SARA AURBYL

RVANAHLAR
DVLT




























2

100 il
Sara xanm
Aurbyli





Rssam: Ncfqulu "Sara xanm Aurbylinin portreti"
b/k 1951 ci il.




3



Sara xanm Aurbylinin iql xatirsin
V doma baclar - ona btn hyat boyu mnvi dayaq v kmk olmu Sitar xanm,
Mrym xanm, Adil xanm v Nazim xanmn iql xatirlrin

Artq 300 il yaxndr Aur xan farn nsli z talelrini qdim Aberon torpa il balamlar.
Aur bylri, Aurbyovlar, Aurbylilr, Aurlular Azrbaycann tarix salnamsin oxlu iql
shiflryazmlar.
Sara xanm Aurbyli - bu nslin n hrtli tmsililrindn biri - Azrbaycann v onun paytaxt Bak
hrinin tarixinin mummilli sviyyd drkind znn xsi, gerkdn misilsiz thfsini vermidir.
Asan olmayan, blk d facili bir tale nsib olmu Sara xanm orta srlr Aberonunun fundamental
aradrcs olaraq rqd yax tannr. Bu yolda ona tkc parlaq analitik tfkkr v kamil thsili deyil,
hmd yeddi dil - rb, fars, fransz, alman, ingilis, rus v Azrbaycan dillrini bilmsi kmk etmidir.
Sara xanm Aurbylinin elmi monoqrafiyalar - "Orta srlr Baksnn tarixi oerki", "irvanahlar
Dvlti", "Azrbaycann orta srlrd Hindistanla iqtisadi v mdni laqlri", "Bak hrinin tarixi. Orta
srlr dvr" hl mllifin salnda Azrbaycan tarixin dair klassik srlr srasna daxil olmudular.
Bununla bel, z silzad mnyin v tarix sinfi bax bard o zamank rsmi elmi yanamaya rik
xmadna gr, Sara xanm Vtnind he vaxt hakimiyytin hsn-rbtini hiss etmmidir. Lakin hr
halda, o, doma Bakda, yaxud znn dediyi kimi, Tanrnn hrind asan sayla bilmyck olan mhacirt
hyat yaad.
Nhayt, budur, 1996-c il yanvarn 27-d - Sara xanm Aurbylinin 90 illiyi gnnd yeni
Azrbaycann btn elitas M. F. Axundov adna Opera v Balet Teatrna yubilyar tbrik etmk n
ymdlar. Azna qdr dolmu zalda Azrbaycan Respublikasnn Prezidenti Heydr liyev yubilyar
xsn tbrik edrk, ona hrt Ordeni tqdim edir.
Sara xanm n bu yqin ki, onun uzun illr rzind gzldiyi bir an idi. Blk d bu an btn mr
boyu gzlmidi. Dvltin v cmiyytin ona lap oxdan layiq olduu qiymti verdiyi an idi.
Sara xanm Aurbylinin kitablar - tariximizin qdim alarnn tml dadr, onun Azrbaycan
xalqna hdiyy olaraq qoyub getdiyi misilsiz tarix xzinsidir.


qor Aurbyli
27.01.2006-cil.



4



Sara xanm Bala by qz Aurbylinin anadan olmasnn 100 illik yubileyi

Yanvarn 27-d Sara xanm Aurbylinin anadan olmasnn dz 100 ili tamam olur.
Biz onun barsind Azrbaycann mhur by nsillrindn birinin tmsilisi kimi sz aanda, ilk
nvbd onu bizlr zngin tarixi irs qoyub getmi grkmli bir alim kimi xatrlayrq.
Bu gn biz "irvanahlar Dvlti" v "Bak hrinin tarixi. Orta srlr dvr" srlrini tqdim etmkl
rf hissi duyuruq.
Hl onun salnda, hardasa iyirmi il nc nr olunmu bu kitablar tezlikl nadir nsxlr evrildilr
v respublikada he d hr bir kitabxanann fondu bu olduqca dyrli kitablara malik deyildir.
Bizim yekdil ryimiz gr, bu grkmli qadnn, Azrbaycan xalqnn patriotunun, tarixi-alimin
xatirsinin yaarl n n gzl hdiyy onun tarixi irsinin latn qrafikas il Azrbaycan dilind nridir.
lk nc hrtrfli dstyin gr, Sara xanmn mizadsi - qor by Rauf by olu Aurbyliy z
smimi minntdarlmz bildirirm. Onun kmyi olmasayd, bu szgedn kitablar yubileydk nr
etmyimiz mmkn olmazd.
Sara xanmn qohumlar - Ramiz by v Yevgeniya xanm Aurlu, Vaqif by Aurbyov, elc d
kitablar nr hazrlanarkn nadir foto materiallara gr Dvlt Kino-Foto Sndlri Arxivinin direktoru
N. Q. Fievayadan minntdarlmz qbul etmlrini rica edirm. Fotomxbir cnab Yaar Xlilovun
xsind Azrtaca, tarix elmlri doktoru cnab Viktor Kvaidzenin xsind Azrbaycan Tarix Muzeyin, birg
ilmi olduqlar illr v elmi faliyyti haqqnda xsi xatirlrin gr professor Rauf Hseynova, elc d
"bilov, Zeynalov v oullar" nriyyatnn btn mkdalarna v bu yubiley hdiyylrini biziml blm
birox digrlrin minntdarlq hisslrimizi ifad edirm.
Glin bir daha, nfsimizi iimiz kib, baxlarmz Azrbaycann tarixi n bu qzl kitablarn
zrind gzdirk, Azrbaycann mkdar elm xadimi, tarix elmlri doktoru, professor, Azrbaycann Dvlt
Mkafat laureat, A. Bakxanov adna Dvlt Mkafat laureat, Xalqlar Dostluu ordeni kavaleri - Sara xanm
Bala by qz Aurbylinn iql xatirsi nnd ba yk.

Hrmtl

Britaniya, Qazaxstan v Azrbaycan
jurnalistlr assosiasiyalarnn
zv,professor
Eldar Gnaydn
27 yanvar 2006-cil.






















5


MNDRCAT
I fsil Mxzlrin v dbiyyatn qsa xlassi
II fsil irvanahlardvlti VI sr-IX srin birinci yarsnda
1. irvann tarixi-corafi xarakteristikas
2. irvann halisi
3 irvann hr v kndlri
4 Erkn irvanahlarv irvann rblrtrfindn istila edilmsi
5 Kri imal tayfalarnn irvan v Arrana glmlrin dair
6 Qdim irvann incsnti
III fsil. Mzydi irvanahlar dvlti (IX srin ikinci yars - XI srin
birinci rbu)
1 Mzydi irvanahlar
2 irvann hr v kndlri. qtisadi vziyyt (hasilat snayesi,
sntkarlq, ticart)
IV fsil. irvanahlardvlti XI-XIV srlrd
1 irvanahlarXI-XIV srlrd (Siyasi tarix-slcuqlarn v
monqollarn hcumu)
2 XI srin vvli -XIII srin birinci rbndhrlrin inkiaf
3 irvan hrlri monqol hkmranl dvrnd (XIII-XIV
srlr).
4. XI-XIV srlrd irvann sosial strukturu v hr quruluu
5 Torpaq mlkiyyti formalar v vergilr
6. XI-XIII srin birinci rbnd irvann mdniyyti
V fsil. Drbndi irvanahlar dvlti (XIV-XVI srlr)
1 Drbndi irvanahlar sialsi v onlarn mstqillik urunda
mbarizsi
2. irvanda Sfvilr leyhin syanlar v irvanahlar dvltini
brpa etmk
urunda mbariz (1548-1578-ci illr)
3. irvan trk ial dvrnd
4. irvann hrlri XV-XVI srlrd
5. XV-XVI srlrd irvanda feodal bxilri
Ntic.
AURBYL SARA BALA BY QIZI
SLZAD AURBYOVLAR NSL
AURBYOVLAR BU GN V SABAH
SARAXANIM AURBYL MASRLRN
XATRLRND
Mnblr
6


I FSL

MXZLRN V DBYYATIN
QISA XLASS

srin hcmi monoqrafiyada istifad olunmu mxzlrin v dbiyyatn geni thlilin imkan
vermdiyi n onlardan yalnz n mhmlrini qeyd edk.
sr antik (yunan, latn), Azrbaycan, ermni, grc, rb, fars, trk, rus v Qrbi Avropa (fransz,
ingilis, alman, italyan) mnblrinin verdiyi mlumatlar sasnda yazlmdr.
Yunan v latn mlliflrinin (Plini, Sekund
1
, Ptolomey v b.
2
) mlumatlar, balca olaraq, irvann
tarixi corafiyasna aiddir.
VII sr alban tarixisi Musa Kalankatlnn 3 hissdn ibart Albaniya tarixi srind irvann tbii
srvtlrin v xzrlrin Zaqafqaziyaya hcumlarna dair hmiyytli mlumatlar vardr. srin birinci v
ikinci hisslri tsvir olunan VII sr hadislrinin ahidi trfindn yazlmdr. nc hisssi is X sr
mllifi Movses Dasxuranlya aid edilir. Hmin sr dvrmzdk ermni dilind glib atmdr. sr
K. Patkanov trfindn rus dilin, S. C. Dausett trfondn ingiliscy trcm olunmudur. Biz yeddi ermni
lyazmas sasnda edilmi daha dqiq olan sonuncu trcmdn istifad etmiik.
Ermni mlliflri (Yeie, Favstos Buzand, VII sr ermni corafiyas, Gevond v b.) irvann tarixi
corafiyasna, bunlarn, sabirlrin, xzrlrin v digr trk tayfalarnn, rblrin Zaqafqaziyaya hcumlar il
bal hrbi hadislr dair qiymtli mlumatlar vermilr. Ermni corafiyas Axarasuys
S. T. Yeremyan trfindn ermni dilind nr edilmidir. Biz K. Patkanovun mxtsr kitabasndan v
Ermni corafiyasnn Arsen Sukri trfndn buraxlm mkmml nrindn (ermnic mtni v fransz
dilin trcmsi), habel Robert Hyuzenin geni mqddim v rhlrl ingilis dilind nr etdirdiyi mtndn
bhrlnmiik.
XI-XVI srlrd irvanda irvanahlarla bal hrbi v digr hadislrin tendensiyal mvqedn tsvir
olunmasna baxmayaraq, grc mxzlri Kartlis tsxovreba v Hkmranlarn vsf d mhm
hmiyyt malikdir.
irvan hrlri haqqnda rb mnblrinin verdiyi mlumat son drc mxtlif olub, sasn, lknin
tbii srvtlrinin v faydal qazntlarnn - ipyin, pambn, zfrann, neftin, duzun tsvirindn v
sntkarlarn istehsal etdiklri mallar, mmulatlarn siyahsndan ibartdir. Onlarda, hminin irvanda ba
vermi hrbi mliyyatlar tsvir olunur. IX-XIII srlr rb mlliflri l-Blazuri, l-Yqubi, l-stxri, l-
Msudi, bu Dlf, bu Hamid, l-ndlusi l-Qrnati, Yaqut Hmvi, Zkriyy l-Qozvini v baqalarnnn
mlumatlar bu qbildndir. srd ilk df olaraq, Azrbaycanda rb istilalar dvrnd irvanda ba vern
hrbi mliyyatlar obyektiv rh edn l-Kufinin
3
mlumatlar tam kild gtirilir. zahlarn hatliyi v
obyektivliyi baxmndan hmin hadislrin yad v ahidi olan bn-l-sirin monqollarn [15 - 16] basqn v
irvann hrlrini zbt etmsin dair mlumatlar xsusil qiymtlidir. l-Msudi, bn Havql, Yaqut
Hmvi, Zkriyy l-Qzvini vo baqalarnn srlrind d irvanahlar haqqnda myyn mlumatlar var.
Hmin mlliflrin trcmeyi-hallar v srlrinin xarakteristikas . Y. Krakovskinin
4
srlrind trafl
iqlandrldndan biz onlarn zrind dayanmayacaq. irvann hrlrinin tarixin dair n mhm
mxzlrdn biri IX-XI srlrd irvanah Mzydilr dvltinin siyasi tarixind byk bir boluu dolduran
Tarix-i l-Bab sridir. XI srin son rbnn vvlind yazb-yaratm mllifin ad dvrmzdk glib
atmam, onun irvan v Drbndin tarixin aid salnamsindn is yalnz trk tarixisi Mnccimbann
(1702-ci ild Mkkd lmdr) rbc srin daxil etdiyi ayr-ayr fsillr qalmdr. Hmin fsillr ingilis
v rus dillrin trcmlri, geni rhlr v rbc mtni il birlikd V. F. Minorski
5
trfindn nr edilmidir.
sln bakl olub l-Bakuvi kimi tannan bdrrid ibn Salih ibn Nuri adl mllifin XV sr rbdilli
mnbdki mlumatlarnn da hmiyytini qeyd etmk lazmdr. Bakuvinin Tlxis l-sar v caib l-malik
l-qhhar adl tarixi corafi sri h.806 (1403)-c ild yazlm v dvrmzdk z 1614-c ild krlm
v hazrda Paris Milli kitabxanasnda 5299 nmrsi altnda saxlanlan rb lyazmasnda glib atmdr. Bu
lyazmas 1799-cu ild de Gin trfmdn bzi ixtisarlarla fransz dilin trcm olunmudur

1971ci ild
Z. M. Bnyadov Bakuvinin srini rbc mtni v rus dilin trcmsi il birlikd nr etdirmidir. Bakuvi
rqin mxtlif lklri bard mlumat verir, Arran v irvann hrlrini, o cmldn ehtimal ki, yaad
Bakn tsvir edir. Bakuvi hr, onun qala tikililri, iqtisadiyyat, neft v duz hasilat, halisi haqqnda olduqca
qiymtli mlumatlar verir. Onun Bak haqqnda verdiyi mlumatlar orijinal olub, vvlki mlliflrin
srlrind tsadf edilmir. XVI srin vvllrind Bakuvinin mlumatlarn bn yas tkrar etmidir. XVI srin
irvan tarixi n mhm mxzlrdn biri d irvanah Drbndilr slalsinin nmayndlri haqqnda
7

mlumat veriln [16 - 17] Tarix-i cnntidir. Mnccimbann (XVII sr) srind irvann v irvanah
Drbndilrin tarixin dair daha erkn mnblrdn maraql mlumatlar var. Sultann katibi ihab d-Din
Mhmmd n-Nsvinin 1214-1231-ci illri hat edn Sirt s-sultan Clal od-Din Mngburni adl memuar
tipli srind irvann hr v vilaytlrin, xarzmah Clal d-Dini Azrbaycan ial edrkn irvanahn
vziyytin dair mlumatlar var. Nsvinin sri O. Udas trfindn iki cildd (rb mtni v fransz dilin
trcmsi) v Z. M. Bnyadov trfindn rus dilin trcmsi v rhlrl nr olunmudur. Qvam d-Din ibn
li l-Bndari l-sfahani mad d-Din ol-sfahaninin irvan slcuqlara tabe edildiyi XI-XII srlrd
irvanahlar haqqnda mlumat veriln srinin mxtsr variant olan Zbdt on-nsra v nxbt l-sra
srini yazmdr.
Qafqaz v imali ran tarixin dair mnblrdn biri d Sdrddin li l-Hseyninin 1194-c il
qdrki hadislri hat edn Zbdt t-tvarix (f) xbar l-mra v-I-mlk s-Slcuqiyy (Slcuqilr
dvlti haqqnda mlumatlar) sridir. Sdrddin Hseyninin sri (rb mtni, rusca trcmsi, izahlar v
lavlr) 1980-ci ild nr olunmudur. Biz hmin srdn irvan razisind Azrbaycan atabylri il bal ba
vermi hadislrin, atabylrin slcuq sultanlar, irvanahlar v grclrl qarlql mnasibtlrinin
iqlandrlmasnda istifad etmiik.
irvanah hrlrinin iqtisadiyyatna dair X sr anonim mllifin Hdud l-alm, XIII sr mllifi
Mhmmd ibn Ncib Bkranm Cahannam, XIII srin anonim corafiyanasnn srlrind, Hmdullah
Qzvininin (XIV sr) Nhzt l-qlubunda v s.irandilli mnblrd d ox maraql mlumatlar var. Hmin
srlrd irvann faydal qazntlarndan, sntkarlq v ticartdn, burada istehsal olunan mxtlif mallardan
bhs olnur. XIII-XIV srlrd Elxanilr hakimiyyti dvrnd monqollarn basqnlar il laqdar irvanda ba
vern hadislr Elxanilrin ba vziri, hkim v alim Ridddinin Cami t-tvarix adl mhur srind
tsvir edilmidir. Ridddinin Yaxn v Orta rq lklri tarixinin v iqtisadiyyatnn son drc maraql
abidsi olan Mkatibati-Ridi srind irvann-tsrrfat hyatna v irvanahlar slalsin dair myyn
mlumatlar verilir. Kri rumlu tayfasndan olan Azrbaycan tarixisi Hsn by Rumlunun (d. 1531/32)
hsn t-tvarix (Tarixlrin n yaxs) sri byk hmiyyt malikdir. Burada Sfvi-trk mhariblri
il laqdar irvanda ba vermi tarixi hadislr, irvan syan trafl v obyektiv tsvir olunur. Drbndilr
slalsinin XVI srin birinci rbnn sonundan 80-ci illrin sonunadk hakimiyytin dair mlumat verilir.
Hsn by Rumlunun bu oxcildli srinin yalnz iki cildi lyazmas halnda dvrmzdk glib atmdr.
Hmin lyazmas Sankt-Peterburq ktlvi kitabxanasnda saxlanlr. srin Hindistanda nr olunmu ap mtni
d mvcuddur. I cild bizim istifad etdiyimiz farsca mtn, II cild is ingilis dilin ixtisarla trcmdir.
XVI sr Sfvi-trk mhariblri dvrn aid mhm mnblrdn biri d III Sultan Muradn
Azrbaycana bir ne yrnn itiraks rfxan Bidlisinin irvandak siyasi hadislr, irvanah
Drbndilrin hakimiyyt dvrn dair mlumat veriln ikicildlik "rfnam" sridir. Onn ikinci cildi h.689-
1005 (1290-1596)-ci illrd Azrbaycanda, randa v [17 - 18] Trkiyd ba vern hadislrdn bhs edn
salnam klinddir. srin V. Velyaminov-Zernov trfindn nr edilmi fars mtni, habel fransz, trk v
rus dillrin trcmlri mvcuddur. rfxan z srind irvann siyasi hadislrin dair bir sra qiymtli
mlumatlar vermidir.
Fzlulah ibn Ruzbihan Xuncinin (. hicri 927/1521) iki lyazma nsxsi qalm v trcmsi
V. Minorski trfindn ixtisarla nr edilmi "Tarixi-alm-arayi mini" adl dyrli srind Frrux Ysarn
hakimiyyt dvr v onun eyx Heydr Sfvi il mhariblrin dair mlumatlara rast glirik. srin mllifi
din xadimi, hrtrfli bilik sahibi, oxlu syaht etmi alim idi. ah smayl hakimiyyt bana gldikdn sonra
snnilik trfdar olan Fzlullah Orta Asiyaya mhacirt etmy mcbur olmu, burada mxtlif hkmdarlarn
saraylarnda yaamdr. Uzun giridn ibart olan "Tarixi-mini"d Uzun Hsnin lmndn - 1478-ci ildn
1490-c ildk olmu hadislr rh edilir.
XVI srin vvllrind irvanda ba vermi hadislr dair Xandmir lqbli Qiyasddin ibn
Hmamddin l-Hseyninin (XV srin tannm ran tarixisi Mirxondun nvsi, d.l475-. tqr. 1536,
Hindistan) "Hbib ssiyr f xbari frad l-br" ("Grkmli adamlar haqqnda xbrlri tsvir edn dost")
srind d mlumat alnmasn mddahcasna tsvir edir. Xandmir Hsn by Rumluya nisbtn qeyri-
obyektiv olsa da, onun rhlri faktik materialn bolluu il seilir. Onun srinin oxlu lyazmas mxtlif
kitabxanalarda saxlanlr, da basmas sulu il d bir ne nri var. Xandmir mlumatlarnn bir hisssini
namlum mllifin trcmsini Denison Rossun [18 - 19] ingilis dilind ixtisarla v rhlrl nr etdirdiyi "ah
smayl Sfvinin tarixi" srindn gtrmdr.
Farsdilli tarixi azrbaycanl sgndr by Trkman Mninin (1560/61-1633/34) dyrli srind d I
ah Abbasn hakimiyyti dvrnd XVI sr irvan tarixin dair mhm mlumatlar vardr. Siyasi hadislrin
ahidi v itiraks olan sgndr Mni giridn v iki blmdn ibart olan 'Tarixi-alm arayi Abbasi"
("Dnyan bzyn Abbasn tarixi") srind irvanda ba vermi antifeodal syanlar tsvir etmi, lknin
daxili hyatna, habel trklr leyhin hrbi mliyyatlara dair mlumat vermidir. sgndr Mninin srinin
8

biz oxlu lyazmas glib atmdtr. Biz onun Tehranda da basmas sulu il ap olunmu nrindn (h.
1314/1896/7), habel L. Bellann Mninin srinin ycam nqli olan iindn istifad etmiik.
7

Abdullah ibn Kiya l-Mazandaraninin "Risaleyi-Flkiyy" srind XIV srin 60-c illrindn XV
srin birinci rbndk irvan hrlrinin tsrrfat hyat bard bzi mlumatlar vardr.
Burada XIV-XV srlrd Yaxn rq lklrind v Zaqafqaziyada, o cmldn irvanda dvlt v
maliyy idaretmsin, iqtisadiyyat v s.msllr dair geni material verilmidir. Mllif Tbriz Divannn
XIV sr aid ilrinin materiallarndan istifad etmidir, "Risaleyi-Flkiyy" XV srin ikinci yarsnda maliyy
msllri zr fars katibi trfindn tkmilldirilmi kild glib atmdr. sri yenidn ilmi xs
mqddimd mllif haqqnda czi mlumat vermidir. Bu nadir lyazmasnn farsca elmi-tnqidi mtnini
V. Xints nr etdirmidir. "Risaleyi-Flkiyy"nin lyazmasn Ayasofya kitabxanasnda akara xarm
. Z. V. Toan onun faksimilisini stanbulda drc etdirmidir.
eyx Sfiddinin XIV srin ikinci yarsnda drvi Tvkkl ibn Bzzaz trfndn trtib olunmu
"Sfvt s-sfa" ("Safln safl") adl trcmeyi-halnda monqol hkmdar Arqun zamannda irvanahn
vziyytin dair mlumat vardr. vliyalarn hyatndan bhs edn bu suf srinin lyazmalar qalm, onun
farsca mtni v trkc trcmsi da basmas il ap olunmudur.
Kmalddin bd r-Rzzaq Smrqndinin "Mtl s-sdeyn v mcm ol-bhreyn" ("ki xobxt
brcn doduu v iki ayn qovuduu yer") srind irvanahlar eyx brahimin v I Xlilllahn Teymur v
ahrux zamanndak vziyytlri tsvir olunur. srin lyazma nsxlri, da basmas, habel Kartmerin fars v
fransz dilin trcm nrlri mvcuddur.
rfddin li Yzdinin bir ne lyazmas glib atm "Zfrnam" srind Teymurun Azrbaycana
yrlri, ahruxun hakimiyyt dvr v onlarn irvanah Drbndilr - eyx brahim v onun olu I
Xlilllah mnasibtlrin dair mfssl mlumat verilir. Biz srin farsca mtninin ikicildlilik [19 - 20] Tehran
nrindn istifad etmiik. srin farsca mtninin Klktd da basmas il ap olunmu nri d var.
Trk tarixisi brahim Pvi (d.1574, Cnub-rqi Macarstan, Fnfkirxen hri - . tqr. 1651) XVI
srin son rbnd Sfvi-Osmanl mhariblri hadislrindn, osmanllarn irvan zbt etmsindn, trk
sultan qounlar srasnda Sfvilr qar vurumu sonuncu irvanahlardan trafl bhs etmidir. Onun
srinin Azrbaycan v Grcstanla bal hisslrini S. S. Cikiya grc dilin trcmsi il birlikd nr
etdirmidir.Pvi macar qalalarnn alnmasnda itirak etmi, hamisi Lala Mehmet Paann lmndn sonra
(1615) is halini siyahya almaya gr Anadoluya gndrilmidi. O, 1624-c ild Tokatn dftrdar tyin
olunmu, sonralar is hmin vzifd Rumeliy v Anadoluya dyiilmidir.1641-ci ild Pvi qulluqdan
xaraq, vvlc Ofen, sonra is Fnfkirxen km v burada z tarix srini yazmdr.
irvana, erkn dvr v inkiaf etmi orta srlr Albaniyasna dair bzi mlumatlar Suriya
mnblrindn - Miletli Zkriyy (VI sr), Suriyal Mixail (XII sr), Bar Ebreyin (XIII sr),
N. V. Piqulevskaya v R. . Hseynov trfmdn drc olunmu srlrindn xz etmiik. [20 - 21]
irvan dvltinin Rusiya il ticart v diplomatik mnasibtlri rus salnamlrind v syyah Afanasi
Nikitinin gndliyind ksini tapmdr.
irvan hrlrinin v digr yerlrinin tsrrfat hyatna, ticartin, Azrbaycanda ba vern tarixi
hadislr dair mlumatlara ingilis tacirlri Cenkinsonun, Dekket Ceffrinin (XVI sr), habel ticart v
diplomatik mqsdlrl Azrbaycana glmi venesiyal, genuyal talyan syyahlar - Marko Polo (XIII sr),
Barbaro, Kontarini, Anciolello, Donato da Leze (XV sr) v baqalarnn gndlik v syahtnamlrind rast
glirik.
srd grkmli alim v tarixilr V. V. Bartold, . Y. Krakovski, I. P. Petruevski, K. V. Treverin
tdqiqatlarndan, tannm rus v xarici rqnaslarn B. A. Dorn, N. V. Xankov, V. F. Minorski, Hadi
Hsn, Bkir Ktkolu v baqalarnn srlrindn geni istifad olunmudur. Mvzumuzla laqdar
S. T. Yeremyan, . A. Mesxia, R. K. Kiknadze v N. N. engeliyann, Dastan alimlri V. Q. Kotovi,
. R. xsidov v A. A. Kudryavtsevin srlri mhm hmiyyt malikdir.
Biz, hminin Azrbaycan alimlri A. Bakxanov, Y. A. Paxomov, . . lizad, Z. M. Bnyadov,
O. . fndiyevin srlrindn istifad irvan hrlrinin sosial-iqtisadi vziyytini yrnmk . M. Cfrov,
S. M. Qaziyev, O. . smizad, H. Ciddi v arxeoloqlarn srlrini nzrdn keirmiik. irvanahlarn
crsini v bir sra digr msllri aydnldadrmaq mqsdil Y. A. Paxomov, . V. Rhimov,
M. . Seyfddini, . M. Rcbli v S. A. Dadaova trfindn drc olunmu numizmatik materiallar tdqiqata
clb etmiik. Amerika numizmat D. K. Kuymcann Amerika numizmatika cmiyytind saxlanlan nadir
irvanah sikklrini drc etdirmsi mvzumuz n byk hmiyyt malikdir. Bu biz III Mnuhrn
hakimiyytinin sonunu v I Axsitann hkmdalnn balancn dqiqldirmy imkan verdi.
Ycam mnblr dair materiallar . lsgrzad, M. S. Nemtova v S. D. Krimzadnin
srlrindn gtrlmdr. irvann memarlq abidlrinin yrnilmsind S. . Dadaova, M. . Hseynov,
L. S. Bretanitski v . Salamzadnin tdqiqatlarndan istifad olunmudur.
9

Azrbaycan dbiyyat msllrini - grkmli irvan airlri nslinin yaradcln aradrarkn,
hminin, Y. E. Bertels, M. Rfli v M. A. Dadazadnin srlrindn bhrlnmiik.
irvanahlar slalsin dair n ilk tdqiqat B. A. Dornun rb-fars mnblri sasnda yazlm
"irvanahlarn tarixinin yrnilmsin tbbs" (1840, alman dilind) sridir. Numizmatika mlumatlarnn
azlna v o vaxtlar 'Tarix-i l-Bab" salnamsinin hl mlum olmadna baxmayaraq, B. A. Dornun sri bu
gn d z hmiyytini itirmmidir. [21 - 22]
A. A. Bakxanov 1840-c ild fars dilind yazd "Glstani-rm" srind Azrbaycan tarixi il bal
irvanahlar haqqnda bzi mlumatlar vermidir. Bu mvzuya V. V. Bartold da "slam ensiklopediyas"ndak
mqallrind v 1924-c ild Bakda "Xzrsahili vilaytlrin mslman dnyas tarixind yeri" ad il drc
olunmu mhazirlrind toxunmudur.
Y. A. Paxomov 1923-c ild irvanah Ksranilr hsr olunmu kiik, lakin hmiyytli bir sr ap
etdirmidir.
9
Burada hmin slal haqqnda numizmatik dlillr sasnda mlumat verilir. Lakin mllif
irvanahlardan bzilrinin hakimiyyt illrini dzgn gstrilmmidir.
1931 -ci ild stanbulda Cahangir Zeynaloulnun "irvanahlar yurdu" adl elmi-ktlvi kitab nr
olmmudur. Burada, sasn, B. A. Dorn v Y. A. Paxomovun yazdqlar tkrar edilir.
. . lizadnin '"Azrbaycann XIII-XIV srlr sosial-iqtisadi v siyasi tarixi" kitabnn (Bak, 1956)
sonuncu kiik fsli XIII-XIV srlrd irvanda ba vermi miihariblrl bal hadislr v hmin dvrd
hakimiyyt srm irvanahlarn faliyytin hsr olunmudur.
Lakin mllif irvanahlar dvltinin sosial-iqtisadi tarixin, dvlt idariliyi, mdniyyt v s.
msllrin toxunmamdr.
O. . fndiyevin "XVI srin vvllrind Sfvilr dvltinin yaranmas (Bak, 1961) srind
irvann Sfvilr dvltin birldirilmsi il laqdar irvanahlar Frrux Ysar v II eyx brahimin
(eyxah) hakimiyytindn bhs edilir. R. . Hseynov v S. S. liyarovun irvan-grc mnasibtlrin dair
mtrk mqalsi drc olunmudur.
M. X. riflinin "IX srin ikinci yars - XI srlrd Azrbaycan feodal dvltlri" (Bak, 1978)
kitabnn kiik bir fslind irvanah Mzydilr haqqnda mlumatlar vardr. Hmin fsil, balca olaraq,
"Tarix-i l-Bab" salnamsi sasnda yazlmdr.
Z. M. Bnyadov "Azrbaycan Atabylr dvlti" (Bak, 1989) kitabnn ayrca fslind irvanahlarn
XII sr - XIII srin birinci yarsndak hakimiyyti dvrnd irvann siyasi tarixini aradrmdr. O, hminin,
irvanahlarn crsin dair bir ne mqal drc etdirmi, onlardan bzilrinin hakimiyyt illrini
gstrmidir.
10

. P. Petruevski XV-XVII srlr Azrbaycan tarixin dair bir sra qiymtli srlr nr etdirmidir ki,
onlarn da myyn fsillri irvanahlar dvltinin tarixin aiddir. "XIII-XIV srlrd randa kinilik v aqrar
mnasibtlr" kitabnda o, randa feodal rentasna, vergi xraclara, torpaq mlkiyyti kateqoriyalarna dair
mlumat verrkn irvandan bhs edir. rann monqol hakimiyyti dvrnd sosial-iqtisadi inkiafnn
vziyytin dair . P. Petruevskinin mlumatlar mvzumuz n byk hmiyyt malikdir.
irvanahlar dvltinin v onlarn crsinin yrnilmsind "Tarix-i l-Bab" adl mnbnaslq sri
il bu slalnin tarixindki qaranlq mqamlar iqlandran V. F. Minorskinin, Flki irvani v Xaqani
haqqnda, irvann daxili hyatn, onun hkmdarlarnn faliyytin izlmy imkan vern dyrli tdqiqatn
mllifi Hadi Hsnin mhm xidmti var.
irvanah Fribrzdn bhs edn V. M. Beylisin sri d olduqca maraqldr. Bu srin mllifi d
"Orta sr Baksna dair oerklr" (Bak, 1964) kitabnn myyn shiflrini irvanahlar dvltinin tarixin
hsr etmidir. [22 - 23]
Bununla bel, qeyd etdiyimiz kimi, irvanahlar dvltinin tarixin dair gstriln tdqiqatlara
baxmayaraq, hmin problem btvlkd kifayt qdr v hrtrfli hllini tapmamdr. Mlliflr, balca
olaraq, bu v ya digr dvrd mhariblrl bal hadislrl maraqlanmlar. Biz irvanahlar dvltinin
tarixini iqlandrmaq n mhz onun btn aspektlrini - VI srdn XVI srdk irvann tarixi-coraf
raiti, hrlrinin vziyyti, burada mskunlam tayfa v xalqlar, sntkarlq v ticart, sosial mnasibtlr,
dvlt quruculuu v mdniyyt msllrini aradrma zruri saydq. irvanahlarn crsini bu dvltin
yaranmasndan squtunadk izlyrk, bir sra irvanahn (III Mnuhr, I Axsitan, I Xlilllah, I Frrux
Ysar v b.) hakimiyyt illrini numizmatika v epiqrafkann son mlumatlarna sasn dqiqldirdik. Biz,
hminin, indiydk elm almin mlum olmayan iki irvanah - II Frrux Ysan, III Axsitan z xardq v
sonuncunun olu Keykavus ibn Axsitann adn dqiqldirdik. sr yazlarkn burada ad kiln n mhm
mxzlrdn la v ikinci drcli hmiyyt ksb edn oxlu miqdarda digr materiallar da tdqiqata clb
edilmidir. Bu monoqrafyann mllifinin irvann tarixi il bal bir sra sri drc olunmudur.
10

II FSL
RVANAHLAR DVLT VI SR-IX SRN
BRNC YARISINDA

1. irvann tarixi-corafi xarakteristikas

Orta srlr ermni, rb v fars mlliflri Xzr dnizinin qrb sahilind, Krdn rqd yerlib,
qdim Qafqaz Albaniyasnn, yaxud erkn orta srlr Arrann bir hisssi olan vilayti rvan v ya irvan
adlandrrdlar.
irvan toponimin bir sra lklrin yer adlarnda - Trkiy Krdstannda, imali raqda, Cnubi
Azrbaycanda (qrb hisssi, Xoydan cnubda) v Xorasan yaxnlnda rast glinir. irvan raq tayfalarndan
birinin ad kimi d kilir.
1
Lakin btn rb mnblrind irvan ad il yana rvan formasna da tsadf
edilir. Bunu grc salnamlri da tsdiq edir. irvan adnn etimologiyasnn mxtlif yozumlar (irlr diyar,
sd lksi, nuirvann adnn qsaldlm formas v s.) mlumdur. n alabatan irvan sznn ir, yaxud
r tayfasnn adndan trmsi ehtimaln irli srn V. F. Minorskinin fikridir. O, hminin yazr: "irvan adn
rqi Qafqazn bir sra yerlrin Xzrin cnub sahillrindn (Gilan, Deylm) kb glnlrin khn
msknlri il balln gstrn adlar srasna daxil etmk mmkndr".
3
Orta srlrd irvan vilaytinin
srhdlri istilalar nticsind lknin inzibati blgsnn dyimsi il tez-tez dyiikliy urayrd. Myyn
dvrlrd irvann bir hisssi Atropatenann trkibin daxil olmudur.
4
Bir ox hallarda onun srhdlri Cnubi
Dastann hr v kndlrin qdr gedib atrd.
Antik mlliflr irvann adn kmirlr. Bu ad Sasanilr dvrndn mlumdur. l-Blazuri irvanah
adn Xosrov nuirvann rqi Zaqafqaziyaya tyin etdiyi xrda padahlar srasnda kir.
5
bn Xordadbeh ilk
Sasani ahnah rdirin (224-241-ci illr) vilayt hakimlrin verdiyi iriyanah (irann bir variant)
titulunun adn kr.
6
Axaratsuysda - "VII sr ermni corafyas"nda VII srin ikinci yarsnda Albaniyann
mrzbanlar - Sasani caniinlri oturan 11 vilayti arasnda Bazkan (Balasakan), Drbnd, ola, Tvspark
(Tobrsran), irvan (ruan), Xoruan (Xsrvan? Ehtimal ki, Xursan-S. A. ) v baqalarnn adlarn sadalayr. Bu
vilaytlrin siyahs, ehtimal ki, Albaniyann Sasanilr vaxtnda inzibati chtdn mrzbanlqlara blndy
dvrdn qalmdr. rblrin dvrundo v sonralar hmin vilaytlr irvan dvltinin trkibin daxil idi.
irvan lksinin ad kiln n qdim mnb el hmin "Ermni corafyas"dr. Burada irvann
coraf mvqeyi verilmidir: "Qafqaz dalar iki silsily blnr: biri dz istiqamtd [24 - 25] irvan lksin
v Xsrvana trf ta Xorsvemdk gedib xr;
8
ikincisindn is imala Atil ayna doru axan Zrm
*
ay
balanr. Bu silsil sonra imala doru ynlir... lgminon bataqlna v dnizin irilrin qdr gedib xan
v bzud Qubad adlanan uzun sdd onun davamdr. Bu dnizin imal trfnd massagetlr (maskutlar- S. A. )
yaayr. Vardan dznd Qafqaz sra dalarnn glib atd v Dmirqap Drbnd divarnn uzand Xzr
dnizin qdr dnizin iind iri qala tikilmidir. imal trfd (Drbnddn S. A. ) dnizin yaxnlnda hun
mmlkti yerlir...".
9

Bu lokalladrmaya gr VII srin vvllrind irvan vilaytinin razisi Drbnddn Qafqaz sra
dalar boyunca Xorsvem, yni Xursan qalasna, xurs tayfas lksinin (indiki Xz rayonu) srhdlrindk v
ehtimal ki, Aberon da daxil olmaqla Kr aynn mnsbindk uzanrd. "lgminon bataql v dniz qdr"
szlri, grnr, Kr aynn geni bataqlq v qamlqla rtlm mnsbin v deltasna iardir.
10
Aberon
yarmadasndan imalda 40
0
58,5
/
imal en dairsind dalar dniz sahilin qdr uzanr. Bilavasit qum
tplrindn v 1,75 km eninde sahil dznliyindn sonra yamaclar sldrml, zirvsi bir ne i uclu qayadan
ibart Bebarmaq ad il tannan da ucalr. Zirvnin lap banda qaya uclarnn arasnda "Xzr zind" pirinin
xarabalqlar qalr. Qayann tklrind, enili yaylada v dan yamaclarnda mhkm qala divar v brclrinin
qalqlar durur.
11
Yerli hali arasnda bu qaya v pir haqqnda indiydk mxtlif rvaytlr dolamaqdadr.
IX sr bir rb mnbyind Musann yol yoldan Xzrla qala bard shbtindn bhs edn Quran
hdisindn danlr. Mllif lav edir ki, "bu qaya rvan qayas, dniz - Cilan dnizi, hr Bacarvan
hridir". O, sonra deyir: "Farslar Musa qayasnn yerldiyi bran torpaqlarna qdr btn lkni istila
etmidilr. Hmin qayada dirilik emsi var".
12
Grnr, Xzrn ad IX sr mnbyinin (bn Xordadbeh)
xatrlatd Bebarmaq dandak pirl qdimdn bal olmudur.
Burada srhd istehkamlar - V srin sonu-VI srin vvllrind tikilmi bir-birindn 220 m aral iki
divardan ibart gil sdlr mvcud idi.
13
I Qubad (488-531) onlar Xzr dnizi il Qafqaz dalarnn qollar
arasmdak keidd, Bebarmaq dann banda tikdirmidi. Hmin istehkamlar Barmaq divar adlanrd. rb
tarixisi l-Msudi bunu xatrlayaraq yazrd: "l-Bab haqqnda, Ksra nuirvanm atas Qubad ibn Firuzun
Msqt deyiln yerd dadan tikilmi hr bnzr qrib tikililr ina etmsi haqqnda - irvanda tikdirdiyi

*
VII sr ermni corafyasnda Zrm aynn ad rmn kimi kilir. Markvart onu Terekl eynildirir
8
.
11

Sur t-tn (palqdan hrlm hasar) ad il mhur olan divarlar, Brmki kimi tannan v Brd vilaytin [25
- 26] bitin da divar haqqnda oxlu xbrlr var...".
14
Mllif Msqtdn danarkn, ehtimal ki, indiki Quba
rayonunu, Firuzun adn qoruyub saxlam masir Quba hrini nzrd tuturdu.
iy krpicdn hrlm divar Sasanilr dvrnd xzrsahili keidin qaban ksn "uzun sdlr"dn
n cnubda olan idi. Sonralar, I Qubad zamannda irvan lksind mdafi sdlrinin birinci hisssindn 23
km imalda bzud Qubad
*
adlanan ikinci hisssi kildi. Bu sdd Gilgilay boyunca uzanb gedirdi. aporan
(bran) hri onun yaxnlnda yerlirdi. Bu, X sr mllifinn Sur t-tn ad il xatrlad Gilgilay,
yaxud bran sddi idi.
15
Sasanilrin mhtm mdaf sddi olan Gilgilay sddinin uzunluu tqribn 30
km- (onm 20 km-i iy krpicdn, qalan hisssi dadan kilmidi), divarlarn qalnl v hndrly tqribn
8 m- atrd. Sddin qurtaracanda da zirvsindki nhng qaya zrind mdaf mqsdil raqqala qalas
tikilmidi. Ba brc hrm suluna gr Bakdak qz qalasn xatrladan nhng istehkam olan raqqala
tqribn V srd tikilmidir. Bebarmaqdan imala doru sahil boyu, ehtimal ki, Sasani dvrn aid qdim hr
yerlrinin xarabalqlarna v qalqlarna rast glinir.
16
Onlardan biri, ehtimal ki, IX sr mlliflrinin adn
kdiyi Bebarmaq yaxnlndak Bacarvan hri idi.
17

nc mane sddi Samur ayndan v Massaget hkmdarlnn paytaxt Cora - oladan imalda
kilmidi. Burada Rubas aynn dznliy xd yerd dalar yenidn dniz sahilin yaxnlar. "Uzun
sdlr"in xarabalqlar Torpaqqala hr yeri yaxnlnda bu gndk qalmaqdadr.
18
Drdnc sdd
vvlkilrdn daha zmtli idi. Drbnd tpsinin imal-rq [26 - 27] hisssind tikilmi bu istehkamn qalqlar
arxeoloji qaznt ilri nticsind e.. VIII-Vl srlr aid tbqlrd akara xardlmdr. V srd Sasani
hkmdar II Yozdgird (438-455-ci illr) zamannda bu istehkamlar sasnda Drbnd qalasndan dniz qdr
btn keidin qaban ksrk, tpnin zirvsindk uzanan qala divarlar ucaldlmd.
19
Qala divarlar tp
zrind salnm mhkm iqalaya bitiirdi.
20
Sonralar iy krpicdn olan divarlara lap yaxn, sanki ona zlk
kimi imal da divar tikilmidi.
21
Drbndin da divan I Xosrov nuirvan (531-579-cu illr) dvrnd
tikilmy balam v 567-ci ild, baqa bir frziyyy gr is, 547-ci ild baa atdrlmdr.
22
Sasani inaat
sntinin misilsiz qiymt malik abidlrindn olan Drbnd divarlarnn zlklrind 20-dk Phlvi kitabsi
vardr.
23
Sasanilr dnizdn balayaraq, zmtli da tikililr - hrin imal v cnub divarlar, iqala v
Drbnd qala divarnn davam olub, dalar boyu qrb istiqamtind 40 km-dk uzanan da sddi ina
etmidilr. Bu sdd dnizdn balayaraq, Qafqaz sra dalarnn dmn n keilmz xntlarnadk qrlmaz
mdaf xtti kimi dnlmd. rb mnblrinin verdiyi mlumata gr divarlar dnizin irilrindk
gedib xrd.
24
Drbnd divar tikildikdn sonra hrdn imala doru qalqlar Oqni stansiyasmdan 6-7 km
aral indiydk duran bir divar da ucaldlmd.
25

Sasanilr rqi n Qafqaz llrind yaayan kri imal tayfa v xalqlarnn - maskutlarn, alanlarn,
hun, sabir, xzr v baqa trk tayfalarnn Zaqafqaziyaya v rana kemlrinin qaban ksn bel
istehkamlarn tikilmsind maraql idilr. Bizans da Drbnd keidinin v Sasanilrin imal srhdlrinin onun
n thlk trdn kri tayfalara qar mhkmlndirilmsin alrd. VIII sr tarix srind xbr verilir
ki, V srd imperator Markian (450-457-ci illr) Drbnd divarlarn tikmk n maddi yardm gstrmi, "bu
i z xzinsidn oxlu talant srf etmidi".
26

VI srd Sasanilr dvltinin imal srhdindki n mhm strateji hmiyytli mntqlri Drbnd v
Dr-i alan (Alan qaps) keidlri idi. Bellikl, Sasanilrin Drbnd blgsind mhkmlndiklri bir sr
rzind - V srin ortalarndan VI srin ortalarnadk fars padahlar irvan razisind ran torpaqlarna ard-aras
ksilmyn hcumlar edn kri tayfalardan mdafi mqsdil nhng istehkamlar tikmidilr. Buna gr d,
irvan razisi byk strateji hmiyyt malik idi.
rb tarixisi l-Msudi (943-c 11) bu istehkamlarn hmiyyti haqqnda aadaklar yazrd: "gr
Allah hr eyi grmyi, bykly v mrhmti il ran ahlarna (mlk-l-furs) l-Bab hri, onun quru,
dniz v dalarda olan divarlar v digr qalalarn tikilmsin, hminin, mxtlif xalqlardan olan adamlarn
yerldirilmsin, mxtlif drcli hkmdarlar tyin etmsin kmk gstrmsydi onda xzrlr, alanlar,
srirlr, trklr v adlar kiln [27 - 28] digr xalqlar, bhsiz, Brd, r-Ran, (Arran), Beylqan, Azrbaycan,
Zncan, bhr, Qzvin, Hmdan, Dinavr, Nihavnd vilaytlrin v digr yerlr glib xardlar".
27

Nhng srhd istehkamlarnn tikilmsi, sasn, Albaniyann n varl vilayti olan irvann hesabna
tmin olman byk maliyy vsaiti v insan qvvsi tlb edirdi.
VII sr mllif "Byk oa (Drbnd) hrinin zmtli divarlarndan, fars hkmdarlarnn Qafqaz
dalar il rq dnizi
**
arasndak keidi tutmaq mqsdil mhkm istehkamlar tikmk n memarlar
toplanlmasn v oxlu materiallar axtarlb taplmasna byk vsait srf edrk, lkni ldn salnmasndan"
danr.
28


*
Gylr ucalan (ah) Qubad
**
Alban v ermni mlliflri Xzr dnizini rq dnizi adlandrrdlar.
12

rblr dvrnd (X sr v sonralar) irvann srhdlri imalda Qafqaz dalarnn cnub-rq tklri,
cnub-qrbd onu Arrandan v Muandan ayran Kr ay, imal-qrbd Qanx (Alazan) ay, rqd Xzr
dnizi idi.
XIV srin birinci yarsnda (1340-c il) Hmdullah Qzvini yazrd: "irvan lksi Kr sahillrindn
Drbnd (Bab l-bvab)
29
qdr uzanr. irvan razisi Qafqaz dalarnn imal yamaclarndan axb gln
aadak alt ayla suvarlr: cnubda Bak il Krn mnsbi arasnda Xzr dnizin tkln Pirsaat, Asu,
Girdiman, Gyay, stnd Qbl yerln Tryanay v kinin suvarld licanay rqd Cnubi
Dastan (Drbnd) v irvan razisindn Rubas, Glkri, Samur, Qudyalay, Qaraay, Vlvlay, Gilgilay,
Ataay, Sumqayt aylar axb Xzr dnizin tklr.
Min il rzind (VI-XVI srlr) qdim irvanahlar slalsinin hakimiyyt srdy irvan vilaytin
brktli mhsuldar dznliklr, gzl otlaqlar, mnlik v melri olan ovalqlar daxil idi. Burada heyvan
bslyir, taxl becrirdilr. Knd tsrrfat inkiaf etmidi. Meyv balar var idi. Kr aynn v dnizin
yaxnl halini qiymtli balq nvlri il tmin edirdi. irvan torpa neftl, duzla, mxtlif faydal qazntlarla
- qiymtli metallarla, minerallarla, gill zngin idi.
Alban tarixisi Musa Kalankatl "Albaniya tarixi" srind VII sr Albaniyasndan bhs edrk yazrd:
"Qafqazn hndr dalarnn qoynunda yerln Albaniya lksi tbitin bx etdiyi lvan nemtlri il gzl v
fsunkardr. Bu torpaqdan sakit-sakit axan Kr ay z il klli miqdarda iri v xrda balq gtirir v Xzr
dnizin tklr. Onun llrind bol taxl v rab, neft v duz, ipk v pambq, saysz hesabsz zeytun
aaclar var. Dalarnda qzl, gm, mis v oxra xarlr. Vhi heyvanlar: ir, plng, bbir, gur, crbcr
qular, qartal, ahin v s.yaayr".
30
Gstriln mlumatlar, bhsiz, irvana da amildir. Bel ki, Aberonda ta
qdimdn neft v duz hasil olunur, amaxda kil, pambq v zm becrilir, arpa, buda v s. kilirdi. Vhi
heyvanlara dair mnblrd veriln mlumatlar Bak yaxnlndak zrind ir, plng, gur, kulan v sair
heyvanlar tsvir olunmu Qobustan v Aberon qayast tsvirlri d tsdiq edir. Knd tsrrfat v
heyvandarln, habel da-mdn iinin v onunla bal metal emalnn inkiaf halinin rifahn tmin edirdi.
irvann tarixini tdqiq etmi A. A. Bakxanovun tbirinc "irvan Qafqaz lksinin n gzl v n geni
vilaytlrindndir".
31



2. irvann halisi

irvan qdimdn Drbnd v Dryal keidlri vasitsil imaldan elc d rqdn v cnubdan (ran
vasitsil) glmi oturaq v kcri tayfalarla mskunlamd. Min illr boyu irvan torpa bir-birini vz edn
Qafqaz v trkdilli tayfalar arasnda rngarng laqlr meydan olmudur. Bunu tkc yazl mnblr deyil,
arxeoloji v toponimik mlumatlar da tsdiq edir.
V sr mllif Favstos Buzand IV srin birinci yars il bal hadislrdn danarkn maskut hkmdar
Sanesann "mxtlif kri tayfalardan" ibart qounu srasnda hunlarn, [29 - 30] tvsparlarn, xemataklarn,
ijmaxlarn, balasailrin v i.a. adn kir. Ehtimal ki, mllif Balasakann halisini balasa adlandrmdr.
1

VII srin vvlin aid anonim bir mnbd Cnubi Dastanda, irvanda v Xzr dnizinin qrb
sahillrind mskunlam tayfalar sadalanr. Mtnd adlar kiln v ehtimal ki, bzilri istisna olmaqla,
lknin avtoxton halisi olan lklr, hunlar, xzrlr, zekenlr (tsekanlar), xenuklar (xenavilr), kaspilr,
rvanlar, xsranlar, tvsparlar, xemataklar, ijmaxlar, bakanlar, pikonaklar (peeneqlr), maskutlar
2
Drbnd,
ki, Muan dz, irvan, Siyzn, Xz, Bebarmaq, Tbrsran, Xamaz, amax, Bak v Quba zonalar
hdudlarnda yaylmdlar.
Bu tayfalardan bzilri "Qafqaz dalar qollarnn glib atd v Drbnd divarnn, dnizd zmtli
qalann ucaldld Xzr sahillrind yaayrdlar. ndiki lzgilrin cdadlar olan lklr bu gn d Quba
rayonunun imal hisssind, Drbndin yaxnlnda yaayrlar. Bir sra erkn orta sr mlliflri hunlarn,
sabirlrin, xzrlrin Albaniyaya keib glmlrindn, basqnlarndan bhs etmilr. Hunlar Qafqazda ilk df
eramzn II srinin ikinci yarsnda grnmlr. Aqafangel gr, hunlar Albaniyaya Drbnd (or) keidindn
III srin birinci yarsnda v sonralar, IV srin birinci yarsnda v axrnda (395-ci il)
4
girmilr. Hunlarn
Albaniyaya, Drbnd, irvana, Muana v baqa vilaytlr basqnlar V-VI srlrd d davam etmidir. Hm
d, hun ordas konqlomeratnda , xaylandurlar, V-VI srlrd is sabirlr d var idi.
5

VII-IX srlrd Qbly, Muana girn sabirlr, xzrlr v bu vilaytlrin toponimikasnda z izlrini
qoymular.
6
"Ermni corafyas"nda ad kiln zekenlr (tsekanlar), ehtimal ki, ki vilaytinin halisi -
kililrdir. Ermni mtnindki xenuklarn (antik mlliflrd genioxlar) adlar ki rayonundak Yuxar v
aa Gynk v Bozdan tyind balaca Gynk aynn adlarnda hkk olmudur. Kaspilr Aberondan
cnubda, Kr v Araz aylarnn arasnda v Xzr (Kaspi) dnizinin sahillrind yaamlar. rvanlar irvan
vilaytind yaayrdlar. Bu, irvann qdim etnotoponim formasnda rast glinn ilk addr. Xsranlar anonim X
sr mnbyind ad kiln Xursan (Xunsar) vayti il laqlndirmk mmkndr. Bu vilayt Drbnd
13

rayonunun cnub hisssind, Bebarmaq
7
dana qdrki razid yerlirdi. Tvsparlar erkn orta srlrd
irvanahlara tabe olan Cnubi Dastanda Tbrsaranda lokalladrlr. Xemtaklar tayfasnn ad Vartaen
(indiki Ouz S. A. ) rayonundak Xamaz kndi v qalasnn, habel Xzr dnizi sahilindki Xamaz hrinin
adnda qalmdr. Ehtimal ki, Favstos Buzandn (V sr) xatrlad ijmaxlar IV srd amax trafnda, bakanlar
is Bakda v Aberonda yaamlar. Pikonaklar (peeneqlr) etnonimi Naxvan Muxtar Respublikasnn
ahbuz rayonundak Bink kndi v armnn adnda mhafz olmudur. Buna bnzr toponim VII srd
irvanda da mvcud ola bilrdi. Maskutlar indiki Quba rayonunda v Aberonda yaamlar. Bu toponimlrin
ad IV srin birinci yarsnda Maskut hkmdar Sanesanann ermni hkmdar il mharibsini tsvir edn V sr
mllifnin srind kilir. Bu mnbd "byk Kr ay"
8
maskutlarn srhdi kimi gstrilir. Massaget -
maskut tayfalar abran sddindn imalda, dniz sahili boyunda yaayrdlar. [30 - 31] VII sr aid anonim
mnbd aadaklar bildirilir: "Xzr dnizinin imal trfind, Qafqaz sra dalarnn glib atd dniz
qdr Vardanian dznliyind maskutlar yaayr. Drbnd sddi buradadr".
9
Ermni v rb mnblrin gr
irandilli maskutlarn - Qafqaz massagetlrinin lksi indiki Dastann Drbnd rayonunun Xzrsahili
razisind elc d, Azrbaycan Respublikasnn Quba, Qusar v Dvi rayonlarnda,
10
Aberon v Muan
dznd yerlirdi. Massagetlr Ba Qafqaz silsilsi il dniz sahili arasnda, Drbnddn Aberona v Muan
dzn qdrki brktli vaytd mskun idilr. Bu razilr Samur aynn aa axnn v cnuba doru axan
baqa aylar vasitsil suvarlrd.
11

VII sr mxzind Samur v Gilgilay aylar arasndak dznlik Mazkutk
12
, IX-X srlr rb
mnblrind Msqt
13
, sonralar orta srlrd is Mkr
14
adlanmdr. Artq eramzn I srind maskutlarn z
hkmdarl var idi. Hkmdarln paytaxt ad ehtimal ki, Xosrov nuirvan trfindn mlub edilmi (VI)
ol adh trk tayfasnn adndan gtrlm or, yaxud ol hri idi.
15
V. Q. Kotovi bu toponimi baqa cr
yozur: "Mlumdur ki, Cor v ondan trm or, oa, ola, ul v s. adlar Drbnd keidinin n qdim
adlarndan biridir. Markvartn fkrinc, o, ran mnlidir, masir fars dilind cer yerd yarq, yaran, at
demkdir. Cor adnn bu cr yozumunu xzryan yolda n dar keid olan Drbnd keidin ttbiq etmk
tamamil mqbuldur".
16
or (oa, yaxud ol) hri Torpaqqala hr yerind Bilici stansiyasndan 1 km
aral, Drbnddn 25 km cnubda Rubas v Glgri aylar arasnda yerlirdi.
17
Maskutlar Xzr dnizi
boyunca Drbnddn Krn mnsbindk olan razini tuturdular.
18
Bakan vilayti - ehtimal ki, Bak v
Aberon yarmadas da bu hkmdarln trkibin daxil idi - Massagetlrin - maskutlarn ad metatezaya
uram halda Aberondak Mataa kndinin adnda mhafiz olunmudur.
19

Massaget Arakilri hkmdarl 510-cu ild Sasanilr trfindn mhv edildikdn v Albaniyada
hkmdar hakimiyytin [31 32] son qoyulduqdan sonra irvan vilaytind brnay v Gilgilay aylar
arasndak razid irvanahlar dvlti adlanan kiik siyasi qurum meydana gldi.
20
X srd Massaget
Arakilri hkmdarlna mxsus torpaqlar irvan razisin daxil idi. Onun imal srhddi Drbnd idi. Sonralar
Msqt vilayti, X-XI srlr rb mlliflrin gr, Samur ay, Xzr dnizi, lkzlr lksi v branla
21
mhdudlar, baqa szl, indiki Quba rayonunun cnub v imal hsslrin mvafq glirdi.
irvan razisind qdimlrd mxtlif tayfalar mskunlamd. Onlarn arasnda Qafqaz qat il yana,
irandilli qat da var idi. Ehtmal ki, irandilli hali bu rayonda eramzdan vvl I minilliyin brinci yarsnda peyda
olmudu. Mlumdur ki, skif tayfalar Azrbaycandan kemi v bhsiz, onlarn myyn hisssi bu blgd
mskn salmd. Bunu arxeoloji materiallar da tsdiqlyir.
22
Quba rayonnun, Aberonun v Muann bir sra
toponimlri irandilli leksikaya mnsubdur.
23
Ermni, rb v fars mnblrinin verdiyi mlumata gr, Sasani
hkmdarlar, I Qubad, I Xosrov nuirvan V-VI srlrd zlrinin imal srhdlrini kri trklrin
basqnlarndan qorunmaq n bir sra istehkamlar v Drbnd divarn tikdirmi,
24
Lahican, Tbristan, Gilan
v s. yerlrdn bzi irandilli tayfalar imal-rqi Azrbaycana, daha dorusu, irvan vilayti blgsin
krmdlr. Bu adlar hmin zonann toponimikasnda da ksini tapmdr. (irvan, Lahc - smayll
rayonunda, Lh - Aberonda, Tbrsran - Cnubi Dastanda, Grgan - Aberonda v s. Bzi tdqiqatlarn
(A. A. Bakxanov
25
, M. H. Vliyev-Baharl
26
) fkrinc, Xzr dnizinin qrb sahili boyunca Aberondan
Drbnddk mskunlam tatlar buraya krlm qdim iranllarn qalqlardr. Tatlar, he bhsiz, irvan
razisinin n qdim etnik tbqlrindndir.
rb mlliflrinin mlumatna gr, Muan yaltind krfzdn aral maqlarn yaad byk knd
var idi.
27
Bzi alimlrin fikrinc, Muanda qdim maq tayfas yaam, Sasanilr dvrnd v daha vvl
onlarn arasnda kahinlr tbqsi yaranmd. Muan sz bir ox rq, o cmldn Muan dz,
2S
Muan
hri toponimik terminlrinin sasn tkil edir.
rb mlliflri irvanda krd msknlrinin olduunu gstrmilr. X sr mnbyind krdlrin
yaadqlar yerlrin adlar sadalanaraq deyilirdi: "Onlar praknd halda Azrbaycanda v Ermnistanda,
Aranda, Beylqanda v Bab l-bvabda yaayrdlar".
29
smayll rayonundak Krdvan, Krdmat,
Aberondak Krdxan kndlri v Krdmir hri krdlrin hmin yerlrd mskunlamasna sbutdur.
irvanda Qafqaz v ran mnli toponimlrl yana, bu lknin qdim sakinlrinin dillri il bal
olmayan v etimoloji mnsubiyyti trk tipli dillr zrainind myynldiriln etnonimlr v antroponomiya
14

faktlar il tmsil olunan knd adlar da mvcuddur. Narrativ (thkiy xarakterli) mnblrl yana lapidar
(ycam) mnblrin toponimikasnn yrnilmsi kri trklrin irvana hl erkn orta srlrd gldiklrini
gstrir. Panili Priskin verdiyi mlumata gr erkn orta sr mnblrind trklrl eynildiriln hunlar
30
V
srd Aberona hcum etmidilr.
31
Hunlarn, sabirlrin, xzrlrin v baqa trk tayfalarnn irvan vilaytin
soxulmalarn v basqnlarn ermni mlliflri Yeie, Favstos Buzand (V sr) v Gevond (VIII sr) da qeyd
etmilr.
32
Yeiey gr, hunlar artq V srin ikinci yarsnda imali Qafqaza glmi, Xzr dnizi v Qafqaz
[32 - 33] dalar boyunca uzanan vadini Drbnddk tutmudular, 503-c ild sabirlr Zaqafqaziyaya v
Albaniyaya hcum etmidilr.
33

VII srin vvli anonim mllifn mlumatna gr Xzr dnizinin imal-qrbind Atil (Volqa)
aynadk trkdilli savir-sabir tayfalar yaayrd.
34
bn Xordadbeh (IX sr) qeyd edir ki, Bab l-bvabdan o
yana Suvar (Savir) sltntidir.
35

Mitilenli Zkriyy 555-ci il aid salnamsind qeyd edir ki, qapnn, yni Drbndin arxasnda,
Dastanda v imali Qafqazda "avqar (auanqur), sabir, burqar, alan, kurtarqar, avar, xzr, dirmar, sirurqur,
baqrasik, kulas, abdel, eftali tayfalar yaayr. Bu on xalq adrlarda yaayr, malqara, balq v vhi heyvan
ti il dolanrlar".
36
VI sr aid bu salnamd ad kiln tayfalar adrlarda yaayan krilr kimi xarakteriz
olunur. Onlarn ksriyyti trk-dilli tayfalardr. On addan doqquzu ar, r, ur, sonluu il bitir. Onlardan
burqarlar (bulqarlar), sabirlr, avarlar, xzrlr, abdellr, eftalilr, saraqurlar (sirurqurlar), onoqurlar
(auanqurlar) v baqalarnn trkdilli olmalar digr mnblrdn mlumdur.
37
Trkdilli tayfalarla yana,
burada VI sr mnbyi mllifinin maskutlar, yaxud massagetlr hesab etdiyi irandilli olanlarn da ad kilir.
38

Bellikl, mnblr sasn erkn orta srlrd Cnubi v imali Dastanda v imali Qafqazda
mxtlif trkdilli tayfalar yaamlar. Gstriln trk tayfalarn yayld razi irvan vilaytin yaxndr.
Ehtimal ki, trk tayfalarnn ayr-ayn qruplar cnuba, irvana da glib xm, Drbnd keidindn keib gln
hunlar, sabirlr, xzrlr v digr kri ordalarla birlikd burada mskunlamdr. Sabirlrin ad irvann
toponimikasnda bir sra yaay mntqsinin adlarnda qalmdr. Mnblr tsdiq edir ki, Xosrov nuirvan
(531-579) xzrlr zrind qlb aldqdan sonra min sir trk ailsini (50 min nfr adam) Arrana v
Azrbaycana krmd. bn Misqveyhin szlrin gr trk srlrinin crgsi on frsx (tqribn 60 km)
qdr uzanrd.
39
Baqa mnblr gr, krln aillrin say 10.000- atrd.
40
Bellikl, VI srd trklrin Arrana, irvana v Muana gcl miqrasiyas ba verirdi. Bu lklrin
toponimikasnda trk nsrlrinin mvcud olmasna - (Qobu, Trkan - Aberonda, Qala Svar, Sabiroba-
Xamaz rayonunda, Balisakan, Bilcri, Bilsuvar, Bink, Qpaq, Xzryurd, Xzryaylaq, Xzr - Salyan
rayonunda) mxtlif trkdilli tayfalarn irvan zonasna v qonu vilaytlr glmlrin dair narrativ v lapidar
mnblrin verdiyj mlumatlar da tsdiq edrk, lkd erkn orta srlrdn - III-IV srlrdn (hunlar)
balayaraq, VI-VIII srlrd daha intensiv kild (sabirlr, xzrlr, peeneqlr v b.) trklm prosesi
getdiyini gstrir. Eramzn vvlindn irvanda, Arranda oturaq hyata ken hmin trk tayfalar Azrbaycan
xalqnn tkklnd itirak edn mhm komponentlrdn olmular. Bu tayfalarn yaylmasnn yrnilmsi
qdim Azrbaycann trklm mslsi il sx bal olan azrbaycanllarn etnogenezi probleminin
iqlandrlmasnda mhm hmiyyt malikdir.
Mnblr gstrir ki, irvanda nzrdn keirdiyimiz Qafqaz, ran v trk mnli qdim hali il
yana, VI-IX srlrd v sonralar rblr d yaamdr. [33 - 34]
X sr rb mllifi l-Msudinin yazdna gr "Haydaqla l-Bab arasinda rb dilindn savay he bir
dild yax dana bilmyn mslman rblr yaayr. Onlar melrd, cnglliklrd, vadilrd, iri aylarn
sahilind, hl vaxt il rb shralarndan qab glnlrin tutduqlar kndlrd yaayrlar. Onlar Haydaq
mmlkti il srhdd yaayr, lakin ondan cngllik iri aylar vasitsil qorunurlar. Onlarla el-Babn arasnda
msaf mil (bir frsx) qdrdir. l-Babn halisi onlara kmk gstrir".
41

l-Blazuri (IX sr) v l-Qrnatinin (XII sr) mlumatna gr rb srkrdsi Mslm ibn bd-l-
Mlik (VIII sr) Drbndd, onun traf kndlrind v Tbsranda Mosuldan, Dmqdn, Tdmurdan,
Hlbdn, Suriya v l-Czairnin digr hrlrindn 24 min rb sgri (Qrnatid - ailsi) yerldirilmidi;
Drbndin drd mhllsi mvafiq olaraq, Dmq, Hims, Kuf v l-Czir adlandrlmd.
42

XII srd bn l-zraq dalarda v Drbndin trafnda hl lknin Xilaft trfindn istila edildiyi
vaxtdan burada yaayan rblr rast gldiyini gstrir.
43
rblr irvanda sonrak srlrd d yaamlar.
irvann toponomikasnda vaxtil rblrin yaadqlar bir sra yaay mntqsinin adnda "rb" sz
qalmdr: Quba rayonunda - rbli, rbkeymuraz, rbdhn, rbhac; amax rayonunda - rblr,
rbua, rbqdim, rbaml, rbahverdi; Krdmir rayonunda - rbqiyasl, rbltiki, rbsarvan;
Salyan rayonunda - rbbbirxan, rbqardaxan v i.a.
44

Aberon toponimikasnn thlili eyni razid bir ne toponimika qatnn mvcud olduunu gstrir. Bu
baxmdan mircan kndi sciyyvidir. Onun masir ad il yana, he bir dyiikliy uramayan khn ad -
Xil d qalmdr. Bu ada Azrbaycann digr rayonlarnda (msln, kemi Xll rayonu v rayon mrkzi,
Qazmmmd rayonunda Da Xll kndi) [34 - 35] rast glmk olar. Zeydlits kemi Cavad qzasnda Xile v
15

Xilu adl iki kndin adn kir
45
, 13 sr rzind doyiikliy uramadan dvrmzdk saxlanb qalm Xile
adnn tarixi Azrbaycann rblr trfindn istilasna gedib xr. raqda mstqil mirliy malik olduqlar
Hilldn buraya kb glmi rbi tayfalar kompakt halda Brdd, amaxda v irvann digr yerlrind
mskn salrdlar.
46
Ehtimal ki, Aberondak Xil kndi raqdak Hilnin ad il adlandrlmdr. Bel ki, burada
mhz hmin yerdn glmi v sonralar trklrl qaynayb-qarm rblr mskn salmdlar. Lakin rblr bu
yerin ilk sakinlri deyildilr. Aberondak Xilnin qdim halisi haqqnda burada skiflrin yaadqlarn tsdiq
edn arxeoloji tapntlar xbr verir.
47

irvann toponimikasnn thlili bizi aadak nticlr gtirib xarr. Qdim zamanlarda irvan
razisind burann toponimikasnda iz qoyan mxtlif tayfalar mskn salmlar. Mnblr v toponomik
mlumatlar gstrir ki, Qafqaz, irandilli v trkdilli tayfalardan ibart yerli hali eramzn vvlindn etibarn
kri trklrl intensiv surtd qaynayb-qarmdr. Trk tayfalarnn burada drin kk salmas Azrbaycan
xalqnn etnogenezind mhm komponentlrindn biri olmudur.
Azrbaycanda mskunlam rb tayfalar yerli hali il qaynayb-qarm, dillri aradan xm, onun
izlri yalnz toponmkada v mhlli leksikada qalmdlar. Bu, rb istilasnadk Azrbaycanda trk v ran
nsrlrinin davaml v sabit olduunu gstrir.
48


3. irvann hr v kndlri

"Ermni corafyas"nn mllifi Albaniyada hr v kndlrin mvcud olduunu qeyd edir: "Burada
brktli llr, hrlr, qalalar, kndlr, oxlu ay v qamlqlar var"
1
.
irvan razisind aparlan qaznt ilri nticsind burada Mezolit v Tunc dvrlrin aid qdim
yaay msknlri, I-II srlr antik mlliflrinin verdiklri mlumatlarn da tsdiq etdiyi qdim v erkn orta
srlr aid hrlr akara xarlmdr.
Byk Plini (23-79-cu illr) yazrd ki, Albaniyann sas hri Kabalakadr.
2
Yunan corafiyanas
Ptolomey (70-147-ci illr) Qafqaz Albaniyasnda 29 hr v knd olduunu xbr verirdi. O, bunlarn arasnda
Xabala, Moseqa, Albana, Samexiya, yaxud Kamexiya, Ketara, Baruka v baqalarnn adn kir.
3
Bzi alimlr
(d'Anvil, Tomaek, Tsellari, Barbye v b.) hmin adlar Qbl (Cabalaca, Chabala), Drbnd (Albania),
amax (Samechia, Camechia), Bak (Gaetara, Baruca) hrlri il eynildirilir. Ptolomeyin xatrlad
Moseqa (Mosega) toponimind ola bilr ki, Quba rayonunda v Aberonun cnub sahillrini hat edn razid
yaam massaget - maskut tayfasnn ad ks olunmudur.
Mitilenli Zkriyynin (555-ci il) salnamsind aadak mlumatlar verilir: "... bu imal mmlktind
iyirmi drd yepiskopu olan be mmin xalq yaayr. Qurzan v Ermnistan dillri [35 - 36] yunan dilin bnzyn
bir yerdir, onlarn ran ahna tabe olan xristian hakimi var. Arran da z dili, xaprst xalq olan bir diyardr.
Onlarn ran ahna tabe olan hkmdarlar var... Bazqun z dilin malik olub, hunlar lksi hdudlarna yerln
Xzr qapsna v sahilin qdr uzanan bir razidir..."
4
Yuxarda ad kiln mtnd VI srd hkmdarlar fars,
yni Sasani ahlarna tabe olan Grcstan v Arrandan -Albaniyadan danlr. Onlarn z dillri grc v Arran
dillri var idi v xristian dinin etiqad edirdilr. Bellikl, Z. M. Bnyadovun haql olaraq gstrdiyi kimi "...n
Qurzan, n Arran, etnik v ya siyasi chtdn Ermnistann bir hisssi olmamlar. Bu birlik tkc dini
birlikdir..."
5
Sonra Zkriyy dili Arran dilindn frqlnn Bazqun lksini qeyd edir. Markvarta gr, mtnd
gstriln razi hdudlar xzr sahili boyunca Xzr qapsna (Drbnd keidi) qdr uzanan Maskut lksin
mxsusdur.
6
Bazqunun Krn Xzr dnizi boyunca uzanan sa sahil vilayti Balasakann adnn thrif edilmi
kli (Bazkan-Bazqun) olmasna dair N. Adontsun frziyysi daha inandrcdr. Maskut-alanlar artq eramzn
1-ci srind burada zlrinin dvltini yaratm irandilli tayfalar idi.
8
Ona gr d Byk Plini 1-ci srd
Albaniya il yana "Massagetlr olksi"nin d Arran - Albaniyadan frqlnn ayrca siyasi v etnik birlik kimi
adn kir. Bunu Ravenli Anonimin IV-V srlr aid olan mlumatlar da tsdiq edir. Zaqafqaziya lklrinin
siyasi qurumlarndan danarkn onlar patria Siunia Caucasorum (Siunik), patria Albania, patria Masageton,
patria Caspiae (Balasakan S. A. ) v i.a. adlarn kirlr. Grndy kimi, patria Masageton Zaqafqaziyann
siyasi qurumlar sistemind myyn yer tuturdu.
9

VI srin vvlind Massaget Arakilr hkmdarl Sasanilr trfindn aradan qaldrldqdan sonra
abranay v Gilgilay hvzlri arasndak razid irvanahlar adl kiik feodal mlikliyi yarand.
10
Sonralar
X srd irvann razisi xeyli genilndi. imali rqd Drbnd, imal-qrbd ki v cnubda Muan
myyn vaxtlarda onun trkibind olmudur. "VII sr ermni corafyas"na gr irvana aadak hrlr
daxil idi: irvan, Xsran, Drbnd, Tvspar, Xematak, Xenok, Xenuki, jamax, Bakan, Maskut.
11
Btn bu
toponimlr etnonim formasnda verilmidir. Sonra irvann da daxil olduu Albaniya blmsind ake, rq
trfdn Vostani - Martspan (yni fars caniini - mrzbann paytaxt) adlandrlan Kavaqak (Qbl) hrlrinin
ad kilir. "Ermni corafiyas"nda v Gevondda ad kiln Geqavu - Gelavu toponimi, ehtimal ki, amax
hrinin yaxnlndak Kalva kndi il lokalladrlr.
12
[36 - 37]
16

VII sr ermni corafyas Xzr dnizi sahillrind v Araz aynn imalnda
*
brqrar olan
Paytakaran yaltini Arsaxn yaxnlnda, Utidn rqd yerldirir.
13
Bu lokalladrmaya sasn IV-V srlrd,
Aberon yarmadas da daxil olmaqla, irvann Xzr sahili boyunca cnub-rq hisssi v Muann bir hisssi
Kr v Araz
14
aylarnn aa axarlar arasndak eyniadl mrkzi hri olan Paytakaran yaltin daxil idi.
**

Bunu hmin yalt aid bzi toponimlr d tsdiq edir.
15

"Ermni corafyas"na gr Paytakarann trkibin aadak qavarlar (kantonlar, mahallar) daxil idi:
"1. Xrakot-Peroj, 2. Vardanakert, 3. Yeotnporakian-Bagink, 4. Rotibaqa, 5. Baanroq, 6. Arospijan, 7. Qani, 8.
Atli, 9. Baavan, 10. Spandaran-Peroj 11. Hrmz-Peroj, 12. Alevan"
16
Bu mahallann bzilri irvann
trkibin daxil idi.
Paytakaran adna yalnz "Ermni corafyas"nda rast glinir.
17
Antik mxzlrd o, Kaspiana -
Kaspiane, yaxud patria Casnia, qalan ermni mnblrind is Kaspk, Kazbk, Kaspits lksi, Parsits lksi,
sadc Parsk, yaxud Balasakan adlanr.
18
Balasakan ad III srdn, Sasani hkmdar I apurun (243-tqr. 273-c
illr) kitablrindn
19
mlum olub, ehtimal ki, rb mnblrindki Beylqann n qdim yerli addr. Balasakan
toponiminin birinci komponenti bala, yaxud baa Allah, scdgah, ikinci komponenti - sakan is fars dilind
cm halda saklar (tayfa) demkdir. Balasakan saklarn allah, scdgah mnasn bildirir. Ehtimal ki, bu hr
Zrdtliyin ibadt mrkzi olmudur.
Paytakaran iki komponentdn ibartdir: paytak - paytaxt (fars dilind) sznn thrif olunmu kli v
Arran - Albaniyann yerli ad. Paytakaran Arrann paytaxt demkdir. IV-VII srlrd Mil dznd yerln
vilayt v onun mrkzi hri bel adlanrd. rblrin dvrnd o, Beylqan adlandrlrd.
20

Xrakot-Peroj iki komponentdn ibartdir: Xrakot, K. P. Patkonovun fkrinc, ermni dilind od, at,
21

Peroj is ran ad Perozun (ehtimal ki, Sasani hkmdarnn, 459-484-c illr) ermni formasdr. Ola bilsin ki,
ad sonralar vilayt v hr kemi mbd - atgah bel adlanmdr. S. T. Yeremyann fkrinc,
Paytakarann indiki Mil dzn tutan bu ilk qavar hm d Paytakarann hr razisi idi.
22

Vardanakert Muan dznn bir hisssini tuturdu. Onun eyni-adl mrkzi hri (rb mlliflrind
Varsan)
23
Araz aynn sa

sahilind, Qarasu aynn [37 - 38] ona tkldy yerdn aada Altan qalasnin
xarabalqlarnn qald yerd idi.
24

Biz K. P. Patkanovun
25
fikrinin ksin olaraq bel hesab edirik ki, Rotibaa v Baanrod semantik
baxmdan ayr-ayr toponimlrdir. Rotibaan
26
Rude-baa izafti kimi transkripsiya etmk mmkndr ki bu da
allah ay, yaxud ilahi ay demkdir. Maraqldr ki, indiki halda baa soz qdim formasnda verilmidir.
27

Mlumdur ki, lk VII srd rblr trfndn istila edildikdn v burada islam dini yayldqdan sonra Arranda,
irvanda v Zaqafqaziyann digr lklrind qdim mbdlr mslmanladrlmaa, rb-mslman dini
adlar il adlandrlmaa balad.
28
Qdim mbdlrin, btxanalarn yerind pirlr, xangahlar, trblr,
mqbrlr v i.a. meydana gldi. Ad kiln Rotibaa Rude-baa toponiminin ad ay v allah szlrindn
yaranmdr. Hmin ay Aberondan cnubda, Krn yaxnlndan axan Pirsaat ay ola bilrdi. Onun birinci
komponenti pir - mbd, ibadtgah, ikinci komponenti - saat is, ehtimal ki, thrif olunmu rbc - sad
(yksk, lvi, xobxtlik bx edn) sz, yaxud Sid xs addr. Bellikl, Pirsaat, ola bilr ki, mqdds pir,
yaxud Piri-Sid (Sidin piri) demkdir. Hmin ay Paytakaran yaltind olmudur. Orta srlrd (XII srd)
Pirsaat aynn aa axarndak sldrml sahilind ibadtxana - xangah tikilmidi.
29
Bu abid yarm dalm
halda dvrmzdk glib atmdr. ndi hmin yerd, ehtimal ki, qdim btprstlik mbdinin, yaxud Rude-
baa scdgahnn yerind salnm Xangah adl yaay mntqsi vardr. Rude-baa Pirsaat ay xangah
razsindki, Pir-Sid kndinin yerind yaay mntqsinin ad idi.
Baanrod allahlarn ay, daha dorusu, allaha, (gn, oda) stay ednlrin ay demkdir.
Mlumdur ki, bir sra yaay yerlrinin adnda hidronimlr itirak edir. Bu adlar mnc n qdm adlar
saylr, bel ki, insan bu v ya digr yerd mskn salarkn, ilk nvbd, ay qranda, su banda ev tikirdi.
30

Ehtmal ki, Baanrod Muan dzndki Baonrod aynn (indiki Bulqaray) hndvrind yerln eyniadl
vilaytin mrkzi idi. Ba
***
tayfasnn vilayti "Albaniya tarixi"nd d xatrlanr: "Balarn (bak) vilayti kafr
Babann (Babkin) leyhin syana qalxd. V o, randan glrk lkni tutub viran qoydu, Balarn qadnlarn
v uaqlarn qlncdan keirtdi".
32

Paytakaran yaltinin vilayt v hr adlar irisind bizi aadak ikisi d maraqlandrr: Atli
Baavan v Yeotnporakian -Bagink. Biz d K. P. Patkanov
33
v S. T. Yeremyan
34
kimi bel hesab edirik ki, Atli
Baavan Ati-Baavan - Ati-Baavan adnn thrif olunmas nticsind meydana glmidir. Hmin toponimi

*
Mtnd Araz aynn qrbind getmidir. Grnr, mllf Arazn aa axar edrk, ayn sol sahilini nzrd tutmudur.
**
Bir sra mlliflrin (J.Se-Marten, K.P.Patkanov, .Ksrvi-Tbrizi, R.Hyuzei, K.V.Trever v b.) fikrinc, Bak v Aberon
Paytakaran trkibin daxil olmular.
***
Ermni corafyas" nda "bakan" tayfasnn adna Asiya Sarmatiyas tayfalar sadalanarkn rast glinir. "Bakanlar Xzr dnizi
sahilind Drbnd hndvrind yaayrdlar" (sh.38). S. T. Yeremyann xritsind ("Ermnistan Axaratsuysa" gr ) onlar bir qdr
cnubda, Aberonun yaxnlnda gstrilirlr. Sukrann nr etdirdyi "Corafya"da (sh 37) bu tayfalann ad "baanlar" kimi
verilmidir.
17

sonralar, VIII srd Gevond Ati-Baquan
35
klind xatrlamdr. Ati-Baavan toponimi Baavann odu,
allah hrinin odu demk olub, Baknn razisi il lokalladrlr. Grc salnamsind Baknn "VII sr ermni
corafyas"nda [38 - 39] qeyd edilmi qdim ad - Baavan qorunub saxlanmdr ki, bu da hr iki ad
eynildirmy imkan verir.
36

Mlumdur ki, Bak blgsi hl erkn orta sr mnblrind snmyn odlarn yand yer kimi
xatrlanr. Bu bard ilk mlumata V sr Bizans mllif Panili Priskd rast glinir. Skifiyadan Midiyayadk yolu
sonralar "ittifaq balamaq n Romaya glmi" hun balarnn dilindn tsvir edn Panili Prisk nql edir ki,
farslar trfndn tqib olunan hun qounlan lkni qart edrk Midiyadan Skifiyaya "... sualt qayalarndan
alov qalxan... (ex petra maritim tlamma ardet)" baqa yolla qaytdlar.
37
N. Xankovun fikrinc, bu mlumat
"ksiz, bdi Bak odlarna aiddir".
38
Aberon yarmadasnda Pirallah adasnda, Suraxan kndind, Bak
buxtasnda, Qz qalas yaxnlnda sahild, uban danda yanar qazlarn yer sthin xmasn orta sr
mlliflri qeyd etmilr.
Neft v yanar qaz mnblri il zngin olan Aberon da Paytakaran yaltin daxil idi. Ehtimal ki, At-
i Baavan ad qdim zamanlarda Bak hndvrind, yaxud Aberonda mvcud ola biln qdim atprstlik
mbdlri il baldr. Tsadfi deyildir ki, Bak halisi arasnda indiydk bel bir rvayt dolar ki, ri
hrdki Cm mscidi qdim atprstlik mbdinin yerind tikilmidir. 1873-c ild Bakda Cm
mscidini grm syyahlarn tsvirin gr mscidin ortasnda stlri rtlmmi drd ta ucalrd. Bu talar
msciddn qdim olub, mslmanlarn mscid cevirdiklri qdim atprstlik mbdinin qalqlar idi.
39

Gtiriln toponomik mlumatlar v yazl mnblr, ehtimal ki, Zaqafqaziyada Zrdtliyin mrkzi
olan Aberon blgsind v Bakda ta qdimdn oda sitayiin mvcud olduunu gstrir.
IX srdn etibarn v sonralar rb, fars v trk mnblri Bakdan atprstlrin yaad bdi odlar
hri kimi bhs etmilr. 862-ci ild Xilaftin uyur xaqan Bg xann yanna gndrdiyi sfr yolst Bakda
olmu v xaqana Bak haqqnda bdi odlar diyar kimi danmdr.
40

"VII sr ermni corafyas"nda Paytakaran yaltind-Yeotnporakian - Bagink toponiminin ad
kilir.
41
Yeotnporakian -Bagink qdim ermni dilind "yeddi oyulu mbd" demkdir. Bu toponimin ad,
grnr, atprstlrin ibadtgah, yaxud Aberonda mhur yanar qazlarn xmas il baldr.
42
Burada
shbt mzdgizmin sitayi abidsindn knd adna [39 - 40] evrilmi atprstlik mbdindn gedir.
43

Aberondak Suraxan kndind bir ox yerd yanar qaz z xrd. Bu bard orta sr mnblrind mlmat
verilir. 1863-c ild syyah Kempfer Suraxan odlarnn tsvirini vermi, bu yeri "yanan l" adlandrmdr.
Kempfer xbr verir: ...qdim fars tayfas nslindn olan iki nfr, glm atprst hndlilr tikdiklri divarn
trafnda hrktsiz halda oturaraq, bdi tanrya dua oxuyur, yerdn xan alova baxaraq ona scd edirdilr.
O, sonra yazr: "...vvllr buradan be yz metr knarda aralarnda bir vaxtlar bu alovun yand yan-yana
yeddi oyuq grnrd. Hmin alov snndn sonra od mnim tsvir etdiyim yerdn z xmdr"
4
Kempferin
tsvirin sasn hmin yerd XVII srin sonunadk v XVIII srd Suraxanda ibadtgahdan v hind
atprstlrinin hcrlrindn ibart Atgah tikilmsindn (hmin atgah dvrmzdk glib atmdr)
xeyli vvl atprstlrin Yeddi oyuqlu ibadtgah"olmudur. Yeotnporakian - Bagink yeddi oyuqlu mbd
ad altnda Kempferin yeddi snm oyuq kimi tsvir etdiyi od mbdinin gizlndiyi d ehtimal edil bilr.
Bunu Suraxan ad da tsdiq edir.
Suraxan ad tat, (ran) leksikasna mnsubdur. Mlumdur ki, Suraxanda qdimdn irandilli tatlar
mskunlamlar. Suraxan toponimi iki komponentdn ibartdir: surax - fars v tat dillrind ala, uxur, oyuq,
deik
45
, xan is mnb, qaynaq, em, fvvar demkdir. Bellikl, Suraxan oyuqdan, deikdn qaynayb
daan, fvvar vuran demkdir. l-Msudi Suraxandan od pskrn mnb kimi bhs etmidir. Btn bunlar
biz onu Yeotnporakian -Baginkl - yeddi oyuqlu ibadtgahla eynildirmy imkan verir.
"VII sr ermni corafiyasnda Dti-Bazkan
46
(Dti- Balasakann
47
mxtsr variant), yni Bazkan
l, yaxud Balasakan l toponiminin d ad kilir. Mnas saklarn allahnn l demk olan Dti-
Balasakan Muan lnd lokalladrlr. Qeyd olunan corafiyada haqqnda bhs olunan xalqlarn adlarnn
yrnilmsi gstrir ki, bir sra hr v vilaytlrin adlar bu yerlrd qdimdn mskunlam qbil v
tayfalarn adndan gtrlmdr. Bu frziyyni irvan toponimikasnn yrnilmsi d tsdiq edir. Bhs ediln
corafiya kitabnda Albaniyada Yexni-Xeni toponiminin v ki rayonundak Ba Gynk, Aa Gynk knd
adlarnn nt etdiyi xenok, xenuk, xenut
48
tayfalarnn adlar kilir. Bunu Xeni mahal v hr toponiminin
"beriyann v Aquan (Alazan)
49
aynn, yni ki rayonunun adlar kiln kndlrinin yerind
lokalladrlmas da tsdiq edir. Xeni toponimi v xenok, xemk etnonimlrind Strabonun
50
qeyd etdiyi v
ehtimal ki, Albaniyaya Qara dnizin rq sahillrindn kb glmi qdim Qafqaz tayfas genioxlarn ad
ksini tapmdr.
Paytakaranda Spandaran - Peroj v Hrmz Peroj
51
terminlrinin d adlar kilir. Bu toponimlrdki
ikinci sz ad irvan, Arran v Muan vilaytlrinin toponimikasnda qalm Sasani hkmdar Peroz - Firuzn


18

(V sr) adndandr. Spandaran - Peroj (sfndiyar Perozun thrif olunmu kli) v Hrmz - Peroj adlar,
ehtimal ki, mbdlr olan vilaytlrd, zrdtlk kultu - oda sitayil baldr. Hrmz-Peroz toponiminin ad
Sasanilr dvltind Zrdtlyn yeddi sas mbdindn biri kimi VII srin vvlin aid "Sasani
qanunnamsi"nd ad kilir.
52
Bizc, o Muanda lokallar. "Corafiya"nn mllif Paytakaranda Mil v
Muan, irvan v Arrann bir sra rayonlarnda bol pambq v dmy arpa yetidiyini qeyd [40 - 41] edir. Arran
v irvanda Firuzun ad il bal Perozapat (Partav - Brd)
53
, habel indiki Quba rayonunda lokalladrlan
Firuz-Qubad
54
hrlri mlumdur. Adlar vvlc kiln iki toponimin harada yerldiyi
myynldirilmmidir, yalnz onlarn Zrdtliyinin nfuzunun xsusil gcl olduunu irvan blgsind,
Muanda olmalar ehtimal edil bilr.
Paytakarana aid ediln son termin Alevan, grnr, Quba rayonundak Alpan kndin mvafqdir,
Ehtimal ki, Alpan - Albana z adn albanlardan gtrmdr.
Albaniya yaltin daxil ediln ake toponimi, ox gman ki, saklarn ad il bal olub, masir ki
rayonunda lokallaan hm vilayt, hm d hr bildirmidir.
"Albaniya tarixi"nd bizim irvanda lokalladrdmz aadak mskn v hrlrin ad kilir: oa
(ola, Tor, Zur)- Drbnddn cnubda Torpaqqala hr yerinin yerind qala v hr; Kapaqa (Qbl) -
vilayt v hr; Aqven (Alven, ehtimal ki, antik mlliflrdki Albana); Baqasakan - vilayt v hr (Mil
dz, Beylqan hri); ake, Drbnd - hr-qala.
55

Gevondun (VIII sr) "Xliflrin tarixi" srind Baqasan lnn (Dti - Beylqan), Drbndin,
Maskutlar mmlktinin (Quba rayonu), Ati-Baquan (Bak odlar), Spatar - Peroz, Hrmz - Peroz
vilaytlorinin adlar kilir. Gevond Krn imal trfnd Xecar (Ucar), Kaqa (Qala), Ostani-Mrzpanyan
(Qbl), Geqavu (Gelavu- Kalva), ki, Xeni (Gynk), Xozmas (Xamaz; kemi Vartaen, indiki Ouz
rayonunda) knd v qala
56
yer adlarn qeyd edir.
irvann adlar kiln hrlri irvanahlar dvltinin mhm inzibati v siyasi mrkzlri idi. Orta
sr rb v fars mnblri irvan hrlrinin qdimliyini v mxtlif kri tayfalarn imaldan Sasanilr
rannn v sonralar Xilaftin zngin vilaytlrin talan basqnlarnn qarsnda sipr olan bu vilaytin mhm
iqtisadi v siyasi hmiyytini qeyd etmilr.
irvann halisi ta qdimdn sx olmudur. Onun razisind aparlan arxeoloji qazmtlar nticsind
burada Mezolit (Qobustan), Tunc dvrlrin v erkn orta srlr aid inkiaf etmi tsrrfat hyatna malik bir
sra msknlr akara xarlmdr. Bu blgd mskunlam qdim tayfalar maldarlqla, kinilikl,
balqlqla v mxtlif snt nvlri il mul olurdular. Bu tayfalar qonu Qafqaz v rq halisi il iqtisadi
v mdni laq saxlayrdlar. Mhsuldar qvvlrin v mbadilnin inkiaf ibtidai icma mnasibtlrinin
dalmasna, tayfa daxilind mlki brabrsizliyin inkiaf etmsin, siniflrin yaranmaa balamasna sbb
oldu. Eramzn ilk srlrind erkn feodal mnasibtlrinin meydana glmsi n zmin yarand. Bu
mnasibtlrin sonrak inkiaf erkn orta sr hrlrinin yaranmasna gtirib xard. Azrbaycanda bel
hrlr, balca olaraq, hcum qorxusu v hrbi thlk il laqdar mdaf brclri olan qala divarlar il
hat edilmi qdim mskn yerlrind meydana glirdi. Hmin hrlr vilaytlrin inzibati v siyasi
mrkzlri idi. Bzi hrlr mhkmlndirilmi drglrdn yaranr, bzilri is tbii srvtlrin (mis v
dmir flizi, neft, duz v digr faydal qazntlar) istismar il laqdar salnrd. Mlumdur ki, sosial-iqtisadi
kateqoriya kimi orta srlr feodal hrinin meydana glmsind hlledici amil mhsuldar qvvlrin
(sntkarlq) v ticartin inkiafdr. Erkn orta sr irvan hri knd mhiti - kinilik v [41 - 42] bostanlqla
bal idi. Mnblrd irvann hrlri haqqnda olduqca danq v czi mlumat verilir, onlarn arxeoloji
tdqiqi is hllik kafi deydir. Ona gr d bu hrlrin yaranmas v inkiaf mslsi glck arxeoloji
kflrl bal olan yrnilmi problem olaraq qalr.
Sasanilr dvrnd irvanda erkn orta sr hrlrinin intensiv srtd yaranmas v inkiaf qeyd
edilir. Phlvi v rb mnblri (bn Xordadbehin "hristan hayi-ran" sri, Qudama, Blazuri, bn Havql
v b.) mvcud irvan v Azrbaycan hrlrinin mhkmlndirilmsindn, rann Sasani hkmdarlarnn yeni
hrlr saldrmasndan xbr verirlr. Bel ki, Qbl, Beylqan v Brdnin salnmasn I Qubadn (488-531-
ci illr), bran, Krkr
*
, Bab l-bvab v Msqt hrlrinin salnnmasn is nuirvann (531 -579-cu
illr) adna xrlar.
57
Lakin mlumdur ki, Azrbaycann bir sra hrlri V-VI srlrdn xeyli vvl mvcud
olmudur.
irvann n qdim hrlrindn biri n az eramzn 1-ci srindn balayaraq, paytaxtn VI srd
Partava (Brdy) krlmsin qdr Qafqaz Albaniyasnn sas hri olan Qbldir. Qbl Byk Plinid
(23-79-cu illr) xatrlanan Kabalaka (Cabalaca)
58
v Ptolomeyd (70-147-ci illr) ad kiln "Alban v Kaysi
(Alazan v Samur S. A. ) aylar arasndak"
59
Xabala (Chabala) hesab olunur. Onun ad VII srd Musa
Kalankatlda Kavalaka
60
, "Ermni corafyas"nda Kavaqak (Kavalak) v Ostani - Mrzpan
61
kimi kilir. VIII


*
Yaqut Hmvinin verdiyi mlumata gr, Krkr hri Beylqan yaxnlnda olmudur v onu nuirvan saldrmdr.
19

srd Gevond Kaqadan (Qala) - Ostani Mrzpanyandan (mrzbanlarn iqamtgah) danr ki,
62
bu da Qbly
uyun glir. 1959-cu ildn bu gndk mhtm qala divarlarnn xarabalar qalan uxur Qbl kndinin
[Azrbaycan Respublikasnn kemi Qutqaen (indiki Qbl) rayonu] hndvrind aparlan arxeoloji
qazntlar nticsind antik dvr aid qdim Qbl hr yeri akara xarlmdr. Qblnin xarabalqlar orta
srlr hr yerindn 2 km cnub-rqd, uxur Qbl kndinin yaxnlnda, Qafqaz dalarnn tklrind,
Qaraay v Covurluay arasndak geni tpddir. Hr trfdn qala divarlar v brclrl hat olunmu iki
byk hissdn - Slbir v yerli halinin Govurqala adlandrd qaladan ibartdir. Onlardan rqd,
Covurluayla, Qoalanay arasndak geni dznlikd mbd yeri nekropolu v tikinti qalqlar vardr.
Qblnin traf me v vadilrl zngindir. hr onu hat edn da kndleri il yax mdaf olunurdu. n
yaxn keidlr olan Savalanda v Avalanda (yaxud Avanda) istehkamlar v brclr tikilmidi. Slbirin qala
divarlar, drdknc v yarmdairvi brclri daha ox dalmdr. Divarlardak v brclrdki mazallar
dzbucaql formasndadr. imal v qrb hisslrd darvaza yerlrinin qalqlar durur. Slbirin razisindn,
mumiyytl, btn hri dvrlyn drin xndkl ayrlan Qala hisssind divarlar, brc v darvaza yerlri
daha yax qalmdr. Qalann cnub trfind hndrly txminn 7-8 m, diametri 5-6 m olan dairvi v
yarmdairvi brclr vardr. Hcum thlksi zaman xndk su il doldurulurdu. Divarlar v brclr iy
krpicdn, aydalarndan v hng mhlulundan istifad [42 - 43] edilmkl bimi krpicdn hrlmdr.
hr istehkamlarnn bnvrsini qoyulmasnda iri yonulmu yerli tuf dalarndan istifad olunmudur.
63

Qblnin hr yerind v antik dvr aid qbiristannda aparlan arxeoloji qaznt ilri nticsind
hr yerinin n alt tbqsinin eramzdan vvl III minilliyin ikinci yarsna (erkn dvr) aidliyi akar
edilmidir. Hmin tbqd itilnmi dvgz da, axmaq da v dvgz da qrntlar, keramika
paralar v s. materiallar taplmdr. Bu tbqdn st antik dvr tbqlri glir. Onlarda alt tbqsi
eramzdan vvl IV-III srlr aid olunan tikinti dvru ayrd edilir. Burada tsrrfat oyuqlar, bzi novkilli
kirmitlr, yast kirmit paralar, mxtlif gil qablar, bzk eylri, habel mhrbndli frman taplmdr.
64
Yuxar tbq numizmatik tapntlara [Makedoniyal sgndrin (e.. 336-323-c illr) draxma v
tetradraxmalarna oxatma olan yerli sikklr, Parfya hkmdar III Fraatn (e.. tqribn 70-58-ci illr)
draxmalar] v digr materiallara sasn e.. II-I srin ikinci yarsna aid edilir. Bu tbqd da divar
bnvrlri, yast v novkilli dam rty kirmitlri, oxlu miqdarda gil qab qrqlan, bzk yalan, gildn
qayrlm insan v heyvan fquralar, habel mhrbndlrind istr rq, istrs d antik kemallan n
sciyyvi sujetlr olan frmanlar akar edilmidir.
65
Tdqiqatlarn fkrinc, Makedoniyal sgndrin
tetradraxmalarna oxatma sikklr e.. II srd Qbl sikkxanasnda zrb olunurdu.
66

Qazntnn e.. I - eramzn I srin aid ediln st tbqsind qaznt sahsinin hdudlarndan bel
knara xan (qazntnn sahsi 1100 kv. m- atdrlmdr), byk bina kompleksinin xarabalqlar akar
edilmidir. Binann 2,1 m qalnlqlar olan divarlar iy krpicdn hrlmdr. Dmsi d iy krpicdndir.
Binann dam iri yast v ikiatl kirmitl rtlmd. Bina rq v qrb hisslrindn ibartdir. Giri qaplan
cnubdan v rqdndir. Btn qaznt sahsind yann izlri nzr arpr. Sahsi 56, 87, 118 kv. m. olan
zal v bir ne xrda otaq ayrd edilmidir. Byk otaqlarn hr birinin ortasnda iki aac stun n da
stunalt qalmdr. Binanin rq v cnub trflrindki 2 m enind dhlizlrdn baqa otaqlar
3
keid vardr.
Otaqlarda az miqdarda gil qab qrntlar taplrndtr. Yalnz kompleksin qrb hisssindki balaca otaqlarda
saman kl, yann buda v arpa snbllri qalmdr.
67
Tdqiqatlarn fikrinc, akar edilmi kompleks e.. I
- eramzn I srin aid ictimai-inzibani

bina olub, Qafqaz Albaniyas razisind bu qbil tikililrin nadir
abidsidir. Bizc, hmin kompleks randa-Parfya padahl v Sasanilr dvrnd mvcud olmu od
mbdlrindndir.
Stunlu zallarn v bir ne kiik otan, habel dolama dhlizlrin mvcudluu
68
hmin binann
Zrdtliyin oda sitayi kultu il bal ictimai-dini ayinlrin icras n nzrd ttulduunu ehtimal etmy
imkan verir. Bunu hmin razidn taplan mbd tsviri, od mehrab v ibadt shnlri hkk olunmu dalarla
bzdilmi gm zk d tsdiq edir.
69

V srd yepiskopun iqamtgah Qbld yerlirdi, Musa Kalankatl 488-ci ild Aluen hrind
arlm mclisd qbul edilmi kanonik qanunlarn altndak imzalardan danarkn hkmdar Vaaqandan v
Partav arxiyepiskopundan sonra qbl (Kapala) yepiskopu Manasenin imzasnn durduunu bildirir. Hmin
mllif VII srd xalkedonit katolikos Nersesl laqdar hadislrdn bhs edrkn ondan ayrlm Kapalak
yepiskopu oannn [43 - 44] adn kir. Mclis itiraklarnn imzalar arasnda da Albaniya katolikosundan
sonra ikinci yerd hmin Kapalak katolikosu oannn imzas dururdu.
70

I-V srlrd Qbl alban Arakilri slalsi hkmdarlarnn iqamtgah idi. Lakin V srdn o,
Sasanilrin tyin etdiklri mrzbanlarn iqamtgahna evrildi. VI srd xzrlrin basqnlar il laqdar
mrzbanlarn iqamtgah Partava krld. Qbl 737-ci ild rblr trfindn ial edilndk xzr
torpaqlarnn trkibin daxil idi.
71
Covurluay v Qoalanay aylar arasndak razid aparlan arxeoloji ilr
nticsind mbdlr v ticart hrinin qalqlar akara xarlmdr.
20

Qbl hr yerinin xarabalqlarnda v onun trafnda I sr aid xeyli miqdarda Araki v Roma
sikklri, III sr aid 200-dn ox Sasani sikksi v digr sikklr taplmdr. Qbldn, hminin, Byk
sgndrin v Parfya padah III Fraatn draxmalarna oxatma olan yerli sikklr taplmdr ki, bu da e.. I
srd v eramzn vvllrind bir sra lklrl qzn ticart getdiyini gstrir.72 Alvan (ehtimal ki, Alban) v
Savalan keidlrindn ken ticart yollar Qblni cnub-rq v cnubla balayrd. Hmin ticart yolu eli
yolu adlanrd. Ticart yollar Qblni Grcstan

vasitsil Qrbl, Atropatena vasitsil ranla v Byk
Qafqaz vasitsil imalla laqlndirirdi.
73
Qbl ticart hmiyytini VIII-IX srlrd d itirmmidi.
Arxeoloji qaznt materiallar gstrir ki, Qbld hr hyat I srdn balayaraq XVIII srdk davam
etmidir. Binalar dadan, iy v bimi krpicdn tikilir, bayrdan v iridn bzn st mina il rtlm
gildn hazrlanan relyefli hndsi ornamentlrl bzdilirdi. VIII-IX srlr mdni tbqsind tikintid, ehtimal
ki, evlrin damn rtmkd istifad olunan qr paralarna tsadf olunur. Grndy kimi, neft Bakdan
gtirilirdi. hr su Qblnin 5-6 kilometrliyindki bulaqlardan, khrizlrdn gil boru - tnglr vasitsil
gtirilirdi. hrin hndvrind dulus krlri akara xarlmdr. VII sr qdrki klli miqdarda mxtlif
saxs qab v VIII srdn etibarn qab qrqlarnn taplmas burada dulusuluun inkiafndan xbr verir. irli
qablar mxtlif ornamentlrl, bitki, heyvan v insan tsvirlri il bzdilirdi ki,
74
bu da oranamenti
rssamlarn mvcud olduunu gstrir. VII srd Qbld hazrlanan gil mmulatlan arasmda zrind neft
izlri olan raqlar, qrmz gildn sferokonuslar akar edilmidir. VIII-IX srlr aid mdni tbqd
mmulatlar, muncuq, qolba, zk v s. habel qzl, gm, brnc v sdfdn yksk sntkarlqla
hazrlanm bzk yalar taplmdr. Qbld mmulat istehsal I srdn mlumdur. Qbldki I-IV
srlr aid kp, torpaq, da qutu, V-VIl srlr aid katakomba qbirlrd deformasiyaya uram uzunsov
klllr taplmdr ki, S. M. Qaziyev onlar imaldan glm qbil v tayfalara aid edir.
75
Buna bnzr adt
hunlarda v xzrlrd mlumdur. Apanlan arxeoloji ilr nticsind toplanan materiallar Plininin
"Albaniyanin sas hri"
76
adlandrd Qbld antik dvrd v orta srlrd intensiv hr hyatnn mvcud
olduunu gstrir.
irvann qdim hrlrindn biri Bakdr. Masir Baknn yerldiyi Aberon yarmadas ta qdim
zamanlardan mskunlamd. Bunu Baknn 50 km cnub-qrbindki Qobustann qaya tsvirlri d sbut edir.
Onlarn n qdimlri da dvrn - Mezolit (tqribn 10 min il bundan vvl) aiddir.
77
Bak zonasnn
qdimdn mskumlad Aberonun materiki Pirallah [44 - 45] adas il birldirn damba tikilmi sahilboyu
rayonun bir sra knd yerlrind, Grgan hr yeri, Z gl, vlan, Mrdkan, Binqdi, mircan
qsblri rayonlarnda, Qala kndi yaxnlnda akara xarlm Tunc dvrn (e.. III-l minilliklr) v daha
erkn dvrlr aid oxlu arxeoloji materiallar da tsdiq edir. Qobustandak Bykda dann tklrindki
eramzn I srin aid kitab Roma qoununun Bak yaxnlnda olduunu v burada drg saldn gstrir.
78

Roma legionunun burada yerlmsi onun yaxnlnda iri yaay mntqsinin mvcudluuna dlalt edir. O
dvrd bel bir yer Bak ola bilrdi. Tplikd yerln khn Bak qbiristanlnda (Murtuza Muxtarov,
. Qarayev, Qasm srnaylov v Nizami klri arasndak razi) akara xarlm arxaik (torpaq) qbirlr
haqqnda mlumatlar
79
gstrir ki, onun yaxnlnda, sonralar orta sr Baksnn salnd tpd qdim yaay
mskni olmdur. Hmin qbiristanla bilavasit yaxn olan khn Bak qalas razisi eramzdan bir ox sr
vvllrdn mskunlamd. Bunu irvanahlar saray razisindki qayada v sarayn zirzmilrind su, qurban
ksiln heyvanlarn qannn ylmas n oyulmu dairvi v drdknc formal kasavar alalar da tsdiq edir.
Sarayn yuxan hytind aparlan arxeoloji qazntlar zaman e.. III-l srlr aid ediln kuz taplmdr.
80

Yazl mnblr erkn orta srlrd Baknn yerind, yaxud buxtann irisind yaay mskni v
hr olduunu ehtimal etmy imkan verir. Baknn coraf mvqeyi, ehtimal ki, II sr antik mllif Klavdi
Ptolomeyin qeyd etdiyi Baruka hrinin coraf mvqeyi il st-st dr.
81
Bak blgsndki sitayi obyekti
olan yanar qaz mbdlri msknlrin yarandqlar mrkzlr ola bilrdi. Sonralar onlardan n hmiyytlisi
orta sr hri kimi byd. VII sr mxzind Kr zonasnda neft v duz xarlmasndan
82
xbr verilir ki, bu
da, bhsiz, Bakya v Aberona aiddir. Bak ta qdimdn halini zn clb edn neft v duz kimi iqtisadi
bazaya malik idi. Neft xarlmas bu tsrrfat sahsi il bal olan bir sra sntlrin inkiafn tlb edirdi.
vvllr mit ehtiyaclarna srf olunan neft tdricn ixracat mhsuluna evrildi. VII srin birinci yarsnda
neft Qbly,
83
Drbnd v baqa hrlr
84
aparlrd. Hasil olunan neft v duzun istr karvan, istrs d
dniz yolu il rana v mxtlif rq lklrin ixrac, sntkarln v ticartin inkiaf Baknn hr kimi
bymsinin balca sbblri idi. E-. VI-IV minilliklrd Bak blgsind gmiiliyin mvcud olmasn
Qobustandak Neolit v Enolit dvrlrin aid avar kn oturmu qayq tsvirlri d tsdiq edir.
85

Orta srlr Baks haqqnda VIII-IX srlr rb v fars tarixsi v corafyanaslar mlumat
vermilr. l-Blazuri xlif Mnsurun hakimiyyti dvrnd - h. 136-158 (754-775-ci illr) - irvanda neft v
duz istehsalndan, neft quyularnn v duz mdnlrinin sahibrindn vergi tutulmasndan xbr verir.
86
733-c
ild Drbndd hrbi texnikada ildiln neftin saxlanmas n anbarlar tikilmidi.Xliflr Drbnd keidini
kri imal tayfalarnn hcumlarndan qoruyan rb qarnizonunun saxlanlmasna Baknn glirindn byk
21

mbld pul ayrrdlar. Orta sr mlliflri Bakdan bhs edrkn adtn, onn adn neft fontanlar, Bak v
Aberon blgsind qaz pskrmlri v palq vulkanlar il balayrdlar. [45 - 46]
Yazl mnblrdn lav, limizd maddi mdniyyt abidlri hm arxeologiya, hm d numizmatika
materiallar vardr. Bak tpsinin stnd, rihrd, irvanahlar saray razisind v onun trafnda
aparlan arxeoloji qazntlar zaman VIII sr aid oxlu miqdarda keramika qrntlan bir sra mit yalar,
xeyli tndir, sntkarlq mmulat, VII-VIII srlr aid ediln orta sr feodal hrinin halisi sx olan
mhllsinin tikililrinin v evlrinin qalqlar akara xarlmdr.
88

Qdim qala (rihr) razisindn VIII, IX v sonrak srlr aid sikklr taplmdr. Bak blgsind
taplm V-VII srlr aid iki byk Sasani sikklri dfinsini d qeyd etmk lazmdr.
89
Hmin sikklrin Bak
razisind z xmas erkn orta srlrd burada Azrbaycann bir sra hrlri il v baqa lklrl daxili v
xarici ticartin inkiaf etdiyini gstrir.
Bakda VIII-IX srlr aid yerst memarlq abidlri qalmamdr. Lakin rihrd aparlan
qazntlar zaman 6 m drinlikd divar hisslri v tikililrin qalqlar, evlrin bnvrlri, tpnin zirvsindn
dnizin sahilindk bir sahni tutan orta sr Azrbaycan hrin mxsus tndiri v su quyusu olan hytlr
akara xarlmdr. Bu tikililr, ehtimal ki, daha erkn dvr aiddir. VIII sr aid ediln oxlu miqdarda
keramik qab qrntlar, sntkarlq mmulat v digr materiallar Bak qalas sahsinin oz dvrn gr inkiaf
etmi tsrrfata malik, halisi sx olan orta sr hri razisi olmasna dlalt edir. Bzi arxeoloji mlumatla
gstrir ki, Bak v Aberonun halisi rb istilasnadk, ehtimal ki, Zrdtliy sitayi etmidir.
90

crihrd aparlan qazntlar burada feodalizm qdrki hr yaxud yaay mskni akara
xarmamdr. Gman edil bilr ki, qdim Bak bir sra fsanlrd
91
iar vurulduu kimi, Qz qalasnn
yaxnlnda, su altnda qalm buxtann yerind yaxud Bibiheybt v ya x kndi rayonunda olmudur.
Glckd aparlacaq arxeoloji ilr onun yerin akara xara bilr.
Ba Qafqaz dalarnn rq tklrind yerln amax Azrbaycann n qdim hrlrindndir. Ola
bilsin ki, amax toponimi Favstos Buzandn (V sr) IV srin birinci yarsnda ba vern hadislrl laqdar
adn kdiyi kri ijmax tayfasnn ad il baldr. Samax bir ne sr rzind irvanahlar dvltinin
paytaxt olmudur. Fars mnblrinin mlumatna gr o, VI srd Sasani ah 1 Xosrov nuirvan trfindn
salnmdr.
92
Lakin e.. II sr yunan mllif Ptolomey 29 alban hri irisind bzi alimlrin amax il
eynildirdiklri Kamexiya, yaxud Mamexiyann adm kir.
93
Son onilliklrd amaxnn hndvrind, masir
amax hrindn 2 km qrbdki Xnsl deyiln yerd 2000 m 2 sahd aparlan arxeoloji qazntlar
nticsind qdim amax olduu ehtimal ediln oxtbqli qdim yaay mskni akara xarlmdr. Bu
mskn, demk olar ki, minillik bir dvr rzind bir ne df dalm v yenidn brpa olumudur. Dalm
yerd qbiristanlq ml glmi v o, yenidn abadladrlmdr. ld edilmi materiallar hal-hazrda Xnsl
msknind drd sas tikinti dvrn ayrd etmy imkan verir. Birinci dvr e.. IV-II srlri hat edir. Akar
edilmi evlr gil palqla ay dandan v apq dadan tikilmidir. [46 - 47] Dmlr saman qardrlm gil
suvaqla suvanmdr. Bu mdni tbqd ld qayrlm, bzn qrmz irl rtlm mxtlif formal gil
kasalar, bardaqlar, vazalar, manqal hisslri, bminin, gildn dzldlmi heyvan fqurlar, tkr modellri, da
hvngdst, kirkir v digr mit yalar taplmdr. oxlu miqdarda heyvan smklrinin v dalam
buda dninin taplmas tsrrfat hyatndan

xbr verir.Qbir quyularnda bir adam dfn olunmu, oraya gil
qablar v bir sra digr yalar qoyulmudur.
E.. II - eramzn II srlrini hat edn ikinci dvrd antik dvr sciyyvi hr lamtlri nzr
arpr. Bu tbqd da v iy krpicdn ina edilmi tikililrin, iri binalarn, ola bilsin ki, mbdlrin divar
qalqlar, hngdandan yonulmu stunlarn bnvrlri akar olunmudur. Qrmz v qara gildn dzldilmi
oxlu mxtlif mmulat, zoomorf qablar, gil insan heyklciklri, oyma slu il maral kli hkk olunmu
mhr taplmdr. Bir sra da altlr, kobud kild yonulmu da heykllr d bu dvr aiddir. Dfn abidlri
irisin mxtlif yalar qoyulmu kp v torpaq qbirlrl tmsil olunmudur ki, b da hmin msknin
sakinlrinin ideologiyasnda dyiikliklr ba verdiyini gstrir.
nc dvr eramzn II srinin sonu - III sri hat edir. Bu mdni tbqd xeyli bina, divar v ocaq
qalqlar akar edilmidir. Sahsi 14x5 m olan binalardan biri gil palqla ay dandan v apq dadan
tikilmidir. ridn divarlara saman suvaq kilmidir. Dm torpaqla, qismn dala rtlmdr. Bina
yanndan mhv olmudur. Akar olunmu gil shnglrdn yanb kmr dnm qoz, zeytun, buda v arpa
dnlri taplmdr. Binann imal hisssindki otaqda kr olmudur. Mdni tbqd klli miqdarda mxtlif
formal boz v hray rngli gil kasalar, bardaqlar, sd qab, par, boqab v s.taplmdr. Onlardan bzilri
dulus arxnda hazrlanmdr. Mdni tbqdn taplm materiallar son dvr kp qbirlrindn v elc d
torpaq qbirlrindn taplm yalara uyun glir. Tqribn eramzn III srinin sonunda msknin halisi onu
trk edrk baqa yer, ehtimal ki, qrb trf, masir amax hrinin 300-400 metrliyin kmlr. Yerst
abidlr erkn orta srlr aiddir.
Eramzn IV-V srlrin aid olan sonuncu - drdnc dvr n yalnz dfn abidlri - IV sr kp v
torpaq qbirlri v IV-VII srlr aid da qutu qbirlr - sciyyvidir. Xnslda xristian qbirlri akar
22

edilmmidir. Dfn mrasimindki dyiikliklri halinin hyatnda ba vern mxtlif siyasi hadislr,
ideologiyadak dyiikliklr, Sasanilrin Zrdtliyi yaymas v onlarn yerli halinin dini grlrin qar
mbarizsi il izah etmk mmkndr. Qbirlrd yann izlrin rast glinir. Msknin razisindn e.. IV
srdn e.. I sr aid yerli zrb saylan Selevki v Makedoniya draxmalarna oxatma sikklr taplmdr.
94

Qdim amax mskni xarabalqlardan v qbirlrdn baqa maddi mdniyyt qalqlar il yana,
yerli ustalarn myinin mhsulu saylan myyn miqdarda mmulat, qab v bzk eylri d akar
olunmudur. Xammal kimi, ehtimal ki, Aberondak Xrdalan qumundan istifad edilmidir. Burada
istehsal eramzn ilk srlrin aiddir.
95
Gstriln materiallar qdim amax mskninin beynlxalq ticart
yolunda mhm iqtisadi mrkzlrdn biri olduunu ehtimal etmy imkan verir. Xnslda aparlan arxeoloji
qazntlar zaman bir [47 - 48] sra gtirilm yalar: minal Roma toqqalar, qablar, bzk eylri, mhrlr,
Sasani gm qablar, sikklri v i.a. taplmdr ki, bu da bir sra Avropa v rq lklri il iqtisadi laq
saxlanldn gstrir. amax yaxnlndan qzl sikk
*
il birlikd, ehtimal ki, Roma dvrndo bra gtirilmi
eramzn II-III srlrin aid nadir snt nmunsi, zrind yunan mifologiyas shnsi dnizat stnd
oturmu Nereidann tsviri hkk olunmu gm nim taplmas da bu laqlrin mvcudluunu bir daha
tsdiq edir.
96

Xnsl yaay mskni VII-VIII srlrd ya rblrin hcumu, yaxud da dadc zlzl nticsind
squta uramd.
97
Onu trk edn hali yen raziy - Glstan qalasna v ondan imal-qrb - xarabalqlar
qalm Bin - irvan trflr kmlr.
amaxda ksilmi ilk sikk VIII sr aiddir. Bu, h.140 (757/8)-c ild xlif l-Mnsurun (754-755-ci
illr) hakimiyyti dvrnd l-Yzidiyyd zrb olunmu rb mis sikksi flsdir. Sikknin zrindki yazda
deyilir: "Bu fls Allahn rfn yz qrxnc ild l-Yzidiyyd vurulmdur".
98
l-Yzidiyyd h.149 (766)-
cu v h.150 (767)-ci illrd zrb olunmu flslr d vardr."
Yaqutun verdiyi mlumata gr l-Yzidiyy irvan vilaytind hr addr. Qdim zamanlarda o,
amax kimi d tannmd.
100
"Drbndnam"d Yzidiyyni rmniyynin rb caniini Yzid ibn Usaydn
saldrd gstrilir.
101
Yzid ibn Usaydn hakimiyyt illri l-Yzidiyyd ksilmi sikklrin tarixin uyun
glir.
102
Y. A. Paxomov v H. . Ciddinin
103
frziyysin gr, bu hr Glstan qalasnn xarabalqlarnn
hndvrind, indiki amaxnn 15 kilometrliyind olmudur. Grndy kimi, vvllr Xnslda yaayan hali
buraya glmidir.
Orta srlrd irvann trkibin daxil olan n qdim hrlrdn biri d Drbnd idi. O, iri iqtisadi
mrkz, imali Qafqaz Cnubi Qafqaza v Yaxn rq lklri il balayan qovaq mntqsi idi. Drbnd
mhm strateji hmiyyt malik idi. E.. VIII-VI srlrd burada artq mdaf istehkamlar mvcud
olmudur.
104
Sonralar, Sasani hkmdarlarnn hakimiyyti dovrnd kri imal tayfalarnn hcumlarnn
gclnmsi il laqdar burada nhng mdaf qurular tikildi. V srd Drbnd rqi Qafqazn iri snaye v
iqtisadi mrkzi, Sasanilr dvltinin trkibin daxil olan (461-ci ildn sonra) caniinliklrdn birinin paytaxt
idi. Ermni tarixilri v alban salnamsi "Albaniya tarixi" Sasanilrin rqi Qafqazdak n nhng tikinti
abidlrindn birinin - Drbnddn 25 km cnubda, Torpaqqala hr xarabalnn yerind lokalladrlan,
trafnda brclri v darvazalar olan iri qala divarlarnn qalqlar qalm, oa, or, ol hrinin d adn
kirlr. Bu hr yerini qsaca tsvir edn Dastan [48 - 49] arxeoloqu M. sakov onun orta hisssindki
binalarn crglrl tikilmsin diqqt yetirmidir. O, akar olunmu oxlu qaln v nazik keramika qrqlarn
eramzdan vvlki son srlr v eramzn ilk srlrin aid edir. M. sakovun fkrinc, bu xarabalqlar
Ptolomeyin Kaysiya v Alban aylarnn mnsblri arasnda qeyd etdiyi
105
Albana hrinin qalqlardr.
K. V. Trever gr, VII srd hrin sas halisi xristian albanlardan ibart olmudur. or eramzn
vvllrind Massaget hkmdarlnn paytaxt idi. V-VI srin ortalarnda xzrlrin hcumlar il laqdar
yepiskopluq Partav hrin krld. Sonralar, Drbndin mhkmlnmsi v blnmsi il bal oa
tnzzl urayr v adn tamamil itirrk, Drbndl vz olunur. VII-IX srlrd o, Xzryan ticartin
inkiaf il laqdar Xzr dnizi sahilind n byk hr v limana evrildi. traf kndlrd yetidiriln taxl
v boyaqotu bir sra lklr, Hindistana qdr bel aparlrd. Drbnd znn toxuculuq mmulat, xsusil
bir sra lklr ixrac olunan ktan paltarlar il hrt qazanmd. irvann baqa hrlrind olduu kimi
burada da mxtlif sntkarlq sahlri - dulusuluq, dmirilik, tkm, zrgrlik, bnnalq v s.yksk
sviyyy atmd. Balq v zmlk inkiaf etmidi. VII-IX srin vvllrind Yaxn rq lklrini
Cnub-rqi Avropa, Aa Volqaboyu v imali Qafqazla birldirn ticart yollar Xzr dnizi hvzsin
kedi. Volqadan, yaxud Xzryan lklrdn gln gmilrin dayanmas n reydi olan Drbnd Xzr

*
Sikk taplan kimi itdiyindn myynldiril bilinmmidir. amax hri razisind son vaxtlar ld edilmi antik dvr, e.o. IV-III
srlr aid arxeoloji tapntlar rh olunan nqteyi-nzri bh altna alr v qdm amax il Xnslnn eyniyytin yeni q salr.
Antik dvr aid materiallarn diqqtl yrnilmsi, ola bilr amax hrinin salnma tarixin yenidn baxmaa vadar etsin. Hmin
materiallar 1917-ci ild amaxnn hidlr mhllsindki pirin yaxnlnda islamaqdrki da qutu qbirlr tapldna dair yerli
camaatn verdiyi mlumat tsdiq edir. Skeletin yannda xncr, bzk eylri, keramika v digr yalar olmudur.
23

dnizind mhm limana evrildi. Limana giri dnizin irilrindk uzanan iki paralel divar arasnda kilmi
zncirl balanmd. Limana gmilr yalnz hr hakimiyyt dairlrinin icazsi il daxil olurdu.
106

Xamataki, Xozmas toponimi, ehtimal ki, Ouz (kemi Vartaen) rayonmda, onun yaxnlndak
Qaladan zirvsind Govurqala adlandrlan latmaz Xamaz qalasnn yerldiyi indiki Xamaz kndi il
lokallar. Govurqala ad onun islamdan vvl tikildiyini gstrir ki, bunu mnblr v akar olunmu arxeoloji
materiallar, adi, cilalanmam v irli saxs qab qrqlar da tsdiq edir. Xamaz qalas VII-XVI srlrd mvcud
olmudur.
107
Dmiryol stansiyasnn yaxnlndak hrin d ad Xamazdr. Burada irisind skelet v
yalar taplm tunc dvrn aid qbirlr akar edilmidir.
108
Yqin ki, bu yer uzaq kcmilrd erkn orta sr
mnblrinin yaay mntqsi, yaxud hr kimi qeyd etdiklri qdim mskn olmudr. Grndy kimi,
Aberon yarmadas il Drbnd arasndak sahilboyu yerlr tunc dvrnd, yni eramzdan iki min il vvl bel
sviyysi tez-tez dyin dnizin altnda qalmam v daha qdim zamanlarda mskunlamd. irvann bu
zonasnda mhm msknlr, hrlr mvcud olmu v mxtlif tayfalar (skiflr, maskut-alanlar, trklr v.b)
hmin yolla imaldan Azrbaycana, rana v n rqin digr lklrin girmilr.
irvanm qdim hrlrindn biri IX-X srlr rb mlliflrinin qeyd etdiklri bran hri idi,
Ptolomeyd (II sr) bu hrin ad Sapothrenae kimi kilir.
109
Onun qalqlar Dvi rayonunun ahnzrli
kndinin yaxnlndadr. Brada umlama zaman gil v saxs qab qrqlar, Sasanilr dvrn aid krpiclr,
tkn qbirlr v erkn orta srlr hrin mxsus digr maddi mdniyyt yalar z xr. [49 - 50]
bran qalas masir Qubadan cnuba doru axan eyniadl ayn stnd idi.
110
hr yerinin arxeoloji
tdqiqi bu qdim hrin erkn dvr hyat haqqnda bir sz demy imkan vermir.
S. T. Yeremyann fkrinc, bran hri erkn orta srlrd rvan vilaytinin mrkzi v massaget
Arakilrinin siyasi mrkzi olmudur.
111

Mnblrd brann yaxnlnda eramzn vvlind eyni-adl vilaytin mrkzi olan rvan, yaxud
irvan hrinin ad kilir.
112
Blk d, bu hrin xarabalqlar amaxnn 4-5 kilometrliyind olub, Bin-
irvan adlanr.
113

irvann halisi hl eramzn vvlind ox sx olmudur. Burada oxl yaay mskni v hrlr
var idi. Onlarn bir oxu qalmamdr. Son onilliklrd aparlan arxeoloji ilr nticsind irvan blgsind
amax yaxnlndak kp qbirlr mdniyytin aid hr yeri, amaxdan 1 km imalda Kr-Araz
mdniyytin aid Pirdiryi mskni, smayll rayonumn Mollaisaql kndind antik dvr aid zngin abidlr,
Muanda, Qusar v Dvi rayonlarnda erkn orta srlr aid bir sra hr yerlri akar edilmidir. Btn
bunlar qdim dvrlrd v erkn orta srlrd hmin yerlrd v btnlkd irvan vilaytind mhsuldar
qvvlrin, maddi mdniyytin yksk sviyysini, br hyatnn inkiafn tsdiq edir.


4. Erkn irvanahlar v irvann rblr trfindn istila edilmsi

rb istilasna qdrki erkn irvanahlar haqqnda mlumatmz yoxdur. Ridddin (1247-1318-ci
illr) Mkatibatnda olu li n nianlad irvanahn qz haqqnda danarkn gstrirdi ki, irvanahlar
Drbnd hkmdarlar nslindn olan qdim xandandr. "[Artq] iki min il yaxndr ki, sultan taxt onlarn
nslin mxsusdur...".
1
Onun hesablamasna gr irvanahlar hl hmnilr dvrndn hakimiyyt
srmlr.
Ridddinin masiri olan digr mllif Kmal d-Din ibn-l-Fvati irvanah III Fribrz ibn
Grsbdn bhs edrkn gstrirdi ki, o, "qdim xandan nslindndir. Onlarn nsli Bhram ubindn
*

balayr. Onlarm irvan v amax mmlktin sahib olduqlar vaxtdan iki min ildn ox keir. Onlar
Xosrovlarn (Sasanilrin) srkrdsi (kand l-sakir) Bhram ubinin nslindndirlr..."
3

irvanahlar haqqnda drst mlumata IX-X srlr rb mlliflrind rast glirik. irvanahlarn
hakimiyytinin ilk dvrn dair trafl mlumat ayr-ayr paralar Mnccimbann (XVII sr) srind glib
atm "Tarix-i l-Bab"dan yrnirik.
4

V. F. Minorski "irvan v Drbndin tarixi"nin ingilisc mtnind irvanahlarn drd slalsini ayrd
edir; l.Sasanilrin da keidlrini mhafz n tyin etdiklri qdim irvanahlar; [50 - 51] 2.Mzydi rblr;
3.Ksranilr; 4.nc slalnin bir qolu olan Drbnd irvanahlar.
Hmin srin rusca nrind V. F. Minorski gstrir ki, vvlki baxlarna rmn Mzydilrl
irvanahlarn nc slalsi arasnda genealoji qrqlq grmr. "...Lakin grnr ki, Fribrzdn sonrak
qarmaqarq slcuq basqnlar zaman Mzydilrin tarixi yolunu dumanlandran hkmdarszlq dvr
olmudur..."
5
Bellikl, V. F. Minorskinin fkrinc, irvanahlar slalsi fasilsiz olaraq 1000 il yaxn
hakimiyyt srmdr.

