altgruplarn kapsar.
10.117. G bir grup ve (Hi )i bir normal
altgrup ailesi olsun. i : G G/Hi do
gal izd
usu
m
fonksiyonu olsun. (i )i : G i G/Hi bu homomorfilerin carpm olsun, yani her
g G icin
(i )i (g) = (i (g))i
olarak tanmlansm (bkz. Ornek 10.15).
Ker (i )i =
Hi
i
olur. Dolaysyla (i )i homomorfisinin birebir olmas icin i Hi = 1 esitli

gi yeter ve
gerek kosuldur.
Bunun
ozel bir durumu olarak G = Z, I = N ve Hn = nZ alalm. B
oylece Z grubunu
omebiliriz.
n Z/nZ grubuna g
Bir baska
ozel durum: G = Z, I = N, p > 1 bir
do
gal say olsun. (Genelde p bir asal
olur.) Bu
ornekte acklanan y
ontemle Z grubunu n Z/pn Z grubuna g
omebiliriz.
gi
bir homomorfidir. Bu homomorfinin cekirde
gi,
Ker = {g G : g = IdH } = {g G : her x H icin xg = x} = CG (H)
olur.
10.119. Yukardaki
orne
gi genellestirebiliriz. G herhangi bir grup ve H, K G olsun. K
NG (H) varsaymn yapalm. O zaman k K ve h H icin k (h) = khk 1 kuralyla
tanmlanms k fonksiyonu Hden gene Hye giden bir otomorfidir. Ayrca k k =
kk olur; yani (k) = k kural bize bir : K Aut H homomorfisi verir. C
ekirde
gini
bulmak zor de
gil: Ker = CK (H) olur.
10.120. A = I Z ve n > 0 bir dogal say olsun. A/nA I Z/nZ olur.
Kant: A grubundan I Z/nZ grubuna giden
(ai )i 7 (ai )i
kuralyla tanmlanms do
gal homomorfisine bakalm. elbette
ortendir. E
ger (ai )i
Ker ise, her i I icin ai nZ olur; bir bi = ai /n Z olsun; o zaman ai = nbi ve
(ai )i = n(bi )i nA olur. Demek ki Ker nA. Ters icindelik bariz.

10.121. p bir asal olsun. E
ger bir grup burulmalysa ve derecesi p olan bir eleman yoksa, o
zaman grubun p-b
ol
unebilir oldu
gunu g
osterelim. Gruptan bir a eleman alalm. xp = a
denkleminin grupta co
z
um
u oldu
gunu g
osterece
giz. H = a sonlu grubundan yine kendisine giden x 7 xp fonksiyonuna bakalm. H abel grubu oldu
gundan bu bir homomorfidir. Grupta derecesi p olan bir eleman olmad
gndan bu fonksiyon birebirdir (bkz. Sonuc
4.7). H sonlu oldu
gundan bu fonksiyon ayrca
ortendir. Demek ki bir x icin xp = a olur.
Teorem 10.13. Derecesi p olan eleman bulunmayan burulmal gruplar p-b
ol
unebilir
gruplardr.

10.122. Bu
ornekte asa
gdaki teoremi kantlayaca
gz.
Teorem 10.14. Sonlu bir grubun eleman says p asalna b
ol
unm
uyorsa grup p-b
ol
unebilirdir.
168
10. Homomorfiler
Kant: G grup, g G olsun. Lagrange Teoremine (Sonuc 8.5) g

ore H = g abel
grubunun eleman says pye b
ol
unmez ve Sonuc 8.6ya g
ore H grubunun derecesi p
olan bir eleman yoktur. Demek ki Hden Hye giden x 7 xp kuralyla tanmlanms
homomorfinin cekirde
gi 1dir, dolaysyla bu homomorfi birebirdir (Sonuc 4.7). Ama H
sonlu oldu
gundan bundan homomorfinin
orten oldu
gu ckar. Demek ki bir x H G
icin xp = g olur.

10.123. G bir grup, H G, g G \ H, p bir asal olsun. g p H, |H| < ve |H|nin pye asal
oldu
gu varsaymlarn yapalm. gH o
telemesinde derecesi p olan bir eleman bulaca
gz.
Elbette g p CH (g), hatta g p Z(CH (g)). (Bundan emin olun.) CH (g) sonlu bir grup
oldu
gundan ve eleman says pye b
ol
unmedi
ginden, p-b
ol
unebilir bir altgruptur (Teorem
10.14). Demek ki bir c CH (g) H icin cp = g p olur. Ama cg = gc oldu
gundan
(gc1 )p = 1 olur. g
/ H oldu
gundan gc1 = 1 ve bundan de deg gc1 = p ckar.
10.124. Cauchy Teoremi. Eleman says p asalna b
ol
unen sonlu bir grubun derecesi p olan bir
eleman oldu
gunu daha
once (
ornek olarak) Teorem 4.11da kantlamstk. Bu paragrafta
ayn teoremin daha uzun ve daha standart bir kantn verece
giz. Okurun bu kant t
um
ayrntlaryla anlamas
onemlidir; b
oylece bu ana kadar edindi
gi teorik bircok bilginin
uygulamasn g
orecektir.
Teorem 10.15 (Cauchy Teoremi). Eleman says p asalna b
ol
unen sonlu bir grubun
derecesi p olan bir eleman vardr.

Kant: Grubuza G diyelim. |G| = n olsun. Teoremi n u
zerine t
umevarmla kantlayacag
z. Dolaysyla e
ger Gnin bir
ozaltgrubunun eleman says pye b
ol
un
uyorsa, o zaman
t
umevarmla bu
ozaltgrubun derecesi p olan bir eleman oldu
guna h
ukmederiz ve bu
durumda kant biter. Dolaysyla bundan b
oyle Gnin
ozaltgruplarnn eleman saysnn
pye b
ol
unmedi
gini varsayabiliriz.
g G olsun. gnin Gdeki merkezleyicisi olarak tanmlanan
CG (g) = {c G : cg = gc}
altgrubunu anmsatrz.
G/CG (g) = {CG (g)x : x G}
sol
otelemeler k
umesiyle g G esleniklik snf arasnda
f (CG (H)x) = g x
kuralyla verilmis bir esleme vardr. (Kant: E
ger CG (g)x = CG (g)y ise xy 1 CG (g)
xy 1
x
y
oldu
gundan, g
= g ve dolaysyla g = g olur, dolaysyla f fonksiyonu iyi tanmldr. Bu admlarn geriye d
on
usu
oldu
gundan f ayrca birebirdir;
ortenlik bariz. Bkz.
Ornek
8.33.) Demek ki
|g G | = |G/CG (g)| = |G|/|CG (g)|
olur. E
ger g
/ Z(G) ise CG (g) < G olur, ve p asal CG (g)nin eleman saysn b
olmedig
inden, p asal g G esleniklik snfnn eleman saysn b
oler.
yandan g G esleniklik snflar ya birbirine esittir ya da ayrktr. (Kant: E
Ote
ger g x = hy
1
1
ise her z icin g z = (hyx )z = hyx z hG olur. Ters icindelik de benzer sekilde
kantlanr. Bkz. Alstrma 1.26.) Sadece 1 elaman olan g G esleniklik snflar Z(G)nin
elemanlarnn esleniklik snflardr; 1den fazla eleman olanlarn eleman says da pye
b
ol
un
ur. B
oylece
G = Z(G)
gG
Z(G)de olmayan baz gler icin
olur. p en soldaki ve en sa
gdaki k
umelerin eleman saysn b
old
ug
u
nden, buradan pnin
|Z(G)| saysn da b
old
ug
u
ckar. Dolaysyla Z(G), Gnin bir
ozaltgrubu olamaz, yani
Z(G) = G olmal. Demek ki G bir abel grubu olmak zorundadr.
10.4. C
ekirdek
169
1 < A < G olsun. Ann eleman says pye b

ol
unmedi
ginden G/A grubunun eleman
says pye b
ol
un
ur. T
umevarmla G/A grubunun derecesi p olan bir eleman oldu
gunu
yandan Teorem 10.14e
buluruz. Bu elemana g diyelim. Demek ki g A ama g p A. Ote
g
ore Ann elemanlar p-b
ol
unebilir. B
oylece bir a A icin g p = ap olur ve buradan da
1 p
(ga ) = 1 ckar cu
nk
u G artk bir abel grubu. Demek ki deg(ga1 ) = 1, p. Ama derece
1 olsayd, g = a A olurdu, celiski.

10.125. H G olsun. X = G/H = {xH : x G} olsun (sol
otelemeler k
umesi). E
ger g G
ise,
g (xH) = gxH
kural bize bir g : X X fonksiyonu verir. Bu fonksiyonun birebir ve
orten oldu
gunu
kantlamak zor de
gildir. Demek ki g Sym X. B
oylece
(g) = g
kuralyla tanmlanms : G Sym X fonksiyonunu elde ettik. Bu fonksiyon aslnda
bir homomorfidir cu
nk
u her g1 , g2 G ve xH X icin,
(g1 g2 )(xH) = (g1 g2 )xH = g1 (g2 (xH)) = ((g1 ) (g2 ))(xH),
dolaysyla
(g1 g2 ) = (g1 ) (g2 )
olur. S
imdi nin cekirde
gini bulalm:
G : g = IdX } = {g G : her x G icin gxH = xH}
G : her x G icin gxH = xH}
G : her x G icin x1 gx H}
G : her x G icin g xHx1 }
H x.
Ornek
9.12de CoreG H = H x tanmn yapmstk (Hnin Gdeki g
obe
gi, Hnin en
b
uy
uk G-normal altgrubu). Demek ki, G/ CoreG H grubundan Sym G/H grubuna giden
birebir bir homomorfizma var. Buradan da su teorem ckar:
Ker
=
=
=
=
=
{g
{g
{g
{g
Teorem 10.16. Eger [G : H] = n ise [G : CoreG H] says n! saysn b

oler.
10.126. Yukardaki teoremin (Ornek 9.5y genellestiren) sasrtc bir uygulamas vardr:
Sonu
c 10.17. Eger p asal bir grubun eleman saysn b
olen en k
ucu
k asalsa, o zaman
grubun endisi p olan her altgrubu normaldir.
Kant: Gruba G, altgruba H diyelim. [G : H] = p olsun. Bir
onceki teoreme g
ore [G :
CoreG H] says p! saysn b

oler. Ama [G : CoreG H] says |G|yi de b
oler. Onermenin
hipotezine g
ore [G : CoreG H] = 1 ya da p olmak zorundadr. CoreG H H G
oldu
gundan CoreG H = H (bkz. Ornek
8.20) ve H G olur.

10.127. Asal sayda eleman olan bir grubun d
ong
usel, dolaysyla bir abel grubu oldu
gunu
biliyoruz (Teorem 10.4). Derecesi bir asaln karesi olan gruplar da abel gruplardr:
Sonu
c 10.18. p bir asal olsun. Eger |G| = p2 ise G bir abel grubudur.
Birinci Kant: E
ger Z(G) = p2 ise Z(G) = G ve G abel olamak zorunda.
E
ger |Z(G)| = p ise, |G/Z(G)| = p olur. Dolaysyla Teorem 10.4e g
ore G/Z(G)
d
ong
useldir ve Ornek
9.66e g
ore G bir abel grubu olur.
S
imdi Z(G) = 1 olsun. 1 = a G olsun. E
ger A = a = G ise, G bir abel grubudur,
celiski. Demek ki Ann eleman says pdir, dolaysyla endisi p2 /p = p olur. Sonuc
10.17e g
ore A G olur. Bir b G \ A alalm. Aynen A ile oldu
gu gibi B = b G olur
ve p tane eleman vardr. A = B olamayaca

gndan, A B = 1 olur (bkz. Ornek
8.15).
170
10. Homomorfiler
B
ut
un bunlardan G = A, B = AB ckar (Ornek
9.8). Ama daha da
onemlisi, Ornek
9.9dan x A ve y B icin xy = yx ckar, yani G = AB bir abel grubudur (Teorem
10.5).
Ikinci
Kant: Teorem 8.10a g
ore Z(G) = 1 olur. Dolaysyla G/Z(G) grubunun 1 ya
da p eleman vardr. Dolaysyla Teorem 10.4e g

ore G/Z(G) d
ong
useldir ve Ornek
9.66e
g
ore G bir abel grubu olur.

10.128. p2 elemanl bir grup ya Z/pZZ/pZ grubuna ya da Z/p2 Z grubuna izomorftur. Bunun
artk kolay olan kantn okura brakyoruz.
10.129. A G bir altk
ume ve X = {Ax : x G} olsun. E
ger g G ise ve B X ise
g
g(B) = B tanmn yapalm. g Sym X oldu
gunu kantlayn. 7 g fonksiyonunun
Gden Sym Xe giden bir homomorfi oldu
gunu kantlayn. E
ger |X| = n ise, bundan
Gnin,
[G : N ]|n!,
N G,
N {x G : Ax = A} G
o
zelliklerini sa
glayan bir N altgrubunun varl
gn kantlayn. E
ger A G ise, |X| =
|G/NG (A)| esitli
gi yararl olabilir.
Alstrmalar
10.130. G = Z/2Z Z/4Z Z/8Z ve H = Z/2Z Z/4Z olsun.
: G H
fonksiyonu so
yle tanmlansn:
y).
(x, y, z) = (x + y, z]
Burada x, y, z Z ve x Z/2Z, y Z/4Z, z Z/8Z.
a. fonksiyonunun iyi tanml oldu
gunu g
osterin.
b. fonksiyonunun bir homomorfi oldu
gunu g
osterin.
c. fonksiyonunun
orten oldu
gunu g
osterin.
d. (1,
1,
1) Ker oldu
gunu g
osterin.
e. K = (1,
1,
1) G olsun.
f. |K| = 8 oldu
gunu g
osterin.
g. G/K H oldu
gunu g
osterin.
10.5
Z, Yeniden
Bu yaptklarmzn onemli bir uygulamasn gorelim. n, m > 0 iki tamsay

olsun. Eger x Z ise, x Z/nZ ve x
Z/mZ tahmin edilen mod
uler saylar
) form
ul
uyle tanmlanms : Z Z/nZ Z/mZ
simgelesin. (x) = (x, x
homomorfisini ele alalm (bkz. Ornek

10.14). Bu homomorfizmann cekirdegini
bulalm: Eger e = ekok(n, m) ise,
Ker = {x Z : (x) = 0} = {x Z : x = 0 ve x
= 0}
= {x Z : x nZ mZ} = nZ mZ = eZ
olur. Boylece, eger x Z icin x
Z/eZ malum eleman simgeliyorsa,
(
x) = (x, x
)
10.5. Z, Yeniden
171
kural bize birebir bir

Z/eZ Z/nZ Z/mZ
homomorfisini verir.
Bunun ozel durumu olarak (n, m) = 1 alalm. O zaman e = nm olur. Bu
ornekten
(
x) = (x, x
)
kuralyla tanmlanms
Z/nmZ Z/nZ Z/mZ
birebir bir grup homomorfisini elde ederiz. Eleman saylar ayn (= nm) oldugundan homomorfi ayn zamanda ortendir, yani bir izomorfidir. Elde ettigimiz
teoremi yazalm.
Teorem 10.19. n ve m birbirine asal iki dogal say olsun. O zaman
Z/nmZ Z/nZ Z/mZ
olur. Ayrca,
(
x) = (x, x
)
form
ul
uyle (dogal olarak ) tanmlanms Z/nmZ Z/nZ Z/mZ fonksiyonu
bir izomomorfidir.

Sonu
c 10.20. Birbirine asal sayda eleman olan iki d
ong
usel grubun kartezyen carpm da d
ong
useldir.

Sonu
c 10.21. n > 1 dogal saysn asallarna ayralm: n = pk11 pkr r . Bu
durumda
Z/nZ Z/pk11 Z . . . Z/pkr r Z
olur.
Sonu
c 10.22 (C
in Kalan Teoremi). Eger n1 , . . . , nr birbirine ikiser ikiser asal
dogal saylarsa ve a1 , . . . , ar tamsaylarsa,
(x ai mod ni )i=1,...,r
denklem sisteminin bir c
oz
um
u vardr ve iki co
z
um
un fark n1 nr saysna
b
ol
un
ur.
Kant: n = n1 nr olsun.
Z/nZ Z/n1 Z Z/nr Z
izomorfisini biliyoruz. a Z/nZ eleman, bu izomorfizma altnda sag taraf
taki (a1 , . . . , ar ) elemanna tekab
ul etsin. x = a sistemin bir coz
um
ud
ur. Iki
coz
um
un fark elbette nye bol
unecektir.

Teorem 4.10u bir kez daha kantlayabiliriz:
172
10. Homomorfiler
Sonu
c 10.23. Bir grupta her burulmal eleman, asal p saylar icin birbirleriyle degisen p-elemanlarn carpmdr.
Kant: G bir grup ve g G derecesi n olan bir eleman olsun. Teoremi g
altgrubunda kantlamak yeterli. Ama g Z/nZ oldugundan teoremi Z/nZ
grubunda kantlamak yeterli. Bu da Sonuc 10.21 tarafndan verilmistir.
Notlar ve Ornekler
10.131. G bir grup olsun. g, x G icin Inng (x) = gxg 1 tanmnn bize ic otomorfi denen
bir Inng : G G otomorfisi verdi
gini g
ord
uk (bkz sayfa 154). Ayrca Inn(g) = Inng
kuralyla tanmlanan Inn : G Aut G fonksiyonunun bir grup homomorfisi oldu
gunu
da biliyoruz. Inn homorfisinin cekirde
gini bulalm:
Ker Inn
=
=
=
{g G : Inng = IdG }
{g G : her x G icin Inng (x) = x}
{g G : her x G icin gxg 1 = x} = Z(G).
Demek ki
G/Z(G) Inn(G).
10.132. Ornek 10.81de ayn (sonlu) sayda eleman olan t

um d
ong
usel gruplarn izomorfik
oldu
gu s
oylenmis ve okurdan bunu kantlamas istenmisti. Bu kant aslnda su sekilde
yaplmal: n elemanl d
ong
usel gruba G diyelim. O zaman grup, bir x G icin, G =
{1, x, x2 , . . . , xn1 } bicimindedir. Her r, s Z icin xr xs = xr+s oldu
gundan, (r) = xr
fonksiyonu Z grubundan bu guruba giden
orten bir homomorfidir. Bu homomorfinin
cekirde
gini bulalm:
Ker = {r Z : (r) = 1} = {r Z : xr = 1} = {r Z : n|r} = nZ.
Dolaysyla G Z/nZ olur.
C
arpma. Simdi biraz da carpmayla ilgilenelim. Z/nZ k
umesi u
zerinde bir
toplama islemi tanmladk. Toplamay x + y = x + y esitligiyle tanmladk. Bu
toplama tanm gecerli cu
nk
u gord
ugu
m
uz ve kantlamas kolay oldugu u
zere
x = x1 ve y = y1 ise x + y = x1 + y1 olur. Benzer tanm carpma icin de
yapabiliriz, cu
nk
u x = x1 ve y = y1 ise xy = x1 y1 olur; nitekim eger n says
x x1 ve y y1 saysn bol
uyorsa, o zaman
xy x1 y1 = x(y y1 ) + (x x1 )y1
esitliginden dolay n says xy x1 y1 saysn da boler. Demek ki artk Z/nZ
k
umesinde toplama dsnda bir de
x y = xy
esitligiyle tanmlanms carpma islemimiz var. Aslnda carpma islemi toplama
isleminden cok cok farkl degil, nasl, dogal saylarda xy, xi kendisiyle y defa
toplamak ya da yyi kendisiyle x defa toplamak anlamna geliyorsa, Z/nZ
k
umesinde de
xy = x y = y x
10.5. Z, Yeniden
173
esitligi gecerlidir. Buradan, Zden Z/nZye giden

x 7 x
form
ul
uyle tanmlanms dogal fonksiyonun sadece toplamaya degil, carpmaya
da dagldg anlaslr.
C
arpmann bir de etkisiz eleman vardr: 1. Nitekim her x Z icin x 1 =
x1 = x olur.
Simdi su tanm yapalm:
(Z/nZ) = { Z/nZ : bir Z/nZ icin = 1}.
Bu k
umenin elemanlarna tersinir elemanlar denir. Tersinir elemanlar k
umesi (Z/nZ) bir gruptur. Nitekim , 1 elemanlar tersinirse, o zaman 1
eleman da tersinirdir cu
nk
u eger = 1 ve 1 1 = 1 ise ()(1 a1 ) = 1 olur;
ayrca 1 tersinirdir (tersi gene kendisidir) ve (Z/nZ) k
umesinin her elemannn
(k
umenin tanm geregi) bir tersi vardr ve tersi gene (Z/nZ) k
umesindedir
(cu
nk
u nn tersi ise, nn tersi elbette dr).
Notlar ve Ornekler
10.133.
10.134.
10.135.
10.136.
10.137.
10.138.
10.139.
10.140.
(Z/2Z) = {1}.
(Z/3Z) = {1, 2}.
(Z/4Z) = {1, 3}.
(Z/5Z) = {1, 2, 3, 4}.
(Z/6Z) = {1, 5}.
(Z/8Z) = {1, 3, 5, 7}.
(Z/9Z) = {1, 2, 4, 5, 7, 8}.
Bu
ornekte asa
gdaki teoremi kantlayaca
gz:
Teorem 10.24. Qn
un sonlu sayda eleman tarafndan u
retilen altgruplar ya 0dr ya
da Zye izomorftur.
Kant: Urete
clerden en az biri 0 olmasn. Atgrubun Zye izomorf oldu
gunu g
ostermeliyiz. Elemanlara q1 , . . . , qn diyelim. ai , bi Z olmak u
zere
ai
qi =
bi
yazalm.
b = ekok(b1 , . . . bn )
olsun. ci = b/bi Z ise,
qi =
ai
ci ai
=
bi
b
olur. Dolaysyla
b1 = . . . = bn = b
varsaymn yapabiliriz. O zaman
q1 , . . . , qn =
,...,
an
1
= a1 , . . . , an
b
b
olur. a1 , . . . , an Z oldu
gundan, bir a Z icin aZ grubuna esittir. Demek ki grup a/b
tarafndan u
retilmistir.
174
10. Homomorfiler
(Z/nZ) grubunun elemanlarn bulmak zor degildir:

Teorem 10.25. (Z/nZ) = {x Z/nZ : ebob(x, n) = 1} olur.
Kant: Eger ebob(x, n) = 1 ise, Teorem 2.5e gore nu + xv = 1 esitligini
saglayan u ve v tamsaylar vardr. Bu esitligi Z/nZ grubuna indirgersek,
1 = nu + xv = nu + xv = xv = x v
olur; dolaysyla x tersinirdir.
Simdi x elemannn tersinir oldugunu varsayalm. Demek ki bir y icin x y =
1 olur, yani xy 1 nZ olur. Demek ki bir z Z icin xy 1 = nz, yani
xy + n(z) = 1. Gene Teorem 2.5e gore n ve x saylar aralarnda asaldr.
Notlar ve Ornekler
10.141. p bir asal olsun. k Z icin (k) = 1 + kp (Z/p2 Z) olsun.
(k)f () = (1 + kp)(1 + p) = 1 + (k + )p = (k + )
oldu
gundan, : Z (Z/p2 Z) grubuna giden bir homomorfidir (toplamay carpmaya
d
on
ust
ur
ur). C
ekirde
gi hesaplayalm:
Ker = {k Z : p|k} = pZ.
Imgesi
de kolay:
(Z) = 1 + pZ/p2 Z (Z/p2 Z) .
Demek ki
Z/pZ 1 + pZ/p2 Z
olur.
10.142. p bir asal ve n bir do
gal say olsun. Her k = 1, . . . , n 1, n icin
Uk = 1 + pk Z/pn Z
olsun. Uk k
umesi carpma altnda kapal oldu
gundan Uk (Z/pn Z) olur (bkz Teorem
nk
5.1). Uk altgrubunun p
tane eleman vardr ve
1 = Un < Un1 < . . . < Uk+1 < Uk < . . . < U1 = 1 + pZ/pn Z
olur. Dolaysyla
Uk /Uk+1 Z/pZ
pn1
ve her x U1 icin x
= 1 olur. Ayrca,
Uk \ Uk+1 = 1 + pk (Z/pk Z)
esitli
gini g
ostermek zor de
gil. Buradan kolaylkla su kantlanr: E
ger p > 2 ve 1 + pk x
k
p
Uk \ Uk+1 ise (1 + p x) Uk+1 \ Uk+2 olur. Demek ki deg 1 + p = pn1 ve dolaysyla
U1 = 1 + p Z/pn1 Z
ve her k icin
k
Uk = (1 + p) Z/pnk Z
olur.
p = 2 icin Uk gruplarnn yaps biraz daha farkldr. Bu yapy kesfetmeyi okura alstrma
olarak brakyoruz.
10.5. Z, Yeniden
175
Alstrmalar
10.143. Q grubunun 1/3 ve 2/7 tarafndan u
retilen altgrubunu bulun.
10.144. Q grubunun 2/5, 4/7 ve 6/13 elemanlar tarafndan u
retilen altgrubunu bulun.
10.145. Z/6Zde x2 + x polinomunun kac k
ok
u vardr?
10.146. Z/8Zde x2 1 polinomunun kac k
ok
u vardr?
2
10.147. E
ger p > 2 asalsa Z/pZde x 1 polinomunun iki k
ok
u oldu
gunu kantlayn.
10.148. n = 2, . . . , 16 icin (Z/nZ) gruplarndan d
ong
usel olanlarn bulun ve her biri icin
grubu u
reten bir eleman bulun. (Bu sonuncu soru ancak elemanlar teker teker deneyerek
yaplabilir.)
10.149. (Z/8Z) grubunun d
ong
usel olmad
gn ama Z/2ZZ/2Z grubuna izomorfik oldu
gunu
kantlayn.
10.150. (Z/16Z) ve (Z/24Z) gruplar nasl gruplardr?
10.151. ebob(n, m) = 1 ise,
(Z/nmZ) (Z/nZ) (Z/mZ)
oldu
gunu kantlamaya calsn. Bu asamada bu alstrma kolay olmayabilir ama bir ipucu
verelim: Z/nZ Z/mZ k
umesi u
zerinde do
gal bir carpma islemi tanmlayp Teorem
10.19yi kullann. Halkalar kuram asamasna geldi
gimizde bu konuyu dikkatlice isleyece
giz.

11. B
ol
um Grubu Uzerine
Daha Fazla
Bu bol
umde soyut cebirin en onemli konusuyla tansacagz.
11.1
B
ol
um Gruplarnn Altgruplar
G bir grup ve H G olsun. G/H grubu G ve H tarafndan belirleniyor,

dolaysyla G/H grubunun t
um ozellikleri aslnda G ve H gruplarn ozellikleridir. Bu bol
umde amacmz G/H grubunun altgruplarn G ve H cinsinden
belirlemek.
G/H yerine G yazalm. Eger g G ise, G grubunun gH eleman yerine
alslageldigi u
zere g yazacagz. : G G de dogal izd
usu
m homomorfizmas
olsun:
(g) = g.
G bir altgrup olsun. O zaman 1 () G olur cu
nk
u bir altgrubun bir
homomorfi altnda onimgesi de bir altgruptur. Ayrca H = 1 (1) 1 ()
olur. Demek ki
7 1 ()
kural G grubunun altgruplar k
umesinden Gnin (Hyi iceren) altgruplar
k
umesine giden bir fonksiyon tanmlar. Bu fonksiyonu da 1 olarak gosterelim.
178
um
11. Bol
Daha Fazla
Grubu Uzerine
Simdi Gnin herhangi bir A altgrubunun -imgesini, yani G grubundaki

izd
usu
m
un
u alalm: (A). Elbette (A) G olur. Bu sefer A 7 (A) kural Gnin altgruplar k
umesinden G grubunun altgruplar k
umesine giden bir
fonksiyon tanmlar. Bu fonksiyonu da olarak gosterelim.
Boylece Gnin altgruplar k

umesiyle, G/Hnin altgruplar k
umesi arasnda
biri soldan saga, digeri sagdan sola giden iki fonksiyon elde ettik: ve 1 .
Bakalm bunlar ne kadar birbirinin tersi. Elbette G grubunun her altgrubu
icin
( 1 ()) =
olur, yani 1 = Id olur. Demek ki orten ve 1 birebir. Ama 1 =
Id esitligi dogru olmayabilir, cu
nk
u mesela birebir olmayabilir, ne de olsa
Hnin her altgrubunun izd
usu
m
u (mesela 1 ve H altgruplarnn izd
usu
m
u) G
grubunun {1} altgrubudur ve Hnin bircok altgrubu olabilir; demek ki H = 1
olmadkca birebir olamaz ve 1 fonksiyonunun tersi olmas beklenemez.
Ayrca 1 fonksiyonu orten olmayabilir, cu

nk
u G ise o zaman 1 ()
H olur, ama Gnin her altgrubu Hyi icermek zorunda degildir, mesela 1 altgrubu genellikle Hyi icermez, demek ki H = 1 ise 1 orten olamaz. Madem
1 fonksiyonu orten degil, bu fonksiyonun imgesini bulalm ve yi bu imgeye kstlayalm, belki bu kstlamayla 1 = Id esitligi dogru olur. 1 (G)
fonksiyonunun imgesini bulmak icin, orten oldugundan, A G icin Gnin
1 ((A)) altgrubunu bulmak yeterli.
Sav: Eger A G ise 1 ((A)) = HA olur.
um
11.1. Bol
Gruplarnn Altgruplar
179
Kant: x 1 ((A)) olsun. O zaman (x) (A) olur. Demek ki bir a A

icin (x) = (a), yani x = a, yani a1 x H olur. Demek ki x Ha HA.
Ters istikameti kantlamak daha da kolay (HA) = (H)(A) = 1 (A) =
(A) oldugundan, HA 1 ((A)) olur.

Bu arada A G oldugunda, HA G oldugunu da anmsayalm (Alstrma
9.18).
Yukardaki savdan, eger H A G ise, 1 ((A)) = HA = A ckar. Yani
eger fonksiyonunu Hyi iceren altgruplar k
umesine kstlarsak, 1 = Id
olur. Bu onemli sonucu teorem olarak yazalm.
Teorem 11.1. H G olsun.
: Gnin Hyi iceren altgruplar k
umesi G/Hnin altgruplar k
umesi
ve
1 : G/Hnin altgruplar k
umesi Gnin Hyi iceren altgruplar k
umesi
fonksiyonlar birbirinin tersidir. Yani G/Hnin her altgrubu, Gnin Hyi iceren bir ve bir tek altgrubunun -imgesidir. Ayrca eger A G ise,
1 ((A)) = HA
olur. Ayrca yukardaki ve 1 fonksiyonlar, Gnin Hyi iceren normal
altgruplar ve G/Hnin normal altgruplar arasnda bir esleme verir.
Kant: Sadece son ksm kantlamamz lazm. Son ksm da Alstrma 10.29
ve 10.30dan ckar.
Notlar ve Ornekler
11.1. A G ve A B G olsun. G = G/A ve B = B/A tanmlarn yapalm. O zaman
NG (B)/A = NG (B) olur.
Kant: NG (B)/A NG (B) icindeli
ginin do
gru oldu
gu bariz. Di
ger icindeli
gi kantg
esitlikten
layalm. g NG (B) olsun. O zaman B g A/A = B = B = B/A olur. (Ilk
emin olun.) Demek ki Teorem 11.1e g
ore B g A = B ama A = Ag B g ve dolaysyla
B g A = B g . Buradan B g = B g A = B ve g NG (B) ckar.

11.2. G sonlu bir p-grup olsun.
1 = A0 < A1 < . . . < An
ve Ai+1 /Ai Z/pZ
ozelliklerini sa
glayan G-normal altgruplar oldu
gunu kantlayn.
(Ipucu:
Teorem 8.10 ve t
umevarm.)
11.3. G sonlu bir p-grubu ve H G olsun.
H = A0 A1 . . . An
ve Ai+1 /Ai Z/pZ
ozelliklerini sa
glayan altgruplar oldu
gunu kantlayn.

um
11. Bol
Daha Fazla
Grubu Uzerine
180
11.4. Teorem 11.1i kullanarak, n bir do

gal say olmak u
zere, Z/nZ grubunun altgruplarn bulalm. Teoremde G = Z, H = nZ alrsak, bunlar, nZ A Z icin, A/nZ bicimindedir.
Tabii A, bir m > 0 icin mZ biciminde olmaldr; ayrca nZ A = mZ olmas gerekti
ginden, m says nyi b
olmelidir. Demek ki, Z/nZ grubunun altgruplar, nyi b
olen
bir m says icin mZ/nZ bicimindedir1 . Ama mZ, m tarafndan u
retildi
ginden, mZ/nZ
grubu da mnin imgesi tarafndan u

retilir, yani d
ong
useldir (Ornek
9.57). T
um d
ong
usel
gruplar bir n do
gal says icin Z/nZye izomorf olduklarndan (Teorem 10.3), bundan,
daha
once Teorem 7.2 olarak kantlad
gmz su teorem ckar:
Teorem 11.2. D
ong
usel bir grubun altgruplar da d
ong
useldir.
11.5. m do
gal says n do
gal saysn b
ols
un ve d = n/m olsun. Bir
onceki
orne
ge g
ore
mZ/nZ Z/nZ olur. mZ/nZ grubunun yapsn bulalm. m tarafndan u
retildi
ginden
mZ/nZ grubu d
ong
useldir. Elemanlar da belli:
0, m, 2m, . . . , (d 1)m;
ya da
0, m, 2m, . . . , (d 1)m.
Bu elemanlarn herbiri di
gerinden farkl oldu
gundan tam tamna d tane eleman bulmus
olduk. Demek ki mZ/nZ grubu d
ong
usel ve d tane eleman var. Dolaysyla Z/dZ grubuna izomorfik olmaldr (Teorem 10.3).
Teorem 11.3. Eger m|n ise mZ/nZ Z/(n/m)Z olur.
Bu teoremin daha u
st d
uzey ve daha sk bir kantn verelim.
Kant: n = md olsun. S
u do
gal homomorfileri takip edelim:
Z mZ mZ/nZ.
Bu homomorfiye diyelim. Tanm gere
gi (x) = mx. Elbette o
rtendir. C
ekirde
gini
hesaplayalm:
Ker
=
=
{x Z : (x) = 0} = {x Z : mx = 0}
{x Z : n|mx} = {x Z : d|x} = dZ.
Demek ki, Teorem 10.10a g

ore, Z/dZ mZ/nZ olur.

11.6. Bir sonraki do
gal soru su: E
ger m says nyi b
olm
uyorsa, m Z/nZ grubunun yaps
nedir? Teorem 11.2ye g
ore bu grubun d
ong
usel oldu
gunu biliyoruz. Ayrca Lagrange
teoremine g
ore (Teorem 8.5), grubun eleman says nyi b
oler. Demek ki bir d|n icin,
m Z/nZ Z/dZ. Amacmz dyi n ve m cinsinden bulmak.
d = ebob(n, m) alabilece
gimizi g
orelim. m = dm1 ve n = dn1 olarak yazalm. (m1 , n) =
1 oldu
gundan, Teorem 10.25e g
ore m1 eleman Z/nZde tersinir olur. Demek ki
m1 Z/nZ = m1 Z/nZ = Z/nZ
olur. Ayrca d, nyi b
old
ug
u
nden, bir
onceki teoreme g
ore,
m Z/nZ = dm1 Z/nZ = d Z/nZ = dZ/nZ Z/n1 Z
olur. S
u teoremi kantladk:
1
Dikkat: m Z/nZ ile mZ/nZ arasnda (tanm itibariyle) bir ayrm g
ozetilmelidir. Birinci
grup m Z/nZ = {mx : x Z/nZ} anlamna gelir ama ikinci grup mZ/nZ = (mZ)/(nZ) =
{y : y mZ} = {mx : x Z} anlamna gelir. Neyse ki mx = mx oldu
gundan k
umeler
yandan e
birbirine esittir. Ote
ger m, nyi b
olmezse mZ/nZ yazlm pek hos karslanmaz,
cu
nk
u grup teoride G/H yazld
gnda Hnin Gnin altgrubu oldu
gu varsaym yaplr. Mesela
n = 4, m = 3 ise 3 Z/4Z = (1) Z/4Z = Z/4Z olur. Ama 4Z 3Z oldu
gundan 3Z/4Z
yazlmaz.
um
11.1. Bol
Gruplarnn Altgruplar
181
Teorem 11.4. d = ebob(n, m) olsun. O zaman

m Z/nZ Z/(n/d)Z
olur.
Bu teoremin de daha sk bir kantn verelim.
Kant: n = dn1 ve m = dm1 olsun. Asa
gdaki homomorfileri takip edelim:
Z Z/nZ m Z/nZ.
Bu homomorfilerin bileskesine diyelim.

orten bir homomorfidir. C
ekirde
gini hesaplayalm:
Ker
=
=
{x Z : (x) = 0} = {x Z : mx = 0} = {x Z : mx = 0}
{x Z : n|mx} = {x Z : n1 |m1 x} = {x Z : n1 |x} = n1 Z.
Demek ki, Teorem 10.10a g

ore, Z/n1 Z m Z/nZ olur.

11.7. m|n olsun. Demek ki mZ/nZ Z/nZ. Dolaysyla (Z/nZ)/(mZ/nZ) b
ol
um grubu
vardr. Bu grubun grup yapsn bulalm. Z/nZ d
ong
usel oldu
gundan (Z/nZ)/(mZ/nZ)
grubu da d
ong
useldir (bkz. Ornek
9.57). Ayrca Teorem 11.3e g
ore
|(Z/nZ)/(mZ/nZ)| = |Z/nZ|/|mZ/nZ| = n/(n/m) = m
olur. Demek ki
(Z/nZ)/(mZ/nZ) Z/mZ
olmaldr.
S
u teoremi kantladk:
Teorem 11.5. m|n ise
(Z/nZ)/(mZ/nZ) Z/mZ
olur.
Bu teoremin de daha sk bir kantn verelim.
Kant: Asa
gdaki homomorfileri takip edelim:
Z Z/nZ (Z/nZ)/(mZ/nZ).
Bileskeye diyelim. Bileskesini ald
gmz homomorfiler
orten oldu
gundan de
ortendir.
nin cekirde
gini hesaplayaca
gz. Ama
once notasyonumuzu sabitleyelim. x Z icin x
Z/nZ g
osterimi, xin Z/nZ grubu u
zerine tahmin edilen do
gal izd
usu
m
un
u simgeleyecek.
(Z/nZ)/(mZ/nZ) g
Ayrca, x Z/nZ icin, x
osterimi, x elemannn (Z/nZ)/(mZ/nZ)
grubu u
zerine tahmin edilen do
gal izd
usu
m
un
u simgeleyecek. Demek ki her x Z icin
(x) = x.
mZ Ker icindeli
gi bariz cu
nk
u her x Z icin
= mx
=
(mx) = mx
0
olur. Di
ger icindeli
gi kantlayalm:
Ker
=
=
=
=
0} = {x Z : x mZ/nZ}
{x Z : x
{x Z : bir y Z icin x = my}
{x Z : bir y Z icin n|(x my)}
{x Z : m|x} = mZ.
Demek ki Ker = mZ ve Teorem 10.10a g

ore, Z/mZ (Z/nZ)/(mZ/nZ) olur.
Birazdan bu teoremdeki anafikri s

om
ur
up cok daha genel bir teorem kantlayaca
gz.
(Bkz. Teorem 11.6.)

um
11. Bol
Daha Fazla
Grubu Uzerine
182
11.2
B
ol
um Gruplarnn B
ol
um Gruplar
G bir grup ve H G olsun. G/Hnin bir normal altgrubunu alalm. Teorem

11.1e gore bu normal altgrup, bir H K G icin K/H bicimindedir. Dolaysyla G/H grubunu K/H grubuna bol
up, (G/H)/(K/H) grubunu bulabiliriz. Okurun icinden gereken sadelestirmeyi yapp (!)
(G/H)/(K/H) G/K
yazmak geciyorsa, okur kendini icg
ud
ulerine braksn yanlmayacaktr:
Teorem 11.6. H G olsun. H K G olsun. Bu durumda K/H G/H
oldugunu biliyoruz.
(G/H)/(K/H) G/K
(G/H)/(K/H) eleolur ve bu iki grup arasnda x
G/K elemannn x
manna g
ot
uren dogal bir izomorfi vardr.
Kant: Once
notasyon konusunda anlasalm: Eger x G ise x
G/K eleman xin G/K grubundaki dogal izd
usu
m
un
u, x G/K eleman xin G/H
grubundaki dogal izd
usu
m
un
u ve G/H ise,
(G/H)/(K/H) eleman nn (G/H)/(G/K) grubundaki dogal izd
usu
m
un
u temsil edecek. Simdi
G G/H (G/H)/(K/H) dogal homomorfilerini izleyelim: x G eleman once x G/H elemanna gider, ardndan da ikinci homomorfiyi takip
elemanna gider. Bu iki homomorfinin bileskesine diyelim. Demek
ederek x
ki
.
(x) = x
Bu homomorfilerin bilesimi bir homomorfidir. Ayrca bileskesi alnan homomorfiler orten oldugundan de ortendir. nin cekirdegini hesaplamak farz
oldu:
Ker =
=
=
=
=
=
=
=
{x G : (x) = 1}
= 1}
{x G : x
{x G : x K/H}
{x G : oyle bir y K var ki x = y olur}
{x G : oyle bir y K var ki xy 1 H olur}
{x G : oyle bir y K var ki x Hy olur}
{x G : x HK}
{x G : x K} = K
Teorem 10.10a gore, G/K Im = (G/H)/(K/H) olur.
Kantmzn aynen Teorem 11.5in kant gibi olduguna dikkatinizi cekerim.
Notlar ve Ornekler
um
um
11.2. Bol
Gruplarnn Bol
Gruplar
183
11.8. Q/Z elbette R/Znin bir altgrubu. Yukardaki teoreme g

ore (R/Z)/(Q/Z) R/Q olur.
11.9. Asa
gdaki teorem, t
umevarma izin verdi
ginden, sonlu p-gruplarn analizinde cok
onemli
olabilir.
Teorem 11.7. p bir asal ve G sonlu bir p-grubu olsun. O zaman Gnin Ai+1 /Ai Z/pZ
onermesini saglayan
A0 = 1 < A1 < . . . < An = G
normal altgruplar vardr.
Kant: Teorem 8.10a ya da 14.6ya g
ore Z(G) = 1 olur. Cauchy Teoremine g
ore
Z(G)de derecesi p olan bir eleman vardr. Bu elemanla u
retilmis grup elbette p elemanldr, dolaysyla Z/pZ grubuna izomorftur, ve merkezde oldu
gundan G-normaldir.
Bu altgruba A1 diyelim. |G| u
zerine t
umevarmla, G/A1 grubunun istenen
ozelli
gi sa
glayan
normal altgruplar vardr. Teorem 11.1e g
ore bu altgruplar A1 Ai G icin, Ai /A1
olarak yazabiliriz. Demek ki, Teorem 11.6ya g
ore
Z/pZ (Ai+1 /A1 )/(Ai /A1 ) Ai+1 /Ai
olur. Istedi
gimiz kantlanmstr.
n
Sonu
c 11.8. p bir asalsa p elemanl bir grubun her i = 0, 1, . . . , n icin p elemanl bir
altgrubu vardr.
11.10. G bir abel grubu olsun. H < G, Gnin maksimal bir (
oz)altgrubu olsun. (Maksimal
ozaltgrup olmayabilir ama biz oldu

gunu varsayyoruz.) Bu, Teorem 11.1den dolay,
G/Hnin sadece iki altgrubu var anlamna gelir. Teorem 10.6ten dolay, bir p asal icin
G/H Z/pZ olur. Dolaysyla Alstrma 5.7 ve Ornek

9.48e g
ore, b
ol
un
ur bir gru
bun maksimal
ozaltgrubu yoktur. Orne
gin Q grubunun maksimal altgrubu yoktur. Ote
yandan Q grubunun, 1i (ya da 0dan farkl herhangi bir eleman) icermeyen altgruplar arasnda maksimal olan vardr (ve birkac tane vardr; bir baska deyisle Qnun 1i
icermeyen
oyle altgruplar vardr ki bu altgruplardan daha b
uy
uk her altgrup 1i icerir).
Okur alstrma olarak bu altgrubu bulmaya calsabilir. (Bkz. Teorem F.3.)
11.11. Burada yukardaki soruyu yantlayalm. Q grubunun 1icermeyen en az bir altgrubu
vardr, mesela {0} altgrubu. 2Z bir baskasdr. Q grubunun 1i icermeyen altgruplar
arasnda en b
uy
uklerinin oldu
gunu kantlayaca
gz. B
oyle bir altgrup, 1/2, 1/3 gibi
saylar da iceremez elbet. S
oyle bir tanm yapalm:

{a
}
A=
: a 2Z, b 2Z .
b
Yani A pay cift paydas tek olan kesirli saylar olsun. Bu k
ume toplama ve ckarma
altnda kapaldr ve bosk
ume de
gildir, dolaysyla bir altgruptur. 1i icermedi
gi bariz,
hatta hicbir tek tamsayy icermedi
gi bariz. Ama A cift tamsaylar icerir S
imdi A < B
olsun. Bnin 1i icerdi
gini kantlayaca
gz. Bden Ada olmayan bir eleman alalm: u/v.
Pay ve payday sadelestirilmis olarak alalm. O zaman u cift say olamaz, cu
nk
u aksi
halde v de cift say olmak zorunda olurdu. u/v elemann kendisiyle v defa toplayarak
u B varsaymn yapabiliriz. u = 2u1 + 1 olarak yazalm. 2u1 2Z A oldu
gundan,
1 u 2u1 B olur ve b
oylece istedi
gimiz kantlanms olur.
Okur, yukarda 2 ile yapt
gmz rastgele bir p asal icin yapabilir. Ayrca alstrma olarak
Q/A grubunun grup yapsn anlamaya calsabilir. Birkac ipucu: Q b
ol
un
ur oldu
gundan,
Q/A elbette b
ol
un
ur bir gruptur. E
ger Ay p asal icin tanmlamssak, Q/A grubunun
her eleman bir p-elemandr. Ayrca Q/Ann her
ozaltgrubu sonludur ve bir n N icin
Z/pn Z grubuna izomorftur. Zp olarak g
osterilen bu gruba Pr
ufer p-grubu ad verilir.
12. Direkt ve Yardirekt

C
arpmlar
12.1
Grubun Kartezyen C
Iki
arpm
Eger G1 ve G2 iki grupsa, G1 G2 k

umesini bir gruba don
ust
urmeyi biliyoruz.
Bunun icin carpm (olabilecek en dogal bicimde),
(a, b)(c, d) = (ac, bd)
olarak tanmlamak yeterli. Bu altbol
umde ters problemi ele alacagz, yani bir
grubun hangi kosullarda G1 G2 t
ur
unden bir gruba izomorfik oldugunu bulacagz.
Once
G = G1 G2 grubu u
zerine bir iki kelime soyleyelim.
H1 = G1 {1} ve H2 = {1} G2
tanmlarn yapalm. O zaman
H1 G1 , H2 G2
onermeleri ve dolaysyla
G = G 1 G 2 H1 H2
onermesi dogrudur. Bunlarn kolay kantn okur teyit edebilir. Ayrca, kolayca
kantlanabilece
gi u
zere,
(1)
H1 G, H2 G, G = H1 H2 , ve H1 H2 = 1
olur1 . Simdi, (1) kosullarn saglayan H1 ve H2 altgruplarnn varlgnn, G

grubunun H1 H2 grubuna izomorf olmas icin yeterli oldugunu gorecegiz.
En sondaki 1, G = G1 G2 grubunun tek elemanl altgrubunu simgelemektedir, yani
{(1, 1)} anlamnadr.
1
186
12. Direkt ve Yardirekt C

arpmlar
G bir grup olsun. Diyelim Gnin H1 ve H2 altgruplar (1) kosullarn

saglyor. O zaman, H2 normal bir altgrup oldugundan, h1 H1 ve h2 H2
icin,
1
1 1
h1
1 h2 h1 h2 = (h1 h2 h1 )h2 H2 H2 H2
olur; benzer sekilde
1
1 1
h1
1 h2 h1 h2 = h1 (h2 h1 h2 ) H1 H1 H1
oldugundan,
1
h1
1 h2 h1 h2 H1 H2 = 1
1
olur; buradan da once h1
1 h2 h1 h2 = 1, sonra
(2)
h1 h2 = h2 h1
ckar. Simdi
(h1 , h2 ) = h1 h2
kuralyla tanmlanms
: H1 H2 G
fonksiyonuna bakalm. H1 H2 = G oldugundan bu fonksiyon ortendir. Ayrca
(2)den dolay bir homomorfidir:
((h1 , h2 )(h1 , h2 )) = (h1 h1 , h2 h2 ) = h1 h1 h2 h2
= h1 h2 h1 h2 = (h1 , h2 )(h1 h2 ).
nin cekirdegini hesaplayalm:
Ker =
=
=
=
=
=
{(h1 , h2 ) H1 H2
{(h1 , h2 ) H1 H2
{(h1 , h2 ) H1 H2
{(h1 , h2 ) H1 H2
{(h1 , h2 ) H1 H2
{(1, 1)}.
: (h1 h2 ) = 1}
: h1 h2 = 1}
: h1 = h1
2 }
: h1 = h1
2 H1 H2 = 1}
: h1 = h1
2 = 1}
Demek ki ayrca birebirmis. Boylece H1 H2 G izomorfisi kantlanms

oldu. Kantladgmz bir teorem olarak yazalm.
Teorem 12.1. G grubunun H1 ve H2 altgruplar
(1)
H1 G, H2 G, G = H1 H2 , ve H1 H2 = 1
onermelerini saglyorsa,
G H1 H2
olur.
12.1. Iki Grubun Kartezyen C

arpm
187
Varsaymlardan G = H1 H2 kosulunu atarsak da bir sonuc elde ederiz.

Teorem 12.2. Bir grubun H1 ve H2 altgruplar birbirlerini normalize ediyorsa
ve H1 H2 = 1 ise, o zaman
H1 , H2 = H1 H2 H1 H2
olur.
Kant: H1 , H2 = H1 H2 esitligini biliyoruz. Bir onceki teoremde G = H1 H2
alalm.

Hemen bir uygulama gorelim.
Sonu
c 12.3. G bir abel grubu, n ve m birbirine asal pozitif dogal saylar ve
her g G icin g nm = 1 olsun.
G[n] = {g G : g n = 1} ve G[m] = {g G : g m = 1}
tanmlarn yapalm. O zaman G G[n] G[m] olur.
Kant: Once,
her g G icin g n G[m] ve g m G[n] oldugunu gorelim. Sonra,
Bezout Teoremine gore nu + mv = 1 esitligini saglayan u, v Z tamsaylar
oldugunu farkedelim. Simdi her g G icin,
g = g 1 = g nu+mv = (g n )u (g m )v
olur. Demek ki G = G[m]G[n]. Teorem 12.1i uygulayabilmek icin son olarak
G[n] G[m] = 1 esitligini kantlamamz lazm. Bu da kolay: Eger g n = g m = 1
ise,
g = g 1 = g nu+mv = (g n )u (g m )v = 1
olur.
Sonu
c 12.4. G, sonlu eksponentli bir abel grubu olsun. Her p asal icin
G[p ] = {g G : bir i N icin g p = 1}
i
tanmn yapalm. O zaman

G[p ] G ve sadece nyi b
olen p asallar icin
G[p ] = 1 olur. Ve G p G[p ] olur.

Kant: exp G = n olsun. Tabii sadece nyi bolen p asallar icin G[p ] = 1
olur; dolaysyla nyi bolen farkl asallara p1 , . . . , pk dersek, onermeyi
G G[p
1 ] . . . G[pk ]
olarak yazabilirdik.
188

arpmlar
Eger n says pi ye bol

un
uyorsa ama pi+1 e bol
unm
uyorsa, m = n/pi tanmn yaparak, Sonuc 12.3ten
G G[pi ] G[m]
elde ederiz. G[pi ] = G[p ] oldugundan, sonuc t
umevarmla kolaylkla kantlanr.

Bu teoremin bir benzeri daha genel olarak burulmal abel gruplar icin
dogrudur, bkz. Sonuc 12.9.
Notlar ve Ornekler
12.1. Alt 1 = {Id1 }, Alt 2 = {Id2 }, Alt 3 = {Id3 , (1 2 3) (1 3 2)} gruplar basit gruplardr.
Ama Alt 4 basit birgrup de
gildir;
orne
gin,
{Id4 , (1 2)(3 4), (1 3)(2 4), (1 4)(2 3)} Alt 4
olur. Ama Alt 5 ve sonras basittir. S
imdi bu teoremi kantlayaca
gz.
Sonu
c 12.5. n 5 icin Alt n basit bir gruptur.
Kant: H, Alt nnin minimal bir normal altgrubu olsun. H =
Alt n varsaymn yapalm. Sym n rastgele bir makas olsun. H Alt n olur. E
ger H = H ise, H,
Sym n = Alt n, tarafndan normallenir. Bu durumda Teorem 9.4e g
ore H = Alt n
olur. Bundan b
oyle her makas icin H = H varsaymn yapalm. H minimal normal
altgrup oldu
gundan, H H = 1 olur. Demek ki H ile H nn elemanlar birbirleriyle
de
gisirler. Dolaysyla
H, H = H H
olur. Ama bu altgrup hem Alt n tarafndan hem de tarafndan,dolaysyla Sym n tarafndan normallenir. Gene Teorem 9.4e g
ore Alt n = H H olur. Demek ki |H|2 =
n!/2 ve dolaysyla |H| bir cift say olmak zorunda. Demek ki Hde derecesi 2 olan bir h
eleman vardr. Bu eleman makaslarn carpmdr. E
ger y bu makaslardan biri olarak
alrsak, h = h ve dolaysyla h H H = 1 olur. C
eliski.
12.2
C
ok Sayda Grubun Direkt Toplam
Verilmis bir (Gi )iI grup ailesiyle

osterdigimiz bir grup yaI Gi olarak g
ratmstk. Anmsatalm. K
ume olarak tanm soyleydi:
{
}
Gi = (gi )iI
Gi : {i I : gi = 1} sonlu .
I
Kolaylk acsndan (gi )iI elemann (gi )i olarak gosterelim. C

arpm tahmin
edildigi gibi:
(gi )i (hi )i = (gi hi )i .
Simdi G = I Gi ve her j I icin

Hj = {(gi )i G : her i I icin eger i = j ise gi = 1}
12.2. C
189
tanmlarn yapalm. Yani Hj k

umesi, belki jinci terim dsnda, her terimi 1
olan elemanlardan olussun. Her j I icin, Gj Hj G ve
G=
Gi
Hi
oldugu bariz olmal. Ayrca her j I icin

(3)
Hj G,
(4)
G = Hi : i I
ve
(5)
Hj Hi : i I \ {j} = 1
olur. (3) bariz olmal. (4) de zor degil, cu

nk
u G = I Gi grubunun bir g = (gi )i
elemannda sonlu sayda 1den farkl terim vardr. Eger i1 , . . . , in gostergecleri
icin gi1 = 1, . . . , gin = 1 ve diger gostergecler icin terimler 1 ise, g Hi1 Hin
olur. (5)i kantlayalm: Hi : i I \ {j} altgrubunun her elemannn jinci
koordinat 1dir; ama Hj grubunun jinci koordinat dsnda her koordinat
1dir; demek ki kesisimdeki bir elemann t
um koordinatlar 1dir, yani kesisim
1dir.
C
ogu zaman (5)i baska t
url
u yazmak daha kullansl olur. (5) ile su kosul
esdegerdir:
Eger i1 , . . . , in I farkl g
ostergeclerse, hi1 Hi1 , . . . , hin Hin ise ve
hi1 hin = 1 ise hi1 = . . . = hin = 1 olur.
Bu iki kosulun esdeger oldugunun kant cok kolaydr: Eger 1 = i hi ise, her
j icin,
h1
=
hi Hj Hi : i I \ {j} = 1,
j
i=j
dolaysyla hj = 1 olur. Diger istikamet de kolay.

Simdi problemi tersten ele alalm. G herhangi bir grup olsun. Gnin
bir
(Hi )iI altgrup ailesi verilmis olsun. (3), (4) ve (5) kosullarnn G
I Hi
olmas icin yeter kosullar oldugunu kantlayalm. Bunun icin once i = j ve
hi Hi , hj Hj icin hi hj = hj hi esitligini kantlamalyz. (5)ten dolay
Hi Hj = 1 oldugundan, bu aynen bir onceki altbol
umdeki gibi (3) kullanla
rak kantlanr (bkz. Ornek
9.9): [Hi , Hj ] Hi Hj = 1. Simdi
((hi )i ) =
hi
190

arpmlar
kuralyla tanmlanms
:
Hi G
fonksiyonuna bakalm. hi ler arasnda sonlusayda 1den farkl eleman oldugundan ve hi ler aralarnda degistiginden, i hi carpm anlamldr, sonucta
sonlu sayda eleman carplmaktadr. elbette bir homomorfidir ve (4)ten
dolay orten bir homomorfidir. Birebir oldugu da, yukarda
(5)e esdeger oldugu
kantlanan onermeden ckyor: Eger 1 = ((hi )i ) = i hi ise, her j icin hj = 1

olur.
Teorem 12.6. Eger bir G grubunun (Hi )i altgrup ailesi (3), (4) ve (5) kosullarn saglyorsa
hi
((hi )i ) =
form
ul
uyle tanmlanan :
Hi G fonksiyonu bir izomorfidir.
Teorem 12.7. Eger bir grubun birbirini normalize eden (Hi )i altgrup ailesi
Hj Hi : i I \ {j} = 1
kosulunu saglyorsa Hi : i I I Hi olur.

(5)
Bazen (Hi )i altgrup ailesi karsmza bir k

ume olarak ckar. Zaten bir onceki
teoremdeki Hi lerden ikisi esit olamayacaklarndan (hatta kesisemeyeceklerinden), teoremdeki aileyi bir k
ume olarak almak sonucu zayflatamaz. Bu durumu da kaydedelim:
Teorem 12.8. G bir grup ve X, elemanlar Gnin birbirini normalize eden
(baz) altgruplarndan olusan bir k
ume olsun. Diyelim birbirinden farkl her
H1 , . . . , Hn X ve her hi Hi icin h1 hn = 1 esitligi
ancak h1 = . . . =
hn = 1 icin dogru olabiliyor. Bu durumda H : H X HX H olur.
Bu teoremi burulmal abel gruplarna uygulayalm:
Sonu
c 12.9. G burulmal bir abel grubu olsun. Her p asal icin
tanmn yapalm. O zaman G[p ] G ve G p asal G[p ] olur.

i
Kant: G[p ] altk

umesinin bir altgrup oldugu bariz olmal. Teorem 4.10 ya
da Sonuc 10.23den dolay G[p ] altgruplar Gyi u
retir. Sabit bir q asal icin
G[p ] : p = q grubunun elemanlarnn dereceleri q asalna bol
unmezler.
Demek ki bu altgrubun G[q ] ile kesisimi 1dir. Teorem 12.6 istedigimiz izomorfiyi verir.
Notlar ve Ornekler
12.2. C
191
12.2. Ornek
9.55e g
ore Q/Z burulmal bir gruptur. G = Q/Z ve p bir asal olsun. O zaman
Sonuc 12.9de tanmlanan G[p ] altgrubu,
{ : = a/pn : n N, a Z}
grubuna, yani
{ : = a/pn : n N, a = 0, 1, 2, . . . , pn 1}
grubuna esittir. Dolaysyla Q/Z b
ol
um grubu bu altgruplarn direkt toplamna izomorftur. Bu kitapta arada bir s
ozedece
gimiz ve matematikte
onemli bir yer tutan G[p ]
gruplarna Pr
ufer p-grubu ad verilir ve bu altgruplar Zp olarak g
osterilir.
12.3. G bir abel grubu ve H G olsun. p bir asal olsun. Elbette H[p ] = G[p ] H olur.
12.4. G burulmal bir abel grubu H G olsun. Sonuc 12.9e ve bir
onceki
orne
ge g
ore,
Hp G[p ] altgruplar icin,
H
Hp
p
asal
olur. Elbette Hp = G[p ] H olur.

12.5. E
ger G = g, n elemanl d
ong
usel bir grupsa, her d|n icin Gnin d elemanl tek bir
altgrubu vardr:
g n/d = {xn/d : x G} = {x G : xd = 1}.

Bunun tersi de do
grudur:
Her d icin d elemanl en fazla bir altgrubu olan sonlu gruplar d
ong
useldir.
Kant: Onermeyi
grubun eleman says u
zerine t
umevarmla kantlayaca
gz, ne de
olsa altgruplarnn da ayn
ozelli
gi vardr. Teoremi
once asal saylarn kuvvetleri icin
kantlayalm. p bir asal, n N ve G grubunun pn eleman olsun. Merkezden derecesi
p olan bir a eleman alalm (Teorem 8.10 ya da 14.6). a grubu Gnin eleman says p
olan yeg
ane altgrubudur, demek ki triskadan olmayan her altgrubun altgrubudur, yani
a, triskadan olmayan her altgrubun elemandr. G/a grubu da
onermenin hipotezini
sa
glar. Demek ki t
umevarmla G/a grubunun d
ong
usel oldu
gunu anlarz. b G icin
G/a = b olsun. Demek ki G = ab. Ama a b. Demek ki G = b.
S
imdi Gnin eleman says bir asaln bir kuvveti olmasn. O zaman her p icin Gde
tek bir maksimal p-altgrubu vardr (iki tane olsa eleman saylar farkl olmak zorunda;
Sonuc 11.8den dolay da az sayda eleman olan di
gerinin icinde olmak zorunda, bu da
maksimallikle celisir). Dolaysyla maksimal p-altgruplar grubun t
um p-elemanlarndan
olusur. Buradan da grubun maksimal p-altgruplarnn direkt toplam oldu
gu anlaslr
(Alstrma 12.11). Ama her p-altgrubun d
ong
usel oldu
gunu bir paragraf
once kantladk. C
in Kalan Teoremine g
ore (Teorem 10.22) G d
ong
useldir.

12.6. G sonlu bir grup olsun. Eger |G|yi b
olen her d dogal says icin xd = 1 denkleminin
Gde en fazla d tane co
z
um
u varsa G d
ong
useldir.
Kant: Varsaym altgruplara gecti
ginden, grubun eleman says u
zerine t
umevarm ya
pabiliriz. Once
Gnin bir asal p says icin bir p-grubu oldu
gunu varsayalm. Diyelim
|G| = pn . Teorem 11.7ye g
ore Gnin pn1 elemanl bir H altgrubu vardr. T
umevarmla
H altgrubu, Gnin derecesi pn1 olan elemanlardan olusur. Dolaysyla G \ H k
umesinde derecesi pn1 den kcu
kesit bir eleman olamaz. E
ger g G \ H ise, gnin derecesi
tam tamna pn olmaldr ve dolaysyla Gyi u
retir.
S
imdi G bir p-grup olmasn. |G|yi b
olen asal bir p alalm. Gnin en fazla elemanl
bir p-altgrubunu alalm, diyelim P . Yukarda yaplandan dolay P d
ong
useldir. P nin
eleman says pn olsun. pn maksimal oldu
gundan, Gde derecesi pn den b
uy
uk eleman
olamaz, aksi halde bu elemann u
retti
gi altgrubun eleman says pn den b
uy
uk olurdu.
k
P d
ong
usel oldu
gundan, her k n icin P de xp = 1 denklemini sa
glayan tam pk
192

arpmlar
tane eleman vardr, demek ki Gnin derecesi pk olan t

um elemanlar P dedir. Bundan
da P nin Gnin p-elemanlarndan olustu
gu ckar. Buradan da grubun p-altgruplarnn
direkt toplam oldu
gu anlaslr (Alstrma 12.11). Her p-altgrubun d
ong
usel oldu
gunu
bildi
gimizden C
in Kalan Teoremine g
ore (Teorem 10.22) G d
ong
useldir.
Asagdaki sonuca ileride sk sk ihtiyacmz olacak. Aradan ckarmann tam

zaman.
Onsav
12.10. G bir grup, I bir g
ostergec k
umesi ve her i I icin Xi , Gnin
birbirini normalize eden bir altgrup k
umesi olsun. Ayrca
i, j I icin ya
Xi Xj ya da Xj Xi varsaymn yapalm. X = i Xi olsun. Eger her i

icin
H : H Xi =
H
HXi
oluyorsa
H : H X =
HX
olur.
Kant: Teorem 12.8yi kullanacagz. Farkl H1 , . . . , Hn X ve hj Hj icin
h1 hn = 1
olsun. Her Hj Xij olsun. Hipoteze gore, Xij lerden biri digerlerini kapsar,
diyelim Xik hepsini kapsyor. O zaman h1 hn = 1 esitligi H : H Xik
grubunda yer aldgndan, diger hipoteze gore H1 = . . . = hn = 1 olur.

