ELDAR ZZOV

DFA
XX SRN VVLLRND ERMN-AZRBAYCANLI
MNAQSNN LKN TARX RTLR V SBBLR

BAKI-2009

Eldar zizov
DFA: XX srin vvllrind ermni-azrbaycanl mnaqisinin ilkin
tarixi rtlri v sbblri, Bak - 2009. 360 sh.
Eldar ziz olu zizovun bu kitabnda ermni millti tkilatlarnn
terroru faliyytin cavab olaraq Azrbaycanda ilk milli tkilat Difai
(Mdafi) Partiyasnn yaradlmas v faliyyti tarixi tdqiq edilir. n mxtlif
mnblrdn clb edilmi zngin faktiki materialn thlili v mumildirilmsi
sasnda bu mvzunu ideoloji ehkamlardan v milli-subyektiv baxlardan asl
olmadan iqlandrmaa chd edilmidir. srd Difainin faliyyti ermniazrbaycanl ziddiyytlrinin yaranmasnn ilkin tarixi rtlri v sbblri fonunda
nzrdn keirilir. ar Rusiyasnn XVIII srin birinci rbndn balayaraq Cnubi
Qafqaza hrbi-siyasi ekspansiyas bu ziddiyytlrin sasn qoymudur. Hmin
siyastin hyata kemsind ermni amilin mperiyann regionda sosial daya v
mslman dvltlri olan Trkiy v rana qar mbarizd xristian forpostu rolu
ayrlrd. Mhz bu siyast nticsind XX srin vvlind ermni-azrbaycanl
ziddiyytlri kulminasiya nqtsin ataraq, aq qanl qardurmaya evrilmidir.
Azrbaycanl halinin ermni terrorundan qorunmasnda Difai partiyasnn
rolunun obyektiv v saslandrlm kild iqlandrlmas zrurti masir dvrd
bu aradrmann hmiyytini v aktualln rtlndirir.

1202000000
036-09

2009

Eldar zizov, 2009

MNDRCAT
GR
XX srin vvlind ermni-azrbaycanl mnaqisinin ilkin tarixi rtlri v
sbblri
1905-1906-c illrin ermni-azrbaycanl mnaqisi "Difai" partiyasnn
yaranmasnn sas sbbi kimi
"Difai" partiyasnn yaranmas
"Qaraba Birlik Mclisi": tkilati strukturu v proqram
1906-1908-ci illrd "Qaraba Birlik Mclisi" - "Difai"nin faliyyti
Ntic
lavlr
stifad edilmi dbiyyatn siyahs

GR
Son 20 ild xalqmzn hyatnda szn hqiqi mnasnda epoxal
hmiyyt ksb edn hadislr ba vermidir. Bu illrd biz n gzlnilmz, n
sensasiyal hadislr burulanna clb edildik. Kommunist imperiyas squt etdi,
vaxtil hr ey qadir olan Sov.KP tarix shnsindn hmilik silindi, SSR
mkannda yeni mstqil, suveren dvltlr yarand, btn dyrlr mnasibt
kkndn dyidi. Bu illr rzind insanlarn urunda da ox byk irlilyi
olmudu. SSR dalandan sonra postsovet mkannda yaranm yeni dvltlrin
xalqlar z tarixini yenidn drk etmy ehtiyac duyurdular.
Azrbaycan tarixi il bal problemlr oxcildlik monoqrafiyalarn
shiflrind, oxsayl mqallrd z ksini tapmdr. Buna baxmayaraq,
lkmizin kemii il bal bir sra msllr v sujetlr hl d znn obyektiv
v trafl iqlandrlmasn gzlyir. 70 il mddtind SSR xalqlar arasnda
vvllr ba vermi hr hans mnaqilrin htta adnn kilmsin bel, szn
hqiqi mnasnda, tabu qoyulmudu. "Bizim mumi evimizd" hr eyin he d
istniln sviyyd olmamas bard fikir yarada bilck btn mqamlar elmi
dbiyyatdan v dvri nrlrin shiflrindn syl xarlrd. Bununla bel,
hmin qeyri-salam vziyyt, sni kild gizldiln problemlr st-st ylaraq,
ntic etibaril, tarixn bel hallarda olduu kimi, sonradan oxsayl flaktlr v
itkilr sbb oldu. Bunun nticsind XX srin 80-ci illrinin ikinci yarsnda
SSR-d milltlraras ziddiyytlrin gclnmsi il laqdar ba vermi facili
hadislr xalqlar dostluunun sarslmaz olmas bard miflri tamamil alt-st etdi.
Xobxtlikdn, bu gn Azrbaycan tarix elmi baqa raitd faliyyt
gstrir: tarixilrimizin indiki nslinin taleyin mstqil Azrbaycan
Respublikasnn, mummilli lider Heydr liyev trfindn sas qoyulmu
prinsiplr saysind uurla inkiaf edn dvltin rifah namin yaamaq v ilmk
kimi byk v rfli bir vzif dmdr. Bu szlr, Azrbaycann ial edilmi
razilrinin ermni tcavzkarlarndan azad edilmsin ynlmi hcum
diplomatiyas siyastin, dvltiliyin daha da mhkmlndirilmsin, ordunun
inkiaf etdirilmsin, lknin iqtisadi potensialnn artrlmasna da aiddir. Hazrda
Prezident lham liyevin uurla hyata keirdiyi siyast lkmiz n masir
dvrn arlarna n real cavabdr. Tarixi faktlar yrnmk v mvafiq
nticlr xarmaqla bir sra problemlri baqa cr hll etmk olard. Lakin tssf
ki, 1988-ci ildn 1993-cu il qdr real idaretm strukturlarnn mvcud olmasna
baxmayaraq, xalqmz v onun torpaqlar nvbti df tcavz, terror v soyqrm
siyastinin qurban oldu. Azrbaycann geosiyasi hmiyyti tarix boyu
fvqldvltlrin maraqlarnn toqqumasna sbb olmudur. fsuslar olsun ki,
he d hmi dvltimizin banda bu rqabtdn Azrbaycann xeyrin istifad
ed bilck Heydr liyev kimi liderlr olmamdr. lkmizin tarixi is ox vaxt
mrkkb mqamlardan kemi v n dhtlisi, Azrbaycan xalqna qar

soyqrm, bir qayda olaraq, z tariximiz qar "soyqrm" il mayit

olunmudur. gr 1993-cu ilin yaynda Heydr liyev hakimiyyt qaytmasayd,
bu gn Azrbaycann taleyinin nec olacan masirlrimizin oxu tsvvrlrin
bel gtirmir.
ndi biz z kemiimizi yenidn qazanrq. Kemii mlum olmayan
xalqn glcyi yoxdur. Biz kemid yol verdiyimiz shvlri bir daha
tkrarlamamaq n tarixin ibrt drslrini dn-dn yrnmli, onun bzn
facili, ac v qanl shiflrini yenidn vrqlmliyik ki, glcyimiz n zruri
drs alaq. Ermnistanla Azrbaycan arasnda bu gn d davam edn mnaqinin
mnblrini hr df thlil etdikd, 1905-1906-c illrin hadislri diqqti clb edir.
Bir sra mnblrd hmin hadislri "ermni-tatar qrn" adlandrrlar. Bu
hadislr Azrbaycan xalqnn tarixind qanl, saalmaz yara kimi qalmdr.
Hmin dvrd xalqmz blk d ilk df ermni milltiliyi, ermni terroru il
bilavasit zldi. O vaxt ermni dvltinin sasna evril bilck xalis ermni
anklavlar yaratmaq mqsdil azrbaycanllar z tarixi torpaqlarndan zorla
qovmaq plan real cizgilr ksb etmi v hyata keirilmy balanmd. Mhz
hmin illrd danaklar Cnubi Qafqazda zlrinin ekspansionist planlarnn
hyata keirilmsi n sas vasit olan gcl v oxaxli tkilat yaradrlar.
1905-1906-c illrin qanl ermni-azrbaycanl mnaqisi mvzusu
Azrbaycan tarixnaslnda artq "qadaan olunmu" v arzuolunmaz mvzu
deyil. Lakin o illrin hadislri bugnk Azrbaycan tarixnaslnda
iqlandrlarkn, ox vaxt el tsvvr yaradlr ki, guya hmin hadislrd
azrbaycanllar yalnz kmksiz qurbanlar rolunda x etmi, onlarn ermni
terroruna qar mtkkil mqavimt gstrmk imkan olmamdr. Buna gr d
mn, ixtisasca tarixi olan bir xs kimi, dyirmi masann tapr il xalqmzn
tarixinin qsdn unutdurulmu shiflrindn birini - ermni terroruna cavab olaraq
Azrbaycanda yaradlm "Difai" (Mdafi) partiyasnn faliyytini n mxtlif
mnblrdn toplanm faktiki mlumatlarn thlili v mumildirilmsi sasnda
ideoloji domalardan v subyektiv millti baxlardan tmizlyib yenidn
iqlandrmaa chd gstrmim. "Difai" partiyasnn yaranmas tarixini v onun
faliyytini obyektiv v kifayt qdr saslandrlm kild iqlandrmaqla
mvcud boluqlar doldurmaq, sl tarixi reall yenidn drk etmk zrurti bu
tdqiqatn hmiyytini v aktualln rtlndirir.
Azrbaycan sovet tarixnaslnda mhz 1905-1906-c illrin ermniazrbaycanl mnaqisin hsr edilmi fundamental aradrmalar tapmaq mmkn
deyil. 70 il mddtind SSR xalqlarnn milli tarixinin yrnilmsin yuxardan
myyn ediln yanama "qaydalar" sovet tarixnaslnda 1905-1906-c illr
hadislrinin v bu hadislrd milli partiyalarn v tkilatlarn mvqelrinin
reprezentasiyasna ox gcl tsir gstrmidir. XX srin vvllrind Rusiya
mperiyasnn milli ucqarlarnda ba vermi hadislr ideoloji diktat v senzur
raitind yalnz 1905-1907-ci illrin Birinci Rus nqilab prizmasndan thlil

edilmidir. Bu baxmdan, milltlraras mnasibtlrl bal sujetlrin

mzakirsind v reprezentasiyasnda sas diqqt arizmin "parala v hkm et"
siyastinin mahiyytin ynlirdi. Sovet tarixilri XX srin vvlind ermniazrbaycanl mnaqisinin sas sbbi kimi mhz Mrkzin imperiya siyastini
gstrirdilr. Tarixi hadislri tsvir edrkn, hkmn vurulanrd ki, bu, iki
"qarda" xalqn "qarda qrn" olmudur.
mumiyytl, hmin aradrmalarda bu hadislr bard veriln ox czi
mlumatlar 1905-1907-ci illrd Rusiyada inqilabi proseslr, bu prosesd
boleviklrin yeri v rolu kontekstind tqdim edilirdi. Hadislrin bu cr
interpretasiyas, bir trfdn, hamlqla qbul edilmi, sovet tarixnaslnn
dnmdn v dqiq riayt etdiyi siyasi v ideoloji konyunkturla myyn edilirdi.
Bu halda mnaqinin sbblrini hrtrfli thlil edib z xarmaa chd
gstrilmmidir, nki SSR razisind yaayan xalqlar arasnda drin
ziddiyytlrin mvcud olmas bard n czi eyhamlar bel, rsmi ideologiya
baxmndan qeyri-mqbul hesab edilirdi. Digr trfdn, sovet rhbrliyinin
"daltli" milli siyasti mqabilind arizmin milli siyastinin imperiya
mahiyytini ifa etmk zrurti zndn, bel qbul etdirilmidi ki, ba vermi
mnaqilrin sas sbbi mtlqiyytin qzdrc v thriki siyasti idi. Rsmi
versiyada deyilirdi: "nqilabi hrkatn geni vst almasndan tvi dm ar
hkmti fhl v kndlilrin sinfi urunu ktldirmk, onlar inqilabi
mbarizdn yayndrmaq n Azrbaycan v ermni burjuaziyas il birlrk,
milltlri mnaqilr thrik etmy balamd" 1 . Bellikl, hmin dvrd
mnaqi trflrinin hr ikisind xalqn xeyrin x edn mxtlif cryanlar v
partiyalar millti elan edilir v amansz tnqid mruz qalrd.
Sovet dvrnd siyasi partiyalarn v tkilatlarn tarixi il laqdar
mvzulara ox diqqt yetirilmirdi. Bu vziyyt onunla laqdar idi ki, sovet
tarixnaslnda Rusiya mperiyasnn siyasi partiyalarnn faliyyti iki tezis
sasnda rh olunurdu: a) tarixi yrnilmy layiq olan yegan partiya Sov.KPdir; b) btn baqa partiyalar is hm zlrinin proqram-taktiki mqsdlrin, hm
d Rusiyann tarixind oynadqlar rola gr mrtce partiyalardr. Tdqiqatlar da
mhz bu tezisi tsdiq etmli idi. Siyasi partiyalarn tarixin aid dbiyyatn sas
hisssi boleviklrin qeyri-proletar partiyalara qar mbarizsin hsr edilmidi.
Aradrmalarn sas mzmunu ondan ibart idi ki, qeyri-proletar partiyalar lap
vvldn qsurlu v bacarqszdrlar, bu is onlar labd olaraq iflasa aparb
xardr, lenini bolevizm ideyalar is zhmtkelrin btn amallarn tcssm
etdirn, buna gr d uur qazanaca vvlcdn myyn olunmu ideyalarn
tntnsi idi. Nticd Azrbaycan tarixnaslnda Azrbaycann yeni v n yeni
tarixinin btn siyasi hadislri 1991-ci il qdr sovet cmiyytinin "rhbr
v istiqamtlndirici qvvsi" kimi qlm veriln vahid Sovet ttifaq Kommunist
1

. 3- , .2. , 1960, . 555.

Partiyasnn trkib hisssi olan Azrbaycan Kommunist Partiyasnn yaranmas v

faliyyti fonunda nzrdn keirilmidir. Tarix elminin ideolojildirilmsi,
onun birpartiyal diktata tabe edilmsi son nticd elmi tdqiqatlarda
siyasi partiyalarn tsnifat stereotipinin yaranmasna gtirib xarmdr. Bu
tsnifata gr, bolevik drgsin daxil olmayan btn partiyalar "qeyriproletar", "burjua" partiyalar adlandrlrd. Nticd Azrbaycann btn millti
v millti-demokratik tkilatlar, o cmldn Azrbaycan Xalq Cmhuriyyti
dvrnd faliyyt gstrmi siyasi partiyalar da "ksinqilab", "millti"
partiyalar elan edilmi, onlarn mumiyytl "xalq dmnlrindn" ibart olmas
tsvvr yaradlmd. Htta XX srin vvlind faliyytd olmu milli
partiyalarn qsa xarakteristikas veriln ilrd d hmin partiyalarn Azrbaycann
siyasi tarixind rolunun obyektiv qiymtlndirildiyini dey bilmrik. "Difai",
"Mdafi", "Msavat" v baqa milli partiya v tkilatlarn faliyyti Azrbaycan
xalq ktllrini hqiqi siyasi mbarizdn yayndrmaq, milli ayr-sekiliyi
qzdrmaq, panislamizm ideyalarn yaymaq mqsdi gdn burjua-millti
hrkatlarn tzahr hesab edilirdi. Mlliflr 1905-1906-c illrin qanl
hadislrind hm "Danakstyun" partiyasn, hm d onun tcavzn
mqavimt gstrn Azrbaycan milli partiyalarn eyni drcd
gnahlandrrdlar 2 . Bellikl, azrbaycanllarn milli mnlik urunun oyanmas
prosesi, milli partiyalar yaratmaq hrkat burjua milltiliyi kimi, Azrbaycan
xalqnn hqiqi arzular v amallarna he bir aidiyyti olmayan mhdud sinfi
mnafelrin tzahrnn nticsi kimi qiymtlndirilirdi. Bu qbildn olan
aradrmalarda qiymtli faktiki materiallar olduuna baxmayaraq, onlarda sovet
ideoloji mqamlarn stnlk tkil etmsi bu tdqiqatlarn elmi dyrini
azaltmaya bilmzdi. Bununla bel, o dvrd Milli partiyalar haqqnda arxiv
materiallarndan istifad olunmasnda mvcud olan mhdudiyytlr bu
aradrmalarn mlliflrini dlillr saslanmayan nticlr gtirib xartmd.
"Difai" partiyasnn tarixinin yrnilmsin ilk df 1905-ci il inqilabnn
20 illiyi mnasibtil . hmdovun yazd, lakin sovet dvrnd drc edilmmi
monoqrafiyada chd gstrilmidir. Mllif bu id ar arxivlrinin drc olunmu
v olunmam zngin materiallarndan, rsmi hesabatlardan, mxtlif dvri
nrlrdn istifad etmkl, ar Rusiyasnn imali Azrbaycanda mstmlkilik
siyastinin bir sra aspektlrini iqlandrm, milli siyasi partiyalarn v
tkilatlarn, o cmldn "Difai" partiyasnn yaranmas il bal bzi msllri
aqlamdr. Mllif bu qnat glmidir ki, "Difai" ermnilrin "Danaksutyun"
partiyasnn bir nv prototipi olmu, siyasi mbariznin taktika v metodlarn
btnlkl danaklardan xz etmidir. . hmdovun fikrinc, frq yalnz bundan
ibart idi ki, "Danaksutyun" Avropa proletariatn adrmaq mqsdil z
. 1905-1907 . . , 1955; .
- . 2- . .2, , 1966;
Mustafayev Q. XX srin vvllrind Azrbaycanda islam ideologiya v onun tnqidi. Bak, 1973.
2

faliyytind sosializmi ld bayraq etmi, "Difai"nin proqramnn sasn is rit

prinsiplri tkil etmidir3. Burada birmnal kild dey bilrik ki, mllifin fikri
il razlamaq tindir: mlum olduu kimi, "Danaksutyun" lap vvldn yeni
razilr iddiasnda olan, terror metodu semi, z etnosunun mstsnaln byan
edn bir partiya kimi yaranmdr. "Difai" is bu hrktlr cavab olaraq,
antiterror tkilat kimi yaradlmdr. Bu mqamlar partiyann adndan da, onun
faliyyt proqramnn mzmunundan da grunur. "Difai" partiyasna o dvrn n
yksk thsilli, Avropann n yax universitetlrini bitirmi adamlar rhbrlik
edirdi. Onlar sonralar Qafqazda ilk sivil trk dvlti yaratma qarlarna mqsd
kimi qoymudular. "Difai"nin proqramnn ayr-ayr mqamlar mslman halinin
sas ktlsini bu partiyaya clb etmk nzrd tuturdu. "Danaksutyun" dvrd
hm ermni ziyallar arasnda, hm d geni xalq ktllri arasnda rbt hissi
douran sosializm arlarndan hvsl istifad edirdi. Lakin slind onlar bu
sosialist anturajndan zlrinin mhdud millti mqsdlrin atmaq n istifad
edirdilr. lkd mumi inqilabi yksli raitind "Danaksutyun" mvafiq
mtrqqi inqilabi arlar irli srmsydi, uur qazanmaa mid bsly
bilmzdi. Bu fikri tsdiqlmk n "Danaksutyun" partiyasnn 1907-ci ild
qbul etdiyi minimum proqrama mracit etmk kifaytdir. Hmin proqramda
deyilir: "Danaksutyun" "inqilabi v sosialist partiya olmaqla, ermni zhmtke
ktllrinin iqtisadi, siyasi v milli maraqlarn mdafi etmyi, monarxiyan xalq
hakimiyyti il, kapitalizmi is mk altlrinin v istehsal vasitlrinin
sosialistldirilmsi il vz etmyi nzrd tutur". Bundan lav, szgedn
proqramda hm fhllr, hm kndlilr, hm d ziyallar n mxtlif hquq v
azadlqlara dair bolluca vdlr vard"4. Baqa cr ola da bilmzdi: danaklar z
proqramnda btn bu mtrqqi prinsip v mddalar tsbit etmdn ermni
halisinin xeyli hisssini z sralarna he vaxt clb ed bilmz, clb etdiklrini d
saxlaya bilmzdilr. Lakin btn bu demokratik vdlr "Danaksutyun"un parad
fasadndan baqa bir ey deyildi, hmin fasadn arxasnda is ermnilrin milli
mstsnal bard iddialar, qonu xalqlara nifrt hisslri, bu xalqlarn razilri
hesabna varlanmaq chdlri gizlnirdi.
. hmdovun hmin sri yalnz 1991-ci ild Azrbaycan
Respublikasnn mstqilliyi brpa edilndn sonra iq z grmds, XX srin
30-cu illrind Bak hrinin 132 -li orta mktbinin tarix mllimi A.
Aalarov trfndn yazlm, "Difai" partiyasnn tarixin hsr edilmi baqa bir i
is hl d nr edilmmidir. Buna gr d hmin tdqiqat zrind daha trafl
dayanma zruri hesab edirm. Azrbaycan Respublikas Siyasi Partiyalar v
ctimai Hrkatlar Arxivinin fondlarnda saxlanlan bu sr iki mnb sasnda
yazlmdr: Azrbaycan Xalq Cmhuriyytinin Xarici lr Nazirliyi yannda
ruslarn ucqarlarda siyastin dair materiallarn toplanmas zr Xsusi
3
4

. 1905 . , 2002, . 290.

( ). , 1990, . 27 29.

Komissiyann arxiv fondu v 1905-ci ild senator Kuzminski trfindn Bak

hrind v Bak quberniyasnda aparlm tfti haqqnda hesabat. Mllif z d
etiraf edir ki, tdqiqatn mnblr bazas bu cr mhdud olduuna gr, orada
"Difai" partiyas haqqnda mlumatlar fraqmentar olmas il frqlnir. Mslnin
sthi iqlandrlmas mllifn "Difai" partiyasnn yaranmasnn ilkin rtlrini
obyektiv aradrmasna, partiyann daxili tkilini v onun faliyytinin xarakterini
daha trafl iqlandrmasna imkan vermmidir. A. Aalarov partiyann yaranma
sbblrini, onun mqsdlrini v Azrbaycan xalqnn milli hrkat tarixind
rolunu aqlayaraq yazr: "Trklr arasnda kapitalizmin inkiaf etmsi v snaye
burjuaziyasnn yaranmas vvllr d mvcud olan daha gcl ermni burjuaziyas
il iqtisadi rqabti kskinldirmy bilmzdi. Bu iki xalqn bir-biri il
dmnilik edn burjua siniflri, elc d arizmin Zaqafqaziyadak siyasti 19051906-c illrd milli zmind toqqumalara gtirib xard. Bu hadislr trk burjua
mhitind bu diyarn baqa xalqlarna qar birlmk ideyalarnn inkiaf
etmsin ciddi tkan verdi". Mllifin fikrinc, Azrbaycanda milltilik
ideyalarnn inkiaf burjuaziyann yaranmas il laqdardr, kapitalist
mnasibtlrinin inkiaf nticsind is bada iri mlkiyytilr olmaqla milli
hrkat yarand. Mllif bel hesab edir ki, "Difai" partiyas "ermnilrl yeni milli
toqqumalar ba vercyi tqdird trk burjuaziyasnn z mlkiyytin v ticart
dvriyysin gr tvi v qorxu keirmsi" nticsind yaranmdr v
burjuaziya "z mlakn ld saxlamaq v ticart-snaye maraqlar il laqdar
olaraq azadlq hrkatna balq edirdi". Bellikl, mllif "Difai" partiyasnn
yaranmas
sbblrini aqlayarkn tarixi hadislrin
iqlandrlmasnda
marksizm ideologiyas rivsindn knara xa bilmmi v bu problem sinfi
mvqedn yanamdr. Mllifn fikrinc, "Difai" z sosial trkibin gr
xrda burjua
partiyas, "trk ziyallarnn liberal-demokratik hval-ruhiyyli
hisssi trfindn tviq ediln v iri kapitalla bir qdr bal olan millti partiya"
olmudur. Aalarov "Difai"ni szn hqiqi mnasnda partiya hesab etmirdi, nki
"onun dqiq siyasi proqram, qti taktikas, aydn partiya xtti yox idi". Bundan
baqa "mvcud olduu ox qsa dvrd partiya hl tkilatlanma dvrn keirir,
sasn trklrin milli hyatnn n md
hadislrin mnasibt bildirirdi".
Mllif partiyann z faliyytin xitam vermsinin sbblri haqqnda shbt
aaraq qeyd edir ki, "1905-ci il inqilabndan sonra Rusiyada balanm irtica"
nticsind geni miqyas alm repressiyalarla yana, "partiyann halidn
ald gcl tyclr, hali arasnda myusluq v mqavimt sbb olmu", bu is
partiyann faliyytin xitam verilmsind az rol oynamamdr5.

. ,
():
. 456, . 10, . 109, -39.
5

Azrbaycan sovet tarixnaslnda mxsusi olaraq "Difai" partiyasnn

tarixin hsr edilmi v drc olunmu yegan sr V. A. Lernerin mqalsi idi. Bu
mqal sovet ideologiyasnn gcl tsiri altnda yazlmdr6.
1905-1906-c illrd azrbaycanllarla ermnilr arasnda qanl
toqqumalar "Difai" partiyasnn yaradlmasnda hlledici rol oynamdr. Ona gr
d bu id hmin hadislrin sbblrin toxunmamaq olmaz. Bu gn tarix elmind
vvllr "sarslmaz xalqlar dostluuna xll gtirmk chdlri il laqdar
ittihamlara thrik ed bilck msllr smimi yanamaq mmkndur. Vaxtil
ba vermi hadislrin oxu vvlki tarix drsliklrind v monoqrafiyalarda
birtrfli tsvir edildiyindn tamam baqa kild qarya xr. vaxtlar ermniazrbaycanl mnaqilri bard yalnz tri, nec deyrlr, szaras shbt
amaq olard.
1905-1906-c illrin hadislrinin tarixin dair tam v mumildirici
mnblrdn biri (arxiv materiallarndan lav) Azrbaycann grkmli yazs
Mmmd Sid Ordubadinin sndlr sasnda yazd kitab hesab edilmlidir. Bu
kitab 1911-ci ild ap edilmi, lakin sonralar, sovet hakimiyyti dvrnd tkrar
nr olunmam, onun ad he yerd kilmmidir, htta bel bir kitabn mvcud
olmas faktn da unutdurmaa alrdlar. Bu da tccbl deyil, nki hmin
kitabda toplanm faktlar son drc hiddtlndirici olmaqla, sosializmin tbli
etdiyi Cnubi Qafqaz xalqlarnn "srlr boyu dost olmas" bard konsepsiyaya
sla uyun glmirdi. Ermni milltilrinin tqsiri zndn Azrbaycan xalqnn
bana gtirilmi flaktlr haqqnda qrzsiz, szn tam mnasnda sndlr
saslanan hekayt oxucunu sarsdrd. Bu kitab yalnz 1991-ci ild tkrar nr
edilmi v geni oxucu auditoriyasnn srncamna verilmidir.
M. S. Ordubadinin hmin hadislrdn drhal sonra yazlm kitabnn
sasn oxsayl ahid ifadlri v 245 mxbir mktubu tkil edir. Yaz
hadislri qrzsiz mvqedn rhin alaraq mnaqinin hr iki trfinin
tqdim etdiyi materiallardan bhrlnmidir. Msln, Ordubadi 1905-ci ild
Yelizavetpolda ba vermi qanl hadislr haqqnda lkbr by Rfibyov
trfindn ona gndrilmi materiallardan istifad etmidir. O, ermni jurnalisti,
Yelizavetpoldak qanl hadislrd azrbaycanllar sas tqsirkar hesab edn .
libyovun yazlarna da mnasibt bildirmidir 7 . 1905-1906-c illrin facili
hadislrinin canl ahidi olmu Ordubadi milltlraras mnaqilr v qan
tklmsin gtirib xarm sbblr bard z mlahizlrini rh edir: 1)
"Danaksutyun" partiyasnn ttbiq etdiyi despotik idaretm slubu Qafqazda bir
sra qanl hadislr sbb olmudur; 2) mnaqilr dvrnd hkmt

. . -
"". . . T.XXXV. 1. 1979, . 92-96.
7
Ordubadi M. S. Qanl illr. Bak, 1991, s. 89; .
. http: //www.armenianhouse.org/;
6

mmurlarnn tam acizliyi; 3) Azrbaycanllarn avaml v gerid qalmas; 4)

ermnilrin muxtariyyt haqqnda arzular8.
M. M. Nvvab 1905-1906-c illr dvrnd Qarabada ba vermi
hadislrin canl ahidi olmudur. Bu hadislr bard mlumat vern mllif
general-qubernator Qoloapovun xsiyyti zrind trafl dayanr, onun uada
azrbaycanl haliy qar trtdiyi mnfur mllri aqlayr, icralarn adn
kmdn ona sui-qsd edilmsi faktna toxunur 9 . nqilabdan vvlki dvrd
yazlm ilr arasnda rqi Trkiynin mxtlif hrlrind ar Rusiyasnn
vitse-konsul olmu A. F. Mayevskinin iini d qeyd etmk lazmdr. Bu iin
hmiyyti ondan ibartdir ki, mllif, ar Rusiyas hkmtinin mnafelrini
tmsil edn mmur XX srin vvlind azrbaycanllarla ermnilr arasnda qanl
toqqumalarn sbblrini obyektiv tsvir edir 10 . XX srin vvlind imali
Azrbaycanda ba vermi hadislr, ermni-azrbaycanl mnaqilrinin
sbblri, siyasi partiyalarn yaranmas msllri M. . Rsulzad, M. B.
Mmmdzad, A. Ziyadxanv, N. eyxzamanl (Key-kur) v C. Zeynalolunun
srlrind d trafl iqlandrlmdr11.
. Barovann sri imali Azrbaycanda milli siyasi partiyalarn
tarixinin yrnilmsind yeni mrhl olmudur. Bu srd ilk df olaraq geni
mnbnaslq materiallarn elmi dvriyyy clb etmk sasnda 1900-1917-ci
illrd Azrbaycann siyasi partiyalarnn btn palitras trafl iqlandrlr12. D.
B.Seyidzadnin doktorluq dissertasiyas onun hl sovet dvrnd drc edilmi,
elmd ideoloji rivlrin mvcud olduu raitd Azrbaycanda burjua
hrkatnn sas problemlrinin tdqiq edildiyi, XIX srin sonu - XX srin
vvlind milli burjuaziyann grkmli nmayndlrinin sciyylndirildiyi
monoqrafiyann mntiqi davamdr. Dissertasiya iind ar Rusiyasnn siyasi
hyatnn n mxtlif sahlrind Azrbaycan burjuaziyasnn faliyyti, onun
milli hrkatda rolu thlil edilir. Bununla brabr, mllif Azrbaycanda milli
partiyalarn yaranmas haqqnda xeyli mlumat verir13. Mllif "Difai", "Mdafi",
"Msavat" partiyalarnn faliyyti zrind daha trafl dayanr. A. Balayev, X.
Ordubadi M. S. Qanl illr, s. 8 10.
Nvvab M. M. 1905 1906-c illrd ermni-mslman davas. Bak, 1993.
10
. . - , .
, 1993.
11
Rsulzad M. . Azrbaycan Cmhuriyyti. Bak, 1990; Mmmdzad M. B. Milli Azrbaycan
hrkat. Bak, 1992; Zeynalolu C. Mxtsr Azrbaycan tarixi. Bak, 1992; Ziyadxanov A.
Azrbaycan. Bak, 1993; eyxzamanl (Keykur) N. Azerbaycan istiklal mcadelesinin hatralar. Bak,
1997.
12

.
.

XX . , 1997.
13

.
.

XX , 1978; . -
(1905- 1917 .).
. , 1993;
8
9

Mmmdov, H. Baykara v S. Sleymanvann srlrind "Difai" partiyasnn

yaranmas v faliyyti XX srin vvllrind imali Azrbaycanda ba vermi
ictimai-siyasi hadislr fonunda iqlandrlr, bu partiyann mslman halinin
ermnilr trfindn qrlmaqdan qorunmasnda, ar Rusiyasnn inzibati
orqanlarnn repressiyalarndan mdafi olunmasnda rolu qeyd edilir14.
Postsovet ermni tarixnaslnda ermni-azrbaycanl mnaqisinin
sbblri izah edilrkn sas diqqt pantrkizm v panislamizm ideyalarnn
mvcud olmasna ynldilir v bu ideyalar ninki XX srin vvlind, htta masir
mrhld d iki xalq arasnda qanl qardurmann sas mnbyi kimi tqdim
olunur. mumiyytl, masir ermni tarixnasl indiki mrhld ermniazrbaycanl mnaqisini "1890-c ildn 1923-cu il qdr ermni-trk (osmanl)
dmniliyinin zvi davam kimi, Ermnistan-Azrbaycan mnaqisini is bu
mnaqinin trkib hisssi" kimi tqdim edir15.
Masir ermni tarixnasl 1905-1906-c illr hadislrinin sbblrini
tdqiq edrk, bu nticy glmidir: arizm etnoslararas ayr-sekiliyin
iddtlnmsind qzdrc rol oynam olsa da, sovet tarixnasl bu msld
arizmin "xidmtlrini" akar iirtmidir. Ermni mlliflr z srlrind tarixi
faktlar thrif edir, arzu etdiklrini hqiqt kimi qlm verrk, 1905-1906-c
illrin toqqumalar dvrnd bu v ya digr quberniya, qza v kndlrin "dinc
ermni sakinlri"nin "qlncdan keirilmsi" hallarn lvan boyalarla tsvir edirlr.
Guya bu cr mnaqilr "sivilizasiyadan bixbr", "vhi", "fanatik", "cahil"
tatarlara (azrbaycanllara) xas olan davrann nticsidir. Masir tarixnaslqda,
xsusn publisistlr v yazlar arasnda bel bir tezis stnlk tkil edir ki, gr
ermnilrl azrbaycanllar arasnda etnik uyumazlq olmasayd, onlar bu cr
qanl hadislr thrik etmk mmkn olmazd16. Ermni milltilri ermnilrl
azrbaycanllarn milli uyumazl barsind bu cr ritorika vasitsil bu gn
Dalq Qaraba trafnda yaranm razi-etnik, mahiyyt etibaril geosiyasi
mnaqini bir-birini qarlql istisna edn iki milli identikliyin v htta iki dini
konfessiyann mnaqi formas kimi qlm vermy alrlar. Bu cr
mhakimlrdn irqilik qoxusu glir, nki tbitd etnoslararas uyumazlq
yoxdur. Uyumazlq ideyas siyasi dmnlr trfindn v hadislrin
Baykara H. Azrbaycan istiqlal mbarizsi. Bak, 1992; Mmmdov X. Azrbaycan milli hrkat
1875-1918-ci illr. Bak, 1996; . 1917-1918 .
, 1998; Suleymanova S. Azrbaycanda ictimai-siyasi hrkat (XIX yzilliyin sonu - XX yzilliyin
vvlri) Bak, 1999; . ., . ., . . XX , 1999.
15
. ,
, 1998, . 19; : .
. (
- 1905-1906 .
): http: //old.eu.spb.ru/reset/files/vardanyan.pdf
16
. . "Pro Armenia" (), 19921993 . http: //www.armenianhouse.org/shekhtman/docs-ru/result.html
14

mcmusunun tsiri il sni kild yaradla bilr. Nzrdn keirdiyimiz dvrd

Qafqazn btn mslman xalqlar imperiyann v ermni milltilrinin nzrind
dmn kimi qlm verilmi, bu xalqlarn hams hmin qardurmada myyn
drcd itirak etmilr. XVIII srd xristian din xadimlrindn biri yazrd:
"Qdim kitablarda xonlar, sonradan is lzgilr adlanan lek tayfas lap vvldn
bizim Atropatakan lksinin, ermni xalqnn v bizim dinimizin tbii
dmnlridir" 17 . Grndy kimi, htta oxsayl baqa fkirlrd Qafqaz
mslmanlarna mnasibtd onlarn "dmn" adlandrlmas adi hal idi, qar
trfdn is bu cr mnasibtin lamtlri mahid edilmir.
Haqqnda shbt gedn mnaqilr zaman regionda ermnilr qar
nnvi "oyunu" v znn sas mttfqi hesab etdiyi Zaqafqaziya tatarlarnn
(azrbaycanllarn. - Mllif) Trkiy trfindn aq dstklnmsi mvzusuna
ermni tarixnaslnda xsusi diqqt yetirilir18. Bu qbildn olan yazlarda XX
srin vvlind mnaqi trflrinin davrannn tarixi slfliyi mslsin xsusi
diqqt yetirilir v Qaraba mnaqisi il paralel mqayis aparlr. Bildirilir ki,
hrbi mliyyatlarn tbbss olmayan ermni trf grginliyin iddtlnmsi
prosesind znn qvvlrini v resurslarn uurlu mdafi v ks-hcum
mliyyatlar zrind cmldir bilmidir. Masir ermni publisistikasnda v
elmi dbiyyatda 1905-1906-c illr hadislrinin reprezentasiyas sovet dvrn
xas olan "sinfi" xarakter vzin, akar milli cizgilr ksb edir. Ermni
tarixnaslnda "zlrini trklrin hcumlarndan qorumaq mcburiyytind
qalm slhsevr v daha sivil ermni" modelinin qavranlmasn falladran
mqamlara xsusi diqqt yetirilir (burada trklr, tatarlar, azrbaycanllar vahid
mstvid qbul edilirlr).
Masir mrhld ermni tarixnasl "Danak-sutyun" partiyasnn
faliyytini qhrmanlq kimi tsvir edir, halbuki ermni sovet tarixnaslnda bu
msl vaxtil tamam ks mvqedn rh olunurdu. Ermni tarixisi Q. Simonyan
yazr: "Ermni xalqnn "Danaksutyun" kimi bir inqilabi tkilati "z auunda
qoruyub saxlamas" ermni xalq n taleykl bir tsadf idi. Dhtli flaktlr
dvrnd "Danaksutyun" vziyyti dzgn qiymtlndirmi, z missiyasn drk
etmi v heyrtamiz bir eviklikl znn btn qvvlrini Qafqaz ermnilrinin
xilas edilmsi iin ynltmidir"19. Burada sas diqqt bel bir tezis clb edilir ki,
mcburi, lakin uurlu znmdafi mnaqi trflrinin sosial-iqtisadi, siyasi v
E -. (1702-1722 .). . . .
, , . 1989, 48 ; http: // www.preslib.az/ru/view/ebooks/kh/
18
. 20- ,
, , 2000, . http: //old.eu.spb.ru/reset/fles/vardanyan.pdf
19
. , 4- , . 1, , 2003, . 312 :
.
. ( -
1905-1906 .
): http: //old.eu.spb.ru/reset/fles/vardanyan.pdf
17

mdni inkiaf sviyysinin mxtlif olmasnn nticsidir. Ermni tdqiqatlar

qrb mlliflrinin Rusiya mperiyasnda yaam mslmanlarn (hm
Zaqafqaziya, hm d Krm mnli mslmanlarn) milli mnlik urunun
dirclmsi proseslrinin yrnilmsin hsr edilmi srlrindn sitatlar gtirirlr.
Hmin mlliflr bu yolla "Danaksutyun" partiyasnn v onun szgedn qanl
hadislr gr birbaa msuliyyt dayan silahl qruplarnn trtdiyi cinaytlri
gizltmy alrlar. 1905-1906-c illr hadislrinin reprezentasiyasnda
sadalanan btn aspektlr ermni mlliflr n son iyirmi ild Qarabada davam
edn Ermnistan-Azrbaycan mnaqisini "tarixin tkrarlanmas" kimi qlm
vermk mqsdil istifad olunan ox gcl tbliat vasitsidir.
Postsovet Rusiya tarixnaslnda da Rusiya mperiyasnda milli
mslnin hllinin dolun tarixi mnzrsini yaratmaa chdlr olmudur. Bzi
mtxssislr Rusiya mperiyasnn inkiafnda milli problemlrin rolunu Rusiya
mperiyas razisind etnoslararas mnaqi msllri kontekstind nzrdn
keirirlr. Tdqiqatlar Rusiya mperiyasnda etnoslararas ziddiyytlrin
yrnilmsi rivsind, vvln, milltlraras ziddiyytlrin sbblri v onlarn
polietnik dvltin davamllna tsiri bard suallara cavab vermy v ikincisi,
etnoslararas mnaqilrd iqtidarn davrann thlil etmy alrlar. Msln,
L. S. Qataqova z mqalsind XX srd Qafqazda etnik ziddiyytlr
yaranmasnn aadak sas sbblrini gstrir: coraf amillr (razinin
mhdudluu), srt tbii-iqlim raiti, etnik amillr (eyni razid mskunlam
etnoslarn ox olmas), konfessional amillr (xristianlqla islamn hddn artq
yaxn qonuluu), krm siyasti (torpaq mslsind kknlr gztlr v
hvslndirmlr sistemi hesabna yerli halinin torpaq hquqlarnn
tapdalanmas), elitalarn qarlql tsiri v s. Mllifn xard ntic maraqldr:
onun fikrinc, Qafqazda etnik mnaqilr etnoslardaxili paralanman aradan
qaldrmaa, etnoslarn birlmsin v etnik mnlik urunun inkiafna kmk
etmidir. Bununla brabr, mllif qeyd edir ki, imperiya hakimiyytinin bu
mnaqilri qzdrmaa obyektiv mara yox idi v ox vaxt hkmtin yeritdiyi
xtt, daha dorusu, mmurlarn bu v ya digr oriyentasiyas, onlarn sritsiz v
yndmsiz hrktlri mnaqilr n ciddi saslarn mnbyi olurdu20. Y.
Vorobyova "zg xalqn nmayndsi" termininin mzmununu v Rusiya
mperiyasnda onun inkiaf yolunu thlil etmidir. Mllifin fikrinc, hakim
dairlrd zg xalqn nmayndlri il bal bu v ya digr mslnin vaciblik
drcsi qiymtlndirilrkn, onlarn hmin msl mnasibti btvlkd siyasi
xtti ks etdirmir v ayr-ayr etnoslar mhitind
hkmt qar hvalruhiyynin inkiaf drcsindn asl olurdu, nki mhz hmin etnoslar
hakimiyytin nzrind dvltin vhdti n daha thlkli hesab edilirdi. Mllif
. . : //
. ., 2001. . 47- 57.
20

bel hesab edir ki, XX srin vvlind hkmtin mvqeyi daha da

myynlmidir. Bu dvrd zg xalqn nmayndlri 1905-ci il inqilabnn
snandan kemi, onlarn lknin siyasi hyatnda itirak etmk imkanlar
"yoxlanm", bu inqilab hakim dairlrin nzrind bir nv loyallq testi olmudur.
Vorobyova yazr ki, "qtidarn fikrinc, zg xalqn nmayndlri arasnda n az
thlk mnbyi saylan mslmanlar idi. Hkmt bunu polyaklar, ermnilr,
fnlr, almanlarla mqayisd mslmanlarn "mdni geriliyi" il izah edirdi. Bu
"mdni gerilik" nticsind mslmanlar milltilik, yni "separatist" ideyalara
baqalarndan az "yoluxmudu", mslman hali arasnda solular, demk olar ki,
yox idi. Bununla laqdar, mslman mslsi hkmti digr "zg xalqlarn
nmayndlri" il bal msllrdn xeyli az narahat edirdi" 21 . Lakin ar
hkmti yax baa drd ki, xalqlar arasnda myyn grginlik saxlamaq, bu
halda arbitr rolunda x etmk zruridir, nki ks halda getdikc genilnmkd
olan sosial-demokratiya ideyalar artq hr yerd bu v ya digr drcd brqrar
olmaqda idi. mumiyytl, rusiyal mlliflrin srlrind sas tdqiqat
obyektlri, ilk nvbd, ruslarla "zg xalqn nmayndlri" arasnda mnaqi
vziyytlridir. Baqa etnoslar arasnda ziddiyytlr is praktiki olaraq yrnilmir.
Halbuki imperiya bu cr mnaqilri myyn drcd dstklyir ki, hmin
etnoslar birlmsinlr.
Sovet tarixnasl yetmi il mddtind XX srin vvlind ba vermi
hadislrin, ilk nvbd ermnilrl azrbaycanllar arasnda mnasibtlrin
iqlandrlmasnda xarici mlliflrin ilrini kskin tnqid etmi, onlara "burjua
saxtakarlar" damas vurmu, tarixi proseslr xarici tdqiqatlarn obyektiv
bax is hmilik brqrar olmu faktlarn qsdn thrif edilmsi kimi qlm
verilmidir. Sovet dvrnd xsusi fondlarda saxlanlan v geni oxucu ktlsi
n latmaz olan bu ilr imali Azrbaycann mstqilliyi brpa edilndn
sonra elmi dvriyyd ox populyarlamdr. Lakin bu df ks meyl mahid
olunurdu: hmin ilri drindn thlil etmdn, onlar idealladrmaa chd
gstrilirdi. Masir dvrd Azrbaycan tarixinin bizi maraqlandran dvrn aid
problemlri hmin mlliflrin srlrindn istifad etmdn aradrmaq
alabatmazdr. Lakin hmin srlrin btn stnlklrin baxmayaraq, onlarn da
myyn nqsanlar vardr. Bunun sas sbblrindn biri ondan ibartdir ki, sovet
arxivlrindn istifad etmk imkanlar mhdud olan cnbi mlliflr Azrbaycan
tarixin dair drin aradrmalar aparmaq imkanndan mhrum idilr.
srlri milli demokratik hrkata, cmldn XX srin vvlind
Azrbaycann siyasi partiyalarnn tarixin hsr edilmi mlliflr arasnda
amerikal tdqiqat T. Sventoxovskinin ad xsusi qeyd edilmlidir.
. . ()
// :
. ., 2001; http: //www.policy03.narod.ru
21