*
Bhram ubin (VI Vrxran - 590-591) - Sasani ah IV Hrmzdn qdrtli srkrdsi, Arakilr gedib xan iri mlkdar
Mehranilr nslindn olan Vrxran Gunsbin olu. IV Hrmzdu taxtdan salb ldrtdrrk zn ah elan etmidi.
2

24

irvanahlar slalsinin btn drd hakimiyyt dvrn nzrdn keirk. IX srd bn Xordadbeh
xbr verir ki, ilk Sasani ahnah I rdir (224-240-c illr) rqi Zaqafqaziyann bir sra hakimlrin ah
titulu balayrd: Azrbazkan ah, Barakan ah (ehtimal ki, Balasakan ah S. A. ), Allan ah (Muan),
rmin ah, Filan ah.bn Xordadbeh onlarn arasnda Azrbaycanda
6
iriyanahn (variant: iran) adn kir.
lknin imal srhdlrini kri trk tayfalarnn hcumlarndan qorumaq n yerli hkmdarlardan vassal
mlklrinin tkilini v xsusil Xzryan vilaytlrdn krlm tblrin oxlu msknlrinin salnmasn
Sasani hkmdar I Xosrov nuirvann ad il balayrlar. rb tarixilri ah titulu balanm hakimlr
srasmda Tbrsaran ah, Xursan ah, Vardan ah, Vaxrarzan ah v rvan ahn
7
adlarn kirlr. X sr
mllif l-Msudi irvanahlarn Sasani hkmdar Bhram Gurun nslindn olduunu gstrirdi.
8
IX sr rb
mllif l-Blazuri xbr verir ki, Xosrov nuirvan hkmdarlar sedi v onlar ayr-ayn vilaytlr ahla
tyin etdi. "Qabh dann xaqan, Srir lksinin (taxtnn) sahibi (Sahib s-Srir) Vxrarzan ah (ehtimal ki,
Vrazan ah-S.A.) hminin Tbrsran ah Filan ah, Curcanah (Xursanah - S.A.) titullu Lkz ah, hal-
hazrda mvcud olmayan Msqt hkmdarlnn
*
ah, Liranah titullu Liran ah v irvanah adlanan irvan
ah onlarn arasnda idi. O, Buxxa (ehtimal ki, Tryanay v lcianay aylar arasnda yerln Brx nzrd
tutulur S. A. ) v Zirihgrann hakimlrini tyin etdi. Qabh da lklrinin ahlarn tyin edrk, onlarla slh
balayaraq, zrlrin vergilr qoydu".
10
X sr mllif l-Msudi deyir: "nuirvann brd lksind islam
torpaqlar il hmsrhd olan bu yerlr tyin etdiyi hkmdarlardan biri irvan adlanrd, Onun mmlktin is
adna uyun olaraq irvanah deyilirdi.
**
(mumiyytl), bu lkni idar edn hr bir hkmdar irvan
adlanrd".
11
Qaffari v baqa mlliflrin trtib etdiklri crd irvanahlar slalsinin banisi I Xosrov
nuirvan gstrilir.
12

Drbndin imal divarnda akar olunmu Phlvi kitabsind qala divarlarnn inasndan danlr.
Onlarn tikintisin lknin mxtlif yerlrind vergi toplayan mmur v xzindar, yaxud Adurbadqann (ran
Azrbaycan) maliyy nzartisi (ataka, atada) Brzni balq edirdi. Kitabd divarlarn tikilm tarixi d
gstrilir -I Xosrovun 37-ci ili. Y. A. Paxomovun fkrinc, bu, eramzn 568-ci ilin uyun glir.
13
Mslman
nnsi Drbndin [51 - 52] salnmasna dair rvayt d qoruyub saxlamdr. Hmin rvayt gr, hri v qala
divarlarnn Xosrov nuirvamn (531-579-cu illr)
***
tapr il onun caniini, Drbnd hakimi,
irvanahlarn cdad Nrs ibn Cmsp tikdirmidir.
15
XVI sr mllif rf xan Bidlisi xbr verir ki,
nuirvann hakimiyyti dvrnd Sasanilr slalsinin beinci hkmdar Piruzun olu Cmsin Qubadl
caniini sifti il rminiyyni v irvan idar edirdi. O, lnd oul qoyub getdi: Nrs, Surxab v Bxvat.
Nrs atasnn yerini tutdu v bu id (nuirvan ona lazmi yardm gstrdi... Surxab irvanda hakimlik edirdi.
irvan caniinlrinin crsi ondan balayr. Fzlullah ibn Ruzbixan Xuncinin (XV sr) srind irvanahn
irlr ah (iranah) ah nslindn olmas gstrilir. ("Alicnab sltnti-intisab maliki-mhtm clal s-
sltn").
17
Bir sra orta sr mlliflri - Beydvi (XIII sr), Dvltah (XI sr), Xandmir (XVI sr) v
baqalar da irvanahlar slalsinin mnyini Sasanilrl balayrlar.
Sasanilrin da keidlrini mhafz etmk n tyin etdiklri ilk irvanahlar slalsi haqqnda
limizd mlumat yoxdr. ox ola bilr ki, bu ilk irvanahlar yerli halidn deyil, Sasani ahlarna qohum
olub, onlara tabe olan v sonuncularn lknin imal srhdlrinin qorunmasn etibar etdiklri adamlar idilr.
Ehtimal ki, Cnubi Dastanda v Qafqaz Albaniyasnda bir sra feodal mlikliklrinin meydana glmsi feodal
mnasibtlrinin inkiaf v lkd get-ged feodalizmin brqrar olmas il bal idi. Cnubi Qafqazda Sasani
ahlarna tabe olan vassal mlikliklrindn xbr vern VI sr (555-ci il) mllif Arran torpann adn krk
yazr: "... onlarn ran ahna tabe olan hkmdarlar var. z dili olan Bazqun torpa Hun razisindki Xzr
qaplar v dnizin qdr uzanr".
18
Yuxarda qeyd etdiyimiz kimi, Bazqun torpann razisi qismn irvan
razisin mvafq idi. Erkn orta sr salnamsinin verdiyi bu mlumat randa v Qafqazda feodalizmin tkkl
prosesin yardm gstrn bir sra islahatlarn isnad edildiyi Xosrov nuirvann hakimiyyti dvrnd
Sasanilrdn asl olan Arranah, irvanah v s.vilayt mliklri haqqnda IX-X sr rb mllifnin xbrlrini
tsdiqlyir.
Xosrov nuirvann srhd vilaytlrinin hakimlrin verdiyi "ah" titulu iri torpaq mlkiyytin sahib
olan bu feodallarn xeyli drcd mstqil olduqlarn gstrir. Bu qdrtli feodallar qrupu Sasani hkmdar -
ahnahn sediyi uralarda itirak edirdilr. Saraya glmy mcbur etmkl Xosrov nuirvan onlarn
mrkzi hakimiyytdn asllm nzr arpdrr, onlar itatd saxlayrd. Onun olu v varisi IV Hrmzd is
hrbi zadganln mstqilliy can atmasnn qarsn tinlikl ala bilirdi.
19
Qeyd etdiyimiz kimi, VI srin
ortalarnda Arranda Sasani hkmdarndan vassal asllnda olan ah hakimiyyt srrd. VI srin sonlarna

*
Msqt, yaxud massaget Arakilri hkmdarlna 510-cu ild Sasanilr trfindn son qoyulmudur
9
.
**
Grnr, mtnd shv yol verilmidir. Btl ki, irvan, onun hkmdar irvanah adlanrd.
***
Son illrd A. A. Kudryavtsevin rhbrliyil aparlan arxeoloji ilr nticsind Drbndd e.. VIII-VI srlr aid qdim divarlar v
tikililr akara cxarlmdr
25

doru lknin daxili muxtariyyti lv olundu v asl (vassal) ahn yerini Arranda yeni hakim slalnin sasn
qoyan Mehranilr nslindn olan Mrzban tutdu.
20

X sr rbdilli tarixi Hmz sfahani l-Blazuri v l-Msudinin mlumatlar il sasn uyun gln
maraql mlumatlar verir. O, deyir: "Ksra (Nuirvan) Xzr dnizindn dalara [52 - 53] qdr Bab l-bvab
adlandrlan 20 frsx uzunlunda Drbnd sddini tikdirdi v hr yerd bir srkrd tyin edrk, onlara
qoun dstlri v yaay n zruri miqdarda v kii nsli zr miras ken torpaq sahsi ayrmd; hmin
srkrdlrin nsillri indiydk (961-ci il) hr divarlarnn qarsmdak razini qoruyurlar. Bundan baqa o,
xsusi fxri geyim nmunsi myyn etmidi. Mlik sviyysin qaldrlm bu srkrdlr hmin geyimlrin
zrind nq edilmi xsusi rsmlr gr Vxranah (qabanlar ah), irvanah (irlr ah), Filanah (fllr
ah), Alanah (qaralar ah) adlanrd. Onlardan birin is gm ta balamd. Srirah ad da buradan
glir..."
21
Btn bu hakimlr irsi mlk v iqta sahiblri idi. Onlarn balca vzifsi Sasani dvltini
dmnlrdn - kri imal trk tayfalarndan mdaf etmk idi.
"Albaniya tarixi"nin mllif banisi nuirvann, baqa versiyaya gr, Bhram ubinin randan
Albaniyaya km qohumu Mehran olan Mehranilr slalsinin nmayndlrindn danarkn Varaz Qriqor,
Varaz Peroj, Varaz Trdat, Varazman v baqalarnn adn kir. Bu adlarn ilk hisssi phlvi dilind qaban
demkdir. Cavanir adnn z cavan ir mnasna glir. Ehtimal ki, bu onun lqbi idi. Bundan baqa
Cavanirin qarda olu Varaz Trdat alban hkmdar seilrkn btn yanlar eypur sdalar altnda "qaldrlan
bayraqlardak vhi heyvan (kursiv mnimdir S. A. ) gerbini bir ssl alqladlar, onu qzl qalxann stn
qoyaraq trif nidalar altnda df gy qaldrmdlar". srin baqa bir yerind "Aranaxik tayfasndan
Varaz Peroj adh bir mlik"
22
xatrlanr. Ehtimal ki, VI srd Albaniyada - Arranda Sasani mnli Mehranilr
slalsi hakimiyytd olduu kimi, irvanda da Sasanilrl qohum olan irvanahlar slalsi hkmranlq edirdi.
irvanahlar haqqnda ran v Azrbaycann rblr trfindn istila edilmsi il bal hadislri tsvir
edn rb mlliflrinin srlrind mlumatlar var. H.18 (639)-ci ild ran v Azrbaycan zbt edn rb
qounlarnn bir hisssi Bkayr ibn Abdullahn bal imal-qrb istiqamtind hrkt edrk, bir ne
dydn sonra h.21 (641/2)-ci ild Muan tutdu, hali zrind cizy vergisi qoydu.
23
Muanllarla mqavil
baland v halinin, onlarn mlaknn, din v qanunlarnn thlksizliyin v toxnulmazlna tminat vern
frman verildi. Bunun mqabilind "hddi-blua atm hr ks bir dinar, yaxud onun dyrini vermli, hr bir
mslmana smimi mnasibt bslmli, ona bldilik etmli v bir gec-gndz qonaq saxlamal idi". rb
qounlar Muandan Xzr dnizi sahili boyunca imala doru hrkt edrk el hmin il Bab l-bvaba
(Drbnd) atdlar.
24

t-Tbrinin (X sr) mlumatna gr irvan srkrd Suraq ibn mraya Drbndi zbt etmk mri
vermi xlif mr ibn l-Xttabn hakimiyyti dvrnd - h.22 (642/43)-ci ild fth olunmudur. Suraq
Bkayr ibn Abdullah v bdrrhman ibn r-Rbi l-Bhilini qabaqda gndrrk irvana doru hrkt
etdi.
25
Onlar Drbnd yaxnlaarkn bu vilaytin irsi hakimi - ah, ehtimal ki, irvanah adlanan hriyar itat
gstrdi, lakin cizy vermmk, onu srhdlri imaldan gln krilrin hcumlarndan qoruyan qounun
saxlanlmasna srf etmk rtil slh istdi. hriyar aadaklar byan etdi: "Mn adlar bel kilmy layiq
olmayan qddar dmnlrl v mxtlif xalqlarla z-z dayanmam. Lyaqtli [53 - 54] v all adamlar
ncabtlilr leyhin onlara yardm gstrmmlidir. Mnim n Qafqaz dalarnn halisi, n d ermnilrl he
bir laqm yoxdur. Siz (rblr) mnim lkmi v xalqm istila etmisiniz v bu gn mn sizlrdn biriym,
mnim llrim sizin llrinizdir, mn siz cizy vermliym, mn siz kmk etmy v sizin istklrinizi
yerin yetirmy borcluyam. Ona gr d bizi cizy qoymaqla alaltmayn, zira siz bizi dmnlrinizin li il
zifldrsiniz. Onu hr il dmli olduunuz xracn hesabna yazn".
26

hriyarn rtlrini nzr alan Suraq cizyni evd qalb dmnl vurumaa getmynlrdn almaq
qranna gldi v bunu xlif mrin ixtiyarna buraxd. Xlif mr irvan hakimlrinin vergidn azad
olunmasna razlq verdi. Bunun mqabilind Drbndin v onun trafnn halisi kafrlrl vurumal v onlar
mslmanlarn razisin buraxmamal idilr. Bellikl, slh mqavilsin gr rblrin hmin blglrd
qoun saxlamasna lzum qalmad.
27

Mnbnin verdiyi mlumat diqqtlayiqdir, bel ki, o, hmin qaydann Sasanilr dvrnd d mvcud
olduunu ehtimal etmy imkan verir. Mllif sonra nql edir ki, bdrrhman hriyarn barmamda par-par
yanan yaqut qal zk grd. Dan haradan gtirildiyi bard suala cavabnda hriyar xidmtilrindn birini
gstrrk dedi: "Ey mir, hmin da bu adam mn Ycuc v Mcuc divarlarnn olduu yerdn gtirmidir.
Onlarn arasnda oxlu mmlkt var. Lakin da onlarn birindn - hmin divarlarn yerldiyi mmlktdn
gtirilmidir. Mnim xidmtim bu mmlktlrin hamsn gzrk, mnim hdiyylrimi onlarn
hkmdarlarna atdrmdr. Lakin bu divarlarn sahibi olan hkmdara daha ox bxi aparmdr. Xidmtini
hdiyylrl birlikd hkmdara mnim mktubumu da atdrmdr. Mktubda ondan mn mhrl zk n
yaqut gndrmsini xahi etmidim. Xahiim cavab olaraq o, bu zy mn gndrmidir. Xidmti bu dan
nec taplmasndan bdrrhmana trafl dandqdan v onun baqa suallarna cavab verdikdn sonra
bdrrhman onun qiymtini sorudu. hriyar cavab verdi ki, dan sl qiymtini he ks bilmir. Lakin o,
26

hmin da n divarlarn sahibi olan hkmdara yz min dirhm vermidir. Bir o qdr d torpaqlarndan keib
getmk lazm gln mmlktlrin hkmdarlarna gndriln hdiyylrin qiymti edir. Bellikl, da ona
xidmtinin zhmt haqq v xrclri nzr alnmadan iki yz min dirhm baa glmidir. Bundan sonra
hriyar zy barmandan xarb bdrrhmann qabana qoydu, lakin o, zy yenidn hriyarn
barmana keirdi. Bu vaxt hriyar heyrtl qqraraq dedi ki, gr ran ahlar bu zkdn xbr tutsaydlar,
oxdan onun lindn alardlar. V rblr z ncibliklri saysind btn dnyan fth ed bilrlr".
28
Hac
Xlifnin mlumatbna gr hriyar irvann hakimi idi. Bhs etdiyimiz mllif is onu Drbnd hakimi
adlandrr. Ehtimal etmk olar ki, shbt eyni bir xsdn gedir. Grndy kimi, rblr irvana glndk
irvanahlarn torpaqlar Drbnddk uzanrd v sonralar grdymz kimi, bu hr mxtlif dvrlrd
irvanahlar dvltinin trkibin daxil olmudur.
Sasanilr Drbnd keidin byk hmiyyt verirdilr. Onlar V-VI srlrd v ondan daha vvllr
zlrinin imal srhdlrini kri trk tayfalarnn hcumlarndan qorumaq mqsdil burada

dflrl
istehkamlar tikmidilr.
29
Sasanilr Drbndd mxtlif xalqlarn nmayndlrindn ibart olub, onlarn
etimadn qazanm byk qarnizon saxlayrdlar. [54 - 55] Bunlarn arasnda irvanllar da var idi.
30
VII srin
birinci yarsnda onlar Volqann mnsbind v Simali Qafqazda gcl dvlt yaratm v irvana tez-tez
hcumlar edn xzrlrdn mdaf olunurdular. Son Sasani hkmdarlar v ilk rb caniinlri dvrnd
31

irvan bir ne dadc basqnlara mruz qalmd. rblr VII-VIII srlrd ldn-l ken irvan razisin
dflrl hcum edn xzrlr v digr trk tayfalar il bir sra mhariblr aparmdlar.
rb ordusu xlif mr ibn-ffann (644-656-c illr) dvrnd cnub-qrbdn hcum edrk Arran
v irvan tutmudur. Naxvan zbt edildikdn sonra Hbib ibn Mslmnin ordusuna daxil olan bir dst
Slman ibn Rbinin komandanl il Bink armndan kerk kiy v Gorusa doru hrkt etdi v
Arrana ataraq, h.25-ci il (28.X.645-16.X.646-c illr) slh mqavilsin sasn Beylqan zbt etdi. Hmin
mqavild halinin hyatnn, mlaknn, hr divarlarnn qorunub-saxlanlmasna tminat verilir, hali
zrind xrac v cizy vergisi qoyulurdu. Sonra Slman Brdy gldi v Turtur (Trtr) aynn sahilind
hrdn az bir frsx aral drg sald. Brd sakinlri il slh balayb hr daxil olan Slman bir
mddtdn sonra qounlarla hrkt edrk akin (akaen), Meskuan (Metskuenk), Ud (Uti), Mesiran
(Metsarants)
*
, Xarxilyan (Xarcilank), Tbr (Tri) vilaytlrinin kndlrini v Arrann digr yerlrini tutdu.
32

Qdim mkir hrini le keirn Slman ibn Rbi l-Bhili on minlik qounla Brdican arxasndan
Arazla Krn qovudu yer gedrk, Kr ayn keib Qblni tutdu, kkan (ki) v Kamibran
(Kambizena) hakimlri il xrac vermlri rtil slh balad.
Xeyzan (Haydaq?) halisi d onunla (Slmanla) bu cr mqavil balad. Sonra o, irvana yaxnlad,
irvanah yanna ard v onunla da dal hakimlr, Msqt, bran v Bab (Drbnd) hri sakinlri kimi,
slh sazii balad. Lakin Slman hrdn xan kimi hali qaplar onun ardnca balad. Xzr xaqan is
oxminilli ordunun banda Blncr aynn arxasnda onun qaban ksdi. Burada Slman ldrld v
rblrin drd minlik dstsi mhv edildi, Slmann lmndn sonra (h.32-ci il (12.VIII.652-1.VIII. 653-c
illr) xlif Osman Xuzeyf ibn Yman Azrbaycana v Arrana vali tyin etdi. O, xlif caniinlrinin
oturduu Brdni znn iqamtgahna evirdi.
33

VII-VIII srlrd rblr irvan v Arrana hcumlar edn trktlr v xzrlrl iddtli mhariblr
apardlar. VIII srin vvllrind rblr imala - Drbnd v daha sonra Xzr qar ial yrlr
baladlar. Burada onlar trkibind mxtlif trk tayfalar - sabirlr, trktlr, bulqarlar v b. - olan oxsayl
Xzr ordusu il z-z gldilr. Hmin kri trk tayfalar artq IV-V srlrd v ondan daha vvl dflrl
Albaniyaya v irvan vilaytin hcum edrk onlarn qala v hrlrini tutub datmdlar. Xlif I Validin
hakimiyyti illrind (705-715) rblr xlif Mslm ibn bd l-Mlikin olunun bal il Azrbaycan,
Arran v irvana bir ne df yr etdilr. Mslm tabe olmayan btn qala v hrlri [55 - 56] zbt etdi
v trklrl vurua-vurua l-Baba (Drbnd) glib atd.
34
Mslmnin Drbndi almas bard X sr rb
mllif bu Mhmmd hmd ibn sam ol-Kuf mlumat verir. Drbnd istehkamlarn mhkmliyi
Mslmy uzun mddt hri tutmaa imkan vermmidi. Yalnz latmaz da trfdn divardak keid yerini
Mslmy gstrn xzr dysnn xyantindn sonra rblr hr soxularaq onu tutdular. Xzrlr
qad. Divarlann bir hisssini uurub dadan Mslra Drbndi trk ederk qnimtlrl rminiyy
**

Torpaqlarn mrkzind oturan misinin yanna qaytd. O gedndn sonra xzrlr geri dnrk yenidn
Drbndi ttdular.
35

Xlif Yzid ibn bd l-Mlikin hakimiyyti dvrnd (720-724-c illr) Azrbaycanda xzrlr qar
mbarizni 722/23-c ild Azrbaycann valisi tyin olunmu l-Crrah ibn Abdullah l-Hkmi davam
etdirmidir. O, Kr ayn kerk Drbnd atd, iyirmi be minlik ordu il buradan kerk r-Ran ay

*
akaen - Gnc rayonu, Metskuenk - ahdarayonu, Uti - Krv Araz aylarnn aras, Metsarants - Dalq Qaraba
**
rb mlliflri rminiyy ad altnda cnubi qafqazn rblr trfndn mvilr xilaftinin bir (drdnc) caniinliyin
daxil etdiklri btn lklrini nzrd tuturdular.
27

yaxnlnda xaqann olu Barsbyin balq etdiyi Xzr qounlarn mlubiyyt uratd. l-Crrah oxlu
sir alaraq, onlar Qbl rustaqnda xzrlrin mskni olan Qaniyy
*
kndind yerlirdi. Sonra o, itnal trf
gedrk Blncri zbt etdi. Dal hakimlr onun leyhin qalxdlar. O, qnimtlrl ki vilaytin qaytd,
burada qlayaraq Suriyadan kmk gzldi.
36
Lakin 724-c ilin yanvarnda xlif Yzid ld. Onun yerin
qarda Hiam ibn bd l-Mlik kedi (724-743-c illr). H.107-ci ild xlif Hiam l-Crrah valilikdn
xararaq onun yerin z qarda Mslm bd l-Mliki rmniyyy v Azrbaycana vali, l-Xaris ibn mra
t-Tayini is onun mavini tyin etdi; Yqubiy gr, onun qoun risi Sid ibn nr l-Hrai idi. Xlifnin
knizdn doulub, taxta-taca sahiblik hququ olmayan olu Mslm iyirmi ildn ox bir mddt rzind
mvilrin zmtinin daya v rblrin Qafqazda xzrlrl mbarizsin balq edn srkrd olmudur.
Mslm 724 v 728-ci illrd iki df Azrbaycandan xzrlr hcum edrk, onlarn razilrindk
irlilmidi. O, yaay mntqlrin basqn edrk sir v qnimtlrl geri qaydrd.
37
729-cu ild xlif
Hiam yenidn Crrah ibn Abdullah geri ard Mslm ibn bd l-Mlikin yerin "rminiyy v
Azrbaycan" valisi tyin etdi. Crrah tezlikl imala yeni hcma balad. O, kidn hrkt edrk, Brdy
gldi, sonra Beylqan, Varsan v daha sonra Bacrvandan kerk rdbil atd. Xaqann olu Barsby 300
minlik ordu il rdbil yetidi v hrizad kndinin yaxnlnda rblri zdi. l-Crrah dyd ldrld.
(730/31 -ci il). Xzrlr rdbili tutdular v Azrbaycana dadc yr keirdilr.
38
Bu yr haqqnda
Gevond bel mlumat verir: "...srkrd toplad qounla Cor (Drbnd) keidindn kerk Maskutlar
lksin getdi v Paytakaran (Beylqan) lksin basqn etdi. [56 - 57] O, Araz ayndan kerk rana
(Azrbaycana) adlad, Artaveti (rdbili), Qandzak (Gnc), ahastan (Tbriz), Ati-Baquan (Bak v
Aberon) adlanan vilayti, Spatar - Perozu (sfndiyar - Peroz) v Hrmzd - Perozu (Muan) datd.
39

Trklrin Azrbaycana v irvan vilaytin hcumlar sonralar da davam etmidir. I~Crrahn lmndn
sonra xlif yenidn Mslmy mracit etdi v o, Cnubi Qafqaza glndk xzrlrl mbariz aparmaq
n Sid ibn mra l-Hraini Azrbaycana gndrdi. Sid Suriyadan hrkt edrk Xilata getdi, sonra
Brdni tutaraq Beylqana yetidi. Barsby xzrlr tslim olmayan Varsan mhasiry ald. Sid Varsana
yaxnlad, xzrlri mhasirdn l kmy v qamaa mcbur etdi. Sonra Sid Varsandan rdbil getdi v
Bacrvana glib atd. Burada Rustaq deyiln yerd xzrlr qalib glrk 10 min sir mslman, o cmldn
Crrahn arvad v uaqlarn azad etdi. Sonra Sid Muan vurumasnda xzrlrin byk ordusunu darmadan
etdi, Barsbyi is atdan yer salaraq ban ksdi v xlify gndrdi. Sid xzrlri irvana atana qdr tqib
etdi. Xozrlr z lklrin kildilr. Xlifnin Mslm ibn bd l-Mlikin Azrbaycan v rmniyy valisi
tyin olunmasna dair mri h.l 12 (730/3l)-ci ild Sid atd.
40
Mslm Brdy yetin kimi Sidi z yanna
ard v mri pozduuna, xzrlrl mharibd zbanala yol verdiyin gr hbs etdirdi. Tezlikl xlif
Hiamn mri il Sid azad edilrk paytaxta arld v mkafatlandrld. Mslm xzrlr qar hcuma
kedi. O, Krdn kerk irvana yaxnlad. hali onu slhl qarlad. Buradan Msqt yollanan Mslm
orann halisi il slh balad, svari dstlrini is lkzlr lksin gndrdi.
41

IX sr rb mllif l-Blazuri xbr verir ki, "Mslm Xeyzan (Haydaq?) halisi il slh balad v
hr qalasn datma mr etdi... dal hakimlr onunla (Mslm il) slh balamaa tlsdilr v ona xrac
verdilr, bellikl, irvanah, Liranah, Tbrsranah, Filanah v Caranah (Xursanah S. A. ), habel
Msqt hakirai onun yanna gldi. Bundan sonra Mslm Bab (Drbnd) hrin yolland v onu tutdu. Bu
vaxt Bab qalasnda min xzr ailsi var idi. Mslm onlar mhasiry olaraq stlrin da, sonra is da
formasna salnm dmir yadrmaa balad. Lakin bunun kmyi olmad..." Mslm Drbndi hiyl il ald:
ona yerli sakinin - Xzr qarnizonu dysnn xyanti kmk etdi.
42
Drbndi aldqdan sonra burada 24
min Suriya sgri yerldirrk, onlara yksk mvacib vd etdi. hri drd sahy blrk Dmq, Hims,
Flstin, Suriya v l-Czir sakinlrin verdilr. Mslm Drbndd rzaq, taxl v silah anbarlar tikdirdi
-
o,
hrin su nini tmizlmyi mr etdi, hrin uulub-dalm yerlrini tmir etdirdi, onu bzdi. Xzrlr
qar Mslm il yana, Mrvan ibn Mhmmd d catl vurumudu. Mslm h.114 (732)-c ild
valilikdn azad olunduqdan sonra xlif Hiam Sid ibn mran irvan v Arrann hakimi tyin etdi. Ondan iki
il sonra valiliy ken Mrvan ibn Mhmmd h.117 (735/36)-c ild Xzrlrin lksin soxuldu. Lakin islam
qbul etdiyin gr xaqan hakimiyytd saxlad. Bundan sonra Mrvan 40 min xzr sirini Samur v bran
aylar arasnda yerln, Lkz vilaytindki dznlikd mskunladrd. Sonralar Mrvan imali v Cnubi
Dastann bir sra vilaytirini zbt edrk, onlarn hakimlrini z hakimiyytin tabe olmaa, habel, hr il
xlifnin caniinin 1500 gnc olan v 500 qara sal, qara gzl, uzun kirpikli gnc qz v Babn taxl
anbarna taxl gndrmy mcbur etdi.
43
Bir sra vilaytlrdn toplanan vergilr Drbnd taxl anbarnda

*
Qbl rustaqnda Qaniyy kndi - "irvan v Drbndin tarixi"nd ad kiln Kuni adl yerdir. Orada deyilir ki, "1067-ci lin aban
(iyun) aynda irvanahn days olu Lkristan Qbl darvazasnn qarsnda kunililr trfindn ldrlmdr". Kuni ad, ehtimal
ki, bu vilayt hl VII srd mskn salm hunlarla baldr.
28

saxlanlrd. "Sonra Mrvan irvan hakiminin dniz sahilind yerln v Xir, yaxud Xurs
**
ad il tannan
qalasna doru hrkt etdi. Qalann hakimi Mrvann, hakimiyytin tabe olduunu drhal bildirdi v irvan
hakimini mslman ordusu Xzr torpaqlarna hcuma kend onun n sralarnda, geri qaydanda is arxa
sralarnda olmasn mr etdi. rb-Xzr mhariblrind rblrin trfind dalq vilaytlrin hakimlri -
xlifnin vassallar, o cmldn irvanah v Arranah da itirak edirdi. H.123 (741)-c ild Mrvan
Azrbaycana yolland v tezlikl btn lkni v ermni torpaqlarn zbt etdi. Xlif III Yzid ibn l-Valid
(744-c ild hakimiyytd olmudur) Mrvan Azrbaycan v rminiyynin valisi tsdiq etdi. Yzidin qarda
brahim (744-c ild hakimiyytd olmudur) devirdikdn sonra Mrvan ibn Mhmmd mvilr slalsinin
sonuncu xlifsi oldu (744-750-ci illr). O, Azrbaycanda v rminiyyd hakimiyyt ken kimi Beylqanda
syanlar v itialar meydana glmy v btn lky yaylmaa balad.
Xlif Mrvan h. 132 (750)-ci ild ldrldkdn sonra Abbasilr slalsinin ilk xlifsi b-l-Abbas
s-Sffah (750-754-c illr) Mhmmd ibn Sulu Azrbaycana v rminiyyy vali tyin etdi. 100 minlik
qounla gln Mhmmd ibn Sul syan yatrtd.
45
rb mnblri irvan v Arran hrlrind rb aalna
qar sonralar olmu syanlar haqqnda da xbr verirlr. n byk syan xlif Harun r-Ridin hakimiyyti
dvrnd Beylqan halisinin xariciliyin nmayndsi bu Mslmn bal il Xilaft qar syan idi. Bu
syanlar vergilrin arl, istila edilmi lklrin halisinin zlm v istismar altnda saxlanlmas, habel,
rb-Xzr mhariblri dvrnd hr v kndlrin dalmas il bal idi. Bu v ya digr yalt xlify
itatsizlik gstrdikd, yaxud rb caniini il balanm sazii pozduqda rblr qar syanlar amanszcasna
yatrlrd. rb-Xzr mhariblri sonralar - Abbasi xliflri dvrnd d davam edirdi. Xlif l-Mnsur
(754-775-ci illr) Yzid ibn seyd s-Sulmini Azrbaycan, Arran v irvan valisi tyin etdi. O, xlifnin
mslhti il xaqann qz Xatunla evlnrk onunla qohumlad. Ehtimal ki, bu dvrd Xzr dvlti
gclnmi, daxili kimlr nticsind ziflmi xilaft is Yzidi byk hrbi qvv il tmin etmk
iqtidarnada deyildi. Xaqann qz Yzid iki olan dodu, lakin 2 il 4 ay Brdd yaadqdan sonra hyatdan
kd. Bundan sonra onun hr iki ol da ld. Xatnn mkrl ldrldyn qt edn xaqan 200 min dy
il Drbnddn hrkt etdi. Yzid 60 minlik qounla Kr keib irvana atd. Burada ba vern vurumada
xeyli rb ldrld, Yzid is qaaraq Brdd gizlndi. Yqubiy gr, Yzid Xirs (Xurs? raq-qala)
qalasma qamd. O, sonra raqa gedib hrbi yardmla Brd-y qaytd. Kr kerk Drbnd atan Yzid
hri v da keidlrini mhkmlndirdi. Bundan sonra xlif onu caniinlik-dn azad etdi.
46
l-Yqubi, t-
Tbri v ibn l-sirin h.145 (763/64)-ci il aid etdiklri bu hadislri Gevond (VIII sr) bel tsvir edir:
"Gcl qoun toplayan [58 - 59] xaqan onu Eltbrin nslindn olan srkrdsi Ra Trxann srncamna verib,
Yzidin hakimiyyti altnda olan lkmiz gndrdi. Byk Kr aynn imal trfin splnmi xzrlr bir
ox alban vilaytini - Xecar, Kaqa, Ostani-Mrzbanyan, Xaband, Gelava, ake, Bies, Xeni, Kambexan,
Xozmas
*
, gzl Beylqan dzn (Dti-Beylqani S. A. ) tutdular, oxlu sr v ilx qovub apardlar"
47

Xzrlr bir ne grc vilaytini talan edib z lklrin kildilr. Sonrak otuz il rzind onlar rminiyyy
v Azrbaycana basqnlar dayandrdlar. Xzrlrin bu lklr son hcumu 796/7-ci ild Sid ibn Slm ibn
Qteyb l-Bhilini rminiyy v Azrbaycan valisi tyin etmi Xlif Harun r-Ridin (784-809-cu illr)
dvrnd olmudur. rb tarixilri xbr verirlr ki, xzrlr itat gstrmdiyin gr rb caniini Sid ibn
Slm trfindn 797/8-ci ild qtl yetirilmi Drbnd miri n-Ncm ibn Haimin olu Hyyun ibn Ncmin
dvti il hcum etmidir. Sidin zlmndn naraz olan yerli feodallar onun Drbnddki naibin hcum
etdilr. Atasnn edamndan sonra Hyyun Sidin Drbnddki naibini ldrd v xlifnin caniinin qar
syan qaldrd.
48
"O, xaqanla - xzrlrin hkmdar il dana girdi, xaqan ona yardm gstrdi, byk
ordunun banda mslmanlara hcum edrk onlar qrd v oxl sir ald".
49
Xzrlr 799-cu ild byk ordu
il Drbnd mahalndak s-Sul (ul) keidindn kerk irvan v Arrann irilrindk irlilyib Krn
sahillrin atdlar. Xzrlr yetmi gn rzind lkni daItdlar, qadnlar zorlayaraq, saysz-hesabsz adam
qrdlar, 100 mindn ox sirl geri dndlr. Bu, xzrlrin rblr zrin son byk hcumu idi. t-
Tbrinin tbirinc xzrlr islamda indiydk misli grnmmi dhtli bir i tutdular".
50
Sid qad. Harun
r-Rid li ibn sa ibn Mham rminiyyy v Azrbaycana vali tyin etdi. Lakin Yqubinin szlri il desk,
"buraya gln li zn pis apard, buna gr d irvan hli onun leyhin syan qaldrd v lkd axnama
dd". Bel olduqda xlif 799-cu ild yenidn Yzid ibn Mzyd Seybanini rminiyy v Azrbaycana
hakim tyin etdi. O, syan yatrtd v lkd qayda-qanun yaratd.
51
Yzid irvanahlar slalsinin banisi v
xilaftin mhur srkrdlrindn biri idi. O, h.185 (801)-ci ild Brdd lm v orada da olunmudur. Mnb
onun lmnn tfrratn bel nql edir: "Sylyirlr ki,bir qonaqlqda ona gzl bir qz balayrlar. O,
mclisi trk edrk qzla intim laqy girir v onun auunda lr. Bu, Brdd olmudur..."
52
Numizmatik

**
A. N. Genko Xursan Xrd-Zind v Bebarmaq dann yaxnlnda yerldirir. V. F. Minorskinin fkrinc, Quba rayonunun cnub
hisssind, Msqtdn (Mkrdn) cnubda idi.
44
Ehtimal ki, Xurs qalas - raqqaladr. Xursan Drbndl Bebarmaq arasnda
mahaldr.
*
Ucar, Qala, Qbl, Klbnd, Kalva, ki, Blx, Gynk, Kambizena,Xamaz (S. A. )
29

mlumatlara gr, Yzid lmndn sonra onun oullar sd ibn Yzid, Mhmmd ibn Yzid
53
v xlifnin
h.205 (802)-ci il qdr bir-birinin ardnca Azrbaycana, Arrana, rminiyyy tyin etdiyi bir sra mirlr
hakimiyyt srmlr. H.205-ci ild xlif Mmun Yzd ibn Mzyd -eybaninin olu Xalidi hmin lklr
vali gondrdi. Xalid kid, Grcstanda v Snariyyd syanlar yatrtd.
54
H.212-217 (827/8-823/4)-ci
illrd Xalidin ad "Mdint Arran"da (Arran hri) ksildiyi qeyd ediln dirhmin zrind yazlmaa
balayr.
55
Blazurinin mlumatna gr xlif Xalidi ermnilrdn bxi almaq stnd hakimiyytdn
salmdr.
56
Xlif Mtsim bu vilaytlri iqta kimi Babkl vurumu srkrd Afin vermidi. Xalid
Mtsimin lmn (h.227 (842)-ci il) v onun olu Vasiq hakimiyyt bana gln qdr vzifsiz qalmd.
Xilaftin zifldiyi bu dvrd Cnubi [59 - 60] Qafqazn bir sra vilaytlri mstqilliy v Xilaftdn
ayrlmaa can atrd. Vasiq Tiflis valisi shaq ibn smayln syan il bal ba vern itialarla laqdar Xalidi
araraq rminiyy, Azrbaycan v Arrann valisi tyin etdi v onu 12 minlik svari il gndrrk shaqla
mbarizy girib, syan yatrtma mr etdi. Xalid rminiyyy daxil oldu v burada 20 minlik ermni qonu
il birlrk Curzana (Grcstana) doru hrkt etdi. O, Cavax (Cavaxeti) adl yerd xstlndi v iki gndn
sonra ld. Dbil (Dvin) gtirilrk, bir mlumata gr h.230 (844)-cu, digr mlumata gr is h.228 (842)-ci
ild dfn olundu. Xalidin lmndn sonra Xlif Vasiq onun byk olu Mhmmdi Azrbaycan, rminiyy
v Arrana vali qoydu v shaqn zrin getmyi mr etdi. H.230 (844)-cu ild hakimiyyt balayan
Mhmmd shaqla mharibd mlubiyyt urad v el hmin il Drbndd Bua -rabi trfindn
devrildi. Xlif Mtvkkil Drbnd hrini v onun hndvrindki torpaqlar iqta kimi Mhmmd ibn
Xalid verdi. Sonralar irvanahlar, xlifnin hdiyysi kimi, daim Drbnd torpaqlarnn iddiasnda olmular.
Xlifnin mri il Mhmmd trk bu Musa il birg shaqn zrin yrd. oxlu vurumalardan sonra
shaq mlub edildi v ldrld. Mhmmd Drbnd qaytd. Onun sonrak faliyyti Drbndin
qonuluunda v Snikd yaayan "gavurlara" qar yrlrl bal olmudur.
57
H.242 (846)-ci ild o, Bua l-
Kbirin kmyil yenidn Azrbaycan, rminiyy v Arrann valiliyin qaytarlmdr. Bir mnbd onun
h.245 (859)-ci ild Arran vilaytind Cnz (Gnc) hrini saldrd gstrilir. hr, xlifnin ona hdiyy
etdiyi mlklrl birlikd, onun irsi sahibliyin kedi. Mhmmd rminiyy hakimliyini buraxb Gncy
qaytd.
58

l-Blazuri, Yqubi v l-Kufinin mlumatlarna sasn bu nticy glmk olar ki, irvann ilk istilas
dvrndn IX srin birinci yarsnadk rblr irvanahlar xlify xrac vern v onun xzrlr qar
yrlrind itirak edn vassallar kimi hakimiyytd saxlamlar. l-Blazuri 797/8-ci ild rminiyynin valisi
olan Sid ibn Slm l-Bhili il bir dvrd hakimlik etmi -max ibn cann adn irvann mliki kimi
kir. Ehtimal ki, o, rblrin hakimiyytd saxladqlar islam dinini v rb adn qbul etmi irvanah
olmudur. Lakin o, xlif trfindn irvana vali tyin edilmi rb caniini d ola bilrdi. irvanahlar
Xilafetin inzibati blgsn gr irvann daxil olduu Azrbaycan v rminiyy valisin tabe idilr. l-
Blazuri xbr verir ki, yerli feodallar z mlklrind yaayr v hr biri z vilaytini mdaf edirdi. Caniinin
gndrdiyi vilayt risi (amil) bu lky glrkn yerli feodallar onu saya salmamaa alrdlar. Risin
dyantli, srt v hrbi gc malik olduunu grdkd vergi verir v itat gstrirdilr. ks tqdird is ona
bhtan atmaa alrdlar. Onlar ox vaxt ris saymazcasna yanardlar. rminiyyd v Arranda Xilaft
leyhin syanlarla laqdar xlif Mtvkkil Bua l-Kbiri hmin lklr vali gndrdi. O, "Curzam
yenidn fth etdi, itat etmynlri Arran, rminiyynin dalq vilaytlri v Siscandak (Snik) itian
btn gnahkarlarn - istr xristian, strs d baqalan - sir tutub xlifnin hzuruna gndrdi. Bellikl,
indiydk grmnin qayda-qanun brqrar edn Bua h-241 (855/6)-c ild Samiry qaytd"
59
Bua
gedndn sonra Mhmmd ibn Xalid nc df rminiyy v Arrann valisi tyin olundu. Onun lm ili
mlum deyil. [61 - 62]

5. Kri imal tayfalarnn irvan v Arrana glmlrin dair

Kri trk tayfalarnn eramzn ilk srlrind Qafqaz Albaniyas razisin glmlri mslsi
Azrbaycan xalqnn etnogenez probleminin aradrlmas n mhm hmiyyt malik olub, qdim
Azrbaycann trklmsi mslsi il sx baldr. imali Qafqazda v Dastann dnizsahili razilrind
yaayan bu tayfalar artq eramzn ilk srlrindn Drbnd keidindn Albaniyaya keib glirdilr. Sonralar - V-
VI srlrdn tarixi nny gr Sasani hkmdarlar yalnz Zaqafqaziya lklrinin deyil, rann da
thlksizliyini hdlyn kori trk tayfalarnn axnnn qarsn almaq n burada mhtm istehkamlar
tikmidilr.
1
Trk tayfalarnn Albaniya razisin ilk df n vaxt glmlrinin aydnladrlmas n Drbnd
sddinin tikilm tarixi mslsi mhm hmiyyt ksb edir.
Artq eramzn ilk srlrindn etnolinqvistik proseslrin n mhm komponentlrindn olan trk etnosu
qonu Albaniyann tarixi inkiaf mnzrsini xeyli drcd dyidirdi. Mlumdur ki, Azrbaycan xalqnn
tkklnd mxtlif - trk, ran, Qafqaz etnik nsrlri itirak etmilr. Trk nsrlri azrbaycanllarn
etnogenetik inkiafnda mhm rol oynam, onlara etnosun balca tyinedici lamti olan dil vermidir.
2

30

Erkn orta sr mnblri imali Qafqazda, Dastann sahilboyu rayonlarnda, Drbnd qdr Qafqaz
dalar trafnda yerldiriln v artq eramzn vvllrindn imali Albaniya razisin axan mxtlif trk
tayfalar haqqnda mlumat verirlr. Lakin bizim limizd kri trk tayfalarnn III srdn vvl Albaniyada
olmasna dair mlumat yoxdur. Arxeoloji dlillr Albaniya razisindki qdim trklr haqqnda qiymtli
mlumat verir. 1935-ci ild Y.. Qummel Gncay blgsind Xanlardan cnub-qrbdki 7 nmrli kurqanda
qaznt aparmdr. Qartilr alt qdim qbirdn yalnz birin - 3-c srdaby toxunmamdlar. Nisbtn iri
olan bu qbird a gildn 10 sm qalnlnda dzldilmi xsusi dnkd uzadlm iki adam v bir tsbaa
dfn olunmudu. Skeletdn aydn olur ki, onlardan biri arxas st boyaboy, digri is sa byr st, ayaqlar
bkl halda birincinin ba trfind uzadlmd. Tsbaa qbirin qrb kncnd arxas st idi. Grnr
tsbaa mqdds heyvan saylm v onu ldrmk qadaan imi. Bu gn qdr d Azrbaycanda tsbaan
ldrmk gnah saylr- Azrbaycann bir sra blglrind - Gncd, Mingevird Aberonda v baqa
yerlrd qdim torpaq, katakomba v kurqan qbirlrind mzarn kncnd tsbaa qnna rast glinir.
Aberon yarmadasnn rq hisssind, Mrdkan, vlan qsblri sahsind Tunc dvrnn sonu
v dmir dvrnn vvlin aid bir sra qdim abidlr akar edilmidir. Arxeoloq Q. M. Aslanovun apard
arxeoloji qazntlar zaman irisind avadanlq olan bir ne qbir z xarlmdr. Buradak oxlu yalar -
keramika mmulat, silah, bzk eylri il yana, tsbaa qn v smklri d diqqti clb edir. Hmin dvr
aid Mingevir qbirlrind d tsbaa qn v smklri taplmdr. Qbirlrd tsbaa qn v qalqlarnn
olmas grnr, burada yaam qbillrin dfn mrasimi il bal olmudur. Tsbaa qdim zamanlarda [61 -
62] ind bdiyyt rmzi idi. Qdim trklrin qbir yalar arasnda tsbaa da vardr. imali Monqolustanda
trk xaqan Kl-Tigin 731-ci ild imperator Syuantszunun gndrdiyi inli ustalar trfindn tikilmi yaraql
abidd arxasna runik kitabli stela brkidilmi ox iri (uzunluu 2,25 m) mrmr tsbaa taplmdr.
Qdim trklr bu adti inlilrdn gtrmlr. Ehtimal ki, Aberonda, Mingevird, Gncd v digr
yerlrdki, tsbaa il dfnetm qdim trklr mxsusdur. Bu gstrir ki, e.. birinci minilliyin vvllrind
Albaniya razisind irandilli v qafqazdilli tayfalarla yana qdim trk tayfalar da yaayrd. Burada onlarn
say eramzn vvllrind v sonralar Drbnd keidi vasitsil imaldan gln kri trklr hesabna artrd.
Biologiya elmlri namizdi R. M. Qasmovann Azrbaycann qdim halisinin antropoloji tiplrinin
respublikann masir halisinin antropoloji tiplrin uyun glmsin dair tdqiqatlar da fkrimizi tsdiqlyir v
masir Azrbaycan trklri il qdim trklr arasnda varislik laqlrinin olduunu tsdiq etmy

sas verir.
Mil dznd, tp kurqannda aparlan qaznt zaman VII srin vvlin, yaxud birinci yarsna aid ediln
adl-sanl xzr dysnn qbri akar edilmidir. Drbnd v Qbl trafnda v hunlar n sciyyvi
olan deformasiyaya uram klllr taplmdr. Mlumdur ki, Qbl blgsi VI srd tayfalar il
mskunlamd v bu hr sabir tayfalarnn mrkzi saylrd. Qdim trk tayfalarnn Albaniyada olmas
bard arxeologiya il yana, "etnik mnsubiyytin myynldirilmsind qiymtli material, ox vaxt yegan
v baqalar il mqayisd n doru mnb"
3
olan toponimika da mlumat verir. gr bir dil mnsub corafi
ad uzun mddt rzind qorunub-saxlanlrsa v byk razid yaylrsa, inamla demk olar ki, orada mhz
hmin dildn istifad olmmu v o dild danan hali yaamdr.
Azrbaycanllarn etnogenlrind itirak etmi trk tayfa qruplarnn adlar Azrbaycann bir sra
yaay mntqlri, knd v yer adlarnda mhafz olunmu etnonimlrd (yaxud antroponimlrd) ksini
tapmdr. Qdim trk dillrinin leksikas il bal olan bir sra toponimlr d mvcuddur. Bu toponim v
etnonimlrin yrnilmsi trk tayfalarnn Albaniyaya axnnn v azrbaycanllarn mnyi mslsinin
tdqiqi baxmndan mhm maraq dourur. Coraf adlarn bir sra toponimlri qdim dvr v eramzn ilk
srlrin gedib xr. Onlardan biri yunan-latnca Albaniya formasnn mvafiq gldiyi Arrandr. Mlumdur ki,
antik v yunan-Roma tarixilri, corafyanaslar qdim v erkn orta srlr Azrbaycan razisinin mhm bir
hisssini Albaniya adlandrmlar.
*
Arran lksinin adnn ilk df kilmsi III srdn, randa, Nqi - Rstm
drsindki Kbeyi-Zrdt abidlrind Sasani hkmdar I apurun (242-272-ci illr) zbt etdiyi lklr
sadalanan kitabdn mlumdur. [62 - 63]
Tqribn 262-ci ild dild (Parfya, ynan v fars) hkk olunmu kitabnin mtnind apura tabe olan
lklrin sadaland uzun siyahda Zaqafqaziya lklri d (Parfya versiyas;nda) qeyd edilmidir.
(t r) pt (k) n Atrpatakan Atropatena
rmny rmini rminiy
wyrsn Viri beriya
sykn Sikn Maxeloniya
rdn Arran v Albaniya qaplar
dl skn Balasakan Balasakan

*
"Albaniya" v "Arran" adlar mslsindn Y. B. Yusifov daha trafl bhs etmidir. Onun fkrinc, Arran sznn mnyi bilavasit,
yaxud dolays il ber-Qafqaz dillrin gedib xr. Lakin onun istifad olunan materiallarn floloji thlilin caclanan nticlri
inandrc deyil.
31

Kitabnin yunan versiyasnn bu bisssind 2-3-c stirlr aadak kild oxunur: "Atropatenan,
rminiyyni, beriyan, Maxeloniyan (lkni ta) Kapkoxa (Qafqaz dalarna) v Alban (qaplarna) qdr".
4

Bellikl, Arrann ekvivalenti Albaniya olmudur. Hmin Albaniya formasn ermnilr yunan-Roma
mnblrindn, ermni dilinin fonetikasna uyun olaraq, Alvank -Avank
5
klind gtrmlr.
"VII sr ermni corafyas"nda deyilir ki, ran drd inzibati vahid (yalt) blnr; onlardan Kusti-
Kapkox Qafqaz trfddir. Kusti - Kapkoxun (Qafqazn) trkibin daxil olan otuz lk arasnda "Azrbaycan,
rmn, Varacan, yaxud iberlr, Ran, yni aqvanlar, Balasaqan, Sisaqan, Gelan v i.a." xatrlanr.
6
Lakin ermni
mnblri Avan v Ran adlar il yana, Arran adn da hifz etmilr. Bu ad V-Vl srlrin ayrcnda Moisey
Xorenliy artq mlum idi. O, Arran Albaniyann fsanvi hkmdar adlandrr.
7
Arran szn mrkkb
toponimin trkib hisssi kimi "Ernni corafyas"nda bir ne yerd rast glinir: "Arsaxda Mets Arrank (Byk
Arran), Arranrot (Arran ay, ehtimal ki, Araz), Utid Arran-cnak vilayti, Paytak Arran vilayt v hr ad".
8

VI sr (555-ci il) Suriya mnbyind, ehtimal ki, fars v ya ermni mnblrindn kem Arran
9
formas qeyd
olunmudur. Orta srlr grc mnblrind - Cuanerd (V-VII srlr), Leonti Mrovelid (XI sr), Matiane
Kartlisd (XI sr) v b.
10
- Arrann qsaldlm formas olan Rani ad qalmdr. Arran v Albaniya formasna is
he bir yerd rast glinmir. IX-X sr rb yazl mnblrind Albaniya ad rblrin onu zbt etdiklri
vaxtlardan etibarn lran (l-Ran) v rran (r-Ran)
11
kimi qeyd olunsa da, hr ikisi eyni cr - rrantlffz
edilir.
*
kiln adlara sasn hesab etmk olar ki, Arran sz irvan razisinin d daxil olduu Albaniyann
qdim Azrbaycann qdim yerli addr. I apurun (242-272-ci illr) kitabsinin Parfya versiyasnda mhafz
olunmu Arran sz "isti yer, dznlik" mnasnda bu gndk yalnz Azrbaycan dilind qalmdr. Arran
szn qdim trk dillrindn savay rq be birind rast glinmmidir. Qdim trk dillrind is aadak
mnalar vardr:
Aran (aran) - mal-qara saxlanlan yer, tvl.
12

Aran (aran) - al (arxac), tvl, py, rtl yer, klk tutmayan v datyi yer, vadi, l v i.a.
13

(kursiv mnimdir- S. A. ) [63 - 64]
Gstriln mnalar qdim trk qbirlri n sciyyvi olan maldarlq tsrrfat v kri hyat trzi
il bal olub, qdim trk v ouz dillri qrupuna (Azrbaycan dili d bu qrupa daxildir) mnsub olan salar
dilinin szlri il izah edilir. Salar, salr, yaxud sala (in dilind salatszu) etnonimi ouz etnik adlarndana
aiddirna aiddir. Mahmud Kaqarid (XI sr) ouz tayfa adlarndan birinin n qdim formas - salqur gstrilir.
Azrbaycan v Cnubi Qafqaz razisind 24 ouz tayfa etnonimindn mhafz olunmu 18 etnonim arasnda
salur ad da var.
14

Qdim zamanlarda salqurlar (salurlar, salorlar) ouz tayfalarnn trkibind qrb doru hrkt edrk,
Srdrya ayna qdr glib atm v qismn Smrqnd yaxnlnda mskunlamdr. Sonra daha da
irlilyrk, masir Trkmnistann razisin atm, bir qdr sonra trkmn xalqnn trkibin daxil olmudur.
Bundan sonra salarlarn dalas Kiik Asiyaya yetimidir. Burada onlar tdricn trklrl qaynayb-qarm v
z izlrini rqi Anadolunun toponimikasnda saxlamlar.
15
Mlumdur ki, qdim trk tayfalar irvan v
Arrana eramzn ilk srlrindn glmy balamlar. III srin birinci yarsnda hunlar, sonra IV-VI srlrd
onorlar, bulqarlar, sabirlr, xzrlr v bir sra digr tayfalar Drbnd keidi vasitsil imali Qafqazdan v
Dastandan irvana v Arrana glib xrdlar.
16
Ehtimal etmk olar ki, III srdn xeyli vvl salarlarn byk
bir dstsi Zaqafqaziyaya, Albaniya v Arrana kerk, burann avtoxton halisi trfindn assimilyasiyaya
ram v lknin toponimikasnda iz salmdr. Kri trk tayfalarnn V-VI srlrd xsusil gclnmi
basqnlarnn qarsn almaq n Sasani hkmdarlar dvltin imal srhddind - Drbnd keidind
mhtm qalalar tikirdilr. Son illrd Drbndd aparlan arxeoloji qazntlar nticsind eramzdan vvl
VIII-VI srlr aid mdafi divarlarnn qalqlar akara xarlmdr. VI srd hmin divarlarn zrind kri
trklr qar, mnblrin I Xosrov nuirvana isnad etdiklri, daha son dvr divarlar tikilmidir.
17
Arxeoloji
mlumatlar gstrir ki, trk tayfalari nrbnd keidi vasitsil Albaniyann cnubuna- Arrana XI srdn xeyli
vvl, eramizn ilk srlrindn keib gl bilrdilr. Arran toponiminin etimologiyasnn aydnladrlmas
Albaniyann hl eramzn vvllrind qdim trk tayfalar trfndn mskunladn ehtimal etmy imkan
verir. Hmin kri tayfalarn balca tsrrfat muliyyti dznlik v llrd maldarlq etmk idi. Szn
ilkin dar mnas - "mal-qara saxlanlan yer, al (arxac), py, tvl", - sonralar daha geni mna - "klk
tutmayan yer, datyi, vadi, l" - ksb edir.
Gtiriln materiallar ksiz tsdiq edir ki, Arran Albaniya lksinin - qdim Azrbaycann III srd I
apurun kitabsind tsbit olunmu n qdim yerli addr. VII srd Azrbaycan istila etmi rblr lk v
hrlrin eitdiklri yerli adlarn sonralar - IX-X srlrd z srlrind ox dqiq kild ks etdirmilr.
rb mnblrind xatrlanan bu adlarn bir oxu dvrmzdk glib xmdr. Maraqldr ki, Albaniya adna
he bir rb mllifind rast glinmir. Yaqut Hmvi gstrir ki, Arran geni vilaytin v oxlu hrin rbc
ad deyil.
18
Avtoxton hali trfndn assimilyasiyaya urayan kri trklrin yerli oturaq halinin hyat

*
IX srdn balayaraq rb mnblrind rran kmi yazlr v tlffiiz olunur.saslanan nticlri inandrc deyil.
32

trzin tsiri yalnz dild deyil,
19
hm d, knd tsrrfat ilrinin, xsusil onun balca sahsi olan maldarln
aparlmasnda, habel, dini grlrd v incsntd d nzr arpr. Mlumdur ki, Azrbaycanda qdimd
olduu kimi, orta srlrd d oturaq [64 - 65] v kri maldarlq formalar aparc rol oynayrd. Lakin
mtxssislr yarmkri maldarln artq erkn orta srlrd yarandn v tdricn inkiaf etdiyini
gstrirlr. "gr bu son forma baqa lklrd, xsusil Orta Asiyada ta qdim zamanlardan yaylmdsa,
Azrbaycanda onun yaylmasn erkn orta srlr aid etmk lazm glir. Hrnd, ola bilr ki, o, bir qdr
vvllr d mvcud olmudur. bhsiz, burada yarmkri maldarln yaylmasnda glm kri tayfalar
mhm rol oynamlar. Bel ki, hl e.. IV-V srlrd Azrbaycan trkdlli tayfalarn hcumlarna mruz
qalmd..."
20
Azrbaycanda son vaxtlara qdr davam edn btn halinin z srlri il yeni otlaqlar axtard
yarmkri maldarln balca olaraq, qoyunuluun meydana glmsi, ehtimal ki, kri trklrin eramzn
vvllrind irvana, Arrana, Qarabaa Mil, Muan v irvan dzlrin kmsi il baldr.
Demk olar ki, il boyu irli yem otlar il zngin olan l rayonlarnn isti iqlim raiti qoyunuluq v
mal-qara n lverili idi. Buna gr d qdim trk qbillri srlr boyu lverili otlaqlar sora il, habel
orta srlr Albaniyasnn varl hr v kndlrini qart etmk mqsdil irvana v Arrana can atmlar. Kri
trklrin Albaniyann aborigen halisin tsiri dini grlrd v incsnt yalarnda mahid edilir. amax
rayonunda, Xnsl v raql deyiln yerlrd aparlan arxeoloji qazntlar zaman slubi baxmdan qdim trk
da heykllrini xatrladan v cdadlara sitayi kultunu ks etdirn iyirmidn ox monumental (adam boyundan
hndr) da heykl akar olunmudur. Bu heykllrin tarixi indiydk dqiqldirilmmidir; e.. birinci
minilliyin sonundan V-VI srlrindk aid olduu frz edilir.
21
O vaxtlar Qafqaz Albaniyasnda Yeddi su v
Qazaxstan, cnubi Sibir, Tuva v Monqolustan da heykltraln xatrladan monumental heykltraln
meydana glmsi, ehtimal ki, oxar bdii nny malik mxtlif kri tayfalarn - hunlarn, sabirlrin,
bulqarlarn, xzrlrin miqrasiyas il baldr. Hmin tayfalar lkd iri kompakt ktllrl oturaq hyata keir,
yerli hali il qaynayb-qararaq trk dilini, z mit trzini v mdniyytini yayrd. Lakin btn bu
msllr xsusi tdqiqata mhtacdr.
Toponomik mlumatlarla yana, Albaniya razisindki v qonu Dastandak kri trk tayfalar
haqqnda myyn mlumat vern erkn ortasrlr sinxron yazl mnblri nzrdn keirk.
Klavdi Ptolomeyin (II sr) "Coraf tlimnam" srind Qafqaz v Kerav dalar
*
arasnda yaayan
tayfalar sadalanr: "tuskla (trklr?)
**
v didurlar (didolar)
***
Xzr dnizi boyunca udlar (udinlr), olandlar
(alanlar), isondlar (svanlar) v gerlr... Sonra Ptolomey [65 - 66] "Albaniya boyunca Kirkan dnizin - Soana
aynn mnbsindk uzanan lknin adn kir. Bu ayn ardnca Alonta, Udon v Ra
25
(Volqa S. A. )
aylarnn mnsbi glir.
"Ermni corafyas"nda
26
Xzr dnizi, ona tkln aylar, hvzsind yaayan tayfa v xalqlar
haqqnda qiymtli mlumatlar vardr. Bu mnbd, Zaqafqaziya lklri, o cmldn, Albaniya, onun vilaytlri
v hrlri haqqnda da mhm mlumatlar verilir. S. T. Yeremyann tdqiqatlar gstrir ki, "Ermni
corafyas"nn mllif z mtnini tfsir edrkn, sasn, Ptolomeyin xritlrin istinad etmi v xritlrini
onlarn sasnda trtib etmidi,
27
Lakin bu mnbd Ptolomeyd olmayan bir sra qiymtli mlumatlar vardr.
Bel ki, Albaniya Xzr dnizinin imal-qrbind Kesius (Samur?) aynn yaxmlnda lokaliz edilir. Sonra
Ptolomeyin qeyd etdiyi aylarn - Qafqaz dalarndan balanb, Xzr dnizin tkln Kerras, Sontas, Alonta
v Udon aylarnn mnsbi gstrilir. Daha sonra deyilir ki, bu drd ayn adlarn dayan xalqlar (yni
tayfalar S. A. ) skif v apaxtara - trk
****
xalqlarna mnsubdur. "Ermni corafyas"nn mllif daha sonra
izah edir ki, "Apaxtaralar, yni trklr, Skifyada yaayr".
28

gr Udonu Kuma, Alontan is Terek
29
kimi qbul etsk, onda ehtimal ki, Suntas (Ptolomeyd Soana)
Sulak, Kerras is Glriaydr.
*****
Udon, Udin v sas alban tayfalarndan olan udlar yaxud udinlr arasndak
ss uyarl xsusil diqqti clb edir. Udona trk sz kimi yanasaq, o, ahng qanununu saxlam daha qdim
formaya malikdir. Udin, ehtimal ki, Qafqaz mhitind dyiikliy uram v thrif olunmu daha yeni
formadr. "Azrbaycan v udin dillrinin qarlql laqlri"n hsr olunmu srd geni linqvistik materiala
saslanaraq, udin dilind klli miqdarda qdim trk szlrinin olduu sbut edilir.
30
Ptolomeyd v "Ermni
corafyas"nda qeyd olunan drd ayn hvzsind yaayan trklr haqqnda veriln xbrlrd udonlarn
adnn kilmsin sasn ehtimal olar ki, Plini (I sr)
31
v Strabona
32
(e., I sr - eramzn I sri) da mlum olan
udinlr eramzn ilk srlrind Albanjya

razisind qonu alban tayfalar trfindn assimilyasiyaya urayaraq

*
Antk mlliflr Ba Qafqaz silsilsinin Xzr dnizi sahillrindki imal-rq hisssini Kerav adlandrrdlar. Ptolomey onu Qafqaz
dalarndan imal-rqd, daha dorusu, imali Qafqazda yerln ayrca da hesab edir.
22

**
Latevin fkrinc, bu ad Pomponi Melin xatrlad v Donda
23
lokaliz ediln Tisae, yaxud Tusae tayfasnn ad il eyniyyt tkil
edir. Ehtimal ki, bu tayfa Dastanda lokaliz edilir.
***
Bu tayfa Qafqaz v Kerav dalar arasnda, yni imali Dastanda yaayan tayfa kimi xatrlanr. Tomaek onlar grc mnblrind
adlar kiln son dvr lzgi "dido"lar il tutudurur.
24

****
Apaxtara fars sz olub, imal xalqlar demkdr (Sukrinin qeydidir).
*****
Sulak ay Mahaqaladan imalda Xzr dnizin tklr. Glriay Dastanda aydr.
33

z dillrind oxlu qdim trk szlri qoruyub saxlam trk tayfalarndan biri olmudur. Lakin, bhsiz,
Markvartn gstrdiyi kimi, trkdilli tayfalarla tmasda olan udinlr onlardan oxlu qdim trk sozlri xz
etmilr.
33

Bu gndk Dastanda, Kuma ay yaxnlnda yaayan qumuqlar, ehtimal ki, hmin mlliflrin
qeyd etdiklri Qafqazda mskunlam qdim kri trklrin nsillridir.
Hunlarn, onoqurlarn, bulqarlarn, savirlrin v xzrlrin Albaniyaya glmlri v buraya hcumlan
haqqnda bir sra erkn orta sr mlliflri bhs etmilr. Hunlar Qafqaza ilk df II srin ortalarnda,
Albaniyaya is III srin vvllrind v IV srin sonlarnda (395-ci il) glmilr.
34
[66 - 67]
V sr Bizans mllifi Panili Prisk 448-ci ild Atillann drgsind grdy Roma sfri Romulun
dilindn hun dstlrinin bundan xeyli vvl Midiyaya, yni Cnubi Qafqazdak Sasani torpaqlarna -
Albaniyaya hcm etdiklrini xbr verir. Meotis glndn (Azov dnizi) 15 gndn sonra dalar (Byk
Qafqaz) aaraq, Midiyaya glib atan hunlar buran qart etdilr. Geri dnrkn dmnin - farslarn
hmlsindn yaxa qurtarmaq mqsdil onlar "sualt qayalarndan alov qalxan (ex petra maritima flamma
ardet)" baqa yolla gedrk, dalar ab z lklrin qaytdlar.
35
Panili Priskin Aberon yarmadasna v onun
yanar qazlarna aid olan bu mlumat gstrir ki, V srd v sonralar hunlar, baqa kri trklr kimi, dflrl
gldiklri bu lknin yolunu tanyrdlar, htta ehtimal ki, burada yerli hali il qaynayb-qararaq
mskunlardlar.
Hunlarm, sabirlrin, xzrlrin v baqa trk tayfalarnn Albaniyaya dflrl hcum etmlri bard
V-VIII sr ermni mlliflri Yeie, Favstos Buzand v Gevondun srlrind mlumatlar vardr. Yeie
Artamonovun v baqalarnn hunlarla eynildirdiklri xaylandurlarn V srin 40-c illrind v 460-462-ci
illrd srhd qalas oradan (Drbnd blgsi) kerk, Albaniyaya hcum etdiklrini xbr verir.
36
Favstos
Buzandda hunlarn ad IV srin 30-cu illrind Kr kerk Albaniyan v Ermnistan tutan Masqut hkmdar
Sanasenin qounlar
*
srasnda kilir.
37
Ehtimal ki, Ayan tarixind d hmin hcumdan bhs olunur v onun
440-c ildn az sonra ba verdiyi gstrilir. Sonuncu srd deyir ki, rosmosoklarn (massagetlrin -
masqutlarn) hkmdar "z qounlarn v quzun dstlrini, elc d, btn hun qounlarn toplayb Krii
kecdi, utilrin vilaytin splnrk Xalxal hri yaxnlnda drg sald"
38
(indiki Qazax-Astafa
blgsind). Ehtimal ki, burada hun ad altnda Albaniyaya, oradan da Ermnistana v Grcstana hcumlar
edn imal krilri - savirlr nzrd tutulur. Hl Ptolomeyin (II sr) adn kdiyi savirlr Volqadan rq
v qrb doru Xzr sahili llri tutan aorslarla qonuluqda yaayrdlar.
39
Ehtimal ki, onlar el hmin
vaxtlarda Drbnd keidindn kerk, Arrana (Albaniyaya) girirdilr. Savirlr V srin ikinci yarsndan
Dastanda Kuma ay rayonunda, Xzr dnizi v Qafqaz dalar boyunca Drbnddk olan razid
mskunladlar.
40
Bizans yazlar dflrl "sabir adlandrlan hunlardan" bhs etmilr.
41
503 -c ild savirlr
fars qarnizonunun mhafz etdiyi Drbnd keidini yarb kedilr v rqdn Qafqaz sra dalarndak
keidlri aaraq, Albaniya v beriyaya soxulub, zngin hr v kndlrini tutdular. Savirlrin Sasani
dvltinin imal yaltlrini ial etmsi xbrini Bizansla mharib zaman qounlar il birlikd Dcl
ayndak Kallinik yaxnlnda eidn Sasani ah Qubad srkrd apuru 12 minlik svari il trklrin stn
gndrdi. apur Arrana daxil olan savirlri Araz ay il irvan arasndak vilaytlrdn (Mil, Muan v irvan
dzlri) sxdrb xard. 508-ci il qdr davam edn hrbi mliyyatlar nticsind Qubad savirlri Qafqaz
dalarnn arxasna sxdrd. Drbnd v Dryal keidlrind mhkmlndi.
42
VI srd Dastanda, Albaniya il
srhdd savirlrin say tqribn 100 min nfr atrd.
43
Hmin vaxtlar v ondan vvllr onlar Drbnd
keidindn [67 - 68] kerk dflrl Albaniyaya, oradan Ermnistana, Grcstana v Bizans vilaytlrin
basqnlar edirdilr. VI srin ortalarnda Qafqazda n gcl v sayca n byk xalq olan savirlr z
msknlrinin mrkzi saylan (Drbnd -Qbl blgsind btn imali Albaniyan (irvan v Arran) tutaraq,
100 ildn ox burada qaldlar.
44
Bu hadislrl laqdar Alban katalikosluunun iqamtgah ordan -
Drbnddn Partava - Brdy korld.
45
Grnr, bu zaman savirlrin bir hisssi oturaq hyata kerk
lknin yerli halisi il qaynayb-qarmd.
46

Trklrin imaldan etdiklri aramsz hcumlardan v onlarn qdrtindn qorxuya dn Sasani
hkmdar I Qubad v I Xosrov nuirvan zlrinin imal srhdlrini kri trklrin basqnlarndan mdaf
mqsdil bir sra iri istehkamlar v mhur Drbnd sddini
47
kdirdilr, oxlu qala v hr saldrdlar.
Xorasandan, Lahicandan, Tbristandan, Gilandan v baqa yerlrdn bir sra irandilli tayfalar imal-qrbi
Albaniyaya, yni irvan zonasna krdlr.
48
Hmin yerlrin adlar bu blgd iz buraxmdr. Mnblr (VI
sr phlvi mxzindki mlumatlar hifz etmi bn Misqveyh, IX sr) tsdiq edirlr ki, I Xosrov nuirvan
(531-579-cu illr) savirlr qalib gldikdn sonra imali Qafqazn drd trk tayfasndan olan 50 min nfrdn
ibart 3 min ailni Arrana v Azrbaycana krd. bn Misqveyhin dediyin gr trklrin qaflsi (dstsi)
on frsxdk uzanrd
49
(tqribn 60 km). Baqa mlumatlara gr, Azrbaycanda yerldiriln sirlrin say 10
min nfr atrd.
50
Savirlrin bir hisssi knll surtd Arrana krk, Blncr, Gnc, Qazax v baqa

*
M. Artamonov Sanasenin bu yrn V sr aid edir.
34

yerlrd mskunlad. I Xosrov nuirvan Bizansla mharibd istifad etmk mqsdil onlarn Sasani
dovltin kemlrin imkan verdi. Onlar torpaq pay aldlar. Arran v Azrbaycan mrzbanlarna tabe edildilr.
Bizans tarixisi Menandrn verdiyi mlumata gr, savirlr 575-ci ild Kr v Araz aylar arasndak
v Kr boynca imal-qrbd yerln torpaqlara krldlr.
51
Grnr, savirlrin oxu avtoxton hali il
qaynayb-qararaq oturaq hyata kemidi. Bu laqlr Arran v irvanda trk dilinin yaylmasna lverili
rait yaradrd. Azrbaycan toponimikasnda savirlrin ad Qala Suvar, Bil Suvar (Bil komponenti hr, yer
bildirirdi) yer adlarnda ksini tapmdr.
"Ernni corafyas"nda Xzr dnizindn imal-qrbd Atil (Volqa) aynadk razid yaayan
savirlrdn baqa aylarn adlar il adlandrlan trk v bulqarlarn: kufi (Kuban) bulqarlarnn, dui (Dunay)
bulqarlarnn, oqxondor (Bizans yazlarnda onoqur, onoqundur S. A. ) bulqarlarnn,
*
idar bulqarlarnn (?) da
adlar cekilir mllif bu adlarn Ptolomey mlum olmadn qeyd edir. Ehtimal ki, bulqarlar da savirlrl
birlikd Azrbaycana glmilr, bel ki, onlarn ad Azrbaycan toponimikasnda Bolqar aynn (lilabad
rayonu) v Lnkran rayonunda mvcud olmu Bolxar yaay mntqsinin adnda qalmdr. "Ermni
corafyas"nda, hminin, imalda, Kr aynn yaxnlnda varazmanavar etnonimin d rast [68 - 69] glinir;
bu szn ikinci komponenti - avar, ehtimal ld, avarlarn Albaniyada sakin olduqlarn gstrir.
52

Mxtlif trkdilli tayfalarn Albaniyaya glmlri VI srd, xsusil intensiv kil almdr. Mlumdur
ki, trklr (trktlr) rqd ind, qrbd is Qafqaza v Bizansa qdr uzanb gedn imperiya yaratmdlar.
VI srin ikinci yarsnda trklr Qafqaza lap yaxnlamdlar. Artq bu vaxta qdr Qafqazdan ken yol onlara
blli idi. Bel ki, Bizansh Menandrn (VI sr) verdiyi xbr gr trkt xaqan Dizavul (stmi) ranla, sonra
is Bizansla ipk ticarti yaratmaq mqsdil 568-ci ild Altaydan sfirlik gndrmidi. Hmin sfrlik "Qafqaz
dalarnn zn aaraq" Bizansa glib xmd.
53
Ehtimal ki, sfrliyin yolu trklr mlum olan Drbnd
keidindn v imali Albaniyadan keib Grcstana gedirdi. Bu rfd trk tayfalarnm Albaniyaya axn
gclnmidi.
VII srin ortalannda rblrin Zaqafqaziyaya hcumu v onlarn Drbnddn imalda Xzr
vaytlrin soxulmaq chdlri il laqdar Albaniyada, o zamanlar imali Qafqazda v Volqann mnsbind
gcl sltnt yaratm xzrlr zahir oldular. Onlar 662-ci ild Drbnddn Albaniyaya soxuldular, lakin
Albaniya hkmdar Cavanir trfindn geri oturdurdular.
54
664-c ild xzrlr yeni, daha gcl hcuma
kerk Kr adlayb Araz sahillrin atdlar, oxlu sir tutdular v Muan dzndn klli miqdarda mal-qara
qovub apardlar.
55
684-c ilin hcumu da Albaniya n bel dadc oldu.
56
Hmin vaxtdan etibarn lk
ktlvi surtd Albaniyada nskunlaan v yerli hali il qaynayb-qaran xzrlrin hakimiyyti altna dd.
Alban hkmdar soyda tayfa mliklrini v katolikosu araraq, xzrlr tabe olduunu v "onlarla qohurn
olma rsvaylq" saymadn bildirdi.
57

Trk tayfalarnn Drbnd keidindn Qafqaz Albaniyasna

miqrasiyas sonralar - VIII srd d davam
edir, VIII srin vvllrind rblr imala - Drbnd, daha sonra Dastana istilalq yrlrin baladlar.
Onlar burada dflrl Albaniyaya basqn edrk, onun qala v hrlrini tutub dadan xzr v digr trk
tayfalarnn oxsayl ordusu il qarladlar.
58
729-cu ild xlif Hiam (724-743-c illr) Crrah ibn Abdullan
ikinci df geri ard. Mslm ibn bd l-l Mlikin yerin "rminiyy v Azrbaycan" hakimi tyin etdi.
Crrah tezlikl imala qar yeni hcuma balad.
59

VIII sr mllif Gevondun verdiyi mlumata gr xlif Hiamn vaxtnda xzrlr xaqann olunun
bal altnda 300 minlik ordu il rblr qar ks hcuma kedilr. Xzrlr hun torpaqlarndan v Cor
(yni Drbnd) keidi il Masqut torpaqlarndan kerk, Paytakaran lksin basqnlar edirdilr. Onlar Araz
ayndan rana kerk rdbili, Tbrizi, Ati-Baquan adlanan vilayti, Spatar-Perozu, Hrmzd-Perozu
datdlar.
60
Gevondun gostrdiyi marrut ox dqiqdir. Xzrlr imali Qafqazdan kerk, Xzr dnizi
boyunca v Dastanla irlilyirdilr. Onlar Drbnd keidi vasitsil indiki Quba rayonu razisindn kerk
Albaniyaya basqn edirdilr. Xzrlrin oxsayl ordusu Albaniyann v Cnubi Azerbaycann bir sra qala v
hrlrini - Tbrizi, rdbili datdlar v viran qoydular.
Gevond "Ati-Baquan", yni Baqavann odlar ad altnda, bhsiz, Bak, Aberon vilaytini nzrd
tutur.
61
rb mlliflri Blazuri (.892-ci il), Yqubi (IX sr), l-Kuf (X sr), [69 - 70] Tbri (X sr) v
baqalar dflrl rblrin Albaniyaya soxulmu xzrlr qar yrlrini kifayt qdr mfssl tsvir
etmilr. rb mlliflri Gevondn tsvir etdiyi yr 725/26 yaxud 730-cu il aid edirlr. Hm d qeyd
edilir ki, ordusunun banda xaqann olu - Barxeby Tbriy gr, X sr mllif l-Kufiy gr is Barsby
dururdu.
62

rblrin kri trklrl apardqlar mhariblr dair maraql mlumatlar vern XII sr Suriya
tarixisi Suriyal Mixail rb srkrdsi Mslm ibn bd l-Mlikin yrndn bhs edir. Grnr, shbt
xzrlrin Gevondun tsvir etdiyi basqnmdan gedir. "1039-cu ild eramzn 728-ci ili) Mslm byk qounla
idn trklr lksin soxuldu. Vuruma 40 gn davam etdi. Tayayelr (rblr - S.A.) trklri mlub ed

*
Ermni mtnind bu ada "yekn" sz lav edilmidir ki, bu da, ola bilr, " demkdir (Patkanovun qeydi).
35

bilmdiklrini grb, hr eylrini ataraq qadlar. Bu vaxt trklr onlar tqib etmy basladlar. 1042-ci ild
(e. 73 1 -ci ili) trklr tayaye torpaqlarna girdilr. Onlar Azrbaycan razisind oxlu hr v knd l
keirdilr. Trklrin tayaye torpaqlarndak digr hrlri tutmasna imkan verilmdi. Onlar zbt etdiklri
hrlrd mskn saldlar.
63
Suriya tarixisinin bu mlumatnda trk tayfalarnn v xzrlrin Azrbaycann
hr v kndlrind ktlvi kild mskunlad gstrilir. irvann v Arrann rb hakimi Mrvan ibn
Mhmmd h.117 (735/6)-c ild xzrlrin lksin soxularaq, 40.000 xzr sirini Samurla bran arasndak
dznlikd yerldirdi. Klli miqdarda trklrin Albaniyada mskunlamas lkd trk dilinin yaymasna
lverili imkan yaradrd. Mil dzndki tp kurqannda aparlan arxeoloji qazntlar zaman VII srin
vvlin, yaxud birinci yarsna aid ediln adl-sanl xzr dysnn qbri akar edilmidir.
64
Qbl v
onun hndvrind hunlar v xzrlr n sciyyvi olan deformasiyaya uram uzunsov klllr taplm-
dr.
65
Mlumdur ki, Qbl razisind VI srd trk qbillri mskun olmu v bu hr sabir msknlrinin
mrkzi saylmdr. Bellikl, gstriln mnblr sasn, artq eramzn ilk srlrind Azov v Xzr
dnizlri arasndak llrd, imali Qafqazda, imali v Cnubi Dastanda mxtlif trk tayfalar yaayrdlar.
Hmin dvrd onlar imali Albaniyaya, irvan, Arran v Muan vilaytlrin glrk, Drbnd v Alan (Dr-i-
aian) keidindn keib glmi hunlar, bulqarlar, sabirlr, xzrlr, qpaqlar v digr kri dstlrl birlikd
burada mskn salmdlar. Daha sonrak mlliflr (Yaqut, kriyy Qzvini)
66
oxlu kndi v trkmnlrin
srlrini otard mnliklri olan Muan vilaytindn burann halisinin sasn trkmnlrdn ibart
olmasndan xbr vermilr.
VI srin ikinci yansnda trklrin Albaniyaya axn daha da gclndi, trk dili is albanlar arasnda geni
yayld. Bel ki, VI sr Suriya salnamsinin verdiyi mlumata gr Arran yepiskopu Kardost srin 20-ci
illrind yeddi din xadimi il xristianl yaymaq sdil sabirlrin arasna getmi, sabirlrin dili n ltfba
trtib i, kils kitablarn onlarn dilin evirmidi.
67
VII srd Alban yepiskopu srail sabirlrin vassal mliki
Eltbrin ("Alban

tarixi"nd Alp litver) xahii il Cnubi Dastana gedrk, burada sabirlr mqdds
kitablardan moizlr oxumu, kahinlr v cadugrlrl mbahislr aparm, mlik v sabirlrin bir oxuna
xristianl qbul etdirmidir. Grndy kimi, artq o zaman trk dili Albaniyada geni yaylmd, ks
tqdird, yni dilin fonetikasna v quruluuna yaxndan bld olmadan, sabirlr [70 - 71] n lifba trtib etmk
mmkn olmazd. Trk dilinin VII-VIII srlrd Albaniyada yaylmas bard Musa Kalankatlnn "Alban
tarixi" d v rb mnblrindki trkizmlr d fkir yrtmy imkan verir. Onlarda qdim trk titullar il
yana, Azrbaycan dilind d, ilnn av, p, tanr, atma v s. szlr d rast glinir.
68
Azrbaycan (trk)
dili leksikas nmunlri ilk df Blazurinin (IX sr) srind tsbit olunmudur. O, Azrbaycann 646-c ild
rblr trfndn istila olunmasn tsvir edrk rblrin Azrbaycan dilind eitdiklri "hannan-hana"
ifadsini rbcy trcra etmdn vermidir. l-Blazuri yazr: ("Valid") gedndn sonra hali syan qaldrd
v l-Aas Validdn yardm istdi. Valid ona Kuf hlindn ylm byk ordu gndrdi. Hmin ordunun
kmyil o, yenidn btn lkni tinlikl, tdricn (hannan-hana) tabe etdi". Sonra l-Blazuri onun bilmdiyi
dildki "hannan-hana" ifadsini yanl izah edir - (Azrbaycanllarn dilind han "ba" demkdir). Blazurinin
mtrizd verdiyi bu izahat trcmilrin mtni yanl rh etmsin sbb olmudur. P. K. Juze hmin
paran bel trcm edir: "...o, badan-baa ke-ke btn lkni yenidn tabe etdi".
69
(Hannan-hana). Trk-
Azrbaycan dilind indiydk qalm arxaik "hannan-hana" ifadsi bu kontekstd "tdricn, tinlikl" kimi
baa dlr.
Arran toponiminin semantik mnasnn almas, irvan v Arran razisind erkn orta sr trk
toponimlrini (Aran, Sabir, Bilcori, Trkan, Asu, Qarasu, Tryanay, Qarayaz, Bozda v s.) akara
xarlmas Azrbaycan xalqnn etnogenezi mslsinin tdqiqi, qdim azrbaycanllarn dilinin
myynldirilmsi n hmiyytlidir. IX-X srlr rb mlliflri Azrbaycanda v rminiyyd halinin
bir qisminin fars v rb dillrind dandn gstrirlr. bn Havql yazr: "Azrbaycan v rminiyy
halisinin ksriyytinin dilin gldikd is onlar fars v rb danrlar. Lakin rb dilind dananlar azdr.
Farsca dananlar is rb dilini baa dmrlr. rb dilind tmiz dansanlar tacirlr v mlk sahiblridir
(feodallardr S. A. ), rmniyynin ucqarlarnda v ona yaxn yerlrd yaayan hali zmrlri n baqa
dillr mvcuddr. Dbil (Dvin S. A. ) v onun nahiylrinin halisi ermni dilind, Brd halisi is Arran
dilind danr".
70
Bu mlumatlar stxrid d vardr, lakin bn Havql onlar tamamlamdr. Grnr, fars
dilind Azrbaycann irandilli halisi - tatlar, tallar, krdlr danrd.
Mqddsi gstrir: "rminiyyd ermnic, Arranda is arranca danrlar; onlar farsca dananda baa
dmk olur, burann farscas bzi chtlrdn Xorasan farscasn xatrladr".
71
Brada, ehtimal ki, shbt Xzr
dnizinin qrb sahilind yaayan tatlardan gedir. Arran dili haqqnda eyni mlumatlar stxri (X sr) d tkrar
etmidir. Deyilnlrdn ehtimal etmk olar ki, eramzn vvllrind irvanda v Arranda irandilli hali il
yana trkdilli tayfalar da mskn salmlar. Onlar burada uzun mddt rzind (bir ne yz il) iri kompakt
ktl klind yaayaraq, Azrbaycann sl yerli halisin evrilmilr v "Arran dili" dedikd onuncu srdk
formalam Azrbaycan - trk dili baa dlmdr. Azrbaycann toponimikasnda v hidronimikasnda trk
nsrlrinin mvcudluu v arxeoloji mlumatlar mxtlif trk tayfalarnn irvana v Arrana glmlri
36

haqqnda mnblrin verdiyi xbrlri tsdiq edir v lkd erkn orta srlr dvrndn, eramzn ilk
srlrindn balayaraq v [71 - 72] VI-VIII srlrd daha intensiv kild trklm prosesinin getdiyini gstrir.
Azrbaycann slcuqlar trfndn istilas lknin trklmsi prosesini tam kild baa atdrd.

6. Qdim irvann incsnti

Son onilliklrd imali Azrbaycan razisind aparlan arxeoloji qazntlar irvann qdim incsnt v
mdniyytini z xarmdr. Mxtlif bdii snt nvlrini hat edn incsnt qdim sntkarlarn gerk
almi estetik qavrama qabiyytin malik olduqlarn gstrir. Qdim dvrd v erkn orta srlrd inkiaf edn
v kk srlrin drinliyin gedib xan plastik incsnt d buraya daxildir. Qdim insann onu hat edn
canl tbit yalarn dada, gild, tuncda v digr materiallarda tcssm etdirmk syi plastik incsntin n
qdim abidlri Qobustanda, Aberonda v lknin digr yerlrindki da dvrn (eramzdan on min il vvl)
aid qaya tsvirlridir. Qobustan dalar Xzr dnizi sahilindn 2-2,5 km aral, Sngal v Duvann dmir yol
stansiyalar rayonunda, Bakdan 50 km cnub-qrbd yerlir. Cnub-rqi Qobustan qayalarnda, Bykda,
Kiikda, Cingirda dalarnda v Yazl tpsind 4 mindn ox insan v mxtlif heyvan tsvirlri akar
edilmidir. Qaya rsmlrind tropik paltarda kii v qadnlar, i buynuzlu kei, ir, vhi kz, maral, at, gurp,
it, iri balq v s. tsvir olunmudur. Burada ov, qrbanksm, yallya bnzr mrasim rqsi, taxl biini
shnlri geni tmsil olnmudur. risind avarknlr oturmu qayq rsmlri var. Qayqlarn burun
trfnd gn kli kilmidir.
1
Qayq rsmlri ta qdim dvrlrdn Xzr dnizind gmiiliyin inkiaf
etdiyini gstrir. Mtxssislrin fkrinc, qayqlar qamdan dzldilir v bitumla kpitklnirdi. Gnin
tsviri ya ona sitayil baldr, yaxud yolun smtini - rqi gstrir. Niz il silahlanm svarilr, dv
karvanlar tsvir olunan rsmlr v s.vardr. Qobustanda yaam qdim tayfalarn hyatndan bhs edn
mxtlif sujetli btv kompozisiyal rsmlr akar olunmudur. Grnr, burada Da dvrnd Aberonun
Binqdi, Digah, Kel v bir sra digr kndlrind yaam nsli ksilmi heyvanlar tsvir olunmular. Vhi
heyvanlar ovlayan qdim insan, onlarn klini dada v qayada tsvir etmidir.
Qobustan qayalarnda irli xan iri dlri, youn bud v ayaqlar olan oxlu qadn v qdd-qamtli,
beli kmrli, inkiaf etmi gcl ayaqlan, xsusi nzr arpdrlan baldrlar olan kii rsmlri vardr. Kontur
klind ilnmi bu rsmlr da altlrl hkk olunmudur. killr, btv kompozisiyalar olduqca bsit v
baya ilnmi, heyvanlar ekspressiv v dinamik kild tsvir olunmular.
Qdim Qobustann tsviri snti - qaya tsvirlri z-zlynd bdii yaz nvdr. Qdim rssam
onlarda tayfalarn hyatndak mhm hadislrdn shbt amdr. ox vaxt qbil icma quruluunun dini v
digr ayinlri tsvir edirdi.
2
Qobustanda aparlm arxeoloji qazmtlar zaman Kiikda razisind Mezolit
dvrn aid qdim "Firuz" drgsi, irisind mxtlif yalar olan kurqanlar, tunc dvrn aid yaay
mskni akara xarlmdr. [72 - 73] Bykda dann yuxar hisssind qrmz oxra il stn ir bnzyn
vhi heyvann hcum kdiyi buynuzlu maraln mthrrik vziyytd hkk olunmu tsviri taplmdr.
3

Qobustan qaya tsvirlrinin mvzu v sujet rngarngliyi, habel onlarn orta Da dvrndn (Mezolit)
balayaraq yeni Da (Neolit), btn Tunc dvrn v son orta srlrdk yan myynldirmyi imkan vern
arxeoloji mlumatlarla birlikd, xronoloji tbqlm qdim insann drg v yaay msknlri olan bu
yerlrd uzun mddt yaadn gstrir. Qaya tsvirlri, xqaya v onqarda dalar razisind, Aberon
yanmadasnda, Mrdkan, vlan, Zir, Suraxan, Ramana qsblri zonasnda, Qala qsbsi yaxnlnda,
Xzr dnizi sahilindki Dbndi deyiln yerd materiki Pirallah adas il birldirn dambann n trfind d
akar olunmudur. Da dvrn aid bu rsmlr dnyan n qdim incsnt rnklri - qrafka, boyakarlq, rqs,
musiqi nmunlri olub, incsntin varisliyindn v drin kklrindn xbr verir.
irvan razisind insan tsvir edn monumental da heyklinin meydana glmsi byk maraq dourur.
Arxeoloq Q. Aslanovun Aberondak Trkan kndi yaxnlnda z xard bir sra kurqanlardan tunc
dvrnn vvlin aid ediln kobud formal da heykllr taplmdr.
4
Zir qsbsindn rq, Grgan qdim
yaay msknind qbirdn taplm heykl maraq dourur. Yerli hng dandan dzldilmi bu heykl
quruluca Aberonda vvl taplm heykllrdn frqlnir. Heykld ba, sind arpazlam llr, bel aydn
seilir. Aberon heykllri son Tunc dvrn aid olub, ehtimal ki, dini sitayi mqsdi damdr.
5

Qobustanda aparlan arxeoloji qazntlar zaman Tunc dvrn mxsus abidlr akara xarlmdr.
Onlarn arasnda dadan tbii ld sxematik v kobud formada yonulmu kii bst vardr. Ehtimal ki, o,
qbil basna
6
mxsus olub, onun qbri stnd qoyulubmu. Bu, qdim irvan plastik sntinin dairvi
heykltralna aid ilk xatir abidlrindn biridir. Bykda dann yuxar terrasndak "Kniz" drgsinin
qayaalt snacann mrkzi kamerasnda qdim sthdn 2,2 metr drinlikd hngdandan kobud formada
yonulmu qadn heykli akara xarlmdr. Hmin kameradan Qobustan qayalarnda tsvir olunan qadn
rsmlrin benzyn hng dandan sliq il yonulmu iki qadn heyklciyi d taplmdr. Bu heykllr
Mezolit dvrn aid edilir.
7

37

Azrbaycann bir sra rayonlarnda aparlan arxeoloji qazntlar zaman basz v l-ayaqsz qadn v
kii heyklciklri akar edilmidir. Ehtimal ki, onlar ibadt mrasimi il bal sndrlmlar. Molla saql
kndindn (smayll rayonu) taplm qadn heyklciklri, dadan yonulmu kii ba, heyvan fiqurlar son
drc maraqldr. Qadn heyklciklrinin birind llr v dlr nzr arpdrlmr. Yuxarya doru zifln
uzun boyun, balaca ba v iyinlr tkln salarla tamamlanr. z dimdikvar xnt klind tsvir
olunmudur. Boynnda be crg yapma muncuq, yaxud metal boyunba tsvir edilmidir. Kiik kii ba
irvann avtoxton sakininin antropoloji cizgilrini - uzun sift, iri v uzunburun, batq gzlr - aydn ks etdirir.
Bu heyklciklr e.. birinci minilliyin sonlarna aid edilir. Bu cr tip indiydk d istr Aberonda, istrs d
irvan rayonlarnda mvcuddur. irvann Asu rayonunun dalq hisssindki Nuran kndind qrmzmtl
gildn qadn heyklciyi taplmdr. Onun zrif [73 - 74] daranm salar, pariki xatrladr. lpaq dlri bir
qdr uzunsovdur. Boynunda iri medalyonlu hmail var. Ayaqlar sanki hamar paltarla rtlmdr. Bu
heyklcik e.. II minilliyin sonu - I minilliyin vvllrin aid edilir.
9

Azrbaycanda kp qbirlr dvrn aid 5 sm-dn 20 sm-dk hndrlkd olan bir sra son drc
maraql heyklciklr taplmdr. Bunlar, sasn, qrmz gildn hazrlanm v yax biirilmi lpaq qadn
fiqurlardr. Bir nesinin boyunbalar v ayaqlarndak xal-xal aydn seilir. Bzilrinin aaya doru relyefli
qatlar, yaxud nqtli naxiar klind ilnmi paltarlar ayrd edilir. Rssam qadn fqurunn llrini
mmkn qdr realistcsin tcssm etdirmy almdr. Heyklciklr kobud v sxematik kild
dzldilmidir. Ehtimal ki, heyklciklr mhsuldarlq ilahsin sitayil baldr. Onlar e.. birinci minilliyin
sonu - eramzn ilk sirlrin aid edilir. Bu heykllrin minlrl insan rsmi olan Qobustan qaya tsvirlrindki
qadn fqrlar il oxarl son drc maraqldr. Hmin rsmlr Mezolit dvrndn tutmu, inkiaf etmi orta
srlrdk mxtlif dvrlri hat edir. Ola bilsin ki, Azrbaycann mxtlif rayonlarndak istr qrafk, istrs
d heykl qadn tsvirlrinin bzilri eyni bir xs - bir sraYaxn rq Orta Asiya lklrind, Zaqafqaziyada
v randa geni sitayi olunan mhsuldarlq ilahsi Anahid aiddir. Strabonun (e.. I sr-K e I sri) verdiyi
mlumata gr, bu ilahnin rfin mbdlr ucaldlr, qurbanlar ksilirdi. "Bu ilahnin mbdi olan hr yerd
adt zr Vakx bayramna bnzr Sak bayramlar keirilirdi..."
10
Anahid midiyallar v ermnilr d sitayi
edirdilr. "Onlar burada kl kii v qadnlar ilahnin xidmtin verirlr. Burada tccbl he bir ey yoxdur.
Lakin tayfann adl-sanl adamlar da z qzlarn hl qz vaxtlarnda ilahnin xidmtin verirlr..."
11

Mhsuldarlq ilahsin sitayi qdim irvann yerli tayfalar arasnda da geni yaylmd. "Albaniya tarixi"nd
Afrodita
12
adlandrlan bu ilahy sitayi edildiyi qeyd olunur, lakin onun yerli ad kilmir. Orta Asiyada,
Dastanda, Ermnistanda, Grcstanda, randa oxlu gil qadn v kii fqurlar taplmdr. Lakin onlar
Azrbaycanda taplm heyklciklrdn slbi chtdn frqlnirlr. Azrbaycandak heyklciklrd realist
duyum trzi il yana, formaca ifrat mcrrdlik v bsitlik mahid olunur.
13
Burada vahid slub yoxdur.
Tdqiqat bu materialda ifrat materializmdn tutmu, n inkiaf etmi formalizm, ekspressionizm v
impressionizm qdr masir estetik kateqoriyalarn hamsna rast gl bilr. E. Xertfeld randa taplm
heyklciklri ev allahlar adlandraraq, onlar uzaq dvrlrin dini tsvvrlri il balayr.
14
O hesab edir ki,
hali "ev allahlar"nn ban insanlara kmk etmyi bacarmadqlar, yaxud kmk etmk istmdiklrin gr
vurmular. Qadn heyklciklrini o, matriarxat dvr ibtidai-icma cmiyytind ana-ilahnin tcssm sayr.
Azrbaycann bir sra rayonlarndan taplm ba v l-aya sndrlm heyklciklr qurban ayinlri il
d bal ola bilr. Strabon qdim Albaniyada insan qurban verilmsi adtinin mvcud olduunu gstrirdi.
15

Ehtimal ki, sonralar qurbanksm ayinlrind insan gil heyklciklrl vz edilmidir. Movses Kalankatlnn
salnamsind bu mrasim iar vardr: "mqdds ba Gis gldi v cansz qurban gtirdi". Albaniyada
"btprstlrin qurbangahlar" var idi. "Yaman btlr qurban vermkl sitayi etmk" yaxud "btlrin [74 - 75]
yaramazlqlarna" sitayi etmk adti qeyd olunur.
16

Heyklciklrdn l duas ibadtind istifad olunmas da mmkndr. Heyklciklrin forma v slubi
xsusiyytlrinin mxtlifliyi onlar dzltmi tayfalar arasndak etnik frqlrl baldr.
Eramzn hdudlarnda v ilk srlrind irvanda insan realist formalarda ks etdirn monumental da
heykltralq meydana glir. Lakin bu heykllrin semantik mnas baqadr. Bu heykllr ayin tyinatl
heyklciklrdn frqli olaraq, qdim Azrbaycann plastik sntinin inkiafnda yeni - insan, onun faliyytini
tbitdn ayrmaq mrhlsi demk idi. Blk d insan tsvir edn monumental heykltraln yeni
formalarnn meydana glmsi burada incsntin inkiaf il bal olmaqla brabr, cmiyytin sosial-iqtisadi
inkiafndak irlilyii, onun sinf tbqlmsini, yeni formasiyaya - feodalizm keidini d ks etdirirdi.
Monumental heykllr nikbin incsntin yeni formalar idi. Sonralar, IV-V srlrd xristianln btprstlikl
mbarizsi v VII srd insan fqurlarnn tsvir olunmasn qadaan edn islam dininin yaylmas il laqdar
monumental heykltralq inkiafdan qald. Mnblrd bel heykllr iar var. rb mnblri irvan
razisind bzi nmunlri dvrmzdk glib xm insan v heyvanlar tsvir edn dairvi heykllrin
mvcud olduunu gstrirlr. rb mllifi bn l-Fqih l-Hmdaninin tqribn eramzn 903-c ilind
yazlm "Kitab l-buldn" ("lklr kitab") srind maraql mlumat verilir: "Bab (Drbnd S. A. )
hrind Bab l-Cihaddak (cihad qaplar) divarn stnd iki da stun var; hr stunn stnd a dadan
38

yonulmu ir heykli durur. Onlardan aada iki da var v hmin dalarn stnd d ir tsvir olunmudur.
Qapnn yaxnlnda dadan yonulmu insan heykli var. Onun ayaqlar arasnda aznda zm salxm tutmu
tlk tsvir edilmidir. hrdn knarda "Msruf hovuzu" ad il tannan ovdan var. Ovdana dmk n
pillkn dzldilmidir. Su az olanda hmin pillknl ovdana enirlr. Pillknin hr iki trfind dadan iki ir,
onlardan birinin ba stnd is dadan insan heykli qoyulmudur. Hkmdar evinin zrind d divardan bir
qdr aral dadan iki ir heykli boylanr. Bab sakinlri onlara divarn tilsimlri deyirlr..."
17
bhsiz, bu
heykllr daha vvlki, islamaqdrki dvr, ehtimal ki, Drbnd sddinin tikildiyi V-VI srlr aiddir.
Drbndin qala divarlar zrindki qdim heykllr bu gndk qalmdr. ir heykllri Qrxlar qaps v Orta
qap qala darvazalarnn stnd v Drbnd diyarnaslq muzeyinddir.
Son onilliklrd irvan razisind aparlan arxeoloji qazntlar nticsind 20-dn ox monumental
insan heykli akara xarlmdr.
18
1946-c ild amax hrindn 3 km aral, Xnsl kndind taplm iri da
kii heykli byk maraq dourur. Onun hndrly 2,26 m, n enli yeri 0,47 m-dir. Yerli hngdandan
yonulmu bu heykl kiik pyedestala bitiikdir. Ba yoxdur, l v ayaqlar yax qalmdr. Sol li sa sinsin
sxlmdr, aa sallanan sa li qarnnn stnddir. llr ox diqqtl ilnilmidir. Sol lin stnd
altlkli ornament var. Grnr, bu xatir abidsi, tayfa basnn cdada sitayii ks etdirn portret tsviridir.
Heyklin e.. sonuncu - eramzn ilk srlrin aid oldu ehtimal edilir.
19
1959-cu ild el hmin yerd eyni cr
heyklin qalqlar taplmdr. lpaq bdn arxa trfdn yax ilnmidir. Cinsiyyti aydn deyil. Bu tapnt
birinci heyklin tarixini myynldirmy kmk edir. Bel [75 - 76] ki, ondan tqribn eramzn V-VI srlrin
aid da qutu qbirinin stn rtmk n istifad olunmudur. Demli, heykl daha vvllr aiddir. 1960-c
ild buradaca irisin 593/4-c ild, II Xosrovun hakimiyyti dvrnd (590-628) ksilmi gm Sasani
draxmas qoyulmu da qutu qbirlrini rtn daha iki da heykl akar edilmidir. Onlardan birinin arxa trfi
yax qalmdr, kryind belin qdr tkln hrk bildirn qabartma vardr. Qabarq ombal anaq hisssi
kskin nzr arpr. Cinsiyyti aydn deyil, ehtimal ki, qadndr. Kobud yonulmasna baxmayaraq, bu heykl
heykltran realist manerasndan v sntkarlndan xbr verir. 1961-ci ild amax rayonunun Dakolan
kndi yaxnlndak Allahkbr adl yerd, qdim yaay mskninin razisind eramzn birinci minilliyinin
birinci rbn aid ediln mxtlif saxs qablarn v digr yalarn arasnda da insan heykli taplmdr. Ba
yax yonulmu, iyinlri enlidir. Boynu mtnasib deyil, sifti monqolaoxar, yast burnu apqdr. Qulaqlar
hndrddir. Gz ana drinddir. Az yeri v saqqal aydn seilir. Sol li sinsind, ryinin bandadr,
sa li is dzbucaql klind bklm halda qarnnn stnddir. tklri aydn seiln paltar kaftana, yaxud
uxaya oxayr. Sa trfdn aada btv dana bnzr uzunsov bir ya aslb. Kryind aquli kk var.
Kryinin yuxar hisssind, ehtimal ki, hrk klind iyinlr tklm kii san bildirn drdkiinc qabarq
xnt var. Pyedestal dairvi aplm xnt vz edir, Ayaqlarnn yalnz yuxar hisslri tsvir olunmudur.
Oturaq vziyytddir. Heyklin e.. I minilliyin sonu - eramzn I minilliyinin vvllrin aid olduu ehtimal
edilir.
20
Heykldki sa formasndan Drbnd soxulan xzrlrin antropoloji tipinin tsvir olunduu VII sr
mnbyind bhs edilir. "Salar dalm qadn siftind stlrin yan iyrnc, enlisift, qasz, eybcr
ktlnin dhtli thlk olduunu grn hali, xsusil onlarn srrast v gcl atc olmalarndan qorxub
lrzy dd..."
21
Hmin mnbd trklr, hm d, "hrk saxlayan xalq" adlandrlr. Bu cr saa Tuvada,
rqi v Cnubi Qazaxstanda Tyan-anda taplm heykllrd d rast glinir,
22
Kii heykllrindki hrklr,
yaxud iyinlr tklm danq sa tklrinin in salnamlrind tsvir olunan sa formasna tam uyun
glir.
23
Kiik saqqal da sciyyvidir. Pirsaatay aynn sol sahilindki raql kndinin yaxnlndak axnax
razisind ondan ox bel heykl taplmdr. Onlarn bzilri baszdr. Bzilrinin is ba smmdr. Onlar
yerli bngdandan yonulmudur. E.. son srlr - eramzn ilk srlrin aid ediln bu heykllrdn d
qbirlrin stn rtmk n istifad olunmudur. Xnsl heykllri baqalarndan byk ll olmalar il
seilir.
24
Pirsaatay rayonu qdim mbd yeri olmudur. Ehtimal ki, bu heykllr allahlarn, yaxud tayfa
balarnn mcssmsi olub, cdada sitayi ayinini ks etdirir. Blk d oxlu miqdarda heykl taplmas
burada emalatxana olduunu gstrir.
Bhs ediln irvan heykllri mumi ikonoqrafik lamtlrl bal olan byk qruplarda birldirilir.
Bu heykllrdki tsvir xsusiyytlri (kanonik poza, llrin v btn fqurun vziyyti) onlarn sitayi xarakteri
dadn gstrir. amax rayonundan taplm btn da heykllr iri da paralarndan aplm, kobud
kild yonulmudur. Bdn zvlri dqiq tsvir olunmamdr.
23
Salamat qalm hisslr qdin heykltran
realist manerasna v bsit sntkarlna dlalt edir. [76 - 77]
Bu cr heykllr bir sra Orta Asiya lklrind, cnubi rus llrind d geni yaylmdr. Lakin
monumental irvan heykltral slubu baxmdan onlardan frqlnir. Hmin heykllrin amax rayonunun
razisind akara xmas brada mxtlif tayfalarn mskun olduunu gstrir. Bir rayonda kiik gil v
terrakotadan ibtidai heyklciklr dzldn tayfalar yaayrdlar. Digr alban tayfalar is dairvi monumental
heykllr dzldirdilr. Bel heykllrin eramzn hdudlarnda v onun vvllrind qdim irvan torpanda
meydana glmsi, ehtimal ki, oxar qdim nny malik mxtlif kri tayfalarn - skiflrin, hunlarn,
39

bulqarlarn, sabirlrin, xzrlrin, xanlqlarn v baqalarnn miqrasiyas il d baldr, lakin bu msl
yrnilmmidir.
Ta qdimdn yerli alban tayfalarnn v krilrin birg yaadqlar bir razid 20-dn ox byk
monumental heyklin taplmas adl-sanl adamlarn, tayfa balarnn, srkrdlrin dfh mrasimi il laqdar
yaradlan v cdadlara sitayi ks etdirn bel heykllrin geni yayldn gstrir. srlrin drinliklrin
gedib xan qdim irvan plastik snti mxtlif gil, terrakota v da beykl nmunlrind tzahr edrk,
Mezolit v Tunc dvrlrindn eramzn vvllrin qdr glib xdr. Ehtimal ki, irvanda monumental
heykltralq e.. II minillikd meydana glib, eramzn ilk srlrindk mvcud olmudur. Bu heykllrin
zdlnmi halda taplmas gstrir ki, onlar xristianln v islam dininin "btlri" qadaan etmsi il laqdar
sndrlmlar.
Nzrdn keirdiyimiz insan v heyvan tsvirlri qdim azrbaycanllarn dini etiqad v totemizm
baxlar il baldr. irvan v Arrann bu incsnt v maddi mdniyyt abidlrinin tdqiqi Azrbaycan
xalqnn etnogenezi probleminin aydnladrlmasnda mhm hmiyyt malikdir.

40

III FSL
MZYD RVANAHLAR DVLT
(IX SRN KNC YARISI-XI SRN BRNC RB)

1. Mzydi irvanahlar

Mhmmd ibn Xalidin lmndn sonra onun qarda Heysm ibn Xalid irvann hakimi oldu. H.247
(86l)-ci ild xlif Mtvkkil ldrldkdn sonra Xilaftd ba vermi itiadan istifad edn Heysm zn
mstqil elan etdi. O. tkhakimiyytliliy nail oldu v irvanah titulunu qbul etdi.
1
Ehtimal ki, Heysm
rblrin tyin etdiyi irvanahn hakimiyytin son qoymudr. Bellikl, Heysm ibn Xalid irvann
irvanah titulu dayan rb mnli Mzydilr slalsindn ilk mslman hakimdir. Hmin vaxtdan etibarn
V. F. Minorskinin haql olaraq qeyd etdiyi kimi, "...Yzidilr slalsinin tarixi z xarakterini dyiir: onun
vvllr Badaddan mir vzifsin tyin ediln nmayndlri indi z iqta torpaqlarnda irsi vassallara
evrilirlr..."
2
irvanda sonralar ba vern hadislr Mzydi irvanahlar dvltinin tarixin dair son drc
qiymtli mnb olan "Tarix-i l-Bab"da iqlandrlr. Mnblrd Heysm haqqnda nlumat ox czidir. Onun
Srird "kafirlrl" vuruduu xbr verilir. Heysmin lm ili mlum deyil. Grnr, o, az mddt hakimiyyt
srmdr, Heysmdn sonra onun olu Mhmmd ibn Heysm ibn Xalid irvanah olmdur. Deyildiyin
gr o, "atasnn vsiyytlrin ml edrk, daltli olmu v kafrlrl mharib aparmdr. O habel bu
diyarda z haqqnda yax ad qoyub getmidir".
3

Onun varisi - olu Heysm ibn Mhmmd ibn Heysm d, ehtimal ki, Cnubi Dastanda "kafr"
qonular il vurumudur. O, bir ne kndi Drbnd qazilrin vqf vermidi; btn mhsulu dayb ymaq
v l-Babn korluq kn srhd vilaytlrinin sakinlri v qazilr arasnda paylamaq n paytaxtnda anbarlar
tikdirmidir. O, mir kimi mrhmtli, daltli, (kafrlrl) mbarizd qeyrtli idi; o, uzun mr srmdr..."
4

Onun lmndn sonra irvanahla olu li ibn Heysm ibn Mhmmd gldi. irvanda ba vern
bir sra hadislr onun ad il baldr. li ibn Heysm l-Babn miri il birlikd qonu ndana, "kafrlr"
zrin yr etmidir. Lakin onlar ndann qaplar qarsnda mlub oldular. li v l-Babn miri 10 min
mslmanla sir dd. Onlarn hams ndan, Srir halisi v xzrlr arasnda bldrld. aydan sonra
srirlilr sirlri li ibn Heysmi v l-Bab mirini vzind he n almadan azad etdilr, ndanllarn v
xzrlrin tutduqlar sirlr is satld v onlarn yalnz ox az bir qismi xilas ola bildi. "Tarix-i l-Bab" da
gstrilir ki, "l-Bab srhd vilaytinin (sqr) kafr tayfalar irisind mslmanlarn n qddar dmni
ndann halisi idi". Ad kiln dy h.309 (917)-cu ild ba vermidir.
5
li ibn Heysmin hakimiyyti
dvrnd l-Msudinin bhs etdiyi baqa hadis d olmudur. Xzrlrl yana, irvana ruslar da dflrl
dnizdn basqnlar edirdilr. irvanahlar v Drbnd mirlri bu basqnlara qar mbariz aparrdlar. Xzr
dnizinin halisi sx olan cnub-qrb sahillri yadelli iallarn diqqtini oxdan clb edirdi. Ticart mqsdil
[78 - 79] z gmilrind Xzr dnizinin sahillrin zb gln rus tacirlri bu diyara yax bld idilr v
xzrlr kimi Azrbaycann, xsusil irvan vilaytinin znginliyi bard mlumatlarl yayrdlar. Ruslar
tqribn 914-c ild Bak sahillrin hcum etdilr. "Rus drujinalar buraya ilk df glmirdilr. Onlar
qdimdn rqi Avropa lklri, Qafqaz v ran arasnda qzn ticart gedn yax bld olduqlar yolla
irlilyirdilr".
6
Ruslann bu sfrini l-Msudi trafl tsvir etmidir. O gstrir ki, h.300 (912-13)-c ildn
sonra ruslarn hrsind 100 adam olan tqribn 500 gmisi Don ay il Xzr kanalna qdr gldi. Ruslarn
gmilri kanaln azn qoruyan Xzr gzti dstlrinin durduu yer atdqda ruslar bu dnizin trafnda
yaayan xalqlardan zbt etdiklri qnimtin yarsn xzr xaqanna vermyi vd edib, ondan btn lkni
kerk Volqa ayna, sonra is zaa zb ayn mnsbin v Xzr dnizin xmaa razlq aldlar.
7

"Xaqan onlarn bu qanunsuz ii etmsin icaz verdi v ruslar krfz girib, (Donun) mnsbin yetidilr v
onun vasitsil zyuxar baladlar. Nhayt, Xzr ayna (Volqaya) atdlar v bu ayla Atil
*
hrindk
endilr, onun yanndan trk, ayn Xzr

dnizin tkldy yerd mnsbin yetidilr, oradan is
(Tbristandak) Amul hrin doru (zdlr). Ruslarn gmilri dniz splndi v Gilana, Deylm,
Tbristana, Curcan sahilindki Abeskuna neft vern vilayt [bild n-nfft - Aberon] v Azrbaycan
istiqamtind yerln (btn torpaqlara) basqn etdilr... bu dnizin trafnda yaayan xalqlar zlrini itirdilr,
nki kemid onlarn zrin dnizdn basqn edn dmn grmmidilr. Dnizd yalnz ticart v balq
gmilri zrdi. Ruslar gilanllarla, deylmlilrl v bn bu l-Sacn srkrdlrindn biri il vurudular. Sonra
onlar irvan ahlnn Bakuh ad il tannm neft vern sahilin glib xdlar. [Sahilboyundan[ qaydarkn
ruslar neftvern (vilaytdn) cmi bir ne mil aral olan adalarda
**
daldalandlar. O vaxtlar [tqr, 914-c il]
irvann ah li ibn l-Heysm idi. hali hazrhq grd, qayqlarna [kvarib] mini, hmin adalara qdr zd.
Ruslar onlarn qarsna xdlar. Minlrl mslman ldrld v dnizd bouldu. l-Msudi xbr verir ki,

*
Yni Azov dnizindn Dona qdr, sonra is gmilri sry-sry kib Volqaya salaraq zaa zdlr.
**
Bak buxtasnn gircyindki Byk Zir, ilov, Pirallah v s. Adalar.
41

Azrbaycann cnubunun, Arrann, Beylqann, Brd vilaytinin v baqa hrlrin, habel onlarla birlikd
Deylm, Gilan v Tbristann halisi qamaa z qoydular, nki onlar dnizdn hcum gzlmirdilr v qfl
basqna mruz qalmdlar. Ruslar bu dnizd bir ne ay qaldlar, bel ki, dnizl qonuluq edn he bir xalq
bir lkdn baqasna gedib-gl bilmirdi. Ruslar byk qnimt ld etdikdn sonra yenidn xzr torpaqlarna
qaytdlar. Lakin burada onlar mslmanlarn hcumuna mruz qaldlar. Onlarn byk hisssi (30.000 min
yaxn) qrld v yalnz czi bir qismi (5 min yaxn) xilas olub vtn qayda bildi.
8
Msudinin dediklrindn
bel nticy glmk olar ki, ruslarn basqnlar dvrnd Xzr dnizinin qrb sahillri, yni Bak hri il
birlikd Aberonun da daxil olduu irvan razisi halisi sx olan zngin diyar idi. Hminin, irvann hakimi
li ibn Heysm olduu aydnlar ki, bu da "Tarixi- l-Bab"n mlumatna tamamil [79 - 80] uyun glir.
Byk qounu olmasna baxmayaraq, irvanahn dniz donanmas yox idi v dnizd onun yalnz ticart
gmilri zrd. Msudinin dediyin gr, o vaxtadk dnizdn dmn glmmidi. Xzr dnizi sahillrini v
irvan vilaytini viran qoyan xzrlrin gmilri yox idi. Ehtimal ki, bu, li ibn Heysmin hakimiyyti
dvrnd ruslarn Aberona mnblrdn mlum olan ilk hcumu olmudur. Gstriln hadislr, hrbi
uursuzluqlar irvanah li ibn Heysmin nfuzuna sarsdc zrb vurdu, byk miqdarda qounlarmzn
mhv olmas is onun dvltini zifltdi v h.305 (917)-ci ild znn devrilmsin gtirib xard. li 305
(917)-ci ildk - qohumu (babasnn misi olu S. A. ) layzan hakimi Tahir Yzid ibn Mzyd -eybani ona
qar syan qaldranadk - hakimiyytd qald".
9
V. F. Minorski rusca trcmd rb mtnindki ran (Aran)
szn Layzan kimi rh v tshih etmidir. Mlumdur ki, X-XI sr rb corafyanaslarnn srlrind,
elc d "Hdud l-alm"d bu razinin ad Layzan, Liran, yaxud ran kimi kilir, onun hakimi is ranah
adlandrlr. Bu, hl Markvartn diqqtini clb etmi, v o, ran - Aran szlrini eynimnal saymdr.
10

V. F. Minorski stxrinin lokalladrlmasna sasn mtnd rast gldiyi Liran, Lazyan adlarn Laycan (indiki
smayll rayonundak traf kndlrl birlikd Lahc qsbsi) kimi tshih etmidir. stxriy gr, Layzan,
irvan, Muaniyy v Qbl (nbasiy, yni nbasi mlikliyi)
11
il hmsrhd idi. Msudi is tsdiq edir ki,
Qbl Muanla qonu idi.
12
Ehtimal ki, Krdn imalda, Girdiman, Gyay v Tryanay aylarnn aa
axarlarnda yerlirdi. Ola bilsin ki, Krl Arazn arasndak razini tutub, grc mnblrindki Movakaniyaya
uyun glirdi.
13
Tbrid Muandan Qabh (Qafqaz) dalarna mnsub yer kimi danlr.
14
Msudi yazr:
irvan torpana Qabh da yannda baqa bir mmlkt d hmsrhddir. Bu yer Layran, onun hkmdar is
Layranah adlanr. Hal-hazrda bu lkni irvan ah tutmudur. O, hminin Muaniyy adlanan mmlkti d
zbt etmidir. Msudi daha sonra qeyd edir; ndi irvanah kimi tannan Mhmmd ibn Yzid vvllr
Layzann
*
ah idi. irvanah is li ibn Heysm idi. O hlak olduqdan sonra
**
Mhmmd, dediyimiz kimi,
milrini ldrb irvan tutdu. Mhmmd, hminin, adlarn kdiyimiz mmlktlri d zbt etdi. Onun
Qabh danda dnyada misli-brabri olmayan Niyal (mtnd Tiyal) adl qalas var..."
15

V. F. Minorski irvana dair rhlrind aadaklar qeyd edir "Bizim mllif Mhmmd b. Xalidin
lmndn sonra btn diqqtini irvan qoluna ynldir v biz Arranda v onun paytaxt Cnzd (Qanzada)
ba vern hadislrdn xbrsiz qalrq. Bu boluq yz illik bir dvr h.245 (859)-ci ildn, tqribn h.344 (955 -
Arran)-c ildk deylmli Msafirilr, h.360 (917)-c ild is krd ddadilr trfndn ial olunanadk -
hat edir. Arranda Mhmmd b. Xalidin nsil crsinin davam edib-etmdiyi, yaxud Xlifnin z idaretm
v tyinetm sistemini brpa etmy nail olub-olmad namlumdur. Yalnz 371 (982)-ci ild biz [80 - 81]
irvann Brdni tutduunu yrnirik. Grndy kimi, Mhmmd ibn Xalidin idar etdiyi razi, cnub
srhdlri Krdn ken son dvr irvan hkmdarlarnn hakimiyyti dvrndki razidn xeyli geni
olmudur..."
16

Gstrdiyimiz kimi, "Tarix-i l-Bab"a gr Mhmmd ibn Xalid Gncnin sasn qoyan, yni Arran
hrlrindn birinin hakimi olmudur. Onun qarda Heysm ibn Xalid hmin vaxt irvann hakimi idi v
mstqillik qazanaraq, irvanah titulu qbul etmidi. "Tarix-i l-Bab"da sonra deyilir: "...Heysm ibn Xalid
irvanda mstqillik ld ednd onun qarda Yzid ibn Xalid d Layzanda mstqillik qazand. Heysm
irvanah, onun qarda Yzid is Layzanah adlanrd". Bu mtndn aydn olur ki, Cnznin (Gncnin) sasn
qoyan Mhmmd ibn Xalid "Tarix-i l-Bab"n gstrdiyi kimi, yalnz Cnznin hakimi olmudur: o,
rminiyy
***
hakimiliyini z zrindn gtrd, Cnz hri v mlklrinin mdaxili il kifaytlndi. Sonrak
hadislr "Tarix-i l-Bab"da bel nql edilir: "Bir mddtdn sonra Yzid ld v onun yerin olu Mhmmd
ibn Yzid kedi. O, uzun mddt hakimiyyt srd, lyaqti ucald, mllri ik ad. Onun lmndn sonra
(tqr. h.305 (917)-ci il - S. A. ) olu bu Tahir Yzid ibn Mhmmd hakimiyyt gldi. O, irvana da sahib
olmaq n sbirl mqam gzldi. Adamlarnn ksr hisssi sir alnb ldrln li ibn Heysmin
ziflmsindn istifad edn Yzid qfltn Mrzuqiyyd onun zrin hcum krk zn, olu Abbas v
nvsi - Abbasn olu bu Bkiri sir ald. Yzid Heysmi v Abbas edam etdi. bu Bkir qad. Bellikl,

*
V. F. .Minorski mtnd Layran v L - ran Layzan, Layranah v L ranah is Aranahla vz etmidir.
**
Tarix-i l-Bab"a gr (9) onu bu Tahir Yzd ldrmdr.
***
rminiyy - Cnubi Qafqaz lklrinin inzibati blgs. rblrd Albaniya, Grcstan v Ermnistann mumi ad.
42

xobxtlik Heysmin evini trk edib, onun qarda [minvsi Yzidin] evin kd...". Gtiriln paradan
aydn olur ki, IX srin ikinci yarsnda Xilaft zifldikdn sonra bir sra vilaytlrin hakimlri, o cmldn
irvanah v Layzanah mstqillik ld etmidilr. irvann ziflmsindn istifad edn Layzan hakimi z
qohumunu ldrm, irvan tutaraq Layzana birldirmidi.
"Tarix-i l-Bab"a gr bu Tahir Yzid ibn Mhmmd ibn Yzid ibn Xalid ibn Yzid ibn Mzyd ibn
Zaid -eybani h.305 (917)-ci ild irvan zbt etmi, h.306 (918)-c ild is irvan torpanda Yzidiyy
hrini saldrmdr. Gstrdiyimiz kimi, Yzidiyy qdim yaay mskninin yerind tikilmidir. Ehtimal ki,
bu Tahir Yzid onun tikintisini baa atdrm, mhkmlndirmi v z rfn Yzidiyy adlandrmdr. O,
Layzan [iqta] klind oullarndan birin - Mhmmd vermidir. bu Tahir Yzidin hakimiyyti dvrnd
Drbndl bal bir sra hadisler ba verdi. H.318 (930)-c ild brann qaplar qarsnda onun olu
Mhmmdl l-Babn miri bu l-Malik l-Haimi arasnda vuruma oldu. Lakin trflrin he biri qti
qlb ala bilmdi v onlar arasnda barq baland. Bu dvrd Drbndd "Tarix-i l-Bab"a gr, sas h.255
(869)-ci ild Haim ibn Sraq trfindn qoyulmu Haimililr slalsi hakimiyyt srrd.
17
Lakin l-Kuf v
Yqubi xbr verirlr ki, Harun r-Rid (h.170-193 (786-809)-cu illr) Sid ibn Slma l-Bhilini rminiyy,
irvan v Arrana gndrrkn l-Babn hakimi (sahibi) Ncm ibn Haim idi. Bir ne aydan sonra Drbnd
halisi [81 - 82] Seid qar syan qaldrd, onun maliyy mmuruna (amil) hcum etdi. Sid Ncmi edam
etdirdi, lakin sonralar Ncmin olu Hyyun Sid leyhin Usyan qaldraraq, xzrlrin xaqan il laqy girdi.
Xaqan byk qounla hrkt edib bir sra yerlri datd, halini qart edib, Araz ayna atd. Xlif
Sidi hakimiyytdn gtrd. irvana v Arrana bir-birinin ardnca hakim gndrdi. Ancaq Yzid ibn
Mzyd hakim tyin olunandan sonra syanlar yatrld v lk sakitldi.
18
Hyyunun sonrak taleyi mlum
deyil. Lakin onun ailsi Drbndd qalrd. Onun nvsi h.255 (864)-ci ild mstqil Haimilr slalsinin
sasn qoymudu.
19

bu Tahir Yzidin hakimiyyti dvrnd bir sra mhm hadislr ba verdi. Azrbaycanda Sacilr
slalsinin hakimiyytin son qoyuldu. Onlar Deylmi Msafrilr vz etdi. Onlardan Msafri Mrzuban
Brdni tutmu ruslarla mhariblr apard H.333 (944)-c ild Drbnd halisi bdlmlik l-Haiminin olu
mir hmd leyhin syan qaldrdlar v onu hrdn qovdular. Onlar irvanah bu Tahir Yzidin yanna
adamlar gndrrk, onu l-Bab hakimliyin dvt etdilr. "bu Tahir Yzid olu hmdi l-Baba gndrdi v
hali ona z miri kimi sdaqt and idi. hmd bir qdr orada qaldqdan sonra hali onu qovub, hmd l-
Haimini hakimiyyt qaytard. bu Tahir Yzid l-Babn trafna (savad) hcum kib, oralar qart etdi".
20

Sasanilr dvrndn nnvi olaraq Drbndi znn irsi mlkiyyti sayan irvanahlar bu iddia il dflrl
hcum edib oran tutmudular. Lakin hmin vaxt Drbndd artq baqa slal - rb Xilafti trfndn tyin
edilmi, eyni zamanda rb mnli Haimilr hakimiyytd idi. Ancaq yadelli iallarn v baqa feodallarn
hcum thlksi olduqda irvanahlar mumi dmni df etmk n Drbnd hakimlri il birlirdilr.
"Tarix-i l-Bab"da bu bard shbt gedir: "Bundan azacq sonra deylmlilr irvana girdilr. Yzid l-Bab
halisi il slh balamaa v onlardan kmk istmy mcbr oldu. O, branda v kndlrd onlardan tutub
aldqlarn, neft mdnlrindn v duz karxanalarndan toplanan rsumlar [rsum n-nffat vlmllax] geri
qaytard. l-Bab halisi Yzid kmk gstrdi v o, deylmlilri qovdu, sonra is onlarla slh balad".
21

Xliflr, Sasanilr dvrnd olduu kimi, srhd mntqsi olan Drbnd byk hmiyyt verrk, onu varl
irvan vilaytin aramsz basqnlar edn xzrlrdn, trklrdn v digr xalqlardan mdaf mqsdi il
mhkmlndirirdilr. Onlar Drbnddki rb qarnizonunun saxlanmasna klli miqdarda vsait srf edir, bu
xrclri is neft hasilatndan byk glir gtrn Bakdan v duz mdnlrindn xarrdlar. irvanahlar neft
quyularnn v duz mdnlrinin mdaxilini toplamaq n xsusi vergiyanlar tyin etmidilr. Toplanan glir
xlifnin frman il vqf kimi Drbndin mdafilrin nam verilmk n oraya gndrilirdi.
"Drbndnam"nin verdiyi mlumata gr xlif Mtmid h,276 (883/4 ) ci ild Mhmmd ibn mmarni
hmin mdnlrin risi tyin etdi ki, o, toplanan btn gliri keidlri qoruyan sgrlr paylamaq n
Drbnd gndrsin.
22

"Tarix-i l-Bab"n gstrdiyin gr, mrkzi hkumt zifldikd v Xilaft tnzzl uradqda yerli
hakimlr - istr irvansahlar, istrs d Drbnd mirlri - neftdn v duzdan ld ediln gliri mnimsyirdilr.
[82 - 83] irvanahlar qsa bir mddt (908/9-cu ildk) tabe olduqlar Cnubi Azrbaycann feodal hakimlri -
Sacilrl yax mnasibtlri qoruyub saxlamaa alrdlar. Bel ki, Yzid xtadan qurtarmaq n h.320
(932)-ci ild Yusif ibn bu Sacn Azrbaycan miri Balduydn qaaraq, ondan snacaq istyn qulam
Mflihi hbs edib Balduyy gndrmidi. Deylmlilrl slh baladqdan sonra irvanah onlarla birg
bizansllara (Rum), grclr v digr "kafr" xalqlara hcum etmy razlq verdi. irvanah bu Tahir Yzid
otuz il yaxn hkmranlq etmi h.337-ci ilin rbil-vvl (948-ci il, sentyabr) aynda lmdr. Onun yerin
atasnn vaxtnda Layzan
*
hakimi olmu olu Mhmmd ibn Yzid kedi. O, bir olu hmdi Layzana, o biri
olu Heysmi is babas Mhmmd ibn Yzidin vaxtnda znn mir olduu Tebrsrana hakim tyin etdi.