Alstrmalar
)
(
)
(
sitliklerini kantlayn.
12.7. Z
I Z(Gi ) e
I Gi =
I Z(Gi ) ve Z
I Gi =
12.8. I ve J ayrk g
ostergec k
umeleri olsun. K = I J olsun. Son olarak (Gk )kK bir grup
ailesi olsun.
(
) (
)
Gk
Gi
Gj
K
izomorfisini kantlayn.
12.9. A icin (I ) ikiser ikiser ayrk g

ostergec k
umeleri olsun. J = A I olsun. Son
olarak (Gj )jJ bir grup ailesi olsun.
(
)

Gj
Gi
J
izomorfisini kantlayn. Ayn

onermeyi
yerine
ile kantlayn.
12.10. A = Q/Z olsun. Her p asal icin A[p ], Ann, derecesi pnin bir kuvveti olan elemanlardan olusan altk
umesi olsun.
A[pn ] = {q Q/Z : pn q = 0}
olsun. Ayrca A[pn ] ve A[p ] birer altgruptur. Ikincisine

Pr
ufer p-grubu denir. Elbette,
A[pn ] A[pn+1 ] A[p ] A
12.2. C
193
ve ayrca
A[p ] = {q Q/Z : bir n N icin pn q = 0} =
A[pn ]
nN
olur.
Q/Z =
A[p ]
asal
esitli
gini kantlayn. E
ger q = 1/6 ise, q elemannn p asallar icin A[p ] bilesenlerine
ayrn. (Bkz. Ornek

9.67.)
12.11. G burulmal bir grup olsun. Her p asal icin grubun p-elemanlarnn
k
umesinin bir altg
rup oldu
gunu varsayalm, diyelim Gp . Bu durumda G = pasal Gp oldu
gunu kantlayn.
(Bkz. Teorem 4.10.)
p
Direkt Toplamn Kategorik Ozelli

gi
(Hi )iI bir grup ailesi olsun. I Hi grubunun kategorik olarak adlandrlacak bir
ozelligi vardr. Bu paragrafta
ozelligini acklayacagz.
I Hi grubunun bu
Her j
I icin Hj den I Hi grubuna giden dogal bir gomme vardr: Eger h Hj
ise, ej (h) I Hi eleman, jinci koordinat h olan, diger koordinatlar 1 olan eleman
temsil etsin. Her i = j ve her hi Hi ve hj Hj icin
ei (hi )ej (hj ) = ej (hj )ei (hi )
esitligini biliyoruz.
Simdi rastgele bir G grubu ve bir (fi : Hi G)iI homomorfi ailesi alalm. Her
i = j ve her hi Hi ve hj Hj icin
fi (hi )fj (hj ) = fj (hj )fi (hi )
esitligini varsayalm. (hi )i I Hi icin
f ((hi )i ) =
fi (hi )
tanmn yapalm. Sadece sonlu sayda hi = 1 oldugundan ve carplan elemanlar aralarnda degistiginden, sagdaki ifade anlamldr. Boylece bir
f:
Hi G
I
fonksiyonu elde ettik. Bu fonksiyonun bir homomorfi oldugunu ve her i I icin

(6)
f ei = fi
esitligini kontrol etmek zor degildir. Ayrca (elbette) f homomorfisi (6) esitliklerini
saglayan biricik homomorfidir cu
nk
u (6), f nin her koordinatnda almas gerektigi
degeri soylemektedir.
194

arpmlar
Demek ki:
Teorem 12.11. (Hi )iI bir grup ailesi ve her j I icin ej : Hj I Hi dogal
g
omme olsun. O zaman
(
(
))
(Hi )i ,
Hi , ei : Hi
Hi
I
u
cl
us
un
un su
ozelligi vardr: Rastgele bir G grubu alalm. Her i = j ve her hi Hi
ve hj Hj icin
fi (hi )fj (hj ) = fj (hj )fi (hi )
esitligini saglayan bir (fi : Hi G)iI homomorfi ailesi alalm. O zaman
oyle bir
ve bir tane
f:
Hi G
I
homomorfisi vardr ki her i I icin

f ei = f i
olur.
Teoremdeki bir ve bir tane sozleri onemlidir, hafife alnmamaldr. Simdi yukardaki teoreme bir ek yapalm:
Teorem 12.12. (Hi )i bir grup ailesi, H bir grup ve (ei : Hi H)i bir homomorfi
ailesi olsun. Eger
((Hi )i , H, (ei : Hi H)i )
u
cl
us
u bir
onceki teoremdeki
ozelligi saglyorsa, o zaman H

I Hi olur. Ayrca
oyle bir g : H I Hi izomorfisi vardr ki her i I icin g ei = ei olur.
Kant: Yukardaki semadan takip edin. Teorem 12.11dan dolay

f ei = ei
esitliklerini saglayan bir
f:
Hi H
homomorfisi vardr. Kantlamak istedigimiz teoremin hipotezine gore

g ei = ei
12.2. C
195

g : H
Hi
homomorfisi vardr. Demek ki f g : H H homomorfisi her i I icin

(f g) ei = f (g ei ) = f ei = ei
esitligini saglar. f g : H H homomorfisinin sagladg bu esitligi IdH ozdeslik
fonksiyonu da saglar. Teoremdekibir ve bir tane nitelemesinden dolay f g = IdH
olmal. Benzer nedenden g f : I Hi I Hi fonksiyonu da birim fonksiyondur.
Boylece f ve gnin birbirinin tersi izomorfiler olduklarn kantladk.
Kartezyen C
arpmn Kategorik Ozelli
gi
(Hi )iI bir grup ailesi olsun. I Hi grubunun da kategorik olarak adlandrlacak
bir ozelligi vardr. Bu
gini acklayacagz.
paragrafta bu ozelli
Her j I icin I Hi grubundan Hj grubuna giden izd
usu
m fonksiyonu vardr:
j ((hi )i ) = hj . Bu fonksiyon elbette orten bir homomorfidir.
Simdi herhangi bir G grubu ve bir (i : G Hi )i homomorfi
ailesi alalm.
Amacmz her i I icin i = i esitli

gini saglayan : G I Hi homomorfisi
bulmak. Eger gercekten boyle bir varsa, ve g G icin
(g) = (hi )i
ise, o zaman (i )(g) = i (g), yani hi = i (g) olmal. Demek ki tek caremiz
(g) = (i (g))i
tanmn yapmak. Nitekim bu tanm istedigimiz ozellikleri saglar. Once

bunu bir teorem olarak yazalm. Sonra daha fazlasn ekleyecegiz.
usu
m
Teorem 12.13. (Hi )iI bir grup ailesi ve her j I icin j : I Hi Hj izd
fonksiyonu olsun. O zaman
(
(
))
(Hi )i ,
Hi , i :
Hi Hi
I
u
cl
us
un
un su
ozelligi vardr: Rastgele bir G grubu ve bir (i : G Hi )i homomorfi
ailesi alalm. O zaman
oyle bir ve bir tane
: G
Hi
I
196

arpmlar
homomorfisi vardr ki her i I icin

i = i
olur. homomorfisi her g G icin
(g) = (i (g))i
olarak tanmlanmstr.
Bu teoremdeki bir ve bir tane sozleri de onemlidir, simdi bu sozlerin onemini

gorelim:
Teorem 12.14. (Hi )i bir grup ailesi, H bir grup ve (i : H Hi )i bir homomorfi
ailesi olsun. Eger
((Hi )i , H, (i : H Hi )i )
u
cl
us
u bir
onceki teoremdeki
ozelligi saglyorsa, o zaman H I Hi olur. Ayrca
oyle bir g : H I Hi izomorfisi vardr ki her i I icin i = i g olur.
Kant: Yukardaki semadan takip edin. Teorem 12.13den dolay

i g = i
esitliklerini saglayan bir g : H
teoremin hipotezine gore
Hi homomorfisi vardr. Kantlamak istedigimiz
i f = i
f:
Hi H
homomorfisi vardr. O zaman f g : H H homomorfisi

i (f g) = i
esitligini saglar. f g : H H homomorfisinin sagladg bu esitlik IdH : H H
tarafndan da saglanr. Ama varsaymdaki biriciklikten dolay bundan f g = IdH
ckar. Benzer nedenden g f = IdI Hi olur. Demek ki f ve g birer izomorfidir.
12.3. Yardirekt C
arpm
12.3
197
Yardirekt C
arpm
Bir grubun iki altgrubunun direkt carpm olmas oldukca basit gruplarda
rastlanan bir durumdur. Bu altbol
umde cok daha sk rastlanan bir durumdan
sozedecegiz. G bir grup olsun. H, K G olsun. Diyelim K, Hyi normalize
ediyor, yani K NG (H). Bu durumda
H, K = HK = {hk : h H, k K}
esitligini ve H HK oldugunu biliyoruz. Bundan sonra yapacagmz icin Gyi
HK altgrubuna esit almann bir sakncas olmayacak, istersek G = HK varsaymn yapabiliriz. Demek ki HK grubunun her eleman bir h H ve k K
icin hk biciminde yazlabilir. Bir baska deyisle
f : (h, k) 7 hk
kuralyla tanmlanan H K k
umesinden HK grubuna giden fonksiyon orten
bir fonksiyondur. Ama birebir olmayabilir. Altbol
um 12.1de bu fonksiyonun
bir grup izomorfisi oldugu durumu ele almstk. Bu altbol
umde bu fonksiyonun
sadece birebir oldugu daha genel durumu ele alacagz.
f fonksiyonunda birebirligi bozann ne oldugu cok belli: H K altgrubunun
1 olmamas birebirligin on
undeki yegane engeldir. Nitekim eger a H K ise,
1
(ha, a k) ile (h, k) elemanlarnn f -imgeleri ayndr. Bundan boyle H K = 1
varsaymn yapalm. Bu durumda H K k
umesiyle (grubuyla degil!) HK altgrubu arasnda birebir ve orten bir esleme vardr. Amacmz HK altgrubunun
carpmasn f eslemesini kullanarak H K k
umesine cekmek, bir baska deyisle,
verilmis (h, k), (h1 , k1 ) H K elemanlar icin
f 1 (f (h, k)f (h1 , k1 )) H K
elemann bulmak. Nitekim bir grupla bir k
ume arasnda bir esleme varsa,
bu eslemeyi kullanarak grubun islemini k
ume u
zerinde tanmlayarak k
umeyi
bir gruba don
ust
urebiliriz; esleme de boylece bir izomorfi olur (bkz. Alstrma
10.79).
Bu amacla, h, h1 H ve k, k1 K elemanlar icin (hk)(h1 k1 ) carpmn
hesaplayalm:
(hk)(h1 k1 ) = hkh1 k1 = hkh1 k 1 kk1 = (hkh1 k 1 )(kk1 ).
Esitligin en sagndaki ifadenin birinci parantezindeki hkh1 k 1 eleman Hnin
bir eleman cu
nk
u K altgrubu Hyi normalize ediyor. k K icin
k : H H
fonksiyonu
k (h) = khk 1
198

arpmlar
olarak tanmlansn. Bildigimiz ve kantlamas kolay oldugu u

zere k Aut H
olur. Demek ki,
(hk)(h1 k1 ) = (hk (h1 ))(kk1 )
esitligi gecerlidir. Buradan hareketle H K k
umesi u
zerinde bir islem tanmlayabiliriz:
(h, k) (h1 , k1 ) = (hk (h1 ), kk1 ).
Boylece H K k
umesi HK grubuna izomorfik bir grup yapsna kavusmus
olur. Izomorfizma
da elbette f : (h, k) 7 hk fonksiyonuyla verilmistir.
Dikkat ederseniz yukarda tanmlanan carpm kartezyen carpmdaki carp
ma cok benziyor. Ikinci
koordinatta gercekten Kdaki carpmay kullanyoruz,
ama birinci koordinatta hh1 yerine h1 e hafif bir degisim uygulayarak hk (h1 )
yazdk. Eger k = IdH ise (yani k, Hnin elemanlaryla degisiyorsa, yani k
CK (H) ise), aynen kartezyen carpm elde ederiz. C
arpmada
kh1 = kh1 k 1 k = k (h1 )k
esitligini kullandgmz gozden kacmamal; ky h1 in solundan sagna gecirirken h1 e gereken don
usu
m
u uyguluyoruz.
Her k K icin tanmlanms olan k : H H otomorfilerine dikkatimizi
cevirelim konuyu daha soyut haliyle ele almadan once.
: K Aut H
fonksiyonunu
(k) = k
kuralyla tanmlanms olsun. nin bir grup homomorfisi oldugunu biliyoruz.
Sonuc olarak, HK grubunun carpm tablosu, H ve K gruplarnn carpm
ste bu olguyu
tablolar ve homomorfisi tarafndan tamamen belirleniyor. I
bir sonra paragraftan itibaren som
urecegiz. Ama once G yerine HK grubunu
alarak yukardaki varsaymlarmzn bir listesini ckaralm, ileride gerekecek:
(6)
G = HK, H G, K G, H K = 1.
Ters Problem. Simdi yukarda yaptklarmz unutmus gibi yapp problemi

tersten ele alalm. Ortada G grubu yok ama onun yerine K ve H gruplar
ve bir : K Aut H homorfisi verilmis olsun. k K icin (k) yerine k
yazmay tercih edecegiz2 . H K k
umesi u
zerine su islemi tanmlayalm:
(h, k)(h1 , k1 ) = (hk (h1 ), kk1 ).
2
Aksi halde ((k))(h) gibi bol parantezli ifadeler olusur, oysa f (k) yerine k yazarak bu
ifade k (h) olarak g
osterilebilir.
12.3. Yardirekt C
arpm
199
Bu islemin H K k
umesini bir gruba don
ust
urd
ugu
n
u kantlayacagz.
Once
birlesme ozelligini kantlayalm.
(h, k)((h1 , k1 )(h2 , k2 )) =
=
=
=
=
(h, k)(h1 k1 (h2 ), k1 k2 )

(hk (h1 k1 (h2 )), kk1 k2 )
(hk (h1 )k (k1 (h2 )), kk1 k2 )
(hk (h1 )(k k1 )(h2 ), kk1 k2 )
(hk (h1 )kk1 (h2 ), kk1 k2 ).
Diger yandan
((h, k)(h1 , k1 ))(h2 , k2 ) = (hk (h1 ), kk1 )(h2 , k2 ) = (hk (h1 )kk1 (h2 ), kk1 k2 ).
Ayn sonucu bulduk. Demek ki birlesme ozelligi saglanyor.
Simdi (1, 1) elemannn etkisiz eleman oldugunu gozlemleyelim:
(1, 1)(h, k) = (1 1 (h), 1 k) = (1 (h), k) = (IdH (h), k) = (h, k)
(cu
nk
u bir homomorfi oldugundan 1 = (1) = IdH olur) ve
(h, k)(1, 1) = (hk (1), k 1) = (h 1, k) = (h, k)
(cu
nk
u k bir homomorfi oldugundan k (1) = 1 olur) olur.
Son olarak bir (h, k) elemannn tersinin oldugunu kantlayalm, hatta daha
iyisini yapp tersini bulalm. Eger (h, k)nin ters elemanna (h1 , k1 ) dersek,
(1, 1) = (h, k)(h1 , k1 ) = (hk (h1 ), kk1 )
olmal. Demek ki k1 = k 1 ve h1 = (k )1 (h1 ) = k1 (h)1 olmal, yani
(h, k) elemannn tersi eger varsa
(k1 (h)1 , k 1 )
olmal. Son olarak (k1 (h)1 , k 1 ) elemannn (h, k) elemannn sagdan da
ters eleman oldugunu gosterelim:
(h, k)(k1 (h)1 , k 1 ) =
=
=
=
=
=
=
=
(hk (k1 (h)1 ), kk 1 )

(hk (k1 (h))1 , 1)
(h(k k1 )(h)1 , 1)
(hkk1 (h)1 , 1)
(h1 (h)1 , 1)
(h Id(h)1 , 1)
(hh1 , 1)
(1, 1).
200

arpmlar
Yukarda insa ettigimiz H K grubuna H ve Knn (bu srayla) ye

gore yar
carpm ad verilir ve bu grup H o K olarak yazlr. fonksiyonu
hep IdH degerini alan sabit fonksiyon oldugunda bildigimiz H K kartezyen
carpm grubunu elde ederiz, yani direkt carpm yardirekt carpmn ozel bir
halidir.
G = H o K grubunun H1 = H {1} ve K1 = {1} K altk
umelerine
bakalm. Elbette H1 K1 = 1 olur. Ayrca H1 , K1 G oldugu carpmn
tanmna baknca bariz olmal. H1 G olgusunu kantlamak da zor degil.
H1 K1 = G esitligi ise su hesaptan ckyor:
(7)
(h, 1)(1, k) = (h1 (1), 1 k) = (h, k).
Demek ki Gnin H1 ve K1 altgruplar (6)y saglyor.

H o K yarcarpmnda (eger bir karsklga neden olmayacaksa) (h, 1) yerine de h, (1, k) yerine de k yazlabilir; dolaysyla (7)den dolay (h, k) yerine
hk yazlabilir. Bu durumda carpmay
(hk)(h1 k1 ) = hkh1 k 1 kk1 = hk (h1 )kk1
olarak gosterebilriz. Ama tabii 1 = a H K ise, (1, a) elemanyla (a, 1)
eleman farkl elemanlar oldugundan, bu elemanlar a olarak gostermek yanls
olur; bu elemanlar srasyla 1a ve a1 olarak gostermek gerekir ki bu yazm
bicimi de kolaylkla hataya yol acabilir. Bu durumda Knn a elemann a gibi
baska bir simgeyle gostermek d
usu
n
ulebilir. Bir baska sorun da su olabilir: H
toplamsal, K carpmsal bir grupsa (hk)(h1 k1 ) = hkh1 k 1 kk1 = hk (h1 )kk1
yerine
(hk)(h1 k1 ) = (h + kh1 k 1 )kk1 = (h + k (h1 ))kk1
yazmak gerekir, ki bu yazm da tecr
ubesiz biri icin kafa karstrc olabilir.
Sonuc olarak hk yazlm kolaylklar saglasa da tehlikesiz degildir, dikkatle
kullanlmal. Matris carpmn bilen biri (h, k) elemann
(
)
k h
0 1
olarak gor
urse, Hnin toplamsal bir grup oldugu durumlarda carpm cok daha
kolay bicimde akla yerlesebilir:
(
)(
) (
)
k h
k1 h1
kk1 kh1 + h
=
;
0 1
0 1
0
1
ama tabii burada kh1 carpm k (h1 ) olarak d
usu
n
ulmeli. Okur bu asamada
Ornek 12.23e goz atabilir.

Artk teoremi yazabiliriz:
12.3. Yardirekt C
arpm
201
Teorem 12.15. H ve K birer grup ve : K Aut H bir homomorfi olsun.

(k) yerine k yazalm. O zaman,
(h, k)(h1 , k1 ) = (hk (h1 ), kk1 )
islemi G = H K k
umesini (H o K olarak yazlan) bir gruba d
on
ust
ur
ur.
Eger H1 = H {1} ve K1 = {1} K tanmlarn yaparsak, Gnin bu altk
umeleri (6)y saglarlar.
Aksine, bir G grubu ve Gnin (6)y saglayan H ve K altgruplar verilmis
olsun. O zaman bir : K Aut H homomorfisi icin G H o K olur.
Burada homomorfisini her k K ve h H icin ((k))(h) = khk 1 olarak
alabiliriz.

Ama dikkat, iki farkl ve icin H o K H o K olabilir. Alstrmalarda buna ornek gosterecegiz.
Eger nin ne oldugu belliyse ya da onemi yoksa, o zaman H o K yerine
H o K yazlr.
H G olsun. Eger bir K G icin G = H o K oluyorsa, Knn Hnin bir
t
umleyeni oldu
gu soylenir; Hnin de Gde ayr
st
g soylenir.
Notlar ve Ornekler
12.12. H K grubunun bir yarcarpm oldu
gunu s
oylemistik. Bunun icin H o K grubunun
insasnda her k K icin k = IdH almak yeterli.
12.13. H herhangi bir abel grubu olsun. Hnin otomorfisi her h H icin (h) = h1
form
ul
uyle verilsin. K = {IdH , } olsun. : K Aut H do
gal g
omme fonksiyonu
olsun. B
oylece H o K grubu elde ederiz. Grubun elemanlarn h H ve = 0, 1 icin
h biciminde yazabiliriz. C
arpma su kuralla belirlenir:
h = h1 .
Dolaysyla
+1
(h )(h1 1 ) = (hh
1 )
olur. Ama tabii ayrca 2 = 1 olur.

E
ger H = Z/nZ ise, elde edilen grubun D2n dihedral grubuna izomorf olur.
12.14. Yukardaki alstrmay tersten ele alalm. G = D2n olsun. Once

bu grubun yapsn
anmsayalm:
D2n = r, s : rn = s2 = 1, srs = r1 .
Ya da so
yle:
D2n = {ri s : i = 0, 1, . . . n 1, = 0, 1}
ve carpma r = s = 1 ve sr = r1 s iliskileriyle belirlenmistir.
R = r Z/nZ ve S = s Z/2Z olsun. [D2n : R] = 2 oldu
gundan, R D2n olur.
Ama bunu so
yle de g
orebiliriz: r R oldu
gundan r, Ryi normalize eder; s1 rs = srs =
r1 ss = r1 oldu
gundan s1 ri s = (s1 rs)i = (r1 )i = ri olur ve dolaysyla s de Ryi
normalize eder; hem r hem de s tarafndan normalize edilen R, D2n = r, s tarafndan
da normalize edilir.
(6)daki her sey sa
glanmstr, dolaysyla D2n = R o S olur. Snin 1den farkl eleman
Rnin elemanlarn esleniklik altnda ters cevirdi
ginden, bu aynen bir
onceki
ornektir.
n
202

arpmlar
12.15. G = Sym 3 olsun. H = {Id3 , (1 2 3), (1 3 2)} Z/3Z ve K = {Id2 , (1 2)} Z/2Z
olsun. O zaman G = H o K olur. Bu
orne
gin bir
onceki
orne
gin n = 3 durumu oldu
gu
g
ozden kacmasn.
12.16. G = Sym n olsun. Teorem 3.2ye g
ore
K = {Id4 , (1 2)}
icin, G = Alt n o K olur.
12.17. Alt 4 altgrubunun kendisi de baska altgruplarn yarcarpmdr. Nitekim,
H1 = {Id4 , (1 2)(3 4), (1 3)(2 4), (1 4)(2 3)}
ve
K1 = (1 2 3)
ise Alt 4 = H1 o K1 olur. Okur bunun neden b
oyle oldu
gunu kantlayabilir ama sanrz
bir sonraki
ornek buna ve bundan
onceki
orneklerin hepsine birden acklk getirecek.
12.18. H G olsun. [G : H] = p bir asal olsun. G\H k
umesinde derecesi p olan bir k elemannn
oldu
gunu varsayalm. O zaman k H = 1 olmak zorundadr (bkz. Ornek
5.31) ve
dolaysyla G = HK olur. Bu durumda G = H o K olur. Yukardaki her yarcarpm
o
rne
gi bu olgunun bir sonucudur.
12.19. = (1 2 3), = (4 5 6) Sym 6 olsun. Bu iki eleman Z/3Z Z/3Z grubuna izormorf
bir altgrup u
retirler. = (1 4)(2 5)(3 6) olsun. Z/2Z ve = ve = olur.
Demek ki eleman , altgrubunu normalize eder.
G = , , = , o (Z/3Z Z/3Z) o Z/2Z
olur.
oldu
gundan,
( 1 ) = ( 1 )1 ve () =
G = 1 o Sym 3 Z/3Z
olur. Ayrntlar okura brakyoruz.

12.20. Yukardaki
orne
gi kolaylkla cesitlendirebiliriz: = (1 2 3), = (4 5 6), = (7 8 9)
Sym 9 olsun. Bu elemanlar H (Z/3Z)3 grubunu u
retirler. S
imdi H grubunun bu
u
reteclerini esleniklik etkisiyle karan, dolaysyla Hyi normalize eden su elemana bakalm: = (1 4 7)(2 5 8)(3 6 9). Kolaylkla g
or
ulece
gi u
zere,
G = , , , = , , o (Z/3Z)3 o Z/3Z
olur.
CG () = , Z/3Z Z/3Z
oldu
gunun kantn okura brakyoruz.
12.21. G bir grup olsun. Inn : G Aut G homomorfisini anmsayalm: Inng (x) = gxg 1 .
B
oylece G o Inn G grubunu elde ederiz. Bu grubun elemanlar G G k
umesinin elemanlardr ve carpm so
yle yaplr:
(g, h)(x, y) = (g Innh (x), hy) = (ghxh1 , hy).
12.22. G bir grup, n > 0 bir do
gal say olsun. Gn grubunun elemanlarnn koordinatlarn belli
bir Sym n elemanna g
ore de
gistirmek Gn grubunun bir otomorfisini verir:
(g1 , . . . , gn ) = (g(1) , . . . , g(1) ).

B
oylece Sym n Aut G ve bu sayede Gn o Sym n elde ederiz. E
ger H Sym n ise,
Gn o H grubu da ayn y
ontemle tanmlanr. Tabii burada {1, . . . , n} k
umesi icin yaplan
sonlu(
ya da sonsuz
herhangi
bir
X
k
u
mesi
i
c
in
de
yaplabilir;
o
zaman
her H Sym X
)
(
)
icin
G
o
H
ve
G
o
H
gruplarn
elde
ederiz.
x
x
xX
xX
n
12.3. Yardirekt C
arpm
203
12.23. p bir asal, K = Z/pZ ve K = Z/pZ \ {0} olsun. K toplama altnda, K carpma altnda
bir gruptur3 . Her k = 1, . . . , p 1 icin k (x) = kx form
ul
u bir k : K K otomorfisi
verir ve : K Aut K bir grup homomorfisidir. B
oylece K o K grubunu elde
ederiz. C
arpma so
yledir:
(x, y)(z, t) = (x + yz, yt).
Matrisleri bilenler, bu grubun
{(
y
0
x
1
}
: x K, y K
grubu oldu
gunu farkedeceklerdir.
S
imdi bu
orne
gi biraz de
gistirelim. i : x 7 xi form
ul
u K grubunun bir andomorfisini verir. Dolaysyla i = i : K Aut K bir grup homomorfisidir. B
oylece
K o i K grubunu elde ederiz. C
arpma bu sefer so
yledir:
(x, y)(z, t) = (x + y i z, yt).
E
ger i = 1 ise bir
onceki
orne
gi elde ederiz. E
ger i = 0 ise direkt carpm elde ederiz.
Buradaki ileri {0, 1, . . . , p 2} arasndan secmek yeterlidir, daha do
grusu iyi mod
ulo
p 1 almak yeterlidir, cu
nk
u her y K icin Fermatnn K
ucu
k Teoreminden dolay
(Teorem 9.7) y p1 = 1 olur.
i : (x, y) 7 (x, y i ) fonksiyonu K o i K grubundan K o K grubuna giden bir homomorfidir, nitekim
i ((x, y)(z, t)) = i (x + y i z, yt) = (x + y i z, y i ti )
ve
i (x, y)i (z, t) = (x, y i )(z, ti ) = (x + y i z, y i ti )
olur. Daha genel olarak, i : (x, y) 7 (x, y i ) fonksiyonu K o ij K grubundan K o j K
grubuna giden bir homomorfidir. Bu homomorfinin cekirde
gi
Ker i = {(0, y) : y i = 1}
olur elbette. Demek ki i nin bir izomorfi olmas icin (i, p1) = 1 olmaldr cu
nk
u ancak
bu durumda Ker i = {(0, 1)} olur. Demek ki e
ger i (Z/(p 1)Z) icin k = ij oluyorsa
i , K o k K ile K o j K gruplar arasnda bir izomorfidir.
12.24. Her p asal ve her k N icin (1 + p)k 1 + pk mod p2 ve (1 + pk)p 1 mod p2
olur. Binom aclmn kullanarak bu esitlikleri kantlamak oldukca kolaydr. (Hatta e
ger
p = 2 ise (1+pk)p 1 mod p3 olur.) Dolaysyla k (x) = (1+pk)x kuralyla tanmlanms
fonksiyon Z/p2 Z grubunun derecesi p olan bir otomorfisidir. Buradan eleman says p3
olan Z/p2 Z o k grubunu elde ederiz. k = 0, 1, . . . , p 1 alnabilir. E
ger k = 0 ise elde
edilen grup Z/p2 Z Z/pZ abel grubudur ama aksi halde grup abel de
gildir. Grubun
isleminin aclm so
yledir:
= (a + (1 + pk)b c, bd).
b
(a, b)(c, d)
Bu arada k = 1k esitli
gine dikkatinizi cekeriz.
Bilenler icin: Bu
orne
gin bir ksm herhangi bir K cismi icin de gecerlidir. Mesela kky
Q, R alabilirsiniz.
13. Abel Gruplar

Bu bol
umde amacmz en basit gruplar olarak addedilebilecek olan abel gruplarn anlamaya calsmak. Grubu bazen carpmsal yazlmla yazacagz cu
nk
u genel olarak abel gruplar abel olmayan gruplarn altgruplar olarak, yani
carpmsal yazlmla belirirler. Ama okur kantladgmz her sonucu carpmsal
dilden toplamsal dile cevirmelidir.
Ne yazk ki Abel gruplarn snflandrmak m
umk
un degildir; konu matematigin temelleriyle ve k
umeler kuramnn kabul edilen aksiyomlaryla yakn
iliskidedir. T
um abel gruplar snflandramasak da bircok abel grubunu snflandracagz, sonlu ya da bol
un
ur abel gruplarn mesela. Hatta cok daha faz
lasn yapacagz. Bazen Zorn Onsavn

kullanmak zorunda kalacagz. Ihtiyac
olan okur icin kitabn ekinde Zorn Onsavna

uzunca bir yer ayrdk.
Burada kantlananlarn hepsi cok daha genel bir kapsamda (tek u
retecli
bolgeler u
zerine mod
uller kapsamnda) ve ayn yontemlerle kantlanabilir ve
daha sonraki ciltlerde kantlayacagz. Ama okurlar o kadar bekletmenin dogru
olmayacagn d
usu
nd
uk.
Her ne kadar bu kitabn varsaym degilse de temel lineer cebir bilgisi olan
yandan bu kitabn okubir okur, bu bol
um
u cok daha rahat okuyacaktr. (Ote
runun, hele hele kitabn bu asamasna kadar gelebilmis bir okurun temel lineer
cebir bildigi de bir baska gercektir.) Gelecekte bu kitapta bu bol
ume esasl bir
bicimde ihtiyacmz olmayacagndan okur ilk okuyusta bu bol
um
u atlayabilir.
13.1
Serbest Abel Gruplar
13.1.1
Znin Direkt Toplamlar
I Z gruplar, tabiri caizse, diger t

um abel gruplara tepeden bakan gruplardr
cu
nk
u bu gruplardan t
um abel gruplarna giden ve istedigimiz t
um makul
degerleri alan homomorfiler bulmak m
umk
und
ur. Bunun nedeni de I Z grubunda xy = yx dsnda, daha dogrusu x+y = y +x dsnda elemanlar arasnda
hicbir iliski bulunmamasdr. (Hatrlarsanz bir grupta elemanlar arasnda ne
kadar cok iliski varsa, o gruptan baska gruplara giden homomorfiler bulmak o
kadar zordur.)
206
13. Abel Gruplar
En basit ornekten baslayalm; Inn sadece bir eleman olsun, yani bu t

ur
gruplarn en basiti olan Z grubuna bakalm. Rastgele bir G grubu ve bu G
grubundan rastgele bir eleman secelim. O zaman Zden Gye giden ve Znin 1
elemann Gnin g elemanna got
uren bir ve bir tane homomorfi vardr. 1i gye
got
urd
ugu
ne gore, bu homomorfinin n tamsaysn g n elemanna got
urmekten
baska caresi yoktur, yani homomorfi
n 7 g n
kuralyla belirlenir. Sonuc olarak, Gde ne kadar eleman varsa Zden Gye giden
o kadar homomorfi vardr. Bunu Ornek

10.17da da gorm
ust
uk.
Simdi isler biraz daha zorlassn, bu sefer Ida iki eleman olsun, yani Z Z
grubunu ele alalm. e1 = (1, 0) ve e2 = (0, 1) tanmlarn yapalm. Z Z
grubunun her eleman bir ve bir tane n, m tamsay cifti icin ne1 + me2 olarak
yazlr, nitekim,
(n, m) = (n, 0) + (0, m) = n(1, 0) + m(0, 1) = ne1 + me2
olur. Dolaysyla eger : Z Z G bir homomorfiyse,
(1)
(n, m) = (ne1 + me2 ) = (e1 )n (e2 )m
olmak zorundadr. (G grubunu gene carpmsal aldk; toplamsal alsaydk (1)

yerine (n, m) = n(e1 ) + m(e2 ) yazardk.) Yani (n, m) eleman (e1 )
ve (e2 ) elemanlar tarafndan belirlenmistir. Ama (e1 ) ve (e2 ) elemanlar
rastgele olamazlar, cu
nk
u e1 + e2 = e2 + e1 oldugundan,
(2)
(e1 )(e2 ) = (e2 )(e1 )
esitligi saglanmak zorunda, yani (e1 ) ve (e2 ) elemanlar birbirleriyle degismeli. Simdi soru su: Birbiriyle degisen her g1 , g2 G eleman icin, (1)
kural bir : Z Z G homomorfisi tanmlar m? Yant olumludur. (1)
form
ul
un
un gercekten bir homomorfi tanmladgn gormek zor degil. Birazdan
daha genelini yapacagz.
En genel durumu ele alalm. I rastgele bir gostergec k
umesi olsun. I sonlu
da olabilir sonsuz da. A = I Z olsun. Her j I icin ej A eleman, jinci
terim (ya da koordinat) dsnda her terimi 0 olan ve jinci terimi 1 olan eleman
olsun. Eger
{
1 eger i = j ise
i,j =
0 eger i = j ise
tanmn yaparsak (Kronecker delta sembol
u),
ej = (j,i )i
13.1. Serbest Abel Gruplar
207
olur. Eger I sonlu bir k

umeyse ya da N ise, ej elemanlarn
(0, 0, . . . , 0, 1, 0, . . .)
olarak cok daha anlaslr bir bicimde gosterebilirdik. (Burada jinci bilesen
1, digerleri 0dr.) Ama I k
umesi cok cok vahsi bir k
ume olabilir, ornegin
Rnin altk
umeleri k
umesinin sonlu altk
umelerinden Zye giden fonksiyonlardan olusan k
ume olabilir; o zaman Inn elemanlarn makul bir yontemle
sralamak m
umk
un olmaz. Bu durumlar es gecmemek icin ej = (j,i )i gosterimini kullanacagz. Bu tanmla Ann her a eleman
a i ei
a=
iI
olarak tek bir bicimde yazlr. Bu toplamdaki ai ler birer tamsaydr ve sadece sonlu tanesi 0dan farkldr, yani aslnda yukardaki toplam sonlu bir
toplamdr.
Simdi G herhangi bir grup olsun ve her i I icin Gden bir gi eleman
secelim. Her i, j I icin gi gj = gj gi varsaymn yapalm. Mesela gi lerin
hepsi ayn elemansa bu esitlik saglanr. Simdi
: A G
fonksiyonunu
(3)
)
ai ei
giai
form
ul
uyle tanmlayalm. Bu form
ul
un gercekten bir fonksiyon tanmladg
belli:
a. Eger ai = 0 ise giai = 1 oldugundan ve sadece sonlu sayda i icin ai = 0
oldugundan, sagdaki carpmda sonlu sayda terim carplmaktadr, yani sagdaki
carpma anlamldr1 .
b.I Zi grubunun
her eleman tek bir bicimde i ai ei olarak yazlabilir,
yani i ai ei = i bi ei
ise ai = bi olmak zorundadr; dolaysyla f (a) degerini
bulmak icin once ay i ai ei olarak (tek bir bicimde) yazp, sonra 0 olmayan
sonlu saydaki ai icin G grubunun giai elemanlarn hesaplayp, bu elemanlar
carpmak yeterli; u
stelik carpmay herhangi bir srada yapabiliriz, cu
nk
u gi ler
birbirleriyle degisiyorlar.
Bu uzun acklamalardan, fonksiyonunun tanml oldugu anlaslyor. Ve
elbette her i I icin (ei ) = gi olur. Simdi nin bir homomorfi oldugunu
1
Mesela ayn fonksiyonu, sonsuz sayda i I icin gi =
1 ise ve Gde sonsuz sayda elemann
carpmn tanmlayacak (metrik gibi) bir aygt yoksa, I Zi grubu u
zerinde tanmlayamazdk.
208
13. Abel Gruplar
kantlayalm. Adan a ve b elemanlar alalm. Amacmz (a + b) = (a)(b)

esitligini kantlamak. Bu elemanlar (ei )i cinsinden yazalm, diyelim hemen
hemen her terimi 0 olan2 (ai )i ve (bi )i tamsay dizileri icin
a=
ai ei ve b =
bi ei .
i
O zaman
a+b=
(ai + bi )ei
olur. Simdi
(
(a + b) =
(ai + bi )ei
i
)
=
giai +bi =
giai gibi
olur. Ama gi gj = gj gi oldugundan, sagdaki carpm

a b
gi i
gi i = (a)(b)
i
olarak yazabiliriz. Demek ki gercekten de (a + b) = (a)(b) imis, yani

gercekten bir homomorfi imis.
13.1.2
Taban
Yukarda yaptklarmz u
zerine biraz durup d
usu
nelim. nin varlg icin Ann
ei elemanlarn kullandk. Aslnda Ann ei elemanlarn degil, bu elemanlarn
baz ozelliklerini kullandk. O ozellikler de sunlard:
a. A grubunun her eleman i ai ei biciminde yazlabilir, yani {ei : i I}

k
umesi
A grubunuu
retir.
b. i ai ei = i bi ei esitligi ancak (ve ancak)
her i I icin ai = bi ise
dogrudur. Bunun esdeger bir bicimi soyledir:
sitligi ancak ve
i ci ei = 0 e
ancak her i I icin ci = 0 ise m
umk
und
ur.
Urete
c K
umeleri. Bir A grubunun birinci ozelligi sag
layan bir {ei : i I}
altk
umesine Ann u
rete
c k
umesi dendigini biliyoruz. i ai ei biciminde bir
ifadeye ei lerin (
ureteclerin) do
grusal kombinasyonu ad verilir. Demek ki
Ann her eleman u
retec k
umesinin bir kombinasyonudur. Eger E A bir
u
retec k
umesiyse ve E F A ise, F de elbette bir u
retec k
umesidir. a = a
esitliginden dolay (!) A bariz bicimde Ann u
retec k
umesidir. Dolaysyla
b
uy
uk u
retec k
umeleri bulmak zor degildir, marifet k
ucu
k u
retec k
umeleri bul
maktr ya da bulunmus bir u
retec k
umesini olabildigince k
ucu
ltmektir. Urete
c
2
Hemen hemen her terim s

ozleri, aksi s
oylenmedikce sonlu sayda her terim anlamna
gelmektedir.
209
k
umeleri hakknda bir onemli not: Eger E, Ann bir u
retec k
umesiyse ve Enin
her eleman F A k
umesinin bir dogrusal kombinasyonuysa, o zaman F de
Ann bir u
retec k
umesidir (bkz. Alstrma 7.30).
Ba
gmsz K
umeler. Ikinci
ozelligi saglayan bir {ei : i I} altk
umesine
Ann do
grusal ba
gmsz ya da Z-ba
gmsz ya da daha ksa olarak sadece
ba
gmsz altk
u
mesi denir. Bir {ei : i I} altk
umesinin bagmsz oldugunu
gostermek icin
cin ci = 0 esitligi
i ci ei = 0 varsaym yaplp her i I i
kantlanr. Eger E A bagmsz bir altk
umeyse, Enin altk
umeleri de bagmsz
altk
umelerdir. bagmsz bir altk
umedir, cu
nk
u bagmllga yol acacak eleman yoktur. Dolaysyla k
ucu
k bagmsz altk
umeler bulmaktan ziyade b
uy
uk
bagmsz altk
umeler bulmak marifettir. Bagmsz k
umeler hakknda basit ama
cinde 0 eleman olan bir k
onemli bir olgu: I
ume bagmsz olamaz. Son bir not:
Bagmsz bir altk
umenin bir eleman altk
umenin diger elemanlarnn dogrusal
kombinasyonu olamaz.
yandan {1}
Z grubunun {2} k
umesi bagmszdr ama Zyi u
retmez. Ote
k
umesi hem bagmszdr hem de Zyi u
retir. Ayn sekilde {1} k
umesi hem
bagmszdr hem de Zyi u
retir. Ama Q grubunun {1} k
umesi Q grubunu
u
retmez. Hatta Qn
un sonlu sayda u
reteci yoktur, cu
nk
u paydalar yeterince
b
uy
uyemez.
Taban. Bir A grubunun bagmsz olan bir u
retec k
umesine taban ad verilir.
Eger T bir tabansa ve S T U A ise, ne S ne de U bir taban olabilir,
cu
nk
u S artk u
retec k
umesi degildir ve U bagmsz olamaz.
Eger T bir serbest abel grubunun tabanysa, bazen T nin abel grubunu
serbest
ce u
retti
gi soylenir. Serbestce u
retilmek kavramndan Altaltbol
um
13.1.6da daha etraflca sozedecegiz.
Alstrmalar
13.1. A = Z(N) olsun. Her n N icin en A metindeki gibi olsun. : A Q homomorfisi (en ) = 1/n! esitlikleriyle tanmlansn. nin
orten oldu
gunu kantlayn. Ker nin
u
reteclerini bulun. Demek ki A/ Ker Q.
cin en A metindeki gibi olsun.

13.2. A =
n=1 Z olsun. Her n 1 i
B = nen e1 : n 1
tanmn yapalm. A/B grubunun b
ol
un
ur oldu
gunu kantlayn. A/B grubu Q grubuna
izomorf mudur?
13.1.3
Serbest Abel Gruplar
Taban olan bir abel grubuna serbest abel grubu ad verilir. Demek ki Z(I)
grubu serbest bir abel grubu ve metinde tanmladgmz {ei : i I} k
umesi
bu grubun bir taban. Bu tabana A grubunun do
gal taban denir. Birazdan
her serbest abel grubunun bir I k
umesi icin I Z grubuna izomorf oldugunu
kantlayacagz.
210
13. Abel Gruplar
Z = 0 oldugundan, tanma gore 0 grubu serbest bir abel grubudur ve

, 0n bir tabandr. Z serbest abel grubunun iki farkl taban vardr: {1} ve
{1}; baska da yoktur. Ama bu iki serbest abel grubu dsnda, her serbest abel
grubunun sonsuz sayda taban vardr. Ornekler

asagda. Birazdan bir serbest
abel grubunun tabannn eleman saysnn degismedigini kantlayacagz.
Notlar ve Ornekler
13.3. e1 = (1, 0) ve e2 = (0, 1) elemanlar Z Z grubunun bir taban oldu
gu gibi,
f1 = (1, 1) ve f2 = (2, 1)
elemanlar da ayn grubun bir tabandr. Nitekim her (x, y) Z Z eleman
(x, y) = (2y x)f1 + (x y)f2
olarak yazlr. Demek ki f1 ve f2 elemanlar Z Z grubunu u
retiyorlar. Ayrca e
ger
xf1 + yf2 = (0, 0)
ise, o zaman
(0, 0) = xf1 + yf2 = x(1, 1) + y(2, 1) = (x, x) + (2y, y) = (x + 2y, x + y),
yani
x + 2y
x+y
=
=
0
0
olur. Bu sistemin de yeg

ane co
z
um
u x = y = 0dr.
13.4. f1 = (2, 1), f2 = (3, 6) elemanlar Z Z grubunu u
retmezler, cu
nk
u
xf1 + yf2 = (2x + 3y, x + 6y)
elemanlarnn koordinatlarnn toplam
(2x + 3y) + (x + 6y) = 3x + 9y
saysdr ve bu toplam her zaman 3e b
ol
un
ur. Demek ki koordinatlarnn toplam 3e
yandan {f1 , f2 } ba
b
ol
unmeyen bir eleman f1 ve f2 cinsinden yazlamaz. Ote
gmsz bir
k
umedir. Bunun kolay kantn okura brakyoruz.
13.5. f1 = (4, 2) ve f2 = (6, 3) ise, {f1 , f2 } ba
gmsz bir k
ume de
gildir, f1 ile f2 arasnda
3f1 + (2)f2 = 0
iliskisi vardr.
13.6. N Z k
umesinin do
gal tabann (aynen metindeki gibi) e0 , e1 , e2 , . . . olarak g
osterelim.
i = 1, 2, . . . icin
fi = (1, 1, . . . , 1, 0, 0, . . . ) = e0 + . . . + ei1
elemanlarn tanmlayalm. (Burada i tane 1 vardr.) e0 = f1 ve i 1 icin
ei = fi+1 fi
oldu
gundan, (fi )i ailesi de bir tabandr.
Alstrmalar
211
13.7. A = Z3 olsun. Herhangi bir a, b, c Z icin (a, b, c), (b, c, a) ve (c, a, b) elemanlarnn
ba
gmsz olamayacaklarn g
osterin.
13.8. (1, 3) ve (2, 2) elemanlarnn Z2 nin bir taban oldu
gunu g
osterin.
13.9. (1, 3) ve (5, 3) elemanlarnn Z2 yi u
retemeyece
gini g
osterin.
13.10. Z2 grubunun (a, b) ve (c, d) elemanlarnn ba
gmsz olmalar icin ad bc = 0 kosulunun
yeter ve gerek oldu
gunu kantlayn.
13.11. (a, b) ve (c, d) elemanlarnn Z2 grubunu u
retmeleri icin e1 = (1, 0) ve e2 = (0, 1)
elemanlarnn bu iki eleman cinsinden yazlmalarnn yeter ve gerek kosul oldu
gunu
kantlayn.
13.12. (a, b) ve (c, d) elemanlarnn Z2 grubunu u
retmeleri icin ad bc = 1 esitli
ginin yeter
ve gerek kosul oldu
gunu kantlayn.
13.13. (en )nN ailesi N Z grubunun bir taban olsun. a N Z eleman her koordinat 1 olan
eleman olsun. {en : n N} {a} k
umesinin N Z grubunun ba
gmsz bir altgrubu
oldu
gunu kantlayn. Bu k
ume tarafndan u
retilen grubun elemanlarn betimleyin.
13.14. A, N Z k
umesinin
bir zaman sonra sabitlesen elemanlardan olusan altk
umesi olsun.
Bu k
umenin N Z grubunun bir altgrubu oldu
gu bariz olmal. Bu grubun serbest abel
grubu oldu
gunu kantlayn ve grubun bir tabann bulun.
13.1.4
Boyut
Simdi t
um serbest abel gruplarnn bir I icin I Z grubuna izomorf oldugunu
kantlayalm. Daha sonra Inn kardinalitesinin serbest abel grubunun bir
degismezi oldugunu gosterecegiz.
Teorem 13.1. G bir serbest abel grubu olsun. Gnin bir tabannn kardinalitesi
I ise3 G Z(I) olur.
Kant: Toplamsal olarak yazacagmz G grubunun tabann (gi )iI olarak
gosterelim. A = Z(I) olsun. Her i I icin ei A eleman metindeki gibi olsun.
(ei )iI ailesinin A grubunun bir taban oldugunu biliyoruz. Metindeki gibi, her
i I icin (ei ) = gi esitligini saglayan (yegane) homomorfiyi tanmlayalm.
Yani (3)te (carpmsal yazlmla) gosterdigimiz u
zere
(
)
a i ei =
ai gi
i
olsun. (gi )iI ailesi Gyi u

rettiginden orten olur. (gi )iI ailesi bagmsz
oldugundan birebirdir. Demek ki bir izomorfidir. Istedi

gimiz kantlanmstr.

Serbest abel grubunun bir tabannn kardinalitesi grubun bir degismezidir.
Simdi bunu kantlayacagz.
Teorem 13.2. Eger Z(I) Z(J) ise |I| = |J| olur.
3
Kardinalitenin tanmn bilmeyen okur bunu E

ger bir (gi )iI ailesi Gnin bir tabanysa
olarak okuyabilir.
212
13. Abel Gruplar
Kant: A = Z(I) Z(J) olsun. Ornek

10.120e gore, A/2A grubu hem
(I)
(J)
(Z/2Z) hem de (Z/2Z)
grubuna izomorf olur. Eger |I| < ise, bundan

2|I| = (Z/2Z)(I) = (Z/2Z)(J)
ve dolaysyla |I| = |J| ckar4 . Eger J sonluysa ayn kant teoremi kantlar.
Bundan boyle I ve Jnin sonsuz olduklarn varsayalm. (ei )iI , Ann dogal
taban olsun. Z(I) ile Z(J) arasndaki izomorfiyi kullanarak, Ada bir (fj )jJ
taban bulabiliriz. Teorem 7.4e gore |I| = |J| olur.

Yukardaki teorem sayesinde, serbest abel gruplarnn tabanlarnn ayn
kardinalitede olduklarn anlyoruz. Bu kardinaliteye grubun boyutu ad verilir
ve eger gruba A dersek, bu kardinalite dim A bazen de dimZ A olarak gosterilir.
13.1.5
Sonuclar
Son derece basit ama ayn derecede g

ucl
u bir sonucla baslayalm:
Teorem 13.3. G bir abel grubu ve H G olsun. G/H grubunun bir serbest abel grubu oldugunu varsayalm. O zaman Hnin (serbest) bir t
umleyeni
vardr, yani serbest bir A G altgrubu icin G = H A olur. Hatta eger ei G
umesi G/H b
ol
um grubunun herhangi bir tabanysa, o zaman
icin {ei : i I} k
Ay ei : i I olarak alabiliriz; bu durumda A = ei : i I = Zei olur.
Kant: G grubunu
toplamsal alalm. (e
i )i ailesi onermedeki
gibi secilsin. A =
ei : i I =
ger
ni ei = 0 olur ve
i Zei olsun. E
i ni ei H ise,
dolaysyla her i icin ni = 0 ve i ni ei = 0 olur. Demek ki A H = 0. Bu

yaptgmzdan ayrca
A = ei : i I = i Zei
ckar, cu
nk
u eger i ni ei = 0 ise i ni ei H olur. Simdi G = H + A esitligini
kantlayalm. g G olsun. O zaman (ei )iI ailesi G/H grubunu u
rettiginden,
bir a A eleman icin g = a, yani g a H olur. Buradan da g a + H
A + H ckar.

Teoremde varlg soylenen A altgrubunun genellikle biricik olmadgna dikkatinizi cekeriz.
Asagdaki sonucla bu teorem arasnda aslnda bir fark yok, H = Ker
alrsak, teoremden asagdaki kant elde ederiz. Biz gene de kant tekrarayacagz.
Sonu
c 13.4. G bir abel grubu, F serbest bir abel grubu ve : G F
orten
bir homomorfi olsun. O zaman bir A G altgrubu icin G = Ker A olur.
Vekt
or uzaylarn bilen bir okur, bu arg
umann |I| sonsuz oldu
gunda da teoremi kantlad
gn g
orecektir.
4
213
Elbette A G/ Ker = (G) = F olur, yani A da serbest bir abel grubudur.

Hatta eger fi F elemanlar icin (fi )iI , F nin bir tabanysa ve ei 1 (fi )
elemanlar rastgele secilmislerse, o zaman Ay ei : i I olarak alabiliriz; bu
durumda A = ei : i I = Zei olur.

Kant: G grubunu
toplamsal alalm.
(ei )i ailesi onermedeki gibi secilsin. A =

ei : i I = i Zei olsun. Eger i ni ei Ker ise,
(
)
0 = (0) =
n i ei =
ni (ei ) =
ni fi
olur. Dolaysyla her i icin ni = 0 ve
A H = 0. Bu yaptgmzdan ayrca
i n i ei
= 0 olmak zorundadr. Demek ki
A = ei : i I = i Zei
ckar, cu
nk
u eger i ni ei = 0 ise i ni ei Ker olur. Simdi G = Ker + A
esitligini kantlayalm. g G olsun. O zaman ni Z icin
(
)
ni (ei ) =
n i ei ,
ni fi =
(g) =
yani
g
ni ei Ker
olur. Buradan da
(
g=
ckar.
)
n i ei
ni ei Ker + A
Sonu
c 13.5. G bir abel grubu, H G olsun. Eger H ve G/H serbest gruplarsa, G de serbest bir gruptur. Hatta (hi )iI ailesi Hnin bir taban, (gj )jJ
ailesi G/Hnin bir tabanysa, {hi : i I} {gj : j J} k
umesi, Gnin bir
taban olur. Yani dim G = dim H + dim G/H olur.
Notlar ve Ornekler
13.15. Yukardaki teoremi kullanarak su olguyu kantlayaca
gz: G bir grup, Z H G ve
G/H Z olsun. O zaman
oyle a, b Z vardr ki, her g G bir ve bir tek n, m Z
tamsaylar icin an bm biciminde yazlr. Ayrca ya G bir abel grubudur ve dolaysyla
Z Z grubuna izomorfiktir ya da ba = a1 b olur.
Kant: Birinci
onerme teoremden hemen ckyor: ayi Hnin bir u
reteci olarak alalm.
b G de, b eleman G/Hnin u
reteci olacak bicimde secilsin. b eleman, h 7 hb kuralyla
Hnin bir otomorfisine yol acar. Ama H Z oldu
gundan Hnin iki otomorfisi vardr:
h 7 h ve h 7 h1 . Bu, istedi
gimizi verir.
214
13. Abel Gruplar
13.16. Bu
orne
gin oldukca aydnlatc olaca
gn d
usu
n
uyoruz,
ozellikle birazdan kantlayacag
mz teoremlerin kantlarnda ne kadar dikkatli olmamz gerekti
gi konusunda uyarc
olacak. Q grubu serbest abel grubu de
gildir, cu
nk
u Q b
ol
un
ur oysa bir serbest abel
yandan Q grubunu, her biri Zye izomorfik
grubu hicbir do
gal sayya b
ol
unemez. Ote
An altgruplarnn bilesimi olarak yazabiliriz. Nitekim,
An =
1
Z
n!
olsun. Elbette, An Z, An An+1 ve n An = Q olur. Demek ki bir serbest abel

grubu zincirinin bilesimi serbest olmayabiliyor.
Teorem 13.6. Serbest abel gruplarnn altgruplar da serbesttir ve altgruplarn

boyutlar grubun boyutunu asamaz.
Kant: Once
teoremin 1 boyutlu serbest abel gruplar icin, yani Zye izomorf
gruplar icin dogru oldugundan emin olalm: Znin bir altgrubu nZ biciminde
oldugundan, teorem bu durumda bariz olmal, nitekim eger n = 0 ise altgrubun
boyutu 0dr, aksi halde 1dir.
Simdi A rastgele bir serbest abel grubu olsun. Diyelim bir kardinali icin
(a )< ailesi Ann bir taban5 . Her icin
A = a : <
olsun. A , || boyutlu serbest bir abel grubudur. Ayrca 1 < icin A1 < A
olur ve her limit ordinali icin (ve ozellikle = icin) A = < A olur.
Birinci Adm. Eger teorem A icin dogruysa A+1 icin de dogrudur. Ayrca
eger B A+1 ise ama B A ise, o zaman bir b B eleman icin B =
(B A ) Zb olur. Bir baska deyisle B A grubunu serbestce u
reten bir
altk
umeye en fazla bir eleman daha ekleyerek Bnin bir tabann elde ederiz.
Birinci Admn Kant: B A+1 olsun. Varsayma gore B A serbest
bir gruptur ve boyutu || kardinalitesinden b
uy
uk degildir. Eger B A ise,
sorun yok. Bundan boyle B A varsaymn yapalm.
0 = B/(B A ) BA /A A+1 /A = (A Za )/A Z
oldugundan, B/(B A ) Z olur, dolaysyla Sonuc 13.5e gore, bir b
B \ (B A ) icin
B = (B A ) Zb
olur. Birinci admn kant tamamlanmstr.
5
Ordinal ve kardinalleri bilmeyen okur, teoremi ancak saylabilir eleman tarafndan u

retilmis serbest abel gruplar icin kantlayabilir. Sadece bu durumla ilgilenen okur, e
ger grup n
tane (sonlu sayda) elemanla u
retilmisse, = {0, 1, . . . , n1} alabilir. Bu durumda kanttaki
ikinci adm (limit ordinal adm) atlanabilir, cu
nk
u gerek yoktur. Saylabilir sonsuzlukta eleman tarafndan u
retilen serbest abel grubu icin = N ve ikinci admda = N alnmal.
215
Ikinci
Adm. bir limit ordinal olsun. Eger teorem her A ( < ) icin
dogruysa A icin de dogrudur.
Ikinci
Admn Kant: B A olsun. Varsayma gore, her < icin
B = B A
serbest bir gruptur ve boyutu || kardinalitesinden b
uy
uk degildir. Ayrca
B=
B =
(B A )
<
<
olur. Ancak bu iki olgu ikinci admn kantlanmas icin yeterli degildir (bkz.
Ornek
13.16). Fazlasna ihtiyacmz var, sun kantlamamz gerekiyor: Her <
icin
oyle bir X B vardr ki, X , B y serbestce u
retir ve her
icin X X olur. X y t
umevarmla bulmak hic zor degil: Eger = + 1
ise ve X bulunmussa, Birinci Admda X ya en fazla bir eleman ekleyerek
X y nasl bulacagmz go
stermistik. Eger bir limit ordinalse ve <
icin X bulunmussa, X = < X tanmn yapalm. X k
umeleri bagmsz
oldugundan ve bagmllk sadece sonlu sayda eleman bagladgndan X da
bagmszdr (nitekim X nn elli eleman arasnda dogrusal bir bagnt varsa,
bu elli eleman X lardan birinde olmal.) X nn B y u
rettigine gelince:
X =
X =
B = B
X =
<
<
<
(Bkz. Alstrma 7.52). Demek ki B = B grubu X tarafndan u

retilmistir.
X k
umesinin eleman saysnn dan b
uy
uk olamayacag teoremin kantndan
hemen anlaslyor. Teorem kantlanmstr.

Sonu
c 13.7. A serbest abel grubu (ai )iI tarafndan u
retilirse dim A |I|
olur.
Kant: F = Z(I) olsun. (ei )iI ailesi bu grubun dogal taban olsun. (ei ) = ai
kuralyla, F serbest abel grubundan A serbest abel grubuna giden homomorfiyi ele alalm. Bu homomorfi ortendir. Sonuc 13.4e gore Aya izomorf bir B
(serbest abel) altgrubu icin F = Ker B olur. Teorem 13.6ya gore Ker
serbest bir abel grubudur. Elbette
|I| = dim F = dim Ker + dim B = dim Ker + dim A
olur.
Sonu
c 13.8. A
olmak zorundadr.
i=1 Z
olsun. Ay u
reten n tane eleman dogrusal bagmsz
216
13. Abel Gruplar
Kant: a1 , . . . , an elemanlar Ay u
retsin. O zaman
(k1 , . . . , kn ) =
ki a i
i=1
n
kural bize
Aya giden orten bir homomorfi verir. Sonuc
i=1 Z grubundan
n
13.4e gore Aya, dolaysyla
i=1 Z grubuna izomorf bir B (serbest abel)
altgrubu icin A = Ker B olur. Teorem 13.6ya gore Ker serbest bir abel
grubudur. Elbette
n = dim A = dim Ker + dim B = dim Ker + n
olur. Demek ki dim Ker = 0 ve Ker = 0. Bu da aynen a1 , . . . , an elemanlarnn dogrusal bagmszlg anlamna gelir.

Serbest abel gruplar burulmasz abel gruplardr. Ama burulmasz her abel
yandan eger
grubu serbest degildir. Bol
um Bde buna bir ornek verdik: ZN . Ote
grup sonlu eleman tarafndan u
retiliyorsa, bu dogrudur.
Teorem 13.9. Burulmasz ve sonlu sayda eleman tarafndan u
retilen bir
abel grubu serbest abel grubudur. Ayrca grubun boyutu grubun u
retec saysn
gecemez.
Kant: Gruba A diyelim. Grubu u
reten eleman says n olsun, u
reteclere de
a1 , . . . , an diyelim. Teoremi n u
zerine t
umevarmla kantlayacagz. Eger n = 0
ise A = 0 olur ve sorun yok. n = 1 ise, A = a1 Z olur ve gene sorun
yok. Simdi B = a1 , . . . , an1 altgrubunun serbest oldugunu ve boyutunun
en fazla n 1 oldugunu varsayalm. B < A varsaymn yapabiliriz, aksi halde
retilir. Eger A/B
teoremin kant zaten bitmistir. A/B eleman an tarafndan u
burulmaszsa, o zaman A/B grubu Zye izomorftur ve sonuc Sonuc 13.5ten
ckar. Eger A/B burulmalysa, o zaman bir k > 0 tamsays icin kan B,
ve dolaysyla kA B olur. Ama bu durumda, Teorem 13.6dan dolay kA
serbest bir grup olur. Ayrca A burulmasz oldugundan A kA olur. Demek
ki A da serbest bir gruptur.
Notlar ve Ornekler
13.17. Q/Z grubunun burulmal oldu
gunu biliyoruz. Bu
ornekte bu olguyu genellestiren su
teoremi kantlayaca
gz:
Teorem 13.10. A bir abel grubu olsun. O zaman Ann maksimal boyutlu serbest bir
altgrubu vardr. Eger B b
oyle bir altgrupsa A/B burulmal olur.
Kant: Zorn Onsavn

kullanaca
gz. Z, Gnin do
grusal ba
gmsz altk
umelerinden olussun. Zyi icindelik iliskisiyle k
ucu
kten b
uy
ug
e sralayalm. E
g
er
C
Z
bir zincirse (yani
her X, Y C icin ya X Y ya da Y X ise), o zaman C Z olur, cu

nk
u lineer
ba
gmllk sonlu sayda eleman ilgilendiren bir
ozelliktir. Bu dedi
gimizi
a
c
klayalm,
cu
nk
u benzer akl y
ur
utmeler sk sk yaplr matematikte. x1 , . . . , xn C birbirinden
217
farkl elemanlar olsun. Diyelim k1 , . . . , kn Z icin k1 x1 + + kn xn = 0. Her ki nin

0a esit oldu
gunu kantlayaca
gz. Her i = 1, . . . , n icin, xi nin eleman oldu
gu bir Xi C
secelim. Bu Xi lerden biri di
gerlerini kapsar. Diyelim Xj di
gerlerini kapsyor. O zaman
x1 , . . . , xn Xj olur. Ama Xj do
grusal ba
gmsz bir k
ume oldu
gundan, bundan k1 =
. . . = kn = 0 ckar.
B
oylece Zorn Onsav
sayesinde Zden maksimal bir k
ume secebiliriz, diyelim X. Bu
k
ume maksimal lineer ba
gmszdr. Dolaysyla, e
ger B bu altk
ume tarafndan u
retilen
altgrupsa,
B = X =
Zx
Z
xX
olur. S
imdi A/B grubuna bakalm. Diyelim x A/B burulmasz bir eleman. Bu durumda,
B, x/B x Z
oldu
gundan, Sonuc 13.5e g
ore,
B, x/B = B x
olur, yani X {x} do
grusal ba
gmszdr. Ama bu da Xin maksimalli
giyle celisir. Demek
ki B/A torsion bir gruptur.
Ama dikkat, Ada Bden daha b

uy
uk bir serbest abel grubu olabilir. Orne
gin A = Q,
B = Z ise, B1 = 21 Z altgrubu serbesttir ve Bden daha b
uy
ukt
ur. Ama B B1 icin
B1 /B burulmasz bir eleman iceremez.
13.1.6
Evrensel Ozellik
Bu altbol
umde serbest abel gruplarnn I gostergec k
umesini X olarak yazacagz, cu
nk
u gostergec k
umesini gercek bir k
ume olarak gormek istiyoruz,
o kadar ki elemanlarna gosterge
c yerine nokta demeyi tercih edecegiz. X
herhangi bir k
ume olsun. Z(X) = X Z grubunun Xten Zye giden ve kaidesi
sonlu olan fonksiyonlar k

umesi olarak tanmlandgn anmsayalm (bkz. Ornek
(X)
1.11). Gecmiste, eger f Z
ise, f (x) yerine fx yazms ve f yi degerleriyle
g
ostermeyi ye
gleyip f
yerine (fx )x yazmstk. Bazen (fx )x yazlm yerine
(X) yerine
f
x
ve
Z
x
x
X Zx yazlmlar kullanlr. Bu yeni yazlmlarn birden cok nedeni vardr. Acklamaya calsalm. Birazdan kantlayacagmz teorem bu yeni yazlmn nedenini cok daha iyi gozler on
une serecek.
Eger X = N ise, Z(X) grubunun bir elemann bir dizi olarak gosterebiliriz.
Orne
gin,
(0, 0, 0, 3, 0, 5, 0, 0, . . .)
gosteriminin hangi eleman simgeledigi barizdir. Ama eger X k
umesi u
zerine
Ndeki gibi bir iyisralama yoksa, hatta eger saylamaz sonsuzluktaysa, o zaman Z(X) grubunun elemanlarn yukardaki gibi bir dizi olarak gosteremeyiz.
Orne
gin eger X k
umesi u
zerinde bir iyisralama yoksa, bu yazlmla xinci koordinat 5, bir baska yinci koordinat 3, diger koordinatlar 0 olan bir elemann
nasl gosterilecegi belli degildir. Simdi, X ne olursa olsun, Z(X) grubunun elemanlarn daha kolay bir bicimde yazmann yolunu gosterecegiz.
218
13. Abel Gruplar
f = (fx )x gosterimi yerine f = x fx x yazalm. O zaman bir onceki paragrafta verdigimiz ornekteki eleman 5x + 3y olarak gosterilir ve bu yazlmla
xinci koordinatn 5, yinci koordinatn 3, diger
koordinatlarn 0 oldugu hemen
(X) ya da
anla
s
lr.
Bu
durumda,
eskiden
Z
osterdigimiz grup
X Z olarak g
osterilir ve elemanlar (fx )x yerine

xX Zx olarak g
fx x
x
biciminde yazlr6 .
Bu yazlmn teorik olarak nasl m
umk
un oldugunu gosterelim: x X
(X)
olsun. Z
grubunun, xte 1 degerini alan, diger noktalarda 0 degerini alan
x
e : X Z
elemann ele alalm. Sadece bir kez 0dan farkl bir deger aldgndan, x
e
(X)
Z
olur. Fonksiyonlar bir tamsayyla carpmay ve iki fonksiyonu toplamay
biliyoruz: Bu islemleri fonksiyonun degerleri u

zerinden yapyoruz. Orne
gin,
eger x ve y elemanlar Xin iki farkl elemanysa, 5e
x + 3e
y fonksiyonu xte 5
degerini alan, yde 3 degerini alan
ve Xin diger noktalarnda 0 degerini alan
fonsiyondur. Boylece eger f X Z fonksiyonu birbirinden farkl x1 , . . . , xn
X noktalarnda srasyla fx1 , . . . , fxn degerlerini alyorsa ve diger noktalarda
0 degerini alyorsa, f fonksiyonunu
fx1 x
f1 + + fxn x
fn
yani
fxi xei
i=1
olarak gosterebiliriz. Boylece
Z(X)
grubunun her eleman
fx x
e
x
olarak gosterilebilir. Tabii buradaki toplam sonlu bir toplam olmaldr, aksi
halde direkt toplamn bir elemann elde etmeyiz.
Ayrca
x 7 x
e
fonksiyonu Xten Z(X) grubuna giden birebir bir fonksiyondur. Bu birebir
fonksiyon sayesinde x X noktasyla (ya da gostergeciyle) x
e Z(X) elemann
ozdeslestirebiliriz. Boylece,
fx x
e
x
Tabii X = N ise, 5x yazmak sakncaldr!