Sventoxovskinin fikrinc, "Difai" partiyas sasn antirusiya xarakterli faliyyti

il amil dvrndn sonra he bir mtkkil mqavimt grmmi bir lkd ar
rejimin uzun illr dinmzc itat edilmsin son qoymu oldu. Mllif "Difai"
partiyasnn yaranmas sbblrini aqlayaraq, qeyd edir ki, danaklann ali
tkilatnn mvcud olmas v rus-ermni alyansnn thlkli realla evrilmsi
azrbaycanllar bu thlky qar mqavimt gstrmk n gizli siyasi tkilat
yaratmaa svq etmidir. Lakin Sventoxovskinin bu fikri tamamil sasszdr ki,
guya "Difai" partiyasnn faliyytind btn Zaqafqaziya xalqlarnn birliyi
ideyas akar nzr arprd; guya partiyann sas zvlri danak partiyasnn
nmayndlri il laq saxlayrm; bir-biri il dmnilik edn, siyasi chtdn
tkilatlanm bu iki qrup Zaqafqaziya xalqlarnn birliyin nail olmaq yolu il rus
ialndan xilas olmaq ideyasnda bir-biri il dil tapa bilmidir22.
Amerikal tdqiqat Odri Oltadt ermni-azrbaycanl qardurmasnn
sbblrini thlil edrk yazr ki, Baknn v btvlkd Azrbaycann srvtlrin
slind azrbaycanllar nzart edirdi. Lakin, mllifin fikrinc, ermni
kknlrinin buraya axn v azrbaycanllara qar milli ayr-sekilik siyasti
onlarn grginliyin v narazlna sbb olmudu. Oltadt daha sonra yazr:
"Ermnilr ruslarla xsusi mnasibtlri olan varl etnik azlq idi, imperiya
qanunlar
azrbaycanllarla mqayisd ermnilr daha ox stnlk verirdi.
Ermnilrin oxu inzibati v mhkm aparatnda xidmt edirdi, halbuki
azrbaycanllarn
(mumiyytl
mslmanlarn)
dvlt vziflri tutmas
qadaan edilmidi. XIX srin ortalarnda Aberonda balanm neft bumu
nticsind Bak oxsayl ermni mki miqrantlar zn clb etmidi. Milyonu
ermni neft snayeilrinin (Mantaev, Qukasov v baqalar) meydana xmas
iqtisadi rqabti daha da kskinldirmidi. Nhayt, Oltadtn fikrinc, "hr iki
xalqn - hm azrbaycanllarn, hm d ermnilrin arasnda siyasi hrkatn
v milli ideyalarn formalamas prosesi gedirdi. Frq ondan ibart idi ki,
azrbaycanllar z mqsdlrin ruslarn, ermnilr is azrbaycanllarn hesabna
atmaq istyirdilr"23.
"Difai" partiyasnn yaranmas v faliyyti tarixini, elc d Cnubi
Qafqazda milltlraras mnasibtlrin tarixini yrnrkn mnb bazasnn
spesifikasn nzr almaq zruridir. Tdqiq ediln mvzu zr mnblrin sas
hisssi Azrbaycan Dvlt Siyasi Partiyalar v ctimai Hrkatlar Arxivinin
Svyatoovski T. Rusiya v Azrbaycan. Srhdyan blg keid dvrnd. Bak, 2000;
. 1905-1920.
; http: //www.kitabxana.org/site/sventoch. htm; .
,
. : / . . . . . .
., 2001; http: //www.sakharov-center.ru/publications /azrus/az_002.htm
23
. - : 1905-1906 /
-, 2008, 4 (34), . 49-51.
22

(ADSPHA) v Azrbaycan Respublikas Dvlt Tarix Arxivinin (ARDTA)

fondlarnda cmlmidir. Tdqiq ediln dvrn siyasi raitini, "Difai" partiyas,
onun liderlri, partiyann ayr-ayr regionlarda faliyyt gstrmi blmlri
haqqnda mlumat almaq n Yelizavetpol Qubernatorunun Dftrxanasnn
ARDTA-da saxlanlan fondlar v baqa mnblr d faydaldr. "Difai" partiyas
haqqnda mlumatlar, bir qayda olaraq, sndlrd, ilk nvbd Cnubi Qafqazda
asayiin v siyasi sabitliyin vziyytin gr bilavasit msuliyyt dayan ar
administrasiyas orqanlarnn - Daxili lr Nazirliyinin v onun mvafiq
strukturlarnn sndlrind ks etdirilmidir. Yerlrdn hazrlanm icmallarda,
mxtlif sviyyli mmurlarn srncamlarnda v yazmalarnda, yerli
administrasiya nmayndlrinin sndlrind "Difai" partiyasnn faliyytin
hakim strukturlarn mnasibti haqqnda, partiyann faliyytin mnasibtd
inzibati orqanlarn siyastinin formalamas mexanizminin elementlri haqqnda
mlumatlar vardr. Bu sndlrd partiyann yaranmas v onun ktllr tsirinin
artmasnn sbblri haqqnda myyn analitik material verilir, partiyann glck
addmlarn proqnzladrmaa chd gstrilir. Bu yazmalarn mlliflrinin
rsmi hakim dairlr mnsub olmas hmin informasiyann mzmununa, onun
interpretasiyasna tsir gstrir v buna gr d mvafiq mnblr tnqidi
yanama tlb olunur, nki burada mlliflrin sosial statusu, onlarn siyasi
simpatiyalar, ideya mqsdlri, thsil v mdni sviyylri kimi amillr byk
hmiyyt ksb edir. Zaqafqaziyaya aidiyyati olan sndlrin oxu Azrbaycan
Xalq Cmhuriyyti Xarici lr Nazirliyinin srncam il Arslan Kriinski
trfindn toplanm v "Zaqafqaziyada rus siyastin dair sndlr" adl bu
mcmunin 1-ci buraxl 1920-ci ild Bakda nr edilmidir. Polismeysterlrin,
Daxili lr Nazirliyinin qza blmlrinin rislrinin Yelizavetpol v Bak
quberniyalarnn qubernatoruna nvanlanm, ksr hallarda "tam mxfi" qrifli
mruzlrin saslanan bu sndlr mcmusi blmlr zr qrupladrlmdr:
milli hrkatlar, milltlraras mnaqilr v s. Hazrda hmin mcmunin
materiallar Azrbaycan Respublikas Dvlt Tarix Arxivinin 524-c fondunda
saxlanlr.
XX srin vvlind ermni-azrbaycanl mnaqisinin ilkin tarixi
rtlri v sbblri
XIX
srin sonu - XX srin vvllrind Rusiya byk dnya dvlti
idi. Onun razisi Yer krsinin quru hisssinin altda bir hisssin brabr, halisi
is 130 milyon nfr yaxn idi (1913-cu ild halinin say 160 milyondan artq
olmudur).
halinin
tqribn
90%-i
knd
yerlrind
yaayrd. Rusiyann halisi etnik v konfessional trkibinin son drc mxtlif

olmas il frqlnirdi (lkd yzdn ox millt v xalq yaayrd). Rusiya kskin

sosial v mdni tzadlar lksi, ifratlqlar lksi idi24.
Siyasi baxmdan, XIX srin axrlar - XX srin vvllrind Rusiya arn
qeyri-mhdud v mtlq hakimiyyt malik olduu monarxiya idi. Siyasi partiya
v tkilatlara gldikd, onlar yalnz qeyri-leqal kild yaranb mvcud ola
bilrdi. Onlar hakimiyyt orqanlar trfindn hr cr tqiblr mruz qalrd25. ar
hkmti dnya imperiyalar n nnvi kursa - Rusiya zadganlar srasna
daxil olan yerli milli elitalarla mkdalq kursuna sadiq idi.
XX
srin vvlind Rusiyada milltlraras mnasibtlrin inkiafn
myyn edn rtlri nzrdn keirrkn qeyd etmk lazmdr ki, XIX srin
ikinci yarsnda hyata keirilmi mlum islahatlar nticsind kapitalizmin surtl
inkiaf etmsi silklrin sosial strukturunda ciddi dyiikliy v lkdki etnoslarn
ksriyytinin hyat faliyytinin saslarnn qeyri-mntzm modernlmsin
sbb olmudu. Bu is mnvi sahd v nnvi urda dyiikliklrl yana,
milltlraras mnasibtlrd ziddiyytlrin kskinlmsin gtirib xarrd. Milli
ktllrin hval, onlarn sosial-iqtisadi vziyyti, hquqi statusu, mdni
sviyysi, mnviyyat v din sahlri, milli hquq v mnafelrin reallamas btn bunlar bilavasit hkmtin daxili siyasi kursundan, cmiyytin aparc
siyasi qvvlrinin mvqeyindn, elc d Rusiyann bu v ya digr xalqnn
mxsusi milli znidentifikasiya sviyysindn asl idi. mperiya rejimi tarixi
tbbs ldn vermidi v indi onun faliyyti zn datmaa ynlmidi.
Rejim lkni nnvi metodlarla idar etmkd davam edir, bu is onunla btn
mxalifti qvvlr, cmldn milltci qvvlr arasnda qardurman
drinldirirdi. Drin ziddiyytlr cmiyyt hyatnn btn sahlrin nfuz edir,
etnoslararas mnasibtlr hm birbaa, hm d dolay yolla tsir gstrirdi. Siyasi
hadislr - 1905-ci ildn balayan inqilabi sarsntlar v bunun ardnca siyasi
sahd, iqtisadiyyatda ox mhdud dyiikliklr, sfrbredici etnik proseslrin
fallamasnda v mnaqinin kskinlmsind az rol oynamrd. Mlum olduu
kimi, Rusiya imperiyasnn qanunvericiliyind milli mnsubiyyt lamtin gr
formal hquqi mhdudiyytlr, demk olar ki, yox drcsind idi. Konfessional
frqlr v dvlt dilini (rus dilini) bilmk drcsin gr hquqi mhdudiyytlr
ttbiq edilirdi. Lakin konfessional frqlr sas etibaril milli frqlrl st-st
ddyndn, mxtlif mhdudiyytlr v tzyiqlr etnik istiqamt alr v dvltl
"yadellilr" arasnda mnasibtlrd neqativ amil evrilir, onlar da hmin
mhdudiyytlri ayr-sekilik kimi qbul edirdi. mumiyytl, hakim dairlrin bu
v ya digr "yadellilr" mnasibtd siyasti sas etibaril onlarn mhitind milli
ideyalarn n drcd inkiaf etmsindn asl idi, nki hakimiyyt mhz
"yadellilri" dvltin birliyi n n thlkli nsr hesab edirdi.
24
25

: . - : 2000, .73
: . - .: 2000, .74

Szn geni mnasnda, mperiyann qeyri-slavyan mnli tblrinin

hams "yadelli" hesab edilirdi. Mslmanlar, cmldn azrbaycanllar mhz bu
qrupa daxil idi. Xristian mzhbli qeyri-slavyan xalqlar, cmldn grclr,
ermnilr, baltikyan blgdki etnoslar bu iki qrup arasnda orta mvqe tuturdu.
nkiafn v znidentifikasiyann mxtlif mrhllrind olan "yadellilr"
mxtlif sivilizasiya birliklrin mnsub olmaqla mumrusiya orqanizmin
inteqrasiya sviyysin gr bir-birindn frqlnirdi. Bel ki, xristian "yadellilr"
srasndan olan ali silkin nmayndlri rus zadganlar il brabr hquqlarla yerli
administrasiyada itirak edir, bzi hallarda burada sanball tsir gcn malik
olurdu. Onlar yksk dvlt mmuru vziflrin yiylnir, orduda yksk
vziflr tutur, vahid dvlt iyerarxiyasna daxil olur v zlri "rus hakimiyytin"
evrilirdi. stlik, ermnilr qbilindn olan xristian xalqlar zlri istila hesab
edil bilrdi, nki onlar Cnubi Qafqazn rus ordusu trfindn ial olunmasnda,
sonra Qafqazn ram edilmsind, daha sonra rus-trk mharibsind fal itirak
etmidi. Bu mharibd Qafqaz ordusundak komanda mvqelrinin xeyli hisssini
ermnilr tutmudur. Bu is onlara sadc ruslarla eyni hquqlar deyil, hm d rus
statusu verirdi. Xristian yadellilrin bu hisssindn frqli olaraq, imperiyann
mslman halisind "vtndaln kifayt qdr inkiaf etmmsi" bhansi il
onlarn bir sra hquqlar mhdudladrlmdr. Bu mhdudiyytlr
azrbaycanllara da tamamil amil edilirdi. Nticd onlar bir sra siyasi, mlki v
dini hquqlardan mhrum edilmidilr. Mlki v hrbi idarlrin btn
mssislrind yksk vziflr azrbaycanllar n latmaz idi. Rusiya
mperiyasnda ayr-ayr milltlrin vziyytind v mnafelrind bu cr frqlr v
ntic etibaril onlarn milli-siyasi sylrinin st-st dmmsi ox vaxt onlarn
qarlql mnasibtlrind ciddi problemlr yaradrd.
Qafqaz kimi polietnik regionlarda sosial mnaqilr milltlraras
mnaqilrl sx laqli idi. Burada milltlraras toqqumalara gtirib xaran
mnaqilrin itiraklar n mxtlif cins-ya qruplarnn, sosial silklrin v
siniflrin nmayndlri idi. Mnaqinin predmeti mxtlif mlkiyyt nvlri torpaq, otlaqlar, mal-qara, xsi mlak, habel nnlr, mrasimlr v adtlr,
ticart, xsi mnasibtlr ola bilrdi. ksr hallarda milltlraras qardurmann
mrkzind razi v srhd, hakimiyyt mnasibt, mktb v mumiyytl
thsil, dil, qanunvericilik v din, yerli znidar orqanlarnda tmsil olunma v bu
orqanlarn zlrinin vziyyti, kadr siyasti olurdu. Bzi hallarda milli tkilatlarn
zvlri mnaqilrin subyektlrin evrilirdi. Eyni zamanda bir sra hallarda mhz
milli tkilatlar qardurma vziyytind olan trflri bardran ncu qvv
rolunda x edirdi. Maarif, thsil v mdniyyt sahsind, mnviyyat v siyast
sahsind, daha az hallarda is iqtisadi sahd faliyyt gstrn tkilatlar milli
tlblr irli srdkd onlar hakimiyytl mnaqinin subyektlrin evrilirdi.

Bel mnaqilrd trflrdn biri kimi ox vaxt hakim rejimi tcssm etdirn
mxtlif dvlt tsisatlar x edirdi26.
Mnaqi geni miqyas alaraq talanlq v ya silahl xlar hddin
atdqda hmin mnaqilri yatrmaq n hkmtin clb etdiyi hrbi hisslr
mnaqinin qeyri-rus itiraklarnn nzrind rus hakimiyytini tcssm etdirn
yeni subyekt kimi qbul edilirdi. Nticd bir sra mnaqilr hakimiyytl etnos
arasnda qardurma xarakteri ksb edir, baqalar is (milli mnafelr v tlblr
lap vvldn myyn tkilatlarn xlarnn mqsdi olduu hallarda) bilavasit
dvltl onun trkibin daxil olan xalqlar arasnda mnasibtlr aid olurdu.
mperiyann milli rayonlarnda hakimiyyt orqanlar trfindn dinc haliy
mnasibtd zoraklq aksiyalar, htta bu zoraklqlara qanunun pozulmas, vergi
dmkdn, digr zriri mkllfiyytlrin yerin yetirilmsindn imtina edilmsi
il haqq qazandrm olsa bel, labd olaraq xalqlarn dvlt yaban mnasibtini
gclndirdi. Mrkzi v regional elitalar da, z nvbsind, etnoslararas
mnasibtlrd deviant hval-ruhiyylrdn v mnaqili vziyytlrdn zlrinin
tamahkar mqsdlrin nail omaq n, hakimiyyt v resurslara yiylnmk
urunda mbariz n bir vasit kimi istifad edirdilr.
1905-1906-c illrin ermni-azrbaycanl mnaqisi slind el bir
qardurma idi ki, onun itiraklar n etnik mnsubiyyt v araqlar, stnlklr
ya lap vvldn, ya da mnaqi genilndikc, hmiyyt ksb edir v ya prioritet
olurdu. Bu, trflrin bir-birin tqdim etdiyi iddialarn motivasiyasnda ifad
olunurdu. Hmin iddialarn mzmunu bzn trflrin aqressivlik drcsin,
mnaqinin ifad v hll formasna birbaa tsir gstrirdi. Hr iki xalqn milli
xarakteri, milli davran stereotiplri, dnyagr, z bard ryi, adt v
nnlri, etnik-mdni v konfessional xsusiyytlri, tarixi yadda v birg
yaay tcrbsi mnaqinin btn mrhllrind mhm rol oynayrd.
XX srin vvlind rusiya mperiyas Cnubi Qafqaz, o cmldn imali
Azrbaycan ial etmy balayarkn ermnilr byk mid bslyirdi. Bu seim
he d tsadfi deyildi. Birinci nvbd, mslman rqinin xristian halisinin
hmiyytli hisssini tkil edn ermnilr, sasn, Rusiya mperiyasnn Qafqaz
urunda mbarizd sas rqiblri olan rann v xsusn Osmanl dvltinin
razisind yaayrd. kincisi, ermnilr glckd bu rqiblrl Rusiyann
rqabtind faydal ola bilrdi, nki onlar ran v Osmanl dvltlrinin daxilin,
onlarn btn zif v gcl chtlrin bld idi. Rusiya dvlt xadimlri hl
imali Azrbaycann ialndan vvl bu rq xristianlarn Qafqaza krmk
fikrin dmdlr. Rusiya hkmti hl rus ar I Pyotrun vaxtndan rana v
Trkiyy qar ynlmi geostrateji planlarnda ermnilri zlrinin etibarl
daya hesab edirdilr. Rusiya mperiyas hl o vaxt Trkiy v ranla srhdd
ermnilrdn, assuriyallardan v baqa xristian xalqlardan ibart bufer yaratmaq
. (1905 1916 )
htpp://www.gumer.info/bibliotek_Buks/History/Article/Aman_IstKonf.php
26

siyasti yeridirdi. talyan tdqiqats Luici Villari yazrd: Mkrli Romanv

znn Yaxn v Orta rq siyastini hyata keirmk n Trkiy v randa
geni mskunlam ermni xalqn lazmi anda bu dvltlr qar istifad edil
bilck faydal vasit hesab edirdi27".
Buna gr d 1722-1723-cu illrd Xzr sahillrini ial etmi I Pyotr
tezlikl ermnilri orada mskunladrd. Bu mqsdl I Pyotr 1722-ci ild Kartliy
(Grcstan) gndrilmi podporik N. Tolstoya taprmd ki, orada Drbnd v
amax hndvrin kb getmk istyn sakinlr olub-olmadn yrnsin.
bel hesab edirdi ki, ermnilrin Xzr sahillrind mskunladrlmas Rusiyann
Qafqazda l keirdiyi razilrin ld saxlamas n n yax vasitdir. 1724-cu il
sentyabrn 24-d mperator stanbula eli gndrilmi A. Rumyantsev gstri
vermidi ki, ermnilri dil tutaraq zryan razilr kmy raz salsn. Bu
halda yerli sakinlr oradan krlmli, onlarn torpaqlar is ermnilr
verilmlidir. Hmin dvrd dini msllr milli msllrdn daha artq hmiyyt
ksb edirdi. Trkiy v ran is mperiyaya dmn dvltlr saylrd. Bununla
laqdar, btn sonrak arlar da mslmanlara mnasibtd bu siyasti fal davam
etdirmidilr. Hmin siyast sonralar - II Yekaterinann v I Aleksandrn dvrnd
d davam etdirilmidir. Msln, I Aleksandrn 21 dekabr 1802-ci il tarixli
frmannda "onun cdadlarnn ermni xalqna bx etdiyi btn hquqlarn v
stnlklrin qvvd qalmas tsdiq edilirdi"28.
Ermnilrin Cnubi Qafqaz razisin ktlvi kild krlmsi siyasti
hl ar I Nikolayn dvrnd, Rusiya-ran (1826-1828) v Rusiya-Osmanl (18281829) mhariblri baa atandan sonra hyata keirilmy balanmd. Rusiya
ermnilri imali Azrbaycana krmkl, onlar burada ycam ktl kimi
yerldirmk, ilk nvbd z n etibarl etnik-konfessional dayaq yaratmaq
niyytind idi. Bu plan yerli halinin - azrbaycanllarn v onlarn torpaqlarnn
hesabna hyata keirilirdi. Ermnilr sasn Azrbaycann rvan v Naxvan
xanlqlar razisind, hminin Qarabada yerldirilirdi. Bu plann icralar
Senatn 21 mart 1828-ci il tarixli "Ali Frmann" sas tuturdu. Hmin sndd
deyilirdi: "ran il 10 fevral 1828-ci ild balanm Traktata sasn, Rusiyaya
birldirilmi rvan xanln v Naxvan xanln bundan sonra btn ilrd
ermni vilayti adlandrma mr edirik". Bellikl, mperiyann mstmlkilik
siyastinin sas mslsi - ial edilmi dmn, yad mzhbli, baqa dil v baqa
etnosa mnsub olan v hl tan olmayan razid z hakimiyyti n dayaq
yaratmaq mslsi hll edilmi olurdu. Baqa szl desk, ermnilr Rusiya
mperiyasnn yeni ial etdiyi, "dinsizlrin", indiki halda Azrbaycan trklrinin
27

Villari Luigi. Fire and Sword in the Caucasus. www.armenianhouse.org

., . . ,
2003, .26-27
28

yaad torpaqlarda Rusiya mperiyasnn mstmlkilik siyastinin "xristian

vektoru"nun reallamasnn itiraklarndan biri kimi, ayrca yer verilirdi.
Ermnilrin imali Azrbaycana krulmsi azrbaycanllarn doma
yurdlarndan xarlmas il mayit olunurdu29. 1828-1830-cu illrd, yni faktiki
olaraq, il rzind ran v Osmanl mperiyalarndan imali Azrbaycana
krlm ermnilrin mumi say tqribn 21.600 ail v ya 119,5 min nfr
idi 30 . Bu, ermnilrin planladrlm, ktlvi v mqsdynlu kild Cnubi
Qafqaza, ilk nvbd v sasn, imali Azrbaycana krlmsinin balanc
idi. Ermnilrin krlmsi prosesi btvlkd XIX srd v XX srin
vvllrind Rusiyaya xidmt edn yksk vzifli ermnilrin fal itirak il
Rusiyann hrbi v mlki administrasiyas trfindn hyata keirilmidi. Nticd
imali Azrbaycann halisinin trkibind ermnilrin nisbi pay kskin kild
artmd. Bel ki, XIX srin ilk 25 ilind ermnilr lk sakinlrinin 9,37%-ni
tkil etdiyi halda XX srin vvlind bu rqm 32,6%- atmdr. Tqribn 100 il
rzind, ilk nvbd ermnilrin mexaniki yerdyimsi nticsind imali
Azrbaycanda onlarn say 24 df artm v 1916-c ild 1.211.145 nfr
olmudur (hmin ild imali Azrbaycann tarixi torpaqlar olan rvan,
Yelizavetpol v Bak quberniyalarnn razilrind yaayan ermnilrin say bu
rqml ifad olunurdu. - Mllif) 31 . Qafqazda yerldirilmi ermnilr yerli
halinin hesabna fiskal v baqa gztlr, cmldn n yax torpaqlar verilirdi.
Bu prosesin 100 il uzanmas is onun nticsi idi ki, ermnilri eyni razid
mskunladrrdlar v onlan hm aquli, hm d fqi yerli infrastruktura
uyunladrmaq n myyn vaxt lazm idi. Bu halda nzr alnrd ki,
ermnilrin adaptasiyas yad mzhbli mslmanlar v zg dilli trklr mhitind
ba verirdi. Glmlr tkc konfessiyaya v dil gr deyil, hminin mentalitet
v mnlik uruna, maddi v mnvi mdniyyt gr d hmin mhit n
yabanc, dmn elementi saylrd.
ar Rusiyas Osmanl Trkiysin glck mdaxilsi n ermnilrdn
bir istehkam kimi istifad etmy alr, eyni zamanda Asiyada ermnilrin
mstsna stnlklr malik olduu razi yaratmaq ideyasna qar aq x
edirdi. Rusiya mperator Saraynn nmayndlri aq deyirdilr: "Biz ermnilr
yox, Ermnistan (Trkiy Ermnistan. - Mllif)"32, yni Osmanl mperiyasnn
ermni halisi deyil, bu imperiyann bir hisssi lazmdr.
Rusiya mperiyasnn xarici ilr naziri knyaz Lobanv-Rostovski
Rusiyann ermnilr n muxtariyyt verilmsi ideyasndan imtina etmsinin
sbbini bel izah edirdi: "Mn istmirm ki, Trkiy Ermnistan ikinci
., . . , .36
., . . , .42
31
.,
.


., .78
32
., . ., . 55
29
30

Bolqarstana evirsin v Rusiya ermnilri Trkiynin protektorat altnda ermni

muxtariyytinin yaradaca tsisatlardan biz qar istifad etsinlr" 33 . Rus
qafqaznas V. Veliko da knyaz Lobanv-Rostovskinin bu mvqeyini yksk
qiymtlndirrk yazrd: "O, bizim diplomatiyann ermnilr mnasibtd qonu
randa v xsusn Trkiyd biz dost v faydal element kimi sassz baxn
birinci olaraq laxlatm, lakin tssuf ki, kkndn xarb atmamdr"34.
Bellikl, ermnilr Rusiya mperiyasn yalnz byk dvltlrl oyunda
siyasi kart kimi maraqlandrrd.
Rusiya hkmtinin inzibati sistemi onun mstmlk siyastinin sas
mqsdlrinin hyata keirilmsind ox gcl vasit idi. arizm xalqlar
dvltiliyin hr hans formasn qoruyub saxlamaq hququndan mhrum etmkl,
regionda inzibati-razi dyiikliklrini hyata keirrkn xalqlarn etnik birliyi v
razi btvly prinsipini tamamil tkzib edirdi. Buna gr d XIX srd
Qafqazn inzibati xritsinin dflrl dyidirilmsi, sasn v mxsusi olaraq,
Qafqazn hr hans hisssind halinin bir hisssinin stnlyn halinin digr
hisssinin zrrin olaraq zifltmy ynlmidi. ar hkmtinin bu siyasti
nticsind azrbaycanllarn srlr boyu yaad razilrin tarixi srhdlri
pozulmu, Azrbaycann inzibati-iqtisadi v siyasi vahid kimi mvcudluuna
rsmi olaraq son qoyulmudu. Etnik-siyasi, mdni v iqtisadi baxmdan sx
birlmk n tbii baza yaradan milltin formalamasnn n mhm rtlrindn
biri olan etnik razinin btvlynn paralanmas azrbaycanllarn etnik-siyasi
birlmsi prosesini he bhsiz, myyn drcd lngitmidi. Baqa szl
desk, rus hakimiyyt orqanlar bu prosesin gediind dnyann zu qdr qdim
olan "Parala v hkm et!" arn hyata keirmk n btn vasitlrdn
istifad edirdi.
1905-1906-c illrin ermni-azrbaycanl mnaqisi "Difai"
partiyasnn yaranmasnn sas sbbi kimi
Cnubi Qafqazda ermni-azrbaycanl antaqonizmi uzun dvr rzind
inkiaf etmi, XIX srin axrlar - XX srin vvllrind dini v mdni
ziddiyytlr rivsindn xaraq mrkkb v oxaxli problem evrilmidi.
Tarixilrin ksriyyti bu fikirl razlar ki, hmin dvr rzind ermnilrin
Rusiyann hakim dairlrinin himaysi altnda olan imtiyazl qrup kimi qbul
edilmsi il yana, iqtisadi v sosial mnasibtlr d onlarn azrbaycanllarla
mnasibtlrini tyin edn mhm amillr idi.
. . "Pro Armenia" (), 19921993 .http: //www.armenianhouse.org/shekhtman/docs-ru/result.html
34
. . . . , 1990, . 100.
33

vvln, XIX srin ikinci yarsnda tkkl etmy balam Azrbaycan

burjuaziyas hm maliyy baxmndan, hm d zlrinin Rusiya v beynlxalq
kapital il laqlrin gr mlum sbblrdn imtiyazl ermni burjuaziyasndan
zif idi. Azrbaycanl kapitalistlrin ksriyyti sahibkarlarn birinci nslin
mnsub idi. Onlar z hyat trzinin ox chtlrin gr vvllr mnsub olduqlar
tbqnin nnlrinin hl d tsiri altnda idilr. Azrbaycann iqtisadi
inkiaf qeyri-mntzm cryan edir, snaye is sasn Bakda v bzi qza
mrkzlrind ox zif formada cmlmidir. Buna gr d milli burjuaziya
sasn Bakda formalar, lknin bir sra blglri v rayonlar bu prosesdn
knarda qalrd. Lakin htta milli burjuaziya tbqsinin formalad hdlr
daxilind d onun mvqelri kifayt qdr mhkm deyildi v baqa milli
qruplarn, ilk nvbd ermni burjuaziyasnn tzyiqi daim hiss edilirdi. Bu fikri
tsdiqlmk n rqmlr mracit edk. Bel ki, XX srin vvllrind Bakda
mvcud olan 167 neft irktindn yalnz 49-u v ya 29,3%-i, z d sasn kiik
ll irktlr azrbaycanllarn lind olduu halda ilri uurla gedn ermni
aillri mirzoyevlr, qukasovlar, maylovlar, lianozovlar, aramyanslar,
tavetosyanlar, mantaevlr v baqalar iri v orta mssislrin 55-n v ya
32,9%-n nzart edirdi35. mumi neft hasilatnda Azrbaycan firmalarnn xsusi
kisi cmi 3,2% tkil edirdi36. 1900-cu ild Bak quberniyas razisind faliyyt
gstrn 115 snaye irktindn 29%-i ermnilr v yalnz 18%-i azrbaycanllara
mxsus idi37. rablq, balq emal, ttnlk, un dyirmanlar, ltiktmizlm
istehsalat, Naxvan duz mdni kimi sahlrd ermni kapital Azrbaycan
kapital il mqayisd daha gcl mvqey malik idi. ci qvvsind d oxar
vziyyt mahid olunurdu. Bakda btn mkilrin 17,5%-ini tkil edn
ermnilr yksk ixtisas tlb edn vziflrin 25%-ini tuturdu, halbuki aa
maal, ixtisassz fhllrin sas hisssi (70%-dn oxu) mslmanlar azrbaycanllar, lzgilr, farslar v Volqa tatarlar idi. Bundan lav, ermnilr
arasnda frdi sntkarlarn byk v surtl artmaqda olan tbqsi mvcud idi.
Onlarn mumi
saynn 4,83%-i bu tbqy aid idi. Ermnilr hm d
Zaqafqaziyada urbanizasiyaya n ox meylli xalq idi - onlarn 39%-i hrlrd
yaayrd38.
qtisadi amillr onu da lav edk ki, senator Kuzminskinin yazd kimi,
mslmanlarn dilin, dinin, adt v nnlrin gr ar hkmtinin nzrind
onlara qar lap vvldnn yabanc, he bir assimilyasiyaya uyun glmyn v
llrin silah gtrb z xsusiyytlrini qorumaa meylli xalq kimi etimadsz
, . 2, . 255.

XX
, . 28; .
. , 2007, . 16.
37
, . 2, . 256-257.
38
. 1905-1920.
; http: //www.kitabxana.org/site/sventoch.htm;
35
36

mnasibt yaranmd v bu mnasibt davam edirdi. Hkmtin mslmanlara bu

mnasibti sasn ermnilrin faliyytinin nticsi idi v onlarn (ermnilrin. Mllif) Cnubi Qafqazda stn mvqe qazanmalarna lverili rait yaratmd39.
kincisi, Azrbaycan ruhanilrinin yuxar tbqsi, hminin patriarxal
mslmanlarn nzrind byk nfuz sahibi olan mlkdar-bylr mumiyytl,
inqilabi sarsntlarla maraqlanmrdlar. Milli ideya onlarn uruna hakim
ksilmmidi. Onlar hadislr daha realist mvqedn yanar v bel hesab
edirdilr ki, ar hkmtinin btn mrkkbliklrin baxmayaraq, nticsi mlum
olmayan axnama v syanlardansa, hr halda bu hkmtl yana mvcud
olmaq yaxdr.
ncs, mslman ruhanilrinin strukturunda Emidzini v
katolikosun hakimiyytini azacq da olsa xatrladan tkilat yox idi. Bu vziyytin
sbblri bir trfdn slamn daxili cryanlarnn (snnilik, ilik) trfdarlarnn
tarixi ziddiyytlri il laqdar idis, digr trfdn bu, ar hkmtinin mslman
ruhanilrin mnasibtd yrtdy siyastin nticsi idi. Hakimiyyt bu siyasti
mslman regionlarnda rus siyastinin mhm obyekti v vasitsi hesab edir,
buna gr d hmi bu msly diqqt yetirirdi. Hkmt bunu nzr alaraq,
mslman ruhanilri mhitind korporativ ruhun mhkmlnmsin hr vasit il
mqavimt gstrirdi. 1872-ci ildn Cnubi Qafqazda i v snni mslmanlarn
ilri zr iki ayrca idarnin rsmn mvcud olmas, din xadimlrinin dvlt
qulluqularna evrilmsi buna n yax misaldr. Hmin idarlr din xadimlrini
slind dvlt qulluqularna evirmi v rit mhkmlrin faktiki son
qoyulmudur. Bada mfti v eyxulislam olmaqla iki ruhani idarsinin
yaradlmas ruhanilr nzarti gclndirmkl yana snni-i ayr-sekiliyini
gclndirmk mqsdi gdn nnvi imperiya siyasti idi. Bu siyast i v snni
mzhbli mslmanlarn mdrslrd d ayr-ayrlqda thsil almalarna ttbiq
edilirdi. Hkmt Trkiydn v randan yadelli ruhanilrin lky glmsin
mane olurdu. Bu msl il laqdar rsmi mvqeyini ifad etmi caniin
Vorontsov-Dakov qeyd etmidir ki, bu yadelli mollalar z moizlrind haliy
antirus ideyalar tlqin edirlr. Buna gr d, onun fikrinc, mollalar rus thsil
mssislrind yrtmk lazm idi ki, onlar ruslarn aalna v hakimiyytin
qar ynlmi ideyalar yaymaq vzin hakimiyytin lind vasit olsunlar40.
Nhayt, hakimiyyt orqanlar mslman hali arasnda ruhanilrin
faliyyt dairsini imkan daxilind mhdudladrr, nfuzlu ruhanilrin maddi
maraqlarn hkmt qulluq etmkl birldirmk yolu il onlar hkmtdn
1905 ,
. ,1906, . 21.
40
. (1917-1921) // . , 1993,
1-2, . 31.
39

bilavasit asl vziyyt salmaa alr, ruhanilr v ruhani mssislr ciddi

nzart ttbiq edirdi. mumiyytl, dey bilrik ki, arizm z mqsdlrini
realladrmaq n xalq arasnda kifayt qdr nfuza malik olmayan,
mstmlkiliy qar mbarizsind birldirici, yaxud he olmasa fal rol
oynaya bilmyk mti ruhani tbqsini yetidirmy nail olmudu.
Mslman ruhanilrindn frqli olaraq Emidzin srlr boyu ermnilr
n dvlti vz etmidi. O, tkc dini balancn deyil, hm d sasn milli
ermniliyin rmzi, ermnilrin sosial mvqeyindn v siyasi oriyentasiyasndan
asl olmayaraq byk midlr bsldiyi clbedici mrkz idi. Ermni
teokratiyasnn rolunu Veliko daha dqiq qiymtlndirmidir: "Uzun srlr boyu
ermnilrin mrkzi orqan ayrca bir forma ksb edn, yarmgizli dvltilik
rmzi olan ermni teokratiyas olmudur v indi d beldir. Zahirn kils olan bu
teokratiya mahiyyt etibaril ilk nvbd gizli siyasi vziflri ox vaxt dini
vziflrindn stn tutan "milli" mssisdir. lbtt, mbd kimi deyil, mumi
mqsdlr trafinda birln ermnilrin toplusu olan bu kils ksr hallarda gah
birja, gah da siyasi v baqa mqsdli mavirlr keiriln yerdir 41 . Bellikl,
Emidzinin sas faliyyt istiqamti tkc dini mrasimlr deyil, hm d siyasi
faliyyt olmudur.
Drdncs, XX srin vvllrind Azrbaycanda milli birlikdn daha
ox dini birlik bard shbt aparmaq olard. Azrbaycan etnosunun xeyli hisssi
zn trk etnik sosiumu ("millt") olmaqda daha ox mslman birliyi ("mmt")
kimi drk edirdi. Digr trfdn azrbaycanl halinin geni ktllri uzun illr
boyu ermnilrdn frqli olaraq geni hatli millti tviqatla ehtiva
edilmmidi. Buna gr d XX srin vvllrind Azrbaycan etnosu n etniksiyasi konsolidasiya sviyysinin nisbtn aa olmas sciyyvi hal idi, nki dini
v regional mnsubluq hisslri etnik identifikasiyadan daha gcl idi. Bu vziyyt
Azrbaycann tarixi inkiafnn xsusiyytlri - islamn hkmranl v lkd
siyasi birliyin olmamas il rtlnmidir. Eyni zamanda yerli v regional urdan
mumazrbaycan mnlik uruna doru tkaml, siyasi falln artmas prosesi
he d mntzm deyildi.
XIX srin ikinci yars - XX srin vvlin aid oxsayl rsmi sndlrdn
grndy kimi, 1905-ci ilin fevralnda Bakda qanl mnaqinin balanmas
rfsind hrin azrbaycanl halisi trfindn ermnilr qar fallq v
inqilabi faliyyt mahid olunmamdr. Msln, hrbi qubernatorun 1860-c il
aid hesabatnda gstrilirdi ki, Bakda ham mti, qeyri-adi mksevr olmas il
frqlnir. Onlar, demk olar ki, he vaxt bayramlar qeyd etmir, il boyu
tsrrfatla, arabalarda ar yklr damaq v muzdlu ilrl mul olurlar.
Mslmanlar arasnda qartilik yoxdur, cinaytlr nadir hallarda ba verir, lakin
dini msllrd qonu dvltlrin tsiri altnda fanatizm meyllidirlr. Bak
41