*
Mtnd Layzan klind getmidir. Lakin "Tarix-i l-Bab"n vvlki nsxsind ran (Aran? S. A. ) kimi gstrilmidir
43

Grnr, Tbrsran da irvana daxil olub, onun irsi torpaqlarndan idi. irvann hakimi kimi onun ilk tdbiri
hbsxanaya salnm qarda hmd ibn Yzidi aradan gtrmk oldu.
23
Sasani ahlarna xas olan bu qaydan
grnr, irvanahlar onlardan xz etmidilr.
srini h.332 (943)-ci ild tamamlam l-Msudi xbr verir ki, bu vaxt irvann hakimi h.318 (930)-ci
ild
24
aralarnda toqquma olmu krkni bd l-Mlik ibn Haimin lmndn (h.327 (939)-ci il)
25
sonra
Xursan, Vardan v Drbndi zbt etmi Mhmmd ibn Yzid idi. Mhmmd ibn Yzid btn bu torpaqlar
irvan v Layzanla birldirdi. Msudi daha sonra deyir ki, "onun mmlkti hal-hazrda, yni h.332 (943)-ci
ild bir yol qdr uzanr. Bu, ondan irli glir ki, o, z torpaqlarna, nurvann
*
(Burada shbt, mnblrin
mlumatlarna gr, nuirvann torpaq verdiyi erkn irvanahlardan gedir.) titul vermmsin (vsm)
baxmayaraq, zbt etdiyi torpaqlar da qatlmdr".
26
Msudinin dediklrindn aydn olur ki, Mhmmdin
hakimiyyti dvrnd irvanahlar dvlti byk bir raziy malik idi. Mhmmdin h.337 (948)-ci ild atas
bu Tahirin lmndn sonra hakimiyyt kediyini nzr alsaq, bel bir nticy glmk olar ki, o, ya hl
atasnn salnda rikli hakimiyyt srms yaxud I-Msudinin srind Mhmmdin adnn kilmsi
mtn sonradan lavdir.
27
bn Havqlin h.344 (955)-c ildg Msafr Mrzubana vergi vern mlikliklr
haqqnda mlumat da irvanah Mhmmd ibn Yzidin hakimiyyti dvrn aiddir. bn Havqlin dediyin
gr, "irvanahn (yni, irvann) ah v hkmdar Mhmmd ibn hmd zdiy" qoyulan tzminat bir
milyon dirhm idi.
28
V. F. Minorskinin haql olaraq qeyd etdiyi kimi, bu mtnd l-zdi nisbsi Yzidinin
yanl eitm nticsind thrif olunmu formasdr. Msafir Mrzubann vaxtnda yalnz Mhmmd ibn bu
Tahir Yzid var idi. "Ola bilsin d srini h.378 (988)-ci il yaxn bitirn bn Havql sl adn vzin h.370-81
(981-91)-ci illrd hkmranlq etmi z masiri olan hkmdar Mhmmd ibn hmdin adn vermidir. bn
Havqlin verdiyi siyah Mrzubann mhz h.344 (956)-c ild l-Bab trafnda olmas il bal ola bilr".
29

Mhmmd ibn [83 - 84] Yzidin zbt ctdiyi mlikliklr daha sonralar, Mhmmd ibn hmd vaxtnda - h.372
(928)-ci ild d irvann tabeliyind qalrd.
30

Mhmmd ibn Yzid skkiz il hkmranlq srm, slflrinin nnsini davam etdirrk, "kafirlr",
znn imal qounlarna hcumlar etmidir. O, h.345-ci il, sfr aynn 21-d (4 iyun 956-c il) ik
xstliyindn (cdari) lmdr. "Tarix-i l-Bab"da maraql bir hvalat nql olumr: "...deyirler ki, onu z vziri
bn l-Mrai zhrlmidir. Sbbi bu olub ki, Mhmmd ibn Yzid ik xstliyindn lm ayanda
olarkn hakimiyyt hrisliyi bn l-Mraini baqa yolla hasil gtiril bilmyck bir i svq etmidir. O,
Mhmmdin iki qulunu hmd ibn Yzidin ignc kdiyi hbsxanaya gndrib, onu ldrmk mri
vermidir. Onlar mri yerin yetirmi v cnazni gizltmilr. Bir ne gndn sonra yaxlamaa balayan
Mhmmd saaldqdan sonra Allaha minntdarlq lamti olaraq bn l-Mraiy qarda hmd
hbsxanadan buraxma mr etmidir. Hyatndan qorxuya dn iht l-Mrai vaxt il Mhmmd ibn
Yzidin atasn mhv etdiyi kimi bu df d zehrli iki verib onun zn ldrmdr".
Mhmmdin hmd v Heysm adl iki olu, boulub ldrlm qarda hmdin is bu-1-
Heysm ibn hmd adl olu qalmdr. lm yatanda olan atasn yoluxmaa gln Layzan miri hmd ibn
Mhmmd atasnn lmndn sonra onun varisi oldu. Dvltin yanlar ona sdaqt and idilr. Lakin o,
tezlikl xstlndi.
31
"Tarix-i l-Bab"da yen d vzirin hmd ibn Mhmmdi ba tutmayan zhrlmk chdi
ortaya gtirilir. "hmd xstlikdn durandan sonra z qulamlarn gndrdi, onlar qfildn bn l-Mrainin
evin girib onu dynkl lnc dydlr. Tbrsran miri olan Heysam irvanda z hakimiyytini
mhkmlndirn v mkrli vzirindn xilas olan qardandan qorxuya drk lzgilr (lkz) lksin qad.
Vaxt il o da atasna ba kmy glirdi. Onun misi olu, hmdin olu b-1-Heysm d irvanahn
tqibindn ehtiyat edrk Brdy qad, burada az bir mddt yaad v tezlikl ld. Onun cnazsi
Krdiyana
**
gtirilrk orada dfn olundu. irvanda hakimiyytin son mmkn iddias hmd ibn
Mhmmd ibn Yzidin misi b-1-Bdr ibn Yzid d hmin ild ld v hmd irvann ksiz hakimi
oldu.
32

Kiyev knyaz Svyatoslavn 965-ci ild Volqaya v imali Qafqaza sfri bard bn Havqlin h.358
(969)-ci ild verdiyi mlumat da hmd ibn Mhmmdin hakimiyyt vaxtna tsadf edir. Ibn Havqlin
szlrindn grnr ki, ruslar, Smndr d daxil olmaqla, btn Xzr torpaqlarn tutmu v vaxt il qdrtli
olan Xzr dvlti ehtimal ki, bu sarsntdan sonra bir daha zn gl bilmmidi. Xzr xaqanlndan
qaanlar Aberon v Manqlaq yarmadalarnda snacaq tapdlar. bn Havqlin dediyin gr bzi qaqnlar
irvanah Mhmmd ibn hmd l-zdinin
***
kmyil Xzr paytaxtlarna (til, Xzran) qaytmaa
balamdlar. irvanah onlara z qounu v adamlar il yardm gstrmidir.
33
[84 - 85]


*
Burada shbt mnblrin mlumatna r, niiravann torpaq verdiyi erkn irvanahlardan gedir.
**
Lahcn 12 kilometrliyindki Krdvan kndi.
***
irvanahn ad hrnd bn Mhmmd l-Yzidi kimi oxunmaldr, Ehtimal k, mllifun onun adn sonralar hafzsind qald
kimi lav etimidi.
44

Lakin hmd ibn Mhmmdin Tbrsran hakimi olan qarda irvana hkmranlq iddiasndan l
kmmidi. H.357(968)-ci ild o, lkzlr lksini trk edrk Salar brahim ibn Mrzuban Deylminin yannda
snacaq tapd, onunla birlikd yr edib irvan torpana girdi. Salar lkni v Drbndin trafn qart etdi.
irvan hakimi hmd onunla slh sazii balad v ona xrac verdi. Salar irvan trk etdi v Heysmi d z
il aparmaq istdi. Lakin Heysm l-Msqt qad v ona siyasi snacaq vern ehtiram v rbt gstrn l-
Bab miri hmd ibn bd-l-Mlik Heysmin adndan irvan hakimi il dana girrk, irvann bir
hisssinin ona gzt gedilmsini tlb etdi. Lakin irvanah bu tlbi rdd etdi v hd-qorxu gldi. Drbnd
miri hmd ibn bd-l-Mlik sasn Srir vilaytindn qoun toplayaraq irvana soxuldu. bran hrini
hcumla alb, yandrd, talan edib byk qnimt gtrd. Geri qaydarkn srirli dylr l-Baba mirdn
bir gn vvl daxil oldular. Lakin hrd itia v qarqlq baland. Yerli hali yz srirli hrbi risi ldrb
onlarn irvanda l keirdiklri qnimti apb taladlar. irvanah hmd iyirmi be il yaxn hkmranlqdan
sonra h.370-ci ilin zilhicc aynda (iyun 981-ci il) vfat etdi.
34

hmdin lmndn sora taxta onun olu Mhmmd ibn hmd xd. O, qonu feodallara qar
tcavzkar siyast yeridir v z razisini bir sra hrlri ilhaq etmk hesabna genilndirmy alrd. H.371
(981/2)-ci ild o, Qbl hrini onun miri bd l-Brr nbsdn tutub ald. Tqribn h.372 (982)-ci ild is
Brdni ial edib Musa ibn lini znn caniini tyin etdi. Mhmmd z hrlrini d mhkmlndirirdi.
Bel ki, h.373 (983)-c ild o, brann, grnr, hrbi mliyyatlar nticsind dadlm hasarlarn brpa
etdirdi. Grndy kimi, irvann n zngin v qdim hr mrkzlrindn olan bran qonu feodallarn
diqqtini clb edirdi. Onlar aramsz olaraq hr basqnlar edir, onu apb talayrdlar. Ehtimal ki, bran
qdim zamanlardan irvann paytaxt olmudu. H.372 (982)-ci ild babas Mhmmd ibn Yzidin Layzana
(V. F. Minorskiy gr Lahc)
35
birldirdiyi Xursan v irvan mlikliklri Mhmmd ibn hmdn mlklrin
daxil idi.
H.378 (988)-ci ild et-Tuzi Drbndi onun miri hmd Haiminin olu Mymndan ald v onu
hrdn qovdu. Sonra o, hri irvann hakimi Mhmmd ibn hmd tslim etdi. O, bir ne ay hrd
hkmranlq etdi, lakin Mymunun qulamlarndan Balid (Baldu?) adl birisi trfindn yaralanan Mhmmd ibn
hmdi tabe olan feodallar irvana apardlar. Balid onn iqamtgahnda stn atlaraq tbrzinl boynunun
ardndan vurub yaralamd. Qulam Tbrsranda gizlnn v bu hadislrdn sonra Drbnd qaydan aas
Mymunun yanna qamd. Mhmmd tezlikl saald. Lakin bu zaman onun Brddki caniini Musa ibn
li aqca qiyam qaldraraq, yalnz z adndan xtb oxunmasn irvanah Mhmmdin adnn xtbdn
xarlmasn mr etdi. Sonra "Tarix-i l-Bab"da xbr verilir ki, h.380 (990)-c ild Drbnd halisi z mirlri
Mymuna qar syan qaldraraq onu hakimiyytdn qovdular. Onlar irvanah Mhmmd ibn hmdi
Drbnd dvt etdilr. Drbnd gln Mhmmd qalan yenidn tikdirdi, daha dorusu, brpa etdirib
mhkmlndirdi v orada z adamlarndan ibart qarnizon yerldirdi. Bundan sonra o, z paytaxtna, [85 - 86]
ehtimal ki, Yzidiyyy qaytm, on bir il skkiz ay v iyirmi bir gn sltnt srdkdn sonra h.381 (991)-ci
ilin ramazan aynda (noyabr) lmdr.
36

Onun yerin hakimiyyt qarda Yzid ibn hmd kedi. Bu hadislrdn v hakimiyytin
dyiilmsindn istifad edn mir Mymun yenidn Drbndi tutaraq, ehtitnal ki, cmi bir il be ay vvl,
irvanah Mhmmd ibn hmdin vaxtnda tikilmi orta (kndln) divar (s-sr l-vstani) datd. Yzidin
hkmranlq illri onun z dvltinin razisini qounlarnn hesabna genilndirmk mqsdil apard feodal
ara mhariblri il lamtdardr. H.382 (992)-ci ild Qbl nrstagnda irvanhlarla krlilr
*
arasnda
iddtli vuruma ba verdi. Dyd irvanahn vziri Msddin ibn Hbi ldrld, onunla birlikd irvan
qoununun adl-sanl 400 svari sgri hlak oldu. irvanah Yzid ibn hmdin hakimiyyti onunla lamtdar
idi ki, o, dvlt ilrini tkbana idar etmir, btn dvlt ilrini brdli Abbasn olanlar olanlar bd l-
ziz v bd l-Smd hval edir, yalnz onlarn mslhti il qrar xarrd. H.389 (999)-cu ild irvanah
Yzid Qblnin hakimi, Grzl
**
qalasn sahibi bd l-Brr nbs il mharib edrk, Grzl qalasn
onun lindn ald. Bundan el hmin il irvanah Zirkiyy (daha dorusu, Rizkiyy?) mlkn sahib olmaq
stnd Drbnd miri Lkri ibn Mymunla lakin uur qazana bilmdi. Lkri brana yr etdi.
irvanllar onlarla hrin qaplar qarsnda vurudular. qounu ar mlubiyyt rad, dyd Lkrinin
qarda bu Nsr ibn Mymun sir alnd. irvanah onu hbsxanaya saldrd barq balandqdan sonra o,
girov saxland. H.391 (l00l)-ci ild

Lkrinin lmndn sonra Drbnd halisi irvanah Yziddn zlrin
mir semk istdiklri bu Nsrin azad olunmasn tlb etdilr. Lakin Yzid qzn bu Nsr r vermk
istmsi bhansil bundan boyun qard v rt qoydu ki, bu Nsri o zaman buraxar ki, Drbnd camaat
Drbnd v Sull (ul) qalalarnn tikilmsin (daha dorusu, brpa olunmasna) razlq versinlr. Drbndlilr
bu tklif rdd etdilr v Yzid he bir gnah olmayan b Nsri edam etdi. bu Nsr bran qalasnn
hbsxanasnda saxlanrd v irvanah onu hmin hrin qaplar qarsnda dfn etdirdi. B h.392 (1002)-ci

*
Ehtimal k, kililr.
**
Grzl Gyay aynn qrb sahillrindki Girddl kndi il eynildirilir.
45

ild olmudur. Drbnd halisi bu Nsrin qarda Mnsuru mir sedi. irvanah Drbndi tutmaq n
mharibni davam etdirdi. Dylr gah bu, gah da digr trfin stnly il gedirdi. H.410 (1019)-cu ild
srhd vilaytinin (sqr), ehtimal ki, Drbndin halisi z miri Mnsurun leyhin syan qaldrd, onu hrdn
qovub hakimiyyti irvanah Yzid ibn hmd tslim etdi. Yzid ibn hmd Drbnd qalasn brpa etdi v
orada z qarnizonunu yerldirdi. Lakin Sririn hakimi Mnsuru mdafi etdi. Drbnd sakinlri irvanaha
xyant edrk Mnsurun trfin kedilr. H.412 (1021)-ci ild Mnsur Drbnd daxil olaraq onu Yziddn
ald. Sonra Mnsur brana hcum etdi. irvanllarla Mnsurun qounlar arasnda bir ne vuruma oldu.
Lakin dmn trflrin he biri qlb qazana bilmyib aralandlar. Drbnd [86 - 87] halisi h.414 (1023)-c
ild yenidn mir Mnsuru hrdn qovdu irvanah Yzidi dvt edib, Drbndi ona thvil verdi. Yzid
qalan;

brpa etdi. H.415-ci ilin ramazan aynda (noyabr 1024) Mnsur qaytd v iyirmi gndn sonra yenidn
qalan l keirdi. H.416 (1025)-c ild irvanah Yzidin qarda Heysm Tbrsranda ehtimal ki,
irvanahlarn ail zvlrinin irsi mlk olan "Mhmmd mlknd ld. El hmin ild Srracilr - ehtimal
ki, srraclar zmrsinin trfdarlar il irvanahlar arasnda iddtli mbariz balad(v irvanahlar qalib
gldilr).
37

"Tarix-i l-Bab"da irvanah Yzidin hkmranl dvrn aid maraql mlumatlar verilir: "Hmin il
[ehtimal ki, h.416 (1025)-c il] Sirvanahn Yzidiyy caniini olan olu nuirvan ibn Yzid atasnn leyhin
qiyam qaldrd. Bu vaxt atas [ail zvlrindn olan] bir ne qadnla Grzl [Girddl] qalasnda ylnir v ov
edirdi. Bundan istifad edn nuirvan ibn Yzid aq-akar qiyam qaldrd. Qara camaatdan [ayba n-nas]
oxlar onun ardnca getdi. O atasnn vziri bd-l-ziz ibn Abbasn mlakn msadir etdi, evini talayb
zn hbsxanaya saldrd. Sonra onun trfdarlar arasnda tfriq dd. (Onlardan bzilri) tutduqlar idn,
onun ardnca getmlrindn peiman oldular. Onlar Yzidi gizlinc dvt edrk, onu tezlikl qaytmaa raz
salmaa aldlar. Yzid tcili (ev) hrkt etdi, hali hrin qaplarn ad, onun olundan z dndrdi.
Qiyam oul snmaq n Kastan [Glstan?] qalasna qad, lakin vzir onun arxasnca drk, yolda
yaxalad v atasna verdi. Yzid olunu bir mddt hbsxanada saxlad, sonra orada ac v susnz qalb ldu.
irvanah Yzid ibn hmd z otuz yeddi il sltnt srdkdn sonra h.418 (1027)-ci ild ld.
38
Yzid ibn
hmdin hkmranl dvrnd bu sltnt xandannda ilkin mnblrd ksini tapmayan hanssa hadislr
ba vermidir. Lakin bir ey ksizdir: irvanahlarn adlar dyimidir - Yzid ibn hmddn sonra rb
adlarndan qdim Sasani adlarna dn balamdr. (Yzidin oullar nuirvan, Mnuhr adlanrd). ox
ola bilr ki, artq X yzilliyin birinci yarsnda Mzydi irvanahlar Sasani mnli yerli silzad aillri il
qohumluq laqlrin girir v hmin aillrin qadn nmayndlri khn nnlri dirldirdilr. l-Msudi
h.332 (943)-ci ild irvan ah Mhmmd ibn Yzidin Sasani Bhram Gurun nslindn olduunu gstrirdi.
39

irvanahlarn Sasani Bhram Gurun silzad nslindn olmalarn iddia etmlri fakt z artq erkn dvrlrd
yerli ahlardan biri il, ehtimal ki, Sasani mnli irvanahlarla nikah balanmas il izah edil bilr.
Ola bilr ki, Xilaftin tnzzl v irvanahlarn hakimiyytinin mhkmlnmsi il bal "xandan
yenidn dirlmy baladqda ona z nfuzunu silzad nslin mnsubluu il hr vchl saslandrmaq lazm
gldi v onda irvanahlarn Sasanilrl qohumluu bard khn nzriyy ortaya xd, onlarn eyban

tayfas il ball is arxa plana kildi..."
40

Yzid ibn hmd h.418 (1027)-ci ild ldkdn sonra hakimiyyt olu Mnuhr ibn Yzid kedi.
Onun hakimiyyt dvr n feodal ara mhariblri v yadelli basqnlara qar mbariz c

sciyyvidir. XI
srin birinci yarsnda irvanahlar qonu feodallarla ara mhariblri, habel, yadelli iallara, dflrl
onlarn torpaqlarna basqnlar edn mxtlif tayfalara [87 - 88] - alanlara, srirlilr ruslara v baqalarna qar
mdaf mhariblri aparrdlar. H.420 (1029)-ci ild Mnuhr Msqt mxsus olan Mckabad malikansi
stnd el-Bab miri il mhariby balad. irvanah bu mharibd mlubiyyt uradqdan sonra l-Bab
hakimi h.42l (1030)-c ild irvanah torpaqlarna basqn edrk onun razisindki bir ox yaay mntqsini
datd.
41
Hmin il, bir qdr sonra, ruslar irvana basqn etdilr. H.421 (1030)-ci ild Bak yenidn otuz skkiz
gmi il yiir edn ruslarn hcumlarna mruz qald. I Mnuhr ibn Yzid onlar Bakuya (Bak) yaxmlnda
qarlad. Ruslarla vurumada oxlu irvanl, o cmldn zadganlardan hmd ibn Xasskin (ehtimal ki,
Xasstkin) hlak oldu. Sonra ruslar Krl zyuxar zrk Araza atdlar. Mnuhr ruslarn hrktini
dayandrmaa alaraq, Arazn qaban bndl ksib, onlarn irlilmsin mane olmaa chd gstrdi. Lakin
ruslar irvanahn dstsini batra bildilr. Bununla bel, onlarn Arazla irlilmsi dayandrld.
42
Hmin ild
Gnc hakimi ddadi Musa ibn Fzl ruslar dvt etdi, onlara oxlu pul verrk halisi syan qaldrm
Beylqann zrin gndrdi. Musa ibn Fzl feodallarin ara mhariblrind dflrl muzdlu sgr kimi
tutduqlar ruslarn kmyi il Beylqan l keirdi, z atasna v qardana qar qiyam qaldrm qarda
skriyyni ldrd. Sonra ruslar Arran trk edrk Ruma getdilr v oradan vtnlrin qaytdlar. Mnbd
gstrilir ki, ruslar tezlikl - h.421-ci ilin zilhicc aynda (noyabr 1031) yenidn gldilr. Bu df irvanahn
qayn olan Arran hakimi b-l-Fth Musa ibn l-Fzl ibn Mhmmd ibn ddad ruslara hcum etdi. Bakuya
yaxmlnda onlarla vurudu? dmni lkdn sxdrb xararaq xeyli hisssini qrd.
43
"Tarix-l-Bab"da
xbr verilir ki, h,423 (1032)-ci ild alanlar v srirlilr ruslarla birlikd irvana hcum edrk Yzidiyyni
44

46

zorla l keirdilr. Mnbd sonra gstrilir ki, onlar irvan qart edib, sirlrl birlikd z lklrin
qaydarkn l-Babn taxta (l-sab) qaplarna atdlar, lakin srhd vilaytlrinin halisi mir Mnsurun
bal il onlara hcum etdi v oxunu mhv edrk Sirvandan qart etdiklri hr eyi llrindn ald.
Alanlarn czi bir hisssi mirlri il birlikd xilas ola bildi. H.424 (1033)-c ild alanlarn dstsi l-Bab
sakinlrindn qisas almaq mqsdil yenidn basqn etdi v bu df d mlubiyyt urad. H.425 (1034)-ci
ild irvanah Mnuhr yeddillik hkmranlqdan sonra z evind qarda bu Mnsur ibn Yzid trfindn
xaincsin ldrld. Sbb bu idi ki, bu Mnsur z irvanahdan qorxur v ondan gizlnirdi. "Tarix-i l-
Bab"da irvanahn ldrlmsi hadissi mfssl tsvir olunur. irvanahlar saraynn db v adtlrini,
hkmdarlarn xsi hyatn sciyylndirn hmin mtni btvlkd veririk: [bu Mnsur] Yzidiyy
halisinin sayqln azaltd geclrin birind hr girdi v bu bard qardann arvadna - Fzlin [ddadi]
qz Sitt [xbr] gndrdi. Sitt ona rkdn vurulmudu. bu Mnsur z vziyytini xbr verdi v Sittin
taprd kimi, onun qulamlarndan birinin evin ddyn bildirdi. Bu xbri alan hmin qadn yaxn
adamlarndan olan bir qadn mtbx sand il onun yanna gndrdi. Hmin qadn onun sandqda qalaya
girmsin kmk etdi. bu Mnsur [Sittin] evin atanda Sitt adam gndrrk ri Mnuhr z yanna dvt
etdi. Mnuhr glib [onun qabanda dayananda] Sitt qardandan, Arran hakimi Fzlin olu Musadan ald
mktubu ona gstrdi. Mnuhr oxumaa balad. Mnuhr mktuba [88 - 89] baxa-baxa onun mzmununu
arvadna izah edrkn bu Mnsur qfldn evin uzaq kncndn syrlm qlncla iri daxil oldu. Mnuhr
sorudu: Sni mnim evim kim buraxmd?" Lakin Mnuhr szlrini deyib qurtarmam bu Mnsur
qlncla onun boynunun ardndan vurdu. O, zrbni tkrar elmk istdi. Lakin ryini brm qorxudan qlnc
onun lindn srb dd. Bu vaxt mlun qadn adamlarndan [birin] qtli baa atdrma mr ednd o,
Manuhrn [csdini] palaza [zilliy] bkd. H.425 (1034)-c ild xan bu Mnsur li ibn Yzid ibn
hmd qardann dfn olunmasn mr etdi v adt zr bir ildn sonra - h.426-c ilin rbiyl vvl aynda
(yanvar, 1035) onun dul arvadna evlndi.
45
l- Babn halisi cm axam, rbyl vvlin 17-d (9 fevral
1034) z mirlri bd l-Mliki qovduqdan sonra irvanah Mnsura tabe oldular. O, iqalan brpa etdirdi v
orada z qounlarnn qarnizonunu yerldirdi. Grndy kimi, irvanahlar irvan dvltin birldirmy
chd gstrdiklri l-Baba iddialarndan l kmirdilr. irvanahlarn l-Baba iddialar onunla izah edilirdi ki,
xlif Mtvkkil h.237 (851)-ci ild l-Bab hrini ondan asli olan torpaqlarla birlikd ikta klind
rminiyy, Arran v Azrbaycan valisi Mhmmd ibn Xalid balamd. irvanah bu Mnsur da, z
slflri kimi, l-Baba sahib olmaq n bu hrin miri il mharib aparmdr. Sonra irvanah vziri
Mnsur ibn Msddidi l-Babda z caniini tyin edrk onu "hkumt binas"nda yerldirdi, z is h.426
(1035)-c ild paytaxt Yzidiyy qaytd. Lakin mir bd l-Mlik el hmin il qfltn l-Babda irvanllara
hcum edrk Mnsur ibn Msddidi ldrd. qalan mhasiry ald v ris li ibn Hsn ibn nakn
vasitiliyi il h.426-c il rcb aynn 1 -d (12 may, 1035) onun tslim edilmsin nail oldu. Bundan sonra o,
hri v qalan tutdu, irvan qounlar is irvana qaytd. Sonra bd l-Mlik irvanahla slh sazii balad
v h.427-ci ilin sfr aynda (1035-ci ilin dekabrnda) onun bacs, Yzidin qz mkuyy il evlndi. l-Babn
hrbi rislri z thlksizliyi n qorxu keirmy baladlar. Buna gr d onlar tabeliyind olanlarla
birlikd bd l-Mlik hcum edib, onun vzirini evindc ldrdlr. bd l-Mlik ailsi il irvana qad.
Rislr onu paytaxta qaytarb gtirmk n irvana iki asaqqal gndrdilr. Lakin irvanah elilri hbs
etdi, onlar qandallayb qalalardan birin sald. Bundan sonra o, mir ol-Babda z hakimiyytini brpa etmkd
kmk gstrdi.
40
mir bd l-Mlik doqquzillik hakimiyytdn sonra h.434-c il rcb aynn 25-d, cm
axam (10 mart 1034-c il) ld.
47
bu Mnsur irvanda on il - h.435 (1043)-ci ild ln qdr hakimiyyt
srd. Hmin vaxtdan amax rayonunun uxuryurd hndvrind taplm alaq yarl gm sikk qalmdr.
Sikknin zrind aadaklar tsvir olunmudur: 1 - sthind bir ne kiicik dairlr, sa trfdn oxunmayan
sz var, sol trf budanmdr. evr boyu budanmi yaz nzr arpr II [Mhm]md rsulullah, [l]-Mlik
l-adil...d-dvl bu [Mnsur li ibn Yzid] [ir]vanah, mvali mir [l-Mminin.]; evr boyu hr ey
budanmdr.
48

bu Mnsurun hkmranl dvrnd irvanahla hrbi rislr arasnda kimlr davam edirdi.
Onun lmndn sonra irvanahla qarda Qubad ibn Yzid kedi. H.436 (1044)-c ild l-Bab miri il
hrbi rislr arasnda nifaq dd. Onlar mirin stn hcum [89 - 90] kdilr, onun arvad mkuyyni l
keirib qarda irvanah Qubadn yanna gndrdilr. Qubad emkuyyni qalaya sald, lakin sonra azad etdi v
h.437 (1045)-c ild rinin yanna qaytard. El hmin il Qubad trk ouzlarn hcumundan qorxaraq paytaxt
Yzidiyynin trafna yonulmu dadan mhkm qala divan kdirdi v dmir qap qoydurdu. Qubad alt il
sltnt srb h.441-c il sfr aynn 24-d (28 iyul 1049) ld.
Qubadn ldy ilk gndn hakimiyyt onun qarda olu Buxtnssar li ibn hmd ibn Yzid ibn
hmd ibn Mhmmd ibn Yzid kedi. Tqribn bir ildn sonra o, hakimiyytdn salnd v onun misi Salar
ibn Yzid irvanah elan olundu. Qala tslim olunduqdan sonra Buxtnssar irvandan qad, lakin Salarn onun
dalnca sald dst Beylqan yaxnlnda onu yaxalayb ldrd.
49
47


Mnccimbann mlumatna gr Salar h.445 (1053)-ci ild Malu
*
(Malu) qalasn tutaraq
mhkmlndirmi, orada qarnizon yerldirmi, rzaq v silahla tchiz etmidi. O, qalann yaxmlnda
trafnda istehkamlar qurulmu hr (Mdin) saldrm, oraya hali krm v cm mscidi tikdirmidi,
Salar "kaftrlrl", ehtimal ki, (Dastann islam qbul etmyn halisi il) mharibni davam etdirmi v
irvan onlarn basqnlarndan qorumudur. O, on be il hkmranlq etdikdn sonra h.455-ci il, nb gn sfr
aynn 18-d (20 fevral 1063) lmdr. Salar ddadi b-1-svar avur ibn Fzll qohumluq
mnasibtlrind olmu, onun qz il evlnmidir.
51
Onun adna zrind drd stirlik yaz olan sikk zrb
edilmidir, Mhmmd rsulullah! Kmk edn ah, bu... - ... Salar ibn Yzid, irvanah.
52
Salar ibn Yzidin
ad Qffarinin "Cahan ara" srind d yad edilir. Btn bu mlumatlara sasn A. Bakxanov onun adn
kir.
53
Lakin irvanahlarn Qffari trfindn verilmi crsi shvdir, bel ki, burada Salarn atasnn adnn
Yzid ibn hmd deyil, Yzid ibn Mzyd olduu gstrilir.
54
Aberondak Buzovna
**
kndind, qdim
qllnin xarabalqlarnda zrind yarm silinmi kitab olan dalar taplmdr . Berezin onun mzmununu
bel oxumudur: "Bu binan byk v ncabtli insan, hr eyin drin bilicisi, etiqadn parlaq ulduzu
mslmanlarn n yaxs, padah Mlik Salar 53-c ild tikdirmidir".
55
Hal-hazrda Sankt-Peterburqda
rqnaslq institutunda saxlanlan hmin iki da kitabdn Y. A. Paxomov da bhs edrk, onun aadak
oxunuunu vermidir: "qamtgahn v binann sahibi, sdr... mdrik, alicnab, kamil... icmann v dinin mli,
islamn kamilliyi ah mlik Salar h.53-c ilin [Drd] yz v beinci
***
ilin rcb ay".
56
. Berezin qeyd edir
ki, "grnr, yzlk rqmi pozulmudur v Mlik Salar haqqnda mn he kim doru bir sz dey bilmdi".
57

. Berezin mtni dqiq oxumamdr. Mnccimbann mlumatna gr, Mlik Salar [ibn Yzid] irvanah [90
- 91] olmu v tqribn h.441 (1049)-ci ildn 455 (1063)-ci ildk, yni 15 il hakimiyyt srmdr.
58
Bellikl,
Y. A. Paxomovun oxuduu h.53-c il tarixi h.453 (1061)-c il kimi dzldilmlidir ki, bu da hqiqt uyundur.
irvanahlarn siyasi tarixi aradrlarkn aadaklar mahid olunur. irvanahlar randak Sasani nnlrini
davam etdirrk, taxta oturarkn rqib v hakimiyyt iddiasnda olmasn dey z qardalarn ldrtdrrdlr.
irvanahlar ilkin hkmranlqlar dvrnd byk raziy malik idilr. Buraya tkc irvann qdim torpaqlar
deyil, bir sra hallarda, Arrann, Dastann cnub vaytlri, Tbrsran v Mavakaniyayadk Drbnd d daxil
olmaqla, Ba Qafqaz dalarna qdr imal vilaytlrinin razilri d daxil olmudur. irvanahlar Arrann
paytaxt Brdni, cnubda Muan da tez-tez l keirirdilr. Grnr, bran irvann mrkzi hri, htta
erkn dvrlrd, ehtimal ki, paytaxt olmudur. irvanahlarn bir ox ail zvlrinin branda v onun
hndvrind dfn edilmsi d bunu gstrir. Zngin v inkiaf etmi bu hr lknin iqtisadiyyatnda mhm
rol oynamdr. Mnblrd onu zbt etmy can atan qonu feodallarn basqnlarna dair mlumatlara tez-tez
rast glinir. irvanahlar kemi nny sasn Drbndi d zlrinin qdim torpa sayrdlar: hrnd o, artq
IX srdn mstqil Haimilr clalsi trfindn idar olunan hr-dvlt idi. Bununla bel, Sirvanahlar daim
Drbndin ilrin qarr, dflrl onu zbt edrk, Haimilri sxdrb aradan xarmaa v Drbndi z
torpaqlarna birldirmy alrdlar. Mzydilrin sltnt dvr "kafirlr", yni aralarnda islamn hl
geni yaylmad, qdim btprstlik ayinlrinin mvcud olduu bir sra Dastan tayfalarna qar yrlrl
sciyylnir. IX srd rblr irvanda islam brqrar etdilr. Lakin onlar burada xristianl, elc d qdim
din v ayinlri tamamil mhv ed bilmdilr. Msln, irvan rayonlarnda bu gndk astral ayinlr,
mqdds aaclara, daa, oda v s. sitayiin qalqlar qalmaqdadr.
irvan halisi islam qbul etdikdn sonra VIII-X srlrd qdim pirlri mslmanladrlmaa,
mslman nnlri il mqddsldirilmy, rb-mslman adlar il adlandrlmaa balad. Lakin mnc
rb olan Mzydi irvanahlar qat mmin mslman olduqlarndan "kafrlrl" mharib aparma zlrinin
mqdds vzifsi sayrdlar. rb v ermni mnblri rblrin VII-VIII srlrd apardqlar mhariblr,
imala - Drbnd v daha sonra Dastan razisin istila yrlrin, burada artq VII srdn irvan v
Albaniyaya dflrl hcum edrk, onun qala v hrlrini tutub dadan xzrlrin byk ordusu il
toqqumalarna
59
dair mlumat verirlr. rb mnblrind irvann hrlrind v baqa yerlrind halinin
ar vergilr, dzlmz zlm v istismarla laqdar rb aal leyhin syanlar haqqnda mlumatlar vardr.
Bu v ya digr yalt xlify itatsizlik gstrrk, istila dvrnd rb caniinlri il balanm sazilri
pozaraq syan qaldrdqda onlar amanszcasna yatrld.
60

X srin 1-ci yarsna aid rb mnblrind irvann iri feodallarnn idar etdiklri v byk glir
gtrdklri varl hr v kndlrindn bhs olunur. Bel ki, bn Havql byk malikanlr sahib olan iri
feodallar xrda hkmdarlar (mlik) adlandrr. "Tarix-i l-Bab"da [91 - 92] Tbrsrandak Mhmmdiyy,
Rizkiyy (ehtimal ki, v digr malikanlrin ad kilir. Feodallarn mhkm qalalar, byk srlri, ilxlar,
oxlu nkrlri, h
r
vilayt v nahiylri, onlara byk qazanc gtirn mhsuldar torpaqlar var idi. bn Havql

*
V. F. Minorskinin fkrinc, Malu aki vilaytind yerlirdi.
50
**
K. Spasski-Avtonomovun fkrinc, bu dalar Bzovna kndindki qullnin xarabalqlarndan taplmdr. Lakin . Berezin yazr ki,
hmin qll Mrdkan kndind olmudur. Bu flkir ayrli hmin ktabnin myyn konkret tikili il inamla balamaa imkan vermir.
***
Rusca trcmd 5 (50?) rqmi buraxlmdr.
48

daha sonra xbr verir ki, feodallarn gzl xidmtilri, mnni cariylri, kii v qadn apazlar vardr...
Onlar qzl v gmdn hazrlanm qablardan, tabaqlardan, taslardan, dolalardan, gildn (irli keramika
S. A. ) v qiymtli metallardan dzldilmi, satllardan bununla yana nfi
s
qablardan, qiymtli bllurdan
v la cvahiratdan istifad edirlr".
61
irvan razisind aparlan arxeoloji qazntlar zaman akara xarlm
klli miqdarda maddi mdniyyt yalar rb mnblrinin verdiyi mlumatlar tsdiq edir.
IX srin ikinci yarsndan Abbasilr xilaftinin ziflmsi v tnzzl uramaa balamas, habel
onda mrkzdnqama meyllrinin gclnmsil laqdar bzi vilaytlr ayrlaraq mstqil mlikliklr
yaratmaa baladlar. Bu dvrd irvanda feodal torpaq sahibliyi mhkmlnir v feodallarn siyasi lahiddlik
chdlri nticsind daha da gclnirdi. irvann halisi feodal zadganlardan, neftvern v umluq torpaq,
duzlu gl, ba v zmlk sahiblrindn, hr mmurlar, tacir v ruhanilrdn, sntkarlardan, hr
riyytindn, kndlilrdn v qullardan ibart idi.
Mzydilr ilk mslman irvanahlar slalsi idi. Onlar Brdd oturan rb caniinin - mir tabe
idilr.
62
mirlr xliflr trfindn tyin olunurdular v tam mlki v hrbi hakimiyyt malik idilr. Onlar
rblrin qoyduqlar yerli hakimlrin faliyytin, hr v knd halisinin zrin qoyulan vergilrin (cizy,
xrac v s.) ylmasna nzart etmli idilr.
63
irvanahlar btn tarixlri boyunca istiqlaliyyt urunda
mbariz aparm v sasn, mstqil hakimiyyt srmlr. Lakin irvan bu v ya digr ialnn hakimiyyti
altna kedikd irvanahlar vassal asllna dr v z suverenlrin xrac verirdilr. X srin ortalarnda
irvanah Salar Mrzuban ibn Mhmmd ibn Msafr ild 1.000000 dirhm xrac dyirdi.
64
bn Havqlin
yazdna gr, vergi kimi qul, pul, tsrrfat lvazimat, qatr, yk heyvanlar v bzk yalar alnrd.
65
hr
sntkarlar iallara v irvanahn xzinsin byk miqdarda vergi vermkl rblrin v yerli feodallarn
ikiqat zlmn mruz qalrdlar. Aberonun neftvern torpaqlar, neft quyular, duzlu gllri, elc d irvann
um n yararl torpaqlar istr dvltin, istrs d ayr-ayr feodallarn mlkiyyti olub, adtn vergi vern
halini qddarcasna istismar edn icardarlara icary verilirdi.

2. irvann hr v kndlri. qtisadi vziyyt
(hasilat snayesi, sntkarlq, ticart)

IX-X srlrd irvann hrlri v digr yerlri haqqnda rb mnblrinin mlumatlar natamam v
czidir. bn Xordadbeh v digr rb mlliflri Qafqazn rq hisssind z mmlkti olan 11 "da ah"n
qeyd edir. Hmin mmlktlr srasnda Qbl, irvan, Msqt, bran, Lkz, Bab Firuz Qubad v
baqalarnn adn kirlr.
1
Blazuri Arran hakimi [92 - 93] Mslm ibn bd l-Mlikin VIII srin birinci
yarsnda Cnubi Dastanda xzrlrl mharibsindn bhs edrk yazr: "da ahlar onunla (Mslm il)
sazi balamaa tlsdilr. irvanah, Miranah, Tbrsranah, Xursanah
*
, habel Msqt hakimi onun
hzuruna gldi.
2
Gstriln vilaytlr VIII srd "ahlq" adlandrlan ayrca feodal mlikliklri idis, artq IX
srdn onlar tdricl irvan trfndn zbt edilrk mstqilliklrini itirirlr. Bu mlikliklr IX-XI srlrd
mxtlif vaxtlarda irvanahlar dvltinin trkibin daxil olmular. Eyniadl hrl birlikd Qbl mahal
kidn rqd, Tryanay ay hvzsind yerlirdi. Onun cnub srhdlri is Kr qdr gedib atrd.
Qbl hrinin xarabalqlar indiki Qbl (kemi Qutqaen S. A. ) rayonunun uxur-Qbl kndi
yaxnlnda, Qocalanay v Qaraay aylarnn qovuduu yerddir. Orta srlr Qblsinin qala divarlar v
brclrinin qalqlar bu gndk durur.
3
rblrin glmsindn, Drbnddk btn Albaniyann Sasanilr
trfindn ial edilmsindn xeyli vvl Qbl trklrin, un-sabirlrin hakimiyyti altnda olan razinin
mrkzi olmudur. Blazurinin mlumatna gr Qbl xzrlrin hri idi.
4
Mnblr xbr verirlr ki,
Qbl 646-c ild rblr trfindn zbt olunduqdan sonra da trk tayfalar... bu vilayt glmkd davam
etmilr. Crrah ibn Abdulla l-Hkmi h.104 (722)-c ild Drbnddn kerk, xzr hrlrini zbt edrkn,
xzrlri Qbl mahalnn kndlrin krmdr.
5
Msudinin mlumatna gr kidn sonra "Qbl lksi
glir, burann hr halisi mslman, traf qsb v kndlrin (l-mair vldiya), is xristianlardr. Hal-
hazrda orann hkmdarnn ad Taygz nbsdir. O, oru, quldur v pozunlara snacaq verir"
6
.Mqddsi
aadaklar xbr verir: "Qbl istehkamlarla

mhkmlndirilmi hrdir; ay hr divarlarnn knarndan
axr Cm mscidi hrdn aral, tpnin stnddir".
7
"Hdud l-alm"d deyilir: "Qbl ki, Brd v
irvan arasnda firavan sfal hrdir. Buradan oxlu miqdarda qunduz xzi ixrac olunur".
8
"Tarix-i l-Bab"da
Qbl v onun nahiylri xatrlanr. H.371 (981/2)-ci ild Qblnin hakimi hmin Taygz nbsnin olu
bd l-Brr idi. irvanah Mhmmd ibn hmd Qblni onun lindn tutub almd. irvanah Yezid ibn
hmd h.389 (999)-cu ild Grzl (Gyay ay stndki Girddl) qalasn da hmin hakimdn almd.
Sonralar v XI srin birinci rbnd d Qbl v Grzl qalas irvanahlarn lind olmudur. "Tarix-i l-
Bab"da Qbl kunililrin h.459 (1067)-cu ild irvanahn days Fribrzn olu Lkristan hr

*
Blazurinin srinin rbc mtnind Xursanah vzin shvn aranah getmidir. Bu shv mrttibin diakritik iarlri dzgn
qoymamas zndn ba vermidir.
49

darvazasnn qarsnda ldrlmsil laqdar xatrlanr. Bundan bir il sonra irvanah days olu
Lkristann qisasn almaq n Kuni halisin hcum edrk oxlu adam qrd, srlri aparb, kndlri
yandrd.
9

IX-XI sr rb v fars mnblrinin mlumatna gr mhtm mdafi istehkamlar olan Qbld
mslman mmurlar, habel tacirlr v sntkarlar, traf kndlrd is ehtimal ki, mnblrd "quldur, avara v
dlduz" adlandrlan hun v xzr mskunlarnn qalqlar yaayrdlar. Qbld aparlan arxeoloji qazntlar
zaman hun v xzrlr n sciyyvi [93 - 94] olan deformasiyaya uram uzunsov klllr taplmdr,
10

Qbl inkiaf etmi yerli mdniyyt malik mhm orta sr qala v hrlrindn biri idi.
Qbl hr yerind aparlan arxeoloji qazntlar nticsind orta sr mdni tbqsi akara
xarlmdr. Burada raqlar, tkin mhr baslm irli qab-qacaq, saxs v ini qablar, ox ucluqlar v s.
yalar taplmdr. irli qablar sasn VIII-XII srlr aiddir. X srdn sonra bzi irli qablarn altnda ustalarn
mxtlif nianlri mahid edilir. Ehtimal ki, randan gtirilm zrnaxl sazs qab paralar taplmdr. Artq
X srd hrd gil borularla tnglrlr kilmi su kmri olduu myynldirilmidir. Klli miqdarda
krpic taplmas burada ox iri binalarn olduunu sbut edir. oxlu dmir yalar dmiriliyin inkiaf etdiyini
gstrir.
11
Gil raqlarda Bakdan gtiriln neftdn istifad olunurdu.
12
Qbld,hminin qablar, qolbaqlar
v digr bzk eylri d istehsal edilirdi. Qbldn, IX-XII srlr aid oxlu Arran sikksinin taplmas onun
ticart laqlrinin inkiaf etdiyini gstrir. Btn bnlar Qblnin inkiaf etmi orta sr hri - Qbl feodal
vilaytinin mrkzi olduunu sbut edir.
Qeyd etdiyimiz kimi, XI sr rb mnblri digr feodal vilaytlri - "sltntlri" arasnda hakimi
irvanah adlanan irvann da adn kirlr. X srin sonlarnda irvanahlar bir sra vilaytlri zbt edrk
irvanahlar dvltinin trkibin qatdlar. "Hdud l-alm"d irvan, Xursan v Lizan (Layzan) vilaytlri
haqqnda maraql mlumatlar verilir. Hmin srd yazlr: "irvan, Xursan v Lizan nahiydir ki, padah
birdir. Bu padah irvanah, Xursanah v Lizanah adlanr. O, amaxdan bir frsx (6 km) aral ordugahda
yaayr. Onun Krdvanda yksk zirvsi geni v hamar olan bir da vardr. Dan eni il uzunluu drd
frsxdir. Ona yalnz bir trfdn tin v ar keiln yol kmilr. Burada drd knd vardr. Bu padahn
(yni irvanahn S. A. ) xzinsi v btv srvtlri orada saxlanlr. Onun btn adamlar - kiili-qadnl
orada qalr. Onlar orada bir yerd kin kr v (z mhsullarn) yeyrlr. Bu qala Niyalqala adlanr. Ondan bir
frsx aralda daha mhkm bir qala vardr, [ahn] zindan oradadr". Daha sonra Drbndl irvan aras;ndak
Qabh (Qafqaz) dana bitiik Xursan nahiysindn danlr. "Burada yun para istehsal edilir. Btn dnyada
tannan mhfuri xallar bu nahiyd toxunur". Bundan sonra "fravan v sfal Krdvan qsbsindn" xbr
verilir.
15

"Hdud l-alm"in hmin parasnda irvanahn yaad amaxdan bir frsxlik (6 km) msafd
yerln ordugahdan danir. irvanahn bu ordugah, ehtimal ki, Qz qalas ad il tannan qalasna uyun
glir. Onun xarabalqlar amaxdan km imal-qrbd indiydk qalmaqdadr. Glstan qalas sldrm dan
zirvsind traf razidn 190-200 m hndrlkd tikilmidi. Qalada aparlan 113 arxeoloji qazntlar zaman
qala divarlarnn, mxtlif binalarn qalqlar akar edilmidir. Habel, IX-XI srlr aid materiallar balca
olaraq Glstann
*
tkc mdafi qalas yox, hrn d irvanah v onun [94 - 95] ailsinin iqamtgah olduunu
gstrn keramika saxs, ini v seledon qablar v digr mit yalar akara xarlmdr.
17

Krdvan sahsi Lahcdan tqribn 12 km cnubdadr. Girdiman aynn aa axarnda yerln
Krdiyan, yaxud Krdvan kndinin ad bu gndk qalmaqdadr.
18
Krdvan kndi smayll rayonunda
Basqaln yaxnlndadr. Uca zirvsi dz sthi (txminn 25x25 km) olan v bir trfdn cr qalxan Niyalda
da Girdiman
**
razisinddir. Buradak, ox gman, indiki Basqal, Tircan, Mci v Zrnva kndlrin
mvafq gln drd kndd irvanahn riyyti olan kinilr yaayrdlar. irvanahn xzinsinin saxland
latmaz Niyalqala qalas da bu dada idi.
Msudi irvanahn Qabh dandak Niyal adlanan qalasn xatrladr v onun "dnyada misli-brabri
olmayan qala" olduunu gstrir. Niyalqaladan bir frsx aral, ondan 7-8 km rqd ahn zindannn yerldiyi
daha bir mhkm qala, ehtimal ki, Sulut qalas yerlirdi.
19

"Hdud l-alm"d Xursan vilaytindn d danlr. Xursan -Xrsan
20
adna ilk df V sr mllif
Yeied rast glirik. "Ermni corafiyas"nn
21
qdim nsxsind Asiya Sarmatiyasnn
***
xalqlar srasnda
xsranlarn da ad kilir. Hmin corafiyann yeni nsxsind deyilir: "Qafqaz iki da silsilsin blnr.
Onlardan biri dz istiqamtd irvan v Xsrvandan kerk Xorsvemdk uzanr..."
22
Xsranlar, xsrvan adlar,
grnr, thrif olunmu xursanlar, xursan, elc d, Xors-Xurs, qayas demk olar, Xorsvem Bebarmaqdr. IX
sr rb mllif l-Yqubi XIII srd xzrlrin xlif ordusu il mharibsi bard mlumat verrkn rb
srkrdsi Yzid ibn seydin geri kildiyi rminiyydki Xurs vaytinin adn qeyd edir
23
. Xursann ad

*
Glstan qalasnn ad Minorskinin irvann tarixi srind v XI srd Msud Nambarda kilir
16
.
**
ndiki smayll rahyon.
***
Mllif Azrbaycann imaln, Dastan v imali Qafqazn digr blglrini Asiya Sarmatiyas adlandrrd.
50

Blazurid Sasani I Xosrov nuirvann (VI sr) Cnubi Dastanda al-lkzlrin Xursanah titullu ahn v
hal-hazrda mvcud olmayan Msqt mmlktinin ahn tyin etmsi mnasibtil kilir. Sonra mllif
xbr verir ki, Mrvan Ikzlrin mqavimtindn sonra (VIII srin birinci yarsnn sonunda) slami rbi
Hrmi onlara hakim tyin etdi, z is irvan hakiminin "dniz sahilindki Xir (Xurs?) ad il mhur olan
qalasna yolland.
*
Qalann hakimi (Mrvann) z zrind hakimiyytini drhal tand v dznliy endi".
24

Maraqldr ki, Baknn qdim ad Xursan xatrladan Xunsar olmudur.
25
Ehtimal ki, myyn dvrlrd,
Aberon da daxil olmaqla, Xdr-Zind v Bebarmaa qdr cnuba doru dnizboyu yerlr Xursann trkibin
daxil olmudur.
26
Xursan vilayti geni razini tuturdu v grnr, Msqtdn
27
(Mkrdn) cnubda
Drbnd blgsinin cnub hisssin mvafq olub, artq irvann trkibin qatlm lkz razisinin bir hisssi
idi. X srin sonunda Cnubi Dastandak [95 - 96] lkz vilaytlri artq irvanaha tabe edilmidilr.
28
Ehtimal
ki, irvanllardan baqa lkz v tat tayfalarnn mskun olduu Xursan vilayti Qafqaz dalarnn
yamaclarnadk, Lahcla Quba arasnda yerlirdi. Hmin tayfalarn qalqlar indiydk buradak Buduq,
Xnalq, Qrz v Haput kndlrind yaayr, Sulut, Mlhm, Qonaqknd, Zarat, Dmiri v s. traf kndlrl
birlikd Lahc da Xursan vilaytinin trkibind idi.
V. F. Minorskinin fkrinc, Layzan vilayti Girdiman aynn yuxar axarndak masir Lahc vadisind
yerlirdi. O, erkn orta srlrd Sasanilrin vassal mlikliklrindn biri, - X-XI srlrd is irvann trkibind
idi.
29
Msudinin
30
v "Tarix-i l-Bab"n verdiyi mlumata gr Layzan vilayti X srin vvlind Layzanahn
cdadndan irs qalm mlk idi. O, h.305 (917)-ci ild irvan tutdu, z qohumlarn ldrrk, irvanah
titulunu da qbul etdi. Layzan mlikliyinin inzibati mrkzi Lahc idi. Bellikl, V. F. Minorskiy gr, Layzan
vilayti masir smayll rayonundak Lahc hri v traf kndlrin v Layzan mlikliyi dairsin daxil olan
blglrin (Mlhm, Qonaqknd, Zarat v s.) razisin mvafqdir.
31
Lahcn halisi - tatlar randan, Gilann
Lahicn vilaytindn glm olub, ehtimal ki, VI srd Sasani hkmdar I Xosrov nuirvan trfndn
Sasanilr dvltinin imal srhd yaltlrin krlmlr.
32
Lahc adl yaay mntqlri hal-hazrda
Zaqatala, Xanlar rayonlarnda Aberonda (Lh kndi - thrif olunmu Lahc) da vardr.
Lahcn yrnilmsi bu orta sr hrinin yksk abadlq sviyysin - da dnmi klr,
meydanlar, daxili hytlr atmosfer yantlarnn axmas n llb-biilmi aquli planladrma,
kanalizasiya sistemi, da emlrindn imli su il yaxs tchiz edilmsi - malik olduunu gstrir.
33
Lahcn
planladrma

strukturunun, memarlq grnnn, elc d, abadlnn xsusiyytlri, yqin ki, onun Layzan
mlikliyinin inzibati-siyasi mrkzi kimi hmiyytindn irli glirdi. Lahc, eyni zamanda, orta srlrd
irvann miss snayesinin mhur sntkarlq mrkzi olub Cnubi Qafqaz lklrin, ran v Trkiy
hrlrin ixrac ediln mis qablar v silahlar il hrt qazanmd. Sulut kndi vasitsil amax v
Azrbaycann digr hrlri, habel qonu Dastanla ticart aparlrd. Lahc drin kklikd, demk olar ki,
Girdiman aynn mnbyind, Niyaldan dibind yerlib, zk qa kimi hr trfdn keilmz dalarla hat
olunmudur. Yalnz iti Girdiman ay Elgdik v Niyalda dalar arasndan Lahc armn yarb keir. Lahc
hrinin ortasndan onu ikiy blrk Girdiman ayna tkln iti Lul Drsi ay axr. Lahc z mscidi v
meydan olub, qdim adlarn qoruyub saxlayan bir sra mhlllr blnr: buradak Dr-Hsn mhllsind
arvadarlar, Murodunda dmirilr v arvadarlar, Bdoyunda keduzlar, tacirlr, misgrlr, Alid misgrlr
yaayrdlar. hrciyin n yksk hisssi Zvr mhllsi (keduzlar) v Dr-Hamam adlanr. Lahc halisi ta
qdimdn kustar sulla mis qablar dzltmkl, bu mqsdl xssi kmr hazrlamaqla, habel arvadarlqla -
hazr mhsulu mxtlif yerlr dayb satmaq v vzind xammal alb gtirmkl mul olmular.
34
gr
irvan v Arrann Bak, Qbl, bran, Beylqan, Gnc v digr hrlrind saya v irli saxs qablar
istehsal edilirdis, Lahcda buna bnzr mis qablar hazrlanrd. Lahc qablar rngli keramika rsmlri vzin,
bdii oyma il ilnmi xala [96 - 97] naxlarn xatrladan naxlarla bzdilirdi. "Hdud l-alm"d (982)
gstrilir ki, btn dnyada mhur olan yun paralar v xalalar nahiyd - irvan, Xursan v Layzanda,
35

yni indiki amax, Bak, Quba, Qonaqknd, Lahc v b. yerlrd istehsal olunurdu.
V-VII sr ermni mnblri maskut tayfalarnn mskunladqlar Msqt vilaytinin adn kirlr.
Sonralar IX-X sr rb mnblrind Samur ay, Xzr dnizi, lkzlr lksi v branla, hmsrhd olan
brktli Msqt - Maskut (indiki Mkur) vilaytlrindn bhs edilir. Onun ilkin ad - Maskut, yaxud Makut
qdim massagetlrin ad il baldr.
36
Ammian Martsellin (IV sr) gr, alanlar qdim massagetlrdir v
demli, Msqtin qdim sakinlridir. 'Tarix-i l-Bab"da irvana v Drbnd hcumlar edn alanlarn ad
dflrl kilir. Drbndin cnubunun hidronimikasnda, ehtimal ki, alan dili leksikasna mnsub olan Rubas
("Tlk") v Samur ay adlar qalmdr.
37
Lakin irvan Xilaft trfndn istila edildikdn sonra bir vilaytin
adn eidn rblr onun ran krfzi sahillrindki rb mirliyi il hmahng sslndiyini grb onu Msqt
adlandrmaa baladlar. Blazuri xbr verir ki, Msqtin nuirvann tyin etdiyi ahlar olmudur v sonra
lav edir ki, indi artq onlarn mmlkti yoxdur, Qdim zamanlarda bu vilaytin mstqil hakimlri olmudur,

*
Ehtimal ki, Dvi rayonundak raqqala qalasdr.
51

lakin h.218 (833)-ci ild l-Bab mirlri Msqti zbt etdikdn sonra onlarn mstqilliyin son qoyulmudur.
Vilayt Mcqubad, Mehyariy v Samsuy mlk v qalalar daxil idi.
38

Maskutlar Cnubi Dastanda, Xzryan ovalqda, Samur v Vlvl aylarnn arasnda yaayrdlar.
39

Onlarn daha cnubda ta Aberonadk mskunlamas mahid edilir.
40
Grndy kimi, Msqtin halisi
qarq olub, qdim massagetlr olan irandilli alanlardan,
41
habel Qafqaz v mxtlif trk tayfalarndan ibart
idi. Blazurinin mlumatna gr, Mrvan ibn Mhmmd VIII srd islam qbul etmi xzrlri Msqtd,
"Samurla bran arasnda lkzlr vilaytindki dznlikd yerldirmidir".
42

Msqt hri Samur aynn yaxnlnda, onun sa sahilind olub, hl Sasanilr vaxtndan mlum
idi.
43
"Hdud l-alm"d veriln mlumatlara gr Msqtdn islam lklrin oxlu qul qtirilirdi. O, Srir,
yni avarlar lksin tabe idi.
44
Blazuri v Ibn l-Fqih onun mstqil hr olduunu gstrirlr.
45
Msudi
xbr verir ki, burada Sasanilr dvrndn da tikililr var idi
46
. "Tarix-i l-Bab"da Msqt X-XI srlrd
deylmlilrin, v krdlrin hcumlarna mruz qalm bir hr kimi xatrlanr, XI srin ikinci yarsnda
irvanah Fribrz Msqt vilaytin sahib olmaq urunda l-Bab mirlri il mhariblr aparm, onun btn
torpaqlarn zbt edib irvan vilaytin qatmd. XI srin ikinci yarsnda Msqt hri Yzidiyy v Bak
kimi trklrin dadc hcumlarna mruz

qalaraq viran edilmidi. Bundan sonra irvanah Fribrz z
mlklrinin mrkzini Msqtdki Mehyariyy krmyi qrara alr. Ortasnda qsr olan hr evrilmi
Mehyariy malikansinin trafna divar kildi. irvanah ox vaxt Mehyariyd yaayaraq, buradan l-Baba
basqnlar edirdi. H.464 (1071)-c ild trk Yama irvanahdan tlb edir ki, l-Bab qalasn v Msqti tslim
etsin. H.468 (1075)-ci ild slcuqlar onlar tutdular. Bab v Firuz Qubad hrlri d Msqt vilaytin daxil idi.
Sonuncunun ad, ehtimal ki, Sasani hkmdar I Qubadn adndan gtrlmdr.
47
Yaqutun lokalladrlmasna
gr (1227) "Bab l-bvab, [97 - 98] yaxud Drbnd yax;nlndak bu qdim hr",
48
ehtimal ki, indiki
Qubann yerind olmudr. IX-X v daha vvlki rb mnblrind Qubann adna rast glinmir. Lakin
A. A. Bakxanov irvanah Kavus ibn Keyqubadn [h.774 (1373)-c il] Quba yaxnlnda gzl trbsini
grdyn xbr verir ki,
49
bu da hmin yerd daha qdim zamanlarda v XIV srd qsb v ya hr
olduunu frz etmy imkan verir. XVI sr aid daha sonrak mnbd yerli sakinlrin dilindn xbr verilir ki,
"dan yamacnda qala olan Quba oxdan dalmdr. Hmin vaxt (1582~ci il S. A. ) Quba oxlu kndi hat
edn nahiynin ad idi".
50
Bellikl, Quba ad XVI srdk glib xmdr. Bu dvrd Quba ad altnda nahiy
mvcud olmu, qala is dalmd. Biz bel hesab edirik ki, Quba Xilaftin Azrbaycan v Dastan istila
edrkn Mdin yaxnlndak Quba hrindn glm rb tayfalarnn VII srd zlri il gtirdiklri eyniadl
toponimlr srasna daxildir. Bu adn
*
rb Xilaftinin istila etdiyi razid geni yaylma areal, elc d, Quba
hrini tsvir edn Zeynalabdin irvaninin (XIX sr) aadak mlumat bu frziyyni tsdiq edir: "Qdimd
rb tayfalarndan biri Qubaya krk burada mskn salmdr".
52
Firuz Qubada kb gln rblr
Mdinnin yaxnlndak hrin ad il ssln ad eitdikd, Msqt kimi, onu da tan olan Quba ad il
adlandrmlar.
IX-X sr rb mlliflri Arrann iri hrlrinin - Brdnin, Rab l-bvabn v Tiflisin adlarn
kirlr. Onlar "mhm olmayan byklkd, lakin mhsuldar, geni v yararl tsrrfat sahlrin malik"
hrlr srasnda irvan razisin daxil olan Beylqan, amax, rvan, Abxaz, bran, Qbl, ki
hrlrinin adlarn kirlr.
53

l-stxri, bn Havql v l-Mqddsi bzi mlliflrin Oubada, yaxud onun yaxnlnda yerldirdiyi
Abxaz
54
hrinin adn kirlr.
55
A. Markvart v V. F. Minorski adn bu cr oxunduunu shv sayaraq onu
Alaycan
56
kimi tshih etmi v Lahc razisind yerldirmilr. Lakin XII sr Bizans yazs oann Tsetsin
bel bir qeydi var. "Kolxlar, slind hind skiflridir. Onlar lazlar da adlandrlrlar v abasqlarn, kemi
massagetlrin yaxnlnda yaayrlar". O, sonra yazr: "Lazlar da deyiln kolxlar Misirdn krlmlr.
Onlar, hm d, massagetlr adlandrlan abasqlarn
57
yaxnlnda yaayrlar" (kursiv mnimdir S. A. ) XIII
sr ermni yazs Vardan daha dqiq mlumat verrk, znn "Corafya"snda yazr: "Abxaz Vrkan
(Girkan) dnizinin sahilind yerln mazkutlar lksidir".
58
Bu mnblr X sr rb mlliflrinin Abxaz v
Msqt kimi xatrladqlar mvcud olmu real Abxazdan v massagetir - maskutlar lksindn bhs edirlr.
Ona gr ki, Markvartn v Minorskinin Abxaz szn Alaycan kimi oxumas shvdir, xsusn ona gr ki,
eyni rb mllifinin bu iki toponimi mxtlif cr yazmas onlarn ayr-ayr toponimlr olduunu sbut edir.
Abxazn yerini dqiqldirmk n X sr rb mllifinin marrutlarn nzrdn keirk. l-stxri
(tqribn 930-cu ild yazmdr) gstrir: "Brddn Bab l-bvaba olan yol: Brddn Brznc (Brdic -
S. A. ) 18 frsx, [98 - 99] Brzncdn Kr kerk -maxiyyy 14 frsx, -maxiyydn rvana 3
gn; rvandan l-Abxaza 2 gn; l-Abxazdan Samur krpsndk 12 frsx v Samur krpsndn Bab l-
bvabadk 20 frsxdir". stxrinin srinin baqa bir nsxsind "Samur" krpsndn Bab l-bvabadk 20
frsxdir" vzin "on frsxdn azdr" getmidir.
59


*
. Hseynzad Qubann salnmasna dair mfssl mlumat v rvaytlr

gtirir. Lakin onun bu ad aqlamas inandrc deyil.
51

52

Ibn Havql qeyd edir: "Brddn l-bvaba olan yol: Brddn Kr ay stnd yerli v gtirilm
mallar satlan mhm ticart hri Brdic 18 frsx; Brdicdn Kr kerk maxiyyy14 frsx;
maxiyydn rvana 3 gn, rvandan Abxaza
*
2 gn; Abxazdan Samurn krpsndk 12 frsx v Samur
krpsndn Bab l-bvaba 20 frsxdir.
60

l-Mqddsi gstrirdi: "Brdicdn -maxiyyy 2 hl; sonra rvana 3 mrhl; sonra l-Abxaza
2 mrhl; Samur krpsn 2 mrhl v sonra Bab l-bvaba 3 mrhldir".
61

Bzi mlliflrin fkrinc, yuxarda gtiriln hr marrutda bran vzin, shvn, irvan
getmidir. Bel ki, stxrinin srinin biz glib atmam, lakin Yaqutun istifad etdiyi mxtsr nsxnin
amaxya dair fslind marrutda rvan deyil bran yazlmdr.
62
Buna gr d, dovrmzdk glib atan
shv getmi nsxlrd rvan yox, "Hdud l-alm" gr, irvan vilaytinin mrkzi olan bran kimi
oxunmaldr.
63
Biz el glir ki, bu fikir gstriln mlliflrin srlrinin digr lyazmalar sasnda
yoxlanlmaldr.
Yuxarda qeyd olunan marrutlarda brandan Abxaza, Abxazdan Samura v Samurdan Drbnddk
olan msafnin frsxlrl gstrilmsi Abxaz indiki Qubann yerind v onun yaxnlnda lokalladrmaa
imkan verir. Maraqldr ki, Abxaz v Msqt adlarna eyni mxzd bir yerd rast glinmir. Bu, hr iki
toponimin eyni yer aid olduunu gman etmy imkan verir. Bel ki, XVI srdk mnblrd, Msud ibn
Namdar istisna olmaqla (Quva klind), Quba adna rast glinmir. Gman etmk olar ki, X srdn XVI srdk
Abxaz ad Qubaya v eyni zamanda Msqt adlanan, yaxud Msqtin trkibin daxil olan vilayt aid olmudur.
Msudi Abxaz burann baqa hrlri kimi brktli yer adlandrmdr.
64
Hal-hazrda da Quba rayonu znn
meyv balari il mhurdur. Msud ibn Namdar Sdunun (indiki Siyzn) daxil olduu nahiyd Qavadan
65

kndinin adn kir. Burada Qavad adna yer, hr v s. bildirn "an" suffiksi artrlmdr. Ola bilr ki, bu el
hmin Firuz Qubad Qubann qdim addr.
Tdqiq olunan dvrd irvan vilaytin, habel, maxiyy irvan v bran hrlri d daxil idi.
Yaqutun szlrin gr, maziyy il Yzidiyy eyni bir hr idi. "Yzidiyy irvan Vilaytinin (sas)
hrinin addr: qdimlrd o, amax ad il d mhur olmudur".
66
Blazuri yazr ki, qocalarn syldiklrin
saslanan Brd sakini Mhmmd ibn smayln dediyin gr, gya irvan vilaytindki maxiyy hrinin
ad rminiyy [99 - 100] valisi Sid ibn Slim (Slma) l-Bhalinin [h. 180 (796) yaxud h 182 (798)-ci il
S. A. ]
67
vaxtnda irvann mliki olmu -mmax ibn Scann adndan gtrlmdr. V sr mllif Favstos
Buzand IV srin birinci yarsnda ba vermi hadislrdn bhs edrkn Maskut hkmdarnn "mxtlif kri
tayfalardan" ibart qounlar arasnda hunlarn, tvsparlarn, xemataklarn, ijmaxlarn (kursiv mnimdir
S. A. ), balasiilrin
68
v baqalarnn adn kir. Bu tayfalar Cnubi Dastanda v irvan razisind
yaayrdlar, Onlardan biri - ijmaxlar daha sonrak digr bir mllif trfindn xatrlanr. "VII sr ermni
corafyas"nda (610-cu il) irvan razisind ijmaxlar - ijmachi
69
, yni amaxlar etnotoponiminin ad kilir ki,
bu da hmin adn qdimdn - mmax ibn cann irvanda hakimiyytindn ox-ox qabaqlar, demk olar ki,
be yz il vvl mvcud olduunu gstrir. Yunan dilind fltl "" ssi olmadna gr amax Samexiya,
yaxud Kamexiya (Ptolomey) klind tlffz edil bildiyi kimi, ermnic d hmin szdki eyni "" ssi "ij"
kimi ssln bilrdi. IX srd Brd halisi amaxnn adn VIII srin lap sonlarnda yaam mmax ibn
cann tan olan ad il balayrdlar. V sr mllifinin v "Ermni corafyas"nn, onlara qdr is
Ptolomeyin (II sr) verdiklri mlumat qdim mskn yerind, yaxud onun yaxnlnda salnm amax
hrinin qdimliyini gstrir, Grnr, bu toponim yerli dild amax kimi sslnirdi.
Q. Qapanyan bel gman edir ki, amax ad ermni, grc v Akkad dillrind mvcud olmu yerli
"am" (qam) szn "ha" suffiksi artrlmaqla yaranm dzltm szdr, bellikl, amax Qaml demkdir.
A. Q. Hsnov amax adn da yaxnlndak ayqra zolan relyef il laqlndirir. amaxnn ad,
ehtimal ki, Favstos Buzandn v "VII sr ermni corafyas"nn IV srd adlarn kdiklri vvllrdn Cnubi
Dastanda yaayan ijmaxlar " - amaxlar tayfasna gedib xr.
Tarix l-Babda gstrilir ki, Yzidiyy hrini h.306 (918)-ci ild irvanah bu Tahir Yzid
saldrmdr. Lakin h. 140 (757/8), 140 (766/7) v 150 (767/8)-ci illrd ksilmi "l-Yezidiyye" mhrl
sikklr
70
rminiyynin rb valisi Yzid ibn seydin
**
hakimiyyt vaxtna aid olub, hl o zaman rb
mirinin oturduu Yzidiyy hrinin mvcudluuna dlalt edir. Ehtimal ki, qdim maxiyy hri Yzidin
hakimiyyti dvrnd onun ad il adlandrlmdr ola bilr ki, o, hrin tikintisini baa atdrmdr. "Tarix-i
l-Bab" xbr verir ki, h.437 (1045)-c ild "irvanah Qubad trk quzlarn qorxusundan Yzidiyy hrinin
trafna yonulmu dadan mhkm qala divan kdirdi v qapsn dmirdn dzltdirdi", "Tarix-i el-Bab"da
Yzidiyynin adna irvann paytaxt kimi h.464 (1072)-ci il qdr rast glinir.
71
Y. A. Paxomovun ehtimalna

*
Nasir V. F. Minorskinin srin saslanaraq, bn Havalin mtnindki l Abxaz adn Laycanla vz etmidir.
**
Yzid ibn seyd rminiyyd ilk df h.134 (751/2) - 135 (752/3)-ci vali olmudur. O, bu vzifni ikinci df rminiyyd v
Azrbaycanda h.141 (758/9)-ci ildn gec olmayaraq 148 (765/6)-c, digr ehtimala gr 152 (768)-ci ildk, nc df is h.159
(775/6)-cu ildn 163 (779/80)-c ildk tutmudur.
53

gr, hr Glstan qalasnn xarabalqlar rayonunda, masir amaxnn 1,5 kilometrliyind olmudur.
72

Ancaq "Tarix-i l-Bab"da deyilir ki, h.416 (1025)-c ild irvanahn Yzidiyyd caniini olan olu
nuirvan ibn Yzid [100 - 101] atasna qar ba tutmayan qiyamdan sonra snacaq n Glstan qalasna
qam, lakin vzir onu tqib edrk l keirmi v atasna vermidi. Bu mlumat ehtimal etmy imkan verir
ki, Yzidiyy Glstandan bir qdr aral olmudur. Hmin mnbd, hminin, 1067-ci ild irvanah
Fribrzn bibisi, Yzidin qz mkuyynin ldy xbr verilir. O, Culistanda (Glstanda) lm, cnazsi
is brana aparlmd.
73
Grndy kimi, hmin vaxt irvanahn ailsi Glstan qalasnda yaayrd. Bu
mtn d gstrir ki, Yzidiyy Glstann razisind deyil, ehtimal ki, indiki amaxnn yerind olmudur.
"Tarix-i l-Bab"dan baqa btn IX, X v XI sr rb mnblrind maxiyy hrinin ad kilir. Grndy
kimi, bu hr hm Yzidiyy, hm d qdim ad maxiyy adlanrd. Bunu Yaqut da tsdiq edir.
74

maxiyy ad XI srdn sonra Yzidiyy adn sxdrb aradan xarmidr. Sonralar bu ada rast glinmir.
stxri tqribn 930-cu ild "mhm olmayan, eyni byklkd, lakin brktli, geni yararl tsrrfat
sahlri olan hrlr" srasnda maxiyy, rvan, Abxaz, bran, Qbl v kinin adlarn kir. stxri bu
hrlrdki ucuzluu v rzaq bolluunu tsvir edir. ''Bu shrlrd [sat] qiymtlri o qdr ucuzdur ki, bir
sra yerlrd qoyunun qiymti yalnz iki dirhmdkdir, bzi yerlrd is iki- man baln qiymti bir dirhmdir.
Orada hr ey boldur..."
75

stxrinin srinin Yaqutun istifad etdiyi, lakin biz glib catmayan nsxsind Brddn Brznc
(Brdic - Kr stnd salnm hr S. A. ) qdr yol gstrildikdn sonra xbr verilir "... Brzncdn Kr
kerk -maxiyyy qdr 14 frsxdir. Burada minbr (Cm mscidi S. A. ) yoxdur. amaxdan minbr
olan kiik bran hrindk gnlk yoldur". Yaqut lav edir: "stxrinin szlrin sasn dnmk olar
ki, amax hri nisbtn tz (yni, stxrinin vaxtnda S. A. ) salnmdr".
76
Lakin gtirilmi numizmatik
dlillr gstrir ki, amax - Yzidiyy rblrin zamannda, VIII srin vvlindn gec olmayaraq mvcud
olmudur. X srin birinci rbnd mslman hrind - irvanahlarn paytaxtnda Cm mscidinin
olmamasn khn mscidin tez-tez ba vern zlzllrdn ub-dalmas il izah etmk mmkndr,
amaxdak Cm mscidinin hytind aparlan arxeoloji qazntlar zaman iki mdni tbq akara
xarlmdr. Onlardan alt tbq IX-X srlr n sciyyvidir. Hmin mscid bir ne df brpa edils d,
qdim plan quruluunu saxlamdr. Mscid plan quruluu etibaril ls 38x12,8 m olan v kvadrata
ayrlan dzbucaqldan ibartdir. Yerli rvaytlr gr, mscid VIII srd tikilmidir.
77
Arxeoloji materiallar
VIII-IX srlrd Cm mscidinin mvcudluunu tsdiq edir, lakin ehtimal ki, o, X srd zlzldn
dalmdr.
Ibn Havql 977/8-ci ild yazd srind Brd, Bab l-bvab v Tiflisi Arrann n byk hrlri
adlandrr. Sonra o, eyniadl gzl, eyni byklkd hrlri olan, mhsuldar [101 - 102] v geni tsrrfat
yerlrin malik xrda vilaytlr Beylqan, maxiyy, irvan, l-Abxaz,
*
bran, ki haqqnda yazr. bn
Havqlin xritsind gstrilir: l-Bab (Drbnd), bran, l-Abxaz (Quba), Kabisi,
**
ki, Qbl. O,
brandan balayb, irvan v maxiyy hrlrindn kerk Brdic, oradan da Brdy gedn yolun
marrutunu verir.
78
Mtnd o, strxinin verdiyi marrutu tkrar edir bn-Havqlin yazdna gr,
Azrbaycanda dniz sahilind dniz

doru uzanm dild Muan yerlir. Varsan, Muan v Beylqan
hrlrindn danarkn ibn Havql onlarn kiik v demk olar ki bir byklkd oldqlarn qeyd edir. Bu
yerlr knd tsrrfat mhsullar v meyvlrl, bulaq v ay sular, meyv balar v aaclarla, tirli otlarla
zngindir. kini v kndlilr ox olduundan (nahiyd) knd tsrrfat bitkilrindn yksk mhsul
gtrlr. Bu yerlr z mhsullar il mhurdur, meyvlri ox ucuz, yemk eylri is demk olar ki,
havaydr. Sonra bn Havql Beylqandan danaraq onun gzl, axar sulu, aaclar, ba v meyvli yer
olduunu, hrin aylar stnd salndn, burada dyirmanlar qurulduunu (ehtimal ki, arxlar zrind -
S. A. ) gstrir. Bnunla yana, bn Havql Arrann paytaxt Brdnin xeyli tnzzl uradn, vaxt il
burada min iki yz rkxana olduu halda, onun vaxtnda bunlardan cmisi beinin qaldn qeyd edir.
hrin tnzzl uramas ruslarn Brdy hcumu v onu datmalarnn nticsi idi.
79
Mqddsi 985-ci
ild Brdnin hrlri arasnda maxiyy, irvan, Bak, bran, Bab l-bvab, Abxaz, Qbl v kinin
adlarn kir. Sonra o, maxiyynin mxtsr tsvirini verir. "Dan tyind hrdir. Binalar dadan v
krpicdndir. Burann axar sular, balar v gzmli yerlri vardr".
80

"Hdud l-alm"in mllif 982-ci ild maxiyynin adni yalnz birc df - onun irvanahn
ordugahndan bir frsx arali olduunu gstrrkn xatrlayr.
81

Masir amaxnn razisindki hristanda aparlan arxeoloji qazntlar VIII-XI srlrd maxiyy
hrinin mvcudluunu tsdiq etmidir. hristanda mdni tbqnin drinliyi 5,75 metr atr. Tqribn 0,75
m qalnlnda olan alt tbq VIII-IX srlr aiddir. Bu tbqd bayr trfin hng mhlulu il iri dalardan

*
Kramer, Havqlin mtnind V. F. Minorskiy saslanaraq dzli aparr v Abxaz vzin Laican yazr. Lakin biz Laican, Havqlin 15
li xritsind v mtnind olduu kimi, Abxaz kimi dzldirik.
**
Ehtimal ki, antik mlliflrdki Kambisana - ori (Kambis) v Alazan qayalar arasndak quraqlq rayon.
54

z kilmi mdafi divarlarnn qalqlar akara xarlrmdr.
82
Divarlarn qalnl 2,5 metrdir. Divar
qalqlarnn akar olunmasi onun h.437 (1045)-ci ild irvanah Qubad trfindn kildiyin dair mnbnin
mlumatn tsdiq edir.
83
Onun trafnda qrafik rsmlrl bzdilmi mxtlif monoxrom v polixrom keramik
qablar taplmdr. Bir sra qablarn dibind amax hri n sciyyvi olan mhrlr vurulmudur. irli
keramika [102 - 103] paralar arasnda IX-XI srlr aid saxs v qab qrqlar taplmdr.
84
Qazntlar tsdiq
edir ki, maxiyy VIII-XI srlrd masir hrin razisind mvcud olmudur. Ehtimal ki, X srin birinci
yarsnda brandan sonra irvanahlarn paytaxt olan amax Sirvann mhm hrlrindn birin
evrilmidir.
amax hrindn imalda v Glstan qalasnn rqind Pirdiryi danda (350 m) hmin dvrlrd
Azrbaycann hr v yaay msknlrind rast glinn pir olmudur. Pirdiryi dann rq tyind aparlan
arxeoloji ilr zaman orta srlr dvr n sciyyvi olan oxlu keramik qab qrntlar, tsrrfat kp
paralarnn taplmas amax yaxnlnda byk yaay mskninin olduunu gstrir.
85
l-stxri,
86
ibn-Havql
87
v l-Mqddsi
88
maxiyy v branla yana, irvan hrinin d adn
kirlr. bn Havqlin xritsind
89
brandan balayaraq irvan v maxiyydn keib, Brdic, oradan da
Brdy gedn yol qeyd edilmidir. Hm d, branla irvan arasndak msaf irvanla maxiyy arasndak
msafdn df oxdur. Mqddsi (tqribn 985-ci ild yazmdr) irvan haqqnda aadak mlumatlar
verir: "Dznlikd byk hrdir. Binalar dadandr, bazar meydannda Cm mscidi vardr. hrin iindn
ay keir".
90
V. F. Minorskinin fikrinc, irvanah hrinin bu tsviri brana aiddir, bel ki, stxrinin
srinin biz glib atmayan, lakin Yaqut trfindn istifad olunmu nsxsind irvan vzin bran
yazlmdr. stxrinin de Quye trfindn olunmu nsxsind getmi bu shvi Mqddsi d tkrar etmidir.
Onun irvan kimi tsvir etdiyi brana uyun glir. Mn irvan haqqnda mlumat czi olduundan onun
yerini myynldirmk tindir. V. F. Minorskinin hesab etdiyi kimi, gr bu ad Istxrinin nsxsind (de
Quyenin nri) v onun ardnca ibn Havql v Mqddsi trfndn branla qarq salnmaybsa, onda ox
ehtimal ki, amaxdan mrhl aral bel bir hr olmu v irvan vilayti d onun ad il adlanmdr.
bran vilayti v onun sas hri bran (buran, bran) Msqtdn cnubda, Xzr dnizinin sahilind
yerlirdi. bran qalqlar v xarabalqlar indiki Dvi rayonunun ahnzrli kndinin yaxnlnda, Padar-
bran
*
kndindn aral akar edilmidir. rb mlliflri bran Sasani hkmdar Xosrov nuirvann
(531-579) saldrdm qeyd edirlr.
92
Grnr bran ad (1124 il aid grc salnamsind qeyd olunmu
forma onun Azrbaycanda rast glinn apur
93
ran ad il ballna

iardir.
stxrinin Qota nsxsind (tqribn 930-cu il) v Yaqutda deyilir ki, Xzr dnizinin sahilind,
Msqtdn aada kiik, lakin

mhkmlndirilmi bran hri yerlir. Onun oxlu rustaqdar (knd
nahiylri) var. Ondan std emodan (Xamataka -Xamasa) rustadr. Onun digr trfind Bak, Draik v
Lkz qdr kndlr (diy), Cbl (Qafqaz sra dalar) v irvan dalar
94
yerlir. Burada yoxa xm hrin
yeri ox dqiq lokalladrlr. "Hdud l-alm" gr (982/3-c il) vran (bran) irvann inzibati [103 -
104] mrkzi (qsb) olub, dniz sahilind yerln sfal biryer idi. Oradan zrgrlrin qzln yarnn tyin
olunmasnda istifad etdiklri mhk da (sangi mihakk) ixrac olunurdu.
95
"Tarix-i l-Bab"a gor, irvann sas
glirini bran v onun kndlrindn, habel Baknn neft quyularndan v duz mdnlrindn ylan vergilr
tkil edirdi.
96

Mqddsi sonra brann adn kir. "bran qalasz yerdir, halisinin ksriyyti xristiandr,
srhdddir.
97
X srin ikinci yarsnda bran v trafndak kndlr varl v mnbit yerlr idi. l-Bab miri
h.357 (968)-ci ild oradan saysz-hesabsz qnimt aparmd. "Tarix-i l-Bab"da irvanah bu Nsrin h.392
(1002)-ci ild l-Bab mirinin qardan hbsd saxlad bran qalasnn ad kilir.
98
bran hri indiki
Qubann cnuba doru axan eyniadl ayn sahilind idi. Ehtimal ki, bran irvan nahiysindn biri olan
Xursann inzibati mrkzi olmudur." Burada bilrziklr, oxlu miqdarda irli v irsiz saxs qab qrntlar
v kr akara xarlmdr ki, bu da sntkarln inkiafndan xbr verir.
100
"Tarix-i l-Bab"n verdiyi xbr
gr, bran hrinin divarnn h.373 (983)-c ild irvanah Mhmmd ibn hmd kdirmidir.
101
XI
srd irvanahlarn ail mqbrsi branda olmudur. H.418 (1027)-ci ild lm Yzid ibn hmd v onun
h.459 (1067)-ci ild Glstanda (amax yaxnlnda) lm qz mkuyy burada dfn edilmidir.
102
Ehtimal
ki, amax byyndk irvann paytaxt olmudur.
XVIII srin sonlarnda bran razisind olmu Biberteyn yazr: "Vaxtil mhm hr olub, indi is
yalnz xarabalqlar qalmi Sbran hri dznlikd onun adn dayan ayn sol sahilind yerlmidir'
103

"Tarix-i l-Bab"da ad kiln Sdun brann yaxnlnda idi.
104
Xaqani v Flki irvani kimi
airlr
105
III Mnuhrn Girdimanda v Sdunda (Sdan) tikdirdiyi suvarma bklrini vsf etmi, hmin
hrlrin irvanah trfindn salndn gstrmilr. Xankov yazrd: "Sdun, indiki Siadan, Qbb
rayonunda, abrann xarabalqlarnn yaxnlnda hrdir".
106
Sdun -Sdan Xzr dnizi v Ataay aynn,
Siyzn hrinin yaxnlnda lokalladrlr.

*
bran hrinin qalqlar 1935-c ild Y. A. Paxomov v S. B. Aurbylidn mtrk tdqiq edilmidir.
91

55

Tbrsran Drbnddn imal-qrbd, Cnubi Dastanda, indiki Tbrsran razisind mvcud olmu
v ehtimal ki, X-XI srlrd arabir irvanahlara tabe razilr daxil olmudr. "Tarix-i l-Bab"da gstrilir ki,
irvanah Mhmmd ibn Yzid X srin birinci yarsnn sonlarnda olu Heysmi Tbrsrana hakim tyin
etmidi. Daha sonra, 1025-ci ild Tbrsranda irvanah Yzidin qardann ldy Mhmmd mlknn
(diy) ad kilir. Sonralar, 1065-ild irvanahn olu Mnuhr ibn Yzid Hrmz Tbrsrandak mlkd
lm v daylarnn yannda dfn edilmidi.
107
Grndy kimi, irvanahlar Tbrsran hakimlri il
qohumluq laqlril bal idilr v bu razi ox vaxt irvann tabeliyind olurdu. Tbrsran qalas v
mmlkti l-Msudi v digr rb mlliflrinin srlrind xatrlanr. "l-Lkz lksi Samur ay boyunda
yerlirdi. Onun ad, gornr, Cnubi Dastanda yaayan tayfalarn adndan ml glmidir. Bu iki mmlkt
irvanahlarn zbt etdiklri l-Cibl (Dalq) vilaytin daxil idilr v grndy kimi, irvan dvltind
lahidd inzibati vahid tkil edirdilr,
108
[104 - 105]
irvann mhm hrlrindn biri Bak idi. Mqddsi (985-ci il) Baknn liman kimi hmiyytini ilk
df qeyd etmidir: "Bak dnizin knarnda hrdir. qlimin yegan limandr"
109
"Hdud l alm"d (982-ci
il) Bakdan dalarn yaxnlnda dniz sahilind kiik bir hrcik kimi bhs edilir. Deylmn lksind
ildiln neftin hams oradan gtirilirdi.
110
Erkn v inkiaf etmi orta srlrd neft, balca olaraq, hrbi
texnikada istifad edilirdi. Mnblr xbr verirlr ki, rb qounlarnn trkibind xsusi yanar neft atanlar
hisssi var idi. IX-XI srlr rb tarixisi v corafiyanaslarnn srlrind Bak vilaytind klli miqdarda
neft hasil edilrnsin v hrbi mqsdlrl bir sra rq lklrin danmasna dair mlumatlara rast glirik.
Aberonda xarlan neftdn, eyni zamanda tsrrfatda, mitd, habel, drman vasitsi kimi d istifad
olunurdu. bn Sinann (980-1037) mhur "l-Qanun f-t-tib" srind neftdn mxtlif xstliklrin
malicsind istifad edilmsi gstrilmidir
111
. IX-XI sr rb mnblrind Aberonda v Bak trafnda xeyli
neft v duz istehsalma dair mlumatlar gtirilir. Xliflr Bak yaltinin glirini vqf kimi Drbnd keidini
kri trk tayfalarnn Azrbaycana hcumlarndan qoruyan rb qarnizonunun saxlanmasna srf edirdilr.
irvanahlar da Drbndin mdafisin byk hmiyyt verir, htta gliri yb Drbnd hakimin vermk
n xsusi xslr - mmurlar tyin edirdilr. X sr rb mlliflri l-stxri, l-Msudi v baqalar Bak
trafnda xarlan neftin mxtlif eidlri bard mlumat verirlr. Aberondak Suraxan kndind byk
ehtiyat olan a neft daha qiymtli saylrd.
112
Azrbaycann bir sra hrlrini tsvir etmi X sr rb syyah
bu Dulf Bakuydn (Bak) v onun neft mdnlrindn danarkn yazr: "...Burada neft mnbyi grdm.
Onun gndlik qblsi (icar haqq) min dirhm atr. Yannda is gec-gndz civ yana oxayan a neft
axan baqa bir mnbyi d vardr. Onun da qblsi el birincidki kimidir".
113
bu Dulfin gstrdiyi mblg
hr birindn gnd 1000 dirhm, yaxud ild 720.000 dirhm glir gtrn tkc iki neft quyusundan (bel
quyularn is say ox idi) ld ediln mbldir. Bu hmin dvrd byk miqdarda neft hasil olduunu gstrir.
car haqqna gldikd is grnr, icardarlara veriln dvlt mxsus neft quyularndan gedir. quyuda 1000
dirhm mblind glir dvltin icardardan ald icar pulu idi. Neft mdnlrinin icary verilmsi sistemi
X srd v daha sonralar da ttbiq edilirdi.
rb mlliflri irvanda, Xzr dnizi sahilind balqln da inkiaf etdiyini xbr verirlr. Bzi
qiymtli balq nvlri bir sra Yaxn rq lklrin ixrac olunurdu. X srin ikinci yarsndan rb mlliflri
Baknn Xzr dnizind mhm liman hri olduunu qeyd edirlr. Buradan rana v Xzr sahilind yerln
qonu lklr neft, duz v s. mallar aparlr v oradan rqin zaq lklrin danrd. Ticart gmilri
Xzrin cnub sahillrindn Bakya, oradan is Atil (Volqa), xzrlr lksin qdr zrdlr. Mnblr,
hminin, irvandan v Xzr dnizindki adalardan dnizl Crcana, oradan is karvan yolu il hind
torpaqlarna boyaqotu aparldn xbr verirlr. Uzaq lklrl - Hindistanla v ehtimal ki, bahal ipk paralar
gtiriln inl ticart edilirdi.
114
[105 - 106]
gr xilaftin Azrbaycan ial etdiyi ilk srlrd lk var-yoxdan xm v tnzzl uramdsa,
artq IX v X srlrd onun iqtisadiyyat v tsrrfat inkiaf mrhlsin qdm qoymudu. bn Havql v
baqa mlliflr irvan v btn Azrbaycan hr v yaay yerlrinin rifahndan v znginliyindn danrlar.
Xarici v daxili ticartin, elc d, pul dvriyysinin inkiaf il laqdar hr hyatnda byk canlanma
mahid olunur.
Feodal mnasibtlrinin inkiaf, mk blgsnn yaranmas, sntkarln v ticartin ykslmsi
nticsind X srd irvann hrlrind mt istehsal artm gclndi. Bu vaxt irvann Drbnd, Bak,
amax, bran kimi hrlri iri ticart mrkzlrin evrildilr. Hmin hrlrin sntkarlar qzn ticart
gedn bazarlar n mallar hazrlayrdlar. Xammal bazasna malik rvan hrlrind nazik dn
hazrlanan gzl qablara, Bakda, branda, Beylqanda, baqa hrlrd istehsal olunan keramikaya,
amaxda toxunan ipk paralara, gm v qzldan hazrlanan mmulatlara - btn bunlara feodal yanlar

arasnda tlbat var idi.
115

irvann hrlri spesifik mallarn istehsal v sat sahsind ixtisaslard ki, bu da hmin hrlrd
oxlu miqdarda sntkarn toplandn gstrir. Bazarlar n hrin knarnda iri sahlr ayrlrd. irvan
hrlrin Xzrdn, Rus dvltindn, randan, Bizansdan v Uzaq rq lklrindn - Hindistandan, indn,
56

raqdan, Suriyadan tacirlr glir, gtirdiklri mallarn vzind karvanlarla neft, duz, balq, mal-qara
(qatr), zfran, qrmz

boyaq, boyaqotu v digr mallar aparrdlar.
116
Aparlan mallar irisind sntkarlq
mmulatlar, balca olaraq v amaxda, onun

trafndak kndlrd toxunan ipk paralar, irvan hrlrind
- Bak v onun trafnda, Xursanda, Muanda hazrlanan yun paralar, xalalar, xala mmulatlar, rtklr,
117

Beylqan v branda istehsal ediln saxs v mis qablar da var idi.
n iri hrlr - Brd, Drbnd, Gnc, amax v Bak beynlxalq ticart yollarnn stnd idi.
Balca ticart yolu Muandan keib, Krn sa sahili il Tiflis, oradan is Qara dniz gedirdi. Xzr sahillri
il Bak v Drbnd limanlarndan v daha sonra Xzr xaqanlndan kerk imala gedn yol da mhm
hmiyyt malik idi. Yollardan biri Brddn rdbil v rana, digri is yen d Brddn Dvin v oradan
Suriya v Mesopotamiyaya gedirdi. rb mlliflri Brddn Bab l-Babadk yolun marrutunu vermilr.
118

Bak X srin sonlarnda artq Xzr dnizind mhm liman olub, istr dniz, istrs d karvan yolu il
beynlxalq tranzit ticartind itirak edirdi.
Yksklikd yerln khn Bak Azrbaycann baqa hrlri kimi qala divarlar il hat olunmudu.
Arxeoloji qazntlar zaman hm ykskliyin stnd, hm d Qz qalas razisind qala divarlarnn qalqlar
z xarlmdr.
119
irvanahlar saray v rihr razisind orta sr hrin mxsus halisi sx olan
mhlllr akar edilmidir. Bu, Bak hrinin VIII-XI srlrd v sonralar mvcud olmasna dair mnblrin
verdiyi mlumat tsdiq edir. hr olduqca byk bir razini tutaraq, dniz qdr uzanrd.
120
irvanahlar
saray razisind aparlan arxeoloji ilr zaman yaay binalarnn qalqlar, tndirlr, su [106 - 107] quyular,
taxl v zibil quyular, oxlu miqdarda irli saxs qab qrntlar, sikklr v digr maddi mdniyyt v mit
qalqlar meydana xarlmdr.
121

rihrin imal trfind, uurulmu evin yerind, 80 m
2
sahd, XII-XIII srlr aid divarlarn
altnda, 5,5-6 m drinlikd Bak ykskliyinin qayalar zrind ev divarlar, tndirlr, ocaqlar akar edilmidir.
Qayada tsrrfat quyusu oyulmudu. VIII-X srlr aid bu tbqd adi v irli keramika
taplmdr.irvanahlar saraynn rq trfind 16x8 m sahd aparlan qazntlar torpaqlar tbqy qdr
(tqribn 6 m drinlikd) atdrlmdr. Dzbucaql bina divarlarnn bnvrlri il yana, su v tsrrfat
quyular, tndirlr z xarlmdr. oxlu miqdarda adi irli qablar v onlarn qrntlar taplmdr. st
tbqdn taplm irli keramikada anqob v manqanla ilnmi naxlarla, oymalarla v mxtlif rsmlrl
bzdilmi polixrom qablar stnlk tkil edir. Alt tbqdki keramikada is monoxrom naxl qablar
oxdur. Taplm qablar arasnda cam, kasa, boqab, bardaq var. Kasalarn dibin, qabarq mhrlr
vurulmudur. Adi saxs qablar dar v genboaz bardaqlardan, qazanlardan, kasa v raqlardan ibartdir. oxlu
da kirkir akara xarlmdr. irvanah adndan zrb edilmi mis sikklr, mis v dmir yalar, v
fayans mmulatlar v i.a. taplmdr.
122

1971-ci ild Bak ykskliyinin cnub-rq yamacnda qaznt ilri aparlmaa balad. 168 m
2
sahd
aparlan qaznt ilri torpaqalt qata - sal qayaya qdr atdrld. ki metr yaxn alt mdni tbq VIII-XIII
srlr aiddir. Yaay komplekslri qaznt sahsinin cnub-rq hisssini tutur. Alt tbqd tsrrfat v su
quyular, tndirlr, otlaqlar akar edilmidir. oxlu miqdarda keramika mmulat, fayans, metal v yalar,
mis sikklr taplmdr. Nbati v hndsi sciyyli qabarq basmaqlib nax vurulmu sar gil qablar seilir.
IX-X srlr aid irli qablar - anqob v manqanla ilnmi v yal rngli ir kilmi monoxrom kasalar akar
edilmidir; bzilrin dulusu ustalar mhr baslmdr. Alt tbqlrd naxla bzdilmi al-qrmz rngli,
nazik divarl zrif qablar taplmdr. Mis, dmir, brnc v mmulatlarnn akar edilmsi orta srlr
Baksnda metal v emalnn, zrgrlik v digr sntlrin inkiaf etdiyini gstrir. Taplm gm v mis
sikklr IX-X srlr aid olub, Abbasi xliflri v irvanahlar adndan ksilmidir. Onlar Baknn
Azrbaycann baqa hrlri v qonu lklrl geni ticart laqlri olduunu tsdiq edir.
123
1973-c ild
qaznt ilri hrin qala hisssinin imal trfind qvskilli brclri olan hr divarlarnn yaxnlnda
aparlmdr. Arxeoloji tdqiqatlar gstrdi ki, khn Baknn sntkarlq emalatxanalarnn ksriyyti burada
olmudur. hrin bu hisssind tikili qalqlarna az tsadf edilir. Keramika tapntlar alt IX-X srlr aidliyini
gstrir. irli qablar (adi bardaqlar v mlr) anqob v manqanla ilnmidir. Alt tbqd hminin oxlu
miqdarda qablar,- nazik divarl rngli kicik qab qrqlar, qara v yal qolbaqlar, mxtlif formal
muncuqlar akar edilmidir. Metal mit yalar v sikklr taplmdr.
124
Qaznt ilri Bak ykskliyinin
stnd, irvanahlar saraynn yaxnlnda, ehtimal ki, saray xidmtilrinin yaadqlar sahd d
aparlmdr. 1,5 m qalnlnda olan alt tbq [107 - 108] bilavasit

torpaqalt qatn stnddir. O, hrin erkn
dvr hyatn ks etdirir. Burada z xarlm bina bnvrlri qalnl il 1 metrdk seilir. 4,8 m drinlikd
irisi ev heyvanlarnn smklri v keramika qrqlar il doldurulmu 2 tsrrfat quyusu akar edilmidir.
Orada, hminin, byk gil raq, l dyirmann alt da, irsiz v irli qab paralar, elc d hr iki trfdn
aq mavi rngli ir kilmi v zrind rb lifbas il sahibin xobxtlik arzusu bildirn qabarq kitab olan
kasa taplmdr. Baqa bir fayans kasann dibind ffaf irin altnda bitki v qu rsmlrindn ibart nax
vardr. Bu sahd 24 mis sikk taplmdr, Aparlm qazntlar nticsind VIII-XI srlrd rihr
razisind byk hali sxl olduu, Bakdan sntkarln v ticartin inkiaf etdiyi sbuta yetirilmidir.
125

57

1975-ci ild qaznt ilri qvskilli brclri olan imal qala divarlarnn yaxnlnda 64 m
2
. sahd
davam etdirilmidir. Torpaqalt qata syknn v hrin erkn tarixini ks etdirn alt mdni tbqd, tqribn
7 m uzunluunda divar bnvrsi, habel, digr divar qalqlar akara xarlmdr. Bu tbqd tsrrfat
quyular, habel, mxtlif diametrli doqquz tndir, mxtlif keramika mmulat, saxs lak, v fayans qab
qrntlar, dmir yalar, a gildn dzldilmi v stn yal ir kilmi miniatr at fquru, iki dmir ox
ucluu v s. taplmdr. Alt tbq tqribn IX-XIII srlr aid edilir. Evlrin bir-birin sxl v tapntlarn
oxluu tdqiq olunan dvrd hrd qzn hyat gctdiyin' gstrir.
126
rihr razisind taplm gm v
mis sikklr VIII srin birinci yars - XI srin vvllrin aid olub, mvi v Abbasi xliflri, elc d, irvan
irvanahlar adndan Yaxn rq, Azrbaycan v Arran hrlrind ksilmidir. Bakda dniz sahilind suda
taplm qzl sikklr irisind h.207 (822)-ci aid qlbi dinarn qeyd etmk olar.
127

Gtiriln arxeoloji v numizmatik mlumatlar orta srlr Baksnda intensiv hr hyat getdiyini, IX-
XI srlrd burada sntkarln inkiaf etdiyini, Azrbaycann v qonu rq lklrinin bir ox hrlri il
ticart laqlri saxlandn tsdiqlyir.
Beylqanda aparlan arxeoloji qazntlar nticsind IX-XI srin vvllrind burada dmirilik,
misritm, dulusuluq v zrlik sntlrinin inkiafn gstrn materiallar akar edilmidir Beylqan
metallurqlar tkc silah, tsrrfat v mitd ilnn mmulatlar yox, hm d mk altlri istehsal edirdilr.
Bu dvrd soyuq v isti dym, tkm, lehimlm, mftilckm, tamplama, zrbetm kimi texniki
vasitlrdn istifad olunurdu. IX-XI srlr dvr erkn irlik mmulatlarnn meydana glmsi il sciyylnir.
Hmin mmulatn ktlvi istehsal onlarn shr halisinin mitind hmiyytli yer tutduunu gstrir. Bu
dvrd irsiz v irli keramikann sas nvlri qazan, kp, shng, bardaq, kasa, dopu, boqab, raq, duzqab v
s. idi. raqlarda Bakdan gtiriln neft yandrlrd. Beylqanda keramika istehsal IX srdn geni inkiafa
balayr v XII-XIII srin vvllrind yksk sviyyy atr.
IX-X srlrd Beylqanda keramika mmulatnn biirilmsi texnikas tkmillir, yksk keyfiyytli
mit v inaat keramikas istehsal etmy imkan vern iki yaruslu dulus krlri meydana glir. Bu krlr
hrin knarnda, sntkarlar mhllsind yerlirdi. [108 - 109] Beylqanda bu dvrd yandrc bomba kimi v
mxtlif mayelrin danmasnda istifad olunan oxlu miqdarda sferokonuslar hazrlanrd. Bdii trtibat il
seiln Beylqan keramikas Azrbaycann baqa hrlrin d aparlrd. IX-X srlrd Beylqanda ktlvi
surtd istehsal edilmsini oxlu tapntlar qablar irisind istehsal xdann, yal, mavi, bnvyi,
sar, gy v qara rngli dn bzk yalarnn olmas sbut edir. Beylqan ustalar ni dartb uzatmaqla
ondan halqalar, bilrziklr, xrdalamaqla muncuqlar, xsusil gzmuncuu dzldirdilr. mmulatnn sas
ktlsini mit qablar - drin kasalar, bardaqlar, qdhlr, tir lri tkil edirdi. Beylqan sntkarlar orta
sr Azrbaycan hrlri n sciyyvi olan btn sntlrl - smk v aac zrind bdii oyma, dabbaqlq,
el toxuculuq, ipkilik v xalalqla mul olurdular.
Beylqanda taplm oxlu sikk (300-dn ox) v sikk dfinlri, mt-pul mnasibtlrinin v
ticartin gstricisidir. oxlu xliflrin, yaxud onlarn valilrinin adndan ksiln bu sikklr "Arran" adl
sikkxanada zrb edilirdi. Y. A. Paxomov hmin sikkxanan Beylqanda yerldirirdi. Flslr, sasn,
hrdaxili ticartd, dirhmlr Beylqandan, irvan v btvlkd Qafqazdan

ox-ox uzaqlarda da ilnirdi.
Buradan IX sr aid l-Bab (Drbnd), l-Bsr v Maden Bcuneys hrlrind zrb ediln v Beylqann
ticart laqlrindn xbr vern sikklr taplmdr. Artq IX-XI srin vvllrind Beylqan tkc kustar
istehsal sahsind deyil, elc d ticart sahsind feodal hri kimi tam tkkl tapmd. Burada sntkarlq,
bazar, mt istehsalna evrilirdi.
128

Nzrdn keirdiyimiz irvan hrlri IX-XI srin vvllrind inkiaf etmi sntkarlq v ticart,
mt-pul mnasibtlrin, Azrbaycann v qonu lklrin bir sra hrlri il iqtisadi v mdni laqlr
malik tipik orta sr feodal hrlri idilr. IX-X srlrd hrlrin intensiv hyat XI-XIII srin ilk rbnd
hr hyatnn sl yksliin v iklnmsin zmin yaratd. Yaxn rq lklrind, o cmldn irvanda
feodalizmin get-ged formalamas IX srin birinci yarsndan Xilaftin ziflmsi v bir sra mstqil v
yarmmstqil dvltlr paralanmasnn qanunauyun nticsi idi. Hmin lklr arasnda mhm feodal
qurumlarndan biri d irvanahlar dvlti idi. irvan razisind mstqil dvltin yaranmas feodal hrlrinin
meydana glmsin v inkiafna yardm gstrn amil idi. Hmin hrlr sonralar, XI-XIII srin birinci
rbnd irvanahlar dvltinin iqtisadi, sosial v mdni hyatnda aparc rol oynadlar. [109 - 110]
58

IV FSL
RVANAHLAR DVLT XI-XIV SRLRD

1. irvanahlar XI-XIV srlrd (siyasi tarix - slcuqlarn v monqollarn hcumu)

I FRBRZ
irvanah Salar ibn Yziddn sonra irvanda onun qanuni varisi - hl atasnn salnda dvlt ilri
il mul olan olu Fribrz ibn Salar ibn Yzid hkmranlq edirdi. Fribrzn hakimiyyti dvrnd
irvanahlarla qohumluq mnasibtlrind olan Arran hkmdarlar ddadilrl bir sra mhariblr ba verdi.
H.455-ci ilin rbilvvl aynda (mart, 1063) Arran hkmdar avur ibn l-Fzl irvana hcum edrk
Quylamiyan (?) qalasn tutdu v orada z qarnizonunu yerldirdi. Hmin il o, yenidn irvana hcum edrk
lkni viran etdi, qoyun v mal-qara srlrini qovub apard. avur onun leyhin xan irvan halisini qrb-
atd, yanlardan bir oxunu sir ald v mlaklarn qart etdi. "Tarix-i l-Bab" sonra xbr verir: "Oradan
hrkt edn avur Yzidiyynin qaplar qarsnda drg sald, z qzn - mrhum Salarn arvadn
(hrmini) pullar, btn mal v qiymtli eylri il birlikd gotrrk Arrana qaytd. Lakin h.455-ci ilin rcb
aynda (iyul, 1063) o, nc df irvana glrk Sdun (indiki Sdn S. A. ) kndind dayand, kinlri,
traf knd v malikanlri yandrd".
1
irvanah kmk istmk n olu fridunu nuirvan ibn Lkri il
birlikd ana babas olan Srir hakiminin yanna gndrdi. Lakin fridun Srir hakimindn he bir kmk ala
bilmyib aydan sonra libo geri qaytd. H.456-c ilin mhrrm (yanvar, 1064) Arran hakimi blsfar
avur ibn Fzl nc df irvana basqn edib, bir sra knd v mntqlri tutdu. Sonra avur qoununun bir
hisssini bzi mirlri il burada irvan trk etdi. O, halidn 40 min dinar tlb etdi. irvanah Fribrz rcb
aynda (iyun-iyul, 1064-c il) onunla slh mqavilsi balad. Bu mqavily sasn avur irvanahdan 4 min
dinar alb, vzind Quylamiyan qalasn ona qaytard. H.457 (1065)-ci ild Fribrz qounu il l-Babn
kndlrin hcum krk onlar qart edib datd. irvanah Msqtdki Mehyariy qalasna atdqda
drbndlilr Qlban (ehtimal ki, Qlabad) krpsnn yaxnlnda ona mqavimt gstrdilr. Onlarn oxu
ldrld. Fribrzn Drbnd basqnna l-Bab halisinin rislri bal il bd l-Mlikin olu mir
Mnsura qar syan qaldrb, onu ldrmlri bhan olmudu. Mnsur Fribrzn bibisi olu idi v onunla
hmi min-amanlq iind yaamd. Fribrz onun intiqamn almaq n l-Bab rislrinin bir oxunu
edam etdirdi, mlaklarn qart edib, srlrini qovub apardqdan sonra irvana qaytd.
Btn bu hadislr, bir trfdn hr yanlar - rislr, digr trfdn is l-Bab miri il Drbnd
hakimlik iddiasnda olan irvanah arasnda ba vern aramsz toqquma v vurumalar gstrir ki, XI srin
ikinci yarsnda feodal mnasibtlrinin inkiaf hr halisinin mhm hisssinin - feodal hkmdarlarna qar
mstqillik urunda mbariz [110 - 111] aparan yuxan tbqnin gclnmsin sbb olmudur. Hmin proses
irvan v Arrann baqa hrlrind d mahid edilir.
"Tarix-i l-Bab"da Drbnd v Beylqan ris v mirlri, habel, Drbnd ris v mirlri il irvanah
arasnda gedn mbarizy dair oxlu mlumat verilir. "Tarix-i l-Bab"da daha sonra xbr verilir ki, h.457-ci il
rbilaxir aynn sonuncu gn (9 aprel, 1065) Fribrzn misi olu Hrmz ibn Mnuhr ibn Yzid
Tbrsrandak irsi malikansind ld v orada daylarnn yannda basdrld. Grndy kimi, Tbrsran
irvanahlarn torpaqlarna daxil idi v onun qohumlar trfindn idar olunurdu. Hmin il Fribrz qounu il
Msqt qaytd. Samur aynn sahilind drg sald v h.457- ci il rcb aynn sonlarnda (1065-ci il iyulun
vvllri) z dstlrini (sray) Drbndin stn gndrdi. Drbnd halis tin vziyyt dd. Fribrz
yalnz drbndlilr bibisi mkuyyni hbsdn azad edib, btn mlak v qiymtli eylri il birlikd
mslman ilahiyyatlarnn - fqihlrin mayitil onun yanna gndrdikdn sonra irvana qaytd. "Tarix-i
l-Bab"da rislrin hrin siyasi hadislrindki roluna v Drbndi zbt etmk ddiasndan l kmyn
irvanahla mnasibtlrin dair mhm mlumat verilir. Frbrz getdikdn sonra l-Bab rislrinin bas
Mfrric Srir hakimindn yardm istdi. Srirlilrl birlikd hrkt edn Mfrric onlarn kmyil irvana
mxsus olan bran mhasiry ald. O, burada irvanahn nizami qounu il qarlad. irvan qounu hr
halisinin kmyil Mfrrici mlb etdi v sir ald. Bundan sonra l-Bab halisi rislrl birlikd hri
Sirvanaha tslim etmk qrarna gldi. irvanah qalan tmir etdirdi onu dylrl mhkmlndirdi v
rzaqla tchiz etdi. l-Bab miri bd l-Mlik ibn Lkri Haydaa getdi, irvanah is 458-ci il sfr aynn
sonuncu gn (30 yanvar 1066-c il) oraya glib xm olu fridunu l-Babn hakimi tyin etdi. l-Babn
halisi fridunu byk tntn il qarlad v o, bu qalaya kod.
2
"Tarix-i l-Bab"n misal gtiriln parasnda
irvann paytaxtnda itialara, hr rislrinin, ruhanilr v yanlarn irvanaha qar mxalifti xlarna
dair anlalmaz mlumatlar var. Lakin hmin mnbd bu xlarn xarakteri bard he n deyilmir. Ehtimal
etmk olar ki, amaxda v Beylqanda ba vermi hadislr - hr rislri v tacirlrinin hrin mstqil
idar edilmsi urunda feodal hakimiyytin qar hrkat olmudur. Lakin bu bard dqiq mlmatmz
59

yoxdur. irvanah Fribrz itialar yatrtmaq n grc
*
qounlarnn kmyin l atmaa mcbur
olmudur. Onlar bu hrkat yatrdlar v irvanah syanlara divan tutdu. Bu haqda mnbd deyilir: "Hmin
ilin cmadiylvvl aynda (aprel, 1066) Fribrzn z paytaxt Yzidiyynin halisin qzbi tutdu, kafir
grclri onun stn qaldrd. Onlar halini qart edib oradak mslman lmasn, ris v yanlar sir
tutdlar. irvanah onlarn bzilrinin llri bal (sbran) halda olunmasn, bzilrinin armxa kilmsini,
qalanlarnn is illrin xracn dmkl zindana atlmasn mr etdi".
3
[111 - 112]
XI srin ikinci yarsnn vvlind xarici siyast sahsind dvltinin sosial-iqtisadi inkiafna mnfi
tsir gstrn hadslr ba verdi. lkdki feodal prakndliyi, rislrin h rnstqil idar etmk urunda
mbarizsi irvan dvltinin ziflmsin sbb olurdu. Artq XI srin birinci yarsnda mnblrd slcuq
dstlrinin Orta Asiyadan Azrbaycana bir sra yrlr etdiyi qeyd olunur.
XI srin 30-cu illrind mnblrd ilk df olaraq trk-quzlarn irvana girmk thlksi qeyd edilir.
irvanahlar z qonular il yana, Orta Asiyadan xm kri ouz tayfalarnn bir qolu olan slcuqlara
qar da mbariz aparrdlar. XI srin vvlrind slcuqlar gcl imperiya (1038-1157) yaradaraq, n Asiya
lklrini, Azrbaycan v qonu lklri thdid edirdilr. XI srin ortalarnda slcuqlar daxili siyast
nticsind ziflmi ran

Azrbaycan v bir sra digr rq lklrini gcl mqavimt rast glmdn zbt
etdilr.
4
H.458 (1066)-ci ild trk-quzlar irvana basqn etdilr, krd drglrini (hilal) talan edrk oxlu
qnimt - insan, mal-qara v mlak apardlar. irvanah I Fribrz ibn Salar trklri irvandan getmy mcbur
etmk n byk tzminat vermli oldu. H.459~cu il mhrrm aynn birind (22 noyabr 1066) trklrin
bas Qaratkin irvana ikinci df Fribrzn onunla ittifaq balam misi Mmlan ibn Yzidl birlikd
hcum etdi. Qaratkin Yzidiyy (amax) hrini mhasiry alaraq, onun trafndak yerlri viran etdi.
"Sonra o, lknin da v drlrin hcum krk soyub datd, xeyli adam qrd, srlri apard, qadn v
uaqlar sir ald. irvan "bo shraya" (Quran, XX, 106) dndrdi. Oradan Bakya enn Qaratkin burada
halinin xeyli hisssini qrd, qadn v uaqlar, srlri qovub apard. Vziyyt qorxulu hal alanda irvanah
4000-dn ox madyandan ibart cins at ilxsn Msqt gndrdi. Qaratkinin dstlri Bakdan branadk
qabaqlarna xan hr eyi qart edib dadrdlar. Trklr dalara qalxdlar v oradan Msqt zrin hcuma
kedilr; Onlar Fribrzn ilxsn srb apararaq brana qaytdlar. Sonra Qaratkin yenidn Yzidiyyni
mhasiry ald. irvanahn vziyyti daha da arlad. Bel ki, Qaratkin 2000 trk dysndn ibart
kmk glib atmd. Trklrin Fribrz aldadaraq qaladan xmaa mcbur etmk chdlri ba
tutmad.Fribrz daxili dmnini, domaca misini mhv etmk n sultann hacibin gizlinc 6000 dinar
verrk onu z trfin
9
kdi.
5
"Tarix-i l-Bab"da Mmlan ibn Yzidin ldrlmsinin
11
tfrrat nql olunur.
[Hacib] buna razlq verib Qalabad qalasnda oturan Mmlan ziyaft dvt etdi. Mmlan ziyaft gldi. Onlar
Mmlan srxo olana qdr yeyib-idikdn sonra hacib onun Qalabada qaytmasna icaz verdi. Bu vaxt
irvanah znn saray adamlarndan nfri - days olu Lkristan, xidmtisi adtkini v hacibi
Namdar ibn Mzffri yolda pusqu qurmaa gndrdi. Onlar srxo halda yanlarndan ken Mmlann stn
atlaraq, h.459-cu ilin rbilaxir aynda cmldn nby ken gec (24 fevral 1067) onu qddarcasna qtl
yetirdilr. Mmlann meyidi Yzidiyyy gtirilrk orada dfn edildi". Bu hadislrdn sonra trklr
Yzidiyydn Kr ay sahillrin endilr. Onlar ay keib, topladqlar qnimtl xb getdilr. H.459-ci ilin
rbilaxir aynda (fevral, 1067) Qzvin hakimi Trk l-Bsan (?) irvan trklrin basqnlarndan qoruma vd
etmsi mqabilind Qaratkin hr il vermyi [112 113] hdsin gtrdy 30.000 dinar almaq n z
mmurlarn irvanah Fribrzn yanna gndrdi.
6
"Tarix-i l-Bab"n verdiyi mlumata gr h.459-cu ilin cmadiylaxir aynda (aprel 1067) Fribrzl
grclr arasnda toqqumalar olmudur. Grclr kidki Dskrt l-Hseyn qalasn tutaraq, Kaxetiya
hakimi Axsartan ibn Qagik (1058-1084-c illr) verdi. Sonuncu, hm d vvllr Fribrz mxsus olan ki
vilaytinin hakimi idi. Fribrzn qalan geri almaq chdlri uursuz oldu v o, paytaxta qaytd. H.464 ilin
ramazan aynda (iyun, 1072) Fribrz Arran hkmdar Fzl ibn avurla ittifaq balayaraq kiy soxuldu.
Mlu qalasn tutub datd v btn "kafrlri", ehtimal ki, xristian v btprstlri qrd, Lakin Fribrz
vilayti btnlkl geri qaytara bilmdi. Alp Arslann yr v grclrl mharibsi zaman Axsartan z
torpaqlarn saxlamaq n islam qbul etdi.
7

Qaratkinin yrndn sonra trklrin Azrbaycana glmsi daha intensiv kil ald, H.459 (1067)-cu
ild hrbi rislr Qaymas v Qaratkin trk svari dstsi il irvanahn yanna gldilr v O, misi Qubadn
qzn Qaratkin r verdi. Hmin ilin vval (avqust) aynda trk Qaymas qfltn irvanda ld (zhrlndi?)
v Yzidiyyd dfn edildi.
H-459 (1067)-cu ilin sonunda slcuq sultan Alp Arslan Arrana daxil oldu. Byk diplomatik bacara
malik olan irvanah Fribrz qiymtli hdiyylrl onun yanna gedrk z xidmtini (l-hdiyy vl-xidm)
tklif etdi v h.460 (1068)-c ild onunla birlikd sfr xd. ddadi Fzl ibn avur Fribrz itatl
qarlayb, xzinsinin aarn ona verdi. irvanah sultann nfuzundan z xsi dmnlrini czalandrmaq

*
Bir nsxd "l-xzriyy - xzrlr" gstrilir (Minorski. irvann tarixi,rbc mtni 19, sh.4).
60

n istifad etdi. O, h. 459-cu ilin ban aynda (iyun, 1067) Qblnin qaps qarsnda kunililr (xunililr?)
(ehtimal ki, burada mskn salm xzrlr)
8
trfindn ldrlm days olu Lkristann intiqamn almaq
n Kuni (Xuni?) zrin hcum edrk oxlu adam qrd, srlri apard, kndlri yandrd. Alp Arslan Rum
sfrindn (ehtimal ki, h.460 (1068)~c il Grcstan sfrindn) qaydaraq, Gncdn keib Brdy gedrkn
l-Bab halisi hrin bir ne risini hbs etmi irvanahdan ona ikayt etmidi, Fribrz hri mstqil
idar etmy alan itatsiz rislrl mbarizni davam etdirirdi. Sultan onlarn azad olunmasn mr etdi.
Fribrz onun mrini yerin yetirdi. Lakin sultan irvanahla mnasibtini dyidi v onu hbsxanaya salmaq
mri verdi. Bir mddtdn sonra sultan irvanah azad edib irvana gndrrk, onu hr il byk nbld
xrac vermy mcbur etdi.
Bu hadislrl laqdar Fribrzn misi qznn ri Qaratkin Yzidiyydn Msqt qad v orada
ldrld. irvanahn qarda Gzdhm ibn Salar da pul gtrb lkzlr lksin qamd, H-460-c ilin
ramazan aynda (iyul, 1068) irvanah Fribrzn olu fridn l-Bab qalasn trk edrk irvana getmy
mcbur oldu.
H.461 (1068)-ci ild irvanah qarda Gzdhmin lkzlr lksini trk edrk l-Baba getdiyini v
burada rislrin yannda snacaq tapdn yrndi. H.461 -ci ilin mhrrm aynda (noyabr, 1068) irvanah
qounla brkt edrk l-Bab tutmaq mqsdil Rubas aynn sahilind drg sald. Xrmstan deyiln
yerd, hrin divarlar arxasnda irvanahn qounlar il onun qarda Gzdhm ibn Salarn balq etdiyi
[113 - 114] drbndlilr arasnda bir ne vuruma oldu. Haydaq v Tveyk halisi d drbndlilrin trfind
vuruurdu. Dylr nticsind irvanahn qounlar mlubiyyt urad. Lakin l-Bab rislrinin risi
Mfrric ibn Mzffr irvanahn trfn kedi. Mfrrc drbndlilrin shvindn istifad edrk i qalan
tutdu. Gzdhmin ibn Salar is hri l keirdi. Mfrric qalada qalmaqda idi v hr iki trfn trfdarlar
arasnda hr gn toqquma olurdu. Sonra Gzdhm lkzlrin yanna, l-Bab miri bd l-Mlik ibn Lkri is
Haydaa qad.
Bundan istifad edn Mfrric hri tutdu. lverili raitdn istifad edn irvanah olu fridunla
srhd vilaytlrin (sqr) doru hrkt etdi v mttfqi ris Mfrricin tutduu l-Bab qalasna daxil old.
Drd gndn sonra irvanah olu fridunu l-Baba hakim tyin edrk ev qaytd. Qalada mhkmlnn
fridun onun brpas il mul olmaa balad. O, qalann qarsnda xndk qazlmasn mr etdi.
9
ddadi
Fzl ibn avur grclrin siri olarkn Fribrz slh saziini pozaraq Arrana hcum etdi. Fzl azad olunduqdan
sonra qoun yb irvan tutdu v Drbndd z addmndan xtb oxunmasn mr etdi.
irvanahla Arranah qounlar v onunla birg x edn l-Bab halisi arasndak ba vern bir ne
vurumadan sonra irvanah Msqtin btn torpaqlarn v Mehyariyni (Drbndin trafmdak yerlr, indiki
Quba rayonunun razisi) zbt etdi. l-Bab qalas onun olu fridunun lind idi. O, frst ddkc l-Bab
sahiblrinin mlklrin v torpaqlarna basqnlar edirdi. irvanah oluna hr ay nvbti dstlri gndrmkl
yardm gstrirdi. O, Mehyariynin trafna qala divarlar kdirrk ortasnda qsr olan hr evirdi. Bundan
mqsd, ehtimal ki, trklr basqn etdikd oradan Drbnd sahib olmaq urunda mbarizd dayaq mntqsi
v snacaq kimi istifad etmk idi. irvanah vaxtnn oxunu Xzr dnizinin yaxnlnda olan yeni
iqamtgah Mehyariyd keirirdi. H.464 (oktyabr, 1071)-c ild ris Mfrricin kmk gstrdiyi irvanah
tanmaa mcbur olan drbndlilrdn girov adamlar gtrrk onlarla sazi balayan Fribrz olu fridunu
mstqil hakim kimi Drbnd gndrdi. Drbnd halisi irvanah adndan xtb oxumaa baladlar.
10
Drbnd XI srd v sonralar rqi Qafqazn irvan hakimlrinin diqqtini daim clb edn iri ticart,
sntkarlq v siyasi mrkzi olmudur. XI srin ortalarnda mstqil Drbnd hakimlri slalsin son qoyuldu,
hr v onun trafindak torpaqlar irvann trkibin daxil edildi v sonralar raq slcuqlarndan asl vziyyt
dd.
11
H.464-c ilin sfr aynda (noyabr, 1071) trk Yma sultan Alp Arslann tyin etdiyi hakim kimi l-
Baba gldi. Yma irvanahdan l-Bab qalasnn v Msqtin tslim olunmasn tlb etdi. H.464-c ilin
rbilaxir aynda (yanvar, 1072) Yma hakim kimi qalaya daxil oldu, irvanahla fridun is taxl v rza
zlri il gtrb irvana getdilr. Hmin il irvanahn qarda Gzdhm ibn Salar kid ld, onun
cnazsi Yzidiyyy gtirilib dfn olundu. Hmin ilin aprel aynda l-Babn rislri Fribrz sonuncu
snaca olan Msqt doru hrkt etdilr. Lakin irvanah hm onlarla, hm d ki trafndak qrb
qonular

mbarizni davam etdirdi. Fribrz halisi gah ona tabe olan, gah leyhin syan qaldran Drbnd
sahib olmaq urunda vurumaqda idi. Nhayt, h.467 (1074)-ci ild rar ibn Buann basl il trk
qounlar gldi. rar ibn Bua irvann [114 - 115] sultan trfindn iqta kimi ona verildiyini elan etdi. Lakin
irvanah znmxsus diplomatiya yolu il slcuq sultanndan znn vvlki imtiyazlarnn brpa edilmsin
nail oldu v eyni zamanda rqi v Qrbi Lkzd lzgilrin tabe edilmsini baa atdrd. Lakin srhd vilayti
l-Bab sultann iqta kimi baladn hr iki raqn miri Savtkinin nmayndsi bura gldikdn sonra
Fribrz hr 11 sultann xzinsin vergi (mal) vern vassal vziyytin dd. Sonra mnbd deyilir: "Bu
vziyyt onun lmndk (...) davam etdi. Fribrzdn sonra irvann hakimi onun olu fridun ibn Fribrz
oldu..." V. F. Minorskinin fkrinc, bu mlumat Mnccimbann z lavsidir. "l-Bab" salnamsindn
61

gtiriln bu mlumatlar "Ninki slcuq hcumlarnn ar hmllrin davam gtirn, hm d z xandannn
imtiyazlarn mhkmlndirn"
12
bacarql hakim, diplomat v mrd srkrd olan Fribrzn faliyytini
iqlandrr.
Mnblr gstrir ki, Fribrz hakimiyytini Arranda da brqrar etmidi. Onun istila etdiyi torpaqlar
Muandan dniz qdr uzanb gedirdi. Qumuq v alanlar lksindk Sulvar da onun lksin daxil idi. O,
lzgilri, abxazlar (yni, grclri) zn tabe etdirmi, Arran v Cnzni (Gncni) tutmudu. Fribrz btn
mrn qonu razilri zbt etmkl v z dvltinin srhdlrini genilndirmkl keirmidir. Onun
hkmranlnn balanc - h.455 (1063)-ci 11 salnamlrdn mlumdursa, sonu mnblrd gstrilmir. Onu
yalnz numizmatik v epiqrafk mlumatlara sasn myynldirmk mmkndr.
amax rayonunda Fribrzn ad il bal h.471 (1078/9)-ci il

aid tarixi abid zrindki kitab
qalmdr. Orada deyilir: "Bu

zmtli binan tikmyi mr etdi adil, byk irvanah Fribrz Drd yz yetmi
birinci ild".
13
Grndy kimi, Frbrz lk, scuqlar trfindn istila edildikdn sonra da irvanda faktik
hakimiyytini qoruyub saxlaya bilmidi. Bunu numizmatik materiallar da tsdiq edir.
I Fribrz adna zrb edilmi bir ne sikk tipi qalmdr. Onlardan n qdimi (1-ci tip) amax
rayonundak uxuryurd dfinsindndir. zrind xlif l-Qaimin [h.422-467 (1031-I075)- ci illr] sultan v
Fribrzun adlar vardr. Sultann ad yarmpozulmu halda olub aydn oxunmur; sikknin o biri znd
Fribrzn adnda yalnz [l-adil] Fribrz szlri oxunur. Hmin tipdn olan Moskva Tarix Muzeyindki
sikkd xlifnin ad "l-Oaim-bi mr-Allah", arxasnda mslmanlq rmzi v Fribrzn tam ad oxunur:
"l-mlik, l-adil, bu-ca Fribrz, ibn Salar, irvanah".
14
zrind gsitriln tarix gr I Fribrzn ilk
sikksi h.422-467 (1031-1075)-ci illr arasnda ksilmidir. Lakin "Tarix-i l-Bab"n verdiyi mlumata gr
Fribrz 1063-c ildn hakimiyyt balamdr. Demli, irvanah I Fribrzn ilk sikksi h.455-459 (1063-
1067)-cu illrd ksilmidir. Frbrzn adndan vvl gln "l-mlik, l-adil" szlri onun tam mstqilliyini
gstrir.
I Fribrzn adna baqa tipli ox aa yarl iki gm sikk d taplmdr. z trfnd (2-ci tip)
mslmanlq rmzi, Abbasi xlifsi l-Mqtdinin-bi-mr Allah [h.467-487 (1075-1094)-ci illr] v slcuq
sultan Mlik ahn [h.465-485 (1072-1092)-ci illr] adlar, arxa trfd is Fribrzn ad hkk edilmidir. Bu
adlara sasn, demk olar ki, sikk [115 - 116] h.467-485 (1075-1092)-ci illr arasnda ksilmidir. Fribrzn
adnn, atasnn ad v he bir titul gstrilmdn kildiyi bu tip sikk onun vassal asllnda olduunu tsdiq
edir. 3-c tip sikknin z trfnd mslmanlq rmzi v Abbasi xlifsi l-Mstzhir-billahn [h.497-512
(1094-1118)-ci illr] ad kilir. Sultann ad yoxdur. Arxa trfnd "l-

mlik Fribrz" yazlmdr.
15
Sultann
adnn olmamas v xlifnin hakimiyyt illri (1094-1118) Mlik ahn lmndn sonra onun oullar
arasnda hakimiyyt urunda mbariz getdiyi dvrd slcuq sultanlarnn hakimiyytinin zifldiyini gstrir.
Ehtimal ki, siyasi hadislrdn istifad edn Fribrz slcuq sultanlarnn vassalln qbul etmkdn boyun
qarm, ona gr d adna ikinci sikk tipind olmayan mlik - ah titulunu lav etmidir. Xlif l-
Mstzhirin h.487-522 (1094-1118)-ci illrd hakimiyyt srdyn, numizmatik materiallara gr II
Mnuhr bn Fribrzn h.498 (H05)-ci ild irvanah olduunu nzr alsaq aydn olar ki, Fribrz h.487-
498 (1094-1105)-ci illr arasnda lm olmaldr. Mnblrd Fribrzn lm tarixin dair mlumat yoxdur.
Lakin I Fribrzn olu II Mnuhrn hkmranlq illrini gstrn bina zrindki kitaby sasn irvanah
Fribrzn hakimiyytinin n vaxt sona atdn dqiq myynldirmk mmkndr. Hmin kitabd
deyilir: "irvanah b-1-Mzffr mminlrin kmkisi Mnuhr ibn Fribrzn zamannda. Drd yz
sksn doqquzuncu b.489 (1096)-cu ild. Bellikl, 1096-c il tarixi Fribrzn hkmranlnn sonudur
irvanahn xlif il laqsi nominal xarakter dad halda, slcuq sultan il laqsi ondan tamamil
frqlnirdi. Mlik ah (1076-1092) irvan zrin illik vergi qoymudu. l-Bondarinin hadtin gr "Mlik
ah Arrandan kerkn irvan hakimi Fribrz ah onun hzuruna gldi. O, vvlc mqavimt gstrdi, sonra
hr il dvlt xzinsin 70.000 dinar dmk n iltizam verdi. Lakin vaxtar bu mblin miqdarn
azaltmaa icaz verirdi, nhayt, 40.000 dinarda durmaq qrara alnmd".
17

l-Hseyni d Mlik ahn Arrana sfr edrkn irvan lksinin hakimi irvanahn yanna adam
gndrdiyi deyilir. Sonuncu sultana itat gstrdi v sultan onun zrin ild 70 min dinar xarac qoyd.
18

Mkrimin Xlil Ynanc Mlik ahn bu sfrinin 1076 v 1078/9-cu illr arasnda olduunu gstrir.
19

n-Nsvi xracla laqdar baqa bir rqm gtirir: "Mlik ah ibn Alp Arslan Arran zbt edrk z
geni torpaqlarna qatdqda o vaxtk irvanah saraya gldi. O, z lksin aramsz basqnlardan v qoununun
ox hisssini mhv etmi vrumalardan sonra glmidi. Onun sultan xzinsin ild yz min dnar vermsi
qrara alnd".
20
Mnccimba xbr verir ki, "irvanah onun zrin qoyulmu illik bac-xrac sultann
xzinsn
9
dmy balad".
21
Fribrzn Mlik aha tabe olmas v o vaxt ondan vassal aslln qbul etmsi
yuxarda qeyd olunan h.476 v 485 (1075-1092)-ci illr arasnda ksilmi sikkd (2-ci tip) ksini tapmdr.
22

XI srin 70-ci illrinin sonlarnda irvanda ehtimal ki, hr halisi arasnda feodal hakimiyytindn yaxa
qurtarmaa, idar olunmasnda mstqilliy can atan rislr zmrsi gclnmidi. Baknn rihr hisssind
Snqqala mscidindki h.471 (1078/9)-ci il, yni Fribrzn slcuq sultanna tabe olduu dvr aid [116 -
62

117] kitabd mscidin l-ustad l-ris Mhmmd ibn bu Bkr trfndn tikildiyi gstrilir.
23
Hm d
kitabd Fribrzn ad kilmir ki, bu da grnr, slcuqlara tabe olan irvann daxili siyasin vziyyti v
Bakda rislrin hakimiyytinin gclnmsi il laqdar idi.
Xaqaninin srlrind ("Klliyyati-Xaqani") Fribrzn ad III Mnuhr ibn I fridunun bacs
mlaik smtddin ithaf olunmu mdhiyyd kilir. Xaqani onun ziyartini cdadlarnn sfrlri il
mqayis edir. "Snin baban (cddin) ah Fribrz Mlik aha ba kmy getmidi v sfahana gedib
xmd. Kyanlardan (Ksranilrdn S. A. ) he kim Kby getmmidi. Sn Kbni ziyart etdin v
Kyanlarn fxri oldun".
24

Msud ibn Namdarn srlrind, balca olaraq, eir v mktublarnda da Fribrz haqqnda bzi
mlumatlar vardr. Onlardan bel ntic xarmaq olar ki, sultan Mhmmdl sultan Brkyarq arasnda
mharibnin vvlind Beylqanda ba vern hadislr zaman irvanah Fribrz sa idi. Yann tmsin
baxmayaraq (o, 1063-c ild taxta xmd) Fribrz z dvltinin srhdlrini genilndirmk sahsind
faliyytini davam etdirirdi.
25
l-Msudin Fribrz hsr etdiyi qsidd deyilir ki, o, Muan (Muan dzn)
"and torpa" kimi l keirdi. Bu ehtimal ki, Muann kri halisinin (yaxud onun bir hisssinin) irvanaha
xdmt etdiyini gstrir. Abxaza (Grcstan) basqndan sonra Fribrz "tez-tlsik Arran l keirdi" v
Gncy amil tyin etdi. Mnblrd grclrin d basqn edrk girov gtrdklri danlr. irvanah
Beylqann szerini saylr v ora z amillrini gndrirdi. Beylqanda znidar mvcud olduundan nbrz
hri tam nzart altnda saxlanrd. Gnc haqqnda oraya amil v onun yanna mrif tyin olunduu
xatrlanr. Bu vaxt Gncni irvanahn olu adlandrlan mir l-dud idar edirdi.Grndy kimi, XI srin
sonunda Gncd irvanahn vassal torpa var idi. l-dud el-mlik - ah deyil, mir, byk hacib titullar
dayrd. Onun vziri var idi. Fribrzn uurlar lkd ar slcuq hkmranl hkm srdy v onlardan
vassal asll raitind qazanlmd. Fribrz lverisiz rait baxmayaraq, Mzydi irvanahlar n
nnvi olan irvann Cnubi da nfuzunu mhkmlndirmk siyastini davam etdirirdi. irvanah qumuqlar
tabe etdirmy v islam onlara qbul etdirmy sy gstrirdi. O, Dastann cnubunda z hkmranln
gclndirmkd irvann khn mttfiqi v vassal olan lkzlrdn istifad edirdi. irvanah sulvar
26
tayfas il
d mttfq idi. Ehtimal ki, bu XI srin ortalarnda Cnubi Dastanda
27
mskunlaan v say 100.000 nfr olan
trk tayfas suvarlar (sabirlr) idi. Suvarlar alan torpaqlarna basqnlar edirdilr.
28

Fxrddin Fribrzn hkumti "Mclis-i l-Fxri" adlanrd. Bu zaman irvann vziri mhur Deylm
hkmdarlar slalsini nmayndsi Bhaddin l-Kakuyi idi.
irvanda bu vzif nsildn d ox bir mddt rzind irsn l-Kakuyi ailsin mnsub olmudur.
irvanah Fribrz v onun vziri diblr - ziyallara v mmurlara - hamilik edirdilr.
29
Mnblrd Fribrz
(1063-1096-c illr) haqqnda 33 il rzind xarici almd ba vern ar siyasi hadislrl, lk daxilindki
antifeodal xlarla mbarizy baxmayaraq, qonu razilri tutmaq, z dvltini genilndirmk v
mhkmlndirmk yolunda qarya xan manelri uurla aradan qaldran byk diplomat. qeyri-adi istedada
[117 - 118] malik dvlt xadimi kimi danlr. Slcuq istilalar lkni z hkmranlna tabe edib, irvanahn
hakimiyytin son qoya bilmdilr. Artq XI srin sonlarnda irvann siyasi hyatnda irvanahlar dvltinin
iklnmsinin zirvsi sayilan XII srd d davam edn yksliin baland nzr arpr.

II MNUHR BN I FRBRZ
Fribrz iki oul qoyub getmidi: II Mnuhr v I fridun (yaxud Fridun). Onlar nvb il
hakiniyyt glmilr. Msud ibn Namdarn verdiyi mlumata gr Fribrzn Gncnin v btn

Arran
vilaytinin miri olmu l-dud adl olu olmudur.
30
Ehtimal ki, l-dud adl olu olmudur.
30
Ehtimal ki, l-
bud
*
Fribrzn

olunun ad deyil, lqbi idi. Onun adn myynldirmk hllik mmkn deyil, lakin
gman etmk olar ki, bu II Mnuhrn lqbidir.
II Mnhr haqqnda qalm yegan sndlr Ermitajda alaq yarl gm sikk v onun ad kiln
kitabdir. Mnblrd haqqnda he bir mlumat verilmir. Sikknin z trfind dini rzm xlif l-Mstzhir
billahn [h.487-512 (1094-1 118)-ci illr], v slcuq sultan Mhmmdin [h.498-511 (1105-1118)-ci llr] adlar
gstrilmidir. Arxa trfd l-mlik Mnuhr ibn Fribrz ad hkk olunmudur.
31
Xlif Mstzhir h.487-ci
ildn 512-ci ildk (1094-1118), sultan Mhmmd ibn Mlik ah is h. 498-ci ildn 511-ci ildk (1105-1118)
hkmranlq etmidir. Demli, h.498 (1105)-ci ild Mnuhr irvann ah idi. Kitaby gr II Mnuhr
h.489 (1096)-cu ild hakimiyyt balamdr: "irvanah b-1-Mzffr, mminlr mirinin kmkisi
Mnuhr ibn Fribrzn zamannda. Drd yz sksn doqquzuncu il (1096-c il)".
32
Onun hakimiyytinin son
ili mlum deyil. Lakin fridunun h.514 (1120)-c ild ldrldy
33
nzr alnsa, ehtimal etmk olar ki, h.498
v h.514 (1105-1120)-c illr arasnda II Mnuhrn hakimiyyti sona atm v I fridunun hakimiyyti
balanmdr.
34


*
Ehtimal ki, l-dud dud d-dvl (yaxud, d-dnya) v-d-din sznn qsaldlm formasdr.
63

Sikkd sultan Mhmmdin adnn kilmsi irvanahn raq slcuqlarna tabe olduunu gstrir.
Lakin l-mlik titulu v Mnuhrn atasnn - Fribrzn adnn kilmsi irvanahn hakimiyytinin
mhkmlndiyin dlalt edir. Mlik ahn olu, Arran z torpaqlarna birldirmi Gnc hakimi sultan
Mhmmdin hakimiyyt dvr o zaman dvltin banda duran qarda Brkyarq leyhin syan qaldraraq,
onunla hakimiyyt urunda ara mharib aparmas il sciyylnir. Qardann lmndn sonra sultan
Mhmmd h.498-ci ildn 511-ci ildk (1105-ci ildn 1116-c tekbana ba sultan olmudur.
35
II Mnuhrn
ad il kiik pullar da var. Onlarn bir trfind titulsuz Mnuhr, digr trfind is Mlik ah
(Y. A. Paxomovun fkrinc, II Malik ah) [tqribn h.498 (1104/5-ci il] adlar kilir. Lakin Kuyumcan onlar
III Mnuhr aid edir.
36
I Fribrzn olu II Mnuhr haqqnda v kitabdn baqa, hllik, he bir mlumat
yoxdur. [118 - 119]

I FRDUN BN I FRBRZ
I fridunun (yaxud Fridun) adna hllik sikk taplmamdr. fridunun ad yalnz III Fribrzn
cdad kimi Pirsaat ay stndki xangahn giri ba tandak kitabd xatrlanr. Kitabnin tarixi h.641
(1243/4)-ci il gstrilir. Orada deyilir: "Bu binann tikilmsi mdrik, adil, myyd, mzffr, dnya v dinin
ucas, islamn v mslmanlarn mliki, mlik v sultanlarn tac b-1-Mzffr Fribrz bin Grasi, bin
Frruxzad, bin Mnuhr... v i.a. varisi Cm fridunun zamannda mr edilmidir"
37
. Bu kitaby gr,
fridun III Fribrzn ulu babasnn atasdr.
38
Onun ad, habel III Mnuhrn sikklrind yalnz
sonuncunun atasnn ad kimi kilir. O, Xaqaninin I Axsitann arvad ahzad smt d-Din Sfft l-slama
ithaf olunmu mdhiyysind da xatrlanr: "Mn hid fridunun ghr mdnind Darann tacn bzyn da-
qa grmm".
39
Bu misralarda fridun din urunda hlak olmu hid adlandrlr. friduna amil ediln bu
tbihin izahn IV David Qurucunun hkmranlnn mfssl tarixsi veriln grc salnamsi "Kartlis
texovreba" da taprq. Burada xbr verilir ki, grc koronikonuna gr 340 (h.514 (1120)-ci ilin noyabrnda
irvan v Drbnd hakimlri il mharibd fridun ldrlm v irvanah mlubiyyt uramdr.
40

"Tarix-i l-Bab"dan bilirik ki, salnamd irvanahn olu adlandrlan fridun dflrl Drbndin hakimi
olmu v Drbnd mirlri bir ne df onu qovmular. O, hri faktik olaraq idar edn rislrl mbariz
aparmdr.
41
Y. A. Paxomov yazr: "fridunun adnn, sadc olaraq, salnaminin vaxtnda hamnn tand br
xs kimi kilmsi v baqa bir irvan hakiminin adnn kilmmsi, grnr, mllifn aq dems d,
burada hakimin mhz fridun olduunu nzrd tutduunu gstrir".
O vaxtlar Drbnd, lbtt, - irvan hakimlrin qar mbarizd Drbnd mirlrinin mttfiqi olan
qpaq v digr qeyri - mslman kri dstlrinin keib gldiyi qap idi v bel

"kafirlrl" dyd
ldrlm fridun, szsz hid sayla

bilrdi".
42
Biz el glir ki, fridunun drbndlilrl apard

mharibd onlarn "kafr" mttfiqlri Fribrzn mslmanladrmaa chd gstrdiyi qumuqlar, yaxud
ndanllar, srirlr v alanlar
43
da ola bilrdi. Bu dvrn hadislri "Kartlis tsxovreba"da ksini tapmdr.
1116-(h.510, k.336)-c ild IV David Qurucu qz Katan imperatorun oluna
*
r verck. Yunanstana
(Bizansa-S. A. ) gndrmidir. Bundan vvl o, byk qz Tamar irvana hakim gndrmidir". ahzad qzn
rinin ad kilmir. Mnblrdn aydn olur ki, Davidin birinci arvadndan olan qz Tamar fridunun olu III
Mnuhrn arvad idi v onlarn toyu tqribn h.505 (111l)-ci ild olmudu
45

XII srd Grcstanda qdim hkmdarlq nslindn olan Baqrationlar hakimiyyt srrd. Qurucu
David qzlarndan birini Bizansa, digrini is irvana r vermkl Zaqafqaziyaya yaxnlamaqda olan slcuqlar
ial thlksi qarsnda Grcstann siyasi vziyytini mhkmlndirmidi. "...Slcuq hkmranlndan azad
olmaq urunda mbarizd mnafe birliyi Grcstanla irvann yaxnlamasn rtlndirdi v nticd slal
nikah ba [119 - 120] verdi... irvan v Yunanstan (Bizans S. A. ) trfndn lknin thlksizliyi tmin
olundu v Qurucu David btn qvvlrini selcuqlarn qovulmasna ynld bildi".
46
Akademik
N. A. Berdzenivilinin fkrinc, grc hkmdar bu addm atmaqla irvanahla sazi getmy v slcq
trklrin qar mbarizd onun kmyini qabaqcadan tmin etmy alrd.
47
"Bu nikah 1105-1106-c illrd
olmal idi. Lakin bu addm kifayt etmdi. fridun vvlki kimi, trklr meyl gstrirdi v onlarla ittifaqda
olma stn tuturdu".
48
Bunun ardnca grc hkmdar aralarndak qohumluq laqlrin v ittifaqa
baxmayaraq, irvanaha qar fal mliyyata balad. H.511 (1117)-ci ild IV David olu Demetreni gcl
ordu il irvanahn stn gndrdi. Demetre Kaladzor qalasn tutdu, byk qnimt v oxlu sir gtrrk,
rann birlmi qvvlrinin bas Sukmann adamlarn qamaa mcbur etdi.
49
Demetre irvanllar zrind
qlbdn sonra tntn il Grcstana qaytd. Sonrak iki il dinc kedi, lakin sonra, h.514 (1120)-c ild IV
David z bada olmaqla irvana yr etdi.Hmin ilin fevralnda o, Qbl hrini tutaraq, oxlu qzl, gm
v dgr qiymtli eylr qnimt gtrd. May aynda o, "rbiy-Licasdan itlansa v Krdvana qdr"
irvan viran edrk, oxlu qnimtl Kartliy qaytd. Grnr, burada shbt Lahc amax blgsindn gedir.
Grclrin basqn irvanah sald. Bunun ardnca Drbndl mharib balad. H.514 (1120)-c ilin

*
Kata Bizans imperatoru Aleksey Komninann v rinann kiik olu saaka r verilmidi.
64

noyabrnda ba vern vurumada fridunun z ldrld

qounu is darmadan edildi.
50
fridunun n vaxt
hakimiyyt baalamas mslsi yeni mnblr akar edilndk aq qalr. "Tarix-i l-Bab"dan bilirik ki,
fridun I Fribrzn Drbndd caniin olmudur: "irvanah Fribrz z olu fridunu Drbnd hakim tyin
edrk h.458-ci il sfr aynn sonuncu gn (30 yanvar 1066) oraya gndrdi". Onun ad bir d 1068-ci il
hadislri il laqdar kilir. "460-c ilin ramazan aynda (iyul, 1068) irvanah Fribrzn olu fridun l-
Bab trk edrk irvana getdi". H.461 (1068)-ci ild Fribrz z qarda Gzdhm v l-Bad halisi il
mharib edrkn irvanah olu v qounla srhd vilaytlrin [sqr] hrkt etdi v [l-Bab] qalasna daxil
oldu. O, drd gndn sonra qalan iqamtgahna evirn olu fridunu oraya hakim qoyaraq geri qaytd..."
Nhayt, sonuncu mlumat; "H.464-c ilin vvlind (oktyabr, 1071) irvanah drbndlilrdn adamlar girov
alaraq onlarla sazi balad v oh fridunu mstqil hakim kimi ora gndrdi..." Gtiriln mlumatlardan
fridunun yan myynldirmk mmkndr. gr 1066-c ild fridunun 20 ya olsayd, 1120-ci ild,
lnd onun 70-dn ox ya var idi. Ehtimal etmk olar ki, II Mnuhrn qsamddtli hakimiyytindn sonra
fridun btn irvann hakimi olmudur. Bnu "Tarix-i l-Bab"a, V. F. Minorskinin fkrinc, Mnccimbann
lavsi d tsdiq edir.
51
O, 1106/7 v 1120-ci illr arasnda hkmranlq etmidir.

