Lineer Cebir

Prof.Dr.aban EREN
Yasar niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi
Blm 1 1.1. Lineer Eitliklerin Tanm 1.2. Lineer Eitlikler Sistemi 1.3. Matrisler

Lineer Cebir - Konular

Blm 1 : Lineer Eitlikler Blm 2 : Lineer Sistemlerin Matris Kullanlarak zm Blm 3 : Determinantlar Blm 4 : Matris ve Determinantlara likin Dier zellikler

Lineer Cebir - Konular

Blm 5 : Vektrler Blm 6 : Lineer Denklem Sistemlerinin zm ve Rank Kavram Blm 7 : Eigen Deerleri ve Eigen Vektrleri

Blm 1 - Lineer Eitlikler

1.1. Lineer Eitliklerin Tanm x1, x2, ..., xnin n deikeni tanmladn varsayalm. Eer n deikenden oluan bir eitlik, a1x1 + a2x2 +...+ anxn = b eklinde ifade edilebiliyorsa bu eitlik lineer (dorusal) bir eitlik olarak tanmlanmaktadr. Eitlikte a1, a2, ..., an ve b sabitleri ifade etmektedir.

Blm 1 - Lineer Eitlikler

Bir lineer eitlikte, tm deikenler birinci dereceden olmaldr. Deikenler birbirinin arpm veya blm eklinde ifade edilemezler. Eer bir eitlik lineer (dorusal) deilse, dorusal olmayan eitlik olarak adlandrlr. Blmlerimizde bundan sonra lineer ve dorusal ifadeleri ayn anlamda kullanlacaktr.

Blm 1 - Lineer Eitlikler

rnek: 1.1. x, y ve znin deiken olduu varsaylarak aadaki eitliklerin lineer (dorusal) olup olmadn belirleyiniz. a) x y + z = 5 Dorusal, nk x, y ve z birinci dereceden. Sabitler a1=1, a2= -1, a3=1 ve b=5tir.

Blm 1 - Lineer Eitlikler

rnek: 1.1.(devam) b) x + y z2 = 4 Dorusal deil, nk z2 birinci dereceden deil. c) x +

z2 = 7

2 Dorusal deil, nk z nin deeri z>0 iin z, z<0 iin zdir.

Blm 1 - Lineer Eitlikler

rnek: 1.1.(devam) d) 3x + 5y 2z = 0 Dorusal, tm deikenler birinci dereceden ve a1 = 3, a2 = 5, a3 = -2 ve b = 0dr. e) x + yz + z = 5 Dorusal deil, deiken yz arpm eklinde olmamaldr.

Blm 1 - Lineer Eitlikler

rnek: 1.1.(devam) f) x/y + y z = Dorusal deil, deiken x / y eklinde ifade edilmemeli.

Blm 1 - Lineer Eitlikler

1.2. Lineer Eitlikler Sistemi 1.2.1. Lineer Eitlikler Sisteminin Tanm n deikenli iki veya daha fazla lineer eitlikten oluan bir sonlu kmeye lineer eitlikler sistemi denir. Lineer denklem (eitlikler) sistemimizde x1 = s1, x2 = s2, x3 = s3,...,xn = sn konulduunda bu deerler tm eitlikleri salyorsa, s1, s2, ..., sne sistemin bir zmdr denir.

10

Blm 1 - Lineer Eitlikler

rnein, 4x1 x2 + 3x3 = -1 3x1 + x2 + 9x3 = -4 dorusal sistemi gibi. x 1 = s 1, x 2 = s 2, x 3 = s 3 gibi deerler her iki eitlii de salyorsa, s1, s2, s3 kmesi ele alnan lineer eitlikler sisteminin bir zmdr. Bu rnek iin x1 = 1, x2 = 2 ve x3 = -1 her iki eitlikte de yerine konduunda eitlikleri saladndan bir zm kmesini olutururlar.

11

Blm 1 - Lineer Eitlikler

Bir veya birden fazla zm mevcut olan sisteme (dorusal eitlikler sistemi) Consistent denir. Eer sistemin bir zm mevcut deil ise sistem inconsistent denir.

12

Blm 1 - Lineer Eitlikler

Dorusal eitlikler sisteminin zmnde ortaya kacak durumlar daha iyi grebilmek iin iki bilinmeyenli (x, y), a 1x + b 1y = c 1 (l1 dorusu) a 2x + b 2y = c 2 (l2 dorusu) iki dorusal eitlik sistemini gz nne alalm. Burada a1, a2, b1, b2, c1 ve c2 sabitlerdir. Her iki eitlikte de x ve y deikenlerinin katsaylar birlikte sfr deildir.