. . . , .135.

qubernatoru Kolbakinin 1869-cu il n hesabatnda deyilir: "Tatarlar hakimiyyti

zici, srt v amansz bir qvv kimi baa dr, lakin ona ehtiram bslyirlr.
Hakimiyyt daltli olduqda, urlu kild ona tabe olurlar. tat gstrmmk
hallarna az-az rast glinir. ksriyyti aza qane, xeyirxah, itatkardr. z
hmmzhblrinin xeyrin xristianlara qar yalandan ahidlik ed bilrlr, lakin bu
hrkt zrlu saylr. Ayr-ayr xslr tnbllikdn qartlr meyl edirlr. Lakin
bu, mstsna hallarda ba verir"42.
Nhayt, 1905-ci ilin qanl fevral hadislrindn az sonra Bak
quberniyasnda aradrmalar nticsind toplanm mlumatlar sasnda
hazrlanm hesabatda deyilir: "1902-1905-ci illrd Bak rayonunda siyasi ilr
zr yalnz bir mslman clb edilmidir" (hmin xs "Hmmt" partiyasnn
banilrindn biri olan Mirhsn Mvsumov idi. - Mllif).
Senator Kuzminski tfti zaman bel mlumatlar da ld etmidir ki, yerli
inqilabi tkilatlar mslmanlar inqilabi hrkata clb etmk n dflrl chd
gstrmi, lakin bu chdlrin he bir smrsi olmamd. Bzi hallarda is
mslmanlar trfindn mqavimtl qarlanmdr. Msln, 1904-cu il aprelin
16-da v 17-d Bak hrind rus v Azrbaycan dillrind "mslman cmiyyti"
adndan proklamasiya yaylmdr. Mslman ktllrinin bu cr chdlr
mnasibtlrini izah edn v btn milltlrdn olan fhllr nvanlanm bu
proklamasiyada byan edilir ki, mslmanlar hkmt qar hr hans
nmayilrd itirak etmk istmir v gr buna onlar zorla mcbur etslr, onlar
aq-akar hkmtin trfin keklr.
Tssuf ki, hmin proklamasiyann yaranma v yaylma mnbyi
aydnladrlmamdr. Senator Kuzminski mslmanlarn siyasi hrkatda hr
hans kild itirakdan boyun qarmasnn sbbini onunla izah edir ki, onlarn
ktlmi urunda sdaqtli tblik borcu kk salmdr. Bu ur mslmanlarn
etiqad bsldiyi dinin ehkamdr. Hmin din gr dvltin bas ali vcuddur v
xalq onun istyi il hesablamal, onun buyruqlarn yerin yetirmlidir. Kuzminski
yazr: "Lakin iddia etmk olmaz ki, mslman ktllri n sosializm ideyalar v
mxtlif siyasi tlimlr hmi yad olacaqdr". Kuzminski bu nticy glir ki,
1904-c ilin dekabr aynda ("Mazut Konstitusiyas". - Mllif) v 1905-ci ilin
maynda ba vermi syanda mslmanlarn ktlvi kild itirak etmsi, bir
trfdn, onlar n alan sosial hrkat yolunun birinci mrhlsidir, digr
trfdn mslmanlar arasnda ictimai hrkatn uur qazanmas n lverili
zmin yaradr43.
. - : 1905-1906 /
-, 2008, 4 (34), .49-52.
43
1905 ,
, . 46-49; : . 524, .1, .28, .
110.
42

Azrbaycanllarn v ermnilrin sosial strukturlardak frqlri iki icmann

siyasi mtkkilliyinin mxtlif drcsind, yni siyasi partiyalar yaradlmasnda
tzahr etmidir. XX srin vvlind Rusiya mperiyasnn milli siyasi
partiyalarna mumi xarakteristika verrkn bir sra mhm mqamlar qeyd
etmliyik. vvln, ilk milli siyasi partiyalar azadlq hrkatnn qdim nnlr
malik olduu regionlarda formalamaa balamdr. kincisi, bu partiyalarn milli
xarakteri zn onda gstrirdi ki, onlar partiya prioritetlri sistemind
imperiyanm glck dvlt quruluunun dyimsi n birinci v zruri rt kimi
milli mslnin hllini n plana kirdilr. Rusiyann milli siyasi partiyalarnn
tkklnd milli dirli ideyas hlledici olmasa da, ox mhm rol oynayrd.
ncs, liberal tmayll milli partiyalar sasn mdni maarifilik
cmiyytlrind yaranmdrsa, sosialist tmayll milli partiyalarn ksriyyti
vaxta qdr mvcud olan konspirasiya edilmi drnklrd formalamdr. Onlarn
bir qismi bir trfdn Avropaya, digr trfdn Rusiyaya xas olan liberal v
sosialist nnlrin, ideya v baxlarn birbaa tsiri altnda formalard. Nhayt,
xalqlarn sosiomdni nnlrindn, milli regionlarn iqtisadi inkiaf
sviyysindn v etnoslarn hyatnn modernlm drcsindn asl olaraq, milli
siyasi partiyalarn tkklu prosesind Avropann v ya Rusiyann tsiri daha ox
v ya daha az rol oynayrd. Rusiyada birinci inqilaba qdr liberal v konservativ
ynml cmi 9 millti tkilat mvcud olduu halda 1905-1907-ci illrd onlarn
say artaraq 42- atmd. Bu tkilatlarn ksriyytinin zvlrinin say czi,
tkilati baxmdan zif, ideya baxmndan qeyri-myyn olmaqla ox az
mddtd mvcud olmudur44. Azrbaycanllardan frqli olaraq, ermnilr, mlum
sbblr zndn, z siyasi partiyalarn xeyli vvl yaratmdlar. 1885-ci ild
millti tmayll ilk ermni siyasi partiyas - "Armenakan" Marseld yaradlm
v eyni vaxtda orada "Ermnistan" adl qzet drc olunmaa balanmdr.
"Qncak" ("Zng") partiyas 1887-ci ilin avqust aynda Cenevrd yaradlmdr. Bu
partiyann yaradlmasnn tbbslri millti hval-ruhiyyli bir qrup mhacir
ermni tlb idi. "Qncak''n Bakdak blmlri hl 90-c illrin ortalarnda
yaranm v 20-ci illrin birinci yarsnda Sovet Azrbaycan dvrnd
buraxlmdr. XX srin vvllrind Yelizavetpolda v uada da "Qncak"n
blri yaradlmd 45 . r halda, ermni ktllrin tsir urunda mbarizd
"Danaksutyun" partiyas aparc yer tuturdu. Bu partiyann 1890-c ild tkil
edilmsi gman olunur. O vaxt Tbilisidki ermni milltilrinin rhbrlri S.
Zoryan, X. Mikaelyan, S. Zavaryan v baqalar ermni millti partiyas
yaradlmasn qrara almdr. Cenevrd xan Droak (Bayraq) qzeti bu
partiyann mtbu orqan oldu. Partiyaya Danaksutyun (ttifaq) ad da hmin
vaxt verilmidir. Tam ad is beldir: Ermni inqilablarnn Danaksutyun
ittifaq (federasiyas). Partiya yaradlandan az sonra Bakda, Yelizavetpolda,
44
45

: , .261-262.
. . 2- , .1, , 1993,.53.

habel bir sra knd yerlrind blmlri tkil edilmidir46. 1904-c ilin vvlind
Vyanada ciddi konspirasiya raitind Danaksutyun partiyasnn III qurultay
keirilmidi. Qurultayda partiyann Qafqaz mclisin tam muxtariyyt v inqilabi
hadislrin balanmas il laqdar faliyyt srbstliyi verilmidir. El hmin
qurultayda Danaksutyunun hrbi nizamnamsi qbul edilmidi. Nizamnam
praknd dy dstlri vzin danaklarn hrbi baxmdan dqiq tkilinin
tmlini qoymudu47. Danaksutyun strukturlarnda n mhm elementlr onun
znmdafi, Vahim tkilat, Terroru hazrlq komitsi, Msul
faliyyt komitsi, Dehli, kimi hrbi terror tkilatlar idi48. Rusiyada balanm
inqilabi hadislr dvrndn Danaksutyun ordusunun zvlrinin say 100 min
nfr atrd49. 1907-1908-ci illrd partiyann znn btn dnyadak zvlrinin
say 165 min atmdr. Partiyann 1907-ci ild keirilmi drdnc qurultaynda
onun mumi bdcsi 1 milyon franka brabr idi50.
bhsiz, Danaksutyun partiyasnn yaradlmas ermni millti
chdlrinin inkiafnda myyn mrhl idi v Cnubi Qafqazn, ilk nvbd
ermni xalqnn znn tarixind mhm v facili rol oynam bir hadis
olmudur. Sonrak hadislr v Danaksutyunun onlarda itirakna nzr salan
grc jurnalisti v ictimai xadim Karbi yazr: Ermni publisistlri z xalqnn
bdbxtliklrini ermnilrin hddn ziyad mdni v azadlqsevr olmas il izah
etmy alrlar. Lakin bu cr izah ciddi hesab etmk olmaz. sl sbb
Danaksutyun partiyasnda, ermni xalqnn bu dhtli blas Kiik Asiyann,
xsusn Zaqafqaziyann btn xalqlarnn blasdr51.
Bu partiyann mqsdi rqi Anadolunun Osmanl yaltlrind azad v
muxtar ermni dvlti yaratmaq idi v o, z mqsdini gizltmirdi. Lakin Osmanl
Trkiysind ermni milltilrinin xlar yatrldqdan sonra ermni
partiyalarnn separatist faliyytinin mrkzi XIX srin 90-c illrinin axrlarnda
Cnubi Qafqaza kedi. O vaxt bunun n obyektiv rait yaranmd: vvln, o
vaxta qdr ermni kapital mhkmlnmi v Cnubi Qafqazda, ilk nvbd Bak
neft-snaye rayonunda mhm mvqelri l keirmidir. Nticd, bir trfdn
ermni milli burjuaziyasnn tsiri gclnmi, digr trfdn proletarlarn,
cmldn ermni proletarlarnn say artm, onlarn arasnda inqilabi hvalruhiyy geni yaylmdr. Bu ermnilr arasnda Trkiydn qaqn ermni d az
deyildi. Regionda vziyyti grginldirmk n bu partlay thlkli
materialdan asanlqla istifad etmk olard. kincisi, XIX srin 90-c illrinin
axrlar - XX srin vvllri Rusiya mperiyasnda mumi inqilabi raitin
. XX , . 213.
. XX , . 216 - 217.
48
( ), . 17
49
( ), . 19
50
. XX , . 227 - 228.
51
. . .: . .
. . . , 1990, . 151
46
47

kskinlmsi, gizli partiyalarn, drnklrin, cmiyytlrin saynn artmas, sosialdemokrat, marksist ideyalarnn geni yaylmas, liberal hval-ruhiyyli ziyallarn
xeyli hisssinin inqilabi faliyyt clb edilmsi il sciyyvidir. Karibi yazrd:
"Ermni milltilrinin faliyyt meydannn Zaqafqaziyaya kemsi vaxta qdr
halisi slh v min-amanlq raitind yaayan bizim diyarn tarixind "n
bdbxt an" hesab edilmlidir. Danaklar gldilr v zlri il brabr, milli nifrt
hissini gtirdilr. Bu zmind is, lbtt, ermni-tatar qrnndan, yaxud
Ermnistan v Grcstan arasnda mharibdn baqa he n yarana bilmzdi...
ermni inqilab xadimlri, sasn "Danaksutyun" partiyas yaranana qdr
Zaqafqaziya slh v min-amanlq raitind yaayrd... Ermnilr, tatarlar
(azrbaycanllar. - Mllif), grclr srlr boyu birlikd yaamlar. Dinc hali
burada he vaxt milli zmind qanl mnaqilrin olduunu grmmidir.
Danaklar glndn sonra glck muxtar Ermnistan n badan-baa
ermnilrin mskunlad razi yaratma tbli etmy baladlar v vaxta
qdr patriarxal hyat trzinin hkm srdy Zaqafqaziya kndlrin milli
dmnilik v nifrt hisslri ayaq ad52.
1890-c illrin axrlarndan balayaraq ermni milltiliyi ar hkmtinin
yeritdiyi assimilyasiya siyastin zidd mvqe tutdu, bu is rus-ermni
mnasibtlrind dramatik dyiikliklr gtirib xarmd. 1898-ci ild ar
hkmti ermni kils-prixod mktblrinin Maarif Nazirliyinin tabeliyin
verilmsi bard qrar qbul etdi. Bu, ermni halisinin xeyli hisssi arasnda
antiimperiya v antirus hval-ruhiyysinin gclnmsin sbb oldu. z
nvbsind oxsayl ermni millti drnk v cmiyytlrinin, cmldn
"Qncak" v "Danaksutyun"un faliyytind canlanma yarand. Onlar bu df
"Trk vhiliklrin" qar deyil "ar hakimiyyti orqanlarn zbanalna",
"Milli mdniyytin boulmasna" qar ifaedici proklamasiyalar yaymaa
baladlar. Ermni Qriqorian kilssinin ilrinin idar edilmsi qaydas haqqnda
Rusiya mperatoru trfindn tsdiq edilmi 12 iyun 1903-cu il tarixli qanun
ermni milltilrinin mvqelrin ikinci gcl zrb oldu. Qanun kils mlaknn
xeyli hisssinin dvlt verilmsini nzrd tuturdu; patriarx (katolikos) nikahla
bal msllri tkbana hll etmk hququndan mhrum edilmidi; qanunda
hminin dvlt dili, and im, kemi ermni kils-prixod mktblrinin mlakna
dair mbahislrin inzibati qaydada (yni mhkm qaydasnda yox) hll edilmsi
bard bndlr vard. mumiyytl, 12 iyun tarixli qanun katolikosun v ermni
teokratiyasnm mnafelrin ciddi zrb idi53.
lbtt, bu qrarlar ermnilrin v "Danaksutyun" partiyasnn Rusiyaya
qar ynlmi pzcu faliyytin rsmi hakimiyyt orqanlarnn cavab idi.
Onlarn siyasi chtdn etibarl olmadna dlalt edn akar lamtlr z
xmd. Msln, ermni kilssinin v "Danaksutyun"un ninki ermni
52
53

. . .: ... . 159.
. , . 1, . 123

hrkatnda li olmas, htta onlarn hmin hrkatda sas rol oynamasn gstrn
oxsayl faktlar akar edilmidir 54 . Ermnilrin siyasi etibarszl haqqnda rus
qafqaznaslar da yazmlar: "Onlar gstrirdilr ki, rus dvltinin trkibin onun
ial etmdiyi, zn zorla tabe etmdiyi, z himaysi altna qbul etdiyi oxlu
kiik xalqlar daxildir... lakin ayr-ayr xslr mumi dvlt hyatnn geni
dairsin daxil olduqdan sonra hmi hakim xalq tmsil edn siniflrin hyat
raitini qbul etmy alacaqlar. Onlarn milltinin vvlki siyasi bnzrsizliyi
haqqnda tssf hissi mhz bu qabaqcl xsiyytlrd yaranr". Buna gr d bel
hesab edirdilr ki, ermnilrin siyasi etibarna zmant yoxdur 55. Bellikl, sni
kild yaradlm ermni mslsi baqa etnoslara tsir gstrmk v onlar idar
etmk mqsdil qanunauyun trzd genilnmy balam, qismn onun n
ayrlm rivdn knara xm, artq imperiya standartlarna zidd olmudur.
1903-c il oktyabrn 14-d Tiflisd Qafqazda mlki hiss risi, generaladyutant knyaz Qolitsna sui-qsd edilmidi. ermni ona xncrl ar yara
vurmu, lakin knyaz zn cmldirib jandarm v kazaklar gln qdr davam
gtirmi, onlar is terrorular zrrsizldirmidilr. Bir qdr irli gedrk qeyd
edk ki, ermni milltilrinin terroru hrktlri illrind "Danaksutyun"un
Zaqafqaziyadak agentlrinin li il onlarca hakimiyyt nmayndsi, cmldn
grkmli inzibati vziflr tutmu general lixanov, Bak hrinin qubernatoru
knyaz Nakaidze (1905), Yelizavetpolun vitse-qubernatoru Andreyev (1904), qza
rislri Boquslavski (1904), merlinq, Neanski, Pavlov, polismeyster Saxarov,
pristavlar Cavaxov v umakevic, srhd xidmti polkovniki Bkov, jandarm
rotmistrlri Appel v Burkatski, quberniya hkimi Urazov v bir sra baqa
mmurlar v polis zabitlri qtl yetirilmidir56. Antiazrbaycan hval-ruhiyysi ilk
df 1903-c ilin mart aynda akar tzahr etmidir. dvr aid sndlrd
deyilirdi: "rvan quberniyasnda, xsusn Srmli qzasnda xalqn hval
ruhiyysi tvi dourur. Son vaxtlar ermni halinin mslmanlara qar qzbi
onlara hcumlar edilmsind, onlarn qart olunmasnda v dylmsind akar
ifad edilmy balamdr" 57 . "Danaksutyun"un antiazrbaycan taktikasna bu
partiyann sndlri d dlalt edir. Sndlrin birind deyilir: "Hkmtl
mharibni rahatlq n Tiflis v ya lap Peterburqa da kr bilrik, tatarlarla
mharibni is baqa r krmk olmaz"58. ki xalq arasnda grginliyin artmas
fonunda Rusiyann znd d vziyyt kskinlmidi. Bu, bir trfdn lk
daxilind sosial-siyasi v iqtisadi ziddiyytlrdn, digr trfdn, xarici siyasi
amilrdn (Rus-Yapon mharibsind mlubiyyt, ngiltr-Rusiya v AlmaniyaRusiya ziddiyytlrinin artmas) irli glirdi. Hmin dvrd Cnubi Qafqazn iri
., . , .63.
X., . , . 58.
56
. , .1, . 140.
57
: . 276, . 8, . 11, . 26.
58
: . 276, 8, . 256, . 52.
54
55

snaye mrkzi olan Bak mxtlif inqilabi ideyalarn inkiafnn znmxsus

episentrin evrilmidi. Neft mdnlrinin fhllri arasnda inqilabi hval-ruhiyy
xsusil gcl idi. Onlarn arasnda ruslar v ermnilr daha ox idi. 1905-ci il
fevraln 6-da Baknn mrkzind, ermni kilssinin yaxnlndak "Parapet"
meydannda Bak qzasnn Sabunu knd sakini, varl mslman Aarza
Babayevin ermnilr trfindn qtl yetirilmsi azrbaycanllarla ermnilr
arasnda qanl qardurmann balanmasna tkan verdi. Babayevi vvlc bandan
yaralam, sonra soyuq silahla daha iki lmcl yara vurmudular 59 . Bak
polismeysterinin mlumatna gr 6-9 fevral qanl hadislrinin gediind Bakda
232 nfr ldrlmd. hrd ba vern itialar Balaxan, Ramana v
Sabunu neft mdnlrin d yaylm, orada 37 nfr ldrlm, 33 nfr
yaralanmd 60 . Ordubadi yazrd ki, gr ermnilr bu i daha gizli kild
hazrlam olsayd, hlak olmu mslmanlarn say on minlrl olard. Lakin onu
da qeyd etmk lazmdr ki, bakl mslmanlar bu qardurmaya kifayt qdr ciddi
yanamam, htta ermnilrin mdafiilri rolunda x etmilr61.
Sual oluna bilr: ar hkmti v polis qvvlri bu hadislr hazr
idimi? Dorudanm he ks bu vziyyti qabaqcadan hiss edrk, Bakdak bu
hadislrin qarsn almaq n hkmtin srncamnda olan qvvlrdn
alabatan trzd istifad ed bilmzdi? lbtt, vziyyt proqnzladrlm v
htta bdi aktual olan "parala v hkm et" prinsipi sasnda qismn
proqramladrlmd. Hkmt ktllri zndn tcrid etmy v z arbitr
rolunda x etmy alrd. Ermnilr is mrkzin ziflmsini artq hiss
etdiklrindn yeni Byk Ermnistan ideyasn mslmanlarn hesabna hyata
keirmk istyirdilr. Dnyann z kimi qdim bir hqiqt var - gr problem
varsa, demli, o, kims lazmdr. Kim?
Cavab aydndr. Polis bu hadislrin qarsn almaqda tamam laqeydlik
gstrmidir. Hl 1905-ci ilin fevral hadislrin qdr, 1902-ci ild Baknn
kemi qubernatoru D. A. Odintsov Qafqazda mlki hiss zr ba komandan
Qolitsna mracitl Bak hrinin v neft mdnlri rayonlarnn inzibati
idariliyind dyiikliklr edilmsini xahi etmidir. O, hmin mracitd: hr
razisinin ox geni olmasn, mdnlrd, fabrik v zavodlarda ilyn halinin,
xsusn fhllr arasnda sosial-demokratik ideyalar tbli etmy meyl gstrn
"glm kiilrin" znmxsus xarakterini, halinin mxtlifliyini (40 millt v
xalq), onlar arasnda qanl etnik v dini mnaqilr ba vermsini, dhtli iqlim
raitini, dar klrdki tikililrin "Asiya" xarakterini, bu klrin cinaytkarlar
n pusqu yeri v snacaq kimi xidmt ed bilmsini, halinin badan-baa
1905 ,
, . 1-2.
60

1905 ,
, . 7,9.
61
Ordubadi M. S. Qanl illr, s.17.
59

silahlanm olmasn, onlarn ox ln xarakterini v n balcas, qan

qisaslna meylli olmasn nzr alaraq, polis tatnn artrlmasn xahi
edirdi 62 . Senator Kuzminski z hesabatnda yazr: "Bakda ermnilrl tatarlar
arasnda mnaqi gzlnilmsi bard ayilr fevral hadislrindn hl bir ne
ay vvl yerli cmiyytd syl yaylrd. Bu ayilr Bak hr polisinin
mmurlarna mlum idi v Bak hrinin 5-ci sahsinin pristav Prokopovic hmin
hadislr haqqnda Bak polismeysteri Deminskiy vaxtnda xbrdarlq etmidi.
He bhsiz, onun vasitsil bu mlumat qubernatora da atmal idi. Bununla
bel, gzlniln mnaqinin qarsn almaq n onun trfindn he bir tdbir
grlmmidi. Qubernator polis qorodovoylarnn n qsa mddtd silahla tchiz
edilmsinin zruriliyin d diqqt yetirmmidi, hrnd ona mlum idi ki,
qorodovoylarn demk olar ki, hams silahsz idi, revolverlr alnmas n vsait
ayrlmdr"63. Lakin Kuzminski bel hesab edirdi ki, "hakimiyytin acizliyi, onun
znu itirmsi v qrn yatrmaa sla qabil olmamasnn akar edilmsi
hadislrin hazrlanmasnda polisin itirak etmsi bard deyilnlrin tamamil
sassz olmasn gstrir v bunlar yalnz 6-9 fevral hadislrin sbb olmu n
yaxn amillr hesab edil bilr". Kuzminski daha sonra yazr : "slind fevral
hadislrinin daha drin sbblri var. Bu hadislr tdricn yaranmdr. Onlarn
myyn tarixi var v he bhsiz, bu sbblr ninki artq ba vermi hadislrl
hesablama, hm d onlarn ba vercyini vvlcdn duyma v gr bu
hadislr dvltd asayi hr hans mnada thlk dourursa, bu halda onlarn
qarsn almaq n tdbirlr grmyi znn vzifsi hesab edn tcrbli
inzibatnn sayq diqqtindn yayna bilmzdi v yaynmamal idi". Msln,
Kuzminski 1904-c ilin sentyabr aynda ermnilrl mslmanlar arasnda ba
vermi bir ne qtl hadissini gstrir v qeyd edirdi ki, bunlar simptomatik
xarakter ksb etmidi v mdiriyyt onlara diqqt yetirmy borclu idi64.
Ermni-azrbaycanl qardurmasnn drin sbblrin toxunan
Kuzminski mslman ziyallarnn nmayndlrinin fkirlrini nmun gtirir.
Onlar Kuzminski il gr zaman ermnilr dmn mnasibtlrini gizltmir,
bunu "onlarn" yrtc meyllri v satqnl il izah edirdilr. Bu xasiyytlr
saysind ermnilr maddi srvtlrini artrmaa nail olmu, eyni zamanda
hkmtin mslman haliy etimadn azaltm, mslmanlar vhi, fanatik,
mumiyytl etibarsz xalq kimi qlm vermidir. Kuzminski daha sonra yazr:
"Mslmanlar aq byan edirlr ki, fevral hadislrinin sbblri onlarla ermnilr
arasnda yaranm mnasibtlrin sbblrind axtarlmaldr. Onlar deyirlr: biz
.
(1905-1907 .) http: //www.kaspiy.az/rubrics.php?code=1748.
63
1905 ,
, . 10-11.
64
1905 ,
, . 20-21.
62

ermnilr paxllq etmirik v onlarn inkiafna mane olmaq istmirik, qoy onlar
z qvvlrini btn istiqamtlrd inkiaf etdirsinlr, lakin bu msld
mslmanlara mane olmasnlar, bu diyarn srvtlrin yalnz zlri malik olmaa
almasnlar, mslmanlar mnvi v maddi chtdn kl vziyytin salmaq
fikrin dmsinlr. Ermnilr d z nvbsind Bak qrnnn yaranma
sbblrini izah edrk btn ittihamlar bu diyarn administrasiyasnn vzifli
xslrinin zrin qoyur, bununla da milli, dini v iqtisadi raitin tsiri altnda
yaranm qbil dmniliyinin mvcud olmasn inkar edirlr65.
1905-ci ilin fevral aynda Bakda qanl hadislr balanandan sonra
Qafqazda caniin tsisat brpa edildi. Qafqazda caniinlik sistemi myyn
znmxsus chtlri il frqlnirdi. Bu tsisata qaytmaq zrurti yksk
drcd mrkzin unifikasiya edilmi inzibati qurulu sasnda milli regionlarn
smrli idar edilmsin qabil olmamas v ucqarlarda yerli hakimiyyt
orqanlarnn ox czi d olsa mstqilliyinin zruriliyini etiraf etmy mcbur
olmas il rtlnmidi. ndi lahzrt imperatorun Qafqazdak caniini yeni
qanunlar qbul olinmasn tlb etmyn btn msllri z hakimiyyti il hll
ed bilrdi. O, dvlt nzarti, dvlt bank v mhkm idarsi mmurlar istisna
olmaqla kadr siyastinin btn msllrini, o cmldn rtblr verilmsi,
tltiflr, pensiyalar tyin edilmsi v btn baqa msllri idar edirdi.
Fvqlad hallarda o, Qafqaz diyarnn quberniya v vilayt administratorlarnn
istniln qrarn lv etmk hququna malik idi.
Nzrdn keirdiyimiz dvrd caniin vzifsini qraf . . VorontsovDakov icra edirdi66. Vorontsov-Dakov 1907-ci ild ara mruzsind minliyini
bildirdi ki, caniinlik formas slind milli muxtariyytlr yaratman mmkn
olmamasn la baa dn v onlar barsind z mhakimlrind yalnz zlrinin
falln gstrmy alan btn qafqazllar tmin edckdir. Onlarda bu cr
faliyytin zruri olmas hissi son iyirmi be ild hkmt trfindn onlarn
doma ucqar diyarnn n md ehtiyaclarnn tmin edilmsi n smrli qay
gstrilmmsinin tsiri altnda istr-istmz yaranmdr67.
Vorontsov-Dakov bu vzify gln kimi khn nnlri canlandrmaq
n fal i aparmaa balad. Hmin nny gr ermnilrl dostluq Rusiyann
Cnubi Qafqazda hakimiyytinin sasn tkil edirdi. Vorontsov-Dakov n
ermnilr himaydarlq sadc olaraq regionda inqilabi raiti aradan qaldrma
sulu deyildir, o, z mhakimlrind bir ne il vvli grmy alrd. O, ali
rtbli ar mmurlar arasnda Trkiy il mharibnin trfdarlarna mnsub idi.
1905 ,
, .22.
66
. (1905 1916 ) htpp:
//www.gumer.info/bibliotek_Buks/History/Article/Aman_IstKonf.php
67
- -; htpp: //
www.istrodina.com/rodina_articul.php3?id=130&n=7.
65

Vorontsov-Dakov bel hesab edirdi ki, hmin mharibd ermnilr ruslarn

avanqard rolunu oynayacaqlar. O, II Nikolaya yazrd: Ali hzrtlriniz
mkumdur ki, Qafqaz rayonunda bizim Trkiy il mnasibtlrimizin btn tarixi
boyu, hl Byk Pyotr dvrndn Rusiyann siyasti bizim ermnilr xo
mnasibtimiz saslanmdr. Onlar mhariblrin gediind biz fal kmk
etmkl bunun vzini dmilr. Onun ara mslhtlri Qafqaz razisinin
hdudlarndan xrd, nki o, Trkiy ermnilrini mdafi etmk tbbs il
mhz indi x etmyi tklif edirdi ki, zn qar pis mnasibt yaranmasn,
ksin, bizim n hrbi mliyyatlar meydanna evrilmsi tamamil mmkn
olan torpaqlarn halisind dostluq hisslri ba qaldrsn 68 . Marqldr ki,
Vorontsov-Dakovun ermniprst mvqeyi 1909-cu ild sa milltilrin Purikeviin, Markovun adndan III Dvlt Dumasna soru daxil olmasna sbb
olmudur. Onlar caniini v onun administrasiyasn faliyytsizlikd, ermnilr
rait yaratmaqda ittiham edirdilr. Sorunun mlliflri caniinin faliyytinin
qeyri-qnatbx hesab edilmsin alr v Qafqazn idar olunmasn nazirlr
urasna tabe etmyi tklif edirdilr. Lakin bu soru qbul edilmdi v Qafqazn
idar edilmsi sistemi vvlki kimi qald69.
Qafqaz caniini ermnilri dstklmk mvqeyi tutmaqda tk deyildi.
XIX srin axrlarndan etibarn Rusiya diplomatiyasnn ermniprst siyasti, bir
trfdn imperiyann Qafqaz srhdinin thlksizliyinin tmin edilmsi il
laqdar ari msllrl, digr trfdn, Rusiya imperiyasnn btvlkd Yaxn
rqd nfuzunu mhkmlndirmk perspektivi il bal idi. Bu baxmdan, Qafqaz
da Rusiyann cnub srhdlrini etibarl qoruyan qala divarlarna bnzyirdi.
Eyni vaxtda Cnubi Qafqaz glckd Trkiy v ya ran zrin yr etmk
n lverili meydan idi. Buna gr d tccbl deyil ki, Rusiyann Cnubi
Qafqazdak daxili siyasti xeyli drcd hrbi-strateji mlahizlr saslanrd.
Vorontsov-Dakovun ermnilr loyal mnasibti hm d onun
mslmanlara etibar etmmsi il izah edilirdi. Msln, o, ara nvanlanm
mruzlrinin birind yazrd: "n bunu qeyd etmy bilmrm ki, gr biz
mxtlif Qafqaz xalqlar arasnda zmz separatizmdn qorumalyqsa, yalnz
hmin (mslman. - Mllif) halidn qorumalyq. Bunun sbbi onlarn sayca
digr xalqlardan stnly, dini fanatizmdn doan alovlanmalarn mmknly,
hminin Qafqazn mslman dvltlrin yaxn yerlmsidir". Ermnilr v
grclr ox gzl baa drlr ki, Rusiyadan knarda mslmanlar onlar mhv
edr". Vorontsov-Dakov mslmanlarn sayca az olan savadl tbqlri arasnda

. 1905 1920.
; htpp: //www.kitabxana.org/site/sventoch.htm;
69
. . :
(1914-1917 .). .: 2004, .210
68

yenic ba qaldran milli hisdn xbrdar idi. Buna gr d o, ara xbrdarlq

edirdi ki, bu yeni milli mnlik uruna ciddi nzart edilmsi zruridir70.
Caniinin yeni vzifd grdy ilk tdbirlrdn biri Qriqorian kilssinin
mlkiyyti bard 1903-c il frmannn lv edilmsi bard ara xahil
mracit etmsi idi. 1905-ci il avqustun 1-d II Nikolayn frman il Qafqaz
caniinin mr edilmidi ki, ermni kils mktblri haqqnda yeni sasnam
ilnib hazrlanana qdr caniinlik hdudunda kilslrin v monastrlarn
nzdind kils-prixod mktblrinin almasna icaz verilsin 71 . Nticd
Emidzin yenidn ermni Qriqorian kilssinin mlak v kapital zrind nzart
hququ ld etdi. Bellikl, ermni yaraqllarnn hyata keirdiyi terror z
mqsdin atd.
1905-ci il 6-10 fevral ermni-azrbaycanl mnaqisi el hmin il avqustsentyabr aylarnda Bakda ba vermi hadislrin ilk addm olmudur. Senator
Kuzminski z hesabatnda yazr: "Hkmt leyhin tviqat aparmaq n bu
hadislrin yaratd raitdn daha lverili rait tsvvr etmk tindir. Hmin
hadislr hakimiyytin tamamil aciz olmasn sbut etmk n ox zngin
material vermi oldu. Hakimiyytin faliyytsizliyi v znu itirmsi ona gtirib
xartmdr ki, tviqat tamamil akar kild aparlr v cmiyytin demk olar
ki, btn tbqlrini hat edirdi72.
Avqustun ortalarnda Bakda konka srn ermnilr ttil etdi. Onlarn
yerini sgrlr tutdular. Avqustun 20-d nfr ermni konkaya at am,
nticd konka srn sgr v azrbaycanl srniinlr hlak olmudu. Txminn
eyni vaxtda ermni kilssindn zng eidildi. Bu, qan tklmsin bir nv siqnal
idi. Dkan ermnilr hrd at adlar. lk qurbanlar yarand. Moskvada xan
"Russkoye slovo" qzeti bu bard ox qsa mlumat vermidi: "Avqustun 20-d
Bakda tatarlarla ermnilr arasnda atma balanmdr; lnlr var". Neft
mdnlri yanrd. hr tbii flaktin v odun sartind qalmd. El hmin
"Russkoye slovo" qzeti yazrd: "Balaxan, Sabunu, Raman mdn sahsi
btnlkl yanmdr, Bibi Heybt od iinddir. Bak hrinin znd byk
yann ba vermidir... Ayr-ayr yerlrd yannlar, ox gman ki, qsdn
yandrlma nticsind balanmdr". Bu yann nticsind Bak neft mdnlri
demk olar ki, btnlkl lv edildi. Mdn mlaknn 3/4 hisssi mhv olmu,
mhsuldar quyularn 57%-i, qazma v drinldirm ilri aparlan quyularn 61%i yanmdr. Yanndan dymi zrrin mumi mbli 40 milyon rubla
atmdr73. Bellikl, avqust mnaqilri nticsind Rusiyann neft snayesin
. (1917-1921) // . , 1993,
1-2, . 31-32.
71
X., . , .65-66.
72
1905 ,
, .52.
73
. - http: //echo-az.info/istoriya0l.shtml.
70

vzi dnilmsi mmkn olmayan zrr dydi. Baknn ardnca 1905-1906-c

illrd btn Qarabada, Naxvanda v rvanda qanl hadislr ba verdi. rvan
quberniya jandarmeriyasnn risinin polis departamenti direktoruna siyasi
icmalnda ermni-azrbaycanl mnaqilrinin sbblri thlil edilir. Hakim
dairlrin fikrinc, bu sbblr aadaklardan ibart idi: "1) milltlrin srlrl
davam edn dmniliyi; 2) nadanlq; 3) iqtisadi zmind mbariz: vvllr bu
diyarn sahibi olmu tatarlar zlrinin talti, thsil almaa v sahibkarla chd
etmmsi batndan son vaxtlarda z hegemonluunu srtl itirmilr - demk
olar ki, btn ticart v sntlrin ksriyyti ermnilrin lin kemidir, tatarlar
is bu vziyytl he cr bara bilmirlr; 4) hr iki milltin, xsusn ermnilrin
yaramazlar trfindn provokasiya"74.
Yelizavetpol quberniyasnda azrbaycanllarn vziyyti alasmaz
drcd ar idi. 1905-ci il iyunun 26-da "Baku" qzetind Yelizavetpol hrinin
ziyal nmayndlrinin proklamasiyas drc edilmidir. Bu sndd qeyd edilirdi
ki, hr iki xalq birldirn tarixi kklr var v onlar baa dmlidirlr ki, Qafqaz
onlarn mumi vtnidir. Proklamasiyann mlliflri azrbaycanllara v
ermnilr mracitl onlar bir-birini qrmaq vzin maarif v mdniyyti
inkiaf etdirmy arrdlar. Proklamasiyan imzalayanlar arasnda sonradan
"Difai" partiyasnn Yelizavetpol
bsinin zvlri
A. Rfibyov,
A.
Rfiyev, A.Xasmmmdov vard75.
Tssf ki, sovet tarixnasl hr iki xalqa nvanlanm bu cr
mracitlrin mvcud olmasn uzun mddt inkar etmy alm, hmin
mracitlrin mlliflri is milltlraras mnaqilrin sas qzdrclar kimi
qlm verilmidir.
1905-ci ild ua n qaynar nqtlrdn birin evrilmidi.
Avqustun 16-da kazaklar qamaa chd edn bir ermnini ldrdlr. Ermnilr
drhal bunun tqsirini azrbaycanllarn stn yxdlar, mnaqilr, talanlar
baland. Ermnilr hrin azrbaycanllar yaayan btn mhlllrini qlncdan
keirirdilr. 1905-ci ilin avqustun 17-d uann Krli v Xlfli mhlllrin
hcum edildi. Azrbaycanl gnclr artq hakimiyyt orqanlarnn onlar dil
tutmasna mhl qoymadan ermnilr qar x etmk qrarna gldilr. Onlarn
hcum zmi qdr yksk idi ki, tpdn drnaa qdr silahlanm ermnilr
qamaa mcbur oldular.
Ermni arximandriti v qubernator Baranosvki azrbaycanllara
mracitl xahi edirdilr: "Salamat qalanlara rhminiz glsin". Azrbaycanllar
barq xbrini eidnd hr yerd ati dayandrdlar, lakin ermnilr drhal
zlrini gstrdilr, evin qaydan qubernatoru at tutdular.

. (1905-1916 .) http;
//www.gumer.info/bibliotek_Buks/History/Article/ Aman_IstKonf.php
75
, 26 , 1905.
74

Avqustun 21-d trflr girovlar dyidilr. Artq elan edilmi barq

dvrnd ermnilr realn mktbd tmir ilri aparan 17 iranl fhlnin ban
ksdilr. Bu mnaqilrd azrbaycanllarn 20 evi, oxlu dkanlar dadlm,
oxsayl dinc sakinlr hlak olmudu, lakin ermnilr trfindn qurbanlarn say
bundan
qat-qat
artq
idi, hrnd ermnilr z mlubiyytini syl
gizldirdilr 76 . Malbyli kndi talan edildi, Xankndind kazaklarn gzlri
qarsnda qadnlar v uaqlar qlncdan keirilmi, doktor K. Mehmandarovun v
azrbaycanllardan ibart silahl dsty balq edn Ncfqulu aa Cavanirin
malikanlri yandrlmdr77.
Lakin Yelizavetpol quberniyasnda, cmldn ua qzasnda qanl
hadislr bununla bitmdi. Ermni-azrbaycanl mnaqilri dvrnd burada
general-qubernatorlar dflrl dyidirilmidi. Tsvir ediln hadislr
dvrnd sonuncu general-qubernator general Qoloapov olmudur. Ordubadi
yazr: "Qoloapov yalnz zahirn sad v tvazkar adam imi. slind is o,
tamahkar v mkrli mftxor, baqalarnn hesabna varlanm bir adam
idi. O, ermnilrin xahi v ikaytlrin hmi diqqtl yanar, azrbaycanllar
crimlyir, onlar czalandrrd, halbuki hr eyi, htta qtllri d ermnilr
trdirdi. Onlar Qoloapovun xsind zlrin hami tapmdlar. Ermnilr hr
vasit il Qoloapovu azrbaycanllarn stn salmaa alrdlar. 1906-c il
iyulun 12-d ermnilr bir ne gn vvl lm z hmvtnlrini generala
gstrrk bildirmidilr ki, bu adam azrbaycanllar trfindn generaln
dftrxanasnn yaxnlnda ldrlmdr. General ox fikirlmdn Krli
mhllsin artilleriya ati almas bard mr verdi. El hmin gn kazak
dstlri, rus piyada qounu v 10 min ermni, cmldn bu dylr rfsind
hrd toplanm ermni sgrlr v bandit dstlri d onlara
qoularaq azrbaycanllar zrin hcuma kedilr. Be gn davam etmi
dylrd hrin azrbaycanllar v ermnilr yaayan mhlllrinin srhdind
olan btn evlr artilleriya ati il dadld. Knardan kmy midi olmayan
azrbaycanllar dmn lyaqtl mqavimt gstrirdi. Ermnilr byk itkiy
mruz qaldlar. Vziyyti bel grn general Qoloapov hrd olan btn rus
qvvlrini dy daxil etmk bard mr verdi. Dylrin beinci gnnd
azrbaycanllar zrin qti hcum baland. Onda 70 yal qocalardan balam 7
yal olan uaqlarna qdr btn azrbaycanllar llrin silah alb hcuma kedi.
Ermnilr v kazaklar bu hcuma, balarna ya kimi yaan glllr
dzmyrk qamaa baladlar. Azrbaycanllar ermnilri z evlrind, kazaklar
z kazarmalarnda gizlnmy mcbur etdilr, baqa yerlrdn glmi ermni
knlllrini hrdn qovdular. Dy meydannda yalnz qtl yetirilmi
azrbaycanllar, bir d kncd-baqda gizlnmi dmnlri axtarb tapan v
76
77

Ordubadi M. S. Qanl illr, s. 52-58.