III MNUHR BN FRDUN
II Mnuhr ibn fridunun hkmranlq vaxtndan tam bir sra aa yarl gm sikklr qalmdr. Bir
znd "l-mlik Mnuhr ibn fridun", o biri znd dini rmz, xlif l-Mktafi" limrllahn - h.530-555
(1136-1160)-ci illr v slcuq sultann adlar [120 - 121] gstrilmidir. Sikklrin hamsnda sultann adnda
yalnz "...s-sultan" sz oxunur.
52
z trfind Mnuhrn, arxa trfnd is Mlik ahn adlar hkk
olunmu mis sikklr d vardr. Kuyumcann fkrinc, onlar III Mnuhr raqn slcuq sultani Mlik ah ibn
Mahmudun [h.547 (1152/3-ci il] rfin ksdirmidir. Amerika numizmatika cmiyytinin fondunda III
Mnuhrn

(1160)-ci ild amaxda zrb etdirdiyi nadir bilon sikk Onun z trfnd "l-mlik l-mzzm
Mnuhr", qraqlarnda "max[iyy], beinci ild", arxa trfnd "l-Sastncid s-sultan [S]leyman" v
mslmanlq dini rmzi gstrilmidir. Tarix l-Mstncidin [h.555-566 (1160-1170/l)-c illr] v xsusil
raq slcuq sultan Sleyman ah ibn Mhmmd ibn Mlik ahn [h.555 (1160)-ci il] adlar il tsdiq olunur.
Bu, XII srd irvanahlar slalsinin maxiyy zrbxanasnn adn dayan yegan sikkdir. Onun olu v
varisi I Axsitann ilk sikksinin h.555 (1160)-ci il aid olduunu, Mnuhrn h.555 (1160)-ci ilin sonunda
taxta xm v h.571 (1176)-ci ildk hkmranlq etmi olu v varisi Sleyman Arslanahn ad il sikk
olmad nzr alnarsa, demk olar ki, Mnuhrn hakimiyyti h.555 (1160)-ci ildk davam etmidir.
Bellikl, Mnuhrn hkmranlq vaxt h.514 (1120)-c ildn atas fridunun lmndn h.555 (1160)-ci
ildk - znn lmndk uzadlmaldr.
Hadi Hsn airlrdn b-1-la, Xaqani v Flkinin srlrin sasn III Mnuhrn tam adn v
titulunu myynldirmidir: bl Hca Fxrddin l-Mlik Mnuhr ibn fridun, irvanah, Xaqan-i
Bozorg, Kbir, yaxud kbr. Bu titullar yalnz onun zn deyil, olu I Axsitana da aid idi. Lakin bl
Mzffr v Clalddin titullar ancaq Axsitana mxsus olduu kimi, bl Ha v Fxrddin titullar da yalnz
III Mnuhr mxsus idi.
54

Bak qalasnn imal divarnn umas nticsind taplm byk da zrind kuf xtl yazlm
stirlik natamam kitabd khn Baknn qala divarlarnn irvanah III Mnuhr trfndn tikildiyi xbr
verilir. "(Bu) hr divarn tikmyi ulu mdrik, daltli, mzffr, qalib, mcahid mlik, dinin v dvltin fxri,
islamn v mslmanlarn pnah, byk xaqan, byk irvanah bl Hca Mzffr ibn... mr etdi".
55
XII
srin birinci yarsnda III Mnuhr trfindn hr divarnn kilmsin dair kitabnin verdiyi mlumat
irvan dvltinin gclnmsil laqdar hrlrd byk istehkam ilri aparldn gstrir. Sikklr
Mnuhrn atasnn adn myynldirir. Saray airi Flkinin "Divan"nda onun atasnn adnn "ibn
fridun" kimi kilmsi is onu Kesrann olu hesab edn Dornun shvini dzldir. Ksra szndn olan
Ksran Xosrov sznn rbldirilmi formas olub, Sasani nslin mnsubluq bildirn soyaddr.
56

irvanah III Mnuhrn raq slcuqlarndan aslln mnblrdn v sikk mlumatlarndan
grnr. Mnuhrn tqribn 1111-ci ild
*
grc ahzadsin, IV Davidin qzna evlnnisi vaxtlar ox
tcavzkar olan grc hkmdarlarna irvann ilrin qarmaa bhan vermidir.
57
XII srin birinci rbnd
Grcstan bir trfdn, Qafqaz [121 - 122] dznliyinin xeyli hisssini tutmu gcl kri dylr - turk-
qpaqlar, digr trfdn is, artq XI srin ikinci yarsndan tdricl Zaqafqaziya lklrini istila edn trk-
slcuqlar thdid edirdilr. Slcuqlar artq XI srin birinci yarsnn axrlarnda ran, raq, Suriyan, Cnubi
Azrbaycan, Ermnistan, Grcstan v digr lklri zbt etmidilr. XI srin son rbnd trk-slcuqlar
ninki Zaqafqaziyada, hm d, btn Yaxn rqd balca v hakim qvvy evrildilr. Grc hkmdar IV
David Qurucu qz Tamar irvanahn oh Mnuhr r vermkl irvanahlarn simasnda slcuqlara qar
mbarizd mttfq qazanrd. Digr trfdn, IV Davidin znn mhtm qpaq mliki raqnin olu

*
Salnamy gr, 1112-ci ild Tamar irvandan getmi v hkmdar (II) lmdr.
65

trkin qz Quranduxtla evlnmsi v sonra 40.000 qpa ailsi il birlikd Grcstana krmsi ona
slcuqlarla v z qonular il mharib aparmaq n gcl ordu yaratmaa v qpaqlar trfndn ola bilck
thlkni aradan qaldrmaa imkan verdi. irvanah fridun IV Davidin qz Tamar oluna almaqla slcuqlarn
hcum thlksi qarsnda grc hkmdar evi il qohumluq mnasibtlri yaratmaq kimi siyas mqsdlr
gdrd. Bu nikahla, grndy kimi, fridun elc d hrbi chtdn ox gcl olan v irvann z n
Grcstandan az thlk dourmayan qpaqlar neytralladrmaq v z trfind

kmk istyirdi. Lakin
sonralar fridun qvvlrin nisbtini v slcuqlarn daha thlkli olduunu grb, Grcstanla ittifaq

pozdu
v irvanahlarn hl I Fribrz dvrndn bri sonralar da yeritdiklri nnvi siyast - daha gcl dmn
meyl gstrmk v thlk qarsnda gzlm siyasti aparmaa balad.
IV Davidin 117-ci ild Mnuhrn evlnmsindn bir az kemi tcavzkar hrktlrini - olu
Demetrinin irvana hcum edib Katadzor qalasn tutmasn v sonralar, 1120-ci ild IV Davidin znn
Sirvana iki df hcum krk, Qblni v digr hrlri almasn - bununla izah etmk mmkndr.
fridunun lmndn sonra onun olu III Mnuhrn hakimiyyti dvrnd vziyyt dyidi. Slcuq
sultannn koalision qounu 1121-ci ild Trialetidki Didqoru vurumasnda mlub edildikdn v IV David
1122-ci ild Tiflisi v Dmanisini tutduqdan sonra
58
Mnuhr sultandan uzaqlad v hmin vaxtlar ox
gclnmi Grcstann trfin kedi. irvanah Mnuhrn siyastinin dyimsind, slcuq sultannn
vassal v mttfiqi olmaqdan imtina etmsind, grnr, irvanahn arvad - ri zrind gcl nfuza malik
olan grc ahzadsi Tamar v onun hatsi az rol oynamamdr. "Trklr v digr mslman hkmdarlar
Grcstana qar uursuz mbariz apardqlar bir vaxtda yeni irvanah artq Grcstann trfind idi. Bu
sbbdn qisas mqsdil Grcstana gln sultan Mahmud nc irvanah czalandrmaq n irvana
soxuldu".
59
irvanda ba vern bu hadislr dair grc, fars v rb mnblrind ks olunmu mlumatlar
nzrdn keirk. "Kartlis tsxovreba"da deyildiyin gr, b.517 1123 (h. 517) ci ild "sultan irvana gldi,
irvanah tutub, maxiyy hrini l keirdi v qasid vasitsil hkmdara aadak mzmunda mktub
gndrdi. "Sn melrin ahsan v he vaxt dz enmirsn. Mn irvanah tutmuam v ondan xrac tlb
edirm. styirsns, mn layiq hdiyylr gndr, gr bunu etmk istmirsns, onda tcili qabama x".
Buna cavab olaraq, IV David qoun yd, qpaqlarn dy hazrlgn yoxlad v 50 minlik [122 - 123]
qounla irvana gldi. Vurumada hkmdarn dylri Arrann atabyi Aqsuntulann (Asunqur v
hmdili S. A. .) bal il sultann kmyin gln 4000 nfri atabyin z is gcl xilas oldu. Sultan
divarlar arxasnda gizlndiyi maxiyydn qaaraq, baqa yolla z lksin qaytd. Davud is Grcstana
dnd". "Ermni salnamsi" Asunqurun qoununun sayn 4000-dn 3000 nfr endirmkl grc
mnbyind deyilnlri tkrar edir.
60
Birinci versiya fars v rb mlliflrinin mlumatlarna zidd glir. XII sr
anonim fars mnbyin gr sultan Mahmud ibn Mhmmd (1118-1131) h.516 (1122/3)-c ild Tbrizdn
"amaxya v irvana yolland. O, abxazlar (grclri) qovdu, irvanah is qaladan endirib geri qaytd.
Azrbaycanda ms l-Mlk yaxalad v onu ldrb ban Xorasa " gndrmyi mr etdi".
61

mad d-Din l-sfhaninin versiyasna gr sultan Mahmud h.517 (1123)-ci ild irvan mirlrinin
xsusi dvtil irvan sfr xd v mhur irvanah hbs etmsi itia v axnamaya sbb oldu. Bundan
sonra srhd boyunca yaayan "kafirlr" (yni grclr-S. A. ) hrisldilr v 30 min svari qounla sultann
ordugahnn 2 frsxliyind drg saldlar. Ancaq Allah islamn kmyin gldi v qartkarlar darmadan
etdi... btn bu hadislr nticsind lk dalb viran qald. l-sfhani bunu irvann "txrib"i kimi tsvir
edir. lrin qarmaqarq olduunu grn Sultann vziri ms l-Mlk Usman ibn Nizam l-Mlk qzbi
tutdu v onun edam olunmasn mr etdi. Bu, h.517 (1123/4)-ci il rbilvvl aynn axrlarnda Beylqanda ba
verdi.
62

bn l-sir bu hadislri bir qdr baqa cr iqlandrr: "Hmin h.517 (1123)-ci ild grclrin islam
lksind cinaytlri artd. Adamlar, xsusil Drbnd v irvan halisi buna tinlikl dzrd. Buna gr d,
onlarn bir ox nmayndsi (grclrin) onlarn bana gtirdiklrindn ikayt etmk n sultann yanna
gldi. Onlar sultana gcszlklrindn, z lklrini qoruyub saxlamaq iqtidarnda olmadqlarndan dandlar.
Onda sultan amaxya glib atm grclr doru hrkt etdi v oradak bir bada dayand. Grclr sultann
stn yeridi. Sultann qounu onlardan brk qorxdu v vzir ms l-mlk Usman ibn Nizam l-Mlk sultana
geri qaytma mslht grd. Bunu eidn irvanllar sultann yanna gedrk dedilr: "N qdr ki, sn
bizimlsn, bz vuruacaq. gr sn bizi qoyub getsn, mslmanlar ruhdan dr v mhv olarlar". Sultan
onlarla razlad v yerindn trpnmd. Qounlar qardak dy haqqnda dnb, gecni ox hycanla
keirdilr. Lakin Allah gzlnilmdn onlarn iini asanladrd: o grclrl qpaqlar arasnda nifaq v
dmnilik sald, hmin gec z aralarnda vurudular. Shr is frari kimi getdilr. Bellikl, Allah
mminlri bu vurumadan qurtard. bir xeyli irvanda qald, sonra Hmdana yola dd v cmadiyl
11
vvl
(iyul) aynda ora glib atd.
63
Gstriln mnblrdn aydn olur ki, III Mnuhr sultan xzinsin hr il
vermli olduu 40.000 dinar xrac dmkdn imtina edrk, sultana vassal asllndan xmid. irvanahn
grc hkmdarna z tutmas sultann onu czalandrmaq v qoyulmu xrac ymaq n irvana yr
etmsin sbb oldu. Lakin lknin qpaqlar v grc [123 - 124] qounlar trfndn dadlb talan edilmsi,
66

habel slcuqlarn irvan razisind apardqlar hrbi mliyyatlar halid vergi vermk iqtidar qoymamd.
Sultan bunun gnahn z vziri ms l-Mlkd grrk, onun edam olunmasn mr etdi. bn l-sir v l-
sfhaninin verdiklri mlumatlar daha etibarldr. N sultann sir ald Sirvanahn taleyi, n d onun
gstriln mnblrd kilmyn ad biz blli deyil. Masir grc tarixnaslnda bel bir versiya meydana
glmidir ki, fridun 1120-ci ild ldkdn sonra III Mnuhr qdr irvanahlar taxtna ad mnblrd
kilmyn bir hkmdar xmdr.
64
Bel bir mddann ortaya xmasna sbb saray airi Xaqaninin III
Mnuhrn lm mnasibtil yazd qsidd irvanahn otuz il hkmranlq etmsini xatrlamas
65

olmudur. Bu halda onun hkmranlnn sonu 1149/50-ci il dr. Elc d, Flkinin grc hkmdar I
Demetrinin lm mnasibtil yazd qsiddn mlumdur ki, irvanah III Mnuhr 1156-c ild hl sa
idi.
66
Mnuhrn dvrmzdk glib atm sikklri 1136-1160-c illr aiddir. Onun olu Axsitann ilk
sikksi d 1160-c il aiddir.
67
"Kartlis tsxovreba"dan mlumdur ki, Mnuhrn arvad Tamar ri ldkdn
sonra irvan trk edrk Tiqvid monastr tsis etmi v burada rahib kimi lmdr. 1161-ci ild o, hl sa
idi.
68
Demli, sikk mlumatlarna v "Kartlis tsxovreba"ya gr, Mnuhrn hkmranlnn sonu h.555
(1160)-c il, yni onun lm ilin dr. Grc mlliflrinin gstriln versiyasnn tsdiq edn yeni
materiallar taplana qdr bu bard myyn bir ey demk olmaz. Bel ki, III Mnuhr qdr on il rzind
hakimiyyt srm baqa bir irvatahn adna he bir mnbd, n XII sr airlrinin srlrind, n d
numizmatika mlumatlarnda tsadf olunmur.Xaqaninin otuz illik hkmranlq haqqnda szlri qeyri-dqiq,
tqribi ola blr. Bel ki, o, baqa eirlrind bzi hadislr dair yuvarlaq rqmlr gtirir. Bel qeyri-dqiqliy
poetik srlrd yol verilir, buna gr onlara ox da inanmaq olmaz.
H.517 (1123)-ci il yrndn v sultann irvandan getmsindn azacq sonra IV David slcuq
qounlarnn burada olmamasndan v yerli hakimiyytinin znmdaf zifliyindn isti edrk, irvana qar
tcavzkar siyastini davam etdirirdi. Hmin ilin iyununda havalarn iddtli isti kemsin baxmayaraq, David
yenidn irvana soxulub, irvanahlarn ba iqamtgah olan Glstan qalasn tutdu v qounlar il birlikd
byk qnimtl Kartliy qaytd. H.518 (1124)-ci ilin vvlind o, yenidn irvana yr etdi. O, vvllc
brna nvbti basqn edrk, burada Drbnd qoun risinin bal altnda olan krdlri, lzgilri v
qpaqlar qrd. Hmin ilin avqustunda David sonuncu df hcum etdi. irvan ilhaq etmy chd gstrrk
maxiyy hrini, Buurt qalasn v onun trafndak yerlri tutdu.
69
Grc v ermni salnamlrinin verdiyi
mlumata gr, IV David irvann hr v qalalarnda Xereti v Kaxet sgrlrindn tkil olunmu gcl
qarnizonlar saxlad, lkd ilrin idar olunmasna nzart etmyi znn ba katibi olan arxiyepiskop Simon
kondideliy taprd. irvann ial 5 aya qdr davam etdi. Ehtimal ki, IV David el bu vaxt z titullarna
sonralar nnvi olaraq varislrinin d dadqlar irvanah titulunu lav etmidi. Kartliy qaytdqdan sonra o,
geni hrbi ekspansiya layihlri hazrlamaq fkrin dd. Lakin onlar hyata keirmk ona nsib olmad. Bel
ki, David 1125-ci il [124 - 125] yanvarn 25-d ld.
70
Hmin vaxtdan XII srin 70-ci illrin qdr mnblrd
grclrin irvana yrlri bard he n deyilmir. IV Davidin olu, 30 il Grcstanda hakimiyyt srm I
Demetrinin hkmdar evi il dinclik v dostluq mnasibtlri dvr baland. Davidin lmndn sonra
Mnuhr, ehtimal ki, el hmin il irvanda hakimiyyt qaytmdr. Lakin ki vilayt I Demetrinin lind
qalmd.
71
irvann z mstqilliyini brpa etdiyi III Mnuhrn hakimiyyti zaman irvanahlar dvltinin
gclnm v trqqi dvr olub, slcuq imperiyasnn tnzzl il bir vaxta dmdr. Tarix srlrind
irvanahlar dvltinin bu dvr haqqnda mlumat yoxdur. Mnuhrn bu dvr faliyyt"
71
iqlandran
mnblr irvanahn saray airlri Xaqani v Flkinin srlridir.
Xaqaninin III Mnuhr ithaf olunmu qsidlrinin birind irvanah;n qpaqlarn (ehtimal ki, IV
Davidin Grcstanda mskunladrd syann yatrmasndan danr.
72
Qpaqlar zrind bu qlbdn
Flki d bhs edir. "Qzlla ilnib, in ipyi kimi parldayan hind qlncnla tklm qpaq qann
hesablayarkn torpan yaradc qvvsinin bitki vzin qpaq ba yetirdiyin tccblnmmlisn".
Flkinin szlrin gr, Mnuhr dikbas qpaqlar slcuqlarnn kmyi olmadan zmidir. Mnuhr gcl
hkmdar olmu v lksind srt qayda-qanunlar qoymudur. Xaqani onun qonu Arran dvlti zrind zfr
aldn gstrir: "O, Arran fth etmkl adn btn dnyada hrtlndirdi, raq v Suriyan zbt etmk n
baqa vaxt tyin etdi".
73
Mnuhr qrx il rzind z dvltini xeyli mhkmlndirmi v ehtimal ki, irvann
srhdlrini genilndirmk mqsdil qonu lklr yrlr etmidir. Flki irvani Mnuhrn
zamanndak trqqini, ehtimal ki, 1123-1125-ci illrdki mhariblrl bal hadislri nzrd tutaraq,
kemid hkm srn hrc-mrclikl mqayis edirdi: "O, iblisin fitn-fsad v qalmaqal yuvas olan irvan
glzl trk v trkmn qzlar il bzdi".
74
irvann v Arrann slcuqlar trfndn istila olunmas trk
tayfalarnn bu lklr axnn artrd. Hmin lklrd trk qul v knizlri ucuz qiymt satlrd.
75

irvanda Mnuhrn hakimiyyti dvrnd olmu mhm hadislr arasnda h.532 (1137/8)-ci ild
Kr ay zrindki Baqilani bndinin (Bndi-Baqilani) yuyulub dalmas nticsind ba vermi daqn da
qeyd etmk lazmdr. Flki v Xaqani bu hadisy eir hsr etmilr. III Mnuhr Baqilani bndini daqn
tkrar ba vermsin dey, khn yerind yox, ayn bir qdr yuxarsnda yenidn tikdirmidi.
76
Mnuhr
lkd byk tikinti ilri aparr, hrlri mhkmlndirir, yeni hrlr saldrrd.
67

Flki v Xaqaninin Mnuhr hsr olunmu srlrind XII sr feodal cmiyytinin, irvanah
saraynn hyat ksini tapm, dvlt xadimlrinin, o cmldn ba vzir Seyid l-Vzra Camal d-Din bl
Mlik Misr ibn Abdullann ad kilmidir. Flki onun tini yksk qiymtlndirmidir. Mnuhrn digr
vziri d-Din Mhmmd ibn bd-l Clil-i-xrasi filosof, hkim, astroloq, air v nnilr hamilik edirdi.
77

mir siphsalar - irvan nn ba komandan - Hsam d-Dvl v d-Din bu-Yusif idi. Onun ad Bak
qalasndak Cm mscidinin bnvrsin qoyulmu kufi kitabd kilir.
78
Mnuhrn saraynda o dvrn
btn yaxn rqd hrt tapm, Azrbaycan er [125 - 126] mktbini yaratm grkmli airlr, mlik -
ra - "airlr ah adlandrlan bl-la Gncvi, Xaqani, Flki irvani, Mcirddin Beylqani
toplamd.
79
Mnuhr filosof, air v alimlr hamillik edirdi. Xaqani Mnuhrdn saysz-hesabsz
mkafatlar, hdiyylrdn baqa hr il 30 min dirhm mvacib alrd. Onun malikansi d var idi. Mnuhr
irvan dvltinin n mhm vziflrindn birini - irvanahn xsusi katibi vzifsini Xaqaniy hval
etmidi.
80
Lakin saray kimlri nticsind bl-la, Felki irvani v Xaqani vtn xyantd v
Mnuhr qar qsdd tqsirlndirilrk hbs olundular. Xaqani d digr iki air kimi bir nec aydan sonra
azad edildi.
81
Mnuhrn hakimiyytinin son illri Xaqaninin mktublarnda ksini tapmdr. Onlarda
irvanda vziyytin pisldiyindn danlr. Mnuhr qar qsdin st ald, dvlt evriliin hazrlaan
mxalift qrupu 60 n tannm dvlt xadimini ldrmyi, 300 yksk vzifli xsin evini datma nzrd
tuturdu. O cmldn air Xaqanini, irvann siyasi hyatnda byk nfuzu olan mir sd d-Din Xulbaini
ldrmy hazrlardlar. Mnuhr dvlt evrilii thlksini aradan qaldrd. Bir oxlar vzifdn
gtrld,
82
hbs v srgn edildi. Mnuhr h.555 (1160)-ci ilin sonunda qfltn ld. Flkinin verdiyi
mlumata gr onun be olu
83
olmudur. Lakin hmin mllifin baqa bir srind irvanahn, ehtimal ki,
Tamardan olan drd olundan v ik qzndan danlr.
84
Onlar Mnuhrn lmndn sonra numizmatik
mlumatlardan blli olan Axsitan, Frruxzad, ahnah, Fridundur. Baqilani bndi tikiln ild Mnuhrn
qz Alik v olu Fribrz xstlnib lmlr. Mnuhrn h.555 (1160)-ci ild qfil lm lkd az
mddt davam edn kskin siyasi bhrana v tfriqy

sbb oldu. Sarayda hakimiyyt urunda mbariz
Mnuhrn yerini tutmu ir rkli Fridun ahzad pusqudan oxla ldrld. Nticd hakimiyyt Axsitann
lin kedi. ki, Fridn irvanah Mnuhrn valihdi olmudur. Flki

irvaninin aadak misralar da buna
iar edir:
Snin iltifatnn kmyil iblis torpa
irvan ("r" szndn)
Fzilt torpa Xervana ("xeyir" szndn) evrildi.
Bu akar gerklik bu bhlri aradan qaldrd.
87
Bu misralar Mnuhrn lmn az qalm irvanda
"itia dvr yarandn gstrir.
Xaqaninin srlrindn mlum olur ki, irvandak ixtilaflar irvann znn daxili ziddiytlri, sosial
v siyasi vziyyti dvlt bas irvanahn feodallar v yanlarla qarlql mnasibtlri il bal idi.
O. L. Vilevskiy gr Mnuhrn lmndn sonra onun dul qalm arvad Tamar kiik olu il birlikd
qpaqlara arxalanaraq irvan v Grcstan birldirmy alrd. "Lakin Mnuhrn ataby Eldgizin
qounu il irvana gln byk olu Axsitan anasn Grcstana, trbiy edib bytdy qarda olu - grc
hkmdar III Georginin yanna qamaa mcbur etdi. Tamar burada mrn monastrda baa vurdu".
89
[126 -
127]
ox ola bilr ki, Xaqaninin Mnuhrn lm mnasibtil yazd mrsiynin (Xankov onu shvn
Axsitana aid edir) aadak misralarnda hmin hadislr eyham edilir:
"Ah! Sevinc Kbsi indi qm yuvas oldu, nki byk Mnuhrn btn hrti onun z gnlrini
baa vurmasna mane olmad. Lakin byk (kiliy) z xasiyytlri il hr shr sanki deyirdi: "Bizim rfimizi
alaldan adamn ad qoy dnyadan silinsin".
90
Mnuhrn Tamardan baqa arvadnn olub-olmad v onun
Xaqani v Flki trfindn adlar kiln oullarnn hamsnn bir anadan olduqlar mlum deyil. Ehtimal ki,
Mnuhrn baqa arvadlar v onlardan vladlar olmudur.
"Kartlis tsxovreba"nn 1161-ci il aid ikinci hadti Tamarn ri ldkdn sonra Grcstana
glmsindn bhs edir. "III Georgi (1156-1184) Anid drg salb nli zl onu bydb rsy yetrn
bibisinin mleyklr mleyksi Tamarn pivazna xd. Tamar onu tbssm qarq gz yalar il islatd".
91

Hmin salnamd daha sonra bel bir mxtsr xbr var: "Hkmdar I Demetrenin bacs, Taqvidki monastrn
mssisi Tamar rahib kimi lmdr". Bizim grc salnamsinin verdiyi mlumata inanmamaa he bir
sasmz yoxdur v irvanah Mnuhrn arvad olarkn mslmanl qbul etmi irvan mleyksinin
92

rinin lmndn irvanahlar sarayn trk etmy mcbur olmas fakt "itia dvr" hadislrindn xbr
verir, Mnuhrn oullar hakimiyyt urunda mbariz apararkn sarayda bir ne qruplama faliyyt
gstrirdi v ehtimal ki, Tamarn balq etdiyi hmin qruplardan biri mlubiyyt uram, onun olu
Axsitan is Eldgzlrin kmyil irvanahlar taxtna sahib olmudur.Tamarn taleyini aydnladrmaq n
Xaqaninin srlrin mracit edk. Xaqani Axsitann qlbsi mnasibtil iki eir yazmis v hmin eirlrd
Axsitann faliyytini triflmidir. air eyhamla, baqa bir hadisdn danr. Ehtimal ki, ba tutmayan dvlt
68

evriliind Tamarla birlikd Axsitann qardalarnn da li olmudur. "Ana yayln olunun ayaqlar altna
ataraq, olanlar n aman dildi". Xaqani hkmdar anasna qar mrhmtli olmaa v onun szndn
xmamaa arr.
93
Bu erin yazlma tarixi mlum deyil lakin bizc o, "itia dvr" hadislrind,
Mnuhrn lmndn sonra onun oullar arasnda hakimiyyt urunda mbariz dvrn aiddir v shbt
Axsitana mxalif xan Tamar v onun oullarndan gedir. Grndy kimi - Tamar irvan mhz hmin
hadislrdn sonra trk etmidir. gr bizim mlahizmiz yanldrsa, onda ehtimal ki, burada Mnuhrn
baqa arvadndan v oullarndan danlr. Hm d, mlumat daha sonralara aiddir, Bellikl, Mnuhr qrx
il yaxn - h.514 (1120)-c ildn h.555(1160)-ci ildk hakimiyyt srmdr.

FRDUN BN III MNUHR
Mnuhr h.555 (1160)-ci ild ldkdn sonra irvanahlar taxtna ox qsa mddtd onun olu
fridun xmdr. O, zndn sonra n numizmatik, n d digr baqa bir abid qoymudur
:
fridunun adna
onun olu Fribrzn sikklrind z crsini gstrn [127 - 128] yazlarda tsadf edilir. Yuxarda gstrildiyi
kimi ehtimal ki, fridun el hmin ild ldrldkdn sonra Mnuhrn baqa bir olu - Axsitan irvan
hkmdar olmudur.

I AXSTAN BN III MNUHR
Axsitann adnn yazl v oxunuu uzun mddt alimlr arasnda mbahislr sbb olmudur.
Xaqani v Nizaminin srlrinin mxtlif lyazmalarnda onun ad Axtsan, yaxud Axtan, da Axsitan
yazlmdr. Bir sra mlliflr - Dorn, Xankov, Paxomov v baqalar onun adn mxtlif cr oxumular. Bu
adn dzgn yazln v tlffzn yalnz dbi abidlr deyil, hm d v balca olaraq, numizmatik v
epiqrafik mlumatlar clb olunmaqlar aydnladrmaq mmkndr. Fars lyazmalarnda gstriln -

variantdan biri "Axstan" Axsitann ad kiln sikk v kitablrd rast glinn formaya uyundr. Sonra,
Hadi Hsnin fkrinc, Xaqani poemasndak Zeleman trfndn aradrlan Axstan sznn ls v adn
"Kartlis tsxovreba"dak oxunu variant Axsartan - onun Axsatan kimi tlffzn daha dzgn hesab etmy
imkan verir.
94
Paxomovun, Zelemann v bizim fkrimizc is Xaqani erinin vznin saslanaraq, Axsitan kimi
tlfftiz etmk daha dorudur. Dornun cdvlind bu irvanahn ad atasnn ad il birldirilrk bir xs -
Mnuhr Axsitan kimi verilmidir.
95
Axsitann titullarna kitablrd v sikklrd, habel Nizaminin "Leyli
v Mcnun" poemasnn alt bndind rast glinir. Poemada Axsitann ad aadak lqblrl kilir: Clal d-
Dvl v-d-Din b-1-Mzffr Mlik l-Mzzm Axsitan ibn Mnuhr, irvanah, Xaqan-i Kbir, yaxud
kbr.
96
Axsitann hkmranlq illrini numizmatik dlillrl myynldirmk mmkndr. Axsitann
sikklrinin aadak drd nv vardr.
97
Birinci nv sikknin z trfind xlif l-Mstncid billahn (h.555-
566 (1160-1170)-c illr) v raq sultan Arslan ahn (h.555-571 (1160-1176)-c illr) adlar v hmiki kimi
dini rmz, arxa trfnd "l-mlik l-mzzm Axsitan bin Mnuhr" hkk olunmudur. Amerika
Numizmatika Fondundak zrbxanann ad v ksilm tarixi gstrilmyn mis sikk d bu nv aiddir. Hmin
sikkd xlif Mstncid (h.555-566 (1160-1170)-c illr) v slcuq sultan ahn (h,555-571 (1160-1176)-ci
illr) adlar vardr. z trfind "l-mlik el-mzzem Axsitan ibn (Mnuhr) be v lli (xms v xmsin),
arxa trfnd is "l-Mstncid) bi-illah l-sultan Aslan ah" (sic) yazlmdr.
98
kinci nv sikknin z xlif
l-Mstdi (h.566-575 (1170-1180)-ci illr) v Torul (ibn Arslan ahn) [h.571-590 (1176-1194)-c illr] adlar
durur. ks trfind: "l-mlik l-mzzm Axsitan ibn Manihr". nc nv sikknin z trfind din
rmzi, xlif n Nasir-ldin Allahn (h 575-622 (1180-1225)-ci illr v sultan III Torulun [h.571-590 (1176-
1194)-c illr] v sultan III Torulun [h.571-590 (1176-1194)-c l-mzzm Axsitan ibn Mnhr. Drdnc
nv sikknin z trfind din rmzi, xlif n-Nasirldin Allahn [h.575-622 (1180-1225)-ci illr]
yerldirilmidir. Sultann ad yoxdur. ks trfd din rmzi v "l-mlik mzzm Axsitan ibn Mnuhr
irvanah".
99
Bu gm sikk sayla biln

sonuncu irvanah sikklridir, bel ki, onlarn trkibi azacq gm
qatlm misdn ibartdir. Hmin sikklr irvanahn raq slcuq

sultanlarndan asl olduunu gstrir. Lakin
sonuncu [128 - 129] nv sikkd Axsitann "mlik l-mzzm titulu il yana ilk df "irvanah" sznn lav
edilmsi v sultann adnn olmamas irvanahin mstqilliyini v slcqilrin vassalln qbul etmdiyini
gstrir ki, bu da Slcuqilr dvltinin tnzzl uramas v irvanahlar dvltinin gclnmsi il bal idi.
Axsitann sikklrini aradrmaq onun hkmranlq illrini tqribn myynldirmk olar. Bel ki,
xlif l-Mstncid h.555-566 (1160-1170)-c illrd, II Arslan ah ibn Torul is [h.555-571 (1160-1176)-c
illrd] hakimiyyt srdyndn birinci nv mxss sikklrd [h.555-566 (1160-1170)-c illr] arasnda zrb
olunmudur. Lakin Amerika numizmatika cmiyytindki birinci nv aid sikkd - Sankt-Peterburq
Ermitajnda bir ne bel sikk olduundan o nadir tapnt saylmr - lli be (xms v xmsin) yni h.555
(1160)-ci il tarixi gstrilmidir. Demli, hmin sikk, ksiz, Axsitann III Mnuhrn ldy ild irvanah
taxtna xarkn ksdiyi ilk sikkdir. Sonra, xlif l-Mstadi h.566-575 (1170-1180)-ci illrd, sultan III Torul
is h.571-590 (1176-1194)-c illrd hkmranlq etmilr. Demli, ikinci nv aid sikklr h.57l-575 (1176-
1180)-ci illr arasnda zrb edilmidir. ncs, xlif n-Nasir lidin Allah h.575-622 (1180-1225)-ci illrd,
69

sultan III Torul is h.571-590 (1176-1194)-c illrd hakimiyytd olduqlarndan nc nv sikklr h.575-
590 (1180-1194)-c illr arasnda ksilmidir. Drdncs, sultan III Torul h.590 (1194)-c ild ldyndn v
ondan sonra raq slcuqlar vzin Xarzmahlar hkmranlq etmy baladndan zrind xlifnin ad olub,
sultan Torulun is ad kilmyn drdnc nv sikklr h.590 (1194)-c ildn sonra ksilmli idi.
Mnuhrn h.555 (1160)-ci

ild ldyn v Axsitann ilk sikksinin h.555 (1160)-c ild edildiyini nzr
alsaq, onda Axsitann hakimiyyt balamas h.555(1160)-c il dr. Axsitann zrb etdirdiyi son sikklr
h.590 (1194)-ci ildn sonraya aiddir. Axsitann lm tarixi n mnblrd, n d numizmatik mlumatlarda
gstrilir. Hadi Hsnin Xaqani yaradclna dair aradrmalar gstrir ki, air Axsitann lmn mrsiy
yazmamdr.
100
Bundan bel xr ki, guya Axsitan Xaqanidn ox yaamdr. Mlumdur ki, Xaqani h.595-ci
ilin vval aynda (iyul, 1199), son illrini tnha keirdiyi Tbrizd lmdr.
101
Saray hyatna nifrt bslyn
Xaqani saraya qaytmaq haqqnda Axsitann tkliflrini dflrl rdd etmidir. Ola bilr ki, Xaqani xst
olduundan Axsitann lmn mrsiy yaza bilmmi, yaxud mnasibtlri pis olduundan yazmaq istmmi,
yaxd da ki, yazd sr hllik taplmamdr. Epiqrafk v dbi faktlar da I Axsitann hakimiyyt dvrnn
v onun davamiyytinin aydnladrlmasna yardm gstrir. Axsitan atas III Mnuhr kimi uzn mddt
hakimiyyt srmdr. Aberon yarmadasndak Mrdkan kndind iki da zrind hkk olunmu natamam
kitabd
*
deyilir: "...islamn mdrik hkmdar Mnuhr olu irvanah Axsitan... hicri nc (v) sksninci
(v) be yznc ild" [h.583 (1187/8)-c il].
102
Grndy kimi, Axsitan h.583 (1187/8)-c ild, habel h.584
(1188)-c ild sa idi, bel ki, Nizami h.584-c il rcb aynn 30-da (24 sentyabr, 1188) tamamlad "Leyli v
Mcnun" poemasn I Axsitana ithaf [129 - 130] etmidi.
103
XIII srin vvlin aid mnbd 1192-ci ild amaxda
dhtli zlzl olduu xbr verilir. Bu zlzld Axsitann da ailsi hlak olmudu. Lakin Axsitan bu vaxt z
krkni eldgz mir miran mrl birlikd Beylqanda imi. Demli, Axsitan o vaxt sa olmu v ehtimal
ki, bundan sonra bir ne il d yaamdr. Hmin mnbd irvanah Axsitann 1195-ci ild ataby bu Bkr
qar mkir vurumasnda itirak etdiyi gstrilir.
104
Axsitan mkir vurumasndan sonra bir l, yaxud ondan
bir az ox yaamdr. Onun lm Nizaminin,Bertelsin fkrinc, 1196-c ilin iyulundan, yni h.593-c ildn
sonra "rfnam" poemasnda xatrlanr:
Axsitann gl v srvi solsa da,
Sn bu glstann yal budasan.
O, mni nemtl ucaltmdsa,
Sn mni torpaqdan gylr qaldrdn.
Mni ondan da behtr v uca tutub,
Ban qaps zm balamadn.
105

(stri trm)
air bu eird Axsitann varisinin adn kmir. Poemann yazld tarix - h.593 (1196/7)-c il ehtimal
ki, Axsitann lm tarixini gstrir v burada istinad olunan materiallarla ziddiyt tkil etmir.
I Axsitann hkmranlq illri irvan dvltinin iqtisadiyyatnn, byk ykslii, hrlrinin
iklnmsi, sntkarln v ticarti inkiaf dvr kimi qeyd edilir. Hmin dvr lkd nisbi min-amanlq,
Axsitann anas ahbanu Tamar vasitsil qohum olduu qonu Grcstanla slh v mttfiqlik mnasibtlri
dvr idi. Vassallq vziyyti il bir araya smayan bu dostluq v mttfiqlik mnasibtlri Xaqaninin
srlrind, xsusil onun bu yaxnlarda Tbrizd drc olunmu mktublarnda ksini tapmdr. Xaqani h.571
(1176)-ci ilin vval aynadk amaxda olmu, irvann mdni v dbi hyatnda fal itirak etmidir.
106

Xaqaninin bu yaxnlarda taplm mktublarndan birind Axsitann siyasi faliyyti alb gstrilir. Hmin
mktub Xaqani irvan trk etdikdn sonra sfr xan irvanah Clal d-Din Axsitann Akuran Kurandan
(Grcstanla srhdd, ki yaxnlnda knd) yazd mktuba Xaqaninin cavab idi. Xaqani xbr verir ki,
irvanahn kidn Abxaza (Grcstana) doru hrkt etdiyini eitmidir. Abxazda olan Axsitann
mktubuna cavab olan ikinci mktubdan aydnlar ki, Axsitan oraya grc hkmdar III Georginin
hakimiyytindn naraz olan v onu taxtdan salmaq istyn feodal v yanlar, qiyam qaldrm ahzad
Dyomnan sakitldirmk n getmidir. Axsitan Grcstana sem irvan qounu il getmi v grndy
kimi, grc hkmdarnn saraynda qayda-qanunu etmkl Baqratilr dvltini squta uramaqdan xilas etmk
n tkc gc deyil, hm d diplomatiya iltmli olmudu.
107
I Demetrinin Grcstanda hakimiyyti dvrnd
ki "kafrlrinin, ehtimal ki, xristian halinin kmyil grc hkmdar trfindn

ial olunmu kiy
getdi.
108
Lakin, mktubdan grndy kimi Axsitann hakimiyyti dvrnd ki yenidn irvan trkibin daxil
edilmidi. Bellikl, Axistann h.569 [130 - 131] (1173/4)-cu sonunda Grcstana yr mkmml
hazrlanmd. O, sem qounu il bir hft Akuran Kuranda dayandqdan sonra kinin cnubundan Abxaza
yolland. Burada onun csur dylri gcl zrb il qiyamlar mlubiyyt uratd.
109
Axsitan qounla

Grcstana lkni ial etmk deyil, bir mttfq kimi, qohumu hkmdar III Georgiy taxt-tacn saxlamaqda
kmk etmk mqsdil getmidi. III Georginin bacs qz smt d-Din Axsitann arvad idi. Axsitan qonular

*
Ktabni 1853-c ild N. Xankov akara xarb Peterburqa gndrmidir. Dvlt Ermitajnda saxlanlr.
70

il mnasibtd ox all v ehtiyatl siyast yeridirdi. O, raq slcuqilrinin daha gcl olduunu grb, ona
xrac verir v zrb etdirdiyi sikklrd slcuq sultanlarnn da adn kirdi. Lakin bu vassallq formal xarakter
dayrd v irvansahlar XII srin ikinci rbndn monqol basqnlarna qdr gcl mrkzldirilmi dvltin
tam slahiyytli v mstqil hkmdar olmular. Axsitan kimi, sonrak irvanahlar da z dvltlrinin mdafi
qabiliyytinin mhkmlndirilmsin byk hmiyyt verirdilr. Mnuhr, Axsitan v onlarn varislri
dvrnd irvanda, amaxda, Bakda v Aberonda dvrmzdk glib atm bir sra qala, qsr, divar v
qala istehkamlar tikilmidir. Hl Mzydilrin irvann qdim torpaqlarndan saydqlar Drbnd glinc,
Axsitan onu z nfuzuna tabe etdirmk mqsdil grc hkmdar I Demetrinin (1125-1156)
110
krkni olan
Drbnd miri bl Mzffr Seyf d-Dinin qz v mir Bybarsn bacsna evlnmidi. Bellikl, I Axsitann
arvad smt d-Din Sfvt d-Din Sfvt l-slam Axsitann days qz (anasnn qarda I Demetrinin qz) v
grc hkmdar III Georginin bacs qz (Axsitann days olu III Georginin bacs qz) idi. Bu nikahla
Axsitan hm Drbnd hakimlri, hm d grc hkmdar evi il qohumluq v mttfqlik mnasibtlri
yaratmd. Bununla Drbndin v Grcstann irvana qar daim mvcud olan hcum thlksi aradan
qaldrld, habel, Axsitann Drbnd arxasndak Dt-i Qpaq llrind v Grcstanda yaayan v irvana
dmn mnasibt bslyn qpaqlar zrind nfuzu mhkmlndi. irvanahlarla Eldgezlr arasndak
qarlql mnasibtlr dair daha sonrak XVI sr mnblrind mlumat verilir. Hmin mnblrd gstrilir
ki, Slcuqi II Torulun qarda sultan Msud [h.529-547 ((1134-1152)ci illr] Ataby ms d-Din Eldgzi
(h.531-571 -ci illr) qonun bir hisssi il Arrana gndrdi v o, qsa Arran, Gnc, Sirvan v Bakn
btvlkd zbt etdi...
111
Lakin Hadi Hsn X. F. hmdrozun srin istinad edrk Eldgzin n vaxtsa
irvanaha qar xb, onun razisini

tutduuna bh il yanar. Ehtimal ki, Eldgz v sonralar Qzl Arslan
irvan hqiqtn tutmular. Lakin bu, Eldgzin grclr zrin mlum hrbi sfrlrind grc qounlarnn
darmadan edrk Qafqaz lklrini ial etdiyi vaxtlar olmudur.
112
Grc

hkmdarlar o vaxtlar
Zaqafqaziyann nfuzlu v gcl dvltlrindn olan irvan dvlti il mttfiq olmaqda maraql idilr ki. Bel
ki, onlar irvanahlarn simasnda XII srd dflrl Grcstana

hcum etmi slcuqilr v Atabylrl
uzunmddtli mbarizlrind zlrin istinadgah axtarrdlar. Bu mrkkb xarici siyasi

vziyytd Axsitan
days olu v arvadnn days olan grc hkmdar III Georgiy hlledici yardm gstrdi. Kartlis
tsxovrebada I Axsitann grc hkmdar evi il laqlri ksini tapmdr. Grc salnamsi xbr verir ki,
"Movakann, irvann v Drbnddn Xalxala qdr dniz sahilinin hkmdar Aqsartan (Axsitan S. A. )
Georgiy [131 - 132] (1156-1184) oul mnasibti bslyirdi. nki o, byk hkmdar Davidin bu lklr r
verdiyi bibisi Tamarn olu idi. Drbnd xzrlri bu irvanah sxdrmaa balayanda, o, kmk n
hkmdara mracit etdi, hkmdar Lix dalarnn hr iki trfindn qoun toplad, yunan imperatorunun qarda
Androniki d z il gtrb, Drbnd qapsndan kerk Mkr, arabama (bran S. A. .) mahallarn
viran etdi v aburan (bran) hrini ald. Hkmdar hrin qaplar qarsnda olarkn Andronik onun v
btn qounun diqqtini clb etdi. Georgi hri days olu irvanaha verdi.
113
Bu mlumata gr, irvanah
Axsitan hmin vaxt rqi Grcstan srhddindki Xalxala qdr Drbnd Qafqaz dalarnda yerln Qbl
il hmsrhd olan Mavakan, yaxud Muan da daxil olmaqla byk raziy sahib idi.
114
Bu vaxt Bizans
imperatorunun qarda, III Georginin bibisi olu v Axsitann xalas olu Andronik Komnen arvad v uaqlar
il irvanla Grcstan srhddind qonaq idi.
115
Onlar Axsitanla birlikd irvan-Grcstan qounun banda
duraraq, ruslarn v qpaqlarn irvana basqnn df olunmasnda fal itirak etdilr. Grc salnamisi bu
mharibd

Axsitann v irvan qoununun hlledici rolunun stndn skutla kerk, qlbni btvlkd
Georginin v Andronikin igidliyi il

balayr. Hmin hadislr Xaqaninin I Axsitana hsr olunmu v

onun
qlbsini trnnm edn mdhiyysind d ksini tapmdr. Hmin eirlrd Xaqani Volqadan keib gln
rus dniz basqnndan danaraq deyir ki, onlar 73 gmi il Ruinas (Sar) adasna yaxnlab, lvbr saldlar,
sonra Kr ay il zyuxar qalxaraq Lmbrana glib xdlar. Eyni vaxtda, qpaqlar Drbndi l keirdilr
v cnubdan irlilyrk bran qalasn tutdular.
116
Zavall Axsitan, grndy kimi, kmk n III
Georgiy mracit etmidir. Grc-irvan qounlar il birlikd iallar mlubiyyt uradaraq irvandan
qovmu, donanmalarn is mhv etmidilr. Qpaqlar da mlub edildilr. Axsitan Drbndi v bran geri
ald v onlar yenidn irvanahn torpaqlarna daxil oldular.
117
Hmin mdhiyylrin birind Xaqan deyir:
Byk xaqanimiz blmzffr,
Zfralanlarn nnd gedr.
Xzran ordusuna qlb alm,
Boynuna Xizrn kmndi salm...
Gylr qlncna gstrdi mdd,
Fth oldu liyl bran, Drbnd.
118

irvana ediln bu basqn Axsitann hakimiyyt dvrnn mhm hadislrindn biri olub, h.570
(1174/5)-ci ild ba vermidir.
119
Axsitann grc xandan evi il laqlri sonralar da davam etmidir.
Xaqaninin Tbrizdn grc hkmdarna gndrdiyi mktubdan aydn olur ki, III Georgi h.573 (1177/8)-c ilin
vvlind amaxda Axsitann saraynda qonaq olmu, burada dostluq haqqnda mqavil imzalayb Grcstana
71

qaytmdr.
120
II Georgi 1184-c ild ldkdn sonra Axsitan onun hakimiyyt kemi qz Tamarla qohumluq
v mttfiqlik mnasibtlrini davam etdirirdi. Kartlis tsxovrebada yazldna gr Tamar birinci ri rus
knyaz Georgidn boandqdan sonra, tqr. h.582 (1187)-ci ild onunla [132 - 133] evlnmk istynlr arasnda
ona dlicsin vurulmu irvanah Axsartan da eli glmidi. Lakin Tamar bu tklif rdd etdi

v tezlikl
gnc osetin knyaz David Soslana r getdi".
121
Axsitan bu artq cavan deyildi, ehtimal ki, ya 60- kemidi.
Axsitann drd qz v iki olu olmudur. Xaqani Axsitann Grcstana sfri zaman ona yazd
mktubda irvanahn krp olu "Mlik Fxr d-Dnya v-d-Din olu mlik bl-Fth Mhmmd ah"n
adn kir. Xaqani irvann vlihdinin trbiyisi v mllimi olmudur. Axsitann bu olu uaq ikn, h.571
(1176)-ci il vval axrlarnda irvanda lmd.
123
Axsitann arvad tqribn h.572

(1176)-c ilin axrnda,
yaxud h.573 (1177)-c ilin vvlind bir olan da domudu. Bu, Nizaminin "Leyli v Mcnun" poemasnda
olu

Mhmmdi etibar etdiyi vlihd idi. O vaxtlar Mnuhr ahzadnin tqribn 11-12, Nizaminin olunun
is 14 ya H.571 (1176)-ci ildn Tbrizd yaayan Xaqani olu olmas mnasibtil amaxya mktub yazaraq,
Axsitan tbrik etmi, o is vzind air hdiyylr gndrmidi.
124
Hakimiyytinin ilk on ilind nikahla
Drbnd miri v grc hkmdar il mnasibtlrini qaydaya salan Axsitan sylrini Slcuqilr v Eldgzlrl
yaxnlamaa ynltdi. irvanah z siyastind onun taxta oturmasna kmk gstrmi Eldegzlr
arxalanrd. Ataby v sultan Qzl Arslan h.587 (1191)-ci ild ismaililr trfindn ldrldkdn sonra onun
qarda uaqlar, Cahan Phlvann olanlar arasnda hakimiyyt urunda mbariz balad. Bunun nticsind
lk onlarn arasnda aadak kild bldrld: bu Bkr Azrbaycan v Arran, zbk Hmdan idar
etmy baladlar. Rey, sfahan v raqn qalan hisssi Qutluq nanc Mahmuda v mir miran mr atd.
Sonuncular Naxvanda olan bu Bkr qar xdlar, lakin mlubiyyl uradlar.
125
mir miran mr
irvana qad. "Burada irvanah (Axsitan) onu qarlayaraq ehtiram gstrdi, qzn ona r verdi, ona pul,
yz yaxn at, silah v lazm olan hr ey balad". Bundan sonra irvanah krkni mir miran mrl
bu Bkrin stn yeridi, lakin onlar Beylqan yaxnlnda mlubiyyt uradlar v bu Bkr onlar
Arrandan qovub xard. Bu hadislrdn sonra tqribn 1192-ci ild irvanaha v onun ailsin bdbxtlik z
verdi. Grc salnamsi xbr verir: "irvanah v mir Mirman arsz vziyyt ddlr. Bel ki, irvan
lksi o vaxt Allahn qzbn dar oldu: yerin silklnmsindn maxiyy hrinin divarlar v qalalar
uulub dald. Hr ey mhv oldu, elc d, irvanahn arvad v uaqlan hlak oldular. Onlar bundan xbr
tutduqda alayb

balarna kl sovurdular, traflarna baxdqda Allahdan baqa bir kmki v xilaskar
grmdilr".
126

amaxn brk dadan bu zlzldn oxlu adam, o, cmldn irvanahn ailsi, onun arvad smt d-
Din, olu v vlihdi Mnuhr, qz - mir miran mrin arvad v digr qzlar

hlak oldu. Bu flakt
nticsind Axsitandan sonra irvan onun, ehtimal ki, yalt hakimlri olan qardalar idar etmy
baladlar.Ehtimal kl irvann paytaxt amax daldqdan sonra irvanah z igamtgahn Xzr dnizind
rahat liman, yax mhkmlndirilmi iki crg qala divarlar il dvrlnmi hr mdaf istehkamlar [133 -
134] srasnda Qz qalas olan Bakya krmd. Xaqaninin irvanah Axsitan mdh edn mhur
qsidsind Baknn hmiyyti qeyd edilir.
Bak duasn unutmaz bir an,
Olub saysind Bstam, Xavran.
127

Xaqani Bakdan yenilmz qala, rqin mhm hrlrindn biri kimi danaraq, onu Xorasann ox
yax mhkmlndirilmi shri Bstanla mqayis edir. irvanahn igamtgahnn Aberondak Bakya
krlmsil laqdar burada XII srin sonlarndan mdaf qalalar v brclri tikilmy balad.
irvann paytaxt amax daldqdan v bu Bkrl mharibd mlub edildikdn sonra irvanah
Axsitan v mir miran mr III Georginin qz hkmdar Tamardan yardm istmk mqsdil Tiflis gldilr.
Grc mnbyin gr, irvanah Tamarn azyal qz Rusudan Eldgz mir miran mr almaq n
elilik etmi, lakin rdd cavab almd. Lakin Tamar Eldgzi v qohumu Axsitan yax qarlam, onlara
hrmt gstrmi v bu Bkr qar birg mbariz aparmaq tkliflri il razlamd. "Bu vaxt hkmdar
Tamarn btn vzirlri v srkrdlri onun hzuruna yld, irvanah da zahir oldu. Onlar dmni
qarlamaq qrarna gldilr, buna gr d qoun ymaq n btn vilaytlr (mr) gndrdilr".
128
Arran
qounlarnn bir dstsi d irvanaha v onun dylrin qouldu. Bir trkmn dstsi d toplanb onun
srncamna gldi. Birlmi irvan-grc qounlar mkir vilaytin daxil oldular v 1195-ci il iyulun 1-d
mkir hrinin hndvrind ba vern vurumada bu Bkrin qounlar mglubiyyt uradld, o z is
tinlikl yaxasn qurtarb Beylqana qad. Shrisi mkirlilr glib hrin aarn tqdim etdilr. Mttfq
qounlar Atabyl mharibni davam etdirrk, Arran v Azrbaycann bir sra hr v qalalarn tutdular,
habel oxlu qnimt v sir gtrdlr. Bu hadislrdn sonra Axsitan z qounlar il irvana qaytd. mir
miran mr is Gncy DAXIL oldu, lakin 22 gndn sonra ld.
129

Axsitann mrnn sonunadk, grnr, baqa hmiyytli hadis olmamdr. Axsitan uzun mr
srmdiir. Axsitann otuz yeddi illik hkmranl dvrnd apard daxili v xarici siyast, lkd dvltin
mrkzldirilmsinin gclndirilmsi nticsind irvanahlar dvltinin siyasi, iqtisadi v mdni hyatnn
72

inkiaf n lverili rait yaranmdr. XII srd irvann sosial v mnvi hyatnn dirlmsi cmiyytin
btn vvlki inkiafndan doan tarixi qanunauyunluun nticsi idi. Alim, filosof v airlr hamilik edn
Axsitann hakimiyyti dvrnd poeziya yksk inkiaf sviyysin atd. Atas III Mnuhrn vaxtnda
olduu kimi, irvanahn saraynda Azrbaycan eir mktbini yaradan btv bir grkmli airlr dstsi
toplamd. Onlarn arasnda bir sra gzl srlr yaratm Xaqani z istedad il seilirdi. Hmin dvrd baqa
dir dahi air-1188-ci ild Axsitann sifaril Leyli v Mcnun poemasn yazm Nizami btn Yaxn rqd
hrt qazanmd.
130
III Mnuhrn v onun olu Axsitann hakimiyyti dvrnd rb mnli irvanahlar
slalsind Sasani nnlri xeyli gclnir, iranlama irvanahlar dvlti hkmdarlarna v saray yanlarnn
mdni hyatnn btn sahlrin sirayt edirdi. [134 - 135]

RVANAH AHNAH
amaxda zlzl
131
vaxt I Axsitann arvad v uaqlar hlak olduundan irvanahn z tqribn
1197/7-ild ldkd varisi qalmad n taxta onun qarda I ahnah ibn III Mnuhr xd. Bu
irvanahn hakimiyyti dvrnd onun adndan zrb edilmi sikklrdn baqa bir abid qalmamdr. amax
rayonundak Altaac kndindn iki dfin taplmdr: bir hisss Ermitajda saxlanlan
132
birinci dfin XII-XIII
srlr aid 346 sikkdn v 8 bilrzikdn, yardan ox hisssi Bakda Azrbaycan
311
tarixi muzeyind
saxlanlan
133
ikinci dfin is 100 sikkdn ibartdir. Bu iki dfind irvanah ahnahn adndan zrb edilmi
azacq gm qar olan mis sikklr d akar olunmudur.z trfind dini rmz v xlif n-Nasir-lidin -
Allahn ad, habel Qurandan paralar (9,33 v 61,9-cu surlr), ks trfind s Mhmmd rsulillah, l-
mlik l-mzzm, ahnah, ibn Mnuhr irvanah szlri hkk olunmudur.
134
Sikklrin ksildiyi tarix
xlif n-Nasirin hakimiyyt dvr il h.575-622 (1180-1225) ill myynldirilir. Ermitajda 7675-ci nmrsi
il saxlanlan sikklrin birinin z trfind l-mlik l-mzzm ahnah ibn Mnuhr irvanah szlri
vardr. Sikknin qrqlarnda be yz doxsan yeddi tarixi oxunur (h.597/1201-ci il). ks trfnd is
mslman dini rmzi v xlif n-Nasirin ad hkk olunmudur.
135
ahnah, ehtimal ki, 4 il -1196-17-ci l
(rti olaraq, I Axsitann ldy il) ahnahn qarda olu II fridnun olu III Fribrzn hakimiyyt
kediyi 1200/1-ci il arasnda hakimiyyt srmdr. irvanah ahnah III Mnuhrn olu v I Axsitann
qarda idi. Ehtimal ki, Axsitan lmndn sonra irvanah taxtnda I Axsitann digr qarda I Frruxzad ibn
III Mnuhrn nsli mhkmlnn qdr hakimiyyt urunda daxili kimlr getmidir.
136
I Axsitann
bilavasit varisi ahnah idi. Bel ki, Y. A. Paxamov I Axsitan v ahnahn sikklrinin kimyvi thlili
sasnda ahnahn hakimiyyt balamas il I Axsitann hkmranlnn sonunun vaxt etibaril yaxn olduu
qnatin glmidir.
137
ahnahn sikklrind yalnz xlif n-Nasirin ad vardr. "Mlik l-mzzm" lqbi
v irvanah titulu irvanahn XII srin sonu, XIII srin vvllrind mstqil olduunu gstrir. ahnahn
hkmranl uzun srmmi v zndn sonra sikklrdn baqa he bir abidsi qalmamdr. O, 1 Axsitann
irvanah taxtna gz tikn, ehtimal ki, artq ahl yalarnda olan qardalarnn taxtda bir-birini tez-tez vz
etdiklri hrc-mrclik dvrnd yaamdr.
13S
I Axsitann lmndn ken qsa mddt - tqribn 8 il rzind
ahnah, Fribrz v Frruxzad hkmranlq etmi, bundan sonra hakmiyyt atadan oula kemy
balamdr. Ehtimal ki , D. Kuymcan kimi, Z. M. Bnyadov da lknin feodal prakndliyi raitind qsa
mddt rzind - 1196/7-ci ildn 1204-c ildk irvann ayr-ayr hr v vilaytlrind - amaxda,
Drbndd, yaxud Bakda, ki v Qbld
139
Axsitann qardalar ahnah, Frrxzad qarda olu II
Fribrzn eyni vaxtda hakimiyyt sr bilmsin dair mlahizlrind haqldr. [135 - 136]

II FRBRZ BN II FRDUN
II Fribrz ibn II fridunm hakimiyyt dvrndn Dorna mlum olmayan bu irvanahn
mvcudluunu qti tsdiq edn

sikklr qalmdr. Sikknin z trfnd nnvi dini rmz v xlif n-Nasir-
lidin Allahn [h.575-622 (1180-1225)-ci illr] ad, ks trfind is "l-mlik, l-adil Clal d-Dnya v-d-Din
Fribrz ibn fridun ibn Mnuhr, irvanah" szlri hkk olunmudur. irvanahn adnda slalnin n
grkmli nmayndlrindn saylan, sonralar tarixilrin adna "byk" tbehi qoduqlar III Mnuhrn
nslindn olmasnn qeyd edilmsi nzr arpr. Mnuhrn lmndn sonra gln btn irvanahlar z
sikklrind onun nslindn olduqlarn gstrmy balamlar. II Fribrzn sikklrind dbdbli l-adil,
Clal d-Dnya v-d-Din lqblrinin v irvanah titulunun peyda olmas sonuncu slcuq sultanlar il
Eldgzlr arasnda mhariblr getdiyi XII srin 90-c illrind irvanahn mstqil olduunu gstrir.
140
XII
srin 40-c illrind Azrbaycanda yeni gcl Eldgz Atabylri slalsi brqrar oldu. Qzl Arslanla [h.582-
587 (1187-1191)-ci illr] mbariz aparan sonuncu slcuq hkmdar III Torul [h.571-590 (1176-1194)-c illr]
1194-c ild Xarzraah Tkil [h.567-596 (1172-1200)-c illr] vurumada ldrld. Eldgz Qzl Arslan
h.587 (1191)-ci ild ismaililr trfindn ldrldkdn sonra onun qarda olanlar arasnda ara mhariblri
baland. Bu mhariblrd slcuqilr v Eldgzlrl mbariz aparan grc hkmdarlar da itirak edirdi.
Grnr, irvanahlar bu dvrd xarici siyasi hadislrdn v qohumluq mnasibtlrind olduqlar grc
hkmdarlar il ittifaqdan istifad edrk istr slcuiq sultanlarnn, istrs d Eldgzlrin vassal olmaqdan
73

boyun qardlar. Ona gr II Fribrz ibn II fridunun sikklrind slcuq sultannn rast glinmir v
irvanahn lqb v titullar sadalanr. O, ahnahdan sonra - h.587 (1200/l)-ci ildn 600 (1204)-c il
hkmranlq etmidir. Ondan sonra misi I Frruxzad v onun olu I Grsb hakimiyyt srmlr. irvanahlar
arasnda II Fribrzn vladlarna rast glinmir.

I FRRUXZAD BN III MNUHR
I Axsitann qarda olu II Fribrz ibn II fridundan sonra, qarda, III Mnuhrn drdnc olu
Frruxzad hakimiyyt kemidir.
ndiydk Frruxzadn skksi taplmamdr. Grnr, o, ox qsa mddt, ehtimal ki, bir il yaxn
hakimiyyt srmdr. I Frruxzadn ad onun z crsini gstrn oul v nvlrinin sikklrindki
kitablrd,
142
habel epiqrafk abidlrd - Mrdkan kndindki, dairvi qalada oxunur: "...Grsb ibn
prruxzad ibn Mnuhr..." Kitabd tarix gstrilmidir: mrdad ay, alt yznc il (avqust, 1204-c il).
Grnr, Frruxzad qoca vaxtnda, ox az, ehtimal ki, XIII srin vvlind hakimiyytd olmu v onun
hakimiyyti h.600 (1204)-c ildn gec olmayaraq baa atmdr. Frruxzadn ad Pirsaatay xanegahnn giri
portalndak kitabd d kilir: "... [III] Fribrz ibn Grsb ibn Frruxzad ibn Mnhr..."
143
Onun ad
Dornun cdvlind d var, lakin hakimiyyt illri dzgn deyil. [136 - 137]

I GRSB BN FRRUXZAD
I Frruxzad ibn Mnuhrn qsamddtli hkmranlndan sonra hakimiyyt onun olu Grsb ibn
Ferruxzada kemidir. Onun adndan ksilmi bir ne variantl, lakin eyni mzmunlu aa tarl xeyli, sasn
mis sikklr qalmdr. z trfind hmiki kimi dini rmz v mminlrin hkmdar xlif n-Nasir-lidin
Allahn [h.575-622 (1180-1225)-ci illr] ad durur. ks trfind eyni dini rmz tkrar olunmu, onun altnda
is "l-mlik l-mzzm Grsb ibn Frruxzad, ibn Mnuhr, irvanah" szlri hkk edilmidir. Grsbin
ad il ksilmi klli miqdarda sikknin

hamsnda xlif n-Nasirin ad kilir. Lakin Grsbin olu v anas
III Fribrz d hmin xlifnin hakimiyytinin sonlarna doru onun ad il sikk zrb etdirmidir.
144
Grsbin
sikklri zrindki "l-mlik l mzzm" lqblri v irvanah titullu irvanahlar dvltinin n yksk
inkiaf dvrnd onun mstqil hakimiyyt srdyn gstrir. Grsbin adn Kr v Araz aylar arasnda
yerln v Xzr dnizinin sahillrin qdr uzanan Gtsbi (Gtsf) vilaytinin ad il balayrlar.
145
Yqin
ki adnn n dzgn yazl sikklrind v abidlrindki kitablrd rast glindiyi kimi Grsb yaxud
Grspdir. Grsb irvanahlarn ox gman ki, qohum olduqlar deylmi Kakuyilr slalsi hkmdarlar
arasnda mlumdur.
146
irvanda Gtsbi vilaytinin v hrinin adna XIII srdn vvlki mnblrd rast
glinmir. Ola bilr ki, onun kk Grsb adndandr. Bel ki Gsbi irvanah olana qdr, atas Frruxzad
ibn Mnuhr zamannda bu yerin hakimi olmudu. Grsbdn tryn Gtsbi ad rann satiri hkmdarnn
ad il bal xalq etimalogizasiyasna mruz qalmdr.
147
Mrdkan kndindki dairvi qalann kitabsin gr
Grsb h.600 (1204)-c ild hakimiyyt balamdr. Kitabd deyilir:
I. "Bu qala hqiqtn uca, mdrik, daltli, (Allahn) himay etdiyi mzffr, qalib, dinin dys,
dnyann, dinin... v mslmanlarn zmti, dinin qoruyucusu Grsb ibn Frruxzad ibn Mnuhrn
zamannda tikilmidir".
II. "Sahibi... sipahsalar (srkrd) mhtrm, mdrik (Allahn) himay etdiyi, hrmtli, dvltin v
dinin ulduzu... shaq ibn Kakuyidir. Allah onun qdrtini bdi etsin! Tarix, mordad ay, altyznc il (h.600
(avqust, 1204)
*
. [137 - 138]
Qalann cnub-qrb trfind, qapdan soldak kitabd deyilir: Memar bd l-Mcid ibn Msud".
148

Kitabd ad kiln sipahsalar - qalan tikdirmi srkrd, ehtimal ki, aralarndan irvanahlarn vzirlrinin
xd adl-sanl deylm nsli Kakuyinlrin nmayndlrindn olmudur. Bu kitabd Grsbin hakimiyyti
dvrnd grclrin lky tez-tez basqnlar il laqdar olaraq XII srin sonlarndan irvanahlarn
iqamtgah Bakya keirildikdn sonra Aberonda v irvann digr yerlrind istehkamlar tikildiyi gstrilir.
Grsbin hakimiyyti dvrnd XIII srin 20-ci llrindk hr hyat, sntkarlq, ticart v tikinti inkiaf
edir. Lakin 1220-ci ildn balayaraq irvan v btn Yaxn rqin stn yadelli iallarn - monqollarn

*
.Bzi mlfiflrin srlrind (L. S. Brttanistski i B. V. BVeymarn skustvo Azerbaycana, M., 1976, c.61; L. S. Brttanistskiy.Zodestvo
Azerbaycana XII-XV BB. M., 1966, c.78) Mrdkan dairvi qalasndak kitabd gstriln 600-c il tarixi bizim tarix Yzdigirdin
tqvimin sasn keirilrk 1232-ci il verilir. Bu shv kitabd Sasanilr dvrnd randa hmin toqvim sasn olunmu "mordad"
aynn (avqusta mvafiqdir) gstrilmsi nticsind ba vermidir. Aberonda randilli tatlar yaadndan "mordad" aynn ad il
nn uzr burada qala bilrdi. Lakin bu abiddki 600-c il hicri tqviml verildiyindn bzim tarix evirdikd 1204-c il mvafq
glir. Bunu gstrilr mlliflrin diqqt

yetirmdiklri numizmatik dlillr d tsdiq edir. Grsb ibn Frrruxzad adna ksilmi
sikklr h.572-622 (1180-1225)-ci illr - xlif el-Nasirin hakimiyyti dvrn aiddr. Lakin hmin xlifnin hkmranlnn sonlarna
doru h.622 (1225) ci ild Grsbin olu v varisi III Fribrz d z sikksinin ksdirmidir. Bellikl Grsbin ad olan kitab 1232-c
il aid edil bilmz, nki hmin vaxt onun olu III

Fribrz hakimiyytd idi. lsgrzad, elc d Y. A. Paxomov v B. V. Ssoj
tamamil haql olaraq 600-c ili bizim tarix 1204-c il kimi evirmilr. Buna gr d, Mrdkan dairvi qalasndak tarixi 1204-c ilin
avqustu hesab edirik.
74

soxulmaq thlksi ald. Monqol yrlrinin masiri olan bn l-sir bu basqnn dhtlrindn sarslaraq
yazrd: "...gec-gndz buna bnzr byk hadis v byk bdbxtlik grmmidi. Bu bdbxtlik btn
insanlara, xsusil mslmanlara z verdi. Kim Allah admi yaradandan bu gn qdr dnyann bel msibt
dar olmadn des haql olar, nki salnamlrd buna oxar, yaxud yaxn he bir ey yoxdur".
149
Monqollar
Azrbaycan v irvan razisind ilk df h.617 (1220/l)-ci ild I Grsb ibn I Frruxzadn hakimiyyti
dvrnd zahir oldular. Cb noyonun v Sabutay Bahadurun bal il otuz minlik monqol ordusu 1221-ci
ild grc qounlarnn mlub edib q Muanda qlad,
150
sonra is rdbil qaytd, hri dadaraq zbt
etdi. Bundan sonra monqollar nc df Tbriz yaxnladlar. hrin halisi pul v para vermkl xilas
oldular. Monqollar Srab hrini datdqdan sonra h.618 (1221)-ci ilin ramazan aynda Beylqana gldilr,
onu mhasiry alaraq tutdular, demk ola btn halini qlncdan keirdilr v mlaklarn qart etdilr. Daha
sonra onlar Arrann paytaxt Gncni mhasiry alaraq, halidn pul v bahal paralar tlb etdilr. oxlu
fidiy alan monqollar Gncdn l kib Grcstana soxuldular.
151
Bu vaxt orann hkmdar Tamarn olu IV
Georgi Laa idi. Monqollar grc qounlarn darmadan edib, lkni taladqdan sonra tezlikl Grcstan trk
edrk irvana qaytdlar. amaxn mhasiry alb l keirdilr,onu dadaraq halisini qrdlar. bn l-sir
(1160-1234) monqollarn hri almasnn v onun sakinlrinin qhrmanlqla mdafi olunmasnn tfrratn
xbr verir "...tatarlar nrdivanlarla hrin divarlarna xdlar, baqalarnn szlrin gr is onlar dv, ink,
davar v s.ydlar, habel, hm zlrindn, hm dmn trfdn ldrlnlri bir-birinin stn qalayaraq, tn

bnzr bir ey dzltdilr, onun stn xaraq, hr zrind hakim mvqe qazandlar v hr halisi il
dy girdilr. hr

sakinlri gn rzind n ar vurumaya tab gtirdilr v nhayt, bir df az qala
mlub olduqda z-zlrin dedilr: "Onsuzda qlncdan xilas ola bilmycyik, el is yaxs budur, mhkm
dayanb, he olmasa, rfl lk".
152
Onlar hmin gecni mhkn durdular. Meyitlr qoxumaa v dalmaa
baladndan tatarla hr yenidn hml etdilr. amax alnaraq qart edildi v [138 - 139] halisinin oxu
qrld. . . lizad yazr: "...irvanah amaxnn mdafsind v monqollarla vurumada itirak etmirdi.
Yqin ki amaxi mhasiry alnarkn o, hrd deyildi. Dnmk olard ki, monqollar yaxnlaarkn
irvanah paytaxt taleyin midin buraxaraq latmaz qalalara kilmidi". . . lizadnin bu fkri hqiqt
uyun deyil. irvanah amaxn trk ed bilmzdi. Bel ki, tqribn 1192-ci ild amax zlzldn
daldqdan sonra Axsitan z iqamtgahn Bakya krmd.
153
Monqollar hri mhasiry alarkn
irvanah Grsb orada idi.
rb mlliflrinin mlumatna gr, hali inadl mqavimt gstrdiyindn monqollar Bakn uzun
mddt ala bilmmidilr, Yalnz btn lk ial edildikdn sonra hr tslim olmaq mcburiyytind qald.
bn l-sir yazr. "Monqollar Azrbaycan v Arran datdqdan sonra Drbnd - irvana yollandlar v onlarn
hkmdarnn yaad qala istisna olmaqla onun hrini l keirdilr".
154
Daha sonrak dvrn mllif Bakuvi
(1403-c ild yazmdr) Bakdak iki mhkmlndirilmi qaladan bhs edr: "Oniardan byy dnizin
yaxnlndadr. Dnizin dalalar onun divarlarn dyclyir. Bu, tatarlarn (monqollarn S. A. )

bilmdiklri
qala idi".
155
Monqollar amaxn tutub qart etdikdn sonra Drbnd keidindn keib Monqolustana qaytmaq
n

Drbnd ynldilr. Lakin Drbnd son drc mhkmlndiyindn onlar buna mvffq ola bilmdilr.
Onda srkrdlri hiyly l atdlar. Onlar irvanah Grsb mraciyyt edrk, slh sazii balamaq n
eli gndrmyi tklif etdilr.

irvanah monqollara inanb, Cb v Sabutayn ordugahna yan gndrdi.
Monqollar onlarn birini ldrb, qalanlarn lml hdlyrk Drbndin yanndan ken da yolunu
gstrmyi tlb etdilr. Onlar yolu gstrdilr.
156
Tsvir ediln hadis-masiri v ahidi olan Kirakas I
Qandzaketsiy gr monqollar Drbnd qapsndan keib z lklrin qaytmaq istyirdilr. Lakin
Drbnddki mslman qounlar onlar buraxmad. Onda monqollar uurumlar aac v dalarla, z mlaklar,
atlar v hrbi sursatla dolduraraq, Qafqaz dalarnn keilmz yerlrindn ab z lklrin dndlr".
157
1222-
ci ild monqollar alan, lkz v digr xalqlarn lklrin ynldilr, onlar darmadan etdilr, sonra qpaq
ln kerk onu tutdular v qpaqlar oradan qovdular. Opaqlar dalara splndi, bzilri ruslarn
lksin getdi, ksriyyti is Drbnd yolland.
158
Facili hadislrl dolu olan bu ar zamanda, monqol
qounlar irvandan, Arrandan, Grcstandan v Zaqafqaziyann digr lklrindn xb getdikdn sonra 1222-
ci ild, hmin lklrin vaxtil iklnn hrlrinin, digr yaay yerlrinin dadlaraq talan edildiyi,
halisinin qrld bir vaxtda yerli feodallar v hakimlr qorxunc dmn - monqollara, habel onlara yenidn
hcum ed bilck baqa yadelli iallara qar ittifaq yaratmaq n tdbirlr grrdlr. Grc salnamsi
grc hkmdar IV Georgi Laann bacs Rusudana il irvanahn kbin-ksm v toy mrasimind itirak
etmk n 1222-ci ild irvan-ahn iqamtgah v irvann ikinci paytaxt olan Baqavana - Bakya gldiyini
xbr verir. Lakin Georgi burada xstlnib 1222-ci il yanvarn 18-d ldyndn toy ba tutmad. Rusudanann
Grcstana qaytd v hmin il hkmdar elan olundu.
159
Bu vaxt Rusudanann ya 32-y yaxn idi, bir ne df
r getmidi [139 - 140] v iki ua vard. Mnbd irvanahn ad kilmir. Ola bilr ki, Rusudana ya I
Grsbin olu III Fribrz, ya da irvanah Grsbin zn r getmli idi.
Monqollar irvandan gedndn sonra darmadan edilmi qpaqlar toplaaraq Drbnd yollandlar.
Bu vaxt orann hakimi bn l-sirin irvanah adlandrd Rid idi.
160
Yaqut Hmvnin verdiyi mlumata
75

gr irvann paytaxt amaxnn hakimi Drbnd mirinin qarda irvanah idi.
161
XI sr mnblri yerli
Haimilr slalsindn olan mirlr trfndn idar olunan bu mstqil hr-dvlt sahiblik iddialarndan l
kmyn irvanahlarn Drbndi zbt etdiklrini xbr verirlr. Mnblr v numizmatik dlillr XI srin
nc rbnd Drbndin irvanahlar dvltinin trkibin daxil edildiyini tsdiqlyirlr. XII srin
vvllrind Drbndi z mstqilliklrini yz il yaxn qoruyub saxlam yerli rb nslindn olan Sulmi
mirlri idar edirdilr. irvanahlarn Drbndi l keirmk n gstrdiklri bir ne chd uursuzluqla
qurtarmd.
l62
Drbnd mirliyin yalnz 1239-cu ild Drbnd v btn lk monqollar trfindn istila
edildikdn sonra son qoyuldu. bn l-sirin adn kdiyi irvansah Rid grnr irvanahlar slalsin
mnsub Drbnd maliki olmudur. Yuxarda gstrildiyi kimi, Axsitan Drbnd miri Mzffr ibn
Mhmmdin qzna v Bybars ibn Mzffrin bacsna evlnmidi. Ehtimal ki, Rid v Drbnd miri il
qohumluqdan dolay I Grsbin qarda olmudur.
Yuxarda deyilnlrdn aydn olur ki, qpaqlar Drbnd yaxnlaarkn onun hakimi irvanah
Grsbin qarda Rid idi. Qpaqlar ona aadak szlrl mracit etdilr: "Tatarlar lkmizi tutub,
mlakmz qart etmilr, Biz snin lknd yaamaa glmiik. Biz snin qulunuq, snin n vilaytlr fth
edcyik v sn bizim sultanmzsan". Lakin Rid razlq vermdi v onlarn xahiini rdd etdi. Qpaqlar
hmin xahil yenidn onun yanna eli gondrdilr. Onlarn mslman olan balarndan biri trfindn
Drbndi hiyl yolu il tutmaq niyytind olan qpaqlarn mkrindn xbrdar ediln Rid hmin baya
qoun v silah vermy raz oldu. Bu ba qpaqlarn zrin yeridi, bir ne df hcum edrk onlarn bir
hisssini qrd v qart etdi. Lakin qipaqlar hiyl il Ridi aldadb Drbnd girdilr, onu hbs edib btn
lkni l keirmk istdilr. Lakin Rid qalann gizli qapsndan irvana qad. Qpaqlar qaladak btn
silahlar v Ridn

mlakn gtrb Drbndi trk etdilr, sonra is vaxtil grclri lind olan Qbly trf
ynldilr v onu mhasiry aldlar-Bundan xbr tutan Rid Drbnd qaytd, qalan l keirrk

orada
qalm btn qpaqlar qrd. Btn Qbl vilaytini qart edn qpaqlar Gncy doru hrkt edrk orda
yerldilr. Grclrl dyd mlubiyyt urayan v onlara qar syan

qaldran yerli Gnc halisindn
qorxuya dn qpaqlar irvan istiqamtind hrkt edrk, sonra lkzlr lksin halisi grc, lzgi v digr
xalqlarla birlrk qpaqlar darmadan etdi, bir hisssini qrd, bir hisssini is sir ald. bn l-srin
szlrin gr "qpaq siri (mmlk) Drbnd-irvanda ucuz qiymt satlrd". Monqollar Beylqan
dadaraq qart etdikdn v qpaqlar lksin getdikdn sonra hrin cann qurtara bilmi sakinlri geri
qaytdlar v hrin divarlarn yenidn brpa etdilr. Lakin bu vaxt, h.619-cu ilin sfr aynda (fevral, 1222)
Beylqan grclrin hcumlarna mruz qald. hri tutarkn adtn, halidn myyn mbld pul alb
gedn grclr [140 - 141] bu df halinin stn drk "tatarlarn zlrin etdiklri qtl-

qrar onlarn bana
gtirdilr".
163
Bu dvrd iklnn hr v kndlri viran qoyan, halisini qrb atan monqollarn hcumlan
il laqdar irvann, Qafqazn v btnlkd Yaxn rq lklrinin ar siyasi vziyyti, grclrin v digr
yadelli iallarn irvana tcavzkar basqnlar, elc d Xarzmahn hcum thlksi irvanahlar
dvltinin ziflmsin sbb oldu. Grclrin irvana arasksilmz tcavzkar basqnlarnn qarsn almaq
n irvanah Grsb "olu Clal d-Din Sultanah (girov kimi) grclr verdi. Grclr is onu Tamarn
qz hkmdar Rusudana il evlndirmk mqsdil xa suyuna saldlar".
164
1225-ci ild irvan v btn
Zaqafqaziyan Xarzmah Clal d-Din Mngburninin hcum thlksi thdid etdiyi bir zamanda irvanahlar
dvltinin daxilind irvanah Grsbin hakimiyytindn byk narazlqlarla bal hadislr ba verirdi.
irvanahn olu Fribrzn bal il qalxan syan nticsind Grsb taxtdan salnd v onun yerin olu
kedi. bn l-sir yazr: H.622 (1225)-ci ild irvanaha qar onun olu syan qaldrd, onu mhrum etdi v
lkdn qovdu, z ahlq etmy balad. sbb bu idi ki, irvanah iyrnc hyat trzi keirirdi, ox v
daltsiz adam idi. O, [tez-tez] tblrinin var-dvltin v mlklrin l uzadr, hminin, deyirlr ki, htta
qadnlar v olan uaqlarnn namusuna tcavz edirdi. Onun xalqa midi oxalmd v ona gr d qounun
bir hisssi onun olu il lbir olaraq, atasn lkdn qovdu.
165
Bellikl, irvanah I Grsbin hkmranl
h.622(1225)-ci ild sona atd.

III FRBRZ BN I GRSB
I Grsb h.622 (1225)-ci ild taxtdan salnandan sonra el hr il irvann hakimi onun olu III Fribrz
oldu. O, xo xlaqi qoununun v riyytinin mhbbtini qazand. Lakin Friburz hakimiyyti dvrnd
grclrin basqnlar, sonra is Xarzmahn hcumu kimi kdrli hadislr ba vermidir. Grsb devrildikdn
sonra Fribrz ona aadak mzmunda mktub gndrmidi. "Mn sni qalalarn birind saxlamaq, sni v
snin yannda saxlama arzu etdiyini btn xslr bol tminat tyin etmk istyirdim. Lakin snin nalayiq
hrktlrin, lknin halisin qar daltsizliyini v onlarn sn bsldiyi nifrt mni sninl rftar etdiyim
kimi davranmaa vadar etdi". Bundan sonra Grsb kmk istmk n grclrin yanna getdi. Bu vaxt
Grcstanda hkmranlq edn Rusudana ona yardm gstrdi. Hakimiyyti zn qaytarmaq uurunda olu il
mharib aparmaq n onu ordu il tchiz etdi. Grsb qalib glrs, lksinin yarsn grclr vermyi vd
etdi. O, byk grc ordusu il hrkt edrk irvan (ehtimal ki, amax) hrin yaxnlad. Bu arada
76

Fribrz z srkrdlrini toplayaraq vziyyti onlara izah etdi v dedi: "Ola bilsin ki, bizi mhasiry alan
grclr qalib glsinlr v o zaman atam he birimizi sa qoymayacaqdr, grclr is lknin yarsn, blk d
hamsn tutacaqlar. Bu is dhtli olacaqdr. Biz onlara qar bir dst il xmal v onlar birinci olaraq
qarlamalyq. gr biz qlb qazansaq, Allaha ox kr, onlar qalib glslr, [141 - 142] o zaman (xilas yolu)
mhasirddir". Qoun balar bununla razladlar v III Fribrz min nfr yaxn kiik bir svari dstsinin
banda grclrin minlik qoununun qabana xd, dyd qalib glrk onlar darmadan etdi. Qamaa
balayan grclrin bir oxu ldrld v sir alnd. ox az adam, o cmldn devrilmi irvanah cann
qurtara bildi v olduqca pis vziyytd Grcstana qaytd. Grclrin nmayndlri Grsb onlarn lksini
trk etmyi tklif etdilr. "Snin ucbatndan biz he n ld ed bilmdik". Lakin biz sni qnamrq, ancaq daha
bizim

lkmizd qalma". Grsb Grcstan trk etdi, lakin uzun mddt snacaq tapa bilmdi. Bu
hadislrdn sonra III Fribrz

irvanda hakimiyyti mhkmlndi. O, daltli hkmdar idi, qoun v riyytl
yax rftar edirdi, camaatn torpan v zorakarlqlara lindn alnm pullarn zlrin qaytard v onlara
ahn hakimiyyti saysind xobxt hyat srdlr". Bhs ediln hadislrdn azacq sonra, 1225-ci ild,
xarzmah Clal d-Din Mngburni byk ordu il Zaqafqaziya lklrin soxuldu. O yetmi minlik grc
ordusunu darmadan edrk, qamaa mcbur etdi v lklrini viran qoydu. Sonra o, Azrbaycan v Gncni
zbt etdi.
166
Hl I Axsitan dvrndn Xarzmahlarn artmaqda olan qdrtini grn irvanahlar onlarla
dostluq mnasibt yaratmaa alrdlar. Clal d-Dinin atas laddin Mhmmdin (1200-1220) irvana
hcumundan qorxuya dn I Grsb ta Drbnd qdr irvan hrlrinin mscidlrind sultann rfin
xtb oxunmasn mr etmidi.
167
n-Nsvinin mlumatna gr sultan (Clal d-Din) h.622 (1225)-ci ild
Arran l keirdikdn sonra irvanah Fribrz ibn Grsb (mtnd, shvn, ftidun ibn Fribrz getmidir.
Ehtimal ki, n-Nsvi III Fribrz vzin onun ki v Qbl hakimi olan olu fridunun adn kmidir)
mktub gndrrk, Mlik ahn xzinsi n ayrlm xrac tlb etmidi. Lakin irvanah z dvltinin ar
vziyytd olduunu, lksinin byk bir hisssinin, msln, ki v Qblnin onun nzarti altndan
xdn bhan gtirdi. Hm d, grclr lknin ucqarlarn zbt etmidilr. "Bu msl barsind onlar, bir-
birin eli gndrmkd davam etdilr v nhayt, hr il Clal d-Dinin xzinsin lli min dinar verilmsin
razladlar".
168
Xarzmah Grcstana soxulduqdan sonra "grclrin bir ne il ondan vvl, hl gcl
olarkn irvanahn lindn tutub aldqlar irvan hrlrini - ki v Qblni geri qaytard v hmin
hrlr hakimlr tyin etdi. Xarzmahn Beylqana v Muana ikta klind sahib olan vziri rf l-Mlk
ixtiyarnda olan vilaytlri apb-talayr, trkmnlrin mal-qarasn qovub aparr, hmin yerlrin btn
glirlrini mnimsyirdi. rf l-Mlk 1227-ci ild Muanda olarkn III Fribrzdn irvanahn sultann
xzinsin vermyi hdsin gtrdy 50 min dinar tlb etdi. Lakin vzirin pulu mnimsmk istmsindn
bhlnn irvanah pulu vermkdn imtina etdi. Onda irvanah czalandrmaq qrarna vzir irvana
soxulmaq mqsdil drd min svari il Krn sahillrin yaxnlad. Lakin irvanah irvan trk etdi v rf
l-Mlkn ekspedisiyas bir ntic vermdi. Bundan sonra vzir Ara kerk irvanaha mxsus olan Gtsbi
vilaytini tutdu. irvanahn amillrini (vergi yanlarn) oradan qovdu v vilayt
:
200 min dinara icary
(daman) verdi. [142 - 143] rf l-Mlkn bu hrkt Fribrz Gtsbi vilaytinin glirindn mhrum etdi.
Gtsbi vilayti Kr v Araz aylar arasnda yerlirdi v ora ancaq gmi il getmk olard.
169

Xarozmah Clal d-Din Tiflisi aldqdan sonra Grsbin olu Clal d-Din Sultanah sirlikdn
qurtarb z il

apard v Muana qaytdqdan sonra Gtsbi vilaytini iqta

klind ona verib hmin vilaytin
sahibi etdi. Nsvi yazr; Sultan grclrin lksini tutanda yetimi sart mngnsindn azad etdi...
irvanahn oluna glinc, o, sanki gzl bir hal arasndak parlaq mirvari dnsi idi. Sultan ona n yksk
sviyyd trbiy verdi, hkmdar vlad kimi snnt etdirdi. Sonra onu atas;ndan qalan mirasn bir hisssinin -
Gtsbinin hakimi tyin etdi... Nsvi Clal d-Din Sultanah yetim adlandrr ki, bu da onun Rid, yaxud
Fribrzn deyil, Grsbin olu olduunu gstrir, Xarzmah Soltanah sirlikdn Tiflisi aldqdan sonra,
h.623-c il rbilvvl aynn 8-d (9 mart 1226), Grsb artq hyatda olmad vaxt azad etmidi. Bu vaxt
Xarzmahn irvana soxulacandan qorxuya dn III Fribrz Sultann xalasna ayaq basmasnn onun
n rf saylacan, taleyin dnklyndn qoruyacan, qara gn n ehtiyat alacan fkirlrk
sultann qrrgahna gldi. irvanah sultana 500, vzir rf l-Mlk is 50 trk at hdiyy verdi. Bxiin
azlndan naraz qalan vzr sultana irvanah hbs etmyi v lksini sultann onunla qonu olan torpaqlarna
birldirmyi mslht grd. Lakin sultan vzrnin mslhtin rmn irvanaha fxri geyim balad v
ona hakimliyinin tsdiq olunmas v (xzin n) nzrd tutulan

mblin iyirmi min dinar azaldlmas
bard frman (tauki) verilmsini mr etdi. irvanah da frmann trtibin gr vzir min

dinar balad.
170

Bellikl, irvanah z mstqilliyini, lksini

is dantdan v mharibdn qoruyub saxlaya bildi.
III Fribrzn hakimiyyti dvrnd, h.629 (1231/2)-cu ild

lk ikinci df 8 il rzind Qafqaz
lklrini, o cmldn irvan

ial etmi monqollarn hcumuna mruz qald. Numizmatk v epiqrafik
mlumatlar lknin monqol ial dvrnd irvanahn real vziyytini ks etdirir. III Fribrzn d, atas kimi,
bir ne sikksi qalmdr. Onlardan n qdimi h.622 (1225)-ci il aiddir. Onlarn bir trfnd "l-mlik l-
mzzm Fribrz ibn Grsb, Frruxzad ibn Mnuhr", digr trfdn is hmiki kimi din rmzi v xlif
77

n-Nsirin [h. 572-622 (1180-1225]-ci illr) var. kinci nv sikkd "l-mlik l-mzzm lad-Dnya v-d-
Din Fribrz ibn Grsb, Nasir mir l-mminin" szlri v xlif l-Mstnsir-billah mir l-mminin [h.
623-640 (1226-1242)-c illr] ad, hminin nnvi dini rmzi var. nc nv sikknin z trfind sonuncu
Abbasi xlifsi l-Mstsim-billahn [h.640-656 (1242-1258)-ci illr] ad, ks znd is "l-mlik l-mzzm
lad-Dnya v-d-Din b-l Mzffr Fribrz ibn Grsb ibn Frruxzad, Nasir mir l-mminin" szlri
hkk olunmudur.
171
Sikklrd gtiriln lqb v titullar irvanahn mstqilliyini gstrir. lk monqollar
trfindn ial olunmasna baxmayaraq, irvanah onlardan tam asl deyildi. Bunu numizmatik mlumatlar da
tsdiq edir. irvanah III Fribrzn adndan btn titullar gstrilmkl ksilmi sikklrin he birind byk
xaqann ad kilmir. Ehtimal ki, irvanah monqol szerenlrin xrac vermkl kifaytlnmmidir. Bu
vziyyt XIII srin 60-c [143 - 144] illrindk davam etmidir. Fribrzn ad irvann epiqrafk abidlrind
d kilir. irvanah Fribrzn hakimiyyti dvrnd Baknn Bayl buxtasndak qala istehkamnn tikintisi
baa atdrlmdr. Hmin istehkamn xarici perimetri 800- yaxn da zrind oyulmu epiqrafik ktablr
olan dekorativ frizl dvrlnmidir. Qrq-ksik ibar v szlr arasnda Mzydi v Ksrani irvanahlarn
crsini gstrn xs adlar, o, cmldn Fribrzn ad v tikintinin baaatma tarixi - h.623 (1234/5)-c il
oxunmudur.
172
Pirsaatay xangahnn rq divarnn portalndak nsx xtti il yazlm 4 strlik kitabd bu
memarlq abidsinin tikilmsin dair mlumat verilir: "Bu binan dnya hkmdar, adil, yardm gstrn, qalib,
islam v mslmanlar padahlnn dini v dnyvi ykslii hkmdar v sultanlarn tac Cam fridunun
vlihdi olan bl Mzffr Fribrz ibn Grsb ibn Frruxzad ibn Mnuhr, kmkisi - Allah onun
trfdarlarn mhkmlndirsin! - hakimiyyti dvrnd byk sdr, sevimli, hrmtli, Xorasann vqar Xzr
Vasak ad il mhur Hsn bn Mhmmd ibn Hseyn Bavndinin - Allahn xeyriyy ilrin

kmyi
uzadlsn - pullar il tikmyi mr etmidir. Rcb aynda - alt yz qrx birinci ild [h.641 f!243/4)-ci il].
173

Fribrzn ad xangahdak minarnin karnizinin altndak iki kiik kitabd d xatrlanr. Onlardan birind
memarn ad kilir. 'Tikmyi ustad Mahmud ibn Maqsuda hkmdar Fribrz mr etmidir".
174


II AXSTAN BN III FRBRZ
Monqollarn h.629 (1231/2)-c ild balayan ikinci hcum vaxt skkiz il rzind Qafqaz lklri -
Azrbaycan, Ermnistan v Grcstan ial olunaraq byk monqol imperiyasnn trkibin qatld. Monqollar
Azrbaycan oddan v qlncdan keirrk, bir sra iri hrlri yerl-yeksan etdilr. Onlarn oxu sonralar bir
daha dirl bilmyrk squt etdi. Gcl dantya mruz qalan Gnc, Brd, Beylqan, bran v digr iri
mrkzlr vvlki hmiyytlrini itirdilr. Feodallar, yanlar, Azrbaycan hr v kndlrinin monqol
tayfalarndan salamat qalm halisi dalara kildi. irvan v Arrann hr v mntqlri irvanah III
Fribrzn hakimiyyti dvrnd irvanahlar dvltinin mstqilliyini aradan qaldran monqollar trfindn
ial edildi.
175
rq mlliflrinin verdiyi mlumata gr monqollar halisi inadl mqavimt gstrn Bakn
uzun mddt ala bilmmidilr. XV srin vvli Azrbaycan corafiyanas Bakuvi 1403-c ild yazrd ki,
monqollar dniz sahilindki mhkmlndirilmi qalan - Bakn ala bilmirdilr. Yalnz btn lk ial
edildikdn sonra hr tslim mcbur oldu. Bak iallarn gldiklri byk yoldan knarda olduundan,
grnr, baqa hrlr nisbtn az zrr kmi Bununla bel, Azrbaycan v rb mlliflri monqollar
hri tutarkn istehkamlardan birinin st hisssinin daldn nql edirlr. irvanahlar XII srin birinci
yarsndan v XIII srd monqol istilasna qdr Bakda v Aberon kndlrind mdafi xarakterli iri tikililr -
qala brclri, istehkamlar v bir sra digr binalar, mscidlr, karvansaralar v s. ina etmy balamdlar.
irvanahlar Bak hrinin v Aberonun fortifkasiyasna v mhkmlndirilmsin byk hmiyyt
verirdilr. amax, xsusil zlzldn sonra, [144 - 145] mdafi n yararsz olduu halda, Bak rahat liman
il yadelli hcumlar zaman etibarl snacaq idi. Bel ki, XII srin birinci yarsnda irvanah III Mnuhr,
kitabnin tsdiq etdiyi kimi,
176
Bak hrinin trafna qala divarlar kdirmidi. Tqribn 1175-ci ild I
Axsitan Qz qalas mdaf qalasn tikdirmidi. Qalann daha vvlki dvrlr aid olmas v adnn
dqiqldirilmsi arxeoloji tdqiqatlar aparlmasn tlb edir. Xaqaninin (XII sr) I Axsitana mlum
mdhiyysind Bakda qala tikilmsin v onun mhkmlndirilmi hr evrilmsin dair eyhamlar var.
. lsrzadnin fkrinc, Axsitann ad Aberonun Mrdkan kndindki drdknc qaladak kitabd d
kilir v b.583 (ll87/8)-c il gstrilir.
177
I Grsb dvrnd, h.600 (1024)-c ild Mrdkandak dairvi qala
tikilmidir.
178
irvanda qala tikililrinin inas xarici siyasi hadislr, yadelli iallarn hcumlar il bal idi.
Hmin abidlrdki kitablrd irvanahlarn adlar hqiqt he d hmi uyun glmyn dbdbli titullar
il kilirdi. Qala v brclr onlar neft quyularnn v duz mdnlrinin istismarndan ld ediln vsait
hesabna tikdirn irvanahlarn, iri feodallarn v onlarn vassallarnn dvlti olduqlarn gstrir. 0, vaxtlar
irvanahlar Bakda yaayrdlar. Qzl Arslan irvanahlarn paytaxt amaxn tutduqdan sonra I Axsitan z
iqamtgahn bir mddt Bakya krmd.
179
amax 1192-ild zlzldn daldqdan sonra I Axsitan
Bakn irvann ikinci paytaxt etmidi. III Fribrzn dvrnd, 632 (1234/5)-ci ild Bak buxtasndak qsrin
tikintisi baa atdrlmd.
180

78

III Fribrzdn sonra irvanda hakimiyyt onun olu II Axsitan kedi. II Axsitan hakimiyyt h.641 (1
243/4) - 653 (1255/6)-c illr arasnda balamdr. Bu dvrd yaam Zkriyy Qzvini (1203-1283) z
srind II Axsitann adn krk yazr: "irvan mstqil vilaytdir. Onun hkmdarnn ad Axsitandr".
Zkriyynin szlrin gr, "irvann hakimi zmtli, gcl v qdrtli hkmdar idi. O, sonra Axsitann o
vaxtlar Zirehgran tutmaq n ora yollandn, lakin halinin bundan vvl Drbnd hakimlrinin hcumu
kimi, onun da hcumunu df etdiyini deyir. Grndy kimi, bu mlumatlar II Axsitann hkmranlnn lap
balancna, Hlak xann lkni ial etmsindn vvl aiddir. Daha sonra irvanda son drc
mhkmlndirilmi Biqur (Buqurt) adl qala barsind mlumat verilir.
181
lk monqollar trfindn ial
olunduqdan (tqribn 1234) sonra XIII srin sonuna qdr irvanda, Bak hrlrind v Aberonda
hmiyytli binalarn dayandrlr ki, bu da lknin hrbi mliyyatlar nticsind tnzzl uradn gstrir.
Munke xan h.655 (1257)-ci ild sonra ingiz xann nvsi Hlak xan h.556-c il sfr ayn 14-d (21 fevral
1258) Badad alaraq, sonuncu Abbasi xlifsi l-Mstsimi edam etdirdi.
182
Hlak xan iri bir dvlt yaradaraq
Cnubi Azrbaycanda Hlaklr, yaxud Elxanilr slalsinin sasn qoydu. Elxanilr Azrbaycann tbii
ehtiyatlar v otlaqlarla zngin olan imal vilaytlrini, label Ermnistan v Grcstan ial etdilr. Onlar
Cucilrin bu vilaytlr barsind iddialarn rdd etdilr ki, bu da Qzl Orda il Elxanilr dvlti arasnda
toqqumaya sbb oldu. 1260-c ild Cucilrin qounlar amaxya yaxnlad. Lakin Hlak xan onlar mlub
edib Drbndi tutdu v imala doru hrkt etdi. Tezlikl Hlak z d Terek ay yaxnlnda Brk xan
trfindn mlubiyyt uradlaraq Drbndi v irvan [145 - 146] itirdi. 1265-ci ild Brk yenidn irvana
soxuldu v Kr aynn sahilin qdr gldi, lakin bu vaxt xstlnrk ld.
183
Yz il qdr davam edn hrbi
mliyyatlarla laqdar iki dvlt arasndak srhdlr tez-tez dyirk, gah Drbnd, gah da Baknn
yaxnlndan keirdi. irvan da, vassal lk kimi Elxanilr dvltinin trkibin qatld. Hlak xan 1258-ci ild
irvan v Arran tutarkn Bak Azrbaycanda mhkmlnn Elxanilrin hakimiyyti altna dd. II Axsitan
tam itatkarlq gstrmkl irvan dantdan xilas etdi. Elxanilrin irvan zrind hakimiyytinin gclnmsi
onlarla Qzl Orda arasnda hrbi mliyyatlar zaman irvan razisind monqol ahzadlrinin bal altnda
byk ordunun olmas il bal idi. Elxanilr dvrnd z torpaqlarnda vassal kim hakimiyyt srn
irvanahlar z adlarndan pul ksdirmkd davam etslr d, artq tmtraql titullarn gstrmir, nc monqol
xannn adn kirdilr. irvanahlar Elxani hkmdarlarnn btn sfrlrind qeyri-nizami qoun dstlri il
itirak etmli v oz szereni qarsndak btn thhdlrini yerin yetirmli idi.Msln, irvanah II Axsitan
ibn III Fribrz h.653 (1256)-c ild Rum, raq, Xorasan, Azrbaycan, Arran, irvan v Grcstan feodal
hakimlri kimi, maliklri, sdrlri v yanlar il birlikd "layiqli hdiyylrl" ismaillilr qar sfr xm
Hlak xann grargahna glmidi.
184
irvanah II Axsitann hakimiyyti dvrnd, irvan dvlti ox ar
vziyytd idi. Sikklrind tmtraql titul v lqblri gstriln slflrindn frqli olaraq, II Axsitann XIII
srin ikinci yarsnda ksilmi btn sikklri irvanahn monqol xanlarndan vassal aslln v itatkarln
gstrir. II Axsitann adndan iki nv mis sikk ksilmidir. Birinci nv sikknin z trfind ingiz xann
drdnc varisi Munke xann [h. 648-655 (1250-1257)-ci illr] "l-adil, l-zim" titullar il ad v h.653
(1256)-c il tarixi, ks trfnd is dini rmz, xlif l-Mstsim-billahn v onun aasnda he bir titul
gstrilmdn Axsitan ibn Fribrzn adlar hkk olnmudur. Bu sikk Badad h.643 (1258)-c ild Hlak
xan trfindn tutulandan v sonuncu Abbasi xlifsi Mstsim ldrlndn vvl zrb edilmidir. Sikkdki
tarix gstrir ki, o, Hlak xann irvan v Zaqafqaziyann digr lklrini istila etmsin qdr ksilmidir.
Hmin hadislrdn sonra ksilmi tarixi silinib getmi ikinci nv sikkd ad gstrilmyn "xan l-adil" titulu,
monqol tamas, dini rmz v Axsitan ibn Fribrzn ad oxunur.
185
kinci nv sikklr, ehtimal ki, xlif l-
Mstsim edam olunduqdan v byk xan Munke xann lmndn sonra, yni h.656 (1258)-c ildn sonra
ksilmidir. Kitablrin xarakteri monqollarn irvanda hakimiyytinin gclndiyini, irvanahn vziyytinin
arladn v onun monqollardan vassal aslln etiraf etdiyini gstrir. II Axsitandan sikklrdn baqa
Dornun Pirsaatay xangahnda akar etdiyi kitab d glib atmdr. Xangahdak mscidin minarsindki
farsca kitabd n.654-c il mhrrm ay (yanvar-fevral, 1256) v irvanah II Axsitan ibn III Fribrzn ad
gstrilir.
186
Kemi amax qzasnda Naaraxana v Talnuru kndlri arasndak yarmxaraba binada fars
dilind baqa bir kitab d taplmdr. Burada deyilir: Bina Bir-e (Pir-e) Siddiq trfndn n byk hkmdar,
byk irvanah Axsitan ibn Fribrzn hakimiyyti dvrnd tikilmidir. Alt yz lli beinci il (1257).
l87

Hmin [146 - 147] kitablrdki yksk titullar monqol iallarna tabe olan v onlardan vassal aslln
etiraf edn irvanahn real vziyytini ks etdirmir.
II Axsitann hkmranl az srmdr. O, h.658 (1260)-ci ild Hlak xann mri il ldrlmdr.
rb mllif ibn l-Fvatann mlumatna gr "la d-Din Fribrz ibn Gtsb l-irvani irvann
hkmdardr. Qdim nsildndir. Ad kiln la d-Din byk sultan Hlak xann h.658 (1260)-ci ild
ldrdy irvan hakimi mlik Axsitann atasdr".
188
Mnblrd II Axsitann ldrlmsinin sbbi xbr
verilmir. Yalnz ehtimal etmk olar irvanah monqol hkmdarnn sadiq vassal kimi Hlak Abbasi xlifsin
qar yrnd kifayt qdr cidd-chd gstrmmidir. II Axsitan ibn III Fribrzn hakimiyyti h.641
(I243/4) v 653 (1225/6)-c illr arasnda balam v h.658 (1260)-ci il qdr - lndk davam etmidir.
79


II FRRUXZAD BN II AXSTAN
Hlak xann hkmranl dvrnd (1256-1265) Elxanilrin irvan zrind hakimiyyti gclndi.
Elxanilr vaxtnda monqol krilrinin v kri zadganlnn irvana axn son drc artd. Onlar mnbit
torpaqlar, oturaq feodallarn otlaqlarn zbt edirdilr. irvann halisi vergilrin arlndan v kri
feodallarn zlmndn zab-ziyyt kirdilr. Bu dvrd irvanahn hakimiyyti, grnr, nominal xarakter
dayrd v lknin razisi xeyli kiildilmidi. irvan, demk olar ki, yzillik bir dvr rzind Elxanilrl Qzl
Orda xanlar arasnda hrbi mliyyatlar meydanna evrilmidi. Hlak xan 1265-ci ild ldkdn sonra onun
olu v varisi Abaqa xann (1265-1282-ci illr) zamannda Qzl Orda xanlar dflrl Drbnd keidindn
irvana soxulmudular. Abaqa xan Cucilrin hcumundan qorunmaq n Kr ay boyunca bir sra sdlr v
istehkamlar tikdirmidi.
189

air Nizari h.679-cu ild (1281-ci ilin vvlind) Kuhistandan Qafqaza xidmti sfri zaman karvan
yollarnda oxlu monqol qoununun toplandn mahid etmidi. Saray hrindn Bakya glrkn yol, on
gn rzind Arran hakimi, Abaqa xann qarda Menqu-Timurun stn gedn monqol qounlar trfindn
ksilmidi. Abaqa xan dflrl Drbnd keidi vasitsil imaldan irvana soxulan Qzl Orda xanlarna qar
yr etmidi.
anl ah (Abaqa S. A. ) Drbnd yolland.
Arrann vadilri trk ordusu il dolu idi.
Qounlar az qala bir aya Kr kedilr.
O taydan is Drbnd birhftlik yoldur.
Ordu Terek aynn trafna topland,
Menqu-Timurla vurumaq n.
Lakin ilin son fsli (q) v yol uzaq idi.
Hr yanda niz yaras,
Qar v axta. Onlar gzlmy mcbur oldular.
190

Nizarinin 1281-ci ilin vvlindki ahidliyi Qzl Orda xanlarnn irvan razisind Elxanilr qar
hrbi mliyyatlarnn davam etdiyini gstrir. Nizari Bakya - son [147 - 148] sfrinin son mntqsin ctinlikl
glib atr. hr ona kiik, sliqsiz v xoaglmz grnr. Hrbi mliyyatlar irvann hrlrinin v
halisinin gzranna ar tsir gstrirdi. Lakin irvanahn vziyytinin arlna v monqollardan vassal
asllnn gclnmsin baxmayaraq, irvanahlar dvlti yaayrd. Nizari Bakya glrkn irvann hakimi
ad bir ne kitabd kiln II Frruxzad idi. XIII srin ikinci yarsndan irvanahlarn sikksi ya ksilmmi,
yaxud hl akar edilmmidir. II Axsitandan sonra gln irvanahlar haqqnda yalnz epiqrafk mnblrdn
mlumat ala bilirik. II Axsitann varisi xangahdak kitablrdn birind ad kiln olu II Frruxzad
olmudur. Mscidin mehrabndak kitabd deyilir: "s-sultan l-azim bu-1-Fth Frruxzad ibn Axsitan ibn
Fribrz ibn Grsf Nasir mir l-mminin, xms [v] sittin [v sittmi], tarix h.665 (1266/7)-ci il.
191
Bu
kitab irvanahn crsini dqiq myynldirir v onun hakimiyyt illrindn birini gstrir.
Y. A. Paxomovun haql olaraq qeyd etdiyi kimi "Badad Xilaftinin squtundan" v 1258-ci ild sonuncu
Abbasi xlifsi Mstsimin olunmasndan sonra "mminlr mirinin kmkisi" titulunun ildilmsi
anlalmr".
192
Lakin ola bilr ki, snni olan irvanahlar Abbasi xliflrini tannm, yaxud vvllr
mnimsnilmi bu titul, nnvi olaraq, real hqiqt uyun glmdn ildilmidir. Bakdan 5-6 km aral khn
Bibiheybt mscidinin divarndak digr kitab XIII srin ikinci yarsna aiddir. Hmin kitabdn
A. Bakxanov,
193
. P. Berezin,
194
B. Dorn,
195
N. O. Xankov
196
bhs etmilr. Xankov msciddki II Frruxzad
ibn II Axsitan ibn III Fribrzn ad kiln kitabdn danarkn onun tarixini h.680 (1281-1282)-ci il
myyn edir. Kitabnin Xankov
197
, Dorn, Berezin v Paxomov
198
trfindn drc olunmu drd variant
sasnda onun mtnini aadak kild tqdim edirik: mir, bina hazl mscid l-mlik l-mzzm, s-
Sultan, l-zim, Nsr

d-dvl v-d-Din b-l-Fth Frruxzad ibn Axsitan ibn Fribrz Nasir mir l-mminin
xlz-Allahi mlik v-d-dvlt fi-t-tarix sant...smanin..." (Bu mscidi tikmyi zmtli mlik, byk
sultan, dvltin v dinin qoruyucusu, mminlr

mirinin kmkisi b-1-Fth Frruxzad ibn Axsitan, ibn
Fribrz, Allah onun hakimiyytini ucaltsn... sksninci il tarixd (1281/2-ci il) mr etdi). Bu kitabnin mtni
xangah mscidinin mehrabndak kitabnin yuxarda gtiriln mtninin, demk olar ki eynidir v ondan
tqribn on be il sonraya aid edilir. Bakxanovun fikrinc, Frruxzadn ad mscidd, irvanahn onu brpa
etdirmsi mnasibtil tsbit olunmudur.
199
Yuxarda gtiriln kitablr sasn bel hesab etmk olar ki,
irvanah II Frruxzad ibn II Axsitan Elxanilr Hlak xan v Abaqa xan zamannda h.658 (18.XII.1259-
5.XIL1260)-c ildn h.681 (1282/3)-ci ildk hakimiyyt srmdr. Ola bilsin ki, Frruxzad yax mdafi
olunan Bak qalasnda yaamdr.

III AXSTAN BN II FRRUXZAD
80

XIV sr aid "Sfft s-sfa" adl mnbd XIII srin ikinci yarsnda z iqamtgahn, grnr,
Drbnd razisinin Bakya qdr Elxanilrl Cucilr arasnda hrbi mliyyat meydanna evrilmsi v
irvanahn hmin yerlrd qalmasnn thlkli olmas il bal [148 - 149] Gtsbiy krn irvanah
Axsitan barsind bz mlumatlar verilir. Tvkkl ibn Bzzaz Axsitan irvanah v Gtsbinin hkmdar
adlandrr ki, bu da irvanahn tabeliyind olan razinin kiildiyini gstrir. irvanahn monqol iallarndan
asll hmin mnbd sylniln aadak epizoddan da grnr. Axsitann Siamrk adl olu var idi. Bir
df Siamrk xann iqamtgahna getdi. Atas Axsitan trfndn xan qarsnda stn r atlan Siamrk saraya
atarkn Arqunun mri il onu hbs qara lm demk olan qara mahuda bkdlr v tpikl ldrdlr.
200

Monqollar xolar glmyn vassallarna, hakimiyytd olan hkmdar ailsi zvlri olmasna baxmayaraq,
divan tuturdular.Mlumdur ki, Abaqann olu v Hlak xann nvsi olan Arqun 1284-c ildn 1291-ci ildk
hkmranlq etmisdir. II Axsitan is Hlak xann mri il 1260-c ild ldrlmdr
201
Bellikl, II Axsitan
Arqunun vaxtnda irvanda hkmranlq ed bilmzdi. Ehtimal ki, sohbt II Frruxzadn olu III Axsitandan
gedir. Bunu, Tovkkl ibn Bzzazn verdiyi baqa mlumatlar da tsdiq edir. Onun dediyin gr, Sfvilr
slalsinin banisi eyx Syf d-Dinl [d.h.650 (1252/3)-h.735 (1334/5)] qohum olmaq istyn irvanah
Axsitan z qzn eyx r vermk niyytin db, cehiz olaraq 14.000 dinar v gliri bir ne min taqar dy
olan suvarma kanal vermyi vd etmidir. Sf d-Din bunun cavabnda demidir. "Mn buna n dey bilrm?
irvanah hkmdardr, mn is adic drvim". gr irvanah II Axsitan 1260-c ild ldrlmds, onda
bu vaxt eyxin 7-8-dn ox ya olmazd v Sf d-Din bu yada eyx ola bilmz v irvanahn qzna evln
bilmzdi. Bellikl ehtimal etmk olar ki, II Frruxzaddan sonra tqribn 1283-c ildn 1294-c ildk onun
olu III Axsitan hakimiyyt srmdr. Bu, Tvkkl ibn Bzzazn Gtsbi halisinin v irvanahn znn
tezlikl mqdds eyxlrin v zvvarlarn yncaq yerin evriln ibadtxana tikdirdiklri eyx Zahid
Axsitann byk ehtiram bslmsi fkri il ziddiyyt girmir. Onun "mczlri" haqda ayilr hr trf
yaylr v bir ox hakimlr, yanlar, habel kndlilr v sntkarlar aq kild onun mridlri v agirdlri
olurlar. irvanah Axsitan riyytinin ksriyytinin eyx Zahidin [d.h.615 (1218/9 - .h.700 (1300/l)-c il]
ardcl olub ibadt uyduqlarn;, tsrrfat, tarlalarn becrilmsini bal-bana buraxdqlarn - bu is dvltin
rifahna mnfi

tsir gstrirdi - grdkd mridlri suya atb bodurmaq, ibadtgah is datmaqla hdlyir.
III Axsitan 1283-1294-c illr arasnda hakimiyyt srmdr. Bu vaxt eyx Zahidin 65-76 ya var idi ki, bu da
hqiqt uyundur. Hmin mnbd irvanah Axsitann Gtsbid ruhi xstlikdn ldy d xbr verilir.
202

Axsitann is 1260-c ild Hlak xan trfndn ldrldy mlumdur. Bellikl, gman etmk olar ki,
irvanda Frruxzaddan sonra 1283-c ildn 1294-c il qdr onun olu hakimiyyt illri

Abaqa xann olu
Arqunun sltnt dvrn (1284-1291-ci illr) mvafq gln III Axsitan hkmranlq ed bilrdi.
III Axsitann h.700 (1300/1 )-c il qdr yaayan eyx Zahidin salnda ldy mlumdur. Dornun
xangahda oxuduu v 693-c il rcb ayna/iyun, 1294-c il aid kitabd "mlik Keykavus ibn Axsitann" ad
kilir.
203
Demli, III Axsitan h.682 (1283)-ci [149 - 150] ildn h.693 (1294) - c ildk hakimiyyt srmdr.
1294-c ild is hakimiyyt olu mlik I Keykavus ibn III Axsitan glmidir.

I KEYKAVUS BN III AXSTAN
III Axsitann lmndn sonra irvanda ehtimal ki, onun olu Keykavus ibn III Axsitan hkmranlq
etmidir. Dorn znn yol qeydlrind xangahdak h.693 (1293/4)-c il aid kitabdki aadak adlarn
kildiyini xatrlayr: Mlik Keykavus ibn Gtsb (?) ibn Axsitan, rcb 693 (iyun, 1294)-c il. Dorn kitabnin
mzmununu vermir v "mlikin adnn oxunmasnda xeyli trddd edir".
204
Minarnin rq trfindki bu
ikistirlik kitabni oxuyan . . Sidzad yazr: "Ntic olaraq xangahdak Pirhseyn irvaninin (irvann) ad
kiln bir kitaby diqqt yetirk. Bu, minarnin rq trfindki ikistirlik kitabdir. 1. "Be-name-Allah dr
hdi ahi-adil Keykavus, qdri-zeyd adil, in imarti-minarra dr xaneqahi eyxi pir irvanan Pirhseyn, quds
l-Allahi rh".
"Allahn ad il. Adil ah Keykavus (Allah onun daltini daha da artrsn) zamannda pir irvannn
eyxi Pirhseyn xangahnda (Allah onun rulunu mqddsldirsin) bu minarnin tikilmsini... "kinci stir bir
ne sz istisna olmaqla tam oxunmamdr".
205
Bellikl, bu kitab Dornun hakimiyyt illrindn birini, ehtimal
ki, balancn - 1294-c il myynldirdiyi irvanahn adnn, onun frz etdiyi kimi, Gtsb ibn Axsitan
deyil, Keykavus ibn Axsitan olduunu dqiq sbuta yetirir. V. M. Ssoyev xangahda olarkn bu kitaby
diqqt yetirmi, lakin onun mzmununu vermmidir: "Minarnin skkizzl hisssinin cnub-qrb znd d
eyx Pirhseynin ad kiln 2 stirdn ibart kiik (lx
1
/
2
arn) kitab vardr".
206
Bu irvanah haqqnda hllik
baqa mlumatmz yoxdur. Bellikl, irvanah Keykavus h.693-c ilin rcb (iyul, 1294) hakimiyytd
olmudur. Lakin onun hkmranlnn n vaxt balanb, n vaxt qurtard hllik mlum deyil. Onun sonunu
yeni mlumatlar ld edilndk, txmini olaraq h 717 (1317/8)-ci il hesab edirik. Y. Zambaur v
V. V. Bartoldun trtib etdiklri cry gr, hmin vaxtdan irvanah Keyqubad ibn Frruxzadn hakimiyyti
balanr.
207
Keykavusun hakimiyyt dvr 1294-c il Arqunun olu Keyxatu xann hakimiyytinin sonuna
(1291-1295-ci illr) tsadf edir. Bu dvrd Elxanilr dvlti iqtisadi tnzzl keirirdi. Xzin boalm, qzl
81

v gm sikk vzin tezlikl xalq itialar nticsind lv edilmi "ao" deyiln kaz pul buraxlmd.
Grnr, bu vziyyt irvana da aid idi. Bel ki, mnblr Elxan Qazan xann h.697 (1297)-ci ild irvana v
Bakya gldiyini xbr verirlr. Ridddin Arranda qlamaq niyytind olan Qazan xann Tbrizdn h.697-ci il
mhrrm aynn 20-d (7 noyabr 1297) xdn gstrir. Qazan xann sfri Zaqafqaziya lklrind,
Grcstanda v ehtimal ki, irvanda da ba vermi itialarla bal idi. Qazan xan yolda ikn mir Qutluqah
Grcstana gndrdi. O, lkdki itia yatrdb, grc hkmdar David Vaxtanqn qardan bxi verilmk
n Qazan xann qrargahna gtirdi. "Dvlt bayraqlar Bakya yolland v Qazan xan bir ne gndn sonra
orada oldu".
208
Bu dvrd Bak Elxani hkmdarlarnn qlaq yeri idi. Qazan xann Bakya sfri Bibiheybt
mbdin ziyartl d [150 - 151] bal ola bilrdi. Bel ki, o hakimiyyt gldikdn sonra islam qbul etmi v
Qazan Mahmud ad gtrmd. str Qazan xan, istrs d digr Elxani hkmdarlar neftl, duzla, ipkl v
digr ehtiyatlarla zngin olan irvan vilaytin byk hmiyyt verirdilr. Onlar irvanla hmsrhd
vilaytlr z etibarl adamlarn tyin edirdilr. 1285-ci ild (Arqunun vaxtnda) Azrbaycana indn
Ridddinin Pulad adlandrd yksk mnsb sahibinin bal il missiya glmidi. Hmin mnsb sahibi
Elxanilr saraynda rezident v Arqunun mslhtisi olaraq qald. O, Qazan xann vaxtnda da Maraada
tmnba kimi, mhm rol oynayrd. Sonralar ona irvan srhddinin risliyi etibar edilmidi. O, lcaytunun
hkmranl dvrnd irvanda ld.
209
Elxani hkmdar irvann rifahna diqqtl yanar, lkd tsrrfatn
dirlmsi n bir sra tdbirlr grrd. Elxanilr dvrnd Qazan xann islahatlarna qdr irvanahlar
dvltinin ar iqtisadi vziyytd oldunu Ridddinin mlumatlar, habel Baknn ri-hr hisssindki
Cm mscidinin minarsinin divarndak XIV srin vvlin aid kitab d tsdiq edir. Hmin kitab monqol
hkmdar lcaytu Mhmmd Xudabndinin (1304-1316-c illr) Bak hri v [irvan] vilayti riyytinin bir
sra ar vergilrdn

azad olunmasna dair yarlnn (frmannn) mtnindn ibartdir
.210
irvann halisi tkc
mhariblr deyil, hm d dzlmz vergilr

mmurlarn zbanal nticsind var-yoxdan xmdlar. Lakir
artq XIV srin vvllrindn Qazan xann islahatlar il laqli irvanahn hakimiyytinin gclnmsi, sultan
lcaytu vaxtnda bir sra vergilrin lv edilmsi v digr tdbirlr saysind lknin tsrrfat vziyyti brpa
olunmaa balad. Qazan xann v onun varisi lcaytunun hakimiyyti dvrnd yerli yanlarn, o cmldn
mvqelri mhkmlnn irvanahlarn hquqlar brpa edildi. Yerli feodal zadganlar il Elxanilr dvlti
nmayndlri arasnda yaxnlama ba verdi. Bel ki, Elxanilrin dvlt xadimi vziri Ridddinin (1297-
1318-ci illr) mktublamasndan blli olur ki, o, irvanahlarla qohum olmudur. Ridddin Tbriz hrindn
"byk mvlana Mcid d-Din smayl Faliy" yazd mktubda onu olanlarnn toyuna dvt edrk
glinlrinin adl-sanl aillrdn olduunu qeyd edir, o cmldn gstrir ki, olu mir linin nianlsnn atas
irvanah, "Drbnd hkmdar slalsindn olan abran v amax hkmdardr. (Artq) iki min il yaxndr ki.
sultan (taxt) onlarn nslin mxsusdur v onlar indiydk Drbnd v abran hkmdarlardrlar". irvanaha -
"abran v amax hkmdarna" gndrdiyi digr bir mktubunda Radddin onu ox nzaktli trzd,
ehtiramla znn yeni ba Fxtbada dvt edir.
211
Hmin mktublarn mzmunu irvanahn nfuzunun
artdn, hakimiyytinin mhkmlndiyini, razisinin kemi hdudlarnda genilndiyini ksiz kild sbut
edir. Monqollara tabe olmalarna baxmayaraq, irvanahlarn hakimiyytinin mvcudluu v gclnmsi irvan
hrlrind hyatn v abadln canlanmasnda monqol dvltinin tnzzl uramaa v dalmaa balad
XIV srn vvllrind tri v son drc qsamddtli ntic vern xan islahatlarndan v sultan Mhmmd
lcaytu yarlndan qat-qat byk rol oynad. Bu mktubda irvanahn ad kilmir. 1315-1318-ci illr
arasnda yazldn nzr alsaq, ehtimal olar ki, Rid d-Dinin olunun qaynatas tqribn 1294-c ildn
1317-ci [151 - 152] ildk hakimiyyt srm v ad xangahdak kiln irvanah Keykavus olmudur Qeyd
etmk vacibdir ki, irvanahlar irvanda xangahlar - Navah kndi yaxnlndak Pirsaatay xangah, Bak
yaxnlndak Bibiheybt trbsi, amax yaxnlndak Gylr kndindki Madkani piri v s. tikilmsin v
onlarn bzdilmsin byk hmiyyt verirdilr. 50 il rzind - h.641-692 (1243-1294)-ci illr arasnda III
Fribrz, II Axsitan, II Frruxzad, Keykavus v b. irvanahlarn dvrnd pirsaatay xangahnn balca
binalar tikilmidir. Sonralar h.824 (1420)-c ild kitablrin birind istehkam divarlarn brpa etdirmi
Sirvanah I Xlilllahn ad kilir.
212
eyx Pirhseynin mqbrsi zrind tikilmi Pirsaatay xangah
irvanahlar, irvan v qonu lklrin halisi trfndn mqdds scdgah saylmdr. Pirhseyn irvani
irvanahlar I Fribrz, onun atas Salar v babas Yzid ibn hmd dvrnd yaam v h.467 (1074/5)-ci
ild ox qoca yanda lmdr. Pirhseyn Azrbaycanda v btn Yaxn rqd mhur olan suf air v
panteist flosof, yz ildn ox yaam eyx Mhmmd li Bakuvinin (948-1050) kiik qarda idi.
213
Bakuvinin irvanahn qzna mhbbti haqqnda fsan dvrmzdk glib atmdr. XIV srin vvllrinin
syyah irazda dan banda Bakuvi v onun lmndn sonra irvanahn zvvarlara xidmt gstrmk n
oraya glmi qznn (Roi de Baku) yan-yana dfn olunduu mqbrni tsvir edir.
214
Bu mlumatlar
irvanahlarn hm Bakuvinin, hm d Pirhseynin xsiyytin byk hrmt v ehtiram bsldiklrini
gstrir. Pirhseyn xangah irvanahlarn mxtlif vaxtlarda tikdirdiklri bir ne binadan Pirhseyn trbsi,
minarli mscid, byk qbul salonu, trafna divar kilmi bir sra yerlr, tvl, karvansara v byk
qbiristanlqdan ibart idi.
215
irvanahlarn xangahn binalarnn bzdilmsin byk sy gstrirdilr.
82

Pirhseyn trbsi gzl zrnaxl kalarla xsusil tmtraql kild bzdilmidi. Trbnin "divarlar gah
zrif a gah da qzlya alan gymtl-yal minadan rngarng dalar kimi par-par yanr, min bir gecnin
sehrli saray-xatrladr".
216
Pirhseyn xangahnn byk vqf mlklri, torpaqlar var idi. Pir qiymtli eylr
nzir verilirdi. Mqbr is bahal zrli paralarla bzdilmidi. Pirhseynin xangahda v onun da yaayan, on
minlrl ba qoyunu, inyi, qoqu heyvan olan ardcllar - mridlri v drvilri var idi. Xangahn vqf
torpaqlarnda oxlu drvi, xangaha qulluq edn iilr - kii v qadnlar yaayrd.
217
Pir sitayi etmk n
xangaha oxlu zvvar,

o cmldn irvanahlar v digr hakimlr glirdi. Bura irvann mhm mdni
(flsfi, dbi, dini) mrkzi idi.