Bu durumda
eski yazlm tercih edilmelidir, ya
da, anlamsz bir x simgesi uydurup, N Z yerine i Zxi yazlmaldr.

6
219
yerine
fx x
yazma hakkn kendimizde gorebiliriz. Bu yazlmla,

(
) (
)
fx x +
gx x =
(fx + gx )x
x
ve
n
fx x =
(nfx )x
olur. Daha da onemlisi, boylece Xi,
Zx
Z=
Z(X) =
X
grubunun bir altk

umesi olarak gorebiliriz; hatta X altk
umesi serbest grubun
taban olur.
Rastgele bir X k
umesi icin
ce
xX Zx grubuna X tarafndan serbest
u
retilmi
s grup ad verilir.
Hayat kolaylastracagn d
usu
nd
ugu
m
uz b
ut
un bu acklamalardan sonra
bu altaltbol
um
un amac olan teoremi kantlayalm.
Teorem 13.11. X bir k
ume, A herhangi
bir abel grubu ve : X A bir
fonksiyon olsun. O zaman Z(X) = xX Zx serbest abel grubundan A grubuna

giden, ve her x X icin (x) = (x) esitligini saglayan bir ve bir tane homomorfi vardr.
Ayrca eger F abel grubu Xi kapsyorsa
ve F nin yukarda Z(X) icin be
lirtilen
ozelligi varsa, o zaman F X Zx olur.
Kant: A grubunu toplamsal yazalm. xX Zx serbest abel grubunun her f

eleman tek bir bicimde
f=
fx x
olarak yazlr. Simdi :
xX
Zx A fonksiyonunu
(f ) =
fx (x) A
xX
xX
7
olarak tanmlayalm. Sag taraftaki toplam elbette
Ada hesaplanmaktadr .
fonksiyonunun iyi tanml oldugu belli, cu
nk
u xX Zx serbest abel grubunun
7
X A ve (x) = x olsa da bu fonksiyonun
ul
uyle tanmland
oyle (f ) = f form
gn s
mek
yanl
s
larn
en
b
u
y
u
g
olur.
Orne
g
in,
Zx
serbest
abel
grubunda
f
x =
x
xX
xX
g
x
olabilir
ama
A
grubunda,
f
x
=
g
x
olabilir.
x
x
x
xX
xX
xX
220
13. Abel Gruplar
her f eleman tek bir bicimde

f=
fx x
xX
olarak yazlr ve A abel oldugundan (f )nin tanmndaki toplamn sras

onemli degildir. nin homomorfi oldugu da bariz. (x) = x esitligi de. Bu
kosullar saglayan ikinci bir homomorfinin olmadg da.
Ikinci
onermeyi
kantlayalm. Varsayma gore (x) = x esitligini saglayan
bir : F X Zx homomorfisi vardr. Ayn sekilde (x) = x esitligini
saglayan bir : X Zx F homomorfisi vardr. Demek ki,
:
Zx
Zx
X
homomorfisi xi xe got
ur
ur. Ayn seyi,
Id :
Zx
Zx
X
homomorfisi de yapar. Bu asamada, ilk onermedeki bir ve bir tane sozleri

onemli olacak: = Id olmal. Benzer sekilde = Id olmal. Demek ki
ve birer izomorfidirler.
13.2
Sonlu Sayda Urete

cli Abel Gruplar (1)
Bir onceki altbol

umde kantlanan teoremlerin sonuclarn bulalm.
Sonu
c 13.12. Sonlu eleman tarafndan u
retilmis bir abel grubunun altgruplar
da sonlu eleman tarafndan u
retilir ve altgrubun u
retec says grubu u
reten
eleman saysndan k
ucu
kesit alnabilir.
Kant:
Gruba G diyelim. Grup g1 , . . . , gn elemanlar tarafndan u
retilsin. A =
n
Z
olsun.
e
,
.
.
.
,
e
elemanlar
Ann
bir
taban
olsun,
do
gal u
retecleri
1
n
i=1
olabilirler mesela. : A G fonksiyonu ei yi gi ye got
uren orten homomorfi
olsun. H G olsun. Teorem 13.6ya gore 1 (H) altgrubu en fazla n eleman
tarafndan u
retilir. Ama H bu altgrubun -imgesidir. Demek ki H de en fazla
n eleman tarafndan u
retilir.

Alstrmalar
13.18. tane eleman tarafndan u
retilmis bir abel grubunun altgruplarnn en fazla elemanl
bir u
retec k
umesi oldu
gunu kantlayn.
Yukardaki teorem abel olmayan gruplar icin dogru degildir. Orne

gin iki
eleman tarafndan u
retilmis serbest gruplarn sonlu eleman tarafndan u
retil
meyen altgruplar vardr, bkz. Ornek
E.3.
13.3. Burulmal Abel Gruplar
221
Sonu
c 13.13. G, n tane eleman tarafndan u
retilmis bir abel grubu olsun. T ,
Gnin derecesi sonlu olan elemanlarndan olussun. O zaman T G olur ve
T en fazla n eleman tarafndan u
retilir. Demek ki T nin eksponenti sonludur.
Ayrca boyutu nden k
ucu
kesit bir A serbest abel grubu icin G = T A olur.
Kant: T nin bir altgrup oldugu bariz (bkz. Ornek

9.56). Sonuc 13.12ye
gore T , en fazla n eleman tarafndan u
retilir. Eger T nin bu sonlu saydaki
u
reteclerinin derecelerinin en k
ucu
k ortak kat m ise, het t T icin tm = 1
olur.
G/T burulmasz bir gruptur ve en fazla n eleman tarafndan u
retilir. Demek ki Teorem 13.9a gore G/T serbest abel grubudur. Teorem 13.3e gore
boyutu en fazla n olan bir A serbest abel grubu icin G = T A olur.

Demek ki sonlu abel gruplarn snflandrmak icin elemanlarnn derecelerinin u
st snrnn oldugu burulmal abel gruplarn snflandrmak yeterli.
Bu t
ur gruplara sonlu eksponantl abel gruplar denir. Bu t
ur gruplar
snflandrmak m
umk
und
ur. Bir sonraki altbol
umde bunu yapacagz.
13.3
Burulmal Abel Gruplar
Sonuc 12.9u anmsatalm:

Olgu 13.14. G burulmal bir abel grubu olsun. Her p asal icin
tanmn yapalm. O zaman G[p ] G ve G p G[p ] olur.

i
Demek ki burulmal abel gruplarn snflandrmak icin, p asallar icin abel

p-gruplarn snflandrmak yeterli. Bunu yapamayacagz ama eger eksponent
sonluysa u
stesinden gelebilecegiz.
Teorem soyle:
Teorem 13.15. Eksponenti sonlu olan abel p-gruplar d
ong
usel (dolaysyla
n
Z/p Z gruplarna izomorfik ) altgruplarn direkt toplamdr.

Birazdan kantlayacagmz bu teoremden ve Olgu 13.14ten su ckar:
Sonu
c 13.16. Eksponenti sonlu olan abel gruplar her biri bir p asal ve bir
n > 0 dogal says icin Z/pn Z grubuna izomorfik altgruplarn direkt toplamdr.

Bu teoremin kant biraz zaman alacak. Eger grup sonluysa (ya da ayn
sey, sonlu eleman tarafndan u
retilmisse), kant cok daha kolay. Teoremi en
genel haliyle kantlamak icin Secim Aksiyomuna ihtiyac vardr. Sadece sonlu
222
13. Abel Gruplar
gruplarla ilgilenen okura Secim Aksiyomuna toslamamas icin yol gostermeye

calsacagz.
Asagdaki onsav teoremin kantnda tahmin edildigi u
zere cok onemli ola
cak. Onsavn
kantnn yontemi de onemlidir, cu
nk
u bu yonteme sk sk basvurulur, biz de ileride ayn yontemle baska derin sonuclar kantlayacagz. Teorem
13.33, bu onsavn bir genellemesi olacak.
Onsav
13.17. p bir asal ve G, eksponenti pn olan bir abel grubu olsun. H G
altgrubu bir I g
ostergec k
umesi icin I Z/pn Z grubuna izomorf olsun. O zaman
bir K G altgrubu icin G = H K olur.
Kant: Eger G sonluysa, o zaman H K = 1 esitligini saglayan maksimal
bir K altgrubu vardr elbette. Eger G sonsuzsa bu esitligi saglayan bir K
altgrubunun varlg ancak Secim Aksiyomuyla, daha dogrusu Zorn Onsav

ile gosterilebilir ve simdi bunu yapyoruz. (Sonlu gruplarla ilgilenen okur bu
paragrafn gerisini atlayabilir.) Grubun islemini carpmsal yazacagz.
Z = {K G : K H = 1}
olsun. 1 Z oldugundan Z = olur. Zyi altgrup (ya da altk
ume) olma
iliskisiyle sralayalm,
altgruplar
u
stgruplardan
k
u
c
k
olsun.
E
g
er
(K
i )i , Znin
bir zinciriyse, i Ki Z olur, cu

nk
u i Ki altgrubunun H ile 1den farkl
bir elemanda kesismesi icin, Ki altgruplarndan birinin H ile 1den farkl bir
elemanda kesismesi lazm. Dolaysyla, Zorn Onsavna

gore Znin maksimal
bir eleman vardr. Bu altgruba K diyelim. Demek ki
H, K = HK = H K G.
HK = G esitligini kantlayacagz. Diyelim esitlik yok ve HK < G. Amacmz K, g H = 1 esitliginin dogru oldugu bir g G \ K elemannn varlgn
kantlamak; boylece K < K, g olacak ve Knn maksimalligiyle celisecegiz.
Once
rastgele bir g G \ HK alalm. Bu eleman istedigimizi saglamas
olarak
icin yavas yavas degistirecegiz. Ilk
n
g, g p , g p , . . . , g p = 1
terim, g yani, HKda degil. Ama son terim, g pn yani, 1e
dizisine bakalm. Ilk
esit oldugundan HKda. Bu dizinin elemanlarn soldan saga dogru tararken,
bir i = 0, 1, . . . , n 1 icin
i
i+1
gp
/ HK ama g p
HK
olmal. g yerine bu g p elemann alarak,

(1)
g
/ HK ama g p HK
13.3. Burulmal Abel Gruplar
223
varsaymn yapabiliriz; oyle yapalm. Simdi, h H ve k K icin

g p = hk
(2)
olur. Grubun eksponenti pn oldugundan,

n
n1
1 = g p = (g p )p
n1
olur ve bu durumda, hp
n1
= (hk)p
= k p
n1
hp
n1
= hp
n1
kp
H K = 1 ve
n1
=1
elde ederiz.
Simdi H grubunda hangi elemanlarn pn1 inci kuvvetinin 1e esit oldugunu gorelim. Teoremin hipotezine gore H (Z/pn Z)(I) . Ama
{x Z/pn Z : pn1 x = 0} = pZ/pn Z
esitligini Ornek
9.53de kantlamstk; demek ki ayn sey (Z/pn Z)(I) grubunda
da dogru:
{x (Z/pn Z)(I) : pn1 x = 0} = (pZ/pn Z)(I) = p (Z/pn Z)(I) .
Sonuc olarak benzer onerme (carpmsal bir grup olan) H icin de gecerlidir ve
n1
hp
= 1 oldugundan, bir h1 H icin h = hp1 esitliginin dogru oldugunu
p
gor
ur
uz. (2)den dolay, g p = hk = hp1 k ve (h1
1 g) = k K elde ederiz.
1
h1 g G \ HK oldugundan (aksi halde g = h1 (h1
1 g) H(HK) = HK
olurdu), g yerine h1
g
elemann
alp,
1
(3)
g G \ HK ve g p K
varsaymn yapabiliriz.
Bu asamada K, g altgrubuna bakalm. Bu altgrubun elemanlar bir k
K ve m Z icin kg m bicimindedir (daha onceki ky artk unutun). Knn
seciminden dolay, K, g H = 1 olmal. Kesisimden 1e esit olmayan bir
eleman secelim:
1 = kg m H
olsun. Demek ki g m HK. Eger p asal nyi bolmezse, g p de HKda oldugundan,
g = g 1 = g obeb(n,p) HK
olur (bkz. Alstrma 5.31), ki bu da gnin secimiyle celisir. Demek ki p|m,
diyelim ps = m. Bu durumda, g p K oldugundan,
kg m = kg ps = k(g p )s K
224
13. Abel Gruplar
olur. Ama ayn zamanda kg m H. Demek ki kg m H K = 1, celiski.
Uyar. Eger m < n icin H I Z/mZ olursa yukardaki teorem dogru olmaz.
Orne
gin G = Z/9Z ve H = 3Z/9Z Z/3Z olsun. Bu durumda teorem dogru
degildir. Teoremin yanls oldugu bir baska ornek: G = Z/4Z Z/2Z ve H =
(2, 1).
Asagdaki onsavla Teorem 13.15in kantna old
ur
uc
u darbeyi indirecegiz.
Onsav
13.18. p bir asal, n > 0 bir dogal say ve G, eksponenti pn olan bir
abel grubu olsun. O zaman Gnin (Z/pn Z)(I) grubuna izomorfik
oyle bir H
altgrubu ve bir m < n dogal says icin eksponenti pm olan
oyle bir K altgrubu
vardr ki G = H K olur.
Kant: Teorem aslnda, (Z/pn Z)(I) grubuna izomorfik maksimal bir altgrup
oldugunu soyl
uyor. H altgrubunun bir A altk
umesinin su ozellikleri varsa:
1. A = aA a
2. Her a A icin a Z/pn Z
o zaman Aya bu kantlk g
uzel k
ume diyelim.
Once
Gnin sonlu eleman tarafndan u
retildigini, yani sonlu oldugunu varsayalm. O zaman maksimal bir g
uzel A k
umesi vardr elbette. Eger G sonsuzsa, maksimal bir g
uzel A k
umesi bulmak icin Secim Aksiyomunu kullanmalyz. Gnin sonsuz oldugu durumla ilgilenmek istemeyen okur bu paragrafn devamn atlayabilir. Eksponent pn oldugundan, derecesi pn olan bir eleman mutlaka vardr, dolaysyla, tek elemanl da olsa g
uzel bir k
ume vardr.
(Aslnda bosk
ume de g
uzel k
umedir!) Z k
umesi Gnin g
uzel altk
umelerinden
olusan k
ume olsun. Bu k
umenin bos olmadgn biraz once gord
uk. Z k
umesi
u
zerine altk
ume olma yarsralamasn koyalm ve bu yarsralamayla Znin
t
umevarmsal bir
ume oldugunu gosterelim. Bu amacla Zden bir (Aj )jJ
k
zinciri alalm. J Aj k
umesinin de bir g
uzel k
ume oldugunu savlyoruz ve
hemen
kantlyoruz.
Her a J Aj icin a Z/pn Z oldugu belli. Eger
J Aj = aA a olmasayd, o zaman oyunbozanlk yapan sonlu

sayda ele
man Aj lerin birinde belirirdi ki, bu da imkanszdr. Demek ki J Aj Z olur.
Demek ki Z k
umesine Zorn Onsavn
uygulayabiliriz. Boylece, Zorn Onsav
sayesinde, Z k
umesinin maksimal bir eleman oldugu ckar. Bu maksimal g
uzel
k
umeye A diyelim.
Simdi
H = A =
a
Z/pn Z
aA
aA
tanmn yapalm. Onsav

13.17ye gore G = H K esitligini saglayan bir K
G vardr. Ann maksimalliginden dolay, Kda derecesi pn olan bir eleman
olamaz. Demek ki exp K < pn ve dolaysyla bir m < n icin exp K = pm .
Bu iki onsav teoremi n u
zerine t
umevarmla kantlar.

13.4. Sonlu Sayda Uretec
li Abel Gruplar (2)
225
Sonu
c 13.19. Eksponenti pn olan bir grup, I1 , . . . , In k
umeleri (ya da kardinalleri ) icin
Z/pk Z
k=1
Ik
grubuna izomorfturlar.
13.4
Sonlu Sayda Urete

cli Abel Gruplar (2)
Yukarda yaplanlardan su teorem ckar:

Teorem 13.20. Sonlu eleman tarafndan u
retilen bir abel grubu sonlu sayda
d
ong
usel altgrubun direkt toplamdr. Bu d
ong
usel altgruplarn her biri Zye
ya da bir pn asal kuvveti icin Z/pn Z grubuna izomorf olarak alnabilir.
Kant: Gruba G diyelim. T , Gnin burulmal elemanlarndan olusan k
ume
olsun. Elbette T G olur. Sonuc 13.13e gore bir A serbest abel grubu icin
G = T A olur. Sonuc 13.12ye gore T ve A sonlu sayda eleman tarafndan
u
retilirler. Teorem 7.4e gore Ann ancak sonlu bir taban olabilir. T sonlu
sayda eleman tarafndan u
retildiginden, eksponenti sonludur. Sonuc 13.16ya
gore T de dong
usel altgruplarn direct toplamdr. Sonuc olarak G, ya Zye
ya da bir pn asal kuvveti icin Z/pn Z grubuna izomorf sonlu sayda altgrubun
direkt toplamdr.

Uyar. n eleman tarafndan u
retilen bir abel grubu daha fazla dong
usel grubun
direkt toplam olabilir. Ornegin, p = q birbirine asal iki dogal sayysa, Z/pqZ
grubu 1 eleman tarafndan u
retilir ama Z/pZ Z/qZ grubuna izomorftur.
yandan bir p asal icin, n eleman tarafndan u
Ote
retilen bir G abel pgrubu, en fazla n tane altgrubun direkt toplam olabilir. Bunu gormek icin,
eger
k
G
Z/pki Z
i=1
ise, grubu
k
Z/pki 1 Z
i=1
altgrubuna bolerek,
G
Z/pZ
i=1
oldugunu varsayabiliriz. Eksponenti p olan ve n eleman tarafndan u

retilen bir
grubun en fazla pn tane eleman olabilir. Demek ki pk pn ve k n.
226
13. Abel Gruplar
Notlar ve Ornekler
13.19. Bu alstrmalarda p hep bir asal say olacak. p elemanl t
um gruplar Z/pZ grubuna
izomorfturlar. Bunu biliyoruz. Bundan sonraki alstrmalarda k
ucu
k n saylar icin pn
elemanl birbirine izomorf olmayan abel grubu saysn bulaca
gz.
13.20. p2 elemanl t
um gruplar abeldirler (Sonuc 8.11). Dolaysyla sadece iki tip p2 elemanl
grup vardr: Z/pZ Z/pZ ve Z/p2 Z.
13.21. p3 elemanl bir grup abel grubu olmak zorunda de

gil. Orne
gin, G k
ume olarak
G = Z/pZ Z/pZ Z/pZ
ise ve islemi
(x, y, z)(x , y , z ) = (x + x , y + y , z + xy + z )
form
ul
uyle verilmisse ve e
ger p > 2 ise, G abel olmayan bir gruptur. 8 elemanl abel
olmayan gruplar biliyoruz. E
ger G abel olmayan bir grupsa ve |G| = p3 > 8 ise, Gnin
bu paragrafta acklanan gruba izomorf oldu
gunu kantlamak cok zor de
gildir; en son
b
ol
umde bunu yapaca
gz, simdilik okura brakyoruz.
p3 elemanl abel gruplara gelince: Birbirine izomorf olmayan u
c grup vardr:
(Z/pZ)3 , Z/pZ Z/p2 Z, Z/p3 Z.
13.22. p4 elemanl izomorfik olmayan gruplar sunlardr: Once,bir
onceki gruplar Z/pZ ile

direkt toplamn alabiliriz:
(Z/pZ)4 , (Z/pZ)2 Z/p2 Z, Z/pZ Z/p3 Z.
Bunlar icinde Z/pZ fakt
or
un
u barndran gruplardr. Bunlarn dsnda iki tane daha
vardr:
(Z/p2 Z)2 , Z/p4 Z.
13.23. p5 ve p6 elemanl izomorf olmayan abel gruplarn bulmay okura brakyoruz.
13.5
B
ol
un
ur Abel Gruplar
G bir abel grubu olsun. Eger her g G eleman ve her n > 0 dogal says icin
xn = g denkleminin gde bir coz
um
u varsa, Gye b
ol
un
ur grup denir. Bir
grubun, kendi basna bir grup olarak bol
un
ur altgruplarna b
ol
un
ur altgrup
ad verilir.
Notlar ve Ornekler
Q b
ol
un
ur bir gruptur.
G b
ol
un
ur bir grup ve H G ise G/H b
ol
un
ur bir gruptur.
B
ol
un
ur gruplarn direkt toplamlar ve kartezyen carpmlar b
ol
un
urd
ur.
Bir G abel grubunun b
ol
un
ur altgruplarn u
retti
gi altgrup b
ol
un
urd
ur. Dolaysyla Gnin
t
um b
ol
un
ur altgruplarn u
retti
gi altgrup en b
uy
uk b
ol
un
ur altgruptur. Bu altgruba
D(G) diyelim.
13.28. E
ger bir direkt toplam b
ol
un
urse, direkt toplam alnan her grup b
ol
un
urd
ur. Dolaysyla
b
ol
un
ur bir abel grubunda t
umleyeni olan her altgrup b
ol
un
urd
ur.
13.29. (Gecmiste s
ozetti
gimiz ama birazdan bir daha ele alaca
gmz) Pr
ufer p-gruplar Zp
b
ol
un
ur gruplardr.
13.24.
13.25.
13.26.
13.27.
un
13.5. Bol
ur
Abel Gruplar
227
13.30. G toplama altnda yazlms bir abel grubu olsun. E(G) =

n=1 nG olsun. E(G), Gde
her pozitif tamsayya b
ol
unen elemanlar k
umesidir ve elbette bir altgruptur. E(G), Gnin
b
ut
un b
ol
un
ur altgruplarn, dolaysyla Gnin en b
uy
uk b
ol
un
ur altgrubu olan D(G)yi
kapsar (bkz. Ornek

13.27). Dikkat: E
ger G burulmalysa, E(G)nin 1e esit oldu
gunu
sanmayn;
orne
gin E(Zp ) = Zp olur. (n + 1)!G n!G oldu
gundan, E(G) = n n!G
yazlm E(G)nin daha sarih bir g
osterimi olabilir. E
ger G burulmasz bir grupsa,
E(G) = D(G) olur, cu
nk
u bu durumda her k > 0 tamsays icin g 7 kg fonksiyonu
birebirdir, dolaysyla
E(G) kE(G) = k
nG =
n=1
knG
n=1
nG = E(G)
n=1
(Gnin burulmaszl
gn u
cu
nc
u admdak esitlikte kullandk), yani E(G) = kE(G), yani
yandan G burulmalysa, D(G) < E(G)
E(G) b
ol
un
ur, yani E(G) = D(G) olur. Ote
olabilir. Bunun bir
orne
gini asa
gda bulacaksnz.
k
13.31. A =
ger koordinatlar 0 olan eleman olsun.
k=1 Z/2 Z olsun. ek , knc koordinat 1, di
A, bu elemanlar tarafndan u
retilir. Z/2k nn elemanlaryla ek y
carpmann anlaml
oldu
gunu belirtelim. Her a A eleman, ak Z/2k Z saylar icin k ak ek olarak tek
bir bicimde yazlr. Buradaki ak larn sonlu tanesi dsnda hepsi 0dr elbette.
B = 2k1 ek e1 : k = 1, 2, . . .
olsun. G = A/B tanmn yapalm ve D(G)yi bulalm. Her p > 2 asal icin A grubu
p-b
ol
un
ur oldu
gundan, G de p-b
ol
un
urd
ur, dolaysyla 2-b
ol
un
url
ug
e odaklanmalyz.
|D(G)| = 2 bulaca
gz, dolaysyla D(G) b
ol
un
ur olamayacak. Hatta D(G) = {1, e1 }
bulaca
gz.
e1 eleman 2k -b
ol
un
ur oldu
gundan, belli ki e1 D(G). Aksi istikamete odaklanalm.
Once
Bnin elemanlarn daha iyi betimleyelim. Bnin rastgele bir b eleman
b=
bk (2k1 ek e1 )
k=1
olarak yazlr. k = 1 iken toplanan terim 0 oldu

gundan, toplam 2den baslatabiliriz:
b=
bk (2k1 ek e1 ).
k=2
k1
Ayrca 2(2
ek ) = 0 ve 2e1 = 0 oldu
gundan, bk y ya 0a ya da 1e esit alabiliriz. Demek
ki bk = 0, 1 icin (k 2),
k1
bk e1 +
2
ek
b =
k2
k2
olur. Bu eleman daha g

orsel bicimde yazalm. k = 2k1 Z/2k Z olsun. k , Z/2k Z
grubunun derecesi 2 olan yeg
ane elemandr. Demek ki b eleman koordinatlaryla so
yle
g
osterilir: bk {0, 1} icin (k 2),

b =
bk , b2 2 , b3 3 , . . . .
k2
S
imdi x D(G) olsun. Bir k > 0 tamsays secelim. O zaman bir y G icin,
x = 2k y,
228
13. Abel Gruplar
yani
x 2k y B
olur. xin knc koordinatna bakalm. Bnin elemanlarnn olas knc koord
ginatlar ya
0 ya k oldu
gundan, bu son esitlikten
xk = 0, k
ckar.
S
imdi
b =
xk , x2 , x3 , . . . B
k2
ve
a = x1
xk , 0, 0, . . . {0, e1 }
k2
olsun. Ya a = 0 ya da a = e1 olur.
x=xb=a
esitli
ginden sayesinde istedi
gimizi elde ederiz.
Bu altbol
umde8 bol
un
ur abel gruplarn snflandracagz. Ama ilk olarak
onemli bir bol
un
ur abel grubu ailesi tantalm: Pr
ufer p-gruplar. Daha sonra
bol
un
ur gruplarn (cesitli p asallar icin) Pr
ufer p-gruplarnn ve Q grubunun
direkt toplamlarna izomorf oldugunu kantlayacagz.
13.5.1
Pr
ufer p-Gruplar
Pr
ufer p-gruplarndan daha once Ornek
9.67 ve 11.11de sozetmistik. Ayrca
bu gruptan Ornek D2de de sozedildi. Bu bol

umde tanm yeniden yapacagz
ve biraz daha ayrntya girecegiz.
Pr
ufer p-gruplarnn cesitli tanmlar vardr ve her birini bilmek gerekir.
Birinci Tanm. Eger karmask saylar biliyorsanz tanm soyle verebiliriz9 :
K
ume olarak,
n
Zp = {e2ki/p : n, k N}.
Ama tabii bu tanmda n > 0 ve k = 0, 1, . . . , pn 1 olarak alnabilir. C
arpma
olarak da karmask saylarn carpmasn alacagz, yani enin kuvvetlerini toplayacagz. Zp k
umesinin carpma altnda bir grup oldugunun kolay kantn
okura brakyoruz. Bu grupta,
n = e2i/p
tanmn yapalm. O zaman, n nin derecesi pn dir; dolaysyla u

rettigi
n
n
An = e2i/p = {e2ki/p : k = 0, 1, . . . , pn 1}
8
9
Bu altb
ol
um ve sonras grup teoriye yeni baslayanlar tarafndan simdilik atlanabilir.
Karmask saylar bilmeyenler bu paragraf atlayabilirler.
un
13.5. Bol
ur
Abel Gruplar
229
altgrubu Z/pn Z grubuna izomorftur. Ayrca her n icin,

np = n1
ve
An = {xp : x An+1 } An+1
ve
[An+1 : An ] = p
olur. Dahas,
Zp =
An
n=1
Z/pn Z
gruplarna izomorf altgruplarn bilesimidir. Her

olur. Yani Zp grubu,
elemannn derecesi p asalnn bir kuvvetidir; dolaysyla bir p-gruptur;
ama
p
grubun eksponenti sonlu degildir. An = {x : x An+1 } ve Zp = n=1 An
un
ur oldugu anlaslyor. Ayrca bir p-grubu
esitliklerinden Zp grubunun p-bol
un
urd
ur. Demek ki Zp
oldugundan, Zp grubu her q = p asal icin de q-bol
grubu bol
un
ur bir gruptur.
Ikinci
Tanm. Zp grubunun bir baska tanm direkt limitle yaplabilir ve
bu matematikcilerin favori tanmdr. (Direkt limit icin bkz. Altbol
um D.2 ve
Ornek D.2. Ama bu paragrafn o ek okunmadan da hissedilecegini umuyoruz.)

Z/pn Z grubunu Z/pn+1 Z grubunun icine su sekilde gomebiliriz:
x 7 x
.
Bu fonksiyon gercekten iyitanmldr cu
nk
u x = y ise, yani x y says pn
saysna bol
un
uyorsa, px py says pn+1 saysna gom
ulebilir. Boylece su
gommeleri elde ederiz:
0 , Z/pZ , Z/p2 Z , . . . , Z/pZ , Z/pn+1 Z , . . .
Bu gommelerin bilesimini aln, Zp grubunu elde edersiniz. Eger bunu yapmakta matematiksel olarak zorlanyorsanz kitabn ekindeki Bol
um D.2i okuyun.
cu
U
nc
u Tanm. Zp grubunun u
cu
nc
u (anlaslmas en kolay) tanm soyle
yaplabilir: P , paydas pnin bir kuvveti olarak yazlabilen kesirli saylar k
umesi
olsun:
P = {a/pn : n Z, a Z}.
P toplama altnda bir gruptur. Tanmda n = 0 alrsak Z P oldugu gor
ule
cektir. Simdi Zp grubunu
Zp = P/Z
230
13. Abel Gruplar
olarak tanmlayabiliriz.
pn a/pn = a Z
oldugundan, Zp bir p-gruptur. Hatta Zp grubu Q/Z grubunun p-elemanlarndan olusan altgruptur, yani eger G = Q/Z ise, Sonuc 12.9daki tanmla
G[p ] = Zp
olur. O sonuca gore de,
Q/Z
Zp
pasal
olur.
an = 1/pn P
ve
n = an
tanmlarn yapalm. n derecesi pn olan bir elemandr; dolaysyla u
rettigi
An = n = {kn : k = 0, 1, . . . , pn 1}
altgrupu Z/pn Z grubuna izomorftur. Ayrca, her n icin,
pn = n1
ve
An = {px : x An+1 } An+1
olur. Dahas,
Zp =
An
n=1
olur. Yani Zp grubu, Z/pn Zye izomorf altgruplarn bilesimidir, dolaysyla

bir p-gruptur;
ama grubun eksponenti sonlu degildir. An = {px : x An+1 }
ve Zp =
sitliklerinden Zp grubunun p-bol
un
ur oldugu anlaslyor.
n=1 An e
Ayrca bir p-grubu oldugundan, Zp grubu her q = p asal icin de q-bol
un
urd
ur. Demek ki Zp grubu bol
un
ur bir gruptur. Ayrca Zp grubunun her
eleman nk olarak yazlabilir. Eger dilersek nyi elemann derecesine esit ve
ky da pye asal alabiliriz.
ozaltgruplar, yukarda tanm verilen An altOnsav

13.21. Zp grubunun
gruplardr. Dolaysyla Zp grubunun

ozaltgruplar Z/pn Z gruplarna izomorfturlar.
un
13.5. Bol
ur
Abel Gruplar
231
Kant: Once,
{x Zp : pn x = 0} = An
esitliginin farkna varalm. Bu esitlik Zp grubunun tanmndan hemen ckar.
A Zp olsun. Eger A sonluysa, Ada derecesi en b
uy
uk olan bir eleman
n
secelim. Eger bu eleman a ve derecesi de p ise, A = An olur. Eger A sonsuzsa,
o zaman Ada dereceleri sonsuza kadar artanelemanlar bulunur. Demek ki her
n N icin An A olur. Bundan da Zp = n An A Zp , yani A = Zp
esitligi ckar.

Birazdan bol
un
ur p-gruplarnn Zp grubuna izomorf altgruplarnn direkt
toplam oldugunu kantlayacagz. Simdilik, ileride de kullanacagmz asagdaki
sonucla yetinelim.
Onsav
13.22. B
ol
un
ur ve 1den farkl bir p-grupta Zp grubuna izomorf bir
altgrup vardr.
Kant: Gruba G diyelim ve Gyi toplamsal yazalm. x1 G derecesi p olan bir
eleman olsun. T
umevarmla pxn+1 = xn esitligini saglayan elemanlar bulalm.
H = x1 , . . . , xn , . . .
olsun. Metindeki n elemanlarn anmsayalm.
n 7 xn
fonksiyonu Zp ten Hye giden bir izomorfidir. Ayrntlar okura brakyoruz.

Alstrmalar
13.32. Zp grubunun sonlu sayda elemanla u
retilemedi
gini kantlayn.
13.33. B
ol
un
ur ve 1den farkl bir grubun sonlu sayda eleman tarafndan u
retilemeyece
gini
kantlayn.
13.34. Zp grubunun u
cu
nc
u tanmndan ve Q/Z grubunun Pr
ufer p-gruplarnn altgruplarnn
direkt toplamna izomorf oldu

gu ckar. Onsav
13.21de Zp grubunun altgruplarnn ya
Zp grubunun kendisi oldu
gunu ya da bir n N do
gal says icin
{q : bir a Z ve n N icin q = a/pn } = {x Zp : pn x = 0} Z/pn Z
grubuna izomorf oldu
gunu g
osterdik.
13.35. Q toplamsal grubunun altgruplarn snflandralm. 0 = A Q olsun. O zaman A Z =
0 olur. Diyelim n > 0 do
gal says icin AZ = nZ oluyor. A yerine n1 A altgrubunu alarak,
nnin 1 oldu
gunu, yani Z A varsaymn yapabiliriz. (Bu varsaymla Ay bulursak,
genel durumdaki altgrubu buldu
gumuz grubun elemanlarn n ile carparak buluruz.) Dolaysyla Z A varsaymn yaparak Q/Znin A/Z altgrubunun hangi kesirli saylardan
olustu
gunu bulmak yeterli (bkz. Teorem 11.1). Ornek
12.2 ve hemen sonrasndan, e
ger
P t
um asal saylardan olusan k
umeyse, bir P1 P ve (sonlu ya da sonsuz) bir (n(p))pP1
do
gal say dizisi icin,
Zp
Z/pn(p) Z
A
P1
P2
232
13. Abel Gruplar
oldu
gu anlaslr. Yani,
A = {a/b : a, b Z, e
ger p P1 asal byi b
ol
uyorsa, pn(p)+1 says byi b
olmez}
olur. Demek ki Q grubunun altgruplar, n N ve P1 P icin,
A = {a/b : a nZ, b Z, e
ger p P1 asal byi b
ol
uyorsa, pn(p)+1 says byi b
olmez}
bicimindedir.
13.36. Bundan sonraki alstrmalarda amacmz End Zp yapsn (toplama ve bileske altnda)
anlamak olacak. Zp grubunun ikinci tanmn kabul edece
giz, yani Zp = P/Z olacak;
dolaysyla grup islemini toplama olarak yazaca
gz. An Z/pn Z metindeki gibi olacak.
E
ger a Z/pn Z ise
a : Z/pn Z Z/pn Z
fonksiyonu
a (x) = ax
olarak tanmlansn.
End(Z/pn Z) = {a : a Z/pn Z}
oldu
gunu biliyoruz (bkz. Ornek
10.51). Bir abel grubunun andomorfi k
umesinin toplama
altnda bir grup oldu
gunu ve ayrca bileske islemi altnda kapal oldu
gunu biliyoruz (bkz.
Ornek
10.50). Ayrca a + b = a+b ve a b = ab olur. a (1) = a oldu
gundan, e
ger
f End Z/pn Z ise f = f (1) olur. Asa
gdaki alstrmalara gecmeden
once okur bu
olgular
oz
umsemeli.
13.37. E
ger f End Zp ise, f (An ) An icindeli
gini kantlayn (demek ki f|An End An
olur). E
ger f Aut Zp ise, f (An ) = An esitli
gini kantlayn (demek ki f|An Aut An
olur). Bundan b
oyle f End Zp icin fn = f|An End An yazalm.
13.38. : End Zp n End An fonksiyonu,

(f ) = (fn )n
esitli
giyle tanmlanms olsun. nin bir grup homomorfisi oldu
gunu, yani her f, g
End Zp icin (f + g) = (f ) + (g) esitli
gini kantlayn.
13.39. Zp ve An abel gruplar olduklarndan, End Zp ve End An gruplar,
toplama altnda
kapal olduklar gibi, bileske islemi altnda kapaldr. (fn )n , (gn )n n End An icin
(fn )n (gn )n = (fn gn )n
tanmn yapalm. Her f, g End Zp icin (f g) = (f ) (g) esitli
gini kantlayn.
13.40.
f End Zp icin, (f ) = (fn (1))n n Z/pn Z olsun. nin End Zp grubundan
n
oldu
gunu ve ayrca (f g) = (f ) (g)
n Z/p Z grubuna giden bir homomorfi
esitli
ginin sa
gland
gn kantlayn. ( n Z/pn Z grubunda carpma, aynen toplama gibi,
koordinat koordinat, yani terim terim yaplr.)
13.41. fn+1 (1) fn (1) mod pn denkli
gini kantlayn.
n
13.42. fn (1) saylarn 0 ile p 1 arasnda bir tamsay olarak g
orelim. fn (1)i p tabannda
yazalm: a0 , a1 , a2 , . . . , an1 {0, 1, 2, . . . , p 1} icin,
fn = a0 + a1 p + a2 p2 + + an1 pn1 .
Bir
onceki alstrmadan, bir an {0, 1, 2, . . . , p 1} icin,
fn+1 = fn + an pn = a0 + a1 p + a2 p2 + + an1 pn1 + an pn
esitli
gini kantlayn.
un
13.5. Bol
ur
Abel Gruplar
233
13.43. Bir
onceki alstrmadan, bir f End Zp andomorfisinin ai {0, 1, 2, . . . , p 1} icin,
ai pi
i=0
biciminde g
osterilebilece
gini kantlayn. Bu t
ur toplamlara p-sel say ad verilir.
13.44. E
ger f, g End Zp elemanlar bir
onceki alstrmadaki gibi
ai pi ve
i=0
bi pi
i=0
p-sel saylarna karslk geliyorlarsa, f +g ve f g andomorfileri hangi p-sel sayya karslk

gelirler?
13.5.2
B
ol
un
ur Abel Gruplarnn Snflandrlmas
Bu altbol
umde, yapacagmz her seyin temelini teskil edecek olan su teoremi
kantlayacagz.
Teorem 13.23. B
ol
un
ur bir G abel grubu Q ve asal p saylar icin Zp gruplarnn direkt toplamna izomorftur; yani I0 ve (Ip )p asal k
umeleri (ya da kardinalleri ) icin
(I )
G Q(I0 )
Zpp
p
asal
olur. Ayrca |I0 | ve |Ip | kardinalleri Gnin izomorfi tipini belirlerler, yani degismezleridir.
Kant altbol
um
un sonuna kadar s
urecek.
Ilk teoremimiz cok yararl olacak:
Teorem 13.24. Bir abel grubunun b
ol
un
ur bir altgrubunun t
umleyeni vardr.
Kant: Abel grubuna G, bol
un
ur altgruba da D diyelim. Z k
umesini soyle
tanmlayalm:
Z = {B G : B D = 1}.
1 altgrubu Zde oldugundan, Z = olur. Zyi altgrup olma iliskisiyle sralayalm, her zamanki gibi
altgruplar k
ucu
k, u
stgruplar b
uy
uk olsun. Eger
C Z bir zincirse, elbette Z Z olur. Demek ki Z yarsral k
umesine
Zorn Onsavn
uygulayabiliriz. Demek ki B D = 1 esitligini saglayan maksimal bir B altgrubu vardr. Eger G = DB ise, o zaman G = D B olur ve
teorem kantlanr. Bundan boyle DB < G varsaymn yapalm. D B, g = 1
esitligini saglayan bir g
/ B bularak bir celiski elde edecegiz.
Once rastgele bir g G \ DB eleman secelim. gyi yavas yavas degistirip

tam istedigimiz bicimde bir elemana don
ust
urecegiz.
234
13. Abel Gruplar
B < B, g oldugundan,
D B, g = 1
olur. Bu kesisimde 1e esit olmayan bir eleman secelim: Diyelim d D, b B
ve n Z icin,
1 = d = bg n D B, g.
n = 0 olmal, cu
nk
u aksi halde d = b D B = 1 olur. Gerekirse, yukardaki
esitlikte taraflarn terslerini alarak n > 0 varsaymn yapabiliriz. (gyi ilk kez
degistirdik.)
Yukardaki esitlikten
g n = db1 DB
ckar. Simdi nyi asallarn carpm olarak yazalm: n = p1 p2 pk . Boylece
g, g p1 , g p1 p2 , . . . , g p1 p2 pk = g n DB
dizisi elde ederiz. Bu dizinin birinci terimi DBde degil, ama sonuncu terimi DBde. Diziyi soldan saga tarayarak DBye d
usmeyen ilk terimi alalm.
Yukardaki notasyonu degistirerek, gyi bu eleman olarak alabiliriz. Boylece
g
/ DB, ama bir p asal icin g p DB varsaymn yapabiliriz. (gyi ikinci kez
degistirdik.)
Simdi yukardaki d ve b elemanlarn unutup, d D ve b B icin
g p = db
yazalm. d1 D eleman dp1 = d esitligini saglasn. O zaman
g p = db = dp1 b
ve
p
(d1
1 g) = b B
elde ederiz. Simdi g yerine d1

1 g elemann bulursak,
g G \ DB, ve g p B
icindeliklerini buluruz. (gyi u
cu
nc
u kez degistirdik.)
Gene yukardaki d ve b elemanlarn unutalm ve ta en bastan baslayalm.
B < B, g oldugundan,
D B, g = 1
olur. Bu kesisimde 1e esit olmayan bir eleman secelim: Diyelim d D, b B
ve n Z icin,
1 = d = bg n D B, g.
un
13.5. Bol
ur
Abel Gruplar
235
Demek ki g n DB. Ama ayrca g p B DB. Eger n ve p aralarnda asalsa,

bunlardan g DB ckar (bkz. Alstrma 5.31), ki bu bir celiskidir. Demek ki
p, nyi boler. Ama bundan da g n B ckar. Demek ki,
1 = d = bg n D B = 1,
gene bir celiski.
Sonu
c 13.25. Her G abel grubunun maksimum bir b
ol
un
ur altgrubu vardr.
Bu maksimum b
ol
un
ur altgrup t
um b
ol
un
ur altgruplar icerir. Eger bu altgruba
D dersek, bir B G icin G = D B olur. B altgrubunun 1den farkl b
ol
un
ur
bir altgrubu yoktur.
Kant: Bol
un
ur altgruplarn u
rettigi altgrup bol
un
ur oldugundan, Dyi t
um
bol
un
ur altgruplarn u
rettigi altgrup olarak alalm. Geri kalan her sey Teorem
13.24den ckar.

Demek ki abel gruplarn snflandrmak icin, 1den farkl bol
un
ur altgrubu
olmayan abel gruplarn snflandrmak yeterlidir.
Asagdaki onsav sayesinde bol
un
ur gruplarn analizini burulmal ve burulmasz bol
un
ur gruplar olarak ikiye ayrabilecegiz.
Sonu
c 13.26. G b
ol
un
ur bir grup olsun. T , Gnin burulmal elemanlarndan
olusan bir altgrup olsun. O zaman bir D G icin G = T D olur. Ayrca T
ve D b
ol
un
urd
ur ve D burulmasz bir gruptur.
Kant: t T ve n > 0 bir tamsay olsun. G bol
un
ur oldugundan xn = t
denkleminin Gde bir coz
um
u vardr. Eger g bir coz
umse, elbette g n deg t =
deg
t
t
= 1 olur, yani g T olur. Demek ki T bol
un
ur bir gruptur. Teorem
13.24e gore T nin Gde bir t
umleyeni vardr, diyelim D. Demek ki G = T D.
Bundan da Dnin bol
un
ur oldugu ckar. Ayrca Dnin burulmal elemanlar
T de olmak zorunda oldugundan, D burulmaszdr.

Sonuc 12.9a gore yukardaki sonuctaki T grubu, asal p ve
T [p ] = {t T : bir i N icin tp = 1}
i
altgruplarnn direkt toplamna izomorftur:
T
T [p ].
p
asal
Buradan su sonucu elde ederiz:

Sonu
c 13.27. G b
ol
un
ur bir grup olsun. Asal p icin,
i
olsun. O zaman G[p ] G b

o(
l
un
ur bir p-gruptur.
) Ayrca burulmasz ve
(I
)
p
D olur.

b
ol
un
ur bir D altgrubu icin, G =
p asal G[p ]
236
13. Abel Gruplar
Demek ki bol
un
ur gruplar snflandrmak icin bol
un
ur p-gruplarn ve bol
un
ur burulmasz gruplar snflandrmamz lazm. Bunu da simdi yapyoruz.
Teorem 13.28. Burulmasz ve b
ol
un
ur bir grup Q gruplarnn direkt toplamdr.
Kant: Gruba A diyelim ve grubun islemini toplamsal olarak yazalm. Eger
m = 0 bir tamsay ve a A ise, a = mx denkleminin Ada bir coz
um
u vardr,
cu
nk
u A bol
un
ur bir grup; ama ayrca, A burulmasz oldugundan bu coz
um
biriciktir, nitekim eger a = mx ve a = my olsayd, m(x y) = 0 ve dolaysyla
x y = 0 ve x = y olurdu. Bundan boyle bu coz
um
u
1
a
m
olarak gosterelim. Demek ki
x=
1
a mx = a.
m
Simdi herhangi bir q kesirli saysn alalm. Amacmz Ann rastgele bir ele
mann q kesirli saysyla carpmak. Once
q saysn n, m Z icin n/m olarak
yazalm ve bir a A icin qa elemann
qa =
na
n
a=
m
m
olarak tanmlayalm. Yani,

x = qa mx = na
onermesi dogru olsun. Bu tanmn q saysnn n/m olarak gosteriminden bagmsz oldugunu gostermek zorundayz. Nitekim eger n/m = n /m , mx = na
ve m y = n a ise, srasyla nm = n m,
n mx = n na = nn a = nm y = n my
ve A burulmasz oldugundan x = y olur. Demek ki qa carpmnn tanmnda
bir sorun yok. Bu carpm cesitli ozdeslikler saglar. Orne

gin,
q(a + a ) = qa + qa , (q + q )a = qa + q a, q (qa) = (q q)a, 0a = 0.
Ayrca q Z oldugunda, qann bu tanm eski tanma esittir10 . Demek ki
artk, a A icin
Qa = {qa : q Q}
Biraz lineer cebir bilen bir okur, A abel grubunun bu tanm sayesinde Q cismi u
zerine
bir vekt
or uzay oldu
gunu g
orecektir.
10
un
13.5. Bol
ur
Abel Gruplar
237
anlaml ve Ann bir altgrubu. Ayrca bir X Q icin
Qx =
Qx
xX
xX
olur ve bu altgrup elbette bol

un
ur bir gruptur.
Hepsi 0a esit olmayan q1 , . . . , qn Q kesirli saylar ve birbirinden farkl
x1 , . . . , xn A elemanlar icin,
q1 a1 + + qn an = 0
t
ur
unden bir esitlige do
grusal ba
gmllk denir. X A olsun. Eger Xin elemanlar arasnda dogrusal bagmllk yoksa, X k
umesine do
grusal ba
gmsz
k
ume diyelim. Demek ki X A k
umesinin dogrusal bagmsz olmas icin
birbirinden farkl x1 , . . . , xn X elemanlar icin,
q1 x1 + + qn xn = 0
esitligi ancak
q1 = . . . = qn = 0
ise dogru olabilmeli. Bundan da su ckar: Eger X A dogrusal bagmszsa, o
zaman,
Qx =
Qx
xX
xX
sitliginin dogru
olur. Amacmz, dogrusal bir X A icin
xX Qx = A e
oldugu. q 7 qx kural Q grubuyla Qx altgrubu arasnda bir izomorfi oldugundan, boylece teoremimiz kantlanms olacak. Xi maksimal dogrusal bagmsz
bir k
ume olarak sececegiz. Once
maksimal dogrusal bagmsz k
umenin varlgn
kantlayalm.
Sav 1. Ann maksimal bir dogrusal bagmsz altk
umesi vardr.
Sav 1in Kant. Z, elemanlar Ann dogrusal bagmsz altk
umelerinden
olusan k
ume olsun. Z oldugundan (neden?), Z bosk
ume degildir. Zyi
altk
ume olma
ili
s
kisi
altnda
k
u
c
u
kten
b
u
y
u
g
e
yarsralayalm.
C Z bir zin
cir olsun. C Z oldugunu, yani C k

umesinin dogrusal bagmsz oldugunu
savlyorum ve hemen kantna geciyorum. x1 , . . . , xn C birbirinden farkl
elemanlar olsun. Diyelim, C1 , . . . , Cn C icin xi Ci . Ama C bir zincir
oldugundan, bu Ci lerden biri digerlerini kapsar. Diyelim Ck digerlerini kapsyor. O zaman x1 , . . . , xn Ck olur, ki Ck dogrusal bagmsz oldugundan bu
bariz bir celiskidir. Demek ki Z t

umevarmsal bir k
ume. Zorn Onsavna
gore
Ada maksimal bir dogrusal k
ume vardr. Sav 1 kantlanmstr.

Sav
umesiyse, A =
2. Eger X A, maksimal dogrusal bagmsz bir altk
Qx
olur.
xX
238
13. Abel Gruplar
Sav 2nin Kant. Diyelim xX Qx < A. O zaman A \ xX Qx k

umesinden herhangi bir y eleman alalm. X {y} k
umesinin dogrusal bagmsz
oldugunu kantlayacagz ve boylece Xin maksimalligiyle celisecegiz. Nitekim
eger, birbirinden farkl x1 , . . . , xn X ve y elemanlar arasnda dogrusal bir
bagmllk olsayd, o zaman hepsi 0 olmayan q1 , . . . , qn , q Q saylar icin,
q1 x1 + + qn xn + qy = 0
olurdu. Eger q = 0 ise, Xin dogrusal bagmsz x1 , . . . , xn elemanlar arasnda
q1 x1 + + qn xn = 0
bagnts olurdu ve bu da q1 = . . . = qn = 0 esitliklerini gerektirirdi, ki bu da
q1 , . . . , qn , q Q saylarnn hepsinin 0 olmamasyla celisir. Demek ki q = 0.
Ama bu durumda da yyi xi ler cinsinden yazabiliriz:
y=
q1
qn
x1 + +
xn ,
q
q
ki bu da ynin secimiyle celisir. Sav 2 de kantlanmstr.

Bu iki sav teoremi tamamen kantlar.
Teorem 13.29. B
ol
un
ur bir p-grubu Pr
ufer p-gruplarnn direkt toplamdr.
Kant: G bol
un
ur bir p-grup olsun. X, Gnin bir altgrup k
umesi olsun; yani
Xin her eleman Gnin bir altgrubu olsun. Eger Xin her altgrubu Zp grubuna izomorf ise ve
A : A X =
A
AX
oluyorsa, Xe bu kantlk g
uzel k
ume diyelim. Elbette g
uzel bir k
umedir. Z
k
umesi g
uzel k
umelerden olussun. Zyi kapsama iliskisiyle k
ucu
kten b
uy
uge
dogru yarsralayalm. Boylece yarsralanms Z k

umesine Zorn Onsavn uygulayacagz, ama once Z k
umesinint
umevarmsal oldugunu gostermeliyiz. Bu
amacla bir C Z zinciri secelim. Cnin elemanlar elbette Gnin Zp grubuna izomorf altgruplardr. Teorem 12.8ye gore
A:A
C =
A
A
olur. Demek ki C Z. Demek ki Zorn Onsavna

gore Znin maksimal bir
eleman vardr. Bu elemana M ve u
rettigi guruba H diyelim.
H, bol
un
ur Zp gruplarnn direkt toplam oldugu icin bol
un
ur bir altgruptur. Dolaysyla Teorem 13.24e gore bir K H icin G = H K olur. Eger
un
13.5. Bol
ur
Abel Gruplar
239
K = 1 ise, Onsav
13.22ye gore Knn Zp grubuna izomorf bir altgrup vardr,
ki bu da Mnin maksimalligiyle celisir. Demek ki K = 1 olmal.

Boylece Sonuc 13.27, Teorem 13.29 ve Teorem 13.28 sayesinde, bol
un
ur
gruplar Teorem 13.23te soylendigi gibi snflandrms olduk. Tek eksigimiz,
teoremdeki kardinallerin biricikligi. Onu da simdi u
c asamada kantlyoruz.
(I)
(J)
Onsav
13.30. p bir asal olsun. Zp Zp ise |I| = |J| olur.
Kant: Zp saylabilir oldugundan, gruplardan biri saylamaz sonsuzluktaysa,

(I) (J)
|I| = Zp = Zp = |J|
olur. Bundan boyle gruplarn saylabilir sonsuzlukta olduklarn varsayalm.
Demek ki I ve J (sonlu ya da sonsuz) saylabilir k
umeler.
G ve H varsaymdaki izomorfik gruplar olsun. Gp ve Hp , derecesi p olan
elemanlardan olusan altgruplar olsun. O zaman,
(Z/pZ)(I) Gp Hp (Z/pZ)(J)
olur. Eger Gp ya da Hp gruplarndan biri sonluysa, ikisi de sonlu olmak zorunda, hatta eleman saylar p|I| ve p|J| olmal. Demek ki |I| = |J|. Eger Eger
Gp ya da Hp gruplarndan biri sonsuzsa, |I| = = |J| olmal.
Onsav
13.31. Q(I) Q(J) ise |I| = |J| olur11 .
Kant: Eger gruplardan biri saylamaz sonsuzluktaysa, onsav, aynen bir onceki onsav gibi kantlanr. Bundan boyle her iki grubun da saylabilir sonsuzlukta
olduklarn varsayalm. Demek ki I ve J saylabilir k
umeler. Eger hem I hem J
sonsuzsa, sorun yok, |I| = = |J| olur. Ikisinden

en az birinin sonlu oldugunu
varsayalm, diyelim |I| = n < . Diyelim |I| = |J|. Gerekirse I yerine J, J
yerine I alarak, |J| sonlu da olsa sonsuz da olsa |I| < |J| varsaymn yapabiliriz.
(J) olsun. : B A bir izomorfi olsun.

A = Q(I) = m
i=1 Q ve B = Q
Bden n + 1 tane dogrusal bagmsz eleman alalm: b1 , . . . , bn+1 . Bu elemanlar,
Bnin Zn+1 grubuna izomorfik bir altgrup u
retirler. birebir oldugundan, bu
elemanlarn -imgeleri de dogrusal bagmszdrlar ve bunlar da Ann Zn+1
grubuna izomorfik bir altgrubunu u
retirler, diyelim A1 . Teorem 10.24e gore,
A1 in her iinci izd
usu
m
u ya 0 ya da Zye izomorf. Bu izd
usu
me A1i diyelim.
Demek ki, eger tam k tane A1i = 0 ise,
Zn+1 A1 ni=1 A1i Zk
olur. Ama k n < n + 1 oldugundan, bu Teorem 13.6 ile celisir.
11
Lineer cebir bilen bir okur icin bu
onsav cok kolay, ne de olsa gruplar Q u
zerine birer
vekt
or uzaydr ve boyutlar srasyla |I| ve |J|dir. Verece
gimiz kant da aslnda lineer cebirin
bu teoremini kantlayacak.
240
13. Abel Gruplar
Teorem 13.32. Eger
Q(I0 )
p
(I )
Zpp Q(J0 )
asal
(J )
Zpp
asal
ise |I0 | = |J0 | ve her p asal icin |Ip | = |Jp | olur.