, 1906, 3 .

onlar mhv edn knlllr qalmd. Ermnilr vvlc zlrinin ldrlm

soydalarn dy meydanndan aparmaa ald, sonra is onlarn csdlrini
xzan rpaqlar kimi azrbaycanllarn ayaqlar altna atdlar".
Azrbaycanllarn v ermnilrin mruz qald itkilr bard M. S.
Ordubadinin v M. M. Nvvabn gstrdiyi rqmlr frqlidir. Lakin bu
mlumatlarda mumi cht ondan ibartdir ki, ermnilrin itkisi azrbaycanllarn
itkisindn xeyli ox olmudu78. 1906-c il iyulun 18-d Qoloapov uaya glmi
v slh balanmasn byan edn ermni-tatar nmaynd heytini qbul
etmidi 79. yul aynn sonlarnda bada eyxlislam olmaqla azrbaycanllardan
ibart nmaynd heyti Qoloapovun uadan geri arlmas bard caniin
qarsnda vsattl x etmk n Tiflis glmidi. Caniinin dftrxana mdiri
bu xahiin cavabnda hyaszcasna bildirmidi ki, Qoloapov geri
arlmayacaq, repressiyalar is "kimlr tam dayanana qdr" davam
etdirilkdir 80 . 1905-ci ild Cavanir qzasnn Srxavnd, Dmirli, raqlmidli, ahavnd kndlrind ermnilrl azrbaycanllar arasnda ciddi
toqqumalar ba vermidi. Ordubadi qeyd edir ki, mumiyytl azrbaycanllar
silahsz olduqlarndan daha ox zrr kmidilr. Bunun da tqsiri satqn bylr
idi81.
Bu arada Yelizavetpol qzasnda milltlraras mnaqilr davam edirdi.
1905-ci il noyabrn 18-d ermnilr Topxana kndinin bir ne sakinini ldrdlr.
Ermnilrin hcumlar getdikc tez-tez ba verirdi v nticd noyabrn 19, 20 v
21-d Yelizavetpolda ktlvi atma ba verdi. . Alibeqovun verdiyi mlumata
gr, bu qrn qzdran general - qubernator Takayvili hadislrin
balanmasndan iki gn vvl hr glmidir 82. M. Ordubadi yazr ki, qrna
sbb azrbaycanllarn ermnilr trfindn ldrlmsi olmudu. O,
cinaytkarlarn adlarn da gstrir: Avetis Avetisov, Qriqor Tiyunov v onlarn
dostlar. M. Ordubadi daha sonra bildirir ki, azrbaycanllarn xahiin cavab
olaraq Takayvili onlar mdafi etmk n kazaklar gndrnd kazaklar at
tutulmudu. Az sonra Takayvilini Fleyer vz etdi. Noyabrn 4-d barq
baland: Trflr sirlri v yarallar dyimk bard razla gldilr. Lakin
ermnilr drhal Azrbaycan nmaynd heytini at tutub onlardan nfrini
ldrdlr. Onda azrbaycanllar da ermnilr hcum etdilr. Hr trfdn 8
nfr ldrld, ermnilrdn iki bomba gtrld. Yalnz general Malamn
syi nticsind asayi mvqqti brpa edildi v tkrar barq baland83.

Ordubadi M. S. Qanl illr, s.59-63; Nvvab M. M., s.122.

, 1906, 19 .
80
, 1906, 30 .
81
Ordubadi M. S. Qanl illr, s. 77-79.
82
.

//www.armenianhouse.org/
83
Ordubadi M. S. Qanl illr, s. 89 96.
78
79

, http:

1905-ci ilin yaynda milltlraras mnaqilr Zngianda da znu

gstrdi. Burada Qatar kndi ermnilr n alnmaz qalaya evrilmidi. Bu
kndin mdafiilri 9 gn btn dnyadan tcrid olunmu vziyytd mdafi
olunurdu. Nticd, iddtli dylr baxmayaraq, ermnilr Qatar kndini tuta
bilmdilr84.
Danaklar Zngzurda vhi cinaytlr trtmilr. Buradak knd
yerlrind milltlraras mnaqilr 1906-c ilin avqust ayna qdr davam
etmidi. Hmin mnaqilrd 200- yaxn azrbaycanl hlak olmu, Xlc,
Karxana, Tatar, ncvar, ll, Yemzli, Saldal, Mollalar, Batuman, Oxcu,
badk, Atqz, Pirdavud, Zurul, Gnan, lli, Sanal, Minanavur, Frcli,
Qalaboynu, cbli, Bugcuq kndlri dadlmd.
1905-ci ilin fevralndan 1906-c ilin payzna qdr ermni-azrbaycanl
mnaqilri nticsind 10.000 nfr ldrlm, 7 hrin v 252 kndin
halisin ziyan vurulmudu85.
Yz il bundan vvl ba vermi ermni-azrbaycanl mnaqilrinin
iqlandrlmas v onlarn masir dvrd ermnilrin Dalq Qarabaa iddialar il
laqdar mnaqinin balanc mrhlsi il mqayis edrkn myyn
analogiyalar grnmkddir. Qrb v rus mtbuat istr Dalq Qarabada
mnaqinin balancnda, istrs d 1905-1906-c illr hadislrindn sonra
onlar ortaq dini tellrl balayan ermnilr rbt bildirirdi. Rus v dnya
ictimaiyytinin 1905-1906-c illrd Zaqafqaziyada ba vermi hadislr
mnasibtinin leytmotivi ermnilr ksiz rbt hissi idi. Onlar ermnilri
mtlqiyytin provokasiyasnn, elc d onlarn dvrsindki tayfalarn
avamlnn v nadanlnn qurban olmu "mdni xalq" hesab edirdilr. Bu
halda htta ermnilrin qddarlqlar da hmin raitd tbii v az qala zruri hal
kimi qbul edilir v prinsipial mvqelri dyi bilmirdi. Mahidinin siyasi
baxlarndan asl olaraq provokasiya mqam ya xsusi vurulanr, ya da ksin
yumaldlr (htta inkar edilir) v ya ksin "irqi v dini nifrt" kimi qlm
verilirdi. Msln, Parisd xan "Maten" qzeti yazrd: "Tatarlar ideallar
hkmt n byk thlk olan azadlqsevr ermnilri
czalandrmaa
balamlar". Parisd xan "Tan" qzeti is bel hesab edirdi ki, ermnilr
Qafqazda n savadl v mksevr milltdir, tatarlar is mhafizkar v "ar
mtlqiyytin hrmt bslmyi dikt edn" nnlr sadiqdirlr 86 .
T.
Sventoxovski dnya mtbuatnn bu cr akar antiazrbaycan mvqeyini
qiymtlndirrk
yazr
ki, dnya mtbuat mumiyytl ermnilr rbt

Ordubadi M. S. Qanl illr, s. 119 - 125

Sleymanova S. Azrbaycanda ictimai-siyasi hrkat (XIX yzilliyin sonu XX yzilliyin vvllri),
s. 283
86
- 1905 1906 .
; htpp: //www. ru. wikipedia.org/wiki/
84
85

bslyirdi v buna gr d ermnilrin qtl yetirilmsi hallarn tatarlarla

mqayisd daha geni iqlandrrd87.
Ermni publisisti . Alibeqovun fikrinc, ermni-tatar mnaqilrinin
btn dhtlrinin sas sbbi "mumi polis-brokratik rejimi" idi. Alibeqovun
fikrinc, "panislamistlr, provokatorlar, "zg malna" gz diknlr,
mflislmkd olan mslman feodallar, mtlqiyyt hakimiyytinin qanicn
agentlri v cmiyytin digr tr-tkntlri" mtlqiyyt hakimiyytin
snmdr. O, hmin qrn da thriki tviqatla izah edir"88
Britaniyal diplomatlar bel hesab edirdilr ki, 1905-1906-c illrin qanl
hadislrinin sbbi rus hakim dairlrinin milltlraras sabitliyi qoruyub
saxlama baarmamas v bunu istmmsi, cmldn ermniprst hakimiyyti
vz etmi antiermni hval-ruhiyyli hakim dairlrdir. Onlarn fikrinc, "rus
hakim dairlri qrzsiz inzibatlq yolu il iki irq arasnda mnasibtlri
yaxladrmaq vzin "parala v hkm et" prinsipi il hrkt etmilr. Onlar bir
mddt tatarlarn hesabna ermnilr favoritizm ifad etmilr. Kiik vziflrin
hams ermnilr verilmi, nticd onlar tatarlar qarsnda stnlk ld etmi,
korrupsiya v tnbehlri il onlar qcqlandrmlar. Sonralar rus hakim dairlri
siyasti dyidilr, onlar bel hesab edirdi ki, ermni inqilabi cmiyytlrinin
faliyyti get-ged genilndiyin gr ermnilr dominant qvvy evrilirlr"89.
Rusiyann Osmanl mperiyasndak konsulu, XIX srin axrlarnda
Osmanl Trkiysind qanl toqqumalar dvrnd ermni gizli tkilatlarnn
taktikas il ox yaxndan tan olan V. Mayevski 1905-1906-c illrin qanl
hadislrinin sbblrin z mnasibtini bu kild ifad etmidir: "Kimin
yadndadrsa, bu dvrd (1904-1906-c illrd) rus hakimiyytinin ziflmsi, bzi
hallarda is onun sla olmamas hr yerd mahid olunurdu. Bu el bir dvr idi
ki, mxtlif gizli tkilatlarn anarxist faliyyti n geni meydan yaranmdr.
Bizim rqi Zaqafqaziyann bana glmi blalar hm "hakimiyytin cinaytkar
faliyytsizliyi" nticsind, hm d axnamalarn sas xadimlri olan
"Danaksutyun"un cinaytkar faliyyti nticsind ba ver bilrdi. Bs bu iki
sbbdn hans sas idi? lbtt, ikincisi"90
Rusiyann Qafqazdak caniini qraf . .Vorontsov-Dakov hmin
hadislr "neytral" qiymt verrk bel hesab edirdi ki, bu qrnn tqsirini
trflrdn hr hans birinin (ermnilrin v ya tatarlarn) zrin qoymaq mmkn
deyil: "Bzi hallarda (Bak, Yelizavetpol) vvlc tatarlar, baqa hallarda (ua,
. 1905-1920.
; http: //www.kitabxana.org/site/sventoch.htm;
88
. e

, http:
//www.armenianhouse.org/;
89
- 1905 1906 .
; htpp: //www.ru.wikipedia.org/wiki/
90
. . - , ,
. 29.
87

Tiflis) ermnilr at amd" 91 . Lakin bu halda msuliyyt qondarma mrkzi

arbitrin zrin qoyulmaldr. O, bir sra sbblr zndn qardurma n znn
nzart
etdiyi myyn raiti qsdn yaratmaqda maraql idi. Balancda hqiqtn bel
idi.
hmd by Aayev "Kaspi" qzetinin shiflrind haql olaraq yazrd
ki, rus qzetlri sasn ermnilrin ldrlmsi bard v nadir hallarda tatarlarn
ldrlmsi bard xbr verirdi: "Artq aydr ki, baqa szl desk, oktyabrn
17-dn sonra Peterburq qzetlrinin he birind fevral
qrnndan
sonra
mslmanlara nvanlanm uydurma v bhtanlara rast glmirik. Mhur "
gndn" sonra Bakda dmn trflr arasnda slh brqrar olduqdan drhal
sonra btn paytaxt qzetlrinin mxbirlri hycan tbili vuraraq z srlrini
bizd ba vern hadislr haqqnda yalan v qrzli mlumatlarla doldurmaa
baladlar"92.
Qafqazda mxtlif milltlraras mnaqilr klind tzahr edn
mrkkb etnik-siyasi vziyyt hakim dairlri ciddi narahat edirdi. III Dumann
mhafizkar hisssinin tbbs il aparlm dinlmlr gstrdi ki, hakimiyytin
v onun cmiyytdki trfdarlarnn nzrind mnaqinin predmeti regiondak
milli ktllrin v onlarn tkilatlarnn dvlt qar ynlmi separatizmidir.
Qafqaz sorusu ad alm sorunun mzakirsi Dumada 1908-ci il
dekabrn 3-d v 10-da, 1909-cu il yanvarn 21-d v 28-d, fevraln 4-d v 5-d
aparlmdr. Mzakird hm soru tbbs il x ednlrin trfdarlar, hm
d Dumann demokratik hisssini nmayndri ox fal itirak etmidir93.
Salar bel hesab edirdilr ki, Qafqazda milltlraras mnaqilrin
tbbslri ermnilr v grclrdir, mslmanlar (ilk nvbd azrbaycanllar)
is "ehtiyatdadrlar", onlar zrrkmi trf, daha mhafizkar v rus
hakimiyytin loyal mvqe tuturlar. Deputat Bobrinski Qafqazda axnamalarn
sbblrini obyektiv (bu diyarn corafi mvqeyi, halinin oxmilltli trkibi,
dini etiqad mslsinin mrkkbliyi, qan qisasl nnlri) v subyektiv
amillrl izah edilirdi. Onun fikrinc, sbb ondan ibart idi ki, bizd - Qafqazda
sistematik, ardcl, namuslu v qanunauyun siyast olmamdr, mlkiyyt
prinsipi pozulmudur ("Qafqazda demk olar ki, he ks znn ny malik
olduunu bilmir"), krilrin rahatlnn olmamas, yerli rus mktblrinin pis
vziyytd olmas v s.
III Dumann deputat kadet Stepanv Qafqazda milltlraras
mnasibtlrin kskinlmsinin sbblrini thlil edrk gstrirdi ki,
- 1905 1906 .
; htpp: //www.ru.wikipedia.org/wiki/
92
, 18 , 1906.
93
. (1905-1916 .) http:
//www.gumer.info/bibliotek_Buks/History/Article/ Aman_IstKonf.php
91

"rusladrma" siyasti hali il hakimiyyt arasnda drin uurum yaratm, onlar

iki dmn drgy evirmi v eyni zamanda diyar xalqlarnn milli mnlik
urunun intensiv artmasna gtirib xarmdr. Bu halda yadellilr n
hakimiyyt obyektiv olaraq baqa etnosa, baqa din mnsub olan, buna gr d
daha artq drcd dmn qvv kimi x edirdi.
Dumann demokratik hisssi v Qafqazdan olan deputatlar is regionun
xalqlar il dvlt arasnda mnaqinin predmetlri v sbblri bard baqa
fikird idi. P. N. Milyukov ucqarlarda siyast mslsinin btvlkd ox byk
hmiyyt malik olmasn qeyd edirdi. bel hesab edirdi ki, hakimiyyt z
hrktlri il lk xalqlar il mnaqi yaradr, onlarn tarixini, dilini,
nnlrini, mitini v xlaqn bilmir v bunu inkar edir. Milyukov deyirdi:
"Qafqazn halisini n deputat Markovun biz mslht grdy kimi yer zndn
silmk, n d onlar khn sisteml idar etmk olar. Alman v ingilis birliyin
aparan yol yalnz Qafqazda v baqa regionlarda mskunlam xalqlarn
mnafelri il hesablaan idaretm sistemindn keir"94.
III Dumada Cnubi Qafqazdan olan yegan azrbaycanl deputat X.
Xasmmmdovun fikrinc, milltlraras grginliyin sbblri hakimiyytin
yerlrd mvafiq sosial-siyasi tdbirlri il tmin edilmmi miqrasiya
proseslrinin nticlrindn ibart idi. demidi: "Son ild Zaqafqaziyann rus
halisinin say 10 min nfr artmdr. Bu, mstmlklmy rsmn icaz
verildiyi 1898-ci ildn sonra buraya glmi kknlrin 36%-i demkdir. Diyar
halisinin xristianlara v qeyri-xristianlara blnmsi nticsind yerli halinin
ruslara nifrti artmdr, xsusn mslmanlarn thsil sahsind, yerli
idaretmd, xsi praktikada, vkillik mnviyyat sahlrind itiraknn vziyyti
pislmidir. Hakim dairlr 1905-ci ildn sonra getdikc tez-tez ba vern
milltlraras mnaqilr he bir mnasibt bildirmmi v bu mnaqilr
genilnrk ermni-azrbaycanl qrnna evrilmidir. Problemi yalnz xalqlarn
qanunildirilmi hquq brabrliyi hll ed bilr". Deputat xeidze z xnda
demidi: "Qafqaz xalqlarnn separatizmd ittiham edilmsi mkrli uydurmadr.
XIX srin ortalarndan rqi Zaqafqaziyann mslman yaltlrind torpaqlarn
ox geni miqyasda qsb edilmsi ba vermidir. Mvqqti mcburi mnasibtlr
klind thkimilik hququ hl d davam edir. Almanlarn, ermnilrin,
yunanlarn, Orenburq quberniyasndan olan molokanlarn, rus sektant kndlilrinin
krlmsi regionda hm aqrar vziyyti, hm d milltlraras grginliyi
artrmdr. Mhz buna gr hakimiyyti tmsil edn, eyni zamanda torpaq
sahibkarlar olan kazaklarla Qafqaz xalqlar arasnda daim mnaqilr ba verirdi.
Hkmtin bu diyarda torpaq siyasti kndlilrin vziyytini
pisldirir,
mktblr maarif oca deyil, inkvizisiya yerin,
mhkmlr qaragruhcu
siyast orqanna evrilmidir. Administrasiya rvtxorlar v provokatorlarla
. (1905-1916 .) http:
//www.gumcr.info/bibliotek_Buks/History/Article/Aman_IstKonf.php
94

doludur. xeidze daha sonra vurulamdr: bu raitd milli ktllrin

inqilabiliyi, onlarn hakimiyyt qar xlar v milltlraras mnaqilr yalnz
dvltin xalqa zidd siyastinin nticsidir: sizin izahnzdan bel xr ki, ya ona
gr yamdr ki, adamlar tirlri amdr. Qeqekori d onu dstklmidir:
"Milltlraras, ilk
nvbd
ermni-azrbaycanl mnaqilr hkmt
trfndn inspirasiya edilmidir. stlik, hakimiyyt orqanlar cza dstlrinin
zoraklq hrktlrini tviq edir, mdni-maarifilik v iqtisadi ynml milli
tkilatlar tqib edirlr" 95 . xeidze bu tklif bard xnda qeyd etmidir ki,
mrkz "yerli haliy sizin aranzda frq var, sizin aranzda ruslar, grclr,
ermnilr v baqalar var" kimi gstrilr vermmlidir. Qafqazda oxdan
yeridiln bu siyast - tayfalararas ehtiraslarn qzdrlmas siyasti he bir xeyir
vermmidir..."96
1905-1906-c illrd ermni-azrbaycanl qardurmasnn sbblrinin
yrnilmsi mslsind sovet tarixnaslnda hmi bel bir tezis sas
gtrlmdr ki, ar hkmti milltlraras ayr-sekiliyi qzdrr, ermnilrl
mslmanlar arasnda qrna thrik edirdi. Bu, birinci rus inqilab dvrnd
btn kskinliyi il Cnubi Qafqazda tzahr etmi btn mnaqilrin yegan
sbbi olmudur. Burada artq 100 ildn ox kemi hadislri XX srin
80-ci illrinin axrlarnda, ermnilr v azrbaycanllar hl sovet imperiyasnn
trkibind yaad vaxtda Dalq Qarabaa trafnda mnaqinin balanmas il
mqayis etmk yerin dr. vaxt olduu kimi, bu mnaqinin balanc
mrhlsind d azrbaycanllar mrkzi hkmt ox byk mid bslyirdilr.
Bir sra mlliflr hl d qti mindilr ki, Dalq Qaraba trafnda ermniazrbaycanl mnaqisi "mrkz" trfindn, yni M. Qorbaov bada olmaqla
sovet rhbrliyi trfindn thrik edilmidir v gr bu "mrkz" olmasayd,
xalqlar dinc yaayar v bir-birin qarlql ittihamlar tqdim etmzdi. lbtt,
milltlraras mnasibtlr mslsind M. Qorbaovun qeyri-ardcl, uzaqgrmz
v zrrli siyasti DQMV-nin ermni halisinin z mqddratn tyin etmk
hququ il maskalanan tcavzkar planlarnn hyata
keirilmsi n
lverili rait yaranmdr. Lakin btn ermni-azrbaycanl mnaqilrin sas
sbbi ermnilrin drin kklr malik olan razi iddialarndan ibartdir.
Biz arizmin mnfur siyastin brat qazandrmaq fikrind deyilik.
Hmin illrd hakimiyyt orqanlar ermni v azrbaycanl hali arasnda
dmnilikdn hqiqtn z imperiya mqsdlri n istifad etmi v arxiv
sndlrindn grndy kimi ermnilrl azrbaycanllar arasnda mnaqilrin
qarsn almaq n tsirli tdbirlr grmmidir, hrnd, qrnlara hazrlq v
. (1905-1916 .) http:
//www.gumer.info/bibliotek_Buks/History/Article/Aman_IstKonf.php
96
. (1905-1916 .) http:
//www.gumer.info/bibliotek_Buks/History/Article/Aman_IstKonf.php
95

ermnilrin bununla laqdar silahlanmas bard siqnallar kifayt qdr idi.

Problem imperiya hkmtinin oxillik faliyytind idi. Bu mddt rzind
hl Pyotr dvrndn Trkiy, ran v Rusiya arasnda xristian buferi yaratmaq
mqsdi il ermnilrin mtmadi olaraq Azrbaycana krlmsi balanmd.
Yerli v glm etnos arasnda kmiyyt nisbti pozulmaqla qardurma n
rait yaradlmd. XIX srin axrlar - XX srin vvllrind milli burjuaziyann
formalamas, milli mnafelr urunda mbariz balanmdr. Mrkz ziflyir v
mnaqi mslsind zahirn mrkzi mvqe tuturdu. Qanl ermni-azrbaycanl
mnaqilri davam etdiyi mddtd ar hakimiyytinin arbitr rolunda x
etmsi
onun n srfli idi. Bu, yerli halinin nzrind mtlqiyyt
hakimiyytinin hmiyytini v nfuzunu artrr, hm d onlarn Rusiyann
imperiya siyastin qar birg xlarna mane olurdu. Cnubi Qafqazda
milltlraras mnasibtlrin hdsiz kskinlmsi ar hakimiyytinin mnafelrin
uyun deyildi. Talanlar, qsdn tkil edilmi yannlar, ktlvi itialar, xaos v
anarxiya - btn bunlar dvltin saslarn laxladr, halid istr-istmz
hakimiyytin zifliyi, kmksizliyi bard fkirlr oyadrd. Bu da mtlqiyyt
n arzu ediln hal deyildi. mumiyytl hmin illrd ar hkmtinin yeritdiyi
siyasti rait uyun
faliyyt
kimi
sciyylndiril
bilr. Zamann
tlblrindn asl olaraq, mmkn qdr ehtiyatl trpnir, gzlm siyasti
yeridirdilr.
Buna gr d hmin illrd Cnubi Qafqazda ba vermi facili
hadislrin sas sbbini yalnz arizmin mkrlri il izah etmk sadlvhlk
olard.Tarixi faktlarn v oxsayl mnblrin hrtrfli thlili tam qtiyytl bu
nticy glmy sas verir ki, ermni v azrbaycanl hali arasnda ktlvi
toqqumalar (hmin illrin sndlrind bu hadislr ox vaxt "ermni-tatar
qrn" adlanr) "Danaksutyun" trfindn soyuqqanllqla v llb-biilmi
kild hyata keiriln plann ayrlmaz trkib hisssi idi. Burada ikili oyun
gedirdi: "vvln, mslmanlara qar nifrtin bir hisssinin d olsa qisas
alnmd, digr trfdn mtbuatn v tbliatn kmyi il ba vern btn
hadislrin tqsirkarnn rus hkmti olmas tsvvr yaradlm v bellikl,
tkc ermnilrin deyil, Qafqazn baqa sakinlrinin d inqilabildirilmsi n
ox gcl yeni tviqat material yaranmdr. Bu halda gdln ikinci mqsd d
qismn nail olunmudur - Zaqafqaziya razisind ermnilri mslmanlardan
ayrm v Trkiydn, qismn d randan krlmu ermnilr trfindn
tutulmaq n torpaqlar boaldlmd. "Danaksutyun" tkilat trfindn oradan
arlm ermnilrin say is cmi 5-6 il rzind yarm milyona atmd,
onlardan 200 mindn oxu rus hkmtinin vsatti saysind artq Rusiya
tbliyini qbul etmidi" 97 . Bu plan mhz inqilabi sarsntlar dvrnd hyata
keirmk ox rahat idi, nki ziflmi mrkzi hakimiyytin ba znn
97

( ), , 10-11.

mumdvlt problemlrin qardndan, o, bu hadislr mdaxil ed bilmirdi.

Bundan lav, hmin mnaqi Rusiya daxilind "n qdr pis olsa, qdr
yaxdr" prinsipi zr hrkt edn bzi bolevik v digr inqilabi qvvlri d
qane edirdi.
mperiya mvcud formada z mrn baa vurmaqda idi. Bu, mxtlif
spkili, cmldn milli ziddiyytlr gtirib xarrd. Hm ruslar, hm d
yadellilr dyiikliklrin zruriliyini baa dr v hr ks zn daha ox pay
qoparmaq istyirdi. Lakin mslmanlarn birlmsindn qorxan ermni
milltilri rus inqilablar il birlmy alr, bu is sonralar Azrbaycann
hr v kndlrind vhicsin qtllr v zbanalqlar trtmi birg ermniqzl ordu dstlrinin yaradlmasna gtirib xarmd.
"Difai" partiyasnn yaranmas
1905-1906-c illrd ermni silahl
dstlrinin zrblri Cnubi
Qafqazn mslman icmasnn sx birlmsin inqilabi dvrn hr hans baqa
hadislrindn daha ox tkan vermidi. Ermni-azrbaycanl mnaqilri
mslmanlarn birlmsin stimul yaratm, bu birlm hmin dvrd siyasi
faliyyt n artq sas mane olmayan yerlibazlq v "sektant" loyallqlarn
stlmidi. vaxta qdr praknd kild vuruan mxtlif mslman
qruplar z faliyytlrini laqlndirmy balamd. 17 oktyabr 1905-ci il
tarixli manifest drc edilndn sonra bu proses xsusil gclnmidi. Siyasi
partiyalarn yaranmas prosesi el bir vaxtda gedirdi ki, Azrbaycan htta (sovet
dvrnd olduu kimi) formal mstqilliy d malik deyildi v ayr-ayr
quberniyalar klind Rusiya mperiyasnn trkibin daxil idi. Buna gr d srf
millti partiyalar mstsna olmaqla qalan partiyalarn oxu mumrusiya
partiyalarnn filiallar v ya blmlri idi. Bu partiyalarn proqram mqsdlri
arasnda kifayt qdr ciddi frq vard. Bu da onlarn tarixi taleyini myyn
edirdi. XIX srin ikinci yarsndan balayaraq imali Azrbaycanda yaranmaqda
olan milli ziyallar milli partiyalarn yaranmasnda hlledici rol oynamd. Milli
ziyallarn mqsdi Azrbaycan cmiyytinin sas sosial qruplarnn intellektual v
ideoloji tlbatn tmin etmkdn ibart idi. Sayca az olmasna baxmayaraq milli
ziyallar Azrbaycan xalqnn z sosial, siyasi v milli hquqlarn drk etmsind
hlledici rol oynamdr. Ziyallar z xalqnn vziyytini daha ox inkiaf etmi
milltlrin vziyyti il mqayis edir, milli azadlq v demokratiya ideyalarn
tbli edir, bu da cmiyytin ideya-siyasi trqqisini srtlndirir v Azrbaycan
milltinin formalamas prosesin stimul yaradrd. Buna gr d tamamil
qanunauyun haldr ki, mhz Azrbaycan ziyallar milli hrkatn rhbr v sas
hrktverici qvvsin evrilmidir. Bu ziyallar srasndan siyasi rhbrlr v
Azrbaycan milli hrkatnn ideoloqlar xmd.

1906-c ild "Difai" partiyasnn yaradlmas milli mnlik urunun

artmasnn v siyasi qvvlrin sx birlmsinin parlaq ifadsi oldu. Ermni
terrorularnn qarsnda davam gtir bilck dy qabiliyytli mslman
tkilatnn yaradlmas haqqnda qrar 1906-c il fevraln 20-dn martn 6-na qdr
caniin qraf . . Vorontsov-Dakovun sdrliyi il Tiflisd keirilmi ermniazrbaycanl slh danqlarndan sonra qbul edilmidi. Ordubadi yazrd ki,
mclisin mram azrbaycanllar qan dryasndan xarb mnaqilrin ba
vermsi sbblrini tfti edib, sonra hr iki milltin drd v vziyytin baxb ar
axtarmaa v bir daha bel hadislr yol vermmk n hkmt mracit
edrk bir sra lazmi tdbirlr grmyi tlb etmk idi. Ordubadi danqlarn
itiraklarnn trkibi bard yazr: "Hkmt trfindn bu mclis tam nzart
yetirn xslr: Qafqaz caniini cnab Vorontsov-Dakov, Tiflis, rvan, Gnc
qubernatorlar, caniin hzrtlrinin mavinlri, cnab Gray, general Malama,
general irnikin, kargzar Peterson cnablar. Azrbaycan trfinin nmayndlri:
Bakdan cnab hmd by Aayev, Krblay srafl Hacyev, limrdan by
Topubaov, Tiflisdn Mhmmd aa Vkilov, Doktor Qarabyov, Gncdn
lkbr by Xasmmmdov, dil xan Ziyadxanv v baqalar. Ermni vkillri:
"Mak" qzetsinin mdiri Kalantar, Tiflisdn: Xatisov, Samson Arutyunv,
Bakdan: Xatisov, Mueksyan, doktor Stepanv, Arakelyan, Taqiyanusov, TerAvanesov, arximandrit Muradyan v baqalar"98.
Azrbaycanl
nmayndlr
qurultaydak
xlarnda
qrnn
qzdrlmasnda v itialarda ilk nvbd "Danaksutyun" bada olmaqla
ermni tkilatlarnn gnahlandraraq qeyd etdilr ki, ar hkmti bu tkilatlarn
silahlanmasna barmaqaras baxmdr 99 . . Aayev z xnda demidi:
"Qafqazda msul xslrin v rhbrlrin oxu ermni terrorularnn qorxusundan
ilri vicdanszcasna, daltsizcsin hll edirlr. Biz azrbaycanllar daha bu
vziyyt dzmk niyytind deyilik v aq byan edirik ki, ilr bu yolla davam
ets, Qafqazda terroru qruplamalar aalq etdikc burada n slh brpa olunacaq,
n d rahatlq. Biz deyirik, gr siz hqiqtn slh istyirsinizs, onda baqa
tdbirlrl yana terrora son qoymaq lazmdr. Biz cavab verirlr ki, biz
"Danaksutyun"u nzrd tuturuq. Biz "Danaksutyun"dan danmrq. Biz terrora
son qoyulmasn tlb edirik. Ermnilr is ndns yalnz "Danaksutyun"
haqqnda dnrlr. Akardr ki, "Danaksutyun" terrorla hans kilds
laqlidir. ndi biz z qeydimiz qalmalyq. Biz d mhkm, silahlanm partiya
yaratmalyq. Bizim d z "Danaksutyun"umuz olmaldr. gr hkmt bir
trfin bu cr aksiyalarna imkan verirs, ikinci trf n d buna imkan
vermlidir. ks halda bu, akar riyakarlqdr
Krblay srafil Hacyevin x daha konkret oldu: "Biz d terroru ola
bilrik. Biz d mauzer tfnglri saxlayb, bomba ata bilrik, biz d ermnilrin n
98
99

Ordubadi M. S. Qanl illr, s. 105.

, 1906. 23 , 5,6 .

yaxlarn, qubernatoru da ldr bilrik. Lakin biz bunlarn he birisini etmirik,

nki bu bir alaqlq v hkmt xyant siyastidir. Bu mslni mzakir
etmkdn qsbimiz ancaq hkmti vadar etmkdir ki, z vzifsini, z iini, z
daltini qorxusuz, vahimsiz, layiqinc yerin yetirsin. gr el etms, biz d
terrora kemy mcbur olarq"100.
Yuxarda
deyilnlrdn
grndy
kimi,
"Danaksutyun"un
yaradlmasna, faliyytin v z tcavzn akar nmayi etdirmsin
baxmayaraq, Azrbaycan trf z ziyallarnn xsind ala v zkaya saslanan
arlar il ("Danaksutyun"u - Mllif) ona qar ynlmi terrordan
kindirmy alr, ox vaxt mdafi, znmdafi mvqeyi tuturdu. Bu da,
"Difai"ni (Mdafi) adndan da grndy kimi antiterror v ya mdafi tkilat
kimi sciyylndirir.
hmd by Aayevin v Krblay srafil Hacyevin "Danaksutyun"
trfndn terror haqqnda, dvlt qulluqularnn, mmurlarn onlara nvanlanm
lm hdli mktublardan vahimy dmsi haqqnda xlar qurultay
itiraklar arasnda byk hycana sbb oldu. Mhur Xatisov qardalar bada
olmaqla ermni nmayndlri qzblnmy baladlar, lakin mslmanlara qar
ittihamlar irli srmyib maddi ziyann dnilmsini tlb etdilr. Onlar bu
hadislrin sas tqsirkar kimi ar hakimiyytini gstrdilr. A. Xatisov
demidi: "Bunlar demk lazm deyil, bzilri "Danaksutyun" haqqnda, digrlri
panislamizm haqqnda danacaqdr. Bunun nticsi n olacaq?! Tqsir hr bir
firavan dvltin sas qanunlarnn pozulmasna imkan vernlrddir! Bir nfri
qtl yetirn cinaytkarlar czalandrlr, amma bizd ktlvi qrn v talanlar
czasz qalmdr! n Hkmdarn nmayndsinin qarsnda aq bildirirm ki,
hkmt cinaytkar faliyytsizlik gstrmi v cinayt rait yaratmdr"101.
Bellikl, ermni nmayndlr ar hkmtinin Qafqazdak
nmayndlrin
srt
v
aq
meydan
oxuyaraq
azrbaycanllar
gnahlandrmaqdan imtina etdilr, bildirdilr ki, btn tqsirlr rus
hkmtinddir. Lakin bh yoxdur ki, debatlarn mhz bu cr xarakteri onlarn
xeyrin idi, nki bu halda "Danaksutyun" v digr gizli ermni tkilatlar
tamamil knarda qalar v mclis btnlkl Qafqaz hkmtinin ifa olunmasna
hsr edil bilrdi. Tsadfi deyil ki, azrbaycanl nmayndlrin
"Danaksutyun"un
buraxlmas haqqnda tlbin ermnilr znmxsus bir
trzd cavab vermidilr: ""Danaksutyun"u biz yaratmamq v bu tkilat biz
mhv ed bilmrik; v ona oxar tkilatlar traf hyatn raiti nticsind
yaranr v bu rait olmadqda "Danaksutyun" tkilat z-zn mhv

Ordubadi M. S. Qanl iilr, s. 113-114.