. . Sidzadnin fkrinc, Pirhseyn batinlik (daxiln kamillm) tliminin nmayndsi idi. Vassaf
onu sufi adlandrr v diqqti mridlrin clb edir: "Pirhseyn irvani, ox ehtimal ki kskin nzrarpan
bidti triqtlrin he birin mnsub olmamdr. nki bu halda o, irvanahlar trfindn bel cidd-chdl
tbli edilmzdi".
218


I KEYQUBAD BN II FRRUXZAD
XIV srin vvllrind lcaytunun olu Mhmmd bu Sidin (1316-1335-ci illr) zamannda
Elxanilr dvltinin tnzzl il bal irvanahlarn hakimiyyti gclnir, [152 - 153] irvann hrlrind
tsrrfat hyatnn dirlmsi, ticartin inkiaf mahid edilir. Lakin elxan bu Sidl Qzl Orda xan
zbk, sonra is bu Sidin varisi Arpa xanla (1335-1336-c illr) zbk arasndak hrbi mliyyatlar
nticsind irvan razisi yenidn viran v talan edildi.
219
Arpa xan 1336-c ild ldkdn v Elxanilr dvlti,
faktik olaraq bir sra xrda feodal mlklrin paralandqdan sonra monqol mirlri v kri tayfalarn balar
hakimiyyti z llrin alaraq elxani ahzadlrini hbs edir, hakimiyytdn salr v feodal ara mhariblri
aparrdlar. Bel ki, az vaxt rzind Elxanilr taxtnda Cnubi Azrbaycanda hakimiyytlrini mhkmlndirn,
z aralarnda rqabt aparan obani v Clairi mirlrinin i bana gtir-diklri Musa, Mhmmd, Toa
Teymur, Cahan Teymur, Satiby xatun, Sleyman v sonuncu elxan nuirvan kimi qsamddtl hkmdarlar
bir-birini vz etmidi.
220

Elxanilr monqol dvltinin dalmaa balad bu dvrd Azrbaycann imal vilaytlri, o cmldn
irvann hrlri bir mddt yadelli iallarn sartindn azad olaraq dirlmy balayr, siyasi qvv ld
edirlr. XIV sr rzind v btvlkd XV irvanahlar dvlti Elxanilrin hakimiyytini formal kild qbul
etslr d slind, mstqil idi. Bunu numizmatik mlumatlar da tsdiq edir. Bu vaxt irvanda irvanahlar
Keyqubad v sonralar onun olu Kavus hkmranlq etmilr.
1355/6-01 ildn irvann bir sra hrlrindki zrbxanalarda, ksilmsi brpa olunur. S. Len-Pul z
kataloqunda h.736 (1335/6)ci ild Arpa xann adndan irvanda zrb edilmi qzl dinarn tsvirini vermidir.
221

Bak razisind taplm sikk dfinlri XIV srin 40-c illrindn Bakda sikkxana olduunu gstrir. Hmin
sikklrin arasnda Elxanilr - sultan Sleyman v sultan nuirvann adndan Bakda ksilmi sikklr d
var.
222
H.739 /1338/9)-cu ild bran hrind elxan sultan lcaytunun qz Satiby xatunun adndan gm
sikk ksilmidir. H.745 (1344/5)-ci ildn v sonralar 750 (1349/50)-ci ildn 756 (1355)-c il qdr nuirvan
adndan irvann Beylqan, irvan, Gtsbi, bran v digr hrlrind dirhmlr ksilmidir.
M. Seyfddinin fkrinc, "adil sultan" titulu dayan bzi sikklr irvanahlar trfndn ksil bilrdi.
223

Elxanilr dvltinin tnzzl dvrndki sikklrd irvanahn adnn olmamas Keyqubadn hakimiyyt
illrini dqiqldirmy v atasnn adn myynldirmy imkan vermir. B. Dorn Hac Xlify istinad
edrk, Keyqubad ondan vvlki irvanahn nslindn sayr, lakin bu slfn kim olduunu gstrmir.
224

irvanahlarn rfxan Bidlisi, Hsnby Rumlu, Mnccimba v Bakxanov trfindn verilmi crsin
gr Keyqubadn atas Frruxzaddr.
225
M. Seyfddini Kavusu rvan v amax hakimi Keyqubadn olu v
Mir eyx brahimin nvsi" adlandran bd r-Rzzaq Smrqndinin mlumatn qtrir.
226
Bu mlumatlara
sasn Mir eyx brahim Keyqubadn v Kavusun babas olmudur. Yqin ki, Smrqndi irvan-crsini
doladrmdr, nki eyx brahimin Drbnd hakimi Sultan Mhmmdin olu v Keyqubadn nvsi olduu
mlumdur,
227
Smrqndinin mlumatn bhli, yuxarda bhs ediln mnblrin mlumatn is daha
inandrc sayaraq, yeni mlumatlar ld ediln qdr Keyqubadn atasnn adn II Frruxzad kimi saxlayrq.
[153 - 154]
Zambaur v Bartold Keyqubad ibn Frruxzadn hakimiyyt balad tarixi h.717 (1317/8)-ci il
gstrirlr.
228
Onlarn bu tarixi hans mnbdn gtrdklri mlum deyil. Numizmatik v epiqrafk
mlumatlarn olmamas Keyqubadn hakimiyytinin n vaxt balayb, n vaxt qurtard mslsini
tinldirir. Keyqubadn hakimiyytinin v onun olu Kavusun hakimiyyti Elxanilr dvltinin urad,
vaxtil mhtm imperiyann xarabalqlar zrind xrda mslman slallri il yana, obani mirlrinin,
sonralar is Clairilrin hakimiyytinin mhkmlndiyi dvr tsadf edir. Hmin slallrin XIV srin 40-c
illrindn balayaraq hkmranl Azrbaycanda drin izlr salmdr. obanilr slalsinin Cnubi
Azrbaycanda z hakimiyytlrini mhkmlndirrk lkni Elxanilr adndan idar edn nmayndlri
h.744 (1343)-c ild ldrlm Hsn Kiik, sonra is onn qardas mlik rf (h.745-758 (1344-1356/7)-c
83

illr) baqa mirlrlrl

cmldn irvanahlarla iddtli mbariz aparrdlar.
229
Hmin mbariznin
nticlrini numizmatik mlumatlar sasnda izlmk mmkndr.
H.736 (1335/6)-c ildn irvan hrlrinin sikkxanalarnda yenidn sikk ksilmy balad.
230

Elxanilr slalsinin son nmayndlrinin hakimiyytini formal srtd qbul edn v onlarn adndan sikk
ksdirn Keyqubad v onun olu Kavus mstqil hakimiyyt srrdlr v obani rfin irvan zbt etmk
chdlrin baxmayaraq z mstqilliklrini 1348-ci ildk qoruya bildilr. Mnblrd Keyqubadn hakimiyyti
haqqnda veriln mlmat ox czidir. Hac Xlify gr Keyqubad dalti il hrt qazanmd.
231
Ehtimal
ki, Keyqubada daltli tbihi verilmsi irvan

halisinin feodallar trfindn istismarnn zifldilmsi v
lknin tsrrfat hyatnn dirlii il bal idi. irvanahn hakimiyytinin mhkmlnmsi Elxanilr
dvltinin ziflmsi, sonra is squtu v irvann yz ildn ox davam edn monqol zlmnd

azad olmasnn
nticsi idi. Monqol iallarnn zlmndn naraz

olan irvan halisi irvanahlar Keyqubad v Kavusun
irvan

dvltinin mstqilliyi urunda mbarizsind onlara yardm

gstrirdilr. [154 - 155]

KAVUS BN I KEYQUBAD
Mnblrin verdiyi mlumata gr irvanah Keyqubad hl salnda dvltin idar olunmasn olu
Kavusa vermidi. . . lizadnin fkrinc, "Keyqubad qoca olduundan artq dvlt irind fal itirak ed
bilmirdi v lknin idar edilmsini olu il bldrmli olmudu".
232
irvanah Keyqubad z hakimiyytin
Cnubi Azrbaycanda v Qarabada mhkmlndirn obani rfdn kmk umurdu. H.745 (1344/5)-ci ild
"irvan v Samaxnn hakimi", irvanah Keyqubadn olu malik Kavus Sirvandan Qarabaa Mlik rfin
iqamtgahna glir. Mlik rf Kavusu iltifatla qarlayr, ona qiymtli hdiyylr - da-qala islnmi paltar
v baqa eylr verir.
233
Lakin rf Kavusun yannda nfuzlu feodallardan biri olan Hac hribann olu mir
Vfadan gzlnilmdn tutub ldrr.
234
rfin bu qddarl Kavusu el sarsdr ki, el hmin gec
Qarabadan qaaraq irvana qaydr. irvanahla dostluu pozmaq istmyn mlik rf elilri Xac
bdlheyin v xicuq Mliki Kavus v onun atas Keyqubad n qiymtli hdiyylr - da-qala bznmi
[154 - 155] kmr, papaq v baqa eylrl irvana yollayr. O, eyni zamanda, Keyqubadn qzna eli gndrir.
irvanah Kavus elilri byk hrmtl qarlayr v z nvbsind rf hdiyylr gndrir, bacsn is
ona r vermkdn imtina edrk rfn onlar bel bir rf layiq grmsindn tccblndiyini bildirir.
Rdd cavab alan rf irvana yr etmk qrarna gldi, onun irvanahla mnasibtlri kskinldi. Lakin
i hrbi mnaqi drcsin glib atmad. Bel ki, ba Tbrizdki hadislr qaran rf z gcn bel
balaya bilmdi. Bir mddtdn sonra rf yenidn zbt etmy chd gstrdi. Lakin irvanah Kavusun
mqavimtin rast glrk onunla slh balamaa mcbur oldu. H.748 (1347/8)-ci ilin qnda irvan dvltinin
gclnmsindn narahat, olan rf irvan zbt etmk mqsdil vziri bdlheyin v baqa mirlrin
bal il irvanaha qar boyk qoun gndrdi, z s Qarabaa yolland. Mqavimt gstrmy imkan
olmayan Keyqubad v Kavus mhkmlndirilmi qalalardan birin kildilr. rfin qounlar lkni dadb,
halini qart edrk geri

qaytd.Lakin rf Keyqubad v Kavusu tabe ed bilrndi. Bu hadislrdn sonra
mnblrd Keyqubadn ad kilmir ki, o, h.748 (1347/8) v 758 (1356/7)-ci illr arasnda lmdr.
Keyqubad, ehtimal ki, Bakda yaayrd. irvanahlar saraynda sonralar yannda Seyid Yhyann trbsi
tikilmi Keyqubad mscidi (1918-ci ild yanmdr) onn ad il baldr. Mscidin xarabalar son vaxtlara
qdr qalrd.
H.758 (1356/7)-ci ild Kavus baqa Azrbaycan feodallar il birlikd qddar mstbid rfl
mbariz mqsdil Qzl Orda xan Can byin yanna elilr gndrrk onu kmy ard. Can by
eyxlrin tkidil byk qvv il Drbnd v irvandan kerk Azrbaycana, obani rfn stn yr
etdi. irvanah Kavus v yerli feodallar da z qounlar il ona qouldular. Cam by rfin qounlarn mlub
edrk Tbriz daxil old v Azrbaycan tutdu. rf sir alnd v Kavusun tkidil h.758 (1356/7)-ci ild
edam olundu.
236
irvanah Kavus olu Ndrl birlikd mir xicuun balq etdiyi rf feodallar il d
vurumudur. Bu mbarizd Kavus Arran v Qaraban yerli hakimlri il lbir idi. Mttfqlrl rfin
qounlar arasnda vuruma Muandak Yeniay yaxnlnda ba verdi. Kavus qlb alaraq Qarabaa gldi.
xicuq btn rfilrl Arrana yolland. Onlar Araz aynn knarnda rastladlar. Burada ba vern
vurumadan sonra Araz zrindki krpd slh mqavilsi baland. Kavus irvana qaytd. xicuq is
Qarabaa daxil oldu. Bu hadislrdn sonra irvan-ahn mstqilliyinin v hakimiyytinin mhkmlnmsi,
habel lkd hrbi mliyyatlarn dayandrlmas irvanda tsrrfat hyatnn dirlmsin lverili zmin
yaratd. Bu arada irvanahn qdrti xeyli artd. Hmin dvrd kri mirlri arasnda Cnub Azrbaycanda
hakimiyyt urunda mbariz rb raqnn hkmdar Hsn Bazarqun olu Clairi sultan veysin (1356-1374)
Azrbaycan zbt etmsi il nticlndi. Cnubi Azrbaycanda mhkmlnn sultan veys Arran, Naxvan v
digr vilaytl

z hakimiyytin tabe etdirdi. O, irvan da tutmaa chd gstrirdi.
237
Yqin ki, bu vaxt Kavus
formal surtd znn veysin

vassal olmasn qbul etmidi. Bunu irvanahn veysin ad il irvan
hrlrind - h.762 (1360/l)-ci ild Bakuya, bran v Gtsbid, h.764 (1362/3)-c ild is Bakuya v
branda ksdirdiyi [155 - 156] anonim gm sikklr d tsdiqlyir. . . lizadnin irvanah Kavus
84

h.765 (1363/4)-ci ild sultan veysin z zrind ali hakimiyytini tanmr v ona xrac vermirdi fikri
yuxarda gstriln numizmatik materiallarla tsdiq olunmur.
238
.H. 765 (1363/4)-ci , Sirvan tutmaq mqsdil
Qarabaa sfr hazrlaan veys Badadda ba vermi qiyamn yatrlmas il laqdar qoununu oraya
gndrdiyindn bu niyytini txir salmaa mcbur oldu. Bu hadislrdn istifad edn irvanah Kavus sultan
veysdn aslln tanmaqdan boyun qararaq, iki df Qarabaa hcum etdi v hmin vilaytin halisini
irvana krd.
239

irvanah Kavusun sultan veysl mbarizsinin nticlrini numizmatik mlumatlar sasnda izlmk
mmkndr. Kavus sultan veysin leyhin h.766 (1364/5)-c ild xmdr. Hmin vaxtdan irvan
hrlrind zrb ediln sikklrd - Gtsbid v branda h.767 (1365/6)-ci ildn, Bakuyada, amaxda v
branda h.769 (1367/8)-cu ildn v Bakuyada h.770 (1368/9)-ci ilin vvlindn bu sultann ad kilmir.
240

Lakin irvanah z mstqilliyini uzun mddt qoruyub saxlaya bilmdi. Sultan veys h.768 (1366/7)-ci ild
Badaddak qiyam yatrdb Tbriz qaytdqdan sonra Bayram by v digr mirlrin bal il irvana
qoun yrtd. Sultann stn qvvlrin uzun mddt mqavimt gstrmk iqtidarnda olmayan irvanah
irvann son drc mhkmlndirilmi qalalarndan birind gizlnmy mcbur oldu. Ehtimal ki, bu hadislr
h.770 (1368/9)-ci ildn qabaq olmamdr. Clairi qounlar ay rzind irvann hr v kndlrini viran v
qart etdilr. irvanah z varislik hququnu itirmmk n v snacan mhkmliyin etibar etmdiyindn
tslim olmaq mcburiyytind qald. O, eyxlrin v fqh alimlrinin vasitiliyil sultana tslim olmaq n
snacaqdan xd. Lakin Bayram by onu qandallayb sultan veysin hzuruna gtirdi. Sultan Kavusu ay
hbsxanada saxlayandan sonra onu balad, vassallq v vermk rtil irvan dvltinin hkmdar kimi
hquqlarn brpa etdi. Kavus bu hadislrdn sonra mrnn sonuna qdr veysin sadiq vassal olaraq
qald,
241
Gstriln hadislr Bakya

da amil idi. Bel ki, mnblrin mlumatna gr, bir sra yerlrin, o
cmldn Bak vilaytinin feodal mliklri - Hac Frimrz v Hac Fridun sultan veysin hzuruna gedib, z
itatlrini bildirmy mcbur olmudular. Onlar, hminin hr il mal v xrac vermyi z hdliklrin
gtrmdlr.
242
h.770 (1368/9)- ci ildn irvanda Clairilr adndan sikk ksilmsi brpa olunmudu. Bu
fasilsiz olaraq XIV srin 80-ci illrindk davam etmidir. irvanahn cdadlar I Axsitann v III
Mnuhrn nnlrin uyun olaraq, Kavusun saraynda irvanaha trif dolu qsidlr

yazan mdhiyyi
airlr toplanmd. Bel ki, irvanahn rdbildn gtirdiyi v olu Hungin tlim v trbiysini taprd
air Arif rdbili onun saraynda yaayrd. Arif rdbili sultan veys

ithaf etdiyi "Frhadnam" poemasnda
Hung sls, nsx v tlim xtlrini, dbiyyat v digr elmlri yrtdiyini xbr verir. Arif rdbili
irvanah mdh edrk deyir ki, "irvan dvlti Kavusun ad il hrtlnmidir. Onun daltli hkmranl
saysind irvan cnnt dnmdr". Arif rdbili poemasnn birinci hisssini rdbild olarkn h.771
(1369/70)-ci ild bitirmidi.
244
Grndy kimi, irvanah Kavus sirlikdn qaytdqdan v sultan veysdn
vassal aslln qbul etdikdn [156 - 157] sonra irvan hrlrinin abadladrlmas v brpa edilmsi il
mul olmudur. Mirxond, Mnccimba v Hac Xlify gr Kavus uzun srn hkmranlqdan sonra h.774
(1372/3)-c ild lmdr. Ondan sonra hakimiyyt olu Hung kemidir.
245


HUNG BN KAVUS
Hung irvanda h.774 (1372/3)-c ildn hakimiyyt balamdr. Bu vaxta qdr o, sultan veysin
yannda girov saxlanlrd. Hung d, atas kimi icazsi il irvanah taxtna sahib olduu veysl dostluq
mnasibtlri saxlayrd. Bel ki, Kavusun lm xbrini eidn sultan veys z atasnn taxtn tutmaq n
Hungi irvana gndrmidi. Hungin hakimiyyti sultan veysin olanlar Hseyn v hmdin hkmranlq
dvrn tsadf etmidir. eyx veys h.776 (1374)-c ild, Kavusdan iki il sonra lmdr. Onun lmndn
sonra olanlar v digr iri feodallar - Azrbaycan mirlri arasnda kim balad. Bu mbariz nticsind
Mzffrddin ah ca h.777 (1375/6)-ci ild bir ne ayla Cnubi Azrbaycan tutaraq qarda olu ah
Mansuru

qounla irvana v Muana gndrdi. Mnblrin verdiyi mlumata irvanah onunla vurumaqdan
vaz kemi v itatkarlq gstrmdn irvan trk etmidi. Clairi dvltini taxt-taca sahib olmaq urunda
mbarizd qarda eyx Hsni ldrm Hseyn idar edirdi. H.784 (1382/3)-c ild veysin digr olu
hmd sultan Hseyn qar yr edrk, Tbrizd onu ldrb hakimiyyti l keirdi. slind, lkd z
szerenlrin, sultan olanlarna itat etmkdn boyun qaran iri kri feodallar - mirlr aalq edirdilr.
Clairilr dvltinin tnzzl dvrnd irvanah Hung z hakimiyytini v dvltini mhkmlndirdi. Bu
vaxt Muan vayti irvann trkibin daxil idi. Qarda Byazidi Clairi dvltinin qanuni varisi v sultan elan
edn Sultaniyy hakimi Sar Adil etibarnn itirn sultan hmd Naxvandan keib, Tbrizdn Arrana v
Muana qad. Hung irvanaha mracit edn sultann yanna gldi v ona snacaq verdi. Bu vaxt hmdi
tqib edn mir Adil z qounlar il Arrana v Muana girdi. Adil Brznd atanda irvanah Hung d
buraya glrk mir Adil, hmd v Byazid arasndak danqlarda vasitilik etdi. irvanah qardalar
bardra bildi v slh sazii balanmasna nail oldu, Hmin sazi gr hmd Azrbaycana, Byazid raqi-
cm, Adil v hmd is birlikd raqi-rb sahib oldular.
246
Clairilrl dostluq laqlri saxlayan
irvanah Hung ibn Kavusun zamannda irvann Bakuy, Gtsbi, bran v amax hrlrind
85

zrind eyx veysin olu, h.776 (1374/5)-c ildn h.784 (1382)-c ildk hkmranlq etmi Clal d-Din
Hseynin, habel onun qarda Qiyas d-Din hmdin [h.784 (1382)-h.813 (1410)-c illr] adlar kiln kitab
olan gm pullar zrb edilirdi.
247
Numizmatik materiallar irvanahn Clairilrdn aslln tsdiq edir.
Mnblrd Hungdn z dvrn gr thsil grm hkmdar, hm d tannm air kimi danlr.
248
Lakin
onun hakimiyyti az - on il srmdr. XIV srin sonlarnda irvanda xrda feodallarn v kndlilrin

zadganlar leyhin syan ba verdi. Hung h.748 {1382)-ci ild qddarlndan qzblnmi riyyti
trfndn ldrld.
249
Bundan sonra irvan feodallar ehtimal ki, Hungin birbaa vlihdi [157 - 158]
olmadndan onun n yaxn qohumlarndan birini irvanahlar Drbndilr adlanan digr qolunun
nmayndsi eyx I brahimi hkmdar sedilr.
irvanahlarn XI srdn XIV sr qdrki hakimiyyt nzrdn keirdikdn sonra aadak nticlr
glmk mmkndr. rb mnli Mzydi irvanahlar slalsind XI birinci rbndn etibarn dyiiklik ba
verir. vvlki rb adlar Yzid, hmd, Mhmmd v s.vzin fars adlar - nuirvan Mnuhr, Axsitan,
Grsb, Fribrz v i.a. meydana glir. Onlar z crlrini Sasani hkmdarlar Xosrov nuirvana v
Bhram Gura balayrlar. rb mnli irvanahlarn Sasani ahlarna syknn silzad nslindn olmalarna
iddia etmlri faktn onlarn qadn nmayndlrinin qdim nnlri dirldn Sasani mnli yerli hkmdar
aillri il nikah laqlri il izah etmk mmkndr. XII srin vvlind v XIII srd irvanahlar saraynda
Builrin tnzzl dovrnd Qrbi randa meydana gln Deylmi - ran slalsi Kakuyilrin nmayndlri
mhm rol oynayrdlar. Yz ildn ox bir mddt rzind hmin slalnin nmayndlri (XI srin sonu-XII
srin vvllrind Mhmmd l-Kakuya, 1204-ci ild shaq l-Kakuya) irvanahlarn vziri olmu, ehtimal ki,
onlarla qohumlamdr.
irvanahlarn XII-XIII srlrd iranlamas onlarn siyasi, sosial v mnvi hyatlarnn btn
sahlrin sirayt etmidi. Yerli feodal nsillri il qohumlaan Mzydilr tdricl z rb mnlrindn
uzaqlar. irvan aristokratiyas trfindn assimilyasiyaya urayaraq yerli hakim slaly evrilir. irvanahlar
snni idilr. Onlar elmlr, incsnt v dbiyyata hamilik edirdilr, Paytaxt amax idi, XII srdn is Bak
hri d onlarn iqamtgah olmudu. XII srd irvanahlar saraynda poeziya v dbiyyat inkiaf etdi,
Xaqani v bir ox gzl airlr yetidirmi Azrbaycan eir mktbi yarand. Rsmi dbi dil fars dili idi. rb
dilindn ilahiyyatda v dini ayinlrd istifad olunurdu. Canl danq dili trk - Azrbaycan dili idi. Elmi
srlr hm fars, hm d rb dillrind yazlrd. irvanahlar dvrnd XI-XIV srlrd irvan hrlrind
mdaf istehkamlar qalalar, qala divarlar, brclr tikilmidi. Onlar mscid v xangahlar tikilmsmin
byk diqqt yetirir, onlar gzl kalarla, ornamentli dekorlarla

bzdir, mqdds eyxlr sitayi nnsini
davam etdirirdilr. irvanahlar z dvrlrin gr thsil grm adamlar idi. I Axsitan

v Hung poeziyaya
hvs gstrir, zlri d eir yazrdlar. Onlar sarayda yaayan grkmli air v alimlri z uaqlarnn tlim
trbiysin clb edirdilr. irvanahlar nsli slcuq v monqol aalna davam gtir biln evik siyasti
idilr. Slcuq, sonra is raq sultanlar il vassal mnasibtlrind olan, onlarn adndan sikk ksn v onlara
xrac vern irvanahlar, slind, mstqil hakimiyyt srrdlr. Onlarn asll ox vaxt formal xarakter
dayrd.irvanahlarn monqollardan - ingizilrdn, Cucilrdn, obani v Clalilrdn vassal asll is
daha gcl idi. Elxanilr zamannda irvanahlar z adlarndan sikk ksmk ixtiyarn itirrk yalnz
szerenlri adndan sikk zrb edirdilr.
irvanahlar slalsinin bir sra nmayndlri - I Fribrz, III Mnuhr v onun olu I Axsitan -
grkmli diplomat v dvlt xadimlri idi. Onlardan bzilri - III Fribrz v Kavus - yadelli iallarla
vuruan, irvan dvltinin mstqilliyi urunda mrdlikl mbariz aparan [158 - 159] bacarql srkrd
olmular. irvanahlar yanna l-adil, l-mzzm, l-alim v s.epitetlr qoulmu mlik, xaqan, monqollarn
vaxtnda is sultan kimi xandan titullar damlar. Slalnin btn nmayndlri irvanah adlanmdr.
irvan dvltinin v onun hkmdarlarnn real vziyytini ks etdirn btn bu titullar v epitetlr istr
sikklrd, istrs d kitablrd tsbit olunmudur.
irvan dvltinin hrlri Slcuqilr dvltinin zifldiyi XII-XIII srin vvllrind yksk iqtisadi
inkiaf sviyysin atdlar. Bu dvr knd tsrrfatnda byk dirli, feodal cmiyytinin mhsuldar
qvvlrinin inkiaf, sntkarlq v ticartin iklnmsi, mt-pul mnasibtlrinin gclnmsi dvr idi.
Monqol istilas dvr byk insan tlfat, irvann hr v kndlrinin, memarlq v maddi mdniyyt
abidlrinin dalmas il lamtdar olmudur. Lakin zhmtke Azrbaycan xalqnn yaradc qvvlr, feodal
istismarna baxmayaraq, irvan dvltinin feodal cmiyytinin irlilyiin yardm gstrn iqtisadiyyat v
tsrrfat hyatn tezlikl brpa edirdi.


2. XI srin vvli - XIII srin birinci rbnd hrlrin inkiaf

Feodal cmiyytinin mhsuldar qvvlrinin inkiaf, sntkarlq, ticart v mt-pul mnasibtlrinin
ykslii irvan

dvltind hrlrin v hr hyatnn inkiafna sbb oldu. XI-XIII srin birinci rbnd
86

irvanda iri iqtisadi v mdni mrkzl
r
olan oxlu haliy malik bir sra byk hrlr var idi. irvann
paytaxt amaxda yz min, Beylqanda qrx min yaxn hali yaayrd.
1
XII-XIII srin birinci yars lknin
iqtisadi, siyasi v mdni hyatnda hmiyyti artan irvan feodal hrlrinin iklnm dvr idi. Bu
dvrd feodal mnasibtlrinin, mk blgsnn inkiaf, sntkarlq v ticartin yksliil laqli irvan
hrlrind mt istehsal artd. amax, Bak, Beylqan, Drbnd rqd mhur olan mhm sntkarlq v
ticart mrkzlrin evrildilr.
2
irvan hrlri, xsusil amax znn ipk mmulat v traf kndlrd
yetidiriln xam ipyi il hrt qazanmd. Xamna v ipk mmulat Qafqazn baqa hrlrin, habel bir
sra Yaxn rq lklrin aparlrd. Artq XIII srdn irvan ipyi byk miqdarda taliyaya v Fransaya ixrac
olunurdu.
3
irvanda ipkiliyin inkiaf onun iqtisadiyyatnn yksliin yardm gstrirdi. O, irvan halisinin
balca muliyyt sahlrindn biri idi. irvann mxtlif yerlrindki qoyun srlrindn xala v xala
mmulat toxumaq n yksk keyfiyytli yun alnrd. Mnblrd irvann hr v kndlrind xalaln
inkiaf etdiyi xbr verilir. Quba - irvat qrupuna mxsus XIII- XIV srlr aid n qdim xala dvrmzdk
glib xmdr. Kndlrd pambq v ktan becrilirdi. Onlardan hrlrd pambq v ktan para v paltar
hazrlanrd. Bu sahd Drbnd xsusil hrt qazanmd.
5
rb v fars mnblrind irvann mhm
hrlri, bir sra yerlrd xarlan faydal qazntlar, knd tsrrfat mhsullar, sntkarlq srlri,
hrlrdki ticart haqqnda mlumatlar verilir. Hmin mnblrdki iqtisadi xarakterl mlumatlar xsusil
qiymtlidir. Mlliflrin iqtisadiyyata dair mlumatlar, sasn, [159 - 160] irvann hrlrind istehsal etdiyi
mallarn eidlrin aiddir. Bu mlumatlar XII-XIII srin vvllrind sntkarlarn istehsal olunan mallarn v
mhsullarn xarakteri, habel hrlrd ticartin sviyysi v irvann mxtlif yerlrind knd tsrrfatnn
inkiafna dair myyn drcd fkir yrtmy imkan verir. Mnblrin ksriyytind Bakdan bhs
edilrkn hrin trafnda v hndvrindki kndlrd Yaxn lklrin ixrac olunan xeyli neft v duz
istehsalndan shbt gedir.
6
l-Biruni XI srin birinci rbnd mxtsr kild deyir: "Bak a neft
mdnidir".
7
H.520 (1126)-ci ild yazlm bir anonim srd deyilir: "...Bak adasmdan a v qara neft xarlr,
onun torpa daim titryir v yerdn od xr".
8
Grndy kimi, burada shbt vilaytdn, yni Aberon
yarmadasndan v onun inzibati mrkzi Bakdan gedir. 1131-ci ild Xzr dnizinin cnub-qrb sahillrini
gzib dolam rb syyah bu-Hmid l-ndlusi l-Qrnati z srind Aberonun neft vern yerlrini v
kndlrini tsvir edir ki, burada Suraxandan v onun bdi odundan bhs olunduunu baa dmk tin deyil:
"Bu qara torpaqdan mazut [qr, qara v a neft xr. Hmin yer irvan lksindn olan Bakuh yaxnlndadr...
Qr buradan baqa yerlr aparrlar". O, Bak yaxnlndak baqa bir adan (ehtimal ki, Pirallah adas) da
tsvir edir: "Bu dnizd qr kimi bir ada vardr. Hmin adada yerdn ac, duzlu v pis qoxulu su xr. Bu su il
birlikd yax brnc oxayan drdknc dalar da xr. Adamlar bunlar trzid kida (misqal) yerin
ildirlr". l-Qrnati srinin baqa bir yerind sylyir ki, "bu dalardan khrbaya bnzr sar muncuqlar
dzldirlr. Adamlar onlar dnyan mxtlif yerlrin aparrlar". O, hminin yazr ki, Xzr dnizinin
sahillrind v adalarda qzln yarn myynldirmk n mxtlif nvl mhk dalar ixarlr.
9

Zrgrlr hmin dalardan qzl mmulatlar hazrlanmasnda istifad edirdilr. Bu dalarn xarlmas zrgr
dkanlarnn olduunu v hr halisinin qzldan hazrlanm bzk yalarndan geni istifad etdiklrini
gstrir.
XIII srin birinci rbnd Aberonda xeyli neft xarlrd; bunu irandilli corafiyanas Mhmmd ibn
Ncib Bkrann verdiyi mlumatlar da tsdiq edir. O, tqribn 1210-cu ild yazd "Cahannam" adl srind
neftin mxtlif nvlrindn danarkn Bak v Muandak neft quyularndan a neft, Drbnd yaxnlnda
yal v Blxan srhddind qara neft hasil olduunu qeyd edir. Sonra o, qara neftdn a neft alnmasndan bhs
edir v onu destill(tqtir) adlandrr.
10
Bu maraql rnlumatlar hl o vaxtlar

neftin emalnn, onun kimyvi
sulla tmizlnmsi v istifad olunmasnn geni ttbiq edildiyini gstrir. XIII srin 20-ci illrind farsca
yazlm "caib d-Dnya" adl anonim corafiya srind Bak haqqnda deyilir: "...o, irvan vilaytind dniz
knarnda hrdir. Onun torpa btn gecni od kimi yanr, qazan torpan stn qoyurlar v iindki su
qaynayr. Onun mallar qara, a v yal neft v duzdur".
11

rq mlliflrinin Bak v Aberon haqqnda verdiklri bu mlumatlar hmin yerlrd oxlu neft v
duz hasil olduunu gstrir Bu mlumatlarda, sasn, neft v qaz mnblrindn bhs edilir digr mallarn
adlar kilmir. Neft tkc mxtlif kild tsrrfat hyatnn bir ox sahlrind ttbiq olunmurdu. Ondan,
eyni zamanda, malic vasitsi kimi [160 - 161] d istifad edilirdi. Neft qdim zamanlardan iq vasitsi kimi
ildilmidir. Bunu arxeoloji qazntlar zaman Bala, Aberon v Azrbaycann bir sra hrlrinin razisindn
taplm raqlar tsdiq edir. Bakdak irvanahlar saray v rihr, Beylqan (rnqala), Naxvan, Brd,
qdim Gnc, Qbl v s. razilrd aparlan arxeoloji qazntlar zaman zrind neft izlri qalm gil raqlar
taplmdr.
12
Ridddin Mirxond v baqa mlliflrin qeyd etdiyi kimi, neft hrbi texnikada da ttbiq
olunurdu.
13
hrin tsrrfat hyatn rihrd bir ox illr boyu aparlan arxeoloji qaznt ilri nticsind
ld edilmi materiallar sasnda izlmk mmkndr. 1970-ci ild rihrin imal trfind (Kiik qala
ksi) uurulmu evin yerind 80 m
2
sahd aparlan arxeoloji qaznt ilri zaman 2 metr drinlikd qdim
87

Baknn XII-XIII srlr aid bir ne tsrrfat tikilisindn v kiik hytin da divarlarndan ibart yaay
evinin qalqlar z xarlmdr. Hytd tndirlr, trafnda da dnmi quyular, bir ne saxs borudan
ibart novdan akar edilmidir. Mdni tbqd irsiz v irli keramika, saxs qab qrqlarna, taxta darvazalar
bzyn, yast mis ax-ax paralarna, mavi saxs muncuqlara ahlarn ksdirdiyi mis sikk dfnlrin rast
glinir. Bundan irvanahlar saraynn rq trfind 16x8 m sahd d arxeoloji

qazntlar aparlmdr.
Dzbucaql bina divarlarnn bnvrlri il yana, su, tsrrfat v zibil quyular, tndirlr v s. akar
edilmidir. oxlu miqdarda irli v irsiz qablar v onlarn qrltlar, mis v dmir yalar, v saxs
mmulatlar taplmdr. st tbqdn taplm irli keramikada anqob v manqanla bzdilmi polixrom qablar
stnlk tkil edir. Kasalarn bzilrinin dibin qabarq mhrlr vurulmudur. oxlu dyirman da, habel
irvanahlarn ksdirdiyi mis pullar taplmdr.
14
1971-ci ild Bak ykskliyinin cnub-rq yamacnda 168 m
2

sahd qaznt ilrin balanlmd. Akara xarlm yaay evlrinin qalqlar qaznt sahsinin cnub-rq
trfinddir. Divar bnvrlrinin alt hisssi azacq yonulmu dadan hrlm, aras is apq dalarla
doldurulmudur. XI-XIII srlr aid tbqlrd tsrrfat v su quyular, tndirlr, ocaqlar v s. akar
edilmidir. Tapntlarn ksriyyti keramika mmulatlarndan, fayans, metal, yalardan v mis
sikklrdn ibart idi. Gil mmulatlar kplr, qulplu shnglr, boqablar, kasalar, raqlar v mxtlif tipli
qazanlarla tmsil olunmudur. Sar gildn qabarq basma nbati v hndsi naxl ilnmi, heyvan rsmlri il
[161 - 162] qablar xsusil seilir. XI-XII srlr mxsus irli qablar polixrom olub, oyma naxlarla
bzdilmidir. irli kasalarn bzilrinin dibind dulusu ustann qabarq mhr olmudur. Taplm mis,
dmir, brnc v mmulatlar orta srlr Baksnda metal emal, frm, zrgrlik v digr sntlrin
inkiaf etdiyini gstrir. irvanahlara, Eldgizlr v Clairilr mxsus mis sikklrin taplmas Baknn,
Azrbaycann digr hrlri v qonu lklrl geni ticart laqlri saxladn tsdiq edir.
15

1973-c ild qaznt ilri qala hisssinin imal trfind qvskilli brclri olan hr divarlarnn
yaxnlnda aparlmdr. Hmin razid aparlan tdqiqatlar gstrdi ki, orta srlr Baksnda sntkarlq
emalatxanalarnn ksriyyti hrin bu hisssind yerlmidi. XI-XIII srlr aid tbqd oyma nbati v
hndsi naxla ilnmi. heyvan rsmlri il bzdilmi polixrom keramika qrqlar hminin bir ne saxs
qab paras nax o cmldn irst naxla bzdilmi gy rngli dairvi kasa dibi taplmdr.
16
imal-rq
trfdn demk olar ki, irvanahlar sarayna bitiik sahd qaznt ilri binalarn v bir-birin ox yaxn
tikildiyini gstrir. Bu, rihr razisinin sx mskunladn v XI-XIII srin vvllrind Bakda hr
hyatnn intensivliyini tsdiq edir. Bu sahdn ld edilmi tapntlar irisind dairvi altlql iki saxs kasa
maraq dourur. Onlardan biri aq mavi irl rtlmdr. zrind rb lifbas il qabarq kitab vardr. Digr
kasann dibind is nbati naxlar v qu tsvir olunmudur. 24 mis sikk d taplmdr.
17

Qvskilli brclri olan imal qala divarlarnn yaxnlnda 64 sahd aparlan qazntlar zaman XI-
XIII srlr aid tbqd tsrrfat v zibil quyular, mxtlif diametrli doqquz tndir agar edilmidir. Mxtlif
keramika mmulat, saxs lak, v saxs qab qrqlar, dmir yalar taplmdr.
18

1976-c ild Bak ykskliyinin orta srlr Baksnn qlblik v halisi sx olan rayonlarndan olan
cnub yamaclarnda qaznt ilri aparlmdr. 64 m
2
sahd irihcmli, yonulmu dadan hrlm bina
divarlarnn bnvrlri akar olunmudur. risind das altlq stnd qoyulmu be iri tsrrfat kp olan
byk anbar binas z xarlmdr. Adi v irli keramika mmulat, Rey v Kaan tipli saxs qablar, qab
v dmir ya qrqlar taplmdr.
19
Akar edilmi obyektlrin sxl v oxlu miqdarda , keramika, dmir
v mis mmulatlar XI-XIII srin vvllrind hrin intensiv hyatndan, burada sntkarlq v ticartin
inkiafndan xbr verir. Xeyli sikk taplmas mt-pul mnasibtlrinin inkiaf etdiyini gstrir. Bu dvrd
Bak irvann mhm iqtisadi v inzibati mrkzlrindn biri v Xzr dnizind iri liman idi.
Bu dvr mnblrind Bakdan baqa irvann digr mhm hrlri d qeyd edilir. rb mllifi l-
drisi h.548 (1154)-ci ild yazd "Corafiya" srind v xritd Arran v irvann mhm hrlri arasnda
Beylqan, -maxiyy, irvan, Bab l-bvab, l-Abxaz,
*
Cardiban (Girdiman S. A. ) qalas, -bran,
Qbl v kinin adlarn kir. [162 - 163] O, Muan Azrbaycana aid edir. l-dris ticart yollarndan
danaraq yazr: "Brd hrindn Bab l-bvaba imal il rq arasnda olan yol: Brd hrindn Brznc
hrin olan yol 54 mil, Brzncdn -maxiyy hrindk 42 mil, -maxiyydn rvan hrindk
3 gn; rvandan I-Abxaz hrindk 2 gn, l-Abxazdan Samur krpsndk 36 mil, oradan da l-Baba 60
mildir. Cmisi 300 mil". Mlumdur k, bir mil 2 kilometr, gn is tqribn 19 kilometr brabrdir. Bellikl,
Brd il Babl-bvab (Drbnd) arasndak msaf 600 kilometr brabr idi. l-drisi l-stxridn v bn
Havqldn iqtibasla Bab l-bvab liman-hrini bel tsvir edir: "Bab l-ahvab Xzr dnizi sahilind ox
byk hrdir. hrin ortasnda gmilr n liman vardr. Bu limann gircyind onu hr iki trfdn
qapayan bnd kimi iki bina tikilmidir. Gircy zncir kilmisdir v limann sahibinin icazsi olmadan
buraya he ks n gir, d xa bilr. Drbndin divarlar ox mhkm dadan, iy krpic v gildn tikilmdr".
Sonra o, bu hrin hmiyytindn, onun oxlu balarndan, lakin onlarn az bar vermsindn, buraya baqa

*
Nqtlrin dzgn qoyulmarnas zndn mtnd l-Abxaz vzin shvn ycan getmidir.
88

yerlrdn meyv gtirilmsindn yazr. l-drisi xbr verir ki, Xzr dnizindki bu hr Srir v
Tbristann, Curcann digr hisslri n ticart limandr. "Orada byk miqdarda istehsal ediln ktan
paradan Arran, rminiyy v Azrbaycan halisinin st geyimlrinin altndan geydiklri paltarlar tikilir". l-
drisi Bab l-bvabdan Tiflis qdr btn Arran lksind klli miqdarda boyaqotu ylmasna v Xzr
dnizi vasitsil Curcana, oradan is Hindistana aparlmasna dair bn Havqlin mlumatn tkrar edir. O,
hmin boyaqotunun onun btn nvlrindn keyfiyytc stn olduunu gstrirdi.
l-drisi byklyn v evlrinin sayna gr bir-birin bnzyn Brznc, -maxiyy, rvan, l-
Abxaz hrlrinin, Samur krps deyiln yerin adlarn kir. O, daha sonra burada tacirlrin gldiyi bazarlar,
sntkar dkanlar (karxanalar), oxlu meyv balar olduunu, lknin brktli, halisinin is xarici ticartl
mul olduunu gstrir.
20

XIII srin vvlin aid "caib d-Dnya" srind Drbnd mallar arasnda rus tacirlrinin imaldan
gtirdiklri qiymtli "qunduz, samur, sincab xzlrinin, qul v gzl cariylrin"
21
adlarn kir. 1971-ci ildn
etibarn Drbnd razisind aparlan arxeoloji bu qdim hrin iqtisadi hyatma dair narrativ mnblrin
mlumatlarn tamamlayr.
Qazntlar nticsind iki hissdn - iqala (kuhndiz) v hrin zndn (hristan) ibart olan orta
srlr Drbndinin strukturu myyn edilmidir.
22
Drbndin mdaf istehkamlar kompleksind Narnqala
iqalas xsusi yer tuturdu. qalalarn mdni tbqlrinin mmi qalnl 10 metr atr. hrin iqalasnn
imal-qrb hisssind orta sr xan saray kompleksin aid mumi sahsi 85 m
2
olan 4 bina akar edilmidir.
oxlu ocaq v tndirlr da zllr zrind yax qalm buruqvar oyma naxlarla bzdilmi aac stunlar v
bimi krpicdn dekorativ oymal kvadrat stun z xarlmdr. Beinci kompleksl bal tbqdn XI-XII
srlr aid oxlu irli v irsiz keramika, memarlq detallar, v metal mmulat, o cmldn
bilrziklr, gzl naxlarn, xrda smk [163 - 164] mmulatlar, bzk eylri v silahlar, irisind bzi hallarda
in mhrlrin oxar mhrlri olan yksk keyfiyytli ini fncan v piyallr seiln gtirilm mallar
taplmdr. Tapntlar irisind gzl ini nimnin alt hisssi d vardr. Bu kompleksi XII-XIII srin birinci
yarsna aid etmy imkan vern seladondan hazrlanm gtirilm kasan, zrnaxl ilnmi gtirilm saxs
qab qrqlarn qeyd etmk vacibdir. Gstriln materiallar in v digr lklrl ticart laqlri saxlandndan
xbr verir.
qalann bu hisssi Sasanilr dvrnd v XI srin sonu - XII srdn daha intensiv kild
mskunlamdr. Kompleksin ox byk olmas, onun iqalann n lverili yerind yerlmsi, binann
divarlarnn orta srlr Drbnd memarl n son drcd nadir hal olan bimi krpicdn tikilmsi v
oxsayl avadanl bu memarlq abidsinin qalqlarn XII-XIII srlr Drbnd xannn saray il
eynildirmy sas verir.
23

Tpnin yamacnda, iqalann altnda daha iki urfun zl qoyulmudu. Birinci urf gstrdi ki,
yamacn yuxar hisssi yalnz XI srin sonundan mskunlamaa balamdr.
24
qaladan baqa, hrin imal
v cnub divarlar arasnda, Cm mscidindn 60-70 m qrb doru daha drd stratiqrafk urfin tmli
qoyulmudu. Burada 1,9 m drinlikd (1-ci urf) XI-XII srlr aid su kmri, oxlu sasn irli-keramika
mmulat akar edilmidir. Qazntnn mrkz hisssind, Cm mscidinin qnrind (2-3-c urflar) klli
miqdarda keramika material taplmdr. Cnub divarnn yaxnlnda XII-XIII srlr aid bimi krpicdn
tikilmi birotaql bina (eni 8,2 m, divarlarn qalnl 1,3 m, uzunluu 19,5 m) z xarlmdr. Binada xeyli
keramika, btv irli v irsiz kasalar, mmulat

paralar taplmdr. Mdni tbqnin qalnl 3,5
metrdir. urflarn drinliyi bzn 20 metr atan qdim quyulardr.Onlarn bzilri bir-bir il
birldirilmidir v ehtimal ki, su anbarlar olmular. Cm mscidi rayonu artq rblrin vaxtnda, yazl
mnblrin xbr verdiyi kimi, Drbnd Qafqaz byk hr v Xzr dnizind iri liman olarkn tikilmidir.
25
Arxeoloji qaznt materiallar gstrdi ki, XI-XIII srin vvllrind Drbndd qzn hr hyat olmu,
sntkarlq v ticart, bir sra lklrl mt-pul mnasibtlri inkiaf etmidi.
XIII srin 20-ci illrind yazlm anonim "caib d-Dnya" srind Arrandan Kr ay boyunca
Arazn ona qovuduu yerdk anb gedn bir lk kimi danlr. Arrann uzunu v eni 30-40 frsx yaxndr.
"Bol nemtli xobxt yerdir: o, ahlarn q iqamtgah idi. Dnyann hali yaayan he bir yerind Arrandak
qdr imart yoxdur: he bir yerd oradak qdr trk yoxdur: "deyirlr ki, orda yz min trk svarisi var".
Ehtimal ki, bu rqm bir qdr bydlmdr. oxlu miqdarda trk yqin ki, dylr, Slcuq
hkmdarlarnn v Eldgzlrin iqta klind verdiklri mnbit Arran torpaqlarnn sahiblri idi. Sonra Arran
mallarnn adlar sadalanr: "byk miqdarda ipk, dy, qoyun, kz v at".
26

Hmin mnbd Arrann mhm hri Beylqan byk hr kimi tsvir edilir: "slamn hkmdar v
padah, dnya v din yolunda mzffr mrhum sultan bu Bkrin zamannda xeyli abadladrld; orada oxlu
qsrlr, kklr
*
tikildi. Qdimd bu [164 - 165] hrd su yox idi v bu sbbdn adamlar, hrin halisi zab-
ziyyt kirdi; Arazdan ora bir ne kanal kilmidir. Nql edirlr ki, hr onlarn (bu Bkr v zbk)

*
Kk ba evi
89

xeyirxah mllrindn parlad. oxlu evlr tikildi v yanlar [bozargan] oraya kdlr. Orada [hrd] bol
nemtlr v oxlu bazar yerlri vardr. Orann mallar: gzz-gide
**
yax nar, zm, portaal (narnc); kklik,
qrqovul, balq oxdur. Yerli mallar, irvan v Drbnd (mallar) boldur. Orann havas cnnt havasn
xatrladr: n soyuqdur, n d isti.. [hr] ahlarn daimi yaay yeri idi".
27
Arrann balca hrlrindn olan
Beylqann bu tsviri brin Eldgizlr zamannda, onu viran qoyan monqollarn hcumu rfsind yksk
inkiaf sviyysin atdn gstrir.
Beylqanda aparlan arxeoloji qazntlar nticsind hr tsrrfat iqtisadiyyatnn v sntkarlq
istehsalnn yksk sviyysini tsdiq edn xeyli materiallar ld olnmudur. hr sntkarlnn bir ox
sahlri - metalilm, ipkilik, xalalq, toxuculuq, dulusuluq, zrgrlik, istehsal, dailm,
aacilm, dabbaqlq intensiv kild inkiaf edirdi. XI-XIII srin vvllrind lkni baqa hr v
vilaytlrin d aparlan irli saxs qablar, krpic v ka istehsal xsusil vst almd. irli qablarn dekor
texnikas son drc yksk sviyyy atmd. Bu qablarn valehedici koloriti istedadl naxkn rssamlarn
olduunu gstrir. Zrgrlik snti d sviyyc ondan geri qalmrd. Beylqan zrgrlri qzl emalna da
mrkkb texniki sullar - mftilkm, dan dzm, cilalanmann tkmilldirilmsi v s. - ttbiq edirdilr.
Beylqan ustalar mmulat istehsalnda da byk uurlar qazanmdlar. XII-XIII srlrd Beylqanda
feodallar v yanlar n byk evlr (kklr) tikmi tcrbli bnna-memarlar var idi. Arxeoloji materiallar
v mnblrin mlumatlar sasnda XI srin sonu-XIII srin vvllrind Beylqanda inkiaf etmi otuzdan ox
snt v penin siyahs trtib olunmudur. Bunlar dmirilr, silahqayranlar, misgrlr, zrgrlr, qalaylar,
dayonanlar, bnnalar, rngsazlar, aacilm ustalar, hngilr, kankanlar, dlgrlr, xarratlar, dulusular,
ustalar, toxucular, ipkilr, boyaqlar, yunqrxanlar, daraqlar, drzilr, paltaryuyanlar, nqqalar,
dabbaqlar, kmilr, pinilr, srraclar, ttarlar, czalar, rkilr, baqqallar, qssablar, dllklr,
yaalanlar, axrlar, hamballar idi.
28
Bu, XI-XIII srin vvlind tkc Beylqanda yox, habel irvann digr
hrlrind d mvcud olan sntkarlq sahlri v pelrin he d tam siyahs deyildir.
Feodal hri onu knd tsrrfat mhsullar v snaye xammal il tchiz edn traf kndlrl, aqrar
sah il sx bal idi. hr d, z nvbsind, kndistan sntkarlq mmulat il tmin edirdi.Beylqan,
amax v Drbnd halisi hrtraf yardm tsrrfatla mul olurdu. hrin trafnda zmlklr v
meyv balar salnmd. Sntkarln inkiaf XI-XIII srlrd ticartin inkiafna tkan verirdi. Beylqanda
hazrlanm bdii irli qablar amaxda, Bakda v irvann digr hrlrind geni yaylrd.Beylqanda,
amaxda, Bakda oxlu miqdarda sikklrin v pul dfinlrinin [165 - 166] taplmas Azrbaycann mxtlif
hrlri v Yaxn rqin digr lklri il ticart laqlri saxlandn gstrir. Beylqanda satlan irvan v
Drbnd mallar, sasn, amaxdan gtiriln qiymtli qunduz, samur, sincab xzlri, qul v cariylr, bran v
amax ipyi, Bak nefti, duz v sairdn ibart idi. XII-XIII srlrd Beylqana v baqa hrlr rann Rey v
Kaan xeyli ran saxs qablar, Suriyadan mmulat gtirilirdi. Beylqanda, irvan v Arrann digr
hrlrind taplm coxlu saxs qablar ranla ticart laqlrinin mvcud olduunu gstrir. Mxtlif lklr
mxsus XII-XIII srlr aid klli miqdarda sikk Beylqan, Bak, amax v Drbndin qonu hrlr v
hmsrhd lklrl ticart laqlrinin artdn tsdiq edir. Burada byk miqdarda (1500-dn ox) Eldgz
sikklri il yana, grc, irvanahlar, Drbnd mliklri, Bizans, Kiik Asiya slcuqilri, hr mliklrinin
sikklri akara xarlmdr. Beylqanda mis sikk ksiln zrbxana var idi. O vaxtlar Beylqandan aadak
karvan yollar keirdi: Beylqan - rdbil, Beylqan - Gnc, Beylqan - l-Bab (Brd v amaxdan
kemkl).
29
Gstriln materiallar XII-XIIl srin vvllrind Beylqann v irvann digr hrlrinin
iqtisadi v tsrrfat hyatnn iklndiyini gstrir.
irvann bir sra digr hrlrinin d hmin dvrd trqqi etmsi "caib d-Dnya"da ksini
tapmdr. Namlum mllif dniz sahilind dar bir sahd yerln irvan yalti haqqnda danaraq yazr:
Adil Nuirvan (onu) abadladrd. Onun (irvann) halisi acgz v etibarszdr, onlar qara papaq qoyur.
Orann mallar: cariy qzlar, trk qullar, qoyun, balq v oxlu qara neftdir. XIII srin vvllrind irvanda
v Arranda byk miqdarda trklrin mvcudluu Slcuq istilas v lkd Eldgzlrin qoununun, habel
hmin vaxtlarda qpaqlarn, buraya basqnlar edn oxlu qpan olmas il bal idi. sir trklri, kii v
qadnlar Drbnd, amax v digr hrlrin qul bazarlarnda satrdlar, irvann, paytaxt amaxdan Arranda
ox mhkmlndirilmi hr kimi bhs olunur: hali son drc tssbke mminlrdir",
30

Orta srlr amaxsnda aparlan arxeoloji qazntlar nticsind brc v ona bitiik qala divarlar il
birlikd hr i qalasnn qalqlar akar edilmidir. Yax yonulmu iri dalardan zlk kilmi divarlarnn
qalnl 2,5 metr atr.
31
amax hristannn mdniyyt qalqlar il n zngin tbqsi XII-XIII srlr
aiddir. Onun qalnl 2 metrdir. Burada yaay evlrinin qalqlar, otaq v dmlrinin hisslri akar
edilmi, oxlu miqdarda irli v saxs v qab qrqlar taplmdr. irli keramikann ksriyyti bir v ox
rngli, qrafk v hndsi naxlardr.
32
Qablarn bzilrind orta srlr irvan v Arran hrlrinin keramika
mmulatlarnda rast glinn dulusuluq emalatxanasnn mhr onlarn bir qismi is amax keramika

**
Gzz-gsidetikm naxl ipk para.
90

emalatxanalar n sciyyvidir.
33
amax hristannda yax yonulmu dadan XII sr aid byk ictimai
bina akar edilmidir. O, be otaqdan v byk zaldan ibartdir. Hmin byk ictimai bina monqol hcumu
zaman dadlm, XIV srin ortalarnda brpa edilmidir. XII sr tbqsind irsiz v irli keramika, habel,
Rey, Kaan tipli zrnaxl saxs v qab qrqlar taplmdr.
34
amaxnn imal ucqarndak sahd
aparlan qazntlar zaman be bina qal z [166 - 167] xarlmdr. Onlarda byk tsrrfat kplri,
shnglr, sferokonus qrqlar v digr mit yalar, habel XII-XIII srlr aid oxlu sikk taplmdr.
35

amax hrindn imal-qrbd sldrm dan zirvsind Glstan qalas ucalrd. O, XII-XIII srlrd
irvann amaxn mdafi edn n latmaz v zmtli qalalarndan olmudur.
36
amaxda akara xarlm
XI-XIII srlr aid arxeoloji v numizmatik materiallar, burada zrb edilmi oxlu miqdarda sikklr, bir sra
memarlq abidlri, keramika qalqlar - btn bunlar inkiaf etmi orta sr feodal hrind, irvann ipkilik
snayesinin mrkzind intensiv hyat getdiyini, mxtlif snt sahlrinin inkiaf etdiyini, hmin dvrd
amaxnn iqtisadi v mdni yksli keirdiyini gstrir.
amaxdan imalda, dniz sahilinin yaxnlnda irvann qdim hrlrindn biri - bran yerlirdi.
"caib d-Dnya"da irvanla Tiflis arasndak "bol nemtli" mskun bran vilaytindn bhs edilir: "Onun
mallar byk miqdarda ipkdir".
37
Mlum olduu kimi, daha erkn mnblrd xatrlanan bran irvann
balca hrlrindn biri, onun qsbsi, X srd irvan tkil edn sas nahiydn biri olan Xursan
razisinin inzibati mrkzi idi.
38
X srin sonunda irvanah Mhmmd ibn hmd bran hrinin trafna
divar kdirmidi. Bu dvrd vilayt v bran hri mnblrd varl, inkiaf etmi yerlr kimi gstrilir. XI
srd irvanahlarn ail mqbrsi burada idi.
39
hr XV srin balancnda squta uramdr. Qdim
bran hri yerinin 1935-ci ild Y. A. Paxomovun S. B. Aurbyli il birg akar v tdqiq etdiklri
xarabalqlar Dvi rayonun ahnzrli kndinin yaxnlnda im. Burada 5-6 m drinlikd su quyular,
hamam, bimi krpicdn tikilmi binalarn qalqlar, krpic su kmri, lamlar v tikililr, elc d, oxlu
mit yalar - bilrziklr, klli miqdarda adi, irli saxs v zrnaxl qablar, mavi v tnd-qhvyi rngli
irli krpiclr, kr, habel, XIII sr aid irvanah sikklri dfinsi taplmdr. Btn bunlar XI-XIII srin
vvllrind orta srlr hrinin tsrrfat hyatnn inkiaf etdiyini gstrir.
Qab qrqlar arasnda eynil Bakdak irvanahlar saraynda aparlan qaznt zaman taplm qab
dibindki fiqurlu mhrn basld qab dibi akar olunmudur. Ehtimal ki, bran iri saxs qab istehsal
mrkzlrindn olub, lknin baqa hrlrini z mhsullar il tchiz edirdi. "Btn tapntlar cm halnda
mhtm maddi mdniyyt malik byk v zngin orta srlrd n iri shrlrdn biri olmudur".
40
Ehtimal
ki, bran Sasanilr dvrnd irvanahlarn paytaxt olmudur.
"caib d-Dnya"da Abxazn
*
da ad kilir: "Srt, tinlikl gedil biln yerdir, da hrin
hdudundadr; mhkm qaladr. Qdimd orada myyn miqdarda xristianlar [167 - 168] yaayrd. Mallar: zrif
paralar (came), yaylqlar (dstr), yax rtklr, zili
**
, yax corablardr".
41
Yuxarda gstrdiyimiz kimi,
Abxaz hri v qalas masir Quba rayonunun razisind lokalladrlr. Abxaz ad, ehtimal ki, bu razid
yaam qdim abasqlarn, yaxud massagetlrin adndan gtrlmdr. Burada indi d yax xalalar v
corablar istehsal olunur.
Hmin mnbd Xzr haqqnda fsan il bal Bacrvan hrinin d ad kilir. Bacrvan adlanan iki
hrdn biri indiki Xz rayonunda, Bebarmaq dann yaxalnda, digri is Muann imal hisssind
yerlirdi. Sonuncu haqqnda deyilir: "...o, Azrbaycanda firavan yerdir; orada mscid var, sylyirlr ki, Xzr
tikdirib, Allah onun kmyi olsun, hrin camaat qonaqprvrdir".
42
Grndy kitni, mllif Xzrla laqdar
Bebarmaq dann yannda yerlmi v indi mvcud olmayan birinci Bacrvana aid fsanni shvn
muandak hrl balayr. Muandak Bacrvan mili rayonunda knddir.
irvann bhs olunan hrlri XI-XIII srin vvllrind mhkmlndirilmi, divarla v xndkl
dvrlnmi qala adtn, i qaladan (narnqala), hristan v hrknar sntkarlq-ticart yerindn (rabad)
ibart idi. irvan hkmdarlar - irvanahlar paytaxtda, amaxda, ehtimal ki, Glstan qalasnda yaayrdlar.
1192-ci ild amax daldqdan sonra onlar iqamtgahlarn Bak hrin krmdlr.
"Tarix-i l-Bab" srind XI srd Drbndd hr yanlarnn mir qarsnda and idiklri "hkumt
evi"nin ad kilir. hr rislrinin v yanlarnn yncaqlar da orada keirilirdi.
43
XII srd amax
hristannda alm ictimai bina da ehtimal ki, irvanahn z mclisinin (hkumtinin) iclaslarn keirdiyi
hkumt evi olmudur. Bel ki, XII sr mnbyind - Msud ibn Namdarn srind Fxr d-Din I Fribrz
hkumtinin "Mclis-i l-Fxri"nin ad kilir.
44
Byk hrlrd yanlarn, hr zadgan v kbarlarnn
yaadqlar oxlu iri binalar, qsrlr v kklr tikilmidi. Mnblrd "bol nemtlrdn v oxlu bazar
yerlrindn"
45
bhs edilmidir. XII-XIII srin vvllrind irvann hrlrind oxlu bazar var idi. Burada hr
cr bol mhsullar, meyvlr, irvan sntkarlarnn mmulatlar satlrd.

*
Mtnd N. D. Mikluxo-Maklayn 6-c haiyd doru olaraq qeyd etdiyi kimi, shvn ncan getmidir. Shv, nqtlrin dzgn
qoyulmamas zndn.getmidir. ncan vzin, Abxaz oxunmaldr.
**
Zili - xovsuz xalann xsusi nv.
91

irvan hrlri spesifk mallar istehsal il hrt qazanmd. Msln, Beylqan z irniyyat v saxs
qablar, Bak nefti v duzu, amax xamnas v ipk paralar, Drbnd zfran v ktan paltarlar il mhur
idi. irvan hrlri daxili ticartl yana, xarici bazara neft, duz, qrmz (boyaqotu), zfran, xam ipk v ipk
paralar, pambq v ktan paltar, xala v xala mmulat, saxs, , mis v aac qablar, silah, bzk eylri,
knd tsrrfat mhsullar, meyv xarrd. Dnizin yaxn olmas v Kr ay balq ovunun inkiafna lverili
imkan yaradrd. Mxtlif balq nvlri lkdn ox-ox uzaqlara ixrac olunurdu. Srmahi, yaxud ahmahi -
amayi bal xsusil hrt qazanmd
46
Beynlxalq ticart yollarnin stnd yerln irvan hrlri bu
ticartd fal itirak [168 - 169] edirdilr. Cnubi Rusiya, Kiik v Orta Asiya, in, Hindistan, Misir, ran, raq,
Suriya v digr lklrdn gln tacirlr burada z mallarni- qiymtli xz, qlnc, in ipyi, hind tirmsi,
mirvari, cevahirat, mmulat, mxtlif dviyyat v s. sataraq, karvanlara neft, duz, knd tsrrfat
mhsullar, pambq, xam ipk v irvan sntkarlarnn srlrini alb aparrdlar. rq v Qrb lklri arasnda
beynlxalq karvan ticarti yollar irvandan keirdi. ran v Hindistan mallar hm dniz, hm d quru yolu
vasitsil irvana gtirilir, buradan is yunan dnyasna gndrilirdi. irvann qonu lklrl, Azrbaycan,
Grcstan, Ermnistan v Dastanla iqtisadi v mdni laqlri var idi.
irvan hrlrind akara xarlm oxl miqdarda sikk v sikk dfnlri, mnblrin v arxeoloji
qazntlarn verdiyi mlunatlar XII-XIII srin vvllrind irvan hrlrind mt-pul mnasibtlrini,
iqtisadiyyat v mdniyytin yksk inkiaf sviyysin atdn gstrir.

3. irvan hrlri monqol hkmranl dvrnd (XIII-XIV srlr)

XII srd-XIII srin birinci rbnd xarici siyasi rait v yadellilrin hcum thlksi il laqli
irvann hr v digr yerlrind mdafi xarakterli iri qurularn, qala brclrinin v istehkamlarnn, hr
divarlarnn, habel bir sra digr binalarn - saray, mscid v karvansaralarn tikildiyi nzr arpr. Hmin
tikililrdki kitablrd irvanahlarn adlar btn dbdbli titullar il kilirdi ki, bu da hmin hkmdarlarn
v iri feodallarn mstqil v dvltli olmasna dlalt edir. irvan hrlrinin mnblrd gstriln iqtisadi
inkiafn v iklnmsini XIII srin 20-ci illrind Azrbaycan od v qlncdan keirn sonradan bzilrinin
bir daha daha dirl bilmyrk squta urayan, tam bir sra hrlrini viran qoyan monqollar dayandrdlar..
V. V. Bartold monqol dantlarnn nticlrinin ox da ar olmadn hesab ets d, slind, irvan v Arran
el gcl dantya mruz qalmd ki, Gnc, Brd, Beylqan, bran v iri mrkzlr xarabala evrilrk
z vvlki hmiyytlrini taprlar. Bak iallarn gldiklri byk yoldan knarda olduundan, grnr,
baqa hrlr nisbtn az zrr kmidir. Bununla bel, rb mlliflri monqollar hri tutarkn
istehkamlardan birinin st hisssinin dalddn xbr verirlr. hali Bak hrini qhrmanlqla mdafi
edirdi. Bakuvi nql edir ki, monqollar dniz sahilindki mhkmlndirilmi qalan ala bilmirdilr v yalnz

1239-cu ild btn lk istila edildikdn sonra hr tslim olmaq mcburiyytind qald. Monqollarn Qafqaz
lklrin hcumlarnda ba vern hadislrin masiri olan Yaqut Beylqann ial haqqnda aadaklar
yazr: Tatarlar h.617 (1220/l)-ci ild hr girdilr llrin ken adamlarn hamsn qrdlar, hri talan
etdilr, sonra is yandrdlar. Lakin onlar xb gedn kimi halinin qam hisssi yenidn hr qaytd; bir
azdan baqalar da onlara qouldu, bel ki hazrda (yni, 1227-ci ild - S. A. ) hr yenidn mskunlamdr
.
bn l-sir, Zkriyy Qzvini v digr mlliflr d h.618 (1221)-ci ilin ramazan aynda monqol [169 - 170]
istilalarnn Beylqan tutaraq qart etdiklrini, hrin evlrini, divar v darvazalarn, halisini qrdqlarn,
...qlnc syrb n cavanlar, n qocalan, n d qadnlar sa buraxmadqlarn xbr verirlr.
Zkriyy l-Qzvini monqollarn Beylqan mhasiry almasn bel tsvir edir: Beylqan Arran
lksind tannm byk bir hrdir. Hndr divarlar var. Onu Qubad ah saldrmdr. Nql edirlr ki, n
onun zn d, n d hndvrind bir dn d olsun da yoxdur. Beylqana yaxnlaan tatarlar hrin uca
divarm grb onu mancanaqla datmaq istdilr, lakin bir dn d da tapa bilmdilr ki, mancanaa qoyub
atsnlar. Bu zaman onlar uca inarlar grdlr, onlar miarla doradlar, ktklrini mancanaa qoyaraq
divarlar uurdulana qdr atdlar. Monqollar hri talan edib, halisini qrdlar.
4

1227-ci ild Beylqana gln Xarzmah Clal d-Din Mngburni hri el dadlm vziyytd
grr ki, onun yenidn mskunladrlmasna mid yox idi. Xarzmahn vziri rf l-Mlkn hri v onun
monqollar trfindn dadlm suvarma sistemini brpa etmk n grdy ilrin
5
nticsi mvqqti oldu.
Beylqan razisind aparlan arxeoloji qazntlar nticsind mnblrin mlumatlar tsdiq edilrk, dantlar
v ktlvi yann izlri z xarld. Taplan dfn olunmam insan skeletlri, bhsiz bhs olunan hadislrin
qurbanlarndandr.
6
Beylqan monqollar trfindn ikinci df 1235-ci ild zbt edilmidi. Bundan sonra hr
boalmd. Hmdullah Qzvini 1340-c ild Beylqan aadaklar yazr: "Beylqan beinci iqlimd yerlir.
Onun uzunluq dairsi 83
0
32, en dairsi is 39
0
55-dir. O, Sasani hkmdar Firuzun olu Qubad trfindn
salnmdr. Hal-hazrda (yni, 1340-c ild - S. A. ) xarabala evrilmidir. Evlrin oxu bimi krpicdn
tikilmidi. qlimi istidir. Burada dnli bitkilr - la buda, ltik, pambq becrilir".
7
Q. hmdovun haql olaraq
gstrdiyi kimi, bu mlumat bilavasit hrin zn deyil, onun aqrar rayonuna aiddir.
8
Hmdullah Qzvininin
92

mlumatna gr, Beylqan 1340-c ild xarabalq iind idi. Nvbti istilalarn Beylqann kemi zmtini
brpa etmk n gstrdiklri btn chdlr nticsiz qald v artq XV srdk hr tamamil boalaraq
squt etdi v "ora yalnz hratlarn, bayqularn, ilan v qrblrin msknin evrildi".
9

bn l-sir 1221-ci ild amaxnn zbt edilib dadlmasn, hr halisinin monqol iallarna qar
qhrmancasna mqavimt gstrmsini parlaq surtd tsvir edir.
10
amax hristannda arxeoloji qazntlar
aparlarkn monqol hcumu zaman dadlan byk ictimai bina akar edilmidir. XIII sr aid tbqlrdn
aydn grnn yann izlri monqol qounlarnn amaxnn dalmasna dair mnblrin verdiyi mlumat
tsdiqlyir.
11

irvann hrlri haqqnda monqollarn irvan v Azrbaycana ilk hcumundan sonra, 1227-ci ild
yazm Yaqut l-Hmvi d myyn mlumatlar verir. O, z Azrbaycanda olmasa da, mlumatlarn daha
erkn mnblrdn v hmin diyarda olmu tacirlrin dilindn xz etmidir. Lakin onun mlumatlarnda bu
hrlrin simasn xeyli drcd dyidirn hmin flakt (monqol istilas) rfsindki vziyytlri tsvir
edilir. Yaqut amax haqqnda yazr ki, o, "irvann paytaxt olan abad bir hrdir. irvan Arranla
hmsrhddir [170 - 171] v Bab l-bvabn vilaytlrindn biri saylr". amaxn abad hr olmasna dair bu
mlumat monqol hcumuna qdrki dovr aiddir. Mllif daha sonra yazr ki, "onun sahibi irvanah Drbnd
hakiminin qardadr..." Bu vaxt, yni 1227-ci ild irvanda irvanah III Fribrz ibn Grsb hkmranlq
edirdi. Yaqut Kr stndki Tiflisin yaxnlnda yerln, gn v drisi il tannan vilaytinin d adn kir.
kinin halisi drinin alanmas v emala il mul olurdu. Yaqut Drbnd haqqnda yazr: "Bu hr
rdbiIdn iki kvadrat mil bykdr. Onun halisinin oxlu kin sahlri var, lakin baqa yerlrdn gtirilnlr
nzr alnmasa, meyvsi azdr. hr dadan balayaraq uzanb gln yeni qalnlqda da divarla
dvrlnmidir. Bu dadan mslman lklri yoxdur, bel ki, kafrlrin yaadqlar lklrdn mslman
vilaytlrin gedn yollar xarab v keilmz hala dmdr. Divarn uzunluuna baxmayaraq, onun bir hisssi
gmilrin hr divarlarna yaxnlaa bilmmsi n uzun burun klind dnizin irisindk kilmidir.
Mhkm bnvr zrind tikilmi Bah l- bvab nuirvann saldrd hrlrdndir. O, byk v mhm
srhd hrlrindndir..." Sonra Yaqut Drbndin Xzr dnizinin bir sra lklrdn tacirlrin gldiyi mhm
ticart liman kimi byk hmiyytindn bhs edir. Burada ktandan paralar toxunur zfran becrilirdi. Bu
dvrd Drbnd bazarnda mxtlif lklrdn gtiriln qullar satlrd. Drbnddn aada Xosrov
nuirvann Xzr dnizinin sahilind Drbndl bir vaxtda saldrd Msqt nahiysi (rusta) v hri
yerlirdi.
12
Mnbd deyilnlr gr, onun sakinlri "z mrdliyi v hnri il mhur olan mslmanlardr".
Xzr dnizinin sahilind Msqtdn aada "oxlu rustaqlarla hat ediln mhkmlndirilmi kiik" bran
hri yerlirdi.
13

Drbnd yaxnlndak Firuz-Qubad hri d Msqt vilaytin daxil idi. Yax mhkmlndirilmi
Qbl hri kinin yaxnlnda yerlirdi. Orta srlr hri Qbl (Qala) razisind aparlan arxeoloji
qazntlar zaman XII-XIII srlr aid tbqlrd divarlar, tsrrfat v su quyular, oturacaqlarna mhr
vurulmu oxlu adi v irli saxs qab, dmir baq, balta qrqlarn, sikklrv digr yalar taplmlmdr ki,
bu da sntkarln inkiaf etdiyini gstrir.
14

Muan haqqnda oxlu kndi v otlaq mnlri olan vilayt kimi danlr. 1227-ci ild Muan burada
z srlrini otaran trkmnlr tutmudular. halinin ksriyytini onlar tkil edrdi. Mnblrd vilaytdn,
Kr aynn axlndiyi yerd, mnsbn" dn yuxarda, indiki Salyann yerind, yaxud yaxnlndak Gtsbi
hrindn bhs olunur.
16
n-Nsvinin mlumatna gr "bu yerin

xsusiyyti ondan ibartdir ki, o, Araz v
Kr aylar arasnda yerlir v oraya yalnz gmi il getmk olar. Burada oxlu mhr var v hali su qular
v balq ovundan oxlu glir gtrr. yz qaz bir dinara satrlar".
17
irvann adlar kiln yerlri monqollarn
1220/1 -ci ildki ilk basqnndan zn qlmy macal, tapmam tezlikl yenidn monqol iallarnn
hcumuna mruz qaldlar. Monqollar Azrbaycana ikinci df 1231-ci ild glrk, 8 il rzind irvan v
Arrann hrlrini zbt edib datdlar
18
Cann qurtarm feodallar, zadganlar v knd halisi dalara kldi.
[171 - 172]
Monqollar Azrbaycan, Ermnistan v Grcstan ial edrk byk monqol imperiyasnn trkibin
qatdlar. al etdiklri lklrin ciklnn hr v mntqlrini dadb talan edn, halisini qran
monqollarn hcumu il laqdar irvann, Zaqafqaziyann v btn Yaxn rqin ddy ar xarici siyasi
vziyyt irvann sas iqtisadi mrkzlrinin tnzzln sbb oldu. lk monqollar trfindn ial
olunduqdan (1239) sonra ta XIII srin sonunadk Bak v Aberonda, amaxda, irvan v Arrann digr
hrlrind hmiyytli tikililr rast glinmir ki, bu da lknin hrbi mliyyatlar nticsind daldn
gstrir. irvann Beylqan, amax, Bak v digr hrlrind aparlan arxeoloji qazntlar zamannda dant,
ktlvi yann v qrn lamtlri akara xarlmdr. XIII srin birinci yarsnda, irvan v Zaqafqaziya
monqollar trfndn ial edildikdn sonra lknin iflas, monqol hkmdarlarnn qoyduu ar vergilr v
icar sistemi il laqdar olaraq sntkarln v ticartin tnzzl uramas mahid olunur. Bak n bu
dvr neft hasilatnn aa dmsi, ticartin ziflmsi dvr idi. gr XIII srin sonunda Qazan xann (1295-
1304-c illr) islahatlar il bal lknin mhsuldar qvvlrind myyn yksli ba vermidis, onun
93

lmndn sonra varisi lcaytu xann (1304-1316-c illr) zamannda Qazan xann frmanlar tdricn z
gcn itirmy balad ki, bu da irvann tsrrfat hyatnn yenidn tnzzln sbb oldu.
Bunu khn Bak qalasndak (rihr) Cm mscidinin minarsinin divarnda Sultan Mhmmd
lcaytunun Bak hri v vilayti riyytinin bir sra vergilrdn azad edilmsin dair yarlnn mtnindn
ibart olan kitab d tsdiqlyir.
19
ox. Gman ki, yarlqdan mqsd mhm ticart v iqtisadi hmiyyt
malik olan Bak hri v vilaytinin rifahn brpa etmk v yksltmk artq XIII srin sonlarnda irvan
hrlrinin v btnlkl Azrbaycann tsrrfat hyat brpa olunmaa balad. Bak, Drbnd v digr
hrlrin razisindn taplm irli keramika paralar da bunu gstrir.
XIII srd Rusiyadan indk olan torpaqlarn monqollarn hakimiyyti altna ddy, monqol feodal
imperiyas yarand vaxtdan Azrbaycan, o cmldn irvan, demk olar ki, iki sr rzind monqol Elxanilr
dvltinin trkibin daxil olmu, inl

intensiv iqtisadi, siyasi v mdni laqlr saxlamdr. Elxanilr
dvrnd irvan v Uzaq rq arasnda ticart laqlri xeyli genilndi. Msln, l-mri Bak v Dmir
qapdan (Drbnddn Qzl Orda razisindn kerk in gedn ticart karvan yolundan xbr verir.
20
O
gstrir ki, karvann yolu be aydr. Ehtimal ki, irvandan ken bu yoldan randan ken cnub yolu il yana
istifad olunmudur. ks-tqdird Bak, Drbnd, Salyan v digr hrlrin razisind tez-tez Cuci sikklrinin
taplmasn izah etmk tindir.
21
Lakin indn balayaraq, Orta Asiyadan kerk rana v Azrbaycana gln
qdim cnub magistral yol z hmiyytini itirmmidi. in mallar irvana bu yolla glmkd davam edirdi.
irvann in v Hindistan kimi uzaq lklrl ticart laqlri saxladn mnblr v arxeoloji qaznt
materiallar da tsdiq edir. Bu dvrd d indn gtiriln materiallar irisind az qala qzl qiymtin gedn
ipk paralar xsusil byk hmiyyt malik idi. Hmin dvrd Bizansn v Yaxn rq lklrinin, o
cmldn irvann znn ipk snayesinin inkiaf [172 - 173] etmsin baxmayaraq, in ipyin tlbat
azalmrd.
22
in ipk paralar irvanda v Azrbaycanda XII-XIV srlrd xsusil geni yaylmd. "caib
d-Dnya"da gstriln lklrd yax satlan mallar srasnda "qzlla tikilmi in parasnn (diba-i-xitai) ad
kilir.
23
in ipyi XII sr airlri Nizami, Flki, Xaqani v baqalarnn poetik srlrind d xatrlanr.
irvana gtiriln digr in mallar irisind bahal farfor (ini) qablar mhm yer tuturdu. irvann
mxtlif hr yerlrind - Qbld, rnqalada (Beylqanda), Bakda v s. aparlan arxeoloji qazntlar
zaman oxlu in farfor qablar taplmdr. Farfora bnzr ktldn hazrlanb, yala alan, irl rtlm in
seladon qablarnn taplmas xsusi maraq dourur. rqd "mrtban adlandrlan bel qablar ox yksk
qiymtlndirilirdi. Bel ki, onun zhri akar etmk xasssin malik olduu gman edilirdi. XIII sr aid olmas
ehtimal ediln seladon boqab qrqlar rnqalada v baqa yerlrd taplmdr.
Seladon v farfor tapntlarna amax rayonundak Glstan v Burut qalalarnn xarabalqlarnda da
rast glinmidir.
24
Arxeoloji qazntlar zaman taplm daha sonrak dvrlr aid mmulatlarda in nianlri
olmudur. Bakdak Sirvanahlar saraynda aparlan qaznt zaman da ind hazrlanm oxlu farfor qab
paralar taplmdr.
Sirvanda byk tlbat olan bahal in qablarndan yanlar istifad edirdilr. in qablarnn naxlar
yerli keramikaya tsir gstrmidir. XIII srdn balayaraq, btn rqd olduu kimi, irvanda Hanbati
naxlarl bzdilmi gzl saxs qablar yaylmd. Onlarn zrind rsmlr aq-akar in keramikas
naxlarnn tsiri altnda ilnmidir.
25
Maraqldr ki, bu qablar "ini", yni in qab adlanr. Hmin termin bir
ox rq dillrind, o cmldn Azrbaycan dilind mhkm yer tutmudur. in motivlri Pirsaatay
xangahndak (XII sr) Pirhseyn trbsinin kalarnda da nzr arpr. Ermitajda saxlanlan kalardan
birinin zrind "in buludlar" arasnda hacleylk tsvir olunmudur. Bu kil Tan dvr vazalarndak
rsmlrin, demk olar ki, tkrardr.
26

XIII srin sonu v XIV srin vvllrind ran v Azrbaycann Uzaq rql v digr lklrl
beynlxalq ticarti xeyli genilnir. Khn Bak qalasnda - rihrd XIV sr aid ediln khn Buxara
karvansaras vardr. Bu, Baknn Orta Asiya hrlri il ticart laqlri saxladn tsdiqlyir. irvanahlar
saray razisind XIV sr aid brnc Kubai raqlarnn v Rey keramikasnn taplmas Dastan v ranla
ticart v iqtisadi laqlrin olduunu gstrir.
27
Xzr dnizi vasitsil dniz ticarti byk vst alr. Gmilri
Qara dnizd zn Genuya v Venesiya tacirlrinin sahillrind faktoriyalar tkil etdiklri Xzr dnizind d
donanmalar olmasna dair mlumatlar vardr. 1293-c ild randa v Cnubi Azrbaycanda olmu Venesiya
syyah Marko Polo Grcstann v irvann hrlrini tsvir edir. O mlumat verir ki, genuyallar Xzr
dnizind bir az vvl zmy, Gelli (Gilan) ipyi adlanan ipk gtirmy balamlar. "Burada hrlr v
qalalar olduqca oxdur, oxlu ipk var. Burada ipk v zrxara paralar toxunur; bel gzl paralar dnyann
he bir yerind grmzsn".
2S
Ehtimal ki, burada shbt amaxdan, orada istehsal olunan ipkdn v ipk
paradan gedir. [173 - 174]
Bellikl, XIII srin sonlarndan etibarn irvan v Xzr dniz sahillri ipk almaq n bazar axtara-
axtara bu yerlr gln avropallarn diqqtini clb etmy balamdr Gilan v amax ipyi beynlxalq ticart
malna evrilir. Bununla laqdar Baknn Xzr dnizind amax il tranzit ticarti saysind byyn rahat
liman kimi hmiyyti qeyd edilmidir. Hmin xritd Xzr dnizinin sahilind, ticart yolunun stndki
94

gmi dayanaca olan hr v yerlr d qeyd olunmudur: Mahmudabad (Mamutaa), Gtsbi (Gostazz),
Pirallah (Cap de Preala).
29
Hmdullah Qzvin bununla laqdar 1340-c ild xbr verir: "Baknn qnrindki
Allah kbr adas hal-hazrda mskundur v bu dnizin limandr"
30
Xritd onun yaxnlnda Bebarmaq
(Barmachu), amax (Xamay) sonra is Drbnd v Htrxan gstrilir. XIV srin sonlarnadk ipk, ipk
paralar, xalalar, dviyyat v digr mallar irvandan Zaqafqaziya v n Asiya lklrindn Bak v Drbnd
vasitsil Htrxana, Qzl Orda, Rusiya v Avropaya aparlrd. Artq XIII srdn taliya v Fransaya byk
miqdarda Gilan v irvan ipyi ixrac olunurdu.
31

Ridddinin mlumatna gr irvan hrlri il Rus lksi arasnda ticart laqlri XIV srin
vvllrindn mahid olunur. Bu dvrd irvan hrlrind, xsusil amaxda Rus lksindn gtiriln
mxtlif qiymtli xzlrdn oxlu mmulatlar - samur yaxalq, krk n vaaq, sincab, dl v tlk xzindn
astarlq hazrlanrd.
32
Qazan xan vaxtnda irvan vilaytindn v amax hrindn alnan natural vergi
divann illik natural verginin hcmin dair trtib etdiyi siyah zr Rus lksindn gtiriln qiymtli xzlrl
dnilirdi. irvann hakimi - irvanah qiymtli xzlr v bostan mhsullarna qoyulan vergilri Elxanilrin
divanna vermk n yrd. irvan v Azrbaycann beynlxalq ticart laqlrini istr amax, Bak,
Beylqan, istrs mbadild itirak edn digr hrlrin razisindn taplan mxtlif pul dfinlri v sikklr
d tsdiqlyir. rq lklri il Qrb arasnda irvandan tb gedn byk qdim beynlxalq tranzit ticart
yollar Aberon yarmadasnn yaxnlndan keirdi. XI-XIV srlrd v sonralar irvan Hindistan v inl
balayan dnya ticarti cnub quru yolu il - Orta Asya, ran v Azrbaycann cnub vilaytlri vasitsil v
imal yolu il

- Xzr sahili boyunca Drbnd keidinin yanndan tb xzrlr

lksin v. i.a. hyata
keirilirdi. Digr bir magistral yol Araz boyunca keib Ermnistandan Suriyaya v Mesopotamiyaya gedirdi.
indn v Hindistandan Orta Asiya vasitsil Xzr dnizin qdr karvan yolu da var idi. Mallar buradan
dniz, Kr v Rioni aylar vasitsil Qara dniz sahillrin atdrlr, oradan is Bizansa gndrildi.
33
Aberon
v Bak, habel amax ba ticart yollarna hmin hrlrdn dniz sahili boyunca v sonra birbaa qrb
doru gedrk, Qobustandan keib amaxya xrd (irvan yolu deyiln yol). Nhayt, nc yol ikincidn
imal-qrb, yarmadasnn imal hisssi istiqamtind ayrlr v sonra Drbnd gedn ba ticart magistral il
birlirdi.
34
Gstriln bu qdim yollar sonrak srlrd d z [174 - 175] hmiyytini itirmdi. Ticart yollar
stndki hrlr monqol hcumlarnn trtdiyi dantdan sonra tdricl brpa olunmaa baladlar,
Zkriyy l-Qzvininin 1275/6-c ild verdiyi mlumata gr Beylqan hmin vaxtda brpa edilmidi. Lakin
bundan azacq sonra o yenidn tnzzl urad. Zkriyy l-Qzvini Muandan Azrbaycanda kndlri v
otlaqlar olan, rdbildn Tbriz gedn yoldan imalda yerln v isti iqlim malik geni vilayt kimi bhs
edir. "Muanda geni otlaqlar v bol ot olduundan burada trkmnlr yaayrdlar. Hal-hazrda tatarlar
(monqollar S. A. ) Muan z qlaqlarna evirdiyindn trkmnlr oradan kmlr". Zkriyy l-Qzvini
irvan vilaytind mohkmlndirilmi Buurt qalasndan danr: "Bu qalada da tsvirlr v heykllr var.
Onlar ox qdim olduqlarndan mnalar aydn deyil. Qalada hkumt evi [dar l-imar] var. Onn qapsnda
yazlmdr: "Bu evd on bir otaq var. Lakin buraya girn ox chd gstrs, onlardan (yalnz) onunu gr bilr.
On birincinin yerini is he kim bil bilmz, nki hkmdarn xzinsi oradadr". Grndy kimi, irvanahlar
bu vaxtlar z xzinlrini zif mdafi olunan amaxdan uzaqda, latmaz Buurt qalasnda saxlayrdlar. Bu
parada Buurt qalasn bzyn barelyef v da heykllr haqqnda mlumat diqqtlayiqdir. Buna bnzr
heykltralq tsvirlri amaxdak Glstan qalasmda, Bayl buxtasndak qalada da var idi. Ehtimal ki, bu
heykltralq tsvirlri, qdim nny gr, dvlt idarsinin dar l-imar"nin, yaxud irvanahn
iqamtgahnn yerldiyi qalalar bzyirdi. irvan haqqnda Bab l-bvab yaxnlnda, hakimi Axsitan
(ehtimal ki, II Axsitan S. A. ) adlanan mstqil vilayt kimi bhs edilir. l-Qzvini bzi ilahiyyatlarn
szlrin istinadn irvanda bir at mnzili uzunluunda olan yeri tsvir edir. Hmin yerdn gndz tst,
geclr is od xr. Bu torpaq ubuq sancsan, drhal yanar. Adamlar bu torpaqda ala qazr, vurulmu t
qazanlarn oraya qoyur v xrk z-zn biir yaxnlndak odlarn tsviri "Cahannam"nin (tqribn 1210-
c il) Aberondak Suraxan kndin v yanar qazlara aid mlumat xatrladr. l-Qzviniy gr, XIII srin son
rbnd Bak rayonunda xeyli neft hasil edilirdi. Lakin onun Bak yaxnlnda oxlu neft hasilatna dair
mlumat bu Dlfin (X sr) "kinci risal" srindn gtrlmdr.
35

Hmdullah Qzvini 1340-c ild irvan hrlrinin XIV srin birinci yarsnn sonlarndak vziyytin
dair qsa mlumat verir O, Bak haqqnda yazr ki, hrin iqlimi istidir v orada sasn dnli bitkilr becrilir.
Sonra Baknn yaxnlndak sahlrd qazlm oxlu quyudan kustar yolla neft xarlmasnn tsviri glir.
Quyu neft mnbyinin sviyysin atanadk qazlrd. Neft quyuya szb dolan suyun sthin ylrd.
nuirvann tikdirdiyi amax irvann ba hridir. Onun iqlimi isti olub, vilaytin baqa yerlrindkindn
daha salamdr. Drbndin yaxnlndak Qbl hri Sasani ah Qubad trfindn salnmdr. Orada la
ipk istehsal olunur, habel buda v digr dnli bitkilr becrilir, Firuzabad, yaxud Firuz-Qubad, Yaqutun
dediyin gr, Drbnd yaxnlnda qsbdir. O, yumaq iqlimi il mhurdur. Onun trafnda oxlu rkaan
yerlr var. bran nuirvan saldrmdr. Orann iqlimi isti, suyu is pisdir. Burada buda v digr bitkilr
becrilir.
36
[175 - 176]
95

bran dznlikd, onun adn dayan ayn sol sahilind, indiki Dvi rayonunun ahnzrli
kndinin yerind olmudur. Hl 1254-c ild Zaqafqaziya yolu il Monqolustandan qaydarkn branda
olmu fransz rahibi Rubruk burada xeyli yhudi yaadn gstrmidir. Grnr bunlar yhudi tatlar (da
cuhudlar) olmudur. Rubrukun szlrin gr, onlar ox halda branla amax arasndak da qalalarnda
mskn salmdlar.
37
brann ad Teymurun yrlri tsvir edilrkn d kilir. 1395-ci ild Dti-Qpaa
yrdn qaydan Teymuru bu sfrd mayit irvanah eyx brahim bu hrd onun rfin ziyaft
vermidi.
Hmdullah Qzvini Muann sas hri olan, lakin 1340-ci ildk xaraba qalm, halisi ox olan
knd evrilmi Bacrvan hrinin

adn kir; Bacrvann havas ox istidir, hr su il mnbyini
trafndak dalardan gtrn aydan tmin olunurdu. Burada yalnz dnli bitkilr becrilirdi. Mahmudabad
Xzr dnizinin yaxnlndak Qvbri dznd yerlir
*
. Onu Qazan xan saldrmdr v beinci iqlimddir.
39

Mahmudabad hrini islam qbul etmi monqol hkmdar sultan Mahmud Qazan xan (1295-1304-c illr) Kr
aynn iki yolu arasnda, dniz sahilind saldrmd. Onun bir ad da il idi. Qazan xan Hlaku xann datd
Gtsbi vilayti v hrin halisini buraya krmd.
40
Xzr dnizinin sahilind, Randovan burnundan
aada quruda v suda aparlan arxeoloji qazntlar zaman su altnda qalm hr yeri qalqlar, oxlu irli v
irsiz saxs v seladon qab, XIII sr irvanahlarnn sikklri, klli miqdarda iri v xrda buynuzlu mal-qara,
qu v balq smy yn akar edilmidir. Bir ne mntqd ayda, apq da v bimi krpicdn tikilmi
bina qalqlar qeyd alnmdr. Ehtimal ki, bu, dnizin altnda qalm Gtsbi, yaxud Mahmudabad
hrlrindn birinin qalqlardr.
41

Hmdullah Qzvini irvan vilaytinin Xzr dnizi sahilind yerln sas Lhrasbn (rann satiri
ah) olu Gtsb
**
trfindn qoyulmu Gtsbi nahiysini qeyd edir. Gtsb Kr v Araz aylarndan
onlarn sahilind yerln oxlu kndlri su il tchiz edn bir ne kanal kdirmkl hmin yerlri
mnbitldirmidir. Orada buda v ltik, az miqdarda pambq v meyv yetidirilirdi; "onun halisi
asiftlidir, onlar ahn mzhbin etiqad edirlr, dillri Phlvi lhcsinin qardr. Gliri kemi
zamanlarda, monqol basqnna qdr, bugnk mznn il bir milyon dinara atr. "ilaytin mxtlif yerlrind
oxlu iqta torpaqlar var". Hmdullah Qzvini irvan v Gtsbi torpaqlarndan bhs ediln fsild yazr:
irvan lksi Kr aynn sahilindn Drbnd - qaplar qapsnadk uzanr. irvan xanlar (irvanahlar
S. A. ) vaxtnda orann bugnk (1340-c il S. A. ) mznn il bir milyon dinara atrd, lakin hal-hazrda
btn dftrlrd yazlanlar 113.000 dinar tkl edir. Bundan lav, iqta [176 - 177] torpaqlarna glinc lknin
mxtlif yerlrind bel torpaqlar oxdur.
42
Abdullah ibn Mhmmd ibn Kiya l-Mazandaraninin XIV-XV
srlrd Yaxn rq v Zaqafqaziya lklrinin dvlt v maliyy idariliyin dair geni material toplanm
"Risaleyi

flkiyy" srinin 8-ci fslinin h.751 (1350)-ci ild Elxanilr divannn xzinsin bir sra
vilaytlrdn daxil olmu varidatn qeyd olunduu "Yekun haqq-hesabna dair dftr nmunsi" blmsind
yazlmdr:" Arran, Muan, Qvbri (Mahmudabad v Bakuya hrlri, yaxud neft mnblri il birlikd) v
irvan Dmirqapya qdr mqatiy (vergi toplama hququ S. A. ) gr Hca Fsihi irvaninin
cavabdehliyind olan mdaxili snd zr 89 tmn 820.000 dinardr". Sndd gstrilir ki, "Hmin mbl
adlar kiln yerlrdn daxil olur".
43
Divann glirin dair Hmdullah Qzvininin l-Mazandaraninin
mlumatlarndan on il vvl - 1340-c ild gtirdiyi rqmlri tutudurduqda aadak mnzr alnr (dinar
hesab il):
Xzinnin irvanahlar dvrnd Xzinnin 1340-c ldki mdaxili:
(yni monqollara qdr - Slcuqilr v Atabylr dvrnd) mdaxili: Kr ayndan Drbnd qdr irvan
1.000 000 Gstsbi 1.000.000 Arran v Muan 3.000.000-dan ox
Cmi-5.000.000
Xzinnin 1340-c ildki mdaxili:
113.000 118.500 303.000
53-4500
44

Divann glirin dair l-Mazandaraninin gstrdiyi mblin Hmdulla Qzvininin gtirdiyi tqribn
eyni razidn toplanan glirin mbli il mqayis gostrir ki, l-Mazandaraninin gstrdiyi mbl 820.000
dinar - Hmdullah Qzvininin on il vvl gtirdiyi rqmdn 534.000 czi v ehtimal ki, Baknn neft
mnblrindn alnan vergi hesabna artmdr. Monqollara qdrki dvrl mqayisd is Hmdullah
Qzvininin rqmlri, az qala 10 df, l-Mazandaraninin rqmlri, demk olar ki, 6 df coxdur.l-
Mazandaraninin mlumatlar XIV srin ikinci yarsnda irvanda v Arranda vergilrin mqati (vergi toplama
sulu il toplandn gstrir ki, bu da irvan v Arrann vergi vern halisinin vziyytin mnf tsir
gstrirdi.

*
R. Mmmdov v V. Kvaidze Mahmudabad Salyann yaxnlndak Qrxraq yerd lokalladrrlar ("Elm v hyat", 1979, 4).
**
Yuxarda gstrdiyimiz kimi, Gtsbi XIII srin vvllrind irvanah Grsb Frruxzad trfndn salnm, yaxud
abadladrlmdr.
96

Xzin glirinin gstriln mbli bundan vvlki (monqola qdrki) dvrl mqayisd Elxanilr
zamannda xziny mdaxilinin kskin surtd azaldna dlalt edir. Bu rqmlr lknin iqtisadi
vziyytinin XII-XIII srin vvllri il mqayisd nzr arpacaq qdr arlad Elxanilr dvrnd
irvanahlar dvltinin v irvan hrinin hval haqqnda fikir yrtmy imkan verir. Monqollarn hr v
kndlri datmas, halini qrmas, byk vergilri toplama sulu, feodal ara mhariblri v digr amillr
btvlkd lknin iqtisadi tnzzln gtirib xartd. Grnr, irvanda geni yaylm iqta sistemi d
vzinnin glirinin vziyytin tsir gstrirdi. XIII-XIV srlrd irvan hrlrinin vziyytin dair gtiriln
dlillr aadak nticy glmy imkan verir: Beylqan, bran, Bacrvan, Gtsbi v digr bu kimi
mhm iqtisadi v mdni mrkzlr gcl dantya mruz qalaraq z hmiyytlrini itirdilr v nhayt,
squta uradlar. Beynlxalq ticart yollarnn stndki Drbnd, amax, Bak v digr hrlr [177 - 178]
monqol talanlarndan sonra, XIII srin son rbnd tdricl brpa edilmy v ticart mbadilsin clb
olunmaa balad. Lakin mnblrin mlumatna gr onlar, htta, XIV srd bel bu hrlrin irvanahlarn
XII-XIII srlrdki hakimiyyti dvrnd mvcud olan iqtisadi v mdni inkiaf sviyysin ata
bilmmidilr.

4. XI-XIV srlrd irvann sosial strukturu v hr quruluu

XI-XIV srlrd irvanahlar dvltind sosial mnasibtlr, sinf mbarizlri v hr quruluunu
yrnmk baxmndan yazl mnblrin verdiyi mlumatlar danq v czidir. Bu boluu, sasn Bak v
Aberonda, amaxda, Drbndd v irvann digr v yaay yerlrindki oxlu memarlq abidlrindki da,
habel hmin dvr irvan hakimlrin mxsus numizmatika doldurur. XI-XIV srlr aid narrativ mnblrd,
XII airlrinin (Nizami Gncvi, Flki irvani, Xaqani v b.) srlrind mxtlif sosial terminlrin, epiqrafk
abidlrd v sikk legendalarnda irvanah, mir, xaqan, xan, sultan, mlik, vzir, hacib, sdr, sipahsalar,
eyx, qazi, l-quzat, ris, amid, amil v s. titul v rtblrin xatrlanmas gstrir ki, hmin dvrd irvann
hrlrind inkiaf etmi feodal cmiyytin mxsus mrkkb struktur mvcud olmudur. Bu cmiyytin sas
siniflri feodallar, kndlilr v sntkarlar idi. Byk hrlrin halisi dqiq bir trfdn yanlara v iri
tacirlr, digr trfdn is xrda alverilr v sntkarlara blnrd. Hakim feodal tbqsinin banda
irvanahlar dvltinin bas - irvann paytaxt amaxda, hr zlzldn daldqdan sonra is 1192-ci
ildn Bakda yaayan

irvanah dururdu. irvanahn ad dbdbli titullarla mayit olunurdu. Khn Baknn
imal hr divarndak yarmbrclrdn birinin umas nticsind akar olunmu byk dadak stirlik
natamam kitabd hr divarnn irvanah III Mnuhr trfindn h.514-555 (1120-1160)-ci illrd tikildiyi
xbr verilir:
1. [Bu] hr divarn tikmyi l-mlik l-mzzm el-alim l-adil l-mzffr l-Mnsur
2. l-mcahid Fxr d-Din v-d Dvl mad l-islam v-1-mslimin
3. Xaqan l-kbr irvanah l-kbir b-I-hca Mnuhr ibn... mr etdi.
1

bl-la Gncvinin qsidsin v Flki irvaninin mdhiyylrin sasn III Mnuhrn tam ad v
knysi b-I-Hca Fxr d-Din l-Mlik III Mnuhr ibn fridun, irvanah, xaqan l-kbir (yaxud kbr)
olmudur.
2

hr divarnn XII srin ikinci rbnd III Mnuhrn tikdirmsin dair mnbd veriln mlumat
irvan dvltinin gclnmsil laqdar byk fortifikasiya ilri aparldn gstrr. Nizaminin 1188-ci ild
tamamlanm "Leyli v Mcnun" poemasnda irvanah 1 Axsitann tam titul v lqblri gstrilmidir: byk
xaqan (xaqan-i kbir, yaxud kbr), mlik-e mzzm, irvanah Clal d-Dvl v-d-Din b-1-mzffr
Axsitan ibn Menuhr irvanahn adnn dbdbli lqblrl mayit olunmas Qafqazda iri feodal
dvltinin mhur hkmdarlarndan biri mstqilliyini gstrir. Abidlrin kitablrindki dbdbli he d
hmi irvanahlarn mstqilliyin dlalt etms sikklrin legendalar irvan hkmdarlarnn real
vziyytini d dqiq ks etdirir. irvanahlar bu v ya digr hkmdardan vassal asllna ddkd, adtn
sikkd szerenin ad gstrilirdi. XI srdn balayaraq Slcuqilr slalsinin qdrtinin n yksk sviyyy
atd Mlik ah (1072-1092-ci illr) zamannda irvanahlarn etdiklri sikklrd xlif il yana slcuq
sultannn da ad, ckilirdi. 1 Fribrz (XI srin sonu) dvrnd ksilmi sikkd yazlmdr:
z trf ks trf
La ilah illllah
Mhmmdin rsulillah!

l-Mqtdi bi mr Allah
s-Sultan Mlik ah
ks trf
Fribrz
Xlif l-Mqtdi (h.467-487-ci illr) v Mlik ahn (h.465-485-ci illr) adlarna sasn demk olar ki,
bu sikk h.467-485 (I075-1092)-ci illr arasnda zrb olunmudur. Fribrzn adnn yannda n lqb, n titul,
97

n d atasnn ad var.
4
Bu tvazkarlq Fribrzn slcuq sultanndan vassal aslln gstrir. lknin siyasi
vziyytini aradrsaq aydn olar ki, 1075-1092-ci illr Mlik ahn
5
irvan tam kild ial etdiyi, Fribrzn
slcuqlarn vassal vziyytin endirilrk, hr il sultann xzinsin xrac verdiyi dvr tsadf edir.
6
Khn
Bak qalasndak (rihr) Mhmmd ibn bubkr mscidindki h.471 (1078/9)-ci il aid kitabd
7

Fribrzn adnn kilmmsi d yqin ki, lknin daxili siyasi vziyyti v irvanahn asll il baldr.
Bu mnada Fribrzn adnn l-mlik titulu il verildiyi ikinci tip sikk lamtdardr. Sikknin ks
trfind yuxarda gstriln sikkdki kimi iki stirlik dini rmz, onun altnda is xlif l-Mstzhir-billahm
[h.487-512 (1094-11 18]-ci illr) ad hkk olunmudur. Sultann ad burada yoxdur.
8
Szerenin adnn
buraxlmas Mlik ahnn lmndn sonra Slcuq imperiyasnn tezlikl dalaraq ahn olanlar arasnda
taxt-tac urunda mbariz meydanna enildiyi dvr ba vern siyasi hadislrdn xbr verir. Ehtimal ki,
irvanah bu hadislrdn istifad edrk, z adna mlik titulu sultann adn kmkdn v qoyulmu xrac
vermkdn qarm, bununla da, slcuq sultanlarndan vassal aslln etmidir. Sonralar, Fribrzn olu II
Mnuhr v ondan sonra irvan hakimlri dvrnd irvanahlar bhsiz, Slcuqilri zlrinin szereni kimi
tanm v hmin vaxtlarda onlarn mnasibtlri sabit olaraq qalmdr. Ehtimal ki, irvanahlar sultan
qarsnda vassal thhdlrini pozmamlar. irvanah I Axsitanin dvrnd ksilmi sikklrd xliflrin v
raq sultanlarnn adlar il yana Axsitan ibn Mnuhrn d ad l-mlik l-mzzm lqblrinin
mayitil verilmidir. Xlifnin hakimiyytini nominal surtd tanyan irvanahlar z sikklrind raq
sultanlar adn kmkl onlardan [179 - 180] vassal asllnda idilr. irvanah z dvltind istr hrbi
baxmdan, istrs d riyyt zrind qeyri-mhdud hakimiyyt malik idi. O, feodal qayda-qanunlarnn rmzi
v daya, mirlrin mrkz itat etmmk chdlrinin qarisn alan qvv idi. irvanahlar XI-XIV srlrd z
razilrini qonularnn torpaqlar hesabna genilndirmk mqsdil feodal ara vurumalar v iallq
mhariblri aparmlar. Onlar z mstqilliklri urunda yadelli iallara - slcuqlara, Xarzmaha.
monqollara qar mbariz aparm, vaxtar mstqil hakimiyyt srmlr. irvanahlarn bu slalsinin bir
sra nmayndlri, xsusil I Fribrz, III Mnuhr, I Axsitan v baqalarnn diplomatik bacar saysind
onlar htta irvan razisi slcuqlar v sonralar monqollar trfindn tamamil ial edildiyi vaxtlarda bel bu v
ya digr hkmdardan vassal aslln qbul etmlrin baxmayaraq, mstqilliklrini faktik surtd qoruyub
saxlam, z adlarndan sikk (gm v mis) ksdirmilr. Bir ox hallarda bu vassallq xalis formal sciyy
dayrd. 1067-ci ild irvanah I Fribrz trklrin basqnnn qarsn almaq n trk Elbasana hr il 30.000
dinar xrac vermy raz olmudu.
9
Mlik ahdan vassal asllnda olan I Fribrz hr il 70.000 dinar xrac
vermy razlq vermidi, lakn sonralar bu mbl 40.000 dinara endirildi.
10
n-Nsviy gr Mlik ahn
irvan zrin qoyduu xrac 100.000 dinara atrdi-irvanahlarn asl vziyyt ddklri vaxt
szerenlrin ddiklri xracn miqdar bel idi.
11
Btn bu vergilrin arl hm yerli feodallarn, hm d
iallarn ikiqat zlm v istismar altnda

ziln riyytin zrin drd. irvanahlarn vziyyti haqqnda

aadak faktlar sasnda fkir yrtmk olar. Onlar XI srd v sonralar Aberonun neft quyular, duz
mdnlri kimi byk glir mnblrin malik idilr. Hmin glirin bir hisssini onlar X sr

yarsnadk
xlifnin tlbi il vqf kimi Drbnd qazilrin
12
.Mnbd gstrildiyin gr, 1066-c ild irvanah
Fribrzn 4000 madyan var idi.
13
Onun glirin vergi vern hali toplanan rsum v vergilrdn xziny
daxil olan pul rentas, habel hrbi qnimt v xraclar da daxil idi.
Slcuq imperiyasnn iklndiyi XI srin ikinci yarsnda slmlrinin bal ilk trk hrbi
dstlrinin dflrl basqn etmsin v irvanah I Fribrzn slcuq sultanlarndan vassal asllna
salnmasna baxmayaraq, slcuq hakimiyyt dairlri irvan nzartd saxlaya bilmdilr. irvanda yerli slal
qalrd v mnblrin verdiyi mlumat onun xeyli mhkmlndiyini gstrir. XI srin sonu v XII srin ilk
onilliyi Slcuqilr dvltinin ziflnmsi v bhran, irvanahlarn hakimiyytinin gclnmsi il lamtdar
idi. irvanahlar dvltinin siyasi ykslii sonrak onilliklrd xsusl nzr arpr. Mnblr trk
dstlrinin mir Eynddin Altunta v onun olu Alpquun bal il irvanahn yannda xidmt etdiyini
xbr verirlr, Lakin onun Arran razisini ial etmy alan trk v trkmn qoun balarna mnasibti pis
idi. irvanah bel hesab edirdi ki, yalnz yerli slallrdn biri hakimiyyt hququna malikdir. "Siz Yzid
nslindn deyilsiniz, n Rvvadilrin varisisiniz, n d ddadilrin xlflri saylrsnz". irvanah saray l-
xdr cllat - uca adlanan sultan sarayndan frqli olaraq, xdrt l-mlikiyy adlanrd.
14
[180 - 181]
XI srd Drbndin feodal iyerarxiyasnn banda 1077-ci il qdr Haimilr mslman slalsindn
olan mirlr dururdular. Sonra Drbnd v hndvrindki torpaqlar irvann trkibin daxil olaraq, raq
slcuqlarndan asl vziyyt dd. XII srin vvllrindn XIII srin ikinci rbndk Drbnd mstqil
mirlik idi. Onun banda mir dururdu.
15
mirlrin hakimiyyti irsi idi. Feodal iyerarxiyasnda irvanahlardan
sonra iri feodallar dayanrd. Onlara torpaa, suya, suvarma qurularna, sas mk vastlrin sahib olan hrbi
v yksk mnsbli dvlt mmurlar, ali rtbli ruhanilr daxil idi. Feodal zadganlarnn neft quyular v qaz
mdnlri, kin yerlri v bostanlar, zmlklri, mal-qaras, qsrlri, evlri, karvansaralar v s. var idi.
Dvltd v hrlrd nzibati hakimiyyt hrbi v yksk mnsbli dvlt mmurlarnn ali rtbli ruhanilrin
lind idi.
98

irvann hrbi yanlar, yerlrd btn hrbi v inzibati, hakimiyyti llrind toplam hrbi rislr -
mirlr idi. mirlr irvann vilayt, hr v kndlrind hakimilik edir, istehkamlarnn tikilmsi ilrin
baxrdlar. XI srd onlarn hakimiyyti zifldi v onlar vilayt v yaltlrin hakimlrindn hr hakimlrin
evrildilr. Msud ibn Namdar XI srin son Gncnin v btn Arrann hakimi irvanah 1 Fribrzn olu l-
dudun
*
adn kir. XI srd Drbndd Haimi mirlri hakimiyyt srrd. XI-XV srlrd irvan dvlti
irvanahn hakimiyyti altnda olan bir qrup vassal mlklrindn ibart idi. mirlrin adlar Bak qalasnda,
Aberonda v irvann digr yerlrind tikilmi klli miqdarda mdafi qalalarnn, mscid v trblri olan iri
qsrlrin kitablrind kilir. XI srd da zrind kuf xtl hkk olunmu v Bak qalasndak Cm
mscidinin minarsinin zln qoyulmu drdstirlik kitabd yazlmdr:
1. zmtli mir-siphsalar- catli hrbi ris
2. Hsamddvl (vd-Din) - dvltin xobxtliyi
3. slamn daya v qoun bas, cmiyytin ba tac
4. Kbarlarn itirilmi bu Yqub Yusif.
Hsam d-Din veriln lqblr v irvann iki byk airinin - Xaqani ivani v Flki irvaninin
mlumatlar gstrir ki, o, III Mnuhrn vaxtnda tqribn h.530-532 (1135/36-li37/38)-ci illrd irvanahlar
dvlti qounlarnn ba srkrdsi olmu v hrbi mliyyatlar zaman Arran torpaqlarnn bir hisssini zbt
etmidi.
17
XI srin sonu - XII srin vvllrind Arranda xidmt edn qoun balar arasnda siphsalar b-I-
la Cnzvnn ad kilir.
18
Nisbsi onun sln Gncdn olduunu gstrir. XI-XII srin vvllrind qoun
risin, srkrdy sahib l-cys (rbc) d deyilirdi. XII srd amaxda mir-siphsalar Mbarz d-Din
olmudur.
19
irvanah Grsb ibn Frruxzad zamann Mrdkan kndind tikilmi dairvi qalann h.600-c ilin
mordad
**
ayna (avqust, 1204-c il) aid kitabsind qalann sahibi "dnyann byk siphsalar, gcl, ehtiraml,
dinin v dvltin [181 - 182] ulduzu ibn Kakuya..."nn
20
ad kilir. Siphsalar - hrbi ris, ba srkrd rtbsi
XIII srin vvllrind d n yksk hrbi rtb amirlrinin adlarna XIV sr kitablrind tsadf edilir. Bak
qalasnda Cm mscidinin cnub trfindki divarda rbc yazlm kitabd binann tmir olunduu xbr
verilir. "mlik l- imarara v 1-kabir" (mirlrin v yanlarn mliki) rf d-Din Smud ibn Fxr d-Dinin ad
kilir v h.709 (1309/10)-cu il tarixi gstrilir.
21
mircan kndindki mscidin qaps stndki rbc
kitabd mscidi tikdirn byk mlik Fxr d-Dinin olu mir Nizam d-Din mir Hccin ad kilir v h.730
(1329/30)-cu il tarixi gstrilir.
22
Bu kitablrdn aydn olur ki, Fxr d-Din adlar kiln bu iki xsin atasdr
v "byk malik" epitetindn grndy kimi grkmli mvqe tutmu, iri feodal olmudur. Onun olanlarndan
biri - Bak qalasndak mscidi brpa etdirmi mir rf d-Din Mahmud, ehtimal ki, hrd yaam, ikinci
olu is, titulundan grndy kimi, iri feodal, rfin adlandrlan mircan (mir Heccan) kndinin sahibi
olmudur. "mir Hcc" rtbsi fxri vzif olub, Mkk v Mdiny ziyart gedn karvann basna
verilirdi. Adlar kiln xslr feodal sinfinin nmayndlri v irvanahn vassallar idi. irvanaha vassal
tabeliyind olan lkzlr onun yannda xidmt etmk n dstlr gndrmli idi.
23
irvanah v mirlrin
yannda onlarn xsi mhafzsi vzifsini dayan qulamlar olurdu. Onlar irvanahn tapr il onun
qohumlarn ldrb, qan intiqamn alr v digr qorxulu taprqlar yerin yetirirdilr. "Tarix-i l-Bab"da
xidmtilr arasnda qulamlardan baqa, grnr, daha yksk mvqe tutan xadimlrin d ad kilir.
irvanahlar dvltind nizami qounlardan (sgr, cnd), nvbti dstlrindn baqa trk v trkmnlrdn
tkil olunan muzdlu dstlr d var idi. hrlrin halini hri yadelli iallardan mdafi etmkd birliy
aran sakinlrdn ibart hrbi tkilat da var idi. hr icmas "l-cmat"
24
adlanrd. XIII srd Bayl
buxtasndak qala divarnn dalarnda "cmati-i hr-i maxi" szlri qeyd olunur.
25
Ehtimal burada amax
hr icmasndan shbt gedir.
irvanahdan sonra dvlti idar edn ikinci xs n yksk mnsbli yanlardan olan vzir idi.
irvanah saraynda vzir vzifsini nsil rzind mnc mhur Deylmi hkmdar slalsi qolundan olan
v artq o vaxtlar Slcuqilrl qohumlam Kakuyilr ailsi tutmudur.
26
irvann vziri Bha d-Din
Mhmmd l-Hseyn l-Kakuyi vzifsi irsn ken vzirlrin olu v nvsi idi.
27
shaq ibn Kakuyinin ad
Mrdkandak dairvi 1204-c il tarixli kitabsind ckilir.
28
Grnr, bu ailnin zvlri XI srdn sonra v
daha sonrak srlrd irvan dvltinin idar edilmsind mhm rol oynamlar.
irvann vziri - irvanahn iltifat il olsa da, dvltin tam slahiyytli hakimi idi. Vzirlrin
hakimiyyti, ilk nvbd, mmur tbqsinin nmayndlri n bxi mnbyi idi. irvann vziri l-Kakuyi
mkafat v bxi vermkd sxavti il mhurlamd. hlidn vergi ymaq icazsini (daman) vzir
verirdi. Bak qalasndak Cm mscidi minarsinin bnvr dandak farsca kitaby gr irvanda, ehtimal
ki, XI-XII srlrd amaxda XIII-XIV srlrd is Bakda vzirlr divan (divan l-vzra) mvcud

*
l-dud, yqin ki, irvanahn ad yox, lqbidir.
16

**
Kitabd mordad ay ad III Yzdigrd tqvimin cacn verilmidir. Ehtimal ki, bu ad Aberonda nnvi qaydada saxlanmdr.
. . lsrzadnin Ka-k-li kimi oxuduu ad biz Kakuyi kimi oxuyuruq.
99

olmudur.
29
[182 - 183] Sultan Mhmmd lcaytunun (1304-1316) yarlnn mtnindn ibart olan bu kitabd
Bakdak divan xatrlanr.
30

XI srin sonlarnda irvanda divann sahibi (mlki v maliyy ilri idarsinin risi) v vzirin naibi
(mavini) Beylqandak hadislr qdr irvanahlarn feodal divarnda xidmt edn Msud ibn Namdar
olmudur. Msud ibn Namdar xidmt etdiyi divanda grln ilri sadalayaraq yazr: "...(biz) qalalara v
kndlr gndriln srncamlar, lk v vilayt hakimlrinin tyin olunmasn tsdiqlyn sndlri imzalayr,
sahild v ayda vergilrin ylmasna (l-istifa - mstvflik xidmti), Baknn v l-Krr (vilaytinin) el-
Yzidiyy v l-Cbl vilaytlrinin, l-Lkz lksinin, Suvaq Mkalinin, ta aya qdr Qbl mahalnn,
dnizboyu yerlrl birlikd bran vilaytinin gliri haqqnda hesabatlara (mhasibat) dair ilr ncam verir,
xzin v mlk ilri il, saysz-hesabsz qounlara, amillrin vergi qalqlarna, sgrlrin tmin olunmasna
(fvadil), krdlrin saxlanmasna gr l-Deylm muzdunun dnilmsin nzartl (arid xidmti) mul
olurduq". Onun sas glir yeri hr v ya mahaldan ylan vergi v tyclrdn daimi olaraq v irsn tyin
olunan pul dnci - idrar idi. drar tyin etmk hququ da vzir mxsus idi. Lakin XV srd vzirlrin
hakimiyytini sxdraraq nfuz qazanm mstvflr maliyy-mhasibat idarsinin yksk mnsbli
mmurlar idrarn verilmsini saxlatdra bilrdilr. Vergi mbli divana mntzm olmadndan idrarn
alnmas tez-tez tinlirdi. drardan baqa tsviq (mvacib), mahra (aylq haqq) kimi pul dnclri d
mvcud idi.
31
Divann gliri, sasn pul rentas klind daxil olan vergi v tyclrdn, habel hrbi qnimt
v xracdan ibart idi. hrlrd sntkarln v mt istehsalnn inkiaf irvan dvltinin iqtisadiyyatnda
ticartin v mt-pul mnasibtlrinin inkiafn stimulladrrd.
hr idarsind mmurlar mhm vzif tuturdular. Msud ibn Namdar irvanda mstvf - vergilrin
mdaxil v mxaricinin uotunu aparan, hrin mdaxil v mxaric dftrini trtib edn maliyy-nhasibat
idarsinin msul mmuru vzifsind ilmidir. 0, hminin, znn mrif- nzart mmuru vzifsinin d
adn kir. Onun mktublar arasnda Beylqann mrif vzifsin tyin olunmaq bard rizsi var. Bu
mmurun vzifsi halinin gliri haqqnda mlumat toplamaq idi.
32

hrlrd vergi v rsumlar amillr yrdlar.
33
Feodallarn mnimsdiklri bir ne yz min dinardan
ibart icar gliri v onun vhicsin ylma sulu hmin vilaytlrin halisini dilniliy v sfalt dar
edirdi.
34
Nazirin - kiik nzart mmurunun vzifsi knd mlklri v istehsal sahlrindn Bak v Aberonun
duz mdnlrindn, neft quyularndan gtrln gliri hesablamaq idi.
Qounlarn uotu v onlarn mvacibinin dnilmsi il mul olan mmur arid adlanrd.
35

Amidin v hr risinin yannda katib vzifsi d var idi. Msud ibn Namdar Gnc hakimi
irvanahn olu mir l-dudun yannda katib v mxtlif taprqlar icra edn mmur vzifsind
almdr. Msud "sl" katibin bilik v bacarqlarn sadalayaraq, fiqh v [183 - 184] rit, qrammatikann
incliklrin bld olma, Quran Dilmyi v s. xatrladr. Beylqanda amidin on be katibi var idi.
36
Feodal hr inzibati idarsinin mhm simalarndan biri hr bazarlarna, ticart-sntkarlq
mhlllrin, mhsullarn keyfiyytin, tmizliy v qayda-qanuna, l v ki vasitlrindn dzgn istifad
olunmasna nzart edn mhtsib idi. O, polis funksiyasn da - hrd ictimai asayiin qorunmas, cinayt
isinin v cinaytkarln tdqiqi, srxolarn v itialarn czalandrlmas - icra edirdi. Mhtsib, hminin,
hr sakinlrinin gstrilrin v islam dini ayinlrin riayt etmlrini nzartd saxlayrd.
37

hn XI-XII srlrd sultann hrbi caniin idi. Msud ibn Namdar Gnc divannn hrbi caniin kimi
gndrdiyi bd l Cabbarn Beylqann mstqilliyinin tamamil lv edilm demk olar hrbi dstlrl
buraya gldiyini xbr verir.
38

hrd tikinti ilrin memar balq edirdi. Bu ad dayan sntkar binann tikilmsind itirak edn
inaat-sntkarlar - bnna, mhndis, srkar, hkkak v baqalar arasnda msul xs olduundan kitablrd
d yalnz onun ad kilir. Memar bdlmcid ibn Msudun ad Aberonun Mrdkan kndindki XIII sr
(1204-c il) aid dairvi qalann divarndak dada hkk olunmudur.
39
Mirab hrin su il tchiz olunmas v
onun hr sakinlri arasnda bldrlmsi il mul olur, suvarma kanallarnn saz olmasna, bulaq v su
quyularnn tmizliyin nzart edirdi.
Feodal sinfinin digr mhm qrupunu ali ruhanilr- eyxlislam, qaz v qaz l-quzzat, yni vilaytin
sas hrinin qazs tkil edirdi. Onlar mlkiyyt hququnu lv ed bilir, rit qanunlar sasnda mhkm
icraatn hyata keirirdilr. Onlar, hminin, miras bldrr, kbin ksir v digr mxtlif mlki ilrl
mul olurdular.
40
Qaz l-quzzat feodal hakimiyyt pillknind sultandan v irvanahdan sonra n mhm
simalardan biri idi. Ruhani feodallar dvlt idariliyind tez-tez yksk vziflr tuturdular.
hr idarsind feodal hakimiyyt sisteminin mhm vzifli

xslrindn biri sdr idi. O, vqf
msllrin baxan yksk mnsb sahibi, irvanah trfindn tyin olunan nazir idi. Bak qalasndak Gilk
mscidindki kitabd h.708 (1308/9)-ci ild mscidi tmir etmyi mr etmi sdr min d-Din ibn bubkrin
ad kilir. XIV srd burada kitabsind onu tikdirmi sdr Nasir d-Din Grsb ibn Hsn Hacibin ad
xatrlanan baqa bir mscid d vardr.
41

100

Pirsaat xangahnn portalndak h.641 (1243/4)-ci il aid kitabd binann irvanah Fribrz ibn
Grsbin vaxtnda "byk, mhtrm, hrmtli sdr, Xorasann rfi, dvltin v dinin clal Xzr Visak
lqbli Hsn ibn Mhmmd ibn Hseyn l-Bavndinin 42 vsaiti il tikildiyi gstrilir. Drvilrin
iqamtgah olan xangah, grndy kimi, sdrin vqf glirindn buraxd vsait hesabna tikilmidir. Hmin
feodallarn v mnsb sahiblrinin mnblrin verdiyi mlumata sasn ehtimal etmk olar ki, onlar afllik
mzhbin mnsub snnilr olmular.
43
Cm mscidlrinin imamlar, mdrrislr, seyidlr, [184 - 185] drvi
iqamtgahlarnn, xangah v zaviylrin v s eyxlri, habel vqflrin mtvllilri d ruhanilr zmrsin
daxil idi.
Ruhanilr arasnda z flsf srlri il rqd mhur olan sufi alim eyxlri var idi. XI srin birinci
yarsnda irvanah saraynda Mhmmd li Bakuvi byk hrt qazanmd. O, qoca yalarnda Bakn trk
edrk iraza kmdr.
44

Bir sra hallarda irvanahlar bu v ya digr eyxin nfuzunun artmasndan qorxuya drk, ox vaxt
is iqtisadi xarakterli sbblrl onlar tqib edirdilr.
45

irvanahlar dvltind rastabazarlara, karvansaralara, sntkarlq emalatxanalarna sahib olan, tez-tez
hkumt v hr idarlrind mhm vziflr tutan iri tacirlr d hr zadganlar srasna daxil idilr.
hrlrd sntkarln v mt istehsalnn inkiaf irvan dvltinin iqtisadiyyatnda ticartin v mt-pul
mnasibtlrinin vst alnmasna tkan verirdi. hrlrin v hr hyatnn inkiaf nticsind onun idar
olunmasnda burada yksk vziflr tutan nfuzlu tacirlr fal rol oynamaa baladlar.
46
1363-c ild trtib
olunmu mnbd mqati sasnda Arran, Muan, Qvbri (Mahmudabad v Bakuy hrlri, yaxud "neft
mnblri" il birlikd) vilaytin v irvana sahib olan Xac Fsihi irvaninin ad kilir. Xac rtbsi ayr-
ayr dvrlrd, mxtlif mnalar damdr. XIV srd rtbsi varl tacir, yaxud irvanah sarayndak yksk
mnsb sahibin verilirdi. hrlrd v btnlkl vilaytlrd vergi v tyc ymnn icary verilmsi
sistemi XI srin sonlarnda Slcuqilr dvrnd v sonrak srlrd ttbiq olunmudur. Msud ibn Namdarn
mtnind vzirdn vergi ymaq hququ (daman) alm amidin Beylqanda pul toplamas xatrlanr. Vergi
ymaq hququ veriln xs damin deyilirdi. Vergi yann (daminin)

hququ hrin mlki hakiminin
vziflrin uyun glirdis icardar hakim amid adlanr v bu vzif rfli saylrd.
47

1226/7-ci ild sultan Clal d-Din Mngburninin vziri rf l-Mlk z qounlar v sultan
qounlarnn bir hisssinin banda gmilrl Araz ayndan kerk Gtsbi vilaytini zbt etdi v irvanahn
amillrini oradan qovdu. O, el hmin il vilayti iki yz min brbri
48
dinarna icary (damnaha) verdi.
irvan v Arrann sosial hyatnda v hr idariliyind rislr mhm yer tuturdu. hr yanlarnn
nmayndsi, tacir zmrsinin banda duran hr asaqqal, yaxud sntkar sexlrinin bas ris adlanrd.
Mnblrd Gncd, Beylqanda, Drbndd v Bakda gcl v nftzlu hr rislrinin, varl tacirlrin
faliyyti haqqnda

mlumatlar verilir. Ris hr hakimiyyti il hali arasnda vasiti rolu oynayr, birinci
trfini frmanlarn yayr, sonuncularn adndan x edirdi.
49
Rislr, bir nv, hr zadganlar idi. Baknn
ri-hr hisssindki Snqqala mscidinin divarndak kitabd memarnn ad kilir: Ustad r-ris
Mhmmd ibn bubkr (h.417 (1078/9)-ci il).
50
Mscidin ris Mhmmd ibn bubkr trfindn tikilmsi
hrin bu zmrsinin varl olduunu gstrir. "Ustad r-ris" ad onun srttkar sexlri rislrinin bas
olduunu gstrir.
Rislr tez-tez irvanahla mxaliftd olaraq, hr hakimi leyhin qiyamlara balq edirdilr.
"Tarix-i l-Bab"da Drbnd rislrinin Drbndd z hakimiyytini brqrar [185 - 186] etmy v onu z
torpaqlarna qaytarmaa chd gstrn irvanahla oxlu toqqumalar v ona qar qiyamlar tsvir olunur.
Xlif Mtvkkil h.237 (851)-ci ild l-Bab v ondan asl olan torpaqlar Mzydilr slalsinin ilk
nmayndlrindn biri olan Mhmmd ibn Xald bx etdiyindn irvanahlar zlrini Drbndin n qdim
mdds sayrdlar. Tarix-i l-Babda h.416 (1025)-c ild srracilrl - srraclarn trfdarlar il
irvanahlar arasnda ba vermi iddtli mbariz qeyd olunur. Rislr irvanda irvanahn h.457 (1065)-ci il
cza tdbirlrinin qurbanlar kimi xatrlanrlar. Tarix-i l-Babda rislrin bas, rislik vzifsini dd-
babalarndan irsn ld etmi, ahlar kimi catli, sultanlar kimi zmtli, ah v mirlrin qorxduu li ibn
Hsn ibn naqn ad xatrlanr. Hmin mnbd hrin btn rislrinin hesabat verdiklri Drbnd
rislrinin bas ris r-rsa Mfrricin d ad kilir. mir azyal olduqda adndan, adtn, ris hakimlik
edirdi. Ris r-rsa bada olmaqla shrin asaqqallarndan v rislrindn - tacir gildiyasnn mxtlif birlik
v sntkarlq sexlrinin nmayndlrindn hr uras Drbndd "hkumt evi"nd yerlirdi.
51
rislrin
slahiyytlrin mxtlif vziflr drd. Mxtlif sex birliklrin balar mhll daralar, bazar balar
rislr tabe idilr v onlarn qarsnda hesabat verirdilr. Rislr hrin sosial siyasi hyatnda fal itirak
edirdilr.
XI srd feodal hakimlri - l-Bab mirlri il hri faktik olaraq idar edn rislr arasnda aramsz
mbariz gedirdi. mirlrin n irvanahlar kimi nfuzlar, n d gcl qounlar var idi. Onlar, bir nv orta
srlr hr-dvltinin Haimilr nslindn olan irsi hakimlri idilr, Rislr istdiklri miri tyin edir v
devirirdilr. XI srin sonlarnda v trklrin hcumu rfsind mirlrin nfizu yksk idi.
101

irvan v Arrann feodal hr idariliyinin btn bu mrkkb brokratik aparat sistemi feodallardan
asl olan kndlilri v hr sntkarlarn soyub, onlardan ba feodal-hkmdar v mxtlif saslarla torpaq
mlkiyytin, elc d evlr, karvansaralara, ticart dkanlarna, karxanalara, digr danar v danmaz mlak
nvlrin sahib olan feodal yanlar n tyc v vergi toplamaa xidmt edirdi.
Maddi mdniyyt abidlri v arxeoloji qaznt materiallar, habel, XI-XII srlr aid narrativ
mnblr irvan v Arranda snt istehsalnn inkiaf sviyysi, mxtlif istehsal sahlrin mxsus sntkarlar
haqqnda fkir sylmy imkan verir. Bir sra dolay dlillr sntkarlarn rislrin balq etdiklri mxtlif
pelr zr sexlrd birldiyini ehtimal etmy imkan verir.
52
XI-XII srlrd sexlr, onlarn nizamnamlri v
i qaydalarna dair limizd mlumat yoxdur. Lakin bu sexlrin balar hr bir istehsal nv zr msul xs
idilr v grndy kimi, ris sifti il hrin idar olunmasnda itirak edir v ris r-rsa qarnca hesabat
verirdilr. hrlrin vergi vern halisini tkil edn riyyt - hr sntkarlar feodallardan asl olan
kndlilrdn az istismara mruz qalmrdlar.
XI srin sonlarnda vergi vern halinin istismarnn gcl

nticsind Beylqanda ahidi olmu Msud
ibn Namdar trfindn tsvir ediln hadislr ba [186 - 187] vermidir.
53
Beylqan halisinin syannn sbbi
amid v onun kmkilrinin hrdn qsa mddtd pul ymaq chdi olsa da, ehtimal ki, burada hr
halisinin hakimiyyt nmayndlrindn xilas olmaq, onlarn yerinin hrin tacir zmrsinin, rislrin, habel
sntkarlarn nmayndlri thvil vermk tbbs il qarlarq. syan etmi hrlilr Beylqann
mstqilliyini qoruyub saxlamaa alrdlar. Tsvir ediln hadislrdn aydn olur ki, syanlar hrin aa
tbqlrinin v sntkarlarnn nmayndlri idilr. XI-XII srlrd irvan v Arran hrlrindki sinfi
xlar bu v ya digr kild hrlrin feodal hakimlrinin v feodal idariliyinin leyhin ynlmi mxtlif
hrkatlar kimi tzahr edirdi. Ehtimal etmk olar ki, Beylqanda ba vern hadislr XI srd ictimai tsisat
kimi hr zn idarsinin yaranmas il bal idi.
Bu proses tkc irvan v Arran hrlrind deyil, Grcstanda, Ermnistanda v Cnubi Qafqazn
digr lklrind d nzr arpr. XI srin ortalarnda Tiflisin hr znidarsi, hr hllik mstqillik ld
ed bilms d, artq myynlmi ictimai tsisat kimi formalamd. hr z hakiminin, indiki halda,
mirin hakimiyyti altnda qalsa da, hr znidarsi mvcud idi.
54
Hmin vaxtlar eyni vziyyt Drbndd
d mahid olunurdu. irvan v Arranda hr znidarsi lamtlrinin meydana glmsi v hrlrin
mstqillik v muxtariyyt urunda mbarizsi orta srlr hrinin sntkarlq v ticart mrkzi kim inkiaf
v hrlilrin feodal zlmv slcuq iallar leyhin mbarizsi il bal idi. irvan v Arranda hr
znidarsinin sonrak inkiaf XIII srin 30-cu illrind monqol hcumlar il laqdar dayandrld. irvann
hr halisinin

mhm bir tbqsi hrin karxana v emalatxana sahiblri olan feodal aalar trfindn
istismar ediln sntkarlar idi. Msud ibn Namdarn verdiyi mlumatlar, habel arxeoloji qaznt materiallar
irvann Beylqan, Bak, amax v baqa hrlrind v digr yerlrind hrlrin bir ox sntkarlq
pelri haqqnda fikir sylmy imkan verir.
XI-XIV srlr aid maddi mdniyyt narrativ mnblr, qbir dalarndak v binalardak kitablr,
sntkarlq istehsal v da zrind oyma, hkkak, xttat, rssam, zrgr, memar, bnna, dulusu, misgr,
gmiqayran, toxucu, irniyyat, boyaq, dabbaq v digr snt sahlrind alan sntkarlar haqqnda
danmaa imkan verir. Bak, amax, Qbl hrlrind v digr yerlrd aparlan arxeoloji qazntlar zaman
taplm mxtlif qzl v gm bzk yalar irvan v Arran hrlrindki zrgrlik ilri bard tsvvr
yaradr.
55

Memarlqla bal ayr-ayr snt sahlrind bnna, memar, mhndis v srkarlar alrd.
56
Bu adlar
digr ustalara balq edn, sosial baxmdan bu kateqoriyadan olan qalan sntkarlara nisbtn daha yax
rait malik memarlara verilirdi. Memar ad alm sntkar binann tikilmsind itirak edn sntkarlar
arasnda msul xs saylr v buna gr d kitabd yalnz onun ad gstrilirdi. Ehtimal ki, o, inaatlar
sexinin bas saylrd. Kitablrd rast glinn ustad ad "yksk ixtisasl usta" mnasn bildirir v mxtlif
pe sahibi olan sntkarlara verilirdi. [187 - 188]
Boyakarlq v nax ustalar nqqa adlanrd. Bak buxtasndak qala divarndak kitablrdn birind
hkkak v heykltra Zeynddin ibn bu Rid n-Nqqan, yni grndy kimi, da zrind insan v
heyvan rsmlri nq edn rssam Zeynddinin ad kilir. Baqa bir kitabd bu Rid ibn Zeynddinin -
grnr ki, onun olunun ad hkk olunmudur.
57
Sntkarlarn pesi ox vaxt atadan oula keirdi. Hkkaklar
da zrind oyma ustalar idilr. Bak qalasndak Molla Nsrulla mscidindki (XIV sr) kitabd hkkak-
xttat Mhmmd l-Arifn ad kilir.
58
XI-XIV srlrd Bak, amax, Gtsbi, Drbnd v digr hrlrin
zrbxanalarnda bdii naxla ilnmi v st kitabli gm v mis sikklr zrb edn adlar mlum olmayan
usta sntkarlar ilyirdilr. Nccar adlanan aac, gc v s. zrind bdii oyma ustalar xsusi qrup tkil
edirdilr. Bak qalasnda ustad ncar Aur ibn brahim Bakuyinin ad kiln kitab
*
qalmdr. Ustann nisbsi


*
Ktabnin . . lsrzad oxumudur.
102

onun bakl olduunu gostrir. naat-sntkarlara mxsus hmin pe adlar limizd mlumat olmayan
sntkar sexlrinin daxilind mk blgs getdiyini gstrir.
irvan v Arran hrlrind - Bakda, Qbld, amaxida, Drbndd v Beylqanda aparlan
arxeoloji qazntlar zaman para tiklri taplan klli miqdarda bdii naxlarla ilnmi irli qablar XI-XIII srin
vvllrind dulusuluq v rssamlq sntlrinin yksk inkiaf sviyysin atdn gstrir.
59
Grnr,
Beylqanda branda dulusuluq mmulat istehsal ixtisaslam snt sahsin evrilmidi. Hmin
sntkarlarn vziyytin dair limizd mlumat yoxdur. Ehtimal ki, onlar hrin digr sntkarlarndan daha
ox mstqil olmular.
irvan hr v knd sntkarlarnn da z tkilatlar olmudur. Bel ki, "xilr" birliyind oxlu irvan
sntkarlar, mridlr XIII-XIV srlrd yaam eyx Sfi d-Dinin ardcllar) var idi
60

Azrbaycanda bu tkilatn xarakteri tsqiq olunmasa da epiqrafk dlillr onun mvcud olduunu
tsdiq edir.
xi rbc "mnim qardam" demkdir. Bu tkilatn zvlrinin sas ktlsi sntkarlar v hr
yoxsullar idi. Hmin sntkar tkilat artq XI srd n rqin bir ox lklrind yaylmd.
61
Feodal zlm
v zbanalna qar mbariz aparan "xi" tkilatnn irvann hrlrind, Bakda. Aberonda, amaxda
nmayndlri var idi. Bak qalasnn cnub darvazasnn h.786 (1384)-c ilin rcb aynda hkk olunmu
kitabsind binan tikmi xi ibn Ramazan -irvaninin ad kilir.
62
xi ad hmin xsin Bakdak xilr
tkilatna mnsubiyytini bildirir. Aberondak Krdxan kndindki XV srin birinci yarsna aid zaviynin
kitabsind d byk eyxlrin bas xi irmann ad kilir.
63
Beylqanda, Gncd v Azrbaycann digr
hrlrindki xi tkilatlarna dair mlumatlar da vardr.
Mnblr irvanda monqol istilasna qdr qul olduunu xbr verirlr. XIII srin 20-ci illrind
yazlm namlum mllif irvanin mallarn sadalayarkn ilk nvbd "cariy qzlarn, trk qullarnn adn
kir.
64
1281-ci ild Arrana v irvana syaht xmi air [188 - 189] Nizari "Arran vadilrinin trk qzlar il
dolu olduunu" gstrir
65
. XI-XIV srlrd feodal irvan cmiyytind mharibd qounlar

trfindn l
keirilib aparlm sirlrdn ibart qullar myyn

yer tuturdu. Qullar torpaqlara thkim edirdilr. Qul
myindn

mitd v knd tsrrfatnda ucuz ii qvvsi kimi istifad

olunurdu. Qul bol olduundan
Drbndin mhur qul bazarnda ox ucuz satlrd. Mlumdur ki, XII srd Drbnd hakiminin Nizami
Gncviy xouna glmi erin gr, ona hdiyy gndrdiyi qpaq knizi Afaq airin arvad olmudu. Qul
trk qzlar gzlliklri il hrt qazanmdlar:

O (irin), mnim qpaq gzlim kimi iti yerili idi,
O, sanki mnim Afaqmn z idi.
Ucaboylu, gzl, all idi.
Onu mn Drbnd hakimi gndrmidi.
67

Nizami Gncvi Afaqn gzlliyini v aln bel trnnm edirdi.
Qullar hrlrin v knd yerlrinin n mzlum hali qrupu idi. Feodaldan asl kndlilrl yana qullar
da iddtli istismara mruz qalrdlar.
hrlrd, hminin, drvilr, "cmir v vba" - qara camaat, gruh, avam camaat adlanan n iri
yoxsul tbqlr d yaayrd.
68
Onlar, sas etibaril, hr axan torpaqsz, var-yoxdan xm kndlilr olub,
burada tsadfi v gnmuzd qazanc hesabna dolanrdlar. irvann hr halisinin sosial trkibinin n aa
pillsind duran bu tbq, Beylqanda ba verdiyi kimi, hrlrdki sinf hrkat v syanlarda fal itirak
edirdilr.
Buraya gtiriln materiallar irvann inkiaf etmi feodal cmiyytinin mrkkb iyerarxiyaya malik
olduunu gstrir v onun hr halisinin, qurulu v idarsinin sosial strukturunu aydnladrr.