Kant: G ve H varsaymdaki izomorfik gruplar olsun. T (G) ve T (H) derecesi
sonlu olan elemanlardan olusan altgrup olsun. Elbette T (G) T (H) olur.
Buradan da
Q(I0 ) G/T (G) G/T (H) Q(J0 )
ve Onsav
13.31den |I0 | = |J0 | ckar. Asal bir p icin, T (G)p ve T (H)p , gruplarn p-elemanlarndan olusan altgruplar olsun. T (G) T (H) izomorfisinden,
T (G)p T (H)p ckar. Demek ki
(I )
(J )
Zpp T (G) T (H) Zpp .
Onsav
13.30dan |Ip | = |Jp | ckar.
Teorem 13.23
un kant tamamlanmstr.
Teoremdeki |I0 | ve |Ip | kardinal saylarna grubun Ulm de
gi
smezleri ad
verilir.
13.6
Abel Gruplarnn Saf Altgruplar
G bir abel grubu ve H G olsun. Hnin bir elemannn Gde ninci kok
u ola
bilir ama Hde olmayabilir. Orne
gin G = Z, H = 2Z ise, Hnin 2 elemannn
Gde karekok
u vardr: 1, ama ayn elemann Hde karekok
u yoktur. Eger
her h H eleman ve n > 0 tamsays icin xn = h esitliginin Gde bir
coz
um
u oldugunda, bu denklemin Hde de bir coz
um
u varsa, Hye Gnin saf
altgrubu ad verilir. Eger islemi toplama altnda yazarsak, saf altgrup demek,
her n > 0 tamsays icin nG H = nH demektir.
Bu altbol
umde her grup bir abel grubu olacak.
Notlar ve Ornekler
13.45.
13.46.
13.47.
13.48.
13.49.
13.50.
13.51.
T
umleyeni olan algruplar saf altgruplardr.
Saf bir altgrubun saf altgrubu saf altgruptur.
B
ol
unebilir altgruplar saf altgruplardr.
G/H burulmaszsa, H saf bir altgruptur.
E
ger Tor G, Gnin burulmal elemanlarndan olusan altgrupsa, Tor G saf bir altgruptur.
Saf altgruplar zincirinin bilesimi saf bir altgruptur.
Onsav
13.17deki H altgrubu saf bir altgruptur. Dolaysyla asa
gdaki teorem aslnda o
sonucun bir genellemesidir.
13.6. Abel Gruplarnn Saf Altgruplar
241
13.52. p bir asal, G bir p-grup ve H G olsun. Bu durumda Hnin Gde saf olmas icin
her k 0 icin pk G H = pk H esitli
gi gerek ve yeter kosuldur. Bunun kant oldukca
kolaydr: E
ger n > 0 ise, pye asal bir m ve bir k N icin n = pk m yazlabilir. Bu
durumda nG H = pk mG H = pk mG mH = m(pk G H) = mpk H = nH olur.
cu
(U
nc
u esitlik m ile carpmann birebir bir fonksiyon olmasndan kaynaklanmaktadr.)
Alstrmalar
13.53. H G ve P (H) = {g G : bir n > 0 do
gal says icin ng H} olsun. P (H)nin bir saf
altgrup oldu
gunu kantlayn.
13.54. Tor G, Gnin burulmal elemanlarndan olusan altgrup olsun. P (0) = Tor G esitli
gini
kantlayn.
13.55. Tor G P (H) oldu
gunu kantlayn.
13.56. G/P (H)nin burulmasz bir grup oldu
gunu kantlayn.
13.57. Tor(G/H) = P (H)/H esitli
gini kantlayn.
13.58. P (H)nin Hyi ve Tor Gyi iceren en k
ucu
k saf altgrup oldu
gunu kantlayn.
13.59. G burulmasz bir grup ve H G olsun. Hnin saf olmas icin G/H burulmaszdr
kosulunun yeter ve gerek oldu
gunu kantlayn.
13.60. G = Z Z, H = (3, 2)Z, K = (1, 2)Z olsun. G/H ve G/K gruplarnn burulmasz
oldu
gunu kantlayn. Bir
onceki alstrmay kullanarak H ve Knn saf altgruplar olduklarn g
osterin. L = G, H = (3, 2)Z + (1, 2)Z olsun. (2, 0) L ama (1, 0) L oldu
gunu
g
osterin. Bunu kullanarak Lnin saf bir altgrup olmad
gn g
osterin.
13.61. G = Z/nZ, H = m olsun. d = obeb(n, m) ve e = n/d olsun. Hnin Gde saf olmas
icin obeb(d, e) = 1 esitli
ginin yeter ve gerek oldu
gunu kantlayn.
Asagdaki saf altgruplarla ilgili onemli teorem, Onsav

13.17yi genellestirmektedir.
Teorem 13.33. G bir abel grubu ve H, Gnin bir saf altgrubu olsun. Eger
Hnin eksponenti sonluysa Hnin Gde bir t
umleyeni vardr.
Kant: Gyi carpmsal yazacagz. Hnin eksponentlerini bolen farkl asal
lar p1 , . . . , pk olsun. Once
teoremi k = 1 durumunda kantlamann yeterli
oldugunu, gerisinin k u
zerine t
umevarmla kolaylkla kantlanacagn gosterelim. Teoremin k = 1 durumda kantlandgn varsayalm. Bir p asal icin,
n
Hp = {h H : bir n > 0 tamsays icin hp = 1}

olsun. O zaman Hp H ve
H = Hp1 . . . Hpk
olur. Hde ayrstklar icin, Hpi lerin her biri Hde saftr. H de Gde saf
oldugundan, Hpi leri her biri Gde saftr. k = 1 durumunda teoremi kantladgmz varsaydgmz icin, bir K G icin
G = Hp1 K
242
13. Abel Gruplar
olur. i 2 icin pi ve p1 iki farkl asal oldugundan

Hpi K
olur; ayrca Hpi , Kda saftr. T
umevarmla, bir L K icin,
K = (Hp2 . . . Hpk ) L
olur. Demek ki,
G = Hp1 K = Hp1 ((Hp2 . . . Hpk ) L)
= (Hp1 Hp2 . . . Hpk ) L = H L
olur. Demek ki teoremi k = 1 icin kantlamak yeterli.
Bundan boyle p = p1 , H = Hp ve exp H = pn olsun. Teorem 13.19a gore
I1 , . . . , In k
umeleri icin
(1)
H=
Z/pk Z
k=1
olur.
Hk =
Ik
Z/pk Z
Ik
olsun. H/Hn , G/Hn grubunun saf bir altgrubudur ve exp H/Hn pn1 dir.
Demek ki t
umevarmla H/Hn altgrubunun G/Hn altgrubunda bir t
umleyeni
vardr. Demek ki bir Hn K G icin,
G/Hn = H/Hn K/Hn
olur, yani
G = HK ve H K = Hn
olur.
Bu arada Hn nin Kda saf oldugunu gorelim: Eger k K ve m N icin
m
k Hn H oluyorsa, bir h H icin k m = hm olur; ama (1)den dolay
h H elemann Hn de secebiliriz.
Eger
K = Hn L
esitligini saglayan bir L K bulabilirsek, o zaman isimiz is, cu
nk
u o zaman
G = HK = HHn L = HL
ve
H L H (K L) (H K) L = Hn L = 1
13.6. Abel Gruplarnn Saf Altgruplar
243
olur, yani G = H L olur.
Bundan boyle G = K ve H = Hn In Z/pn Z olsun. Teoremi bu durum

da kantlamann yeterli oldugunu gord
uk. Kant ufak bir degisiklikle Onsav
13.17nin kant gibi olacak. Akclg bozmamak icin o onsavn kantn cok
ufak degisikliklerle tekrarlyoruz.
n
n
Once
Gp = {g p : g G} altgrubuyla Hnin kesismedigini gorelim: Eger
n
n
n
g p H ise, bir h H icin g p = hp olur. Ama exp H = pn oldugundan,
n
n
n
buradan g p = hp = 1 ckar. Bu soyle de daha kolay bicimde anlaslr: Gp
n
n
H = H p = 1. Demek ki Gp H = 1.
n
Z = {K G : K H = 1 ve Gp K}
n
olsun. Gp Z oldugundan Z = olur. Zyi altgrup (ya da altk

ume) olma
iliskisiyle sralayalm,
altgruplar
u
stgruplardan
k
u
c
u
k
olsun.
E
g
er
(K
i )i , Znin
bir zinciriyse, i Ki Z olur. Dolaysyla, Zorn Onsavna gore Znin maksimal bir eleman vardr. Bu altgruba K diyelim. Demek ki
H, K = HK = H K G.
HK = G esitligini kantlayacagz. Diyelim esitlik yok ve HK < G. Amacmz K, g H = 1 esitliginin dogru oldugu bir g G \ K elemannn varlgn
kantlamak; boylece K < K, g olacak ve Knn maksimalligiyle celisecegiz.
Once
rastgele bir g G \ HK alalm. Bu eleman istedigimizi saglamas
olarak
icin yavas yavas degistirecegiz. Ilk
n
g, g p , g p , . . . , g p = 1
terim, g yani, HKda degil. Ama son terim, g pn eleman
dizisine bakalm. Ilk
n
n
yani, HKda cu
nk
u g p Gp K HK. Bu dizinin elemanlarn soldan
saga dogru tararken, bir i = 0, 1, . . . , n 1 icin
i
gp
/ HK ama g p
i+1
HK
olmal. g yerine bu g p elemann alarak,

g
/ HK ama g p HK
varsaymn yapabiliriz; oyle yapalm. Simdi, h H ve k K icin
g p = hk
olur. Hnin eksponenti pn oldugundan
n
n1
g p = (g p )p
n1
= (hk)p
n1
= hp
n1
kp
244
13. Abel Gruplar

n
n1
olur. Ama g p Gp K oldugundan, buradan hp

n1
hp
H K = 1 ve
=1
elde ederiz.
Simdi H grubunda hangi elemanlarn pn1 inci kuvvetinin 1e esit oldugunu gorelim. Teoremin hipotezine gore H (Z/pn Z)(I) . Ama
{x Z/pn Z : pn1 x = 0} = pZ/pn Z
esitligini Ornek
9.53te kantlamstk; demek ki ayn sey (Z/pn Z)(I) grubunda
da dogru:
{x (Z/pn Z)(I) : pn1 x = 0} = (pZ/pn Z)(I) = p (Z/pn Z)(I) .
Sonuc olarak benzer onerme (carpmsal bir grup olan) H icin de gecerlidir ve
n1
hp
= 1 oldugundan, bir h1 H icin h = hp1 esitliginin dogru oldugunu
1
p
gor
ur
uz. Boylece g p = hk = hp1 k ve (h1
1 g) = k K elde ederiz. h1 g
1
G \ HK oldugundan (aksi halde g = h1 (h1 g) H(HK) = HK olurdu), g
yerine h11 g elemann alp,
g G \ HK ve g p K
varsaymn yapabiliriz.
Bu asamada K, g altgrubuna bakalm. Bu altgrubun elemanlar bir k
K ve m Z icin kg m bicimindedir (daha onceki ky artk unutun). Knn
seciminden dolay, K, g H = 1 olmal. Kesisimden 1e esit olmayan bir
eleman secelim:
1 = kg m H
olsun. Demek ki g m HK. Eger p asal nyi bolmezse, g p de HKda oldugundan,
g = g 1 = g obeb(n,p) HK
olur (bkz. Alstrma 5.31), ki bu da gnin secimiyle celisir. Demek ki p|m,
diyelim ps = m. Bu durumda, g p K oldugundan,
kg m = kg ps = k(g p )s K
olur. Ama ayn zamanda kg m H. Demek ki kg m H K = 1, celiski.
14. Grup Etkisi

Bu bol
umde grup teorisinin uygulamaya en elverisli, dolaysyla en onemli
konusuyla tansacagz. Gruplar dogada bulunduklar haliyle gorecegiz.
Gruplar dogada tek baslarna gor
unmezler, mutlaka gruplarn yannda etki
dikleri bir k
ume vardr. Otelemeler
ve dond
ur
uler d
uzleme etkir, Sym n grubu
{1, 2, . . . , n} k
umesine etkir, Aut G grubu G grubuna etkir vs. Biraz daha somut bir ornek: {1, x} Z/2Z grubu masaya konmus bir bozuk paraya etkir:
1 eleman parada herhangi bir degisiklik yapmazken x eleman paray ters y
uz
eder, yazysa tura, turaysa yaz yapar; gor
uld
ugu
u
zere xi iki defa paraya
uygulamak hicbir sey yapmamak, yani 1 elemanyla etkimek demektir. Grubu
olas t
um r
uzgar esintileri, k
umeyi de r
uzgardan etkilenecek toz zerreleri olarak
gormek cok yanls olmayan benzetme olabilir.
Grup etkisinin daha derin ve ilginc bir incelemesini daha sonraki ciltlerde,
biraz lineer cebir gord
ukten sonra yapaca
gz.
14.1
Tanm ve Ornekler
G bir grup, X de bir k

ume olsun. Xin elemanlarna nokta demeyi tercih
edecegiz. G Xten Xe giden bir fonksiyonu ele alalm. Bu fonksiyonun
(g, x) ikilisini got
urd
ugu
noktay g x olarak gosterelim, yani (g, x) yerine
g x yazalm; cu
nk
u y bir fonksiyondan ziyade bir t
ur islem olarak alglamak
istiyoruz. Gnin elemanlaryla Xin noktalarn carpyoruz ve sonuc Xin bir
noktas ckyor: g G eleman x X noktasna etkiyor ve sonuc g x ckyor.
Demek ki her g G ve x X icin bir bicimde g x X noktas verilmis. Bu
carpma su ozellikleri saglasn:
A1. Her x X icin 1 x = x.
A2. Her g, h G ve x X icin g (h x) = (gh) x.
Bir baska deyisle carpma islemi grubun islemiyle uyumlu olsun. Bu durumda
(G, X, ) u
cl
us
une grup etkisi denir. Bazen de G grubu X k
umesine
vastasyla etkiyor denir. Bazen de Xe G-k
ume ad verilir.
C
ogu zaman yazlmaz (cu
nk
u ya onemli degildir ya da ne oldugu cok
barizdir) ve grup etkisi (G, X) ikilisi olarak gosterilir. Ayrca cogu zaman g x
246
14. Grup Etkisi
yerine gx yazlr, ancak G X X carpmasyla G grubundaki G G G

carpmasnn karsma ihtimali varsa g x yazlmna geri don
ulmelidir.
Birazdan bircok ornek verecegiz. Ama once ayn kavram bir baska bicimde
tanmlayalm. Her iki tanm da onemlidir, birini bilip digerini bilmemek sonuclar olabilecek bir eksikliktir.
Bir (G, X, ) grup etkisinde gx = gy ise, o zaman her iki taraf da g 1 ile
carparak x = y elde ederiz. Bunu daha ayrntl gosterelim:
x = 1x = (g 1 g)x = g 1 (gx) = g 1 (gy) = (g 1 g)y = 1y = y.
Dolaysyla Xin elemanlarn (soldan tabii ki) sabit bir g G elemanyla
carpmak Xten Xe giden birebir bir fonksiyondur. Bu fonksiyon ayrca ortendir de, cu
nk
u her y X icin
g(g 1 y) = y
olur. Demek ki x 7 gx kuralyla tanmlanms fonksiyon Xin bir eslesmesidir,
yani Sym Xin bir elemandr. Bu fonksiyonu g olarak gosterelim. Demek ki
her g G icin,
g : X X
fonksiyonu
g (x) = gx
olarak tanmland; ve bu fonksiyon Sym Xin bir eleman. Ayrca
g h = gh
olur, cu
nk
u her x X icin,
(g h )(x) = g (h (x)) = g (hx) = g(hx) = (gh)x = gh (x)
olur. Bundan da
(g) = g
olarak tanmlanms
: G Sym X
fonksiyonunun bir grup homomorfisi oldugu ckar. Boylece her (G, X, ) grup
etkisinin bir : G Sym X grup homomorfisi verdigini gord
uk.
Simdi tam tersine bir
: G Sym X
grup homomorfisi verilmis olsun. Eger g G ise, tamamen estetik nedenlerden
dolay (g) yerine g yazalm. Boylece g G ve x X icin ((g))(x) yerine
g (x) yazarak y
ukl
u bir yazlmdan kurtulmus oluruz.
g x = g (x)

14.1. Tanm ve Ornekler
247
tanmn yapalm. Boylece G Xten Xe giden bir fonksiyon tanmlams oluruz. Yukardaki A1 ve A2 onermelerin saglandgn kantlayalm. fonksiyonu Gden Sym Xe giden bir homomorfi oldugundan, , Gnin 1 elemann
Sym Xin birim eleman olan IdX fonksiyonuna got
ur
ur; demek ki
1 x = 1 (x) = IdX (x) = x
olur. Boylece A1in dogru oldugunu gord
uk. Simdi A2ye bakalm:
g (h x) = g (h (x)) = (g h )(x) = gh (x) = (gh) x.
Boylece bir grup etkisi elde ettik.
Eger yukardaki iki prosed
ur
u ardarda uygularsak basladgmz yere doneriz. Bir baska deyisle, bir (G, X, ) grup etkisiyle bir : G Sym X homomorfisi arasnda bir fark yoktur.
Grup etkisi grup kavramnn somutlasms halidir; soyut bir grubu fiziksel
olarak gerceklestirmek olarak alglanabilir.
Notlar ve Ornekler
14.1. G herhangi bir grup ve X herhangi bir k
ume olsun. g G ve x X icin gx = x tanmn
yapalm; yani ikinci tanma g
ore, her g G icin g = IdX olsun, yani fonksiyonu sabit
IdX fonksiyonu olsun. Bu bir grup etkisidir. Tahm,n edi,lece
gi u
zere en ilginc grup etkisi
de
gildir, ne de olsa Gnin elemanlar Xin elemanlarn yerlerinden oynatmyorlar. Bu
etkiye tri
skadan etki adn verebiliriz1 .
14.2. Sym Xin her altgrubu X u
zerine do
gal olarak etkir.
14.3. R2 d
uzleminin (0, 0) merkezli d
ond
ur
uleri k
umesi (ki bir gruptur) d
uzleme etkir.
2
14.4. R d
uzleminin
otelemeleri k
umesi (ki bir gruptur) d
uzleme etkir.
14.5. E
ger G, X grubu u
zerine etkiyorsa ve H G ise, H grubu da X u
zerine etkir. Daha
matematiksel bir dille: E
ger (G, X, ) bir grup etkisiyse ve H G ise, (H, X, |H )
u
cl
us
u de bir grup etkisidir.
14.6. Son iki
orne
gin
ozel bir durumu olarak: E
ger G bir grupsa, Aut G grubu, hatta Aut G
grubunun herhangi bir altgrubu G k
umesi u
zerine do
gal olarak etkir.
14.7. E
ger G grubu X k
umesi u
zerine etkiyorsa ve Y X altk
umesi GY Y icindeli
gini
sa
glyorsa (ki bu durumda esitlik olmaldr), o zaman G grubu Y k
umesi u
zerine etkir.
Herhangi bir A X altk
umesi icin
Y = GA = {ga : a A}
olursa, elbette GY Y olur ve G grubu Y k
umesi u
zerine etkir. Bu arada
GA =
Ga
aA
esitli
gini g
orelim. Ga k
umesine ann G-y
or
ungesi ad verilir. C
ok
onemli olan bu kavrama tekrar de
ginece
giz ve sk sk kullanaca
gz. G elbette Ga y
or
ungesini etkir.
1
Ingilizcesi trivial action.
248
14. Grup Etkisi
14.8. G herhangi bir grup olsun. X = G olsun. O zaman g G ve x X icin

g x = gx
tanm bize Gnin X (yani kendisi!) u
zerine etkidi
gini g
osterir. Gnin bu etkisine standart etki diyelim2 .
g x = xg 1
tanm bize Gnin X (yani kendisi!) u
zerine etkidi
gini g
osterir. Gnin bu etkisine sa
gdan
standart etki diyelim.
14.10. G herhangi bir grup olsun. X = G olsun. O zaman (g, h) G G ve x X icin
(g, h) x = gxh1
tanm bize G G grubunun G u
zerine etkidi
gini g
osterir.
g x = gxg 1
tanm G grubunun kendisi u
zerine bir grup etkisini verir.
14.12. G herhangi bir grup ve H G olsun. X = H alalm. O zaman g G ve x X icin
g x = gxg 1
tanm G grubunun H u
14.13. G herhangi bir grup ve H, K G olsun. H NG (K) varsaymn yapalm. O zaman
k K ve h H icin
h k = hkh1
14.14.
14.15.
14.16.
14.17.
14.18.
tanm H grubunun K u
G bir grup ve X, Gnin altgruplarndan olusan k
ume olsun. g H = H g tanmyla G
grubu X k
umesini etkir.
Yukardaki etkide X k
umesini daha k
ucu
k alabiliriz. K G olsun. Y = {K g : g G}
olsun. Bir
onceki alstrmadaki tanmla G grubu Y u
zerine etkir.
Yukardaki etkide G grubunu bir altgrup olarak da alabiliriz. K, H G olsun. Y =
{K g : g G} olsun. H grubu Y u
zerine etkir.
B
ol
um 6daki
orneklerdeki her geometrik nesneye nesnenin simetrileri etkiyordu. Orneg
in D8 grubu kareye etkir, Sym 4 grubu u
cgen tabanl piramide etkir.
G = Rn olsun. X = Rn olsun. g G ve x G icin g x = x+g olarak tanmlansn. Grup
toplamsal yazld
gndan, A1 ve A2 kosullarn toplama diline cevirmeliyiz: 0x = x+0 = 0
ve g, h G icin
(g (h x)) = g (x + h) = (x + h) + g = x + (h + g) = (h + g) x
olur. Bu
orne
gin Ornek
14.8deki
orne
gin
ozel bir durumu oldu
guna dikkatinizi cekeriz.
14.19. E
ger (G, X) bir grup etkisiyse, Gyi do
gal olarak (X) u
zerine (yani Xin altk
umelerinden olusan k
ume u
zerine) etkiyebiliriz; (G, (X)) de bir grup etkisidir. Bu
orne
gin
varyasyonlar yaplabilir,
orne
gin (X)i alaca
gmza Xin sonlu altk
umelerinden olusan
k
umeyi alabiliriz.
Ornekleri
cogaltacagz. Ama once onemli birkac temel kavram tanmlayalm ve bu kavramlar u
zerine birkac temel teorem kantlayalm.
2
Ingilizcesi regular action ya da standard regular action.
14.2. Kavramlar ve Temel Teoremler
14.2
249
Kavramlar ve Temel Teoremler
Bu altbol
umde grup etkileriyle ilgili baz onemli kavramlar tanmlayacagz. Bu
altbol
um boyunca bir (G, X) grup etkisi sabitlenmis olsun.
C
ekirdek. Ornek
14.1de her g G ve her x X icin g x = x ornegini vermis
ve bu etkiyi triskadan etki olarak adlandrmstk. Gnin belki her eleman
degil ama baz elemanlar X u
zerine birim fonksiyon olarak etkiyebilirler, yani
baz g G elemanlar her x X icin gx = x esiligini saglayabilirler.
Ker(G, X) = {g G : her x X icin gx = gx}
tanmn yapalm. Bu bir altgruptur ve adna etkinin
cekirde
gi ad verilir3 .
Eger etkiyi : G Sym X homomorfisi olarak gosterirsek,
Ker(G, X) = Ker
olur. Dolaysyla Ker(G, X) G olur. Eger etkinin ne oldugu konunun gelisinden belliyse, Ker(G, X) yerine sadece Ker yazmakla yetinecegiz.
Bir etkinin cekirdegi 1 ise, etkiye sadk etki ad verilir4 . Etkinin sadk
olmas demek : G Sym X homomorfisinin birebir olmas demektir; ya
da daha somut olarak, her 1 = g G elemannn Xin en az bir noktasn
yerinden oynatyor demektir.
Eger bir etki sadk degilse, etkim sadk degil diye u
z
ulmeyin, grupta k
ucu
k
bir degisiklikle etkiyi sadk hale getirebiliriz. Nitekim,
g (x) = gx
form
ul
uyle tanmlanms
: G/ Ker Sym X
homomorfisi (cekirdege bol
und
ugu
nden) birebirdir, dolaysyla sadk bir etki
tanmlar. Bu etki daha somut olarak su form
ulle tanmlanr: gx = gx.
Notlar ve Ornekler
14.20. E
ger (G, X) bir grup etkisiyse ve |X| = n < ise, G/ Ker(G, X) grubunun eleman
says n! saysn b
olmek zorundadr. Dolaysyla (G, X) sadksa ve X sonluysa, G de
sonlu olmak zorundadr.
14.21. G bir grup ve X G olsun. H = {g G : X g = X} olsun. H G olur. (H, X) bir
grup etkisidir. Ker(H, X) = CG (X) olur. Demek ki CG (X) H ve e
ger |X| = n <
ise [H : CG (X)] says n! saysn b
oler.
14.22. Yukardaki alstrmadan su ckar: E
ger A G sonlu ve normal bir altgrupsa, CG (A),
Gnin sonlu endisli normal bir altgrubudur, endis |A|! saysn b
oler.
3
Ingilizcesi kernel.
Ingilizcesi faithful.
250
14. Grup Etkisi
14.23. G bir grup, H G olsun. X = {xH : x G}, sol

otelemeler k
umesi olsun. g G
ve xH X icin g xH = gxH tanmn yapalm. (G, X) ikilisinin bir grup etkisi
oldu
gunu kontrol etmek cok zor de
gil; okura brakyoruz. Bu etki cok
onemlidir, sadk
grup etkileri daha sonraki ciltlerde acklayaca
gmz bir anlamda bu etkiye denktirler.
C
ekirde
gi bulalm:
Ker(G, X)
=
=
=
=
=
=
{g
{g
{g
{g
{g
G : her x G
G : her x G
G : her x G
G : her x G
G : her x G
1
.
xG xHx
icin
icin
icin
icin
icin
g xH = xH}
gxH = xH}
x1 gxH = H}
x1 gx H}
g xHx1 }
Ornek
9.12 ve 10.125de xG xHx1 grubuna Hnin Gdeki
g
obe
gi adn vermis ve
Hnin g
obe
gini CoreG H olarak g
ostermisik: CoreG H = xG xHx1 . Bu grup Hnin
icindeki en b
uy
uk G-normal altgruptur.
14.24. G bir grup, H G olsun. X = {H x : x G}, Hnin esleniklerinden olusan k
umesi
1
olsun. g G ve H x X icin g H x = H xg
tanmn yapalm. (G, X) ikilisinin bir
grup etkisi oldu
gunu kontrol etmek cok zor de
gil; okura brakyoruz. C
ekirde
gi bulalm:
Ker(G, X)
=
=
=
=
=
=
{g
{g
{g
{g
{g
G : her x G icin g H x = H x }
1
G : her x G icin H xg = H x }
1
G : her x G icin H = H xgx }
1
G : her x G icin xgx NG (H)}
G : her x G icin g x1 NG (H)x}
1
NG (H)x = Core NG (H).
xG x
Bu arada x1 NG (H)x = NG (x1 Hx) esitli

gine dikkatinizi cekeriz.
Sabitleyici. Eger x X ise

Gx = {c G : cx = x}
tanmn yapalm. Bu bir altgruptur ve adna xin sabitleyicisi ad verilir5 .
Elbette
Ker(G, X) =
Gx
xX
olur. g G icin Ggx ile Gx arasnda yakn bir iliski vardr:

Ggx = {c G : c(gx) = gx} = {c G : g 1 cgx = x}
= {c G : g 1 cg Gx } = {c G : c gGx g 1 }
1
= gGx g 1 = Ggx ,
yani
1
Ggx = Ggx
(1)
5
Ingilizcesi stabilizer.
olur.
Eger Y X ise
GY =
251
Gy = {g G : her y Y icin gy = y}
yY
tanmn yapalm. Bu da bir altgruptur elbette. Adna Y nin noktasal sabit1

leyicisi ad verilir6 . Eger GY Y ise, GY G olur; bu dedigimiz Ggx = Ggx
esitliginden kolaylkla ckar ve okura braklmstr.
Elbette Ker(G, X) = GX olur.
Buna benzer bir baska tanm daha verilebilir. Y i k
ume olarak sabileyen
elemanlar ele alalm:
{g G : gY = Y }.
Burada, Y nin her elemann sabitleyen g G elemanlar degil, Y yi k
ume olarak sabitleyen g G elemanlar ele alnyor. Bu grubu G{Y } olarak yazabiliriz.
G{Y } grubu Y k
umesi u
zerine etkir ve bu etkinin cekirdegi GY altgrubudur.
Elbette eger |Y | = 1 ise GY = G{Y } olur.
Alstrmalar
14.25. (G, X) bir grup etkisi olsun. E
ger G = G/ Ker ve x X ise Gx = Gx esitli
gini kantlayn.
Bundan sonraki alstmalarda (G, X) bir grup etkisi ve Y X.
14.26. E
ger GY Y ise, GY = Y oldu
gunu kantlayn. Ama gY Y ise esitlik olmak zorunda
de
gil,
orne
gin e
ger i > 0 icin g i y = y ise ve Y = {g i y : i N} ise aynen bu olur. Ote
yandan e
ger gnin derecesi sonluysa, ya da her y Y icin gy sonluysa, gY Y
icindeli
gi esitli
gi gerektirir.
14.27. GY G{Y } oldu
gunu kantlayn.
14.28. |Y | = n olsun. [G{Y } : GY ] saysnn n! saysn b
old
ug
u
n
u kantlayn.
14.29. |Y | = n ve y Y olsun. [G{Y } : Gy G{Y } ] n oldu
gunu kantlayn.
14.30. |Y | = n ve y Y olsun. E
ger G{Y } y = Y ise [G{Y } : Gy G{Y } ] = n oldu
gunu
kantlayn.
14.31. E
ger GY Y ise, GY G oldu
gunu kantlayn.
Y
or
unge. x X ise,
Gx = {gx : g G}
k
umesine xin y
or
ungesi 7 , ya da daha dikkatli olmak istiyorsak xin G-y
or
ungesi ad verilir. Elbette x Gx olur. Eger Gx = X ise, (G, X) grup
etkisine ge
ci
sli grup etkisi ad verilir8 . Her x X icin, (G, Gx)gecisli bir
grup etkisidir. Gecisli grup etkilerinde her x X icin Ker = GX = yX Gy =
g 1
= gG Ggx = CoreG Gx olur.
yGx Gy =
gG Ggx =
gG Gx
6
Ingilizcesi pointwise stabilizer.

Ingilizcesi orbit.
8
Ingilizcesi transitive group action.
7
252
14. Grup Etkisi
Notlar ve Ornekler
14.32. Sym X grubu X k
umesine gecisli etkir.
14.33. R2 d
uzleminin (0, 0) merkezli d
ond
ur
ulerinden olusan grup d
uzleme etkir ama bu etki
gecisli de
gildir. Her y
or
unge (0, 0) merkezli cemberdir.
14.34. R2 d
uzleminin
otelemelerinden olusan grup d
uzleme gecisli etkir. Bu (ve bir
onceki
o
rnek), daha genel olarak Rn icin de gecerlidir.
14.35. Bir grubun sa
g ve sol standart etkileri gecisli etkilerdir.
14.36. Ornek
14.23 ve 14.24teki etkiler gecisli etkilerdir.
14.37. 1 eleman y
uz
unden, e
ger G = 1 ise Aut G grubu G u
zerine gecisli etkiyemez.
14.38. 1 = G sonlu bir grupsa ve Aut G grubu G = G \ {1} u
zerine gecisli etkiyorsa, o
zaman grubun 1 dsnda t
um elemanlarnn derecesi ayn olmaldr. Cauchy teoreminden dolay bu ortak derece ancak bir p asal olabilir. Demek ki grup bir p-gruptur.
Sonlu p-gruplarnn merkezi oldu
gundan (yani Z(G) = 1 oldu
gundan), gecisli etki
y
uz
unden, grup abel grubu olmak zorundadr. Demek ki bir n > 0 icin G = n Z/pZ. Bu
gruplarn otomorfi gruplarnn G u
zerine gecisli etkidi
gi biraz lineer cebirle kolaylkla
kantlanabilir (ama bu kitapta okurun lineer cebir bildi
gini varsaymyoruz).
olarak yor
Ilk
ungelerin esit ya da birbirinden ayrk olduklarn kantlayalm.
y
Onsav
14.1. Iki
or
unge ya esittir ya da ayrk.
Kant: x, y X olsun. Gx Gy = varsaymn yazpalm. Kesisimden bir
eleman alalm, diyelim g0 x = g1 y. O zaman her g G icin,
gx = gg01 g0 x = gg01 g1 y Gy
olur. Demek ki Gx Gy. Simetriden dolay Gy Gx icindeligi de dogrudur.

Demek ki yor
ungeler X k
umesini ayrk parcalara boler. Her yor
ungeden
bir temsilci secersek ve bu temsilciler k
umesine T dersek,
X=
Gt
tT
olur.
Bazen de Gx tek bir elemandan olusur, o eleman da xten baskas olamaz
tabii. Bu durum her g G icin gx = x oldugunda, yani Gx = G oldugunda
vuku bulur. Gx ne kadar b
uy
ukse, Gnin o kadar cok eleman xi sabitler
(yerinden kmldatmaz) ve dolaysyla xin yor
ungesi Gx o kadar k
ucu
k olur.
Bir baska deyisle Gx ile Gx birbirine ters orantldr:
Onsav
14.2. G/Gx = {gGx : g G} sol
otelemeler k
umesi olsun. O zaman
gGx 7 gx
kural G/Gx ile Gx y
or
ungesi arasnda bir esleme verir. Dolaysyla
|G/Gx | = |Gx|
253
yani
|G| = |Gx ||Gx|
olur ve eger G sonluysa, Gx y
or
ungesinin eleman says |G| saysn b
oler.
Kant: Asagdaki onermelerin birbirine esdeger olduklar bariz:
gx = hx,
h1 gx = x,
h1 g Gx ,
g hGx ,
gGx = hGx .
Boylece gGx 7 gx kuralnn iyi tanml oldugunu ve G/Gx ten Gxe giden
birebir fonksiyon tanmladgn kantlams olduk. Fonksiyonun orten oldugu
bariz. Diger onermeler de bu kantladgmzn dogrudan bir sonucu.
Notlar ve Ornekler
14.39. G bir grup olsun. Xi de Gye esit alalm. g G ve x G icin daha

once Ornek
14.8de
g x = gx tanmn (standart etki) ve Ornek

14.9da g x = xg 1 tanmn yapmstk.
1
Burada g x = gxg 1 = xg tanmn yapaca
gz. Tanmlanan bu grup etkisi icin,
Gx = CG (x), Gx = xG , Ker = Z(G)
olur. Onsav
14.1e g
ore y
or
ungeler, yani xG esleniklik snflar ya esittir ya da ayrk.
E
ger G = Sym n ise, esleniklik snflar ayn tipte olan elemanlar k
umesidir (bkz. sayfa
51). Onsav
14.2ye g
ore G/CG (x) (sol
otelemeler k
umesi) ile xG arasnda gCG (x) 7
1
xg
tarafndan verilen bir esleme vardr. Bu eslemeyi sa
g
otelemeler k
umesinden de
baslatabiliriz: CG (x)g 7 xg . Bunu zaten Alstrma 8.33ten biliyoruz. Demek ki
|G| = |xG ||CG (x)|
olur.
14.40. Yukardaki
orne
gi alalm. 1in y
or
ungesi sadece kendisinden olusur cu
nk
u g1 = g1g 1 =
1 olur. Bu grup etkisinde ne zaman tam iki y
or
unge olabilece
gini bulmaya calsalm.
Diyelim tam iki y
or
unge var. O zaman herhangi bir x G = G \ {1} icin,
G = {1} xG
olur. Demek ki grubun 1 dsndaki elemanlarnn dereceleri esittir. E
ger grupta derecesi
sonlu olan 1den farkl bir eleman varsa, o zaman grupta derecesi bir p asal olan bir
eleman vardr; dolaysyla grubun t
um elemanlarnn derecesi pdir. E
ger p = 2 ise grup
abel olmak zorunda ve buradan da G = {1}xG = {1, x} Z/2Z ckar. S
imdi p asalnn
2 olmad
gn varsayalm. O zaman grubun her eleman ve her altgrubu 2-b
ol
un
urd
ur.
x G olsun. gxg 1 = x1 esitli
gini sa
glayan bir g alalm. g CG (x) olsayd, xin
derecesi 2 olurdu, bir celiski. Demek ki g CG (x).
g 2 xg 2 = g(gxg 1 )g 1 = gx1g 1 = (gxg 1 )1 = (x1 )1 = x
esitliklerinden dolay g 2 CG (x) ve dolaysyla g 2 CG (x, g) olur. Ama CG (x, g) grubu
2-b
ol
un
ur. Dolaysyla bir c CG (x, g) icin g 2 = c2 olur. Bundan da (gc1 )2 = 1 ckar.
254
14. Grup Etkisi
g = c oldu
gundan (aksi halde g CG (c, g)), derecesi 2 olan bir eleman buluruz; bir
celiski.
Sadece iki esleniklik snf olan burulmasz gruplar vardr. Ama bu gruplar b
ol
un
ur olmak
yandan bu gruplarda CG (x, g) gibi altgruplarn hepsi b
zorundadr. Ote
ol
un
ur olamazlar;
olsayd yukardaki gibi akl y
ur
ut
up grubun sadece 2 eleman oldu
gunu kantlayabilirdik.
14.41. H G olsun. X, Gnin altgruplarndan olusan k
ume olsun. H grubu X k
umesi u
zerine
h L = Lh kuralyla etkir. Lnin H-y
or
ungesi,
LH = {Lh : h H}
olur. Lnin Hdeki sabitleyicisi ise,
HL = {h H : Lh = L} = NH (L)
olur. Dolaysyla,
olur. Buradan da

H
L = |H/HL | = |H/NH (L)|

H
L = 1 NH (L) = H H, Lyi normalize eder
esde
gerlikleri ckar.
14.42. Alterne Grup Alt n. G = Sym n olsun. Gnin, adna makas dedi
gimiz (i j) t
ur
unden
elemanlarla u
retildi
gini biliyoruz (sayfa 44). Ornek
8.38ten,
Alt n = (i j)(k ) : i, j, k, {1, . . . , n}
grubunun indeksinin en fazla 2 oldu

gunu biliyoruz. Ornek
9.22den bu altgrubun normal
oldu
gunu biliyoruz. Demek ki ya Sym n = Alt n ya da [Sym n : Alt n] = 2. Teorem 3.2te
Indeksin
tam 2 oldu
gunu kantlamstk. Burada farkl bir kant sunaca
gz.
G grubunu n de
giskenli ve tamsay katsayl polinomlardan olusan Z[T1 , . . . , Tn ] k
umesi
u
zerine etkiyebiliriz:
f (T1 , . . . , Tn ) = f (T(1) , . . . , T(n) )
olsun. Bunun bir grup etkisi oldu
gunu g
ormek cok kolay, okura brakyoruz. Her G
ve her f, g Z[T1 , . . . , Tn ] icin
(f g) = f g ve (f g) = f g
olur. Ozel
bir f Z[T1 , . . . , Tn ] eleman alalm:
f=
(Xi Xj )
i>j
olsun. Her G icin, (Xi Xj ) = (Xi Xj ) oldu

gundan,
f = f
olur. Demek ki G grubu {f, f } k
umesi u
zerine de etkir. Bundan b
oyle n 2 olsun.
(1 2)f = f
esitli
gini kantlamak kolay. Dolaysyla her i = j icin de
(i j)f = f
255
olur. Bundan da, her Alt n icin,

f = f
bulunur. Bir baska deyisle,
(1)
Alt n Gf G
olur. (1 2)f = f esitli

ginden, Gnin {f, f } k
umesine gecisli etkidi
gi ckar. Dolaysyla
2 = |Gf | = |G/Gf |
olur. [G : Alt n] 2 oldu
gundan, bu esitlikten ve (1)den, [Sym n : Alt n] = 2 ckar. S
u
teoremin birinci
onermesini kantladk9 , ikinci
onerme de hemen bundan ckar.
Teorem 14.3. Eger n 2 ise, Alt n = (i j)(k ) : i, j, k, {1, . . . , n} grubu Sym n
grubunun indeksi 2 olan normal bir altgrubudur. Eger Sym n \ Alt n derecesi 2 olan
herhangi bir elemansa (mesela (1 2) makasysa), Sym n = Alt n o olur.

Alt nnin elemanlar cift sayda makasn carpm olan elemanlar k
umesi oldu
guna dikkatinizi cekeriz. Geri kalanlar da tek sayda makasn carpmdr elbette. Demek ki tek
sayda makasn carpm, cift sayda makasn carpmna esit olamaz. Bir baska deyisle,
tek sayda makasn carpm Idn olamaz.
E
ger Sym n eleman ayn zamanda hem k tane hem de tane makasn carpmysa,
diyelim = t1 tk = s1 s ise,
t1 tk s s1 = 1
olur, dolaysyla k ve s ya ikisi birden tektir ya da ikisi birden cifttir. Demek ki sg =
(1)k = 1 tanmn yapabiliriz. Bu sayya nn i
sareti ad verilir. Alt nnin elemanlarnn isareti 1, di
gerlerinin isareti 1dir.
7 sg
fonksiyonunun bir sg : Sym n {1, 1} Z/2Z grup homomorfisi verdi
gini kontrol
etmek cok kolay. Buna i
saret homomorfisi ad verilir. C
ekirde
gi elbette Alt n olur.
14.43. n bir tek say olmak u
zere |G| = 2n olsun. Gnin indeksi 2 olan bir altgrubu oldu
gunu
kantlayaca
gz. : G Sym G homomorfisi g, x G icin g (x) = gx olarak ta
nmlansn (standart etki, bkz. Ornek
14.8). E
ger g G derecesi 2 olan bir elemansa,
g Sym G perm
utasyonu tam n tane, yani tek sayda makasn carpmdr, dolaysyla
isareti 1dir, yani sg(g ) = 1 olur. Demek ki sg : G {1, 1} homomorfisi
ortendir. Dolaysyla K = Ker sg normal bir altgruptur ve indeksi 2dir. E

ger g G,
derecesi 2 olan herhangi bir elemansa, elbette G = K o g olur.
14.44. (Reineke [R]) G eksponenti asal bir p olan bir grup olsun. g, x G\{1} icin g x = g i oluyorsa, O zaman H = x Z/pZ grubu p1 elemanl X = g\{1} k
umesine esleniklikle
etkir. Onsav
14.2ye g
ore, g H k
umesinin eleman says ya 1 ya da p olmak zorundadr.
p olamayaca
gndan, 1 olur, yani g x = g olmak zorundadr. Demek ki eksponenti p olan
bir grubun en az p tane esleniklik snf vardr. Dolaysyla sadece 2 esleniklik snf olan
bir grup, Alstrma 14.38e g
ore sadece 2 eleman olabilir, yani Z/2Zye izomorftur.
14.45. FixX G = {x X : her g G icin gx = x} olsun. FixX Gnin elemanlar, y
or
ungesi tek
bir elemandan olusan elemanlardr. S
u esde
gerlilikler vardr:
x FixX G |Gx| = 1 Gx = {x} Gx = G |G/Gx | = 1.
9
Kant [La]dan alnmstr. Bircok kitapta bu teoremin ya cok karmask ya da yanls kant
yaymlanmstr. Verdi
gimiz kanta benzemeyen her kant, Orne
gin Teorem 3.2nin kant (!)
kuskuyla karslanmaldr.
256
14. Grup Etkisi
S
imdi (1) esitli
gini ele alalm. Elbette FixX G T olur, ne de olsa FixX G k
umesinin bir
elemannn y
or
ungesi sadece o elemandan olusur ve dolaysyla bu eleman T de olmak
zorundadr. (1) esitli
gini s
oyle yazalm:
(
) (
)
X =
tT Gt =
tT \FixX G Gt
tFixX G Gt
) (
)
(
=
tT \FixX G Gt
tFixX G {t}
(
)
=
tT \FixX G Gt FixX G.
S
imdi Xin sonlu oldu
gunu varsayp, yukardaki esitli
gi k
umelerin eleman says cinsinden yazalm:
(2)
|X| =
|Gt| + | FixX G|.
tT \FixX G
Ama Onsav
14.2ye g
ore t T \ FixX G icin |Gt| = |G/Gt | = |G|/|Gt | = 1 olur. Demek
ki,
|G|
+ | FixX G|.
(3)
|X| =
|Gt |
tT \FixX G
E
ger bir p asal ve bir n > 0 says icin |G| = pn ise, t T \ FixX G icin |Gt| says pye
b
ol
un
ur; dolaysyla (3)ten dolay | FixX G| says da pye b
ol
un
ur. S
u sonucu kantladk:
Onsav
14.4. (G, X) bir grup etkisi olsun. Eger G ve X sonluysa,
|G|
+ | FixX G|
|X| =
|Gt |
tT \FixX G
olur. Eger ayrca bir p asal icin G = 1 bir p-grupsa, |X| | FixX G| mod p olur. Dolaysyla eger Xin eleman says pye b
ol
unm
uyorsa, Xte Gnin her eleman tarafndan
sabitlenen en az bir nokta vardr.
14.4te X = G olsun ve G, X u
zerine esleniklikle etkisin, yani g x = xg olsun.
14.46. Onsav
O zaman FixX G = Z(G) ve Gx = CG (x) olur. (3)ten su ckar:
|G| = |Z(G)| +
xU
G
|G|
= |Z(G)| +
|x |.
|CG (x)|
xU
Form
uldeki U , merkezde olmayan esleniklik snfndan bir ve bir tek eleman barndrr.
Orne
gin e
ger G = Sym 4 ise, Z(G) = 1 olur. U = {(1 2), (1 2 3), (1 2)(3 4), (1 2 3 4)}
olarak alabiliriz. Esleniklik snflarnn eleman saylar
( )
|(1 2)G | = 42( =
) 6
|(1 2 3)G | = 43 ()2 = 8
|(1 2)(3 4)G | = 42 /2 = 3
|(1 2 3 4)G | = 3! = 6
olur. Denklem bize
4! = 1 + 6 + 8 + 3 + 6
verir.
257
14.47. [Matsuyama, H.] G sonlu bir p-grup ve H G olsun. Ya H G olur ya da H x

NG (H) icindeligini saglayan bir x G \ NG (H) vardr.
Kant: X = {H x : x G} olsun. |H| = |G/NG (H)|, dolaysyla pnin bir kuvveti
oldu
gunu biliyoruz. Diyelim H normal de
gil. O zaman |X| > 1 olur. Y = X \ {H} olsun.
1
H grubu Y u
zerine esleniklikle etkir: h H x = H xh . S
imdi Onsav
14.4
u uygularsak
x
Hnin sabitledi
gi, yani normalize etti
gi bir H Y noktasnn varl
gn g
or
ur
uz. Hatta
bunlardan en az p 1 tane vardr.
14.48. Onsav
14.4
un
onemli bir sonucunu daha bulalm.
Teorem 14.5. H Aut G olsun. Bir p asal icin G ve Hnin sonlu p-gruplar olduklarn varsayalm. O zaman 1 < FixG H = {g G : her H icin (g) = g} G
olur.
Kant: (H, G) bir grup etkisidir (Ornek

14.6). FixG H elbette Gnin bir altgrubudur.
Onsav
14.4
u uygularsak p asalnn FixG H altgrubunun eleman saysn b
old
ug
u
ckar.
Etkisiz elemann varl
gndan dolay 0 < | FixG H| olur.

Aslnda bu teoremde Hnin illa sonlu oldu
gunu varsaymak gerekmez,
onemli olan Gye
sadk etkiyen H/ Ker(H, G) grubunun sonlu bir p-grubu olmasdr, ki G sonlu oldu
gundan bu grup da mutlaka sonlu olmaldr.
14.49. Teorem 14.5i kullanarak Teorem 8.10u bir kez daha kantlayabiliriz:
Teorem 14.6. Sonlu bir p-grubunun merkezi 1den farkldr.
Kant: Cauchy teoreminden dolay sonlu bir p-grubunun eleman says pnin bir kuvvetidir. Bir
onceki teoremde H yerine Inn G alalm. Inn G G/Z(G) oldu
gundan, Inn Gde
bir p-grubudur. Dolaysyla FixG (Inn G) = 1. Ama tabii ki
FixG (Inn G) = {x G : Her g G icin Inng (x) = x} = Z(G).
Teorem kantlanmstr.

Dikkatli okur, bu kantn Teorem 8.10un kantndan farkl olmad
gn, sadece ayn kant
bir baska dile cevirdi
gimizin farkna varacaktr.
14.50. Burnside esitli
gi olarak anlan son derece ilginc ve sasrtc bir esitlik kantlayaca
gz.
g G icin,
FixX g = {x X : gx = x}
tanmn yapalm. FixX g, gnin sabitledi
gi noktalar k
umesidir. Mesela FixX 1 = X olur.
Teorem 14.7 (Burnside). G ve X sonluysa, Gnin bir elemannn sabitledigi ortalama
nokta says y
or
unge says kadardr. Yani eger y
or
unge says t ise,
1
| FixX g| = t
|G| gG
olur.
Kant: Asa
gdaki k
umeyi iki farkl bicimde sayaca
gz:
A = {(g, x) G X : gx = x}.
Once
su hesab yapalm:
|A| =
|{x X : gx = x}| =
gG
| FixX g|.
gG
Bir de su hesab:
|A| =
xX
|{g G : gx = x}| =
xX
|Gx | =
|G|
.
|Gx|
xX
258
14. Grup Etkisi
Ama ayn y
or
ungede olan x noktalar icin |Gx| sabittir. Dolaysyla e
ger T X k
umesi
her y
or
ungeden bir ve bir tane nokta barndryorsa, t T icin,
|G|
|G|
=
= |G|
|Gx|
|Gt|
xGt
xGt
olur. Bunu g
oz
on
une alarak bir
onceki esitlik dizisini kald
gmz yerden devam ettirelim:
(
)
|G|
|G|
|A| =
=
=
|G| = |T ||G|
|Gx|
|Gx|
xX
tT
xGt
tT
esitli
elde ederiz. Ilk
gimizle birlikte,
| FixX g| = |A| = |T ||G|

gG
elde ederiz.

14.51. S
imdi IMO 1987 yarsmasnda sorulan ve Alstrma 3.37te sordu
gumuz soruyu yantlayabiliriz:
Pn (k) = {f Sym n : f tam k eleman sabitliyor}
olsun.
k|Pn (k)| = n!
k=0
esitli
gini kantlayn.
Kant: Biraz
once kantlanan Burnside esitli
gini uygulayalm:
1=t=
1
1
| FixX g| =
|G| gG
n!
k=0 gPn (k)
| FixX g| =
1
n!
k=
k=0 gPn (k)
1
|Pn (k)|k.
n!
k=0
Istedi
gimiz esitlik kantlanmsr. Lise
og
rencilerinin bu cevabu bulabilmeleri icin, Burnsiden teoreminde oldu
gu gibi
A = {(g, x) Sym n {1, . . . , n} : gx = x}
k
umesini iki farkl bicimde saymalar gerekiyordu herhalde.
Alstrmalar
14.52. (Sym n) Alt n oldu

gunu kantlayn.
14.53. Sym nnin tek elemanl her altgrubunun Alt nnin bir altgrubu oldu
gunu kantlayn.
14.54. Sym nnin Alt nnin altgrubu olmayan her altgrubunun indeksi 2 olan normal bir altgrubu oldu
gunu kantlayn.
14.55. (G, X) bir grup etkisi olsun. A, B G ve Y, Z X olsun.
F (A) = FixX A = {x X : her a A icin ax = x} =

FixX a
aA
olsun. Asa
gdaki
onermeleri kantlayn:
a. A GF (A) .
b. Y F (GY ).
c. E
ger A B ise F (B) F (A).
d. E
ger Y Z ise GZ GY .
e. F (GF (A) ) = F (A).
f. GF (GY ) = GY .
15. Sfrkuvvetli ve C
oz
ul
ur
Gruplar
Bu bol
umde illa abel grubu olmak zorunda olmayan ama abel gruplarna oldukca benzeyen gruplar u
zerinde duracagz: sfrkuvvetli ve coz
ul
ur gruplar.
Dileyen okur bu (son derece onemli) bol
um
u daha sonraya brakarak bir sonraki bol
ume gecebilir.
15.1
Kom
utat
or Altgruplar
G bir grup ve H, K G olsun. H ve Knn kom

utat
or grubu ad verilen
[H, K] altgrubu soyle tanmlanr:
[H, K] = [h, k] : h H, k K.
Buradaki [h, k] eleman [h, k] = h1 k 1 hk olarak tanmlanmstr. Bu t
ur elemanlara kom
utat
or ad verilir. Demek ki [H, K] altgrubunun elemanlar,
h H ve k K icin [h, k] ya da [h, k]1 biciminde yazlan sonlu sayda
elemann carpmdr; carplacak kom
utat
or ve tersi saysnn bir u
stsnr olmayabilecegi gibi, baz durumlarda sadece bir tek carpm yetebilir; en uc ornek
[H, K] = 1 durumu, bu durumda [H, K] altgrubunun her eleman 0 tane
kom
utator
un carpmdr.
Biraz hesapla kolayca kantlanacag u
zere [k, h] = [h, k]1 oldugundan,
[H, K] = [K, H] olur.
Eger H altgrubu Ky normalize ediyorsa, her h H ve k K icin
[h, k] = h1 k 1 hk = (h1 k 1 h)k KK K,
dolaysyla [H, K] K olur. Eger H ve K birbirlerini normalize ediyorlarsa
(mesela her ikisi de Gde normalse), [H, K] H K olur. Bir de ayrca
H K = 1 ise, her h H ve k K icin hk = kh olur.
[h, k]g = [hg , k g ] esitliginden, eger bir g eleman H ve K altgruplarn
normalize ediyorsa, o zaman gnin [H, K] altgrubunu da normalize ettigi ckar.
ul
oz
ur
Gruplar
260
Dolaysyla eger H, K G ise, [H, K]G ckar. Bu buldugumuz sonuc sasrtc

olmayabilir, ama bir sonraki paragrafta normallik konusunda beklenmedik bir
sonuc kantlayacagz.
Basit bir hesapla hemen ckan
(1)
[xy, z] = [x, z]y [y, z] ve [x, yz] = [x, z][x, y]z
esitliklerinden, daha dogrusu bunlarn dogrudan bir sonucu olan

[x, z]y = [xy, z][y, z]1 ve [x, y]z = [x, z]1 [x, yz]
esitliklerinden kolaylkla (ve srasyla) H ve K altgruplarnn [H, K] altgrubunu normalize ettigi anlaslr, yani H, K NG ([H, K]) olur. Bunun ozel
bir durumu olarak her H G icin [G, H] G elde ederiz.
Eger : G G1 bir grup homomorfisiyse, elbette
([H, K]) = [(H), (K)]
olur. Eger A G ise, bundan,
[HA/A, KA/A] = [H, K]A/A
ckar.
Bu bulduklarmz ileride referans verebilmek amacyla bir onsavda toparlayalm:
Onsav
15.1. G bir grup ve H, K G olsun.
i. [H, K] = [K, H] olur.
ii. Eger H, K G ise [H, K] G olur.
iii. Eger H altgrubu Ky normalize ediyorsa, [H, K] K olur. Dolaysyla
eger H ve K birbirlerini normalize ediyorlarsa (
ornegin Gde normallerse)
[H, K] H K olur; ve eger bir de ayrca H K = 1 ise, her h H ve
k K icin hk = kh olur.
iv. H ve K altgruplar [H, K] altgrubunu normalize eder.
v. [G, H] G olur.
vi. Eger : G G1 bir grup homomorfisiyse, her H, K G icin,
([H, K]) = [(H), (K)]
olur.
vii. Eger A G ise [HA/A, KA/A] = [H, K]A/A olur.
Notlar ve Ornekler
Altgruplar
15.1. Komutat
or
261
15.1. [Transfer1 ] G bir grup ve H G, indeksi n < olan bir altgrup olsun. G/H sol
otelemeler k
umesinin temsilcilerini secelim, diyelim x1 , . . . , xn elemanlarn sectik. Demek
ki
n
G=
xi H.
i=1
S
imdi g G olsun. Her i = 1, . . . , n icin,
oyle bir j = 1, . . . , n ve h H var ki
gxi = xj h
olur. Buradaki j ve h elbette iye gye g
ore de
gisir. Bir
g : {1, 2, . . . , n} {1, 2, . . . , n}
fonksiyonu ve fi (g) H eleman icin
gxi = xg (i) fi (g)
yazalm. Ardndan H/H grubunun su elemann ele alalm:
(g) =
fi (g) H/H .
i=1
C
arpm srasnn
onemi yoktur cu
nk
u H/H bir abel grubudur. (H/H grubu yerine
H A H icin H/A t
ur
unden bir grup da alabilirdik.)
S
imdi birkac (oldukca sasrtc) sey kantlayalm.
a. Her g G icin g Sym n olur.
Kant: g nin birebir oldu
gunu kantlamak yeterli. Diyelim g (i) = g (j). O zaman
gxi , gxj xg (i) H = xg (j) H
olur, ve dolaysyla
1
x1
)(gxi ) H
j xi = ((gxj )
olur, ki bundan da xi = xj , yani i = j ckar.

b. (g) eleman xi lerin seciminden bagmszdr.
Kant: Bir baska temsilciler k
umesi secelim: hi H icin yi = xi hi olsun. g G olsun.
O zaman
gyi = gxi hi = xg (i) fi (g)hi = yg (i) h1
i fi (g)hi yg (i) H
olur. Demek ki fi ye tekab
ul eden fi fonksiyonu
fi (g) = h1
i fi (g)hi
olarak tanmlanmstr. Bu eleman H/H grubunda hesapland
gnda
fi (g) = fi (g)
ckar. Demek ki (g) de
geri de de
gismez. (Bu arada g perm
utasyonunun da xi lerin
seciminden ba
gmsz oldu
gunu g
osterdik.)
c. bir homomorfidir.
Kant: a, b G olsun.
(ab)xi = a(bxi ) = a(xb (i) fi (b)) = (axb (i) )fi (b) = xa (b (i)) fb (i) (a)fi (b)
1
Issai Schur ve Emil Artin tarafndan ba

gmsz bulunan transfer kavram, sonlu grup
teoride ve cebirsel saylar kuramnda
onemlidir, ama bu notlarda bir daha kullanlmayacaktr.
ul
oz
ur
Gruplar
262
ve
(ab)xi = xab (i) fi (ab)
hesaplarndan,
fi (ab) = fb (i) (a)fi (b)
ckar. Demek ki
(ab)
=
=
=
)
fb (i) (a) fi (b)
i fb (i) (a)
i fi (b) =
i fi (a)
i fi (b)
(a) (b).
fi (ab) =
(
i
(Sondan bir
onceki esitlik b nin bir perm
utasyon olmasndan ckar.) Bu arada ab =
(a) (b) esitli
gini de kantladk, ama bunu cok daha
onceden de biliyorduk: Bkz
ornek
8.28.
d. G Ker olur, bu sayede (g) = (g) fonksiyonu G/G grubundan H/H grubuna
giden bir homomorfi tanmlar.
Kant: H/H bir abel grubu oldu
gundan, G Ker olur. Gerisi kolay.

15.2. n 2, G = Sym n, H = (1 2) = {Idn , (1 2)} Z/2Z olsun. : Sym n H transfer
fonksiyonunu hesaplayalm. Teorem 14.3e g
ore
Sym n = Alt n Alt n(1 2) = Alt n H.
Demek ki sol temsilciler k
umesi olarak Alt n grubunu alabiliriz. , Alt n icin, =
h esitli
gini sa
glayan Alt n ve h H vardr. Ama Alt n bir grup oldu
gu icin h = Idn
olmak zorundadr. Demek ki fonksiyonu Alt n u
zerinde sabit 1 (ya da Idn ) de
gerini
yandan (1 2) = ((1 2)(1 2)1 )(1 2), ve (1 2)(1 2)1 Alt n ve (1 2) H
alyor. Ote
oldu
gundan, (1 2) = (1 2)| Alt n| = (1 2)n!/2 olur. Demek ki n 4 ise , sabit Idn
fonksiyonudur. E
ger n = 3 ise fonksiyonu Alt n u
zerinde Idn , geri kalan elemanlar
u
zerine (1 2) de
gerini alr, yani isaret fonksiyonunun yapt
gn yapar asa
g yukar.
15.3. G = x Z/nZ ve nyi b
olen bir k do
gal says icin, H = xk olsun. O zaman
X = {1, x, x2 , . . . , xk1 } k
umesi Hnin bir temsilciler k
umesidir. (Bkz. Ornek
8.2.)
: G H transfer homomorfisini bulalm. G d
ong
usel oldu
gundan, (x) de
gerini
bulmak yeterli. i = 0, 1, 2, . . . , k2 icin xxi = xi+1 X oldu
gundan ve xxk1 = xk H
oldu
gundan, (x) = xk olur. Demek ki homomorfisi elemanlarn knc kuvvetlerini
alr: Her g G icin (g) = g k olur.
Alstrmalar
15.4. Herhangi bir G grubunda, her x, y G ve her n do
gal says icin
[x, y n ] = [x, y][x, y]y [x, y]y
15.5.
15.6.
15.7.
15.8.
n1
esitli
gini kantlayn. Ipucu:
(1) ve t
umevarm. Ayrca (n = 0 icin) hic tane kom
utat
or
un carpm tanm gere
gi 1dir.
Herhangi bir G grubunda, her x, y G ve her n, m do
gal says icin [xm , y n ] elemannn
xi y j
[x, y]
t
ur
unden elemanlarn carpm oldu
gunu kantlayn.
A, B, C G olsun. [A, BC] = [A, B][A, C] ve [AB, C] = [A, C][B, C] esitliklerini g
osterin.
A = X ve B = Y olsun. Her g G icin X g X ve Y g Y varsaymn yapalm.
[A, B] = [x, y] : x X, y Y esitli
gini g
osterin.
G bir grup ve A G bir abel altgrubu olsun. Bir g G alalm. Alstrma 9.32.bye
g
ore ad(g) : A A bir grup homomorfisidir. [G , A] = 1 varsaymn yapalm. S
unlar
g
osterin:
15.2. Azalan Merkez Seriler, Turev

Serileri
15.9.
15.10.
15.11.
15.12.
263
a. CA (g) G.
b. [g, A] = ad(g)(A).
c. [g, A] G.
g G ve H G olsun. [g, H] Z varsaymn yapalm. ad(g)(h) = [g, h] ile tanmlanms
ad(g) : H Z fonksiyonunun bir grup homomorfisi oldu
gunu g
osterin. Her h H,
n Z icin [g, h]n = [g n , h] = [g, hn ] esitli
gini g
osterin.
E
ger z Z2 (G) eleman z n Z icindeli
gini sa
glyorsa, [z, G] altgrubunun eksponentinin
sonlu oldu
gunu ve nyi b
old
ug
u
n
u kantlayn.
G = D6 Sym 3 ve Z/3Z H = G G, derecesi u
c olan bir eleman tarafndan
u
retilen altgrup olsun. : G H transfer homomorfisinin sabit 1 fonksiyonu oldu
gunu
kantlayn.
G = D6 ve t G Sym 3, derecesi iki olan bir eleman ve H = t = {1, t} olsun.
: G H transfer homomorfisini bulun. (Bu sefer sabit 1 fonksiyonu olmaz).
15.2
Azalan Merkez Seriler, T

urev Serileri
Bu altbol
umde bir G grubunun cok ozel ve cok onemli altgruplarn tanmlayacagz.
G0 = G(0) = G
olsun. i u
zerine t
umevarmla,
Gi+1 = [G, Gi ]
ve
G(i+1) = [G(i) , G(i) ]
tanmlarn yapalm.
G1 = G(1) = [G, G]
esitligine dikkatinizi cekerim. Adna Gnin t
urevi denen bu altgrup daha zi
yade G olarak yazlr ve cok onemlidir. Basat ozellikleri asagda:
Onsav
15.2. G altgrubu G/Hnin bir abel altgrubu oldugu Gnin en k
ucu
k
altgrubudur; bir baska deyisle G/G bir abel grubudur ve eger H G icin G/H
bir abel grubuysa G H olur. Ayrca eger G H G ise, H G olur ve
G/H grubu abeldir.
Kant: Her x, y G icin, G/G grubunda calsarak,
x1 y 1 xy = x1 y 1 xy = [x, y] = 1
yani,
xy = yx
buluruz. Demek ki G/G bir abel grubudur.
ul
oz
ur
Gruplar
264
Simdi H G olsun ve G/H grubunun abel oldugunu varsayalm. O zaman

G/H grubunda hesap yaparak, her x, y G icin,
x1 y 1 xy = x1 y 1 xy = 1,
yani
x1 y 1 xy H
buluruz. G grubunun elemanlar bu t

ur elemanlarn ve terslerinin carpm
oldugundan, bu buldugumuzdan G H ckar.
Son olarak G altgrubunu iceren bir H G alalm. O zaman her h H ve
g G icin,
hg = g 1 hg = hh1 g 1 hg = h[h, g] HG H
olur. Demek ki H G olur.
Bu son sonucun bir baska kantn verelim: G/G grubu abel oldugundan
her altgrubu normaldir. Simdi sonuc, Teorem 11.1in son c
umlesinden ckar.
Eger H G ise H altgrubundan da sozedebiliriz: H = [H, H]. Orne

gin,
tanma gore,
G(i+1) = [G(i) , G(i) ] = (G(i) ) G(i)
olur. Demek ki G(i) /G(i+1) bir abel grubudur.
Gi ve G(i) altgruplarnn daha baska temel ozelliklerini gorelim.
Onsav
15.1.ve gore her Gi G olur. (Bunu kantlamak icin t
umevarma
bile gerek yok.) Onsav

15.1.iiye gore t
umevarmla her i icin G(i) G olur.
Tanmdan hemen G(i+1) = [G(i) , G(i) ] G(i) icindeligi ckar. Gn G
oldugundan, Onsav
15.1.iii
un ikinci c
umlesinden, her i icin Gi+1 = [G, Gi ]
i
G oldugu gor
ul
ur. Ayn olgu t
umevarmla da kantlanabilir: Gi+1 = [G, Gi ]
[G, Gi1 ] = Gi . Demek ki hem (Gi )i hem de (G(i) )i altgrup dizisi azalandr.
(Gn )n dizisine azalan merkez seri ad verilir. (G(n) )n dizisine de azalan
t
urev serisi denir2 .
Bu dizilerin iki ardsk teriminde esitlik elde edersek, esitlik sonsuza dek
s
urer: Eger Gi = Gi+1 ise Gi+2 = [G, Gi+1 ] = [G, Gi ] = Gi+1 olur; ayn sekilde
eger G(i) = G(i+1) ise G(i+2) = [G(i+1) , G(i+1) ] = [G(i) , G(i) ] = G(i+1) olur3 .
G(i) Gi icindeligi kolaylkla t
umevarmla kantlanabilir:
G(i+1) = [G(i) , G(i) ] [G, Gi ] = Gi+1 .
Ama birazdan bundan cok daha iyisini kantlayacagz.
(G(i) )(j) = G(i+j) esitligi j u
zerine t
umevarmla kolaylkla kantlanabilir.
Bu bulduklarmz da not edelim:
2
Aslnda bir seriden de

gil, bir diziden s
ozetmek gerekir ama gelenek bu y
ondedir.
G = iN Gi ve G() = iN G(i) tanmlar yaplp ayn prosed

urle dizi devam ettirilebilir. Bir ordinali icin G ve G() altgruplar tahmin edilen y
ontemle tanmlanabilir; ama
biz b
oyle bir u
grasa girismeyece
giz.
3
15.2. Azalan Merkez Seriler, Turev

Serileri
Onsav
15.3. Her i, j N icin asagdakiler dogrudur:
i. Gi , G(i) G.
ii. Gi+1 Gi ve G(i+1) G(i) .
iii. G(i) Gi .
iv. G(i) /G(i+1) bir abel grubudur.
v. (G(i) )(j) = G(i+j) olur.
265
Eger H G ise, t
umevarmla kolaylkla H i Gi ve H (i) G(i) oldugu
gosterilebilir. Ayrca, gene t

umevarmla, eger H G ise, Onsav
15.1.vii kuli
i
(i)
(i)
lanlarak (G/H) = G H/H ve (G/H) = G H/H oldugunu gostermek
isten bile degildir.
Onsav
15.4. Eger H G ise H i Gi ve H (i) G(i) olur. Ayrca, eger
H G ise (G/H)i = Gi H/H ve (G/H)(i) = G(i) H/H olur.

Alstrmalar
15.13.
15.14.
15.15.
15.16.
15.17.
15.18.
15.19.
15.20.
Gi /Gi+1 b
ol
um grubunun bir abel grubu oldu
gunu kantlayn.
G = D2n grubu icin Gi ve G(i) altgruplarn hesaplayn.
(Sym n) Alt n oldu
gunu kantlayn.
(Sym n) = Alt n esitli

gini kantlayn. Ipucu:
E
ger n = 3 ise Alt nnin her eleman
bir kom
utat
ord
ur. E
ger n 4 ise, her ayrk (i j) ve (k ) makaslar icin (i j)(k )
perm
utasyonu 2 kom
utat
or
un carpmdr.
E
ger n 5 ise (Alt n) = Alt n esitli
gini (bir bicimde!) kantlayn.
Onsav 15.3
u dikkatlice kantlayn. (Basit fakat
onemli bir alstrmadr.)
Onsav
15.4
u dikkatlice kantlayn. (Basit fakat
onemli bir alstrmadr.)
Gn grubunun [x1 , [x2 , . . . , [xn , xn+1 ] . . .]] t
ur
unden elemanlar tarafndan u
retildi
gini kantlayn. Benzer bir
onermeyi G(n) gruplar icin bulup kantlayn.
Onsav
15.3.iiiten cok daha iyisini yapabiliriz:
Onsav
15.5. G bir grup olsun.
i. Her x, y, z G icin [[x, y 1 ], z]y [[y, z 1 ], x]z [[z, x1 ], y]x = 1 olur.
ii. Eger H, K G altgruplar [[H, K], K] = 1 esitligini saglyorlarsa [H, K ] =
1 olur.
c Altgrup Onsav.
iii. P. Hallun U
H, K, L G olsun. O zaman
[[H, K], L] [[K, L], H][[L, H], K]
olur.
iv. Her i ve j dogal saylar icin [Gi , Gj ] Gi+j+1 olur.
i
v. Her i icin G(i) G2 1 olur.
Kant: i. Tamamen hesaba dayal. Okura brakyoruz.
ii. Eger birinci ksmda x H ve y, z K alrsak, [[y, z 1 ], x] = 1 elde
ederiz. Bu da istedigimizi verir.
ul
oz
ur
Gruplar
266
iii. Bu da birinci ksmdan kolayca ckar.
iv. Onermenin
her i ve j icin dogru oldugunu j u
zerine t
umevarmla kantlayacagz. Eger j = 0 ise tanmdan istedigimiz ckar. Eger onerme sabit bir
j ama her i icin dogruysa, bir onceki ksmdan
[Gi , Gj+1 ] =
=
[Gi , [Gj , G]] [Gj , [G, Gi ]][G, [Gi , Gj ]]

[Gi+1 , Gj ][G, [Gi , Gj ]] [Gi+1 , Gj ][G, Gi+j+1 ]
Gi+1+j+1 [G, Gi+j+1 ] = Gi+1+j+1 Gi+j+1+1
Gi+j+2
ckar. Istedi
gimiz kantlanmstr.
v. Eger i = 0 ise kantlayacak bir sey yok. Eger onerme i icin dogruysa,
G(i+1) = [G(i) , G(i) ] [G2 1 , G2 1 ]
i
i
i
i
i+1
G(2 1)+(2 1)+1 = G2 +2 1 = G2 1 .
i
olur. Istedi
gimiz kantlanmstr.
15.3
oz
ul
ur Gruplar
Abel gruplarn gecmiste incelemistik ve her ne kadar snflandramasak da

en azndan sonlu eleman tarafndan u
retilenleri (dolaysyla sonlu olanlarn)
snflandrmstk. Bu ve daha bircok nedenden (tam olarak dogru olmasa da)
abel gruplar anlaslmas kolay gruplar olarak addedilebilir. Eger bir G grubunun normal bir 1 = A < G abel altgrubu varsa ve ayrca G/A bol
um grubu
abelse, o zaman Gnin abel gruplarndan biraz daha komplike bir grup oldugu
ama anlaslmas cok da zor olmayan bir grup olduguna h
ukmedebiliriz. Bu
t
ur gruplara bazen metabel gruplar dendigi olur. Bu gruplar bir anlamda
yarm abeldirler. Eger bir G grubunun normal bir abel A grubu varsa ve
G/A metabelse, o zaman bu grup metabel gruplar kadar olmasa da gene de
bir nebze kolay bir grup olduguna h
ukmedebiliriz; bu gruplar da
ucte bir
ste bu bol
abel olarak addedilebilir. Bunu devam ettirebiliriz. I
umde bir grubun abel-bol
u-abel-bol
u-abel-...-bol
u-abel olmasn kavramlastracagz.
G bir grup olsun ve diyelim Gnin oyle
(C
)
1 = An An1 . . . A1 G = A0
normal altgruplar var ki her i = 0, 1, . . . , n 1 icin Ai /Ai+1 bir abel grubu

oluyor. Bu durumda Gye
c
oz
ul
ur grup denir. C
oz
ul
ur grup kavram, katsaylarnn koklerini alarak ve toplama carpma gibi temel aritmetik islemleriyle
polinomiyal denklemlerin koklerin bulunmasna dayanr ve ta Evariste Galoisya kadar gider. Eger n bu ozelligi saglayan en k
ucu
k dogal sayysa, Gye
ul
15.3. C
oz
ur
Gruplar
267
ninci dereceden
c
oz
ul
ur grup ve nye Gnin
co
z
ul
url
uk snf ad verilir. Demek ki 1 grubu 0nc dereceden coz
ul
ur gruptur, 1 olmayan bir abel
grubu 1inci dereceden coz
ul
ur gruptur, abel olmayan bir metabel grup 2inci
dereceden coz
ul
ur gruptur vs.
Bu kavram cok yararldr cu
nk
u coz
ul
url
uk snf u
zerine t
umevarm yaplp
kimileyin abel gruplar icin dogru olan olgular coz
ul
ur gruplar icin genellestirilebilir.
Bu arada, Ai /Ai+1 grubunun abel olmasnn Ai Ai+1 onermesine denk
oldugunu anmsayalm. Bu gozlemden, eger G grubunun (C
)deki gibi bir normal altgrup dizisi varsa o zaman her i icin G(i) Ai oldugu ckar; nitekim
i = 0 ise kantlanacak bir sey yok ve eger G(i) Ai ise, G(i+1) = [G(i) , G(i) ]
[Ai , Ai ] Ai+1 olur. Dolaysyla G(n) = 1 olur. Demek ki eger G en fazla ninci
dereceden coz
ul
urse o zaman G(n) = 1 olur.
Tersine, diyelim G(n) = 1. O zaman Onsav

15.3.ive gore, G coz
ul
ur bir
gruptur ve (tanma gore) coz
ul
url
uk snf en fazla ndir. Bir teorem elde ettik.
Teorem 15.6. Gnin en fazla ninci dereceden c
oz
ul
ur olmas icin yeter ve
(n)
(n)
gerek kosul G = 1 esitligidir. Eger G = 1 ama G(n1) = 1 ise G grubu
ninci dereceden c
oz
ul
ur olur.