. . - , ,
. 9-10.
100
101

olacaqdr"102. Baqa szl desk, ermni nmayndlr hamn "Danaksutyun"un

mvcud olmas il barmaa arrdlar, nki bu cmiyyt onlar n ox zruri
idi. Digr trfdn, Xatisovun nitqind panislamizm thlksinin mvcud olmas
haqqnda fikirlr sslnmidi. Bellikl, ermnilrin hkmt dmn olmasn
ustalqla maskalamaa v caniinin xsind hkmt nmayndlrini
inandrmaa alrd ki, "Danakstyun"un faliyyti bu diyara qonu mslman
dvltlrdn nfuz etmi panislamizm tzahrlrinin nticsidir. Ermnilrin bu
nnvi hcumlarna n dqiq cavab vaxt Rusiya mperiyasnn Osmanl
Trkiysindki rus konsulu olmu V. Mayevski vermidir: "Dorudan da, frz
edk ki, Qafqazda panislamizm ideyalar gcl inkiaf etmidi. Lakin onda he cr
baa dmk olmur ki, n n tatarlarn bu ideyalar yalnz v yalnz ermnilr
qar sava v qartlrd tzahr edir, Qafqazn digr xalqlarn is knarda qoyur?
Bel olan tqdird n ox ziyyt kn rus elementi olmal idi, panislamizm
ideyalar ilk nvbd bu element qar mbariz aparmaldr. Lakin hqiqtd
buna oxar he bir ey akar etmk olmamd. N n tatarlar grclr
toxunmamlar?... v n n panislamizmin qurbanlar yalnz v yalnz ermnilr
olmular?...". Mayevski daha sonra yazr: "Ermnilrin "Qafqaz hkmtinin
cinaytkar hrktsizliyini v cinaytkarlara rait yaratmasn ifa etmk n
tatarlarn da onlara qoulmas bard dvti uursuz oldu. Tezlikl mlum oldu ki,
azrbaycanl nmayndlr bu msld sla itirak etmirlr. Onlarn trfindn
Qafqaz hakimiyytinin nvanna he bir ittiham eidilmir. Onlar anarxiya
yaranmasnn tqsirini yalnz "Danaksutyun"da grrlr. stlik, onlardan bzilri
ehtiyatszlq edrk htta rus hkmtini mdafi etmk n fikir sylmy chd
gstrmidir"103. Qurultay Qafqaz Caniinin yannda hr iki milltin hrmtli v
etibarl vtndalarndan ibart barq komissiyalar yaradlmas haqqnda qrar
qbul etdi, lakin oraya z nmayndlrini gndrmkdn imtina etmi Bak v
Yelizavetpol ermni icmalarnn tqsiri zndn hmin komissiyalar
yaradlmad104. Bununla laqdar, mvafiq milli strukturlar yaradlmas yolu il
milli mnafelrin mdafisi mslsi gndm gldi.
Bakda v Azrbaycann bir sra qzalarnda geni faliyyt balam,
hali arasnda kifayt qdr gcl dstk qazanm Azrbaycann milli partiyas
olan "Difai"nin (Mdafi) yaradlmas 1906-c ilin payzna tsaduf edir. Partiyann
yaradlmas haqqnda qrar . Aayev qbul etmidir. Onun znn balq
etdiyi mrkzi komit Bakda yerlirdi. mumiyytl, "Difai" partiyasnn kim
trfindn, n vaxt v harada yaradlmas mslsi tarixnaslqda birmnal
kild iqlandrlmamdr. Bu mslnin hrtrfli tdqiqi sovet
. . - , ,
. 31.
103
. . - , ,
. 10-11.
104
, 1906. 24 .
102

tarixnaslnda mvcud olmu bel bir tezisi tamamil inkar etmy sas verir ki,
guya bu partiya 1905-ci ild, yni qanl ermni-azrbaycanl qardurmasnn n
iddtli dvrnd yaradlm v "ermni-tatar qrnnn" fal tkilats kimi x
etmidir 105 . dvrd bu tezis ox mnasib idi, nki hmin mnaqid
azrbaycanllarn v ermnilrin tqsirinin drcsi mslsind nec deyrlr
znmxsus bir paritet yaradr v trflr onlarn "Difai" v "Danaksutyun"
burjua partiyalar balq edirdi.
Msln, Mirzbala Mmmdzad z xatirlrind mhur trk maarifisi
Yusif Akuraya istinad edir. Akura hmd by Aayev hsr edilmi srind
yazr: "1905-ci ild hmd by Aaolu Bakda "Fdai" cmiyytini yaratmdr".
Akura "Fdai" dedikd "Difai"ni nzrd tuturdu. nki o, z iind bu partiyann
arnn mtnini vermidir. Hmin mtnl aada tan olacaq106. Partiyann
hmin tarixd yaradlmasna X. Mmmdov da istinad edir107.
Partiyann harada v kim trfindn yaradlmas msslind d mvqelr
mxtlifdir. Msln, Sventoxovski yazr: "Mdafi" ad il mhur olan bu
tkilat 1905-ci ilin yaznda Gncd burada tannm v z siyasi karyerasn
myyn etmi insanlarn - fi Rstmbyov, bkbr v Xlil Xasmmmdov
qardalar, smayl Ziyadxanv, Nsib Usubbyov (Yusifbyli) v Doktor Hsn
Aazadnin tbbs il yaradlmdr. Bakdan hmd Aayev d onlara
qoulmudur. Bu tkilatn yaranmas Gncnin Azrbaycanda milli hrkat
mrkzin evrilmsi demk idi. hr bu vziyyti glckd d qoruyub
saxlayacaqdr" 108 . "Difai"nin zvlrindn biri olmu N. eyxzamanl yazr:
"hmd by Aayev Gncy gldi v Cm mscidind camaatla grdu. .
Aayev x edndn sonra lkbr by Rfibyovla, lkbr v lsgr
Xasmmmdovlarla, Nsib by Yusifbyovla grmu, onlarla shbt zaman ar
hkmtin mqavimt gstr bilck bir tkilat yaradlmas qrara almmdr.
Hmin tkilat "Difai" adlandrmaq qrara alnd. Sonradan "Difai"nin mhr
hazrland"109. Partiyann kim trfindn, harada v n vaxt yaradlmas bard n
dqiq mlumatlar . hmdov, . Barova v S. Sleymanovann ilrind
verilmidir. Onlar arxiv mnblrin saslanaraq gstrirlr ki, partiya 1906-c ilin
payznda Bakda . Aayev trfndn yaradlmdr.
hmd by Mirz Hsn olu Aayev (Aaolu) 1869-cu ild Qarabada,
ua hrind anadan olmudur. 1887-ci ild Aayev ua realn mktbini
mvffqiyytl bitirrk Peterburqa gedir v Texnologiya nstitutuna imtahan
verir. 1888-ci ild hmd by Peterburqda thsilini baa vurmadan Parisd
. . 2, .585; . .
(1905-1910 .). , 1956, . 69.
106
Mmmdzad M. B. Milli Azrbaycan hrkat, s.39.
107
Mmmdov X. Azrbaycan milli hrkat. 1875-1918-ci illr, s. 86.
108
. 1905-1920.
, http: //www. kitabxana.org/site/sventoch.htm
109
eyxzamanl N. Azerbaycan istiklal mcadelesinin hatiralari, s.30.
105

mhur Sorbonna universitetinin nzdindki hquq mktbinin tlbsi olur. 1890c ildn balayaraq Fransann bir sra nfuzlu nrlrind Aayevin silsil
mqallri drc edilir. El hmin dvrd - 90-c illrin vvlind o, Tiflisd Qafqaz
caniinliyi mrkzind xan "Qafqaz" v Bakda xan "Kaspi" qzetlri il sx
mkdalq edir. Tqribn 6 il davam etmi Paris hyatndan sonra 1894-c ilin
vvlind hmd by Aayev atasnn lm xbrini alr v vtn qaydr" 110
1897-ci ild . Aayev Bakya glib . Topubaovla birlikd "Kaspi" qzetinin
faktiki redaktorlarndan v aparc mlliflrindn biri kimi ilyir, eyni zamanda
Bak Ali Ticart mktbind fransz dilindn drs deyir. 1905-ci ilin iyun ayndan
Aayev "Hyat" qzetini nr edir. O, "Hyatn birinci nmrsind drc edilmi
proqram xarakterli mqald yazrd: "gr biz irli getmk istyiriks v hyat
qvvsin malik olan millt olmaq istyiriks, ilk nvbd mslman olaraq
qalmalyq. Bizim irliy doru hrktimiz, hyat raitimizi yaxlatmaq
sylrimiz islam qanunlar il birldikd uurlu ola bilr". Tsadf deyil ki,
senzur komitsinin yksk vzifli mmurlar qzeti v onun redaktorunu
"panislamist ideyalarnn qzn trfdar", "btn mslmanlarn xlifsi kimi ad
xarm Trkiy Sultannn nfuzunu v qdrtini artrmaq trfdar" kimi qlm
vermidilr. Digr trfdn "Hyat" qat panislamizmd tqsirlndirilir, bildirilirdi
ki, bu mtbu orqanda ermnilr leyhin aparlan tbliat nticsind Qafqazda
mslman fanatizmi iddtlnk, ermni fobiyas gclnkdir. Xsusi
vurulanrd ki, "slamn safl v toxunulmazl" ideyalarn tbli edn Aayev
arizm v ruslara qar barmaz mvqe tutur111.
"Difai" partiyas . Aayev trfindn 1906-c ilin payznda
yaradlmasna baxmayaraq hkmtin bu partiya haqqnda ilk mlumatlar yalnz
1907-ci ildn balayaraq, yni qanl ermni-azrbaycanl qardurmasnn aktiv
fazas baa atdqdan sonraya aiddir. 1907-ci il mayn 30-da Yelizavetpol
qubernatoru Q. Kovalyov ona atm mlumatlar sasnda polis rislrin taprq
verir ki, tamamil mxfi yollarla bu partiyann xsi heytini, onun mqsdlrini v
nhayt onun hans vsaitlr hesabna mvcud olmasn aydnladrsnlar.
"Qafqaz mummslman Mdafi Komitsi - "Difai" tkilatnn
yaradlmas haqqnda rus v Azrbaycan dillrind ilk arlar 1906-c il
oktyabrn ortalarnda Tiflisd, Bak v Yelizavetpol quberniyalarmda ortaya
xmdr112. Hmin arlarda "Difai" partiyasnn yaranmas sbblri bel rh
edilirdi: "Qafqaz mslmanlar ermnilrl zlrinin qanl mnaqilrind inqilabi
hval-ruhiyyli ermni ktllri il mqayisd guya loyal elementlr olmas
bard aldadc fikirlrl srmst olduqca, bu fikirlr Qafqaz administrasiyas
trfindn dstklndikc, mslmanlar mahiyyt etibaril hqiqtn loyal idi.
Lakin hrkatn rhbrlri yqin ednd ki, istr mrkzi hkmt, istrs d onun
. - . , 2007, 1 .
. - . , 2007, 8 .
112
: . 62, . 1, .59, . 163
110
111

Qafqazdak nmayndlri artq bu cr yanlmalar dstklmk niyytind deyil,

hr hans zorakl diyarn ictimai thlksizliyinin v asayiinin qorunmas
baxmndan eyni drcd cinayt hesab ednd onlar drhal cbhni dyidilr v
yerli hkmti ermniprstlikd tqsirlndirmy baladlar. Tssf ki, bunu
tsdiq edn mlumatlar vardr. Onlar z loyallqlarn unutdular v mslman
halini hkmt qar htta terror yolu il faliyyt dvt etdilr"113.
Bundan lav, 1905-1906-c illrin ermni-azrbaycanl mnaqilrinin
nticlri "Difai"ni yaradanlara gstrdi ki, mtkkil dmnl mbariz hmi
sonuncunun xeyrin baa atr. "Difai"nin mracitind deyilirdi: "Dmnin gc
onda ifad olunmudur ki, ermnilr yandan v ictimai mvqeyindn asl
olmayaraq "Danaksutyun" partiyasnn trafnda birlmilr, onlarn klli
mbld maddi vsaiti, silahlar, yax tlim kemi v silahl "zinvorlar" vard.
Yksk cmiyytdn v hkmtdn olan zvlri vasitsil azrbaycanllarla
ermnilr arasnda mnaqilrin yatrlmasnda hkmt orqanlarnn
srncamlarna tzyiq gstrir, bu yolla hmin srncamlar z mnafelrinin
mdafisin ynltmy nail olurdular" 114. "Difai"nin mracitlrind bu komit
trfindn mslman hali n zrrli hesab edilk v ermniprstlikd bh
douracaq vzifli xslr terrorla hdlnirdi 115 . Partiyann blmlri v ya
"komissiyalar" Azrbaycann v cnubi Qafqazn demk olar ki, btn
hrlrind v qzalarnda, htta Vladiqafqazda da yaradlmd 116 . Partiyann
qza blmlrinin yaradlmasnda . Aayev bilavasit itirak edirdi. Bu mqsdl
o, btn Qaraba gzmi v "btn mslmanlar partiyann trafnda sx
birlmy" tviq etmidir. Partiyann tkilatlar Dastandak azrbaycanl
hali arasnda da tviqat aparrd117.
"Difai" yax tkilatlanm v silahlanm "Danaksutyun"un
mqabilind mdafi tkilat kimi yaradlmd. slind bu tkilatn
yaradlmasna svq edn amil d bundan ibart idi. Lakin partiya tkc hrbi
mqsdlr gdmrd. Bu, partiyann proqramndan da grnrd. Hmin
proqramn layihsi 1906-c ild .Aayev trfindn drc ediln "rad" qzetinin
("rad" sznn mnas "Haqq yoluna ar" demkdir. - Mllif) 213-c
nmrsind drc edilmi, hminin jandarm mlumatlarnda qalmdr 118 . Bu
layihni bndlr zr dqiq ifad edilmi proqram adlandrmaq tin olsa da,
partiyann sas mqsd v vziflri, elc d onlara atmaq yollar burada kifayt
qdr aydn rh edilmidir. Partiya z xalqn ermni-mslman mnaqilrindn
xilas etmyi v onu maariflndirmyi znn balca v sas mqsdlri elan
: . 524, . 1, . 18, . 36.
: .524, .1, . 18, .37.
115
: . 62, . 1, . 59, . 163.
116
: . 62, .1, .59, . 165
117
. . -
"" - . , T.XXXV, I, 1979, .92.
118
. - . , 2007, 15.
113
114

edirdi. Bu mqsd atmaq n partiyann iki vasitsi vard: thsil v gc, yni
partiya z xalqna thsil vermy, nadan ktllri maariflndirmy, digr trfdn
gc vasitsil onu xarici dmnlrdn v hkmtdki satqnlardan xilas etmy
rait yaratmaldr. Proqramn mbariz tonu partiyann znn yaranmasn
rtlndirmi v ktllrin hval-ruhiyysin cavab vern sbblrl bal idi.
Proqramda deyilirdi: "Hkmt dairlri, xsusn cnab Vorontsov-Dakovun
caniin olduu kdrli gnlrd ermni "Danaksutyun" tkilatnn bombalar v
glllri qarsnda qorxaqcasna ba ydilr, bu tkilatn Qafqazda itatkar
altlrin evrildilr. Yerli hakimiyyt orqanlar "Danaksutyun"un lind miskin
bir vasit oldular, da mtkkil qounlara malik olduundan v hkmti z
altin evirdiyindn, mslmanlar Qafqaz diyarndan sxdrb xarma, onlar
mhv etmyi, onlarn torpaqlarna yiylnmyi, sonra is z Milli darsini
yaratma sas mqsd kimi qarya qoymudu"119. Partiyann proqramnda daha
sonra deyilirdi: "Vorontsov-Dakovun, "Danaksutyun" balarnn bu qorxaq
dostunun v onun lalts, el onun kimi qorxaq quldur Qoloapovun shlnkarl
saysind "Danaksutyun" z plann hyata keirmk zrdir. Zngzur qzas,
ua, Cbrayl v Cavanir qzalarnn Qoloapov, Kleinski, Mitskevi,
Smorodski kimilrin rhbrliyi altnda "Danaksutyun" trfindn talan edilmi
hisslri slind ermnilrin lin kemidir. Minlrl mslman kndlilrinin
evlrin od vurulmu, bu aillr oradan qovulmu, mflis vziyytd Yelizavetpol
quberniyasnda srgrdan gzib dolar, he yerd n snacaq tapr, n mdafi,
n qida, n d yaamaa bir yer taprd". Digr trfdn izah edilirdi ki, z
milltimizin "qabaqcl adamlar" z xalq n he n etmmi, yalnz onu bir-biri
il dmnilik aparan mxtlif qruplara blmlr. Onlar xalq n nadanlqdan, n
d onun inkiafn lngidn v btn hquqlarn lindn alm hkmtin
tzyiqindn xilas etmilr. Bu mllrin nticsi gz qabandadr. ndi bizim
xalqmz mhv olur. Bir trfdn xarici dmn bizi sxdrr, digr trfdn
zmz-zmz talanlar v qtllr yolu il mhv edirik120. Proqramda daha sonra
deyilirdi: "Buna gr d imali Qafqazdan, Dastandan v Zaqafqaziyadan olan
minlrl igid v z xalqn sevn gnc bir yer toplaaraq mqdds Qurana and
irk "Difai" partiyasn yaratmlar"121.
Partiyann proqramndan grndy kimi, "Difai" partiyas z
faliyytinin xarakterin v taktikasna gr ar Rusiyas razisind faliyyt
balam biri siyasi partiyalardan bir qdr frqlnirdi. Digr siyasi partiyalar
milli msld, milli dvlt quruculuu msllrind konkret siyasi tlblr
irli srr, sekilrd itirak yolu il fal siyasi mbariz aparrd. "Difai" is ciddi
konspirasiya raitind faliyyt gstrir, mdni trbiy iin, xalq qvvlrinin
konkret xslrl, yerli ar administrasiyasnn ali vzifli nmayndlri v ya
. XX , . 175.
: . 524, . 1, . 18, . 41.
121
. XX , . 176.
119
120

tkilatlar il ("Danaksutyun" kimi) mbarizd sx birlmsi v tkilatlanmas

mslsin daha ox diqqt yetirirdi. Yelizavetpol qubernatorunun 19 avqust 1907ci il tarixli raportu buna sbutdur. Qubernator hmin raportda qeyd edirdi ki,
"Difai" partiyas cmiyytin geni tbqlri arasnda hllik he bir siyasi tlb
irli srmr. Lakin sonradan aydn oldu ki, bu, partiya rhbrlrinin dnlm
taktikas idi. Onlar mrkzi hkmti qorxutmamaq n perspektiv planlarn
byan etmirdilr. Partiya sasn formaladqdan sonra is siyasi ideyalar: ilk
mstqil trk dvltinin yaradlmas ideyas n plana kedi. Bu, "Difai"ni
Azrbaycanda ilk milli siyasi partiya hesab etmy sas verir. Qubernator eyni
zamanda hkmti ehtiyatl olmaa arrd: "Gman edirm ki, yaxn glckd
bu partiya geni inzibati, mnvi v mhkm znuidarsi msllri il mul
olacaq v ox gman ki, glckd Qafqazn v Zaqafqaziyann mslman
vilaytlrinin muxtariyytini tbli etmy balayacaqdr"122.
Rsmi sndlrdn grndy kimi, ksr hallarda partiya zvlyn
halinin orta v aa siniflrin mnsub olan xslr: tacirlr, kndlilr, tlblr
v srbst pe sahiblri - hkimlr, z liberal baxlar il tannm vkillr qbul
edilirdi. rit ideyalarnn tbli edilmsi onu gstrirdi ki, ruhanilr arasnda da
bu partiyann trfdarlar vard. Bylrin v xanlarn, yni mslman
zadganlarnn nmayndlrinin partiyaya daxil olmas is tin idi, nki "Difai"
partiyas onlar xalqn zlmkarlar, rus hkmtinin trfdarlar hesab edirdi123. Bu
fikirlr "Difai" partiyas rhbrlrinin, bzi tarixilrin tsvir etmy aldqlar
kimi panislamizm v pantrkizm ideyalarna deyil, dvrd populyar olan sosialdemokratiya ideyalarna sadiq olmasn tsdiq edir. Nzr almaq lazmdr ki,
partiya z son mqsdlrin nail olmaq n cmiyytin btn sosial tbqlrinin
hvaln v istyini nzr almal v bunu z rsmi proqramlarnda ks etdirmli
idi. Partiya diyarda zemstvo znidarsi tsis etmk, hminin 1870-ci ilin
mhkm islahatndan sonra mrkzi Rusiyada olduu kimi mhkm
mssislrini yenidn tkil etmyi nzrd tuturdu124. Artq qeyd etdiyimiz kimi,
proqramn mxtsr variant "rad" qzetind drc edilmidi v geni ktllr
n nzrd tutulurdu. Grnr, hmin proqramn tam variant partiyann n iri
blmsi olan "Qaraba Birlik Mclisi"nin 1907-ci il oktyabr aynda drc etdiyi v
partiya zvlri n rhbr snd olan proqram idi. Bundan lav, proqramn sas
mddalar "Difai"nin proklamasiyalarnda z ksini tapmdr.
Sciyyvi haldr ki, boleviklr drhal "Difai"nin yaradlmasn z
mtbuat shiflrind pislmy baladlar. Hmmti boleviklrin "Tkaml"
qzeti yazrd ki, milltlraras mnaqilrd hm mslman, hm d
ermni milltilri guya brabr drcd tqsirkar olduuna gr bizim "bir
. .1, , 1920, .21; : .524,. 1, .
15, .2-7.
123
: .524,. 1, . 18, .39.
124
. - , . 121.
122

"Danaksutyun"la birlrk birisin qar x etmyimiz yaramaz. Biz onlara

ciddi mqavimt gstrmliyik" 125 . Qzetin baqa bir nmrsind deyilir: "Biz
tkc "Danaksutyun"a qar deyil, hm d "Danaksutyun"a oxayan mslman
burjua qruplamalarna qar x edirik... "Difai" partiyas Qafqaz xalqlarnn
azadlnn v mstqilliyinin mdafisi iind ermni danaksakanlar v grc
federalistlri il hmrydir v onlarn yolu il gedir" 126 . Burada biz n
tcavzkara v onun qurbanna eyni mnasibtin, qondarma brabr tqsir
prinsipinin ahidiyik. Boleviklr mnaqinin mahiyytindn qsdn yan rk
hm "Danaksutyun"a, hm d "Difai" partiyasna qar mbariz aparmaa
arrdlar.
Qeyd etdiyimiz kimi, partiyann mrkzi komitsi Bakda yerlirdi. Polis
mruzlrind MK zvlri arasnda aadaklarn adlar kilir - 1) hmd by
Aayev - "rad" qzetinin redaktoru; 2) Qaraby Qarabyov - hkim, "Hmmt"
tkilatna mnsub idi v eyni zamanda "Difai"nin zv idi; 3) Mmmdhsn
Hacnski; 4) sa by Aurbyov - Aayevin n yaxn mslkda, onun sa li;
agentura mlumatlarna gr "rad" qzeti sasn Aurbyovun vsaiti hesabna
saxlanrd; 5) Behbud Cavanirski; 6) Niftal by Behbudov127.
Grdymuz kimi, "Difai"nin Mrkzi Komitsin baqa partiyalarn
zvlri d daxil idi. dvrd bu hal ox sciyyvi idi. Bir sra partiya xadimlri
bir tkilatdan (digrin keir, ya da eyni vaxtda bir ne partiyann zv olurdular.
Sonradan eyni mnzrni "Mdafi" partiyasnda da mahid etmk olard.
Gnc, Zym, Qazax, Boral v baqa mahallarda "Difai"nin kemi zvlrinin
bzilri "Mdafi" partiyasnn zvlri olmular 128 . X. Mmmdov arxiv
mlumatlarna istinadla gstrir ki, M. . Rsulzad d "Difai" partiyasnn zvlri
srasnda olmudur 129 . "Difai" partiyas daim tqiblr mruz qalr, hakimiyyt
orqanlar onu mahid altnda saxlayrd. Buna gr o, leqal xeyriyy
cmiyytlrinin himaysi altnda Mrkzi Mslman Xeyriyy Cmiyyti ad il
faliyyt gstrmy mcbur idi130.
.Aayev mstsna olmaqla Bakdak MK zvlrinin "Difai"d itirak
kifayt qdr formal xarakter dayrd, nki partiyann sas faliyyti Baknn
hdudlarndan knarda cryan edirdi. Qsa mddtd o, Azrbaycann qrb
qzalarn - ua, Zngzur, Qaryagin, Cavanir qzalarn v Gnc hrini hat
etmidi 131 . . Barova z tdqiqatnda arxiv mlumatlar sasnda myyn
etmidir ki, partiya zvlrinin mumi say 1000 nfrdn ox olmudur. Bu
nticlr ona saslanrd ki, vvln, partiyann yerli (qza) komitlrin 7-15 nfr
. , .1, .210.
. - , .539.
127
, . 25; .524,.1, . 15, . 21-24.
128
Mustafayev Q. XX srin vvlrind Azrbaycanda islam ideologiyas v onun tnqidi, s. 240.
129
Mmmdv X. Azrbaycan milli hrkat 1875-1918-ci illr, s.85.
130
, .7; : -524, .1, .15, .8.
131
, . 19; : -524, .1, .15, .2-7.
125
126

daxil idi. Txminn eyni sayda (6 nfrdn 17 nfr qdr) tbliat olurdu132.
kincisi, partiya komitlrinin 7 hrd - ua, Gnc, Adam, Brd, Yevlax,
Qaryagin v Cbraylda faliyyt gstrdiyini nzr alsaq, Bak da daxil olmaqla,
partiya fallarnn mumi say 160 nfr idi. Bundan lav hr bir komitnin dy
drujinas vard. Bel drujinalardan n byynn say trkibi mlumdur - ua
dy drujinas 400 nfrdn ibart idi133. biri komitlrd dylrin saynn
bir ne df az (50 nfrdn 100 nfr qdr) olduunu frz etsk, hmin
komitlrd 1907-ci ild cmi 900- yaxn zv olmal idi. Bellikl, "'1917-ci il
qdr "Difai" istr say trkibin gr, istrs d ktllr tsir qvvsin gr,
Azrbaycann n iri partiyas idi"134.
"Qaraba Birlik Mclisi": tkilati
strukturu v proqram
"Difai" partiyasnn n oxsayl, nfuzlu v fal blmsi mrkzi uada
olan Qaraba blmsi idi. Bu blmd 400- yaxn zv vard 135 . 1907-ci ilin
ortalarndan hmin blm "Qaraba Birlik Mclisi" adlanrd. Cavanir qzasnn
risi 1907-ci il dekabrn 7-d Yelizavetpol qubernatoruna mktubunda yazrd ki,
"Qaraba Birlik lisi" mslmanlarn "Hidayt" xeyriyy cmiyytinin
himaysi altnda yaradlmdr136. Mclisin yaradlmasndan vvl Cnubi Qafqaz,
imali Qafqaz v Krm mslmanlarnn qurultay keirilmidir. 1907-ci ilin mart
aynda Yelizavetpol hr qlavas sgraa Adgzlovun evind keirilmi bu
qurultayda Bak xanlar da itirak edirdi. Qurultayn iind smayl by Qaspinski
d itirak etmidir. Qurultay qrara almd: "1) "Danaksutyun"a bnzr olan
Zaqafqaziya mslman ittifaq (Krm nmayndlrinin itirak il) tkil edilsin
v sonuncu kimi terror yolu il hkmtdn gztlr nail olunsun; 2) cari ilin
baharnda Qarabada ermni "xumbalar" mqabilind Cfr by Vzirov bada
olmaqla "Difai" dstlri yerldirilsin". Zaqafqaziya mslman ittifaqnn bas
vzifsin vvlc lkbr by Rfibyovun namizdliyi tklif edilmidir, lakin
ssvermdn sonra bu vzify Dvlt Dumasnn sabiq zv smayl by
Ziyadxanv seildi. lk nvbd administrasiya v mhkm nmayndlrini
terrora mruz qoymaq nzrd tutulurdu. Daha bir maraql qrar qbul edilmidi.
gr hmin qrar praktiki olaraq hyata keirilsydi, regiondak tarixi hadislrin
btn gediini dyi bilrdi. Bak kapitalistlri Tayevlrin v sdullayevlrin
kmyi il Adam yaxnlnda knyaz Usmiyevlrin malikanlrini ermnilrdn
almaq, elc d "yalnz mslmanlarn mskunladrlmas, uallarn hkmn
, . 22, 23, 28, 29.
, .26; : .524, .1, .15, .21-24.
134
. XX , . 172.
135
, . 26.
136
, .35.
132
133

uada yaamaa mcbur edilmsi v mumiyytl, Qaraban mslman

yaltin evrilmsi n" Adamdan balam Xocal stansiyasna qdr btn
torpaqlar ermnilrdn almaq qrara alnmdr"137.
Yelizavetpol qurultaynn demk olar ki, btn qrarlar kaz zrind
qald. Zaqafqaziya Mslman ttifaq yaradlmad, torpaqlar ermnilrdn
alnmad. Ermni tarixisi Q. Qaloyann fikrinc, "Difai"nin plannn pu
olmasnn iki sbbi vard: "vvln ona gr ki, he bir ermni z evini
mslmanlara qoyub getmy razlamad. kincisi, Birinci Rus nqilab mlub
olandan sonra Rusiyann Zaqafqaziyada mvqelri yenidn mhkmlnmidi v o,
yol vermzdi ki, hr hans millti inqilabi tkilat orada z separatist siyastini
yeritmy chd gstrsin" 138 . Qurultayn qrarlarndan yalnz biri - "Difai"nin
Qaraba blmsinin yaradlmas plan praktikada hyata keirildi. ua komitsi
bada olmaqla "Qaraba Birlik Mclisi" yaradld. Bu tkilat 1907-ci il avqustun
vvlind hmd by Aayev uaya glndn sonra yaradld. O, uada nfuzlu
v hrmtli tatarlarn mclisini tkil etdi. "Qaraba Birlik Mclisi"nin faliyyt
sahsi ua, Cavanir, Qaryagin v yaxnlqdak Zngzur qzalarn hat ediri139.
Qaraba mclisinin sosial trkibinin mxtlifliyi onun sciyyvi chti idi. Burada
ziyallar, tacirlr v ruhanilrl yana kndlilrin, cmldn varl kndlilrin d
xeyli hisssi tmsil olunmudu. rlid grcyimiz kimi onlar buraya clb edn
partiyann proqramnn aqrar v sosial blmlri idi. Bundan lav, Cavanir qza
risinin ilr mdiri knyaz Candiyerinin Yelizavetpol qubernatoruna raportundan
blli olur ki, Qaraba xanlarnn xeyli hisssi (txminn 100 nfr) Qaraba
komissiyasnn xalqa ox gcl tsirindn narahat olaraq, "proqramm hkmt
nmayndlrin v mssislrin zidd olan bzi bndlrini rdd edrk xalqla v
bu cmiyytl lbir olacaqlarna sdaqt and imilr"140. Dzdr, onlarn oxu
mvqqti crdalar, bzilri is htta provokator v xbri oldu, lakin onlarn
partiyaya daxil olmas faktnn z "clis"in Qarabada ox populyar olmasna
sbut idi. Yelizavetpol qubernatoru dftrxanasnn v Qafqaz rayon mhafz
blmsinin ilrind hmin mlkdarlarn mlumatlarndan bir nesi saxlanmdr
(aada onlardan misal gtircyik. - Mllif). Bu sndlr bylrin "Difai"
partiyasna dmn mnasibt bslmsinin yani sbutudur.
"Qaraba Birlik Mclisi"nin v onun blmlrinin trkibini nzrdn
keirrkn ilk nvbd qeyd etmliyik ki, arxiv sndlri arasnda n hmin
Mclisin zvlri arasnda yazmalar, n partiya iclaslarnn protokollar, n d
partiya qurultaylarnn keirilmsi bard mlumat vardr. Buna gr d aada
veriln siyah yalnz hquq mhafiz orqanlarnn nmayndlrinin
raportlarndak mlumatlara saslanr. Grnr, hmin nmayndlr "Difai"
: . 276, . 8, . 231, . 1-2; : .524, .1, . 18, .38.
. http: //www.regnum.ru/news/l40928.html
139
, . 19; : . 524, .1, .15, .2-7.
140
, .25; : -524, .1, .15, .21-24.
137
138

partiyasnn faliyyt miqyasn bir qdr iirtmk n tkilatn hqiqi zvlri

il yana zlrinin siyasi chtdn etibarsz hesab etdiyi xslrin adlarn da bu
raportlara daxil etmilr. Digr trfdn, hmin siyahlara daxil olan bzi xslrin,
msln, partiyann Yelizavetpol blmsi zvlrinin istintaq bard ld olan
materiallar gstrir ki, onlar zlrinin "Difai" partiyasna mnsub olmasn
tamamil inkar edirdilr. Mqayis n qeyd edk ki, ermni inqilabi partiyalar
z zvlri haqqnda kimin hrbi xidmtd olmas, kimin lind v hans nv silah
olmas, elc d partiya zvlrinin ail vziyyti v muliyyti bard ox
trafl mlumatlar toplayrd. mumiyytl, "Difai"nin hr bir blmsinin seki
yolu il tyin ediln sdri, onun mavini, katibi, xzindar, pul ymaqla mul
olan nmayndsi v partiyann bu v ya digr taprqlarn yerin yetirn bir sra
zvlri vard141.
Btvlkd "Qaraba Birlik Mclisi"n v ua komitsin doktor
bdlkrim by Mehmandarov (1854-1929) balq edirdi. Mehmandarov 18721877-ci illrd Peterburq Tibbi - Crrahiyy akademiyasnda oxumu, akademiyan
bitirrk hkim ixtisas almdr. 1877-1878-ci illrin Rus-Trk mharibsind
orduda sanitar dstnin heytind xidmt etmidir. la xidmtin gr 1878-ci ild
nc drcli Mqdds Anna Ordeni alm, bir qdr sonra is III Aleksandr
adna gm xatir medal il tltif edilmidir. 1881-ci ilin Mehmandarov tibb
doktoru drcsi almaq n ifahi v praktiki imtahan uurla vermi, Tibbi
Crrahiyy Akademiyasnn konfrans ona bu bard hadtnam vermidir.
Demk olar ki, K. Mehmandarov ali tibbi thsil v doktorluq alimlik drcsi alm
ilk azrbaycanl olmudur. 1883-c ild hrbi xidmti baa vurandan sonra
Mehmandarovun hkimlik faliyyti btnlkl Qarabada shiyy iin hsr
edilmidir. XIX srin 90-c illrind ua qzasnda knd v qza hkimi
vziflrind ilmidir. 1897-ci ild hkimlik faliyytinin iyirmi illiyi
mnasibtil Mehmandarov ikinci drcli Mqdds Anna ordenin layiq
grlmdr. O, XX srin vvlind Qaraba brm vba xstliyinin
yaylmasna qar mbarizd fal itirak etmidir. Mehmandarov bir hkim kimi
znn birbaa vziflri il yana, Qarabada hyata keiriln mxtlif mdnimaarifilik tdbirlrind d fal itirak edirdi. O, ua Xeyriyy Cmiyytin
balq edirdi, sonralar is uadak "Nri-maarif" maarifilik cmiyytinin
rhbrlrindn biri olmudur. 1912-ci ild onun sylri nticsind uada ilk rusazrbaycanl qadn mktbi almdr. Mehmandarov drdnc drcli Mqdds
Vladimir ordeni il tltif edilmidir. Birinci Dnya mharibsi illrind sanitar
kadrlar hazrlanmas il mul olmudur142.
1905 ,
, . 36
142
. . - . .
(1854-1929) / . , 1962, 2, .81-87;
Azrbaycan Xalq Cmhuriyyti ensiklopediyas. 2 cildd, c. 2, Bak, 2005, s. 177-178.
141

ua komitsinin zvlri arasnda Cahangir xan Nurubyov (sdrin

kmkisi), Xudu Quliyev (komitnin katibi), Mdi amil Hacyev (by
nslindn olan Adam hr sakini), Mdi Mmmdcfr Cfr olu (ran
tbsi), Mdi hmd zimov, Hac Mirzhseyn Krim olu, kr by
Mdi Aalar olu, Bahadur Sar Krim olu, frasiyab Hac zim olu
(frasiyab zimov - ua hrindn olan mean), Mdi Mmmdcfr
Muxtarov, Hac Hseyn Mniyev, Krblay Usub Mirsiyabov, Mseyib Sar
Krim olu, Abbas Hac Cfr olu, Rstm Krblay li olu, Mdi Yusif
Qhrman olu, Seyid Hseyn Seyidrza olu, Mdi Mhmmd zim olu
da vard. Komitnin btn zvlri mvrti ss malik idi. Onlardan bzilrinin
mxtlif vziflri vard. Msln, Mdi amil Hacyev icra hakimiyytinin risi
v tkilats idi. O, ua v Cavanir qzalarn gzrk bu qzalarn mxtlif iri
mrkzlrind: Brdd, Trtrd, Yevlaxda partiyann yardm komitlrini tsis
edir, ilrin tkilin v aparlmasna dair, elc d halidn vergi ylmas
v baqa tdbirlr bard lazmi tlimatlar v gstrilr verirdi. Mdi
Mmmdcfr eyni ii Zngzur v Cbrayl qzalarnda yerin yetirirdi. Bahadr
Sar
Krim
olu v frasiyab zimov Muxtarovun v Hacyevin sas
kmkilri, Mniyev is katib idi143.
Bzi mlumatlara gr (rotmistr Kornilovun raportu), partiyann Adam
komitsin Vladiqafqazda yaayan v Adama glmi Xasay xan Usmiyev balq
edirdi. El hmin sndd qeyd edilir ki, buraya Slim by Rstmbyov, Cfr
by Vzirov, Qasm by Vzirov v Qhrman aa Cavanirov daxil olmudur144.
Baqa mlumatlara gr, Adam komitsin Zlfqar by Haqverdiyev balq
etmidir. Bax b (mean) v kr b Kazmbyov qardalar, Mirz Davud
Aamirzyev (fndi - Adam hrindn olan kndli), Hac Seyid Miri Seyid
Bar olu (ua hrindn olan mean) komitnin zvlri idi. Bu yardm
komitd kr b Kazmbyov hm d icra hakimiyytinin tkilats v rhbri
rolunu yerin yetirir, kndbknd gzrk partiyann blrini yaradr, halini
"Difai"y tabe olmaa and idirirdi. Mirz Davud Aamirzyev (fndi) tkilatn
katibi idi. Partiyann Adam yardm komitsind Mirzmmmd brahimov
bada olmaqla 6 nfr tbliat vard145. Gizli agent S. Sfrlibyovun 7 mart
1908-ci il tarixli mruzsindn mlum olur ki, Adam komitsi "qondarma" v
"quru bylrdn" tkil olmmudur. Onlarn "sl bylr" barmaz nifrt hissi
vard". Bu, btn msllrd hqiqi bylr brabr olmaq arzusu v paxllq hissi
il izah edilirdi. Bu "quru bylrin" z malikanlri v torpaqlar yox idi, lakin
onlar Adam bazarna nzart edirdi v buna gr d xalq arasnda myyn
nfuza malik idi 146 . "Difai" partiyasnn Cavanir qzasnda Brd, Trtr,
, . 22, 25, 41.
Mmmdov X. Azrbaycan milli hrkat 1875-1918-ci illr, s. 87.
145
, . 22, 42.
146
, . 40
143
144

Qaryagin, Cbrayl komitlri faliyyt gstrirdi. Brd komitsinin Yevlaxda v

Trtrd blmlri vard. Brd komitsinin sdri Mdi Mehdiqulu Hac
rif eyni zamanda dy drujinasna balq edirdi. Komitnin zvlri v
tbliatlar Musa Quliyev, Hseynli Krblay olu, Molla Hbib Krblay
Mehdi olu, Mdi Zeynalabdin aa hmd olu v Allahverdi Hac Pnah olu
idi. Trtrd partiya
bsin
Mdi Alim smaylov, Mdi Dada
Muradxanov, Mdi Frhad Vlibyov, Mdi Muxtar Krblay bad olu
balq edirdi. bnin tbliatlar Mdi Muxtar Zeynalov, Hac brahim
smaylov, Krblay Mahmud smaylov, Mdi Rstm Muradxanov, Mdi
li Dadaov idi 147 . Yevlax bsin Aslan Qaraca olu, rf Tayev, Salah
Hseynov rhbrlik edirdi 148 . Qaryagin komitsin tlblr A.Vzirov v
M.Axundov balq edirdi. Komitnin zvlri Axund Mirz li Axundzad, Hac
Muxtar Sadqov, Mdi Camal by Vzirov, Mirz Camal Yusifzad, Mdi
Qulu hmdov, Bir liyev, Slim amxalov v li by Vzirov idi.
Cbrayl komitsi sayca iri komit idi. Onun Cbraylda, habel Xocaqan
v Kenlik kndlrind blri vard. Cbrayl bsinin zvlri Cfr mirastan
olu, Mahmud Qaryadyev, Adirin liyev, Mdi bi smaylov, Mdi
Mmmd Hsnov, Mdi Dada Sfrov, Sleyman mamverdiyev v Thmz
Ncfquliyev, Xocaqanda Hac Cfr by Xocaqanski, Nriman Yzbaov, Mdi
Aslan by libyov, bdrrhman Sfrov, Krblay Bir Mmmdov, Mdi
Zlfqar sdov, Kanvay liyev, Dada Hacyev, Mdi lkbr Hseynov,
Kenlikd Hac Seyid Mmmdaa Hac Mircfr olu, Seyid Hseyn Riza olu,
Firidun by Sultanov, Zlfqar Mdi rif olu, Mmmd
Krblay
Mmmdyar olu, hmd Hac Mmmdbar olu, Mmmdli Krblay
lsgr olu, Mdi Yusif Quliyev, mrah Krblay Rstm olu, Krblay
Mmmd Krblay Rid olu, Bir Hmid olu, Mehdi Mdi Mahmud olu
idi. Qzann btn knd komitlri mrkzi (Adam, Brd, Cbrayl v s.)
komitlr, onlar is z nvbsind ua komitsin tabe idi149.
1906-c ild Malbyli kndind tatar "Komissiyas" yaradlmd.
Sonralar o, "Difai" partiyasnn zklrindn birin evrilmidi. Komissiyaya rf
Mdi Molla mran olu balq edirdi. Komissiyann sas zvlri Hac
Krblay Qnbr olu, Rza Mdi Molla mran olu v Mdi Abbas Qulu olu
idi. 1906-1910-cu illrd bu komit halidn vergilr v crimlr klind ylan
vsaitlr hesabna mvcud olmudu. O, "Difai" partiyasnn ua komitsinin
srncamlarn yerin yetirirdi. Komitnin z silah anbar vard. Bu silahlarn bir
qismi "n-cmn" partiyas n rana gndrilirdi150.