5. Torpaq mlkiyyti formalar v vergilr

XI srin sonu - XII srd Slcuqilrin hakimiyyti dvrnd sas torpaq mlkiyyti formas sultan
Mlik ah v onun vziri Nizam l-Mlkn zamannda xsusil geni vst alm iqta mlkiyyti oldu. Onlar bir
ox vilaytlrd v hr nahiylrind hakimiyytin trk hrbi zadganlna verilmsi tbbsn d irli
srmdlr.
1
Xarici siyasi amillr XI-XII srlrd yksk inkiaf sviyysin atan feodalizmin glck
tkaml prosesini

dayandra bilmdi.
XI-XII srlrd Azrbaycanda balca torpaq mlkiyyti nvlri aadaklar idi: iqta, mlk-i divani
(dvlt torpaqlar), mlk-i xass (hkmdarn, yaxud hakim xandan zvlrinin xsi torpaqlar) vqf

(dini
idarlr trfindn vsiyyt edilmi torpaq v ya mlklr (feodallarn v azad kndlilrin xsusi mlkiyyti),
camaat (icma torpaqlar), uc torpaqlar (trk srhdilrinin torpaqlar)
2
.
Trk qoun balarna iqta klind veriln iri torpaq mlkiyytinin gclnmsi lknin feodallarnn
hakimiyytini aradan qaldraraq, onlarn yerin z mirlrini tyin edn slcuqlar [189 - 190] trfindn istila
103

olunmas il laqdar Azrbaycan v irvanda feodalizmin daha da inkiaf etmsinin nticsi idi. Yaylaq v
qlaq otlaq torpaqlarnda kemi yerli oturaq feodallarn aaln vz edn kri trklrin v glm kri-
hrbi yanlarn mskunlamas glm kri trklrin iallar trfmdn istismar olunan oturaq kndlilr
zrind aalna sbb oldu.
qta slcuqlarn ial etdiklri Cnubi Qafqaz lklrind, o cmldn irvanda trk kri-hrbi
zadganlnn kndli ktllri zrind aalq formasna evrildi.
3

H.467 (1074)-ci ild trk qounlarnn banda gln qrar ibn Bua sultann irvan iqta klind ona
verdiyini bildirdi. Lakin irvanah Fribrz sultandan onun vvlki mvqeyini brpa etmsin nail oldu. Ancaq
sultan srhd vilayti Drbndi iqta olaraq iki raqn miri Say-Tgin baladqdan v onun nmayndsi
gldikdn sonra Fribrz sultann xzinsin hr il xrac (mal) vern slcuq vassal sviyysin endirildi.
4

XI-XII srlr dvr torpaq fondunun yenidn bldrlmsi il lamtdardr. Torpaq sahibliyini feodal
torpaq mlkiyytinin xsusi kateqoriyas olan iqta formasnda irildirmk meyli aq-akar nzr arprd. XI-
XII srlrd irvanda geni yaylm iqta tsisat XI srin sonlarndan etibarn hrbi qulluqda olmu adamlara
yalnz renta kimi veriln, torpaq v kndlilr zrind sahiblik ixtiyar vermyn torpaqdan istifad v torpaq
sahibliyi sistemi idi
5
.
Sultan Mlik ah ad dftr dm btn hrbilr, 46 min qdr svariy iqta torpa paylamd.
6

Hmin kri dlrin bir hisssi. ehtimal ki, irvanda mskunladrlmd. yannda xidmt girmi
feodallara iri iqta torpa verilirdi. Sonuncu Xarzmah sultan Clal d-Dinin (1221-1231) saray tarixisi
Nsvi xbr verir ki, sultan irvann Kr v Araz aylarnn mnsbind yerln Gtsbi nahiysinin iqta
klind irvanah sultan saraynda yaayan olu Clalddin Sltanaha vermidi. qta vilayti idar etmk
deyil, yalnz ondan glir gtrmk ixtiyar verirdi, bel ki, Gtsbi vilayti, slind, vzir rf l-Mlkn
idarsi altnda idi.
7

Eldgz Cahan Phlvan iki kndin glirini iqta klind dahi air Nizamiy balamd. Lakin
maliyy mmurlar hmin mbli ona vermirdilr.
Mnblr iqtan XI srin sonlarnda v XII srd Azrbaycanda krilrin, trk qoun balarnn
oturaq kini kndlilr zrind aalnn sas formas kimi qeyd edirlr. Artq srin sonlarnda v XII srd
iqta torpaq sahibliyi, slind, irsn keirdi. Sonralar, feodal mnasibtlrinin daha da inkiaf etmsi il laqdar
iqta mlk tipli torpaq sahibliyin evrilir.
9
qta sisteminin inkiaf nticsind vergi mkllfyytli halinin
istismar daha da gclnir ki, bu da vergi vern hali il slcuq zadganlar, habel iqta torpaqlarna sahib olan
yerli feodallar arasnda sosial ziddiyytlrin kskinlmsin sbb olur.
!0
Bu prosesin sonrak inkiaf,
feodalizmin tkaml, Slcuqilr imperiyasnda mrkzi hakimiyytin ziflmsin v yerli feodal
zadganlnn hakimiyytinin gclnmsin gtirib xard. Bir sra iri v xrda mlklrin meydana glmsi, iri
feodal-iqtidarlarn mstqillik urunda mbarizsi, hakim slal nmayndlri arasnda hakimiyyt urunda
mbariz Slcuqilr dvltinin ziflmsin v tnzzln sbb oldu. [190 - 191]
irvanahlar dvlti XI-XII srlrin bu tarixi hadislri fonunda gclnir v mhkmlnirdi. Mnblr
hm yerli feodal hakimlrinin, hm d slcuq iallarnn ikiqat zlm altnda ziln irvan hr v
kndlrinin tin vziyytindn xbr verir.
Bu dvrd irvan feodal cmiyytind sas istismar olunan siniflr maddi nemtlrin bilavasit
istehsals olan mlkdardan asl kndlilr v xrda alverilrl v halinin digr qruplar il birlikd vergi
vern halini - riyyti tkil edn hr sntkarlar idi. Kndlilr z vziyytlrin gr bir-birindn
frqlnirdilr. l-kr (tk halda "l-kkar") termini kinilri, "l-dhakin" (tk halda "dehqan") termini is
torpaq sahiblrini, vergi mkllfiyytli tbq olan xrda azad torpaq mlkiyytilrini bildirirdi. Brzikar,
mzari, kkar terminlri asl kndli - torpaq sahibin pulla v mhsulla renta vern yardar mnas dayrd.
11
Tarix-l-Badda deyilir: H. 457-ci il rnb gn sfr aynn 27-d (7 fevral 1065-ci il) onlar (l-
Babn rislri) onu (l-Babn mirini) onlarla birlikd Msqt (Mkr - Quba hrinin razisi) gedrk,
krdlrin bu yerlri tutmasna imkan vermmyi kndlilrin v yardarlarn (l-kr v-I-mzarnin) evlrin
drk, krdlrin haqszlqlarnn v cinaytlrinin qarsn almaa

(inanrdlar)".
12
Mtndn grndy kimi,
krilrin basqnlar zaman istr glmlr, istrs d yerli mlkdarlar trfindn qart ediln torpaqsz
kndlilr - yardarlar daha ox ziyyt kirdi.
Yardarn vziyyti onun mlkdardan tkc torpaq v su, yaxud hminin toxum, i heyvan v mk
altlri alb-almamasndan asl idi. Yardar kndlilr torpaq sahibindn feodal asllnda idi v bu, ox vaxt irsi
aslla evrilirdi.
13
Torpaq sahibinin mlkdarn yardar zrind ilkin mhakim hququ var idi v
aralarndak mlki iddialar z hll edirdi. Feodala mxsus olan mhkm hququ inkiaf etmi feodal
mlkiyytinin atributu idi.
14
Yardar kndlilrin vziyyti ox ar idi. Bu qrup torpaqsz kndlilr mlkdarlar
trfindn amanszcasna istismar olunurdu, onlar illik mhsulun d birini, yarsn, htta daha oxunu
mlkdara verir, zlrin is 30%-dn ox qalmrd.
15
X srin farsca anonim corafiyasnda xbr verilir ki,
irvanahn mhkmlndirilmi iqamtgahnn yaxnlndak drd kndinin kinilikl mul olan btn azad
edilmi riyyti mvlayan) - kiilr v qadnlar - bir dadak qalada yaayrdlar. Bu qala Niyalqala adlanrd.
16

104

Xatrlanan yer irvann mis snayesinin mrkzi olan Lahc razisind idi. . P. Petruevskinin fikrinc
17
burada
shbt irvanahn yardarlq kimi kiik torpaq sahlri verilmi azadla buraxlan kndlilrdn gedir
*
.
Ehtimal etmk olar ki, "Hdud l-Alm"d veriln bu mlumatda shbt irvanahn azad edilmi
riyytlrinin, yaxud qullarnn ildiyi iri xsi tsrrfatndan gedir. Bel ki, tklrind

azad kndlilrin,
yaxud qullarn yaadqlar v ildiklri drd kndin yerldiyi da irvanaha mxsus olub, ehtimal ki, mlki
torpaqlar kateqoriyasna daxil idi. [191 - 192]
Ravndi kndli mnasnda "rustai" terminini ildir ki, bu da tsrrfatnda sni suvarmadan istifad
edn kinilrin yaad yer mnasnda baa dlmlidir. irvan razisind yerln Quba rayonunda halisi
kinilikl mul olan Rustov kndi vardr. Grnr, onun ad Rustaidn gtrlmdr.
Azad kndlilr keavrz d deyirdilr.
20

Ravndinin szlrin gr, gr slcuqlar dvrnd kndlrd kndlilrin hrlrd is riyytin
vziyyti ar idis, monqollarn zamannda onlar tamam var-yoxdan xaraq dilni halna ddlr. Borcdan,
icardarlarn, maliyy mmurlarnn zbanalndan yaxa qurtara bilmyn kndlilr hrlr qaaraq,
mnblrd "runud v vba" - "sfil v pozun", yaxud "avamm" -qara camaat adlandrlan sinf simasn
itirmi yoxsullarn sralarn artrrdlar.
21

Mnblrd XI-XII srlrd zhmtke kndlilrdn, sntkarlardan, habel Azrbaycann digr vergi
vern hali qruplarndan alnan 20-dk mxtlif vergi v tyc qeyd olunur.
22
. P. Petruevski slcuqlar v
ingizilr dvrnd ran v Azrbaycanda mvcud olmu 50-dn ox vergi v mkllfiyytin adn kir.
23

. . lizad XIII-XIV srlrd 37 vergi v mkllfiyytin adn gstrir.
24
XI-XIV srlrd irvanda mvcud
olmu vergi v tyclrin say haqqnda limizd dqiq mlumat yoxdur. Lakin mnblrd bu bard olan
myyn mlumatlar hmin vergilrin burada Azrbaycann, xsusil rann bir sra vilaytlrin nisbtn sayca
az olduunu ehtimal etmy imkan verir. str slcuqlar, istrs d monqollar dvrnd vergi sistemi riyyt
n oldqca ar idi. Ar vergi v tyclr kndlinin mhsulunun ox hisssini onun lindn alrd. Vergilr
vhicsin sullarla, riyyti dymk v ignc vermkl ylrd. Vergi ymnn icar sistemi, tkrar vergi
ym, fvqlad vergilr v mmurlarn zbanal irvann hrlrind v knd tesrrfatnda mhsuldar
qvvlrin inkiafna mane olan amillr idi.
Xl-XII srlrd slcuqlar, sonralar is XIII-XIV srlrd monqollar dvrnd n ar v soyunu
vergilrdn biri hm pul, hm d natura klind alnan torpaq vergisi - xrac idi. "Tarix-i l- Bab"da irvanah
I Fribrzn ona tabe olan rqi v Qrbi lkz torpaqlarnn halisindn h.467 (1074/5) -ci il boyu onlarla
toqqumalardan sonra zorla xrac toplad xbr verilir.
25
Grndy kimi, hmin vergi riyyt n ox ar
olduundan onu zor gcn ymaq lazm glirdi. Knd yerlrind vergi mblin toplanmas daha ar idi.
Bel ki, Msud irvann vzirin irvandak Tusi deyiln yerdki (Qubadan cnubda) nazirin (nzarti xrda
nzart mmuru) hrktlrindn ikayt edir. Nazir "onun lind xaraba qoyulmu tplr, viran edilmi yerlr
qalmadn" deyir v knd camaatnn qarsnda vergi mblini mrf vermkdn imtina edir.
26
Msud
knd camaatnn inadkarlndan v xsusil But
**
adlanan yerdki "diy" malikansindn vergi toplaman
tinliyindn gileylnir. Mmurun aylq mvacibi - mahra malikan hlisinin vergi dnclrindn verilirdi.
Msud ibn Namdarn irvann hr v kndlrinin mki halisinin zrin [192 - 193] qoyulan vergi v
mkllfyytlr haqqnda verdiyi mlumat knd halisinin ar vziyytd olduunu "avam" - qara camaat
adlandrlan sntkar tacir tbqsinin istismar edilm formalarn gstrir. XI-XIV srlrd irvann
hrlrind halinin pulla ddiyi sas vergi - xracla yana, onun, lavsi - l-fr v r - d var idi.
27
r
rbc texniki mnada onda bir - mhsulun onda birin brabr olan torpaq vergisi demkdir. O, vvlc
mslmanlara mxsus mlk torpaqlarndan tutulurdu. Sonralar r iri feodallardan alnrd v bu vergi xrac
qdr ar deyildi.
28
Baqa din mnsub olanlardan, yhudilrdn, xristianlardan cizy adlanan vergi toplanrd.
hrlrd pulla ylan vergilrdn lav hali zlrinin sntkarlq mmulatlarndan da vergi verirdir. Msud
"rab rab"n, "dulusu barda"n, "irniyyat kri"ni xatrlayr. hr halisinin n yoxsul tbqlri -
dul qadnlar, yetimlr, dilnilr - vergilrdn azad olunmurdular.
29
Ravndinin mlumatna gr, lk slcuqlar
trfmdn ial edildikdn sonra halidn sas vergilrl yana, lav "qeyri-qanuni" vergilr - gln elilr
n rab alnmasna xrclrin rabbaha, silah, nal un ylan nalbaha - toplanrd. Torpan sahibi tlb
olunan mbli verib, z mlkn talan olunmaqdan qoruyurdu. Hmin vergi riyytdn toplanrd. Torpan
sahibi tlb olunan mbli verib, z mlkn talan olunmaqdan qoruyurdu. Hmin vergi riyytdn
toplanrd.
30
hr halisi monqol iallarnn irvanda aal dvrnd ylan ar vergilrdn d ox zlm
kirdilr. Bak qalasndak Cm mscidinin minarsinin bnvrsindki kitabdn shrin v irvan vilayti
halisinin zrin mxtlif vergilr qoyulduu grnr. Hl tam kild oxunmam farsca kitab Sultan
Mhmmd lcaytunun (1304-1316-c illr) yarlnn mtni olub, aadak drd stirdn ibartdir.

*
. . lizadnin fkrinc, burada shbt baqa yer getmy ixtiyar olmayan, yni, thkimli kndliy evriln qullardan gedir.
18

. P. Petruevski bu mlahizni tnqid etmidir.
19

**
But - Dastan Muxtar Respublikasnn indiki Qasmknd rayonunda yer addr.
105

1. Hqqi-sbhan v tala (yni Allah) islamn padah, dnyann drdd birinin frman frmas
sultann mrn uzatsn.
2. zmtli, byk xaqan... rb v cmin hkmdar lcaytu Xudabnd Mhmmd, Allah onun
hakimiyytini bdildirsin!
3. Dnyann fatehinin yarlna gr hr v vilaytin riyyti qopur, sran, neft v rfi vergilrindn
azad olunur...
4. ...Bundan bel bunlar bakllardan alana lntlr olsun".
31
Kitabd gstriln vergilr arasnda qopurun ad birinci kilir. Monqol termini olan qopur dedikd
istr kri, istrs d oturaq maldarlardan 1% hcmind alman vergi nzrd tutulurdu. Bu vergi v onun
ylmas il bal zbanalqlar halini ar bir yk kimi zirdi.
32
Yarlqda ad kiln ikinci vergi termini
srandir. Bu vergi ilk df monqol istilasndan sonra ttbiq ediln can vergisi olub, dinindn asl olmayaraq
riyytdn (oturaq halidn) elc d, mslmanlardan alnrd. Daha sonra ad kiln neft vergisi ehtimal ki,
xsi neft quyularnn sahiblrindn ylrd. Kitabdki son vergi termini rf ritd nzrd tutulmayan
vergilr kimi baa dlmlidir.
33
lk mxzlrdn grndy kimi Elxanilr hakimiyyt glndn sonra
torpaqlarn, mdn v karxanalarn byk bir hisssini vvlki sahiblrindn alaraq, onlar incu v divann
mlkiyytin qatmdlar.
34

Ehtimal ki, eyni aqibt neft quyular sahiblrinin d bana glmidi. Elxanilr vvllr yerli hakimlr
mxsus neft quyularnn byk bir hisssini l keirib mqatiy (icary) [193 - 194] vermidilr ki, bu

da
icardarlarn hm mdnlri, hm d quyularda ilmy thkim olunmu yerli kndlillri vhicsin istismar
etmsin sbb oldu. Bu neft mdnlrind ilyn halinin tamamil dilni kkn dmsin v
mumiyytl mhsuldar qvvlrin tnzzl uramasna sbb oldu ki, bu da neft hasilatna tsir gstrdi.
Yarln verilmsi, grndy kimi, hrin v irvan vilaytinin mhsuldar qvvlrini yksltmk
zrurtindn domudu. irvan hrlrin halisi, sasn tacirlr v sntkarlar, bu kitabd v vergilrdn
lav, XI-XIV srlrd Azrbaycann baqa hrlri n mumi olan digr vergilr d verirdilr.
Dvlt v mlkdarlar trfindn halinin zrin qoyulan soyunu vergilrdn biri hrlilrdn
alnan avariz vergisi idi. Mharib, sarayda ailvi nliklrin keirilmsin tcili xrclri dmk n toplanan
avariz monqol istilasndan xeyli vvl mvcud olmudur.
35

Monqollar dvrnd hrlrd n ox yaylm vergi bazarda istr topdansat, istrs d praknd
sat ticarti mallarndan alnan tama idi. hali n ox ar olan bu vergi hrlrd ticartin inkiafn
lngidirdi. hrlrd bac deyiln yol gmrk xrci d toplanrd.
36
Gmrk toplanmas vergi yanlarn hd-
qorxu v artq pul qoparmalar il mayit olunurdu. Mnblrd hmin verginin XII srd Bakda
toplanmasna dair mlumat var.
37
Bundan lav, irvan hrlrind biyar ad il tannan mkllfiyyt d
mvcud idi. Bu mkllfiyyt gr, riyyt dvltin, yaxud feodaln xeyrin kanal v khriz qazlmasnda,
onlarn tmizlnmsind, qala divarlarnn, saraylarn v s. tikilmsind mcburi surtd ildilirdi. Monqol
istilasndan xeyli vvl mvcud olan biyar son drc ar mkllfiyyt idi.
38
Btn bu vergi v
mkllfiyytlr ar bir yk kimi zhmtkelrin - onlarn tkc irvanaha v feodallara deyil, hm d
slcuqlarn v monqollarn simasnda iallara vern riyytin iyinlrin drd. Artq XIV srin sonu v
XV srin vvllrind Drbndi irvanahlar slalsinin hakimiyyt glmsil, 1382-ci il xalq syannn
qlbsi saysind

monqol aal dvrnn ar istismar formalar xeyli drcd yumald, elc d, riyytin
vziyyti ynglldi. Yadelli zlmn

aradan qalxmas v yerli irvanahlar slalsinin taxta xmas mstqil
hakimiyyt srmsi XV srd irvann sosial-iqtisad v mdni trqqisi n zmin yaratd.

6. XI sr-XIII srin birinci rbnd irvann mdniyyti

XI-XIII srin vvllrind btn mslman rqind elm v mdniyyt yksk inkiaf sviyysin
atmd. Bu dvrd elm v mdniyytinin inkiafnda rblrl yana, baqa xalqlar da yaxndan itirak
edirdilr. Hmin dvrd Yaxn v Orta rq lklrind, o cmldn Azrbaycanda rb dili geni yayld.
Alimlr elmi srlrini bu dild yaradrdlar. rb lifbas bir ox srlr boyu mxtlif xalqlar arasnda nsiyyt
vasitsi olmudur. srlrini rb dilind yazm mnc rb olmayan Tbri, Blazuri, ibn Xordadbeh, l-
Blxi, l-stxri v digr tarixi v corafiyanaslar rqin hdudlarndan ox-ox uzaqlarda da mhur
olmular.
1
Dnya sivilizasiyasnn inkiafna z thfsini bx etmi Azrbaycan xalqnn mdniyyti bu
dvrd rq xalqlarnn mdniyyti il sx qarlql laqd inkiaf edirdi. XI-XIII srin vvllrind
Azrbaycan mdniyytinin inkiaf znn ona qdrki btn tarixi, hrlrin v hr byatnn inkiaf, IX-
X srlrd Xilaftin ziflmsi il laqli onn razisind mstqil feodal dvltlrinin yaranmas il
rtlnmidi. Azrbaycan razisind yaranm hmin dvltlrdn biri d Azrbaycan xalqnn mdniyyt v
incsntinin inkiafnda byk rol oynam, mrkzi amax hri olan irvanahlar dvlti idi.
irvan v Arran hrlrindn - amaxdan, Bakdan, Drbnddn, Brddn xm alim v airlr
Badad, Qahir, sgndriyy, Buxara, Smrqnd, Niapur kimi mslman mdniyyti mrkzlrind thsil
106

alm Yaxn v Orta rq lklrind olmu, onlarn elm v mdniyyt xadimlri il mktublamdlar. X sr
rb mlliflri ibn Havql, l-stxri v baqalar irvanda v Aranda - dil" olan fars dilinin, tacir v mlk
sahiblri feodallarn dandqlar rb dilinin geni yayldn qeyd edirdilr. hminin halinin bzi qruplarnn
baqa dillrdn istifad etdiklrini gstrirdilr: "...Brd halisi Arran dilind danr".
3

XI-XIII srin ilk rbnd poeziya yksk sviyyy atd. Bu dvrd btn Yaxn rqd olduu kimi,
fars dili (farsi) dbiyyatda, o cmldn eird stn yer tutaraq, rb dilini, demk olar ki, sxdrmd. XI
srd Azrbaycan-trk dili Qafqazda v qonu lklrd geni inkiaf tapr. Azrbaycan dili trk dillrinin ouz
qrupuna daxildir. Yerli halinin sas dili olan Azrbaycan dili XI srin ortalarnda ouz tayfalar dilinin gcl
tsiri altnda tam kild formalamdr. Lakin Azrbaycann dil baxmndan trklmsi uzun proses olub, XI
srdn ox-ox vvl balamdr. XII srd dbi Azrbaycan dili tkkl tapd. airlr fars v rb dillri il
yana bu dild d srlr yazrdlar. XIII srin sonlarnda air Hsnolu Azrbaycan v fars dilind lirik
eirlri il hrt qazand.
4
Hsnolunun masiri, Bak airi Nsirin (XIV sri vvllri) bakllar bir sra
vergilrdn azad edn v hrin abadladrlmasna dair frmanlar vern Mhmmd Xudabnda lcaytuya
ithaf olunmu azrbaycanca mxmmsi d dvrmzdk glib atmdr.
5

Azrbaycan v onunla qonu trk xalqlarnn n qdim mtrk dbi abidsi ouz qhrmanlq eposu
"Kitabi-Dd Qorqud"dur. ifahi xalq poetik nnsini uzun srlr boyu - IX srdn XV srdk yaratd epik
dastanlar ks etdirn bu yazl abid Azrbaycan dbiyyat hdudlarndan ox-ox knara xmdr. "Kitabi-
Dd Qorqud" giridn v on iki boydan - dastandan ibart epik kildn ibartdir. Bu boylarn hr biri bu v ya
digr bahadrn igidliyindn bhs edn mstqil xarakterli srlrdir. Onlarda xanlar xan Bayandar xan v
Qazan xan xatrlanr. Hmin boylar mxtlif vaxtlarda, mxtlif ozanlar (aqlar) trfindn qoulmudur.
"Kitabi-Dd Qorqud"da IX-XII srlrd Qafqazda v Azrbaycanda yaam ouzlarn feodal-patriarxal kri
hyat ksini tapmdr. Epos mhz burada ba vermi hadislrl zngindir. Brada Azrbaycan v irvann
hr v qalalarnn, ay v gllrinin [195 - 196] ad kilir. Abid lirik eir paralar olan vznli nsrl
yazlmdr. deya-mvzu chtdn islamaqdrki eposun lamtlri qorunub saxlanlm srd kri
patriarxal qbil mitinin dalmas v feodal mnasibtlrinin inkiaf ksini tapmdr. Vtnprvrlk
ideyas, yadelli dmnlr qar bahadr radti, qhrmanlq v fdakarlq eposdan ana xtti kimi kerk,
onuqor polku dastan kimi poemalarla domaladran znmxsus epik qhrman tipi yaradr. Eposda
qdim yunan dbiyyat - Homerin "Odisseya"sndak adamyeyn tpgz - siklop, Evripidin "Alkesta"s - il
paralellr nzr arpr. "Dd Qorqud Azrbaycan aqlar nsildn-nsl trmlr.
6

XI-XIII srlrd flsf, elm v dbiyyat xsusil inkiaf etmidi. dbi-bdii hyat Azrbaycann
amax, Gnc, Tbriz mdniyyt mrkzlrindki iri feodal saraylarnda cryan edirdi. Saraylarda grkmli
air v filosoflar toplard. Dvrn estetik zvq v flsfi grlri burada formalard.
Orta srlr Azrbaycan poeziyasnn sas janrlar, btn Yaxn v Orta rqd olduu kimi, rb-fars
janrlar - qsid, qzl v rbai idi. ahlar v feodallar mdh edn dbdbli qsid irvann saray airlri
arasnda dbd idi. Mnblr xbr verir ki XI srin sonlarnda irvanah I Fribrzn saraynda irvanaha
rb dilind mdhiyylr yazan airlr toplamd.
7
rb airi l-Qzzinin Azrbaycanda v Arranda yazd
eirlr burada rbdilli poeziyann nnvi janrlarnn geni yayd dbi mhitin mvcud olduunu gstrir.
l-Qzzinin irvanah I Fribrzn xsisliyinin v digr qsurlarnn mxsry qoyulduu zrif dbi formada
yazlm hcvi qalmdr. Ehtimal ki, l-Qzzi irvanaha hcv olan qsidsini Fribrz glm airin
mdhiyylrini dinlmk istmdikd irvan trk edib getdikdn sonra yazmdr.
8

XII sr klassik Azrbaycan poeziyasnda lirik janrlarla yana, dahi air Nizami Gncvinin qlmindn
xan gzl epik srlr d yaranmd. XI srin vvllrindn, Arran v irvan da daxil olmaqla, Azrbaycanda
fars dilind (farsi) yazan tam bir nsil grkmli saray airi meydana glmidi. lk bel airlrdn biri tbrizli
Qtran bn Mnsur Tbrizi (1010-1090) idi. Qtrann istedadl poeziyas byk hrt qazanm, zndn sonra
gln Azrbaycan airlrinin yaradclna tsir gstrmidir.
9
Aradrlan dvrd zamann dini, mistik sufi
grlrinin tsiri altnda olan dbiyyat v flsf xsusil inkiaf etdi. X srin ikinci yars - XI srin birinci
yarsnda ilk Azrbaycan sufi air v filosoflarndan biri dvrmzdk glib atm n qdim sufi divannn
mllif ibn Bakuy v ya Baba Kuhi txllslri il tannm bu Abdullah li ibn Mhmmd irazi idi. O,
ilk gncliyind rilik triqti basnn ardcl mhur eyx bu Abdullah ibn Xfifin (.h.371 (98 l/2)-ci il) ,
yannda thsil almdr. Ortodoksal klam btn incliklrin qdr yrnn Baba Kuhi mslman lklrini
gzmy xaraq, hdislri, islamn grkmli xadimlri haqqnda mlumatlar toplamdr. O, X-XI srlrd
sufilik tliminin mrkzi olan Niapura glrk, burada sufliyin grkmli nmayndlri - bu Sid ibn b-I-
Xeyr s-Slmi v baqalar il grmdr. O, h. 412 (1021/2)-ci ild Niapur xangahnn piri oldu.
lmndn bir ne

il vvl iraza glib da maarasnda guniin hyat keir h.442 (1050/l)-ci ild [196 -
197] orada da lmdr. Onun divan ilk dvr sufiliyini tdqiq etmk baxmndan mstsna hmiyyt
malikdir. O, i olsa da, dnyagrnd od kultunun, zrdt gnin sitayiin tsiri gz arpr. Hmdullah
Qzvininin mlumatna gr, o,

trbsi v xangah amax yaxnlnda, Pirsaatay sahilind yerln
Pirhseyn irvaninin qarda idi.
10

107

XII srd irvanahlar III Mnuhrn v I Axsitann saraynda Azrbaycan eir mktbi yarand. Onun
banda mlik -ra (airlr ah) Nizamddin blla Gncvi dururdu. Saray airi ola blla Gncvi,
eyni zamanda, ndimlrin - irvanahn xsi msahiblrinin bas idi. blla gncli olub, XI srin son
rbnd orada doulub, thsil almd. O, irvann grkmli airlri Flkinin v Xaqaninin mllimi idi.
bllann divan dvrmzdk glib atmasa da, ayr-ayr qsidlrin sasn onun zrifliyi. vzn dqiqliyi
v rvan slubu il seiln poeziyas haqqnda fikir sylmk mmkndr. O, poetika, flsf v astronomiya
sahlrind drin biliy malik idi. Lakin irvanah saraynda imtiyaz sahibi olmasna baxmayaraq, o,
dmnlri trfindn stn bhtan atlaraq 55 yanda vzifsindn mhrum edilmidir.
11

irvann digr bir istedadl airi zzddin irvani haqqnda mlumat ox azdz. Yalnz onun blla v
Xaqaninin masiri olub, onlarla grdy mlumdur. eirlrindn biz glib atan bir yarmq qsidsi v bir
rbaisi onun poeziyasnn gzllik v zrifliyindn danmaa imkan verir.
12

irvan mktbinin mhur airlrindn biri d bllann tlbsi bu Nizam Mhmmd Flki
irvanidir (1108-1145). Flki amaxda doulmudur. 0, dostu Xaqaninin kmyi irvanahlar sarayna
dm, burada III Mnuhr irvanda abadlq v mdniyytin trqqisi n ox i grm all hkmdar
kimi vsf edn qsidlr yazmaa balamdr. Flki gtrmsi drindn maraqland, htta haqqnda sr
ncumla mul olmas il baldr. Flkinin dbdbli qsidlrindn ibart divan mzmunca dolun olmasa
da, eirlri forma gzlliyi il diqqt layiqdir. irvanahn dan nticsind dalm Baqilan bndini
tikdirmsi mnasibtil yazd qsid buna misal ola bilr. Flki lnd qrx ya da yox idi. air gzdn
salnaraq hbsxanaya atlm v n yax, tsirli eirlri olan "Hbsiy"lrini d burada yazmdr.
13
XII srin mhur airlrindn biri d Mcirddin Beylaqanidir. Onun haqqnda mlumat olduqca azdr.
Grnr, sil-nsbli aildn olmayb, qara kniz olu idi. O, Xaqaninin agirdi olmu, irvanda eir sntini
ondan yrnmidir. Mcirddin irvanahlar saraynda yaamamdr. Bel ki, Eldgzlr trfindn himay
olunmu, onlara parlaq v adlqla dolu obrazlar il insan heyran qoyan qsidlr hsr etmidir. dbi irsindn
bir divan dvrmzdk glib atmdr. Divanda raq slcuq hkmdarlarna v Drbnd hakimin hsr
olunmu qsidlr d vardr. Grnr, Eldgzlr sarayndak hyatndan naraz olan air yazd bdbin ruhlu
eirlrind bhtana dmsindn ikayt etmidir. Hmin eirlrd saray xidmtin nifrt d ksini tapmdr.
airin bu eirlri yksk bdiiliyi il seilir. Y. E. Bertelsin fikrinc, Mcirddin Beylqani h.589 (1193)-c ild
lmdr. Bzi tzkirlrin [197 - 198] mlumatlarna gr, o, airin satiralarndan naraz olanlar trfindn
hamamda ldrlmdr.
14

XII srd irvanahlarn saray airlrinin n grkmlisi fzlddin brahim ibn li Xaqani [h.515-595
(1121/2-1199)-ci illr] idi. 0, amax yaxnlndak Mlhm kndind dlgr linin ailsind anadan
olmudur. Babas Osman toxucu olmudur. Anas mslmanlara sir ddkdn sonra islam qbul etmi nsturi
mzhbin mnsub xristian idi. Xaqani son drc cilalanm kamil eir texnikasna, valehedici sntkarla
malik air kimi mhurdur.O, z sntkarl il mllimi mlik -ra blla Gncvini tb kemidi.
Xaqani dvrnn n thsilli adamlarndan biri olub, rb dilini, flsfni, ilahiyyat, tbabti, dbiyyat
yrnmidi.Ona misi - hkim v alim Kafiddin mr tlim-trbiy vermidi. Xaqaninin parlaq poetik istedad
erkn akar olmu v tam kild onu byk mesenat olan irvanah III Mnuhrn saray airlri srasna
daxil edn mllimi blla Gncvinin tsiri altnda formalamdr. Xaqani hamisi Mnuhrn titullarndan
biri il balanlan v "xaqana mxsus" mnasn bildirn txllsn d bu vaxt gtrmdr. irvanah
saraynda geni intiar tapmd ne triflyici qsidlr v Xaqani airlr irisind ilk df olaraq III
Mnhr v onun olu I Axsitana bir ne triflyici qsidlr yazmd. Lakin Xaqani snmz hrti n
daha ox mdhiyyi qsidlrin deyil, smimi, tsirli lirik eirlrin borcludur. Xaqani bir sra gzl aiqan
qzllr yaratmdr. air eirlrind yaxn adamlarnn hyat v lmndn, hyatn v taleyin dnklyndn
yazrd. H.551 (1156/7)-ci ild ilk df Hcc gedn Xaqani Badadda olarkn xlif trfindn qbul edilir.
H.552 (1157/8)-ci ild ziyartd qaydan Xaqani yegan poemas olan "Thftl-raqeyn" srini tamamlayr.
O, sfri zaman bir sra hr v lklrd olmudu "Thftl-raqeyn" poemasnda air Badad, Mkk,
Mdin v Hmdann tbitini, gzllik v znginliyini trafl tsvir edir Hmin eirlrd Xaqani, hminin,
dnyada daltin qalmamasndan, tbitin gzllik v sxavtinin insanlara xobxtlik gtirmmsindn doan
qzb v kdr hisslrini d ifad etmidir. Onlarda airin flsf-etik grlri ksini tapmdr.
16
Xaqaninin n
gzl srlrindn biri d "Mdain xrablri" qsidsidir. ndiki Badad yaxnlnda Parfiya v Sasani
hkmdarlarnn iqamtgah olmu qdim Mdainin zmtli saraynn xarabalarn seyr edn air xalqlarn v
dvltlrin taleyi haqqnda flsfi dnclr dalr:
Zncir dn Dcl zncir kimi qvrlm,
Eyvani-Medaini grck yer il yeksan.
Gz yalar dil asn, eyvana xitab etsin,
Bir klm cavab alsn qlbin qula ondan.

Balar yd hr an di-di divar qsrin,
108

Sanki dil ab sylr tarixini hr dnden.[198 - 199]

Bayqularn ahndan arr bamz daim,
Gz ya glabyla et drdimiz drman...

Ksra il narnc, Prviz il trxunu
oxdan unudulmular, torpaqla olub yeksan.

Dzdrd qzl trxun z sfrsin Prviz,
Sfr bznib oldu zr-sbzli bir bostan.

Prviz yox olmudur, ondan daha sz ama,
Get, "km trku" syl, zrdn tr yox lan.

Sordun: hara getmilr, indi o byk ahlar?
Bir hamildir torpaq, ox udmu o, ah, xaqan.

ox gec doacaq torpaq, qayda beldir, sln,
Tez nft tutan kslr domaz o qdr asan.

Meyn yetirn meydir irinin rk qan,

Prviz csdindndir ol kp ki, qoyar dehqan...

...Kim gls sfrdn bil, bir thf verr dosta,
Qoy rmaann olsun hr dostuna bu dastan
17

(Trcmsi Mmmd Rahimindir)

Xaqani sfrdn qaytdqdan sonra irvanda hkm srn ar raitdn - ona qar bhtanlardan,
xbrilikdn, paxllqdan v hkmdarn alsz hrktlrindn zab kirdi. Saray hyatmdan myus olm
Xaqani srlrind azadl trnnm edir, hakimlrin zlm v daltsizliyi leyhin etiraz ssini qaldrd. Onun
irvanah Mnuhrl mnasibtlri yax deyildi. Xaqani doma yurdundan qamaq chdind
tqsirlndirilirdi. airin z szlrin gr, onun gnah irvan "zlm oca" adlandrmas olmudur. Xaqani
h.552 (1157/8)-ci ild, Mkky ilk ziyartindn qaytdqdan azacq sonra hbs edilrk bir ne ay zindanda
saxland. Hbsdn xdqdan sonra, o, amaxda ox qalmad. Srgardan gzrk Drbndd, Gncd yaad.
H.554 (1159)-c ild Baqilan bndi tikilrkn Mnuhr Xaqanini balad v o, Gncdn irvana qaytd.
Mnurhrn lmndn sonra v I Axsitann hakimiyytinin vvllrind [h.555 (1160)-ci il] Xaqani
saraydak nfuzunu itirdi. O, tz aha bir ne qsid hsr ets d, ona mhl qoymam, air gzdn
dmd. Xaqani yenidn hbs olunaraq ay mhbs salnd. Mhbsd yazd "Hbsiyy" adl gzl
mrsiylrind Xaqani mstbidlr drin nifrtini bildirmi, zindanda [199 - 200] mruz qald ignclri
grnmmi aqlqla tsvir etmidir. Onun ikayt v nifrti son drc gcl v tsirli ifad olunmudur.
Xaqaninin Bizans ahzadsi, Andronik Komnen himaydarlq haqqnda yalvarla mracit etdiyi

ilk qsidsi
mlumdur. H.571 (1175/6)-ci ild hbsdn azad olundu sonra Xaqani irvan trk edrk ikinci df Hcc
ziyartin getmidir. Bu vaxt o znn n yax srlrindn birini - isfahanlnn nin hsr etdiyi qsidni
yazmdr. Xaqani Mkkdn qaydarkn

Tbrizd qalm v mrnn son 24 ilini Axsitandan byk tqad
alaraq burada keirmidir. ki olunu v bir ne arvad itirn Xaqani qocalqda tamamil tk-tnha qalmdr.
Axsitann tkidil irvana qaytma tlb etmsin baxmayaraq Xaqani rdd cavab vermidir. Grndy
kimi, o, mrnn son illrind suf eyxi kimi hyat srmdr. Onun hyatdan tam ksknlk ifadsi; olan
didaktik-mistik qsidlri d bu dvrn mhsuludur. Xaqani h.595-ci ilin vval Tbrizd lm v "Mqbrt
-ra" adlandrlan Surxab qbiristanlnda dfn olunmudur. Xaqaninin dvrmzdk glib atm srlri
byk divandan v "Thftl-raqeyn" poemasndan ibartdir. Divanda aadak blmlr vardr: 1)
Qsidlr, trcibndlr v qitlr; 2) qzllr; 3) rbailr; 4) rbc qsidlr. Xaqani irvanahlara,
Xarzmahlara, Slcuqilr, Elxanilr v digr hkmdarlara mdhiyylr tqdim etmidir. O, qsidlrind,
balca olaraq, formaya diqqt yetirirdi. air qsidlrind tin rdiflr ildir, mcazlardan, poetik
fiqurlardan, habel, vsf bdii sulundan (msln, "shr iki mclisi"nin - sbuh - tsviri) geni istifad edirdi.
Onun n yax srlrindn ara-sira Azrbaycan szlri ildirdi. Xaqaninin yaradcl tkc

Azrbaycan
eirin deyil, Yaxn rqin btn farsdilli poeziyasna gcl tsir gstrmidir.
18

sas poetik janr olan qsid il yana, humanist dnyvi poeziya da inkiaf edirdi. Onun parlaq
nmaytdsi XII srin dahi airi, dnya dbiyyatnn korifeylrindn biri Nizami Gncvi idi. eyx lyas ibn
109

Yusif ibn Zki Myyd Nizami (1141-1209) Gncd
;
yax tmin olunmu hrli ailsind anadan olmudur.
Nizami

otuz yandan sonra Drbnd hakiminin ona hdiyy gndrdiyi gzl qpaq knizi Afaqla evlnmidir.
Onun Afaqdan yegan olu Mhmmd doulmudur. Afaqla ail hyat ox xobxt, lakin qsa olmudur.
Bel ki, airin gnc arvad 1180-ci illrd hyatdan kmdr. Sonralar Nizami iki df d evlnmidir. O
demk olar ki, mr boyu mxtlif elmlri yrndiyi Gncd yaam v buradan knara cixmamdr. Nizami
mdrikliyi, biliyi v sad hyat trzi il hrt qazanmd. Mnblr gr, air sufi dairlri v xi tkilat il
laq saxlamdr. O, erkn yalarndan poeziya il mul olmudur. Onun bilik dairsi geni idi: lahiyyat v
flsf, astronomiya v ncum, corafiya, riyaziyyat v kimya, tbabt, tarix v dbiyyat. Nizami mslman
almin nfuz etmi yunan flosoflarnn srlrindn geni kild bhrlnmidir. O, rb, xsusil fars
dillrini mkmml bilirdi. Nizaminin Azrbaycan dilind lirik seirlrindn ibart dvrmzdk glib
atmam lyazmasna dair nlumat vardr. Mnblr gr, Nizaminin "Xms"dn baqa 200.000 beytdn
ibart eir divan olmudur. Nizamid Axsitan "divan sahibi" kimi xatrlanr; ehtimal ki, air znn lirik eirlr
mcmusini ona tqdim etmidir. Nizami saray airlri srasna daxil olmasa da, maddi [200 - 201] ehtiyac
zndn srlrini ahlara, o cmldn irvanah Axsitana gndrmidir. Nizaminin irvanla, o cmldn
dostluq mnasibtlrind olduu Xaqani il laq saxladn Xaqaninin Nizamiy yazd v Tehranda drc
olunmu mktubu da tsdiqlyir.
19

Nizaminin poetik irsi otuz min beytlik be byk poemadan - "Xms"dn ("Sirlr xzinsi", "Xosrov
v irin", "Leyli v Mcnun", "Yeddi gzl", "sgndrnam") v qzllrdn ibartdir. Nizami z
poemalarnda din, suflik v humanizm, azad insan xsiyyti, dvrn mnvi ideallar msllrinin yeni
kild qoyur v hll edirdi. Nizami v Xaqaninin yaradcl Azrbaycanda erkn Kenessans ideyalarnn
meydana glmsin imkan yaradan sosial-tarixi raitl bal idi. Nizami al dnyan idrakn sas kimi dvrn
dini v sufi mistik grlrin qar qoyurdu. O, insan dnyann rf elan edir, insan sadti v azadln is
hyatn balca mqsdi. sayrd. air dvrn zlm v istibdad leyhin xrd.
Nizami mhbbt mvzusuna hsr olunmu nc poemas Leyli v Mcnunu fars v rb dillri il
bzmyi xsusi qeyd edn I Axsitann sifarii il yazmd. Axsitann bu tlbi Nizaminin fars dili il yana,
Azrbaycan-trk dilind d eirlr yazdn ehtimal etmy imkan verir. Axsitann Nizamiy mktubunda
aadak misralar vardr:

Kamal cvhrinin xzinsindn,
Gr, kimin sapna inci dzrsn.
Trk dili yaramaz ah nslimiz,
skiklik gtirr trk dili biz.
Yksk olmaldr bizim dilimiz,
Yksk yaranmdr bizim nslimiz.

Nizami poeman 4 aya yazaraq, onu 1188-ci il sentyabrn 24 baa atdrd. "Leyli v Mcnun"da insan
hyatn iki qvv v aparc ideya myyn edir - mhbbt v al. Poemann sjet xttinin sasnda
Azrbaycanda yaylm qdim rb fsansi durur Nizami Mcnun v Leyli hvalatm rh edn yazl rb
mnblrindn bhrlnmi v yeni ideya v keyfiyytlrl znginldirilmi, sjet chtdn kamil v orijinal
bdii sr yaratmdr. srd all, ncib gnc Qeysin Leyliy bsldiyi ideal mhbbt tsvir olunur.
Poemann qhrmanlar myyn sbblr zndn bir-biri il qovuub xobxt ola bilmirlr. Leylinin ata-anas
Mcnun - divan adlandrlan Qeysin snmz mhbbtini alszlq, dlilik sayrlar. Sevmdiyi adama r
veriln Leyli z hisslrini sndr bilmyn v mrnn son illrini shrada vhi heyvanlarn hatsind tnha
v srgrdan keirrk, ona mhbbtindn bhs edn gzl eirlr qoan Mcnuna olan mhbbtin sadiq
qalr. Nizami qeyd etmyi vacib sayr ki, bu "eq divanliyi" Mcnunun aln sadc lindn almam, onun
poetik istedadnn tam kild almasna tkan vermidir. Mcnunun simasnda Nizami ideal mztrib aiq,
cmiyytl laqni ksn, hyat v sadtdn imtina edn, mhbbt hissini hr eydn yksk tutan byk air
obraz yaratmdr. Onun mhbbti "he yerd kama [201 - 202] atmayan ideal arzudur". Leli aiqinin
hsrtindn lr. Leylinin lm xbrini eidn Mcnun onun qbri stnd dnyadan kr. Nizaminin
poemas btn rqd byk uur qazanaraq mhurlamd. "Leyli v Mcnun poemas XII sr romantik
Azrbaycan erinin zirvsi v mhbbt haqqnda n mhtm srlrdndir.
Nizaminin dnya poeziyas xzinsin daxil olan "Xms"sind

onun humanist, qabaqcl flsfi, estetik
v etik grlri ksini tapmdr. Dvrnn olu olan Nizami feodal hakimlrini v feodal cmiyytini tnqid
edrkn bel sayrd ki, gerkliyin dyidirilmsi insandan, onun zkasndan v yksk mnvi
keyfiyytlrindn asldr. Onun srlrind insann xsi lyaqti, hyatsevrliyi, n yksk sadt idealna can
atmas mslman trki-dnyalna qoyulur. Nizaminin poeziyas n demokratiklik v humanizm
sciyyvidir. Nizaminin yaradcl bir sra rq lklrinin - Hindistan Orta Asiya, raq, Trkiy v digr
lklrin dbiyyatna tsir gstrmidir. rqin grkmli airlri - farsdilli hind airi mirXosrov Dehlvi
110

(XIII srin sonu), fars v tacik airi bdrrhman Cami (XV sr), zbk airi liir Nvai (XV sr),
Azrbaycan airi Mhmmd Fzuli (XVI sr) onun "Xms"sin nzir olaraq bir sra poemalar yazmlar.
Nizaminin tkc "Leyli v Mcnun" poemasna bir sra rq dillrind 40-a yaxn nzir mlumdur. Bir ox
srlr boyu Qafqaz v rq xalqlarnn dbiyyat Nizami poeziyasnn tsiri altnda olmudur. Onun poemalar
ingilis dilin v baqa dillr trcm edilmidir. Hte znn "Qrb - rq divan"nda Nizaminin srlrini
yksk qiymtlndirmidir.
20

Dahi airlr Nizami v Xaqaninin Azrbaycan xalqnn mdniyytini, tarixini v hyat trzini ks
etdirn yaradcl XII sr Azrbaycan dbiyyatnn n yksk zirvsi, onun "qzl dvrdr. Hmin dvrd
dbiyyatn v elmin inkiaf birtrfli xarakter damrd. Bu, orta srlr Azrbaycan cmiyytind
mdniyytin mumi yksliinin trkib hisssi idi. stedadl gnclr, balca olaraq, mlkdarlarn v
ruhanilrin vladlar vvlc mktbd, sonra is irvann mrkzi hrlrinin mscidlri yanndak
mdrslrd thsil ahrdlar. Mdrsd Azrbaycan elm v incsntinin inkiafna tsir gstrmi alimlr drs
deyirdilr. X srin vvli - XIII srd, sasn, rb v fars dillri, ritin normalarn trih edn hquq elmlri
(fiqh) il bal olan ilahiyyat fnlri tdris olunurdu.
XII srin mhur fqihlrindn (hquqnaslarndan) biri, myyn mddt Badaddak Nizamiyy
mdrssind yaam amaxl bu Bkr Mhmmd irvani saylr. O, Drbnd nahiysind tullah ibn
Mbark ibn s-Sktinin v irvann digr grkmli alimlrinin yannda oxumudur. H.539-cu ilin vval
aynda (aprel, 1144-c il) lmdr. Xnalql Hkim ibn brahim d-Drbndi d hrd Qzzalidn fqh drsi
alm, hdislri dinlmidir. O, uzun mddt Buxarada yaam v 1143/4-c ild orada vfat etmidir. XII srin
digr grkmli alimi beylqanl b-I-Mali bd l-Mlik ibn hmd l-Beylqani Xorasan v Badada
gedrk ilahiyyat yrnmidir. H.496 (1102/3)-c ildn sonra Beylqanda lmdr. Fiqhl bal olan xlaqa
dair d XII sr qdr hm rbc 29 dbiyyat, hm d qdim ran "pndnamlr"i - "nsiht kitablar mvcud
idi. Qdim "pndnamlr"in nnlri Nizaminin "qbalnam"sinin bzi fsillrin sirayt [202 - 203] etmidir.
Flsf sahsind tlim dini klamlarn yrnilmsi il mhdudlamr, mslman almin nfuz etmi yunan
flosoflarnn srlrindn d geni istifad edilirdi.
22
Tannm XI sr Azrbaycan filosofu Bhmnyar ibn
Mrzban mhur filosof bu li ibn Sinann agirdi olmudu. Bhmnyar oxlu traktatlarn mllifidir. Hmin
srlrd Aristotel flsfsini islamn sas ehkamlar il uyunladrmaa chd gstrmidir. Onun balca
srlri - "Mratib l-mvcudat" ("Mvcudatn mrtblri"), "Mabd t-Tbit" ("Metafizika") Qrbi Avropa
dillrin trcm olunmudur. Bhmnyarn srlri rb dilind Qahird nr edilmidir. Mnblrd yalnz
irvan hrlrinin deyil, elc d Badad, Qahir, sgndriyy, Dmq v digr hrlrin mdrslrind
drs demi bir ox irvanl v arranl alimlrin adlar glib atmdr. Mnblrd, balca olaraq,
ilahiyyatlarn, adt v hquq bilicilrinin adlar kilir. irvan hrindn xm ud ibn hmd imam bu
Xlf -irvani Xosrov nuirvann nslindn idi. O, "l-Mtbr fi tlil l-mxtsr" srinin mllifidir.
H.550 (1155)-ci ildn sonra lmdr.
23

Qvam d-Din Nsr Yunis ibn Mnsur ibn brahim -irvani irvandan Badada krk, buradak
Nizamiyy mdrssind drs demi, tarixi bd r-Rhman ibn l-Cuzinin dostu olmudur. Qvam d-Din
1258-ci ild monqollar Badad zbt edrkn ldrlmdr.
24

Filosof Myyin d-Din b-I-Fzl Bxtiyar ibn Mhnna ibn bd r-Rhman -irvani h.665
(1266)-ci ild Tbrizd lmdr.
25

Fiqh alimi Zki ibn l-Hsn ibn mr bu hmd l-Beylqani h.582 (1186)-ci ild doulmudur.
Dmq krk, burada fqh v hdisdn drs demidir. Sonralar sgndriyyy, orada is Ymn gedrk
alimliyi il hrt qazanm, oxlu agirdi olmudur, O, h.676 (1277)-ci ild dn hrind lmdr.
Sufi, -ihabiyy xangahnn eyxi ms d-Din Mhmmd ibn hmd ibn Salah -irvani ncum
v hquq bilicisi idi. Flsf sahsind mhazirlr oxumu, rasionalistlrin mbahislrind istirak etmidir.
H.699-cu ild (28. XI. 1299-15. IX. 1300) lmdr.
XI-XIII srlrd astronomiya v astrologya xeyli inkiaf etdi. XII srin ortalarnda irvanda yaam
Fridddin irvani adl alim astronomiya il mul olmu, bir ne ulduz cdvli trtib etmidir.
27
Mil
dzndki rnqalada aparlan arxeoloji qazntlar zaman taplan zrind planetlrin hat dairsi v hrkt
yolu czlm dairvi gil lvh Azrbaycanda astronomiyann inkiaf etdiyini tsdiqlyir. Nizaminin
"sgndrnam" poemasnda irli srdy "eitdim dnyadr parlaq ulduzlar" mddas airin bu sahd drin
biliy malik olduunu gstrir.
28

irvan alimlri corafya, kosmoqrafya, riyaziyyat, kimya, tbabt musiqi il d mul olurdular.
Yaqut Hmvi irvan, amax, Drbnd, Qbl, Beylqan v baqa hrlrdn xm bir ox alimin adn
kir. irvanah III Mnuhrn hakimiyyti dvrnd hkim Mahmd xoca, mdriklrin hrti, irvann
rf, Xaqanini xstlikdn xilas etmi Ridddin mhur idi.
29
msddin Tbib Xaqanini qzdrmadan
malic etmidi.
30
Lakin [203 - 204] elm o vaxtlar hl ixtisaslamadndan alim, yaxud hkim ad btn
sahlrd elmi bilik sahiblrin verilirdi.
111

Baqa mslman dvltlrind olduu kimi, IX-XIII srlrd irvanda sasnda rit duran mslman
hququ mvcud idi. erit gr hququn mnbyi var: I. Quran; 2. Rvaytlr (snn, hdislr); 3. cma.
rblr Xilaftin istila etdiyi n v Orta Asiya lklrind v Zaqafqaziyada inkiaf etmi iqtisadiyyat,
sosial mnasibtlrl, erkn feodal cmiyytinin mdniyyti il rastladlar. Hmin lklrdki torpaq
mnasibtlri v hr hyat, mlak qanunlar v sosal mit rbistandakndan kskin surtd frqlnirdi.
Ona gr d, rblrin qarsna yeni ictimai mnasibtlrl bal Qurana cavab vermdiyi tam bir sra suallar
xrd. Bel olduqda "dislr - Mhmmdin klamlar v hrktlri haqqnda rvaytlr- mslman
snnsin mracit etmy baladlar. Mslman snnsi oxlu hdislr saslanr ki, onun mzini hquq
msllri tkil edir. Mslman snnsinin meydana xmas tkc Quran mtnlri il yaradla bilmyn
dvlt, cinayt, ail hquqi normalarnn brqrar edilmsi zruriyytini.
Mnblrd (Yaqut v b.) XI-XII srlrd irvanda v Azrbaycanda ilahiyyat alimlr trfindn
hdislrin cidd-chdl topland, yazya alnd v sistem salnd qeyd olunur. Lakin

feodal cmiyytinin
sonrak inkiaf gstrdi ki, Quran v hdislr

rit v hququn bir sra msllrin cavab vermir. Onda
fqihlr arasnda shab rry (yni mntiqi ntic, yaxud qli mhakim metodunun trfdarlar) cryan
meydana gldi. Onlar xsi mlahizy, rasionalizm lamtlrin yol verirdilr. IX srdk fqihlrin
mbahissi nticsind "mmin" (snni) islamn zyind mzhb adlanan bir sra mktb, yaxud triqtlr
yarand. Onlar bir-birindn qli metodun ttbiqind, balca olaraq, hquq v ibadt sullar msllrind
frqlnirdilr. Snni mzhblrdn dvrmzdk glib xm drd sas saylr: hnfilik, malikilik, afiilik,
hnblilik. Dinl hquq arasnda sx laq v mhakim prosesinin v mhkmnin ilahiyyat hquqularnn
ixtiyarna verilmsi mslman lklrind mhkm sulunun xsusiyytini tkil edir. irvann hrlrind
mhkm ilrini xlifnin caniini, yaxud vilayt hakimlrinin tyin etdiyi qazlar aparrd. rit mhkmsini
hyata keirn qaznn bir sra digr funksiyalar, o cmldn notarius vzifsi d var idi. O, vsiyyt, sazi,
kbinksm, qbal kaz, mlakn bldrlmsi msllri il d mul olur, sndlri z mhr il
tsdiqlyirdi. Yetimlr v onlarn mlakna nzart etmk, onlara qyyum tyin etmk ilri d ona
taprlmd. Qaz vilaytin, yaxud hrin mirindn sonra olduqca nfuzlu xs saylrd. Qazlar, adtn,
xsusi ruhani thsili alrdlar v ayr-ayr hquq msllrind fqihlrin fikirlri il hesablardlar. Mrkzi
hrin, yaxud vilaytin qazis "qaz l-quzzat" (qazlar qazs) adlanrd.
32
Qaz l-quzzatdan baqa, irvann
btn hr, nahiy v kndlrind yerli qazlar var idi. Mnblrd monqol hcumundan bir qdr vvl v
ondan sonra bu vzifni tutmu irvan qazlarnn adlar qalmdr. [204 - 205]
irvann qazs "hquq elmlrinin v inzibati hququn bilicilri olan qazlar nslindn xm"
Qiyasddin bu Mhmmd ibn Abdullah ibn Abbas -irvani olmudur.
Beylqann qazs "Beylqann adl-sanl qaz v yan nslindn olan, biliyi v faliyyti il Arranda
hrt qazanm" min d-Din

b-I-Frc Msud ibn hmd ibn Mahmud l-Beylqani idi.
33

Tbriz km Mcd d-Din b-1-Mcd ibn Sncr ibn Mhmmd -irvani irvann qazs
olmudur. Onu h.673-c ild (7.VII. 1275) Tbrizd grmlr. Fiqhin bilicisi by alim eyx irvann qazs v
mdrrisi olmudur.
34

Bu mlumatlardan grndy kimi, yan aillrinin nmayndlri arasnda qaz vzifsi irsi idi.
Azrbaycann xristian halisi yaayan hr v kndlrind mslman dvltin v mslmanlara aid
olmayan ilr yerli adt hququnun qvvd olduu xristian kils mhkmsind baxlrd. XII srin sonlarnda
xristian mhkm icraat Mxitar Qoun trtib etdiyi hquq mcllsi - "Qanunnam" sasnda aparlrd. Qo
hmin "Qanunnam"ni alban katalikosu III Stepanosun tkidli xahiil yazmd. "Qanunnam"y he bir sistem
gzlnilmdn Bizans imperiyasnn qanunlar il yana, alban v ermni xalq adtlri v kils qanunlar -
"Musann qanunlar" da daxil edilmidi. "Qanun-nam"nin tdqiqi gstrdi ki, Qoun ideologiyas - feodal
ideologiyasdr. Zira, o, feodal ierarxiyasn, o cmldn feodaln z tblri zrind hququnu, elc d,
insann insan trfindn feodal istismar sulunu tsdiq edir. Mxitar Qoun "Qanunnam"si xristian hali bir sra
lklrd geni yaylm v istifad olunmudur.
35

XI-XIII srin vvllrind irvanda hrlrin v hr mdniyytinin inkiaf il bal memarlq v
hrsalma da inkiaf edirdi. Hmin dvrd Azrbaycann yksk memarlq snti, nemarlq formalarnn
znmxsusluu, bzk ilrinin znginliyi - btn bunlar yerli memarln oxsrlik inkiaf v tkmillm
dvrnn yekunu idi. IX-Xl srlr aid czi memarlq abidlri qalmdr. Bu dvrd ibadtxanalar, sasn,
hakim islam dini il bal olan mscidlr tikilirdi. XI-XIII srlr Azrbaycan memarlq abidlri onun yksk
inkiaf sviyysini gstrir v qonu lklrin, Yaxn rqin hmhdud lklrinin memarlndan frqlnn
znmxsus yerli xsusiyytlri il sciyylnir. Onlarda bdii v tikinti nnlrinin sabitliyi mahid
olunur. Bu dvrd Azrbaycan memarlnda iki istiqamt yarand. Azrbaycan memarlnn glck
inkiafnda mhm rol oynam yerli Naxvan v irvan "Aberon memarlq mktblrinin tkkl prosesi
baa atd. Memarlq binalarnn da hrmsinin xarakter v quruluu il myynln bdii obraznn
btvly, hrgnn hamar fonunda relyefl iq-klg effekti yaradan plastik chtdn zngin nsrlrinin
yerldirilmsi irvan - Aberon memarlq mktbinin xsusiyytlrindndir.
36

112

XI-XIII srlrd hrsalmann inkiaf il laqdar olar Azrbaycan memarlar ifadliliyi v gzlliyi
il seiln saraylar qsrlr, karvansaralar, mscidlr, krplr v s. tikirdilr. Bak Aberonun memarlq
abidlri tikinti materialna, gzl yonulmu sarya [205 - 206] alan, a xrda dnvr yerli badamdar
hngdana, ciddi v lakonik formal bdii-memarlq slubuna gr irvan - Aberon qrupunda birlir. XI
srin ibadtxana tikililrin Baknn ri-hr hisssindki Snqqala ad il tannan Mhmmd ibn bu-bkr
mscidi aiddir. Mscid atma tal, mehrab olan dzbucaql otaqdan ibartdir; mscidin imal divarndak
rbc kitabd mscidin "l-ustad l-ris Mhmmd ibn bubkr trfindn (h.471 (1078/9)-ci ild tikildiyi
xbr verilir.
37
Bu mlumat irvan v Arrann hrlrind feodal mnasibtlrinin inkiaf v onlarn
bymsi nticsind hr yuxar tbqlrinin - tacir silki v sntkar sexlri rislrinin hrlrin mstqilliyi
urunda feodal hakimlri il mbariz apard XI srin ikinci yarsnda lkd ba vern sosial-iqtisadi v
siyasi hadislri ks etdirir. Kitabd irvanahn adnn kilmmsi I Fribrzn slcuq iallarna tabe
olduunu v rislrin hakimiyytinin gclndiyini gstrir.
Yadelli basqnlar v siyasi raitin mrkkbliyi mdafi istehkamlarnn inasn rtlndirirdi.
Aberondak bir sra qalalar v feodal qsrlri XII-XIII srlr aiddir. . . lsrzadnin fikrinc irvanah I
Axsitann hkmranl dvrnd h.583 (1187)-c ild Mrdkan kndind yuxar hisssi maikullar v merlon
diciklr il bznmi divarla dvrlnn v tinlrind yarmbrclri olan dzbucaql hytin ortasndak iyirmi
iki metrlik prizmakilli mhtm drdknc qllli qala
*
tikilmidir. Onun yaxnlnda h.600 (1204)-c ild
memar bdlmcid ibn Msud trfindn tikiln v yerli memarlq tipinin sabitliyini gstrn baqa bir qala
ucalr. Onun donjonu yuxar hisssi maikul v merlonlarla bzdilmi azacq nazikln da silindir olub daha
zrif formaya malikdir.
38
irvan-Aberon mktbinin mdafi tikililrinin memarlnda Baknn rihr
hisssind, dniz doru dikin uzanan sahil qayasnn xnts zrind ina edilmi Qz qalas qeyri-adi xsusi
yer tutur. Onun islamaqdrki dvrd ibadtgah kimi tikildiyi
39
XII srin son rbnd (ehtimal ki, 1175-ci ild)
irvanah I Axsitan Aberonu v Bakn fortifikasiya istehkamlar il mhkmlndirrkn tikintisini baa
atdrldna v dyidirilrk mdafi qalasna evrildiyin dair mlahiz irli srlmdr. Lakin n
mqsdl tikildiyini qti tyin etmk n istr qalann daxilind, istrs d xaricind arxeoloji tdqiqatlar
aparlmaldr. Xaqaninin (XI sr) irvanah I Axsitan ibn Mnuhr mdh edn mhur qsidsind Xorasann
yenilmz Bestam hri il mqayis ediln Baknn alnmaz qala kimi hmiyyti qeyd olunur.
40
eird
Xaqani irvanah I Axsitann ina etdirdiyi qala tikililrin iar edir. Mlumdur ki, XII srd Bak Axsitann
atas III Mnuhrn tikdirdiyi, yaxud brpa etdirdiyi qala divarlar il hatlnmidi. Gstriln qsidd is,
ehtimal ki, shbt Qz qalasndan gedir.
XII-XIII srin vvllrind istedadl memar v sntkarlarn yaayb yaratd irvanda memarlq
inkiaf edirdi. Mnblrd amaxnn yaxnlndak XII srdn xeyli vvl tikilmi v o vaxtlar inas baa
atdrlan Glstan qalas
41
, Buurt qalas v bir sra digr qala v brclr qeyd olunur. Monqol istilasndan
sonra (tqribn 1239-cu il) irvanda XIII srin [206 - 207] sonlarnadk hmiyytli tikililr rast glinmir ki,
bu da lknin hrbi mliyyatlar nticsind dantya mruz qaldn gstrir. Lakin artq XIV srin
vvllrindn btn lkd yenidn iri mdafi tikililri, ibadtgahlar ina edilmy balayr (Nardaran,
Ramana qalalar v s.) XI-XIII srin birinci yarsnda lkd bdii mdniyytin mumi ykslii il bal
ttbiqi snt xeyli inkiaf etdi. ncsnt srlri sviyysind olan bir sra bdii sntkarlq mmulat - amax
v kinin ipk paralar, metal qab-qaca v zrgrlik mmulat, Beylqann gzl irli saxs qablar, irvann
bir sra hrlrinin naxl xalalar v s. incsnt yalar Yaxn rq lklrin ixrac edilirdi.
Ermitajn zngin kolleksiyas irisind tuncdan tklm irvan llyinin heykl qrupu diqqti clb
edir. B nfis su qab donqarl ink v onu mn buzov tsvirindn ibartdir. nyin belin srayb onu
paralayan ir dstk rolunu oynayir o gml inkrustasiya edilmi, zrind nbati naxlar, insan heyvan
fiqurlar tsvir olunan haiylrl bzdilmidir. nyin boynundak kitabd yazlr: "Bu ink, buzov v irin
hr br kild tklmdr..." Kitabd sifariinin, sahibinin, habel nqqan - li ibn Mhmmd ibn
bdl Qasmn adlar kilir v h.603 (1206)-c il mhrrm ay tarixi gstrilir. Son drc ifadli, dinamik v
orijinal sr olan bu heyklcik onun yaradcsnn yksk bdii sntkarln gstrir.
42

irvanahlar saraynda XII sr aid ediln tbqdki quyularnn birind bdii chtdn orijinal kild
ilnmi tunc raq taplmdr. raq bdii tkm klind tsvir olunan svari, ata hcum edn yrtc heyvan,
iki kz ba, piikkimilr fsilsindn on drd iri vhi heyvan ba, iki relyefli insan z v digr detallarla
bzdilmidir. ran uzunluu 18 sm, hndrly tqribn 8,5 sm-dir. O, ridilmi mum texnikas sasnda
dzldilmidir.
43

Bdii sntkarlq nvlrindn biri d irli keramikadr. Tdqiqatlar Beylqan keramikasnn
gzlliyini, bariz ifad olunmu zlllyn v orijinalln, habel, Beylqan dulusularnn, xsusil XI-
XIII srin birinci rbnd ttbiqi snt sahsind yksk sviyyy nail olduqlarn qeyd edirlr. XII srin
mhartl ilnmi relyefli nbati dairlr fonunda yal zolaql boqab v kasalar, parlaq polixrom naxlar,

*
L. S. Bretanitski v L. Q. Mamikonov bu qalan XIV srin ortalarna aid edirlr.
113

Beylqanda ilnib hazrlanm texniki sulla manqan iri zrind inc v zrif naxokm hmin dvrd
baqa incsnt sahlri kimi bdii keramika sntinin d inkiaf etdiyini gstrir. Bu v ya digr mmulatlar
istehsal edn karxanalar onlara z mhrlrini vururdular. Dulusular bzi qablarda z imzalarn gizli kild
naxlarla hkk edirdilr. Ustalarn adlar gstriln kitablr mlumdur: "Ustad linin iidir (mlidir)"; "ziz
olu dulus linin iidir"; "Xttabn iidir". Br sra irli keramika mmulatnn zrind lirik xarakterli farsca
poetik

nmunlr, yaxud rbc xobxtlik arzular bildirn kitablr vardr.
44
Sonrak srlrd irli
keramikann inkiafna tkrar rast glinmir. irvan v Arran halisinin mitind geni yaylm ttbiqi snt
nvlrindn biri d xalalq idi. Azrbaycanda xala eramzdan xeyli vvl toxunmudur. Mingevirdki
katakomba qbrind palaz qalqlar akar olunmudur. X srin anonim, lyazmasnda irvan v Xursan
vilaytlrind (Quba v Bak hri il birlikd Aberon da bu zonaya daxil idi) mxtlif eidli mxfuri-xovlu
[207 - 208] xalalar, palazlar toxunduuna dair mlumat verilir. "caib d-Dnya" adl XIII sr mnbyind
masir Quba rayonu razisindki Abxaz hrind zili xalalar v yax corablar toxunduu xatrlanr. Quba-
irvan qrupuna mxsus irvan tipli hndsi naxl xovlu xala dvrmzdk glib atmdr
*
. Bu xala XIII-
XIV srlr aid edilir.
45

XV srd irvandan v Arrandan Qrbi Avropa lklrin oxlu miqdarda xala ixrac olunduu qeyd
edilir.
XII-XIII srlrd irvanda dekorativ v plastik snt xeyli inkiaf etmidi. Sntkarlarn abidlr
zrind qalm adlar bir sra istedadl da zrind hkkaklq ustalarnn, heykltralarn olduunu gostrir.
Bak buxtasnda, XIV srd su altnda qalm uzunsov dzbucaql formal qala tipli tikilinin yerind (Bayl
dalar deyiln yerd) zrind rb lifbas il kitablr hkk olunmu skkiz yzdk sal da taplmdr. Fars
dilindki bu kitablr vaxtil abidnin divarlarn yuxardan dvrlyn frizd yerldirilmidir. Sallarn
kitablrdn bo qalan yerlrind qabarq kild mxtlif heyvan, fsanvi varlq, bzilrind tac olan insan
balar tsvir olunmudur. Bu qabartmalarn bir oxu byk sntkarlqla, realist spkid ilnmi, bu v ya
digr heyvana mxsus hrktlr dzgn tcssm etdirilmidir. Ehtimal ki, daha erkn dvr aid olan natural
ll iki at barelyefinin paralar diqqti clb edir. Bir ne dada memar Zeynddin ibn bu Ridin, nqqa
Ridin adlar kilir, abidnin h.632 (1234/5)-ci ild tikildiyi gstrilir.
46
Zkriyy l-Qzvininin 1275-ci ild
yazdna gr irvanahn amax yaxnlndak Buurt qalasmdak iqamtgahnn divarlarnda insan heykl
tsvirlri var idi.
47
XIV srin ikinci yarsnn mllifi Arif rdbili xbr verir ki, irvanah Axsitan (XII sr)
amax yaxnlnda da hasarla dvrlnmi
**
latmaz Glstan qalasn tikdirmidi. Qalann yuxar
hisssind dadan yonulmu ox qabarq insan zlri tsvir olunmudur.
48
XVII srd amaxda olmu syyah
Adam Oleari qala divarnda dadan yonulmu insan

zlri grdyn yazrd.
49
Grnr, bu nadir bzk
abidlri irvan-Aberon memarlq mktbind islamaqdrki qdim nnlr sasnda yaradlrd. Bu slubun
meydana xmasn Sasanilr dvrnd v daha vvllr buna bnzr heykl tsvirlrinin yayld ranla
mdni laqlrl izah etmk mmkndr. X sr rb mlliflri Drbndd irlrin v insanlarn das heykl
tsvirlrinin mvcudluunu qeyd etmilr. irvann bir sra rayonlarnda qoyun v at klind badalarna,
habel zrind mit, ov v ziyaft shnlrinin v i.a. barelyef formasnda tsvir edildiyi da sallara tsadf
olunur. slam dininin insann v heyvanlarn tsvirini qadaan etmsin baxmayaraq, Azrbaycanda tsviri
sntin bu nv aradan xmamd.
50
IX-XIII srlr aid freskalar v boyakarlq srlri dvrmzdk glib
atmdr. Mnblrin verdiyi mlumatlar bu dvrd tsviri sntin mvcud olduunu gstrir. Mqddsi (X
sr) xbr verir ki, Muandan bir mrhl aral qu v heyvan rsmlri kilmi l-Hsr adl byk bir qala
var.
51
[208 - 209]
XII-XIII srlrd memarlq abidlrind dekorativ sntkarlq yksk inkiaf sviyysin atd. Hndsi
v nbati ornamentl yana, "iklnn kuf", yaxud nsx xtlri il mhartl hrlm kitablr yaradlrd.
Pirsaatay xangah mscidinin cnub divarndak mehrab, habel onun hr iki trfindki kiik hcmli
nanno gc zrind bdii oyma il bzdilmidi. Mehrabn dzbucaql v pannolarn sthi "iklnn kuf"
kitablrl v nbati naxlarla rtlm, zrin xrda rngarng kalar splnmidir. Pirbseynin trbsinin
v qbirdann ka bzyi xsusil byk bdii dyr malikdir. Zrnaxla rtlm ka lvhlri kobalt v
yal-fruzyi rngli naxlarla bzdilmidir. V. A. Krakovskayann fikrinc, kalar Kaan hrind
hazrlanmdr.
52
Bu, irvann qonu rq lklrinin bdii nnlrindn bhrlndiyini v onlarla mdn
laqlr saxladn gstrir. Azrbaycan tsviri snti ilk nmunlri XIII srin vvllrin aid ediln miniatr
rssamlnda da tcssm etmidir. Bu incsnt nvnn sonrak inkiaf XIII srin sonu- XIV sr miniatrd
nzr arpr.
X-XIII srlr aid Azrbaycan epiqrafk abidlrinin yrnilmsi nticsind myyn edilmidir ki,
mscid, trb, bada qalalardak kitablrin ksriyyti rb dilind, bir qismi is, o cmldn, XII-XIV
srlrd su altnda qalm Bayl qsrinin divarlarndak kitablr v lcaytunun yarl farsca yazlmdr. X-

*
Bu xala stanbulda Trk slam srlri muzeyind saxlanlr.
**
Ehtimal ki, Axsitann vaxtnda qala lav tikililrl mhkmlndirilmidi.
114

XIII srlrd Azrbaycanda rsmi dvlt dili olan rb dili il yana, fars dili d ildilmidir. Tarix, corafiya,
flsf v digr elmlr dair srlrin ksriyyti rbc, az bir qismi is farsca yazlrd. XI-XII srlrd btn
Yaxn rqdki kimi, Azrbaycanda eir v dbiyyatda fars dilindn istifad edilirdi. Ancaq folklor nmunlri
yerli dillrd yaradlrd. lknin danq dili Azrbaycan-trk dili idi.
Azrbaycanda lyazmas kitab, btn mslman rqind olduu kimi, tam bir sra sntkarn myi
il yaradlan sl bdii snt sri idi. lyazma kitabnn kaz xsusi sulla hazrlanr v cilalanrd. Sonra
mahir xttatlar hsnxtl lyazmasnn mtnini krrdlr. n qdim xtt kuf xtti idi. Sonralar nsx, sls v
s. xtlr yarand. Kitabn yaradlmasnda gzl xtl yazan xttatlarn rolu xsusil byk idi. Xttatn ad,
adtn, lyazmasnn kolofonunda gstrilirdi. Yaz texnikasnn bdii keyfiyytlri uzunmddtli tcrb
saysind ld edilirdi. Mtn krldkdn sonra lyazmas illstrasiya n ayrlm yerlr v ayr-ayr
shiflr zrind ilyn miniatr rssama verilirdi. Kitabn bzdilmsnd mzhhiblr, nax ustalar da
ilyirdilr. lyazma kitab uzrind son ii cildilr grrdlr. Onlar kitaba dridn basma-naxl, yaxud lak
boyal z kirdilr.
53

irvan v Arrann gzdn keirdiyimiz dekorativ ttbiqi snt nmunlrini forma v materialarn
mxtlifliyin baxmayaraq dvrn bdii mdniyytini v onun yaradclarnn tfkkrn sciyylndirn
slub v ideya mumiliyi birldirir. ncsnt, memarlq, dbiyyat v poeziyann vsti lknin sosial-iqtisadi
vziyytinin v hr mdniyytinin mumi ykslii il bal idi.

115

V FSL
DRBND RVANAHLAR DVLT
XIV-XVI SRLRD

1. Drbndi irvanahlar slalsi v onlarn mstqillik urunda mbarizsi


RVANAH I BRAHM BN SULTAN MHMMD
Hung 1382-ci ild ldkdn sonra irvan feodallar onun misi olu brahim ibn Sultan Mhmmd
ibn Keyqubad hkmdar sedilr. Mnccimbaya gr eyx brahim Mzydilr slalsinin bir qolu olan
Drbndi irvanahlar slalsinin ilk nmayndsidir. O v onun atas Sultan Mhmmd ibn Keyqubad Kavus
v Hungdn ehtiyat edrk ki kndlrinin birind gizlnmidilr.
1
hmd Qaffarinin mlumatna gr,
eyx brahimin atas oradaca lm, eyx brahim is Hungin lmn v irvan feodallar onu irvanahlar
taxtna sahib olmaa dvt edn qdr hmin yerd gizlnib qalmd.
2

Onun taxta xmas haqqnda baqa mnblrd daha mfssl mlumat verilir: Zadgan nslindn olan
yoxsullam feodal eyx brahim atas v qohumlar il birlikd irvann ki nahiysindki kndlrin birind
yaayaraq, kinilikl mul olurdu. Onlar zlrini Sasani ah I Xosrov nuirvann nslindn hesab edir v
crlrini bunun zrind qururdular. Xalq itialarndan v feodal kimlrindn sonra irvan feodallar
eyx brahimi irvanah semyi qrar aldlar. "Onlar hkmdarlq lvazimat olan dvlt atlar v miyytl
brahimin yanna yollandlar. Grdlr ki, o, ilyib yorulduqdan sonra umlanm crgnin yanndak aacn
altnda yatmdr. Onlar brahimin zrind adr qurub ah miyyti kimi knara kildilr v onun oyanmasn
gzlmy baladlar. brahim oyananda onu tbrik etdilr v ona sdaqt and idilr. Onlar brahimi hr
(amaxya) aparb taxta oturtdular v fth etmy balad, z tblri il daltl rftar etdi, onlarn rklrin
dinclik gtirib, sxavt gstrdi. Mvqeyi mhtmlndi v o, geni tannaraq mhurlad".
3
eyx brahim
dvlt adam zkasna sahib mdrik hkmdar olmudur. brahim Yaxn rqd Teymurun iallq
mhariblri il bal ar xarici siyasi hadislrin ba verdiyi dvrd hkmranlq etmidir.
Bu dvrd Cnubi Azrbaycanda v digr vilaytlrd Clairilr slalsi hkmdarlarndan olan sultan
hmd hkmranlq edirdi.
4
Simaldan irvan Qzl Orda xan Toxtam thdid edirdi. eyx brahim bu ar
siyasi raitd irvann hvalnn arln byk uzaqgrnlikl qiymtlndirdi. Teymur Azrbaycana hcum
edrkn qarsna xan hr eyi yerl-yeksan edn ial ordunun qarssnda duru gtirmyin tin olacan
baa dn, irvann viran edilcyini v halisinin qrlacan grn eyx brahim Teymura itat gstrrk
ona tabe oldu v onun rbtini qazanaraq irvann hakimi saxlanld. Htta, Teymur olu Miranah
Azrbaycan v irvann, o cmldn Drbnd v Baknn hakimi tyin ednd d brahim irvanah adn
qoruyub saxlamaa mvffq oldu.
6
Mnblrd h.788 (1386)-ci ild Qarabaa, irvanahn razisin daxil olan
Drbnddn [210 - 211] kerk Dt-i Qpaa gedn mir Teymurun grn gln brahimin davran
bard mlumat verilir. rbah v Cnnabinin mlumatna gr, brahim bundan vvl znn n inanlm
adam - byk vzir qaz bu Yzidl mvrt etmi v o, irvanaha qab dalarda gizlnmyi mslht
grmd. Lakin eyx brahim thlky qar getmyi qrara ald. O, Teymurun adna xtb oxunmasn v
sikk ksilmsini mr etdi v itatini bildirmk n bahal hdiyylrl istilann qrargahna yolland.
7
Monqol hkmdarlarnda dbd olduu kimi, hr hdiyydn doqquz dd tqdim etdi. Lakin yalnz skkiz qul
balad v bildirdi ki, doqquzuncu mn zmm". Bu, Teymurun ox xouna gldi, brahimi olu adlandrb
ona fxri paltar balad, irvan v amax hakimi tyin edrk z torpaqlarna qaytmasna icaz verdi. Hdsiz
iltifat gstrn Teymur bzi mlklri d onun torpaqlarna qatd v z xlflrin irvanahn vladlarnn
min-

amanlnn tmin olunmasn vsiyyt edn frman verdi.
8
brahimin mdrik siyasti irvan viran
olmaqdan v flaktdn xilas etdi. eyx brahim bir ne df irvana basqn edrk onu byk dantya mruz
qoyan Toxtama qar mbarizd Teymura kmk edirdi H.787 (1385/6)-c ild Toxtamn doxsan minlik
ordusu Drbnd keidindn irvana hcum etdi. Toxtam irvann hrlrini tutaraq Tbriz getdi, oran qart
edib hmin yolla da geri qaytd
9
Toxtam h.789 (1387)-cu ild yenidn irvana soxulub Kr ayna atdqda
Teymur mirlrinin bal il qoun gndrrk irvanaha kmk gstrdi. Teymurun olu Miranah
atasnn irvanahn qounlarnn kmyin ataraq Toxtam mlubiyyt uratd, onu qamaa vadar etdi v
Drbnddn qovub xard. Teymur h.797 (1395)-ci ild Drbnddn kerk Toxtam zrin yr gedrkn
eyx brahim irvan qounlar il onu mayit edirdi. Teymur byk qlb qazand. Toxtam qad. Qzl
Ordann razisi Teymurun qounlar trfindn dadld v qart edildi.
10
H.798 (1395/6)-ci ild Toxtamn
qounlarn tqib edn Teymr Dastan razisin girdi v burada Haydak halisinin iddtli mqavimti il
qarlad. Onlar mrdlikl vurusalar da, stn qvvlrin tzyiqi altnda geri kilmy mcbur oldular.
Teymurun qounlar vilayti qddarcasna talan etdi.
11
Lakin Dastan v lzgilr lksini 1404-c ild tsvir
etmi Sultaniyy arxiyepiskopu III ohann de Halonifontibusun mlumatna gr Teymur bu sfrd
116

mlubiyyt uramdr: "Teymurlng yz minlik qounla bu dalara, onlarn lksin soxulmaa chd
gstrdi. Lakin onlar ordunu qaln menin qabanda qarlayb, dmni el ar tlfata uratdlar ki, Teymur
geri kilmyi mr etdi. Bu hkmdar Dmir Qapdan kemk qrarna glnd baa dd ki, o, ilk nvbd,
hmin lkni yalnz slh yolu il tabe etdikdn sonra Byk Tatarstana soxula bilr".
12
Teymur dflrl
Azrbaycandan, Drbnddn kerk Grcstana v imala getmi v hmin sfrlrd eyx brahim irvan
qounlar il onu mayit etmidir. Mnblrin mlumatna gr h.798 (1396)-c ilin baharnda Htrxana
sfrdn geri qaydarkn Teymur Drbnd glib xr. Teymurun salnamisi rf d-Din li Yzdi
Teymurun mri il hrin qala divarlarnn brpa olunduunu xbr verir. "Dnyann fatehi, comrd hkmdar
kmyil Drbnddn kedi v qalann brpa olunmasn mr etdi. Onun mri il i balanld. Onun xobxt
v zmtl qaytmas xbri [211 - 212] alm yayld". brana atan Teymur sonra amaxdan keib Kr
aynn sahilind dayand. eyx brahim burada onu qiymtli hdiyylrl qarlayb byk ziyaft dzltdi.
Ziyaft zaman eyx brahim bahal paltar, qiymtli kmr v qlnc balamd. Onun irvana v ona tabe
olan torpaqlara sahiblik hququnu - Teymur eyx brahim Drbndi v imal srhdini ayq-sayq qoruma
taprd. O vaxt Drbnd irvanahn torpaqlarna daxil idi. Teymur buradan qounlar il Kr v kecib Adam
adl yerd dayand. Teymur torpaqlar Qzl Orda razisi il hmsrhd olan eyx brahimin xsind
mttfiqini grmkd maraql idi. Buna gr d Teymur brahim ox byk himaydarlq gstrir, onu
tabeliyind olan digr feodallar arasnda frqlndirirdi. Zhmli Teymurun etimad v dostluunu qazanm
brahimin evik siyastini tkc irvann xalq ktllri deyil, feodal sinfi d geni mdafi edirdi. ri feodallar,
msln, orlat tayfasndan olan atas Sidi li grclrl birlikd Teymurun hkmranlna qar xm v bu
mbarizd hlak olmu ki hakimi Sidi hmd, dflrl Teymurun himaysin kemk xahiil eyx
brahim mracit edirdi. Bu zaman ki mstqil feodal mlk idi. eyx brahim Sidi xahiil Teymurdan
onun balanmasna, htta varislik hququnun brpa edilmsin nail olmudu.
13

Yeddiillik mharib (1399-1405-ci illr) zaman Teymur Kiik Asiyaya (Ruma) Osmanl sultan
Byazid qar yr etdi. Bu mharibd Teymurun trfind irvanah brahim d itirak edirdi. Tarixi
msddin Mhmmd s-Sxvinin (1427-1497-ci illr) mlumatna gr Teymur h.803 (1400)-c ild -am
(Suriya) torpaqlarna daxil olarkn onu mayit edn eyx brahim Hlb glmidi. Sonra irvanah z
lksin qaydaraq hkmranln davam etdirdi.
14
Hmin sfrdn bir az sonra Teymur Grcstana yolland.
Teymurun Grcstana 1399 v 1402-ci illrdki yrlrind onu brahim v Sidi hmd z qounlar il
mayit etmidilr. Teymur grclr amansz divan tutdu, yol boyu qalalarn mqavimt gstrn balisini
qlncdan keirdi. Teymur qiymtli hdiyylr gndrrk, bac v xrac vermyi boynuna gtrmkl

balanmasn dilyn grc hkmdar Georginin elilrini rdd etdi. Yalnz eyx brahim iltimas edrk grc
hkmdar Georgiy zamin durduqdan sonra Teymur onu balad v zrin ar xrac qoydu. Grc
hkmdarlar xzinsindn qiymtli da-qa alan Teymur Grcstan trk etdi. Kr ken Teymur monqollarn
datd Beylqann brpa olunmas haqda mr verir v sonra Arazdan suvarma kanal kdirrk Qarabaa
getdi.
16

Teymurun vassal olan brahim onun adndan sikk
1
ksdirir. XIV srin sonlarnda irvann bir sra
hrlrinin Baknn, Drbndin, amaxnn, Gtsbinin zrbxanalarnda Teymurun adndan sikk zrb
olunurdu.
eyx brahim trkmnlrin, Clairilrin, Cucilrin v Teymurilrin Azrbaycan - Arran v irvan
urunda iddtli mbariz apardqlar dvrd hakimiyyt srmdr. O, evik siyast yeridir mstqilliyini
nzr arpdrmaqla bu hkmdarlar arasnda manevr edir, gah faktiki, gah da nominal surtd onlardan z
n n thlklisin tabe olurdu. Buna gr d, onun vaxtnda - h.79-792 (1388/9-1389/90)-ci illrd v
sonralar, XIV srin sonlarnda Bak, [212 - 213] amax, bran, Drbnd, Mahmudabad, Gtsbi hrlrind
ksiln irvan sikklri gah Teymurun, gah da Toxtamn adndan zrb olunurdu. Htta, hcumlardan xilas
olunduqdan sonra bel brahim XV srin vvllrind z adn gstrmdn anonim sikklr ksdirmy
balayr.
17
Mnblrd Teymur irvan razisindn keib gedrkn brahimin dzltdiyi tntnli ziyaftlrdn
xbr verirlr. brahim Teymura qiymtli da-qa, gzl knizlr v olan uaqlar, qzl zireh v kmrlr,
qiymtli zrxara paralar, silah v minlrl at hdiyy etmidi.
18
Lakin mnblrd brahimin baqa vassallar
kimi Teymurun xzinsin verdiyi xrac bard mlumat yoxdur. Ehtimal ki, o, xracdan azad olunmu,
qiymtli hdiyylr vermkl kifaytlnmidir. brahim slind, zngin v inkiaf etmi lknin mstqil hakimi
olmu v Teymura tabe olan feodallar arasnda xsusi mvqe tutmudur. Onun evik siyasti v qdrtli
Teymura meyl etmsi saysind irvan bu ialnn qounlar trfindn dantya mruz qalmam v vvlki
kimi inkiaf etmidir. irvan halisinin irvanahn xzinsin verdiyi vergi v tyclr qonu lklrdki qdr
ar deyildi.
19
irvann imal trfdn thlksizliyi Toxtamn darmadan edilmsi v Teymurun h.797
(1395)-ci ild Drbnddn kerk Qzl Orda razisin hcum etmsi il laqdar uzun mddt tmin
olunmudu. 1403-c il qdr Teymur bir ne df Qaraba v irvandan kerk Grcustana v Drbnd
arxasna gedib-glmi v ox vaxt Qarabada v Muan dzndki Mahmudabadda qlamd.
20
Teymurun v
bundan sonra Teymurilr arasnda ba vern kismlr nticsind brahim asllqdan qurtard. brahiml
117

Teymurun nvsi Mirz mr arasndak dostluq dmniliy evrildi. Teymurilrin ara kimlrindn v
irvann xalq ktllrin yadelli hkmranlndan azad olmaq urunda mbariz hrkatndan istifad edn
irvanah Azrbaycan z hakimiyyti altnda birldirmy alrd. Azrbaycann bir sra hrlrind
Teymurilr leyhin syan qalxd. Teymurun olu Miranahn 1393/4-c ild ifrat i huriflik triqtinin
mssisi Fzlllah Astrabadini edam etdirmsi irvann xalq ktllrinin xsusil narazlna sbb olmudu.
22

Siyasi vziyytdn istifad edn eyx brahim Kr kerk Gncni v Qaraban byk bir hisssini tutdu. ri
feodallarn bir oxu brahiml birlrk, z qounlar il onlarn qounlarna qouldular. Grcstanda syan ba
verdi v grc hkmdar ki hakimi Sidi hmd kimi brahiml ittifaq balad. Qarabadak qaramanl
tayfasnn miri Yar hmd, cyirli tayfasndan mir Bstam Cyir, rdbil hakimi z qounlar il brahiml
birldilr. brahim qounla hrkt edrk Kr kedi v Brdd dayand. Bu vaxt Miranahn olu Mirz
mr eyx brahimin yanna eli gndrib, ondan z yannda saxlad Bstam Cyiri l vermyi tlb etdi.
eyx brahim bundan boyun qarmaa alaraq qeyri-myyn cavab verdi: "ndi artq yaydr. gr lahzrt
q keirmy Qarabaa trif gtirs, sizin bndniz z mir Bstam lahzrtin hzuruna gtirckdir".
23

brahimin hrktindn qzblnn Mirz mr Araz ayn kerk Babi
*
[213-214] kndind drg sald.
eyx Ibrahim, mir Bstam Cyir, Yar hmd Qaramann oullar v kili Sidi hmd Brdni trk edrk
Kr sahillrin gldilr. z dstlri il sahild yerlrk istehkamlar qurmaa v gzlmy baladlar. Mirz
mr srtl yaxnlab, sahild drg sald. Dmn qounlar bir hft rzind durdular v onlarn arasnda
hrbi mliyyat ba vermdi. Miranahn v bu Bkrin Sultaniyyni v Cnubi Azrbaycann bir sra
hrlrini tutmaq xbrini alan Mirz mr irvanahla bararaq Qaraba trk etdi. Azrbaycann arasndak
nifaqdan istifad edn hr halisi zlm v ar vergilr leyhin syan qaldrd. 1406-c ilin baharnda bu
Bkr X Mhmmd Dvani v Zeynddin Qzvininin mvkkillrinin hrin brclrini v istehkamlarn brpa
etmk n hr halisindn byk mbld pul tlb etmlri il laqdar Tbrizd syan ba verdi. Bu vaxt
bu Bkr Tbrizi trk etmidi v bas qarda mrl mhariby qarmd. syann banda hr tamas
(hrin ba vergi yan) eyx xi Qssab v sntkar karxanalarn digr rislri dururdu. Bu zaman xbr
gldi ki, mir Bstam Cyir Tbrizd itialar ba verdiyini bilib ora yollanmd Hadislrdn istifad edn
eyx brahim d z qounlar il Tbriz doru hrkt etdi. Teymurilrin asllndan xm eyx brahim
lkni vahid bir dvltd birldirmk mqsdil Cnubi Azrbaycan ilhaq etmy can atrd. Bstam 1406-c
ilin aprelind Tbriz girdi. Bu, Bstamla eyx brahim arasnda dmniliy sbb oldu. Bstamn yaxn
adamlar brahimin glmsi xbrini eidib onun trfin kedilr. eyx Ibrahimin Tbriz zrin gldiyini biln
Bstam hri trk edrk rdbil kildi. bu Bkr Mhmmd Dvani v Mhmmd Kei
mvkkillrini irvanahlarn ordugahna gndrrk itat etdiklrini bildirdilr. brahim bundan vvl hr
halisindn ylm byk mblin verilmsini tlb etdi. eyx brahim mayn axrlarnda Tbriz daxil oldu.
0, burada zn daltli v mdrik hkmdar kimi gstrdi. bralim tezlikl Ucana trf yolland. Bu vaxt
Clairi sultan hmdin bana toplad oxlu trfdarlar il Azrbaycana gldiyini eidn irvanah mirlrini
yb dedi: "Biz bu alihzrt xandanla (Clarilrl) uzun mddt dostluq etmiik. lk (Azrbaycan) basz
qaldndan v Azrbaycan sultan hmdin cdadlarnn iqamtgah olduundan bz bura yalnz zalmlar
tblri incitdiklrin gr glmi v onlar nmurlarn aznlndan xilas etmiik. ndi is evin sl sahibi
grdiyi n biz z lkmiz qaydrq". O, Bstann qarda Mnsuru v onun olunu azad edrk irvana
yolland. Sultan hmd h.809-cu il mhrrm aynn (iyun, 1406-c il) ortalarnda Tbriz girdi. Lakn sultan
hmdin z tblrin qar amansz rftar v zlm Tbriz hlini qounlar il Tbriz yaxnlaan Teymuri
bu Bkrin trfin kemy v hri ona thvil vermy vadar etdi. Sultan hmd Tbrizdn Badada
qad.
24
El hmin 1406-c ild byk qoun toplam Qaraqoyunlu Qara Yusif bu Bkrin qvvlrini
darmadan edrk onu qamaa mcbur etdi. 1408-ci ild Qara Yusif Cnubi Azrbaycanda ba vermi byk
vurumada Teymurun olu Miranahn qounlarn, qarda ahruxun 20 min dydn ibart kmk
gndrmsin baxmayaraq, darmadan etdi. Miranahn z vurumada ldrld. Tbrizin halisi tezlikl
hri [214 - 215] Qara Ysif thvil verdi, Teymurilrin mlub olunmu qounlarnn qalqlar is
Azrbaycan trk etdi. Qara Yusifn kmyil sultan hmd Tbriz qaytd.
25
Real hakimiyyt Cnubi
Azrbaycann btn hrlrind hrbi dstlri dayanan Qara Yusifin lind idi. Tezlikl sultan hmdl Qara
Yusifin mnasibtlri pozuldu. Sultan hmd Aqoyunlu tayfas il mharib aparan Qara Yusifin
olmamasndan istifad edrk, Tbrizdki hrbi dstni hrdn qovmaq mqsdil ona basqn etdi. Bunun
n o, vvlcdn olu Kyumrsin
**
bal altnda Tbriz qoun gndrn irvanah brahimdn yardm
istmidi. eyx brahim irvanahlar dvlti n byk thlk trtmyn daha gcsz sultan hmdin
trfini saxlama stn tutdu. Bu zaman Qara Yusif rzincanda idi, Tbrizd ba vern hadislrdn xbr

*
Babi kndi Fzuli rayonundadr. . . lizad onun adn shvn "Bani" kimi ("Azrbaycann sosial-iqtisadi v siyasi tarixi", s, 394).
Bu kndin ad rfddin li Yzdidd (h.l, s.522) kilir.
**
Hsn by Rumlunun "hsn t-tvarix" lyazma srinin XI cildind (Sankt-"Peterburq Ktlvi Kitabxanas, Dorn kataloqu, N 278,
v. 18a) irvanahn bu olunun ad Gvhrahdr (Bax: . P. Petruevski, sh. 158, haiy 27).
118

tutan Qara Yusif Tbrizin 2 frsxliyindki Azad hrciyin Kyumrsin qounlarndan vvl yetidi. 1410-cu
il avqustun 30-da hmd v Qara Yusifin qounlar arasnda ba vern iddtli vuruma nticsind sultann
qounlar Tbrizin hndvrind tamamil darmadan edildi. Oxla lindn yaralanm hmd qab Tbriz
sakini bamaq Baba d-Din Clahn banda gizlndi. Baba d-Din onu tutub Qara Yusif verdi, Sultan
hmd mirin mri il ldrld. Clairilr dvlti squt etdi, onun yerind baharl tayfasndan olan hkmdar
Qara Yusifin balq etdiyi Qaraqoyunlu dvlti yarand. 1413-c ild Qaraqoyunlu dvltinin trkibind
imalda Kr ayna qdr Azrbaycann byk bir hisssi, Ermnistan, Krdstan v rb raq daxil idi. Tbriz
bu dvltin paytaxt oldu. Baharllar slalsinin balq etdiyi Qaraqoyunlu dvlti 1410-cu ildn 1468-ci il
qdr davam etdi. Yuxanda qeyd etdiyimiz kimi, sultan hmd Tbrizi trk etmzdn vvl irvanah
brahimdn yardm istmi, o is drhal olu Kyumrsin bal il irvan qounlarn kmy gndrmidi.
Sultan hmdin mlub olduu gn Kyumrs Tbrizin hndvri '' glib atd. Gec o, Qara Yusifin
qounlarnn qfil hcumuna mruz

qalaraq sir alnd. Qara Yusifin mri il Kyumrs rci qalasnda
saxlanlrd. irvanah olunun geri qaytarlmas n byk mbld pul tklif etdi.
26
Lakin Qara Yusif
Kyumrsi tmnnasz buraxaraq, hdsiz iltifat gstrdi v onunla atas eyx brahim tabe olmaq tlbi il
mktub gndrdi. irvanah Kyumrsin xyant etmsindn, atasn devirrk, Qara Yusifin vassal olmaq
bard onunla sazi balamasn dan bhlnrk olunu edam etdirdi.
27

Kyumrsin edam olunmas xbrini alan Qara Yusif Tbrizdn xaraq Qarabaa yolland. Sonra o,
eyx brahimin yanna eli gndrrk tabe olmasn tklif etdi. Mstqilliyini itirmk istmyn brahim
irvanda byk ordu toplayaraq ki hakimi Sidi hmd v grc hkmdar II Konstantinl ittifaqda on iki
minlik svari il Qara Yusifin zrin yeridi. brahim vvllr d grc hkmdar il dostluq mnasibtlri
saxlayrd v onunla mttfiq idi. Qlb alacana min olan Qara Yusif byk qounla, soyurqal v
hdiyylr balad vassallar - Cnubi Azrbaycann iri feodallar il birlikd x etdi. eyx brahim [215 -
216] Kr sahilind drg sald. Vuruma h.815-ci ilin aban aynda (1412~ci il noyabrn 6-dan dekabrn 4-
dk) oldu. Qara Yusifin qvvlri irvanahn, grc hkmdarnn v kili Sidi hndin birlmi
qounlarnn qvvsindn xeyli stn idi. Vuruma zaman mttfq qounlarnn son drc mrdlikl
dymsin baxmayaraq, stnlk Qara Yusifin trfind oldu. irvanahn qounlar mlubiyyt urayib
qad. Dy z qounlar il grc hkmdar davam etdirirdi. Tezlikl mttfqlrin birlmi qounu Qara
Yusifin qounlar trfindn mhasiry alnaraq sir gtrld. Bu an irvanah brahin atla xndyin
stndn srayb kemy chd gstrdi, lakin yal olduu n (onun ya 60-a yaxn idi) duru gtir
bilmyrk yxld v qolu snd. Trkmn dys onun paltarn, atn lindn alaraq ldrmk istyirdi.
brahim zn nian vermli oldu. Onda trkmn onun boynunu quraqla balayb Qara Yusifin yanna gtirdi.
Grc hkmdar Konstantin, eyx brahimin olanlar Qznfr, sdullah, Xlilllah, Mnuhr,
bdrrhman, Nsrtullah v Ham, qarda eyx Bhlul, irvann adl-sanl adamlar - qaz Byazid (bu
Yzid), mir Hung v oullar, qaz Mvlana Zahirddin, habel, tbib, mnccim, "car" v digr yanlarda
sir alnmdlar. Onlarn hams qandallarda Qara Yusifin hzuruna gtirildilr. Qara Yusif sravi irvan
dylrini pulsuz buraxdrd, grc sirlrin is edam alnmasn mr etdi. yz aznaur, elc d grc
hkmdarnn qarda qlncdan keirildi. zn mrur aparan hkmdar Konstantini is Qara Yusif v olu
Pirbudaq z llri il ldrdlr. brahimi, onun oullarn miyyti il birlikd zncirlnmi halda Tbriz
gndrib zindana saldlar. Qara Yusif amaxn, irvann digr yerlrini v kndlrini tarmar edib Tbriz
yolland. O, lkdn bir milyon mal-qara qovub apard. Onlarn byk bir qismi yolda soyuqdan tlf oldu.
Tbrizd Qara Yusif sir irvanah brahiml danqlar aparmaa balad. O, brahimdn 1200 raq
tmni, eyx Bhluldan 200 tmn, qaz Mvlana Zahirddindn 100 tmn mblind can bahas tlb etdi.
Sonra Qara Yusif irvanahdan sarayda (ehtimal ki, Bakdak irvanahlar saraynda) saxlanlan cavahiratn v
qzln z xzinsin gtirilmsi tlbini irli srd. Lakin bu zaman Tbrizin tacir v sntkar rislri, bada
eyx xi Qssab olmaqla, Qara Yusifin divanna glrk gr Qara Yusif pul vzin mal qbul etmy razlq
verrs, irvanahn can bahasn drhal dmy hazr olduqlarn bildirdilr. Bu fakt tbrizlilrin
irvanahlara byk hrmt v rbt bsldiklrini gstrir. Qara Yusif buna raz oldu v tbrizlilr Qara
Yusifin divanna 1200 tmn mblind mal verdilr, vzind is eyx brahim hmin mbli irvan
divanndan almaq n xi Qssabn v tacirlrin adna brat kazlar verdi. Bundan sonra Qara Yusif
brahimi buxovdan azad edib ziyaftd z yannda oturtdu. irvanah Qara Yusifin vassalln qbul etdi v
ondan irvan vilaytini ki hdudlarndan Drbnd qdr btn hrlri il birlikd vvlki qaydada idar
etmk hququnu tsdiq edn frman ald. irvanah brahim v digr irvan sirlri h. 816 (1413)-ci ilin
baharnda vtn qaytdlar. Qara Yusif Ucana getdi v onun qounlar irvan trk etdi.
28
irvanah brahim
vvlki kimi, otuz be il rzind hakimiyyt srdy byk bir dvltin hkmdar idi. eyx [216 - 217] brahim
irvana qaytdqdan sonra il hkmranlq edrk h.820(1417) lmdr. Cnnabi, Qaramani v baqa
mlliflr brahimin lm tarixini h.821-ci il gstrslr d, Hac Xlifnin "Cahannam " srind onun
varisinin h.820-ci ild taxta xd qti surtd gstrilir.
29
eyx brahimin hakimiyyti illrind irvan gcl
119

v mstqil dvlt idi. Qonu lklrin feodallar kmk n tez-tez irvanaha mracit edir v ona
snrdlar.
eyx brahim qonu lklrl, Grcstanla, bir sra iri yaays mntqlrini z nfuzuna tabe etdiyi
Dastanla mttfiqlik v dostluq mnasibtlri saxlayrd. I eyx brahim zamannda Drbnd v mahal,
Cnubi Dastann Samur vadisindki knd v icmalar irvann siyasi asllnda idi. eyx brahimin frman
il XIV srin sonu-XV srin vvllrind Axt, Miskini, Doqquz-para, Mkrk Kr kndlrinin, Xakl-Mk,
Xnalq, l-Fiy, l-Mz qalalar idar olunmas qaytaq usmisinin (hakiminin) olu Mhmmd by hval
edilmidi. irvann vassal Mhmmd byin nsillri sonralar da hmin razini, habel Kurax v Tbrsran
idar etmilr. irvanla Dastan arasnda laqlr daha vvllrd d mvcud olmudur. irvan hakimlri hrbi
mliyyatlar v thlk zaman Cnubi Dastanda, xsusil Tbrsranda gizlndiklri kimi, Dastann feodal
hakimlri d irvanahn yannda snacaq taprdlar. eyx brahim qaytaq usmisinin irvana qam olunun
mslhti il Teymura knll surtd itat gstrmkl znn btn torpaqlarnn qoruyub saxlaya bilmidi.
30

Qzl Orda xan adi by onu mhv etmk istyn Cuci miri Yedigeydn yaxasn qurtarmaaq n Drbnd
qamd. O, irvanah brahimin yannda pnah taparaq irvanda lmdr. Yedigeyin adi byin l
verilmsini tlb etmsin baxrnayaraq, brahim buna mhl qoymamdr. Grkmli dvlt xadimi, csur
srkrd v mahir diplomat olan brahim irvan gcl v mstqil dvlt evir bildi. Qara Yusifdn vassal
asll kaz zrind qalm, irvan n praktik hmiyyt malik olmamdr.
Drbnd vvlki kimi irvanaha mxsus idi. Bunu Drbnddki aadak kitab d tsdiqlyir:
"Xalqlarnn ixtiyar sahibi olan zmtli sultan eyx brahimin - Allah onun hkmranln bbi etsin -
hakimiyyti zamannda..."
32

Sultan brahimin ad daha iki kitabd d kilir: onlardan biri Aberonun Mataa kndindki "Bir
Arutay mscidinin portalndak kitab h.817 (1414/5)-ci il, ikincisi - Baknn ri-hr hisssindki Xac
mir ah mscidinin qaps zrindki kitab h.818 (1415/6)-ci il aiddir: "Sultan eyx brahimin olu sultann
dvrnd".
33

eyx brahimin hakimiyyti dvrnd irvann hr v kndlrind qala binalar, mscidlr,
karvansaralar, ovdanlar tikilmidi. Ehtimal ki, Bakdak irvanahlar saraynn tikintisin d eyx brahimin
vaxtndan balanlmdr. Tannm airlr v alimlr irvanahn saraynda yaayrdlar. Hkmdar onlara
sxavtl hdiyylr verir, hamilik edirdi. Dvltahn verdiyi mlumata gr mhur fars airlrindn biri -
Katibi Turizi irvanahlarn saray airi Bdr irvani il gormk n irvana glmidi. eyx brahim bir er
gr Katibi Turiziy 10.000 qzl dinar balamdr. Sonralar Katib Turizi znn [217 - 218] savadl v
sxavtli hamisi irvanah eyx brahimi trk edrk, he bir diqqt v qay grmdiyi Qara Yusifin saray
airi olmasna ac-ac tssflnmidir.
34
eyx brahimin hakimiyyti dvrnd hr mdniyytinin, incsnt
v poeziyann dirlii mahid edilir. XV srin vvllrindn irvanahlar dvltinin 100 il yaxn davam
edn mstqillik v inkiaf dvr balayr.

I XLLLLAH BN EYX BRAHM
H.820 (1417)-ci ild eyx brahimin lmndn sonra onun yerin byk olu v varisi irvanah I
Xelilllah kedi. Xelilllah da atas kimi, xarici siyastind Qaraqoyunlu hkmdarlar il iddtli mbariz
aparan Teymurilr meyl gstrmk mvqeyind dururdu. Gnc Xlilllah irvanah taxtna xan kimi
Qaraqoyunlu padahlarndan aslln tanmaqdan imtina etdi. 65 yal Qara Yusifin 1420-ci ilin noyabrnda
Teymurun olu ahruxla (1405-1447-ci illr) mharib zaman qfil lm Azrbaycann siyasi halini dyidi
v kri rnirlrin arasna aqnlq sald. Onlarn Qara Yusifin drgsini trk edrk dald. Qara Yusifin
olu sgndr (1420-1429 v 1431-1435-ci illr) bu vaxt aqoyunlu tayfasnn bas Qara Yoluq Osmanla
vuruurdu. Qara Yusifin digr olu Cahanah atasnn lmndn sonra ba vern hadislrdn xbr tutaraq
ahruxa tabe oldu v Sultaniyy hrini tslim etdi. Tbriz ahruxun miri liy Kklta trfindn tutuldu.
Burada mscidlrd xtb onun adndan oxunmaa baslad Tbriz tutulandan bir az sonra h.823 (1420)-c ild
ahrux z Araz kerk Qarabaa qlamaa gldi.
35
Orta Asiyaya v demk olar ki, btn rana sahib olan
ahrux Qarabada qlayarkn bir sra iri feodallar z sdaqtini bildirmk v iltifata nail olmaq mqsdil

onun
grn gldilr. Bu feodallar v hakimlr arasnda h.823 ci-il zilhicc aynn 10-da (17 dekabr 1420-ci il)
irvandan bol hdiyylrl glmi gnc irvanah Xlilllah v onun qarda Mnuhr d var idi. Xlilllah
ox byk iltifatla qbul olunaraq, qiymtli kmr v sultann digr hdiyylrin layiq grld. ahrux
Xlilllahn igidlik v mrdliyi il tannm qarda mir Mnuhr yannda xidmt gtrd.
36
ahruxla
irvanahlar - eyx brahim v onun olu Xlilllah oxdan mttfq idilr. Mnblr xbr verirlr ki, eyx
brahim hl 807 (1405)-ci ild qiymtli hdiyylrl Aladaa, sonra is Qarabaa Miranahn olu mr
Mirznin grn glrk z sdaqtini bildirmidi. H.84 (141 l/2)-c ild o, qiymtli hdiyylrl ahruxun
yanna elilr gndrmidi." irvann mstqilliyinin qorunub-saxlanlmas z mlklrini randa v Cnubi
Azrbaycanda ahruxa mxsus torpaqlar hesabna genilndirmy can atan Qara Yusifl, sonralar is onun
olu sgndrl mbarizd etibarl mttfq tapmaa alan ahruxun mnafeyin uyun idi. irvanahn
120

ardnca ki hakimi mir Sidi hmd, sonra is grc hkmdar Aleksandrn (1413-1442-ci illr) elilri
ahruxun qrargahna gldi. Xlilllahla ahruxn gr onlar br-birin daha da yaxnladrd. irvanah
Qarabaa sultann yanna glnd sonuncu onunla qohum olmaq istdi v Xlilllah Qara

Yusifin dul arvad -
Miranahn olu v Teymurun nvsi Bkrin qz il nianland. Babas Miranahn hlak olduu dyd Qara
Yusif onu l [218 - 219] keirmi v tezlikl evlnmidi. irvanahn anas qiymtli hdiyylr gtirdi v
h.324-c il rbllvvl aynn 29-da (3 aprel 1421-ci il) rnb gn Qarakpkd
*38
toy oldu. Bu nikahla
ahrux irvanahla Qara Yusif Qar mbarizd ona kmk edn ittifaq mhkmlndirdi. ahruxun
simasnda yksk v qdrtli qohumuna arxalanan Xlilllah z mvqeyini gclndirdi. ahruxun v onun
olanlarnn kmyi saysind onun iyinlri brkidi, hrti artd.
39

Ehtimal ki, Xlilllah Qarabaa glmzdn bir qdr vvl z elisi Mhmmd Bakuyini mktubla
trk sultan Mhmmd Qazinin (I Mehmet, 1413-1431-ci illr) yanna gndrmidi. Mktubda irvanahlarla
sultan arasndak qdim dostluqdan danlr v sultan ahruxun Tbrizin yaxnlnda olduu bildirilirdi. O,
daha sonra Qarabadan ahruxdan mktub aldn, burada irvanah Xlilllaha onunla birlikd Tbriz, Qara
Yusif hcum etmk n hazrlamaq tklif olunduunu yazrd. Sultan Mhmmd Qazi verdiyi yayn
cavabda Xac Mhmmd Bakuyinin Kafdn kerk irvanahn mktubunu ona atdrdn, aralarndak
dostluun qbir qdr qrlmayacan qeyd edirdi. ahruxun Azrbaycana yrn dair Xlilllahn
xbrdarlnn cavabnda sultan bildirdi ki, ahrux Qara Yusif hcum etmk niyyti bard z ona
yazmdr. "Lakin hr bir hakim z iini v qonularla mnasibtini yax bilir. Msln, ki, Qumuq, Qaytaq
v Lvnd hakimlri z vziyytlrin baqalarndan yax blddirlr. V gr Qara Yusif Trkiyy hcum
ets, sultan onun cavabn verckdir".
40
Bu mktubdan grnr ki, Xlilllah ehtimal ki, ahruxun tapr il
trk sultannn xsind yeni mttfq tapmaa chd gstrmi, grndy kimi, sultan onlara qoulmaq
istmmidir.
1421-ci ild Alakert vadisind Qara Yusifn olu sgndrl ahruxun qounlar arasnda sgndrin
mlubiyyti il nticlnn vurumada irvanah da irvan hrbi dstlri il itirak etmidir. Azrbaycan
feodallar trfindn z stnlynn etiraf olunmasndan raz qalan ahrux 1421-ci ilin payznda qounlar il
birlikd Azrbaycan trk etdi.
41
sgndr tezlikl z mvqeyini brpa etdi v qoun toplaya bildi. Lakin
sgndr bir ne df irvana basqn ets d, ki v irvan z mstqilliklrini qoruyub saxladlar. sgndrin
h.828 (1425)-ci ild irvana basqn zaman irvanah Xlilllahn qardalar Keyqubad, shaq v Ham onun
leyhin xdlar. irvanah yardm n ahruxa mracit etdi v onun kmyil qardalarna divan tutdu.
Bundan sonra onun mvqeyi mhkmlndi.
42
Bakda v irvanda olmayanda lkni onun vzin qarda
Qznfr idar edirdi. O, Baknn rihr hisssind bir sra istehkamlar v digr binalar tikdirmidir.
43

Yazdmz kimi, amax 1192-ci ild zlzldn daldqdan sonra I Axsitan Bak hrini z
iqamtgahna evirmi v o hmin vaxtdan irvann ikinci paytaxt olmudu. Ehtimal ki, irvanahlar

XII srin
sonlarndan Bakda yaam v onun mdafisinin qaysna qalmlar. Bunu XII-XV srlrd istr hrd,
istrs d Aberonda ina edilmi [219 - 220] bir sra mdafi tikililri - qalalar, qsrlr, qala divarlar v
yaay binalar da sbut edir. irvann paytaxtinn amaxdan Bakya 1192-ci ild krldyn ehtimal
etmk olar lksinin v paytaxt Baknn abadl il mul olan Xelilllah zamannda irvanahlar saray
ansamblnn, karvansara v krplrin tikintisin balanmdr. lk trqqi edirdi.
Xlilllahn ahruxla dostluu sgndrin qzbin v onun bir ne df irvana basqn etmsin
sbb olmudur. 1428-ci ild ahrux srkrd liy Kkltan bal il Azrbaycana qoun gndrdi. 1429-
cu ilin maynda is ahrux trkibind irvan qounlar da olan 100 minlik svari qounla sgndrin zrin
yeridi v onun qounlarn Cnubi Azrbaycandak Slmasn hndvrind darmadan etdi. O, linc qalasn
aldqdan sonra Qarabaa qlamaa getdi v Qaraqoyunlu dvltinin idar olunmasn sgndrin vassall
qbul edn qardalarndan birin - bu Sid hval etdi. ahrux 1430-cu ild Azrbaycan trk edrk
Xorasandak paytaxt Herata qaytdqdan sonra sgndr onun olmamasndan istifad edib, Azrbaycanda
yenidn ara mhariblrin balad v 835 (1431)-ci ild bu Sidi ldrrk yenidn Qaraqoyunlu dvltinin
hakimi oldu.
44
sgndr yenidn ahruxla mhariby balad v h.831 (1427/8)-ci ild irvana hcum edrk
irvan dvltini tabe etdirmy chd gstrdi. amax sgndrin qounlar trfindn dadld v talan edildi.
Hmin vaxt Drbndd olan irvanahlarn saray airi Bdr irvani sgndrin amaxdan getdikdn buraya
glrk, hrin dadlmasnn v talan olunmasnn ahidi olur. air btn bunlar z eirlrind tsvir etmi,
sonra trk edrk Bakya glmi v mrnn sonunadk irvanahn saraynda olmudur.
45
irvana sonuncu
basqn daha dadc olmudur. Mnaqiy sgndrin "atasnn nalayiq ilrindn thqir olunaraq" atasndan
ksm v h.836 (1432)-c ild 2 min svari dy il qab irvanah Xlilllaha pnah aparan olu Yar li
sbb oltnudur. irvanah sgndrin Yar lini tlb etmsin rdd cavab vermi, onu z dylri il Bak
limannda gmiy mindirib dniz yolu il Herata, ahruxun yanna gondrmidir. ahrux Yar lini yax
qarlam v onu ahzadlr srasna qbul etmidir. "Lakin o, daim qara camaat arasnda dolar, trk v tacik

*
Qarakpk - inmdikiFzuli rayonundadr.
121

pozun v frldaqlar il nsiyyt saxlayrd". Geni xalq ktllri arasnda byk hrt qazanm Yar liy
etibar etmyn ahrux onu daha uzaqlara - Smrqnd gndrdi.
46
sgndr Yar linin xyantindn irvana
soxulmaq n istifad etdi. Cnnabinin nlumatna gr, o, byk svari qounla irvanah zrin hrkt
edrk amaxya daxil oldu v burada Xlilllahla onun arasnda vuruma ba verdi.
47

Mnblrin mlumatna gr sgndr amaxn h.831 (1427/8)-ci ild v sonralar, h.837 (1433/4)-ci
ild datmdr. Hm d, sonuncu df o, tkc amaxn deyil, btn irvan yaltlrini amanszcasna viran
etmidir. sgndrin qounlar yollarn stndki irvann iqtisadiyyatn sasn tkil edn balar, tut
aaclarn qrb tkrk lknin hrlrin v knd tsrrfatna byk ziyan vurdular. sgndrin dylri
oxlu insan qrdlar. Mnblr xbr verirlr ki, lkd olduu bir il rzind sgndr 300 irvan danimndinin
ban vurdurmudur. Sonra o, Drbnd istehkamlarna kerk geri qaytmdr.
48
Lakin Xlilllah onunla
mbarizni ksmmidir. Mirxondun mlumatna gr Xlilllah [220 - 221] Mahmudabaddan Gtsbi hakimi
Xaliq Birdi vasitsil sgndrin Azrbaycan tutmasn v irvana basqn etmsini ahruxa xbr vermi v
yardm istmidir, bel ki, gr ahrux i qarmasa, sgndr btn lkni viran qoyacaqdr. ahrux 1434-c
ilin payznda qounla Heratdan Azrbaycana doru hrkt etdi. Bu vaxt Xlilllah qaz v ilahiyyatlarla
birlikd dniz yolu il Rey ahruxun yanna glrk, sgndrin irvandak cinaytlrini ona xbr verdilr.
ahrux fqihlrin yncanda sgndrin mllrini tkfir etdi v onlar sgndrin lmn ftva verdilr.
Sonra ahrux sgndrl mbariz n Cnubi Azrbaycana yolland. sgndr ahruxun yaxnladn eidib,
tcili surtd irvandan xard. irvanahn z qounlar il itirak bu mharibd sgndr mlubiyyt
urad v qab Naxvan yaxnlndak linc qalasnda gizlndi. O, h.840(1436/7)-c ild z olu ah Qubad
trfindn ldrld. H.839 (1435/6)-cu ild Tbriz daxil oldu. Burada onu s qarda, Teymurilrin Cnubi
Azrbaycann vassal asll hququ

da idar olunmasn hval etdiklri Cahanah itatl qarlad. Sonra
ahrux Qarabaa qlamaa getdi. H.838 (1435)-ci ild Xlilllah qarda Frruxzadla birlikd ahruxa
minntdarlqlarn bildirmk n Ucana onun grn gldi. O, ki v Muan mirlri kimi irvana ahn
iltifat v bxilri il qaytd.
49

irvanda dinc quruculuq dvr yeni mharibnin, gzlnilmdn yeni dmnin - Azrbaycanda byk
nfuz sahibi v oxlu trfdarlar olan mhur eyx Sfi rdbilinin nticsi Cneydin meydana xmas il
dayand. Qaraqoyunlu Cahanah trfindn Azrbaycandan qovulmu eyx Cneyd Aqoyunlu hkmdar Uzun
Hsnin drin rbtini qazanmd. Htta, Uzun Hsn bacs Xdicni Cneyd r vermidi. Cneyd z
dvltini yaratmaq mqsdil Azrbaycann inkiaf etmi vilaytlrindn olan irvan zbt etmk fikrin dd.
O, sfrlri boyu mxtlif lklrdn bana toplanm 10.000 trfdarlar il lkni ial etmk v irvanahlar
taxtna sahib olmaq n irvana basqn etdi. irvandak i trfdarlar da ona qouldular. rkzlrl dini
mharib basqn n bhan oldu. eyx Cneydin niyytini duyan v tbrsranllar trfindn thrik ediln
Xlilllah Qaraqoyunlu Cahanahn yardm il byk qounla onn qabana xd. 1460-c ild Samur aynn
sol sahilindki Qpaq kndinin yaxnlnda ba vern vurumada Cneyd ldrld, onun mridlri is
mlub edildi. Bir versiyaya gr Cneyd sir alnaraq irvanahn mri il edam olunmu, baqa mnblr
gr is dy meydannda oxla vurulub, ldrlmdr.
50
Fzlullah ibn Ruzbixan Xuncinin mlumatna gr
Cneydin mridlri onun meyitini Samurun sa sahilin keirrk Glxan kndind (indiki Qusar rayonunun
Hzr kndi) dfn etmilr.
51
Xlilllah 48 il hkmranlq srdkdn sonra h.869 (1465)-cu ild lmdr.
52

XV srin vvlindn XVI srin vvlindk bir sr irvan mstqil dvlt olaraq qalmdr. Onun
hkmdarlar Teymurilr zamannda sultan titulu gtrmdr. irvanahlar bu torpaqlarn genilndirdilr.
Drbnd hri v yalti, Muan

dznn bir hisssi Sirvann mlklrin daxil idi. Drbnd hasarni imal
divarndak "Qrxlar qaps"nn zrindki farsca kitab tsdiqlyir. "irvan ah sultan Xlil hkmdarn
dvrnd bu qala hasar trtib salnd v mhkmlndirildi..." Hmin kitabd Drbnd hasarnn [221 - 222]
h.842-ci ild (24.VI.1438-13.VI.1439) mhkmlndirildiyi v brpa edildiyi gstrilir. Onun yaxnlndak
h.842 (1438)-ci il aid baqa bir kitabd is Drbndin qala divarlarnn usta Hac hmd trfindn brpa
olunduu xbr verilir: "Sultann frman il dadan... Cihad
*
qapsna qdr..." Drbnddki mhll
mscidinin bayr divannda da Xlilllahn ad kiln h.858 (1454)-i il aid kitab qalmdr.
53
Xlilllahn
hakimiyyti dvrnd Bak, Samax v Drbnd hrlrind tng lsnd anonim gm sikklr ksiln
zrbxanalar var idi, onlarn vvlincisi h.827 (1423/4), sonuncusu is h.855 (1451/2)-ci illrd ksilmidir.
54

Bdr Sirvaninin mlumatna gr Xlilllah dvrnd Bak hrinin daras Mvlana Hsn, ahnsi is Saleh
olmudur. Mllif Baknn bir ox adl-sanl adamlarnn - Xac Hac eyx Mhmmd l-Bakuyi (Xlilllahn
trk sultan I Mhmmdin yanna gndrdiyi eli), mir Mnsur Bakuyi v baqalarnn adn kir.
55

Xlilllahn lm tarixi Misir tarixisi bd r-Rhman Clal d-Din s-Suyutinin (1445-1505-ci illr) "Nzm
l-kban f iyan" srind qeyd edilmidir: "irvan hkmdar Xlil ibn Mhmmd ibn hmd Drbndi,
amax hakimi hkmdarlarn n mhtrmi, mmini, lyaqtlisi v daltlisi olmudur. O, byk mslman
hkmdarlarnn sonuncusudur. irvan v amax mmlktin lli il yaxn hkmdarlq etmi v 869-cu ild (3.

*
Nemtova bu sz "dadan-dniz qdr" kimi oxuyur.
122

IX. 1464-23. VIII. 1465) lmdr. Onun yz, yaxud ona yaxn ya var idi. Buna baxmayaraq, asanlqla oxuyur
v sapsalam idi". Xlilllahn bu blm tarixini digr rb mllifi Mhmmd ibn hmd ibn lyas da
tsdiqlyir. O, irvanah Xlilin lm tarixini daha da dqiqldirrk, onun 869-cu ilin zilhicc aynda (25.
VII-23. VIII. 1465-ci il) vfat etdiyini xbr verir.
56
Numizmatik mlumatlar bu tarixi tsdiq edir. Onun olu
Frrux Ysarn ksdirdiyi ilk sikklr h.869 (1465)-cu il aiddir.
irvanah Xlilllah, ehtimal ki, z dvrnn thsil grm, poeziyan sevn hkmdarlarndan
olmudur. Onun saraynda air v alimlr yaayrd. Xlilllaha oxlu qsid, mdhiyy v mrsiy etmi Bdr
irvani 30 il rzind onun saray airi olmudur. XV srd Bakda, Xlilllahn saraynda yaam grkmli orta
lim v filosoflarndan biri, Yaxn v Orta rqd mhur olan xlvtiliyin nmayndsi Seyid Yhya ibn s-
Seyid Bhddin -irvani -maxi l-Bakuvidir. Seyid Yhya amaxda varl aild doulmudur.
Gncliyind sufiliy hvs gstrmi, mhur xlvtilik triqtinin irvan qolunun bas mhur eyx
Sdrddin l-Xlvtinin tliminin ardcl olmudur. eyx Sdrddinin lmndn sonra onun agirdi Pirizad
il xlvtilik mzhbin kimin balq etmsi stnd aras dyn Seyid Yhya amaxn trk edrk Bakya
gldi v burada Xlilllahn sarayna qbul olundu. O, Xlilllahn saraynda filosof v alim kimi byk hrmt
qazand. Onun yanna oxlu adam axb glmy balad v trfdarlarnn say on min nfri tb kedi. Yaxn
rq lklrind d onun oxlu trfdarlar var idi. Seyid Yhya sufi-mistik sciyyli bir sra srlr yazmdr.
A. A. Bakxanov onun haqqnda aadaklar bildirir: "Seyid Yhya Bakuvi hicri VIII srd bu diyarn ba
ruhani mllimi idi. Onun ad bir [222 - 223] ox srarngiz elmlrd mhurdur...". Seyid Yhya dini-mistik
ideyalarla alanm "rhi-Glni-raz" "srar t-Talibin" flsfi risallrinin, habel astronomiya v tarix
dair srlrin mllifidir. "Nql edirlr ki, o, mrnn sonlarnda alt ay rzind yemk yemmi v Bak
hrind lmdr". Onun lm bir versiyaya gr h.862 (1457)-ci il, digr versiyaya gr is 868-ci il
(15.IX.1463-2.IX.1464-c il) saylr.
57
Seyid Yhyann trbsi irvanahlar saraynn razisinddir. Ehtimal ki,
hmin razid irvanahlarn bir ox qohumlarnn da qbirlri olmudur.
irvanahlar sarayndak xala naxlar il bzdilrni qbirst kitab d Xlilllahn hakimiyyt
dvrn aiddir. Kitabd deyilir: "Bu nurlu qbir v tmizlyici mhr, prsti ediln mqbr rhmtlik eyx
Bhlulun olu, mrhum, gnahlar baglanm, byk Allahn mrhmtini qazanm xobxt hid, zmtli,
all, kramtli, n byk mir, sxavt v cat sahibi dnya mirlrinin bas mir Thmursindir. Hicri
863-c il cmadiyl-axir ay (5.IV.-4.V.1459-cu il)".
58
Kitabdn grndy kimi, mir Xlilllahn misi olu
v atas seyx Bblul kim irvanah qounlarnn ba srkrdsi olmudur. O, ehtmal ki, irvanda Xlilllahla
eyx Cneyd arasndak vurumada hlak olmudur. Bunu onun lm tarixi d gstrir.
irvanahlar saray razisind irvanah Xlilllahn h.839 1435/6) cu ild anas v olu n tikdirdiyi
trbd onun bir sra zvlrinin qbirlri akar edilmidir. Bdr irvaninin divanndak bir sra mdhiyy,
mrsiy v xronoqramlardan Xlilllahn zvlrinin adlarn aydnladrmaq mmkndr. irvanahn anas -
Bik xanm (lb h.839 (1435/6)-cu il); onun olanlar Frrux Ymin (doulub h.839 (1435/6)-cu il - lb h,846
(1442/3)-c ild, yeddi yanda); eyx Saleh (doulub h.847 (1443)-ci il - lb h.849 (1445/6)-cu ild, 2
yanda), airin Mir Bhram, mir Bhram adlandrd h.850-ci il mhrrm aynn 20-d (17 aprel 1446-c il)
Qaytaq dznd gnc yanda hlak (shid) olmu Bhram. Bdr irvani qsidlrindn birind Xlilllahn
h.836-c il mhrrm aynn 20-d (16 sentyabr 1432-ci il) anadan olmu olu ahzad Mhmmd brahimin
adn kir. Onun lm ili mlum deyil. air qsidlrinin birind Xlilllahn olu Frrux Yasarn da anadan
olduu gn - h.845-ci il mhrrm aynn 12-si (2 iyun 1441-ci il) gstrir.
59

Bellikl, Xlilllahn saray airi Bdr irvaninin verdiyi mlumata gr irvanahn 5 olu olmudur.
Onlardan drd atalarnn salnda lm v yalnz Frrux Yasar Xlilllahn lmndn sonra onun varisi
olmudur.
Xlilllah Qaraqoyunlu sgndrl mharib apararkn Bakda onu irvanahn qardalarndan biri -
Qznfr (h.800-847 (1398-1443-ci illr) vz edirdi. Bdrddin irvaninin mlumatna gr o, Bakda bir sra
binalar, o cmldn h.832 (1428/9)-ci ild bir brc v em (rihrdki khrizlrdn biri), h.835 (1431/2)-
ci ild baqa bir brc v h.842 (1438/9)-ci ild hamam (ehtimal ki, saray hamam) tikdirmidi. Hmin
brclrdn biri, ehtimal ki, indiki Elmlr Akademiyas Ryast Heytinin binasna bitin brcdr. Digr brc
is dvrmzdk qalmamdr.
60
[223 - 224]
Xlilllah sgndrl mharibni qurtarb h.839 (1435/6)-cu ild irvana qaytdqdan sonra Bakda dinc
quruculuq ilrin balad. Xlilllah sarayn ba binas (onun sas, ehtimal ki, brahim trfindn qoyulmu,
tikintisini Xlilllah baa atdrmdr), trb, minarli mscid (h.845 (1441/2)-ci il), Seyid Yhya Bakuvi
trbsi yana, h.840 (1436/7)-c ild saray hamamna bitin ovdan tikdirmidir. irvanah Xlilllahn ad
Bak hrinin trafndak karvansaralarda vaxtil Bakn Salyanla birldirn gedis-glili ticart yolunun
yaxnlnda yerln Sngal kndindki karvansarada (h.843 (1439/40)-c il), h.867 (1462/3)-ci ild tikilmi
baqa bir karvansarada da xatrlanr. Ehtimal ki, hindlilr mxss Multanih karvansaras da Xlilllahn
hakimiyyt dvrn aiddir.
123

Xlilllah Bakn abadladrm, irvanahlar saray kompleksinin bir sra gzl memarlq abidlrini
tikdirmidir. Ticartin qaysna qalan Xlilllah bir sra karvansaralar tikdirmi v krplr saldrmdr. Onun
hakimiyyt illri irvanahlar dvltinin v irvanahn hr hyatnn trqqisi dvrdr.