Demek ki bir grup ninci dereceden coz
ul
urse ve n > 0 ise, o zaman 1 =
G(n1) G normal altgrubu abel olur. Her grubun 1den farkl normal bir abel
altgrubu yoktur ve bu bir ayrcalk saylabilir.
Bir grubun coz
ul
ur olmas icin (C
)deki Ai+1 altgruplarnn illa Gde normal olmalarna gerek yok, Ai de normal olmalar yeter. (Ama Ai /Ai+1 grubunun abel olmas kosulu hala daha gecerli.) Bazen gerekli olabilecek bu sonucu
kantlayalm.
Onsav
15.7. Eger G grubunun, her i icin Ai /Ai+1 b
ol
um grubunun abel
oldugu bir
1 = An An1 . . . A1 A0 = G
altgrup dizisi varsa o zaman G c
oz
ul
ur olur ve co
z
ul
url
uk snf ndir.
(i1)
Kant: Bi = A1
olsun. B1 = A1 G olur. Bi+1 = Bi oldugundan, Onsav
15.1.ive gore t
umevarmla her i icin Bi G olur. Ve elbette Bi+1 Bi olur.
Bi = Bi+1 oldugundan, Bi /Bi+1 bir abel grubudur.

Bir grubun coz

ul
ur oldugu soyle de anlaslr, ozellikle grup sonluysa:
Onsav
15.8. G bir grup ve A G olsun.
i. Eger G, ninci dereceden c
oz
ul
urse, A ve G/A en fazla ninci dereceden
c
oz
ul
ur olur.
ii. Eger A ve G/A c
oz
ul
ur gruplarsa o zaman G c
oz
ul
ur bir gruptur. Ayrca
Gnin c
oz
ul
url
uk snf, A ve G/Ann c
oz
ul
url
uk snflarnn toplamndan
k
ucu
kesittir.
268
ul
oz
ur
Gruplar
iii. Eger G, ninci dereceden c

oz
ul
urse ve 0 i n ise, o zaman G(i) altgrubu
(n i)inci dereceden c
oz
ul
urd
ur.
Kant: Birinci onerme tamamen Onsav

15.4ten ckar. Ikinci
onermeyi kant(i)
(j)
layalm. Diyelim A = 1 ve (G/A) = 1. Bu son esitlikten ve Onsav

15.4ten
(j)
(i+j)
(j)
(i)
G A ckar. Bundan ve Onsav 15.3.vten G

= (G ) A(i) = 1
ckar. Son onerme Onsav 15.3.vten ckar. Istedigimiz kantlanmstr.

Notlar ve Ornekler
15.21. Birbirini normalize eden iki co
z
ul
ur altgrubun u
rettigi altgrup da co
z
ul
urd
ur.
Kant: A ve B birbirini normalize eden iki altgrup olsun. AB grubunun co
z
ul
ur ol
du
gunu kantlamak istiyoruz. Onsav
15.8.iiye g
ore AB/A grubunun co
z
ul
ur oldu
gunu
kantlamak yeterli. Ama AB/A B/(A B) (Ornek

10.4.113) ve Onsav
15.8.ie g
ore
B/(A B) grubu co
z
ul
urd
ur.

15.22. Sonlu bir G grubunun bir tane maksimal normal ve c
oz
ul
ur altgrubu vardr. Eger bu
altgruba R(G) dersek, G/R(G) grubunun {1}den baska co
z
ul
ur normal altgrubu yoktur.
normal ve co
Kant: Iki
z
ul
ur altgrup tarafndan u
retilmis bir grubun normal ve c
oz
ul
ur
oldu
gunu kantlamak yeterli cu
nk
u o zaman R(G)yi t
um normal co
z
ul
ur altgruplar
tarafndan u
retilmis grup olarak almak yeterli. Normallik bariz. C
oz
ul
url
uk de Ornek
15.21dan ckyor. Son
onerme bariz.

R(G) altgrubuna grubun
c
oz
ul
url
uk radikali ad verilir. Sonsuz gruplarda da R(G),
normal ve c
oz
ul
ur altgruplar tarafndan u
retilen altgrup olarak tanmlanabilir; bu durumda R(G) yerel co
z
ul
ur olur(yani sonlu sayda eleman tarafndan u
retilen altgruplar
co
z
ul
ur olur) ama co
z
ul
ur olmak zorunda de
gildir.
Alstrmalar
15.23. D2n grubunun co
z
ul
ur oldu
gunu ve co
z
ul
url
uk snfnn en fazla 2 oldu
gunu g
osterin.
Bu grup ne zaman abeldir?
yandan Sym 4 co
15.24. E
ger n 5 ise Sym n ve Alt n co
z
ul
ur de
gildirler. Ote
z
ul
ur bir gruptur.
G
osterin.
15.25. x, y|[x, y] = y n grubunun co
z
ul
ur oldu
gunu kantlayn. E
ger n = 0 ise bu grubun
metabel oldu
gunu kantlayn.
15.26. E
ger Gi gruplarnn her biri en fazla ninci dereceden co
z
ul
urse, I Gi ve
I Gi grubunun en fazla ninci dereceden co
z
ul
ur oldu
gunu kantlayn.
15.27. Aut(Z Z) co
z
ul
ur bir grup de
gildir. (Kant kolay olmayabilir.)
15.28. (Lineer cebir ve matris halkalarn bilenlere.) Herhangi bir K cismi u
zerine (mesela K = Q, R, C ya da Z/pZ olabilir), i < j icin (i, j)inci girdisi 0 olan tersinir
(yani capraznda 0 bulunmayan) matrisler k
umesi, matris carpm altnda bir gruptur
ve c
oz
ul
ur bir gruptur.
15.29. Sonlu eleman tarafndan u
retilmis co
z
ul
ur ve burulmal bir grubun sonlu oldu
gunu
kantlayn. Ipucu:
Alstrma 15.20.
15.30. Her sonlu sayda elemann sonlu altgrup u
retti
gi gruplara yerel sonlu grup denir.
Bir
onceki alstrmadan hareketle co
z
ul
ur bir grubun yerel sonlu olmas icin burulmal
olmasnn yeter ve gerek oldu
gunu g
osterin.
15.4. Artan Merkez Seri
15.4
269
Artan Merkez Seri
G bir grup olsun. Her i 0 icin Zi (G) = 1 tanmn yapp i 0 icin Gnin
iinci merkezini t
umevarmla soyle tanmlayalm:
Zi+1 (G) = {z G : [z, G] Zi (G)}.
Elbette
Z1 (G) = Z(G),
yani Z1 (G) grubun merkezi olur. Eger G konunun gelisinden belliyse Zi (G)
yerine bazen Zi yazacagz.
T
umevarmla Zi (G) G olgusunu kantlamak zor degildir. Aslnda (gene
t
umevarmla) daha g
ucl
u bir ifade kantlanabilir: Her : G H homomorfisi
icin, kolayca gor
ulecegi u
zere
(Zi (G)) Zi ((G))
olur. Ama esitligin dogru olmadg durumlar olabilir, ornegin Z2 (G) > Z(G)
ise ve : G G/Z(G) dogal izd
usu
m ise, (Z1 (G)) = 1 < Z2 (G)/Z(G) =
yandan eger birebirse, kolayca gor
Z((G)) olur. Ote
ulecegi u
zere
(Zi (G)) = Zi ((G))
olur. Buradan da (yi g : x 7 xg ic otomorfileri olarak alarak) Zi (G) G
oldugu gor
ul
ur. Hemen ardndan da Zi (G) Zi+1 (G) oldugu ve G/Zi (G)
grubundan sozedebilecegimiz ckar. Tanmdan hemen, i 0 icin
Z(G/Zi (G)) = Zi+1 (G)/Zi (G)
esitliginin dogru oldugu anlaslr. Demek ki Zi+1 (G)/Zi (G) bir abel grubudur.
1 = Z0 (G) Z1 (G) . . . Zi (G) Zi+1 (G) . . .
dizisine artan merkez seri ad verilir4 . Serinin ardsk iki terimi bir defa
esitlendi mi ondan sonra hep esitlenir. Ama seri s
urekli de artabilir5 .
Bulduklarmz yazalm:
Onsav
15.9. Her i icin Zi1 (G) Zi (G) G olur. Eger : G H bir
grup homomorfisiyse (Zi (G)) Zi ((G)) olur. Homomorfi birebirse esitlik
olur.

4
Aslnda bir seriden de

gil, bir diziden s
ozetmek gerekir ama gelenek bu y
ondedir.
E
ger bir ordinalse Z+1 tahmin edildi
gi u
zere Z(G/Z (G)) = Z+1 (G)/Z (G) olacak

bicimde ve e
ger bir limit ordinalse Z (G) = < Z (G) olarak tanmlanabilir. Ama bu
kavramlara bu kitapta ihtiyacmz olmayacak.
5
ul
oz
ur
Gruplar
270
Artan merkez seriyle azalan merkez seri arasnda bir iliski vardr:
Onsav
15.10. Her j ve her i 0 icin
[Gi , Zj (G)] Zji1 (G) ve [Gi , Zi+1 (G)] = 1
olur.
Kant: Birinci onermeyi kantlayalm. Eger i = 0 ise sorun yok. Geri kalan i
u
zerine t
umevarmla kantlayacagz. Onermenin
i ve her j icin dogru oldugunu
varsayalm. Onsav
15.5.iiite normal altgruplar icin kantlanan
[[H, K], L] [[K, L], H][[L, H], K]
icindeligini kullanacagz. Buna gore,
[Gi+1 , Zj ] = [[Gi , G], Zj ] [[G, Zj ], Gi ] [[Zj , Gi ], G]
[Zj1 , Gi ] [[Zj , Gi ], G] [Zj1 , Gi ] [Zji1 , G]
[Zj1 , Gi ] Zji2 Zj1i1 Zji2 = Zj(i+1)1
olur. Eger j = i + 1 alrsak ikinci onerme bundan hemen ckar.
Alstrmalar
15.31. Her z Z2 (G) icin g 7 [g, z] kuralyla tanmlanms ad z : G Z(G) fonksiyonunun
bir grup homomorfisi oldu
gunu ve [g, z]n = [g, z n ] = [g n , z] esitliklerini kantlayn. Buradan, e
ger g ya da zden biri p-elemansa, [g, z]nin de bir p-eleman oldu
gunu kantlayn.
E
ger p = q asallar icin g ve z elemanlarnn biri p-eleman, di
geri q-elemansa gz = zg
esitli
gini kantlayn. Bu son dedi
gimiz Zn (G) altgrubunun t
um elemanlar icin do
grudur
ve yakn gelecekte kantlanacaktr. S
imdilik sonucu elemanlardan biri ikinci merkezdeyse
kantladk.
n
15.32. z Z2 (G) eleman, bir p asal ve bir n N do
gal says icin z p Z(G) icindeli
gini
sa
glasn. (Yani z Z2 (G)/Z(G) eleman bir p-eleman olsun.) Her g G icin [g, z]nin
de bir p-eleman oldu
gunu kantlayn.
15.33. (I. Schur). G/Z(G) grubunun sonlu oldu
gunu varsayalm. G altgrubunun sonlu oldug
unu g
osterece
giz. |G/Z(G)| = n olsun.
a. G /(G Z(G)) grubunun sonlu oldu
gunu kantlayn. Demek ki istedi
gimizi kantlamak
icin G Z(G) grubunun sonlu oldu
gunu g
ostermek yetecek.
b. X = {[g, h] : g, h G} k
umesinin en fazla n2 eleman oldu
gunu g
osterin.
c. X = {x1 , . . . , xk } olsun. G Z(G) grubunun her elemannn m1 , . . . , mk N icin
mk
1
xm
biciminde yazlaca
gn g
osterin.
1 xk
d. Her g, h G,
[g, h]n+1 = g 1 [g, h]n g[g, h] = g 1 [g, h]n1 [g 2 , h]g
esitliklerini g
osterin.
e. (c) ve (d)den G Z(G) grubunun her elemannn Xin en fazla n3 elemannn carpm
olarak yazld
gn g
osterin. Demek ki G Z(G) sonlu bir gruptur.
Bunu bir teorem olarak yazalm:
Teorem 15.11 (I. Schur). G/Z(G) grubu sonluysa G grubu sonludur.
15.5. Sfrkuvvetli Gruplar
271
15.34. [R. Baer, bkz. [Ro]]. A ve B, G grubunun birbirini normalleyen iki altgrubu olsun.
X = {[a, b] : a A, b B}
k
umesinin sonlu oldu
gunu varsayalm. [A, B] altgrubunun sonlu oldu
gunu g
osterece
giz.
G yerine AB altgrubunu alarak, G = AB esitli
gini varsayabiliriz. Bu varsaymla A ve B,
Gnin normal altgruplar olurlar. U = [A, B] = X A B tanmn yapalm. Elbette
U G olur.
G grubu X k
umesi u
zerine esleniklik etkisiyle etkir. X sonlu oldu
gundan, bu etkinin
cekirde
gi olan CG (X) altgrubunun Gdeki indeksi sonludur. Elbette CG (X) = CG (U )
olur (bkz. Alstrma 7.10), dolaysyla CU (X) = Z(U ) olur.
U/Z(U ) = U/CU (X) = U/(CG (X) U ) CG (X)U/CG (X) G/CG (X)
oldu
gundan, [U : Z(U )] [G : CG (X)] < olur ve Ornek
15.33ten U altgrubunun
sonlu oldu
gu ckar. B
oylece b
ut
un altgruplarn G/U grubunda imgesini alarak U = 1
varsaymn yapabiliriz. (G grubu yerine G/U grubunu, A altgrubu yerine A/U altgrubunu vs. alalm.) Elbette Xin {[a, u] : a A, u U } altk
umesi sonludur ve, U = 1
oldu
gundan, elemanlar birbiriyle de
gisir.
Show that [a, u]2 = [a, u2 ]. Conclude that [A, U ] is finite. Show that, without loss of
generality, we may assume that [A, U ] = 1. Conclude that, without loss of generality U
is central in G.
e. Show that X is closed under the squaring map x 7 x2 . Conclude that [A, B] is finite.
xxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxx
15.5
Sfrkuvvetli Gruplar
Eger bir n dogal says icin Zn (G) = G oluyorsa Gye sfrkuvvetli grup ya da
nilpotent grup ad verilir. Eger n, bu esitligi saglayan en k
ucu
k dogal sayysa,
Gye ninci dereceden sfrkuvvetli grup ya da n-sfrkuvvetli grup denir. Bu durumda c(G) = n yazacagz ve nye Gnin sfrkuvvet derecesi
adn verecegiz. Eger c(G) = n ise, Gye bazen n-sfrkuvvetli diyecegiz.
Sfrkuvvetli gruplarn coz

ul
ur oldugu Onsav
15.7den hemen ckyor, ne de
olsa Zi /Zi+1 gruplar abel gruplardr. Hatta ayn onsavdan, eger sfrkuvvet
edercesi n ise, coz
ul
url
uk derceesinin n oldugu ckyor. Ama birazdan bundan cok daha iyisini yapacagz (bkz. Teorem 15.15).
Sfrkuvvetlik snf u
zerine t
umevarm yaplp kimileyin abel gruplar icin
dogru olan olgular sfrkuvvetli gruplar icin genellestirilebileceginden onemli
ve yararl bir kavramdr.
Onsav
15.12. i bir dogal say olsun. Gnin sfrkuvvetli olmas icin yeter ve
gerek kosul G/Zi grubunun sfrkuvvetli olmasdr. Eger Zi = G ise, c(G) =
c(G/Zi ) + i olur.
Kant: Tanma baklrsa c(G/Zi ) = c(G) i oldugu hemen anlaslr.
Sfrkuvvetli olmann bir baska esdeger tanm daha vardr. Merkez serilerden biri artan, biri azalandr. (Gi )i azalr, (Zi (G))i artar. Eger G sfrkuvvetliyse, Zi (G) altgruplarnn G grubuna ulasma hz, Gi altgruplarnn 1
altgrubuna ulasma hzna esittir. Simdi bunu kantlacagz.
ul
oz
ur
Gruplar
272
Teorem 15.13. i. Eger Gn = 1 ise, her i icin Gni Zi (G) olur. Dolaysyla
Zn (G) = G olur.
ii. Eger Zn (G) = G ise Gi Zni (G) olur. Dolaysyla Gn = 1 olur.
iii. Eger Gn = 1 ise G en fazla ninci dereceden sfrkuvvetlidir. Eger n,
bu esitligini saglayan en k
ucu
k dogal sayysa G tam ninci dereceden sfrkuvvetlidir.
Kant: i. Eger i = 0 ise, istedigimiz icindelik hipotezden ckar. Onermeyi

i icin
(n+1)i
n+1i
kabul edip i + 1 icin kantlayalm. [G
, G] = [G
, G] = Gni Zi (G)
oldugundan, tanma gore G(n+1)i Zi+1 (G) olur.
ii. Eger i = 0 ise, istedigimiz icindelik hipotezden ckar. Onermeyi

i icin kai
bul edip i + 1 icin kantlayalm: Gi+1 = [G , G] [Zni (G), G] = Zni1 (G) =
Zn(i+1) (G).
iii. Yukarda kantlananlardan ckar.

Sonu
c 15.14. Zi (G) en fazla iinci dereceden sfrkuvvetlidir.
Kant: [G, Zj (G)] Zj1 (G) oldugundan, [Zi (G), Zj (G)] Zj1 (G) olur.
Bunu tekrar tekrar kullanarak Zi (G)i = 1 buluruz.

Teorem 15.15. Sfrkuvvetli gruplar c
oz
ul
ur gruplardr. Sfrkuvvet derecesi
n ise, grubun c
oz
ul
url
uk derecesi n 2m 1 esitsizligini saglayan en k
ucu
k m
dogal saysndan k
ucu
kesittir, yani c
oz
ul
url
uk derecesi log2 (n + 1) olur6 .
m
Kant: Onsav
15.5.vi kullanacagz: G(m) G2 1 Gn = 1.
Ote yandan coz

ul
ur gruplar sfrkuvvetli olmak zorunda degildirler, hatta
coz
ul
ur gruplarn merkezleri 1 olabilir; Ornek
5.44teki grup boyle bir gruptur.
Asal bir p says icin sonlu p-gruplarnn sfrkuvvetli olmas cok onemlidir,
bir sonraki bol
umde bunu kullanacagz:
Teorem 15.16. Asal bir p says icin sonlu p-gruplar sfrkuvvetlidir. Ayrca
grubun eleman says n 2 icin pn ise sfrkuvvet snf en fazla n 1dir
Kant: Grubun eleman says u
zerine t
umevarm yapacagz. Eger grubun p
eleman varsa, grup abel grubudur, dolaysyla 1inci dereceden sfrkuvvetlidir.
En genel durumda: Gruba G adn verirsek, Teorem 8.10a ya da 14.6ya gore
Z(G) = 1 olur. G/Z(G) t

umevarmla sfrkuvvetli oldugundan, Onsav
15.12e
gore G sfrkuvvetlidir.
Simdi |G| = pn varsaymn yapalm. Eger n = 2 ise grubun abel grubu
oldugunu, dolaysyla birinci snf sfrkuvvetli oldugunu biliyoruz. Simdi n > 2
varsaymn yapalm. O zaman |G/Z(G)| pn1 olur. T
umevarmla, G/Z(G)
grubunun sfrkuvvet derecesi en fazla n 2dir. Onsav

15.12ye gore Gnn
sfrkuvvet derecesi en fazla n 1dir.
Notlar ve Ornekler
6
x says xten b
uy
ukesit en k
ucu
k tamsaydr.
273
15.35. Bu notta, asal bir p > 2 icin p3 elemanl gruplar snflandraca

gz. E
ger grup abelse u
c
secene
gimiz oldu
gunu biliyoruz:
(Z/pZ)3 , Z/pZ Z/p2 Z, Z/p3 Z.
Bundan b
oyle p3 elemanl G grubunun abel olmad
gn varsayalm. Teorem 15.16ya
g
ore Gnin 2-sfrkuvvetli oldu
gunu biliyoruz. Ama bunu ve cok daha fazlasn so
yle
de kantlayabiliriz: 1 < Z(G) < G oldu
gunu biliyoruz. Demek ki ya |Z(G)| = p ya
da |Z(G)| = p2 . Ama ikinci skta |G/Z(G)| = p ve dolaysyla G/Z(G) d
ong
usel ve
o zaman da G abel grubu olur (Ornek

9.66), celiski. Demek ki |Z(G)| = p ve derecesi p olan bir z eleman icin Z(G) = z. Burada z merkezin 1den farkl herhangi
bir eleman olabilir, dolaysyla her an icin zyi de
gistirebiliriz. Ayrca |G/Z(G)| = p2
oldu
gundan, G/Z(G) bir abel grubudur (Sonuc 8.11), dolaysyla G Z(G) olur.
G = 1 oldu
gundan G = Z(G) olmal. Ayn zamanda, p2 elemanl bir grup olan
G/Z(G) d
ong
usel olamayaca
gndan (aksi halde G bir abel grubu olurdu, Ornek
9.66),
G/Z(G) Z/pZ Z/pZ olur. Grubun yaps baya
g ortaya ckt ama daha fazlasn
bulaca
gz. Diyelim G/Z(G) = x, y. O zaman
G = x, y, z = {xa y b z c : a, b, c {0, 1, . . . , p 1}}
olur. (x ve y secimimizi de de
gistirebiliriz.) Daha carpm tablosunu, yani
(xa y b z c )(xa y b z c )
carpmn bulmamz lazm. Bu carpm
(xa y b z c )(xa y b z c ) = xa y b z c
olarak yazabilmemiz lazm. z Z(G) oldu
gundan
(xa y b z c )(xa y b z c ) = xa y b xa y b z c+c
olur. Demek ki,

onemli olan y b xa elemann
y b xa = xa1 y b1 z c1
olarak yazabilmek; bir de deg x ve deg y derecelerini bulmak gerekiyor. Bu derecelerin
ya p ya da p2 olmalar gerekti
gini biliyoruz. Ama her durumda xp , y p Z(G) olmal.
2
Her ikisinin de derecesinin p oldu
gunu varsayalm. O zaman bir i = 1, . . . , p 1 icin
y p = (xp )i = xip olur. Alstrma 1.23te her grupta her a ve b eleman ve her n N icin
(ab)n = an bn [b, an1 ]b
n1
n2
[b, an2 ]b
[b, a]b
esitli
gini kantlamstk. Orne
gimizde [b, a] G = Z(G) oldu
gundan, esitlik,
(ab)n = an bn [b, an1 ][b, an2 ] [b, a]
esitli
gine d
on
usu
r. Grubun sfrkuvvet derecesi 2 oldu
gundan, bundan
(ab)n = an bn [b, a1+2++(n1) ] = an bn [b, a]n(n1)/2
elde ederiz. S
imdi n = p alalm ve p > 2 varsaymn yapalm. O zaman, [b, a] Z(G)
Z/pZ oldu
gundan
(ab)p = ap bp = ap bp [b, a]p(p1)/2 = ap bp
olur. Son olarak, a yerine xi , b yerine y alalm:
(xi y)p = xip y p = 1
ul
oz
ur
Gruplar
274
elde ederiz. Demek ki y yerine xi y elemann alrsak, y p = 1 varsaymn yapabiliriz.

B
oylece, e
ger p > 2 ise en azndan yyi derecesi p olan bir eleman olarak alabilece
gimizi
g
osterdik. Bundan b
oyle deg y = p varsaymn yapabilece
giz.
E
ger deg x = p2 ise, Z(G) = G < x G olur. Demek ki,
G = x o y Z/p2 Z o Z/pZ.
Ornek
12.24te x ve yden birinin derecesinin p2 , di
gerinin derecesinin p oldu
gu
ornekler
vermistik. Bunlarn bu t
ur t
um gruplar verdi
gini g
ostermek zor de
gil.
Bundan b
oyle deg x = p varsaymn yapalm. z Z(G) \ {1} elemann [x, y] elemanna
esit secebiliriz. O zaman
xy = yx[x, y] = yxz
olur ve b
oylece grubun yaps tamamen ortaya ckar:
G = x, y, z | xp = y p = z p = [x, z] = [y, z] = 1, [x, y] = z.
Buldu
gumuz gruba Heisenberg p-grubu ad verilir.
Heisenberg grubu resmi gelecek
Eksponenti pdir (cu
nk
u p > 2 varsaymn yaptk, p = 2 ise Heisenberg grubunun eksponenti 4t
ur; zaten 2 olsayd G abel grubu olurdu). Matrisleri bilenler icin Heisenberg
grubu so
yle tasvir edilebilir:
1 i k
i j k
x y z = 0 1 j : i, j, k Z/pZ .
0 0 1
Alstrmalar
15.36. Ornek
5.44teki grubun ikinci dereceden c
oz
ul
ur oldu
gunu, ama merkezinin 1 oldu
gunu,
dolaysyla sfrkuvvetli olamayaca
gn kantlayn.
15.37. E
ger n bir tek sayysa, D2n grubunun merkezinin 1 oldu
gunu dolaysyla sfrkuvvetli olmad
gn kantlayn. Bu grubun ikinci dereceden c
oz
ul
ur oldu
gunu daha
once g
orm
ust
uk.
15.38. E
ger n > 2 bir cift sayysa, D2n grubunun merkezinin 2 elemanl oldu
gunu kantlayn.
D2n /Z(D2n ) Dn oldu
gunu kantlayn. n = 2 ise D2n Z/2Z Z/2Z olur.
15.39. Onceki
iki alstrmadan hareketle, e
ger n, 2nin bir kuvveti de
gilse D2n grubunun
sfrkuvvetli olmad
gn kantlayn. (Bkz. Teorem 15.16.) E
ger bir k > 1 tek says icin
n = 2m k ise, her i k icin Zi (D2n ) Z/2i Z oldu
gunu, ama i m icin Zi+1 (D2n ) =
Zi (D2n ) oldu
gunu kantlayn.
15.40. x, y | [[x, y], x], [[x, y], y] grubunun 2-sfrkuvvetli oldu
gunu kantlayn.
15.41. G = a, b | a12 , b2 , baba5 grubunun sfrkuvvetli oldu

gunu g
osterin. Ipucu:
G
3
4
b
a o b ve e
ger u = a ve v = a ise a u v olur. Ayrca u = u1 , v b = v.
S
imdi G (u o b) v D8 Z/3Z oldu
gunu g
osterin.
15.42. E
ger Gi gruplarnn her biri en fazla ninci dereceden sfrkuvvetliyse, I Gi ve I Gi
grubunun en fazla ninci dereceden sfrkuvvetli oldu
gunu kantlayn.
n
n n
n(n1)/2
15.43. 2-sfrkuvvetli bir grupta (xy) = x y [y, x]
oldu
gunu kantlayn.
15.44. Teorem 15.16 sonsuz p-gruplar icin do
gru de
gildir,
orne
gin e
ger = (1 2 . . . p) Sym p
gildir.
ise, Ornek
12.22de tanmlanan G = Zpp o bir p-gruptur ancak sfrkuvvetli de
Kantlayn.
zerine (mesela K = Q, R, C ya da Z/pZ olabilir), i < j icin (i, j)inci girdisi 0 ve (i, i)inci girdisi
1 olan matrisler k
umesi, matris carpm altnda bir gruptur ve sfrkuvvetli bir gruptur.
275

zerine (mesela K = Q, R, C ya da Z/pZ olabilir), i < j icin (i, j)inci girdisi 0 olan tersinir (yani
capraznda 0 bulunmayan) matrisler k
umesi, matris carpm altnda bir gruptur. Bu
grup co
z
ul
urd
ur (bkz. Alstrma 15.28.) ama e
ger |K| > 2 ise sfrkuvvetli de
gildir.
15.47. p bir asal olsun. Sfrkuvvetli bir p-grubun yerel sonlu oldu
gunu kantlayn. Ipucu:
Alstrma 15.30.
Notlar ve Ornekler
15.48. Eger sfrkuvvetli bir grubun 1den farkl bir p-eleman varsa (p bundan b
oyle hep bir
asal olacak ), o zaman grubun merkezinde 1den farkl bir p-eleman vardr.
Kant: Sonucu sfrkuvvet derecesi u
zerine t
umevarmla kantlayalm. Gruba G diyelim. Grup abelse sorun yok. Bundan b
oyle grubun abel olmad
gn varsayalm. Diyelim
Z(G)de 1den farkl bir p-eleman yok. O zaman G/Z(G) grubunda 1den farkl bir p
eleman vardr. Onsav
15.12ye g
ore, t
umevarmla, Z(G/Z(G)) = Z2 (G)/Z(G) grubunda
1den farkl bir p-eleman vardr, diyelim z. Demek ki z Z2 (G) \ Z(G) ve bir n > 0 icin
n
z p Z(G) olur. z merkezde olmad
gndan, CG (z) < G olur. Bir g G \ CG (z) secelim.
O zaman Alstrma 15.32ye g
ore, 1 = [g, z] Z(G) bir p-elemandr.

15.49. G sfrkuvvetli bir grup olsun. G/Z(G)de 1den farkl bir p-eleman varsa, o zaman
Z(G) G altgrubunda 1den farkl bir p-eleman vardr.
Kant: Ornek
15.48e g
ore Z(G/Z(G)) = Z2 (G)/Z(G) grubunda 1den farkl bir peleman vardr. z Z2 (G) \ Z(G) eleman z p Z(G) icindeli
gini sa
glasn. E
ger g
G \ CG (z) ise, 1 = [g, z] Z(G) G olur. Ayrca [g, z]p = [g, z p ] = 1 olur.

15.50. G sfrkuvvetli bir grup ve i > 0 olsun. Eger G/Zi (G)de 1den farkl bir p-eleman
varsa, o zaman Z(G) G altgrubunda 1den farkl bir p-eleman vardr.
Kant: i u
zerine t
gz. i = 1 durumu Ornek
15.49da halledildi.
G/Zi (G/Zi1 )/(Zi /Zi1 ) = (G/Zi1 )/Z(G/Zi1 )
oldu
gundan, (G/Zi1 )/Z(G/Zi1 ) grubunda 1den farkl bir p-eleman vardr. Ornek
15.48e g
ore G/Zi1 grubunda 1den farkl bir p-eleman vardr. T
umevarmla istenen
sonuc kantlanr.

15.51. G sfrkuvvetli bir group ve D G, p-b
ol
un
ur bir altgrup olsun. O zaman Dnin elemanlar Gnin t
um p-elemanlaryla degisir. Hatta Dnin elemanlar G/Z(G) grubunun
t
um p-elemanlaryla degisir.
n
Kant: Ikinci
onermeyi kantlamak yeterli. g G eleman bir n N icin g p Z(G)

icindeli
gini sa
glasn. Sfrkuvvet derecesi u
zerine t
umevarmla G = G/Z(G) grubunda
n
[D, g] = 1, yani [D, g] Z(G) olur. Rastgele bir d D alalm ve ep = d esitli
gini
n
n
p
sa
glayan bir e D eleman bulalm. Ornek
15.9a g
ore [d, g] = [e , g] = [e, g p ] = 1
olur.

15.52. p-b
ol
un
ur ve sfrkuvvetli bir p-grup abel grubu olmak zorundadr.
Kant: Bir
oncekinden ckar.

15.53. Sfrkuvvetli gruplarn su
ozelli
gi de cok
onemlidir:
Teorem 15.17. Normalleme Kosulu. Eger G sfrkuvvetli bir grupsa ve H < G ise
H < NG (H) olur.
Kant: Kant grubun sfrkuvvetlilik snf u
zerine t
umevarmla yapaca
gz. Grup abel
oldu
gunda, sorun yok. Bundan b
oyle grubun abel olmad
gn varsayalm. E
ger Z(G) H
ise, H < HZ(G) NG (H) oldu
gundan,
onermenin do
grulu
gu bariz. Bundan b
oyle
Z(G) H varsaymn yapalm. Onsav

15.12ye g
ore c(G/Z(G)) = c(G) 1 < c(G)
umevarmla, H/Z(G) = H <
oldu
gundan, e
ger G = G/Z(G) ve H = H/Z(G) < G ise, t
ul
oz
ur
Gruplar
276
NG (H) elde ederiz. Ama Ornek

11.1e g
ore NG (H) = NG (H)/Z(G). Demek ki
H/Z(G) < NG (H)/Z(G),
dolaysyla H < NG (H).
Ikinci
Kant: Elbette Z(G) NG (H) olur. H0 = H ve Hi+1 = NG (Hi ) tanmlarn
yapalm. T
umevarmla Zi (G) Hi oldu
gunu kantlamak zor de
gil: [Zi+1 (G), Hi ]
Zi (G) Hi oldu
gundan, bundan kolaylkla Zi+1 (G)nin Hi yi normallestirdi
gi, yani
Zi+1 (G) Hi+1 ckar. Dolaysyla Hn = G olur. Buradan da NG (H) < H ckar (aksi
halde normalleyicilerle Gye kadar ckamazdk).
cu
U
nc
u Kant: Oyle
bir j vardr ki Gj+1 H ama Gj H. Elbette H/Gj+1
Gj /Gj+1 olur, cu
nk
u Gj /Gj+1 bir abel grubudur. Teorem 11.1e g
ore H Gj olmal.
j
j
Bundan da H HG ckar. Ama H < HG oldu
gundan, istedi
gimiz kantlanmstr.
15.54. Sfrkuvvetli bir G grubunun maksimal bir altgrubu normaldir ve indeksi bir asaldr.
Dolaysyla maksimal altgrup G altgrubunu icermek zorundadr. (E
ger maksimal bir
altgrup varsa tabii; olmayabilir de.)
Kant: Grup G, maksimal altgrup da M olsun. M < NG (M ) oldu
gundan, NG (M ) = G,
yani M G olur. Demek ki M ile G arasnda baska bir altgrup yoktur, yani G/M nin
sadece iki altgrubu vardr. Bu da bir p asal icin G/M Z/pZ demektir. G/M abel
grubu oldu
gundan, G M olur.

kantmz (e
15.55. Asa
gdaki teoremin iki farkl kantn sunaca
gz. Ilk
ger grup sonsuzsa) Zorn
Onsavn
kullanacak ve standart arg
uman tiplerinden sasmayacak. Ikinci
kantmz Zorn
Onsavn
kullanmayacak.
Teorem 15.18. Eger G sfrkuvvetli bir grupsa ve p bir asalsa, Gnin p-elemanlar
(mecburen karakteristik ) bir altgrup olusturur. Dolaysyla sfrkuvvetli ve burulmal bir
grup, asal p saylar icin maksimal p-altgruplarnn direkt toplamdr.
Birinci Kant: Bunun bir kant so

yle yaplabilir: Zorn Onsavn
kullanarak Gnin
maksimal bir p altgrubunu bulabiliriz. (E
ger grup sonluysa maksimal p altgrubu bulmak
icin Zorn Onsavna

gerek yok.) Bu p-altgruba P adn verelim. E
ger P nin G-normal
oldu
gunu kantlarsak, Teorem 12.7ye g
ore istedi
gimiz kantlanms olur. Diyelim P , Gnormal de
gil. O zaman Teorem 15.17ye g
ore, P NG (P ) < NG (NG (P )) olur. Teorem
10.12e g
ore P , NG (P ) altgrubunun p-elemanlarnn k
umesidir, dolaysyla NG (P )nin
bir otomorfisi altnda de
gismez, yani NG (P )nin karakteristik altgrubudur. Ama e
ger
g NG (NG (P )) ise, x 7 xg fonksiyonu NG (P )nin bir otomorfisidir, dolaysyla P g = P
ve g NG (P ) olur; buradan da NG (NG (P )) = NG (P ) ckar, celiski. Birinci
onerme
kantlanmstr. Ikinci
onerme bundan ve Teorem 4.10dan ckar.

Yukardaki teoremi kantlamak icin maksimal p-altgruplarn varl
gna ihtiyacmz vard
ve bu altgruplarn varl
gn kantlamnak icin Zorn Onsavn
kullandk. Ama kantn
sonunda bu maksimal p-altgruptan tek bir tane oldu
gunu g
ord
uk (p-elemanlar k
umesi).
Dolaysyla bu
onsav Zorn Onsav
kullanlmadan da kantlanabilmeli, cu
nk
u varl
g Zorn
Onsavyla
kantlanan bir nesneden bir tane olmamal, hatta ne oldu
gu anlaslamamal
bile; oysa biz maksimal p-altgrubun p-elemanlar k
umesi oldu
gunu kantladk.
S
imdi ayn teoremi Zorn Onsavn
kullanmadan kantlamaya koyulaca
gz.
Ikinci
Kant: Bu sefer Zorn Onsavn
kullanmayaca
gz. P , Gnin p-elemanlarndan
olusan altk
ume olsun. E
ger G bir abel grubuysa, P elbette bir altgruptur. Gerisini grubun sfrkuvvet derecesine g
ore t
gz. T
umevarmla P1 = P G
G olur. Elbette P G G, hatta bu altgrup Gde karakteristiktir. S

imdi P1 in sfrkuvvet
snf u
zerinden t
umevarm yapaca
gz. Once
P1 = 1 durumunu, yani P G = 1 durumunu ele alalm. P nin merkez oldu
gunu g
osterece
giz, bu da istedi
gimizi kantlams
olacak. Ornek
15.49a g
ore G/Z(G)de 1den farkl bir p-eleman yoktur. Demek ki
277
P Z(G). S
imdilik t
umevarm admn yapalm. Elbette P/Z(P1 ), G/Z(P1 ) grubunun p-elemanlarndan olusan k
umedir ve
(G/Z(P1 )) P/Z(P1 )
=
=
G Z(P1 )/Z(P1 ) P/Z(P1 ) = G /Z(P1 ) P/Z(P1 )

(G P )/Z(P1 ) = P1 /Z(P1 )
olur. Dolaysyla t
umevarm varsaymmz G/Z(P1 ) grubuna uygulayabiliriz: P/Z(P1 )
G/Z(P1 ) olur. Ama Z(P1 ) P oldu
gundan, bundan P G ckar. B
oylece t
umevarm
adm da tamamlanms oldu.

Sonu
c 15.19. Sfrkuvvetli bir grupta burulmal elemanlar bir altgrup olusturur ve bu
altgrup (maksimal) p-altgruplarnn direkt toplamdr.

Sonu
c 15.20. p ve q iki farkl asal olsun. Sfrkuvvetli bir grupta p-elamanlarn carpmlar ve kom
utat
orleri de p elemanlardr. Ayrca p-elemanlarla q-elemanlar birbirleriyle
degisirler.

Sonu
c 15.21. Burulmal bir sfrkuvvetli grup maksimal p-altgruplarnn direkt toplamdr, dolaysyla yerel sonludur.
Sonu
c 15.22. Sfrkuvvetli ve burulmal bir grupta b
ol
un
ur altgruplar merkezdir.
Kant: Ornek
15.51den ve yukardaki sonuclardan ckar.

15.56. (Chernikov [Ch1, Ch2]) G sfrkuvvetli ve p-b
ol
un
ur bir grup olsun. O zaman grubun merkezi Z, grubun t
um p-elemanlarn icerir ve p-b
ol
un
urd
ur. i 1 icin G/Zi
ve Zi+1 /Zi gruplar p-b
ol
un
urd
ur ve etkisiz elemandan baska p-elemanlar yoktur.
Kant: Ornek
15.51e g
ore, grubun p-elemanlar merkezdir. Ayn
orne
ge g
ore G/Z
grubunun etkisiz elemandan baska p-eleman yoktur. Buradan Z altgrubunun p-b
ol
un
ur
oldu
gu ckar. G/Zi (G) gruplar elbette p-b
ol
un
urd
ur. Biraz
once kantlad
gmz u
zere
bu gruplarn merkezi olan Zi+1 /Zi gruplar da p-b
ol
un
urd
ur. Ve gene biraz
once kantlad
gmz u
zere, i 0 icin
(G/Zi )/Z(G/Zi ) = (G/Zi )/(Zi+1 /Zi ) G/Zi+1
grubunun etkisiz elemandan baska p-eleman yoktur. Dolaysyla, G/Zi+1 grubunun bir
altgrubu olan Zi+1 /Zi grubunun da etkisiz elemandan baska p-eleman yoktur.

15.57. Eger A Z(G) ise ve G/A grubu ninci dereceden sfrkuvvetliyse, G ya n ya da
(n + 1)inci dereceden sfrkuvvetlidir.
Kant: Onsav
15.4e g
ore
1 = (G/A)n = Gn A/A
ve dolaysyla Gn A Z(G) olur. Buradan da Gn+1 = [G, Gn ] [G, Z(G)] = 1 ckar.
Teorem 15.13e g
ore G en fazla (n + 1)inci dereceden sfrkuvvetlidir. Gnin sfrkuvvet
snfnn nden k
ucu
k olamayaca
gn zaten biliyoruz.

15.58. G bir grup ve H, K G, birbirini normalize eden iki nilpotent altgrup olsun. O zaman
HK de nilpotent bir altgruptur.
Kant: G yerine H, K alarak, H ve Knn Gde normal olduklarn varsayabiliriz. E
ger
G bir abel grubuysa, sonuc bariz. Gerisini Gnin sfrkuvvet derecesi u
zerine t
umevarmla
yapalm. T
umevarm varsaymna g
ore
HZ(G)/Z(G), KZ(G)/Z(G) = HKZ(G)/Z(G) HK/(HK Z(G))
nilpotent bir gruptur. HK Z(G) Z(HK) oldu

gundan, sonuc Ornek
15.57den ckar.

15.59. Sonlu bir grubun normal sfrkuvvetli altgruplarnn maksimali vardr ve bu altgrup biriciktir.
278
15.60.
15.61.
15.62.
15.63.
ul
oz
ur
Gruplar
Kant: Ornek
15.58e g
ore t
um normal sfrkuvvetli altgruplar tarafndan u
retilmis
altgrup maksimal sfrkuvvetli normal altgruptur.

F (G) olarak yazlan bu altgrup Fitting altgrubu olarak bilinir. Sonlu grup teorisinde
cok
onemlidir.
G sfrkuvvetli bir grup ve i 1 bir dogal say olsun. Eger G/Gi grubu p-b
ol
un
urse
G/Gi+1 grubu da p-b
ol
un
urd
ur. Demek ki G/G grubu p-b
ol
un
urse G de p-b
ol
un
ur.
Kant: G/Gi (G/Gi+1 )/(Gi /Gi+1 ) oldu
gu icin, G yerine G/Gi+1 grubunu alarak
i+1
G
= 1 varsaymn yapabiliriz. O zaman Gi Z(G) ve Gi1 Z2 (G) olur. Demek ki
i
G bir abel grubu olur. Diyelim Gi grubunun p-b
ol
un
ur oldu
gunu kantladk. Bir g G
p
alalm. Hipoteze g
ore
oyle bir h G vardr ki G/Gi grubunda g = h olur, yani ghp
i
i
G olur. Ama G nin p-b
ol
un
ur oldu
gunu varsaymstk. Demek ki bir k Gi Z(G)
p
p
icin gh = k ve dolaysyla g = (kh)p olur ve b
oylece istedi
gimiz kantlanr. Demek ki
Gi altgrubunun p-b
ol
un
ur oldu
gunu kantlamak yeterli. Gi bir abel grubu oldu
gu icin,
u
reteclerinin p-b
ol
un
ur oldu
gunu kantlamalyz. Demek ki g G ve h Gi1 Z2 (G)
icin Gi nin rastgele bir u
reteci olan [g, h] elemannn p-b
ol
un
ur oldu
gunu kantlamalyz.
gini sa
glayan bir x G alalm. Bir y Gi Z(G) icin
G/Gi grubunda g = xp esitli
gxp = y olur. Bu durumda, Ornek

15.31e g
ore, [g, h] = [xp y, h] = [xp , h] = [x, h]p olur.
Istedi
gimiz kantlanmstr.

Sfrkuvvetli gruplarn yeg
ane en b
uy
uk p-b
ol
un
ur altgruplar vardr. Bu altgrup biricik
oldugundan normal, hatta karakteristiktir.
Kant: Gruba G diyelim. D, Gnin p-b
ol
un
ur altgruplarndan olusan k
ume olsun. Dnin
elemanlar tarafndan u
retilen altgrup da D olsun. Ornek
15.60a g
ore, D/D grubunun p-b
ol
un
ur oldu
gunu kantlamak yeterli. Kolayca g
osterilebilece
gi u
zere, D/D
abel grubu, {HD /D : H D} k

umesinin elemanlar tarafndan u
retilmistir (bkz.
Alstrma 10.34). Ama bu k
umenin elemanlar D/D grubunun p-b
ol
un
ur altgruplardr,
dolaysyla D/D grubu p-b
ol
un
urd
ur.

G sfrkuvvetli bir grup olsun. Eger bir D G icin, D ve G/D gruplar p-b
ol
un
urse, G
grubu da p-b
ol
un
ur.
Kant: Ornek
15.60a g
ore, G/G grubunun p-b
ol
un
ur oldu
gunu kantlamak yeterli.
(G/D)/(G/D) = (G/D)/(G D/D) G/G D grubunun p-b

ol
un
ur oldu
gunu biliyoruz.
Ayrca D/D grubu p-b
ol
un
ur oldu
gundan, (D/D )/((G D)/D ) D/(G D) grubunun p-b
ol
un
ur oldu
gunu biliyoruz. Ama G D/G D/(G D) oldu
gundan, bundan
G D/G grubu da p-b
ol
un
ur oldu
gu ckar.
G/G D ve G D/G gruplarnn p-b
ol
un
ur oldu
gunu kantladk. G/G bir abel grubu
oldu
gundan, bundan kolaylkla G/G grubunun p-b
ol
un
ur oldu
gu ckar.
G, sfrkuvvet derecesi n 2 olan bir grup olsun. Her g G icin G , g altgrubunun
sfrkuvvet derecesi en fazla n 1dir.
Kant: E
ger n = 2 ise, o zaman G Z(G), dolaysyla G , g Z(G), g olur. Ama
Z(G), g elbette bir abel grubudur. Demek ki G , g grubu da abeldir, yani en fazla
1inci dereceden sfrkuvvetlidir. S
imdi n > 2 durumunu t
umevarmla ele alalm. H =
G , g olsun. G/Z(G) grubu (n 1)inci dereceden sfrkuvvetlidir. Ayrca (G/Z(G)) =
G Z(G)/(G) oldu
gunu biliyoruz (Onsav
15.4). B
oylece, t
umevarmla
(G/Z(G)) , g = G Z(G)/Z(G), g = G , gZ(G)/Z(G) = HZ(G)/Z(G)
grubunun sfrkuvvet derecesinin en fazla n2 oldu

gunu anlams oluruz. Elbette Z(G)
Z(HZ(G)) olur. Ornek

15.57ye g
ore HZ(G) grubunun sfrkuvvet derecesi en fazla n1
olur. H bu grubun bir altgrubu oldu
gundan, onun da sfrkuvvet derecesi en fazla n 1
olur.

15.64. G sfrkuvvetli bir grup olsun. Eger G/G d
ong
usel bir grupsa G de d
ong
usel bir gruptur.
Kant: Gnin abel olmad
gn varsayalm. O zaman sfrkuvvet derecesi n 2 olur. g
279
eleman G/G grubunun bir u

reteci olsun. Demek ki G = G , g olur. Ornek
15.63e
g
ore Gnn sfrkuvvet derecesi n 1 olur. Bir celiski. Demek ki G bir abel grubu ve
G = 1.

15.65. Asa
gdaki teorem de sfrkuvvetli gruplarda
onemlidir. Teorem, sfrkuvvetli gruplarn
merkezinin her normal altgrupla kesisti
gini, yani merkezin baya
g b
uy
uk oldu
gunu s
oyl
uyor.
Teorem 15.23 (Hirsch). Eger G sfrkuvvetliyse ve 1 = A G ise, A Z(G) = 1 olur.
Kant: Sfrkuvvet derecesi u
zerine t
umevarm yapaca
gz. E
ger G bir abel grubuysa
onerme bariz. Genel durumu ele alalm. T

umevarmla AZ(G)/Z(G) Z(G/Z(G)) = 1,
yani AZ(G)/Z(G)Z2 (G)/Z(G) = 1, yani Z(G) < AZ(G)Z2 (G) (bkz. Alstrma 9.69),
yani A Z2 (G) Z(G) (bkz. Alstrma 9.23). Madem
oyle, bir z A Z2 (G) \ Z(G)
eleman alalm. Bir de z ile de
gismeyen bir g G eleman alalm. O zaman z Z2 (G)
oldu
gundan, [z, g] Z(G) olur ve z A G oldu
gundan, [z, g] A olur. Demek ki
1 = [z, g] A Z(G).

Bunun sonucu olarak, sfrkuvvetli gruplarn minimal normal altgruplar merkez olmak
zorundadr.
Alstrmalar
15.66. G sfrkuvvetli bir grup ve A G minimal normalse A Z(G) ve A Z/pZ oldu
gunu
kantlayn.
15.67. p bir asal olsun. Eleman says pn olan bir grubun her i = 0, 1, . . . , n icin pi elemanl
normal bir altgrubu oldu
gunu kantlayn. Bu normal altgruplarn birbirini kapsayacak
bicimde secebilece
gimizi kantlayn.
15.68. G sfrkuvvetli bir grup olsun. Bir N G icin G = G N ise N = G esitli
gini kantlayn.
Ipucu:
iu
zerine t
umevarmla Gi Gi+1 N icindeli
gini kantlayn.
15.69. (Dixmier [D], see [Wa, Corollary 3.2]). G sfrkuvvetli bir grup olsun. exp(G/G ) = n
varsaymn yapalm.
a. Her i icin exp(Gi /Gi+1 )|n oldu
gunu g
osterin.
b. c, grubun sfrkuvvet derecesiyse, exp(G)|nc oldu
gunu g
osterin.
16. Sylow Teoremleri

G sonlu bir grup olsun. Diyelim |G| = n. Ayrca bir p asal secelim. Gnin
p-altgruplar vardr, mesela 1 altgrubu. Ama G sonlu oldugundan Gnin maksimal p-altgruplar da vardr, yani kendisinden daha b
uy
uk bir p-altgrup ol1
mayan p-altgruplar vardr . Tabii eger p asal nyi bolm
uyorsa, bu maksimal
p-altgrup 1 altgrubu olmak zorundadr; ama tam tersine bol
uyorsa, o zaman
Cauchy teoremine gore Gnin maksimal p-altgruplar 1den farkl olurlar.
Norvecli matematikci (ve aslnda bir lise ogretmeni olan) Sylow, Gnin
maksimal p-altgruplar hakknda cok onemli sonuclar bulmustur. Bu bol
um
bu teorem ve uygulamalar hakknda. Birinci bol
umde teoremi kantlayacagz.
Ikinci
bol
umde teoremi kullanarak baz k
ucu
k gruplar snflandracagz.
16.1
Sylow Teoremleri
G, n ve p giristeki gibi olsun. Bu altbol

um
un icerik kazanmas acsndan pnin
nyi bold
ugu
n
u varsayalm. pnin nyi bolen en b
uy
uk kuvveti pk olsun. Diyelim
k
n = p m. Tabii m says p asalna bol
unmez. Gnin maksimal p-altgruplarna
Sylow p-altgruplar ad verilir. Elbette her p-altgrup bir Sylow p-grubunun
icindedir.
Sylow p-altgruplaryla ilgili su harika onermeler dogrudur.
Teorem 16.1 (Sylow Teoremleri). G sonlu bir grup, |G| = n, p bir asal ve
obeb(n, m) = 1 olmak u
zere, bir k N icin n = pk m olsun.
i. Gnin Sylow p-altgruplarnn eleman says pk dr.
ii. Bu altgruplarn says sp ise sp , myi b
oler ve sp 1 mod p olur.
iii. Gnin Sylow p-altgruplar birbirine esleniktirler.
Kant: X, Gnin Sylow p-altgruplar k
umesi olsun. Kant boyunca Gyi ve
Gnin altgruplarn, Xin ve Xin altk
umeleri u
zerine esleniklik etkisiyle etki1
Her grubun maksimal bir p-altgrubu oldu

gu Zorn Onsav
kullanlarak kolaylkla kantlanabilir (bkz. Alstrma 5.29). Ancak sonlu gruplarn maksimal p-altgruplar oldu
gunu
kantlamak icin (elbette) Zorn Onsavna

ihtiyac yok, ve ayrca bu b
ol
umde kantlayaca
gmz
teoremler sonsuz gruplar icin her zaman do
gru de
gil.
282
yecegiz, yani Altbol

um 14.1in yazlmyla, g G ve P X icin g P = P g
olacak.
Sav 1. Eger bir Sylow p-altgrubu P bir p-eleman tarafndan normalize ediliyorsa, o zaman bu p-eleman Sylow p-altgrubunda olmak zorundadr. Dolaysyla P grubu NG (P )nin p-elemanlarndan olusur ve NG (P )/P grubunun
1den baska p-eleman yoktur.
Sav 1in Kant: Diyelim Sylow p-altgrubu P , bir p-eleman olan g tarafndan
normalize ediliyor. O zaman Teorem 10.12e gore P g bir p-gruptur. Ama
P maksimal bir p-altgrubu. Demek ki P = P g ve g P . Birinci onerme
kantland. Son iki onerme birincisinin sonucudur.

Sav 2. P, Q X ise P Q = {P q : q Q} k
umesinin eleman says pnin bir
kuvvetidir. Eger P = Q ise bu k
umenin tek bir eleman vardr elbette, o da
P dir, ama eger P =
umenin eleman says pye b
ol
un
ur.
Q ise k
Sav 2nin Kant: P Q = |Q/NQ (P )| oldugunu biliyoruz (Bkz. Ornek

14.41).
Eger NQ (P ) = Q ise, yani Q, P yi normalize ediyorsa, bir onceki sava gore
Q
Q P , yani Q = P olur. Demek ki Q = P ise, NQ (P ) < Q olur, yani
P = |Q/NQ (P )| says pye bol
un
ur.

Kanta devam edelim. P bir Sylow p-altgrubu ve
Y = P G = {P g : g G} X
olsun. Once
P grubunu Y u
zerine etkiyelim. Sav 2ye gore biri dsnda t
um P yor
ungelerin eleman says pye bol
un
ur ve pye bol
unmeyen yegane yor
unge
P nin P -yor
ungesidir, cu
nk
u tek elemanldr. Boylece |Y | 1 mod p ckar.
Simdi, eger varsa, X \ Y den bir Q eleman alalm ve Q grubunu Y u
zerine
etkiyelim. Bu sefer, gene Sav 2ye gore, t
um Q-yor
ungeler pye bol
un
ur; dolaysyla |Y | 0 mod p olur, ki bu da biraz once buldugumuzla celisir. Demek
ki X = Y ve |X| 1 mod p. (iii) ve (ii)nin ikinci yars kantland.
Yukarda kantladgmz X = P G esitliginden, |X| = |G/NG (P )| ckar.
Demek ki |G/NG (P )| says pye asal. Sav 1den dolay |NG (P )/P | de pye
asal. Demek ki |G/P | = |G/NG (P )| |NG (P )/P | de pye asal. Buradan |P | = pk
ckar. (i) kantland.
m = |G/P | = |G/NG (P )| |NG (P )/P | = |X||NG (P )/P | esitliklerinden dolay |X|, myi boler. Bu da (ii)nin ilk yarsn kantlar.

G sonlu bir grup olsun. Sylp G, G grubunun Sylow p-altgruplar k
umesini simgeler. G grubunun Sylp G k
umesi u
zerine esleniklik etkisi bize bir
G Sym Sylp G homomorfizmas verir. G grubu Sylp G u
zerine gecisli etkidiginden, bu homomorfi oldukca zengindir. Asagda bu zenginlige (oldukca
basit) ornekler verecegiz.
sp (G), G grubunun Sylow p-altgrubu saysn temsil edecek, yani sp (G) =
| Sylp G|. Grup belliyse sp (G) yerine sadece sp yazacagz. Eger sp = 1 ise, Sylow
teoremine gore grubun Sylow p-altgrubu normaldir.
16.1. Sylow Teoremleri
283
Notlar ve Ornekler
16.1. G = Sym 3 olsun. |G| = 3! = 6 = 2 3 olur.
Once
p = 2 durumunu ele alalm. s2 1 mod 2 ve s2 |3 oldu
gundan s2 ya 1 ya 3 olur.
Nitekim s2 = 3t
ur:
G3 = (1 2), G2 = (1 3), G1 (2 3)
altgruplar Sylow 2-altgruplardr. Bu altgruplar Sylow teoreminin de s
oyledi
gi gibi birbirlerine esleniktirler: E
ger g = (1 2 3) ise, Gg3 = G2 ve Gg2 = G1 olur.
E
ger X = {G1 , G2 , G3 } ise, G, esleniklikle X k
umesi u
zerine etkir: Her g G icin
g(Gi ) = gGi g 1 ise, g 7 g kural bize bir : G Sym X Sym 3 homomorfisini verir.
Bu homomorfinin
orten oldu
gunu, dolaysyla bir izomorfizma oldu
gunu g
ostermek zor
de
gil. Bu yapt
gmz so
yle ifade edebiliriz: Sym 3 grubu, {1, 2, 3} k
umesini bilmese de,
yani kendisinin Sym 3 oldu
gunu bilmese de, Sym 3e izomorf oldu
gunu biliyor.
S
imdi p = 3 durumuna bakalm. s3 1 mod 3 ve s3 |2 oldu
gundan s3 = 1 olmal, yani
tek bir Sylow 3-altgrubu olmal; nitekim,
A = (1 2 3) = {Id3 , (1 2 3), (1 3 2)}
altgrubu Sym 3
un yeg
ane Sylow 3-altgrubudur. B
oylece Sym 3 = A o G1 oldu
gu, dolaysyla Sym 3
un co
z
ul
ur bir grup oldu
gu anlaslr.
16.2. G = Sym 4 olsun. Demek ki |G| = 4! = 24 = 23 3.
Once
p = 2 durumunu ele alalm. Bir Sylow 2-altgrubunun 23 = 8 tane eleman vardr
ve s2 1 mod 2 ve s2 |3 oldu
gundan bunlarn says ya 1 ya 3t
ur. Nitekim s2 = 3t
ur.
Sylow 2-altgruplarndan biri
H2 = (1 2), (3 4) o (1 3)(2 4) = (1 3 2 4) o (1 2) D8
altgrubudur. Di
gerleri
ve
H3 = (1 3), (2 4) o (1 2)(3 4)
H4 = (1 4), (2 3) o (1 2)(3 4)
altgruplardr. B
ut
un bu Sylow 2-altgruplar, Gnin normal bir altgrubu olan
A = {Id4 , (1 2)(3 4), (1 3)(2 4), (1 4)(2 3)} Z/2Z Z/2Z
altgrubunda kesisirler.
H1 , H2 ve H3 altgruplar Sylow teoreminin de s
oyledi
gi gibi birbirlerine esleniktirler.
Ancak A altgrubu hepsini normalize eder. Bunu so
yle de acklayabiliriz: E
ger X =
{H1 , H2 , H3 } ise, G, esleniklikle X k
umesi u
zerine etkir: Her g G icin g(Hi ) = gHi g 1
ise, g 7 g kural bize bir : G Sym X Sym 3 homomorfisini verir. Bu homomorfinin
orten oldu
gu, cekirde
ginin de A oldu
gu kolaylkla kontrol edilebilir. Dolaysyla G/A Sym 3 olur. Daha da fazlas do
gru: E
ger G4 , G = Sym 4 grubunun 4
u sabitleyen elemanlarndan olusan Sym 3e izomorf altgrupsa, G = A o G4
(Z/2Z Z/2Z) o Sym 3 olur, dolaysyla G = Sym 4 de co
z
ul
ur bir gruptur.
S
imdi p = 3 durumuna bakalm. s3 1 mod 3 ve s3 |8 oldu
gundan s3 ya 1 ya 4 olmal.
Nitekim s3 = 4t
ur. Sylow 3-altgruplarndan biri
B4 = (1 2 3) G4
olur. B1 , B2 ve B3 altgruplarnn ne olduklarn okur anlamstr.
E
ger X = {B1 , B2 , B3 , B4 } ise, G, esleniklikle X k
umesi u
zerine etkir: Her g G
icin g(Hi ) = gHi g 1 ise, g 7 g kural bize bir : G Sym X Sym 4 homomorfisini verir. Bu homomorfinin
orten oldu
gu, dolaysyla birebir, yani bir izomorfi
oldu
gu kolaylkla kontrol edilebilir. Demek ki Sym 4 grubu da kendisinin Sym 4e izomorf oldu
gunun farknda.
284
16.3. Sra Sym 5e geldi, ama bir Sym 5 yerine bir p asal icin Sym p grubunun Sylow paltgruplarn sayalm. Sylow p-altgruplarnn eleman says pdir, dolaysyla d
ong
useldirler ve 1 dsnda elemanlarnn derecesi pdir ve ayrca iki farkl Sylow p-altgrubu 1de
kesisirler. Bu bilgileri kullanarak sp yi hesaplayalm. Sym pnin derecesi p olan elemanlar p uzunlu
gunda d
ong
ulerdir, bunlardan da (p 1)! tane vardr. Bu (p 1)! tane p
dereceli elemann p 1 tanesi ayn Sylow p-altgrubundadr. Demek ki
sp =
(p 1)!
= (p 2)!
p1
Sylow teoreminden dolay bu say 1 mod p olmaldr. Wilson teoremini kantladk:

Sonu
c 16.2 (Wilson Teoremi). Eger p bir asalsa (p2)! 1 mod p, dolaysyla (p1)!
1 mod p olur.
16.4. Genel olarak Sym n grubunun bir Sylow p-altgrubunu bulmak cok zor de
gildir. p bir
asal olsun. pnin n! saysn b
olen en b
uy
uk u
ss
u
[ ] [ ] [ ]
n
n
n
+ 2 + 3 +
valp (n!) =
p
p
p
saysdr; yani pvalp n! says n! saysn b
oler ama pvalp n! says n! saysn b
olmez. Burada [x], xin tamksm anlamna gelmektedir. Bunun kant kolaydr ve aritmetikle ilgili
hemen hemen her kitapta bulunur, mesela [N2]de. Bu toplam sonlu bir toplamdr elbette.
Sym nnin bir Sylow p-altgrubu bulma y
ontemini bir
ornekle g
osterelim. n = 1000, p = 3
olsun. Sylow 3 grubunun eleman saysn hesaplayalm.
[
] [
] [
]
1000
1000
1000
+
+
+
3
9
27
says
333 + 111 + 37 + 12 + 4 + 1 = 498
oldu
gundan Sylow 3-altgrubunun 3498 tane eleman vardr. Bu grubu u
reten 498 eleman
yazaca
gz.
Sylow 3-altgrubunun u
reteclerini sralayaca
gz. Once
su u
retecleri alalm:
(1 2 3), (4 5 6), (7 8 9), . . . (997 998 999).
Bu elemanlar H1 (Z/3Z)333 grubunu u
retirler. Ama Sylow 3-altgrubunun cok daha
fazla eleman vardr. S
imdi H1 grubunun bu u
reteclerini esleniklik etkisiyle u
cer u
cer
karan su elemanlara bakalm:
(1 4 7)(2 5 8)(3 6 9), . . . , (991 994 997)(992 995 998)(993 996 999).
Bu elemanlardan 111 tane vardr. Bu 111 eleman tarafndan u
retilen gruba H2 dersek, H2 (Z/3Z)111 olur. H2 , H1 in u
reteclerini kard
gndan, H2 , H1 i normalize eder,
dolaysyla
H1 , H2 = H1 o H2
olur ve bu grup da Sym 1000in bir 3-altgrubu olur. B
oylece 3333 3111 = 3333+111 elemanl
bir 3-altgrubu elde etmis oluruz. S
imdi H1 in ve H2 n
un u
reteclerini ayr ayr karan 3elemanlar bulaca
gz. Bunun icin H2 nin ilk u
c u
retecini yazalm:
(1 4 7)(2 5 8)(3 6 9), (10 13 16)(11 14 17)(12 15 18), (19 22 25)(20 23 26)(21 24 27)
ve su elemana bakalm:
(1 10 19)(4 13 22)(7 16 25)(2 11 20)(5 14 23)(8 17 26)(3 12 21)(6 15 24)(9 18 27).
16.2. Sylow Teoremlerinin Sonuclar ve Uygulamalar
285
Bu eleman H1 ve H2 nin yukarda ortaya ckard

gmz u
reteclerini karar. Bunun gibi
daha 37 tane vardr. Bu elemanlar tarafndan u
retilen gruba H3 diyelim. H3 (Z/3Z)37
olur ve H1 o H3 altgrubunu normalize eder.
H1 , H2 , H3 = (H1 o H2 ) o H3
olur. Bu grubun tam 3333 3111 337 = 3333+111+37 tane eleman vardr. Okur herhalde
devamn kendi getirebilir.
Bu bol
um
u uzatarak yukardaki g
uzel kantn b
uy
us
un
u bozmayalm.
16.2
Sylow Teoremlerinin Sonu

clar ve Uygulamalar
Bu bol
umde p hep bir asal olacak.
Sonu
c 16.3. p ve q iki asal, n bir dogal say olsun. Eger q 1 mod p ise pn q
elemanl bir grupta bir tane Sylow p-altgrubu vardr, dolaysyla grup c
oz
ul
urd
ur.
Kant: Teoreme gore sp 1 mod p ve sp |q olur. Demek ki ya sp = 1 ya da
sp = q. Hipotez ikinci olaslg yasaklyor. Demek ki sp = 1 ve Sylow p-altgrubu
normal. Eger gruba G, Sylow p-altgrubuna da P dersek, P G ve |G/P | = q
olur. Dolaysyla G/P dong
usel bir gruptur, dolaysyla abeldir. P ise p-grup
oldugundan sfrkuvvetlidir (Teorem 15.16), dolaysyla o da coz
ul
urd
ur (Te
orem 15.15). G/P ve P coz
ul
ur oldugundan, G de coz
ul
urd
ur (Onsav 15.8.ii).