13

Blm 1 - Lineer Eitlikler

Eitliklerin herbiri xy dzleminde bir doru ile ifade edilmektedir. Sistemin zm, her iki eitlii de salayan bir deer ifti (x, y) olduundan, zm iki dorunun ortak bir noktasna kar gelmektedir. ki bilinmeyenli iki dorusal eitlikten oluan dorusal sistemimizin zmne ilikin durum ortaya kmaktadr.

14

Blm 1 - Lineer Eitlikler

a) l1 ve l2 dorular tek bir noktada kesiir (ekil-1.1.). Bu durumda tek bir zm mevcuttur. Sistem consistent denir.

15

Blm 1 - Lineer Eitlikler

b) l1 ve l2 dorular st ste akmtr (ekil-1.2). Bu durumda sonsuz sayda ortak nokta bulunmaktadr, dolaysyla sonsuz sayda zm mevcuttur. Bu bir consistent sistem olup baml sistem olarak bilinir.

16

Blm 1 - Lineer Eitlikler

c) l1 ve l2 paralel dorulardr. Bu durumda herhangi bir ortak nokta bulunmamakta, dolays ile sistemin zm mevcut deildir. Sistem Inconsistent denir.

17

Blm 1 - Lineer Eitlikler

Biz sadece iki deikenli iki dorusal eitlikten oluan bir dorusal eitlikler sistemini gz nne aldk. Genelde m eitlik ve n bilinmeyenden oluan sistemler gz nne alnacaktr. Bu sistemlerin ya sadece bir zm, ya sonsuz sayda zm veya hibir zm mevcut olmayabilir.

18

Blm 1 - Lineer Eitlikler

m dorusal eitlik ve n bilinmeyenden oluan bir dorusal eitlikler sistemi (Lineer sistem)

a11x1 + a12x2 + ... + a1nxn = b1 a21x1 + a22x2 + ... + a2nxn = b2 : : : : : : : : am1x1+ am2x2 + ... + amnxn = bm
eklinde yazlabilir.

19

Blm 1 - Lineer Eitlikler

Burada x1, x2, ..., xn bilinmeyenleri, alar ve bler sabitleri belirtmektedir. Bir lineer eitlikler sisteminin zmnn elde edilmesinde kullanlan temel yaklam verilen sistemin ayn zm kmesine sahip fakat zlmesi daha kolay yeni bir sistem ile deitirilmesidir.

20

Blm 1 - Lineer Eitlikler

Yeni sistem genel olarak aada belirtilen ilemlerin bilinmeyenleri sistematik bir ekilde elimine edecek ekilde uygulanmasyla elde edilir. Bu ilemler, 1. Bir eitlik sfrdan farkl bir sabit ile arplr. 2. ki eitlik yer deitirir. 3. Bir sabit ile arplan eitlik dier eitlie eklenir. eklindedir.

21

Blm 1 - Lineer Eitlikler

Yukarda verilen genel lineer denklem sisteminde her bir eitlik satr olarak ifade edilmektedir. Dolaysyla yukarda verilen ilemler 1. Bir sra sfrdan farkl bir sabit ile arplr. 2. ki sra yer deitirir. 3. Bir sabit ile arplan sra dier bir sraya eklenir. eklinde ifade edilir. Bu ilemler elementer sra ilemleri olarak bilinir.

22

Blm 1 - Lineer Eitlikler

rnek: 1.2. Eliminasyon yntemi yardmyla x - 2y + 3z = 4 2x + y + z = 3 5y - 7z = -11 lineer denklem sisteminin zmn elde ediniz.

23

Blm 1 - Lineer Eitlikler

Sistemin zmn elde etmek iin aadaki admlar uyguladmz varsayalm. 1. kinci sraya birinci srann -2 ile arpmn ekleyiniz. x - 2y + 3z 5y - 5z 5y - 7z = 4 = -5 = -11

24

Blm 1 - Lineer Eitlikler

2. kinci ve nc sralarn yerlerini deitiriniz. x - 2y + 3z = 4 5y - 7z = -11 5y - 5z = -5

25

Blm 1 - Lineer Eitlikler

3. kinci sray -1 ile arpp nc sraya ekleyiniz. x - 2y + 3z = 4 5y - 7z = -11 2z = 6

26

Blm 1 - Lineer Eitlikler

4. nc sray ile arpnz. x - 2y + 3z = 4 5y - 7z = -11 z = 3

27

Blm 1 - Lineer Eitlikler

5. z = 3 deerini birinci ve ikinci eitliklerde yerine koyunuz. x - 2y + 9 = 4 veya x - 2y = -5 veya x - 2y = -5 5y -21= -11 5y = 10 y=2 Buradan x - 4 = -5 x = -1 elde edilir. Dolaysyla verilen lineer denklem sisteminin zm kmesi (-1, 2, 3)tr.