RVANAH FRRUX YASAR BN XLLLLAH
Qaraqoyunlu dvlti 1468-ci ild Uzun Hsn trfindn bs-btn darmadan edildikdn sonra onun
yerind Aqoyunlu dvlti brqrar oldu. Uzun Hsn Cnubi Azrbaycan v Qaraba tutdu. Tbriz
Aqoyunlu dvltinin paytaxt oldu. Uzun Hsnin hrbi uurlar v onun qonuluunda olan irvana hcum
etmk thlksi atas Xlilllahn lmndn sonra h.869 (1465)-c ild taxta xm Frrux Yasar Uzun
Hsn mnasibtini, ata v babasnn Teymurilr arxalanmaq mvqeyini dyidirmy mcbur etdi. Frrux
Yasar hakimiyytinin ilk illrind diplomatik mnasibtlr yaratmaq mqsdil bir sra lklr elilr
gndrdi. irvanah atas Xlilllah kimi, h.857 (1453)-ci ild Konstantinopolu tutmu v Bizans imperiyasn
datm qdrtli trk sultan II Mehmet Fatehl (1451-1483) ittifaq balamaa alrd.
Ehtimal ki, 1465-ci ildn azacq sonra Frrux Yasar z els "Xlf l-mra v-I-kabir" (mir v
yan-raflarn mavini) Ziyaddin Yusif byi qiymtli hdiyylrl stanbula gndrmidi

irvanahn xsi
taciri (ustadan xasse humayun) irvan taciri Xac Yar hmd irvanidn 2 qzl klsi almd. irvanah
zn zireh sifari etmk n yuxarda ad kiln tacirdn 7400 dirhm (23 kq 680 q.) qzl v gm
gndrmidi.
61
Ola bilr ki, irvanahn trk sultan il diplomatik mnasibtlr Uzun Hsnin irvan tutmaq
qorxusu il bal idi.
Mnblrin mlumatna gr 1465-ci ild irvanah Frrux Yaarn elisi Hsn by Moskvaya
glmidir. 1466-c ar III Ivan buna cavab Vasili Papinin bal altnda irvanaha qiymtli hdiyylrl
birlikd irvana sfart gndrmidi. Sfartin mqsdi ticartl yana, Moskva dvlti il irvan arasnda
Qzl Ordaya qar ittifaq yaratmaq idi
62
.
Hakimiyytin lap vvllrind Frrux Yaar Teymur Sultan bu Sidl toqqumal oldu. bu Sid
h.873 (1468)-c ild Uzun Hsnl mbariz aparmaq mqsdil Heratdan xb [224 - 225] Qarabaa gldi.
Sonra o, irvanahdan yardm almaq midil Muan, Mahmudabad v Qzlaaca, Xzr dnizi sahillrin
keib getdi. Frrux Yasar vvlc bu Sid kmk gstrrk, onun drgsin dniz yolu il rzaq
gndrirdi. Lakin Uzun Hsnin hdlrindn qorxuya dn irvanah qfltn bu Sid yardm
gstrmkdn v onunla ittifaqdan imtina edrk Uzun Hsn qouldu. Aqoyunlu hkmdar bada olmaqla,
irvanah Frrux Yasar v rdbil hakimi, Cneydin olu eyx Heydr Sfvidn ibart gcl ittifaq yarand.
Aqoyunlu dvlti trfindn irvanahlar dvltinin mstqilliyin tminat verildi. Uzun Hsn bu Sidin
drgsin gedn btn byk yollar v keidlri ksdi. Drgd aclq balad. Teymuri qounlarndak atlar
yemsiz qalaraq, Muan dzndki zhrli otlar yeyib ktlvi surtd qrlmaa baladlar. Uzun Hsn
rdbilin seyidi eyx Heydri bu Sidin yanna eli gndrdi. O, geri qaydb Xorasan qounlarnn hqiqtn
ar vziyytd olduunu tsdiq etdi v Uzun Hsni sultanla slh balamaq fkrindn dandrd. Onda Uzun
Hsn bu Sidin slh balamaq n glmi adamlarn geri qaytard. Onlar sultann ordugahna qaydb,
mlumat vermy macal tapmam Uzun Hsnin v onun mttfiqlrinin saysz-hesabsz qounu grnd. bu
Sidin mirlrinin bir qismi z istehkamlarn trk edib dmnin trfin kedi. H.873-c il rcb aynn 16-da
(31 yanvar 1468-ci il) gnorta bu Sidin qounlar mlubiyyt urad, z is qad. Uzun Hsnin iki olu
onu tqib edrk yaxalad v atalarnn qrargahna gtirdi. Mttfqlrin mavirlrind irvan mirlri v
qazlar bundan vvl onlarla shbtd rvanah xyantd v Teymuri qounlarnn mhv olmasnda

tqsirlndirdiyi n bu Sidin edam olunmasn tkidl tlb edirdilr. Azrbaycann btvlyn qoruyub
saxlamaq v bu Sidin yenidn hcum ed bilmmsi n onun edam olunmas alnd. Rcb aynn 20-d
sultan bu Sid zabl lm rbtini idi
63
.
Uzun Hsn irvanahla v eyx Heydrl mttfiqlik mnasibtlrini mrnn sonunadk davam
etdirdi. Uzun Hsn Heydrl qohum idi, bel ki, Trapezund imperatoru Kalo ohan Komnenin qz Katerinadan
(Dspin xatun) doulmu qzn eyx Heydr r vermidi. Uzun Hsnin bu qznn ad Hlim elc d
Marta idi. Ona Almah byim v Baki aa da deyirdilr.
64
Hsn h.883 (1478)-c ilin ramazan aynda
ldkdn sonra irvanahn mttfiqlri il mnasibtlri dyidi. Uzun Hsnin olu v varisi Yaqub by
(h.883-896 (1478-1490)-c illr) xarici dmnlrl mbarizd irvanahn daya idi. O, Frrux Yasann
Qaytaq usmisi Adil byin bacsndan doulan qz Gvhr Sultana evlnmidi. Yaqub byin ondan Baysunqur
Mirz v Murad Mirz yaxud Sultan Murad adl iki olu olmudu.
65
Sonralar onlarn hr ikisi babalar
irvanah Frrux Yasardan snacaq istmidilr. Gclnmi eyx Heydr 1483-c ild irvan yr edrkn
Yaqub by qaynatas Frrux Yasara hrbi yardm gstrmidi. irvanda mharib zaman hlak olmu
Cneydin olu eyx Heydr days Uzun Hsnin kmyi saysind mridlr v sufilr zrind nfuzunu
gclndirmi v mvqeyini mhkmlndirmidi. eyx Heydr d atas kimi irvan tutmaa alrd. O,
irvanahdan Cneydin lmnn qisasn almaq istyrk "kafir" rkzlr leyhin mbariz bhansi il
10.000 svari qoun toplad v sultan [225 - 226] Yaqubdan Frrux Yasara mktub gtirmkl ondan irvan
124

torpaqlarna daxil olan Drbnddn kerk, Dastana, rkzlr lksin getmk n icaz alb yr
yolland, oran talan edrk oxlu sir gtrd v tntn il rdbil qaytd. H.892 (1487)-ci ild rkzlr
zrin ikinci df basqn edn eyx Heydr 6000 nfr sir alaraq, eyni yolla rdbil dnd.
66
H.893 (1488)-
c ild eyx Heydr rkzlr zrin nvbti basqna icaz almaq n anas Uzun Hsnin bacs Xdic
xatunu Quma, sultan Yaqubun sarayna gndrdi. Sultan Yaqub irvanah (irlr ah) Frrux Yasara (hdrt-i
sltnt pnah-i kamkar) rkzlrl mharibd Heydr yardm gstrmyi mr etdi. eyx Heydr anas
qaytdqdan sonra dy dstsi il tlsik rdbildn irvana yolland. Yol boyu Cneydin oxlu "mridlri v
sufilri" ona qouldu. O, Araz sahillrin atanda Tal, Qaraba halisindn v amllar tayfas

ibart saysz-
hesabsz qouna malik idi. Qaz l-quzatn Brd il Gnc arasndak dalq hissd yerln feodal mlki
(lk) olan Calpet (atberd - Cerabert) qalasna yetidikd oran talan etdi, cizy v r dyib, dinc hyat
srn zimmilri sir ald.
67
eyx ay (Araz ? Kr?) kedikdn sonra irvanahn yanna eli gndrib Drbnd
yolunu ama v islam qounlarna yardm gstrmyi tlb etdi. Onun Frrux Yasara eli gndrmkdn
mqsdi irvan v onun qounlar haqqnda mlumat almaq idi. Bel ki, bu lk uzun mddt slh raitind
yaayrd v onun qounlar z yerlrind arxayncasna faliyytsiz dayanmdlar. Hkmdarn yannda is
yalnz srkrdlri, mirlri, yanlar v yaxn dostlar qalmd. Eli glnd irvanah vladlarndan birinin
toyunu edir, gnlrini qaysz, asud v n keirirdi, irvanah elini hrmtl qbul edib cihada kmk n
z elisi il eyx Heydr bir qdr zireh, at v hrbi lvazimat gndrdi. eyxin elisi irvanahn elisi il
birlikd qaydaraq Heydr xbr verdi ki, bu sfr Frrux Yasar n gzlnilmz olmudur v lverili
imkandan istifad etmmk alszlq olard. eyx sazii pozdu v irvanah haqqnda pis fkird olduundan
eli il kobud rftar etdi. O, eliy dedi: "Geri qayt v mirin de ki, biz onunla mharib etmy glirik.
Atamn hr bir damla qan n btn dnyann ban vuracaq. Vuruma filan gnd olacaq v Sfvi
qounlar lngimdn amaxya hcum edckdir". O, elinin atn lindn alb, onu piyada yola sald. Eli
yalnz tyin olunmu dy gnn bir gn qalm irvanahn yanna qayda bildi. O, vziyyti tsvir etdikd
irvanllar tlaa ddlr. Frrux Yasar son drc tvi keirdi, nki Heydrin tcavzkar niyytlri v
dlisov cati haqqnda ayilr baxmayaraq, irvanahn qounlar praknd halda olub, eyxin hcumunu
df

etmk iqtidarnda deyildi. Aydn idi ki, eyx qalib glrs, amaxnn meydan v mhlllrind oxlu qan
axdlacaqd. Kiik qounla mqavimt gstrmk mmkn olmadndan irvanah qiymtli mlakla ailsini,
habel hr halisinin bir hisssini amax yaxnlndak Glstan qalasna krd, Shrisi gn eyx
qzlbalarn byk svari qounu il dy meydanna yolland. Dy girmyi qrara alan Frrux Yasar kiik
bir dst il hrin sa trfind Glstan smtind dayanmd. O, qvvlrin brabr olmadn grrd.
eyx Heydr z qounlar il rqibin zrin hcuma kend irvanah Glstan qalasna kilmy mcbur
oldu. Qisas alan eyx he ks aman vermdn hr [226 - 277] halisini qrmaa balad. Qzlbalar
amaxda oxlu kii, qadn v uaq qrdlar. Nifrti coub-daan eyx bundan doymayaraq amaxn yandrd.
Sonra Heydr Glstan qalasn uzunmddtli mhasiry

alaraq, onun trafnda adrlar, mancanaq v toplar
qurdurdu. Yeddi aya yaxn mhasird qalan irvanah xlmaz vziyyt db yardm n sultan Yaquba v
onun dvltinin adl-sanl yanlarna mracit etdi. Onun qasidi sultann Sultaniyy yaxnlndak Gzldr
yaylandak sarayna gldi, Bu xbr eyxin hrktlrind z n d myyn thlk grn sultan Yaqubu
qzblndirdi O, mslmanlarn tklm qannn qisasn almaq v olu, Frrux Yasarn nvsi Baysunqur xan
vasitsil qohumluq laqlri il bal olduu irvanaha yardm etmk qrarna gldi. Sultan Yaqub irvanaha
trfdar olan fqirlrin tsiril irvanaha kmk n Sultaniyydn rdbil yolu il tcili irvana getdi v
h.893-c il cmadiylaxir aynn 28-d (9 iyun 1488-ci il) ora atd. Sultann yaxnlamas xbrini eidn eyx
Heydr tlsik amaxnn trafn trk edrk amaxdan 6 km imal-rqd yerln Cabaniy kildi v
oradan Drbnd trf yolland. rdbildn bir mrhl aral sultan Yaqub irvanahn sdri v mhasibi
Mvlana rafddin Hseyn katibl qarlad. rafddin z hkmdar adndan kmk v himaydarlq dildi.
eyx Heydr Glstan qalasn mhasird saxlayarkn, irvann mxtlif yerlrin dalm mirlr irvan
yanlarndan Kii Byin bal altnda toplaaraq, lmalarn v zahidlrin razl il irvan qounlarndan
v halisindn 100.0000 nfrdk adam
*
yb eyx qar cihad elan etdilr. Onlar Glstana mktubla
birlikd qasid gndrrk, flan gn dy meydanna xacaqlarn xbr verdilr v bildirdilr ki, onlar
bayrdan hcuma kend irvanah da qalann irisindn hml etmlidir. Lakin bu plan eyxin adamlar
trfindn tutulan irvan casusu vasitsil Heydr mlum oldu. eyx tcili surtd Glstan qalasn
mhasirdn l kib, ksrn irvan kndlilrindn ibart qeyri-nizami qounun stn dd. Bu dyd
onlar darmadan etdi. Mnblrin verdiyi mlumata gr, l0.000- yaxn adam qrld. Sfvi qounlarnn
tlsik getmlrini

grn irvanah eyxin qorxudan v rzaq qtlndan geri kildiyini gman etdi. irvanah
eyxin qounlarn tqib etmk mqsdil qaladan xd. Lakin onun qlb aldn v qaydb Glstann
mhasirsini davam etdirmk niyytind olduunu bildi. Onda irvanah amaxdan 20 km imal-qrbd
yksklikd yerln latmaz Sulut qalasna snmaa mcbur oldu. Bu vaxt bada srkrd mir Sleyman

*
Ehtimal ki, bu rqm iirdilmidir.
125

by Bick olu v Ayba Sultan Yaqub olmaqla byk qoun eyx Heydrl mharibd Frrux Yasara kmk
etmk n irvana yolland. Darmadan olunmaqdan qorxuya dn eyx Glstan talan edib qonlarn
Mahmudabada apard, oran da tutub datd, sonra Drbnd doru hrkt edrk, onu nhasiry ald. mir
l-mra Sleyman by Bick olu qounlar il viran edilmi irvana daxil oldu. Frrux Yasar Sulut qalasn
trk edrk, qounun qalan hisssi il mirlr qouldu. Sabahs gn mirlr Samur ayn kerk lngimdn
Drbnd trf [227 - 228] irlildilr.
68
Onlar eyxin Tbrsran v Zirehkarn
*
istiqamtind hrkt etdiyini
eitmidilr. Sleyman by qounlar il tcili onun ardnca drk Qafqaz dalarnn
**
tklrind,
Tbrsranda haqlad. H.893-c il rcb aynn 29-da (9 iyul 1488-ci il) rnb gn irvanahn v
Aqoyunlu mirlrinin birlmi qounlar eyx Heydrin qzlbalarna hcum etdi. Sleyman byin v
irvanahn balq etdiklri qounlar ar dalq yer raitind -drin drnin qranda vuruurdular. Atlar v
adamlar yxlaraq uuruma drdlr. Hr iki trf inadla vuruurdu. Sleyman by vurumada yaralanb,
dylri trfindn knara xarld. Bu zaman eyx Heydr d oxla boynundan lmcl yaraland.
Qzlbalar onu atdan endirib araya alaraq, dmnin hmlsini df etmy chd gstrdilr. Lakin qzlbalarn
qvvlri tknmidi mirin qounlar onlarn crglrini pozdu. Qzlbalar can vermkd olan eyxi dmnin
lind qoyaraq qadlar. Qap li aa eyx Heydrin ban ksrk mir gtirdi. eyxin hlak olduunu
grn qzlbalar dy meydanna qaydaraq mrdlikl vurudular, mirlrin v irvanahlarn qounlar onlar
mlub v mhv etdilr. Sultan Yaqubun qrargahna gndriln qasid dyn nticsi haqqnda xbrl
yana, eyx Heydrin ban da apard. O, h.893-c il aban aynn 6-da (16 iyul 1488-ci il) rnb axam
rvanguh adl yer atd. Sultan Yaqub eyxin basn bir ne gnly tamaaya qoyduqdan sonra anasna
(Uzun Hsnin bacsna) vermyi mr etdi. Ertsi gn ah alay paytaxta - Tbriz daxil oldu. Sultan Yaqub
mirlr dmndn tutulub irvan hrlrini, Drbnd v Mahmudabad Frrux Yasara qaytarmaq haqqnda
mr verdi.
69

Bellikl, atas Cneyd kimi, eyx Heydrin irvan zbt etmk chdi ba tutmad v onlar n
flaktl qurtard. Sultan Yaqub irvanaha hrbi yardm gstrdi, lakin bunun mqabilind ondan. Aqoyunlu
dvltinin vassalln tanmasn tlb etdi. 1489-cu ild irvanah z mhr il tsdiq etdiyi rtnamd z
zrin bir sra vassal thhdlri gtrd. Lakin birc ildn, Sultan Yaqub 1490-c ild ldkdn sonra onun
yerin ken olu v varisi, irvanahn nvsi Baysunqur babasnn tsiri altma dd v irvan dvlti
yenidn mstqil oldu.
70
Baysunqur Mirz (1490-1492) Tbrizd taxta xarkn babas Frrux Yasardan yardm
istdi
71
v uzun srmyn hakimiyytdn sonra Maqsud byin olu, Uzun Hsnin nvsi Rstm by
trfindn qovularaq irvana, irvanahn yanna qad. Baysunqur Frrux Yasarn v irvan qounlarnn
kmyi il z hquqlarn brpa etmy chd gstrs d, h.898 (1492/3)-ci ild Brd il Gnc arasnda
Rstm byl vurumada
***
hlak oldu.
72
Bu vurumada Rstm byl birlikd eyx Heydrin byk olu [228
- 229] Sultanli d itirak edirdi. Baysunqurun trfind is Frrux Yasarn olu eyxah, irvann adl-sanl
feodallarndan olan Malik Slim. habel irvan qounlar vuruurdu. Sultan Yaqubun digr olu Sultan Murad
da qarda Baysunqurun lmndn sonra babas irvanah Frrux Yasara snm v h.903 (1497/8)-c ildk,
Uzun Hsnin digr nvs hmd Mirznin hakimiyytindn naraz olan Aqoyunlu feodar

onu Tbriz
arana qdr onun yannda yaamdr.
73
Bu hadislrdn sonra irvanah Frrux Yasar v Sultan Murad
Sfvilrin gclnmi qclnmi qdrtinin qurbanlar oldular.
eyx Heydr hlak olduqdan sonra Sultan Yaqub onun v Almah byimin azyal oullarn -
Sultanli, brahim v srnayl tutub, vvl ermni monastr Axtamar qalasna, sonra is iraz yaxnlndak
stxr qalasna gndrrk hbs sald. Onlar drd il bu qalada qaldlar. Sultan Yaqubun lmndn sonra h.897
(1492)-ci ild hakimiyyt ken Rstm by Aqoyunlu bibisi Almah byimin xahiil onlar hbsdn azad
edrk z yanna - Tbriz gtirdi,
74
Anciolello bu hadislri baqa cr tsvir edir. Onun tbirinc, Rstm by
taxta xdqdan sonra uaqlar rdbild tutaraq ldrmk istmi, lakin bzi mirlrin arzusu il onlar azad
edilrk Axtamar qalasnda saxlanlmdr. Uaqlar burada il qalmlar. Rstm by onlarn qaa
bilcklrindn qorxaraq, Axtamar patriarxnn yanna qasid gndrmi v eyx Heydrin uaqlarn ldrmk
mqsdil geri qaytarlmasn mr etmidir. Lakin uaqlara, xsusn gzlliyi v xo xasiyyti il seiln
smayla rbt bslyn rahiblr zrl bhan gtirrk, Rstm byin mrini yerin yetirmdilr v onlar
tcili Qarabaa gndrdilr. Onlar orada be il gizlndilr. O vaxt smayl doqquz yanda idi. amaxya hcum
ednd is onun he on drd ya da yox idi.
75

Yuxarda gstrdiyimiz kimi, "rfnam"nin mlumatna gr Aqoyunlu Rstm by eyx Heydrin
olanlarn azad edib Tbriz gtirdikdn sonra Sultanlini rdbil gndrrk ona padah titulu vermi,
Baysunqur v irvanah Frrux Yasarla mbarizsind ondan istifad etmidir. Baysunqurla v Frrux Yasarn

*
Tbrsran Rubas aynn stnd, Drbnddn cnub-qrbddir. Zirehgran (zirehqayranlar), trkc Kbi, Drbnddn qrbddir.
**
Mtnd Elbrus dann ad kilir (Tarix-i mini, s. 79).
***
Petruevskinin yazdna gr, Baysunqur Grcstana qam v sonra hakimiyyt glmk n gstrdiyi uursuz chddn sonra
l keirilmi v artq Rstmin varisi hmd trfindn edam olunmudur (1497-ci il).
126

olu eyxahla dyd Sultanli Rstmin trfind mrdlikl vurumudur. Sultanlinin cati v qzlbalar
arasnda nfuzunun Rstm padah qorxuya salrd. Buna gr d o, Sultan-lidn ehtiyat etmy balad.
Rstm onu aradan xarb mhv

etmk n Ayba Sultan Qacar v Hseyn by lixanini rdbil gndrdi.
Onlar Sultanlini v onun qardalarn hbs etmli idilr. Sultanli rdbil yaxnlndak masi kndinin
yaxnlnda

onlarla dy girdi. Qzlbalar mlub oldular v Sultanli ldrld. Yeniyetm smayl v
qarda sdaqtli mridlrin kmyil qaaraq, Sfvilrin trfdar olan Biye-Pi vilaytinin hakimi Karkiy
Mirz linin yannda gizlndilr. Karkiy Mirz

li Rstm padahn smayl l vermk tlbini hr df bir
bhan gtirmkl rdd edirdi.
76
On yanda ikn Sfvi ordeninin eyxi saylan smayl Aqoyunlu
dvltind ba vern ar kimlrindn istifad edrk Gilandan rdbil qaytd. Onu trafna 300- yaxn
dy mrid-qzlba topland. Frrux Yasarn mttfiqlri - cyirli tayfasndan olan [229 - 230] rdbil
hakimi li by v

Tal hakimi Mhmmd ona qar xdlar. Onlarn niyyti smayl yaxalayb irvanaha
gndrmk idi. Buna gr d ustacl tayfasnn

mirlri smaylla birlikd Qarabaa getmyi qrara aldlar.
smayl oradan Gncy, sonra is Gy glnn sahillrin, uxursd yolland. 1499-cu ilin sonunda
rzincanda onun bayra altnda ustacl, aml, rumlu, tkli, zlqdr, afar, qacar, varsaq, qzlba
tayfalarndan v Qaracada suflrindn 7 min qazi topland. Qzlba mirlrinin smayln qlad
rzincanda keiriln mavirsind Sfvilrin irsi dmni irvanah Frrux Yasarla mhariby balamaq
qrara alnd.
77
irvanahlar trfindn ldrln atas v babasnn intiqamn almaq hissil yaayan smayl
mirlrinin Grcstana v Ermnistana bir ne basqnndan sonra h.906 (1500)-c ild Frrux yasara qar 7
min qzlbala hcuma kedi. Qounun mir Bayram xan Qaramaninin bal il tkli v zlqdr
tayfalarndan olan dylrdn ibart avanqard dstsi Qoyun lm deyiln yerd Kr kemli idi. Lakin
mir ay kemyi mmkn hesab etmdi. zn yetirn smayl birinci olaraq atn stnd zrk qar sahil
xd. Onun ardnca btn qzlba qounu ay kerk amaxya doru irlildi. Bu vaxt smayln qarsna
xan ki hakiminin qounlar qzlbalar trfindn darmadan edildi. ah smayla irvan hli olan bir
nfrdn xbr atr ki, Frrux Yasar z saraynda smayla da atasnn aqibtinin z vercyini bildirmidir.
smayl Kilid-i-Gilana yolland v halidn yrndi ki, irvanah onun yaxnladn eidib, mhariby
hazrlamaq n amaxdan xaraq yax mhkmlndirilmi Qbl qalasna getmidir. Ona gr d smayl
amaxn

tutma qrara ald. O, halinin hrdn qamasnn qarsn almaq v onlarn thlksizliyini tmin
etmk mqsdil adamlarndan Qulu byi amaxya gndrdi. Lakin smayl amaxya daxil olanda yrndi ki,
btn hali hri trk edrk dalarda gizlnmidir. Bir ne gn amaxda dayanan smayl irvanahn z
qounlar il Buurt qalasnn yaxnlndak med drg saldn v onun trafna paya pr kdirdiyini
yrndi. smayl dmni tqib etmk qrarna gldi, lakin onu hmin yerd tapmad. Bel ki, qzlbalarn
amaxn tutmas xbrini alan Frrux Yasar Glstan qalasna kilmyi qrara almd. Lakin o, hmin qalaya
ata bilmdi, smayl qzlba qounu il Cabani adlanan yerd onu haqlad. H.906 (1500)-c ilin payznda
burada irvanah v irvanllar n flaktl qurtaran n qanl vurumalardan biri ba verdi. Xndmir v
Hsn by Rumlu bu vuruman mfssl tsvir etmilr. smayl 7 minlik svarinin banda 20 min svarisi v
hrbi nizamla dzlm 6 min piyadas olan irvanah tqib etmidir. Ehtimal ki, gstriln mnblr qsdn
irvanahn qounlarnn sayn artrr. smayln dylrinin sayn is azaldrlar. Bu vurumada Frrux
Yasarn qounlar darmadan edildi v qad. irvanah qounlarnn Cabani yaxnlndak vurumadan sonra
salamat qalm hisslri glstan qalasna kildi. Qzlbalar qnimt olaraq oxlu mlak v mal-qara l
keirdilr. Onlar ldrlnlrin balarndan qlblrini tsdiq edn qala dzltdilr. Lakin irvanah qounlar
mlubiyyt urayandan sonra da mrdlik v inadkarlqla vuruaraq, svarilr v piyadalarla birlikd hmllr
edirdi. Btn qounlar mlub olub qadqda, srkrdlri is dy meydannda hlak olduqdan sonra tk
qalan [230 - 231] irvanah atla Burut qalasna trf qamaa balad. Lakin qzlba dstsi Glstan qalasnn
yaxnlnda onu haqlad. Onlar tanmadqlar irvanah atdan saldlar, qoqunu lindn aldlar. Qzlbalardan
biri, Hseyn by Llnin irvanah atdan kib salm cilovdan ahgldi aa Frrux Yasarn ban ksrk
smayla gtirdi. sir irvanllar Frrux Yasarn meyitini tanyb onu dfn etdilr.
78

Mnccimba Frrux Yasarn hlak olmasn baqa cr tsvir edir: "Bzilri deyir ki, o, sir alnm v
sonra llri bal (sbran) ldrlmdr".
79
Ehtimal ki, Hsn Rumlunun mlumat daha inandrcdr.
Otuz be il yaxn hkmranlq edn Frrux Yasarn mr bel baa atmdr.
Frrux Yasar mlub edilrk hlak olduqdan v amax alndqdan sonra smayl atasnn v babasnn
qisasn almaq n tutduu btn sirlri ldrtd. O, gn drgsind qaldqdan sonra amaxya daxil
oldu. Burada onu seyidlr, qazlar, rislr hr yanlar qarlad. Cnnabinin (XVI sr) mlumatna gr

amaxya girn smayl taxta xd. Lakin hrd yalnz birc gn qald.
80

Frrx Yasar mnblrd "z yksk sil-nsibi il digr srhd vilaytlrinin hakimlrini tb ken
v hrti il n byk v mhtrm xsiyytlri klgd qoyan"
81
daltli v mrhmtli hkmdar kimi
sciyylndirilir. irvanahlar z crlrini Sasani hkmdar Xosrov nuirvana balayrdlar.
Frrux Yasarn hakimiyyti dvrnd irvan dvlti feodal inkiaf v mstqillik dvr keirirdi. Bunu
irvanah Frrux Yasarn hakimiyytinin birinci ilind - h.869 (1465)-cu ild
82
sonra is h.888 (1483/4)
83
v
127

h.905 (1499-1500)-ci
84
illrd amaxda onun adndan ksilmi gm sikklr - tng d tsdiq edir. 1948-ci
ild rihrd akar edilmi byk sikk dfinsind Frrux Yasarn adndan amaxda ksilmi azacq qzl
qar olan gm sikklr d taplmdr. Hmin sikklrin zrind yazlmdr: "zmtli sultan, irvanah
Frrux Yasar, amax zrbxanas". Sikknin arxa trfind tarix, nnvi din rmzi v drd xlifnin ad hkk
olunmudur. Frrux Yasarn adndan zrb edilmi btn sikklrd hkmdarn adndan lav irvanah (irlr
ah) titulu da qeyd olunur. Yalnz Frrux Yasara aid ediln bu titul Drbnddki Cm mscidinin
mdrssindki kitabd v Aberonun Mrdkan kndindki Tuba ah mscidindki h.886 (1481/2)-c il aid
kitabd d rast glinir. Dfindki qeyd olunan sikklr aadak tarixlr aiddir. H.869 (1465)-cu il, h.879
(1474/5)-cu il, h.881 (1476/7)-ci il, h.887 (1482/3)-ci il, h.888 (1483)-ci il, h.892 (1486/7)-ci il, h.893 (1487/8)-
c l, h.897 (1491/2)-ci il, h.898 (1492/3)-c il, h.900 (1494/5)-c il, h.901 (1495/6)-ci il, h.902 (1496/7)-ci il,
h.903 (I497/8)-c il, h.904 (1498/9)-c il, h.905 (1499-1500)-ci il, h.906 (1500)-c il
85
Sikklrin oxluu
lkd daxili v xarici ticartin xeyli inkiaf etdiyini gstrir. str I brahim, istrs d Xlilllahn zamannda
sikklr anonim, irvanahlarn adlar gstrilmdn zrb olunurdu. Onlarn hakimiyyti dvrnd irvan
Cnubi Dastanin bir sra iri yaay mntqlrini z nfuz dairsin tabe etmidi. Qaytaq usmisi, irvann
vassal Mhmmd byin varislri eyx brahimin ona balad bir sra knd, habel Kurak v Tbrsrana
hakimliklrini davam etdirdilr.
86
[231 - 232]
Frrux Yasar hakimiyyti dvrnd Drbnd v Dastann cnub yaltlri irvann trkibin daxil idi.
Bunu Axt kndinin mscidindki kitab d tsdiq edir. "Bu qalann sahibi irvanah ibn Xlilllah".
87
Frrux
Yasar Axt kndind qaladan baqa Drbnd shrind mdrs binas da tikdirmidi. Kitabd bu bard xbr
verilir: Uca v pak olan Allah dedi: "Elm verilmi xslr n Allah yannda drclr vardr".
Allahn xalis bndsi v onun istklrin talib olan (raz olan) v onun qzbindn qaan, dnyada gzl
xlaq sahibi, zman mirlrinin n daltlisi, irvanah orada (mdrsd) qiyamt gnn qdr rit elmlri
thsil edn tlblrin xatiri n bu mbark mdrsnin tikilmsindn tr hicri skkiz yz yetmi
doqquzuncu ild mr etmidir (h.879 (18.V.1474-6.V.1475)-cu il).
88

Frrux Yasar 1466-c ild qaytaqllarn tutub apardqlar sirlrin v mallarn qaytarlmasn tlb etdiyi
Qaytaq usmisi v qayn Adil byi d z iradsin tabe etdirmidi.
89
ki d irvanaha tabe idi. Lakin 1497-ci
ild ki hakimi ah Hseynl Frrux Yasar arasnda hrbi toqqumaya gtirib xaran narazlq ba verdi.
irvanahn ah Hseyn trfindn qzdrlan olu eyxah da Frrux Yasara qar xd. Onlar 8 gn rzind
irvann trkibin daxil olan Qbl mahaln viran v talan etdilr. Lakin digr oullar v byk qounla
Qbl hakimi blft byin kmyin gln Frrux Yasar ah Hseyn v eyxahn qounlarn mlub etdi.
Bundan sonra eyxah atas il brd.
90

Frrux Yasar dvlt idariliyin, irvann hr v yerlrind riyytin dolanna byk diqqt
yetirir, qanuna riayt olunmasn tlb edirdi. O, dvlt idariliyinin mhm msllrind alimlrin v ali
rtbli din xadimlrinin fkril hesablard. irvanah onlarn rolunu yksk qiymtlndirir, onlara dvltin
daya kimi baxr, riyyti onlarn kmyi olmadan itatd saxlama mmkn saymrd.
91
Frrux Yasar
drvilr ehtiram gstrir, xeyriyy ilri il mul olurdu. O, h.895 (1490)-c ild Bakdak bu Sid
ibadtgahnn vqfin Aberonda neftli torpaqlar, kin yerlri v zmlklr vermidi.
92

Frrux Yasarn hlak olmas il irvanahlar dvltinin trqqisin v qdrtin son qoyuldu. Frrux
Yasarn olu var idi. Mhmmd Qazi by, Bhram by v II eyx brahim (eyxah). Onlar atalarnn
lmndn sonra nvb il rvana hakimlik etmilr.

BHRAM BY BN FRRUX YASAR
Frrux Yasarn yerin h.906 (1500)-ci ild olu Bhram by kedi. O, bir il hakimiyyt srdkdn sonra
h.907 (1501)-ci ild z cli il ld. Mnblrd onun hakimiyytin dair he bir mlumat verilmir. Bu vaxt
smayl Tbriz girmi, Azrbaycan tutmu qdrtli olmudu.
93

smayl amaxn aldqdan sonra yrndi ki, irvanahn dy meydanndan qab cann qurtarm
olu II eyx brahim (eyxah) Xzr dnizinin sahilindki hrinou qalasndadr v atasnn qounlarnn
salamat qalm hisslrini trafna toplamdr. smayl srkrdsi Hlaf by qoun hisssi il oraya getmyi
mr etdi v z d sfr xd. Hlaf byin qarsnda duru gtir bilmycyini grn eyxah yaxn
adamlar il birlikd [232 - 233] Gilan Biye Pi yaltinin hakimi Karkiy Mirz lidn snacaq istmk
mqsdil gmi il oraya yolland.
94
Hrahn frziyysin gr, eyxah Rt hakimi miri Hsamddinin
saraynda gizlnmidi. Bu daha alabatandr. Bel ki, hmin vaxt mirl Sfvilr arasnda dmnilik
mnasibtlri var idi v buna gr d o, Frrux Yasarn oluna snacaq ver bilrdi.
95
Mqavimt rast
glmyn Hlaf by, hrinouda drg sald. hrin hakimi onun yanna glrk itatini bildirdi. Ertsi gn
smayl z buraya gldi. smayl hrinounu tutduqdan sonra Mahmudabada qlaa getdi. Burada ona mlum
old ki, Bak hrinin halisi qalalarnn mhkmliyin bel balayaraq xrac vermkdn imtina edir v
qzlbalara mqavimt gstrirlr.
96
irvann qala v hrlri btn xzinlri il birlikd smayln lin
128

kemidi. Onlarn yalnz bzilri tslim

olmaq istmirdi. smayl uzun kmyn mhasirdn sonra h.906
(1501)-c ilin baharnda Bakn ald.


QAZ BY BN FRRUX YASAR
Bhram byin lmndn sonra h.907 (1501)-ci ild irvanahlar taxtna onun qarda Qazi by ibn
Frrux Yasar xd. O, ah smayl Sfvinin Bak hrini mhasiry alb tutduu alt ay mddtind
hakimiyyt srd.
97
XVI sr tarixilri Xondmir v Hsn by Rumlu smayln Bakn almasndan tfsilat il
xbr verirlr.
98
smayln mri il srkrdlrdn Mhmmd by Ustacl v lyas by Ayqutolu Xunuslu
qounlarn banda Bak qalasn almaa gndrilmidilr.
O vaxt Bak hri alnmaz qala saylrd. O, qat mhtm divarla, bir trfdn dnizl, quruda is
geni v drin xndkl hat olunmudu. hr yaxnlaan qzlba dylri onun fsanvi Makedoniyal
sgndr sddini xatrladan qala divarlarnn zmtin heyran qaldlar. smayl n bu qalan tutmaq ox vacib
idi. nki Bak o vaxtlar irvann iri hrlrindn biri v Xzr dnizind n yax tranzit ticart mrkzi idi.
Qzlba qounu Bak qalasn mhasiry ald v vuruma balad. Qdimdn irvanahlar xandanna sdaqtli
olan bakllar istehkamlarnn alnmazlna, byk silah, mdaf lvazimat v rzaq ehtiyatna gvnrk
igidlikl vuruurdular."
Bu vaxt Frrux Yasarn olu Qazi byin torpaqlar Bak, Mahmudabad v Salyandan ibart idi.
100
O,
irvann da qalalarnda mqavimt gstrmkd davam edirdi. Qazi by olmad mddtd hrin
mdafisin onun ad mnblrd kilmyn mrd arvad balq edirdi. O, smayln tslim olmaq tklifi v
tvsiysi il yanna glmi elisinin edam olunmasn mr etdi. Onu smayln qzbi il qorxudaraq thdidl
hri qzlbalara thvil verilmsini tlb edn Bak daras bdlfttah byin d bana eyni aqibt gldi.
Bakllarn inadl nqavimti smayl Sfvini srkrd Hlaf byin bal altnda yeni qvvlr
gndrmy mcbur etdi. Mhasirnin sonuna yaxn o z d buraya gldi. Mhasirdkilrin mqavimtini
grn smayl lam atb qala brclrindn byk dan partlatma mr etdi. hrin mdafiilri divardak
yar adr kesi il tutaraq gn duru gtirdilr. Lakin sonra Sfvi qounlar iddtli hml il qalan l
keirib halidn xeyli adam qrdlar. Baknn 70 nfr mtbr xsi mqavimt [233 - 234] gstrmyin
mnasz olduunu grrk, llrind Quran, boyunlarnda qlnc, krklrind kfn smayln hzuruna glrk
z itatlrini bildirdilr.
101

Hsn Rumlunun hekayti Xondmirin mtnindn bir qdr frqlnir. O, nql edir ki, smayl z
Bakya yaxn glrk xndyi dala doldurma mr etmidir. Xndklr dala doldurulub qala divarlar il
brabrlnd hr halisi smayldan aman dildi Onlar balanmaq vdi alaraq, qaplar adlar v
iyinlrind kfn, llrind qlnc itat gstrdiklrini v tabe olduqlarn bildirmk n onun hzuruna
gldilr.
102
Hsn Rumluya gr smayl onlar balad v bakllar "qan bahas" olaraq ona o dvr n byk
mbl saylan 1000 tmn verdilr,
103
smayl srkrdsi Hlaf by irvanahlarn xzinsini l keirib z
drgsin gndrmk n qalan tcili tutma mr etdi. Hlaf by Baknn adl-sanl sakinlrini z il
gtrd v sarayda oxlu qzl l keirib, irvanahlarn btn srvtini bakllarn qiymtli hdiyylri il
birlikd smayla gndrdi. Hsn Rumlunun mlumatna gr qzlbalar irvanah Mirz Xlilllahn
cnazsnin qalqlarn tapb yandrdlar, habel onun trbsinin gnbzi altnda oxlu qzl tapdlar. Hsn
Rumlu v Xondmirin mlumatna gr, smayl eyx Cneydin ldrlmsind itirak ednlrin qbirlrini
qazb, smklrini odda yandrma mr etmidir.
104
Ehtimal ki, bu mlumat Xlilllahn zn aiddir, bel ki,
onun qbri mlum deyildir.
Baknn rihr hisssindki sarayn razisindki irvanahlar trbsind aparlan qazntlar
nticsind Xlilllahn ail zvlrinin trblrin toxunulmad akar edilmidir. Ehtimal ki, zrind
kitablr olan qbir dalar sndrlmdr. Bel ki, onlar qalmamdr.
Divanxana pavilyonunun qap armlarndan birind pozulmu, ola bilsin ki, sndrlm v indiydk
oxnmam rbc bir stirlk kitab qalmdr. Lakin V. M. Ssoyev hmin kitabd I Xlilllahn adn v
h.832 (1428/9)-ci il tarixini oxuduunu iddia edirdi ki,
105
bunu yoxlamaq mmkn deyil. Divanxanann xatir
abidsi olmas haqqnda mlahizlr vardr.
106
Gman ki, bu bina trb olmu v mnblrin mlumatna gr
cnaznin qalqlar qzlbalar trfindn qbirdn xarlb yandrlan Xlilllah orada dfn edilmidi. smayl
Bakn aldqdan sonra Glstan qalasn tutmaa getdi. nki eitmidi ki, irvan qounlarnn salamat qalm
hisslri oraya kilmidir. Qalann mdafiilri Buurt v Surxab qalalarnn Qazi byin olanlarnn lind
olduunu gman edrk, bildirdilr ki, Qaz by z qalasn tslim edrs, onlar da tslim olarlar. Lakin smayl
tezlikl Glstann mhasirsini buraxaraq, mirlrin bunu yuxuda imamdan taprq almas il izah etmidir.
1501-ci ild Sfvi qounlar irvan trk edrk Azrbaycana - Aqoyunlu lvndl mbarizy yollandlar.
107

Qzlbalar irvan trk edrkn burada Sfvilrin nmayndlrini qoyub getdilr. smayl z daysi Hseyn
by Ll amlunu irvana caniin tyin etdi, o is z yerind cilovdar ahgldi aan qoydu.
108
Bak qalasnn
irvanahlar saray yaxnlndak mhlllrindn biri son vaxtlaradk ehtimal ki, o burada yaadndan
129

ahgldi mhllsi adlanrd. smayl irvandan gedrk lvnd qalib gldikdn v o ldrldkdn sonra
Azrbaycan tutdu v h.907 f!501/2)-ci ild Tbriz daxil olaraq zn ah elan etdi.
irvanahlar dvlti gcl sarsntya mruz qalmasna v eyx brahim, onun oul v nvlrinin
vaxtndak kimi qvvtli olmamasna baxmayaraq, varln davam etdirirdi. Mnblrin mlumatna gr Qazi
by alt aya yaxn hakimiyyt srmdr.
*
Onun olu Sultan Mahmud atasnn leyhin qiyam qaldraraq, h.907
(l501/2)-ci ild onu xaincsin ldrmdr.
109
Bu irvanahn hakimiyyti dvrndn onun adndan ksilmi
"Qazibyi" adlandrlan sikklr qalmdr.
110
1948-ci ild taplm Bak dfinsinin numizmatik mlumatlar
onun hakimiyyt illrini v mnblrd Qazi by adlandrlan irvanahn tam adn dqiq myynldirir.
Hmin dfind akar edilmi sikklrin z trfnd "daltli irvanah, mminlrin miri Sultan Mhmmd
Qazi" szlri hkk edilmidir. Sikknin ks trfind is nnvi din rmzi v xlifnin (bu Bkr, mr,
Osman, li) adlar yazlmdr.
111

Qazi byin - Sultan Mhmmd Qazinin tam adna Frrux Yasarn Bak v Aberon hakimi olan byk
olunun, glck irvanah Sultan Mhmmd Qazinin Mahmudabad hrinin, Gtsbi, v Salyan
vilaytlrinin valisi tyin edilmsi haqqnda frmann dvrmzdk glib atm surtind d rast glinir.
amxal titulu onun ana trfdn Dastann Qaytaq usmisi il qohumluunu gstrir.
113
Frmanda valinin
faliyyti v vziflri qeyd edilir. Valinin slahiyytin vilaytin tin ilrin baxlmas vzif v rtblrin
bydlb kiidilmsi, qbzlrin yazlmas myyn vzifli xslrl mqavillrin balanmas v ya
pozulmas daxil idi. Ona xsusil, ylb qalm oxlu ilr baxmaq hali narazlq edrs, lma v
axundlarn ilri il thqiqat aparmaq tvsiy olunurdu. Qazi by islam dininin qayda-qanunlarna ml etmk,
dvltin daya v hkmdarlarn riyyti itatd saxlamaq n kmklrin arxalanmal olduqlar "mhtrm
seyidlr, grkmli eyxlr, xalq imamlarna" hrmt etmk taprlrd. Tacirlrin ilrin baxlarkn onlarn
mahiyytin drindn nfuz etmk mslht grlrd. Sndd irvanah amxal Sultan Mhmmd Qazi
bydn yksk rtbli mmurlara riyytdn divan n vergi toplanarkn haqszla, mmurlara riyytin
divan n vergi toplanarkn haqszla mmurlarn riyytin glirini yerindc myynldirmdn onlara
vergi qoymasna, onlarn saymasna yol vermyi taprma tlb edirdi. Crim edrkn dftrlrd ksini
tapm qayda-qanunlardan knara xmamaq tvsiy olunurdu.
114
Bu snddn aydn olur ki, Qazi byin
Gstsbi v Salyan vilaytlrinin valisi tyin edilmsin sbb riyytin narazl v geni zhmtke
ktllrinin feodallarn istismar v zlmn, mmurlarn zbanalna qar mbariznin gclnmsi
olmudur. Frmanda feodal hakiminin ideologiyas v ruhanilrin dvlt ilrindki rolu, habel, irvanahlar
dvltind inzibati idaretm sistemin dair mlumatlar da ksini tapmdr. [235 - 236]

SULTAN MAHMUD BN QAZ BY
Mhmmd Qazi by h.907-ci ild (1502-ci ilin birinci yars) ldrldkdn sonra irvanahlar taxtn
onun qiyam olu mnblrd "yalan v qan in mstbid" adlandrlan Sultan Mahmud

ibn Qazi by tutdu.
Mnccimbann mlumatna gr onun hakimiyyti cmi bir ne gn - irvan halisi syan qaldraraq Gilana
onun misi eyx brahim (eyxaha) sifari gndrrk, qaydb, irvanahlar taxtna sahib durmaa dvt
edndk kdi. Cnnabi xbr verir ki, Sultan Mahmud irvanahlar taxtnda bir ne ay oturmdur.
eyxahn irvana qaytdn v xalqn onun trfin kediyini biln Sultan Mahmud lkni trk edrk
Azrbaycanda, ah smayln yanna qad v orada snacaq tapd.
115

Sultan Mahmudun hakimiyyti cmisi bir ne ay kmidir. Bak dfinsind h.907-ci ild (1502-ci
ilin birinci yars) ksilmi sikklr qalmdr. Sikknin z trfind stirlik yaz vardr: 907-ci ild amaxda
ksilmidir v "lahzrt Sultan Mahmud, Allah onun hakimiyytini bdi etsin". ks trfd is nnvi din
rmzi v drd xlifnin ad hkk olunmudur. Bak dfinsind bu irvanahn adndan h.908 (1502)-ci ild
ksilmi eyni legendal sikk nsxlri d taplmdr. Lakin onlarn z trfind "sultan" adnn stnd (adil)
sz var.
116


II EYX BRAHM (EYXAH) BN SULTAN MHMMD QAZ
ah smayldan qaaraq Gilana gedn eyxah h.908 (1502)-ci ild irvana qaydaraq mbarizsiz
Sultan Mahmudun trk etdiyi irvanahlar taxtna xd. ahgldi aa irvanah trk etmy mcbur oldu.
117

irvan hli eyxahn daltli hkmranlndan raz idi. Bir qdrdn, ehtimal ki, ildn sonra h.911 (1505/6)-
ci ild ah Ismayln saraynda yaayan Sultan Mahmud misini devirib yenidn irvanda hakimiyyti l
keirmk fkrin dd. O, tezlikl irvanahlar taxtn zn qaytarmaq n ah smayln qzlba qoun
dstsi il irvana gldi. Sultan Mahmud eyxahn z qounlar il snd Glstan qalasn aydan ox
mhasird saxlad. eyxahn vziyyti olduqca ar idi. Lakin tsadf onu mlubiyytdn v lmdn
qurtard. Sultan Mahmudun sevimli qulu mmlk Qara by aas yuxuda ikn onun ban ksrk, el hmin

*
Qazi byin Mnccimba trfindn gstriln lm tarixi h.908 (l502/3)-ci il shvdir. Bel ki, numizmatik mlumatlar Sultan
Mahmudun sikklrinin h.907 (1501/2)-ci ild ksildiyini gstrir.
130

gec eyxaha gndrdi. Sevinck eyxah tbil vurub bayraqlar ama mr edrk, shrin almasn
gzlmdn qounlar il qaladan ixd. Qfl yaxalanm qzlbalar qamaa z qoydular. Lakin onlarn oxu
sir dd v ldrld. Y. A. Paxomovun fkrinc, Sultan Mahmudun sfvi qounlar il irvana yr edrk
amaxn v bran tutmas numizmatik mlumatlara gr h.911 (1505/6)-ci ild ba vermidi. Bel ki, hmin
vaxt bu hrlrd ksiln sikklr eyxahn deyil, ah smayl sfvinin adndan zrb edilmisdir.
Y. A. Paxomov bundan bel bir ntic xarmdr ki, "vvla Sultan Mahmuda yardm gstrn Sfvilr tkc
amaxn deyil, bran da zbt etmidilr, ikincisi bu yardmn vzind Sultan Mahmud zn ah smayln
tbsi kimi tanma v onun adndan sikk ksdirmyi hdsin gtrmd".
118
Bizc, Sultan Mahmud
ldrldkdn sonra eyxah irvan taxtnda ancaq ah smayln ali [236 237] hakimiyytini qbul etmk v
onun adndan pul ksdirmkl mhkmln bilmidi. O, yalnz bundan sonra asud hakimiyyt srmy balad.
Bellikl, Sultan Mahmudun sfrinin h.911 (1505/6)-ci ild ba vermsin dair Y. A. Paxomovun fkril
razlamaq olar. Lakin mnblr Sultan Mahmudun eyxahn olduu qalan ay rzind mhasird
saxladn xbr verirlr. eyxahn adndan, demk olar ki, iki il (h.911-912 (1505-1506/7)-ci illr) sikk
ksilmmsi is ehtimal etmy imkan verir ki, eyxah qzlbalarn Glstan qalas yaxnlnda
mlubiyytindn sonra yalnz ah smayln ali hakimiyytini tandqdan v ona tabe olduqdan sonra irvanda
hakimiyytini davam etdirmidir.
Lakin eyxah irvan mstqil idar etmk fkrindn l kmmidir. ah smayln h.913 (1507/8)-c
ild zlqdrlr tayfasnn itian yatrtmaq n Mr vilaytin iallq yrndn istifad edn
eyxah smayla dmli olduu xrac vermkdn boyun qard v onun elilrin ehtiram gstrmdi.
Hmin vaxtdan, yni h.913 (1507/8)-c ildn eyxah yenidn z adndan sikk zrb etdirmy balad. ah
smayl eyxahn xrac vermk istmmsi il laqdar h.915 (1509)-ci ilin sonralarnda ikinci df irvana
yr etdi. O, Kr ayna atb onu ponton krplrl kedi. Bu xbr btn irvana yayld. ahn glmsini
eidn eyxah qvvlr nisbtini nzr alb Buurt qalasna kildi. smayl mirlrini amaxn tutmaa
gndrdi, z is qounlarnn bir hisssi il Bakya yolland. Bak qalasnn komendant (ktval) hdiyylrl
ahn qrargahna glrk itat gstrdi v hrin aarlarn ona tqdim etdi. smayl Bakdan brana getdi.
Bu vilaytin valisi v digr irvan qalalarnn hakimlri d ahn hzuruna tlsrk, z itatlrini bildirdilr v
buna gr mkafata v fxri paltara layiq grldlr, ah hmin qalalarn idar olunmasn Ll by amluya
hval etdi. Bundan sonra smayl Drbnd yaxnlad. Drbnd istehkamlarnn mhkmliyin gvnn
mirlr Yar hmd aa v Mhmmd by ahn qarsna xmadlar v ona hdiyy gndrmdilr. ah
smayl Drbndi mhasiry almaa balad. Qzlbalar qalann brclri altndan 12 lam atdlar. Mhasird
olan drbndlilr qzlbalarn stn da v ox yadrdlar. Mqavimt gstrmyin mnaszln grn Yar
hmd aa v Mhmmd by boyunlarnda qlnc, iyinlrind kfn smayln grargahna glrk, tslim
olmaa razladlar. ah Mnsur byi Drbnd hakimi tyin etdi. smayl eyx Heydrin 22 il Tbrsranda
qalm cnazsinin qalqlarn rdbil krb orada ailvi trbd dfn etmyi mr etdi. irvan yenidn
zn tabe edn ah smayl Kr keib q Qarabada keirdi, baharda is Tbriz qaydaraq, Xorasan zrin
yeni yr hazrlamaa balad. irvana sfrindn sonra ahn uurlarn v qlblrini grn eyxah
onunla yaxnlamaq qrarna gldi v xrac vermy raz oldu. ah smayl h.916 (1510/ll)-c ild Xorasanda
eybk xana qalib gldikd eyxah, digr hakimlr kimi, smayln sarayna sfirlik gndrrk, onu tbrik
etdi. Hmin vaxtdan ahla dostluq mnasibtlri ksilmirdi. smayln eyxaba iltifatl mnasibti ah h.920
(1514)-ci ild trk sultan Sliml aldran vurumasnda mlubiyyt uradqdan az sonra zn gstrdi.
H.924 (1518)-ci ild Tbriz saraynda ahzad Sam Mirznin anadan olmas tntn il qeyd edilrkn ah
eyxahla danqlar aparmaq n mirlri Mirz ah [237 - 238] Hseyni v Cmalddin Mhmmdi irvana
gndrdi. Onlar irvanah smayln ona yax mnasibt bsldiyin min etdilr v Tbriz glmk dvtini
yetirdilr. eyxah cavabnda onlarla birlikd smayla cins atlar, Brd qatrlar, trk v Avropa paralar, oxlu
pul, da-qa yollad v olunu sfvi sarayna gndrmyi, gr ah mr edrs, xsn znn glmsini vd
etdi. Hsn by Rumlunun mlumatna gr eyxah h.924 (1518)-c ild baqa hakimlrl birlikd, ahn
Tbrizdki sarayna glmidir,
119
Bel ki, Mnccimba yazr: "O (eyxah), ah smaylla slh can atr, ona
qlq gstrirdi v h.927 (1521)-ci ild onun hzuruna glmidi". ah smayl ona byk iltifat v ehtiram
gstrdi, irvan idar etmk haqqnda yeni frmanlar verrk z lksin yola sald. irvanah sz verdiyi kimi
olu, Sultan Xlili qiymtli hdiyylrl Tbriz, smayln sarayna gndrdi v dostluq mnasibtlrini daha
da mhkmlndirmk mqsdil sahn qzn oluna istdi. Tklif qbul edildi v smayl qz Prixan xanm
irvanahn olu sultan Xlil
*
nianlad. H.919 (1523)-cu ild ah smayl irvanah eyxahn qz il
evlnmk istdiyini bildirdi. O, hmin mqsdl mir Clalddin Mhmmdi v Dmir byi qiymtli
hdiyylrl amaxya gndrdi. Bu tklifdn son drc mmnun qalan eyxah ahn elilrini byk
ehtiramla qbul edib qzn onlarla v miyytin mayitil aha gndrdi. H.929-cu il zilhicc aynn 25-d (5
noyabr 1523-c il) Tbriz yaxnlnda ah smaylla irvanahn qznn dbdbli toyu oldu.
120


*
Dorn eyxahn olunu shvn Mzffr Sultan adlandrr.
131

Mnccimbann mlumatna gr eyxah 22 il "daltl v trfgirsizlikl hkmranlq srm v h.930
(1524)-cu ild z cli il lmdr". Mnblrd o, mdrik, daltli, mmin v lmalara hamilik edn bir
hkmdar kimi xatrlanr.
121
O, yeddi oul qoyub getmidir. Olanlarndan biri - Mhmmd Mirz sonralar I
Thmasibin sarayna glmi v h.935 (1528/9)-ci ild Zurabad yaxnlmda zbklrl dyd hlak olmudur.
eyxahn baqa bir olu -Mzffr Mirz qohumu amxaln lksin getmi v orada qalaraq onun
himaysind yaamdr.
122
Mnblrd eyxahn bir olunun Dastana, qohumu amxaln yanna qaaraq
onun himaysind yaam azyal ahruxun atas Frrux Yasar, yaxud Frrux Mirz v ya Sultan Frruxun da
ad kilir.
123
Hrah eyxahn olu Mzffr Mirznin adn xatrladr. Ehtimal ki, o bu adla Frrux Yasar
nzrd tutmu, yaxud da o, eyxahn drdnc olu olmudur. Mnblrd eyxahn qalan olanlarnn ad
kilmir. irvanah II eyx brahimin adndan amaxda h.908-910 (1502-1504/5)-cu illrd, sonralar is h.913
(l507/8)-c ildn balayaraq, 930 (1523/4)-cu ildk - onun lmndk hr il gm sikklr ksilmidir.
Sikklrd aadak kitablr hkk olunmudur. z trfind (Sultan) lahzrt (eyx brahim). ks trfd:
(Zrbxana) amax (il) v nnvi din rmzi. H.920 (1514/5)-ci ild ksilmi pullarn ks trfind snn
vzin i rmzi v epitetlri gstrilmdn on ik imamn ad kilir
124
ki, bu da sfvilrin, ehtimal ki, ah
smayln xatirin iliyi qbul etmi irvanah zrind nfuzunu gstrir. [238 - 239]

II XLLLLAH BN EYX BRAHM (EYXAH)
II eyx brahim (eyxah) h.930 (1524)-cu ild ldkdn sonra rvan onun byk olu, II Xlilllah
da adlandrlan Sultan Xlil idar etmy balad. O, ah smayln qz Prixan xanmla evlnmkl, onun
himaysin nail oldu. Mnccimbann tbirinc, qardalarndan he biri onun leyhin ixa bilmdi
125
.
O, mnblrd all v bacarql, dbdbli sfrlri, rab v ylncni sevn hkmdar kimi
sciyylndirilir. Onun alim v airlrl nsiyyti sevmsi, son drc sxavtli olmas da qeyd edilir.
126
irvanahn Tbriz saray il laqlri daha da mhkmlndi. ah smayl h.930 (1524)-cu ild ldkdn sonra
irvanaha mnasibt dyidi. ah smayln sfvi taxtna xan gnc olu v varisi I Thmasib bacsnn ri
olmasna baxmayaraq, Xlilllahdan bhlnmy balad. ah Thmasib Xlilllaha etibar elmir, irvan-
ahlar dvltini zn tabe etdirmy, slalni aradan qaldrmaa hazrlard. rf xan Bidlisinin mlumatna
gr ah Thmasib h.939 (1532-33)-cu ild irvann idar olunmasn qarda lqas Mirzy taprd.
Bdr xan Ustacln is ona qyyum tyin etdi. ahn irvanaha inamszl sonuncunun aha xyant
edn v Tbrizi tutan trk sultan Sleyman Qaziy qoulmu Biye Pi Gilan hakimi, mire-Dibac adlandrlan
Sultan Mzffr snacaq vermsindn sonra daha da drinldi. Sultan Azrbaycan trk edndn sonra
mire-Dibac qzlbalarla vurumada mlub edilrk Gilandan qovuldu v dniz yolu il irvana qaaraq,
irvanahn himaysin snd. irvanah onun balanmasn ahdan iltimas edcyini vd etdi. Lakin
Xlilllah tezlikl ld v z vdin ml ed bilmdi. Thmasib z adamlarn irvana gndrrk, mire-
Dibac gtirmlrini mr etdi. irvan mirlri buna mane ola bilmdilr. ahn adamlar onu yaxalayb Tbriz
gtirdilr. rfxan Bidlisinin mlumatna gr, "Onu (ahn) mri il taxta qfs saldlar, (qfsi) cm
mscidinin minarsindn asaraq, neft tkb yandrdlar".
127
irvanah irvanda 12 il yaxn hkmranlq srrk
h.942-ci il cmadiyl vvl aynn 9-da, cm gn (6 noyabr 1535-ci il) vrs qoyub getmdn ld.
128
II
Xlilllahn btn hakimiyyti illrind -h.930-942 (1524-1535)-ci illr - amaxda onun adndan gm
skklr ksilmidir.
129


II FRRUX YASAR BN EYXAH
1934-c ild Salyandan Bakya II eyx brahim v II Xlilllahn adndan amaxda ksilmi 906
gm irvanah sikksindn ibart dfin gtirilmidir. Onlarn arasnda h.934 (1527/8)-c il
Y. A. Paxomovun fikrinc, "baqa mnblrdn mlum olmayan"
130
Frrux Yasarn adndan ksilmi bir sikk
d var idi. Lakin Frrux Yasar ibn eyxahn ad ahruxun atas kimi, Hsn by Rumlu v Mnccimbada -
"ahrux ibn Sultan Frrux ibn eyxah"
131
Cnnabid - "ahrux ibn Frrux Mirz", rf xan Bidlisid -
"ahrux ibn Frrux Yasar"
132
- kilir. Bellikl, yazl mnblr gr, Frrux Yasar, yaxud Sultan Frrux
eyxahn olu, II Xlilllahn qarda v ahruxun atasdr. [239 - 240]
Frrux Yasarn ad kiln h.934 (1527/8)-c il aid eynil bel bir sikk 1935-ci ild Bakda taplm,
II Xlilllah v ahrux adndan amaxda ksiln xrda gm irvanah sikklri dfinsind (459 nsx)
akara xarlrmdr.
133
Numizmatik mlumatlar gstrir ki, II Frrax Yasar h.934 (1527/8)-c ild irvanda
hakimlik edn v amaxda sikk zrb etdirn qarda irvanah II Xlilllahla eyni vaxtda pul ksdirmidir.
Ehtimal ki, hmin vaxt ah smayln lmndn istifad edn Frrux Yasar hakimiyyti qarda irvanah II
Xlilullahdan qsb etmidir.
Mnccimbann srind buna iar edilir. O, xbr verir ki, "ah smayln qzna evlnn Sultan
Xlil ibn eyxah onun himaysin nail oldu. Qardalarndan he biri onun leyhin xa bilmdi".
134

Grndy kimi, II Frrux Yasar h.934 (I527/8)-c ild bir ne ayla hakimiyyti qarda II Xlilllahdan
tutub alm v bu mddt rzind z adndan sikk zrb etdir bilmidir.
132

Ehtimal ki, Xlilllah trfindn qovulduqdan sonra, onu Mzffr Mirz adlandran Hrahn
mlmatna gr, Frrux Yasar Dastana, qohumu olan amxal lkesin qam v onun himaysind
yaamdr.
*
Orada onun ahrux adnda olu doulmudur. zndn sonra vrssi olmayan II Xlilllah
ldkdn sonra irvan feodallar ahruxu amaxya gtirrk irvanahlar taxtna oturtmular. Bellikl,
numizmatik mlumatlar qsa mddt, ehtimal ki, bir ne ay rzind irvada hakimiyyt srm indiydk
elm mlum olmayan irvanah II Frrux Yasar z xarmaa imkan vermidir. Bundan sonra irvanda h.942
(1535-ci il qdr yenidn II Xlilullah hkmranln davam etdirmidir.

AHRUX BN FRRUX YASAR
zndn sonra vrssi olmayan II Xlilllah h.942 (1535)-ci ild ldkdn sonra irvann feodal
yanlar Frrux Yasarn olu v eyxahn nvsi on be yal ahruxu tcili Dastandan amaxya gtirrk
irvanahlar taxtna oturtdular.
136
h.942 (1535/6)-ci ild amaxda ahruxun adndan gm sikk
ksilmidir.
137
Bu dvrd Drbndi irvanahlar xandan tnzzl urad. irvanda hakimiyyt, slind
dvlti azyal ahruxun adndan idar edn feodal zadganlarnn - bada vkil Hseyn by Ll olmaqla,
irvan mirlrinin lind idi. Mnblrd he bir qayda-qanun qalmam irvanda feodal zlm v
zbanalndan, xalq ktllrinin ar vziyytindn, "lkd aq-akar ictimai hrc-mrclik yaranmasndan"
xbr verilir. Tezlikl, h.944 (1537)-c il qn vvllrind irvanda zn eyxahn olu Sultan Mhmmd
adlandran qlndrin bal il xalq ktllrinin syan baland. O, bana saysz-hesabsz dstlr
toplayaraq Salyan tutdu v amaxya doru hrkt etdi. Aralarnda birlik olmad, qounlar vurumaq
istmdiyi n ahrux mirlri v yanlar il birlikd syanlarn qabana xmaq iqtidarnda deyildi.
ahrux mirlrl birlikd amaxn trk edrk Buurt qalasna qad. Qlndr hri [240 - 241] dysz
tutdu. Lakin nhkm rhbrlik v mtkkillik olmadndan syanlar qayda-qanun yarada bilmdilr v
irvan halisinin narazlna sbb oldular. Bir ne gn amaxda qaldqdan sonra syanlar arasnda ixtilaf
dd v onlar hri trk edrk, Salyana yollandlar. Qlndrin geri kilmsi xbrini alan ahrux mirlri
il Buurt qalasndan ixaraq syanlar tqib etmy atld. Salyan yaxnlnda onlara ataraq, dyd
mlub etdilr, Qlndri sir tutub ldrdlr.
138
Sosial xarakterinin aydn olmamasna baxmayaraq,
kortbiiliyi v ktlviliyi, yalan hkmdarn zhuru v drvilrin itirak bu hrkat n Asiyann XIII-XVI
srlr kndli syanlarna aid etmy imkan verir.
139

syan yatrldqdan sonra, II Xlilllahn qlndri irvanah kimi tanyan v Sfvi saraynn tapr
il faliyyt gstrn dul arvad Prixan xanm Tbriz gedrk, irvann ar daxili vziyyti v onu asanlqla
l keirmyin mmkn olmas bard qarda sah Thmasib mlumat verdi.
140
syan yatrldqdan sonra
irvan mirlri v zadganlar haliy zlm v qddarl daha da gclndirrk son hdd atdrdlar. Bu
zaman Qoruba Padar bir qrup hrbi il

Tbriz gldi, Thmasib ikaytl mracit edrk, ondan irvann
ilrin qarmasn xahi etdi.
141
ahruxun mktub gndrrk sdaqtini bildirdiyi trk sultannn ciddi thlk
dourmas Thmasibi tcili tdbirlr grmy vadar etdi.
142
irvan oxdan bri Sfvilr dvltin birldirmk
fkrin dn ah Thmasib lverili bhan tapd. Hsn by Rumlunun tbirinc "...ah ahruxun lkni pis
idar etmsi, onun mirlrinin bd mllri, ordusundak ourluq, bu lkdki imanszlq v dini tsisatlara
etinaszlq haqqnda eitmidi". Onda ah ustacl, qacar v tal tayfalarnn mirlrin lqas Mirznin bal
altnda Qaraba v Muann qeyri-nizami dstlri v iyirmi minlik qzlba qounu il irvan tutmaa getmyi
mr etdi. H.945 (1538)-ci ilin baharnda lqas Mirz Qoruba Padarn mayitil Kr kedi, irvana
girrk, 300 nfr qarnizonla birlikd Surxab v Qbl qalalarn tutdu. Sonra onlar irvann n mhtm
qalas olan Glstan mhasiry aldlar. hrin komendant (ktval) Nemtulla by idi. Lakin qzlba mirlri
qonlarnn bir hisssini Glstan qalasnn yannda qoyaraq, qalann irvanah ahruxun vkil Hseyn by
Ll v irvan zadganlar il snd yksk zirvd yerln latmaz Buurt qalasna trf dndrdilr.
Qalann mdafiilrinin mqavimtin, Buurt qalas yannda Hseyn byl qzlbalar arasndak dyn
nticsin baxmayaraq, sonuncular irvanllar mlubiyyt uradaraq, Grc qalasn da l keirdilr. lqas
Mirznin drd ay (Cnnabi v Mnccimbaya gr yeddi, Hraha gr doqquz ay) mhasird saxlad
ahrux v onun mirlri mhrumiyytlr v vziyytlrinin arlna baxmayaraq, Buurt qalasnda mrdlikl
mdafi olunurdular. Bu vaxt z qounlar il mhasirdkilrin kmyin gln ki hakimi

Drvi
Mhmmd xan Buurt qalasnn yannda mlubiyyt urad v dylrinin oxunu itirrk geri kildi.
Buurtun brclri toplarla dadlb uurulduqdan sonra Drvi Mhmmd xann komyindn midi ksiln
qala mdafilri mqavimti dayandrdlar. Vkil Hseyn by bildirdi ki, ah gls tslim olmaa hazrdlar.
Saraya gndriln qasid ah Mrndd tapd. Cnnabinin mlumatna gr Buurta gln ah Thmasib
adamlarn ahruxun yanna gndrrk, ona aman, byk iqta v mxtlif [241 - 242] hdiyylr verilcyini
vd etdi. Lakin bunlarn hams yalan xd. Sonra ah Samaxnn btn srkrdlrin v rislrin hr cr

*
irvanahlar hl I Frrux Yasarn vaxtnda Dastann feodal hakimlrin

qohumluq mnasibtlrind olmular (Bax: Dastan tarixi,
c.I, s.213, rusca).
133

nemtlr vd edrk onlara xyant edrk aldatd. O, hrin yksk rtbli

sakinlrindn zorla iri mbld
pul alaraq, sonra onlarn oxunun edam olunmasn mr etdi. Ertsi gn ahrux Hseyn by, Mhmmd by v
irvan mirlri hdiyylrl Thmasibin huzuruna glrk saraylarnn v xzinlrinin aarlarn itatl ahn
vkillrin tqdit etdilr.
143
irvanahlarn hl XIII srdn Buurt qalasnda saxlanlan xzinsin Thmasib
sahib oldu.
144
ahrux, Hseyn by v Mhmmd by hbsxanaya salnd. Buurt qalasn uurmaq mr edildi.
H.945-ci il cmadiyl vvl aynn nd cm gn (27 sentyabr 1538-ci il) Glstan qalasnn ktval
Nemtulla by ahn hzuruna glib qalan ona tslim etdi. Ayn on yeddinci gn Hseyn by Ll edam
olundu. rf xan Bidlisinin yazdna gr "Qzlbalarn amansz qlnclar il qalada mhasird olanlardan
alt yz yaxn adam ldrld. Htta, ah Thmasib babas sultan Heydrin qan intiqam olaraq, bir ne
irvan yann xsn z li il qtl yetirdi". ah Thmasib irvan iqta kimi qarda lqas Mirzy verdi,
irvanah ahruxu da sl qul kimi qandalladaraq z il gtrb Tbriz qaytd v h.946 (1539)-c ild onu
gizlinc edam etdirdi, "onun hyat ahn mri il snd".
145

Thmasib irvan tutduqdan sonra irvanahlar xandann devrildiyini elan etdi v irvan Sfvilr
dvltin birldirdi. lk ahn qarda bylrbyi lqas Mirznin idar etdiyi vilayt evrildi. irvann,
demk olar ki, btn zadganlar mhv edildi, torpaqlar qzlba tayfalarnn balarna, mirlr payland. H
941 (1535)-ci ild Tbrizi tutmu trk sultan Sleymann trfin ken mir Qazi xan Tkli sonuncuya
xyant edrk, 6 minlik kri tkli tayfas il Srlk yaylanda ahn yanna gldii. irvan vilaytinin bir
hisssi - Salyan, Mahmudabad v Bak mahallar tiyul kimi ona baland. Lakin mstqillik nnlrin sadiq
qalan irvan halisi uzun mddt irvanahlar dvltinin mhv olmas fkri il razlamayaraq bir sra yerlrd
qzlbasla mqavimt gstrirdi. Qazi xan Tkli inadl v iddtli mbarizdn sonra h.947 (540/l)-ci ild Bak
qalasn tutaraq, xeyli adam qrd. Lakin h.950 (1543/4)-ci ild Thmasibin qsdd itirak etmsindn
bhlndiyi Qazi xan Tkli mrin sasn lqas Mirz trfindn qardalar il birlikd irvanda edam
olundu.
146

irvandak sonrak hadislr trk mdaxillri v irvanahlar nslindn olan Brhanli Sultan,
bubkr Mirz Qasm Mirz v b. xslrin balar il irvanahlarn Sfvilr qar syanlar il baldr.

134

2. irvanda Sfvilr leyhin syanlar v irvanahlar dvltini brpa etmk
urunda mbariz (1548-1578-ci illr)

BRHANL SULTAN BN SULTAN XLL
Sfvilr 1538-ci ild irvanahlar dvltini tabe etdikdn sonra irvanda 1578-ci il qdr davam edn
bir sra syanlar yatrmal oldular. irvann mstqilliyinin lvindn naraz olan yerli zadganlar z
dvltlrinin mstqilliyinin brpa edilmsin alrdlar. halinin ah v onun caniinlri leyhin
qaldrdqlar bir sra syanlara yerli zadganlarn nmayndlri balq edirdilr.
ahruxun misi olu Brhanddin, yaxud Brhanli Sultan ibn Sultan Xlil ibn eyxah uzun mddt
Dastanda qaytaql qohumlarnn yannda qaldqdan sonra byk qoun toplayaraq h.951 (1544)-ci ild lqas
Mirz il mbariz aparmaq n irvana doru hrkt etdi. lqas Mirz il bir ne vurumadan sonra
mlub olan Burhanli II Sultan Sleymandan kmk almaq sdil Trkiyy getdi. Brhanlinin kmyil z
dmni Sfvilrl mbariz aparmaa v irvan tutmaa mid sultan onu byk ehtiramla qarlad. Sultan
Sleyman ona silahl qvv verdi. Lakin Brhanli irvana yaxnlaarkn balarn byk orduya malik
olmalar xbrini ald. Buna gr d, o, sultann qounlarn Trkiyy qaytard, z is Dastana gedrk
irvana yenidn yr etmk n mqam gzlmy balad. H 955 (1548)-ci ild sultan Sleyman byk
ordu il Azrbaycana, ah Thmasibin zrin yr etdi. Thmasib lknin irilrin kildi. Brhanli
Dastandan hrkt edrk sultan qounlar il birldirdi. Sultan onu irvan tutmaq n qoun dstsi il
irli gndrdi.
1

irvann bylrbyi lqas Mirz h.954 (1547)-c ild ah Thmasibdn ayrlaraq onun leyhin
vurumaa balad. Krm xannn kmyin baxmayaraq, mlb olan lqas Mirz Krma qad v oradan
stanbula, sultan Sleymann yanna getdi. lqas Mirz qadqdan v irvan tabe edildikdn sonra Thmasib
h.954-c ilin aban aynda (1547-ci ilin oktyabrnda) olu smayl Mirzni irvan bylrbyliyi tyin etdi.
2

Brhanli Qayta trk edib irvana yolland. smayl Mirz onun qarsna xd. Drbnd yaxnlndak Filan
kndind qzlba qounu onunla dy girdi, lakin Brhanli duru gtir bilmyib qad. Qzlbalar onu
tqib edrk xeyli dysn mhv etdi, Bu vaxt sultan Sleyman v lqas Mirznin Cnubi Azrbaycana
yr etmlri v Tbriz trf getmlri xbri alnd. smayl Mirz Brhanlinin qounlarn tqib etmkdn
l krk, atasna kmy yolland.
Brhanli dalardan enib, h.955-ci ilin cmadiylvvl aynda (1548-ci ilin iyununda) amaxn tutub
byk qnimt ld etdi. 0, trk qounlarnn v dalarda, melrd gizlnmi irvan dylrinin kmyil
irvan vilaytinin byk bir hisssini l keirdi v Thmasibin naiblrini oradan qovdu. Brhanli vali kimi iki
il irvanda qald.
3
Sultan Sleyman h.956 (1 549)-c ild mvqqti olaraq Tbrizi tutdu v tezlikl Cnubi
Azrbaycan trk etdi. lqas Mirznin bu sfrdki uursuzluu v bunun ardnca trk sultan [243 - 244]
Sleymanla aralarnn dymsi, onun yaxalanb Qahqah qalasna salnmas v ahn mri il edam olunmas
Thmasib irvan zbt etmk n yenidn mbarizy balamaa imkan verdi, ah h. 956 (1549)-c ild
irvann idar olunmasn Abdulla xan Ustaclya tapraraq, onu Brhann zrin gndrdi. rf xan
Bidlislinin szlrin gr. "(Abdulla xan) Kr sularn: kend Brhan qrib tsadf nticsind anadanglm
xstlikdn ld".
4
Hsn by v rf xan Bidlislinin mlumatlarna gr Brhanli h.956(1549)-c ild
lmdr.
5
Mnccimbaya gr is Brhanli tqribn h. 958 (1551)-ci ild vfat etmidir. Zeynaloluna
gr Brhanli 1550-ci ild dnyadan kmdr. Ehtimal ki, h. 956 (1549)-c il tarixi daha dqiqdir.
Hsn by Ruml xbr verir ki, Brhanli ldkdn sonra irvan zadganlar onun meyidini
gizltmilr. Lakin irvan bylrbyliyi Abdulla xan Ustacl onu tapm, qbirdn xararaq basn ksmidir.
7

Brhanlinin zndn sonra irvanda hakimiyyt sr bilck byk uaqlar olmamdr. Ailsi, azyal
uaqlar v qohumlar is Sfvilrdn qorxaraq Dastana qadlar.

MEHRAB MRZ
Brhanlinin lmndn sonra irvan yanlar Drbndi irvanahlar nslindn Mehrab adl birisini
irvan hakimi sedilr. Sfvilr leyhin mbarizy balq edn Mehrab Mirz irvan qounlar il irvan
srhdini kerk Kr sahillrin enib Siqnax hrini tutdu. Abdulla xan Mehraba hcum etdi, mqavimt
gstrmy gc atmayan Mehrab qad v irvan vilayti yenidn qzlbalarn lin kedi.
8

QURBANL
Abdulla xan tezlikl irvanllarn yeni bir syann yatrmal oldu. irvan zadganlar Mehrabn qohumu
Qurbanlinin bal il syan qaldraraq, Xzr dnizi adalarndan
*
birindki Derov kndin qadlar. Abdulla

*
Zeynaloluna gr syanlar Baknn cnub sahili qarsindak Zir (Byk Zir, Kiik Zir v Qum Zir) adalarnda mskn
salmdlar.
135

xan oxlu qzlba dys il atla zrk adaya atm, onlara hcum edrk Qurbanlinin v syanlarn
ksriyytini ldrm, onlarn mallarn l keirib amaxya qaytmdr.
9
Abdulla xan irvanllarn bir sra
syanlarn yatraraq irvanda z hakimiyytini mhkmlndirdi.
324

QASIM MRZ
Sultan Sleyman 1554-c ild Azrbaycana drdnc df yr etdi. Hmin il eyni vaxtda irvanda
Sfvilr qar sultann yardm gstrdiyi yeni syan ba verdi. irvanahlar nslindn olub stanbulda
gizlnn Qasm Mirz irisind odlu silahla silahlanm yenirlr olan Osmanl dy dstsi il Qff
vasitsil imali Qafqaza, oradan da Dastandan kerk Drbnd glib irvana soxuldu. irvan zadganlar
[244 - 245] v halisi vilaytin bylrbyliyi Abdullaxan Ustacldan uzaqlaaraq Qasm Mirzy qouldular.
Abdulla xann qzlbalar Tng kndinin yaxnlnda Qasm Mirznin balq etdiyi irvan syanlarna v
Osmanl dylrin hcum etdi. syanlar drdki mhkmlndirilmi istehkama snmdlar
*
. Bu
Osmanl qounlarna qzlbalara davaml mqavimt gstrmy imkan verdi. Qzbalar mvffqiyyt qazana
bilmyib, amaxya qaytdlar. Sonra Qasm Mirz Buurt qalasna glrk 40 gn orada qald. Onun bayra
altna bir ne min
**
irvanl topland. Onlar trk dylri il birlikd qzlbalara qar mbarizni davam
etdirdilr. Buradan o, Abdulla xann iki min nfrlik svari dylri il olduu Glstan qalasna doru
hrkt etdi. Qasm Mirz amax yaxnlndak Glstan qalasnn trafnda Abdulla xann iki min nfrlik
svari ordusu il dy girdi. Hr iki trf inadla vuruurdu. Shrdn axama qd davam edn dyd
Qasm Mirznin min be yz dys ldrld. Bu vaxt Abdulla xann drgsindn kmk gldi.
Dydn sa xm irvanllar onlar qzlba dylri hesab edib, tla irisind Tbrsrana qadlar.
Onlarn oxu ldrld, mlub edilnlrin balarndan qalalar qaland. Mnblrd Qasmn sa qalb-
qalmamasna dair mlumat verilmir. Zeynalolu Qasm Mirznin v dylrinin ksriyytinin hlak
olduunu yazr. Qzlbalar irvan syanlarna qalib gldikdn sonra Glstan qalas dadld. ahn misi
olu Abdulla xan
l0
Sfvilrin hkmranlndan naraz olan v irvanahlar slalsini brpa etmy alan
irvan qiyamlarnn qaldrd bir ne syan yatrdqdan sonra irvanda z hakimiyytini tamamil
mhkmlndirdi. ngilis taciri Antoni Cenkinson 1562-ci ild amaxya gldiyi zaman Abdulla xan irvann
tam slahiyytli hkmdar idi. Tkc tabeliyind olan lknin deyil, Cnubi Dastann da halisi ondan
qorxurdu.

QAVUS MRZ
Sfvilrl Osmanllar arasnda hrbi mliyyatlar yalnz 1555- ci ild, Sfvilr dvlti il Trkiy
arasnda slh balandqdan sonra ksildi. Bu dvrd Sfvilr Abdulla xan Ustacl h. 956 (1549)-c ild

irvana
bylrbyliyi tyin olunduqdan sonra orada z hakimiyytlrini tam brqrar etdilr.
H. 974 (1566)-c ild Abdulla xann v h. 984 (1576)-c ild ah Thmasibin lmndn sonra
irvanda vziyyt dyidi, irvan zadganlar arasnda mstqillik v Cnubi Dastanda snacaq tapm
irvanah nslindn irvanahlar slalsini brpa etmk meyllri canland.
Hsn by Rumlu irvan zadganlarnn ("irvan hlinin") Brhanlinin bacs olu Qavus Mirznin
bal il h.985 (1577/8)-ci ild Sfvi hkmranlna qar syan bard [245 - 246] mlumat verir. Qavus
Mirz qiyamlarn banda brana yolland. Abdulla xan Ustaclnn lmndn sonra onun yerin tyin
olunmu irvan bylrbyisi Arasxan Rumlu syanlarn stn alt yz qzlba gndrdi. Onlar syanlar
brann iki frsxliyind (tqribn 12 km) haqladlar Qavus Mirz v onun dylri qzlbalara hml
etdilr, ancaq mlubiyyt uradlar. Qavus Mirz qad. Lakin o v onun drd yz syans ldrld.
Onlarn balar Qezvin, aha gndrildi.

BUBKR MRZ
Mhmmd Xudabnd (1577-1587) zamannda feodallarn mrkzdn ayrlmaq chdlri v ara
kimlri nticsind Sfvilr

dvltinin ziflmsi mahid olunur. Bununla yana, Osmanl Trkiysi -
xsusil Sfvilr qar bir sra yrlr etmi II

Sleyman (1520-1556), II Sultan Slim (1566-1574), III
Sultan

Murad (1574-1595) dvrnd gclnirdi.
1578-ci ild III Sultan Muradn hakimiyyti dvrnd odlu top v texnika il yax silahlanm 150
minlik trk (svari) ordusu Lala Mustafa paann bal altnda yenidn irvana girrk ri, Qblni,
amaxn, Bakn, bran, Mahmudabad, galyan v digr hrlri tutdu.
13
irvana sfrd Lala Mustafa
paan irvanahlar nslindn Brhanli Sultann olu bubkr Mirz mayit edirdi. Cnnabi v
Mnccimbann verdiklri mlumata gr Brhanli lrkn iki oul qoyub getmidi. Birinin ad Xlf Mirz

*
Tngalt kndi Quba rayonundadr.
**
sgndr Mninin mlumatna gr 12 min dy.
136

idi. O, uaq ikn lmd. kincisi bubkr Mirz qzlbalar irvan zbt etdikdn sonra Dastana qamd.
Atas lnd o, hl uaq idi. Llsi v atasnn trfdarlar bubkri Dastana apardlar. O, burada iyirmi il
yaxn yaad. bubkr oradan rkzlr lksin, sonra h. 978 (1570)-ci ild Krma, Baasaraya getdi. Krmn
hakimi, trk sultannn vassal Dvlt Girey xan onu iltifatla qarlayaraq, qzn ona r verdi v "Osmanl
imperiyasnn yksk drgahna" tqdim etdi. bubkr himaydarlq edn sultan ona byk mlk verdi v o, h.
986 (1578)-c ilin payznadk - Lala Mustafa paa irvana yr edn qdr - Krmda qald.
14
Hmin vaxta
qdr bzi snni irvan yanlar irvan i qzlbalarn zlmndn xilas etmk v bubkr Mirzni
irvanahlar taxtna xarmaq mqsdil sultandan kmk istmk n stanbula getmidilr.
15
Bu dvrd
irvanda trk qounlarnn mdaxil etmsi n ox lverili rait var idi. Vergi zlmndn ziyyt kn
riyytin v kndlilrin yoxsul vziyyti, halinin Sofvi inzibati hakimiyytindn narazl, qzlba mirlri
arasndak kimlr, Azrbaycan razisindki ara mhariblri - btn bunlar kndlilrin v riyytin
Sfvilr leyhin kmk edrk, Krm v Osmanl qounlar il birlikd lky daxil oldu.
Bu sfrd Lala Mustafa paann mayit edn bu Bkr Mirz irvann alnmasnda itirak etdi. Trk
sultannn qounlar arasnda irvanahlar nslinin nmayndsinin olmas trk ordusunun irvanahlarn
kemi mstqillik nnlrinin gcl olduu irvana mudaxilsi n lverili rait yaradrd. [246 - 247]
bubkr mlub edilmi irvan ordusunun qalqlarndan trafna lzgi v qarabrk tayfalarndan 2-3
min dy toplayaraq Sultan III Murada mracitl irvan tutmaqda yardm gstrmsini

xahi etdi. O,
Krm xannn qounlarnn trkibind irvana doru hrkt edn Lala Mustafa paann ordusuna qouldu.
bubkrin Dastandan irvana girmsi Osmanl qounlarnn irvan zbt etmsini asanladrd. Onlar 1578-ci
ilin sentyabrnda Alazan boyunca Grcstandan glrk, ayn sol sahilin keib r atdlar. Trk qounlar
Lala Mustafa paann bal il ri v irvann digr hrlrini - amax, Qbl, Bak, bran,
Mahmudabad v Salyan tutdular.
16
Lala Mustafa paa irvan zbt etdikdn sonra bubkri yaltin valisi
vzifsin tyin etdi.
17
Pvinin szlri il deyils, ona irvanda sem sancaq baslanmd.
18
Trk
mnblrind hmin vaxta qdr Oltuda
*
olmu alav komandiri bubkr byin ad kilir. Bak sanca
19
-
ehtimal ki Aberonla birlikd - ona balanmd. O, burada bir ne il hakimiyyt srd. Lakin Osmanllar
Cnubi Qafqaz lklrini, o cmldn irvan zbt etdikdn sonra sultan irvanahlar slalsini brpa etmk
barsind vdini yerin yetirmdi. Ehtimal ki, bu bubkrin qzlbalar trfin kemsin sbb olmudur.
Trk mnblri xbr verirlr ki, bubkr Mirz Sultana xyant edrk, Gnc hakimin Osmanllara qar
birg mbariz aparmaq tklif il mracit etmidir. O, 1583-c ild Osman paa v Sfvi qounlar arasnda
Samur aynn sahilind ba vermi dyd mamqulu xann balq etdiyi qzlba qoununun trfind
vurumudur. Lakin bu vurumann drdnc gn Osmanllar qalib glmilr. bubkrin sonrak taleyi
haqqnda mnblrd mlumat verilmir. Azrbaycanda Osmanl inzibati blg vahidi olan sancaq
hakimlrindn biri, zndn sonra vrs qoymam bubkr 1602-ci ild ldkdn
20
sonra irvanahlarn
hakimiyytini brpa etmy bir daha chd gstrilmdi. "V bu slaldn quru addan baqa bir iz qalmad".
Mnblrin irvanah xandan nslinin irvann tam mnasnda hakimi sayla bilmyn son nmayndlri
haqqnda mlumat bununla bitir. Sonuncu irvanahn ahrux ibn Yasar olmas bard B. Dornun fkri il
razlamaq mmkndr. ah Thmasib 1538-ci ild irvan ial etdikdn sonra irvanahlar dvlti squt etdi
v irvanahlar slalsinin Brhanli Sultan v digr nmayndlrinin sonralar irvanda itirilmi
hakimiyytlrini brpa etmk chdlri ntic vermdi.

3. irvan trk ial dvrnd

Qeyd edilmlidir ki, ah smayl irvan ial ets d, irvanahlarn hakimiyytini qbul etmi, onlar
hakimlikd saxlamd. Sah Thmasib bel irvann mstqilliyini lv etdikdn sonra da irvanahlar
nslindn olan ayr-ayr xslrin bayra altna ken irvan halisinin mqavimtini tam qra bilmmidi.
Sonuncular Cnubi Dastana snaraq, [247 - 248] onlardan Azrbaycanda z iallq siyastind istifad
edn Osmanl Trkiysinin trfind x etmk n lverili mqam gzlyirdilr. Mstqillik meyllri snni
irvan zadganlarnn ksriyyti arasnda gcl idi. irvanahlarn snni mnsubiyyti v snnilik meyllri
ilik trfdar olan v iallq chdlri irvanahlar leyhin ynldiln qzlbalara v Sfvi hkmdarlarna
qar bir nv mxalift tkil edirdi. Trk mnblrinin verdiyi mlumata gr, Osmanllar Azrbaycan ial
etdikdn sonra irvan halisi orada qalm qzlbalar qrmdr. Ehtimal ki, qzlba feodallarnn ar
vergilrindn v zlmndn cana glmi irvan halisi Osmanllarn glii il oturaq hali n daha lverili
rait mvcud olan irvanahlar dvltinin kemi mstqilliyinin brpa edilmsin mid bslyirdi. Bel ki,
Drbnd sakinlri Osmanl ordusunun hr hcumu rfsind qiyam qaldraraq 300 qzlba ldrm,
hrin hakimi raq Xlifni hbs etmidilr.
1


*
Trkiyd Karsn 150 kilometrliyind vilayt v hr.
137

Trkiy-ran mhariblrinin ideoloji sasn dini motivlr tkil etmsin baxmayaraq, slind Osmanl
Trkiysi cnubi Qafqazn zngin lklrini v Azrbaycandan ken tranzit ticart-karvan yollarn l
keirmkd maraql idi. Bundan baqa, Trkiy Bak limann tutmaqla Xzr dnizin xmaa chd gstrirdi.
Trk sultanlarnn Azrbaycan ial etmy svq edn amillrdn biri d irvann srvtlri - nefti, dzu, ipyi,
pamb v s. idi.
2
irvann ialna, zahirn, irvanahlar xandannn bzi nmayndlrinin z kemi hakimiyytlrini
brpa etmk mqsdil snnilrinin Sfvilr leyhin syana balq etmk bard stanbula, trk sultanlarna
mracitlri bhan olmudu.
irvann hrlri v digr mntqlri Osmanllarn hakimiyyti altna ddy hallarda bel
irvanahlarn nsillrinin lknin formal idarsini brpa etmlri qsamddtli v sbatsz olurdu. Trklr
tutduqlar Azrbaycan hrlrind z qarnizonlarn yerldirdilr v lkni paalqlara v sancaqlara bldlr.
irvan iki bylrbyliy - amax v Drbnd bylrbyliklrin blnd. Osman paa irvan bylrbyi tyin
olundu. amax vilayti
16
sancaqdan ibart idi: Lahc (Hvz-i Lahc), Ada, Salyan, Zrdab, ki, Bak
(Badku) (Aberonla birlikd - S. A. ) Sde-ru, Qara Ulus, Axt, xir, Diku, Siryan (Sirhan), Osmani Xudaverd
(Xudaderd), Mahmudabad, r.
Drbnd vilayti 8 sancaqdan ibart idi: Dmirqap (Sancaq ba), abran (aburan), Axt (bu sancan
ad amaxnn 10-cu

sanca kimi kilir), Quba, Mskir (yaxud Mskr), Kr, iraq Restav.
3

Osmanl mmurlar hr v yerlrd halini siyahya alaraq Osmanl vergi sistemi ttbiq edirdilr.
Sikklr sultann adndan ksilmy, mscidlrd xtb III Muradn adndan oxunmaa balad. Mustafa paa
Osmanl qarnizonlarn irvan v Azrbaycan hrlrind yerldirdikdn, amax v Bak, r v digr
hrlrd qalalar mhkmlndirdikdn sonra ordunu buraxd v onu geriy, Grcstan yolu il rzuruma
qlamaa gndrdi. O, zdmir olu Osman paan irvanda ial qounlarnn komandan tyin etdi. 1580-ci
ild Sfvilr trk ordusunun getmsindn istifad edrk Osmanllara qar yenidn hrbi mliyyata
baladlar. Trk qounlar Mhmmd Xudabndnin olu Hmz Mirz trfindn mlub edildi. Bu zaman
amaxda olan v h.974 (1566)-c ild lm Abdulla xan Ustacln vz [248 - 249] edn irvan bylrbyliyi
Aras xan Rumlu trfindn mhasiry alnan Osman paa irvan trk edrk Drbnd qamaa mcbur oldu.
Sfvilr Osmanllar zrind bir ne df qlb qazandlar. Lakin tezlikl Sfvilr dvltind gedn daxili
mbariz v itialar nticsind onlarn uurlar dayandrld. 1582-ci ilin sonunda III Mrad Mhmmd
ahla slh balam Sinan paan knar edrk mharibni Azrbaycan razisind davam etdirmyi qrara ald.
1584-c ilin yaynda 100 minlik (baqa mnblr gr 80 minlik) Krm qounu Osmanllarn vassal
Mhmmd Gireyin bal il imali Qafqazdan Azrbaycana soxuldu v Osman paann qounlar il
birlrk Qaraba vilaytini v irvan qart etdi. Hmin il amax v yenidn Osmanl qounlar trfindn
tutuldu. Mhmmd Girey xan v Osman paa amaxya daxil olaraq gn orada qaldlar, qzlbalar mhv
etmk n irvann hr trfin dstlr gndrdilr. Bakn tutmaa gndrilmi qounlar hri l keirib,
onun mdafiilrindn 600 nfri qrdlar. Xanli v Maqsudsultan iyirmi qzlbala sir aldlar. Osmanl
tarixisi Asf qeyd edir ki, Azrbaycana splnmi Krm qounlar irvann v lknin digr vilaytinin
riyytini amanszcasna qart edir, onlara zlm gstrirdilr. Onlar oxlu sir gtrb, Gncni, Qaraba v
Qzlaaca qdr Muan qart edib, qn yaxnlamas il Krma qaytdlar.
4

Krm qounlarnn Azrbaycandan getmsindn istifad edn ah Mhmmd Xudabnd trklrl
mbariz aparmaq n qzlba mirlrinin bal il irvana qoun gndrdi. Sfvi qounlar Bakn
mhasiry ald. Lakin qalann Osmanllarn qoyduu hmd byin rhbrliyi il inadla mdafi olunmas,
Drbnddn dniz yolu il kmk - bart v silah alnmas - mhasirdkilrin Bakn qoruyub saxlamasna
kmk etdi. Osmanl mnblrinin verdiyi mlumata gr qalann mhasirsi qrx gn kdi. sgndr Mniy
gr mhasir 18 gn davam etmidir. Qzlba mirlri Bakya yaxnlaaraq qalan mhasiry almaa
balayanda Mseyib xan Tkli, ahrux xan Zlqdr v Pirmhmmd Ustacl arasnda ixtilaf meydana xd;
onlarn hr biri ayrca hrkt etmk istyir, baqalarna tabe olmaqdan boyun qarrd. Sfvi qounlarnn
drgsind aclq balad v onlar mqsdlrin atmadan mhasirni gtrmy v geri kilmy mcbur
oldular. Tezlikl qzlbalar Osman paa trfindn mlubiyyt uradldlar v stnlk yenidn trklr
kedi. 1585-1588-ci illr arasndak dvrd trklr Azrbaycann mharib, qtlq v mirlrl ah arasndak
daxili mbariz nticsind dalm imal v cnub vilaytlrini tutdular.
5
irvan yenidn trklrin hakimiyyti altna dd. Baknn qala divarlarn uurmu qzlba
qounlarnn getmsindn istifad edn Osman paa Bak qalasn brpa etdirdi v mhkmlndirdi. hri trk
etmi hali onun gstriil yenidn Bakya qaytd. Asfinin mlumatna gr, "Badkuye" qalas 4-5 ay rzind
halinin amansz istismar v hr qaydarkn z evlrini d tmir v brpa edn riyytdn toplanan vergilr
hesabna dirldi.
6
1587-ci ild, lknin hisssi osmanllar trfindn tutulduu bir vaxtda, aml v tayfalarnn
mirlri Qzvind Mhmmd Xudabndnin kiik olu, on alt yal I Abbas (1587-1629) ah elan etdilr. Bu

vaxt ran rqdn zbklr, lknin daxilind is [249 - 250] qiyam qzlbas tayfalar thdid edirdi. Bu, ah
Abbas Osmanllarla mbarizdn imtina etmk mcburiyytind qoydu. 1590-c il mayn 21-d ah Abbas
138

trklrl ar slh sazii balamal oldu. Hmin sazi sasn Tal diyar v rdbil mahal istisna olmaqla
Azrbaycann imal v

cnub vilaytlri, Krdstann bir hisssi, rqi Grcstan v imali Ermnistan, habel
Bak daxil olmaqla irvan hrlri v Aberon trklr verildi. Btn bu razilr XVII srin vvllrindk
trklrin hakimiyytind qald.
8


4. irvann hrlri XV-XVI srlrd

irvan hrlrinin XV-XVI srlrdki iqtisadi hyat rb-fars mnblrind, Qrbi Avropa
syyahlarnn yol qeydlrind ksini tapmdr. Hmin mnblrd hasilat mdnlri, sntkarlq v ticart dair
mlumatlar vardr. Azrbaycan corafiyanas bdrrid Bakuvi 1403-c ild Bak trafnda oxlu neft v
duz istehsal olunduunu yazrd. "Burada qtran yataqlar v neft quyular mlumdur. Quyulardan hr gn iki
yz dv ykndn ox neft hasil edilir. Onlarn yannda gec-gndz aramsz yasmn ya kimi a neft axan
baqa bir quyu da vardr; onun icar haqq tqribn min dirhm atr".
1
Gstriln rqm - min dirhm - bir
neft quyusundan alnan icar mbli idi. Bel quyularn say is ox idi. Neft quyusunu icar edn d glir
gtrrd.
Bakuvinin gstrdiyi kimi, gndlik neft hasilat iki yz dv ykndn ox idi. gr bir dv ykn
tqribn 250 kq-a brabr hesab etsk,
2
onda bu hr gn 50.000 kq, yaxud 3125 pud edr ki, bu da dvltin v
neft quyular olan feodallarn byk mbld glir gtrdklrini gstrir. "Sar rngli, am kimi yanan"
3
da
kimi brkimi a neft hr gtirilrk hali trfindn mnzillrin iqlandrlmasnda, evlrin v hamamlarn
qzdrlmasnda istifad olunmudu. Neft mxtlif xstliklrd, msln, sinqa, revmatizm, dda v digr
daxili xstliklrd malic vasitsi kimi d ildilirdi. Nefti drman kimi iirdilr. Ondan dri xstliklrind
mlhm kimi istifad edilirdi.
4
Bak neftinin malicvi xasslrindn XV srin birinci yars (tqribn 1471-ci
il) Venesiya syyah osafato Barbaro da bhs etmidir. O, nefti ox pis iyli qara ya adlandraraq gstrir ki,
ondan raqlarda, elc d ild iki df dvlri srtmkd istifad olunur. "nki onlar a neftl srtmdikd
qoturluq xstliyin tutulurdular".
5

1572-ci ild Bakya gln ingilis ticart irktinin agentlri Bak neftin maraq gstrdilr. irktin
agentlrindn biri - Ceffri Deket z qeydlrind Bak yaxnlnda evlri iqlandrmaqda istifad olunan oxlu
neft xarldn, onu ld etmk n rann n uzaq yerlrindn buraya adamlar gldiyini qeyd edir. Neft
lknin hr yerin qatr v eklrl danrd. 400-500 badan ibart bel neft karvanlarna tez-tez rast glmk
olard. O, daha sonra Bakda "a rngli ox qiymtli ya nv..."
6
olduundan danr. Karvanlarda gstriln
sayda yk heyvannn olmas klli miqdarda neft dandna dlalt edir. [250 - 251]
Trk mllifinin 1583-c ild verdiyi mlmata gr, Osmanl ial dvrnd Bak irvann iqtisadi v
mdni hyatnda nhm rol oynayrd. Osmanl xzinsinin a neft quyularndan illik gliri on "yk" axa
(yk-100.000 vahid), yni 10.000.000 quru 2.105.000 qzl frank tkil edirdi ki, bu da yarm milyon qzl
manatdan (1913-c ilin mznnsi il 512.165 manat) ox idi.
Neft vzin Gilandan gmi il quma para gtirilir, bunun n maln hr topunun 4 faizi qdr tama
alnrd. Aberonda hasil ediln la keyfyytli duz hr il min anbara doldurulurdu.
7
min hmd r-Razinin
1601-ci ild yazdna gr bu dvrd qara v a neft xarlan 500 quyu var idi.
8
Neft quyularnn sayna dair
mnblrd veriln bu ilk mlumatn, ehtimal ki, bir qdr iirdilmi olmasna baxmayaraq, o, neft hasilatnn
hcmi bard fkir yrtmy imkan verir.
Neftdn hrbi texnikada istifad olunmas, ehtimal ki, XVI srdk davam etmidir. Bel ki, Sfvilr
dvltind odlu silahn yaylmas ancaq XVI srin vvllrin aiddir.
9

Bakuvi Aberonun knd tsrrfat mhsullar haqda myyn mlumatlar verir, taxldan az mhsul
gtrldyn qeyd edir. Bakya rzaq, balca olaraq, irvan v Muann mhsuldar rayonlarndan gtirilirdi.
Gtiriln mallar, sasn taxl v dy idi. hr halisinin oxu hr il yayda Aberon balarna gedirdi.
Balarda bol ncir, nar v zm yetidirilirdi. Bu bitkilr Aberonda ox-ox qdimdn becrilirdi. Qoyun
srlrinin xatrlanmas Aberonda tindn hr halisinin istifad etdiyi ev heyvanlarnn yetidirildiyini
gstrir. hrdn bir frsx aral knd halisi daim yanan odda (Suraxan) hng hazrlayib inaat material
kimi hr gtirirdi. Bak yaxnlndak adalardan birind suiti ovlanrd. Onlarn drisindn neft damaq
n tuluq dzldilirdi. rinmi suiti piyindn raqlarda ya kimi istifad olunurd.
10
Venesiya syyah v
sfri Ambrocco Kontarini (1473-c il) z qeydlrind suitilri tsvir edir. Onlarn "piyindn raqlarda ildiln
ya v dvlr srtmk n mlhm hazrlandn v oxlu miqdarda qonu lklr aparldn"
11
gstrir.
Bakuvinin yazdna gr Aberonda oxlu ceyran var idi.
12
Yerli hali onlarn tindn yemkd istifad edirdi.
irvann sahil-boyu rayonlarnn halisi balq ovu il mul olurdu. Kontarini Xzr dnizind xeyli nr bal
v a balq ovlandn xbr verir.
13
ild (indiki Salyan S. A. ) balq ovundan Osmanl xzinsin ild
10.000 axa (5000 qzl quru) glirdi.
14
Bakuvinin szlrin gr, Gtsbi blgsind balqlar n dhn var
idi. Burada mxtlif balqlar tutulur, su qular oxaldlrd. Orada oxlu ltik tarlalar var idi. branda baqa
139

lklr gndriln boyaqotu bitirdi. oxlu kndlri v mnliklri olan Muan krilrin mal-qarasnn
otarld geni v bol otlaqlar il mhur idi.
15

Cenkinsonun "gzl kral hri" adlandrd, irvann balca hrlrindn olan, paytaxt XV srd
Bakya krldkdn sonra bel hmiyytini itirmyn amax xam ipk istehsal il hrt qazanmd.
amaxnn traf kndlri tut aaclar il mhur idi. Kastilya sfiri Rui Qonzales de Klavixo "Teymurun
Smrqnd sarayna syaht" adl gndliyind (1404-c il) amaxda ipk istehsalna dair mlumat verir.
"Burada oxlu ipk toxunur, oraya ipk almaq n htta Genuya v Venesiya tacirlri d glirlr".
16
Qrbi
Avropa v rq [251 - 252] lklrin xam ipk balca olaraq amaxdan aparlrd. Syyah iltberger (1394-
1427) ahidlik edir ki, "ipyin n yax nv" irvandan (amaxdan) aparlr v ondan Dmqd, Kaanda,
Bursada yax paralar toxunurdu. pk, qismn Venesiyaya v Lukkaya da ixrac olunur v bu yerlrd ondan
"la mxmr"
17
toxuyurdular. Kontarininin szlrinc, amaxda taliyada talarnan (yni Deylman S. A. ) ad
il tannan ipk hazrlanr v mxtlif paralar toxunurdu.
18
irvann digr ticart mrkzi r
*
idi. Onun
trafnda da oxlu xam ipk istehsal olunurdu. Buraya ipk ticarti n trklr, suriyallar v digr cnbilr
glirdi.
19

hrin iqtisadi mrkzlr kimi bymsi, amaxda, kid, rd mt tsrrfatnn, xsusil
ipkiliyin inkiaf il bal idi. Onlarda orta srlr Yaxn rq hrlri n sciyyvi olan btn sntkarlq
sahlri inkiaf etrnidi. Baknn rihr hisssind, amaxda, Drbndd, Qbld, kid v digr
hrlrd dvrmzdk qalm XV-XVI srlr aid memarlq abidlri o dvrd inaat sntinin v
texnikasnn inkiafna dlalt edir v mahir memarlardan, bnnalardan, dayonanlardan, dlgrlrdn xbr
verir. Dayonanlar dadan memarlq detallar, stunlar, stalaktitlr dzldirdilr. Da zrind byk mhartl
nbati v hndsi naxlar, habel minarlrd, mehrablarda, mscid divarlarnda v qbir dalarnda kitablr
hkk edn ustalar da var idi. Baknn rihr hisssind, amaxda, Drbndd, Qbld aparlan arxeoloji
qazntlar zaman mis posasnn, mis v dmir mmulat tullantlarnn izlri, v smkdn dzldilmi
yalar akar edilmidir.
20
Bu hrlrin sntkarlq mhlllrind silah, nal, qab-qacaq, mk altlri dzldn
dmirilr v misgrlr yaayrd. Khn Bakda v amaxda taplm bir sra zrgrlik mmulat bu sntin
inkiaf etdiyini gstrir. Bakdak qdim mslman qbiristanl razisind torpaq ilri aparlarkn nfis
ilnmi qzl sancaq, gm qolba, 3 gm zk, gm sra, hr birind iki xrda mirvari olan iki halqavar
qzl sra, aslma muncuqlu iki ct gm sra v s. yalar taplmdr. Bu yalar, elc d oradan taplm
sikklr (Teymuri v irvanah) XV srin vvllrin aiddir.
21
irvanahlarn zrb etdiyi gm sikklr
dfnsi (n qdimi h. 833 (1429/30), sonuncusu h. 844 (1440/41)-c illr) il birlikd kemi Aleksandr Nevski
kilssinin yaxnlnda taplm iri qzl qolba da hmin dvr aid edilir.
22
irvanah saraynda irvanahlar
trbsind alm srdablrdn birind altbucaql ulduz klind qzl sancaq taplmdr. Onun z trfndki
7 yuvadan 5-ind qrmz da, ehtimal ki, yaqut, orta yuvada firuz var. Yuvalarn biri is bodur. Hmin
sancaq, XV srin ortalarna aid edilir.
23
Mnblrd irvan yanlarnn bzk yalar kimi istifad etdiklri
mina

v qzldan dzldilmi gzl zrgrlik mmulatlarndan danilr. 1562-ci ild amaxda bylrbyi
Abdulla xan Ustacl trfndn

qbul ediln Antoni Cenkinson onun zngin geyimini v bzk eylrini tsvir
edir: "almasnn sol trfind mina v qiymtli da-qala ilnmi lly taxlm eqret ucalrd. Onun
sralarndan iki yaqut [252 - 253] dzlm l boyda artrma sallanrd".
24
Rngli minadan v qzldan hazrlanan
bu cr bzk yalarna Bakda, amaxda v irvann digr hrlrind indi d rast glinir. Btn bunlar
maddi mdniyytin varisliyindn v z sntini nsildn-nsil trn xalq sntkarlarnn mhkm
nnlrindn xbr verir.
irvan hrlrinin razisindn taplm XV-XVI srlr aid nisbtn keyfiyytsiz irli v irsiz saxs
qablar bu snt nvnn XI-XIII srlrl mqayisd monqol istilasndan sonra tnzzl uradn gstrir.
Bu dvr mxsus irli mmulatlar aq sar anqobla, yaxud qrmz saxs zrind aq-sar naxla istehsal
olunurdu.
25
irvann hrlrind toxuculuq da inkiaf etmidi. lkd bol olan qoyunlardan xala
toxunmasnda istifad ediln yksk keyfiyytli yun qrxlrd. Bakda v Aberon kndlrind karxanalarda
XVII sr syyahlarnn xatrladqlar gzl xalalar toxunurdu, amaxda, Qubada v irvann baqa
hrlrind d xala toxunurdu. Bizim XIV-XVI srlr aid xalalar haqqnda tsvvrmz ntibah dvrnn
talyan, flamand v holland boyakarlq mktbin mnsub killrdki rsmlr saslanr. Hmin srlrd kil
v bzklrin gr irvan xalalarna mnsub xalalar grnr. Hans Memlinqin (XV sr) "Mariya krpsi il"
(Vyana muzeyi) klind "irvan" tipli Azrbaycan xalas tsvir edilmidir. irvan xalasnn tsvirin XVI sr
rssam Hans Qolbeynin "Sfirlr" klind v ntibah dvrnn digr rssamlarnn srlrind tsadf
olunur.
26
Xalalarn qdim tablolarda tsvir edilmsi hmin rsm srlrinin kildiyi dvrd bu tipli xalalarn
artq mvcud olduunu v Qrb Avropa lklrin aparldn gstrir. Antoni Cenkinson 1652-c ild Abdulla
xann amax yaxnlndak uca dan zirvsind qurulmu alan bel tsvir edir: "Alaa badan-baa
gzl xalalar dnmidi. Onun znn oturduu gm v qzlla ilnmi xalann stnd ona layiq iki

*
r Xaldandan 3 km rqd yerlirdi. ndiki Neymtabad kndidir (Yevlax rayonu).
140

mtkk qoyulmudu".
27
Boyaqlar yunu boyamaq n ncir yarpandan, soan qabndan, zfrandan, nar
qabndan v digr bitkilrdn boyaq hazrlayrdlar. Xalalarn rnglri ux v davaml idi.
28
Bakda,
amaxda, Drbndd pambq paralar toxunurdu. irvann hrlrind

sntkarlar, kankanlar, dyirmanlar,
qayqlar yaayrdlar; burada, xsusil kid dri istehsal da inkiaf etmidi. Qoyun v kei drisindn
papaq, st paltarn v ayaqqab tikilirdi. Sntkarlq istehsal nmayndlrin sikk zrbetm ustalar da daxil
idi. XV-XVI srin birinci yarsna aid arxeoloji v numizmatik materiallar Bakda, amaxda, Drbndd v
digr hrlrd taplm oxlu sikk dfnlri,
29
dvrmzdk glib xm tam bir sra memarlq abidlri,
keramika qalqlar - ticart laqlrinin inkiafndan xbr verir. Lakin XVI srin 70-ci illrindn Trkiy-
Sfvi mhariblri il laqdar irvanda hr hyatnn tnzzl urad mahid edilir.
30
XV srin ikinci
yars Venesiya syyahlar Barbaro v Anzieolellonun qeyd etdiklri kimi Drbnd bu dvrd liman kimi
hmiyytini itirmidir. Sonuncunun yazdna gr, "...vvllr Drbnd limanna 800-dk llk yklnn
byk gmilr glirdi, indi gln gmilr is 200 llkdn ox gtrmr".
31
XV-XVI srlrd lverili
liman kimi Baknn hmiyyti artr. Xezrsahili lklrl ticart mbadilsi aparlrd. Ticart mallar
irisind neft, duz, boyaqotu, ipk var idi. Bu mallar uzaq lklr, istr Bakdan (cnubda) v Bilghdn
(imalda) dniz yolu, istrs d, quru yolu il danrd. [253 - 254] Kemi srlrd olduu kimi indn byk
tlabat olan bahal qablar, seladon gtirilirdi. Hmin qablardan irvan feodal yanlar istifad edirdilr.
irvanahlar saray razisindki quyulardan birindn taplm ini boqab maraq dourur. Onun zrind
qvrlm iri quyruu boqabn btn iini tutan jdaha tsvir olunmudur. kil kobaltla kilmidir. Bu
boqab, oradan taplm sikk kimi XV sr aiddir.
irvanahlar saray razisind Drbnd hakimlrinin saraynda v amaxda taplm ini qablar
arasnda indn gtirilm farforla yana, onlara oxadlan yerli qablar da vardr.
32
Orta sr irvan
hrlrindn farfor v seladondan qayrlm ini qablarn taplmas in mallarnn XV-XVI srlrd d
Azrbaycana idxal olunduunu v Azrbaycanla in arasnda ticart v mdni laqlrin mvcudluunu
gstrir. irvann Hindistanla iqtisadi v mdni laqlri ninki orta srlr, htta daha qdim zamanlara gedib
xr. Aberonun Suraxan kndindki hind mbdi - "Atgah" v Baknn ri hr hisssindki XV-XVI
srlr aid Multan karvansaray dvrmzdk qalmdr. amaxya v Bakya gln hind tacirlri dviyyatla
yana, qzl qiymtin satlan bahal Kmir paralar -"tirm" d gtirirdilr. Bu parann qalqlar Bakdak
irvanahlar saraynn XV sr aid trbsindki srdabdn taplmdr.
33
Orada randan gtirilm ipk v
zrxara parasnn da qalqlar akar edilmidir. irvan hrlri Orta Asiya v Dastanda da ticart laqlri
saxlayrdlar.
34

Konstantinopol 1453-c ild II Mehmet Fateh trfindn alndqdan sonra kemi Bizans imperiyasnn
yerind taliya il rq arasnda ticart ngl trtmy balayan Osmanl dvlti brqrar oldu. Beynlxalq
ticart bazarnda Moskva dvltinin rolu gclnmy balad, Avropa tacirlri rql Osmanl imperiyasndan
yan ken yeni ticart yollar axtarrdlar. Bununla laqdar olaraq, Avropa il Azrbaycan v ran arasndak
ba yol imaldan - Rusiyadan kemy balayr. Hmin vaxtdan Avropa syyahlar irvana Volqa-Xzr yolu
il glirdilr. irvann sas ticart tranziti mntqlri ox rahat limanlar olan Drbnd v Bak idi. XV srdn
etibarn mxtlif orta sr mlliflrind Xzr dnizi vzin Bak dnizi adnn kilmsi d Baknn liman
kimi mhm hmiyyt dadn gstrir.
35
Bak v Drbnddn rana, Orta Asiyaya v Htrxandan kerk
Rusiyaya v Avropaya, sasn neft, ipk, duz ixrac olunurdu. XV srin sonu Venesiya syyah Donato da Leze
yol qeydlrind xbr verirdi ki, "... dviyyat Hindistandan byk hr amaxya, oradan is drd gnlk yol
olan Xzr dnizi sahilindki Bakya gtirilir. O, byk ticart hridir. Dniz d onun ad il Bak dnizi
adlanr. Burada dviyyat gmilr yklyib, Volqa ay zrindki tatar hri Htrxana aparrlar".
36
XI srd
italyan gmilri ticart mqsdil Xzr dnizind zrdlr. Onlar Avropa il ticartd vasiti olub, irvann
hrlrin, Bakya, Drbnd, amaxya yaxndan bld idilr.
37
talyan tacir-syyahlar il yana buraya rus
tacirlri d glib xrd. XV srin ikinci yarsnda Moskva dvltinin iqtisadi v siyasi ykslii v tacir silkinin
yeni mal tdavl bazarlarna mara il bal olaraq, Moskva il rq lklri, xsusil xam ipk, ipk para v
xala il zngin olan irvan arasnda ticart laqlri v diplomatik laqlr yaradlr.
38
Bu vaxt irvandan
beynlxalq [254 - 255] bazarlara vvllrd olduu kimi xam ipk, ipk, yun

v pambq paralar, neft, duz,
zfran, dy, mis qablar v digr mallar ixrac edilirdi.
1465-ci ild irvanah Frrux Yasar Moskva dvlti il irvan arasnda dostluq v ticart laqlri
yaratmaq mqsdil Moskvaya III vann yanna Hsn byin bal il qiymtli hdiyylrl birlikd elilr
gndrmidi.
39
Buna cavab olaraq Vasili Papin III vann adndan qiymtli hdiyylrl amaxya gldi, Papinin
ardnca 1466-c ild Tver taciri Afanasi Nikitin z tverli tacir yoldalar il iki gmi qayraraq, onlar malla
yklyib Volqa il amaxya yola dd.
40
Htrxandan Drbnd glrkn onlar yolda dniz quldurlarnn
hcumuna mruz qalaraq qart edildilr v Dastan (Qaytaq) hakimi trfindn sir alndlar, lakin tezlikl rus
sfri Papinin xahil irvanah Frrux Yasarn i qarmas saysind azad olundular. sir ruslar digr
Moskva tacirlri il birlikd Drbnddk Gytula -irvanahn qrargahna gndrildi. irvanah onlar iltifatla
141

qbul etdi, lakin tacirlrin ox olmasn bhan edrk, onlarn evlrin qaytmalarna kmk gstrmk bard
xahilrini rdd etdi.
"Biz is Kytula, irvanahn yanna getdik v onun ayana drk Rusiyaya qaytmamza yardm
etmsini dildik. O is ox olduumuzu deyib biz he n vermdi. Biz alaya-alaya hrmiz bir trf
daldq, bzilrimiz amaxda qald, bzilrimiz is Bakya ilmy getdi. Mn is Drbnd, oradan da bdi
odlar yanan Bakya getdim. Bakdan is dniz arxasndak ebokara yollandm..."
41
Nikitin v onun
yoldalarnn Azrbaycana glmsi tsadf deyildi. irvanla ticart laqlri vvlki srlrd d mvcud
olmudur.
42

1494-c ild irvanah Frrux Yasarn nvsi Mahmud z yan habddini Byk Moskva knyaznn
yanna gndrmidi.
43
Bellikl, biz XV srd Moskva dvltindn irvana ticart mqsdil bir sra eli v
tacirlrin gldiyini grrk. Bu dovrd Htrxan vasitsil irvan v rqi Avropa hrlri arasnda
mntzm ticart laqlri yaranr. Kontarininin szlrin gr, irvandan gtiriln mallar, balca olaraq ipk,
burada rus tacirlri il xz, qlnc, bal v muma dyidirilirdi.
44
Tacirlr buradan dniz yolu il Drbnd,
Bakya, oradan is karvan yolu il amaxya v rana gedirdilr. Bu dvrd irvan hrlrind pul-mt
mnasibtlrinin inkiafn Baknn rihr hisssind XV-XVI sr vvllrind Bakda v amaxda
ksilmi iri gm sikk dfinlrinin taplmas da tsdiqlyir.
45
Bak zrbxanalarnda ksilmi, byk miqdarda
mis pullar da taplmdr.
46

Qdim zamanlardan Hindistandan Avropaya mallar quru karvan

yollar il danrd ki, bu da baha baa
glir v ox vaxt aparrd. Lakin XVI srd rqi Avropadan A dniz, imali Dvina, Volqa

aylar v Xzr
dnizindn Azrbaycana, oradan is ran v Hindistana gedn yol (Volqa-Xzr dnizi deyiln yol) i dd
Bu yolda Avropa ticarti n Xzrsahili vilaytlr, xsusil oxlu ipk istehsal olunan irvan v Gilan byk
hmiyyt ksb edirdi, Bununla laqdar ipk ticartind mhm liman olan Baknn znn hmiyyti artrd.
XVI srd bir ne ingilis tacir syyah hmin yolla tkc ticart mqsdil deyil, hm d z hkumtlrinin
siyasi taprqlarn yerin yetirmk n irvana glmidi. [255 - 256]
1562-ci ild Moskva irktinin agenti, bir sra ekspedisiyalarn tbbss v fal itiraks olan
ingilis syyah Cenkinson irvana gldi. Cenkinson Azrbaycanda olarkn Drbnd, amax, Cavad v digr
hrlr getdi. O, z mktublarnda bu syahtini tsvir edrk, irvann hrlri, xsusil amax v Drbnd
haqqnda mlumat verir. Baknn adn ox qdim bir hr kimi kir. qtisadi-corafi xarakterli mlumatlar
vern Cenkinson Azrbaycanla ticart msllri zrind d dayanr. O, irvana gldiyi vaxt (1562) onun hr
v qalalarnn tnzzl uradn qeyd edir, ran v Azrbaycan mallarnn Rusiyada az satlmasnn sbbini
Xzr dnizind gmilrin azl, bazar v limanlarn atmamas, xalqn yoxsulluu v s. il izah edir.
Cenkinson Trkiy il Sfvilr arasndak mbarizni ticart yollar, xsusil amax v Gilan ipyinin
Avropaya apard yollar stnd mbariz kimi tsvir edir.
47

Osmanl Trkiysinin irvan v Azrbaycan barsind iallq niyytlri rus v ingilis tacirlrinin
Volqa-Xzr yolundan istifad etmy baladqlar XVI srin 60-c illrindn, xsusil gclndi. XVI srd
irvan v Azrbaycandan Rusiyaya, Avropaya v Trkiyy, sasn xamna ixrac olunurdu.
48
ngilis tacirlrinin Azrbaycana v rana nfuz etmk chdlri

XVI srin 70-ci illrinin sonlarnda da
davam edirdi. Lakin hadislr ticart n lverili rait yaratmrd. 1578-ci ild trklr irvana girdilr. Onlar
irvan ial ednd ingilis ticart irktinin qulluqusu Xristofor Berrou orada olmudur, O, buraya yuxarda
ad ckiln Moskva irktinin tapr il hmin ekspedisiyann itiraks Artur Eduardla birlikd glmidi.
1579-cu il oktyabrn 16-da Htrxana gln ekspedisiya burada qlayb yollarna dnizl davam etdilr. 1580-
ci il martn 27-d ekspedisiya irvan sahillrin yan ald, Bakda, Drbndd oldu v 1580-ci ilin noyabrnda
Htrxana qaytd. Ekspedisiya rana ged bilmdi. Berrou ngiltry yazd mktublarda z syahtini tsvir
edrk, irvann hrlri haqqnda mlumat verir v Bak yaxnlndak Bildi (Aberondak Bilgh kndi
S. A. ) gmi dayanacan xatrladr. Yerli hali ingilislr xbr verirlr ki, trklr irvan tutmular, trk paas
(Osman paa) trk qarnizonu il Drbndd qalmdr. amax tamamil yandrlm v orada hali
qalmamdr. Berrounun szlrin gr, irvann onlarn olduu yerlrind xam ipkdn baqa qiymtli hen
almaq mmkn deyil. Onu da ingilis tacirlri bura glndn btn lkd ipy vergi qoyan paann li il
almaq olar. Onlarn Drbnd gtirdiyi ingilis mallarnn byk hisssini hqiqi dyrindn ox aa qiymt
paa z gtrrd. ngilislrin satmaq n Drbnddn Bakya gndrdiklri mallar tqribn 1000 funt
sterlinq mblind aadaklardan ibart idi: 100 ton qarazehi, 7 top zrif mahud, 2 llk qrmz boya, 2
llk qalay, 4 llk iplik yumaq, paa dyimk yolu il onlar n min batman xam ipk tdark etmidi.
lkd qarmaqarqlq v quru yolla syaht ox qorxulu olduundan onlar hmin mal paann kmyi
olmadan ld ed bilmzdilr.
49
Grndy kimi trk hakimi ipk ticartind bilavasit itirak edir v
cnbilrl ticart onun lindn glib keirdi. ngilis tacirlri xam ipk alb Htrxana yola ddlr v uzun
zab-ziyytdn sonra z mallar il sa-salamat ora atdlar. ngilislrin Xzr dnizind ticarti bununla baa
atd. [256 - 257]
142

Trklrin 1578-ci ild Xzr dnizinin qrb sahillrini zbt etmsi ingilislrin burada ticarti
genilndirmlrin xeyli drcd mane oldu. XVI srin birinci yarsnda irvanda yaranm lverisiz siyasi
vziyyt zndn karvan ticarti yollarnn tnzzl uramas mahid edilir. Bununla laqdar Baknn
beynlxalq tranzit ipk ticartind balca dniz liman kimi hmiyyti artr. Bu ticartd rus tacirlri d itirak
edirdilr. XVI srin 60-c illrind feodal kimlrinin azalmas, Sfvi dvlti il Osmanl Trkiysi
arasndak mharibnin mvqqti olaraq dayanmas il

laqdar bu ticart genilndi. Dniz ticarti il bal
sahil boyunca

karvansaralar tikilmsi (bu gndk qalmamlar) d Baknn beynlxalq ticartd mhm rol
oynadn tsdiq edir.
50
amaxda rus ticart faktoriyas tsis olundu, dniz yolu il Bakdan kerk irvana
gln rus, xsusil Moskva tacirlrinin say artd. Rus tacirlri Bakdan sasn duz, neft, zfran v ipk
aparrdlar. XVI srd rus tacirlri Bak neftini Htrxan yolu il tkc balca olaraq hrbi id v boyakarlq
texnikasnda hlledici kimi istifad olunan Rusiyaya deyil, hminin Qrbi Avropa lklrin d aparrdlar.
Bak nefti amaxya da gtirilirdi; burada rus tacirlri onu Avropaya ixrac etmk n alrd. Bak nefti Gilan
tacirlri trfindn busalarda (iri qayq) Manqlan gmi krplrin danr, oradan is karvan yolu il
Xivy, Buxaraya v digr Orta Asiya hrlrin gndrilirdi.
51
Gilan tacirlrinin Bak il ticarti trklr 1578-
ci ild Xzr dnizinin Bakdan Drbnddk qrb sahillrini tutandan
52
- rus tacirlrinin Htrxandan rana
dniz ticarti yolu Xzr dnizinin rq sahillrin kendn sonra da ksilmdi. Rusiyadan irvan v ran
hrlrin sasn Bak vasitsil qiymtli xzlr - samur, qara-qonur tlk, sincab xzlri, metal mmulatlar
gtirilirdi.
53
Beynlxalq ipk ticartind amaxda v Bak qalasnda karvansaralar olan hind tacirlri yaxndan
itirak edirdi. XVI srin sonlarnda irvandan Bak vasitsil Rusiyaya, rana, Trkiyy, taliyaya, Fransaya,
Hindistana v digr lklr hr il yz min puda yaxn xam ipk ixrac olunurdu.
54
irvan hrlrind xam
ipyin pudunu 15-16 manata alan rus v Avropa tacirlri onu z lklrind 50-60, htta 70 manata da
satrdlar.
55
irvan sntkarlarnn ipk mmulatlar, o cmldn darai (zolaql ipk para), kamka (zrind
eyni rngli nax toxunmu ipk para), atlas, tafta v digr paralar Bak vasitsil Moskva dvltin
aparlrd.
56

XVI srd Qrbi Avropa lklrindn, Fransa v ngiltrdn irvan hrlrin - Bakya, amaxya,
Drbnd irvann feodal yanlarnn istifad etdiklri mxmr, al para, atlas, zrxara, mxtlif rngli bahal
ingilis mahudlar, qarazehi idxal olunurdu. irvann hrlrin randan v Cnubi Azrbaycandan da mallar
qtirilirdi. Yzd, Kaan, Tbriz, rdbil kimi toxuculuq mrkzlrindn irvan hrlrin qzl v gm
saplarla ilnmi bahal zrxara, ipk paralar glirdi. Azrbaycan Tarix Muzeyinin ekspozisiyasnda XVI srd
Bakda istifad olunmu zrxara ipk paralarn nmunlri nmayi etdirilir.
58

Klli miqdarda "Bakuy" mhrl mis pullar v sonuncu irvanahlarn XVI srin birinci yarsnda
amaxda ksilmi xrda gm sikklri - irvan hrlri il Azrbaycann digr hrlri arasnda daxili
ticart getdiyini gstrir. str Baknn rihr hisssind v Aberonda, istrs d Azrbaycann digr
hrlrind klli miqdarda bel sikklr [257 - 258] taplmdr.
59
Bu tapntlar lkd qzn daxili ticartin
mvcud olduunu, hr hyatnn inkiaf etdiyini tsdiqlyir. Eyni zamanda, Sfvi ahlarnn Bak, amax v
Azrbaycann digr hrlrinin zrbxanalarnda ksilmi gm sikklri d tdricl tdavl daxil olurdu.
XVI srin ikinci yarsndan etibarn Qrbi Avropa tacir-syyahlarnn amax v Bakya glmlri il laqdar
mxtlif Avropa dvltlrin mxsus talerlr d tdavld istifad edilmy balad.
60
Trklr 1578-ci ild
Bakn, amaxn v irvann digr hrlrini tutduqdan sonra Sfvi ahlarnn adndan sikk ksilmsi
dayandrld, tdavl Osmanl sultanlarnn ad olan sikklr daxil oldu. XVI srin 70-ci illrindn, syyahlarn
qeyd etdiklri kimi,
61
Sfvilrl Trkiy arasnda hrbi mliyyatlarn v daxili feodal kimlrinin brpa
olunmas il laqdar Bak v Drbnd yolu il beynlxalq ipk ticartinin tnzzl uramas, bunun
nticsind is hr hyatnn ziflmsi mahid edilir.