Eger p > q ise yukardaki sonucun hipotezi dogru olur. Ama bu durumda
teoremin dogrulugunu Sonuc 10.17dan da biliyoruz.
Sonu
c 16.4. p ve q iki asal olsun. pq elemanl bir grup ele alalm. Grup
c
oz
ul
urd
ur. Eger p < q ise grubun normal bir Sylow q-altgrubu vardr. Eger
p < q ise ve ayrca q 1 mod p ise grup d
ong
useldir.
Kant: Eger p = q ise, p2 elemanl bir grubun abel grubu oldugunu biliyoruz.
Eger p = q ise ya p > q ya da q > p olur ve sonuc onceki sonuctan ckar.
Simdi ikinci onermeye gecelim. sq 1 mod q denkligini saglayan sq says
pyi bolmek zorunda oldugundan, q > p varsaymndan dolay, sq = 1 olur.
Demek ki Sylow q-altgrubu da normaldir; ayrca dong
useldir de.
cu
U
nc
u onerme: Sonuc 16.3e gore (p elemanl, dolaysyla dong
usel olan)
Sylow p-altgrubu normaldir. Eger A ve B, Gnin Sylow p ve q-altgruplarysa,
b
ut
un bunlardan G = A B Z/pZ Z/qZ Z/pqZ ckar.

Sonu
c 16.5. p ve q iki asal olsun. p2 q elemanl bir grup co
z
ul
urd
ur. Eger
p < q ve q 1 mod p ise p2 q elemanl bir grup abel grubudur.
286
Kant: Gruba G diyelim. Eger p = q ise, grup bir p-grubu olur, dolaysyla
sfrkuvvetlidir. Eger p > q ise Sonuc 16.3ten dolay G coz
ul
urd
ur. Simdi q > p
varsaymn yapalm. Eger Sylow altgruplarndan biri normalse (hatta grubun
1den farkl normal bir ozaltgrubu varsa), istedigimizi elde etmis oluruz. Bundan boyle Sylow altgruplarnn normal olmadklarn varsayalm. Demek ki
sq = p ya da p2 . Ama sq 1 mod q ve q > p oldugundan sq = p. Demek ki
sq = p2 . Sylow q-altgruplarnn eleman says q (bir asal) oldugundan, birbirinden farkl iki Sylow q-grubu ancak 1de kesisebilirler. Demek ki q-eleman says
p2 (q 1) = |G| p2 olur. Boylece Gnin tam p2 tane p-eleman oldugu gor
ul
ur.
Sylow p-altgrubunun eleman says p2 oldugundan, bu p-elemanlar Sylow paltgrubunu teskil ederler. Demek ki grubun tek bir Sylow p-altgrubu vardr ve
bu Sylow p-altgrubu mecburen normaldir. Birinci onerme kantlanmstr.
Simdi ikinci onermeyi kantlayalm. sp |q oldugundan sp = 1 ya da q olmal.
Ayrca sp 1 mod q oldugundan, sp = q olur. Demek ki sp = 1 ve p2 elemanl
(dolaysyla bir abel grubu olan) Sylow p-altgrubu normal.
sq |p2 oldugundan sq = 1, p, p2 olur. Ayrca sq 1 mod q olmal. q > p
oldugundan, sq = p olmal. Eger sq = p2 ise, q asal p2 1 = (p 1)(p + 1)
saysn boler, dolaysyla q asal p 1 ve p + 1 saylarndan birini boler. Birinci
skkn m
umk
un olmadgn q > p esitsizliginden biliyoruz. Demek ki q asal
p + 1i boler; ama q > p oldugundan bundan da q = p + 1 ckar, ki bu da
q = 1 mod p kosuluyla celisir. Demek ki sq = 1 ve q elemanl (dolaysyla bir
abel grubu olan) Sylow q-altgrubu da normal.
Eger A ve B, Gnin Sylow p ve q-altgruplarysa, b
ut
un bunlardan G =
A B ckar.
Notlar ve Ornekler
16.5. 15 elemanl bir grup Z/15Z grubuna izomorf olmak zorundadr cu
nk
u Sonuc 16.3e g
ore
Sylow 3 ve 5-altgruplar normal olmak zorundadr. Kesisimleri 1 oldu
gundan elemanlar
birbirleriyle de
gisirler.
16.6. Ayn nedenden 35 elemanl bir grup Z/35Z grubuna izomorf olmak zorundadr.
16.7. |G| = 12 = 22 3 ise, bu durum Sonuc 16.5in kapsamna girmiyor ama gene de u
stesinden gelebiliriz. s3 1 mod 3 ve s3 |4 olur. Demek ki s3 = 1 ya da s3 = 4. E
ger s3 = 4
ise, her biri 3 elemanl olan Sylow 3-altgruplar ikiser ikiser 1de kesisirler ve b
oylece
derecesi 3 olan toplam 4 (3 1) = 8 tane eleman olur. Geri kalan 12 8 = 4 eleman
normal bir Sylow 2-altgrubu olusturmak zorundadr. Demek ki 12 elemanl bir grupta
Sylow altgruplarndan biri normal olmak zorundadr.
16.8. |G| = 28 = 22 7 ise, s7 1 mod 7 ve s7 |4 olur. Demek ki s7 = 1 olur.
16.9. |G| = 23 7 = 56 ise, s7 1 mod 7 ve s7 |8 olur. Demek ki s7 = 1 ya da 8 olmal. E
ger
s7 = 8 ise Gnin 8 (7 1) = 48 tane derecesi 7 olan eleman verdr. Geri kalan 8 eleman
normal bir Sylow 2-altgrubu olusturmak zorunda kalr.
16.10. |G| = 23 5m ise, s5 1 mod 5 ve s5 |8 olur. Demek ki s5 = 1 olur.
16.11. |G| = 24 5 = 80 ise, derecesi 5 olan elemanlar sayarak, e
ger s5 = 1 ise s2 = 1
yandan ayn beceri ayn y
oldu
gu g
osterilebilir. Ote
ontemle |G| = 24 52 = 400 icin
g
osterilemez. Kantlamas oldukca zor bir teorem, pn q m eleman sayl gruplarn co
z
ul
ur
oldu
gunu s
oyler (Burnside teoremi). Kantlamas cok cok daha zor bir teorem, eleman
16.12.
16.13.
16.14.
16.15.
287
says 2ye b
ol
unmeyen sonlu gruplarn co
z
ul
ur oldu
gunu s
oyler (Feit-Thompson teoremi,
[FT]).
Yukardaki
ornek ve teoremlerde Sylow p-altgruplarndan biri hep normal oluyordu
ama bu her zaman b

oyle olmak zorunda de
gil. Orne
gin Ornek
16.2de ele ald
gmz ve
co
z
ul
ur oldu
gunu kantlad
gmz Sym 4 grubunun eleman says 23 3t
ur ama ne Sylow
2-altgruplar ne de Sylow 3-altgruplar normaldir.
p = 2 icin Sym nnin Sylow p-altgruplar Alt nnin icindedir. Hatta Sym nnin tek elemanl her altgrubu Alt nnin bir altgrubudur. Bu dedi
gimiz elbette Sylow 2-altgruplar
icin gecerli de
gildir.
D
ong
usel gruplarn Sylow p-altgruplar (d
ong
usel gruplarn her altgrubu gibi) d
ong
useldir. Ama bunun tersi do
gru de
gildir: n bir tek sayysa, D2n nin her Sylow p-altgrubu
d
ong
useldir ama D2n , brakn d
ong
usel olmay, abel grubu bile de
gildir.
|G| = 30 olsun. Ornek

14.43e g
ore Gnin 15 elemanl normal bir H altgrubu vardr.
Ornek
16.5e g
ore H bir abel grubudur ve 3 ve 5-Sylow altgruplarnn carpmdr. Bu
altgruplar Hnin karakteristik altgruplar olduklarndan, Gde normaldirler. Demek ki
30 elemanl gruplarda s3 = s5 = 1 olur. Daha fazlasn yapabiliriz: Ornek

14.43e g
ore
G (Z/3Z Z/5Z) o Z/2Z. Buradan Gnin asa
gdaki gruplardan birine izomorf oldu
gu
kolaylkla ckar:
Z/30Z, Z/3Z D10 , Z/5Z D6 , D30 .
16.16. |G| = 105 olsun. Once

s5 = s7 = 1 oldu
gunu kantlayaca
gz, daha sonra 105 elemanl
gruplar snflandraca
gz. Sylow teoremlerinden hemen,
s3 = 1, 7, s5 = 1, 21, s7 = 1, 15
ckar.
Once
s5 ya da s7 nin 1 oldu
gunu g
osterelim. E
ger ikisinden biri 1e esit olmasayd,
derecesi 5 olan 21(5 1) = 84, derecesi 7 olan 15(7 1) = 90 eleman olurdu ve b
oylece
grubun eleman says 105i cok asard.
Sp G, bir Sylow p-altgrup olsun. O zaman, S5 ya da S7 den biri normal oldu
gundan,
S5 S7 , Gnin 35 elemanl bir altgrubu olur. Indeksi 3 oldu
gundan, Teorem 10.17ya g
ore
S5 S7 G olur. Ama Ornek

16.6ya g
ore S5 S7 Z/35Z olur. Dolaysyla S5 ve S7 bu
altgrubun karakteristik altgruplardr. Bundan da S5 ve S7 nin Gde normal olduklar
ckar. Demek ki,
G (Z/5Z Z/7Z) o Z/3Z
olur. Grup hakknda daha fazla bilgi elde edebiliriz: Z/5Z o Z/3Z altgrubu 15 elemanl
yandan Z/7Z grubunun
oldu
gundan bir abel grubudur. Demek ki Z/5Z Z(G) olur. Ote
derecesi 3 olan iki otomorfisi vardr: elemanlar 2 ve 4 ile carpmak. Demek ki 105 elemanl
en az iki, en fazla u
c izomorf olmayan grup vardr. Ama 2 ile ya da 4 ile carpmann yol
act
g gruplar izomorfturlar. Demek ki 105 elemanl sadece 2 grup vardr.
16.17. p > 2 bir asal olsun. 2p elemanl bir grubun ya d
ong
usel ya da D2p ye izomorf oldu
gunu
kantlayn.
Alstrmalar
16.18. 20 ve 100 elemanl gruplarda Sylow 5-altgrubunun normal oldu
gunu kantlayn.
16.19. p = q iki asal olsun. E
ger sp (G) = sq (G) = 1 ise Sylow p-altgrubun elemanlaryla Sylow
q-grubunun elemanlar de
gisirler.
16.20. Sonlu bir grubun sfrkuvvetli olmas icin her Sylow p-altgrubunun normal olmas yeter
ve gerek kosuldur. (Bkz. Teorem 15.18.)
16.21. D2n nin Sylow p-altgruplarnn izomorfi tipini ve eleman saysn bulun.
288
16.22.
16.23.
16.24.
16.25.
Sym 5 ve Alt 5 gruplarnda s3 = 10 ve s5 = 6 oldu

gunu kantlayn.
45 elemanl gruplarn abel olduklarn kantlayn.
99 ve 175 elemanl gruplarn abel olduklarn kantlayn. (Bkz. Sonuc 16.5.)
Sonlu bir grupta Sylow p-altgruplarnn kesisiminin normal (hatta karakteristik) bir
altgrup oldu
gunu kantlayn. E
ger G = Sym 4 ve p = 2 ise bu kesisimi bulun.
16.26. Sym 5in 15 ya da 30 elemanl altgrubu olmad
gn kantlayn.
Asagdaki sonucun sadece kendisi degil, kant yontemi de onemlidir. Benzer kant yontemleri baska kapsamlarda da ise yarayabilir. Zaten bu y
uzden
Frattini Teoremi degil Frattini arg
uman ya da akl y
ur
utmesi ad verilir.
Sonu
c 16.6 (Frattini Akl Y
ur
utmesi). G bir grup, H G ve P Sylp H
olsun. O zaman G = HNG (P ) olur.
Kant: g G olsun. P g H g = H olur. Demek ki P g Sylp H. Sylow
teoremine gore bir h H icin P g = P h , yani gh1 NG (P ) olur. Buradan
g NG (P )H ckar.
Notlar ve Ornekler
16.27. G sonlu bir grup ve P Sylp G olsun. Eger NG (P ) H G ise NG (H) = H ve
|G/H| 1 mod p olur. Bunun
ozel bir durumu olarak NG (NG (P )) = NG (P ) elde ederiz.
Kant: P Sylp H ve H NG (H) oldu
gundan, Frattini akl y
ur
utmesine g
ore (Sonuc
16.6da G yerine NG (H) aln), NG (H) = HNNG (H) (P ) HNG (P ) = H olur. Demek
ki NG (H) = H.
NG (P ) H oldu
gundan, NG (P ) = NH (P ) olur. Sylow teoremine g
ore,
|G/NG (P )| = sp (G) 1 mod p
olur. Ayn teoremi Hye uygularsak
|H/NG (P )| = |H/NH (P )| = sp (H) 1 mod p
buluruz.
|G/NG (P )| = |G/H||H/NG (P )|
oldu
gundan, basit mod
uler aritmetik gere
gi |G/H| 1 mod p buluruz.
Son
onerme icin H = NG (P ) almak yeterli.

16.28. 120 elemanl bir grup basit olamaz.
Kant: G eleman says 120 olan basit bir grup olsun. Gnin 6 tane Sylow 5-altgrubu
var. Dolaysyla Gyi Sym 6nn icine g
omebiliriz. Gnin normal altgrubu olmad
g icin G,
Alt 6nn icine g
om
ul
ur. Bundan b
oyle G Alt 6 varsaymn yapalm. P G Alt 6
bir Sylow 5-altgrubu olsun. |NG (P )| = 20 ama basit bir hesapla g
or
ulebilece
gi u
zere
|NAlt 6 (P )| = 10. C
eliski. Bkz. https://crazyproject.wordpress.com/2010/07/18/
there-are-no-finite-simple-groups-of-even-order-less-than-500-except-forthe-orders-2-60-168-and-360/
Alstrmalar
16.29. N G ve P , N nin bir Sylow p-altgrubu olsun. E
ger P N ise P G oldu
gunu kantlayn.
289
16.30. |G| = 24 olsun. Gnin 4 ya da 8 elemanl normal bir altgrubu oldu

gunu kantlayaca
gz.
P Syl2 G olsun. |P | = 8 olur. G Sym G/P Sym 3, homomorfisi Gnin G/P
sol
otelemeler k
umesine standart etkisi olsun. K, bu homomorfinin etkisi olsun. K P
yandan 24/|K| = |G/K| says | Sym 3| = 3! = 6
oldu
gundan, |K| says 8i b
oler. Ote
saysn b
oler, demek ki |K| = 4 ya da 8 olmal. Ayrntlar kontrol edin.
Seminer Konular
291

A. Oklid
D
uzleminin
Simetrileri
C
ocuklugumuzdan beri asina oldugumuz Oklid
d
uzleminde mesafe, paralellik,
ac, dogrusal olmak gibi kavramlar ve iliskiler vardr. Bu kavramlara sayg
duyan don
usu
mler, mesela mesafeyi degistirmeyen, paralelligi bozmayan, acy
degistirmeyen, dogrusallg koruyan don
usu
mler illa ki onemli olmal, en azndan haritaclkta, denizcilikte, havaclkta! Bu bol
umde bu kavramlardan ba1
zlarn koruyan don
usu
mlerle ilgilenecegiz .
A.1
Izometriler
D
uzlemde iki noktann uzaklgn degistirmeyen don
usu
mler (fonksiyonlar)
vardr. Bunlara izometri ad verilir. Birazdan bunlarn hepsini bulacagz.
Bu t
ur don
usu
mlere birkac ornek verelim:
1. Oteleme. Noktalar belli bir dogrultuda ve belli bir uzaklkta oteledigimizde, noktalarn aralarndaki mesafe degismez. Bu t
ur don
usu
mlere
oteleme
denir.
noktann herhangi bir dogruya gore simetrigini aldgnzda, o

2. Simetri. Iki
iki nokta arasndaki mesafe degismez.
1
Bu ek Seyfi T
urkelliyle birlikte yazlmstr.

A. Oklid
Duzleminin
Simetrileri
294
3. D
ond
ur
u. D
uzlemi belli bir nokta etrafnda belli bir derece dond
urmek
noktalar arasndaki mesafeyi bozmaz.
Bu don
usu
mlere rotasyon ya da d
ond
ur
u denir.
Yukardaki don
usu
mlerin bileskeleri de noktalar arasndaki mesafeleri degistirmezler. Bu yazda, bunlarn birbirleriyle bileskeleri dsnda, d
uzlemin mesafe
degistirmeyen don
usu
m
u olmadgn kantlayacagz. Buna benzer bir sonucu
once gercel saylar k
umesi R icin kantlayalm, daha kolay olacak.
A.1.1
Rnin Izometrileri
Gercel saylarda x ve y arasndaki mesafe, herkesin bildigi u

zere, |x y| olarak
tanmlanr. Demek ki,
|x y| = |f (x) f (y)|
esitligini saglayan t
um f : R R don
usu
mlerini (fonksiyonlarn) bulmak
istiyoruz.
A.1. Izometriler
295
f boyle bir don

usu
m olsun. Asagda, f yi adm adm degistirerek en sonunda IdR (yani birim fonksiyonu, yani hicbir noktann yerini degistirmeyen
fonksiyon) yapacagz. Birinci admda f yi f (0) = 0 esitligini saglayan bir
don
usu
mle degistirecegiz. Ikinci
admda f yi f (0) = 0 ve f (1) = 1 esitligini
cu
saglayan bir don
usu
mle degistirecegiz. U
nc
u admda boyle bir don
usu
m
um
iki admda yaptghicbir noktann yerini degistirmedigini kantlayacagz. Ilk
mz degisimleri bildigimizden, u
cu
nc
u adm bize mesafeleri degistirmeyen t
um
don
usu
mleri verecek.
olarak 0 tekrar 0a geri getirecegiz. Soyle yapalm: DiyeBirinci Adm. Ilk
lim 0 noktas f altnda a noktasna gitti, yani f (0) = a. T
um x noktalarn
x a noktalarna gonderen don
usu
me ta diyelim ve ta f don
usu
m
une
bakalm. Bu don
usu
m hala daha mesafeleri korur (cu
nk
u hem f hem de ta
don
usu
m
u mesafeleri korur). Dahas, bu don
usu
m 0 noktasn 0 noktasna yollar:
(ta f )(0) = ta (f (0)) = ta (a) = a a = 0.
Ikinci
Adm. Yukarda 0 noktasn 0 noktasna geri got
urd
uk. Bu ikinci admda f nin ayrca bu ozelligi oldugunu varsayalm. Demek ki f don
usu
m
u
a. Noktalar arasndaki mesafeyi koruyor, ve
b. f (0) = 0.
Simdi, yukardaki iki ozelligi bozmadan 1 noktasn 1 noktasna yollattracagz.

Asagdaki esitliklere bakalm: 1 = |1 0| = |f (1) f (0)| = |f (1) 0| = |f (1)|,
yani |f (1)| = 1. Demek ki f (1) ya 1e ya da 1e esit. f (1) = = 1 olsun.
Simdi r (x) = x don
usu
m
une bakalm2 . Bu don
usu
m noktalar arasndaki
mesafeyi bozmaz ve bu da, f gibi, 0 noktasn 0 noktasna gonderir.
2
Her x N icin, r1 (x) = x ve r1 (x) = x.

A. Oklid
Duzleminin
Simetrileri
296
Simdi r f don
usu
m
un
u ele alalm. Bu r f don
usu
m
u hala daha noktalar
arasndaki mesafeyi korur, ayrca 0 0a ve 1i 1e gonderir:
(r f )(0) = r (f (0)) = r (0) = 0 = 0.
(r f )(1) = r (f (1)) = r () = 2 = 1.
Demek ki, eger f, 0 noktasn 0 gonderiyorsa, r f don
usu
m
u noktalar arasndaki mesafeyi korur, ayrca 0 0a ve 1i 1e gonderir.
cu
U
nc
u Adm. Yukarda 1 noktasn tekrar 1 noktasna geri got
urd
uk, ayrca
0 da 0a gidiyor. Simdi don
usu
m
um
uz
un bu iki ozelligi sagladgn varsayalm.
Demek ki f don
usu
m
u,
a. Noktalar arasndaki mesafeyi koruyor,
b. f (0) = 0,
c. f (1) = 1.
Bu u
c ozelligi saglayan bir don
usu
m
un hicbir noktann yerini degistirmeyecegini, yani ozdeslik fonksiyonu oldugunu kantlayacagm simdi.
k
Herhangi bir x noktas (says) alalm. Iki
ucu
k hesap yapalm:
|x| = |x 0| = |f (x) f (0)| = |f (x)|,
|x 1| = |f (x) f (1)| = |f (x) 1|.
Birinci hesaptan f (x) = x ckar. Diyelim f (x) = x. Bundan ve ikinci
hesaptan (x 1) = x 1 ckar. Bunun tek bir coz
um
u vardr: x = 0.
Demek ki f (x) = x ise, x = 0 ve f (x) = x.
Istedi
gimizi kantladk, yani boyle bir f , birim fonksiyonu olmak zorunda.
Ozetleyin.
Noktalar arasndaki mesafeyi degistirmeyen herhangi bir f : R
R don
usu
m
u aldk. Birinci admda ta f don
usu
m
un
u alarak 0 0a yol
ladk (Burada a = f (0).) Ikinci
admda, belli bir = 1 icin, r ta f
don
usu
m
un
un 0 0a ve 1i 1e yolladgn kantladk. (Burada = (ta
cu
f )(1) = ta (f (1)) = f (1) a = f (1) f (0).) U
nc
u admda boyle bir
don
usu
m
un IdR oldugunu kantladk, yani
r ta f = IdR , yani f = ta r .
Teorem A.1. Gercel saylarn mesafeyi degistirmeyen d
on
usu
mleri k
umesi
{ta r : a R, = 1}
k
umesidir. Eger f mesafeleri degistirmeyen bir d
on
usu
mse, f ,
f (x) = (f (1) f (0))x + f (0)
olarak tanmlanan d
on
usu
m
ud
ur. Burada f (1)f (0) = 1 olmak zorundadr3 .
3
Uzmann dilinde yukardaki sonuc Isom(R) R Z/2Z olarak okunur.
A.1. Izometriler
A.1.2
297
R2 nin Izometrileri
Simdi f : R2 R2 , mesafeleri degistirmeyen bir don

usu
m olsun. Yukardaki
gibi f yi yavas yavas birim fonksiyonuna don
ust
urecegiz.
Birinci Adm. Yukardaki gibi, once (0, 0) noktasn gittigi yerden geri getirelim. Soyle yapalm: f (0, 0) = (a, b) ise, noktalarmz (a, b) yon
une dogru
oteleyelim, ki (a, b) noktasna giden (0, 0) noktas tekrar (0, 0) noktasna geri
dons
un. Bir baska deyisle, t(a,b) don
usu
m
u,
t(a,b) (x, y) = (x a, y b)
olarak tanmlanms otelemeyse, f yerine
t(a,b) f
don
usu
m
une bakalm. Bu don
usu
m noktalarn mesafesini bozmadg gibi, ayrca (0, 0) noktasnn yerini de degistirmez:
(t(a,b) f )(0, 0) = t(a,b) (f (0, 0)) = t(a,b) (a, b) = (a a, b b) = (0, 0).
Ikinci
Adm. Simdi f , noktalarn aralarndaki mesafeyi degistirmeyen ve
f (0, 0) = (0, 0) esitligini saglayan bir don
usu
m olsun. f yi degistirerek, f ye
(1, 0) noktasn da sabitlettirecegiz. (1, 0) noktasnn (0, 0) noktasna uzaklg 1.
Bu y
uzden, f , (0, 0) noktasn sabitledigine gore, mesafeleri de degistirmedigine
gore ve f, (1, 0) noktasn (0, 0)dan uzaklg gene 1 olan bir baska noktaya
yollar. (0, 0) merkezli bir dond
ur
uyle bu noktay tekrar (1, 0) noktasna geri
got
urebiliriz: Oyle
bir dond
ur
us
u vardr ki, f don
usu
m
u,
a. Noktalar arasndaki mesafeyi korur,
b. (0, 0)n yerini degistirmez,
c. (1, 0)n yerini degistirmez.

A. Oklid
Duzleminin
Simetrileri
298
(1, 0)
1
cu
U
nc
u Adm. Simdi f nin yukardaki u
c ozelligi sagladgn varsayalm. Bu
sefer (0, 1) noktasn tekrar (0, 1) noktasna geri got
urecegiz. (0, 1) noktasnn
(0, 0) noktasndan uzaklg 1, (1, 0) noktasndan uzaklg 2dir. Dolaysyla

(0, 1) noktasnn gittigi yer de bu iki ozelligi saglamal. Yani (0, 1) noktas
ya gene (0, 1) noktasna ya da (0, 1) noktasna gitmeli. Bir baska deyisle,
belli bir = 1 icin f (0, 1) = (0, ) esitligi gecerlidir. Simdi r (x, y) = (x, )
don
usu
m
une bakalm. Bu don
usu
m, eger = 1 ise birim don
usu
md
ur, eger
= 1 ise x eksenine gore simetridir. Dolaysyla r don
usu
m
u - aynen f
gibi - noktalar arasndaki mesafeyi degistirmez ve (0, 0) ve (1, 0) noktalarn
sabitler. Dolaysyla r f don
usu
m
u de ayn ozellikleri saglar. Ayrca r f
don
usu
m
u (0, 1) noktasn gene (0, 1) noktasna yollar:
(r f )(0, 1) = r (f (0, 1)) = r (0, ) = (0, 2 ) = (0, 1).
Demek ki r f don
usu
m
u,
a. Noktalar arasndaki mesafeyi korur,
b. (0, 0)n yerini degistirmez,
c. (1, 0)n yerini degistirmez,
d. (0, 1)n yerini degistirmez.
uren
us
A.2. Dogrular
Dogrulara
Got
Don
umler
299
1
2
D
ord
unc
u Adm. Simdi f nin yukardaki dort ozelligi sagladgn varsayalm.
Bu durumda f nin birim fonksiyon oldugunu kantlamak oldukca kolaydr.
Ayrntlar okura brakyoruz.
Ozetleyin.
Noktalar arasndaki mesafeyi degistirmeyen bir f don
usu
m
uyle
basladk ise. Birinci admda f yerine, belli bir t otelemesi icin, t f alarak
(0, 0) noktasnn sabitlendigini varsayabildik. Ikinci

adm sayesinde, tf yerine,
(0, 0) merkezli belli bir dond
ur
us
u icin, t f don
usu
m
un
u alarak sadece
(0, 0) noktasnn degil, ayrca (1, 0) noktasnn da sabitlendigini varsayabiliriz.
cu
U
nc
u adm sayesinde, tf yerine, x eksenli bir r simetrisi icin, r tf
don
usu
m
un
u alarak sadece (0, 0) ve (1, 0) noktalarnn degil, ayrca (0, 1) noktasnn da sabitlendigini varsayabiliriz. Dord
unc
u admda boyle bir don
usu
m
un
birim fonksiyon olmas gerektigini soyledik (kantn okura braktk.) Demek
ki, belli bir t otelemesi, (0, 0) merkezli belli bir dond
ur
us
u ve x eksenli bir
r simetrisi icin, r t f = Id. Asagdaki teoremi kantladk:
Teorem A.2. f : R2 R2 , noktalarn arasndaki mesafeyi degistirmeyen
bir d
on
usu
m olsun. O zaman, belli bir t
otelemesi, (0, 0) merkezli belli bir
d
ond
ur
us
u ve x eksenli bir r simetrisi icin, f = t r olur4 .
A.2
Do
grular Do
grulara G
ot
uren D
on
usu
mler
Bir onceki bol

umde R2 d
uzleminin uzaklg degistirmeyen don
usu
mlerini bulduk. O yazdaki teoreme (ikincisine) bakldgnda, bu don
usu
mlerin dogrular
dogrulara yolladg anlaslr, cu
nk
u otelemeler, simetriler ve dond
ur
uler dogrular dogrulara yollarlar.
4
Uzman dilinde bu teorem, Isom(R2 ) (R2 R/Z) Z/2Z olarak okunur.

A. Oklid
Duzleminin
Simetrileri
300
Bu yazda R2 d
uzleminin dogrular dogrulara yollayan birebir don
usu
mlerini, yani her dogrusu icin, f () = iliskisini saglayan saglayan bir
dogrusunun bulundugu don
usu
mleri snflandracagz ( dogrusu her icin
degisir, yoksa f birebir olamaz.)
Yukardaki ozelligi olan bir f don
usu
m
u paralel dogrular paralel dogrulara
got
urmek zorundadr. Nitekim, eger ve m paralel dogrularsa ve f () = ve
f (m) = m ise ve P m ise, o zaman, belli bir Q ve R m icin
f (Q) = P = f (R) olmak zorunda; ve f birebir oldugundan Q = R m ,
celiski.
Bu y
uzden (paralel dogrular paralel dogrulara got
urd
ugu
nden) bu don
u2
usu
mleri olarak d
usu
n
ulebilir.
su
mler, R Oklid geometrisinin ozyap don
Heyecan kaybetmemek icin sonucu simdiden soylemeyecegiz.
f : R2 R2 yukardaki gibi bir don
usu
m olsun. Demek ki her P, Q R2
icin, f, P Q dogrusunu f (P ) ve f (Q)dan gecen dogruya yolluyor, yani
f (P Q) = f (P )f (Q).
Birinci Adm. Bir onceki yazdaki gibi f nin bir otelemeyle bileskesini
alp, f nin (0, 0) noktasn gene (0, 0) noktasna got
urd
ugu
n
u varsayabiliriz.
Soyle yaparz: f (0, 0) = (a, b) ise ve t : R2 R2 fonksiyonu (otelemesi)
f (x, y) = (x a, y a)
olarak tanmlanmssa, f yerine t f don
usu
m
un
u alp, f nin dogrular dogrulara got
urd
ugu
n
u, ayrca (0, 0) noktasn yerinden kmldatmadgn varsayabiliriz.
Ikinci
Adm. f : R2 R2 dogrular dogrulara got
uren ve (0, 0) noktasn kmldatmayan bir don
usu
m olsun. O zaman (0, 0)dan gecen dogrular f altnda
uren
us
A.2. Dogrular
Dogrulara
Got
Don
umler
301
gene (0, 0)dan gecen dogrulara giderler. (0, 0) merkezli bir dond
ur
uyle x eksenini gittigi yerden aynen geri getirebiliriz, yani oyle bir r dond
ur
us
u bulabiliriz
ki, r f don
usu
m
u dogrular dogrulara got
ur
ur, (0, 0) noktasn sabit tutar ve
ayrca x eksenini gene x eksenine yollar5 .
Gor
uld
ugu
gibi f don
usu
m
un
u yavas yavas ozdeslige benzetiyoruz.
cu
U
nc
u Adm. f : R2 R2 , dogrular dogrulara got
uren, (0, 0) noktasn
kmldatmayan ve x eksenini x eksenine got
uren bir don
usu
m olsun. (1, 0) noktas, belli bir a R \ {0} icin, (a, 0) noktasna gider. ra : R2 R2 fonksiyonu
ra (x, y) = (a1 x, y) olarak tanmlansn. ra fonksiyonu, aynen f gibi, dogrular
dogrulara got
ur
ur, (0, 0) noktasn (0, 0) noktasna got
ur
ur, x eksenini gene x
eksenine got
ur
ur. Simdi ra f don
usu
m
une bakalm. Bu don
usu
m de dogrular
dogrulara got
ur
ur, (0, 0) noktasn (0, 0) noktasna got
ur
ur, x eksenini gene x
eksenine got
ur
ur, ama ayrca (1, 0) noktasn gene (1, 0) noktasna got
ur
ur.
D
ord
unc
u Adm. f : R2 R2 fonksiyonu, dogrular dogrulara got
urs
un ve
(0, 0) ve (1, 0) noktalarn sabitlesin. (O zaman x eksenini x eksenine got
urmek
zorundadr. Dolaysyla, paralel dogrular paralel dogrulara got
urd
ugu
nden yatay dogrular yatay dogrulara got
urmek zorundadr.) Simdi (0, 1) noktasn
tekrar (0, 1) noktasna got
urmek istiyoruz. Nasl yapacagz? Bu, biraz daha
zor.
f (0, 1) = (c, d) olsun. Simdi g : R2 R2 don
usu
m
un
u
g(x, y) = (x d1 cy, d1 y)
Uzmana Not: E
ger R yerine baska bir cisim alrsak, bu admda d
ond
ur
u kullanamayz,
ama do
grusal bir d
on
usu
mle x eksenini x eksenine g
ot
urebiliriz.
5

A. Oklid
Duzleminin
Simetrileri
302
kuralyla tanmlayalm. g don

usu
m
ur
ur ve (0, 0) ve
(0, 1) noktalarn sabitler. Ayrca (c, d) noktasn (0, 1) noktasna got
ur
ur. Demek ki g f don
usu
m
ur
ur ve (0, 0), (1, 0) ve (0, 1)
noktalarn sabitler (dolaysyla x ye y eksenlerini de kendilerine got
ur
ur.)
cu
Ikinci,
U
nc
u ve D
ord
unc
u Admlar Uzerine
Bir Not. Iki,
c ve dord
unc
u admlar dogrusal bir don
usu
mle tek hamlede yapabilirdik.
f (1, 0) = (a, b) ise f (0, 1) = (c, d)
ise,
(
g(x, y) =
dx cy bx + ay
,
ad bc ad bc
kuralyla tanmlanms olsun. Simdi gf don

usu
m
ur
ur
ve (0, 0), (1, 0) ve (0, 1) noktalarn sabitler. (Tabii bunu yapmadan once ad
bc = 0 esitsizligini kantlamak lazm.)
Besinci Adm. f : R2 R2 fonksiyonu, dogrular dogrulara got
urs
un ve
(0, 0), (1, 0) ve (0, 1) noktalarn sabitlesin. O zaman f don
usu
m
u bu noktalardan gecen u
c dogruyu gene kendilerine got
ur
ur, yani x eksenini x eksenine,
y eksenini y eksenine ve y = x + 1 dogrusunu gene kendine got
urmek zorundadr. Ayrca f nin paralel dogrular paralel dogrulara got
urd
ugu
n
u biliyoruz.
Dolaysyla yatay dogrular yatay dogrulara, dikey dogrular dikey dogrulara
got
ur
ur. Ayrca egimi 1 olan dogrular gene egimi 1 olan dogrulara got
ur
ur.
Bayag sey biliyoruz. B
ut
un bunlardan f nin her noktay sabitledigini kantlayacagz.
Simdi x R olsun. (x, 0) noktas x ekseninde oldugundan,
f (x, 0) = ((x), 0)
t
ur
unden yazlabilir. Boylece bir : R R fonksiyonu elde ediyoruz. f
don
usu
m
u (0, 0) ve (1, 0) noktalarn sabitlediginden (0) = 0 ve (1) = 1.
Yakn gelecekte, her x R icin, (x) = x esitligini kantlayacagz.
uren
us
A.2. Dogrular
Dogrulara
Got
Don
umler
303
Bundan boyle f : R2 R2 ve : R R bu paragrafta tanmlandg gibi

olsunlar.
Altnc Adm. Bu admda, her x R icin f (0, x) = (0, (x)) esitligini
kantlayacagz. Herhangi bir b R alalm. f don
usu
m
u y eksenini gene y
eksenine got
urd
ugu
nden, f (0, b) noktas y ekseni u
st
undedir, yani birinci ko
ordinat 0dr. Ikinci
koordinatn (b) oldugunu kantlayacagz.
Simdi (b, 0) ve (0, b) noktalarndan gecen dogrusunu ele alalm ve yukardaki

sekilden izleyelim. Egimi 1 olan dogrusu f tarafndan kendisine paralel bir
dogruya yollanr. Ama (b, 0) oldugundan, ((b), 0) = f (b, 0) f (). Demek
ki f (0, b) = (0, (b)).
Yedinci Adm. Simdi sunu iddia ediyoruz: Her (x, y) R2 icin
f (x, y) = ((x), (y))
esitligi dogrudur.
Herhangi bir (x, y) noktas alalm. (x, 0)dan gecen dikey dogru
f (x, 0) = ((x), 0)
dan gecen dikey dogruya gitmek zorunda. Ayn zamanda (0, y)den gecen
yatay dogru f (0, y) = (0, (y))den gecen yatay dogruya gitmek zorunda. Dolaysyla (x, y) noktas ((x), (y)) noktasna gitmek zorunda.

A. Oklid
Duzleminin
Simetrileri
304
Bir Sonu
c. Yukardaki adma gore, (1, 1) noktas f altnda
f (1, 1) = ((1), (1)) = (1, 1)
noktasna, yani kendine gitmek zorunda. Dolaysyla (0, 0) ve (1, 1) noktalarndan gecen dogru da kendine gider. Demek ki egimi 1 olan bir dogru gene
egimi 1 olan bir dogruya gider. Egimi 1 olan bir dogrunun gene egimi 1
olan bir dogruya gittigini zaten biliyoruz.
Sekizinci Adm. Bu paragrafta, nin toplamaya sayg duydugunu, yani her
x, y R icin, (x + y) = (x) + (y) esitligini kantlayacagz.
Yukardaki sekilden de gor

ulecegi u
zere, (a, 0) ve (b, 0) noktas verilmisse,
(a + b, 0)
noktasn dikey, yatay ve egimi 1 ve 1 olan dogrularn kesisimlerinden elde
edebiliriz. Simdi, (a + b, 0) noktasn bulmak icin kullandgmz bu yedi dogruya ve yedi noktaya f yi uygulayalm. Aynen bu sekle benzeyen bir durum
elde ederiz. x ve y eksenler ve (0, 0) noktas yerlerinden kmldamaz. Boylece
f (a, 0) = ((a), 0)
uren
us
A.2. Dogrular
Dogrulara
Got
Don
umler
305
ve f (b, 0) = ((b), 0) noktalarndan hareket ederek ve ayn yontemle

((a) + (b), 0)
yandan bu nokta ayn zamanda f (a + b, 0), yani
noktasn elde ederiz. Ote
((a + b), 0) noktasdr da. Demek ki (a + b) = (a) + (b).
Dokuzuncu Adm. Bu paragrafta, nin carpmayla uyumlu oldugunu, yani
her x, y R icin, (xy) = (x)(y) esitligini kantlayacagz.
Asagdaki sekilden de gor
ulecegi u
zere, (a, 0) ve (b, 0) noktas verilmisse,
(ab, 0) noktasn verilmis noktalardan gecen dogrularla elde edebiliriz. Simdi,
(ab, 0) noktasn bulmak icin kullandgmz bu dokuz dogru ve dokuz noktaya
c dogru
f yi uygulayalm. Aynen bu sekle benzeyen bir durum elde ederiz. U
(x ve y eksenleri ve x = 1 dogrusu) ve iki nokta ((0, 0) ve (1, 0) noktalar)
yerlerinden kmldamaz.
Boylece f (a, 0) = ((a), 0) ve f (b, 0) = ((b), 0) noktalarndan hareket ederek

yandan bu nokta ayn
ayn yontemle ((a)(b), 0) noktasn elde ederiz. Ote
zamanda f (ab, 0), yani ((ab), 0) noktasdr da. Demek ki (ab) = (a)(b).
Onuncu Adm. Adm adm yolun sonuna geldik. Simdi on
um
uzde, her x, y
R icin, (x + y) = (x) + (y) ve (xy) = (x)(y) esitliklerini saglayan bir
fonksiyon var. Boyle bir fonksiyonunun birim fonksiyon oldugunu gostermek
zor degildir. Demek ki dord
unc
u admda buldugumuz don
usu
m birim fonksiyonuymus.
Ozetleyin.
Dogrular dogrulara gonderen birebir bir f : R R fonksiyonuyla
yola koyulduk.
Birinci admda, bir t otelemesi icin, t f don
usu
m
un
un dogrular dogrular
got
urd
ugu
n
u, ayrca (0, 0) noktasnn yerini degistirmedigini gord
uk.

A. Oklid
Duzleminin
Simetrileri
306
Ikinci
admda, bir dond
ur
us
u icin, t f don
usu
m
un
un dogrular
dogrular got
urd
ugu
n
u, (0, 0) noktasnn yerini degistirmedigini, ayrca x eksenini x eksenine got
urd
ugu
n
u gord
uk.
cu
U
nc
u admda, belli bir a icin,
r(x, y) = (a1 x, y)
kuralyla tanmlanan bir r fonksiyonu icin,
rtf
don
usu
m
un
un dogrular dogrular got
urd
ugu
n
u, (0, 0) noktasnn yerini degistirmedigini, x eksenini x eksenine got
urd
ugu
n
u ve ayrca (1, 0) noktasn (1, 0)
noktasna got
urd
ugu
n
u gord
uk.
Dord
unc
u admda, belli bir u, v R icin ve g(x, y) = (x uy, vy) kuralyla
tanmlanan g fonksiyonu icin, g r t f don
usu
m
un
un dogrular dogrular
got
urd
ugu
n
u, (0, 0) noktasnn yerini degistirmedigini, x eksenini x eksenine
got
urd
ugu
n
u, (1, 0) noktasn (1, 0) noktasna got
urd
ugu
n
u ve ayrca (0, 1)
noktasn (0, 1) noktasna got
urd
ugu
n
u gord
uk.
Besinci ve sonraki admlarda, yukardaki ozellige sahip bir fonksiyonun birim fonksiyon olmas gerektigini gord
uk, yani g r t f = IdR . Bundan
da kolaylkla su sonuc ckar:
Teorem A.3. f : R2 R2 dogrular dogrulara g
ot
uren birebir bir fonksiyon
olsun. O zaman,
oyle bir t
otelemesi,
oyle bir d
ond
ur
us
u ve
oyle bir
g(x, y) = (ax + by, cy)
fonksiyonu vardr ki, f = t g esitligi saglanr6 .
Alstrmalar
A.1. Rn uzaynn mesafe de
gistirmeyen d
on
usu
mlerini bulun. (Not: Rn uzaynda (x1 , . . . , xn )
ve (y1 , . . . , yn ) arasndaki mesafe
2
(x1 y1 )2 + + (xn yn )2
olarak tanmlanr.)
A.2. Mesafe kavram bulundu

gumuz co
grafyaya g
ore de
gisebilir. Orne
gin, bir sehrin sokaklarndaysanz, bir noktadan bir di
ger noktaya gitmek icin d
uz do
gruyu secemeyebilirsiniz, karsnza evler, hanlar, konaklar ckar,
ozellikle bu is icin tasarlanms sokaklardan
y
ur
umek zorundasnz.
6
Uzmana Not: Bu teoremin kantndan sunlar ckar: 1. K bir cisim olsun. K 2 nin do
grular
do
grulara g
ot
uren eslemeleri (K 2 GL2 (K)) Aut(K) grubuna izomorfiktir. 2. E
ger B2 (R)
u
st-
ucgen matrislerse (yani standard Borel altgrubu), GL2 (R) = SO2 (R)B2 (R). (Ama bu iki
altgrubun hicbiri normal de
gil, ayrca ikisi de co
z
ulebilir.)
uren
us
A.2. Dogrular
Dogrulara
Got
Don
umler
307
Orne
gin New Yorkta, bir noktadan bir baska bir noktaya ancak kuzey, do
gu, g
uney
ve bat y
onlerine do
gru giderek gidebilirsiniz. New York sokaklarndaki (x, y) ve (z, t)
noktalar arasndaki (en ksa) mesafe
d((x, y), (z, t)) = |x z| + |y t|
olarak tanmlanmal. R2 d
uzleminin bu mesafe kavramn de
gistirmeyen d
on
usu
mlerini
bulun, yani her x, y, z, t R icin,
d((x, y), (z, t)) = d(f (x, y), f (z, t))
esitli
gini sa
glayan t
um f : R2 R2 d
on
usu
mlerini bulun.
B. Kartezyen C
arpm Serbest
Abel Grubu Olmayabilir
grubu, tanm gere

gi, serbest abel grubudur. Acaba, N Z grubu da
serbest mi? Bu ekte1 N Z grubunun serbest abel grup olmadgn, yani bir I
k
umesi icin I Z grubuna izomorf olmadgn kantlayacagz2 .
Teorem B.1. P = N Z grubu serbest abel grubu degildir.

NZ
Kantn Anafikri: Herhangi bir I icin I Z serbest abel grubunda 2ye bol
unen, yani 2nin kat olan elemanlar k
umesi I 2Z altgrubudur. 3e bol
unen
elemanlar k
umesi ise I 3Z altgrubudur. Genel olarak, nye bol
unen elemanlar
k
umesi I nZ altgrubudur. Bunlarn hepsinin kesisimi de 0 altgrubudur. Yani
I Z serbest abel grubunda t
um dogal saylara bol
unen 0dan farkl bir eleman
yoktur. Bir baska deyisle, verilmis herhangi bir a = 0 eleman icin, a = nx
denkleminin coz
um
un
un olmadg bir n > 0 dogal says vardr. Yani
(2)
a = 0 n > 0 x a = nx
onermesi I Z serbest abel grubunda ve her serbest abel grubunda yanlstr.

Bunu aklmzda tutalm.
Ayn onerme ayn nedenden P grubunda da yanlstr. Ama bu onermenin
P de dogru olmasna ramak kalmstr. Bu muglak c
umleyi acklayalm.
A=
Z
Z=P
N
olsun.
p = (n!)n = (1, 1, 2, 6, 24, 120, . . . , n!, . . .)
uuzun ile birlikte yazlmstr.

Bu ek Halime Omr
Lineer Cebir bilenlere not: E

ger K bir cisimse, N K bir vekt
or uzay oldu
gundan, vekt
or
uzay olarak (dolaysyla
bir
grup
olarak
da)
o
r
uzayna
izomorftur.
Bu
nedenden
I K vekt
dolay benzer sonucun N Z grubu icin do

gru olmamas oldukca sasrtc bulunabilir.
1
2
310
B. Kartezyen C
olsun. P grubunda p = 2x denkleminin coz

um
u yoktur cu
nk
u pnin ilk iki
koordinat 2ye bol
unmez. Benzer nedenden p = 3x ya da p = 4x denkleminin
de coz
umleri yoktur. Ama sonlu saydaki ilk birkac koordinat yok sayarsak,
yani biraz hata payyla p = nx denklemini P grubunda cozebiliriz. Mesela
x = (0, 0, 0, 2, 8, 40, . . . , n!/3, . . .)
ise
3x = (0, 0, 0, 6, 24, 120, . . . , n!, . . . )
olur ve
p 3x = (1, 1, 2, 0, 0, . . . , 0, . . .) A
olur. Bir baska deyisle, P grubunda,
p = nx
denklemini, brakn her n icin cozmeyi, tek bir n > 1 icin bile cozemeyiz belki
ama,
p = nx
denklemini her n > 0 icin P/A bol
um grubunda cozebiliriz. Sonuc olarak (2)
onermesi P/A bol
um grubunda dogrudur.
(2) onermesi P/A bol
um grubunda dogru oldugu gibi, elbette, A H < P
icindeliklerini saglayan her H altgrubu icin P/H bol
um grubunda da dogrudur.
Dolaysyla eger Hyi, (1) esitligini kullanarak,
a. A H < P ,
b. P/H serbest
olacak bicimde secebilirsek, o zaman bir celiski elde ederiz ve boylece (1)
esitliginin dogru olamayacag ckar.
Planmz tam boyle y
ur
umeyecek. pyi yukardaki verildigi sekilde secmeyecegiz. Ama her pozitif dogal sayya olmasa da, giderek artan dogal saylara
bol
unen bir p elemannn ve yukardaki gibi bir H altgrubunun varlgn gosterebilecegiz, bunlar da bize yetecek.
Kant: Tam tersine P nin bir serbest abel grubu oldugunu varsayalm. O
zaman P nin bir taban vardr, diyelim (ei )iI :
(1)
P =
Z=
Zei .
i. P saylamaz sonsuzlukta oldugundan, I da saylamaz sonsuzluktadr. (Hatta

her ikisinin de kardinalitesi Rnin kardinalitesi kadardr.)
311
ii. fn P eleman, ninci koordinat 1, diger t

um koordinatlar 0 olan eleman olsun. Bunlardan saylabilir sonsuzlukta vardr ve A altgrubunu u
retirler.
fn yi ei lerin lineer kombinasyonu olarak yazalm:
fn =
ni ei .
iI
Verilmis bir n icin bu toplamda sadece sonlu sayda 0dan farkl ni vardr. J,
yukardaki esitliklerde gercekten kullanlan gostergec k
umesi olsun, yani
J = {i I : bir n N icin ni = 0}
olsun. J k
umesi saylabilir sonsuzluktadr. Boylece,
(3)
fn =
ni ei
iJ
yazabiliriz.
iii. Bu paragrafta soz verdigimiz H altgrubunu bulacagz.
H = ei : i J =
Zei
iJ
olsun. J saylabilir sonsuzlukta oldugundan, H de saylabilir sonsuzluktadr.

Ayrca, (3)ten dolay, her n icin fn H oldugundan,
A = fn : n I H
olur. Ayrca elbette,
P =
Zei = H
Zei
I\J
ve dolaysyla
P/H
Zei
I\J
olur. Yani P/H serbest abeldir. Dolaysyla (2) onermesi P/H grubunda dogru
olamaz.
iv. Eger bir p = (pn )n P elemannn t
um koordinatlar 0dan degisikse
ve her n icin pn < pn+1 ise ve pn koordinat pn+1 koordinatn bol
uyorsa, p ele
manna u
stel artan eleman diyelim. Ustel
artan elemanlar k
umesi saylamaz
sonsuzluktadr cu
nk
u u
stel bir eleman elde etmek icin her koordinattan bir
sonraki koordinat elde etmek icin o koordinat 2yle ya da 3le carpabiliriz.
312
B. Kartezyen C
v. H saylabilir sonsuzlukta, u
stel artan elemanlar saylamaz sonsuzlukta
oldugundan oldugundan, Hde olmayan bir u
stel artan eleman vardr. Bu elemanlardan birine p = (pn )n diyelim. P/H grubunda, her n icin
p = pn x
denkleminin bir coz
um
u vardr. Nitekim eger
x = (0, 0, . . . , 0, 1, pn+1 /pn , pn+2 /pn , . . .) P
ise
p pn x = (p0 , p1 , . . . , pn1 , 0, 0, . . .) A H,
ve P/H grubunda,
p = pn x
olur. Demek ki (2) onermesi P/Hde dogru. Bu da bir onceki paragrafla celisir.
Hedefledigimiz teorem kantlanmstr.
C. Hemen Hemen Her Sonlu

C
izge Asimetriktir
Eger bir cizgenin ozdeslik, yani Id fonksiyonundan baska otomorfizmas yoksa,
ste birden fazla noktas olan en k
bu cizgeye asimetrik denir. I
ucu
k asimetrik
cizge:
Resim gelecek, otomorfizmasz cizge
Asimetrik cizge bulmak hic kolay degildir. Ama bu zorluk anlaslan, asimetrik cizgelerin enderliginden degil, beynimizin simetrisiz d
usu
nmede zorlanmasndan kaynaklanmaktadr. Nitekim hemen hemen her sonlu cizge asimetriktir. Bir baska deyisle, b
uy
uk bir n do
gal says icin n noktal rastgele bir
cizge secseniz, bu cizge cok b
uy
uk bir olaslkla asimetrik olacaktr. Bu yazda
bunu kantlayacagz. Tam olarak neyi kantlayacagmz acklayalm.
n elemanl bir V k
umesi alalm. V = {1, 2, . . . , n} olabilir mesela. Noktalar
k
umesi V olan cizgelerden olusan k
umeye diyelim. nn tam
n
2( 2 )
tane eleman vardr. Nitekim noktalar k

umesi V olan bir X cizgesi bagntlaryla, yani E(X) olarak simgelenen bagntlar k
umesiyle belirlenir ve E(X) de,
V nin 2 elemanl altk
umeler k
umesi olan 2 (V )nin bir altk
umesidir. Demek
ki
n
|| = |(2 (V ))| = 2|2 (V )| = 2( 2 ) .
Bu bol
umde k
umesiyle (2 (V )) k
umesini ozdeslestirecegiz. (daki
cizgelerin noktalar V nin elemanlar olarak belirlenmis oldugundan, daki
cizgeler bagntlar k
umesi tarafndan tamamen belirlenir.)
k
umesindeki asimetrik cizge says an olsun.
n =
an
n
2( 2 )
314
C. Hemen Hemen Her Sonlu C

izge Asimetriktir
says, asimetrik cizgelerin k

umesindeki orandr. Bu yazda bu orann 1e
yaknsadgn, yani
lim n = 1
n
esitligini kantlayacagz. Boylece b

uy
uk n dogal saylar icin asimetrik cizge
saysnn hemen hemen toplam cizge says kadar oldugu anlaslacak.
Kantmzn iskeletini olusturacak olan basit bir onsavla baslayalm.
Onsav
C.1 (Burnside1 ). Sonlu G grubu sonlu bir V k
umesine etkisin. O
zaman V deki y
or
unge says Gnin elemanlarnn sabitledigi ortalama eleman
saysna, yani
1
| FixV (g)|
|G|
gG
saysna esittir.
Kant: A = {(g, x) G V : gx = x} k
umesini iki degisik bicimde sayalm.
Eger saymay g G u
zerine toplayarak yaparsak,
(1)
|A| =
| FixV (g)|
gG
buluruz. Simdi de saymay x X u

zerine yapalm. Okurun
Gx = {gx : g G} = xin G-yor
ungesi
ve
Gx = {g G : gx = x} = xin Gdeki sabitleyicisi G
tanmlaryla,
|G| = |Gx||Gx |
esitligini bildigini varsayyoruz2 . Her yor
ungeden bir eleman (temsilci) secelim
ve bu temsilcilerden olusan k
umeye Y diyelim. Bu durumda,
(2)
|A| =
xX
|Gx | =
|G|
|G|
=
|Gy|
=
|G| = |G| |Y |
|Gx|
|Gy|
xX
yY
olur. (1) ve (2) esitliklerinden istedigimiz ckar.
yY
G = Sym(V ) olsun. G, u
zerine dogal olarak etkir. Bu etkimeyi soyle
gorebiliriz: G, elbette V u
zerine etkir; dolaysyla 2 (V ) u
zerine de etkir; dolaysyla (2 (V )) = u
zerine de etkir.
1
Halk arasnda Burnside Onsav

olarak bilinen bu
onsav aslnda Burnsidedan daha eskidir, Frobeniusa, hatta Cauchyye kadar uzanr.
2
Nitekim, kolayca kantlanabilece
gi u
zere, gGx 7 gx fonksiyonu G/Gx sol
otelemeler
k
umesinden Gx y
or
ungesine giden bir eslemedir.
315
X icin, Xin G-yor

ungesi GX, elbette Xe izomorf olan cizgelerden
olusur; ne de olsa g, X ile gX arasndaki izomorfizmadr. GX = Aut(X) esitligi
de bariz bicimde dogrudur. Demek ki Xe izomorf cizge says,
|GX| =
|G|
|G|
n!
=
=
|GX |
| Aut(X)|
| Aut(X)|
dir.
Simdi, yukardaki onsavdaki A k
umesinin analogu olan,
{(g, X) : gX = X} = {(g, X) : g Aut(X)}
k
umesinin elemanlarn g G u
zerine toplayarak hesaplayalm. g G olsun.
g Aut(X) ise Xin bagntlar k
umesi, Xin her bagnts icin, bu bagntnn
g-yor
ungesini de icerir; yani E(X) k
umesi 2 (V )nin g-yor
ungelerinden
olusur. Ve bu kosul sadece gerek degil, ayrca yeterdir de: Eger E(X) k
umesi
2 (V )nin g-yor
ungelerinden olusuyorsa o zaman g Aut(X) olur. Dolaysyla eger 2 (V )deki g-yor
unge says r ise, g tam tamna 2r tane farkl
cizgenin otomorfizmasdr. Bu r saysn y(g) olarak gosterelim:
y(g) = 2 (V )nin g-yor
unge says.
Demek ki
|A| =
2y(g)
gG
olur. Burnside Onsavna

gore, nn G-yor
ungesi says, yani birbirine izomorf
olmayan cizge says,
1 y(g)
2
n!
gG
dir. Simdi bu say hakknda genel bir bilgi edinelim:
Onsav
C.2. nn izomorf olmayan cizge says, yani G-y
or
ungesi says
limn o(n) = 0 esitligini saglayan bir o fonksiyonu icin
n
2( 2 )
(1 + o(n))
n!
dir.
Kant: Bir g G elemannn deste
gi, gnin sabitlemedigi, yani yerinden
oynattg elemanlar k
umesidir. Bir g eleman ne kadar fazla eleman sabitliyorsa, yani destegi ne kadar k
ucu
kse, V ve 2 (V ) k
umelerindeki yor
ungeleri
o kadar k
ucu
k, dolaysyla yor
unge saylar da o kadar b
uy
uk olur. Orne
gin
IdV G elemannn her yor
ungesi tek bir elemandan olusur, dolaysyla 2 (V )
316

izge Asimetriktir
( )
k
umesindeki yor
unge says (maksimal say olan) n2 dir. Eger a = b V icin
g = (a b) G ikili dong
us
uyse, g-yor
ungelerin ya 1 ya da 2 eleman vardr.
Nitekim bu durumda g-yor
ungeler sunlardr:
1. {{a, b}},
2. Her x V \ {a, b} icin {{a, x}, {b, x}},
3. Her x, y V \ {a, b} icin {{x, y}}
Demek ki g-yor
ungesi says
(
)
n2
1 + (n 2) +
2
dir. Bu snma hareketlerinden sonra ciddi hesaplara gecelim.
g n = 1 ise, bir g-yor
ungesinde en fazla n tane eleman vardr, o eleman2
n1
lar da X, gX, g X, . . . , g
X biciminde yazlan cizgelerdir. (Ama bunlardan
bazlar birbirine esit olabilir.) Ve yor
ungelerde ne kadar az eleman varsa, toplam yor
unge says o kadar artar. Dolaysyla, eger IdV elemann saymazsak en
fazla yor
ungeyi derecesi 2 olan elemanlar verir, cu
nk
u bu elemanlarn yor
ungelerinde ya 1 ya da 2 cizge vardr. Bunlar arasndan da en fazla yor
unge yukarda
ele aldgmz (a b) ikili dong
uleri tarafndan verilir.
Yukarda soylediklerimizden su ckar: Desteginin eleman says 2r olan g
G elemanlar arasnda yor
unge says en b
uy
uk olanlar, r tane ikili ayrk
dong
uden olusan glerdir. Simdi bu t
ur bir elemann yor
unge saysn hesapla elemanl yor
yalm. Iki
ungeleri teker teker sralayalm:
1. gnin desteginde olan ama ayn dong
ude bulunmayan x = y V icin
{{x, y}, {gx, gy}} k
umesi iki elemanl bir yor
ungedir ve bunlardan
r(r 1)
tane vardr.
2. gnin desteginde olan bir x ve gnin desteginde olmayan bir y icin
{{x, y}, {gx, y}}
k
umesi iki elemanl bir yor
ungedir ve bunlardan
r(n 2r)
tane vardr.
Demek ki 2 elemanl yor
unge says
r(r 1) + r(n 2r) = r(n r 1)
317
dr. Tek elemanl yor

unge says da bunlarn dsnda kalanlardr ve onlardan
da
( )
n
2r(n r 1)
2
tane vardr. Dolaysyla toplam g-yor
unge says
(( )
) ( )
n
n
r(n r 1) +
2r(n r 1) =
r(n r 1)
2
2
olur.
Simdi m n 2 herhangi bir dogal say olsun. mnin degerini daha sonra
isimize geldigi gibi belirleyecegiz. Gnin elemanlarn u
c k
umeye ayralm:
C1 snf: Sadece IdV eleman. Bu snfta 1 tane eleman vardr.
C2 snf: Destegi en fazla m elemanl olan ve IdV den degisik elemanlar.
Bu snfta en fazla
( )
n
n!
m! <
< nm
m
(n m)!
tane eleman vardr.
C3 snf: Geri kalanlar. Bu snfta en fazla
n! < nn
tane eleman vardr.
Her bir snfn elemanlarnn yor
unge saysnn u
stsnrn bulacagz.
C1 snf icin: IdV in yor
unge says tam tamna
n
2( 2 )
dir.
C2 snf icin: C2 nin elemanlar arasndan maksimum yor
unge says, bir
tek ikili dong
uden olusan elemanlar tarafndan elde edilir. Bunlarn yor
unge
saysn yukarda belirlemistik:
( )
n
(n 2).
2
C3 snf icin: C3
un elemanlar arasndan maksimum yor
unge says, m/2
tane ikili dong
ulerden olusan elemanlar tarafndan elde edilir. Bunlarn yor
unge saysn da yukarda belirlemistik:
( )
) (n) nm
n
m(
m
n
1 <
.
2
2
2
2
4
318

izge Asimetriktir
Demek ki,
y(g)
gG 2
n
n
n
< 2( 2 ) + nm 2( 2 )(n2) + nn 2( 2 )nm/4
)
n (
= 2( 2 ) 1 + nm 2n+2 + nn 2nm/4 .
Bundan da onsavn kantn bitirmek icin,

nm 2n+2 + nn 2nm/4
dizisinin ya da
nm 2n + nn 2nm/4
dizisinin limitinin 0 oldugunu kantlamann yeterli oldugu anlaslyor. Bu iki
ifadenin her birinin limitinin ayr ayr 0 oldugunu gostermeliyiz. Bunun icin
ozel bir m sececegiz. c > 4 ve 2lik tabanda log fonksiyonu icin,
m = [c log n]
olsun. Once
birinci terimin 0a gittigini kantlayalm: 2log n = n esitligini kullanarak ve yeterince b
uy
uk n alarak,
nm 2n =
nc log n
2c log
nm
=
2n
2n
2n
= 2c log
nn
< 2c log nn
buluruz. limn (c log n n) = oldugundan, birinci terimin 0a gittigi
anlaslr. Ikinci
terime bakalm simdi:
nn 2nm/4 =
nn
2nm/4
nn
2n(c/4) log n
nn
= nn(1c/4)
nnc/4
ve 1 c/4 < 0 oldugundan, ikinci terim de 0a gider.
Simdi artk asimetrik cizgelerin t

um cizgelere orannn, nokta says n sonsuza gittiginde 1e gittigini kantayabiliriz.
Giristen n orann anmsaynz. Bu say asimetrik cizgelerin t
um cizgelere
oran olarak tanmlanmst. Asimetrik olmayan bir X cizgesinin yor
ungesinin
eleman says
n!
n!
|GX| =
| Aut X|
2
oldugundan, asimetrik olanlarn yor
ungesinde de tam n! tane eleman bulundugundan, bir yor
ungenin ortalama eleman says,
(
)
n
n n!
1
1
1 + n
(
)
(
)
2
2
|GX| n n 2 n! + (1 n )2
= n!
n
(
)
(
)
2
2
2 2 X
2 2
319
olur. Yor
unge says da bir onceki onsav tarafndan verildi. Demek ki
)
n
(
)(
1 + n
2( 2 )
n!
(1 + o(n))
2
n!
n
carpm cizge saysndan, yani 2( 2 ) saysndan b
uy
ukt
ur:
)
n
(
)(
n
1 + n
2( 2 )
n!
(1 + o(n))
> 2( 2 ) .
2
n!
Bundan,
1 + n
(1 + o(n)) > 1
2
ckar. C
arpmay ve bariz sadelestirmeleri yapalm:
n + o(n) + n o(n) > 1.
Ama ayrca lim o(n) = 0 ve 0 n 1 oldugundan, lim n o(n) = 0 olur. Son
iki satrdan,
lim n 1,
yani
lim n = 1
ckar. Demek ki sonlu cizgelerin cok b
uy
uk bir cogunlugu, hatta tamamna
yakn asimetrikmis.