28

Blm 1 - Lineer Eitlikler

Daha nce ifade edildii gibi elementer satr dnmleri yardmyla verilen lineer denklem sistemi her aamada zm daha kolay olan ve ayn zm kmesine sahip yeni bir denklem sistemine dntrlm olur. rnein 1., 2., 3. ve 4. aamalardaki lineer denklem sistemleri ayn zm kmelerine sahip denk sistemlerdir.

29

Blm 1 - Lineer Eitlikler

1.3. Matrisler 1.3.1. Matris Tanm m satr ve n stundan oluan

30

tablosuna matris ad verilir.

Blm 1 - Lineer Eitlikler

Matristeki her bir sayya eleman denir. Yukardaki matriste mn tane eleman vardr. Matrisin yatay bir doru boyunca sralanan elemanlarna sra elemanlar, dikey bir doru boyunca sralanan elemanlarna stun elemanlar denir. Yukardaki matris m sra ve n stundan olumaktadr.

31

Blm 1 - Lineer Eitlikler

Matristeki bir elemann yerini belirlemede iki indis kullanlr. Bunlardan biri elemann hangi satrda, dieri de hangi stunda olduunu belirtir. rnein aij eleman, elemann iinci sra ve jinci stunda olduunu belirtir. Benzer ekilde a23 eleman ikinci satr ve nc stundadr.

32

Blm 1 - Lineer Eitlikler

Matris genelde [aij] eklinde ifade edilir. m satr ve n stundan oluan bir matrise mn matris denir. Eer matrisin satr ve stun saylar birbirine eit ise, rnein m=n ise, matrise kare matris ad verilir.

33

Blm 1 - Lineer Eitlikler

rnein, yandaki matriste satr ve stun saylar m = n = 3 olduundan bu bir kare matrisidir. a11 = 1, a22 = 4, a33 = -3 elemanlarna matrisin asal kegeni denir.

34

Blm 1 - Lineer Eitlikler

Satr matris: Bir satrdan oluan matrise satr matris denir. rnein A = [1, 7, -2, 3] satr matristir. Bir satr ve drt stundan olumutur. 14 matristir.

35

Blm 1 - Lineer Eitlikler

Stun matris: Bir stundan oluan bir matrise stun matris denir. rnein matrisi stun matristir. satr ve bir stundan olumutur. 31 matristir.

36

Blm 1 - Lineer Eitlikler

rnek: 1.3. Aadaki matrisleri boyutlarna gre snflaynz.

A, 23 matristir, 2 satr ve 3 stundan olumutur.

B, 22 kare matristir, satr veya stun says 2dir.

37

Blm 1 - Lineer Eitlikler

C, 31 matristir. 3 satr ve 1 stundan olumutur. Bir stun matris veya bir vektrdr.

D, 13 matristir. 1 satr ve 3 stundan oluan bir satr matristir.

E, 11 kare matristir. Tek elemanl matris olarak da bilinir.

38

Blm 1 - Lineer Eitlikler

1.3.2. ki Matrisin Eitlii

A ve B gibi iki matrisin boyutlar, yani satr ve stun saylar ve elemanlar benzer ise; iki matris eittir (A = B) denir.

39

Blm 1 - Lineer Eitlikler

rnek: 1.4.

matrislerinin boyutlar (A, 22 ve B, 22) ve karlkl elemanlar eit olduundan iki matris eittir denir.

40

Blm 1 - Lineer Eitlikler

rnek: 1.5.

Burada A 22 ve B 23 matrisler olduundan, boyutlar birbirine eit olmadndan ABdir.

41

Blm 1 - Lineer Eitlikler

rnek: 1.6.

A ve Bnin boyutlar ayn olmasna karn, elemanlar farkl deerler olduundan ABdir.

42

Blm 1 - Lineer Eitlikler

ki Matrisin Toplam: A ve B boyutlar ayn olan iki matris olsun. A+B toplam, matrislerin karlkl elemanlarnn toplam olarak oluan bir matristir ve C=A+B eklinde ifade edilir.

43

Blm 1 - Lineer Eitlikler

rnek: 1.7.

dr. Grld gibi A 33 ve B 33 boyutlu matrisler olup karlkl elemanlar toplanm ve ayn boyutlu bir C 33 matrisinin ayn pozisyondaki elemanlarn oluturmutur.