, . 22.
, .28.
149
, .23.
150
: . 524, . 1, .35, . 16-17.
147
148

Partiyann nfuzlu v fal komitlrindn biri d Yelizavetpol komitsi

idi. Bu bard Tiflis Quberniya Jandarm darsinin risi podpolkovnik Bainskinin
partiyann zvlri haqqnda 31 oktyabr 1909-cu il tarixli mruzsind trafl
mlumat var. Mruzdn aydn olur ki, "Difai" partiyasnn Yelizavetpol
komitsinin sdri Axund Molla Mhmmd Pinamazzad (1853-1937) olmudu.
O, ruhani rtbsini 1883-c ild Tiflisd almd. 1892-ci ild Gnc Cm
Mscidinin ba mollas tyin edilmidi. 1900-cu ild Pinamazzad rann v
Trkiynin xeyrin tbliatda ittiham edilrk Trkstana srgn olunmudu.
1906-c ild Gncnin ba qazs seilmidi 151 . Polis mlumatlarnda
Pinamazzadni bir xsiyyt kimi sciyylndirn maraql mlumatlar qalmd.
Msln, 1912-ci ilin fevral aynda trtib edilmi bel mlumatlarn birind
yazlmdr: "Mslman almind o, sas v grkmli ictimai xadimlrdn biri
hesab edilir. O, Qafqaz diyar hdudlarnda mslman suli-cdid mktblrinin,
kitabxana qiratxanalarn v mxtlif xeyriyy cmiyytlrinin yaradlmasnn
tbbssdr. z srlrind, mqallrind v ictimai yerlrd syldiyi
nitqlrind o, mslmanlar birlmy v milli tayfa davalarna son qoymaa
arrd. Pinamazzad z baxlarna gr mtrqqi mslman v eyni zamanda
yksk drcd dindar, ciddi adamdr, mslman ruhanilri arasnda v
cmiyytd grkmli mvqeyin mvafiq olaraq qapal, sad v ayq-sayq
hyat trzi keirir. He bir ylnc yerin getmir, kbar dairlrd dolamr. Bacxrac v rvt almaqla mul olmur, nki bunlar onun xalq xadimi v idealist
qidlrin ziddir v mumiyytl onun xarakterin yabandr" 152 . Daxili ilr
nazirinin 14 yanvar 1915-ci il tarixli tqdimat sasnda Pinamazzad imperator
trfindn rsmn Qafqaz mslmanlar i ruhani idarsinin eyxlislam
vzifsin tyin edilmidir153.
"Difai"nin Yelizavetpol komitsinin liderlrindn biri d lkbr by
Krblay Hsn olu Rfibyov olmudur (1839-1919). hr halisi arasnda
byk nfuz sahibi olan Rfibyov ox vaxt komity rhbrliyi z zrin
gtrrd. Rfibyov Peterburqda knd tsrrfat sahsind thsil aldqdan sonra
Gncy qaytmdr. 1870-1896-c illrd polis sistemind ilmidi. Nuxada v
Yelizavetpolda qza pristav olmudu. 1891-ci ild Mqdds Vladimir Ordeni il
tltif edilmidi. stefaya xandan sonra zn ictimai faliyyt hsr etmidi. O,
22 il mddtind Yelizavetpol hr Dumasnn zv olmudu. Yelizavetpol
Qubernatorunun 30 iyun 1906-c il tarixli frman il Rfibyov Yelizavetpol
Mslman xeyriyy cmiyytinin mrlk fxri zv seilmidi154.
"Difai"nin Yelizavetpol komitsin partiyann dftrxana mdiri v hr
upravasnn ertyojusu Hmid by Usubbyov (Nsib byin qarda); lkbr by
Azrbaycan Xalq Cmhuriyyti ensiklopediyas, .2, s.289-290.
: .524, .1, .30, . 1-2.
153
Azrbaycan Xalq Cumhuriyyti ensiklopediyas. c.2, s. 290.
154
Azrbaycan Xalq Cmhuriyyti ensiklopediyas. c.2, s. 296-297.
151
152

Xasmmmdov (Xlil by Xasmmmdovun qarda) - andl vkil, Yelizavetpol

hrind ev sahibi, Mdi li Rfiyev - komitnin kassiri, Yelizavetpol qarlql
kredit cmiyytinin idar heytinin sdri; Muxtar by v Cavid by Qazyevlr hr ikisi zadgan, Muxtar by Yelizavetpol hrindki "Peterburq"
mehmanxanasnn sahibi Molla smaylzad; Hac Mirqasm Hmzyev, ticarti,
dy drujinasnn bas; Hac Mmmd Hseyn li olu (liyev) daxil idi155.
"Qaraba Birlik Mclisi"nin proqram 1907-ci il oktyabr aynda qbul
edilmidi v 52 bnddn ibart idi. Proqramda "Mclis"in trkibi gstrilir, onun
sdrlrinin, onlarn kmkilrinin v katiblrinin hquq v vziflri myyn
edilir, mclisin vsaitini tkil edn glirlrin mnblri gstrilir, mslmanlarn
bir-biri il v baqa milltlrl mnasibtlri myyn edilir, mslmanlar arasnda
dini zmind (i v snni mzhblri arasnda) yaranan r-sekilik pislnilir,
mslmanlarn hakimiyyt orqanlarna mnasibtlri myyn edilir v
mumiyytl, "mslmanlarn gcnn, maddi firavanlnn, mdni inkiafnn
v baqa milltlrin arzuedilmz tsirindn tcrid edilmsinin rhni olan birliy can
atan mslmanlarn nec yaamal olmas" bard gstrilr verilirdi156. Proqrama
gr, Mclis sdri, onun kmkisi v katiblri vziflri sekili vziflr olmal
idi. Mclisin "itirak" zvlri z aralarndan el xslr semyi hdy
gtrrdlr ki, bu xslr hakimiyyt orqanlarnn faliyytini izlsin v zruri
hallarda ictimai ikaytlri hmin orqanlara tqdim etsinlr (madd 1l)157. Bundan
lav, "Mclis" z mvqeyindn sui-istifad edn zvlrini ciddi czalandrrd
(madd 45) 158 . Aada gstriln cinaytlr yol vermi ayr-ayr xslr
barsind crim edilmk, boykot olunmaq, cmiyytdn, hrdn qovulmaq
drcsin qdr mxtlif cza nvlri nzrd tutulurdu: mslmanlar arasnda
paralanma yarada bilck i-snni msllri haqqnda shbtlr aparan xslr
(madd 14); hali arasnda mxtlif mnaqilr sbbindn itialara gtirib
xaran xslr (madd 14); hkmt qar bhtanla mul olmas myyn
edilmi xslr (madd 16); ourluqla v ourlanm yalarn gizldilmsi il,
yyalqla mul olan xslr (madd 17); qzlar qaran, qadnlar incidn
xslr (madd 18); 159 ermni-azrbaycanl mnaqilrin sbb ola bilck
ayilr yayan xslr (madd 19); yazl v ya ifahi bhtanla mul olan xslr
(madd 20); qanunsuz arvad saxlamaqla mul olan xslr (madd 22); qan
dmniliyi yaradan xslr (bu dmniliyi bir-biri il qohum olmaq yolu il
aradan qaldrmaq nzrd tntulurdu. - Mllif) (madd 24); qiymtlri qsdn
hdsiz artran xslr (madd 27)160. Proqrama sasn, "Qaraba Birlik Mclisi"
: .62. .1. .59, . 158.
: .524, .1, .18, .39.
157
: .524, .1, .18, .22.
158
: .524, .1, .18, .26.
159
: .524, . 1, . 18, .22.
160
: .524, .1, .18, .23
155
156

byk slahiyytlr malik idi. Zruri hallarda hkmt mssislri, cmldn

knd mhkmlri boykot edilirdi. Bu halda btn mhkm kimlri
"Mclis"in rayon komitlrin keirdi. "Mclis"in razl olmadan htta hr
Dumasnn qlasnlar da seil bilmzdi (madd 51)161. hrlri v kndlri trk
edib getmi insanlarn mlak v evlri d "Mclis"in mlkiyytin keirdi.
Onlardan ld ediln glirlr yoxsullar arasnda bldrlmli idi (madd 31)162.
Bu, sosial dalt probleminin hll metodlarndan biri idi. "Difai" zn mhz
sosial daltin mdafiisi elan edirdi.
Proqramda aqrar msl radikal kild hll edilirdi - "torpaq mkilr
sinfin mxsus olmaldr"163. Torpan kndlilr verilmsinin hyata keirilmsi
mexanizmlri bard qeyd-rt yox idi. Lakin irlid grcyimiz kimi, praktikada
hm tviqat sahsind, hm d torpaq sahiblrin tsir etmyin baqa
formalarnda myyn addmlar atlmd. Proqramn bu blmlri bzi ar
mmurlarn htta bu partiyann sosial-demokratik xarakteri bard dnmy
svq etmidi. Yelizavetpol qubernatorunun Sankt-Peterburqa nvanlanm
raportlarnn birind tvil bildirilir: "ox gman ki, yaxn glckd partiya
aqrar mslnin, yni mlkdar torpaqlarnn kndlilr tmnnasz verilmsi
mslsinin tblii il mul olacaqdr"164.
"Qaraba Birlik Mclisi"nd, elc d btn "Difai" partiyasnda
tacirlrdn ibart byk bir tbqnin mvcud olmas proqramda ticart haqqnda
ayrca blmlr olmasn rtlndirmidi. Ticartd qayda yaratmaq v sui-istifad
hallarna son qoymaq nzrd tutulurdu. Bu halda Azrbaycanda hm snayeni,
hm d ticarti srf milli istiqamtd inkiaf etdirmk lazm idi. sas tlb ondan
ibart idi ki, "mslmanlar baqa milltlr deyil, zmz xeyir vermk n
yalnz mslmanlardan mal alsnlar" (madd 52)165. Shmdar irktlri v imkanl
mslmanlar da knd tsrrfat mhsullarn v snaye mallarn yalnz
mslmanlardan almaa borclu idi. Bu tlblri yerin yetirmynlri millt
xyant gr crim gzlyirdi (madd 36)166. Proqramn bu bndlri difaiilrin
tbli etdiyi milltin konsolidasiyas nzriyysini yani kild ks etdirirdi.
Onlar ticarti d bu sahy daxil edirdilr.
Maarif sahsind proqram "kii v qadn cinsindn olan uaqlar n
thsil mssislri amaq v onlarn yeni sulla yrdilmsi n hr cr sy
gstrmyi" nzrd tuturdu (madd 34) 167 . Btn msllr rit qanunlar
sasnda hll edilmli olduuna gr, proqramn ayr-ayr bndlri mxsusi
dindarlar, dini mrasimlrin reqlamentldirilmsi v baqa msllr bard idi.
: .524, .1, .18, .26.
: .524, .1, .18, .24.
163
. , .36.
164
, .21; : .524, .1, .15, .2-7.
165
: .524,. 1, .18,.27.
166
: .524,. 1, .18, .25
167
: .524,. 1, .18, .24.
161
162

Msln, qeyd edilirdi ki, ruhanilr, yni ba mollalar, pinamazlar, qazlar v

mhll mollalar, var-dvlt irniklnmdn milltin trfini saxlamal v z
slahiyytlrini rit sasnda yerin yetirmlidirlr, ks halda onlar ictimai
mvqeyini v ruhani rtbsini itir bilrdilr (madd 44)168. Matm mrasimlri v
onlarla bal xrclr yeddi gn qdr azaldlmal, lzumsuz matm v ylnc
xrclri is hr ksin vziyytindn asl olaraq yoxsullarn v mktblrin xeyrin
msadir edilmli idi. Bu tlblri pozanlar crim gzlyirdi (madd 37-38)169.
Cavanir qza risinin raportunda "Mclis"in proqram tlblri son drc neqativ
sciyylndirilmidir: "...bu proqram bu xalq siyasi chtdn sx birldirmyi,
onu laltndan hazrlama nzrd tutur. O, hkmt mssislrinin boykot
edilmsi, mlkdarlar v kndlilr arasnda torpaq mnasibtlrinin yni, aqrar
mslnin kskinldirilmsi mqsdi gdrd. Ntic etibaril bu proqram
pozanlar n ayr-ayr xslrin, btn aillrin boykot edilmsi, partiyann
tlblrin israrla tabe olmaq istmynlri crimlr gzlyirdi"170.
Bellikl, "Qaraba Birlik Mclisi"nin proqram "Difai"nin proqramnn
ilkin layihsini bir nv tamamlayrd. r iki proqramda Azrbaycan cmiyytind
qanunvericilik qaydasnda islahatlar aparmaa chd gstrilirdi. Yax silahlanm
dstlr d olsa, partiya liderlrinin kmyi il bu islahatlar milltin
thlksizliyini v trqqisini tmin etmli idi. Proqramn bir sra bndlrinin
myyn qdr sadlvh v bsit xarakteri, grnr, trtibilrin kndli ktllrini
onlarn tmsilisi oldugunu iddia edn partiyann faliyytinin sas istiqamtlri il
sad, anlaql formada tan etmk arzusu il izah edilmlidir. Eyni zamanda,
partiyann proqram "Danaksutyun" partiyasnn proqram sndlrindn v onun
strukturundan kskin frqlnirdi. "Danaksutyun" z orqanlarnn mrkkb,
oxaxli, geni hatli sistemi il dvlt strukturlarn xatrladrd. Burada hr ey
nzrd tutulmudu: ordu, milis, mhkmlr, administrasiya, maliyy, mtbuat,
beynlxalq laqlr171.
1906-1908-ci illrd "Qaraba Birlik Mclisi" -"Difai'nin faliyyti
Hmin dvrd mvcud olmu partiyalarn oxundan frqli olaraq, "Difai"
partiyas xalq ktllrinin irilrin nfuz etmy, xalqn n fal elementlrini z
sralarna clb etmy, z faliyyti il btn Yelizavetpol quberniyasn, qismn
d Bak v rvan quberniyalarn hat etmy mvffq olmudu. Yelizavetpol
qubernatoru etiraf etmy mcbur olmudu ki, partiya all, ehtiyatl, ardcl,
namuslu v smimi insanlarn linddir, onun Mrkzi Komitsin hmd by
: .524, . 1, . 18, .26.
: .524, . 1, . 18, .26.
170
. 1905 ., .274.
171

. , 1990, . 108-116.
168
169

Aayev rhbrlik edir. Yen d hmin qubernatorun szlrin gr, partiya qsa
mddtd byk nfuz v hrt qazanmdr, hali ona etibar edir v onun
zvlrini hkmtdn syl gizldir172.
"Qaraba Birlik Mclisi"nin "ua mslmanlarnn bacarql, evik,
hiylgr v zehni chtdn daha ox inkiaf etmilri" srasndan seilmi
tbliatlar hali arasnda fal i aparrd. Kndlrd iqtisadi ehtiyaclar yrnmk
n ry sorusu keirmk bhansi il xalq bir yer toplayr v eyni zamanda ona
ritin tlblri izah edilir, heyvan ourluuna, qartlr son qoymaq tvsiy
edilir, "qsurlu" insanlar pislnir, ermnilrl dinc mnasibtlr yaratmaq tbli
edilirdi. Bu tlblrin pozulmasma gr xalq qarsnda msuliyyt bard
xbrdarlq edilirdi173. "Difai" agentlri yeri gldikc kndlrin halisin diqqtl
nzr salr, onlarn arasnda daha ox inkiaf etmi v hssas, sasn gnc
adamlar seir, sonra bu adamlarla uzun mddt tkbtk shbt edir v xsusi
and idirrk partiya zvlyn qbul edirdilr. Partiyann yeni zvlrin
taprlrd ki, yaadqlar yerlrd ehtiyatla v ardcl tbliat aparsnlar,
kndlrin halisini mahid etsinlr. "Qaraba Birlik Mclisi"nin faliyytinin
genilnmsi nticsind hkmt mssislri uurla boykot edilmi, kndlrdki
vzifli xslr (kndxudalar) partiyann nfuzuna tabe edilmi, partiyann xsusi
dy drujinalar yaradlmd. hdd atmd ki, hali mxtlif ikaytlrl
hkmt mssislrin deyil, Mclisin yerli blmlrin mracit etmy
balamd, hmin blmlr d mstqil mhakim
aparrdlar.
Komitlr
oxsayl ikaytlr, mhkm kimlrin baxrd, hm d ikaytlr ox
tezlikl cavab almr, ilr daltl aradrlr, tqsirkarlar tezlikl v ciddi
czalandrlr, zrrkmilr cavabdehin hesabna maddi chtdn tmin
edilirdi 174 . Bunun nticsind 1907-ci ilin axrlarna qdr knd mhkmlri,
demk olar ki, faliyyt gstrmirdi.
Bu, halinin partiyaya yksk etimadn gstrirdi. Knd
mhkmlrindn frqli olaraq, partiyann ilr obyektiv baxmas saysind onun
nfuzu daha da artmd. Yuxarda adn kdiyimiz Cavanir qzasnn risi
yazrd: "Qzadak 38 knd icmasndan yalnz 8-nin rhbri hkmt mmurlar idi
v onlarn andlarna sadiq qalaraq, namusla xidmt edcyin mid bslmk
olard; knd hakimlri tamamil knarladrlmd, qulluqularn btn baqa
tatlar bu partiya v onun zvlri trfndn l keirilmidi". Bellikl, ar
hakimiyyt orqanlar grn gzlrindn, eidn qulaqlarndan mhrum olmudu.
Qza risinin fikrinc, partiya bu addmlar atmaqla xalq l alm, kndlrdki
vzifli xslri z iradsin tabe etmi, hkmt mmurlarnn v hkmt
mssislrinin faliyytini slind iflic vziyytin salmd175.
, .22; : .524, .1, .15, .2-7.
, .20.
174
, .20.
175
, .35.
172
173

Dvlt strukturlar vzin "Difai"nin mvafiq strukturlarnn yaradlmas

onu gstrirdi ki, bu partiya he d, bzilrinin iddia etdiklri kimi, yalnz dy
tkilat deyildi. "Difai"nin zvlri arasnda savadl v praqmatik insanlarn olmas
saysind o, dvlt ilrinin aparlmas n ox byk daxili potensiala malik idi.
"Difai"nin pul vsaitlrinin mnbyi zvlk haqlar, partiya proqramnn
bu v ya digr maddlrinin pozulmasna gr tqsirkarlardan tutulan crimlr,
mhkm qarsnda dayanan cavabdehlrdn v iddialardan alnan rsumlar v
nhayt, hr bir rayon nmayndsi trfindn halidn tutulan czi ymlar idi.
Pul ymaq n partiya zvlrind ek kitabalar olurdu. Onlar pul alarkn qbz
verirdilr. r hans anlalmazlqlar yaranmamas n pul ylmas xeyriyy
mqsdlri ad il hyata keirilir v aclq kn mslmanlar n rsum
adlanrd. Bu vsaitin sas hisssi Mslman Mrkzi Xeyriyy Cmiyytin
gndrilirdi. Partiya xadimlri bu cmiyytin nmayndlri ad il 3-4 nfrlik
qruplara blnr, qzalar gzrk zvlk haqq yrdlar176. Cavanir qza risi
yazr: "Mclis pul crimlri almaq v hbs czalar ttbiq etmk yolu il hali
arasnda mal-qara ourluunu yox drcsin endirmidi, quldurluq hallar
azalmd. daha sonra yazr: "Mclisin xidmti ondan ibart idi ki, xalqn z
gnahlarnn ona ox baha baa glmsini grrk bel hallarn qarsn almaa
balamd. Cinayt xarakterli yeni ilrl yana on il qdr vvl ba vermi
khn ilri d aradrrd. Bundan lav, cavabdehdn crim tutulur, bu mbl
partiyann xzinsin daxil olurdu"177.
Partiya torpaq mslsind z taktikas saysind knd halisi arasnda
ox populyar olmudu. Btn milltin mnafelrinin ifad edilmsi bard
proqram byanatlarna baxmayaraq, partiya zvlrinin silki mnsubluu onun
bylr qismn zidd xarakterini rtlndirmidi. Bylr zidd mvqenin sas sbbi
he bhsiz, ondan ibart idi ki, bylrin oxu ar hakimiyytin loyal mnasibt
bslyir v milli azadlq hrkatn qbul etmirdi. Bu mvqeyin mahiyyti onda
ifad olunurdu ki, "partiya tbliatlar bu bylrin hakimiyyt can atan mftxor
v qaninlr olduunu, heyvan kimi yalnz srvt hvsi il yaadqlarn" bildirir
v kndlilrin qann in bu bylr nifrt hissi tlqin edirdilr. Onlar deyirdilr
ki, bu sinfin lind bu qdr torpaq olmamaldr, bu torpa onlarn lindn almaq
lazmdr" 178 . Ustav frmanlarnn v baqa khn adtlrin mvcud olmas
zndn, ox vaxt mhsul ym dvrnd torpaq sahiblri il kndlilr arasnda
anlalmazlqlar yaranrd. Difaiilr bundan bacarqla istifad edirdilr. "Qaraba
Birlik Mclisi"nin kndlrdki faliyyti yerli hakimiyyt orqanlarn qdr
vahimy salmd ki, onlar aqrar itialarn ba vermmsi n mhsul ymna
dair vahid qaydalarn tmin edilmsi zr xsusi komissiya yaratmaa mcbur
olmudular, nki khn adtlrin mvcud olmas Qaraba tviqatlarnn
, .21.
, .35.
178
, .36; : .524, .1, .15, .37-40
176
177

itialar yarada bilmsi n yegan vasitdir" 179 . Komissiyann mzakir

mvzular aadaklar idi: 1. Daralarn tyc yd bir mumi l - anaq
myyn edilmli; z d anaqlarn tutumu eyni olmaldr; 2. Tycnn mhz
hans kild - drzlr, yoxsa dn klind ylmal olmas mslsini hll etmli;
3. Mhsulun kinilr trfndn torpaq sahibin atdrlmas sullar haqqnda
mslni mzakir etmli; 4. Ustav frmanlarna gtirilmi v zamann ruhuna
uyun olmayan btn kemi qalqlarn lv etmli v ya onlarn klini
dyidirmli; 5. Daralarn tamahkarln v onlarn mhsul ym v torpan
paylanmas zr vasitilr kimi kndlilr ttbiq etdiyi btn sxdrmalar
azaltmal, nki trflr arasnda btn anlalmazlqlar yaradan onlardr, bu is
tviqatlarn xeyrindir180. Nticd hakimiyyt orqanlarnn msly mdaxil
etmsi difaiilr bada olmaqla kndlilrin aq xlar etmsin imkan vermmi,
lakin qzada itialar 1908-ci il qdr davam etmidi. Mdi Mehdi kimi
mbariz tviqatlarla qanunun btn ciddiliyi nzr alnmaqla rftar etmk v
onlar uzaq yerlr srgn edrk ciddi czalandrmaq qrara alnmd. Komitnin
qalan zvlri d mxtlif repressiyalara mruz qalmd.
Difaiilrin tbliat faliyyti halinin siyasi mdniyytinin d artmasna
rait yaradrd. Msln, 7/8 avqust 1908-ci il tarixli raportda deyilir: "ndi htta
cqar kndlrdki mslmanlar da nmayndli v mtlq monarxiya prinsiplri
il tan edilmilr, onlar randa vziyytl maraqlanr v inanrlar ki, ran
Parlamenti xanlarla mbarizd qalib glckdir; avam camaat indi artq snnilrl
ilr arasnda frq qoymur, onlarn arasnda vvlki ayr-sekilik yoxdur; indi
sad camaat mktb, onun zruri olmasna inanmaa balamdr, son bir-iki ild
yerli tatarlar, xsusn Qarabada ictimai ilr maraq mslsind xeyli irli
getmilr"181.
Bu yeni vziyyti btnlkl "Difai"nin faliyytinin mtrqqi hisssi
il, onun xalq maariflndirmk sahsind proqram mqsdlrindn birini hyata
keirmsi il izah etmk olar. "Difai" partiyasnn i slubuna v metodlarna
drindn fikir verdikd onun intellektual xarakterli, bzn htta sosial-demokratiya
alarlarna malik ciddi ictimai-siyasi faliyyti grnr. Partiyann srf primitiv
terroru tkilat olmas haqqnda sovet dvrnd sni kild yaradlm tsvvr
drindn thlil edildikd ikinci plana keir. Digr trfdn, partiya z dvrnn
mhsulu idi v mqsdlrin atmaq n mxtlif faliyyt formalarndan istifad
edirdi.
"Difai" partiyas mbariz vasitlrindn biri kimi "frdi terror" metodunu
semidi. Sovet tarixnaslnda XIX srin ikinci yarsnda v XX srin vvlind
Rusiya mperiyasnda inqilabi-terror hrkatnn tarixi myyn siyasi sifari
sasnda yazlmd. Hmin sifari gr terroru-inqilablarn obrazlar hr vasit
e , .37.
, .37.
181
, .51; : .524, .1, .15, .45-49.
179
180

il romantikldirilirdi182. Brokqauz v Yefronun ltinin 1907-ci ild apdan

xm ikinci lav cildind Rusiyada terror adl mqal yerldirilmidi. Hmin
mqald terror "ayr-ayr yksk vzifli xslrin v casuslarn qtl
yetirilmsinin tkil edilmsindn v axtarlara, hbslr qar silahl mdafidn
ibart olan hkmt qar mbariz sistemi" adlandrlmd. Rusiya mperiyas
polis departamentinin direktoru, sonralar imperiyann daxili ilr naziri olmu P. N.
Durnovo etiraf edir ki, "terrorizm gcszlkdn gc yaratm ox zhrli, ox
qorxulu ideyadr" 183. ar Rusiyasnda terrorun kklri "Narodnaya volya"
partiyasnn ideologiyas il baldr. Bu partiya terrorizmi tbli edir,
mtlqiyyt qar mbarizd onu znn sas silahna evirirdi. Lakin XX
srin vvlind Rusiyada terror "Narodnaya volya" partiyasnn terrorundan
hmiyytli drcd frqlnirdi. XX srin vvlind Rusiya mperiyas razisind
terroruluq metodlar il faliyyt gstrn partiya v tkilatlar bir nec qrupa
blmk olar. lk nvbd hakimiyytin l keirilmsi il laqdar siyasi
msllri yalnz inqilabi-terror yolu il hll etmy alan siyasi partiyalar qeyd
edilmlidir. Rusiya tarixind bu qbildn iki sas siyasi partiya mhurdur: Rusiya
Sosial-Demokrat Fhl Partiyas v Sosialist nqilablar Partiyas (eser). Hr iki
partiya siyasi tcavzun yksk sviyyd olmas il frqlnirdi v halinin
n mxtlif sosial tbqlrin ynlmidi. Partiyalarn daha bir nv etnikmillti partiyalar idi. Bzi mlliflrin fikrinc, bu milli v dini partiyalar Rusiya
mperiyas raitind "hqiqi olmayan" partiyalar srasna aid etmk olard, nki
"hr bir hqiqi partiyann myyn geni dvlt siyasti proqram olmaldr, bu
is myyn milltin v ya dinin nmayndlrinin nzrinc, qeyrimmkndur"184. Bu partiyalar dvlt hakimiyytinin ayr-ayr nmayndlrin v
baqa milltlrdn olan insanlara qar sl terror faliyyti il mul idi.
Eyni zamanda etnik-millti partiyalar dvlt zidd msllrin hll edilmsi
n yaradlm srf kriminal dstlr hesab etmk olmaz. Milli partiyalarn hyata
keirdiyi terrorun sasn birldirici v mqsdynl ideyalar tkil edirdi.
Mvcud siyasi rejim raitind hmin ideyalarn hyata keirilmsi real deyildi. Bu
partiyalar praktikada z mqsdlrin nail olmaq n istifad etdiklri vasitlrin
yararl olmasn sbut etmy alrdlar. Onlar azadla qar hr hans zorakla
gr hakimiyyt nmayndlrini
qddarcasna
czalandran ardcl terror
sisteminin kmyi il bu hkmti tamamil zifltmy alr v istyirdilr ki,
hkmt terror aktlarna repressiyalarla cavab vermy mcbur olsun, bellikl d,
., . .

,
2003,

11
http://magazines.russ.ru/novyi_mi/2003/11/litvin.html
183
. . . .
5 2004 httm www.logic.ru/taxonomy/term/541
184
., . .

,
2003,

11
http:
/magazines.russ.ru/novyi_mi/2003/l1/litvin.html
182

ktlvi narazlqlar, hakimiyyt leyhin geni miqyasl sosial partlaya gtirib

xara bilck xlar balansn. Eyni zamanda terror hkmtl "dialoqun"
znmxsus bir formas idi - yeni qsdlr bard hdlr hkmti z siyastini
dyimy mcbur etmli idi185. Bu partiyalar terror metodunu semkl slind
halinin myyn hisssini z zvlrini v trfdarlarn dvltin hquq
mkanndan tcrid edir v onlardan tlb edirdilr ki, dvlt normalarna deyil,
partiyann vziflrin mvafiq kild hrkt etsinlr. Bu partiyalar mrkkb
tkilati tip malik idi: terror ideyalarn ilyib hazrlayan generator strukturlar v
terroru dstlrin - konspirasiya raitind faliyyt gstrn dy qruplarnn v
tkilatlarnn daxil olduu icra strukturlar. Mxfilik terrorularn salamat
qalmasn v qdrtli dvlt mannn acizliyini tmin etmli idi. Siyasi qtllr
vasitsil dalt urunda mbariz myyn mnvi brat tlb etdiyin gr bu
cr partiyalarn demk olar ki, hams drhal ap mhsullar buraxmaa balayrd.
Hmin mhsullarda xeyirxah mumxalq mqsdlrinin ifad edilmsi il yana bu
mqsdlr dinc yolla nail olmaa maneilik trdnlr d gstrilirdi. Bellikl,
partiyalarn buraxd intibahnamlrd v proklamasiyalarda terror akt
trdilndn vvl v sonra "dmn obraz", yni mhv edilmli olan terror
obyekti formaladrlr, bu hrktin zn is mnvi v etik arqumentlrin
kmyi il brat qazandrlr, ntic etibaril terrorun icralar tqsir hissindn
azad olurdu186.
Ermnilrin "Danaksutyun", "Qncak" qbilindn olan partiyalarn
millti partiyalarn mhz bu ikinci tipin aid etmk olar. Hmin partiyalarn
proqramnda tcavzkar terror demk olar ki, n mhm yer tutmaqla onlarn
universal faliyyt metodu idi. mumiyytl, ermni partiyalarnn terrordan
mbariz metodu kimi istifad etmsin haqq qazandran mqsdlrd bir sra
oxar mqamlar vard. Msln, "Qncak" partiyasnn proqramnda deyilir:
"Terrorun mqsdi xalq sxntlardan qorumaq, onun inqilabi hval-ruhiyysini
yksltmk, onu hkmt leyhin mbarizy ynltmk, bununla da z iinin
uur qazanacana inam tlqin etmk, hkmtin qdrtini v nfuzunu
zifltmk, onu vahimy salmaqdr"187. "Danaksutyun" partiyasnn 1907-ci ilin
vvlind Vyanada arlm IV qurultaynda partiyann "nqilabi v sosialist
ermni "Danaksutyun" partiyas haqqnda "minimum proqram" adlanan snd
qbul
edilmidir. Proqramn preambulunda deyilirdi:
"Ermni inqilabi
federasiyas inqilabi v sosialist partiya olmaqla ermni zhmtke ktllrinin
iqtisadi, siyasi v milli mnafelrini qoruma z qarsna mqsd qoyur,
., . .
. , 2003, 11 http: //magazines.
russ.ru/novyi_mi/2003/11/litvin.html
186
., . .

,
2003,

11
http://magazines.russ.ru/novyi_mi/2003/l1/litvin.html
187
. , .1, .50-51.
185

monarxiyan xalq hakimiyyti il, kapitalizmi is istehsal altlrinin v istehsal

vasitlrinin sosialistldirilmsi il vz etmyi nzrd tutur" 188 . "Terror"
blmsind deyilirdi ki, terrorun: siyasi; tkilati nvlri ola bilr (silahn v pulun
l keirilmsi, satqnlq, xyant v z yoldann ldrlmsi) 189 . Tkilati
terrordan frqli olaraq, bu blmd siyasi terrora trif verilmirdi. Lakin
praktikada danaklar hkmt, baqa milltlrin nmayndlrin mnasibtd,
"Danaksutyun"a kifayt qdr
loyallq gstrmmi xslr mnasibtd
qtllri, talanlar v qsbkarl siyasi terrora aid edirdilr. "Difai"y gldikd is,
onun sas mqsdi xalq maariflndirmk v onu mdafi etmk idi. Bu
sonuncunun tmin edilmsi n terrordan mdafi olunmaq mqsdil terrordan
istifad edilmsin yol verilirdi. "Difai" partiyasnn mracitlrindn birind
deyilirdi: "Ermni bombalarndan qorxuya dm hkmt mmurlarnn trtdiyi
qanunsuzluqlar
aradan
qaldrmaq n "Difai" partiyas onlara qar bombalardan v xncrlrdn istifad
edckdir"190. Partiyann mhrnd partiyann simvolikas kimi, iki arpaz qlnc,
aypara v onlarn stnd ulduz klind tsvir edilmsi bu fikri bir nv tsdiq
edirdi (Bzi mlumatlara gr hmin simvolika
Rfibyovlar nslinin gerbi
olmudur. - Mllif).
Bununla brabr, proqramda vurulanrd ki, "Difai" hr hans xalqn
hquqlarna qsd edn tkilat deyildir. "Danaksutyun" haqqnda is bunu demk
olmaz. ar hkmtinin polis raportlarndan v mxtlif vzifli xslrin
mruzlrindn grndy kimi, difaiilrin ermnilr qar oxsayl
byanatlarna baxmayaraq bu partiyann ermni halisi zrind ktlvi
zoraklqlarda itirak il bal he bir hal qeyd alnmamdr (halbuki minlrl
azrbaycanl "Danaksutyun" partiyasnn zvlrinin li il qanna qltan
edilmidir. - Mllif). "Difai"nin mqsdi mslmanlarn milli bnzrsizliyini
rusladrlmadan v ermnilrin tcavzundn qorumaq, Qafqaz xalqlarnn
rifahna nail olmaq v onlarn arasnda hqiqi qardalq mnasibtlri yaratmaq
idi. "Difai" htta "Danaksutyun"la birg ilmyin mmkn olmasn da etiraf
edirdi, gr "Danaksutyun" smimiyytl z proqramn elan edrs, v o, Qafqaz
xalqlarnn rifahna raz olarsa, biz ona hmrylik limizi uzatmaa hazrq. Lakin
gr danaklar khn qaydada faliyyti davam etdirrs, mslmanlara xaincsin
hcum edrs, onlar amansz cavab zrbsin mruz qalacaq v btn Qafqaz sonu
grnmn qanl meydana evrilckdir, nki "Difai" partiyas buna yol
vermyckdir ki, ermnilr bizim milltin yerl yeksan edilmi, yandrlb xaraba
qoyulmu yurdunda zlrin rifah yaratsnlar 191 . T. Sventoxovski qeyd edir ki,
"Difai" partiyasnn hyaszlam bandalarn balar zrindn ermnilr l
( ), .27.
( ), c.38.
190
: .524, . 1, . 18, .44.
191
: .524, .1, .18, .37,42.
188
189

uzatmas Azrbaycan ziyallarnn yksk humanizm tzahrndn baqa bir ey

deyildi. Tssf ki, "Danaksutyun" liderlri bu ar eitmdilr192.
Difaiilr bel hesab edirdilr ki, ba vern hadislrin sas tqsirkar
hkmt orqanlardr. Terror aktlarnn hyata keirilmsi n "Difai"nin dy
tkilatlarndan xsusi dylr qrupu seilir, onlar partiyann bu v ya digr
qrarnn icrasn tkil edir v hyata keirirdi. Bu qrupun zvlri vvlc and
iirdilr. Cavanir qzasnn risinin raportunda deyilirdi: "mumi anddan lav,
partiyann agentlri hr bir kndd 2-3 xs seir v onlar xsusi and icmy
mcbur edirlr. Gman etmk olar ki, hmin xslr partiya zvlyn qbul edilir
v yaadqlar yerlrd hm terror aktlarnn hm d partiyann baqa
srncamlarnn icralar olacaqlar"193.
1906-1908-ci illrd difaiilr trfindn trdilmi v byk ks-sda
dourmu n iri siyasi terror aktlar general-qubernator Qoloapova sui-qsd v
ua hadislri zaman onun dftrxana mdiri Kleinskinin ldrlmsi
olmudur. Tiflis Quberniya Jandarm darsinin risi Bainskinin 21 oktyabr 1909cu il tarixli mruzsindn grndy kimi Qoloapovdan narazla sbb 19051906-c illrin ermni-azrbaycanl mnaqilri dvrnd onun mslmanlara
zidd hrktlri il laqdar olmudur. Bainski yazr: "1906-c il avqust aynda
Bakdan uaya gln hmd by Aayevin orada ard yncan itiraklar
siyasi xarakterli, odlu-alovlu nitqlr sylmi, mslmanlar hkmt v
hakimiyyt orqanlarna qar xmaa armdlar. Aayev, doktor Krim by
Mehmandarov v baqalar deyirdilr ki, mslmanlar rus hkmtin hl d
sadiqdirlr, hkmtin hmin sdaqt cavab is bu olmudur ki, general
Qoloapov ermni hampalar il lbir olaraq tatarlara qar xm, onlarn evlrini
datm, minlrl mslman ac-yalavac qalmdr v s. Yncaqda general
Qoloapovun hrktlrindn narazlq v tam anlalmazlq ifad edilmsi v
caniindn onun geri arlmas bard xahi olunmas mslsi qoyulmudur.
Bundan az sonra uada Qoloapova qar arlar sslndi" 194 . Bellikl,
mslmanlarn V. N. Qoloapovdan naraz olmas bard ar hkmtin
vvlcdn xbrdarlq edilmidi, lakin zruri tdbirlr grlmmidi. Bu vaxtdan
etibarn general-qubernatora sui-qsd n syl hazrlq grlrd. Terror aktnn
hazrlanmas v hyata keirilmsi bard bu aktn tkilatlarndan biri, sonralar
hbs edilrk ua qza hbsxanasnda saxlanlan Smd Mdi Hsn olunun
ifadsindn mlumat almaq olar. Bu ifad 1909-cu il avqustun 19-da istintaq
zaman verilmi v tabs-rotmistr Rudenkonun Tiflis Quberniya Jandarm
darsinin risin mruzsind z ksini tapmdr. Smd Mdi Hsn olunun
ifadsindn grnr ki, terror akt keirilmsi bard qrar 1906-c ilin payznda
. 1905-1920.
; http: //www.kitabxana.org/site/sventoch.htm;
193
, . 8.
194
: .62, . 1, .59, . 164.
192

"Difai" partiyasnn ua hr sakini Muxtar Qaytarann evind keirilmi

iclasnda qbul edilmidi. Hmin iclasda Mdi Slim Aa olu, ahzad
Keyqubad Mirz, Hsn Qara rif olu, Cahangir xan, ua hrinin tatar
mhllsinin pristavnn kmkisi Paa by v Mdi amil Hfniyy Rhim
olu itirak edirdi. Yncaqda Glabl kndinin sakini Mrsl Rza olunun
kmyi il Qoloapova qar terror aktnn icrasn z zrin gtr bilck bir
nfr tapmaq qrara alnmdr. Bel bir adam tapld. Bu, Glabl kndinin sakini
Hs li olu idi. Ona izah etdilr ki, general Qoloapov tatarlara ox pislik
etmidir v hr bir hmvtnimizin borcu qardalarmzn lmnn qisasn
almaqdr195. Ona silah - "Smit Veson" tipli pistolet v Tiflis getmk n 300 rubl
xrclik verilmidi. Hs li olu Tiflis glndn sonra eytanbazardak
"Bakinskiye nomera" mehmanxanasnda yer alm v iki ay mddtind general
Qoloapovu mahid etmidi. 1906-c il noyabrn 8-d V. N. Qoloapov
faytonda gedrkn ona iki at alm v o, lmcl yaralanmd. Hs li olu
terror aktn hyata keirndn sonra gizlnmy mcbur olmudu196. Bundan az
sonra "Difai" bir ne qzet redaksiyasna znn mhr il proklamasiyalar
gndrmi v bu sui-qsd gr msuliyyti z zrin gtrmdr197.
Qafqaz mslmanlarna nvanlanm proklamasiyada deyilirdi: "ki gll
yaras alm general Qoloapovun mnfur v sizin n rzil hyat baa
atmdr. Qarabada trtdiyi mnfur mllrin gr "Difai" partiyas trfindn
lm czasna mhkum edilmi general, axr ki, haql czasn ald. Bu, Qafqaz
mslmanlarnn rf v lyaqtinin mdafisi yolunda "Difai"nin ilk x v
st-st ylm xalq qzbin gr ilk qisas aktdr. ndi minlrl drdli ana v
baclarn gz ya quruyacaqdr. ndi Zngzur, ua, Cbrayl v Cavanir
qzalarnn minlrl mflislmi, evsiz-eiksiz srgrdan gzib dolaan minlrl
sakini az da olsa rahat nfs alacaqdr". Proklamasiya "yaasn Difai" szlri il
bitirdi. Hmin proklamasiyada "Difai" partiyasnn mslman halisi qarsnda
cinaytlrin gr lm czasna mhkum etdiyi baqa xslrin hat dairsi d
gstrilirdi198. Bu siyahda birinci yeri V. N. Qoloapovun sabiq dftrxana mdiri
Kleinski tuturdu. Onu lm czasna ua komitsi mhkum etmi, terror aktnn
icras is A. M. Pinamazzadnin balq etdiyi Yelizavetpol komitsin hval
edilmidi. Bu bard Cavanir qzasnn 2-ci sahsinin pristav smayl by
Qhrmanbyov Tiflis Quberniya Jandarm darsi risinin Yelizavetpol
quberniyasndak kmkisi rotmistr Kornilova izahatnda mlumat vermidi199.
vaxt Kleinski kndlilrin ilri zr Yelizavetpol quberniya idarsinin zv idi.
. 1905 ., 280.
: .524, .1, . 19, .43-44.
197
, 1906., 21 , 22 .
198
: .524, .1, .18, .43.
199
: .62, .1, .59, .155-162; . 1905 .,
. 282.
195
196

1907-ci il aprelin 25-d hkm partiyann zv Q. M. Hmzyevin qohumu olan

Seyid Miri adl bir xs trfindn icra edilmidir200. H. eyxzamanlnn (H.
Keykurann) xatirlrind gstrilir ki, bu iki qtl hadissi Rusiya hkmtini
sarstm v "onu daha all olmaa mcbur etmidi". oxsayl axtarlara v htta
"Difai" partiyasnn zvlrindn he olmasa bir nfrini hkmt tslim
edck xs 50000 manat qzl pul mblind mkafat ayrlmasna baxmayaraq
vaxt "Difai" partiyasnn zvlrini tapmaq mmkn olmamd. Lakin "Difai"nin
zvlri arasnda ar hakimiyyti orqanlarnda ilynlr d vard. Onlardan biri
polisd katib v trcmi vzifsind ilmi Sdrddin adl xs idi. Mhz
onun saysind mlumat alnmd ki, Molla Had olu adl bir xs tez-tez polis
glir. Aparlm thqiqat nticsind myyn edilmidir ki, Molla Had polisin
xbrisi olmudur. Bundan sonra partiya bir mddt z
faliyytini
dayandrmaa mcbur olmu, Molla Had is lm czasna mhkum edilmidi201.
1906-c ilin dekabr aynda Naxvan qzasnn kemi risi podpolkovnik
Engel difaiilr trfindn ldrlmd. 1906-c ild Naxvanda ermniazrbaycanl mnaqilri zaman Engel qounlarn kmyi il Azrbaycan
kndlrinin talan olunmasnda aq akar itirak etmidi. Ordubadi yazr ki,
polismeyster Angil (Engel. - Mllif) knll dyn cavanlar qan tkmy v
quldurlua tviq edirdi202. Engelin Naxvanda trtdiyi cinaytlr nticsind bir
ail tamamil mhv edilmi Chri kndi ermnilr v kazaklar trfindn
yandrlmd. 1907-ci il iyulun 11-d
Yevlax stansiyasnda jandarm Jukov
ldrlmd. O, hmin dvrd sanball mkafat mqabilind silah danmasna
v silah alverin rait yaradr, silah dayanlarn xsiyytini myyn edir v
onlarn barsind mdiriyyt mlumat verirdi. Bu aksiyalarn mqsdi
Azrbaycann hr v kndlrin tcavzkar hcumlar dstklmk, yerli etnosu
z tarixi torpaqlarndan sxdrb xarmaq idi. Bundan lav, "Difai"nin z
xalqna xyantd, mslmanlara zrr vuran hrktlrd ittiham etdiyi xslr d
onun qurbanlar olurdu. Partiyann proqramna uyun olaraq, zlrini
mslmanlarn rhbrlri hesab edn, slind is xalqn mhvi n alan
aalarn aqibti ar olacaqdr. Partiyann qlnc daim onlarn cinaytkar balar
zrind aslacaq v onlarn btn mllrin gr amanszcasna qisas
alnacaqdr"203. "Difai"nin ua komitsinin qrar il 1907-ci il mayn l-dn 2-n
ken gec ua hr sakinlri Muxtar Krblay Cabbar olu v onun olu
Rhim Muxtar olu qtl yetirilmidir. Onlar ermnilrin xeyrin casusluqda
ittiham edilirdi. Tiflis Quberniya Jandarm darsinin risinin Yelizavetpol
quberniyasndak kmkisinin 14 dekabr 1903-c il tarixli mlumatnda bildirilir:

: .62, .1, .59, .156.

eyxzamanl N. Azerbaycan istiklal mcadelesinin hatiralari, s.31.
202
Ordubadi M. S. Qanl illr, s.20.
203
: .524, .1, .18, .42
200
201

"Muxtar Cabbar olu ox pis ad xarmd v hm ua hrinin, hm d qzann

btn xadimlri onu "claf Muxtar" kimi tanyrlar"204.
Kiik zabit S. Kaenovskinin birinci polis sah pristav Qriinin
mlumatlarna v ahid ifadlrin saslanan mruzsindn mlum olmudur ki,
1906-c ild "Difai"nin Malbyli kndindki komitsinin rhbri rf Mdi
Molla mran olunun srncam il Xankndi postunun strajniki ahmrdanov
ermnilrin xeyrin satqnlq etdiyin gr ldrlmdr 205 . "Difai"nin hr bir
terror aktndan sonra arlar buraxlr, difaiilri hmin xslr mnasibtd bu
akt trtmy svq etmi sbblr izah edilir v bu arlarn hr biri bel
xbrdarlqla bitirdi ki, mslmanln btn dmnlrini v mslmanlarn z
aralarndak xyantkarlar da bu cr aqibt gzlyir.
"Difai"nin faliyytinin genilnmsi nticsind partiya dnyada ba
vern hadislrl, proseslrl fal maraqlanmaa balamd v he d hmi
passiv mahidi rolunda qalmrd. Hquq-mhafz orqanlarnn sndlrindn
mlum olur ki, partiya randa Sttarxan hrkatn, elc d Trkiyd gnc
trklri dstklyirdi. Msln, 1908-ci ilin martn 3-d Yelizavetpol hrinin
fxri xslri adndan Yelizavetpol qubernatorunun adna daxil olmu anonim
mlumatda deyilirdi: "Difai" adl komit gstrir ki, tezlikl Trkiy il mharib
olacaqdr v biz silah v patron almaq n pul yrq. Bu mqsdl onlar
Rfibyovun evind toplar, orada kimin n qdr pul vermli olmas bard
siyahlar trtib edilirdi. Biz 50000 rubl mblind pul toplamaq tyin edilmidi,
biz is bunu ed bilmdik v sizdn kmk istmy baladq". Mktubun
mlliflri bada lkbr by Rfibyov olmaqla "Difai"nin Yelizavetpol mrkzi
komitsinin btn zvlrinin adlarn da gstrirlr206. El hmin gn Yelizavetpol
qubernatorunun ilr mdiri Q. Kovalyov Yelizavetpol Quberniya polis risin tam
mxfi
sirkulyar mktub gndrmidi. Mktubda xbrdarlq edilirdi: "Mnd
olan mlumatlara gr, "Difai" mslman partiyasnn zvlri hazrda akar
trkprst ynml gcl tviqat aparr v z cinaytkar faliyyti il yerli hali
arasnda son drc narahat hval yaradrlar. Son vaxtlarda bu tviqat xsusi il
geni miqyas almdr. Mn bunu qza polis mmurlarnn tamamil
faliyytsizliyi kimi qiymtlndirirm. Onlar bu partiya barsind mnim dflrl
gndrdiyim tlimatlara mhl qoymadan partiya tbliatlarnn faliyytinin bu
qdr gcl inkiaf etmsin v onlarn haliy tsirinin artmasna imkan
vermilr. Deyilnlri nzr alaraq, mn etibar edilmi quberniyann polis
rislrin tklif edirm ki, yuxarda gstriln tviqatlarn onlara etibar edilmi
qzalarda grnmsin yol vermmk n btn tdbirlri grsnlr v bu bard
onlarn tabeliyind olan polis mmurlarna drhal mvafiq gstrilr versinlr v
. 1905 .,. 284: : .524, . 1, . 16,
.46-46 ().
205
: .524 .1, . 35, . 16-17.
206
: .524, .1, . 19, .2.
204

tviqatlar akar edildikd onlar tutub hbs etsinlr"207. Lakin 1908-ci il mayn
24 -d Yelizavetpol hrinin zlrini fxri xslr adlandran sakinlrindn
jandarm rotmistri Qrekova yeni mktub daxil oldu. Mktubda deyilirdi: "silah v
patron almaq n Komitnin xeyrin 15 min rubl pul toplanmdr v komit
bizdn daha 5 min rubl tlb edir. Lakin biz imtina edirik... biz n vaxta qdr pul
dycyik... mid edirik ki, ali hzrtlriniz bizim xahiimizi cavabsz
qoymayacaq v siz biz rhm edcksiniz... Biz pul dmkdn tng glmiik"208.
Sndlrdn grndy kimi, difaiilr trfindn ylan pulun bir hisssi randa
v Trkiyd qiyamlara kmk n gndrilirdi 209 . Tkc ua hrinin
trafndak uxurmhld difaiilr Mdi lsgr Abbas olu v Bahadur Krim
olu yerli sakinlrdn 3000 rubl pul ym, bu pula silah, patron, revolverlr
alnm, adamlar hazrlanm v Cnubi Azrbaycana Sttarxann kmyin
gndrilmidi210.
Yuxarda gstriln polis materiallarndan v mmur mruzlrindn
gtrlm, difaiilrin ayana yazlan faktlar XX srin vvlind Rusiya
mperiyasnda inqilabi hadislr dvrnd bir sra partiyalarn faliyyti n
sciyyvi idi. Rusiya mperiyasnn tarixindn mlum olduu kimi boleviklr bu
msld ox irli getmidilr. Bzi hallarda partiyalarn maliyy problemlri bu
cr radikal metodlarla hll edilirdis, baqa hallarda bu, son mqsdlri tkc
partiyann proqram vziflrini yerin yetirmkl mhdudlamayb zlrinin
merkantil tamahkar mqsdlrindn ibart olan partiya daxili kriminal qruplarn
yaranmas il bal idi. Bir qayda olaraq, bu cr qruplar dvlt v ya dvlt
quruluuna bilrkdn meydan oxumurdu, partiya mnsubiyyti is onlarn z
mqsdlrini realladrmas n mnasib prd idi. Sndlrdn grndy kimi
"Difai" partiyasnn bzi zvlri d bu cr cinaytlrd ittiham edilmidir. Bu
ittihamlar hmin cinaytlrin qurbanlar olmu xslrin ikayt teleqramlarna
saslanrd. Lakin bel cinaytlrin ox vaxt tamah mqsdi il trdildiyini v ya
sadc olaraq xsi mnasibtlri ayrd etmk sulu olduunu nzr alsaq, onda
aydn olur ki, bu cinaytlri btn partiyaya aid etmk olmazd. Digr trfdn,
rsmi xslrin mruzlrindn grndy kimi hmin dvrd partiyann gcl
faliyytini nzr alan hakimiyyt orqanlar "Difai"ni lv etmk n hmin
cinaytlr ilk nvbd siyasi xarakter vermy alrdlar.
1908-ci il qdr "Difai"nin faliyyti qdr geni miqyas almd ki,
Azrbaycan qzalarnda ar hakimiyyti orqanlarnn mvcudluuna thlk
yaranmd. Partiya zvlrin qar repressiyalar balanmd. Qafqaz caniini
znn 4 mart 1908-ci il tarixli frman il "Difai" partiyasnn lv edilmsi

: .524, .1, . 17, .2.