Kaynak
ca
Chris Godsil ve Gordon Royle, Algebraic Graph Theory, Springer, Graduate Text in Mathematics 207, 2001.
D. Direkt ve Ters Limit

X herhangi bir k
ume olsun. Xin baz altk
umelerinden olusan bir aile alalm:
(Xi )i . Bu altk
umelerin bilesimini alp Xin bir baska altk
umesini bulabiliriz elbet: i Xi . Bu bol
umde yapacaklarmz iste bu bilesim alma islemini
genellestirecek.
D.1
Ozde
slestirme
Matematikte, her seyi daha basit ve daha kullansl klan ozdeslestirmek

diye bir sey vardr. Sk sk basvurulur ozdeslestirmeye. Bir A k
umesi, bir baska
k
umenin Aya cok benzeyen bir altk
umesiyle ozdeslestirildigi, boylece esit
olamayan elemanlara esit muamelesi cekildigi olur. Yaplan ozdeslestirme genellikle o kadar dogaldr ki, ortalama bir vatandas farkna varmaz bile.
Orne
gin bir n tamsays, n/1 kesirli saysyla ozdeslestirilir ve boylece her
tamsayy bir kesirli say olarak gorebiliriz. Oysa tamsaylar k
umesiyle kesirli saylar k
umesi, baslangcta birbirinden ayrk k
umeler olarak insa edilir,
ozdeslestirmeden sonra dogal saylar k
umesi kesirli saylar k
umesinin altk
umesi
olarak gor
ul
ur.
Bir baska ornek: Her gercel say hemen hemen her zaman sabit bir polinomla ozdeslestirilir. Sabit polinomlarla gercel saylar arasnda bir ayrm
gozetilmez, ki aslnda gozetilmesi gerekir, ne de olsa gercel say gercel saydr,
polinom da polinom.
Liselerde her polinom (en azndan katsaylar gercel saylar k
umesindeyse)
bir fonksiyon olarak gor
ul
ur. Burada da aslnda (matematikciler arasnda her
zaman pek ragbet gormeyen) bir ozdeslestirme sozkonusudur. Bir polinom asla
bir fonksiyon degildir. Ama her polinom bir fonksiyon yaratr ve kimi zaman
polinomu yarattg fonksiyon olarak gormekte bir saknca yoktur.
Bir lise matematik kitabnda Rnin R R k
umesinin altk
umesi oldugu
yazyordu. Bu tamamen yanlstr. Yazarn yaptg yanls anlamak zor degil,
yazar muhtemelen gencliginde karmask saylara biraz fazla odaklanms (gercekten de r gercel says r + 0i karmask saysyla ozdeslestirilir) ve kimseye
haber vermeden, R ile R Rnin R {0} altk
umesini ozdeslestirmis. Oysa R
322
ile, ornegin,
{(x, x) : x R}
altk
umesini de ozdeslestirebilirdi... Dolaysyla yazarn hic de bariz olmayan
bir ozel ozdeslestirmeyi yaptgn soylemesi gerekiyordu.
Ozde
sle
stirmek soyle bir seydir: A ve B iki k
ume olsun ve f , Adan Bye
giden birebir bir fonksiyon olsun. f , elbette A ile f (A) k
umeleri arasnda bir
esleme tetikler. Bu esleme kimi zaman oylesine dogal olabilir ki, Ann bir a
elemanyla Bnin f (a) eleman arasnda bir ayrm yapmak icimizden gelmez,
tam tersine ayrm yapmak nerdeyse g

unah kategorisine girer. Bu durumda, B
k
umesi yerine
(B \ f (A)) A
k
umesi alnr, yani Bden f (A) koparlp yerine A yapstrlr. Eskiden f (a)
elemannn Bde gord
ugu
gorevi, bu yeni k
umede a eleman gor
ur. Bu islem,
f (A)y kesip yerine Ay dikmek olarak ya da f (A)daki elemanlarn adlarn
sin p
degistirmek olarak gor
ulebilir, hatta bu son yorum daha kullansldr. I
uf
noktas su: Eski B unutulur ve artk B yerine
(B \ f (A)) A
k
umesiyle calslr, hem de sanki B eski B imiscesine... Biraz sacma olacak
ama, sanki
f (a) = a ve B = (B \ f (A)) A
esitlikleri gecerliymis gibi davranlr.
Bu yaplana, A ile f (A) k
umelerini f eslemesi kullanarak ozdeslestirmek
denir (oysa aslnda altk
umelerden ote elemanlar ozdeslestiriliyordur).
Simdi bir adm daha gidelim. Asagdaki sekilden izleyin. Sadece A ve B
k
umeleri ve
f :AB
birebir fonksiyonu degil, bir de ayrca C k
umesi ve
g:BC
birebir fonksiyonu verilmis olsun. Ay f (A) ile ozdeslestirip elde edilen yeni
Byi g(B) ile ozdeslestirmek isten bile degildir. Yukarda yaptgmz iki defa
yapmak yeterlidir. Boylece Cnin g(f (a)) eleman a elemanyla ozdeslesir ve
g(B) \ g(f (A))nn bir g(b) eleman b ile ozdeslesir.

D.1. Ozdes
lestirme
323
Eger u
c yerine dort k
ume olursa, isler belki biraz daha zorlasr ama her seferinde zorlukla kolayca basa ckabiliriz.
Daha karmask ozdeslestirmeler de olabilir. Diyelim A, B ve C diye adlandrlms u
c k
umemiz ve f : A C ve g : B C birebir fonksiyonlarmz
var. f yi kullanarak A ve f (A) k
umelerini ozdeslestirebiliriz. gyi kullanarak
B ve g(B) k
umelerini de ozdeslestirebiliriz. Ama f (A) g(B)nin elemanlarna
ne olacak? Bu elemanlar Ann m yoksa Bnin mi elemanyla ozdeslesecekler?
Yant: Her ikisiyle birden ozdeslesecekler.
Asagdaki sekildeki gibi cok daha karmask durumlar da olabilir. Asagdaki

durumda, imgeleri bir zaman sonra esit olan elemanlar ozdeslestirilirler.
Orne
gin a A ile d D elemanlar
g(f (a)) = k(h(d))
324
esitligini saglyorsa, Ann a elemanyla Dnin d eleman eslestirilmek istenebilir.

Aslnda ozdeslestirmenin gerceklesmesi icin fonksiyonlarn birebir olmalarna gerek yok. Fonksiyonlar birebir olmasalar da ozdeslestirmeleri yapabiliriz. Hatta k
umelerin birbirinden degisik olmalarna da gerek yok, k
umelerin
hepsi ayn bile olabilirler.
Yapmak istedigimiz su: Baz k
umeler ve bu k
umeler arasnda baz fonksiyonlar verilmis. Verilen t
um k
umelerin bilesimini almak istiyoruz, ancak
gor
unt
uleri bir zaman sonra ayn olan elemanlar bilesim k
umesinde sanki
tek bir elemanms gibi gormek, yani matematikte yaygn olarak kullanlan
deyimle, bu elemanlar birbirleriyle ozdeslestirmek istiyoruz. Ozde

slestirmek
yerine b
uz
ust
urmek de diyebilirdik.
Ama dikkat, gereginden fazla eleman ozdeslestirmek istemiyoruz. Orne

gin,
abartp, t
um k
umelerdeki t
um elemanlar tek bir elemana b
uz
ust
urebilirdik...
Ozde
slesmesi gereken elemanlar ozdesmeli ama ozdeslesmemesi gereken elemanlar da ozdesmemeli. Yani kvam tutturmalyz.
ornek alalm. Birincisi uydurma bir ornek, ikincisiyse klasik.
Iki
Ornekler
D.1. I = N olsun ve bildi
gimiz sralamayla sralanms olsun. Her i I icin, Xi = N ve
i : Xi Xi+1
fonksiyonu
i (x) = x + 1
form
ul
uyle tanmlanms olsun. K
umelerin ve fonksiyonlarn resimleri asa
gda:
X0 n 0 elemanyla X1 in 1 eleman ve X2 nin 2 eleman ve X3

un 3 eleman ve genel
olarak Xn in n eleman
ozdeslestirilecekler cu
nk
u 0 , X0 n 0 elemann X1 in 1 elemanna g
ot
ur
uyor, 1 , X1 n 1 elemann X2 nin 2 elemanna g
ot
ur
uyor vs.

D.1. Ozdes
lestirme
325
Bunun gibi X1 in 0 elemanyla X2 nin 1 eleman, X3

un 2 eleman, X4
un 3 eleman ve
genel olarak Xn in n 1 eleman
ozdeslesecekler.
S
ekillerdeki her okun u
st
unden gecti
gi noktalar birbirleriyle
ozdeslesip nihai k
umede
(bir t
ur bilesim k
umesinde) tek bir eleman olacaklar. Yani nihai k
umede her ok icin ayr
bir eleman olacak.
Elde edilecek nihai k

ume, art 1 fonksiyonlarn da kale alnca, belli ki Zye benzeyecek.
X0 daki (yani ilk N k
umesindeki) her eleman icin nihai k
umede bir eleman gerekiyor,
cu
nk
u bu elemanlar birbirleriyle
ozdeslesemezler. Bir de nihai k
umede, her i > 0 icin,
0 Xi elemannn
ozdeslesece
gi ayr bir eleman gerekiyor, cu
nk
u bunlar ne aralarnda
ne de daha
oncekilerle
ozdeslesebilirler. Resmi yukarda.
D.2. Pr
ufer p-Grubu. Teoriye girismeden
once cok basit olmayan bir
ornek verelim. Her
k > 0 do
gal says ve her x tamsays icin
k ([x]k ) = [px]k+1
form
ul
uyle tanmlanms olan
k : Z/pk Z Z/pk+1 Z
fonksiyonunu ele alalm. Burada [x]k , xin Z/pk Z k

umesindeki imgesini temsil etmektedir. k fonksiyonlarnn birebir olduklarn kantlamak zor de
gildir.
326
Yukardaki sekilde p = 2 ve k = 1, 2, 3 icin k fonksiyonlarn g

ostermeye calstk.
Amacmz,
orne
gin,
Z/2Znin [1] elemann
Z/4Znin [2] elemann
Z/8Znin [4] elemann
birbirleriyle
ozdeslestirmek. (Gereksiz g
ostergecleri attk.) Bunun gibi,
Z/4Znin [3] elemann
Z/8Znin [6] elemann
Z/16Znin [12] elemann
birbirleriyle
ozdeslestirmek istiyoruz. Bir baska deyisle, Z/2k Z k
umelerinin t
um klar
icin bilesimini alp, bu bilesimdeki her [a]k Z/2k Z elemann [2a]k+1 Z/2k+1 Z elemanyla
ozdeslestirmek istiyoruz. Her maksimum ok silsilesini tek bir eleman olarak
g
ormek de diyebiliriz yapmak istedi
gimiz seye; b
oylece bilesimdeki her eleman, icinde
bulundu
gu (yeg
ane) ok silsilesiyle
ozdeslestirebiliriz. Orne
gin,
[24]6 Z/26 Z
elemann
[3]2 [6]4 [12]5 [24]6 [48]7
maksimal ok silsilesiyle
ozdeslestirebiliriz. (Tam bunu yapmayaca
gz ama yapabilirdik;
buna cok benzer bir sey yapaca
gz.)
Tam ne yapaca
gmz ctlatalm: 0 a < 2k icin, Z/2k Z k
umesinin [a]k elemann a/2k
kesirli saysyla
ozdelestirece
giz.
Baslyoruz: Z2 , [0, 1) aral
gndaki, paydas 2nin bir kuvveti olarak yazlabilen kesirli
saylar k
umesi olsun. Bir baska deyisle
Z2 = {a/2k : k N \ {0} ve a = 0, 1, . . . , 2k 1}
olsun. S
imdi her k ve her a = 0, 1, 2, . . . , 2k 1 icin Z/2k Z k
umesinin [a]k elemann Z2
k
umesinin a/2k elemanyla
ozdeslestirelim. S
oylediklerimiz daha iyi anlaslsn diye,
k : Z/2k Z Z2
D.2. Direkt Limit
327
fonksiyonunu
k ([a]k ) = a/2k
kuralyla tanmlayalm ve Z/2 Z k
umesinin bir [a]k elemann Z2 k
umesinin
k
k ([a]k ) = a/2k
elemanyla
ozdeslestirelim.
sekildeki art eksi bileske olacak xxxxx

B
oylece istedi
gimiz olur cu
nk
u (yukardaki sekilden yaptklarmz takip edebilirsiniz),
1. Hem Z/2k Z k
umesinin [a]k eleman, hem de Z/2k+1 Z k
umesinin [2a]k+1 eleman, Z2
k
umesinin ayn elemanyla, a/2k elemanyla
ozdeslestirilmistir.
2. Z2 , k (Z/2k Z) k
umelerinin bilesimidir.
Bu yaptklarmz 2den herhangi bir p asalna genellestirmek isten bile de
gildir. Hatta
pnin asal olmasna bile gerek yoktur. (Ama uygulamada p hep bir asaldr.)
Birazdan b
ut
un bunlar kuramsal olarak yapacagz. Sayfann en altndaki
sekildeki gibi bir durum sozkonusu olacak ve seklin en sagndaki soru isaretli
k
umeyi bulmaya calsacagz. Sekilde ayn k
ume bircok kez belirebilir, her
k
umenin degisik olmasna neden yok.
Ozde
slestirmek diyen aslnda denklik iliskisi der, cu
nk
u a ile b elemanlarnn ozdeslestirildigini a b simgesiyle gosterirsek, belli ki su onermeler
dogru olur (ya da olmal):
a a,
a b ise b a,
a b ve b c ise a c,
ki bunlar da bir denklik iliskisinin tanmnn kosullardr.
Okura yeterince sezgi kazandrdgmz d
usu
nerek artk matematige gecelim. Elde edecegimiz nihai k
umeye k
umeler ve fonksiyonlar sisteminin direkt
ya da t
umevarmsal limit ad verilir.
D.2
Direkt Limit
Once
verilerimizi toparlayalm.
328
I yarsral bir k
ume olsun, yani I u
st
unde, her i, j, k I icin,
i i,
i j ve j i i = j,
i j ve j k i k
ozelliklerini saglayan bir ikili iliskisi olsun. (Yukarda verdigimiz ornekte
I = N ve sralama da bildigimiz sralamayd.) Bir de ayrca Inn yarsralamasnn y
onlendirilmi
s oldugunu, yani her i, j I icin, i k ve j k
esitsizliklerini saglayan bir k I oldugunu varsayalm. Bu I k
umesi gostergec
k
umemiz olacak. Simdi de k
umelerimizi ve aralarndaki fonksiyonlar belirleyelim.
(Xi )iI herhangi bir k
ume ailesi olsun. Her i j gostergeci icin,
ij : Xi Xj
bir fonksiyon olsun. Ve bu (ij )ij fonksiyon k
umesi u
zerine su varsaym yapalm: Her i < j < k gostergeci icin,
ii = IdXi ve jk ij = ik .
T
um bu veri,
(Xi , ij )i<jI
olarak simgelenir ve adna direkt sistem denir.
Amacmz bu Xi k
umelerinin bilesimini almak ama ij fonksiyonlar altnda ayn elemana giden elemanlar arasnda bir ayrm gozetmemek, yani bunlar
birbirleriyle ozdeslestirmek.
Degisik iler icin Xi k

umeleri kesisebilirler, hatta Ornek
1de oldugu gibi Xi
k
umelerinin bazlar ayn k
ume olabilirler. Bunu engellemek icin Xi yerine
Xi {i} k
umesini alp bu ayrk k
umelerin bilesimini alalm.
X=
(Xi {i})
iI
D.2. Direkt Limit
329
olsun. (Ozde
slestirmek yerine ayrstrdgmzn farkndayz, ozdeslestirmeye birazdan gececegiz. Amacmz degisik gostergeclerle ifade edilmis Xi k
umelerinde bulunan ayn elemanlar ozdeslestirmek degil, bunu yapmak oldukca kolaydr, bunun icin Xi lerin bilesimini almak yeterdir; amacmz fonksiyonlar
altnda imgesi ayn olan, ya da imgesi bir zaman sonra ayn olan elemanlar
ozdeslestirmek.) X k
umesi u
zerine su ikili iliskiyi tanmlayalm:
(x, i) (y, j)
ancak ve ancak i ve jden b
uy
ukesit bir k icin,
ik (x) = jk (y)
ise. Eger i j ise ( iliskisinin tanmnda k = j aln),
(x, i) (ij (x), j)
iliskisinin dogru oldugunu dikkatlerinize sunarz.
Tanmladgmz bu iliski bir denklik iliskisidir. Nitekim:
Her i I icin ii (x) = IdXi (x) = x oldugundan, her x Xi icin
(x, i) (x, i) olur.
Eger (x, i) (y, j) ise ve k i ve k j esitsizliklerini saglayan bir
k gostergeci icin ik (x) = jk (y) oluyorsa, ayn k gostergeci (y, j) (x, i)
denkligini gostermek icin de kullanlabilir.
(x, i) (y, j) ve (y, j) (z, k) olsun. u ve v gostergecleri
iu (x) = ju (y) ve jv (y) = kv (z)
esitliklerini saglasn. w I, hem u hem de vden b
uy
uk bir gostergec olsun. O
zaman,
iw (x) = (uw iu ) (x) = uw (iu (x)) = uw (ju (y)) = (uw ju ) (y)
= jw (y) = (vw jv ) (y) = vw (jv (y)) = vw (kv (z)) = kw (z)
olur, dolaysyla (x, i) (z, k) olur.
Boylece iliskisinin bir denklik iliskisi oldugu kantland.
(x, i) Xi {i} elemannn denklik snfn [x, i] olarak gosterelim:
[x, i] = {(y, j) : y Xj ve (x, i) (y, j)}.
Demek ki her i j icin,
[x, i] = [ij (x), j]
olur.
330
Son olarak X/ k
umesini alalm:
X/ = {[x, i] : i I, x Xi }
ste bu, tam istedigimiz k
I
umedir! Bu bol
um
un devamnda okuru buna ikna
etmeye calsacagz.
Xi k
umesinin bir x elemann, X/ k
umesindeki [x, i] elemanyla ozdeslestirecegiz. Bu ozdeslestirmeyi matematiksel olarak ifade edebilmek amacyla,
i : Xi X/
fonksiyonunu
i (x) = [x, i]
form
ul
uyle tanmlayalm. Xi nin x elemannn X/ k
umesinin i (x) elemanyla ozdeslestirilmis oldugunu hayal edin.
ste bu X/ k
I
umesi aradgmz k
umedir.
Yaznn basnda amacladgmz hedefe ulastgmz gostermek icin iki sey
kantlamalyz:
A1. Eger ij fonksiyonlar birebirse, i fonksiyonu da birebirdir.
Nitekim x, y Xj icin i (x) = i (y) olsun. O zaman [x, i] = [y, i], yani
(x, i) (y, i), yani bir k i icin ik (x) = ik (y) olur. Ama ik birebir
oldugundan, bundan x = y ckar.
A2. X/ k
umesi (Xi lerin olmasa da) i (Xi )lerin bilesimidir. Yani
X/ =
i (Xi )
iI
esitligi gecerlidir.
Bunun dogrulugu tanmlardan hemen ckyor:
X/ = {[x, i] : i I, x Xi } = {i (x) : i I, x Xi } =
iI
Onemli
bir ozellik daha:
A3. Her i j I icin, j ij = i .
yerine olacak xxxxx
i (Xi ).
D.3. Direkt Limitin Evrensel Ozelli

gi
331
Nitekim her x Xi icin,

(j ij )(x) = j (ij (x)) = [ij (x), j] = [x, i] = i (x)
olur.
Bu son ozellikten su ckar: x Xi elemanyla ij (x) Xj eleman, X/
k
umesinin ayn elemanyla, i (x) elemanyla ozdeslestirilmistir.
X/ k
umesine (Xi , ij )i<jI direkt sisteminin direkt ya da t
umevarmsal limiti ad verilir ve X/ yerine
lim
(Xi , ij )i<jI
yazlr. Eger kolaylk karsklga neden olmayacaksa lim
(Xi , ij )i<jI yerine
lim
Xi
yazlr. Biz bir s
ure (gercek tanm verinceye dek) X/ yazlmn kullanacagz. j fonksiyonlarna
ozde
sle
stirme fonksiyonlar ad verilebilir.
Yaznn en son bol
um
unde direkt limitin tanmn hafifce degistirecegiz ve
yukardaki X/ k
umesi direkt limitlerden sadece biri olacak.
Okur, umarz, direkt limitin tanmnn ne kadar dogal oldugunu gorm
ust
ur.
Nerdeyse bilesim kadar dogal. O kadar dogal ki tanm baska t
url
u yaplamazd!.. Bu kadar dogal bir tanmn baz olagan
ust
u sonuclar olmal.
D.3
Direkt Limitin Evrensel Ozelli

gi
Yukardaki gibi bir

(Xi , ij )i<jI
direkt sistemi verilmis olsun. X/ k
umesi ve i : Xi X/ fonksiyonlar
da bir onceki bol
umde tanmlandklar gibi olsun. Her i j I icin, bir onceki
bol
umde kantladgmz
j ij = i
esitligini anmsayn.
B
ut
un bunlarn dsnda herhangi bir Y k
umesi ve her i j I icin
j ij = i
esitliklerini saglayan i : Xi Y fonksiyonlar verilmis olsun. (Bkz. asagdaki
sekil.)
332
Oyle
bir : X/ Y fonksiyonu bulacagz ki, her i I icin
i = i
esitligi saglanacak. (Bkz. asagdaki sekil.)
Bu ozellik, direkt limitin evrensel

ozelli
gi olarak bilinir.
Saglanmasn istedigimiz i = i esitligi bize aslnda : X/ Y
fonksiyonunun tek bir bicimde tanmlanmas gerektigini soyl
uyor. Nitekim,
madem ki i = i esitligi saglanmal, o zaman her x Xi icin
i (x) = ( i ) (x) = (i (x)) = ([x, i])
olmal, yani : X/ Y fonksiyonu
([x, i]) = i (x)
form
ul
uyle tanmlanmal. Bunun gercekten bir tanm oldugunu gosterelim.
x Xi ve y Xj icin
[x, i] = [y, j]
olsun. O zaman
(x, i) (y, j)
olur ve tanma gore i ve jden b
uy
ukesit bir k I icin
ik (x) = jk (y)

gi
333
olur. Demek ki,

i (x) = (k ik ) (x) = k (ik (x)) = k (jk (y)) = (k jk ) (y) = j (y),
yani
i (x) = j (y).
Sonuc olarak,
[x, i] = [y, j] i (x) = j (y)
onermesini kantladk. Bundan da,
([x, i]) = i (x)
form
ul
un
u yazmaya hakkmz oldugu ckar. Boylece tanmlanan : X/ Y
fonksiyonu elbette her i I icin
i = i
esitligini saglar.
Direkt limitin dord
unc
u ozelligini kantladk:
A4. Eger bir Y k
umesi ve j ij = i esitliklerini saglayan i : Xi Y
fonksiyonlar verilmisse, o zaman her i I icin i = i esitligini saglayan
bir ve bir tane : X/ Y fonksiyonu vardr.
Ornekler
D.3. B
ol
um
un ta basnda verdi
gimiz en basit
orne
ge geri d
onelim. X herhangi bir k
ume olsun.
Xin baz altk
umelerinden olusan bir aile alalm: (Xi )i . E
ger her i j icin Xi Xj ise,
ij : Xi Xj fonksiyonu
ij (x) = x
olarak tanmlansn. O zaman limXi aynen Xi k
umelerinin bilesimidir ve i (x) = x
olarak tanmlanr.
D.4. E
ger Inn en b
uy
uk eleman varsa ve bu elemana m dersek, yukarda bulunan limXi
k
umesinin bu Xm den pek bir fark yoktur ve i = im olarak alnabilir.
Teorem D.1 (Ana Teorem). i. Bir (Xi , ij )i<jI direkt sistemi verilmis olsun.
334
Oyle
bir L k
umesi ve her i j I icin
j ij = i
esitliklerini saglayan
oyle i : Xi L fonksiyonlar vardr ki,
her M k
umesi ve
j ij = i
esitliklerini saglayan her (i : Xi M )i fonksiyon ailesi icin,
xxxx isreti olacak.

i = i
esitliklerini saglayan bir ve bir tane : L M fonksiyonu vardr. [Evrensel
ozellik]
ii. Eger (L, i : Xi L)i ailesi yukardaki evrensel

ozelligi saglyorsa ve :
L L herhangi bir eslemeyse, o zaman

(
)
L , i : Xi L i
ailesi de evrensel
ozelligi saglar.

gi
335
xxxx isreti olacak.

iii. Eger (L, i : Xi L)i ailesinin sagladg bu evrensel
ozelligi bir de ayrca
(L , i : Xi L )i ailesi de saglyorsa, o zaman
oyle bir : L L eslemesi
vardr ki, her i I icin,
i = i
olur.
Kant: i. Teoremin birinci ksmn zaten kantlamstk: L k

umesi X/ olsun
ve i : Xi L fonksiyonlarn daha once tanmladgmz gibi aln.
ii. (L, i : Xi L)i ailesi evrensel ozelli
gi saglasn ve : L L bir esleme
olsun.
(
)
L , i : Xi L i
ailesinin de evrensel ozelligi sagladgn kantlamak istiyoruz. Elbette,
( i ) ij = (i ij ) = j
esitligi saglanr. Simdi M bir k
ume ve i : Xi M fonksiyonlar
j ij = i
esitliklerini saglasn.
xxxx isreti olacak.
336
Yukardaki sekilden takip edin. 1 : L M fonksiyonuna bakalm. Her i

icin,
(
)
1 ( i ) = i = i
olur. Istedi
gimiz kantlanmstr.
iii. Simdi de hem (L, i : Xi L)i ailesinin hem de (L , i : Xi L )i
ailesinin evrensel ozelligi sagladgn varsayalm. Birinci sistem evrensel ozelligi
sagladgndan, evrensel ozelligin tanmnda M = L ve i = i alarak,
i = i
esitliklerini saglayan bir : L L fonksiyonunun oldugunu buluruz. Ikinci

sistem de evrensel ozelligi sagladgndan, evrensel ozelligin tanmnda bu sefer
M = L ve i = i alarak,
i = i
esitliklerini saglayan bir : L L fonksiyonunun oldugunu buluruz.
Simdi : L L fonksiyonu, her i icin,

( )
i = ( i ) = i = i ,
yani
)
i = i
esitligini saglar. Ayrca IdL : L L fonksiyonu da, her i icin,

IdL i = i
esitligini saglar.
isareti yanls. xxx uniicodeda olacak, daha k

ucu
k olmal.

gi
337
Ama evrensel ozellige gore (tanmda M = L ve i = i aln) bu t

ur esitlikleri
saglayan fonksiyon biriciktir. Demek ki = IdL olmal. Ayn nedenden
= IdL olur. Demek ki ve birbirinin tersi eslemelerdir. = alalm.
Istenen
i = i esitligi elbette saglanr.

Verilmis bir (Xi , ij )i<jI direkt sistemi icin, bu ozelligi saglayan bir
(L, i : Xi L)i
ailesi ana teoremde gor
uld
ugu
gibi cok g
ucl
u bir anlamda biriciktir. Boyle bir
aileye (Xi , ij )i<jI direkt sisteminin direkt limiti ad verilir. Direkt limiti
lim
(Xi , ij )i<jI
olarak yazacagz (direkt limitlerden herhangi biri anlamnda). Eger kolaylk
olacaksa ve karsklga neden olmayacaksa lim
(Xi , ij )i<jI yerine
lim
Xi
yazlr.
Sonu
c D.2. Yukardaki varsaym ve yazlmlarla,
i. L = iI i (Xi ) esitligi gecerlidir.
ii. Eger ij fonksiyonlar birebirse, i fonksiyonlar da birebirdir.
iii. a Xi ve b Xj olsun. i (a) = j (b) esitligi icin yeter ve gerek kosul,
hem iden hem de jden b
uy
ukesit bir k icin ik (a) = jk (b) esitliginin gecerli
olmasdr.
Kant: T
um soylenenler L = X/ ve i (x) = [x, i] fonksiyonlar icin
gecerlidir. Dolaysyla Ana Teoremden dolay ayn ozellikler herhangi bir direkt limit icin de gecerlidir. Bu kantn ayrntlarn okura brakyoruz.
(i)in bir baska kant: Xi lerin en az birinin bosk
ume olmadgn ve Lde
1den fazla eleman oldugunu varsayabiliriz. L = iI i (Xi ) ve i : Xi L

fonksiyonu
i (x) = i (x)
esitligiyle verilmis olsun. Evrensel ozellige gore, i = i esitligini saglayan
bir ve bir tane : L L vardr. Eger L L olsayd, o zaman bir u L \ L
icin, diger degerlere dokunmadan, (u) tanmn degisik bicimlerde yapabilirdik ve i = i esitligi bozulmazd; ki bu da nn biricikligiyle celisir.

Dileyen okur, direkt limitin k
umesini en basta tanmladgmz gibi X/
olarak alabilir; tabii o zaman i (x) = [x, i] olarak tanmlanmak zorundadr.
Asagda direkt limiti X/ olarak almayacagz, bunun yerine Sonuc D.2ye
basvuracagz. Dogrusu direkt limiti X/ olarak alsaydk kantlarmz birazck
daha somut ve anlaslr olurdu.
338
D.4
Cebirsel Yaplarda Direkt Limit
Eger her Xi k
umesi u
zerinde grup, halka, cisim, R-mod
ul, R-cebiri gibi cebirsel bir yap varsa ve Xi ler arasndaki ij fonksiyonlar soz konusu olan
yapya gore birer homomorfiyse, o zaman lim
zerine olabiXi direkt limiti u
lecek en dogal bicimde ayn cebirsel yap tanmlanabilir ve bu yapya gore bir
onceki bol
umde bulunan i fonksiyonlar birer homomorfi olur. Ayrca gecen
altbol
umde soz
un
u ettigimiz evrensel ozellik bu kapsama da uyum saglar. Bir
baska deyisle, Ana Teoremdeki k
ume yerine grup, halka, mod
ul gibi uygun olan cebirsel yapy yazarsak ve fonksiyon yerine uygun cebirsel yapnn
morfizmasn yazarsak, teorem gecerliligini korur. Bu sonucu sadece gruplar icin yazp kantlayacagz. Diger yaplar icin kant cok benzerdir ve okura
braklacaktr.
ufer p-grubu olarak biliOrnek

D.2deki Zp (ki aslnda bir gruptur, Pr
nir) aslnda yapacaklarmza verilebilecek en standart ornektir.
Teorem D.3. (Xi , ij )i<jI bir direkt sistem olsun. Ayrca her Xi nin bir
grup oldugunu ve her ij : Xi Xj fonksiyonunun bir grup homomorfizmas
oldugunu varsayalm.
(L, i : Xi L)i
ailesi bu sistemin bir direkt limiti olsun. O zaman L u
zerine
oyle bir ve bir tek
grup yaps konulabilir ki i : Xi L fonksiyonlar grup morfizmalar olur.
Ayrca her M grubu ve
j ij = i
esitliklerini saglayan her (i : Xi M )i grup morfizmas ailesi icin
oyle bir
ve bir tane : L M grup morfizmas vardr ki her i I icin
i = i
olur. Ayrca eger (L , i : Xi L )i bu
ozelligi saglayan bir baska sistemse,
Ana Teorem iiite bulunan bir grup izomorfizmas olur.
Kant: L u
zerinde bir grup yaps tanmlayacagz ve daha sonra i lerin bir
grup homomorfizmas olduklarn gosterecegiz. Grup yaps tanmlamak biraz
zaman alacak.
, L olsun. diye bir eleman tanmlamak istiyoruz, ki L u
zerine bir
grup yapsndan bahsedebilelim. Once bir sav:

Sav 1. , L ise
oyle bir i I g
ostergeci ve a, b Xi elemanlar vardr ki,
i (a) = ve i (b) =
olur.
D.4. Cebirsel Yaplarda Direkt Limit
339
xxx Resim neden k

ucu
k?
Kant: L = iI i (Xi ) esitligini anmsayalm (A2 ozelligi). Bu esitlikten
dolay oyle i, j I ve ai Xi , bj Xj vardr ki,
i (ai ) = ve j (bj ) =
olur. Eger i = j olsayd ve kantmz biterdi, ama oyle olmayabilir. Hem iden
hem de jden b
uy
uk bir k I bulalm. O zaman,
k (ik (ai )) = i (ai ) =
ve
k (jk (bj )) = j (bj ) =
olur. Simdi ik (ai ) , jk (bj ) Xk ve bu elemanlarn k imgeleri srasyla
ve ya esit. Demek ki,
k (a) = ve k (b) =
esitliklerini saglayan
a = ik (ai ) Xk ve b = jk (bj ) Xk
elemanlar bulduk. Savmz kantlanmstr.
Savn Kantna Dair Not: Burada onemli olan a ve bnin ayn Xk k

umesinde secilmis olmalar. (Daha onceki ai ve bj nin biri Xi de ob
ur
u Xj deydi.)
Sav 1in varsaymlarndan devam edelim.
Xi bir grup oldugundan, a ve b elemanlarn carpp gene Xi grubunda bir
eleman elde edebiliriz ve bu carpmn i imgesini alarak Lden bir eleman
bulabiliriz.
Niyetimiz
= i (ab)
tanmn yapmak ama once boyle bir tanma hak kazandgmz kantlamalyz,
i (ab)nin sadece ve ya gore degistigini, secilen a, b ve iden bagmsz
oldugunu kantlamalyz.
340
Sav 2. a, b Xi ve a1 , b1 Xj elemanlar,
i (a) = j (a1 ) , i (b) = j (b1 )
esitliklerini saglasnlar. O zaman
i (ab) = j (a1 b1 )
olur.
Kant: i (a) = j (a1 ) oldugundan, Sonuc 2.iiie gore, bir k i, j gostergeci

icin,
ik (a) = jk (a1 )
olur. Ayn nedenden, bir i, j gostergeci icin,
i (b) = j (b1 )
olur. Simdi m k, olsun. Yukardaki iki esitlikteki terimlerin srasyla km
ve m morfizmalar altnda imgelerini alalm. Orne

gin birincisinden,
im (a) = km (ik (a)) = km (jk (a1 )) = jm (a1 )
elde ederiz. Benzer sekilde, ikinci esitlik bize
im (b) = jm (b1 )
D.4. Cebirsel Yaplarda Direkt Limit
341
verir. Simdi, im (a), jm (a1 ), im (b), jm (b1 ) elemanlarnn hepsi Xm grubunda. Dolaysyla
im (ab) = im (a)im (b) = jm (a1 )jm (b1 ) = im (a1 b1 )
bulunur. Bundan da - Sonuc D.2.iiie gore
i (ab) = j (a1 b1 )
ckar. Savmz kantlanmstr.

Simdi , L icin, Sav D.4e gore
i (a) = ve i (b) =
esitliklerini saglayan herhangi bir i I gostergeci ve a, b Xi elemanlar

secelim ve carpmn
= i (ab)
olarak tanmlayalm. Sav D.4e gore tanm inin ve a ve bnin secimlerinden
bagmszdr.
Bu islemin L u
zerine bir grup yaps tanmladg cok belli. Ayrca carpmn
tanmndan dolay
i (a)i (a) = = i (ab)
olur, yani i : Xi L fonksiyonlar artk birer grup homomorfizmas olurlar.
Boylece teoremin birinci ksm kantland. Gelelim ikinci ksmna. M bir
grup ve i : Xi M grup morfizmalar ve her i j I icin
j ij = i
esitliklerini saglasnlar. Oyle

bir : L M grup morfizmas bulacagz ki her
i I icin
i = i
olacak. i = i kosulundan dolay, eger , varsa, her x Xi icin
i (x) = i (x),
yani
(i (x)) = i (x)
esitligini saglamal. Dolaysyla, Sonuca gore, y tanmlamann tek bir yolu
vardr: Verilmis bir L icin once
= i (x)
342
esitligini saglayan bir x Xi secilir; sonra

() = i (x)
olarak alnr. Demek ki, varsa ancak boyle tanmlanabilir. Simdi yukardaki tanmn caiz oldugunu, i (x) = j (y) icin i (x) = j (y) oldugunu
kantlayalm. Nitekim,
i (x) = j (y)
oldugundan, Sonuca gore, i ve jden b
uy
uk bir k icin
ik (x) = jk (y)
olur. Her iki tarafa da k uygulayalm:
k (ik (x)) = k (jk (x))
buluruz. j ler u
zerine yaplan varsaymdan dolay, bundan da
i (x) = j (y)
ckar. Teorem tamamen kantlanmstr.

Yukardakinin nerdeyse aynsnn tpks hemen hemen her t
url
u cebirsel
yapda yaplabilir: Halkalarda, cisimlerde, mod
ullerde (ayn halka u
zerine)...
Direkt limit de dogal olarak ayn yapya sahiptir. Hatta nesnelerimiz sral
k
umeler, morfizmalarmz da sralamay koruyan fonksiyonlar olabilir. Birinci
ornegimiz bu t
urden zaten. Dikkat ederseniz, o ornekte sral bir k
ume olan
Zyi elde ettik.
Alstrmalar
ji
D.1. Her i do
gal says icin Xi = R0 olsun. Her i < j icin, fij (x) = x2
olsun. Bu verilerin
bir direkt sistem tanmlad
gn kantlayn. Direkt limiti bulun. Direkt limit u
zerine Ana
Teoremde kantlanan do
gal grup yaps nedir? Direkt limit u
zerine bir sralama bulun.
G
ostergecleri N yerine Zde alsaydk ne de
gisirdi?
D.5
Ters Limit
D.6
ski
Aralarndaki Ili

E. Serbest Gruplar Uzerine
E.1
Altgruplarn Urete
cleri
G bir grup ve H G bir altgrup olsun. Gerekirse Secim Aksiyomunu kullanarak, Hnin Gdeki her sol otelemesinden sol temsilci ya da ksaca temsilci
adn verecegimiz bir eleman secelim ve secilen bu temsilciler k
umesini L ile
gosterelim. Demek ki
G=
H.
L
Yani L G oyle secilmis olsun ki, her g G icin

g H
icindeligini saglayan bir ve bir tane L olsun. Bu L elemann g olarak
yazalm. Yani g eleman,
g L ve g gH
icindelikleriyle belirlensin. Demek ki
g = g g L.
Ayrca H otelemesinin temsilcisi olarak hep 1i secelim, yani
L H = {1}
olsun.
Her L ve g G icin,
g = g (g, )
esitligini saglayan bir ve bir tane (g, ) H vardr. Demek ki,
(1)
(g, ) = g
g H.
Kantlayacagmz ilk sonuc yazmzn temel diregini olusturacak:

344
Teorem E.1. G, X altk

umesi tarafndan u
retilmis bir grup olsun. H G
bir altgrup ve L, Hnin bir sol temsilcileri k
umesi olsun. Ayrca L H = {1}
olsun. O zaman, yukardaki yazlmla,
H = (x, ) : L, x X
olur.
Kant: h H olsun. hyi Xin elemanlar cinsinden yazalm: Oyle

bir n N
ve x1 , . . . , xn X ve 1 , . . . , n = 1 vardr ki,
h = x11 xnn
olur. Simdi hesap yapalm.
Bir n1 L icin,
n1
n1
(xnn 1) = x11 xn1
n1 (xnn , 1)
h = x11 xnn = x11 xn1
n1
olur. Ayn d
usu
nceyi kaldgmz yerden xn1
n1 icin tekrar ettirelim: Bir
n2 L icin,
n2
n1
= x11 xn2
n2 (xn1
, n1 )(xnn , 1).
Bunu boyle devam ettirerek, , 1 , . . . , n1 L icin
n1
h = (x11 , 1 ) (xn1
, n1 )(xnn , 1)
buluruz. lar ve h eleman Hde oldugundan H L = {1}, yani = 1

bulunur. Demek ki n = 1 L tanmyla
n1
h = (x11 , 1 ) (xn1
, n1 )(xnn , n )
bulunur.
Son olarak, 1 = x1 ve 2 = x1 icin,
x1 = 1 (x1 , )
ve
olur, yani
ve dolaysyla
= x1 (x1 , ) = 2 (x, 1 )(x1 , )

(x, 1 )(x1 , ) = 1
(x1 , ) = (x, 1 )1
olur. Teoremimiz kantlanmstr.
Sonu
c E.2. Sonlu sayda eleman tarafndan u
retilmis bir grubun sonlu endisli
altgruplar da sonlu sayda eleman tarafndan u
retilir. Eger grup n eleman
tarafndan u
retilmis ve altgrubun endisi m ise, altgrup en fazla nm eleman
tarafndan u
retilmistir.
E.2. Serbest Gruplarn Altgruplar
E.2
345
Serbest Gruplarn Altgruplar
Teorem E.3. Serbest gruplarn altgruplar da serbesttir.

Kant biraz zaman alacak. F , X altk
umesi tarafndan serbestce u
retilmis
serbest bir grup olsun.
H F olsun. S, Hnin birimli sol temsilciler k
umesi olsun. Her xi X ve
i = 1 icin,
s = x11 xnn S
oldugunda ve yazlm indirgenemez oldugunda (yani daha ksas yazlamyorsa,
yani ardsk xi ler arasnda sadelesme yasanmyorsa), her i = 1, . . . , n icin
xi i xnn S
oluyorsa, o zaman Sye Schreier temsilcileri k
umesi diyecegiz. Bu
xi i xnn S
elemanlarna snin son dilimi adn verecegiz.
Onsav
E.4. Schreier temsilcileri k
umesi her zaman vardr.
Kant: f F icin |f |, f nin Xe gore uzunlugu olsun, yani f nin esit oldugu
indirgenemez kelimenin uzunlugu olsun. f H otelemesinin uzunlugu |f H| de,
|f H| = min f H = min{|f h| : h H}
olarak tanmlansn. Schreier temsilcilerini |f H| otelemesinin uzunlugu u
zerine
t
umevarmla sececegiz.
f H otelemesinden secilen temsilcinin uzunlugu |f H|ye esit olacak. Uzunlugu 0 olan Hden 1i secelim. S0 = {1} olsun. T
umevarmla oyle
S0 S1 . . . Sn Sn+1 . . .
altk
umeleri bulacagz ki, eger f Hnin uzunlugu n ise, Sn de f H k
umesinden
bir ve bir tane eleman olacak ve ayrca, Sn nin elemanlarnn son dilimleri gene
Sn de (aslnda Sn1 de) olacak. Tahmin edilecegi ve kolayca gor
ulecegi u
zere,
S = n Sn istedigimiz Schreier temsilcilerini verir.
Diyelim uzunlugu n olan otelemelerden uygun temsilcileri, yani Sn
k
umesini sectik. Uzunlugu n+1 olan bir f H otelemesi alalm. Demek ki f Hnin
y1 y2 yn+1
indirgenemez yazlml bir eleman icin (yi X Xi1 ),
f H = y1 y2 yn+1 H

346
olur.
m = |y2 yn+1 H|
olsun. Elbette m |y2 yn+1 | = n. Dolaysyla, t
umevarm varsaymna gore,
bu otelemenin Sn de olan bir temsilcisi vardr; diyelim bu temsilci zi X Xi1
icin
z1 zm y2 yn+1 H
olarak yazlyor. Simdi
y1 z1 zm H = y1 (z1 zm H) = y1 (y2 yn+1 H) = f H
oldugundan, 1 + m |y1 z1 zm | |f H| = n + 1 ve m = n olur. Demek ki
y1 z1 zm yazlm indirgenemezdir. Bu eleman ve bu yontemle elde edilen
t
um elemanlar Sn k
umesine ekleyelim. Boylece istenen Sn+1 k
umesini elde
ederiz.

Eger |gh| = |g| + |h| ise, yani gnin ve hnin indirgenemez gosterimlerinde
gnin son elemanyla hnin ilk eleman sadelesmiyorsa, bunu gh yerine g h
yazarak gosterecegiz. Aksi halde, yani uzunluk ksalyorsa gh yerine g h yazacagz.
Simdi oldukca teknik ama cok onemli bir onsav.
Onsav
E.5. F , X ve H yukardaki gibi olsun. S bir Schreier sol temsilciler
k
umesi olsun. s, t S ve x, y X olsun.
i. Eger (x, s) = 1 ise (x, s) = xs 1 x s.
ii. Eger (x, s) = (y, t) = 1 ise x = y ve s = t.
iii. h H = (x, s) : s S, x X olsun. Eger
(2)
h = (x1 , s1 )1 (xn , sn )n ,
h elemannn lar cinsinden indirgenemez bir g

osterimiyse, yani en ksa yazlmysa, yani hicbir (xi , si ) eleman 1e esit degilse ve ardsk lar bariz
bicimde sadelesmiyorsa (ki bir
onceki maddeye g
ore bu ancak xler ve sler
esitse ve isaretleri farklysa olabilir ), o zaman
h = x11 xnn
olur; bir baska deyisle hnin X cinsinden indirgenemez g
osteriminde (2)deki
(xi , si ) ifadesinde beliren xi u
reteci sadelesmez.
Kant: i. Diyelim xs = x s. O zaman bir t S icin s = x1 t olur. (S
Schreier oldugundan t gercekten de Sdedir.) O zaman da
(x, s) = xs 1 xs = t
t = t1 t = 1,
E.2. Serbest Gruplarn Altgruplar
347
celiski.
Simdi diyelim xs1 x, ya da ayn anlama gelen x1 xs. O zaman bir
t S icin xs = xt olur. Bu durumda da,
(x, s) = xs 1 xs = (xt)1 xs = t1 s,
yani t1 s H ve sH = tH ve s = t ve bir satr yukardaki merkezlenmis
form
ulden (x, s) = 1 olur, celiski.
ii. (x, s) = (y, t) = 1 varsaymn yapalm. Demek ki (i)e gore,
xs1 x s = xs 1 y t.
Eger |s| = |t| ise s = t olur ve sadelestirmeden sonra x = y elde ederiz, tam
istedigimiz gibi. Eger |s| < |t| ise, |xs| |t| olur ve yukarda merkezlenen
esitlikten dolay, bir u icin u xs = t olur. S, Schreier oldugundan, xs S.
Demek ki
xs1 x s = (xs)1 xs = 1,
celiski.
iii. x, y X ve s, t S icin, (x, s)1 (y, t)1 ifadesini acarsak dort skla
kars karsya kalrz:
1
(xs 1 x s) (yt y t)
(xs 1 x s) (t1 y 1 yt)
1
(s1 x1 xs) (yt y t)
1
1
1
(s x xs) (t y 1 yt)
1
Birinci durumda sadelesmenin olmas icin s = yt ve xy = 1 olmal, ki

bu imkansz. Ayn nedenden son durum da imkansz.
Ikinci
durumda sadelesmenin olmas icin s = t ve x = y olmal, ki bu
durum varsaymdan dolay olamaz.
cu
U
nc
u durumda sadelesmenin olabilmesi icin xs = yt ve x = y olmal.
Demek ki xsH = xsH = ytH = ytH = xtH ve sH = tH ve s = t. Bu da
varsaymdan dolay m
umk
un degil.
Demek ki sadelesme olmuyor.

Teorem E.3
un Kant: Yukardaki onsavn ikinci ve u
cu
nc
u maddesinden
hemen ckar. Hatta su daha keskin ifadeyi kantladk:
Teorem E.6. Eger F serbest grubu X altk
retiliyorsa, H F ise ve S, Hnin bir Schreier temsilcileri k
umesiyse, o zaman H
altgrubu,
Y = {(x, s) : x X, s S, (x, s)} \ {1}
altk
retilir.

348
Ornekler
E.1. F grubu x ve y tarafndan serbestce u
retilmis olsun. A = {1, a} Z/2Z olsun. : F
A homomorfisi (x) = a ve (y) = 1 esitlikleriyle tanmlanms olsun. H = Ker olsun.
Elbette H, endisi 2 olan normal bir altgruptur. Hyi serbestce u
reten (ve yukardaki
teoremin s
oyledi
gi) elemanlar bulalm. Once
Schreier temsilcilerini secelim:
S = {1, x}
olsun. S elbette Schreier temsilcileri k
umesidir.
X = {x, y}
alaca
gz elbette. Yukardaki teoremdeki Y k
umesinin elemanlarn bulalm. Bunun icin
(x, 1), (x, x), (y, 1), (y, x) elemanlarn teker teker hesaplamalyz.
(x, 1) hesab: x 1 = x = x 1 xH. Demek ki (x, 1) = 1
/ Y.
(x, x) hesab: x x = x2 = 1 x2 H cu
nk
u (x2 ) = (x)2 = a2 = 1 ve x2 H. Demek
ki (x, x) = x2 Y .
(y, 1) hesab: y 1 = y = 1 y xH. Demek ki (y, 1) = y Y .
(y, x) hesab: y x = x x1 yx xH. Demek ki (y, x) = x1 yx = y x Y .
Demek ki Y = {x2 , y, y x } ve H bu u
c eleman tarafndan serbestce u
retiliyor.
2
E
ger Fn , n eleman tarafndan serbestce u
retilmis serbest grupsa, bu
ornekte, F3 H
F2 iliskilerini g
osterdik.
E.2. F gene yukardaki gibi x ve y tarafndan u
retilen serbest grup olsun. Bu sefer H = f 2 :
f F olsun. Elbette H G ve
G/H = x, y = x y Z/2Z Z/2Z.
Schreier temsilcilerini secelim:
S = {1, x, y, xy}
ve teoremdeki Y yi bulalm, yani lar hesaplayalm.
(x, 1) hesab: x 1 = x = x 1 xH oldu
gundan, (x, 1) = 1.
(x, x) hesab: x x = x2 H oldu
gundan, (x, 1) = x2 .
(x, y) hesab: x y = xy xyH oldu
gundan, (x, y) = 1.
(x, xy) hesab: x xy = x2 y = y y 1 x2 y yH oldu
gundan, (x, xy) = y 1 x2 y = x2y .
(y, 1) hesab: y 1 = y yH oldu
gundan, (y, 1) = 1.
(y, x) hesab: y x = yx = xy y 1 x1 yx xyH oldu
gundan, (y, x) = y 1 x1 yx =
[y, x].
(y, y) hesab: y y = y 2 H oldu
gundan, (y, y) = y 2 .
(y, xy) hesab: y xy = yxy = x x1 yxy xH oldu
gundan, (y, xy) = x1 yxy.
Demek ki H grubu x2 , x2y , [y, x], y 2 , x1 yxy elemanlar tarafndan serbestce u
retilmistir.
4
Bu
ornekte, F5 H F2 iliskilerini g
osterdik.
E.3. F gene yukardaki gibi x ve y tarafndan u
retilen serbest grup olsun.
A = a b Z Z
olsun. : F A homomorfisi (x) = a ve (y) = b esitlikleriyle tanmlansn. H =
Ker olsun. F/H Z Z abelyen bir grup oldu
gundan F H olur. Aslnda
H = {xi1 y j1 xin y jn : n N, ik , jk Z,
ik =
jk = 0}
E.3. Serbest Tumleyen
349
esitli
gini g
ormek zor de
gil. Birazdan H = F esitli
ginin do
gru oldu
gunu g
orece
giz. Once
Hyi serbestce u
reten altk
umeyi bulalm.
S = {xi y j : i, j Z}
olsun. S elbette bir Schreier temsilcileri k
umesidir. Hyi u
reten lar hesaplayalm.
(x, xi y j ) hesab: x xi y j = xi+1 y j xi+1 y j H. Demek ki (x, xi y j ) = 1.
(y, xi y j ) hesab: y xi y j = xi y j+1 y j1 xi yxi y j xi y j+1 H. Demek ki
(x, xi y j ) = y j1 xi yxi y j = y 1 y j xi yxi y j = [y, xi y j ]
ve H altgrubu
{[y, xi y j ] : i Z, j Z, i = 0}
k
umesi tarafndan serbestce gerilmistir. Bu altk
ume de F altgrubunun bir altk
umesi
oldu
gundan, H F , yani H = F ckar.
Bu
ornekten de g
or
uld
ug
u
gibi iki elemanl serbest grubun altgruplar her zaman sonlu
sayda eleman tarafndan u
retilmek zorunda de
gil, mesela F2 F olur.
Bu arada soz (yukardaki ornekte) aclmsken F grubu X ve Y altk

umeleri
tarafndan serbestce u
retiliyorsa, F/F grubu, abelyen grup olarak X ve Y
retilir, yani
F
Zx
Zy
xX
yY
olur. Abelyen grup teoriden (ya da tek u

retecli idealler bolgeleri u
zerine mod
ullerin snflandrlmasndan) biliyoruz ki bu durumda |X| = |Y | olmal. Demek
ki serbest bir grubun serbest u
reteclerinin k
umesinin kardinali degismez ve bir
kardinali icin F notasyonu caizdir.
E.3
Serbest T
umleyen
F , X tarafndan serbestce u
retilmis serbest grup, X = Y Z, H = Y ve
K = Z olsun. H ve Kya birbirinin serbest t
umleyeni diyecegiz ve bunu
gostermek icin
F =H K
yazacagz. Bu durumda F nin her eleman H ve Knn elemanlarnn alterne
eden carpmlar olarak yazlr ve bu yazlm oz
unde biriciktir; bir baska deyisle
F nin her f eleman icin, oyle bir ve bir tane n N \ {0}, h1 H, h2 , . . . , hn
H \ {1}, k1 , . . . , kn1 K \ {1}, kn K elemanlar vardr ki
f = h 1 k1 h n kn
olur. Bu durum basgosterdiginde Hye (ya da Kya), F nin serbest fakt
or
u
ad verilir.
Ornekler

350
E.4. F grubu x ve y elemanlar tarafndan serbestce u
retilsin. H = x, xy ve K = y
n1 m1
nk mk
olsun. Hnin her x y x y
elemannnda
mi = 0 olur ama Knn sadece 1
elemannda bu durum basg
osterir. Dolaysyla H K = 1 ama H, K = H K olmaz
cu
nk
u 1 = h = xy H, 1 = h1 = x1 H, 1 = k = y 1 K, 1 = k1 = y K icin
hkh1 k1 = xy y 1 x1 y = 1 olur.
Demek ki e
ger F = H, K serbest bir grupsa ve H K = 1 ise, Y , Hyi ve Z, Ky
serbestce u
retse bile, Y Z k
umesi F yi serbestce germek zorunda de
gildir.
E.5. F serbest bir grup olsun. Yukardaki
ornekten de kolayca anlaslaca
g gibi e
ger N F
ve K F ise N, K = N K ancak K = 1 icin m
umk
und
ur. Bunun sonuclarn bir
sonraki altb
ol
umde g
orece
giz.
Teorem E.7. F serbest bir grup ve H F olsun. Eger H sonlu sayda eleman
tarafndan u
retiliyorsa,
oyle bir K F altgrubu vardr ki, H, K H K
olur ve bu altgrubun F de endisi sonludur.
Kant: R, Hnin bir Schreier temsilcileri k
umesi olsun. Teorem E.6dan dolay,
Hnin
Y := {(x, r) : x X, r R, (x, r)} \ {1}
altk
retildigini biliyoruz. Ama varsayma gore H
sonlu eleman tarafndan u
retiliyor. Demek ki Y sonlu. |Y | = n olsun ve
Y = {(x1 , r1 ), . . . , (xn , rn )}
olsun.
Oyle
bir Z Y bulacagz ki, Z altgrubu Z tarafndan serbestce u
retilecek ve bu altgrubun F deki endisi sonlu olacak. Bunu kantlarsak teorem
kantlanms olacak cu
nk
u bu durumda K = Y \ Z almak yeterli.
(xi , ri ) = xi ri 1 xi ri esitligini anmsayalm. S k
umesini
x1 r1 , r1 . . . , xn rn , rn
elemanlarnn son dilimlerinden olusan k
ume olsun. S, Rnin sonlu bir altk
umesidir. Ayrca 1 S ve Snin elemanlarnn son dilimleri de Sdedir.
olarak F den Sym Sye giden bir homomorfisi bulacagz, yani F gruIlk
bunun S k
umesi u
zerine bir etkimesini bulacagz. Bir paragraf once bulmaya
soz verdigimiz Z u
retec k
umesi,
StabF (1) = F1 = {f F : f (1) = 1}
altgrubunu serbestce u
retecek1 . [F : F1 ] |S| oldugundan bu da teoremi
kantlayacak. Aslnda [F : F1 ] = |S| esitligini bulacagz.
homomorfisini bulmak icin Xten Sym Sye giden bir fonksiyon bulmak
yeterli. Istediklerimizin
yerine gelmesi icin bu fonksiyonu dikkatlice sececegiz.
1
Snin F1 in F de bir Schreier temsilcileri k

umesi oldu
gunu kantlayaca
gz ve Z, Teorem
E.6da X ve S icin verilen F1 in u
retec k
umesi olacak.
E.3. Serbest Tumleyen
351
Her x X icin,
S(x) = {s S : xs S}
olsun. S(x), elbette Snin bir altk
umesidir (ama bosk
ume de olabilir). Boylece
her x X icin
x (s) = xs
x : S(x) S
fonksiyonu bulmus olduk. x in birebir oldugunu savlyoruz. Nitekim, diyelim
x (s) = x (t), yani xs = xt o zaman xsH = xtH ve sH = tH olur ve bundan
da s = t ckar. Demek ki x birebirmis.
Simdi x i rastgele bir bicimde Sden Sye giden bir eslesmeye tamamlayalm2 . Bu genislemeye de x adn verelim. Demek ki x Sym S ve her
s S(x) icin x (s) = xs.
Boylece (x) = x kuralyla verilmis bir
: X Sym S
fonksiyonu bulunur. F , X tarafndan serbestce u
retildiginden, buldugumuz (ya
da sectigimiz) bu fonksiyonunu genisleten bir ve bir tane
F Sym S
homomorfisi vardr. Bu homomorfiyi de ile gosterelim. Son olarak
StabF (1) = F1 = {f F : f (1) = 1}
tanmn yapalm.
Simdi her t S icin t (1) = t esitligini kantlayacagz3 . Bunun icin iki
teknik hesap yapacagz:
Birinci teknik hesap: s S ve x X olsun. xs S varsaymn yapalm.
Demek ki xs = xs S ve s S(x). Dolaysyla
(3)
x (s) = xs = xs.
Ikinci
teknik hesap: s S ve x X olsun. Ama bu sefer x1 s S
varsaymn yapalm. Demek ki x1 s = x1 s X(s) ve dolaysyla x (x1 s) =
x(x1 s) = s. Son esitlikte x i sol taraftan sag tarafa gecirirsek, x1 (s) =
x1 s buluruz.
2
Bu secimi Secim Aksiyomu kullanmadan yapmak icin, Sym Snin elemanlarn bir
bicimde tamsralamak ve x i genisleten Sym Snin ilk elemann secmek yeterli.
3
B
oylece F serbest grubunun S k
umesini gecisli etkidi
gi kantlanms olacak.

352
Demek ki s S, y X X 1 ve ys S ise,
y (s) = ys
olur. Bunu temel alarak, t S icin t (1)i hesaplayalm. tyi XX 1 k
umesinin
elemanlar cinsinden yazalm: Diyelim y1 , . . . , yk X X 1 icin
t = y1 yk
olsun. Snin elemanlarnn son dilimleri de Sde oldugundan, yukarda yaptklarmzdan,
t (1) = y1 yk (1) = y1 yk1 yk (1)
= y1 yk1 (yk ) = y1 yk2 (yk1 yk )
= . . . = y1 yk = t
olur. Demek ki her t S icin
t (1) = t.
Bundan da S k
umesinin F1 in F deki temsilcileri k
umesi oldugu ckar. Nitekim,
eger f F ise, f (1) = t S tanmn yaparak, srasyla, f (1) = t (1),
t1 f (1) = 1, t1 f F1 ve f tF1 bulunur. Ayrca s, t S icin sF1 = tF1
ise, srasyla, t1 s F1 grubu, t1 s (1) = 1, s = s (1) = t (1) = t olur.
S k
umesi bir Schreier temsilcileri k
umesi oldugundan, Teorem E.6ya gore,
F1 altgrubu
Z = {(x, s) : x X, s S, (x, s)} \ {1}
retilir. Buradaki (x, s) F1 eleman, Teorem E.6daki
F1 ve Sye tekab
ul eden elemanlardr, yani (x, s) F1 ve x
cs S olmak u
zere,
(x, s) = x
cs1 xs
olarak tanmlanmstr.
Son olarak Y Z icindeligini kantlayalm. Bunun icin her i = 1, . . . , n
icin,
xi ri = xd
i ri
esitligini kantlamak yeterli. Bunun icin iki k
ucu
k olguya ihtiyacmz var:
b
f F olsun. Demek ki bir t = f S icin f tF1 . Dolaysyla
f (1) = t (1) = t = fb.
Ayrca Snin tanm geregi xi ri S; ve elbette ri S. Yani ri S(xi ).
Buradan da (3)ten dolay xi (ri ) = xi ri ckar.
Bunlardan hareketle hesaplayalm:
xd
i ri = xi ri (1) = xi ri (1) = xi (ri ) = xi ri = xi ri .
Boylece Y Z icindeligi kantland.
E.4. Birkac Sonuc
E.4
353
Birka
c Sonu
c
Bu bol
umde serbest gruplarla ilgili birkac sonuc kantlayacagz. Her biri yukarda yaptklarmzdan ckacak.
Sonu
c E.8 (Schreier). Serbest bir grubun sonlu eleman tarafndan u
retilmis
normal bir altgrubu ya 1dir ya da sonlu endislidir.
Kant: F serbest grup olsun. H F sonlu eleman tarafndan u
retilmis olsun.
O zaman Teorem E.7ye gore, bir K F icin H, K = H K grubunun F de
endisi sonlu olur. Ama H F oldugundan K = 1 olmaldr.