44

Blm 1 - Lineer Eitlikler

rnek: 1.8.

A 22, B 23 matrislerdir. Boyutlar farkl olduundan A+B toplam mmkn deildir. ki matrisin birbirinden karlmas iin toplama zelliklerinin olmas gerekir. Gerekte iki matrisin birbirinden karlmas demek, bu matrislerden birinin (-1) ile arplp dieriyle toplanmas demektir.

45

Blm 1 - Lineer Eitlikler

ki matrisin birbirinden karlmasnda da matrislerin karlkl elemanlar karlr.

46

Blm 1 - Lineer Eitlikler

rnek: 1.9.

ise C = A B

elde edilir.

47

Blm 1 - Lineer Eitlikler

1.3.3. Matrisin bir say (skalar) ile arpm

matrisini gz nne alalm. A matrisinin k ile belirtilen bir say (skalar) ile arpm olan kA matrisi, Ann her elemannn Ak ile arplmasyla elde edilir.

48

Blm 1 - Lineer Eitlikler

rnek: 1.10.

arpmn elde ediniz.

49

Blm 1 - Lineer Eitlikler

rnek: 1.11.

arpmn elde ediniz.

50

Blm 1 - Lineer Eitlikler

1.3.4 Matris toplamnn ve skala arpmnn zellikleri
A, B ve C mn boyutlu matrisler a ve b reel saylar ise, aadaki ifadeler geerlidir.
a) b) c) d) e) f)

A+B=B+A (A + B) + C = A + (B + C) a(A + B) = aA + aB (a + b) A = aA + bA a(bA) = (ab)A Eer m0n tm elemanlar sfr olan mn boyutlu bir matris ise A + 0 = 0 + Adr.

51

Blm 1 - Lineer Eitlikler

1.3.5 ki Matrisin arpm

Eer A = [aij] mn ve B=[bij] np boyutlu matrisler ise A ve Bnin arpm AB = C = [cij] mp boyutlu bir matristir. Burada arpmn gerekleebilmesi iin A matrisinin stun says (n) ile B matrisinin satr says (n)nn ayn olmas gerekir. rnein A matrisi 43 ve B matrisi 35 boyutlu matrisler ise AB mmkndr ve AB = C matrisi 45 boyutlu bir matristir.

52

Blm 1 - Lineer Eitlikler

Eer A matrisi 43 ve B matrisi 25 boyutlu ise A matrisinin stun says (n=3) ile B matrisinin satr says (n=2) ayn olmadndan matrislerin arpm ilemi gereklemez. A=[aij] ve B=[bij] matrislerinin arpm sonucunda (AB) oluan C=[cij] matrisinin elemanlar,

eitlii yardmyla elde edilir.

53

Blm 1 - Lineer Eitlikler

arpm ileminin nasl gerekletiini anlayabilmek iin ilgili matris arpmn ekildeki gibi yazarsak A matrisinin iinci sra elemanlar ile B matrisinin jinci stun elemanlarnn arpmlarnn toplam bize C matrisinin cijinci elemann verecektir. C matrisinin dier elemanlar da benzer ekilde A matrisinin ilgili satr elemanlar ile B matrisinin ilgili stun elemanlarnn arpmnn toplam eklinde elde edilir.

54

Blm 1 - Lineer Eitlikler

55

Blm 1 - Lineer Eitlikler

rnek: 1.13.

matrisleri verilmi olsun. A 23 ve B 34 matris olduundan AB = C arpm mmkndr. C matrisinin boyutu 24tr.

56

Blm 1 - Lineer Eitlikler

arpm sonucunda elde edilen C matrisinin elemanlarn elde etmek iin, A matrisinin 1. sras ile B matrisinin 1. stun elemanlar arpmnn toplam bize C matrisinin c11 elemann verir.

57

Blm 1 - Lineer Eitlikler

Bu durum aada gsterilmitir. rnein c11 eleman, c11 = (1 4) + (2 0) + (4 2) = 12 eklinde elde edilir. c12 elemann elde etmek iin A matrisinin 1.sra elemanlar ile B matrisinin 2.stun elemanlarnn arpmlarnn toplam gerekir.

58

Blm 1 - Lineer Eitlikler

Bu durum

matris arpm gznne alndnda c12 = (1 1) + (2 (-1)) + (4 7) = 27 olarak elde edilir.

59

Blm 1 - Lineer Eitlikler

Benzer ekilde C matrisinin ikinci satr elemanlarn elde etmek iin A matrisinin 2.sra elemanlar srasyla B matrisinin 1.stun, 2.stun ve dier stun elemanlar ile ayr ayr arplarak toplamlarnn elde edilmesi ile bulunur. rnein c23 eleman elde etmek iin A matrisinin 2.satr ile B matrisinin 3.stun elemanlar arpmnn toplam elde edilir.