. 1905 ., .292-293.
209
: .62. . 1, .59, . 165.
210
. 1905 ., . 293-294.
207
208

bard taprq vermidi211. Yelizavetpol general-qubernatoru Q. Kovalyov cavab

mktubunda yazmd ki, cari ilin mart aynda bu partiya tamamil lv
edilckdir. Lakin bu planlarn hyata keirilmsi n qubernator ilk nvbd
partiyann Bakdak mrkzi komitsinin lv olunmasn tklif edirdi, nki tkc
ona etibar edilmi Yelizavetpol quberniyasnda partiya qismn lv edilcyi halda
Bakdak mrkzi komit partiyann z funksiyalarna xitam vermi blmlrini
brpa etmy alacaqdr. Buna gr d qubernator "Difai" partiyasnn
mvcudluuna birdflik xitam vermk mqsdil bada mrkzi komitnin sdri
hmd by Aayev olmaqla Mrkzi Komitnin heytini Zaqafqaziya diyar
hdudlarndan xarmaq n" icaz istyirdi 212 . Repressiyalara mruz qalan
sasn . Aayev oldu. Onun qzetlri balanm, znu tqib etmy
balamdlar. Moskvadak artistlr klubunda . Aayevin hbs edilmsi il
nticln bilck nvbti thriki insidentdn sonra o, Trkiyy mhacirt
etmidi. gedndn sonra partiyann faliyytind ciddi tnzzl yarand.
"Qaraba Birlik Mclisi"nin zvlri ktlvi hbslr mruz qald. 1908-ci
il martn 23-24-d Q. Mniyev, A. zimov, Mdi . Hacyev, Z. Haqverdiyev,
X. Quliyev, K. Kazmbyov, M. D. Muxtarov v baqalar tutularaq, ua
hbsxanasna salnd. Onlar hams Htrxan quberniyasna srgn olunmaa
mhkum edildi, Muxtarov is ran tbsi kimi rana srgn edildi213. Htrxana
srgn hkm sonradan Yelizavetpolun yeni mvqqti general-qubernatoru
Fleyer trfindn baqa r getmmk bard iltizam v adamba 3000 rubl
girov dnilmkl vz edilmidi214.
1909-cu ilin may aynda "Qaraba Birlik Mclisi"nin zvlrinin ii zr
mhkm aradrmas aparlmd. zr mtthimlr kimi "Difai"nin ua
blmsinin zvlri Mdi amil Hacyev, frasiyab zimov, Krblayi Usub
Mirsiyabov, rzaby rzabyov v Mmmd smayl olu, Adam blmsinin
zvlri Hac Miri Mirbarov, Mirz Davud Aamirzzad, Bax by
Kazmbyov, Hac Cmd Hac Cfrqulu olu, Zulfuqar by Abdullaby olu
Haqverdiyev v Muxtar Krblayi Mmmd olu keirdi. Adlar kiln xslr
"faliyytinin mqsdi Zaqafqaziyann mslman halisini qanuna v hkmtin
srncamlarna itat etmmy thrik etmkdn ibart olan, zn mslman
"Difai" partiyas v "Qaraba Mclisi" adlandran, zvlri traf kndlri gzrk
halidn partiyann ehtiyaclar v silah n pul yan, partiyann adndan inzibati
v mhkm vziflrini yerin yetirn, hali arasnda kim v mbahislri
tnzimlmkl mul olan cinaytkar birlikd itirak etmkd" ittiham olunurdu.
. 1905 ., . 290.
, .43; : .524, .1, .15, .40-41.
213

,
.
44,
46;
:
.524, .1, .15, .42-43.
214
, . 45.
211
212

Aradrma nticsind Yelizavetpol mahal mhkmsi 1909-cu il mayn 15-d

"Qaraba Birlik Mclisi"nin zvlrinin ii zr hkm xarmd. Mhkmnin
qrar il hmin xslrdn 8 nfri 8 aydan 2 il qdr hbs czasna mhkum
edilmi, 3 nfrin is tqsiri sbut edilmdiyin gr mhkm onlara brat
vermidi215.
Qaraba mclisinin ardnca partiyann Yelizavetpol komitsi d dadld.
Difaiilr qar repressiya tdbirlri grlmsinin bir qdr lngimsi jandarm
hakimiyyt dairlrinin xsusi mlahizlri il izah edilirdi. Msln, Yelizavetpol
qubernatoru Q. Kovalyov 1908-ci il martn 14-d Qafqaz caniininin dftrxanas
yannda polis hisssinin xsusi blmsin tqdim etdiyi mlumatda Yelizavetpolun
sabiq general-qubernatoru general-mayor Volskini "Difai"nin Yelizavetpol
blmsinin lvini 1907-ci ild txir salmaa svq etmi sbblri aadak kimi
izah edirdi: "Sonuncu (general Volski. - Mllif) dvrd (yni 1907-ci ild. Mllif) "Danaksutyun" ermni inqilab partiyasn lv etmyi nzrd tutarkn
"Difai" partiyasnn zvlrinin hbsini myyn qdr txir salma zruri hesab
etmidi. O, ehtiyat edirdi ki, bu iki inqilabi tkilatn zvlrinin eyni vaxtda hbs
edilmsi onlarn hkmt qar birg mxalifti faliyytin sbb ola bilr"216.
"Difai"nin Yelizavetpoldak tkilatnn lv edilmsi tdbirlri 1908-ci il
iyun aynda baland. 1908-ci il iyunun 24-n n gec Yelizavetpolda ktlvi
axtarlar aparld. Axtarlar zaman M. M. Pinamazzad, . Rfibyov, .
Xasmmmdov, M. Q. Rfiyev v Q. Usubbyovun evlrind rus, fransz v trk
dillrind oxlu miqdarda inqilabi dbiyyat akar edilmidi 217 . .
Xasmmmdovun evind gnc trklrin tannm lideri doktor Abdullah
Cvdtin 1905-ci ild Cenevrd "Qafqaz mslmanlarna mracit" adl kitabas
da taplmd. Bu kitabca ermni-azrbaycanl
mnaqisin son qoymaa v
btn qvvlri sas mstbidlr - rus arna v Trkiy Sultanna ynltmy
arrd: "Parala v hkm et!" prinsipini rhbr tutan arn sylri saysind siz
glckd daha ox zilcksiniz, xsusn ona gr ki, bu sylr digr mstbid
bdlhmid trfindn tam rbtl qarlanr" 218 . Bu sndlrdn grndy
kimi, gnc trklr Sultan hakimiyytin qar gcni mbariz cbhsi tkil
etmy, hm lk daxilind, hm d Rusiya mperiyasnn milli-inqilabi tkilatlar
arasnda zn dayaq yaratmaa alrd. Bel tkilatlardan n mnasibi "Difai"
idi. Maraqldr ki, bu kitaban Cenevrdn "yax savadl mslmana" gndrn
"Danaksutyun"un zv Leon Mnatsakanov olmudu. Bu, bel gman etmy
sas verir ki, danaklar gnc trklrin tbliat dbiyyatnn yaylmasnda fal rol
oynamlar. . Xasmmmdovda akar edilmi dbiyyat arasnda P. Lafarq, Ged,

: . 276, o. 8, . 217, . 22-25.

. 1905 ., . 289.
217
: .62. .1, .59, . 79, 87.
218
: .62. .1, .59, . 159
215
216

K. Kautski v baqalarnn sosial-demokratik ynml ilri xeyli yer tutur219.

Bu, ar mmurlarnn frziyysini sbut edir ki, "Difai" partiyas z siyasi
mqsdlrin gr demokratik ynml olmu, milli zmind sosial-demokratik
ideyalar tbli etmi v halinin btn demokratik tbqlrini z bayra altnda
birldirmy almdr 220 . M. Axundov, H. Usubbyov, M. smaylzadnin
evlrind d xeyli miqdarda qeyri-leqal dbiyyat v silah akar edilmidi. Bu
xslr hbs edilmi, sonra is 1909-cu il avqustun 4-d polisin akar mahidsi
rti il azad edilmidilr221.
Qeyd etmk lazmdr ki, hkmt orqanlar "Difai" partiyasnn zvlrinin
hbs edilmsi
mslsin ox ehtiyatla yanardlar. Msln, Yelizavetpol
general - qubernatoru vzifsini mvqqti icra edn polkovnik Klementovun
Tiflis Quberniya jandarm darsinin ris kmkisin 10 yanvar 1909-cu il
tarixli teleqramnda deyilirdi: "Nticsiz ktlvi axtarlar v xsusn yerli hali
arasnda grkmli mvqe tutan xslrin kifayt qdr saslandrlmam hbslri,
mnim inamma gr halini terrora mruz qoyur v ninki hakimiyytin
nfuzunun artmasna imkan vermmk v dvltd asayiin v thlksizliyin
saxlanmas vasitsi olmamaqla yana, hm d halinin nzrind bu hkmti aciz
v vziyytdn tamamil bixbr kimi gstrir". Hmin teleqramda yerli halinin
nmayndlri trfindn veriln mlumatlara da mnasibt bildirilir, onlar yalnz
xsi dmnilik mnasibtlrinin nticsi kimi qiymtlndirilirdi222. Buna gr
d hquq-mhafz orqanlar partiyann faliyytin z mxf agentlri vasitsil
nzart edir, onlann verdiyi mlumatlar diqqtl yoxlanlrd223.
Tiflis Quberniya Jandarm darsinin risi vzifsini icra edn
podpolkovnik Bainski z raportunda Yelizavetpol komitsinin btn rhbr
heytini (10 nfr) akar polis nzarti altnda inzibati qaydada srgn etmyi
tklif edirdi. Lakin onlardan yalnz iki nfri - N. Axundov Smrqnd v H.
Usubbyov Baxasaraya srgn edildi. Onlar 5 il srgn hyatndan sonra arn 21
fevral 1913-c il tarixli frmanna sasn Romanovlar evinin hakimiyytinin
yz illiyi mnasibtil amnistiyadan sonra 1914-c ild vtn qaytdlar 224 .
Repressiyalar nticsind partiya faktiki olaraq basz qalmd. Lakin ayr-ayr
sndlr v dlillr gstrir ki, onun faliyyti passiv formada da olsa davam
etmidir. Brdli mlkdar smayl by Tabyovun rotmistr Kornilova
nvanlanm 8 aprel 1910-cu il tarixli mktubunda qeyd edilir ki, polkovnik
Qamkrelidzenin sylri saysind bu il hkmtin dmnlri, "Difai"nin Brd
komitsinin zvlri tutulub saxlanmdr225. 1912-ci ild "Difai"ni brpa etmy,
: .62. .1, .59, . 100-104.
, . 12,19.
221
. XX , . 187.
222
: .62, . 1, .59, .91-91 ().
223
, . 10.
224
: .62. . 1. .59. . 163 .
225
. 1905 ., .294.
219
220

elc d partiyann Qaraba faliyytinin tbliat iini dirltmy chd

gstrilmidi. Bununla laqdar, "Qaraba mclisi"nin katibi Xudu Quliyev
uada tutulmudu 226 . Yelizavetpol sakinlri Musa Bar olu, Baba Allahverdi
olu, ua sakini ldrm by rifbyov bu partiyaya mnsub olmaqda bh
dourduuna gr hbs edilmidi 227 . l hmin vaxt, 1912-ci il mayn 21-d
Nuxada Zaqafqaziya eyxlislam A .M. Pinamazzadnin evind Azrbaycan
dilind 11 kitaba v 17 vrq akar edilmidi 228 . Bundan lav, 1912-ci ilin
avqust aynda Nuxada yerli polis trfindn taplm trk dilind proklamasiyalarn
birind deyilirdi: "slamn v milltin tmiz adn qoruyub saxlamaq namin biz bir
mddt z faliyytimizi dayandrmaa mcbur olmuduq. Lakin indi topladmz
mlumatlar nticsind yenidn z mqdds borcumuzu yerin yetirmy
balayrq v vvlki proqram zr hrkt edcyik. Nuxada v Qafqazn bzi
baqa mntqlrind yaranm bzi fikir ayrlqlarna sbb olan xslr haqqnda
ayilri diqqtl yoxladqdan v onlarn tqsirkar olmas yqin edildikdn sonra
biz onlara mnasibtd insan lyaqti qaydalarna uyun hrkt edcyik ki, rzil
insanlar bundan sonra z arzularn hyata keirmy, milltimizin
nmayndlrinin namusuna toxunmaa csart etmsinlr" 229 . 1912-ci il aprel
aynda r qzasnda da Azrbaycan dilind vrqlr paylanmd 230 . Lakin
difaiilr z faliyytini vvlki miqyasda brp ed bilmdilr. Bu df polis daha
sayq idi v azacq bh yarananda difaiilri hbs edir, onlar Qafqaz
hududlarndan knara srgn edcyi il hdlyirdi 231 . "Difai"nin faliyytin
xitam verilmsinin dqiq tarixi bard tarixnaslqda vahid fikir yoxdur. M. B.
Mmmdzad v H. Baykara qeyd edirlr ki, "Difai" partiyas z mvcudluuna
1908-ci ild xitam vermidir. X. Mmmdov is bel hesab edir ki, partiya z
faliyytini 1909-cu ild dayandrmdr. Difaiilrin oxu sonradan 1911-ci ild
yaradlm Msavat partiyasna daxil olmular.
r-ayr ilrd gstriln faktlar bu qnat glmy sas verir ki,
"Difai" I Dnya Mharibsin qdr v htta 1917-ci il fevral inqilabndan sonra
da mvcud olmudur. Msln, T .Sventoxovski Trkiy mnblrin saslanaraq
gstrir ki, Ftli xan Xoyskinin qarda olu, kemi difaiilrin slahiyytli
nmayndsi Aslan xan Xoyski Qafqaz cbhsind dy mliyyatlar zaman
srhdi kemi v 1915-ci il fevral aynda rzurumda nvr Paann qrargahna
glmidir. Onun bu sfrinin mqsdi istr Rusiyadan, istrs d Trkiydn asl
olmayan mstqil Respublika yaradlmas n Trkiy v Almaniya
nmayndlrindn zmant almaq idi. Hmin respublikaya Bak, Yelizavetpol v
: .62, . 1, .70, .25.
: .62, .1, .70, .30, 32, 33.
228
: .62, . 1, .70, . 162.
229
: .524, .1, .26, . 26.
230
: .62, .1, .70, . 179.
231
: .62, .1, .70, .26.
226
227

rvan quberniyalar, habel Dastan v Terek rayonunun daxil olmas nzrd

tutulurdu232.
N. eyxzamanl z xatirlrind yazr: "1917-ci ild ar hkmti
devrilndn v Rusiya mperiyas dalandan sonra bada Kerenski olmaqla
mvqqti hkmt yaradld. Qubernator vzifsi lv edilndn sonra vilayt
komissar vzifsi ttbiq edildi. dvrd hmin vzify Xlil by Xasmmmdov
tyin edilmidi. craiyy komitsi yaradlmd. Hmin komity ictimai
tkilatlarn v partiyalarn hrsinin bir nmayndsi daxil olmal idi. craiyy
komitsinin zvlyn "Difai" partiyasndan nmaynd seilmsi mslsi
qaldrlmd. Bu msl craiyy Komitsinin iclasnda mzakir edilndn sonra
iclasn protokolu Kerenskiy gndrilmidi. Bir hftdn sonra Kerenskidn cavab
teleqram alnd. O, "Difai" partiyas haqqnda mlumat verilmsini tlb edirdi.
Tezlikl cavab gndrildi. Biz yenidn faliyyt balaman zruri olduunu hiss
edirdik. Bu yolda ilk addm Gnc hrinin hr bir mhllsind gnclrdn ibart
silahl dstlr yaradlmas oldu. Hmin dstlr zabitlr balq edir, hrbi
tlimlr
keirirdilr. ki ay
rzind "Difai"nin hrbi hisslrinin kmyi
saysind Gnc Milli Komitsi hrd dislokasiya edilmi 218-ci v 219-cu rus
alaylarn trksilah etmy mvffq oldu. Tezlikl onlar hri trk etdilr 233 .
"Aq sz" qzetinin 13 oktyabr 1917-ci il tarixli nmrsind bel bir mlumat
verilmidi ki, Azrbaycan siyasi partiyalarnn Gncd keirilmi mavirsind
"Nicat" v "Difai" partiyalarnn zvlri "Msavat" sralarna daxil olmular, nki
bu partiyalarn proqramlar oxardr234. Nhayt, M. B. Mmmdzad qeyd edir ki,
"Difai" zvlri sonradan ADR milli ordusunun sasn tkil etmilr235.
Ntic
XIX srin axrlar - XX srin vvllrind imali Azrbaycanda milli
hrkat hmiyytli drcd genilnir. Azrbaycan xalqnn milli mnafelrini
milli partiyalar ifad edirdi. Onlarn milli "xarakteri" onda tzahr edirdi ki, milli
dircli ideyas bu partiyalarn tkklnd hlledici olmasa da, ox mhm rol
oynayrd. Cnubi Qafqazda v ilk nvbd imali Azrbaycanda milli partiyalarn
yaranmasnn n mhm qanunauyunluu ondan ibart idi ki, hmin regionlarda
azadlq hrkat qdim nnlr malik idi. Azrbaycanda milli partiyalarn
yaranmas n n mhm katalizator trklrin birliyi v maarifilik ideyalarnn
gcl tsiri, cmiyytin mtrqqi elementlrinin z siyasi mnafelrini drk
etmsi, ermni milltilri trfindn milltlraras mnaqilrin qzdrlmas
. 1905-1920.
, http: //www.kitabxana.org/site/sventoch.htm
233
eyxzamanl N. Azerbaycan istiklal mcadelesinin hatiralari, s.42-44.
234
Azrbaycan Xalq Cmhuriyyti ensiklopediyas. 2 cildd. 1 cild. Bak, 2004, s.307.
235
Mmmdzad M. B. Milli Azrbaycan hrkat, s.94
232

siyasti idi. XX srin vvlind Azrbaycanda milli siyasi partiyalar yaradlmas

tcrbsi gstrir ki, onlar ziyallarn v burjuaziyann nmayndlri, milli hislri
v ideyalar ifad etmy qabil olan savadl insanlar trfndn yaradlrd. XX
srin vvlind Azrbaycanda partiyalarn kmiyyt v keyfiyyt baxmndan
thlili gstrir ki, hmin partiyalarn he d hams partiya v rn anlaylarna
mvafiq deyildi, yni onlarn hr birinin z proqram, imali Azrbaycan
regionlarnda axlnmi bksi, z qzetlri v digr mtbu orqanlar yox idi.
Hmin partiyalarn yaradlmas prosesind ayr-ayr grkmli siyasi liderlrin rolu
ox byk hmiyyt ksb edirdi. Yaradlm milli partiya v tkilatlar
Azrbaycan xalqnn tlb v istklrinin aktual spektrini bu v ya digr drcd
znd cmldirmidi. Nticd onlar, bir trfdn sosial bazan genilndirir,
lakin labd olaraq dvltl mnaqiy girirdilr. nqilabi hrkata, cmldn
milli partiya v tkilatlara mnasibtd ar hkmtinin cavab kimi hyata
keirdiyi repressiyalar siyasti yeni mnaqilr - etnos il hakimiyyt arasnda v
etnoslararas mnaqilr sbb olurdu. Lakin cza ekspedisiyalar v xsusi
fvqlad idaretm tdbirlri hrkat bir mddt yatrsa da, problem z aradan
qalxmrd.
Bu baxmdan "Difai" partiyasnn faliyytinin qsamddtli v qeyrileqal olmasna baxmayaraq, o, yuxarda sadaladmz lamtlrin hamsn znd
cmldirmidi. Azrbaycan xalqnn milli azadlq hrkatnda "Difai"nin rolunu
v yerini, elc d bu partiyann mbariz taktikasn v metodlarn masir dvrn
mvqeyindn birmnal qiymtlndirmk tindir. Mxtlif sbblr zndn
"Difai"nin sas arxivlri biz glib atmamdr. Materiallarn oxu, sasn partiya
zvlrinin hyatn qoruyub saxlamaq mqsdil mhv edilmidir. Ona gr d bu
mvzuya dair tdqiqatlarda sasn polis orqanlarnda qalm materiallarla
kifaytlnmk lazm glir. Hmin orqanlar is sas diqqti yalnz neqativ chtlr
zrind cmldirir v hr ey qrzli mvqedn yanarlar. Nticd "Difai"nin
hyata keirdiyi terror ox vaxt bu partiyann sas silah kimi tqdim edilir. Lakin
bu tkilatn faliyytini hrtrfli nzrdn keirrkn bel bir qnat glmk
olar ki, "Difai" Qafqazda ilk trk dvlti yaratmaq kimi konkret siyasi mqsdlr
gdr, xalqn maariflndirilmsin, milli ideyann inkiafna xsusi hmiyyt
verirdi, eyni zamanda sosial-hquq brabrliyi, sosial-demokratiya ideyalar ona
yad deyildi. Ona gr d bu gn inamla dey bilrik ki, "Difai" Azrbaycann ilk
milli siyasi partiyasdr. Lakin z zmansinin mhsulu olan "Difai" dvrd
praktikada ttbiq ediln mnasib metodlardan istifad etmkl mdafi olunmaa
v xalqn mnafelrini mdafi etmy mcbur idi. Bu baxmdan "Difai" il
eynildirmy chd gstriln terror yalnz mcburi antiterror tdbiri kimi
mvcud olmudur. Bundan lav, baqa xarakterli sbblr d var. vvln, qeyrileqal faliyyt v hakimiyytd qanuni itirak etmk imkannn olmamas; ikincisi,
yax tkil olunmu v silahlanm ermni partiyalarna qar hakimiyytin
faliyytsizliyi v htta onlara himaydarlq etmsi raitind azrbaycanllarn

qrndan qorunmas n baqa sullarn olmamas znu gstrirdi. Digr

trfdn, "Difai"nin terrorunun daxili sbblri d vard. Bu, mslman cmiyyti
daxilind sosial brabrsizliyin aradan qaldrlmas, maddi nemtlrin daltli
blgs v aqrar mslnin hlli n bir nv radikal sul idi. "Difai" partiyas
mxtlif aktlarn v aksiyalarn keirilmsin hazrlq prosesind klassik ssenari
zr hrkt edirdi. Bu aktlar v aksiyalardan vvl v onlardan sonra mxtlif
tbliat v nzri xarakterli materiallar yaranr v yaylrd. Hmin materiallar
mvafiq aktn "yol verib biln", "sasl" v "siyasi baxmdan mqsduyun
olmasna" haqq qazandrrd. "Difai"nin faliyyti dvrnd bu cr materiallar kimi
proklamasiyalardan, vrqlrdn v mracitlrdn istifad edilirdi. He bhsiz
siyasi terrorizmin tzahru olmayan bu aksiyalar partiyann liderlrinin d
gzldiklri kimi cmiyytd znmxsus mnvi-psixoloji fon, ovqat yaradrd.
Son nticd bu aktlar yalnz mdafi xarakteri dayrd v Azrbaycan xalqnn
maraqlarnn mdafisin ynlmidi. Bir eyi tam qtiyytl dey bilrik ki,
aznlam danak bandalarna qar yaradlm v zn "Milli dy partiyas"
adlandran "Difai" partiyas tdricn balancda qarsna qoyduu mqsd v
vziflrdn ykslrk daha byk amallar v mqsdlr urunda mbariz
aparrd. Azrbaycan qzalarnn halisinin ox hisssini z nfuz dairsin alm
"Difai" siyasi vasitlrdn v dindn istifad etmkl xalq ktllrini
maariflndirmy, qanl hrc-mrcliyin sl sbbkarlar olan imperiya siyastin v
ermni millti tkilatlarnn terroru faliyytin onlarn gznu amaa alr
v bzn buna nail olurdu. Partiya bunlara qar znmxsus trzd, dvrd
inqilablarn imtiyaz saylan parlament vasitlrindn frqli sullarla mbariz
aparrd.
dvrn yerli hquq mhafz orqanlarnn rsmi sndlrind, elc d
sovet tarixnaslnda "Difai" partiyasnn faliyyti bir qayda olaraq panislamist
faliyyt kimi sciyylndirilirdi. Bu, kemi Rusiya mperiyasnda trk-mslman
xalqlarnn milli azadlq, inqilabi v baqa hrkatlar il zldikd hakimiyytin
ttbiq etdiyi mumi hazr resept v standart davran formas idi. Lakin dvrd
Rusiya raitind mslmanlarn birliyi ideyalar akar mtrqqi xarakter
dayrd, nki bu hrkat yalnz baqa milltlrdn olan vtndalarla
mslmanlarn hquqlarnn brabrldirilmsi urunda x edirdi. Digr
trfdn 1905-1911-ci illrd randa ba vermi inqilabi hadislr, 1908-ci il
Trkiyd gnc trklr inqilab ar Rusiyasnn mslman halisi, cmldn
azrbaycanllar arasnda onlarn eyni soykkn malik olmasnn drk edilmsi,
birlm ideyalarnn inkiafna gtirib xarmd. Lakin bu birlm vahid islam
dvlti yaratmaq mqsdi gdmr, ictimai trqqi, mslmanlarn mdni inkiaf
v milli azadl arlar il x edirdi.
"Difai" partiyasnn qsa mddt mvcud olmas onun tkilatlanmasn
baa atdrmaa imkan vermdi. Lakin Azrbaycanda milli hrkatn tkklun
"Difai"nin byk thf vermsi mbahissiz faktdr. Ermni-azrbaycanl

mnaqilri zlynd azrbaycanl halinin hval-ruhiyysini drcd

dyimidir ki, vvlki laqeydlik v apatiya hisslri ictimai hyat hadislrin
maraqla vz olunmudu. "Difai" partiyas zamann tlbi idi v XX srin
vvlind Azrbaycan tarixind brqrar olmu ox spesifk bir raitd
yaranmd. dvrd milli dvltilik btta nominal mhdud formada da mvcud
deyildi. Lakin bu gn inamla dey bilrik ki, "Difai" partiyasnn
Azrbaycan tarixind yerin yetirdiyi missiyan taleyuklu missiya adlandrmaq
mbali olmaz. Mhz "Difai" partiyas trfindn
yaradlm strukturlar
myyn mnada rti d olsa Azrbaycan dvltiliyinin tmli hesab etmk
olard. Mhz "Difai" partiyas inandrc kild
nmayi
etdirdi
ki,
Azrbaycan xalq z-z taleyini hll ed bilr. O, znu mdafi etmk v
bunun n zruri strukturlar yaratmaq hququna malikdir: hm mlki, hm
nmayndli strukturlar v lazm gldikd silahl gc strukturlar yarada bilr.
Dzdr, "Difai" partiyasnn yaratd milli strukturlar sovet totalitarizmi illrind
qorunub-saxlanmad v saxlana da bilmzdi. Lakin mhz onun saysind
insanlarn ktlvi urunda ba vermi irlilyi hesabna Azrbaycan Xalq
Cmhuriyytinin elan edilmsi v 1991-ci ild Azrbaycann mstqilliyinin
brp edilmsi mmkn oldu. Mhz milli hrkatda radikal cinah tmsil edn
"Difai" kimi partiyalar z faliyytlri il azrbaycanllarn mstmlk sulidarsin uzun mddt passiv tabe olmas nnsin son qoymu v n balcas
glckd milli partiyalarnn yaranmas n zmin yaratmd. Birmnal fakt
ondan ibartdir ki, bu partiyann tarixinin yrnilmsi Azrbaycan xalqnn z
mnafelri v mstqilliyi urunda mbariz nnlrinin nmayi etdirilmsi
baxmndan aktualdr.
Bu gn mummilli lider Heydr liyevin sylri saysind szn hqiqi
mnasnda zn mdafi etmy v intensiv inkiaf etmy qadir olan ilk milli,
hquqi dvlt szd deyil, mli id yaradlmdr. Heydr liyev sl
vtnprvr, ox byk siyasi irad v tarixi hnr sahibi olan rhbr kimi, artq
200 il mddtind xalqmza qar aparlan soyqrm v tcavz sistemin
ali dvlt sviyysind ilk df tarixi qiymt vermidir. mummilli liderin 11 il
bundan vvl imzalad "Azrbaycanllarn soyqrm haqqnda" tarixi frman
ermni terroruna v zoraklna
qar mbariznin yeni mrhlsinin
balancdr. Bu gn Prezident lham liyevin oxaxli faliyyti
yani
kild gstrir ki, lkdki pozitiv proseslr dnmz xarakter almdr.
bh yoxdur ki, yalnz indiki iqtidar drin tarixi kklr malik olan
Qaraba mslsini "l nqt"dn trptmy nail olacaqdr. Mhz bu
iqtidar iqtisadiyyatn, demokratiyann, plralizmin hrtrfli inkiaf v tarixi
yaddamzn obyektiv brpas n rait yaratmdr. Son be ild Azrbaycan
Prezidenti lham liyevin faliyyti saysind tarixi abidlrin v btvlkd
tariximizin brpas istiqamtind byk ilr grlmdr. Obyektiv tarixi
yaddan brpas istiqamtind Heydr liyev Fondunun rhbrliyi d ox byk

i aparr. Bugnk inkiaf nticsind yaranm rait v hval-ruhiyy tarixilri,

vtnprvr insanlar tdqiqat ilri aparmaa v tariximizi daha drindn drk
etmy svq edir. Bu aradrmalar mxtlif konfranslarda, dyirmi masa
yncaqlarnda v shbtlrd z ksini tapr. Tariximizin bzi facili shiflrini
hat edn bu kitabn hazrlanmas ideyas da bel yaranmdr.

XX

-2009


:
XX . -2009, 360 .

(),
,
.
,
, ,
-
.

.
XVIII -
,

.
XX ,
.


.

1202000000
036-09

2009

, 2009

-
XX
- 1905-1906 .

O
:
- 1906-1908


20
.
, .
, ,
, ,
.
.

.
,
, ,

. 70
- ,
.
,
. , ,
, , , ,
,
. , 80-
- XX ,
, .
, ,
:
,
,
, .
,
,
, ,
.
. .
, . , , 1988 1993 ,
,
, .

. , ,

 , , ,
. , ,
, ,
, ,
.
, ,
1993 .
,
. , ,
,
, , , ,
, .

1905-1906
, -
. 1905-1906 . ,
- , ,
, .
, 1905-1906 ,

,
.

,
.
- 1905-1906 .

.
1905-1906 . ,

,
. , ,

- (),
, .
,
,
, , ,
- . ,


.

, 1905-1906 . 70
1905-1906 ,


.
, XX

1905-1907 .
, ,
,
, .
-
XX .
,
.
,
1905-1907 .,
. , ,
,
.

, ,
,
. ,

,

. :


,
, 236 .
, 236

. 3- , .2. , 1960, .555

 ,
.
,
, . ,
,
: )
, , ; )
- ,
, , , , .

,
,
,
, .

1991 .
.
,

, ,
, , .
- ,
,
,
. ,
XX ,

. , ,
, ,
-
,
, .
1905-1906 . -,

 237.
,
, ,
,
,
. ,
,
, .

.

.,
20- 1905 . ,

, ,
,
,
,
. ,
,
. .
, ,
,
,
238. ,
, ,
, ,
.
, ,
.
, ,
.

.
,
,
3. 1905-1907 . . , 1955; .
- . 2- . .2, , 1966;
Mustafayev Q. XX srin vvllrind Azrbaycanda islam ideologiyas v onun tnqidi. Bak, 1973.
238
. 1905 . , 2002,.290
237

 .
.

,

. -
1907 ,

,
, ,
.
,
, ,
239 . :
,
-
.
, ,

,
.
, .
1991 ,
,
30- XX 132
., .
.
.,
,
:


1905
.
,
.

,
. .,
,
, :
239

( ). , 1990,. 27-29

.
,
, 1905-1906 .,

.
, ,

. ,

,

- . , ,


. ,

, -
.
,
, ,
,
,
.
, ,
, ,
1905 ., , ,
. 240

,
, ..,
241 .

. //
(),
.456, .10,. 109, . 1-39
241
e .. -
"". .. .. 1. 1979, .92-96
240

1905-1906
.,
,
. ,
,
,
,
, ,
.
1905-1906 ( )

. 1911 ,
, , ,
.
-
,
,
, ,
,
. 1991 .
.
..

245 . ,
,
,
, . ,

1905 .
.
-,
242 . ,
1905-1906 , ,
: 1)
, ,
; 2) Ordubadi M.S. Qanl illr. Bak, 1991, s. 89. . -
. http://www.armenianhouse.org/;
242

 ; 3)
; 4) 243 .
.. ,
1905-1906 ., .
- ,
,
, 244.
-
...
, -
,
XX
245 . XX ,
- ,
..-,
..,
.,
.
(),
.246.

.,
,
,
1900-1917 247 . ..-
,
,

,
1- .

,
,
248.
Ordubadi M.S. Qanl illr, s.8-10.
Nvvab M.M. 1905-1906-c illrd ermni-mslman davas. Bak, 1993.
245
.. - .
, 1993
246
Rsulzad M.. Azrbaycan Cmhuriyyti. Bak, 1990; Mmmdzad M.B. Milli Azrbaycan
hrkat. Bak, 1992; Zeynalolu C. Mztsr eyxzamanl (Keykur) N. Azerbaycan istiklal
mucadelesinin hatiralari. Bak, 1997.
247
.. XX . ,
1997
248
.. XX , 1978; .
- (1905-1917 .).
.,1993.
243
244

, , . ., .,
., .
- XX
,
,
249.

-
,

XX , . ,
-
() 1890- 1923 ., - 250 .

1905-1906 . :
,
. ,

, -
, 19051906 . ,
(),
, , , .
, ,
,
,

251 .

Baykara H. Azrbaycan istiqlal mbarizsi. Bak, 1992; Mmmdov X. Azrbaycan milli hrkat
1875-1918-ci illr. , 1996; . 1917-1918 .
, 1998; Sleymanova S. Azrbaycanda ictimai-siyasi hrkat (XIX yzilliyin sonu XX yzilliyin
vvllri) Bak, 1999; .., .., .. XX , 1999
250
. ,
, 1998, . 19; : .
. (
- 1905-1906 .
): http://old.eu.spb.ru/reset/files/vardanyan.pdf.
251
. . "r rmnia" (), 19921993 . http://www.armenianhouse/ org/shekhtman/ docs-ru/result. Html.
249

-,

.
, .

. , ,
, .

,
.
XVIII , ,
, ,
, 252.
, ,
,
, ,
.

(. - )
,
253 .

XX
- , ,

.
,
1905-1906 .
, .
,
,
( , ,
).

,
-. (1702-1722 .). .
.. , , . 1989, 48 ; http://www.preslib.az/ru view/ebooks/kh/
253
. 20- ,
, , 2000, .3 http://old. eu.spb.ru/ reset/files/vardanyan.pdf.
252

. . :
,
- -,
,

254 . ,
, -
-,
,

.
,
,
( , ).
,
.
1905-1906 .

-
.

.


.
, ,
, -,
. , ..

XX : ( ),
- , (
), (
), (

), .
. , 4- , . 1, , 2003, . 312 :
.
. ( -
1905-1906 .
): http://old. eu.spb.ru/ reset/files/vardanyan.pdf.
254

,
,
. , ,


- , ,
255 . .

. ,



,
. ,
XX ,
1905
,
. ,
, ,
.
, , , ,
. ,
, ..
,
. ,

, 256 .
,
, ,
-
.
,
, .
.
,
.

.. : //
. ., 2001. . 47- 57.
256
.. ()
// :
. http://www.policy03. Narod.ru.
255


XX , , ,
, ,

.
,
,
.
, .