Eger bir grubun sonlu endisli altgruplarnn kesisimi 1 ise, gruba kalntsal sonlu grup ad verilir. Bir G grubunun kalntsal sonlu olmas soyle de
ifade edilir: Her 1 = g G icin gyi icermeyen sonlu endisli bir altgrup vardr.
Orne
gin, sonlu u
retecli abelyen gruplar, dong
usel gruplarn direkt toplam olduklarndan, kalntsal sonludurlar.
Teorem E.9 (F.W. Levi). Serbest gruplar kalntsal sonludur.
Kant: F serbest bir grup olsun. 1 = f F olsun. Theorem E.7ye gore,
f, K = f K esitligini saglayan sonlu endisli bir K altgrubu vardr. J =
f K olsun. K, Y altk
retilmis olsun. Son olarak,
L = J , Y, f 2
olsun. Elbette [J : L] = [J/J : L/J ] = 2dir ve f
/ L.
Bir G grubunun hopf grubu olmas demek, her 1 = N G icin G/N G
demektir. Orne
gin sonlu gruplar Hopf gruplardr, ama Pr
ufer p-gruplar Hopf
gruplar degildirler, hatta antihopfdurlar diyebiliriz!
Teorem E.10. Sonlu eleman tarafndan u
retilmis serbest gruplar Hopfiyandrlar.
Bu teorem, Teorem E.9un ve bir sonrakinin sonucu.
Teorem E.11 (I.A. Malcev). Sonlu eleman tarafndan u
retilmis kalntsal
sonlu gruplar hopfiyandrlar.
Malcevin teoremini kantlamak icin once kendi basna onemli bir onsav
kantlayalm.
reOnsav
E.12. n N olsun. Sonlu (diyelim m tane) eleman tarafndan u
m
tilmis bir grubun endisi n olan sonlu sayda (en fazla (n!) tane) altgrubu
vardr.

354
Kant: Gruba G diyelim. G, eleman says m olan X altk

umesi tarafndan
u
retilmis olsun. H G, endisi n olan bir altgrup olsun.
G/H = {xH : x G},
olsun. G, G/H k
umesini soldan bilinen sekilde soldan otelemeyle etkisin: g G
ve xH G/H icin,
g (xH) = gxH
olsun. Boylece (g)(xH) = gxH form
ul
uyle verilmis bir
: G Sym(G/H)
grup homomorfisi buluruz. Elbette,
GH := {g G : gH = H} = H
olur.
|G/H| = n oldugundan G/H ile {1, 2, . . . , n} k
umeleri arasnda birebir bir
esleme vardr. f (H) = 1 esitligini saglayan boyle bir esleme secelim. Bu f
eslemesi sayesinde
f () = f f 1
form
ul
uyle verilen bir
f : Sym(G/H) Sym n
grup izomorfisi bulunur ve boylece bir
f := f : G Sym n
grup homomorfisi elde ederiz. Boylece G grubu {1, . . . , n} k
umesini etkiler:
g i = (f (g))(i). Bu etkilemeyle,
G1 := {g G : g 1 = 1} = {g G : (f g)(1) = 1} = H
olur. Demek ki endisi n olan H G says, olas f : G Sym n homomorfizma saysndan daha fazla olamaz. Ama G, X tarafndan u
retildiginden
Gden Sym nye giden homomorfi says Xten Sym nye giden fonksiyon saysndan fazla olamaz. Bundan da en fazla (n!)m tane vardr4 .

Bu kantta her H G icin bir f : G/H {1, . . . , n} eslemesi secerek, daha sonra sonlu
olaca
gn kantlayaca
gmz G/H k
umesi icin Secim Aksiyomunu kullanms olduk! Aslnda
Secim Aksiyomunu kullanmak zorunda de
gildik. Her H G icin f (H) = 1 esitli
gini sa
glayan
bir f : G/H {1, . . . , n} eslemesi secece
gimize, bu esitli
gi sa
glayan t
um f eslemelerini
alalm. Ardndan, t
um bu f ler icin t
um f leri alalm. B
oylece Secim Aksiyomunu kullanmadan ayn sonucu elde ederiz.
4
E.4. Birkac Sonuc
355
Teorem E.11in Kant. G teoremdeki gibi bir grup olsun. Diyelim bir N G
icin G/N G. Herhangi bir n N sabitleyelim. Onsav

E.12ye gore Gnin
endisi n olan sonlu sayda altgrubu oldugundan, G/N nin de endisi n olan ayn
sayda altgrubu vardr. Ama G/N nin altgruplar, bir ve bir tane N H G
icin G/H biciminde yazlrlar ve [G/N : H/N ] = [G : H] olur. Demek ki Gnin
endisi n olan t
um altgruplar N yi icermek zorundadr. n rastgele oldugundan,
bundan da Gnin endisi sonlu olan her algrubunun N yi icerdigi ckar. Demek
ki Gnin sonlu altgruplarnn kesisimi N yi iceriyor. Dolaysyla N = 1.

Teorem E.13 (J. Nielsen, 1918). Eger F grubu n elemanl X altk
retilmis bir grupsa ve Y F , n elemanl ve F yi u
reten
bir altk
umeyse, o zaman Y , F yi serbestce u
retir.
Kant: f : X Y herhangi bir esleme olsun. Bu esleme sayesinde f :
F F homomorfisi elde ederiz. Y , Xi gerdiginden, f ortendir. Demek
ki F/ Ker f F olur. Teorem E.10a gore Ker f = 1dir. Demek ki f
birebirdir. Bu da aynen F nin Y tarafndan serbestce u
retildigi anlamna gelir
(Y nin elemanlar tarafndan saglanan herhangi bir esitlik, Ker f te 1 olmayan
bir eleman yaratr).

Kaynak
ca
Gilbert Baumslag, Topics in Combinatorial Group Theory, Birkh
auser, Lectures
in Mathematics 1993.

F. Zorn Onsav
F.1
F.1.1
Problemler
Imk
ansz Bir Problem
ansz bir problemle baslayalm: Gercel saylar k

Imk
umesi Rnin maksimal bir
sonlu altk
umesini bulmaya calsalm...
Dogru anladnz! Dedigimiz gibi imkansz bir problemi cozmeye calsacagz... Gercel saylardan olusan oyle bir sonlu k
ume bulmaya calsacagz ki,
bu k
umeden daha fazla gercel say iceren hicbir gercel say k
umesi sonlu olamasn...
Boyle bir k
ume olamaz elbet. Eger Rnin bir altk
umesinin sonlu sayda
eleman varsa, bu altk
umeye yeni bir gercel say ekleyerek ondan daha b
uy
uk
ama gene sonlu sayda eleman olan bir baska k
ume elde ederiz.
Biz gene de boyle bir k
ume bulmaya calsalm! Maksat komiklik olsun...
Aradgmz, en b
uy
uk sonlu k
ume degil, yani t
um sonlu k
umeleri altk
ume
olarak iceren sonlu bir k
ume aramyoruz. Sadece o sonlu k
umeden daha
b
uy
uk, yani o sonlu k
umeyi ozeltk
ume olarak iceren sonlu bir altk
ume olmasn istemiyoruz.
Rnin sonlu bir altk
umesini alalm. Eger bu k
ume Rnin maksimal bir sonlu
altk
umesiyse isimiz is. Degilse (ki degildir!) o zaman bu k
umeden daha b
uy
uk

F. Zorn Onsav
358
ama hala sonlu bir k

ume daha vardr. (K
umelerimiz hep Rnin altk
umeleri
olsunlar, artk bunu s
urekli tekrarlamayalm.) Simdi eskisinden daha b
uy
uk
olan bu yeni k
umeye bakalm. Bu yeni k
umenin maksimal sonlu k
ume olma
olaslg eski k
umeye gore daha y
uksek tabii... Eger bu yeni k
ume maksimal bir
sonlu k
umeyse, isimiz is, istedigimizi elde ettik. Degilse, o zaman bu k
umeden
daha b
uy
uk sonlu bir k
ume daha vardr (ki var, biliyoruz). Simdi bu en yeni
sonlu k
umeye bakalm, acaba bu en yeni sonlu k
ume maksimal bir sonlu k
ume
mi? Eger oyleyse maksimal bir sonlu k
ume bulduk ve sorunumuzu hallettik.
Degilse, bu k
umeden daha b
uy
uk bir sonlu altk
ume vardr. Simdi bu sonlu
altk
umeye bakalm, acaba bu en gcr sonlu k
ume maksimal bir sonlu altk
ume
mi?..
Birinci k
umemize A0 diyelim. Eger A0 , Rnin maksimal bir sonlu altk
umesiyse, sorun yok. Diyelim sansmz yaver gitmedi (!) ve A0 , Rnin maksimal
bir sonlu altk
umesi degil, o zaman ondan daha b
uy
uk sonlu bir k
ume vardr.
A0 dan daha b
uy
uk sonlu bir k
ume alalm ve bu k
umeye A1 diyelim. A1 , maksimal bir sonlu k
ume degilse, A1 den daha b
uy
uk sonlu bir k
ume vardr. Bu
k
umeye de A2 diyelim. Bunu boylece s
urd
urebiliriz:
A0 A1 A2 A3 . . . An .
Bunlarn biri maksimal bir sonlu k
umeyse imkansz problemimizi cozd
uk demektir. Ama degilse islemi sonsuza kadar s
urd
urebiliriz. S
urd
urelim:
A0 A1 A2 A3 . . . An . . .
Boyle bir diziye zincir adn verelim.
Yukardaki zincirin An halkalar sonlu gercel say k
umeleri. Herbirinin
bir oncekinden daha fazla eleman var. Dolaysyla hicbiri maksimal bir sonlu
k
ume degil. Bunlarn herbirinden daha b
uy
uk ama hala sonlu bir gercel say
k
umesi bulup bu k
umenin maksimal bir sonlu k
ume olup olmadgna bakalm...
Bulacagmz bu yeni k
ume An lerin hepsini (altk
ume olarak) icermek zorunda
oldugundan sonlu olamaz maalesef. Ama olsayd ne g
uzel olurdu... Bu, b
ut
un
An leri iceren sonlu k
umeye A der ve kaldgmz yerden devam ederdik...
Durum soyle olurdu:
A0 A1 A2 A3 . . . An . . . A .
Eger A maksimal bir sonlu k
umeyse sorunu cozm
us olurduk. Degilse (ki degil,
cu
nk
u A sonlu bile degil), o zaman A dan daha b
uy
uk sonlu bir k
ume bulur
ve ayn islemi maksimal bir sonlu altk
umeye toslayana dek s
urekli tekrarlardk.
Bir zincire geldigimizde ise zincirin bilesimini iceren sonlu bir k
ume bulmay
umup gene yolumuza devam ederdik. Bu yontemi hic durmadan tekrarlayarak
maksimal bir sonlu k
ume bulmaya calsabilirdik.
F.1. Problemler
359
Ama ne yazk ki bunlar hayal, b

ut
un An leri iceren A gibi sonlu bir k
ume
yok evrende.
B
ut
un bu yaptklarmz sonlu altk
umeler yerine Rnin saylabilir altk
umeleriyle yapsaydk, gene basarszlga ugrardk, cu
nk
u Rnin en b
uy
uk saylabilir
altk
umesi de yoktur (cu
nk
u saylabilir bir k
umeye bir eleman daha eklersek gene saylabilir bir k
ume elde ederiz) ama bu sefer yukardaki yontemle
basarszlga ugrayacagmz gosteremezdik (cu
nk
u saylabilir sonsuzluktaki
saylabilir k
umenin bilesimi gene saylabilirdir (ama bu sonucu kantlamak
icin Secim Aksiyomuna ihtiyac vardr)).
Gene de yukardaki fikrin basarya ulasacag durumlar olacaktr. Bizi izlemeye devam edin!
F.1.2
C
ok Kolay Bir Problem
Gene cok kolay bir problem ele alalm, ama bu sefer l

utfen coz
um
u olsun! Bu
sefer Rnin 1i icermeyen maksimal bir altk
umesini bulalm.
Gercekten cok kolay bir problem bu. Tek bir coz
um
u var: R \ {1}. Yani
bu sefer sadece maksimal degil, gercekten de kosulumuzu saglayan en b
uy
uk
altk
ume var. Ama biz bu coz
um
u bilmedigimizi varsayarak yukardaki yontemi
deneyelim.
Rnin 1i icermeyen herhangi bir altk
umesinden baslayalm. Bu altk
ume
bosk
ume de olabilir, {0} ya da {} k
umesi de olabilir, hatta, sans bu ya,
R \ {1} k
umesi de olabilir; onemli olan 1i icermemesi. 1i icermeyen bu ilk
k
umeye A0 diyelim. Eger A0 k
umesi 1i icermeyen maksimal bir altk
umeyse,
o zaman keyfimize diyecek yok, problemi cozd
uk. Ama diyelim A0 k
umesi
1i icermeyen maksimal bir k
ume degil. O zaman A0 iceren ve A0 dan daha
fazla eleman olan ama 1i icermeyen bir A1 k
umesi vardr. Eger A1 k
umesi
umeyse, o zaman problemimizi cozd
uk demektir.
Ama diyelim A1 k
umesi 1i icermeyen maksimal bir k
ume degil. O zaman
A1 i iceren ve A1 den daha fazla eleman olan ama hala daha 1i icermeyen
bir A2 k
umesi vardr. Eger A2 k
umeyse, o
zaman problemimizi cozd
uk demektir... Bunu boylece devam ettirelim. Eger
belli bir asamada, diyelim ninci asamada An k
umesi 1i icermeyen maksimal
bir k
uk demektir... Diyelim hicbir An ,
ume degil, s
urekli daha b
uy
ugu
n
u buluyoruz.
Durumu resmedelim:
A0 A1 A2 A3 . . . An . . .
ve ozetleyelim: Bunlarn hepsi gercel say k
umeleri ve hicbiri 1i icermiyor ve
herbirinin bir oncekinden daha fazla eleman var.

F. Zorn Onsav
360
Bunlarn herbirinden daha b

uy
uk ve 1i icermeyen bir k
ume bulup bu
k
umenin 1i icermeyen maksimal bir k
ume olup olmadgna bakalm. Bulacagmz bu yeni k
umenin An lerin hepsinden daha b
uy
uk olmasn istedigimizden,
An lerin hepsini altk
ume olarak icermek zorundadr. Bir onceki ornekte An lerin hepsinden daha b
uy
uk ve sonlu bir k
ume bulamamstk, yoktu oyle bir
k
ume, bakalm simdi bulabilecek miyiz? Heyecan son haddinde!
B
ut
un bu An lerin bilesimini alrsak, An lerin hepsinden daha b
uy
uk bir
k
ume buluruz elbet. Ayrca, An lerin hicbiri 1i eleman olarak icermediginden,
An lerin bilesimi de 1i eleman olarak icermez. Ne g
uzel!
Demek ki t
um An leri altk
ume olarak iceren ama 1i eleman icermeyen en
az bir k
ume vardr. A , bu k
umelerden biri olsun. Orne
gin
A =
An
nN
olabilir, ama bundan daha b

uy
uk bir k
ume de olabilir, ne oldugu pek onemli
degil, onemli olan A nn An lerin hepsini altk
ume olarak icermesi ama 1i
icermemesi.
Kaldgmz yerden A0 yerine A ile devam edelim. Eger A k

umeyse, o zaman basarya ulastk demektir... Degilse,
A y altk
ume olarak iceren ama A dan daha b
uy
uk olan ve 1i icermeyen
bir k
ume var demektir. Bu k
umeye A+1 diyelim. Okur tahmin ediyordur
bundan sonra ne yapacagmz. Eger A+1 k
umesi 1i icermeyen maksimal bir
k
uk demektir... Degilse, A+1 in, A+1 den
daha b
uy
uk ve 1i icermeyen bir u
stk
umesi var demektir. Bu k
umeye A+2
diyelim... Bunu boylece s
urd
ur
ur
uz... Eger
A A+1 A+2 . . . A+n . . .
zincirinin A+n halkalarndan hicbiri 1i icermeyen maksimal bir k
ume degilse,
bunlarn bilesimi ornegin, 1i icermeyen ve yukardakilerin herbirinden daha
F.1. Problemler
361
b
uy
uk bir k
umedir. Boyle bir k
umeye A2 adn verelim. Eger A2 k
umesi
uk demektir... Degilse, islemi devam ettirebiliriz... Eger belli bir asamada, 1i icermeyen
maksimal bir altk
umeye (yani R\{1}e, ama sonucun bu oldugunu bilmiyormus
gibi davranyoruz) rastlarsak o zaman gayretlerimiz amacna ulasms demektir, duralm. Ama eger k
umeleri hep 1i icermeyecek bicimde b
uy
utebiliyorsak,
bir adm ileri gidelim. Basarya ulasmadgmz s
urece hep ileri gidebilecegimizi
biliyoruz.
A2 A2+1 A2+2 . . . A2+n . . .
Eger hep basarszlga ugramssak, bir sonraki asamada bu k
umelerin bilesimini
iceren ama 1i icermeyen herhangi bir k
ume alp buna A3 diyelim ve yukardaki
gibi devam edelim.
Peki ama bu durmadan ileri gitmenin bir sonu gelecek mi? En sonunda,
gerekirse sonsuz hatta cok sonsuz adm asp R \ {1} k
umesine ulasabilecek
miyiz?
Bu sorunun yant hic de bariz degil. R cok b
uy
uk bir k
ume oldugundan
(bkz. [SKK]) ulasmak istedigimiz R\{1} k
umesi de bayag b
uy
ukt
ur, saylamaz
sonsuzluktadr. (Bunun ne demek oldugunu bilmeyen umursamasn.) Yukardaki yontemle zaten bildigimiz R \ {1} coz
um
une ulasp ulasamayacagmzdan
emin olamayz.
F.1.3
Benzer Bir Problem
Bu sefer Rnin maksimal bir ozaltk

umesini bulmaya calsalm. Yani Rnin oyle
bir altk
umesini bulalm ki, Rnin bu altk
umeden daha b
uy
uk bir altk
umesi
Rye esit olsun. Yant gene biliyoruz: Eger a, Rnin herhangi bir elemanysa,
R \ {a} k
umesi Rnin maksimal bir ozaltk
umelerinden biridir, Rnin ondan
daha b
uy
uk bir ozaltk
umesi yoktur.
Bu sefer birden fazla yant var, Rnin her a eleman icin bir coz
um (R \ {a}
coz
um
un
u) bulabiliriz.
Ayn yontemi denersek bu sefer de birinci ornegimizdeki zorluga toslarz:
Eger
A0 A1 A2 A3 . . . An . . .
k
umelerinin herbiri Rnin ozaltk
umesiyse, bunlarn hepsini birden iceren bir
k
ume Rye esit olabilir, yani bunlarn hepsinin bilesimi R olabilir. Orne
gin,
n N icin,
An = (, n)
aralgysa, bu An lerin hepsi ozaltk
umedir, hicbiri maksimal bir ozaltk
ume
degildir, ama bilesimleri Rdir.

F. Zorn Onsav
362
Bu zorlugu yenmek icin bu problemi bir onceki probleme don

ust
ur
up belli
bir a icin (a = 1 olabilir), bu belirlenmis ay icermeyen maksimal bir altk
umeyi bulmaya calsmalyz. Sans bu ya, ay icermeyen maksimal bir altk
ume
Rnin maksimal bir ozaltk
umesidir.
F.1.4
Orta Zorlukta Bir Problem
Simdi bir baska probleme el atalm. Bu problem daha zor olacak. Kesirli saylar
k
umesi Qn
un ckarma altnda kapal ve 1i icermeyen maksimal bir altk
umesini bulmaya calsalm. Yani oyle bir M Q k
umesi bulmaya calsalm ki,
1. Her x, y M icin, x y M olsun.
2. 1 says M de olmasn.
3. M , Qn
un yukardaki iki kosulu saglayan maksimal bir altk
umesi olsun.
Yani M N Q ise, N ya ckarma altnda kapal olmayacak (yani birinci
kosulu saglamayacak) ya da 1i icerecek (yani ikinci kosulu saglamayacak).
Maksimal kosulundan vazgecip ilk iki kosulu saglayan bir k
ume bulalm.
ya da {0} bu t
ur k
umelerdendir. C
ift saylar k
umesi 2Z de ckarma altnda
kapaldr ve 1i icermez. Bu iki ozelligi saglayan herhangi bir k
ume alalm ve
bu k
umeye A0 adn verelim. Eger A0 ilk iki kosulu saglayan maksimal bir
k
umeyse sorun yok, coz
ume ulastk. Degilse, ilk iki kosulu saglayan ve A0 dan
daha b
uy
uk bir A1 Q vardr.
Bu islemi s
urd
urelim.
A0 A1 A2 A3 . . . An
k
umelerini elde ederiz. Amacmza hen
uz ulasmamssak, yani An , ilk iki kosulu
saglayan maksimal bir k
ume degilse devam edelim. Sonlu bir asamada ilk iki
kosulu saglayan Qn
un maksimal bir altk
umesine rastlamamssak soyle bir
zincir elde ederiz:
A0 A1 A2 A3 . . . An . . .
Bunlarn her biri Qn
un 1i icermeyen ve ckarma altnda kapal altk
umeleri,
ama hicbiri en b
uy
ugu
degil, yani her biri bir oncekinden daha fazla eleman
iceriyor. Bunlarn bilesimini alalm:
A =
An .
nN
A da 1i icermez, cu
nk
u An lerin hicbiri 1i icermiyor. (A nn 1i icermesi
icin An lerin en az birinin 1i icermesi gerekir.) Ayrca A da ckarma altnda
kapaldr. Bunu kantlayalm. A dan iki eleman alalm, diyelim x ve y. Bu iki
eleman A da oldugundan, herbiri An lerden birindedir, ama ikisi birden ayn
F.1. Problemler
363
An de olmayabilir, en azndan bundan hen

uz emin degiliz, birazdan olacagz
ama... Diyelim,
x An ve y Am .
Simdi ya n m ya da m n. Durum x ve y acsndan simetrik oldugundan,
birinin digerinden fark yok, dolaysyla gon
ul rahatlgyla m n esitsizligini
varsayabiliriz. Boylece,
y Am An
olur. Demek ki hem x, hem de y saylar An k
umesindeler. Ama An ckarma
altnda kapal. Buradan x y An ckar. Ama simdi, An A oldugundan,
x y A ckar. Boylece A k
umesinin ckarma altnda kapal oldugunu
kantlams olduk.
Demek ki bir sonraki asamada A k
umesini alabiliriz. Bu k
ume An k
umelerinin hepsinden daha b
uy
uk ve ayrca 1i iceriyor ve de ckarma altnda kapal.
Kaldgmz yerden A0 yerine A ile devam edelim. Eger A k
umesi, 1i icermeyen ve ckarma altnda kapal olan maksimal bir k
umeyse, o zaman isimiz bitti,
istedigimizi bulduk. Oyle

degilse, o zaman, A y altk
ume olarak iceren (yani
A nn u
stk
umesi olan) ama A dan daha fazla eleman iceren ote yandan 1i
icermeyen ve gene ckarma altnda kapal bir k
ume var demektir. Bu k
umeye
A+1 diyelim. Eger A+1 k
umesi 1i icermeyen ve ckarma altnda kapal maksimal bir k
uk demektir... Degilse, A+1 in,
A+1 den daha b
uy
uk ve 1i icermeyen ve ckarma altnda kapal bir u
stk
umesi
var demektir. Bu k
umeye A+2 diyelim... Bunu boylece s
urd
ur
ur
uz... Eger
A A+1 A+2 . . . A+n . . .
zincirinin A+n halkalarndan hicbiri 1i icermeyen ve ckarma altnda kapal
maksimal bir k
ume degilse, bunlarn bilesimi ornegin, 1i icermeyen ve ckarma
altnda kapal ve yukardakilerin herbirinden daha b
uy
uk bir k
umedir. Boyle
bir k
umeye A2 adn verelim. Eger A2 k
umesi 1i icermeyen ve ckarma
altnda kapal maksimal bir k
uk demektir...
Degilse, islemi devam ettirebiliriz... Eger belli bir asamada, 1i icermeyen ve
ckarma altnda kapal maksimal bir altk
umeye rastlarsak o zaman cabalarmz
amacna ulasms demektir, duralm. Ama eger k
umeleri hep 1i icermeyecek ve
ckarma altnda kapal olacak bicimde b
uy
utebiliyorsak, bir adm ileri gidelim.
Hep ileri gidebilecegimizi biliyoruz.
A2 A2+1 A2+2 . . . A2+n . . .
Eger s
urekli basarszlga ugramssak, bir sonraki asamada bu k
umelerin
bilesimini iceren ama 1i icermeyen ve ckarma altnda kapal herhangi bir
k
ume alp buna A3 diyelim ve yolumuza devam edelim...
Bir zaman sonra istedigimiz k
umeye rastlayacak myz? Zor soru...

F. Zorn Onsav
364
oz
um: Yukardaki yontemi terkedelim, belli ki bir yere varamayacak.
Aradgmz k
umelerden birini ayan beyan yazacagm:
p herhangi bir asal say olsun.
M = {pa/b : a, b Z ve p, byi bolm
uyor}
olsun. M ckarma altnda kapaldr, bunu gormek kolay. Ayrca M , 1i de
icermez; cu
nk
u aksi takdirde, pnin byi bolmedigi a, b Z tamsaylar icin
1 = pa/b olur, buradan pa = b ve pnin byi bold
ugu
ckar ki bunun boyle
olmadgn biliyoruz... Demek ki 1
/ M.
Simdi M nin, Qn
un bu iki ozelligi olan maksimal bir altk
umesi oldugunu
kantlayalm. N , M den daha b
uy
uk ve ckarma altnda kapal herhangi bir
kesirli saylar k
umesi olsun. 1in N de oldugunu kantlayacagz ve boylece istedigimiz kantlanms olacak.
Once
ckarma altnda kapal k
umelerin cok bilinen ve kolay kantlanan bir
ozelligini verelim:
Onsav
F.1. Eger N ckarma altnda kapalysa ve bosk
ume degilse, o zaman
0 N ve N toplama altnda da kapaldr. Ayrca N N olur.
Kant: N = oldugundan, N de en az bir eleman vardr. a ve b, (birbirine
esit ya da degil) N nin herhangi iki eleman olsun. N ckarma altnda kapal
oldugundan,
0 = a a N,
a = 0 a N
ve
a + b = a (b) N
olur.
Sonu
c F.2. N ve M , Qn
un ckarma altnda kapal iki altk
umesi olsun. Eger
M N ve x N ise o zaman M + Zx N olur.

Simdi biraz once tanmladgmz,
M = {pa/b : a, b Z ve p, byi bolm
uyor}
k
umesinin, 1i icermeyen ve ckarma altnda kapal maksimal kesirli say k
umesi oldugunu kantlayalm.
Teorem F.3. Yukarda tanmlanan M k
umesi, 1i icermeyen ve ckarma altnda kapal bir maksimal kesirli say k
umesidir.
F.1. Problemler
365
Kant: N , M nin ckarma altnda kapal herhangi bir u

stk
umesi olsun. Diyelim, N de olan ama M de olmayan bir x kesirli says var. a ve b tamsaylar icin,
x = a/b yazalm. a ve bnin birbirine asal olduklarn varsayabiliriz. x, M de
olmadgndan, p, ay bolmez. Demek ki a ve p birbirine asallar. Dolaysyla
pu + av = 1 esitligini saglayan u ve v tamsaylar vardr [S]. Dolaysyla,
pu + vbx = pu + vb(a/b) = pu + va = 1.
Ama pu = pu/1 M ve vbx Zx. Dolaysyla,
1 = pu + vbx M + Zx N.
Boylece, M nin ozaltk
umesi oldugu ckarma altnda kapal her kesirli say
k
umesinin 1i icermek zorunda oldugunu kantladk. Demek ki M , 1i icermeyen
ve ckarma altnda kapal olan Qn
un bir maksimal altk
umesidir.
F.1.5
C
etin Bir Problem
Son olarak cetin bir problemi ele alacagz. Problemimiz bir onceki problemin
benzeri olacak. Yalnz bu sefer Qn
un degil Rnin altk
umeleriyle ugrasacagz.
Rnin ckarma altnda kapal ve 1i icermeyen maksimal bir altk
umesini bulmaya calsacagz. Yontemimizi biliyorsunuz, eger ckarma altnda kapal ve 1i
icermeyen bir k
ume maksimalsa, duralm; degilse o k
umeden bir b
uy
ugu
vardr.
Simdi o b
uy
uk k
umeden hareket edelim. Bunu boylece s
urd
urelim. Eger hicbir
zaman maksimal bir k
umeye rastlamazsak, o zaman
A0 A1 A2 A3 . . . An . . .
diye bir dizi elde ederiz. Bu dizideki k
umelerin her biri bir oncekinden daha
b
uy
ukt
ur. Her biri ckarma altnda kapaldr. Hicbirinde 1 yoktur. Simdi bu
k
umelerin bilesimini alalm. Bu bilesim de ckarma altnda kapaldr ve 1i
icermez. Simdi A0 la yaptgmz bu bilesimle yapalm. Ve bunu ckarma altnda
kapal ve 1i icermeyen maksimal bir k
umeye rastlayana dek s
urekli s
urd
urelim.
Bu yontemle, boyle bir k

umeye rastlama sansmz var m? [SI] ders notlarnda gord
uklerimiz boyle bir maksimal k
umeye rastlayacagmz konusunda
bize bir g
uvence veremez.
Peki, bir onceki problemdeki gibi, ckarma altnda kapal ve 1i icermeyen
maksimal bir k
umeyi - sanki gokten inmis gibi - okurlara sunabilir miyiz?
Sunamayz! Sadece biz degil kimse sunamaz.
Boyle bir k
umenin varlg bir sonraki bol
umde soz edecegimiz Zorn Onsa
v kullanlarak kantlanabilir. Zorn Onsavnn kant da Secim Aksiyomunu
gerektirir, Secim Aksiyomu olmadan yaplamaz.

F. Zorn Onsav
366
Secim Aksiyomunun yardmyla kantlayacagmz Zorn Onsav

sayesinde,
elle, aklla, emek vererek bulamayacagmz matematiksel nesnelerin varlgn
kantlayabilecegiz. Zorn Onsavn

(daha dogrusu Secim Aksiyomunu) matematikcilerin yardmna yetisen tanrsal bir el olarak alglayabilirsiniz: Secim
Aksiyomu sayesinde, olmasn cok arzuladgmz ama geleneksel yontemlerle
varlg kantlanamayan k
umeler var olacaklar.
F.2
F.2.1
Zorn Onsav
ve Birka
c Sonucu
Hazrlk
Okurun bir onceki altbol

um
u okudugunu ve orada ortaya konulan derin sorunu kavradgn varsayyoruz. O altbol
umde ele aldgmz ama pek basarl
olamadgmz kantlama yonteminden, yani bir k
umenin belli kosullara sahip maksimal bir altk
umesinin varlgn gosterme cabamzdan sozedecegiz bu
altbol
umde.
Gecen altbol
umde, son ornekte, ckarma altnda kapal olan ve 1i icermeyen gercel saylar k
umelerini ele almstk. Bu bol
um
un en azndan basnda
Rnin bu t
ur altk
umelerine yogunlasalm. Rnin bu t
ur altk
umelerini eleman
olarak iceren k
umeye Z adn verelim. Uzunca bir s
ure bu ornekle ugrasacagz.
Yukardaki sekilde Zyi cizdik. Altk

umeleri asagya, u
stk
umeleri yukarya yazdk, yani Znin elemanlarnn (altk
ume iliskisine gore asagdan yukarya dogru)
sralanmasna dikkat ettik: A B ise Ay alta Byi yukarya yazdk. Dolaysyla bosk
umeyi en alta koyduk. Bunun bir u
st
unde Znin tek sonlu sayda
eleman olan {0} k
umesi var. Daha yukarda 1 ve 1 dsndaki a saylarnn
katlarndan olusan aZ k
umeleri var. Resimde gostermedik ama bir u
st katta
2Z + Z gibi iki elemanla

uretilen ckarma altnda kapal ve 1i icermeyen
aZ + bZ k
umeleri var. (Soru: 2Z + 3Z k
umesi Zde midir?) Resimde bir de
Mp diye bir k
ume var, tanmna baklrsa 1i icermiyor ve ckarma altnda kapal, yani Zde. Velhasl, Rnin ckarma altnda kapal ve 1i icermeyen her
altk
umesi Znin bir eleman ve bu altk
umeler k
ucu
kten b
uy
uge dogru dizilmisler.
Z k
umesinin zincir
ozelli
gi ad verilen su ozelligi var:

F.2. Zorn Onsav
ve Birkac Sonucu
367
Eger T Z ise ve her X, Y T icin ya X Y ya da Y X ise, o zaman

T nin elemanlarnn bilesimi olan XT X k
umesi de Zdedir.
Bunun kant oldukca kolay. Eger XT X k

umesi 1i icerseydi, T nin bir X
eleman da 1i icermek zorunda olurdu ki, bu imkansz, cu
nk
u
X T Z.
Demek ki XT X k
umesi 1i iceremez. Simdi
umesinin ckarma
XT X k
altnda kapal oldugunu kantlayalm. x ve y, XT X k
umesinden iki eleman
olsun. O zaman, x X ve y Y iliskilerinin dogru oldugu X, Y T k
umeleri
vardr. T nin zincir ozelliginden dolay ya X Y ya da Y X olmal. x ve
y acsndan durum simetrik oldugundan, Y X iliskisini kabul etmede bir
mahsur yok. O zaman y Y X ve hem x hem de y, Xin birer eleman.
yandan, X
Ama Xckarma altnda kapal bir k
ume. Demek ki x y
X. Ote
elbette XT X k
umesinin bir altk
umesi. Sonuc: xy XT X ve X,T X
k
umesi ckarma altnda kapal.
Znin, her X, Y T icin ya X Y ya da Y X ozelligini saglayan T
altk
umelerine zincir diyelim. O zaman yukardaki ozellik soyle okunur:
Znin her zincirinin bilesimi gene Zdedir .
Gecen bol
umde, bu ozelligi, Znin saylabilir sonsuzlukta eleman olan zincir
leri icin kullanmstk. Birazdan yazacagmz Zorn Onsavnda
Znin saylabilir
ya da saylamaz
sonsuzluktaki
t
u
m
zincirlerini
ele
almamz
gerekecek.
Bu arada, XT X k
umesinin kimileyin T olarak yazldgn da anmsatalm. Bu tkz yazlm, simge saysnda hatr saylr bir indirim saglar.
Birazdan ifade edecegimiz Zorn Onsav

icin Znin her zincirinin bilesimi
ste o ozellik:
gene Zdedir ozelliginden daha zayf bir ozellik gerekir. I
T , Znin herhangi bir zinciriyse, Zde T nin her elemanndan b
uy
ukesit bir
eleman vardr.
Yukardaki ornekte, eger T Z bir zincirse, T , Zdedir ve T nin her elemanndan b

uy
ukesittir. (Eger A B ise Bnin Adan b
uy
uke
sit oldugunu

F. Zorn Onsav
368
soyl
uyoruz. Eger A B ise Bnin Adan b
uy
u
k oldugunu soyleyecegiz. Aslnda, asagdaki sekilden de gor
ulecegi u
zere, T , Zde bulunan ve T nin
her elemannndan daha b
uy
ukesit olan elemanlarn en k
ucu
gu
d
ur. Ama bu
ozelligin bir onemi olmayacak bizim icin.)
Birazdan tantacagmz Zorn Onsav,

eger Z yukardaki son italik kosulu saglyorsa, o zaman Znin en az bir maksimal elemannn oldugunu soyler.
Yani, Zorn Onsav,

Zu
zerine kosulan yukardaki italik kosul dogru oldugunda,
oyle bir M Z vardr ki, der, Znin hicbir eleman M den daha b
uy
uk olamaz,
en fazla M ye esit olabilir. Ama dikkat: Bu maksimal elemanlardan sonsuz
sayda olabilir (ki cogu zaman da oyledir).
F.2.2
Zorn Onsav
Artk Zorn Onsavn

anlayacak bilgi birikimine sahibiz:
ume olsun. Eger Z =

ise ve Znin her
Onsav
F.4. (Z, ) ksmi sral bir k
zincirinin bir u
stsnr varsa o zaman Znin maksimal bir eleman vardr.

F.2. Zorn Onsav
ve Birkac Sonucu
369
Dikkat ederseniz, Zorn Onsav,

gecen bol
umde yapmak isteyip de yapamadgmz herhangi bir zahmete girmeksizin yapyor. Bir t
ur sihirbazlk, ya da
Tanrnn eli diyebilirsiniz.
Zorn Onsavn
[N4]te Secim Aksiyomunu kullanarak kantlayacagz. Bu
rada Zorn Onsavn
kantlamadan kabul edip, onsav kullanan birkac basit
ama onemli ornek verecegiz.
olarak, Zorn Onsavn
Ilk
kullanarak, daha once bulmaya calsp bulamadgmz, bu bol
umde de konu mankeni olarak kullandgmz k
umenin varlgn kantlayalm:
Teorem F.5. Gercel saylar k
umesi Rnin ckarma altnda kapal ve 1i icermeyen maksimal bir altk
umesi vardr.
Kant: Zorn Onsavn

kullanacagz.
Z = {A R : A ckarma altnda kapal ve 1
/ A}
olsun. Zyi altk
umesi olmak iliskisiyle sralayalm. Simdi (Z, ) ksmi srala
masnn Zorn Onsavnn
kosullarn sagladgn gosterelim. {0} Z oldugundan Z
= . Simdi ikinci kosulun saglandgn kantlayalm. T
Z bir zincir
olsun.
T
,T
nin
her
elemannn
bir
u
stk
u
mesi
oldu
g
undan,
e
g
er
T Z ise,
T , T nin bir u
stsnr olur. Dolaysyla T Z onermesini kantlayalm.
Bunun icin iki sey kantlamalyz:
1. T ckarma altnda kapal olmal,
2. T , 1i icermemeli.
Birinciden baslayalm. x, y
T olsun. Bu iki eleman T nin elemanlarndan birindedir, ama ikisi birden ayn elemanda olmayabilir, en azndan
bundan hen
uz emin degiliz, birazdan olacagz ama... Diyelim, A, B T icin,
x A ve y B. Ama T bir zincir oldugundan,
ya A B ya da B A.

F. Zorn Onsav
370
Durum x ve y acsndan simetrik oldugundan, birinin digerinden fark yok,

dolaysyla gon
ul rahatlgyla A B iliskisini varsayabiliriz. Boylece,
xAB
olur. Demek ki hem x, hem de y, Bde.
Ama B ckarma altnda
kapal. Buradan
x
y B ckar. Ama simdi, B T oldugundan, x y T olur. Boylece
T k
umesinin ckarma altnda kapal oldugunu kantlams olduk.
Simdi, 1
/ T onermesini kantlayalm.
umesinin elemanlar T nin
T k
elemanlarnn elemanlardr; dolaysyla 1, T k
umesinde olsayd, 1, T k
umesinin bir elemannn
eleman
olurdu.
Ama
T
nin
hi
c
bir
eleman
1i
i
c
ermez.
Dolaysyla, 1 de
T k
umesinde olamaz.

Notlar
1. Zorn Onsavnda
Z = kosulunu kantlamak genel olarak kolaydr ama
gene de unutulmamas gerekir. Eger Z bosk
umeyse, Znin maksimal bir eleman barndrma sans yoktur!
2. Uygulamada cogu zaman Z bir k
umeler k
umesidir ve ksmi sralama da
tarafndan verilmistir. Bu arada, Z de bir ksmi sralama tanmlanmamssa
onsav uygulayamayacagnza dikkatinizi cekerim.
3. Uygulamada cogu zaman Znin bir T zincirinin en k
ucu
k u
stsnr bulunmaya calslr (daha kolaydr cu
nk
u) ama boyle bir zorunluluk yoktur tabii.
4. Zorn Onsavnn
var oldugunu soyledigi maksimal eleman gorebiliyorsanz, yani ack ack tanmn yazabiliyorsanz ya da diger t
um maksimal ele
manlardan ayrdedebiliyorsanz, o zaman Zorn Onsavn gereksiz yere kul
lanmssnz demektir, maksimal elemann varlgn Zorn Onsavn
kullanmadan da kantlayabilirdiniz.
Orne
gin, Zorn Onsav
yardmyla yukarda varlg kantlanan Rnin ckarma
altnda kapal ve 1i icermeyen maksimal bir altk
umesini ack ack yazamazs
nz. Zorn Onsav
dogruysa boyle maksimal bir altk
ume vardr ama birini bile
yandan ayn problemi Q icin sormus
iste budur diye gosteremezsiniz. Ote
ve Teorem F.3te ack ack bir coz
um
un
u bulmustuk. Demek ki Q icin Zorn
Onsav
gerekmiyor ama R icin gerekiyor. Ilgin
c...
5. Zorn Onsavn gerekmedikce kullanmamakta estetik ve matematiksel
yarar vardr. Orne

gin maksimal elemandan tek bir tane varsa, Zorn Onsavn
gereksiz yere kullanms olmalsnz. Ayn teoremi bu sefer Zorn Onsav

kullanmadan kantlamaya calsmalsnz.
6. Zorn Onsavnn
varsaymlarn saglayan Z k
umelerine talihsiz bir sekilde t
umevarmsal k
ume denir; [N3]de verdigimiz t
umevarmsal k
ume tanmyla karstrlmamal.
Zorn Onsav
uygulamas olarak bir baska ornek verelim.

F.2. Zorn Onsav
ve Birkac Sonucu
371
Eger iki r ve s gercel says arasndaki fark tamsayysa bu iki gercel sayya
birbirine denk diyelim ve bunu r s olarak gosterelim. Demek ki,
r s r s Z.
Orne
gin, , +1, +2, 3 saylar birbirine denktir. ye denk gercel saylar
belli bir n Z tamsays icin + n olarak yazlan saylardr.
Bu, daha genel olarak dogrudur, her r gercel says icin, rye denk gercel
saylar, belli bir n Z icin r + n olarak yazlan saylardr.
Simdi amacmz, oyle bir X R k

umesi bulmak ki, her r R icin, r x
denkliginin dogru oldugu bir ve bir tek x X olsun. Boyle bir X k
umesi
kolaylkla bulunabilir, ornegin X = [0, 1) yar ack aralg istedigimiz ozelligi
saglar.
Nitekim, eger bir r gercel says verilmisse, rye yeterince 1 ekleyerek ya da

rden yeterince 1 ckararak, [0, 1) aralgnda rye denk bir sayya ulasrz ve
[0, 1) aralgnda rye denk baska bir say da yoktur.
Su basit teoremi kantladk:
bir X R vardr ki, her r R icin r xin tamsay

Teorem F.6. Oyle
oldugu bir ve bir tek x X vardr. (X = [0, 1) alnabilir.)
Yukardaki basit teoremde Z yerine Q koyarsak teorem cok daha cetin bir
onermeye don
usu
r:
Teorem F.7. Oyle

bir X R vardr ki, her r R icin r x saysnn kesirli
bir say oldugu bir ve bir tek x X vardr.
Kant: R k
umesi u
zerine iliskisini,
r srsQ
olarak tanmlayalm. Daha onceki Z burada Q oldu. Ama bu sefer, [0, 1) aralg
gibi ack secik bir yant yok bu sorunun.
Oyle
bir X R k
umesi bulmak istiyoruz ki, her r R icin, r x
denkliginin dogru oldugu bir ve bir tek x X olsun.

F. Zorn Onsav
372
Boyle bir X k
umesi vardr. Hem de cok vardr. Ama biri bile elle bulunamaz,
illa Zorn Onsav

gerekiyor!
X k
umesinin varlgn hemen kantlayalm. Kantta (zorunlu olarak) Zorn
Onsavn
kullanacagz. (Aslnda ayn kant Secim Aksiyomu kullanlarak cok
daha basit bir bicimde yaplabilir ama verecegimiz kant Zorn Onsavnn
kullanldg kantlarn tipik ozelliklerini tasdgndan, kantmz onemsiyoruz.)
Z = {X R : Xin iki farkl eleman birbirine denk olamaz}
olsun. Yani X Z ise, Xin iki farkl elemannn fark Qde olamaz. Zyi
altk
ume olma iliskisiyle sralandralm. Bakalm Z, Zorn Onsavnn
kosullarn saglyor mu?
Bosk
ume ve tek elemanl her say k
umesi Z de oldugundan, Z bosk
ume
degildir. Goz
u ornege doymayan okur, {1, 2} k
umesinin de Zde oldugunu
kantlayabilir.
Simdi T Z bir zincir olsun. T nin Znin bir eleman oldugunu kantlayacagz. x ve y, T k
umesinden iki degisik say olsun. Bu iki eleman T
nin elemanlarndan birinin elemandr. Diyelim, A, B T icin, x A ve
y B. Ama T bir zincir oldugundan, ya A B ya da B A. Durum x ve y
acsndan simetrik oldugundan, birinin digerinden fark yok, dolaysyla gon
ul
rahatlgyla A B iliskisini varsayabiliriz. Boylece, x A B olur. Demek
ki hem x, hem de y, Bde. B, Zde oldugundan x ve y denk olamazlar.
Demek ki Z, Zorn Onsavnn

onkosullarn saglyor. Dolaysyla Zorn Onsavna gore Znin bir maksimal eleman olmal. Bu elemana X diyelim. Simdi
bu Xin diledigimiz X oldugunu kantlayacagz.
r R olsun. Diyelim rnin denk oldugu bir x X yok. O zaman r,
Xte olamaz. Simdi X1 = X {r} olsun. X1 , Xten daha b
uy
uk oldugundan,
X1 , Z k
umesinde olamaz. Ama biz gene de X1 in Zde oldugunu kantlama
basarsnda bulunacagz.
Eger X1 , Zde olmasayd, o zaman X1 de x y denkligini saglayan iki
farkl x ve y eleman olurdu.
X1 = X {r} ve X Z
oldugundan, hem x hem de y, Xte olamaz, demek ki ikisinden biri rye esit
olmal. Diyelim y = r. Ama o zaman da r x X olur, oysa biz boyle bir xin

F.2. Zorn Onsav
ve Birkac Sonucu
373
olmadgn varsaymstk. Bir celiski. Demek ki boyle bir r R yok. Dolaysyla

Rnin her eleman Xin bir elemanna denktir.
Eger Rnin bir eleman Xin iki elemanna denk olsayd, o zaman Xin o iki
eleman birbirine denk olurdu, dolaysyla X Z oldugundan, bu iki eleman
birbirine esit olurdu. Demek ki Rnin her eleman Xin bir ve bir tek elemanna
denktir. Kantmz bitmistir.
Kaynakca
[9]
[B]
[Ch1]
[Ch2]
[Co]
[D]
[FT]
[F]
[G]
[H]
[Hi]
[Kap]
[Ku]
[Ro]
[La]
[N1]
[N2]
[N3]
[N4]
[P]
[R]
[Sp]
[Su]
[Wa]
[Wi]
[Z]
M. Ashbacher, Finite Group Theory, Cambridge University Press, 1986.

Baumslag, Gilbert, Lecture Notes on Nilpotent Groups, AMS (Conference Board of the
Mathematical Sciences, Regional Conference Series in Mathematics) 1971.
Chernikov, S. N., Complete groups with ascending central series, Mat. Sb. 18 (1946) 397422
(Rusca).
Chernikov, S. N., On the theory of complete groups, Mat. Sb. 22 (1948) 319348, 455456.
Conrad, Keith, Consequences of Sylow Theorems, http://www.math.uconn.edu/kconrad/blurbs/grouptheory/sylowapp.pdf (son erisim: 27 Ekim 2013) ve daha genel olarak
http://www.math.uconn.edu/kconrad/blurbs/.
Dixmier, S., Exposants des quotients des suites centrales descendantes et ascendantes dun
groupe, C.R. Acad. Sci. Paris 258 (1964) 27512753.
Feit, W. ve Thompson, J. G., Solvability of groups of odd order, Pacific J. Math. 13 (1963)
7751029.
Fuchs, L., Abelian Groups, Publishing House of the Academy of Sciences 1958 ya da Pergamon Press 1960.
Grith, Phillip A., Infinite Abelian Group Theory, The University of Chicago Press 1970.
Hall, P., A contribution to the theory of groups of prime-power order, Proc. London Math.
Soc. (2) 36 (1933) 2962.
K. Hirsch, On infinite soluble groups II, Proc. London Math. Soc (2) 44 (1938) 336344.
Kaplansky, Irving, Infinite Abelian Groups, University of Michigan 1954.
Kurosh, A. G., Theory of Groups, AMS Chelsea Publishing House 1960, Ingilizceye
ceviren
K. A. Hirsch (iki cilt).
Rosenlicht, M., On a result of Baer, Proc. Amer. Math. Soc. 12 (1961) 984988.
Lang, Serge, Algebra, xxx.
Nesin, Ali, Sezgisel K
umeler Kuram, 3
unc
u basm, Nesin Yaynclk 2011.
Nesin, Ali, Sayma, Nesin Yaynclk 2013.
sas, Nesin Yaynclk tarafndan muhtemelen 2014te yaymlanacak.
Nesin, Ali, Saylarn In
Bkz. TUBA
ack ders notlar: http://www.acikders.org.tr/course/category.php?id=2.
Nesin, Ali, Aksiyomatik K
umeler Kuram, Nesin Yaynclk tarafndan yaymlanacak. Bkz.
TUBA
ack ders notlar: http://www.acikders.org.tr/course/category.php?id=2.
Passman, D., Permutation Groups, Mathematics Lecture Series, Benjamin, New York, 1968.
Reineke, J., Minimale Gruppen, Z. Math. Logik Grundl. Math. 21 (1975) 357379.
Spitznagel, E. L., Note on the Alternating Group, Amer. Math. Monthly 75 (1968), 68-69.
Suzuki, Michio, Group Theory I ve II, Springer-Verlag 1982 ve 1986. (Japonca orijinali
1977 ve 1978.)
Warfield, Robert B., Jr., Nilpotent Groups, Springer Verlag, Lecture Notes in Mathematics
513, 1976.
Wielandt, Helmut, Finite Permutation Groups, Academic Press 1964. Almancadan ceviren
R. Berkov.
Zassenhaus, H., The Theory of Groups, Chelsea, 1949.
376
KAYNAKC
A
Dizin
, 343
g, 61
1 + pk Z/pn Z, 172
<, 69
AA1 , 22
D(G), 222
G , 128, 137
G[n], 183
G[p ], 183
G(I) , 18
H G , 118
H g , 118
H x , 77
[G : H], 116
[H, K], 128
[a, b], 21
x,
132
iI Gi , 18
, 10
I G, 18
iI Gi , 18
dim A, 208
dimZ A, 208
, 24
,, 161
X, 96
X, Y , 96
X G , 127
x1 , . . . , xn , 96
X, 127
, 23, 69
I G, 18
o , 196
Alt 4, 85
Alt n, 46, 50, 98, 116, 125, 127, 184, 198, 250
alterne grup, 46, 250
altgrup, 16, 23, 69
aralarnda asal, 26
ardsk makas, 44
artan merkez seri, 265
Artin, Emil, 257
asal say, 26
asimetrik cizge, 307
Aut Gn , 151
Aut Z, 150
ayrk d
ong
u, 35
ayrsmak, 197
azalan merkez seri, 260
azalan t
urev serisi, 260
0, 9, 61
1, 20, 57, 72
B
ezout teoremi, 26
Baer, R., 267
ba
gmsz k
ume, 205
basit grup, 126
Baumslag, Gilbert, 349
bijeksiyon, 10
bileske, 10
birbiriyle de
gismek, 20
birim fonksiyon, 11
birinci t
urev, 128, 137
birlesme
ozelli
gi, 9, 10, 12
boskelime, 130
boyut, 208
b
olmek, 24
b
ol
u, 24
b
ol
um grubu, 125
b
ol
um k
umesi, 113
b
ol
un
ur, 72
b
ol
un
ur abel gruplar, 229236
b
ol
un
ur altgrup, 222
b
ol
un
ur grup, 72, 134, 138, 148, 179, 222
Burnside, 253
Burnside esitli
gi, 253
burulmal elemanlar, 134
burulmal eleman, 62, 169
burulmal grup, 62, 136, 148
burulmasz, 62
burulmasz grup, 136
abel grubu, 10, 13, 137

ad, 144, 258
Cauchy Teoremi, 65, 165

cebir, 6
, 116
n
, 125
lim, 325
Z/nZ halkas, 141

Zp , 138, 179, 187
aG , 21
ab , 21
ng, 61
377
378
CG (C), 21
CG (c), 20
cisim, 6
Core, 127, 166, 246
cekirdek, 160
cekirdek (etkinin), 245
cifte
oteleme, 112
C
in Kalan Teoremi, 169
c
oz
ul
ur grup, 262
c
oz
ul
ur gruplar, 262264
c
oz
ul
url
uk radikali, 264
c
oz
ul
url
uk snf, 263
, 15
D(G), 222
D2n , 86
D8 , 82
da
glma, 143
deg g, 62
de
gismeli grup, 10, 13
derece, 134
derece (Sym nde), 41, 42
derece (cizgede), 86
derece (elemann), 62, 114
devirli grup, 97
dihedral grup, 82, 86
direkt limit, 325, 331
direkt sistem, 322
direkt toplam, 18, 184
do
gal g
omme, 143
do
gal izd
usu
m fonksiyonlar, 17, 18
do
gal izd
usu
m fonksiyonu, 73
do
gal taban, 205
do
gal u
retecler, 98
do
grusal ba
gmllk, 233
do
grusal ba
gmsz k
ume, 205, 233
do
grusal kombinasyonu, 204
d
ond
ur
u, 19, 288
d
ong
u, 34, 35
d
ong
usel grup, 97, 136, 137, 169, 187
d
ong
usel gruplar, 187
d
ort boyutlu k
up, 89
e, 20, 57
ebob, 26
ekok, 29
eksponent, 62
en b
uy
uk ortak b
oleni, 25
en k
ucu
k ortak kat, 29
End, 149
End Q, 150
End Zp , 228
End Z Z, 150
End A, 151
endomorfi, 149
esk
ume, 105
eslenik, 21, 118
eslenik altgrup, 77
eslenik elemanlar, 51
DIZIN
esleniklik snf, 21, 51, 118, 249
eslesme, 10
esyap d
on
usu
m
u, 143
etkimek, 241
etkisiz eleman, 9, 10, 13
Euler fonksiyonu, 142
Euler, L., 142
Euler-Fermat Teoremi, 142
exp fonksiyonu, 150
F (G), 274
f 1 , 41
Feit-Thompson teoremi, 283
Fermatnn K
ucu
k Teoremi, 142
Fitting altgrubu, 274
FixX G, 251
FixX g, 253
G , 128
G(I) , 18
G-k
ume, 241
G-y
or
unge, 243, 247
G1 . . . Gn , 18
G1 . . . Gn , 18
Galois, Evariste, 262
gecisli grup etkisi, 247
Gi , 128
G[n], 183
Gn , 17
G-normal, 124
gof, 10
g
obek, 127, 246
g
omme, 161
g
om
ulmek, 161
G[p ], 183
grup, 6
grup etkisi, 241
grup homomorfisi, 143
Gx , 246
GY , 247
G{Y } , 247
H K, 343
halka, 5, 142, 151
Hall, P., 128, 261
Heisenberg p-grubu, 270
hic tane, 258
Hirsch, 275
[H, K], 128
H-K-
otelemesi, 118
Hom(G, H), 143
Hom(G,
( H
1 H)2 ), 144
Hom G, i Hi , 145
homomorfi, 143
homomorfik imge, 146
homomorfizma, 143
homoteti, 19
Hom(Q, Z), 148
Hom(Z, H), 147
DIZIN
Hom(Z/nZ, H), 147
Hom(Z/nZ, Z), 147
Hom(Z/nZ, Z/mZ), 148
Hopf grubu, 347
isaret homomorfisi, 251
ic otomorfi, 152
IdX , 11
iinci merkez, 265
ikili islem, 12
indeks, 116
indirgenemez, 25
Inn, 152, 169
Inng , 144, 152, 169
isaret, 46, 251
islem, 12
izd
usu
m fonksiyonu, 17, 18, 73, 116, 132, 144
izometri, 287
izomorfi, 149
kaide, 18, 40
kalntsal sonlu grup, 347
karakteristik altgruplar, 153
kartezyen carpm, 16, 17
kelime, 129
Ker, 160
Ker(G, X), 245
kstlanms carpm, 18
kom
utat
or, 21, 255, 258, 259, 266
kom
utat
or grubu, 255
Korkmaz, Asl Can, 3
Kronecker sembol
u, 99
Kronecker delta sembol
u, 202
kuvvet (elemann), 57
k
up
un simetrileri, 8689
Lagrange teoremi, 113
Levi, F.W., 347
lim Xi , 331
makas, 43
maksimal altgrup, 74, 77, 179
maksimal p-altgrup, 76, 164, 277
Malcev, I.A., 347
matematiksel yap, 19
Matsuyama, H., 253
merkez, 73, 125, 137, 253
merkez altgrup, 73
merkez eleman, 73
merkezlemek, 20
merkezleyici, 20, 21, 73, 118, 137
mertebe, 62
minimal altgrup, 74
mod, 24
mod
uler saylar, 6
mod
ul, 6
mod
ulo, 20, 24
n eleman tarafndan u
retilmek, 98
379
ninci dereceden c
oz
ul
ur grup, 263
ninci dereceden sfrkuvvetli grup, 267
n-b
ol
un
ur, 72
n-sfrkuvvetli, 267
NG (X), 73
Nielsen, J., 349
nilpotent grup, 267
noktasal carpm, 17
noktasal sabitleyicisi, 247
normal altgrup, 123, 124
normalize etmek, 124, 163
normalleme kosulu, 271
normalleyici, 73, 118, 119, 124, 175
n-sfrkuvvetli grup, 267
obeb, 26
otomorfi, 19, 149
uuzun, Halime, 3, 303
Omr
oteleme, 19, 105
oteleme (geometrik), 287
ozaltgrup, 23, 69
ozdeslestirme, 315
ozdeslestirme fonksiyonlar, 325
ozdeslik fonksiyonu, 11
P,
n155
i=1 Gi , 18
p-grup (Sym nde), 115
p-altgrup, 76, 163
p-b
ol
un
ur, 77
p-b
ol
un
ur grup, 72
p-b
ol
un
ur, 138, 271, 273
p-eleman, 64, 163, 169, 271
p-group, 253
p-grup, 76, 119, 175
p-sel say, 229
p2 elemanl gruplar, 119
p3 elemanl gruplar, 269
parcalans says, 54
p-b
ol
unebilir, 165
p-eleman, 64
perm
utasyon, 10, 33
perm
utasyonun tersi, 41
Philip Hall esitli
gi, 21
-say,
72
I G, 17
piramitin simetrileri, 8386
Pr
ufer p-grubu, 138, 179, 187, 189, 224229, 319,
332
Q, 5, 15, 74, 77, 171, 179, 228, 356359
Q (altgruplar), 227
Q , 10, 15
Q/Z, 138
Q>0 , 15, 155
R, 5, 15
R , 9
R , 15
380
R , 910
R , 72
R>0 , 10, 15, 72
Reineke, J., 251
rotasyon, 288
sa
gdan etkisiz eleman, 13
sabitleyici, 246
sadk etki, 245
saf altgrup, 236
sa
gdan standart etki, 244
Schreier temsilcileri k
umesi, 339
Schur, I., 266
Schur, Issai, 257
serbest abel grubu, 205
serbest abel gruplar, 201
serbest fakt
or, 343
serbest grup, 129
serbest t
umleyen, 343
serbestce u
retilmis grup, 215
serbestce u
retmek, 205
Seyfi T
urkelli, 287
sg, 46, 251
sfrkuvvet derecesi, 267
sfrkuvvetli grup, 267275
snf, 105
snflandrmak, 74
simetri, 79, 82
simetrik fark, 15
simetrik grup, 33
Sn , 33
sol
otelemeler k
umesi, 112
sol temsilci k
umesi, 107
soldan etkisiz eleman, 13
son dilim, 339
sonlu eksponantl grup, 217
sonlu eksponent, 62, 183
sonsuz derece, 62
standart etki, 244
Supp, 18
S
uer, Ergin, 3
S
uer, Ersin, 3
Sylow p-altgruplar, 277
Sylow teoremleri, 277
Sylow, Peter Ludwig Mejdell, 277
Sym nnin Sylow p-altgruplar, 280
Sym X, 1011, 33
Sym n, 11, 33
S
ahin, C
i
gdem, 3
T (G), 136
taban, 205
temel makas, 43
temsilciler, 107
ters eleman, 14
ters fonksiyon, 11
tersinir elemanlar, 170
Tolgay, Bet
ul, 3
toplamsal grup, 61
DIZIN
Tor G, 134, 236
transfer, 257
transpozisyon, 43
triskadan altgrup, 69
triskadan etki, 243
T
urkelli, Seyfi, 3
t
umevarmsal limit, 325
t
umevarmsal, 364
t
umleyen, 197
t
urev, 128, 259
t
urev altgrubu, 137
T
urkelli, Seyfi, 287
Ulm de
gismezleri, 236
uyumlu, 143
u
c altgrup
onsav, 128, 261
u
retec, 43, 44, 96
u
retec k
umesi, 96, 103, 204
u
retec says, 101, 221
u
retilmek, 98, 127
valp , 155
vekt
or uzay, 6
Wilson teoremi, 280
x0 , 57
X g , 73
xn , 57
yan carpm, 18
yank
ume, 105
yansma, 80
yarcarpm, 196
yerel c
oz
ul
ur, 264
yerel sonlu, 273
yerel sonlu grup, 264, 271
y
or
unge, 243, 247
yutan eleman, 141
Z, 5, 9, 15, 2331
Z (altgruplar), 23
Z-ba
gmsz k
ume, 205
Z/nZ, 6, 140
(Z/pn Z) , 172
Z/pn Z, 135, 136, 142
Z/pZ, 6, 135, 156
Zg, 66
Zi , 265
Zi (G), 265
zincir, 352
zincir
ozelli
gi, 360
Zp (altgruplar), 226
Zn , 100
Z/nZ, 141
Zorn Onsav,
359, 362
Zorn
onsav, 362
Zp , 332
Zp , 138, 179, 187
Z Z, 151
(Z/nZ) , 142

Cebir I Temel Grup Teorisi

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Cebir I Temel Grup Teorisi

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Ali Nesin

Okura Not: Hen

Nesin Yaynclk Ltd. Sti.

Temel Grup Teorisi

2.3 Zde Asallk, Indirgenemezlik

3 Simetrik Grup Sym n

3.4 Sym nnin Urete

4 Elemanlarn Kuvvetleri ve Dereceleri

8.1 Altgruplarn Otelemeleri . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 105

12.1 Iki Grubun Kartezyen C

13.1.6 Evrensel Ozellik

13.2 Sonlu Sayda Uretecli Abel Gruplar (1) . . . . . .

13.4 Sonlu Sayda Urete

14.1 Tanm ve Ornekler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 245

Seminer Konular ve Ekler

A.1.1 Rnin Izometrileri

A.1.2 R nin Izometrileri . . . . . . . . .

C Hemen Hemen Her Sonlu C

D Direkt ve Ters Limit

D.3 Direkt Limitin Evrensel Ozelli

E Serbest Gruplar Uzerine

E.1 Altgruplarn Uretecleri . . . .

F.2 Zorn Onsav ve Birkac Sonucu . . .

F.2.2 Zorn Onsav

dikkatli bir okuma yapmak gerekecektir. Ornek

on dakika zaman gecirip neyin kantlandgn anlayn. Ornek

Kitabn sonuna, ogrencilerin birbirlerine seminer olarak sunabilecekleri,

kitabn sonuna kadar da Zorn Onsav

takip edemem. Onceden

geometriyle anlaslr. Oklid

geometriyi anlamaya yeterli degildir. Oklid geometrisinden otesini anlamak

pek anlaml olduklar soylenemez. Orne

c ornekle grup kavramna giris yapalm. Matematiksel tanm daha sonra

Etkisiz eleman gene var: 1; yani her x R icin

ozellik, etkisiz elemann varl

slem. Bir grubun olusmas icin her seyden once bir k

Bir grubun olusmas icin bir k

G1. Birlesme Ozelli

1.2. Grup Tanm

carpmlarnn hepsi esittir; dolaysyla bu carpmlar

G3. Elemanlarn Tersi. Bir grupta, grubun her x eleman icin

Madem ki bir grupta, verilmis bir x icin, xy = y x = e esitligini saglayan

1.2. Grup Tanm

Ve elbette a x = b x ise a = b olur, kant ayndr. Ama dikkat x a = b x

ozelliklerini saglayan bir : G G G ikili isleminden olusur.

1.2. Grup Tanm

Bu grup genelde Fonk(I, G) olarak de

olsun. f I Gi icin f (i)

1.2. Grup Tanm

1.12. Her grup matematiksel bir yap

{f : R R : limx3 f (x) = 0},

1.14. Biraz da geometriden grup

(a,b) (c,d) = (a+c,b+d)

olur, (0,0) etkisiz elemandr ve

olur, 0 etkisiz elemandr ve

olur. Bu arada 2 = 0 = Id esitli

Bundan boyle, (Z, +) ve (Sym X, ) orneklerinde oldugu gibi somut bir

1.16. Q[ 2] = {a+b 2 : a, b Q} olsun. Q[ 2] k

1.2. Grup Tanm

1.25. Her x, y G ve her n do

1.27. a G icin a : G G fonksiyonu her x G icin a (x) = ax form

Bir n tamsays icin

Eger A = {0} ise, n = 0 alalm; teorem saglanr. Bundan boyle Ann

Simdi A nZ icindeligini kantlayalm. Once