60

Blm 1 - Lineer Eitlikler

c23 = (2 4) + (6 3) + (0 5) = 26 Tm satr stun elemanlar arpm toplam gerekletiinde AB arpm sonucu

61

olarak elde edilir.

Blm 1 - Lineer Eitlikler

1.3.6. Matris arpmnn zellikleri A, B ve C matrislerinin boyutlarnn arpma ilemlerinin gerekleecei ekilde olduu varsaylmaktadr. a) A (BC) = (AB)C b) A (B + C) = AB + AC

c) (A + B) C = AC + BC
d) a (AB) = (aA)B = A(aB)

62

Blm 1 - Lineer Eitlikler

1.3.7. zel Matrisler Sfr Matris: Tm elemanlar sfr olan matristir. Eer ele alnan sfr matris mn boyutlu ise m0n eklinde yazlmaldr. Transpoze Matris: Bir matrisin transpozesini elde etmek iin matrisin satr ve stunlar yer deitirir. Eer matrisimiz A ise transpozesi ATdir.

63

Blm 1 - Lineer Eitlikler

rnek: 1.16.

matrisinin transpozesini elde ediniz.

64

Blm 1 - Lineer Eitlikler

Grld gibi A matrisinin 1.sra elemanlar AT matrisinin 1.stun elemanlar, A matrisinin 2.sra elemanlar AT matrisinin 2.stun elemanlar olarak yer deitirmitir. Kare Matris: Satrlarnn says stunlarnn saysna eit olan matrise kare matris denir.

65

Blm 1 - Lineer Eitlikler

rnek: 1.17.

matrisinin satr ve stun saylar m=n=3 olduundan bir kare matristir.

66

Blm 1 - Lineer Eitlikler

Asal Kegen:

kare matrisini gznne alalm. Burada a11, a22, a33,..., ann elemanlarna asal kegen elemanlar denir.

67

Blm 1 - Lineer Eitlikler

rnek: 1.18.

kare matrisinde a11 = 1, a22 = 5 ve a33 = 9 elemanlar asal kegen elemanlardr.

68

Blm 1 - Lineer Eitlikler

Kegen Matris: Asal kegen dnda kalan elemanlar sfr olan kare matrise kegen matris denir. rnek: 1.19. kare matrisinin asal kegen dnda kalan elemanlar sfr olduundan kegen matristir.

69

Blm 1 - Lineer Eitlikler

Skalar Matris: Asal kegen elemanlar birbirine eit olan kegen matrise skalar matris denir. rnek: 1.20. kegen matrisinin asal kegen elemanlar an = 3, a22 = 3, a33 = 3 ayn deere (3) eit olduundan skalar matristir.

70

Blm 1 - Lineer Eitlikler

Birim Matris: Kegen bir matriste asal kegen elemanlar 1e eitse bu matrise birim matris denir. Eer matris nn boyutlu ile bu In ile gsterilir. rnek: 1.21. matrisi bir birim matris olup I3 olarak gsterilir.

71

Blm 1 - Lineer Eitlikler

Kegenli Matris: Bir kare matrisin asal kegeni ve ona bitiik kegenlerdeki elemanlar hari dier elemanlar sfr ise bu matrise Kegenli Matris (tridiogonal) ad verilir. Bu kegenlerin baz elemanlar (tm deil), sfr deeri olabilir. rnek: 1.22. matrisi kegenli bir matristir.

72

Blm 1 - Lineer Eitlikler

st gen Matris: Bir kare matrisin asal kegeninin altnda kalan tm elemanlar sfr ise bu matrise st gen matris denir. rnek: 1.23. matrisi, asal kegenin altnda kalan elemanlar sfr olduundan st gen matristir.

73

Blm 1 - Lineer Eitlikler

Alt gen Matris: Bir kare matrisin asal kegeninin stnde kalan tm elemanlar sfr ise bu matrise alt gen matris denir. rnek: 1.24. matrisi,asal kegen stnde kalan elemanlar sfr olduundan alt gen matristir.

74

Blm 1 - Lineer Eitlikler

Simetrik Matris: Bir kare matriste AT=A ise matris simetrik matristir denir. rnek: 1.25. matrisinin transpozesi alndnda elde edilir. AT=A olduundan A matrisi simetrik matristir denir. rneklerden de grld gibi asal kegene gre simetrik elemanlar birbirine eittir.

75