. , ,
. ,

.
, -
, .. XX
,

.. , -

,
.
, ,
-
.
, ,


,

257.
- ,
, -
.
Svyatoovski T. Rusiya v Azrbaycan. Srhdyan blg keid dvrnd. Bak, 2000;
. 1905-1920.
; http://wwwsakharov-center/ru/publication/azrus/az_
002.htm.
257

 , ,

. :
, ,
, .
,
( )
. ,
XIX ,
. - (, , .),
. , , -
. ,
, -
258.

,
.

,
().
, , ,

.,
. , , ,
,


. ,
,

,
,
,
.

. - : 1905-1906 /
-, 2008, 4 (34), .49-51
258

,
, , , ,
. , ,
1-
,
, 1920 . ,
, ,
,
- ,
- ,
.. 524-

.
XX
XIX - XX . ,
,
130 . ( 1913 . 160 .
), 90% . ,
(
) ,
, 259.
XIX - XX
.
,
, 260 .

,
.

XX , ,
,

259
260

: . - ., 2000, .73
, .74

 XIX ,

, ,
,
.
, - , ,
, ,
-
, ,

. ,
,
,
, .
,
.
- , 1905

, .
,
.
() . , ,
,

, .
,
,
,
. , ,
. ,
, .
, , , , ,

,

. ,

 ,
.
,
. ,
, ,
,
, , ,
.
, .
,

.
, ,
.
.
, ,
, - ,
.
, ,
. ,
,
,
.
- , , , , ,
, , .

, , , ,
,
, .

. ,
, . , ,
, , ,
,
.
, 261.
. (1905-1916 .)
http://www.gumer.info/bibliotek_Buks/History/Article /Aman_stKonf.php
261


,

, .

, (
)
.


, ,
,
..


, .
- 1905-1906 .
,
,
.
,
,
.
,
,
,
,

,
,
..
XIX ,
,
. . -, ,

, ,
, -
. -,
,
,
.

. I
,
. ,


: , .
.
, ,
,
,
262.
1722-1723 ., I .
. , 1722
(), ,
. ,

. 24 1724
.
, ,
, , , . ,

,
- ,
.
II I. , I 21 1802
,
263.
I,
- (1826-1828) - (1828-1829) .
,
,
-- .
- .

, .
21 1828 ,
: , 10
1828 ,

.
: , ,
.
262

Villari Luigi. Fire and Sword in the Caucasus / www.armenianhouse.org

., . . ,
2003, .26-27
263

, ,

, ,
.
264 .
, 1828-1830
, ,
21.600 , 119,5 . 265 .

, .
XIX - XX

.

: XIX 9,37%
, XX - 32,6% . , ,
100
24 1916 1.211.145 ( ,
, -
, .
) 266 . , - .
100 ,
,
,
. ,
- - ,
.
, ,
.
,
, ,
,
.
:
( -.), 267 , ,
.
., . ., .36
., . ., .42
266
., . , .78
267
., . , . 55
264
265


- : ,

,
268. . ,
-,
: , ,
-,
269.
,
.

.
- ,
-

XIX
,
- .
,
,
, ,

. ,
,
, , ,

.
, , , :
!.

. . "ProArmcnia" (), 19921993 . http://www.armenianhouse.org/ shekhtman/docs-ru/result.html

269
. . . . , 1990, . 100
268

- 1905-1906 .

-
, XIX- XX .

. , ,
,
,
, ,
.
-, XIX

,
.

.
, .

, ,
,
, .
,
,
,
. .
, XX 167
49 29,3%,
, - ,
, , -, , , ,
55 32,9 %270 .

3,2% 271 1900 . 115 ,
, 29% 18% . , ,
,
,

,
, .2, .255
. XX , . 28; .
. , 2007,
. 16
270
271


272 .
: , 17,5%
, 25% ,
, -, ,

(
70%)
, . ,
, ,
4,83% .
- 39% 273.
, ,
,

, , ,
.
,
,
(. - ) 274.
-, ,
- ,
,
. ,
,
, ,
.
-,
, .
, ,
-
(, ), , , ,

,

. ,

, .2, .256-257
. 1905-1920.
; http://www.kitabxana.org/site/sventoch.htm;
274
1905
. ,1906,.21
272
273

 .
1872
,
,
.
-,
, ( ).

.
.
-, ,

. , ,
,
, ,
275 . , , ,
,

,
,
. , ,

,

.
,
,
, , , ,
,
.
:

,
. - ,
- ,

. , - , , ,
, - ,
. (1917-1921) // . , 1993,
1-2, . 31
275

 276 . ,
-,
.
-, XX
, .

(), ().
,

, . XX

, ..
.

-
.
, ,
.
XIX XX ,
1905
.
, 1860 ,
, , .
,
, .
, ,
.
1869
, , .
, .
. , ,
.
, .

.
277. ,
, ,

276

. . . , .135


1905 : 1902-1905 .

( , . -).

,

, , , ,
. , 16
17 1904
,

. , , ,
,
, .
,
.

,
,
,
,
, .
, - , -

. ,
1904 . (
. -) 1905 ,
, ,

278.

,
.. .
XX
. - : 1905-1906 /
-, 2008, 4 (34), .49-52
278
1905 ,
, . 46-49; : .524,.1, .28, .
110
277

, . -,

, . , ,


. , ,
. -,
,

.
, , , , .
, ,

,
.
9
, 1905-1907 .
42. ,
,
279.
,
. 1885 .
.
. ()
1887 . .
. 90-

20- . XX .
280. ,
.
1890 .,
., X. , . .
.
279
280

: , .261-262
. . 2- , .1, , 1993,.53

 ().
- , .
()
.
, , ,
281 . 1904 . ,
III ,

.
.

282 .

, , 283 .

100 . 284.
1907-1908 . 165 . .
IV 1907 . 1 . 285 .
, , ,

, ,
, ,
.
,
:
.
. -
, ,
, 286.

.
,
,
. XX , .213.
.
XX , . 216-217.
283
( ), . 17.
284
( ), . 19.
285
. XX , .227-228
286
. . .: . .
... , 1990, . 151.
281
282

 90- XIX
. , ,
: -,
,
.
, , -
, ,
.
- ,
,
. -, 90- XIX - XX

, , , ,

-,

,

. :

,
. - ,
, , -
...
, , ,
... , (. ), .
.



287 .
1890- .

, -
. 1898 .
-

.
, ..
,
, ,
287

. . .: ..., . 159

 ,
..
12 1903 , .

; ()
; ,
, ( )
- ..
12
288.



.
.

,
289 .
, ,
, ,
, ...
, ,
( )
...
.
,
290 . ,
, ,
, ,
, . 14 1903 .
- ,
.
, , ,
,
. , ,

,
- ,
. , .1, . 123
X., . , .63
290
X., . , . 58
288
289

 (1905), - (1904),
(1904), , , ,
, ,
, ,
291.

1903 . , :
, ,
-.

, 292.
,
:
,
293 .
, , ,
, -
, , (
- , -
). ,
,
.
,
.
6 1905
, ,
, .
,
, 294 . ,
, 6-9
232 . , ,

, , 37 , 33
295. ,
,
. , . 1, . 140
: . 276, . 8, . 11, . 26.
293
: . 276, . 8, . 256, . 52
294
1905 ,
, . 1-2
295
1905 ,
, . 7,9.
291
292

. ,
,
296.
.
?

? ,
, ,
.
, ,
, .
, - , - . ?
.
. 1905 ,
.. 1902


.
:
, -
, ,
- ,
(40 ),
, ),
, ,
, ,
297 .
:

.
5 .
,
. ,

.

, ,
Ordubadi M.S. Qanl illr., s.17
.
(1905-1907 .) http://www.kaspiy.az/rubrics. php?code=1748
296
297

,
298 . ,
,



,
6-9 . :
, ,

,

,
, -
. ,
1904
,

299.
- ,

,
,
,
,
,
, , .
: ,
,
. , ,
; ,
,
. ,
,
,

1905 ,
, . 10-11
299
1905 ,
, . 20-21
298

, ,
300 .
1905 ,

.



, ,
.
,
.
,
, , ,
..

.

..- 301 . 1907 -
, ,

,


302 .
, -
,
. -

,
.
, , ,
: , II, -
1905 ,
, .22
301
. (1905-1916 .)
http://www.gumer.info/bibliotek_Buks/History/Articlc/ Aman_IstK.onf.php
302

-;
http://www.istrodina.com/rodina_articul.php3?id=130&n=7
300


,
.
, . .
, , ,
, , , ,
303. ,
- -
III 1909
, ,
, .

. ,
304 .
,
. XIX
, ,
, ,
.
-
, .

. ,

- .
-
. ,
: ,
,
(. - ) ,

,
. ,
. -
,
. ,
. 1905-1920.
; http://www.kitabxana.org/site/sventoch.htm;
304
.. :
(1914-1917 .). ., 2004,.210
303


305.
, ,
1903 .
. 1 1905 II

,
- 306 .
-
. , ,
.
- 6-10 1905
, -
. :
,
, .
,
,
307.
,
. 20 ,
- .
,
. -
. .
: 20
; . .
. :
, , ,
. ...
, , .
:

3/4

, 57% ,
61% . 40 .
308 . ,
. (1917-1921) // . ,
1993, 1-2, . 31-32
306
X., . , .65-66
307
1905 ,
, .52
308

.
-
http://echo-az.info/istoriyaO
1.shtml
305


. , 1905 - 1906 .
, .

- .
, : 1) ; 2)
;
3) ;
, ,
,
;
4)

, 309 .

. 26 1905
.,
,
, .
,
, .

., ., . 310 .
,
,
.
1905 . . 16
.
, , .
. 17 1905 .
.
, ,
. ,
, , .

: , . , ,
, . 21
. (1905-1916 .)
http://www.gumer.info/bibliotek_Buks/History/ Article/ Aman_IstKonf.php
310
, 26 ,1905
309

 .
17 ,
. 20
, ; ,
,
311 . ,
,
. -,
312 .
, , - ,
.. .

,
. :
, ,
.
, , ,
, ,
.
. 12 1906
,
. ,

. ,
,
- ,
. ,
,
. ,
, .
. , ,
, .
.
,
. ,
, ,
. , -
,
311
312

Ordubadi M.S. Qanl illr, s. 52-58.

, 1906, 3

.
,
. ,
, , .
.. ..
. ,
, 313. 18
1906 -
, - 314 .
-
- .
,
,
315 .
1905 . , ,
-,
.
, ,
, .. ,
316 .
,
. 18 1905 .
.
19, 20 21 .
. -
, 317 .
. ,
, : ,
. ,
,
. . 24
:
. ,
. .
8 , .

Ordubadi M.S. Qanl illr, s. 59-63; Navvab M.M. s. 122.

, 1906, 19
315
, 1906, 30 .
316
Ordubadi M.S. Qanl illr, s. 77-79.
317

www.armenianhouse.org/
313
314

, http://


318.
1905 .
,
. ,
, . , ,
319.
.

1906 . 200 ,
, , , , , , ,
, , , , , , , , ,
, , , , , .
1905 1906
- 10 ,
7 252 320 .
-

, ,
. ,
, 1905-1906 .
,
.
1905-1906 .
, ,
,
. ,
,
.
,

,
,
( ) , ,
.
,
, - , ,
.
, -
,
Ordubadi M.S. Qanl illr, s. 89-96.
, . 119-125
320
Sleymanova S. Azrbaycanda ictimai-siyasi hrkat ( XIX yzilliyin sonu-XX yzilliyin vvllri),
s.293
318
319

 ,
321 . , .- ,
,
322.
.

, ,
, , ,
, ,
,
323.
,
1905-1906 .
, ,
, -.
, ,
,
.
.
, ,
. ,
, -
, 324.
.,

XIX ,
1905-1906 .:
(1904-1906), , ,
, . ,

. ,
, ,
-

1905-1906
.

- ; http: //www. ru.wikipedia.org/wiki/

322
. 1905-1920.
; http://www.kitabxana.org/site/sventoch.htm;
323

, http://
www.armcnianhouse.org/;
324
- 1905-1906 . - -
; http: //www. ru.wikipedia.org/wiki/
321

.
?..
- 325.

.. -, ,
- ( ):
(, ) ,
(, ) - 326 .
, ,
,
. .
,

: , , 17 ,

, .
, ,
,

327 .
,
,
. III ,
, , ,

.
, ,
3 10 1908 ., 21 28 , 4 5 1909 .
,
328 .
,
, (,
) , ,
.

.. -

, .29
326
-
1905-1906 . -
. http://www. ru.wikipedia.org/wiki/
327
, 1906, 18
328
. (1905-1916 .)
http://www.gumer.info/bibliotek_Buks/History/Article/ Aman_IstKonf.php
325

( , ,
, )
. ,

, ,
, (
, ), ,
- ..
, III
,
,
.
,
, .


. ..
. ,
,
, , , . :
, ,
.
,
329.
III ,
.
,
- .
:
10 . ., .. 36% , 1898 .,
.

,
, , , ,
. 1905
, -
. .
:
. (1905-1916 .)
http://www.gumer.info/bibliotek_Buks/History/Article/ Aman_IstK.onf.php
329

 - . XIX .

,
- . , , ,
, -
, .

, ,
.
, , ,
- ,
. :
,
-
: , ,
. :
, -,
.

.
, ,
, , ,
, .. ... , -
, - ... ...330.

-
1905-1906 .
,
,

,
.
, 100 ,
80- XX ,
.
, ,
. ,
-
. (1905-1916 .)
http://www.gumer.info/bibliotek_Buks/History/Article/ Aman_IstK.onf.php
330

 , ..
. , ,
. ,
, .

.
,

, .
- :
,
,
,
.
, ,
,
. . XIX XX
,
.
. -
, ,

,
. ,

. , , ,
- ,
, ,
. ,
,

,
, ,
.
,
, .
,
,

 (
- ),
,
. : -,
, -

, ,
- ,
. ,
-

, , ,
5 - 6 , 200
331 .

,
, . ,
-
, , .
,
, , ,

.

,
- ,
.

, ,
1905-1906 .
.
- ,
,

. , ,
.
17 1905 .
331

( ), . 10-11

 ,
( )
. ,
,
.
,
.
XIX .
,

. ,


, .
,
,
. ,

.
.
1906
.
,
,
20 6 1906 .
..- -
. ,
, ,
, ,
,
. , :
:
-, , ,
, 332
, , , ,
.
: -
, -, ,
332

Ordubadi M.S. Qanl illr, s. 105.

 - , , , .
: , -,
, - , , , ,
, -, . .


,
333 . . :
, ,
, . , ,
, ,
, ,
, , . ,
,
. , .
. .
. ,
- . .
, .
.
, , .

: .
, ,
, . ,
, .
:
, , ,
, . ,
334.
, ,
, ,

( - )
, , ,
(),
.

333
334

, 1906, 23 , 5,6 .
Ordubadi M.S. Qanl illr, s. 113-114.


, , , ,
.
,
,
. .
. : -
, !... ?!
,
! ,
!
,
335 . ,
,
, ,
. ,
,
,

. ,
,
:
;
,
336 . ,
,
. ,
,

,
,
.


.: , ,
, ,
.. -

, .9-10
336
.. - ,
. 31
335

 ,
? ,
,
. ,
, .
?.,
?... :
, ,

. ,
.
.
. ,
- . 337


, ,
,
338.
.

(), , ,

1906 .
.. , ,
. ,
.

,
1905 , ..
-
- 339 .
,
,
.

.. -
. 10-11
338
, 1906. 24 .
339
..2, .585; ..
(1905-1910 .). , 1956, .69
337

,
, ,
: 1905
.
,
, 340.
.341 .

. , :
, 1905 .
,
- ,
, , () . .
-,
342. .,
:
. .
, ,
-,
, .
.
343. ,
., ., .,
. ,
1906 ..
() 1869
, . 1887 ,
,
. , 1888

. 1890
.
- 90- -
Mmmdzad M.B. Milli Azrbaycan hrkat, s. 39.
Mmmdov X. Azrbaycan milli hrkat 1875-1918-ci illr, s. 86.
342
. 1905-1920.
. http://www. kitabxana.org/site/sventoch.htm
343
eyxzamanl N. Azerbaycan istiklal mucadelesinin hatiralari, s.30
340
341

, ,
. , ,
1894
. 1897 , .
.

. 1905 .
, ,
: ,
, .
,
. ,

,
,
.... ,
, ,

. , ,
,
344 .
. 1906 ,
1907
, .. -
. 30 1907
., ,
,
, , , , .
,
, ,
1906 345 .
: ,
,


,
. ,
,
344
345

. - . ,2007, 8
: .62, .1, .59, . 163

 ,

,
-, , , ,


346.
, - 19051906 ,
.
: ,
,
,
, , ,
,

,
347 .
,

348 . ,
,
349 .
.,

.
350 .
,
, , ,
. ,
213 1906 ,
. ( .
- ) 351 , .
: .524, on. I, . 18, . 36
: .524, .1, . 18, .37
: .62, . 1, .59, . 163
349
, . 165
350
e .. -
"" - ., T.XXXV, 1, 1979, .92
351
. - . ,2007,15
346
347
348

 ,
, .
-
.
: ,
, ,
, ,
.
,

.
, , -
. -,
-,
. ,
, ,
,
, ,
, 352.
- ,
, ,
, ,
. ,
, ,

,
,
, , .
, ,
- , ,
, , . , ,
,
,
. ,
, .
: .
, -
353 . , ,

352
353

. XX , . 175
: .524, .1,.18, .41

 , ,
354 .
,
,
.

, ,
, , ,
- ,
,
(
).
19 1907 , ,

. ,
, ,
. ,
,
: ,

. :
,

... ,
,
355.
,
,
: , , , , .
,
. , ..
,
, 356.

-, ,
. ,
. XX , . 176
. .1, , 1920, .21; : .524,. 1, .
15, .2-7
356
: .524,. 1, 8, .39
354
355



.
,
1870 357.
, ,
. , ,
, 1907 .
. ,
.
,
. -
,
, ,
, , ,
. - 358 .
:
,
...

359.
,
. ,
,
.
, .
: 1) ; 2) - ,
3)
; 4) -
. , ,
-; 5) ; 6)
360. ,
.
,
, .
. - , . 121.
. , .1, .210
359
. - , .539
360
, .25; .524,.1,.15, .21-24
357
358

 ,
,
, . 361 . .,
, ,

.. 362 .
,

363 -
. ,
., ,
,
- , , -,
, . 364 . .

1000 . , , -,
() 7 15 .
( 6 17) 365. -,
, 7 - , ,
, , , , ,
, , 160 . ,
.
- , 400 366 .
,
( 50 100 .), 1907
. 900 . ,
1917 ., ,
367 .
:

,
,
400 368. 1907 .
Mustafayev Q. XX srin vvllrind Azrbaycanda islam ideologiyas v onun tnqidi, s. 240.
Mmmdov X. Azrbaycan milli hrkat 1875-1918-ci illr, s. 85.
, . 7; : .524,.1,.15,.8
364
, . 19; : .524,.1,.15,.2-7
365
, .22, 23, 28,29
366
, .26; : .524,.1,.15,.21-24
367
. XX , . 172
368
, . 26
361
362
363

 .
7 1907 ,
-
369 .
-
, ,
1907 .
- .
. : 1)
( )
, , ,
; 2)
, , -
.
,
,
. .
, , ,
.

,

, -
370.

.
. . ,
: -, ,
. -,
,
, , -

371 .
-

,
.
1907 .
,
, .35
: .276, .8, .231, . 1-2; : .524, .1, . 18, .38
371
. http://www.regnum.ru/news/140928.html
369
370

.
, ,
372 .
. ,
, ,
, , ,
. ,
.
,
( 100 ),
, ,
,
373 . ,
, -
,
.

(
. - ),
.
,
,
, ,
.

, , ,
,
, ,
. ,
, , , ,
. ,
,
, ,
,
374 .
, . 19; :.524, .1,.15,.2-7.
, .25; : .524,.1,.15,.21-24
374
1905 ,
, .36
372
373

, , , ,
, . - ,
,
(1854-1929). 1872-1877
- ,
. - 1877-1878
.
1878 ,

III. 1881
, .
, .
.
1883 , ,
.
90- XX . .
1897
.
,
XX .

, .
,
.
1912 -
.
.
375.

( ), ( ),
( , . ),
(-), ,
, ,
, ( -
.), , ,
, ,
.. -
.. (1854-1929) / . , 1962, 2, .81-87;
Azrbaycan Xalq Cmhuriyyti ensiklopediyas. 2 cildd, c.2, Bak, 2005, s. 177-178
375

, , ,
, .
,
. ,
. -
,
: , , ,
,
.
.
,
-376.
(
) ,
. ,
, ,
377 .
. :
() , ( .)), (
.).
, ,
, .
() .
6
, 378.
. 7 1908 ,
,

. -

,
379 .
, , ,
.

.
, .
, .22, 25, 41
Mmmodov X. Azrbaycan milli hrkat 1875-1918-ci illr, s.87
378
, . 22, 42
379
, . 40
376
377

 ,
, ,
.
: ,
, ,
. - ,

, ,
380 . :
,
,
, ,
381 . , ,
,
, ,
. , ,

, , , ,
.
, , , , , ,
. , ,
,
, .
, ,
. :
. , 382. ,
,
,

,
383 .
,
,
.

, , .22.
. XX , . 175
382
: .524, .1,.18, .41
383
. XX , . 176
380
381

 ,
, , ,
- ,
,
(
).
19 1907 , ,

. ,
, ,
. ,
,
: ,

. :
,

... ,
,
384.
,
,
: , , , , .
,
. , ..
,
, 385.

-, ,
. ,


.
,
1870 386.
, ,
. , . .1, , 1920, .21; : .524,. 1, .
15, .2-7
385
: .524,. 1, 8, .39
386
. - , . 121.
384

,
, 1907 .
. ,
.
,
. -
,
, ,
, , ,
. - 387 .
:
,
...

388.
,
. ,
,
.
, .
: 1) ; 2) - ,
3)
; 4) -
. , ,
-; 5) ; 6)
389. ,
.
,
, .
,
,
, . 390 . .,
, ,

.. 391 .
,
. , .1, .210
. - , .539
389
, .25; .524,.1,.15, .21-24
390
Mustafayev Q. XX srin vvllrind Azrbaycanda islam ideologiyas v onun tnqidi, s. 240.
391
Mmmdov X. Azrbaycan milli hrkat 1875-1918-ci illr, s. 85.
387
388

392 -
. ,
., ,
,
- , , -,
, . 393 . .

1000 . , , -,
() 7 15 .
( 6 17) 394. -,
, 7 - , ,
, , , , ,
, , 160 . ,
.
- , 400 395 .
,
( 50 100 .), 1907
. 900 . ,
1917 ., ,
396 .
:

,
,
400 397. 1907 .
.
7 1907 ,
-
398 .
-
, ,
1907 .
, . 7; : .524,.1,.15,.8
, . 19; : .524,.1,.15,.2-7
394
, .22, 23, 28,29
395
, .26; : .524,.1,.15,.21-24
396
. XX , . 172
397
, . 26
398
, .35
392
393

 - .
. : 1)
( )
, , ,
; 2)
, , -
.
,
,
. .
, , ,
.

,

, -
399.

.
. . ,
: -, ,
. -,
,
, , -

400 .
-

,
.
1907 .
,
.
, ,
401 .
. ,
, ,
, , ,
. ,
: .276, .8, .231, . 1-2; : .524, .1, . 18, .38
. http://www.regnum.ru/news/140928.html
401
, . 19; : .524, .1,.15,.2-7
399
400

 .
,
( 100 ),
, ,
,
402 . ,
, -
,
.

(
. - ),
.
,
,
, ,
.

, , ,
,
, ,
. ,
, , , ,
. ,
,
, ,
,
403 .
, , , ,
, . - ,
,
(1854-1929). 1872-1877
- ,
. - 1877-1878
.
1878 ,
, .25; : .524,.1,.15,.21-24
1905 ,
, .36
402
403


III. 1881
, .
, .
.
1883 , ,
.
90- XX . .
1897
.
,
XX .

, .
,
.
1912 -
.
.
404.

( ), ( ),
( , . ),
(-), ,
, ,
, ( -
.), , ,
, ,
, , ,
, .
,
. ,
. -
,
: , , ,
,
.. -
.. (1854-1929) / . , 1962, 2, .81-87;
Azrbaycan Xalq Cmhuriyyti ensiklopediyas. 2 cildd, c.2, Bak, 2005, s. 177-178
404

 .
.
,
-405.
(
) ,
. ,
, ,
406 .
. :
() , ( .)), (
.).
, ,
, .
() .
6
, 407.
. 7 1908 ,
,

. -

,
408 .
, , ,
.

.
, .
,
, ,
.
: ,
, ,
. - ,

, ,

, .22, 25, 41
Mmmodov X. Azrbaycan milli hrkat 1875-1918-ci illr, s.87
407
, . 22, 42
408
, . 40
405
406

 409. :
; , 410 .
. ..
, ,
, , , ,
.
,
, .
,
, , ,
, -,
. : -,
, , ,
, , , ,
. -
, , ,
, ,
, ,
, ,
, .
(, ,
.),
411 .
1906 . ,
.
.
,
. 1906-1910
,
, ,
,
412.

.

31 1909 .
, -
, .22.
, .28.
411
, .23
412
: .524, .1, .35, . 16-17.
409
410


(1853-1937). 1883 . 1892
. 1900

. 1906 413 .

,
. , 1912
, :
.
- , -
. ,
, ,
.

, , ,

.
. ,

414 .
14 1915
-
415.

(1839-1919),
.

. 1870-1896
. .
1891 .
. 22
.
30 1906
416.

( )-

; (
Azrbaycan Xalq Cmhuriyyti ensiklopediyas, c.2, s.289-290
: .524,.1,.30,.1-2
415
Azrbaycan Xalq Cmhuriyyti ensiklopediyas.c.2,s. 290.
416
Azrbaycan Xalq Cmhuriyyti ensiklopediyas.c.2,s. 296 297.
413
414

)-- , . - ,
;
- ,
; ;
( )-,
()417.

1907 . 52 .
,
, ,
, ,
,
, (
), ,
, ,
, ,

418 . ,
,
. ()
,
(. 11)419.
, ,
(.45) 420 .
- , ,
: ,
, (. 14); ,
,

(. 15);
,

(. 16); ,
, (. 17); ,
, (. 18) 421 ; , ,
- (. 19); ,
(.20); ,
(.22); ,
: .62. on. 1. .59, . 158
: .524, .1,.18,.39
419
, .22
420
: .524, .1,.18, .26
421
: .524, .1,. 18, .22
417
418

 (
. - ) (.24); , (.27) 422 .
,
.

, .

.
(.51)423.
,
(.31) 424
,
.
-
425.
, , ,
, ,
.
-
.
- : ,

426.
,

.
. ,
PI
. ,
,
(.52) 427 .
,
.
(. 36)428
,
, .
, .23
, . 26
424
: .524, .1,. 18, .24
425
, .36
426
, .21; : .524,.1,.15,.2-7
427
: .524,. 1, . 18, .27
428
: .524,. 1, . 18, . 25
422
423



(.34) 429 .
,
,
.. , , ,
, , ,
,
,
(.44).
,

. (.
37-38) 430 .
:
... ,
, ... ,
: ,
, ..
, -
, , ..
431.
,
.

,
, , ,

.

, -,

,
.

, ,
, ,

, .24
: .524,. 1, .18, .26
431
. 1905 ., .274
429
430

: , ,
,
432.

-
1906-1908 .
,
,

.
,
, , ,
,
,
,
433.
,
, ,
, .

,
,
,

,
.
434.
,
,
,
, .

, .

,
()
. ,
,
, .
, ,

. , 1990,. 108-116
433
, .22; : .524,.1,.15,.2-7
434
, .20
432

 , ,
,
, 435. 1907
. .
,

, .
38 -
, ,
, 8 ;
,
. ,
. ,
,

436 .

, , ,
,

.
,
,
, , ,
,
.
, .
,
,
.

3-4 , 437 .
,

, .
, , ,
,
,
, .20
, .35
437
, .21
435
436

 , , 10 .
, ,
438. ,
.
,

. , ,
. ,
,
,
- .
, ,
439.

, . .

,

,
,
. : 1.
- , -
, ; 2.
, , ; 3.
; 4.
,
; 5.
, ,
,
, 440. ,

, 1908 .

, .
.

. , 7/8 1908 .
, .35
, .36; : .524,.1,.15,.28-34
440
, .37
438
439

 ,
,
,
;
, ;
, , ,
-
, 441.

,
. ,
, .
,
- ,
-.

-
. ,

.

.

1- XX
,
-
442 .
, 1907 ,
,
,

,
. ,
..
, ,
443 .
,
, .51; : .524,.1,.15,.45-49
., . .
. ,2003,1 http://magazines. rass. ru/
novyi_mi/2003/ll/litvin.html
443
. . . .
5 2004 httm//www.logic./ taxonomy /term/541
441
442

 .
XX .
,
XX , .
- ,
, ,
- .
: -.

.
-.
, ,
,
,

444.

.

,
.
,
.
,
. ,

, ,

,
, .

445 . , ,
,
., . .
. , 2003, 11 http://magazmes.russ.ru/
novyi_mi/2003/ll/litvin.html
445
., . .
. , 2003, 11 http://magazines.rass.ra/novyimi/2003/l
1/litvin.html
444


, .
: ,
, ,
- ..,
.

.
,
,
,
, . ,
,
, , ,
,
,
446.

, , .
, ,
, . , ,
,
. , :
,

,
, ,
,
, 447 . 1907
IV , ,
-
. ,
,
, ,
,
, -
448 . ,
: ) ; ) (
., . .
. , 2003, 11 http://magazines.rass.ra/novyimi/2003/l
1/litvin.html
447
. , .1, .50-51
448
( ), .27
446

, , ) 449 .
,
.
,
, , ,
- .. ,
,
, .
: ,

450.
,

( . ).
,
, - ,
.
,
,

( ,
. - ).

,
.
, ,
, , ,
.
-,
, ,
, ..
,
451 . ., ,
,
,

( ), .38
: .524, .1, . 18, .44
451
: .524, .1, .18,.37,42
449
450

. ,
452.
- .

,
.
: .. . , -
, -
2-3 ;...
,
, ,
453.
,
1906 1908 . ,
-
.

21 1909

- 1905-1906 .
: , 1906
,
,
. ,
,
, ,
,
, .

.
454 .
,
..,
.
-.

,
. 1905-1920.
; http://www.kitabxana.org/site/sventoch.htm;
453
, .8
454
: .62, . 1, .59, . 164
452

 .
19 1909
-

.
, 1906
, .
. , , , -,
, .
.
- ,
. .
, ,
,
455 . 300 .


. 8 1906 . ..
.
456.
,
457.
, , :
, ,
.
, , ,
.

. .
, ,
,
, - .
: .
,
458 .
.. - ,
. 1905 ., 280
: .524, .1, . 19, .43-44
457
, 1906, 21-22 .
458
: .524, .1, . 18, .43
455
456

...
- 2-
459 .

. 25 1907 .
,
.. 460 . . (.)
,
.
, 50000
, ,
.
, .
, .
,
.
,
.
, 461.
1906 ,
. 1906 .
.
,
462 .

, . 11 1907 .
, ,
,
.

.

: .62, .1, .59, .155-162; . 1905 .

282
460
: .62, .1, .59, . 156
461
eyxzamanl N. Azerbaycan istiklal mucadelesinin hatiralari, s.31
462
Ordubadi M.S. Qanl illr, s.20
459

 , ,
, ,
. , ,
,
.
463
, 1- 2 1907
-
, .

14 1903
,
, , -
464.
- .,

, 1906

465.
, ,
,
,
.
,
,
.
,
, . ,
, 3 1908
.. . :
,
.
,
50000 ,
.
: .524, .1, . 18, .42
. 1905 .,. 284: : .524, .1, . 16,
.46-46 ()
465
: .524 .1, . 35, .16-17
463
464


466 .
.
,
:


.
,
, ,
,

.

,
,
467 .
24 1908 .. .
: 15
, , ,
5 , ...
...,
... 468 .
, ,
, 469 .
- ,

3000 , , , ,

470.

, ,

XX .
.

: .524, . 1, . 19, .2
: .524, . 1, . 17, .2
468
. 1905 ., .292-293
469
: .62. .1, .59, . 165
470
. 1905 ., . 293-294
466
467

 ,
, ,
- . , ,

,
. ,
,
.
- , . ,
,
, ,
,
. , ,
,

.
1908 . ,
.
. 4 1908 .

471 . -
. ,
.
, ,
,
,
.


,
472. .,
, .
, , .
.
.

. 23-24 1908
., ., ., ., .,
471
472

. 1905 ., .290
, .43; : .524,.1,.15,.40-41

., .. .
, - -
473 .
- -
3000 474.
1909
,
- ,
, ,
, ,
, ,
,
. ,

,


, ,
,

, . 15
1909 -

,
11 . 8
8 2 , 3
475.

.

. , 14 1908
, . ,
- -, , 1907 -
: ( . - ),
(.. 1907 . - )
,
, ,
, . 44,46; : .524,.1,.15,.42-43
, . 45.
475
: .276, . 8, .217, . 22-25
473
474



476.
-
1908 . 24 1908 .
. .., .-,
., .. , .
, -
477. .

, 1905 .
-
-
: ,
-!,
, ,
-478. ,

, ,
- ,
. ,

,
,

,
.
- ., , .
.,479 ,
,
-

480. ., ., .
.
,
4 1909 481.
. 1905 ., . 289
: .62. .1, .59, . 79, 87
478
, . 159 .
479
: .62. .1, .59, . 100-104
480
, . 12,19
481
. XX , . 187
476
477

 ,
. ,
10 1909
-

:
,

,

,

,

.
,
482 .

, 483.


(10
)
. : ., - ,
. - , 5 ,
1914 . 21 1913 .,
484 .
. ,
, ,

, .

8 1910 . ,


, 485. 1912
.

,
.
,
486.
,

: .62, .1, .59, .91-91 ()

, . 10
484
: .62. .1. .59. . 163 .
485
. 1905 ., . 294.
486
: .62, . 1, .70, . 25.
482
483

 , 487 .
- .. 21 1912 .
11 17 488.
, 1912
, : ,

, ,

,

.
, ,
,
,
,
,
489. 1912 .
490 .
.
,
491 .
. . .
. ,
1908 ., . 1909
. 1911
.
,
I
1917 . , .
, -
, - ,
1915 .
.
,
, ,
, 492.

, .30, 32, 33.

, . 162.
489
: .524, .1, .26, . 26
490
: .62, . 1, .70, . 179.
491
, .26.
492
. 1905-1920.
. http://www.kitabxana.org/site/sventoch.htm
487
488

. : 1917

.
.
.
,
.

.
.
.
.
.

.
, .

218 219
, 493 .
13 1917 ,

,
494. , .. ,
495.

XIX-XX
.

. ,
, ,
. ,
, ,
.

, ,
,
eyxzamanl N. Azerbaycan istiklal mucadelesinin hatiralari, s.42-44
Azrbaycan Xalq Cmhuriyyti ensiklopediyas. 2 cildd. 1 cild. Bak: 2004, s.307
495
Mmmdzad M.B.Milli Azrbaycan hrkat, s. 94.
493
494

 .

XX ,
,
.
XX ,
, , ..

, .

.

. , ,
,
.
, ,
, .
,
.
,
, .

-
, .
.
.

,

. ,
.
,
,
, ,
, -.
,
. ,
, ,
. ,
,

 . , . ,
, -,


. ,
,
,
.


, .
,
,
.
, , .
, ,
, - ,
. ,
,
. ,
,
,
, .
,
, ,
,
-
,
-, ,
.
-
, ,
, , , .

,
(-,

..)
.
,

. ,

 1905-1911 ., 1908 .,
, ..
, , .
,
,
.

. ,
.
-
,

. ,
XX ,
- - - .
,
,
: , -
.

,
,
: , , , ,
-. ,
, .

, ,
1991 .
,
,
,
, . ,
, ,

.

, ,
, , -,
.

 , ,
,
, 200
.
, 11 ,

.
,
. ,
.
,
, .

.

.
.

,
, ,
, . ,
, .

LAVLR

stifad edilmi dbiyyatn v mnblrin siyahs

Azrbaycan dilind: :
1. Azrbaycan Xalq Cmhuriyyti ensiklopediyas. 2 cildd, I cild,Bak: 2004
2. Azrbaycan Xalq Cmhuriyyti Ensiklopediyas: 2 cildd , II cild. Bak:
2005
3. Baykara H. Azrbaycan istiqlal mbarizsi. Bak, 1992
4. Mmmdov X. Azrbaycan milli hrkat 1875-1918-ci illr. Bak,1996
5. Mmmdzad M.B. Milli Azrbaycan hrkat. Bak, 1992
6. Mustafayev Q. XX srin vvllrind Azrbaycanda islam ideologiyas v onun
tnqidi. Bak, 1973
7. Nvvab M. M. 1905-1906-c illrd ermni-mslman davas. Bak, 1993
8. Ordubadi M.S. Qanl illr. Bak, 1991
9. Rsulzad M.. Azrbaycan Cmhuriyyti. Bak, 1990
10. eyxzamanl (Keykur) N. Azerbaycan istiklal mcadelesinin hatiralari. Bak,
1997
11. Sleymanova
S.
Azrbaycanda
ictimai-siyasi
hrkat
(XIX yzilliyin sonu- XX yzilliyin vvllri) Bak, 1999
12. Svyatoovski T. Rusiya v Azrbaycan. Srhdyan blg keid dvrnd.
Bak, 2000
13. Zeynalolu Mxtsr Azrbaycan tarixi. Bak, 1992
14. Zivadxanov A. Azrbavcan Bak, 1993
Rus dilind: :
15. . ,
http://www.armenianhouse.org/
16. . (19051916 )http://www.gumer.info/bibliotek_Buks/History/Article/Aman IstKonf.php
17. , .
; http.V/www.historia.ru/2004/01 /petrov.htm
18. - 19051906 . ; http: //www. ru.wikipedia.org/wiki/
19. . - http://echoaz.info/istoriya01 .shtml
20. . 1905 . , 2002
21. ..
XX . , 1997
22. , 1905, 26
23. , 1906 , 2 .
24. , 1906, 5 .

25. , 1906, 6 .
26. , 1906. 24 .
27. , 1906, 21
28. , 1906. 22
29. . 1917-1918 . ,
1998 .. :
(19141917 .). .: 2004
31. .
(1905-1907 .) http://www.kaspiy.az/rubrics.php?code=
1748
32. .. . .
2004, 5 httmwww.logic.ru/taxonomy/term/541
33. .
. (
- 1905-1906 .

): http://old.eu.spb.ru/reset/fles/vardanyan.pdf
34. .
- . , , 2000,
http://old.eu.spb.ru/reset/files/vardanyan.pdf
35. . . . . ,
1990
36. ., .
. , 2003
37.
.. ()
//
: .
., 2001 http://www.policy03.narod.ru
38.
- ; http://www.istrodina.com/ rodinaarticul .php3 ?id= 13 0&n=7
39.
1905
,
. , 1906
40.
. http://www.regnum.ru/news/140928.html
41.
.. :
// . ., 2001
42.
. - . . ,
2007, 1,8,15
43. ( ). , 1990
44. . . 1, , 1920

45. -. (1702-1722
.)/ . .. , , . 1989, 48 . http:
//www.preslib.az/ru/view/ebooks/kh/
46. 3. 1905-1907 . . , 1955
47. - .. .. - . //
: ., 2001
48. . 3- , .2. , 1960,
49. . (1917-1921) //
,1993, 1-2
50. ..
(1905-1910 .). , 1956
51. . . .:
. . ... , 1990
52. , 1906, 3
53. , 1906, 18 54. 1906, 19
55. , 1906, 30 .
56. . . "". ..
T.XXXV. 1. 1979, .92-96
57. ., .
. . ,2003, 11
http://magazines.russ.ru/novyi_mi/2003/ll/litvin.html
58. .. -
. , 1993
59. .., .., .. XX , 1999
60. . . 2- , .1., 1993
61.

. . .., , 1990
62. : . - ., 2000
63.
.

. , 2007
64. . - .
2- ..2 : 1966
65. . 1905-1920.

;
http://www.kitabxana.org/site/sventoch.htm;
66. . ,
.

: / . . . . . .., 2001; http

://www. sakharov-center.ru/publications/azrus/az_002.htm
67. .. XX
, 1978
68.
.
-

(1905- 1917 .).

.,1993
69. ..
..
(1854-1929)
/

. , 1962, 2, .81-87
70. . - : 19051906 / - , 2008, 4 (34), .49-52
71. . . "Pro
Armenia"
(),1992-1993
.
http://www.armenianhouse.org/
shekhtman/docs-ru/result.html
ngilis dilind: :
72. Villari Luigi. Fire and Sword in the Caucasus / www.armenianhouse.org
Arxiv materiallan: :
73.
( ): .62. .1, .59
74. : .62, .1, .70
75. : .375, .1, .17
76. : .524, .1, . 15
77. : .524, .1, . 16
78. : .524, .1, .17
79. : .524, .1, . 18
80. : .524, .1, . 19
81. : .524, . 1, .26
82. : .524,.1, .28
83. : .524,.1, .
84. : .524, .1, .35
85.
(): . 276, . 8, .11
86. : .276, . 8, .217
87. : .276, .8, .231
88. : . 276, . 8, . 256
89. : .456, .10, . 109

ELDAR ZZOV

DFA
XX srin vvllrind ermni-azrbaycanl
mnaqisinin ilkin tarixi rtlri v sbblri

Bak - 2009

- XX

-2009

apa imzalanb: 19.03.2009.

Format: 60x90 1/16. Ofset ap. Hcmi: 22.5
Sifari 34. Tiraj: 500.