5. XV-XVI srlrd irvanda feodal bxilri

irvanda feodal bxilrinin aradrlmasnda mnb irvanahlar, trk sultanlar, Sfvi ahlar v
divan-l sdar (Sdart divan) adndan fars v trk dillrind trtib olunmu XV-XVI srlr aid frmanlardr.
Hmin sndlrdn 7-si eyx bu Sid blxeyir, 11-i is Bibiheybt mqbrsin aiddir. Gstriln 18 frman
T. M. Musvi,
1
Bibiheybt mzarna aid olan 2 frman is, . P. Petruevski
2
trfindn ap olunmudur.
Alimliyi il mhur olan drvi bu Sid Abdal Bakuyi XVI sr-d Bakda yaamdr. Mhmmd ibn
Mahmud Amili "Kitab-i Nfais el-fiinun f Arais al-iyun"
3
adl srind ondan bhs etmidi
r
Frmanlara v
A. Bakxanovun mlumatna gr bu Sidin Baknn qala divarlarndan knarda olan qbri v hcrsi torpaq
altnda qalm, mscid v onun glm qonaqlar n evi is hrbi mliyyatlar nticsind uulub-dalmdr.
Hmin binalarn olduu yer "Xlif dam" ad il tannrd v indiki "Tzpir" mscidinin razisind yerlirdi.
143

1817-ci ild bu Sidin trbsi v zaviysi brpa edilmidi.
4
XX srin vvllrind bu razid indi faliyyt
gstrn Tzpir mscidi
*
tikilmidir.
ilrin sitayi etdiyi ikinci trb 600 ildn ox bir mddt rzind irvann erkn orta sr abidlrindn
olan Bibiheybt mqbrsi Bak yaxnlndak xlar kndinddir. Rvayt gr trbd yeddinci imam
Muzeyi Kazmn xlifnin tqibindn Bakya qaan v burada ln qz dfn olunmudur.
XIII srd trbdn, msciddn, srdab v mzarlardan ibart olub, hasara alnm bu abid kompleksi
tikildikdn sonra orada eyxlr v dini triqt zvlri mskunlamlar. Gstriln mqbrlr dair XV-XVI
srlr dair sndlr sosial tsisatlar vqf v soyurqallarn sciyylndirilmsi n ox hmiyytli
materialdr, Hmin qbildn ilk snd [258 - 259] ah I Thmasibin Bak yaxnlndak Z kndinin btn
srvt v mlak il birlikd Bibiheybt mqbrsin vqf edildiyini tsdiqlyn 1547-ci il tarixli frmandr.
Lakin trk sultan III Muradn 1591-ci il tarixli frmannda mir Xlilllah vqfinin lav glirindn
Bibiheybt mqbrsinin xidmtisi rafddin liy gnd drd axa mblind maa tyin olunduu qeyd
edilir. Vqfin gliri ziyart glnlrin nzir kimi verdiklri qoyun, pul v digr yalardan ibart idi. Bu,
irvanah Xlilllah (1417-1465) zamannda bmin mzara vqf torpaqlarnn balandn gstrir. I ah
Abbasn 1607-ci il frmanndan Bibiheybt mzarna mtvlli tyin olunduunu, Z kndinin maluchatnn
ad kiln mqbrnin soyurqal v mdafisin verildiyini, neft quyusunun rdn, mtvvlliy, trbnin
drvilrin v Z kndinin sakinlrin mxsus 1500 ba qoyunun otarlmas n obanbyi, mal-i ba,
vergilrindn, Duldr torpann pambq v buda kinlrinin rdn azad olunduunu yrnirik. eyx
Qulamliy Z kndind z xeyrin malchat v Dildrdki balardan, buda v pambq kinlrindn,
habel neft quyusundan alnan btn vergilri ymaq ixtiyar verilmidi; drvilr, onlarn mllri v
riyyti divann v qounun xeyrin rzaq (lf) v i (biyar v ikar) mkllfyytlrindn azad olunurdu.
1000 qoyunu olan eyx, 500 qoyunu olan riyyt obanbyi vergisindn azad edilirdilr. Hmin vaxtdan btn
vergilr mtvllinin v mqbrnin xeyrin toplanmal idi.
6
Bellikl, Z kndinin torpa mqbrnin vqf
idi v hmin torpaqdan dvlt atas vergi soyurqal kimi mqbry balanrd, mhz buna gr d
Bibiheybt mqbrsin aid frmanlarda Z kndinin razisi hr df soyurqal (5, 8, 9 nmrli sndlr)
adlandrlr. Gstriln frmanlardan (4 nmrli snd) grnr ki, vqf mlak, eyni zamanda faktik olaraq,
soyurqal demk idi, bel ki, o, birbaa qohumluq xtti il irsi sahiblik xarakteri dayrd, yni mtvllilik
vzifsi v onun vergi hququ v inzibati imtiyazlar irsn keirdi. Bibiheybt mqbrsi mtvlliliyi
vzifsinin irsiliyi, bu qbildn olan bir sra frmanlarda ksini tapmdr. eyx Bnyad ldkdn sonra onun
olu Qulamli mtvlli tyin edilmidi. Sultan III Muradn frmanlarndan aydn olur ki, bu vqf hl
irvanah I Xlilllah zamannda, yni 1417-1465-ci illr dvrndn mvcud olmudur. Bibiheybt abid
kompleksindki mscid XIII srd tikilmidir.
7
Demli, Bibiheybt mqbrsinin mtvllilri haqqnda
mlumat yalnz XVI srin birinci yarsna aid olmasna baxmayaraq, onun adnn 600 il bundan vvl
mvcudluunu gman etmk mmkndr.
Mtvllilrin varislik qaydas 300 ildn ox bir mddt rzind mahid edilir. Frmanlarda
gstrildiyi kimi, tntvllilr, slind, vqfin sahibi idilr v dvlt onun btn vergilrini mqbry
balayrd. Bu soyurqaln sciyyvi chti vergi imtiyazlarnn vqf razisinin asl halisin deyil, vqfin v
soyurqaln sahibin aid olmas idi. Soyurqal sahibin indiki halda mtvlliy riyytdn xsi rentasndan
lav, onlarn digr vergilrl birlikd mrkzi hkumtin xzinsin (divana) dmlri olduqlar malchat
payn z xeyrin toplamaq ixtiyar verilirdi. Lakin maliyy mmurlar ahn frmanlarna baxmayaraq, onlar
tez-tez pozur v soyurqal sahibinin ymad vergilri kndlilrdn tutub alrdlar. II ah Abbasn 1656-c il
tarixli frmannda Z kndi riyytinin ikayti il laqdar deyilirdi ki, [259 - 260] "...qeyd olunan srvti v
mlak imam vlad Bibiheybtin (ona v babalarna salam olsun) pak v nurani asitansin soyurqal
verilmidir. Badkuy riyyt v amillri is hkm v qaydalara zidd olaraq, hr il irvan lksind soyurqal
verilmi mahaldan alnmas mlum olmayan cftba, dstgahba v yurtan ad il onlardan myyn mbl
alrlar. Bu haqda (onlar) irvan bylrbyisi adna xeyirxah hkm verilmsini xahi etdilr". Frmanda daha
sonra deyilir; "Badkuynin riyytlri, amillri, tituldarlar v daralarnn hmin yer v qeyd olmalar
soyurqal mahalnn vcuhatna hr hans nvanla qarmalar, rik xmalar, pay almalar mmul olmamsa,
mmul olduu tqdird is gr Badkuy riyytlrin aid olmamsa, qrar versin ki, qeyd olunan kndin
riyytlrinin vziyytlrin tcavz etmsinlr, ziyyt vermsinlr...".
8
Frmann mzmunundan mlum olur
ki, shbt ehtimal ki, dvlt vergilrinin toplanmasnn icary gtrn Bak icardarlarndan v inzibati polis
funksiyalar dayan, XVII srd is divan n vergi ymaqla mul olan daralardan gedir. Sonuncu ifadd
gstrilir ki, soyurqal mahalnda gstriln vergilri ymaq mmul olduu halda bel, onu Bak icardarlar
deyil, soyurqal sahibi toplamal idi. II ah Abbasn gstriln frman eyxin vergi imtiyazlarn (maf) tsdiq
edrk, xziny gedn vergilri ona gzt edirdi. Maliyy mmurlarnn v icardarlarn Z kndlilrindn
qanunsuz olaraq topladqlar vergilr aadaklar idi:

*
Tzpir mscidini mscidin gircyind dfn olunmu Baknn kbar qadnlarndan Nabat xanm Aurbyli-Rzayeva tikdirmidir.
144

cftba - bir ct kz qoqusundan alnan vergi
dstgahba - Aberonda xala karxanalarndan toplanan vergi
9
yurtan - tst vergisi (hr yurddan, evdn xan tst vergisi)
Mlumdur ki, XVII srd v ondan vvl Aberonda Xil v Suraxan kndlrind XVI sr aid
nmunlri dvrmzdk glib atm gzl xalalar toxunurdu. Xil kndind hl o vaxtlar xala karxanas
var idi.
Frman tiyuldarlarn soyurqaln glirindn pay almalarn qt qadaan edirdi. Lakin griindy kimi,
mmrlar, bel chdlr yol verirdilr. ah I Thmasibin 1547-ci il tarixli digr bir frmannda gstri verilirdi
ki, "...lknin hakimlri, tiyuldarlar v daralarnin he biri, he bir adla qeyd olunan kndin trafina
dolanmayaraq, hr hans hval v ya tlb etmsinlr".
10

Bibiheybt vqfinin sndlrin sasn, soyurqal tsisat haqqnda aadak nticy glmk
mmkndr: gr XIII-XIV srlrd monqol istilah soyurqal hokmdarn ona xidmt gstrmi adama, szn
geni mnasnda, bxii, hdiyysi demk idis, XIV srin ikinci yarsndan soyurqal xsusi mlk nvn,
htta balanm raziy deyilirdi.
XV srd soyurqal bxii hkmdara hrbi xidmtl bal olub, irsi xarakter dayrd. Btv vilaytlr
soyurqal olaraq balanlrd. Artq XVI srd ah I Thmasib v onun varislri dvrnd soyurqal daha ox
din xadimlrin v brokratiya nmayndlrin verilirdi. XVII srd soyurqal sahibi olan din
nmayndlrindn hrbi xidmt tlb olunmurdu; ehtimal ki, onlar feodal qeyri-nizami dy dstsin
(rik) myyn edilmi sayda (maf) soyurqal razisinin riyytin yox, soyurqal sahibin mxsus olmas
sciyyvi idi. [260 - 261]
Soyurqal sahibin vergi vern halidn, xsi rentasndan lav, riyytin baqa vergilrl birlikd
mrkzi hkumtin xzinsin (divana) dmli olduu mal-chat payn da z xeyrin toplamaq ixtiyar
verilirdi. Soyurqaln sciyyvi chtlrindn biri d irsilik prinsipi idi. Sfvilr dvrnd soyurqalar kiik
torpaq sahiblri idi (msln, Aberondak Z kndi).
Bibiheybt mqbrsin mxsus Z kndinin vqf mlak da soyurqal adlanrd, bel ki, mtvlli
vzifsinin irsiliyi v onun vergi v inzibati imtiyazlar (maf) bununla bal idi. Bibiheybt frmanlarnda
soyurqal irsi sahiblikdir. Bu mqbrd riyytdn toplanan vergidn lav ziyart glnlrin nzirlrindn d
xeyli vsait ylrd. Mtvllilrin lind onlara myyn edilmi maadan lav istr natural, istrs d pul
klind byk vsait toplanrd. Mtvllilr tdricn vqf torpaqlarnn v mlakn tam slahiyytli sahibin
evrilirdilr.
Vqf institutunun yrnilmsind bu Sid mqbrsin aid sndlr ox mhm hmiyyt malikdir.
1591-ci ildn 1699-cu ildk verilmi yeddi frmanda eyx bu Sid blxeyr mqbrsin mtvllilrin
birbaa qohumluq zr varislik hququna ciddi riayt edilmkl tyin olunmasndan danlr, mqbrnin vqf
mlakna dair mlumat verilir. Lakin 1491-ci il aid vqfnam mtni istisna edilmkl, daha erkn sndlr
qalmamdr. Bu sndlr srasna daxil olan 1591-ci il frmanndan aydn olur ki irvann Osmanl qounlar
trfindn ial olunduu dvrd (1578-1607) ibanidki (Bak yaxnlnda) vqf mxsus kin yerindn gln
gliri Osmanllar mnimsyirdilr. Trbnin ehtirnal ki, hrbi mliyyatlar vaxt dalmasna baxmayaraq,
ibani torpandan glir glmkd davam etmidir. Sultann frman il vzir Hsn paa mqbrnin
zaviydar v kin yerinin sahibi tyin edilir v vergi halnda gln glir paann srncamna verilirdi. Vqfin
glirin 30 il Osmanllar yiylnmidilr. Osmanl paalarnn irvanda hkmranl dvrnd kin yerlri n
vergilr kinilrdn mhsuldar pay kimi deyil, nad pulla alnrd. Bu qayda sdart divannn 1607-ci il
frmanna sasn I ah Abbas dvrnd d qalmdr. Hmin frmanda bu Sid mqbrsinin onun I ah
Abbasn qounlar Bakn aldqdan sonra sdart divanna xahi gln vladlarndan eyx Sdinin mtvilli
tyin olunmasndan danlr, onun vvllr d bu mqbrnin mtvillisi tyin olunduu v ibani kin
yerlrinin hmin mqbry vqf edildiyi tsdiqlnir. Frmanda eyx Sdinin hmin mqbrnin mtvillisi
tyin olunmas tsdiqlnir v kinilr gstri verilir ki, onlar ilbil mhsul vzin verdiklri pulu eyx
Sdiy dsinlr ki, o, hmin pullar rait mvafq qaydada xrclsin. Frmanda maliklr v kndxudalara
mr olunur ki, mqbry vqf ediln kin yerini eyx Sdinin srncamna versinlr v bu yerin mhsulundan
he bir vergi tlb etmsinlr.
11
Bu sndlrdn mtvlli vzifsinin irsi sciyy dad grnr.
Sdart divannn vqf mlak v mtvlli vzifsi haqqnda 1699-cu il frman xsusil maraqldr.
Hmin frmanda I Xlilllahn olu irvanah Frrux Yasarn 1490/91-ci il vqfhamsinin mtninin sli
qalmdr. Bu, irvanahlarn XV srd myyn rtlrl trby balad vqf mlaknn sadaland
dvrmzdk glib atm yegan [261 - 262] vqfnam nmunsidir. Vqfnamnin mhm hmiyyt malik
olduunu nzr alaraq, onun mtnini btnlkl veririk: "Bu xosaatl vaxtlarda xeyir-dua ld etmk mqsdi
il z xalis maln hesabna ibani kincyini, oradak qat neft quyusu il birlikd, vlandak be zm ba
sahsini v me yerini, habel Bilghdki zm ba sahsini satn alb abad edrk Badkuy yaxnlnda dfn
olunan seilmi phrizkar rhmtlik eyx bu Sidin mqdds mzarna rit mvafiq qayda zr vqf
edilib, aqcasna dini mhafzy verdim. Onun mttvilliyini is hmin pirin kii vladlarna taprdm. Bu
145

rtl ki, qeyd olunan (pirin) kii vladlar hmin mahaln mhsulu hesabna ld ediln vsaiti mzara v z
ialri n, habel mqbrnin iqlandrlmas n srf edrk, artn is kasblara v oran mskn edrk
qonaq qalan drvilr ziyaft versinlr. Hrbilr v varllara, habel vsait sahiblrin ondan bhr
*
v pay
vermsinlr. Hakimlr, amillr, habel divan v vqf mbairlri qeyd olunan vqflrin. mtvllrindn bir
dinar (pul) v ya bir batman (mhsul) tlb etmsinlr.
13
Vqf qaydalarnn dyidirilmsin yol vermsinlr.
Qeyd olunan rtlri dyidirmy alan v chd gstrn adamlara allahn, mlaklrin v btn adamlarn
lnti nsib olsun. Dzgn yola svq edn hqiqtl dolu aynin mzmunundan zlrini qorusunlar v
kinsinlr. (Hans ki, orada deyilir): "Bunu eitdikdn sonra hr hans adam onu dyidirrs gnah onu
dyidirn adamlarn stn dckdir. Hrtrfli olaraq bu qayda il rftar edib, hmin vziyytin tsbid
olunmas v davam etmsi yolunda alaraq buyruqdan knara xmasnlar"
14.

Sdart divannn frman byk hmiyyt malikdir, bel ki, hmin sndd irvanahlarn XV srd
myyn rtlrl trby balanm vqf mlaknn sadaland dvrmzdk glib atm yegan vqfnam
nmunsi verilmidir. Sndd vqfn sinf xarakteri aydn surtd nzr arpr. Vqfnam mqbry veriln
ibani kin yeri, Bilgh v vlandak zm balar, me yeri feodal torpaq sahibliyinin xsusi kateqoriyasn
tkil edir. O, irvanahn nzdind zaviy olan mqbry vsiyyt etdiyi trpnmz mlakdan, becriln
torpaqlardan, habel qara neft quyularndan ibart idi. Glirin bir hisssi xeyriyy ilrin, kasblarn v
drvilrin yedirilmsin srf olunurdu. Vqfin glirinin byk bir hisssi onun mtvllilrin atrd. Dini
vziflrin (indiki halda mtvlli eyxlri) irsiliyi qaydasna gr, hmin vqf irsi mlkiyyt evrildi. Vqfin
faktik sahibi mtvlli vzifsi is (vqfhamd qeyd olunmu rt) adtn olaraq bu Sid bl Xeyir
nslinin eyx vladlarna keirdi.
Ehtimal ki, bu vqf mhtrm sufi eyxlrinin dolandrmaq n tsis ediln xsusi hli vqflrdn bel
vqflrd, slind vqfin sahibi olan mtvlli vzifsi hmin nslin basna mxsus idi. "Vsiyyt olunan
Allah saylr, ancaq onun glirindn vqfin vsiyyt edildiyi din v ya xeyriyy idarsi, yaxud nsil istifad
edir". Bizim mlumatlarmz . P. Petruevskinin aadak fkrinin doruluunu tsdiq edir; "Shbt danmaz
mlakdan getdiyindn, zgninkildiril bilmzlik v vsiyytilrin qoyduu rtlr - bu iki lamt gr
vqf feodal torpaq sahibliyinin rti formas kimi baxlmaldr".
16
Nzrdn keirdiyimiz vqflrd mtvllilr
vergi imtiyazlarndan istifad edirdilr v divana he n dmirdilr; divana mxsus btn vergilri toplamaq
hququ vqf sahibin keirdi.
Gtirdiyim mlumatlar iki mxtlif feodal tsisatnn-soyurqal v vqfin znmxsus v mtrk
lamtlrini akara xarr.

*
Bhr - Sudan istifad n su sahiblrin mhsulun on bed biri hcmind veriln vergi
12.

146


NTC

VI srin birinci yarsnda Sasanilr dvltinin imal-rq ucqarlarnda irvanahlar dvlti adl kiik bir
feodal qurumu yarand. Bu dvltin yaranmas Sasani hkmdar I rdirin (224-241), digr versiyaya gr is
inperiyada ran v Azrbaycanda feodalizmin inkiaf prosesin tkan vern imal vilaytlrinin mhafzsi
n qohumlarn onlara hakim tyin edn I Xosrov nuirvann (531-579) ad il balanlr. rb tarixilri
hmin hakimlr arasnda ah titulu balanm irvan ahn adn kirlr. Mnblr gr, ilk irvanahlar fars
mnli olmular. Onlarn titulu tarixd Sasanilr dvrndn mlum olan rvan, yaxud irvan vilaytinin
adndan glir. Srhd yaltlri hakimlrinin dad ah titulu iri torpaq mlkiyyti sahibi v Sasani ahnn
vassal olan hmin feodallarn xeyli drcd mstqilliyini gstrir. Sasanilrin da keidlrini V-VI srlrd
daim Cnubi Qafqaza v irvana basqn edn kri trk tayfalarndan qorumaq n tyin etdiklri ilk
irvanahlarn adlar bard mlumatmz yoxdur. Biz ancaq onlarn nslinin I Xosrov nuirovana, yaxud
Bhram ubin balandn, mnblrin mlumatna gr, rblrin Drbndi v irvan istila edrkn, orada
hriyar, digr versiyaya gr is ehtimal ki, titul olan hr-Varaz ("dvltin qaban" demkdir) adl hakim
rast gldiklrini bilirik. kiln ad v titul, grnr, eyni xs - Sasani ahndan vassal asllnda olan
irvanaha mxsusdur.
Mnblrd erkn irvanahlarn hakimiyytinin n vaxt sona atd v onlarn n vaxtdan xlifnin
tyin etdiyi hakimlrl vz olunduu xbr verilmir. Ehtimal ki, Xilaftin irvan ial etdiyi ilk dvrlrd (VII
sr) rblr irvanahlar xlifnin vassal kimi hakimiyytd saxlamlar. Lakin VIII srd irvan rb
hakimlri idar etmy balamlar. l-Blazuri 797-798-ci illrd hakimiyyt srm -max ibn can
irvann hkmdar (mliki) adlandrr. Ondan sonra h.183 (799)-c ild irvan, Azrbaycan v Bab l-bvaba
Yzid ibn Mzyd -eybani hakim tyin edilir. O, h.185 (801)-ci ild Brdd lmdr. H.247 (861)-ci ild
xlif Mtvkkilin lmndn sonra ba vern hrc-mrclikdn istifad edn irvan hakimi Xalid ibn Yzidin
olu Heysm zr mstqil elan etdi. irvanah titulunu qbul edrk, Mzydilr slalsinin sasn qoydu.
Elmi dbiyyatda Ksranilr v Drbndilr adlandrlan sonrak irvanahlar rb mnli olub, Mzydilr
xandannn birbaa varislri v davamlar olmular. Mzydi irvanahlar yerli nsl zadganlar il nikah
vasitsil qohumlaaraq onlar trfindn assimilyasiyaya uradlm v z rb mnlrindn z dndrmilr.
XI srd irvanahlarn iranllamas onlarn siyasi sosial v mnvi hyatnn btn sahlrin nfiz etmidi.
Artq Azrbaycan mdniyytinin inkiafnn vst ald XII srdn irvanahlar yerli hali tamamil
assimilyasiya etdilr. Onlar artq z nnlri, z mit trzi olan yerli hakimlr idi.
irvanahlar z razilrini qonularnn torpaqlar hesabna genilndirmk mqsdil feodal ara
kimlri v iallq mhariblri aparrdlar, Onlar, hminin, z mstqilliklri urunda rblrl,
slcuqlarla, Xarzmahla, monqollarla v b. il mbariz aparrdlar. irvanahlar z feodal dvltlrind
suveren hkmdarlar idi. Onlar XI srdn monqol ialnadk z adlarndan sikk ksirdilr. Monqollar
dvrnd onlar bu hquqdan mhrum olurlar v yalnz Clairilr dvrnd yenidn anonim gm sikk zrb
edirdilr. Sonralar, irvanah I brahim v onun olu Xlilllahn zamannda sikklr adsz ksilirdi. Frrux
Yasarn vaxtnda is sikklr yenidn irvanahlarn ad il ksilmy balad.
irvanahlarn z qounu var idi. Mnblr Frrux Yasarla ah smayl arasnda Cabani yaxnlndak
vurumada irvanahn 20 min svari v 6 min piyadadan ibart qoununun itirak etdiyini gstrirlr.
irvan dvltinin paytaxt amax idi. XII srdn Bak hri iqamtgaha evrildi v sonralar, XV srd
paytaxt tamamil buraya krld. irvanahlar mstqil hakimiyyt srr, yaxud tez-tez mstqilliklri
formal sciyy dayrd. Onlarn monqol hkmdarlarndan vassal asll daha gcl idi. irvanahlarn bir sra
nmayndlri - I Fribrz, III Mnuhr, olu I Axsitan. I eyx brahim, Xlilllah grkmli diplomat v
dvlt xadimlri idi. Onlardan bzilri - III Fribrz, Kavus, I eyx brahim, Frrux Yasar bacarql srkrd
olmular, yadelli iallarla vurumu, irvan dvltinin mstqilliyi urunda mrdlikl mbariz aparmlar.
irvanahlar elm, incsnt v dbiyyata hamilik edirdilr. XII srd irvanahlarn saraynda poeziya
v dbiyyat vst alm, Azrbaycan dbi mktbi yaranmd. Onun irisindn Nizami, Xaqani, Flki v
digr airlr xmdr. Rsmi dbi dil fars dili idi. Elmi srlr hm fars, hm d rb dillrind yazlrd.
irvanahlar zamannda XII-XIII srin birinci ryind irvan hrlrind mdafi istehkamlar, sdlr,
qalalar, qala divarlar, brclr tikilmidi. Onlar mscid v xangahlar tikdirir, "mqdds eyxlr" sitayi
rvac verirdilr. Bu dvr knd tsrrfatnn ykslii, hrlrin iqtisadi inkiaf, sntkarlq v ticartin
iklnmsi, mt, pul mnasibtlrinin gclnmsi dvr idi.
irvan xalqnn yaradc qvvlri feodal zlm v ara mhariblrin baxmayaraq, dvltin iqtisadi v
tsrrfat hyatn tezlikl brpa edir, bu is feodal cmiyytinin irliy doru hrktin v inkiafna imkan
yaradrd. Drbndi irvanahlar dvrnd, I eyx brahimin hakimiyyti zaman hr mdniyyti, incsnt
v poeziyann dirlii nzr arpr. XV srdn etibarn irvanahlar dvltinin tqribn 100 il davam edn
mstqillik v inkiaf dvr balayr. eyx brahimin olu Xlilllah paytaxt Bakn abadladrd - gzl
147

irvanahlar saray ansambln ucaltd. irvanda mhkm dvlt idariliyi qanunlarna saslanan gcl dvlt
aparat, onun vergi sistemi mvcud idi. Mrkkb xarici siyasi vziyyt baxmayaraq, irvanahlar dvlti
ninki zn tarmar v tamamil mhv olmaqdan qoruya bilmi, hm d Qafqazn v Yaxn rq lklrinin
feodal dvltlrinin taleyin fal tsir gstrmidir. irvanahlar dvlti on sr rzind z mstqilliyi urunda
qhrmancasna mbariz aparmasna baxmayaraq, 1538-ci ildn sonra faktiki olaraq aradan xd. O, tarix
shnsin xan gcl Azrbaycan Sfvilr dvlti qounlarnn zrblri altnda squt etdi v bu slaldn
tkc adndan baqa bir iz qalmad.
148


AURBYL SARA BALA BY QIZI

(1906-2001) - tarixi, Bakda neft snayeisi ailsind dnyaya gz amdr. 1913-c ild
mvffqiyytl imtahan verib "Mqdds Nina" Bak qz tdris mssissinin aa hazrlq sinfin qbul
olunmudur. Gimnaziya thsilini baa vurmasna 1917-1920-ci illrin inqilabi hadislri mane olmudur. 1920-
ci ild valideynlri il birlikd stanbula (Trkiy) getmi, orada Janna d'Ark fransz kollecind (Institusion
sainte Jeanne d'Arc) oxumu, buran 1925-ci ild uurla baa vurmudur. Hmin il ail Bakya qaytm v
S. Aurbyli Azrbaycan Dvlt Universiteti rq fakltsinin tarix-filologiya bsin daxil olmu v buran
1930-cu ild bitirmidir. Thsil almas il yana BXM mktblrind mllimlik etmidir.
Universiteti bitirdikdn sonra 1928-ci ildn 1931-ci il qdr Azrbaycan Tarix Muzeyind,
Azrbaycan yrnn Cmiyytin tarix-etnoqrafiya bsind elmi il mul olmu, daha sonra Azrbaycan
Dvlt Elmi-Tdqiqat nstitutunda elmi katib ilmidir. 1933-c ildn 1937-ci il qdr - vvlc SSR EA
Zaqafqaziya Filial Azrbaycan bsinin tarix blmsind, daha sonra SSR EA Azrbaycan Filialnn Tarix
nstitutunda kiik elmi ii vzifsind almdr.
1937-ci ilin vvlind qsa mddtliy Leninqrad rqnaslq nstitutunda ilmidir. 1937-ci ild
Azrbaycan SSR Xalq Maarif Komissarl trfindn AP-nin xarici dillr fakltsin fransz dili mllimi
gndrilmi, eyni zamanda, bu sahd z ixtisasn artrmaq istyrk, hmin fakltnin ingilis dili blmsin
daxil olmu, buran 1941-ci ild baa vurmudur. Hmin il . zimzad adna Azrbaycan Rssamlq
Mktbini d bitirmi, Azrbaycan Dram Teatrnda rssam-dekorator ilmidir. 1941-1944-c illrd Pedaqoji
nstitutda ingilis dilini tdris etmidir. 1944-c ild i yeri AP-y dyidirilmi, burada faklt dekan v xarici
dillr kafedrasnn mdiri olmudur. Faklt 1949-cu ild lv ediln qdr burada ilmidir. 1944-c ild ba
elmi mkda vzi qismind Azrbaycan SSR EA Tarix nstitutuna i dvt edilmi v orada vzilikl
1947-ci ilin oktyabrnadk almdr.
1949-1958-ci illrd - Azrbaycan Dvlt Konservatoriyas xarici dillr kafedrasnda ba mllim
ilyir. 1949-cu il mayn 27-d Leninqrad rqnaslq nstitutunda dissertasiya mdafi etdikdn sonra ona
tarix elmlri namizdi alimlik drcsi verilir. 1955-1958-ci illrd Azrbaycan SSR EA Tarix Muzeyind orta
srlr bsinin mdiri olur. 1958-1961 -ci illrd Azrbaycan SSR EA rqnaslq nstitutunda ba elmi
mkda ilyir. 1965-ci il dekabrn 10-da Tbilisid dissertasiya mdafi etdikdn sonra ona tarix elmlri
doktoru alimlik drcsi verilir. 1972-1974-c illrd respublika EA Tarix nstitutunun orta srlr bsinin
mdiri olmudur. 1993-c ildn mrnn sonuna qdr Azrbaycan EA Arxeologiya v Etnoqrafiya
nstitutunun aparc elmi mkda ilmidir.
S. B. Aurbyli Azrbaycan Rssamlar ttifaqnn zv idi, dflrl mxtlif srgilrd itirak etmidir.
Rus, ingilis, fransz, alman, rb, fars v trk dillrini bilirdi. S. B. Aurbylinin 120-dn ox mqalsi iq z
grmdr. Xarici lklrd ingilis, fransz, trk v in [266 - 267] dillrind 10-dk mqalsi drc edilmidir.
S. B. Aurbyli irvann IX-X srlr xritsini hazrlamdr. Onun trfindn bir ne kitab fransz v ingilis
dillrindn rus dilin trcm edilmidir. S. B. Aurbylinin rsmlri dflrl srgilrd nmayi etdirilmidir.
Onlardan bzilri xaricd (Meksikada) saxlanlr. "Xalqlar dostluu" ordeni (1986), hrt ordeni (1996),
"1941-1945-ci illr Byk Vtn Mharibsind radtli my gr" medal (1946), "mk veteran" medal
(1978) il tltif edilmidir. Azrbaycann mkdar elm xadimidir (1982). Azrbaycan SSR Dvlt mkafatna
(1986), Tayev mkafatna (1994), A. Bakxanov adna mkafata (1994,1996), "lin qadn"fxri adna (1998)
layiq grlmdr.

Balca elmi srlri:

Bombey professoru Modi Azrbaycan haqqnda. "Maarif v mdniyyt" mcmusi. 1925, N 2, sh. 37-
38; . Clil, Trk snti. stanbul, 1928, kitabna resenziya - "Azrbaycan yrnm yolu", 1930, N 4-5, sh. 91;
Qdim Baknn memarlq binalar. - "Azrbaycan yrnm yolu", 1930, N 4-5, sh. 49-52 (latn lifbas il);
(Ma- (1944) cecc). . CCCP, 1945, 1, c. 76-77;
xpa - B KH.: . C. -. M.-.
1946, c.43-54, c .; XVI-XVIII B. no .-. , .
1.1947, 1, . 63-72. (XIII B.) - Tp. - . . AH
A. T. XII, 1955, c. 5-17; Pe . - Tp.
Mye A, T. II, 1957, c. 149-165;
c . Ma I Bceco. .
4-11 1957 r., T, 1958, c. 233-255; O . - AH
Aep.CCP, T. IX, 1958, c. 735-740; O ropo .
., T. XVII, 1961, 3, c. 252-258; (VIII . XIX .), .,
149

1964, 336 . . ., 1983, 343 .;
. ., 1990, 152 . .
., 1992, 406 .; - XVI-XVIII BB.
(10 ..). Py apx .

Onun barsind:
Azrbaycan Sovet Ensiklopediyas, I cild, B., 1976, sh. 516; Sara xanm Aurbyli - 90 il. "Kim
kimdir", 1996, 3; Sabir Gncli. Qadn, gzllik v lviyyt. Ensiklopedik toplu. B., 2001, sh. 236; AR
Dvlt Arxivi, fond 387, siyah 2, d.ba, v. 2, i 30, v .23; Materiallar S. Aurbylinin qohumu Ramiz Aurlu
trfindn tqdim olunmudur.
(Tamilla Krimovann rusca nr edilmi Azrbaycan Milli Elmlr Akademiyasnn tarixindn
kitabndan. Bak 2005. sh. 314) [267 - 268]

SLZAD AURBYOVLAR NSL:

ARSTOKRATLAR, SNAYELR, MESENATLAR, MAARFLR

Hr byk hrin hyatnda el adamlar, aillr, soylar olur ki, onlarsz bu hrin tarixi imici v
masir simas sadc natamam olur. Khn Bak haqqnda sz aarkn, xsusn d onun XIX-XX srlrin
hdudunda ba vermi coqun iklnm dvrn toxunarkn, "neft frtnasnn" dalalarnda yksklr
qalxm parlaq v znmxsus xsiyytlr bolluunda zadgan Aurbyovlar nsli ayrca yer tutur.
Bu qdim v sil-ncabtli soyun tmsililrin nfuzlu neft snayeilrinin srasnda, iri thsil
mssislrinin himaydarlar arasnda, Bak hr Dumasnn n tannm zvlrinin ("qlasn"), maarifilrin,
mesenatlarn siyahsnda, nriyyat ii sahsind v n sxavtli xeyriyyilrin crgsind rast glmk olar. V
htta shbt kemiin hli-kef, uluqu adamlarndan dnd bel, hrin yal insanlarnn yaddanda bu
byk v qollu-budaql nslin bzi nadinc tmsililrinin adlar canlanr.
***
1872-ci ild qopan neft frtnasnn qasras bu xeyli byyb axlnmi by nslinin adi, dinc v
zn xas mhafizkar hyat trzin soxulur, az qala bir saatn iind nsillikc Aberon torpaq sahiblrini neft
snayeilrin evirir. Onlardan biri Teymur by Qara by olu Aurbyov olmudur, onun Sabunudak mlk
neft xaran sanball firmann v sonralar onun oullar trfindn uurla inkiaf etdiriln yeni ail biznesinin
tmlind dayanr.
Teymur by Aurbyov Sabunuda geni torpaqlara, tsrrfat sahlrin malik idi. "Neft frtnas"
zamannda o, neft gndricilrindn birin evrilir. Son drc sxavtli v geni qlbli bu insan z srlrini
kasb kndlilr arasnda bldrr, grnr, onlar "qara qzlla" mqayisd o qdr d ciddi varidat
saymrm. Mmin, Allah adam olan Teymur by eyni zamanda mtrqqi dncli bir insan olmaqla, z
vladlar li by v Bala by gzl thsil vermidi.
Bir df Tiflisd znn dostu, xala v ntiq yalarla alver edn Sultanovun qona olarkn Teymur
by onun 12 yal qarda qznn gzlliyin el valeh olur ki, drhal onu z kiik olu Bala by almaq
arzusunu bildirir. Lakin hr ey z vaxtnda v tdricn olur: Bala by oxumaq n Tiflis yola dr. Burada
o, gimnaziyan, iqtisad kursunu bitirir, n balcas da - smt xanm Sultanova il tan olur v ona vurulur.
Onlarn toylar vvlc Tiflisd, bir ne gndn sonra is Bakda nec lazmdr o cr tmtraq v znginlikl
edilir. Yeri glmikn, yeni evlnnlri burada srpriz Praen ksind (indiki Qoqol k. 28) filiqran
bzkli, gm qbbli, dbdbli apartamentlri olan la bir ev gzlyirdi. Teymur by z deyirmi ki,
"Tiflisdn glmi gnc xanma Sabunuda yaamaq layiq deyil". Odur ki, mlki mhndis osif Vikentyevi
Qoslavskinin layihsi sasnda 1904-c ild bu mhtm evi tikdirmidi. [268 - 269]
Teymur by Aurbyov sxavtli bir adam, mesenat kimi tannrd. O, Sabunuda xstxanann v
mktbin tikintisin, mscidlrin tmirin v brpasna, yoxsullara yardm n iri mbld ianlr vermidi.
z vsiyytind onu Krblada dfn etmlrini xahi etmidi. Odur ki, arvad Tutu xanm Aurbyova onun
vsiyytini yerin yetirmidi. 1909-cu ild Zabratdan olan 40 zvvarn mayiti il rinin cnazsini Krblaya
aparm, o mqdds mkanda torpaa taprm v mzarn zrind mhtm bir mqbr ucaltdrmdr.
Mrhumun vsiyytin uyun olaraq, daim mzar zrind Quran oxuyan bir molla tutmudu. Kim bilir, blk
d hmin mqdds mkanda onun mzar-mqbrsi indi d durur. Teymur by Aurbyovun - mehriban v
all baxlar olan bu nurani qocann yalnz bir fotokli yadigar qalmdr...
li by v Bala by Aurbyovlar z atalarnn balad ii genilndirmkl, mhur "Br.A-b i B-b
Aurbekov" neftxarma irktini tkil edirlr. Bu irktin Sabunuda v Zabratda mdnlri vard. 1910-cu
ilin mlumatlarna gr, firma 24 neft quyusuna malik idi, onlardan 18-i faliyyt gstrir v neft verirdi,
bundan baqa firmann z gmisi d vard. Qardalarn neft mdnlrind 50-dn ox adam alrd. li by v
150

Bala by "Q. Z. Taqiyev i K." shmdar cmiyytin d daxil idilr. Onlar Tayevl sx igzar mkdalq v
byk xsi dostluq balayrd. Tsadfi deyil ki, . Aurbyov Hac Zeynalabdinin "Tacir Bank"nn ilk
hmtsiilrindn biri idi. Bankn nizamnam kapital 5 mln. rubl tkil edirdi. 1914-c il zr "Baku" illik
nrinin mlumatna gr, sas 1901-ci ild qoyulmu "Br.A-b i B-b Aurbekov" neft snayesi firmas ild 1
milyon 684 min pud neft xarr, onun mdnlrind artq 205 fhl alrd. Btn bunlar firmann sanball v
iri bir mssis olduu bard danmaa imkan verir.
Onu da sylmk lazmdr ki, z igzar keyfiyytlrin gr, Bala by Aurbyov (1882-1937) byk
qardandan stn idi. gzar evrlrd o, sanball trfda, etibarl kompanyon kimi etimada malik idi. li
by Aurbyova (1878-1940) gldikd, onun bir sevimli ylncsi vard - syaht etmyi xolayrd. Byk
moda hvskar v kbar trbiysi grm bu adam bir ox lklri gzmidi, bir ne dild srbst dana
bilirdi. Gzarpan zahiri grkmi, gzl maneralar il frqlnir, balad ilrd hmi uur qazanrd.
Qardalar Qoqol k.28-d yerln hmin evd yaayr, onlarn kontoru, elc d Aurbyovlarn ilr
mdiri, eston milliyytindn olan mdn mhndisi Lann apartamentlri d burada yerlirdi. Qarq illrd
Bakdan gedn bu mhndis Estoniyann da-mdn snayesi naziri olmudu. Aurbyovlarn digr bir ilr
mdiri istedadl mhndis-texnoloq, Peterburq Texnoloji nstitutunun mzunu Ftulla by Rstmbyov
olmudur.
Teymur by Aurbyov kimi onun oullar da z xeyriyyiliklri il tannrdlar. Glck ictimai
xadimlr - Mir sdulla Mirqasmov, Hnif Pirverdiyev, Ruhulla Axundov kimi mhur adamlar
Aurbyovlarn tqadlri idilr. He bir iri xeyriyy tdbiri bu qardalar olmadan keirilmirdi. Msln,
Buxara mirinin tbbs il Sankt-Peterburqda mscid binas ina edilnd Bak milyonular, o cmldn,
Aurbyovlar onun tikintisin ox byk vsaitlr ayrmdlar. 1910-cu ild mscid demk olar hazr olanda
Bala by ddiyi [269 - 270] vsaitdn lav, z pullar hesabna mscidin ibadt zal n dbdbli bllur
ilraq alb balamd.
Sara xanm Aurbylinin syi il silzad Aurbyovlarn geni nsil crsini brpa etmk mmkn
olmudur. Bu nslin kk 1743-c il gedib xr. O vaxt ran hkmdar Nadir ah z srdar (hrbi naziri) v
misi olu Aur xan fara Bak yaxnlnda Sabunu, Zabrat v Kel kndlrind geni torpaqlar
balamdr. Aur xann torpaqlar onun oxsayl varislrinin ail mlkn evrilmidir. Lakin Azrbaycan
Rusiyann trkibin daxil olduqdan sonra onlarn xan titulu lv edilir v Aur xann varislri iri torpaq sahiblri
olaraq by titulu alrlar. z xan cdadlarnn adn russaya AURBYOV familiyas n sas gtrrlr.
Yeri glmikn, Bala by Aurbyovun arvad smt xanm bir ne qadn xeyriyy cmiyytinin, o cmldn
Mqdds Nina xeyriyy cmiyytinin zv olmudur.
Qoqol ksindki evl yana, B. Aurbyovun o vaxtk Bondarnaya ksi 186 nvanda (sonralar
Dimitrov, indi . Bdlbyli k.) baqa bir evi d vard. Mrdkanda is Aurbyovlar trfindn villa tikilmi
v zngin ba salnmd (hazrda "Gnli" sanatoriyas). Burada li byin v Bala byin ba evind 1919-cu
ild Azrbaycan Demokratik Cmhuriyytinin ba naziri Ftli xan Xoyski dinclmidi.
1917-ci v sonrak illrin inqilabi hadislri Aurbyovlardan da yan kemdi. 1918-ci ild danaklarn
trtdiyi qanl mart hadislri zaman Bala byin ailsi Sabunuda gizlnmy mcbur olmudur, evi is qzlarn
ev trbiyisi madmuazel J. Qreylo xilas etmidi. Bu qadn evin giri qapsnn stndn fransz bayra asaraq,
bununla evin byk bir hisssini talandan v dadlmaqdan qoruya bilmidi. Xobxtlikdn hmin vaxtlar
Bakda olmayan li byin apartamentlrini is danaklar dada v talaya bilmidilr. Yalnz aradan yarm il
kedikdn sonra Azrbaycan Demokratik Cmhuriyytinin qurulmas v Baknn danak qvvlrindn
tmizlnmsindn sonra Aurbyovlar aillikc z evlrin dn bilmidilr...
O qdr d sabit kemyn 1919-cu ilin ardnca 1920-ci ild Qzl Ordu z dmir pncsini irli
uzadaraq, yenic doulmaqda olan demokratiyaya v dvltiliy z qeyd-rtsiz hkmn verdi. Aurbyovlar
hrdki btn mlklrindn, ba evlrindn, mdnlrindn mrhum edildilr. Bu bir yana, yeni hakimlr hr
iki qarda hbsxanaya atdlar. Yalnz Nriman Nrimanovun kmyi il Bala by ailsi il birlikd 1920-ci ilin
iyununda Bakdan stanbula ged bilmidi.
li by gldikd, o dz yarm il Moskvada Lubyanka hbsxanasnda yatm, onu qou znn edrk
glllnmy mhkum etmidilr. lbtt, lm mhkum edilmi v hr gn hkmn icra edilcyini gzlyn
adamn vziyytini tsvvr gtirmk olar. Yen d Nrimanovun himaydarl onun kmyin atmd.
Bala by Aurbyovun ailsi stanbulda be il yaad. Taleyin btn kemkelrin baxmayaraq, Bala by z
atas kimi hrkt edrk vladlarna yax thsil vermy alrd. Onun qz Sara xanm (tannm tarixi),
Sitar xanm v Mrym xanm hrdki Janna d'Ark [270 - 271] fransz kollecind, olu Rad by is
Trkiynin n mtbr thsil ocaqlarndan olan Qalatasaray lisesind oxuyurdular.
Nostalgiya, Bak hsrti, elc d yeni iqtisadi siyast nticsind birqdr sabitlmi vziyyt Bala
by Aurbyovu 1925-ci ild ailsi il birlikd Vtn qaytmaa mcbur etdi. Dzdr, onlar artq khn
evlrind deyil, ah dngsind yaxn qohumunun kiik mnzilind yaayrdlar. Bala byin i dzlmk
151

chdlri d uur qazanmad: yeni iqtisadi siyast dvr uzun srmdi, "dmir prd" is mhacirt getmy hr
hans imkann qarsn ksdi.
1935-ci ild Bala by Aurbyov yenidn hbs edilir. "lyn" xard qrar "sasl" idi: bu adam
kemid neft snayeisi v fabrikant olmudu...
Bala by Aurbyovu Orta Asiyaya srgn edirlr. Hmin gndn onun barsind nadir hallarda xbr
glirdi. Yalnz kemi hbsxana hkiminin shbtlrindn blli olur ki, kamerada onun yanna bir xbri
salnbm v bu adam hamnn yannda Stalini ucadan syrm. vvlc ham ehtiyatlanb susurmu, amma
Bala by sonda dzmyib: "N sz ola bilr ki? Ax o - diktatordur!". Bu kifayt etmidir v 1937-ci ilin
dekabrnda Aurbyov glllnmidir.
Qardandan sonra li by d ox yaamad. Bala byin hyatdan getmsi haqqnda xbr onun qddini
birdflik ydi v o, 1940-c ild rktutmasndan vfat etdi.
Tibb nstitutunun mzunu olan Rad byin taleyi d facili oldu: cbhy yolland v 1944-c ild
Budapetin alnmas zaman hlak oldu. Qohumlarn v domalarn xatirlrin gr, o da z drin biliyi,
ziyall v vqarl davran il seilirmi. Baclar qardalarnn hlak olmas bard xbri analar smt
xanmdan gizld bilirlr. smt xanm 1954-c ild z toylarnn 50 illiyi gnnd dnyadan kmdr. Son
gnn qdr olunun qaydacan gzlyirmi...
Aurbyovlarn oxsayl pleyadasnda - mlkdarlar, tacirlr, sahibkarlar, snayeilr, mesenatlar
arasnda bir ad - sa by Aurbyov ayrca qeyd edilmlidir. Facili bir tale yaasa da, son drc maraql bir
adam olan sa by bu nslin zn siyasi sahd snam ox az sayda tmsilisindn biridir.
sa by Aurbyov 1878-ci ild doulmudur. Onun atas Hac Mehdiqulu by Aurbyov bu soyun
yal nslinin tipik tmsililrindn biri idi. H. Z. Tayevl birlikd H. M. Aurbyov Bak Quberniyas uaq
evlrinin hamilik tkilatnn fxri zv olmudur. Sara xanm Aurbylinin ahidliyin gr, Bak
silzadlrinin tmsilisi qismind Hac Mehdiqulu by Aurbyov II Nikolayn tacqoyma mrasimind itirak
etmi v monarxa qzl ilmli xncr hdiyy etmidir.
sa by Aurbyov Hac Mehdiqulu byin yegan olu idi. "Neft frtnas" dalasnda varlanm olan ata
tk olunun thsili n pul sirgms d, hr halda sa byi knar tsirlrdn imkan daxilind qorumaa
almdr. Blk d mhz buna gr coqun ictimai faliyyt gstrmk arzusu illr kedikc sa byi daha
drindn ulalamdr. Gnclik illrind o, ehtirasl bir kild sosial-demokrat ideyalarna balanmd.
nqilabi [271 - 272] hval-ruhiyyli fhllrl, pekar inqilablarla tanlq sa byi 1905-1906-c illr
hadislrinin burulanna salmd. Bu illrd o, z mnyin baxmayaraq, M. .Muxtarovun emalatxanalarnda,
ardnca is z atasnn mdnlrind aq tbliat aparr, bu snada jandarm idarsi trfindn df hbs
mruz qalr.
sa by n inqilabi romantika dvr ox srmmidir. Boleviklrl prinsipial fikir ayrl onun
sonrak illrd hmin drgdn uzaqlamasna gtirib xarmd ki, buna gr sovet tarixnasl sa byi
birmnal kild "tsadfi crdalar" deyiln drgy aid edirdi.
1912-ci ild sa by Aurbyov H. Z. Tayevin yannda - onun mhur Bak qzeti "Kaspi"nin
mtbsind qullua girir. silzad, neft snayeisinin olu sa by Aurboyovun qullua daxil olmas atasnda
narazlq dourmu v bu hrkt qohumlarla nvbti incikliyin sbbi olmudur. Buna baxmayaraq, Bala by
Aurbyovun maliyy yardm il sa by mtbni iki il yarm rzind icarsind saxlayr v onu Staro-Potov
v Persidski klrinin (indiki S. Tazad v M. Muxtarov klri) tinindki evinin zirzmisind yerldirir,
mllimlr n drsliklr, metodiki dbiyyat nrini tkil edir. Birincilrdn biri olaraq . Aurbyov
M. . Sabirin srini nr edir, "lal" v "Vodopad" hftlik mllim jurnallarn (rus v Azrbaycan
dillrind), "Baraban" satirik lavsini ap edir.
Lakin mllimlrin srlrinin ap edilmsi v onlarn byk qisminin pulsuz kild yaylmas sa by
Aurbyovu tam maliyy bhranna gtirib xarr. Odur ki, tezlikl mtbni byk bir borcla birlikd
H. Z. Tayev qaytarmal olur. Bu borclar yalnz sovet hakimiyytinin glii il lv edilir.
sa byin ictimai faliyyti z davamn 1910-cu ild seilmi olduu Bak hr Dumasnda, elc d
Bakda "Nicat" mslman cmiyyti-xeyriyysind, "Kapli moloka" ad altnda uaq lm il mbariz
cmiyytind tapr.
Birinci Dnya mharibsinin balanmas il sa by Aurbyov Mslman Cmiyyti-Xeyriyysinin
trkibindn Bak qradonaalniki trfindn tkil ediln "Trk hrbi sirlrin yardm komitsi"nin zv seilir.
Sonrak illrd ba vern siyasi hadislrin burulan v imperiyan saran qarqlq sa byi yenidn z qoynuna
alr. Hbs edilmsindn sonrak istintaq protokollar onun n mxtlif hrkatlar v partiyalarla: "Hmmt",
"ttihad", "Difai" il laqlrindn sz ar...
Bu siyasi kaleydoskopda ba xarmaq sa by n son drc tin olmudur. Lakin 1918-ci ilin
martnda danaklarn trtdiklri mdhi qrnlardan sarslan . Aurbyov 1918-ci ilin sentyabrnda trk
qounlarnn Bakya daxil olmas n znn btn nfuzundan v laqlrindn istifad edir. Onlarn hrd
152

yerlmlri dvr qsa olsa da, mhz bu hadis sa by Aurbyovun 31 dekabr 1937-ci ild hbs edilmsinin
sbbi olmudur.
Hmin vaxtlar Stalinin repressiya man btn gc il ilyirdi. Hbs ediln adam barsind hr hans
mlumat almaq sadc mmknsz idi. stndn drd il kendn sonra bhtan v iftira sasnda sa byin
kiik olu Davud da hbs edilir. Onlar 30-cu illrin [272 - 273] amansz repressiyalarnn qurban olan
Aurbyovlarn kdrli siyahsn tamamlamlar. Yalnz 1992-ci ild sa byin varislri istintaq materiallar il
tan ola bilmi v aydn olmudur ki, sa by Aurbyov 1938-ci ilin oktyabrnda hmin vaxtlar n
basmaqlib v tipik olan "xarici dvltlrin xeyrin casusluq"dan tutmu, "millti tkilatlarda itirak"a qdr
n mxtlif ittihamlar sasnda lm czasna mhkum edilmidir.
sa by Aurbyovun son drc qeyri-adi, parlaq, lakin he d ham trfindn baa dlmyn
xsiyyti, znnimizc, glckd tarixilr trfindn daha drindn v tfsilat il yrnilckdir. Tbiti
etibari il romantik olan sa by hmi hanssa qeyri-real ideallarn ardnca qaan v, lbtt, onu hat edn
almd onu tapa bilmyn adam tsiri balayrd.
***
Bak mscidlri... 1912-ci il zr "Bakinski sputnik" mlumat kitabnda tkc kiik mhll
mscidlrinin say 15- qdr gstrilir. Bunlar Mmmdyar v Hac Zrbli, Hac Qurban v Hac Cbrayl,
Hac Hseyn v Hac Tusverdi, Hac Cavad, Tiley mscidi v baqalar idi. Tssf ki, onlardan yalnz bzilri
bizim gnlrdk qorunub saxlanmdr, qalanlarnn ad yalnz yaddalarda yaayr.
Khn Baknn n mhtm mscidlri srasna byk, ibadt zalnn diametri demk olar 20 metr
atan, inc ilmli portal, elc d zngin daxili bzklri il Tz Pir cm mscidi aid edilir. Btn
bunlarTz Piri Baknn digr mscidlrindn frqlndirir. Bununla birlikd Tz Pir tkc n bzkli mscid
olmaqla qalmayb, hm d onlarn arasnda n gnc msciddir. Bu mscidin inas 1914-c ild baa
atdrlmdr.
Sara xanm Aurbylinin syldiklrin gr, hl XIV srd indiki Tz Pirin yerind z alimliyi v
qonaqprvrliyi il mhur olan drvi bu Sid l-Bakuvinin zaviysi varm. Ona mxsus olan kiik neft
quyusundan gln glirl bu drvi tkc z yaayn tmin etmir, hm d oxsayl srgrdan drvilr kmk
gstrir, onlar himay edirdi. Onun evini qaps bu drvilrin zn hmi aq idi. Ola bilsin, bu sbbdn
bu Sid l-Bakuvinin lmndn sonra onun zaviysi pir - ziyart yerin evrilmidir.
XX srin vvllrind pir xaraba vziyyt dmd. Varl bakl dul qadn Nabat xanm Rzayeva-
Aurbyova onun kemi hrtini zn qaytarmaq istyir. Mlki mhndis Zivr by hmdbyovun layihsi
sasnda vvlki pirin yerind o, Tz Pir adn alm yeni bir monumental mscid ucaltdrr.
Lakin vvlc Nabat xanmn z haqqnda sz deyk. Bu qadn silzad Aurbyovlar nslindn idi v
tannm Rzayevlr tacir familiyasnn tmsilisin r getmidir. Dul qalan v lind iri varidat cmln Nabat
xanm onun xeyli hisssini yoxsullarn ehtiyaclar n srf etmidir ki, bu da ona sxavtli xeyriyyi qadn
hrti qazandrmdr. Rzayevlrin Balaxanski ksindki (indiki Fzuli k.33) ox byk binasnn qaps
hmi yoxsullarn zn aq olmudur. Deyiln gr, ev sahibsi olmadqda bel, onlar burada zlrinin ay,
bir girvnk qnd, bir dst para v manat puldan ibart (o zaman n az mbl deyildi) ala bilirlrmi.
[273 - 274]
Nabat xanm Sabunuda mktbin inasnda, Bak - ollar su kmrinin kilii kimi iri xeyriyy
aksiyalarnda itirak etmi, onun vsaiti hesabna Tatarski ksind (sonrak Krupskaya k.) hamam
tikilmidir. Lakin Bakda mhtm bir cm mscidi ina etdirmk Nabat xanmn n byk arzusu olmudur.
Yeri glmikn, onun tikintisi o drcd byk vsait tlb etmidir ki, H. Z. Tayev glck mscidin
inasnda ona z vsaiti il yardmn tklif etmidir. "gr sn bu drcd varlsansa, onda zn bir mscid
tikdir", - dey Nabat xanm Tayevin bu tbbsnn qarsnda all bir cavab vermidir. Lakin buna
baxmayaraq, glck mscidin tml dan qoymaq rfi mhz Hac Zeynalabdin Tayev hval edilmidir.
Bu hadis 23 iyul 1905-ci ild olmudur.
Tz Pirin tikintisin o an n yax ustalar: bnna-dayonan usta Hac Abbas, zlk ustalarndan
Hac Xeyrulla v Mmmdhnif, Salman Atayev v usta Salman, 1965-bi ild vfat etmi usta Krblay Mirz
clb edilmidilr. Mscidin interyerin, onun naxl ornamentlrin ustalardan Krblayi Mcid v Krblay
Sadq trtibat vermidilr.
Memarlarn bu mharti, elc d cm mscidi n lverili mkan seimi saysind Tz Pir
minarlrinin ikinci, daha yksk yarusunun ina edilmdiyin baxmayaraq, bu cm mscidi son drc
mhtm grn malikdir. Yeri glmikn, mscidin qbbsind son da da 1914-c ild yen
H. Z. Tayev qoymu v bu mnasibtl btn ustalar sxavtl mkafatlandrmd. Tssf ki, Nabat xanma
z arzusunun tcssmn btn gzlliyi il grb seyr etmk nsib olmayb. Bu ncib insan 1912-ci ild 117
yanda ikn dnyadan kmdr. Yekun mrhlsindki ilr Nabat xanmn olu, anasnn xeyriyyilik
nnlrini ox baxmdan davam etdirn Hac Abbasqulu Rzayev rhbrlik etmidir. Nabat xanm kimi Hac
Abbasqulu da vfat etdikdn sonra mscidin giriind dfn edilmidir. Allah onlarn ruhlarn ad etsin!
153

Onun qdr mhtm v zmtli grn malik digr bir Bak mscidi kemi Kaspiyski (indiki
Smd Vurun) ksi 76 nvanda yerlir. Bakllar onu "Gy mscid" kimi tanyr. Bununla brabr, kemi
illrd bu mscid onun sasn qoyan, iri Bak taciri v mesenat Hac jdr by Aurbyovun ad il "jdr by
mscidi" d adlanrd. Nabat xanm kimi bu xs d hmin mhur v tannm qdim Aurbyovlar nslin
mnsub idi. He d tsadfi deyil ki, jdr by v onun olu smayl byin adna Rusiya mperiyasnn n
mhur sahibkarlar v sxavtli mesenatlar srasnda "Romanovlar ar evinin 300 illiyi" nrind (1913-c il)
rast glinir. "Bir nfr yoxsul xs bel, gr yardm n ona mracit etmis, rdd cavab almayb", - dey
biz bu kitabda oxuyuruq.
jdr by Aurbyovun neft mdnlri vard. Onun z is 10 ildn ox Bak hr Dumasnn zv
("qlasn") olmudu. ahidlrin xatirlrin sasn jdr by kimi bir adamn tk birc sz istniln vekseldn
v ya iltizamdan daha sanball tutuma malik idi.
gr Tz Pir mscidi ibadt zalnn hcmin v bzklrinin znginliyin gr misilsizdirs, Gy
Mscid ilk nc formasnn zmtin, klassik proporsiyalarna gr diqqti zn clb edir. Yeri glmikn,
jdr by mscidini d hmin Zivr by [274 - 275] hmdbyov layihldirmidir. Onun tntnli
tmlqoyma mrasimi 2 mart 1912-ci ild olmu, o biri ilin sonlarna yaxn is inaat ilri baa atdrlmdr.
***
Diqqti kn bir detal: Baknn drd iri mscidindn ikisi silzad Aurbyovlar nslinin tmsililri:
Nabat xanm v Hac jdr by Aurbyovlar trfindn ucaldlmdr. Bu mscidlr hrdki dini binalarn
ksriyytinin unudulduu v baxmsz hala ddklri illrd bel faliyyt gstrirdi. Btn hmin illr
rzind Aurbyov mscidlri bizim hrin tikinti nnlrin bu nslin verdiyi byk thflrin canl xatirlri
olmular.
Aurbyovlarn ucaltdqlar mhtm binalar, mscidlr, onlarn itiraklar il ina ediln mktblr v
xstxanalar inqilabdan vvlki Bak memarlnn indiy qdr qzl fondunu tkil etmkddir. Aurbyovlar,
he bhsiz, byk var-dvlt malik silzad familiyalarndan biri olmaqla brabr, eyni zamanda khn
Baknn snayeilri v sahibkarlar srasnda, lbtt, n silli-nsbli familiya idi.
Tsadfi deyil ki, sovet hakimiyytinin qurulmasndan sonra n amansz repressiyalar mhz
Aurbyovlarn zrin ynldilir, n ikrah douran donoslar onlarn barsind yazlr, onlara mnasibtd n
alagln v alaglmz alaqlqlar edilir. Lakin bunlar da bu qdim silzad nslin vladlarnn xsiyytini
sndra bilmmidir. Sovet dvrnd var-yoxdan xarlan, mal-mlklri llrindn alnan Aurbyovlar nsli z
sralarndan hrimiz gzl alimlr, mllimlr, istedadl v qeyri-adi xsiyytlr, n balcas is - sl
bakllarn nnsini illrin snandan lyaqt v rfl keirib gtirn ncib insan bx etdi.
Daha bir sciyyvi detal: bu oxsayl v qollu-budaql nslin demk olar he bir tmsilisi mhacirtd
dnyasn dyimmidir. Htta 20-ci illrin vvllrind Bakn trk etmy mcbur qalanlar, sonralar bu
ayrla dzmyrk qaytmlar. Vtnd onlar tqiblr, mqqtlr, repressiya dhtlri gzlyirdi. Lakin
bizim tariximizin n amansz dvrlrind bel Aurbyovlar sndrmaq mmkn olmayb v dnrk ki, Sara
xanm Aurbylinin 90 illik yubileyi tk onun bir alim, tarixi olaraq deyil, hm d indi hyatda olan btn
Aurbyovlar n, elc d bizim hrin tarixini v nnlrini ziz tutan hr bir ks n yeni bir mrhlnin
balanc olacaqdr...
Fuad AXUNDOV,
nterpolun Milli Mrkzi Brosunun mkda,
zrbaycan Jurnalistlr Birliyinin zv.
154


AURBYOVLAR BU GN V SABAH

Nslin qurub-yaratmaq nnlrini davam etdirmkl, Sara xanm Aurbyliy z yubileyi gnnd,
Nabat xanm Aurbyovann - Tz Pir mscidinin sasn qoyan ncib insann ad il "Nabat" ad veriln on alt
mrtbli yaay kompleksinin tmlini qoymaq rfi nsib olmudur.
Postsovet dvrnd Aurbyovlar nslinin vladlar birincilr srasnda respublikada kooperativ
hrkatnn beiyi banda durdular, Azrbaycanda ilk mt-xammal birjasn tsis etdilr, qzet buraxr,
televiziyada v thsil sferasnda alrlar. z d btn bunlar sovet hakimiyyti illrind Aurbyovlar
nslinin ninki btn maddi bazalarndan, o cmldn onlarca mlklrindn, evlrindn, torpaq sahlrindn,
neft mdnlrindn v mssislrindn tamamil mhrum edilmlrin, hm d zlrinin bir ox n lyaqtli
tmsililrini itirmlrin - repressiya edilmlrin, kinci Dnya mharibsind hlak olmalarna, stanbuldan
Paris qdr dnyann ox yerin splnmlrin baxmayaraq mmkn olmudur. Nslin bir ox qanadlar z
mvcudiyytlrin son qoymudur.
Lakin gnc v yeniyetm nsil byyr v qvv toplayr. Aurbyovlar nsli davam edir v onlar
Azrbaycan tarixin hl ox anl shiflr yazacaqlar.


SARA XANIM AURBYL MASRLRN XATRLRND

Yqin ki, byk dostluq ilk grdn, ani bir tbssmdn v lsxmadan balanr. Sara xanmla mnim
ilk grm 1982-ci ild irvanahlar Saraynda, onun "irvanahlar Dvlti" adnda son drc dyrli kitab
iq zn xdqdan sonra olmudur.
O vaxtlar "irvanahlar Saray kompleksi" dvlt tarix-memarlq muzey-qoruunun rhbrlrindn biri
olaraq, mn mllifi z kitabnn ilk tqdimat mrasimin dvt etmk rfi nsib olmudu. Mnim fikrimc,
tqdimat mhz irvanahlar Saraynda keirilmli idi.
Habel mnim taprmla Sara xanmn kitabnn tirajnn bir hisssi muzey trfindn hdiyy fondu
n alnmd ki, bu da kitabn n yksk sviyyli qonaqlara, Bakya trif buyuran v o vaxtlar MK-nn
birinci katibi ilyn Heydr liyevl grn xarici dvltlrin hkumt nmaynd heyti zvlrin hdiyy
etmk imkan yaradrd. Heydr liyev onlar irvanahlar Sarayn ziyart dvt edir, imkan daxilind z
xsn onlar mayit edirdi.
O vaxtlar filiallar il birlikd bu muzey-qorua ild yarm milyona qdr adam trif buyururdu.
Sara xanmn bir vaxtlar Azrbaycan Tarix Muzeyinin elmi mkda ildiyini bildiyimdn, mn dedim
ki, muzey uzun illr mnim anamn qarda Mmmdmin Adil by olu Qazyev - rvan Xanlnn qdim
by nsillrindn birinin vlad - rhbrlik etmidir. [276 - 277] 1915-ci ild qanl ermni terroru zamanlarnda
xaincsin arxadan vurulan yaxn qohumlar itirdikdn sonra ail 1919-cu ild doma torpaqlar trk etmy
mcbur olur v birthr Bakya glib xrlar. mkdar elm xadimi, tarix elmlri doktoru, professor M. Qazyev
d oxlu mqqtlr grmd v onlarn Sara xanmla v Aurbyovlar slizad nsli il talelrind oxlu
bnzrliklr vard.
Sara xanmn simas xo bir tbssml iqland, mni bir ana kimi qucaqlad v tkc bunu dedi:
"Eldar mllim, sn Mmmdmin Qazyevin bacs olusan?!"
Sonralar birg ilrimiz zr Sara xanmla tez-tez nsiyytd olurdum.
"irvanahlar Dvlti" kitabnn tqdimatna qonaqlar dvt edrkn, bir grm ayrca qeyd etmk
istyirm. O vaxtlar Xarici lklrl Respublika Dostluq Cmiyytinin sdri, Azrbaycan Ali Sovetinin
deputat, SSR Dvlt Mkafat laureat, Azrbaycann xalq airi, akademik Nbi Xzri idi. ndi Fransann
Azrbaycandak sfirliyinin yerldiyi binada onun yannda olarkn mn ona kitabn tqdimatna dvtnam il
birlikd "irvanahlar Dvlti" kitabnn bir nsxsini d baladm. Kitab qay il gtrb onu vrqlyrk
dedi ki, bu gzl kitabn iq zn xmasndan xbrdardr v mn nzr salaraq tbssml syldi ki, sl
kitabdr v Azrbaycann sl tarixidir. Xatrladm ki, o vaxtlar 80-ci illrin astanasnda dayanmdq v he d
tarix dair hr kitab senzura idarsinin (Qlavlit) manelrini keib nr edil bilmzdi.
Mnim vsattiml Sara xanm muzeyin Elmi urasnn trkibin daxil edildi ki, bu da biz onunla hr
ay muzeyd, Elmi urann iclaslarnda grmy, elmi v nriyyat iinin vacib problemlrini mzakir
etmy imkan yaradrd.
Bu gn onun iql simasn, zrif silzad xsiyytini, ad byk hrflrl yazlmaa layiq alimi
xatrlayarkn mn onun mrdanliyi qarsnda, uzun bir mr lyaqtl yaam insann ruhu qarsnda ba
yirm. O, Azrbaycann mstqil v iklnn bir lky evrilcyin, Azrbaycan xalqn bxtvr
grcyin midlrini he vaxt itirmirdi.
155

27 yanvar 1996-c ild onun ulduz saat douldu, Opera v Balet Teatrnda keiriln 90 illiyini
rflndirn Azrbaycan Prezidenti Heydr liyev ona vtnin yksk hrt Ordenini tqdim etdi. Bu saatn
namin uzun bir yol kemk, mrkkb, lakin parlaq bir mr yaamaq lazm glmidi.

Eldar GNAYDIN

156


MNBLR

I FSL

1
. . . . . . B, 1949, .2.
2
. . . . . . , . 1948, .2.
3
. -. . . c . . . . , , 1981.
4
. . . , .IV. M.-., 1957.
5
. . . X-XI . M., 1963.
6
- -. ( ) , . . Azrbaycan EA
Tarix nstitutunun elmi arxivind Bakuvinin srinin de Ginin fransz dilin trcmsindn 1955-ci ild
S. B. Aurbyli trfindn rus dilin trcm edilmi nsxsi saxlanlr; ap- -.
- -, -. . . . , M., 1971.
7
sgndr Mni,Tarix-i alm aray-i Abbasi. Tehran, 1314 h.; L. L. Bellan. Chah-Abbas I, sa vie, son
histoire. (Les grandes figures de l'Orient, t.III). Paris, 1932(sonra-Bellan); A. A. Pax. "Tapx-
a apa- A66ac", a cop A. ay, 1960.
8
Bax: . Maxaaa, 1974.
9.
E. A. axo.
XI-XIV . ay, 1923.
10.
Z. M. Bnyadov. Azrbaycan Atabylr dvlti. Bak, 1989.

II FSIL
1

1
Cyce Ax. A. , 1371-1952. Apa. .
2
() . . .. . .
, . III, , 1927, c.5 (rb mtni); .
. . . . , , 1942. , . 505, III, . 282
-. - -. , 1960 (rb mtni), .600-601;
Kap . . . . (grc mtni), .I-II, 1955-1959, c.344.
3
. . . X-XI . ., 1963, c.34-35.
4
Ap VII . . K. . a. C., 1877, c.50-51.
5
Blazuri, s. 5.
6
Ibn Khordadbeh. Kitab al-Masalik Wa'1-Mamalik. BGA, ed. M. J. de Goeje, 6, Lugd. Batav, 1889
(sonra - bn Xordadbeh), s. 17.
7.
Robert H.Hew sen. Armenia according to the Asxarhac'oyc. Revue des etudes armeninnes, nouvelle
serie, t.II, Paris, 1965 (sonra - X), s.341-342.
8
J. Marquart. Osteuropaishe und ostasiatishe Streifzuge. Leipzig, 1903 (sonra-Markvart. Pe), s.170.
9
Geographie de Moise de Corene d'apres Ptolemee, texte annenien, traduit en francais par le P. Arsene
Soukry Mekhitariste, Venise, 1881 (sonra - , . Cy), c.37, peap ,
c.27.
10.
A. . . . ypc. . M., 1929, c.169. [278 - 279]
11
Engelberto Kaempfero. Amoenitattmexoticarumpoliticophysico-medicarum... et descriptions rerum
persicarum ei ulterioris Asiae... Lemgoviae, 1972 (sonra-), p.357-361; E. A. . -
. ". . apxeo. ", 1925, . II, c.10-12; yen onun: Kpyne
caca , . , 1933, c.39.
I2
bn Xordadbeh, s.122, 124; N. M. Vlixanl. IX-XIII sr rb corafyanas-syyahlar Azrbaycan
haqqnda. Bak, 1974, s.18-19.
13
. Kpy , c.39.
14
a-Macy Mypy - (.XVII). epe. B. . .
. M., 1963, c.213.
15
Yen orada, . Kpy , c.40-43. C. T. Epe.
III-VII BB. O CCCP III-IX . M., 1958, c.316.
16
. Kpy , c.42-43.
17
bn Xordadbeh, s.122, 124; N. M. Vlixanl, s.16, 24.
18
. Kpy , c.43; Epe. , c.316.
19
A. A. Ky, . Max. 1976,c.48-55.
157

20
. . . . . . , 1971,
.117-118; .

VIII . . .
. . 1862, .27-28; . . . , , .48-55
. -. . ., 1979, .69-77.
21
. . . , .44; , , .96-
117; -, 69-82.
22
. . . . . , 1939, .; l-Msudi.
Mrc... 8.189-190; . . . . ". -
. ." 1929, 8, . 5. .3-22; . . ,
. ". - . ." 1929, 8, .V, .26-32; -
, .27.
23
. . . , . 11-18; . . , .26-32.
24
l-Msudi. Mrc... s.189-190.
25
. . . , .46.
26
, .27.
27
l-Msudi. Mrc s.212-213.
28
The history of the Caucasian Albanians by Movses Dasxuranci, transi. by C. J. Dowsett. London
oriental series, vol. 8. London, 1961 (Scool of Oriental and African studies. University of London
(snr - ), . 5, . 4-5.
29
The geographical part of the Nuzhat-al-Qulub, composed by Hamd Allah Mustavifi of Qazviin in 740
(1340) ed. and transl. by G. Le Strange. Leyden-London, 1915, 1919 (GMS, XXIII, 1-2) (sonra-
mdullah Qzvini), s.93
30
, .5, .4-5.
31
. . nv. Glstani-rm. , 1951, s. 13.

2

1
. . . . . , 1953, .15-16.
2
, .36-39; , . , . 36-37.
3
Yen orada. [279 - 280]
4
gathange. Histoire du renge de Tiridate, trad. En francais pap V. Landlois. Collection des historiens.
anciens et modernes de l Armenie, t. I, Paris, 1867, p. 115; .
. . . . . . , 1953, .15, 16;
. . . ., 1962, .52-53; . . . .
. . ., , 1981, . 5-6.
5
. , . . . . . II . . . , .VII,
.1, ., 1861, .61-65; , .31, 170; , .9; J. Marquart. Eransahr
nach der Geographie des Ps. Moses Xorenaci. Band III, 2. Berlin, 1901 (sonra-.
), .56, 96, 119; , I, .15-17;
. , . . . . ., 1860, .411;
, .57-70, 124-126; . c. .
.-., 1941, . 86-87; Z. M. Bnyadov. Azrbaycan VII-IX srlrd. Bak, 1988, .180; . . ..
IV-X . ., 1979, . 89-91.
6
. . , .38-41; , . 10, 71-72;
(). . . . . , , 1864, . 91; , . 138-142.
7
. . , . 36-37; Hudud al-Alam. The regions of the world. A. Rersian Geography,
trans. And expl. By V. Minorski, GMC, New series XI, London, 1937 (sonra Hdud l-alm), s.144-
145, fars mtni; . , .114-115.
8
, . 15.
9
. . , .37, . , .27.
10.
. . .
. , 1966, .76-77.
11
. . . . .-., 1959, .192.
12.
. . . "" ( VII .), . .,
, 1963, .64.
13
mpendium libri Kitab-al Boldan auctore bn al Fakih al-Hamadani, BGA, V, ed. M. J. de Goeje.
Lugd, Batav, 1885 (sonra bn l-Fakih), s.293, 297-298; bn Xordadbeh, 8.173; .
, .108-115.
158

14
. , . 180-115.
15
. , .73; . . . VII . . .22/85,
., 1970, .97, 99.
16
. . . , 1941, 6, .156-157; . . .
, .
. , 1974, c.200-211.
17.
, . 210-211.
18.
, .15-16.
19.
, . 19; . . .


. ". . " ., , , 1967, 2, . 56.
20
. , .78.
21
. , . 110-111.
22
. . . . 1964, . 25-26.
23
, .19; . , .54-60,
24
, .92, 117-118; l-Msudi..Mrc... s.213; l-Blazuri, s.5-7, rb mtni, .3-5.
25.
, . 17-20.
26
-. . , 1921, . 52. [280 - 281]
27
.al-stakhri. Kitab masalik al-mamalik. BGA, ed. M. J. de Goeje, I, Lugd, Batav, 1870 (rb mtni),
(sonra- l-stxri), s. 190.
28
. . . . .,-., 1956, .374-379; . . ,
1960, .302-
29
.Al-Masudi. Kitab at-tanbih val-Ischarf. BGA, ed. M. J. de Goeje, VIII, Lugd, Batav, 1894 (sonra- l-
Msud. Kitab t-tnbih), s. 89, 6.
30.
. . ., 1957, . 36, 77, 102.
31
, .61-65; . , . 62.
32
, .116-117; , .15; , .71-72: , .65-66; , .69-
70.
33
, .69-70; . . , 1979,
. 171-172.
34
. . , .37, . , . 27.
35
bn Xordadbeh, s. 173.
36
The syriac Chronocle knovn as that of Zachariah oi Mitkylene, XII, 7. London, 1899 (sonra- Zaxariy
Ritor), s. 215; , . 165.
37
, . 83.
38
. . . . . . , .. , 1908, .
I, .22, 12.
39
. -. . . . . . , , . 162, . 199.
40
Annales quos scripsit Abu Djafar Mohammed ibn Djarir at-Tabari, ed. M. J. de Goeje, ser. Lugd,
Batav, 1879 (sonra-t-Tbri), s. 894-895
41.
l-Msudi. rc...s. 203.
42
.l-Blazuri, s. 17, rb mtni,s.12; Le Tuhfat al-Albaba de Abu Hamid al-andalusi al Garnati, ed. par
Gabriel Ferrand (Journal Asiatigue, JuilletSeptembre, 1925, Paris, (sonra- l-Qrnati), s. 83.
-. . . . , . V, ., 1963, .
222-225. ~, .401-402.
45
.. . . . , 1870, . 82.
46.
3 . ... . 175.
47
.. ... . 26.
48
.. , . 66.

3

1
, .40.
2
, .VI, .10. , , , 1949,
.2, .297
3
. , ., .11, 2, , 1948, .2, .252-254.
4
3 , .327; , .165.
5
Bnyadov Z. zrbaycan VII-I srlrd ., 1989, s. 92.
6.
. , . 174; , .82.
159

7.
. . , 1971, .219-220.
8
. XXXI,22, 12; , .II, .12, , 1949, 1.2, .306;
, . 110; . "", . 56-58. [281 - 282]
9
, .II, .12, .306; J. Marquart. Skizzen zur historischen Tomographie und
Geschichte von Kaukasien, 1928 (sonra -, ), . 8-9, . 6; .
"", . 57.
10
. , . 78.
11
, . , . 37; , . 37.
12
, . , . 39; , . 40.
13
, . II, . 340; , . 92; . "", . 51.
14
, . , .40, 44.
15
J. Saint Martin. Memoires historiques et geographiques sur lArmenie, t. I. Paris, 1818 (sonra Sen-
Marten), .153; , .50-51, . 1969; Ksrvi Tbrizi. Zban frhange ran.
ehle mqale-ye Ksrvi. Tehran, 1335, s. 283-285, .333; . , .44-45.
16
, . 50-51; , . , .44.
17
, .50; , . , .40.
18
.. , . 88.
19.
nigmann E. et Maricq A. Recherches sur les Res Gestae Divi Saporis. Bruxelles, 1953 (sonra -
), E. Bikerman. Les institutions des Seleucides, Paris, 1938 (sonra - ), .
197; . "x", . 47.
20.
. . . - . ". .
", , .

, 1974, 3, . 39-40.
21
, . 50.
22
. , . 63.
23
Yen orada, s. 83; al-Mokaddasi. Descriptio mperii Moslemici. Kitab Ahsan at-takasim fi marifat al-
akalim, BGA, III, Lugd, Batav, 1877 (sonra-l-Mqddsi ), . 9, 27.
24
Yen orada, 8.9, 27.
25
, .50-51, . 169.
26
Yen orada, s. 51; . . . ... . 41.
27
. . , 1935; . . .
. ., . ., 1945;
. . . . , , 1973, . 447; r. Bartholomae. Altiiranisches Vorterbuch.
Strasburg, 1904 (sonra- . ), . 921.
28
. ... . 66.
29.
. . . . , 1943, . 40-41.
30.
. . . - . . .,
1969, .75.
31
. , .43.
32.
. . , . , . 19, . 214.
33
, . 50-51.
34.
. , . 52.
35.
, .72.
36.
. ... .42-43.
37.
, . 65.
38
. . , . . , .
. . , - . II, , 1853, .86-89.
39
Etimad s-Sltne Mhmmd Hsn-xan. Marat l-buldan. Tehran, 1293, s. 154. [282 - 283]
40
Turkiyat mecmuasi XVdan avri-basim stanbul. 1971,s. 174.
41
, . 50; , . , .44.
42
. ... . 12.
43
. , . 51.
44.
, . 273-274.
45
- , . . . ., .1953. .296.
46.
, .344; , . , .44.
47
, .40.
48.
Y orada. c. 36, 40, 50-51; , .340.
49
, . , . 39.
50
. . . . . . ., 1964, .1, ., II, .468, 470, 479.
160

51
, .50-51.
52
, .424-425, 560.
53
. , , .25, 113.
54
. , .213.
55
. . , .70, 72, 50, 67, 155.
56.
, . 72, 92.
57
bn Xordadbeh, s. 120; Blazuri, s.5, rb mtni; 3;Jqut, IV, 5.262; Bax: Vlixanl, s.32.
58
C, .VI, . 10, 29, , 1949, . 2, . 297.
59
, .V, . II, 12. . , , 1948, .2, .254.
60
. . , . 72, 150, 230.
61
, .40; , . , . 39.
62
, . 92.
63
. , . 145-149.
64.
. . , . . , . . . " . , 1969". .,
1970, . 376.
65.
Yen orada, . . , . . , . . . " . ,
1978". ., 1979, . 510.
66.
. . . .
. , . . , . 1971 . . , 1927,
.44-45.
67.
, , , . 376; . . . " . ,
1971". ., 1972, . 485; . . , . . , . . . "
". ., , 1975-1976. c. 498.
68.
. . . . ., 1966, . 20, 21, 30,63
69.
. , . 147.
70.
. . , .50, 190, 194.
71
. . .


( ). . .:

. . . . ., 1934, .298-300.
72.
. , . 149-150.
73
Yen orada, c. 148-149; v, .253-261
74
. , .151-152.
75
Yen orada, . 152-154.
76
, .VI, . 10, 29, , 1949, .2, .297. [283 - 284]
77.
. . . . - .
, ., , 1958, . 36-70,
78
. . . I ... . " . ", 1949, 1,
. 79-88.
79
. . -. . . ". . ", 1943, 7, .81.
80.
. . . 1945 . .. ".
. ", 1948, 1, .22.
81
. , .V, . II, 1948, . 253.
82.
. . , .5, . 4.
83
. , . 151,
84
Derbend- Nameh, publ. By Kazem-Beg (Memoires presentes a lAcademie imperiale des Sciebces de
St. Peterburg, 1851 (sonra--. . -), . 543.
85
. . . . . , 1973, 257-260.
86.
Blazuri, s. 20 rb mtni, s. 14.
87
-, . 543.
88
. ... . 58-61.
89
. . . , ,
. IV, 1954, .32; , . II,
, 1938, .18-24; n nun: , .1. , 1959, .12.
90
. , .29-32, 58-63
91
Yen orada, c. 60-61.
92
Hmdullah Qzvini, s. 93.
93
, .V, .11, , 1948, .2, .253; , . 21.
94
. . . .
" ", . VI, , 965, . 78-89.
161

95
. . . . "
", .V1, , 1965, .113-121.
96
1896. ., .114, .410.
97.
, .87-88.
98
. , .1, . 60.
99
Yen orada, s. 65, 66.
100.
Yq, .10-18
101
-. . -, .572 .
102
. , .61.
103
. . ., .60; H. A. Ciddi, Glstan 1967, s. 24.
104
. , .1. ., 1967, . 121; . . , .
, 1976, . 136-137.
105
. , .1, ., 1967, .121-122; . , .156-157; .
, . 196-202; . , . 262-264.
106
Yen orada; , .1, .36, 138-139.
107
. . . . , . .,
, 1969, .13-14.
108
. -. . ". ",
. IV, , 1929, . 261-266. [284 - 285]
109.
. , . 76-79.
11(1
. , .108-110.
111
. , . 77-78.
112
-. . , , .2175, . 454, 455.
113
Ciddi, s. 506

4

1.
-. . . . . . , XVII, ,
1971, . 186.
2
. Zotenberg. Histoire des Rois des Perses par Abou Mansour al-Thaalibi. Paris, p. 643 (sonra-
Zotenberg).
3..
. . . -. ". .
", 1971, .II, 1, .70-71.
4.
. .
5
Zotenberq, s. 176. ing. mtni, s. 404-405.
6.
bn Xordadbeh, s. 13-14.
7
Msudi. Mrc... s.192; BIazuri s. 7
8.
Msudi. Mrc... s. 190-191.
9
, c. 76-79.
10
l-Blazuri, s.7
;
rb mtni, s.5.
11
.Msudi. Mrc... s. 190.
12
Qaffari, s. 169.
13.
. . c. 3-22. . . c. 26-32.
. . . . . M., 1979, c. 113-125.
14
, . , c. 48, 55, 36-137; -, c.14.
l5
Sehir-eddin's. Geschichte von Tabaristan, Rujan und Masanderan. Persischer Text, brsg. von B. Dorn,
St.-Pbg,, 1850 (Muhammedanische Quellen, I Theil), (sonra-Zhird-Din Marai), p.38; ,
. , .III, M., 1965, c. 420.
16.
, ,.I, M., 1967, c. 406-407.
l7.
Tapx- . . , c. 69(1).
18.
, c. 327-328; . .165.
19
. , c. 55.
20
Map. , . 119. . , . 99.
21
Hamsae Ispahanensis. Annalium libri X. Ed J.M.E.Gottwaldt, t.I, Textus arabicus, Petropoli, 1844;
t.II, Translatio latina, Lipsiae, 1848 (t.I: Berlin, "Kaviani". 1340/1921-22) (sonra - Xmz sfahani), I,
s.4; B. Dorn. Versuch einer Gesctichte der Schirwanschache. "Memoires de l'Acad. imp. des sciences
de St.-Petersbourg", VI ser., sciences politiques, histoire, philologie, t.IV 1841 (sonra.
c. 533-534; c.I49.
22
c. 55, 107-109, 149.
162

23
l-Blazuri, s. 23-29, rb mtni, s.16-21; t-Tbri, I, s. 2661-2662; - --
. . . ay, 1940, c. 13-14; . . c. 81-82. [285 - 286]
24.
t-Tbri, I, s. 2665-2667; bn l-sir, s. 13-14; .. . c. 81-82.
25
t-Tbri, I, s. 2663-2664; bn l-sir, s. 13-15; .44-45.
26
t-Tbri, I, s.2666-2668; bn l-sir, III, s.12-13; , c. 44.
27
t-Tbri, I, s.2665; bn l-sir, s. 13; , c. 536-537; c. 84.
28.
t-Tbri, I, s. 2665-2666; c.537-538.
29
.l-Msudi. Mrc... s. 212, rbmtni, s. 72
30.
, I, c. 437.
3I.
t-Tbri, I, s. 2668.
32
l-Blazur, s. 13, rb mtni, s. 9; . . T . c . . . a,
1927. Maep. .IV, c. 5, rb mtni, s.3; -, q.II, c.111-112;
. c. 82-83.
33
l-Blazuri, s.14, rb mtni, s. 9-10; Yqubi, II, s.5, rb mtni, s. 3; a- , q.II, c.112-114;
. , c .83.
34.
t-Tbri, II, s.1200; bn l-sir, IV, s.225; c.107. . . , c. 107.
35
Fe, c. 27-28; -, q. VI, c. 295-297.
36
l-Blazri, s. 16, rb mtni, s.ll; l-Yqubi, s.6, rb mtni., s. 3; -ufi; H, s. VIII, c.29-35;
, c.47-49; . . c.109-110.
37.
t-Tbri, II, s. 1500-1506; Yqubi, s. 6, rb mtni, s. 4; -, c. 25-26; . ,
c.110.
38
l-Blazuri, s. 16, rb mtni, s. l 1; Yqubi, s. 6, rb mtni, s.3-4; t-Tbri, II, s. 1521; -,
q.VIII, c.38-42; bn l-sir, s. 26; , c.49; , c. 206-209, 212-233.
39
c.71-72.
40.
l-Blazuri, s. 16, rb mtni, s.ll; Yqubi, s. 6-7, rb mtni, s.4; - ,q.Vm,c.43-58; ,
c.72-73; bn el-sir, s.27-29.
41
Blazur, s.16-17, erb mtni, s.31-12; Yqubi, s.6-7, rb mtni, s. 4; -K, . VIII, c. 59-60.
42
Blazuri, s. 17, rb mtni, s. 12; -, VIII, c.60-69; Artamonov, c.216-217.
43.
Blazuri, s. l7-18, rb mtni, s. l2-13; -, q. VIII, c.69-82.
44.
A. H. . .
. 2- . JI., 1941; .
, c. 115.
45.
Blazuri, s. 19-20, rb mtni, s. 13-14; I-Yqubi, s. 8-9, rb mtni, s. 5; -, q. VIII, c. 80-82,
141-142, 210; bn l-sir V, 70, 90, 95, 124, 129-130, 171, 184, 30-33.
46
l-Blazuri, s. 20, rb mtni, s. 14; l-Yqubi, s. 8-9, mtni, c.5-6; -, q.VIII, c.229-233
. . , c. 113-114; K. Czegledy. Khazar raids in Trascau casia in 742-744 A. D.
Acta Orientalia. t.XI, f. l-3.Budapest, 1960, (sonra-), c.78-79.
47.
, c. 92-93.
48
l-Yqubi, s.11-12, rb mtni, s. 7-8; t-Tbri, III, s. 648. Ap, c. 250-251. . .
c.115.
49.
t-Tbri, III, s.648; l-Yequbi.s. 11-12, rb mtni, s. 7-8. bn l-sir, VI, 58, s.34-35.
50
l-Yqubi, s.ll, rb ratni, s.7-8; t-Tbri, 111,8.648-649; bn l-sir, VI, 58, s.34-35; . .
c.115.
51
l-Yqubi, s. 12, rb mtni, s. 8.
52.
, c .44. [286 - 297]
53
. , .II, c .96-99.
54
c. , c. 44-45.
55
. .II, c. 123-126.
56
l-Blazuri, s. 21, rb mtni, s. 15.
57.
c. , c .44-47; l-Yqubi, s. 15-21, rb mtni, s. 10-14;
. . , s.218-219.
58
c. . . 46-47.
59.
l-Blazuri, s. 20-22, rb mtni, s. 14-16.
60
. . , c. 219.

5

1.
l-Msudi. Mrc... s. 190, 212
163

2
. . . M., 1973, c. 98.
3.
, 1969, c. 3.
4

.
, c. ll;Tpeep, c. 135; W.Henning. The Great Inseription of Sapor I, BSOS, IX,
1937-1939, . 54, 172.
5.
. . . . M,, 1893, . .II, r. 8, c. 245.
6.
, . , c.53.
7.
. . M, 1893, c. 245.
8.
, . , c. 40, 44.
9.
c. 81-87.
10.
Mp . . . . . . . M., 1979, c.21,
25-26, 33, 37-39; . . . . . , 1976, . 31, 41, 55.
11
.Ibn Haudal/ Confguration de la Terre (Kitab surat al ard) ed. J. H. Kramers et G.Wiet, tome II. Paris,
1964 (sonra-bn Havql. Ktab surt l-ard), s.331; Blazuri, s.5, 13, 22, rb mtni, s. 3, 9, 16; Yqubi,
s. 6, 13, 18, rb mtni, s.3, 9, 12; l-Kufi, s 9, rb mtni, . II, s. 111.
12
p . JI., 1969, c.51; Mahmud Kaqar..Dvani-lat-it-trk. eviren:
Besim Atalay. I. Ankara, 1939, s. 76.
13
. P. . . M., 1976, c.291-292; S. Kakuk. Un vocabulaire salar.
AOH, t.XIV, f. 2, Budapest, 1962(sonra-) .XIV, . 2, c. 23-27.
14
.Mahmud Kaqari, III, 1941, s. 141; P. A. . c. 27.
15.
Te, c.27.
l6.
Apa, c. 52-54, 57-58, c. 70, 116, 126-127,145-148, 181-183; c. 86-92; 133-136;
. . . c.6, 19.
17.
. , c.48-55.
'
8
, 1. 183.
19.
A. M. Dmirizad. Azrbaycan dbi dili tarixi. h.I, Bak, 1979, s. 48-58.
20 .
T. A. . . . . .,
, 1968, c. 62-63. [287 - 288]
21.
. . . - . ,
1965, c. 114-127; C. . . , 1972, c, 22-23.
22.
, V, c. 8, 14.
23.
, 1948, .2, c. 249, np. 1.
24
, V, c. 8, 17-25, c.298, np. 11.
25
, c. 246, 248-249.
26
VII . . . . . , .
27
C. T. Epe. Actes du Xle Congres international
d'nistoire des sciences, Varsovie-Cracovie 24-31 Aout, 1965, t IV, p. 189-193.
2
, . , .11-12, 37.
29.
A. For bi ger. Handbuch d. alten Geographie II, Stutgard (sonra-Forbiger), II, .454, 555. , .II,
.246, . 4.
30
. . .. . . . .,
, 1973, . 12-45.
31
, VI, 38.
32
()-, XI, 7,1, .481.
33.
. , . 49; Ahmet Zeki. Azrbaycann tarihi cografiyas, 1932 (sonra-hmt Zki), s.
10.
34.
. , .53; . . . , . 5-6.
35.
, . VII, . 1, . 61-65.
36.
, .31, 170; , .53;, . 26-30.
37.
, . 15-16; , . 52-53.
38.
. . . . ., 1861, .73.
39.
, . 2, . 237; , . 65.
40
, . 69; . . . . ., 1967, . 36.
41.
. . . . . . ., 1850, . V-V,
. 381, 407, 416; . . .. . . .-., 1953, .
VIII, . 88.
42.
. , . 163-172.
43.
, . 86-87.
44.
. , . 70, 124, 127; , . 36.
164

45.
, .90; , . 124-125.
46.
, . 411-412.
47.
1zuri, 8.5-6, rb mtni, 8. 3-4; , .40-41.
48.
, . 40-41, 44.
49.
,. 199. . . . -... ..
50
t-Tabari, I,. S. 894-895, 899; . . . ... .42.
51
, .411.
52
, . , . 34, 39.
53
., .373.
54.
, .149-150.
55
Yen orada, 153-154; rtamonov, s. 181-182
5..
, . 10; , . 91. [288 - 289]
57.
, . 190.
58.
, . 27-28;
60.
, . 71-72.
61
. ... .42-43; , , .42.
62
.t-Tbri II, 1530; bn-l-sir, s. 26; Yqubi, s. 7; Blazuri, . 16; l-ufi, . 18, 22, 24.
63
. , . 42.
64
. . A. .
, .-., 1965, .180-181.
65
. , . 154.
66
Yqut, IV, 686; Zakarija Ben Muhammed ben Mahmud el-Cazvini s kosmographie. Zveiter Theil.
Die Denkmaler der Lander, hrsg. Von Ferdinand Wustenfeld. Gottingen, 1848, . 379; . . .
- . ". . ",
, , 1976, 3, . 54.
67.
3 , .84-87, 166-167; , . 92-93.
68
, . 190-209; , . 186-189; , . 6-8.
69
Blazuri, s. 26, rb mtni
70.
bn Havql. Kitab l-msalik, G, 1, s.250.
71
, G, , . 378.

6

1
. , . 110-111.
2.
. . . . " ", X. ,
1964, . 61-74.
3
. . , . . . . , 1970. ., 1971, . 390-391.
4.
. 1974 . . , 1975, .
15.
5
. 1976 . . , 1976,
.13-14.
6
. . . . . . , 1971, .75-76.
7
. . , . . . "" - . .
, 1978, . 5-9.
8
. . . -. . . , 1970, .16-
17.
9
. . . - 1975 .
. , 1978, . 33.
10.
. , .484, 524.
11
Yen orada, s. 501.
12
. . , . 162.
13
. . . -c . ".
", 1937, 2, . 25-27.
14.
rnst Herzfeld. ran in the ancient East. London-Nev-York, 1941 (sonra- ).
15.
, . 477.
16
. . , . 6, 27-29.

17.
Ernst Herzfeld, Iran in the ancient East. London-New-York, 1941 (sonra ) [289 -
290]
165

18.
. . , .
, 1969
. . . , 1970, . 17-18.
19
. , . 87, 90; . . . .
" . ", 1960, . VI, 11, . 1126-1128; . . ..
. , 1976, . 179-184.
20
. . . - .
, , 1965, . 117-120.
21
. . , .83-84.
22.
. . . . .-., 1966, . 77-90.
23
Liu Mau-tsai. Die chinesischen Nachrichtenzur Geshlichte der Ost-turken, (Tu-kie) Wiesbaden, 1958
(sonra- ), . 8, 494; , .51.
24.
. , . 17-18.
25
. , . 180-181.

III Fsil
1

26
., . 47; . , . 542-544 . . p. . ., .II, . 1.
., 1965, . 875.
2
, . 82.
3
Yen orada, s. 47.
4
. Yen orada.
5
Yen orada, 3.47-48.
6
. . . . ' 322 . 943/4 . "
", 1926, . XXIV, . 37, 92; . . ..
. ., . II, . 1,., 1963, . 684.
7
l-Msudi. rc... s. 198-199; , . 685-686.
8
l-Msudi, s. 199-201; C. D, Ohson. Lez peuples du Cucase et de pays au nord de la Mer Noire et de la
mer Casoienne. Dans lse dixieme siecle, ou vayage, 1828 (sonra-, ), .105-
108.
9.
, . 47-48.
10
. ... . 682-684; Hdud l-alm, s. 144-145, 406-410; . , . 119.
11
, . 107, 191.
|2.
Msudi...Mrc s. 211.
13
, . 191.
14
Yen orada, Tbri, 2666.
15
Msudi. Mrc s. 191, 211-212.
16
V. inorsky. The Cauvasian vassals of Marzuban in 344/955. Caucasica IV . BSOAS. v. XV, pt. 3.
1953 (sonra - . , . 514-529); V. 7Minorski. Studies in Caucasian
History. London , 1953 (mbridge Oriental series 6) (sonra - . ), . 15;
. , . 83.
17
. , . 47-49, 64-65, 97-98.
18.
-, . 256-259; Yqubi, s. 11-12, rb mtni, s. 8; t-Tbri, III, s. 648.
19.
. , . 98.
20
Yen orada, s.49, 64, 85; bn Miskawayh. The Tajarib al-umam or history og bn Miskawayh.
E. J. Gibb memorial series vol. VII. Ob, AH. 421 , Leyden, 1909 (sonra-bn Misqveyh), s. 49.
21
. , . 49.
22
-, . 592-594.
23
, . 49-50.
24
., . 49.
25
Msidi Mric , s. 191.
26
.Msidi Mric , s. 190-191.
27.
, . 84-85
28..
bn

vql, s. 348, 354; inorskiy, c. 88-89.
29.
, s. 88-89.
30.
. . c .144-145.
31
. , .49-50.
166

32
en orada, s. 50.
33.
bn Havql s. 15, 218-282; . ., 1950, . 1 . 47; . . .
. ., .II, . 1, 1963, . 847-854; . , . 152.
34.
, , 50-51, 67.
35
Yen orada, s. 51; . , . 144-145, 408.
36
. , . 51, 68.
37
Yen orada, s. 51-53.
38
Yen orada, s. 53.
39
l-Msudi. Mrc, s. 191
40.
, . 176-177.
41
. , . 53, rb mtni s. 11.
42
Yen orada, s. 53-54, rb mtni, s. 11; . ( -).
. . . . - . . . XII 1975, . 216.
rb mtni, 10, s. 236.
43
hmd ibn Ltfullah, s.216, rb mtni 11, s. 237.
44
, . 54, rb mtni 15,s. 11.
45
Yen orada, s. 54-55, rb mtni, 15-16, s. 11-12.
46
Yen orada, s. 55-56, 71-72, rb mtni, 16, s. 12, 39, s. 23-24.
47
Yen orada s. 55-56, 72, rb mtni, 16,s. 12, 39, s. 23-24.
48.
, , .IX, . 63, 2109.
49.
. , . 56,rb mtni, 18, s. 12-13.
50
en d, s. 117, 25.
51
Yen orada, s. 56-57, rb mtni, 18-19, 12-13. [291 - 292]
52
. . . - / -1 . .
. . . . .-., 1939, . 423.
53..
, . 86.
54
, . 169, rb mtni, 48, s. 29-30.
55
. -. , 18 1851 . 1856 ., .
511-512; . . . , . 1, . III, , 1849, ,65.
56
. . . . - . , .
1, 1947, . 70-72.
57.
, . 65.
58.
. , . 56. rb mtni, 18,s. 12-13.
59
, . 71-82; Blazuri, . 5, rb mtni, s. 3-4; , . 147-148, 211-215.
60
l-Yqubi, s. 5, 9-12, rb mtni, s. 6-8.
61
bn Havql s. 249-250.
62
, . 38.
63
l-Blazuri, s.20, rb mtni, s. 14.
64
bn Havql, s. 348. 354. R. Vasmer. Zur chronologie der Gastaniden und Sallariden slamica. Lipsiae.
1927 (sonra-. ), . 171; I. Huart. Les Mozafirides de IAdherbaidjan. A volume
of oriental studies presented to E. G. Browne. Cambridge, 1922 (sonra -. ), . 233;
. , . 514-519.
65.
bn Havql. s. 348, 354.

2

1
bn Xordadbeh, s. 122; , . 1969; , .1. . 11.
2.
l-Blazuri . 17, rb mtni s. 207.
3
.. . . - . "
", V, , 1964, . 70-50.
4
Blazuri, s. 5, rb mtni, s. 193.
5
.l-Kufi, s. B. Dorn. Tabarys Nachrichten ber die Chasaren. St.-P., 1844 (sonra-. ), .
467, 513, 556; . , . 128.
6.
l-Msudi, Mrc s. 144.
7
.l-Mqddsi, s. 376.
8
.Hdud l-alm, s. 144.
9.
, . 51-53, 60.
10.
, . 25-29.
167

11
.Yen orada, s. 45-50; . , .131-142.
12
ue. Gstriln sr., . 39.
13
. . . . "
", V, , 1964, . 149-158.
14
. . . 1959-1960 . , , .V,
, 1964, .178-183.
15.
dud l-alm, s. 144-145. [292 - 293]
16
V. Minorsky et Cl. Cahen. Le recuil Transcaucasien de Masud b. Namdar (Debut du XI-XII-e siesle.)
J. A.CCXXXVII. f.1. 1949 (sonra - ), .113; . ,
. 53, 60, 107. 373
17.
. , . 44-49; Glstan qalas . 19-23, 89-90.
18.
. , .50, 107.
19
l-Msudi. s. 211-212; Hdud l-alm, s.407
20.
, ..92.
21
, ..136.
22.
, . , .37.
23
l-Yqubi, s. .9, rb mtni, s. 6.
24
l-Blazuri , s. 7, 19, rb mtni s. 5, . . 2, s. 13.
25
. , . 50-51.
26.
, . 87; , . 115.
27.
. Gstriln sri, . 115; Hdud l-alm, s. 144-145, fars mtni, 1.33-33 v.
28.
. . . XII
. . . . , 1975, . 30; , . 63.
29
, .32-33, 107.
30.
l-Msudi. Mrc ...s.190-192, 211-212.
31.
, . 48-49, 107; Hdud l-alm, s. 406-409.
32
l-Msudi.Mrc . 189-190; . . . . ".
", . III. , 1927, . 81-83.
33.
. . . - V-1 .
1976 . ., 1976, . 63-64.
34
. , . 75-80.
35.
Hdud l-alm , s. 144-145, fars mtni, II. 33-33v.
36
bn Xordadbeh, s. 172; bn l-Fkih, s. 288, 293, 298.
37.
. . . . . , . , . I, , 1908, . 22,
12; , . 46, 54, 70, 71, 75, 64, 110; . . .
. , 1976, . 120-131.
38
l-Blazuri, s. 7, rb mtni, s. 5; , . 53, 57, 75, 159, 64.
39.
, . 169; , . 14-16; , . 38.
40.
. , . 55-56.
41.
, . 22, 12.
42.
1-1zuri, s. 213, , . 12-13.
43
l-Msudi . Mrc s. 213; , . 161.
44.
Hdud l-alm, fars mtni, I. 38v; hmd Zki, s. 38.
45
l-Blazuri, s. 14, rb mtni s. 9, bn l-Fkih, s. 293,298.
46
1-Mcudi rc, s. 213.
47.
. , . 50-51, 58-59, 61-63, 67-68, 75-76, 213.
48
Yaqut, . ,. 929.
49
. .86.
50
Asik Celebi. Monazir al-Avalim, Ayasofya 3466; Nuri Osmaniye 3032, stanbul (sonra - Aq
lbi), . 247; . 272; . , . 40.
51
. . . " ", 1971, 2, .119-125.
[293 - 294]
52.
. . . . , 1958, . 50.
53
bu'I-sim bn Haukal. Viae et Regna. Descriptio Ditionis Moslemicae. BGA, 2 ed. M. J. de Goeje.
Lugd, Batav, 1873 (sonra bn Havql. Kitab l-Msalik) s. 244; bn Havql. Kitab surt l-ard, s. 335.
54
l-stxri, s. 188, 192; bn Havql, s. 244; bn Havql. Kitab surt l-ard, s. 92, xrit 15; l-
Mqddsi 374.
55
. hmd Zki, s. 39.
168

56.
. , . 174-175; Hdud l-alm, . 408.
57
, , , . "". , . 174.
, 1947, 3, . 266, 268, . . "", . 54-55.
58.
. . . . , 1960, . 37; .
"", . 55.
59.
l-stxri, s. 192.
60.
bn Havql Kitab l-msalik s. 251; bn Havql. Kitab surt r-ard, s. 335, qeyd 621; s. 343.
61
l-Mqddsi, s. 381-382.
62
. , . 40
63.
dud l-alm, s. 145, fars mtni, v. 33v.
64.
lqddsi, s. 376
65.
, . 117.
66.
Yaqut, . IV, . 10-18.
67
.Blazuri, s. 20, rb mtni, s. 210; l-Yqubi, s.II-.rb mtni , s. 518.
8.
, . III, . VII, . 15.
69
, .38; , . , . 37.
70.
, . 48; . , .1, . 60, 65, 66; . . -
. , 1947, . 61-62; . . . . , ,
1976, . 60-66.
71
, . 48, 53-54, 56-60, 62.
72.
. , . 1, . 60.
73.
, . 53, 60.
74.
Yaqut, . 1V, . 10-18.
75
l-stxri, 5.188, 191, 192.
76.
Yaqut, . III, . 317.
77.
. . -. " . ", . II, 6, 1971.
78
bn Havql Kitab l-Msalik , s. 244; yen onun, Kitab surt l-ard.. s. 335, 343, xrit 15.
79.
bn Havql Kitab l-ard, s. 329, 330. bn Misqavjh s. 24.
80.
l-Mqddsi, s. 51, 374, 376, 380; Hdud-l alm, s. 403.
81.
Msudi, s. 144-145.
82.
. . . 1970 ., ., 1971, . 449.
83.
, . 56.
84.
. . , . 396-397.
85.
. . . " . ", . IV, 12, 1968, . 54-57.
86
l-stxri, s. 188, 192.
87.
bn-Havql. Kitab l-Msalik s. 244. [294 - 295]
88
l-Mqddsi s. 51, 374, 376, 380.
89.
bn Havql. Kitab surt l-ard, xrit 15
90
l-Mqddsi, s. 376.
91..
. . . . , ., 1937, . 366-372.
92
bn Xordadbeh, s. 123
93.
, . 109
94
l-stxri, t 1, s. 187. Hdd l-alm, s. 407.
95
Hdd l-alm, s. 145
96.
, . 49.
97
l-Mqddsi, s. 376.
98.
, c. 51-52.
99
dud 1-1m, s.. 144-145, fars mtni, v. 33-33v; , . 109.
100
.. , . 366-372.
101
, . 51.
102
Yen orada, s. 60.
103.
rshcall fon Bieberstein. Tableau des provinces situees sur la cote occidentale de la mer Caspienne
entre les fleuves Terek et Kour SPb, 1798 (sonra-), . 11.
104.
, . 57.
105.
.. Tehran. 1316 X/1898, s. 405. Hadi Hasan. Researches in Persia
Literature. Hyderabad. 1958 (sonra- . ), .16, 81.
106
., . 110; Lettre de M. Khanukov, M. Dorn. Melanges Asiatiques, t. III, 1858, .129.
|07.
, . 49, 53, 57.
169

108
.l-Msudi, s. 30, 190, 192; , . 30.
109.
l-Mqddsi, s. 376.
110.
Hdud l-alm, s.145, fars mtni, V. v.
111
. , . 50-51; . , .II, ,
1956, . 125, 432.
112.
.. . 49-53.
113
. -, . . . . . . . ., 1960, . 12.
114..
bn Hvql, s. 248; . . 52-55.
115.
bn Hvql, s. 240-242, 249-250.
116
. . .57.
117
Hdud l-alm, s. 142-145, fars mtni, v.32v, 33, 33v.
118.
l-stxri, s. 192-194; l-Mqddsi s. 380.
119
. . . 58; O. . smizad, Q. A. Ciddi. kda Qz Qalas , 1968, s.21, 25.
120.
. . . 58-63,
121.
. . . 1945 . . , ".
. ", 1948, 1, c.121-122; yen onun, 1946 . .
, ". . " 1948, 8, . 93-95.
122..
. . , . . -, . . . " . , ,
1970 .", ., 1971, . 398-399. [295 - 296]
123
. , . . , . . . " . ,
1971 .", ., 1972, . 486-487.
124
. . , . . , . . -, . . . "
, , 1973 .", ., 1974, . 451-452.
125
. . , . . , . . -, . . .
, , 1974", ., 1975, . 470.
126
. . , . . , . . - , . . . "
, , 1975 .", ., 1976, . 500-501.
127.
. . . , . IV, . 32, 1079, . , .1,
. 60, 65-66, 70, 73; yen onun, , . II, . 24.
128
. . . . , 1979, . 26-38; .
, .1, . 41, 44-45.

IV FSL
1

1
.. , . 56, 57, rb mtni, 19, . 13; , .218-
219.
2
, . 58-59, rb mtni, 20, . 14-15.
3
Yen orada, s. 58, rb mtni, 19, s. 14.
4
, .1, , 1958, . 138-139; . . . XI
. , 1968, . 388-393; . . .
. , 1960, . 104-1 13; orada, 1-
II ., . 100-103.
5
, . 58-59, rb mtni, 20, . 14-15.
6
Yen orada, s. 59-60, rb mtni, 20, s. 15.
7
Yen orada, s. 60, 63, 94-95, rb mtni, 21, . 15. 26, . 17; , . 221-222;
- -, - -, . . . . .
., 1980(sonra - a-), .44, 54-55, 192-193.
8
. , . 60, 61, rb mtni, 21, 22, . 15, 16; ,
. 220.
9
rada, s. 60-61, rb mtni, 21-23, s. 15-16.
10
, . 220-22; , . 61, 62, 95, rb mtni, 24, s. 17.
11.
, .102-105.
12
. , . 62-64, 77-79, 96-97, rb mtni, 25-29, s. 17-18;
, -, . 221-222.
13
. . . . ". . ", 1947, 12, . 12.
14
. , . VIII. . 112; n rada, -
, . 422-423.
170

15.
. . mov.
1-1 . , 1923, . 28-30.
16
Yen orada, . 30; , . 1, . 141; Z. M. Bnyadov. Azrbaycan Atabylr
dvlti, s. 146.
17
-. istore des lrak textearabe, ed. M. Th, Houtsma Leiden, 1889 (s l-dari), .
140; di sn Falaki Shiani, London, 1929 (sonra - di sn. Fdki irvani), c. 5; ,
. 96.
18.
-, c. 76, 204-205.
19.
ukrimin Halil Yinanc. Trkiye tarixi Seluklar Devri stanbul, (sonra -
). , . 96.
20
Histoire du sultan Djelal-ed-Din Mankobirni du Kharezm par Mohammed en-Nesawi. Publ. Par.
O. Houdas, vol. I-II, Paris. 1891-1895 ( t.I.-rb mtni, t. II . .) (sonra- n-Nsvi.
., . 160, 175; n-Nsvi. - . .
. . . , 1973, . 223.
21
. , . 63.
22
. . 28.
23
. . . -.
. ., 1947, . 370; . . . 129-130.
24.
Hac Hsn. Flki irvani, s. 5-6; , . 96.
25.
. , . 39-40.
26
Yen orada, s.. 40 (. 1 50, b), . 123, 124, 125b, 130b.
27
, . 87
28
. . . 40 (. 1506).
29
Yen orada, s. 38 (. 170b), s. 42-43, . 139, . 20, .167,b,. 124b, 150, b,.155.
30
Yen orada, s. 14, 40, v.123, 126.
31
. , ., 1896, .
932; . . . 30; Hadi Hsn. Flki irvani, 5.7.
32
, . 1, . 141; Z. Bnyadov. Azrbaycan Atabylr dvlti, s. 146.
33
istoire de la Georgie depuis antiquite jusquau XIX siesle, traduite du georgien par M. Brosset, l-re
partie. SPb, 1849 (sonra - ), . 364.
34.
. . 30; Hadi Hsn. Flki irvani . 7.
35
M. Defremery. Recherches sur le renge de Barkiarouk. Journal Asiatik. 1853. Avril (sonra -
); . . . 30; . , . 24-26.
36
. . . 30; Dickran Karnick Kouymjian. A numismatic history of southeastern
Caucaisa and Adharbayjan... New York , 1969(sr-. ), . 155.
37
. . " ".
., 1947.
38
. . . 32.
39
Hadi Hsn. Flki irvani, . 33-35; . . . 30.
40.
, . I, . 58, 61, 62, 63.
41.
, . 58, 61, 62, 63.
42
. . .31.
43.
, . 57-58; . , . 30-31.
44
. . . . , 1974, . 47-48; , . 334; , I,
. 360-362.
45
.... I. , 1892, 239-240; . . .
. , 1981, . 159-160. [297 - 298]
46
. . . XII . . ,
1966, . 282; . . . , II, , 1965, . 398.
47.
. . "" , 1953 grc
dilind, s. 69.
48
. . . XII . . .
. -, . 125, 1968 . . . 26.
49.
, . 360, 381; Hadi Hsn. Flki irvani, s. 8.
50
, . 1, . 364; , I, . 334, 339.
51.
. , . 58, 61-64.
52
. . . 32; nun, , . VIII, . 75.
171

53
Dickran Karnick Kouymjian. A unique coin of the Shirvanshah Minuchihr II dated A. N. 555-1160
A. D. American Univercity of Beirut. 1974 (sonra- . ), . 342-346;
yen onun, , . 160-167.
54
Hsn. Flki irvani s. 9-10.
55.
. . . 136.
56
. . . 32.
57.
ross, . 360; Hadi Hsn. Flki irvani, s. 12-13; . . , . 239-240.
58.
, . 360-368; . , . 86-89, 99-103.
59.
, . 32.
60
rosse, .59, 367-368; Hadi Hsn. Flki irvani, s. .18.
61
nonim. Mcmal-t-tvarix-l-qisas 520 h. hran 1318 h., s. 415.
62.
bn l-sir, s. 139-141; Hadi Hsn. Flki irvani, s. 18
63.
bn l-sir, s. 124-125
64
, . 43-47; . , . 66.
65
Hadi Hsn. Flki irvani, s. 20.
66
. . , . 285, 289-292.
67
. . . 36, . , . 342.
68.
, . 382.
69
Yen orada, s. 368-370; , . 59.
70
Yen orada s. 60, 370-371; . . 33.
71
. . , . 287, 289.
72.
ulliyat-i- Falaki (sonra- ), s. 411-412, 541; Hadi Hsn . Flki irvani, s. 20-
21.
73.
Diwani-Flki (sonra-Divani-Flki) 810-811, 724; Hdi Hsn, s. 20-21.
74.
Divani-Flki bnd 655; Hadi Hsn. Flki irvani . 22.
75.
. . ., 1962, . 45, 54.
7.
ulliyat Xakani s. 63-65; Divani-Flki, Hadi Hsn. Flki irvani s. 498-500, 504, s, 22-24.
77
Divani-Flki. s. 526-527, 530, 728, 729; Hadi Hsn. Flki irvani, s. 24.
78
. , . 15-16; . . . . .
. " . ", 1973, .I, 11-12, . 85-88.
79.
. , . 27-70.
80.
. . . . . , 1972, . 92-93. [298 - 299]
81.
. , . 42,45-46, 58; , . 118-119.
82
. Ates. Recueil de letters de Xaqani-I irvani.. "
", . II. ., 1963 (fars mtni) .
, . 357; nkara, 1961 ( ), . 241.
83
Divani-Flki, s. 866, 897; Hadi Hsn. Flki irvani, s. 15
84.
. ; . . .
XII . , 1966, . 288-291
85
Hadi Hsn. Flki irvani, s. 15-16.
86.
, . 126, 141-144.
87.
Divani Flki, 1078-1079; Hadi Hsn. Flki irvani, . 17.
8.
, . 143.
89
. . . . " ", 1957, 4, . 66
90
Bnyadov Z. AzrbaycanAtabylr dvlti, ., 1989, s. 159-160.
91.
, . 1, . 382-391; Hadi Hsn. Flki irvani, s. 14.
92.
. , . 65.
93
Divani Xaqani. Tehran, 1316, h. c. 116-120, 392-398, , . 171.
94
Brosse, . 397; Hadi Hsn. Flki irvani, s. 26.
95.
. , . 551.
96.
Nizami. Leyli v Mcnun. Tehran, h. 1317 (fars dilind), .30, 4, 6-9, 11; .
, . 142; Kulliyat Xakani, . 119.
97.
. 1924. ". . . ." .1, , 1925, .
71-74.
98.
. , . 343-346; , , . 169-173;
. , .1, . 71-72; , . . 36
99
.. , . 1, . 71-74; , . . 36; .
, . 174-183.
172

100.
Hadi Hsn. Flki irvani, s. 28,32.
101.
. . . " ", XIII, ., 1960, . 59.
102
. . . . . "
" ., 1947, . 379.
101
. , . 141.
104
. . . . . . , 1954, . 56-57,
59-62; . . . " ".
, 1975, . 144.
105.
. , . 152-153.
106.
. , . 181; . . , . . .
XII . ". . . . . ", 1977, 4.
107
Qafar Kndli. Xaqani irvaninin iki yeni mktubu, Tbriz, h. 1349, c. 314-328 (fars dilind), 314-
328.
108
. I, . 287, 289.
109.
Qafar Kndli. Xaqani irvaninin iki yeni mktubu, s. 320-328.
110
, . 223. [299 - 300]
111.
. -. . ., 1940, . I V, . 202, Hadi Hsn. Flki irvani, s. 35.
112
The history of Damascus, ed. H. F. Ahmedroz, 1908 , (sonra-. ), . 48,
rb mtni, s. 364-365; Hadi Hsn. Flki irvani, s. 35
113.
, . 397; , . 27-28; . . . 35.
114.
l-Msudi. Mrc. s. 191, 211.
115
, . 27-28.
116
Hadi Hsn. Flki irvani, s.36-37. , . 18-19; .
, . 369; yen onun , . 877.
117
Hadi Hsn, Flki irvani s. 36-37.
118
Qafar Kndli. Seilmi srlr 1987, s. 190-191.
119.
. . . , 1875, . 524-530; . , . 62
120
Qafar Kndli. Xaqani irvaninin iki yeni mktubu, s. 314-315.
121
, . 45-46.
122.
Qafar Kndli. Xaqani irvaninin iki yeni mktubu, s. 319.
123
. , . 181-185; yen onun, Xaqani irvaninin iki yeni mktubu, s.
303
124.
. , . 141-144; Qafar Kndli. Xaqani irvaninin iki yeni mktubu, s. 303-
304.
125
-, . 148-149, 157; , . 56-57.
126
-, . 157-158; , . 57.
127
Xaqani irvani. Seilmi srlri, 1987, s. 31.
128
, . 57-59; -, . 157-158.
129.
-, s. 154-160; . 59-65; .
, . 144.
130.
. , , 140-141.
131
, . 57.
132.
. . ". , . . . 1, 1925, . 69.
133.
. . , . 1, . 74-75.
134.
. , . 69-70.
135.
. . . II-V., .1.
, 1978, . 123..
|36.
. , . 70; , . . 38.
137.
. . ". ", . III, , 1927,
.61.
138.
. , . 70.
139
3. . . - . ".
. ", , , 1965, 6, . 52; . , . 193-
195.
140.
. . . 38.
141
-, . 148-161.
142.
. . . 39-40.
143.
. , . 380. 383. [300 - 301]
173

144
. , 1926 .., ". ", . III, , 1927, .55-58;
nun, , . VII, .5 9-60; . VIII, . 34.
145.
- , . II, ., 1976, . 82; -. .
. , . 2175, . 390; Hadi Hsn. Flki irvani, -, . 222; Hmdullah Qazvini
Nzht l-qlb, h, 1, s. 92. h. II, s. 94.
146.
. . . . . . . , ., 1971, . 141.
147.
Hmdullah Qzvini. Nzht l-qlb s. 92, trc. S .94
148.
. . . 380.
149
bn l-sir, s. 135
150
bn l-sir, s. 134-142; -. . . . . .
. . . . . - . 15, ., 1888, . 136; C. dOhsson. Histoire des Monqols, t.
I, La Haye et Amsterdam, 1834, (sonra- '. ), . 326-327; . . -.
- -1V ., , 1956, . 89-
101, 357-360.
151
bn l-sir, .140-141; -. , . 138; ' . ,
. 333-334; . . . , . 706; . Gstriln sr, s. 93-
99; B. Spuler. Die Mongolen in ran. Berlin. 1955 (sonra - . )
152
bn l-sir, s. 141.
153
. Gstriln sr, s. 359; , . 57; .
-, . 42.
154
bn-l-sir , s. 135-136.
155
- -. - - -. . ,
. . . . ., 1971, , , . 55, . ., . 89.
156.
bn l-sir, s. 141-142; -. Gstriln sr s. 138-139; ', Gstriln sr, s. 336;
. Gstriln sr, s. 706
157.
. . . . . . ., 1976, . 138.
158.
bn-1-sir s. 145.
159.
, . 1, . 371,. II, . 166; . . . . , 1970, .
101-102.
160
bn l-sir, s. 145.
161.
Yaqut Hmvi, Mcm l-Buldan. Beyrut, V. s. 291; . , II/1, . 877; yen
onun, , III, . 426.
162
. . . . II- . ". ", . II, , 1930, .1-
11.
163
bn l-sir, s. 145-149.
164
-Nsvi, s. 222.
165
bn l-sir, s. 151-152.
166
Yen orada, s. 151-158.
167
n-Nsvi, s.61; Bnyadov. Azrbaycan Atabylr dvlti. s. 163
168
n-Nsvi, s. 223-224; . . 115-116.
19.
n-Nsvi s. 193-226.
170
Yen orada, s .222; . Gstriln sri, s. 160; . . . 115-116.
171.
. . .40-41. [301 - 302]
172..
. . ". ", 1941, 1, . 90;
. . 1946 . . ". . ",
1947, 7, . 9-12; . . . . " ",
. II, 1949, . 111-128, . . . 138-144.
173.
. , . 383.
174.
. . . . ". . . ." .1, , 1925, . 65.
175
, . 154-158; '. , . III-IV, . 75; ,
, . 710; , . 110-112.
176
l-Bakuyi (rb mtni), . 546-55. . ., . 89; . -
--. . , . - , . -1033 (rb
mtni), . 85 ; . . . 135-136, 114.
177
. , . 379. . . .114.
178
. () . " ".
. ., 1947, . 380.
174

179.
. , . 692-693; . , . 1858,
. , . 117.
180
, , . 90, .
1946 ., . 9-12.
181
Zakariya Ben Muhammed Ben Mahmud el-Cazinis Kosmographie II, geraus Von F. stebfeld.
iesbaden, 1848 (sonra - -), .403, 399-400, 396; . . .
- . ". . ", ,
, 1976, 3, . 55.
182.
-. --, . III. . . . , .-., 1946, . 51-65; Hmdullah
Qzvini. Tarix-i Gzid. t. 1. s. 59-80; . , . 200-201.
183
. , .715; , .263-265; . ...
.17, 41-42.
184
. ... .41-42; -. --, ., .25; , .368-
369; . ... .118.
185
. . .42.
186
V. Dorn. Bericht ber eine issenschafliche Reise dem Kaukasus und den Sdlishen Kstenlandern
des Kaspischen Meeres. Bulletin de lAcademie imperiale des Scienses de St. Peterbourg, v. IV, 1861
(sonra- ), .386; . , .54, 61, 65;.
... .41-42.
386
187
. . " ". . .,
1947, . 385.
188
bn l-Fuvati Tlxis.c. IV. h. II, Dmq, 1969. s. 1067; : . . . .
71.
189.
-. --, . III, . ., . 69, fars mtni, s. 104;
, . 237; . . . 17; , . 320-321.
190.
. . . - -1V., ., 1966, . 97.
191.
. , . 388
192.
. . . 42-43. [302 - 303]
193.
, . 54.
194..
. . , . II, , 1852, . 66.
195.
. , . 311.
196
. N. hanykof.Memoire sur les inscriptions du Caucase (Journal Asiatique, cinquieme serie tome
XX) Paris, 1862 (snr-. ), . 68, 145.
197.
. N. hanykoff. Quelques inscriptions musulmanes dAni et des environs de Bakou; extrait dune
letter de M. Khanykof (Lu le 23 mars 1849) Bulletin de lcad. Hist. phil. t. VI, 13) (snr-.
), . 6-8.
198.
. . . 42.
199.
, .54.
200.
. -. , . , 300.
201
. . , . 71.
202
Tvkkl ibn Bzzaz, v. 83-84, 54, 142, 155, 160, 332, 484, 497, 539, v. S.
203
. , .26, 378-380, 386, 388; . , .
61-62.
204
. , . 26;. , . 61-62; .
. . 43
205
. . . , " . ", 1960, . VI. 12, . 1265.
206.
. , . 55.
207.
. de Zambaur . Manuel de genealogie et de Chronologie pour Thistoire de L, slam. Hanovre, 1927,
(sonra-Zambaur), .182; -. . ., 1899, . 295.
208.
-, .III, fars mtni s. 324-325, 239-241, . c. 136-138, 182.
209
Odoric de Pordenone. Les voyages en Asie du bienheureux free Odoric de Pordenone. Religieux se
St. Francois, puplie par H. Cordier. Paris, 1891, s. 35; -, fars mtni, s. 239, 519 . .
137, 296; .
. " ", 1958, 2, . 125-126.
210.
-, . . 320-321, fars mtni, . , s. 557-559; . . 320-321. .
- , . 207-209; . , . 106-109.
211.
-. , . 186, 221-223, 393, . 13.
175

212.
. , . 26; . , . 62.
213.
Hamdullah Mustaufi-I Qazvini. The Tariki-I Guzida. Ed. by G.Brovve. GSM. Vol, XIV, London,
1920, p. 785 (sonra-Hamdullah Qzvini, Tarix-i Gzid). A. A. Seid-zadeh. Mohammad Ali Bakouvi
celebre poete et philosope Azerbaidyanais du XI siecle. XXV congres international des Orientalistes
Moscou, (sonra - . ); . , . 169; .
- , . 355-356.
214
. . .169; Lambassade de D. Garcias de Silva Figueroa en Perse. Traduite de
lEspagnal par M. De Vicqfort. Paris, 1667 (sonra- . ), . 124-128
215.
. , . 51-60, 62-63.
216.
. , . 26. [303 - 304]
217.
. - - - ', . IV. , 1269 . ., .636;
. . . , . 2, ".
. ", 1947, 2,. 11.
218.
, . 636; -. , . 1265-1266.
219
, .636-637; . - , . 326-327,
372-373.
220.
. . . 18; . . . 119-120.
221
S. Lane Poole. Additions to the oriental collection to vol. IV-V, III, p. 114,
222
. , . II, . 40-41.
223
J. Bartholomaei. Seconde lettre de J. Bartholomeia M. F. Soret. Bruxelles, 1861 (sonra-
. ), . 37, 42; . . . XIV ., ,
1968, . 33,36-38.
224.
. , . 36, 559.
225
- , . II, . 82; A chronicle of the Early Safavis being the Ahsanu-t-Yavarikh of
Hasan-i- rumlu, vol. I (Persian text) ed. by C. N. Seddon, Baroda, 1931; vol. II (English translation)
transl. by C. N. Sedan, Baroda, 1934 (Gaekvads Oriental series) NLVII-NLXIX (sonra-Hsn Rumlu),
fars mtni, s. 54, ing. trc. p. 24; . , . 169-170. Bakxanov, fars mtni, s.
86.
226.
-. '-' -. . , .,
88, .80; , . 34.
227.
- , .II, .82; , . 170.
228.
, .182-183; -. , . 285.
229
. , . 558-560.
230.
, . 34.
231.
, . 558, 559.
232.
-. '-' -. . -
, . 442, .67; , . 375.
233
, .67; . , . 558.
234
Tarikh-i-Shaikh Uvais., ed. J.B.Van Loon 1954 (sonra-Tarix-i eyx veys), .74.
235.
, .67, 73; . ,
.558-559; , .377.
236.
ri-i eyx veys, .76-78; , . 91; - , II. .77-78; .
, . 560.
237
ri-i eyx veys s. 12,79.
238
. . . ., 1897, .4, 6, 16, 41, 44-45, 61;.
. II, . 44-45;yen onun, . . 44; . . .120;
. - , . 378.
239.
ri-i eyx veys, c. 12-13; - , . II. .80; . -, . V,
, 1317 . ., .171; - . - -, . 1. . 1317 . , .192-
195; . , . 561.
240.
. , . 3. 12; . , . II, .44-
45; yen onun, . . 44.
241
Mirxond, . 170-171; Tarixi-i eyx veys, s. 1; . , . 561. [304
- 305]
242.
, . 194-195; , . 116; . -
, . 378-379.
243
. . . 44.
244
Arif rdbili. Frhad-nam. stanbul lyazmasiAyasofya kitabxanas v. 6-7, 80.
176

245.
, . 192; , . 70; , . 560.
246
- . . 86-87, 90; , .138 157; , . 561-562; , . 170;
, . 379-381.
247
. , . 19, 32, 56; , . II,
.44-45; yen onun, , . VI . 55-58.
248
Arif rdbili I. 85
249.
, . 170; -. , . 295-296; , . 562.

2
1 Q. M. hmdov Orta sr Beylqan hr, Bak, 1979, s. 50.
2
Geographie dEdrisi: traduit de larave en francais par P. Amedee Jaubert, tome 1, Paris, 1836, (sonra-
l-drisi). s. 320-322, . 199, ab.
3
W. Heyd. Historie du commerce du Levant, II Leipzig, 1923, (sonra - Xd). c. 670-673.
4.
dud l-alm c. 145,l 33; . .. . -., 1961, .17.
5.
l-drisi, s. 322, 1. 199v.
6.
. -, , 1960, . , 52, v.23(fars mtni).
7.
l-Biruni. Tazakir divan l-asar l-kadima, Dehli, 1936, s. 47.
8.
Mcml t-tvarix v-l-qisas. Tehran, 1318, s. 472.
9
- (1131-1153). .,
1971, . 55-56, 23-24.
10/
Mhmmd ibn Ncib Bkran. fars mtni, s. 52, V. 23b.
11
-. ". . - ", . IX, .-., 1954. . 200;
" " . ., . , ., . . . , ,
1978, . 8.
12.
. , . 25; . . .
- 1951 . . - , IV, , 1954, .128; . . .
1960 . . , 1964, V, ,97;
. . . 74-75.
13.
-, . 48, 55, 58, 72; , . V, .69; . ,
. 683-684.
14
. . , . . -, . . . . , 1970
., ., 1971 . 398-399.
15
, , . , . 486-487.
16.
, , -, , ,
. 451.
17.
, , -, . , .
470.
18.
, , -, . ,
. 500-501. [305 - 306]
19.
. . , . . , . . -, . . , . . .
II . 1976 . ., 1977, . 490-491.
20
l-drisi, s. 320-322, 329-330, I. 199v, 201v; Vlixanl, s. 150.
21
-, . 200.
22
. , , . 125.
23
. . . . 1973 . ., 1974, .114-115; n
nun, . 1976 ., ., 1977, .106, n nun,
. 1975 ., ., 1976, .133-134.
24.
. . . . 1971 ., ., 1972, . 133.
25. .
. . . . 1971 ., ., 1972, 167-168.
26
-, .199. " ", .7.
27.
-, . .201-202.
28
. , . 52-65.
29.
Msud ibn Namdar, s.92/196, 93/198; -, . 200-207; .
, . 47, 72-77; . . . ,
-. . , .-., 1959,. 1 .303-323.
30.
-, . 207.
31
. . , . . , . . . . 1971 .,
1972 . 491.
177

32.
. . , . 1973. ., 1974, . 449-450.
33.
, , . , . 491.
34
. . , . . . . 1974 ., .,
1975, . 469.
35.
. . , . . , . . . . 1976 .,
., 1977, . 490.
36
.Ciddi. Glstan qalas, s. 1-91.
37.
-, . 207.
38
Hdud al-alm, s. 145, 1, . 33.
39.
, . 51, 60, 109.
40.
. , . 369-371, en nun, . .
"-". ". . " 1947, 4, . 114-115.
41.
-, . 199-200, yen orada,-, . 6, " ",
, . . , , . . . . . . ,
1978, . 7.
42.
-, . 201; " ", . 8.
43.
, . 71, 73.
44.
, . , . 469;
, .36.
45.
-, . 201-202; " ", . 8.
46.
-, . 207; " ", . 11; , .
, , , . I, c. 559 . II, . 780. [306 307]

3
1
l-Bakuvi, . 89, rb mtni v. 55, 55b; bn yas, v. 85.
2.
, 1, 797.
3
bn l-sir, s. 140.
4.
3 -, . 345; . . . , . 52.
5
n-Nsvi, s. 175.
6
. , . 85-86.
7.
Hmdulla Qzvini Nzht l-Qlb, s. 92.
8.
. , . 87.
9
Hmdullah Qzvini. Nzht l-Qlb, s. 92;

rf d-Din li Yzdi. Zfr-nam, c. I, Tehran, s. 37.
10
Ibn l -sir, s. 141.
11
., . , .469.
12.
, IV, . 529.
13
Yen orada, III, 311, 317.
!4.
, , . .
1975 ., ., 1976, .498.
15.
, IV, . 686.
16.
, . 108.
17.
n-Nsvi, s. 222.
18.
, .154-158; ', . 75; . , .
706-710; . - . 110-112.
19.
, . 207-209.
20.
. . , , .1, ., 1884,
rb mtni, . 215, . ., . 236.
21.
. , .VII, . 66.
22
. . . . . ., .1, ., 1960, .143.
23.
-, . 204, 210.
24
. . . , .1, ,
1956, . 57-59.
25
. , . 25-26.
26.
. . . . , 1946, ., IV-V.
27.
. . . 82-83, 88.
28.
. . . . . . , ., 1959. . 58.
178

29.
. . J. A. Buchon et J. Tostu. Notice dun atlas en langue Catalane... (Notices et extraits des
Manuscrits de la Bibliotheque du Roi. etc), t. XIV. Paris.1841 (sonra - ), 3 , .
118.
30.
Hmdullah Qzvini, s. 239.
31.
, . 670-673.
32.
-. , . 237, 244.
33
Xe, .3-7; Chou-Ju-Kua. His work on the Chinese and Arab Trade in the XII and XIII centuries,
entitled Chu-fan-chi transl. From the Chinese and annot by Hirth and W. W. Rockhill. St.-Petersb., 1912
(sn --), . 5-8. [307 - 308]
34.
. , . 42-43.
35
-, 345, 379, 389, 396, 403-404; . . .
-, . 52, 54, 55.
36.
Hmdullah Qzvini, s. 93-94, 198.
37.
tinerarium Willelmi de Rubruk. Recueil de voyages et de memoires, rublie par la Societe de
geographie, t. IV, Paris, 1839 (sonra - ), . 380-391.
38
istoire des conquetes de Tmaerlan ontinulee zafarnama par Nizamiddin Sami, par Tauer, t. I, texte
persan Praha, 1937(sonra Nizam d-Din ami Zfr-nam), . 165.
39.
Hmdullah Qzvini s. 90, 92.
40
. -.
, ,
. , , .776, . 1. 101, . 1-2.
41.
. . , . . . .
1971 ., ., 1972, . 489-490.
42.
Hmdullah Qzvini, s. 93, 94.
43.
Abdollah ibn Mohammad ibn Kiya al-Mazandarani. Die Resala-ye Falakiyya, hersg, von Walter Hinz,
Wiesbaden, 1952 (sonra - l-Mazandarani), . 159-160.
44.
Hmdullah Qzvini . zhtl-Qlub,s. 89, 90, 93-94.

4

1
.. . . 135-136.
2.
Hadi Hsn. Flki irvani, s. 9, 19, 95.
3.
. , . 37; . , . 142.
4.
. . .28.
5
l-Bundari, s. 140
6.
, . 63.
7.
. , c. 370; . . . 130
8.
. . . 29, 36.
9.
, . 59-60.
10.
l-Bundari, s. 140;Hadi Hsn, Flki irvani, s. 4-6.
11
n-Nsvi, s. 223.
12.
-, . 592-593.
13.
, . 58.
14
. . .
XII . . . . , 1975, .31, 33, 38; yen onun ,
. ". . ", ., . , 1966, 3, .
62.
15.
. ; . . . -IV. , 1975, .
10.
16.
. , .40.
17.
, , . 85-86, 88.
18.
. , . 42.
19.
hmt Ate. Xaqaninin mktublar drgisi s. 245.
20.
. () , . 380. [308 - 309]
21.
. , . II, . 245.
22.
. , . X. . . " ", V, , 1956,
. 235-237.
23.
. , . 30
179

24
Yen orada, c. 20, 28-30 36-38; , . 51, 54-55, 58, 59,62.
25.
. . . XI-XIV . . .
, 1970, . 20; . , . . . . " .
", 1969, . , 4, . 92.
26.
, . 141-142.
27.
. , . 19, 42-43.
28.
. () , . 380.
29
. , . 19, 28, 31.
30.
.- , .207-209;
. . .106-107.
31.
. , . 14-15, n nun,
, . 55
32.
. , . 13-14, 31 (. 1506, 2376); Horst. Die Staatveraltung
der Grosselgugen and Horazmchahs (1038-1231), Wiesbaden, 1964 (sonra - ), . 51;
. . . 1- .
- . ., 1979,
. 13-14.
33.
. , . 34, . 86; . . . 77;n-
Nsvi, s. 80; , . 57; . , . 14.
34.
n-Nsvi, s. 222.
35.
. , . 21, 31, (. 210, 200,, 210); n-Nsvi s. 397;
, . 38-51.
3.
, . 14-15; 34 (. 126, 105-1076.
37.
n-Nsvi, s. 350; , . 95-96; , . 14-15.
38.
. , . 30, 35-36, . 161; n-Nsvi, s. 206.
39
. () , . 380.
40.
. , . 16; n-Nsvi, s. 164, 167, 173, 189, 199, 200;
, .13.
41.
. , . 303.
42
. , . 383; Z. M. Bnyadov. Azrbaycan Atabylr
dvlti, s. 170.
43
. . . , VII-V . ., 1966, . 218; . . . 29
44
. , . 124-128; .
, . 1-14.
45.
. -. , . , 300 (. ),
. 83-84.
46
-, . 159-160. [309 - 310]
47..
. . S. Lambton. The nternal Strucrure of the Seljug empire. h Cambridge history of ran . vol.
V, Cambridge, 1968 (sonra- ), . 249; . , . 28, 32.
48
n-Nsvi , s. 222.
49
p, . 163-164; , . ., . 1, .,
1963, . 294..
50
. , . 370; . . . 129-130.
51.
, . 46, 53, 57-58, 70, 73, 74, 76, 79, 164, 166.
52.
. . . 79-82; . . . 1355
, " . ", 1980, XXXVI,
7, . 85-87.
53
. , . 33-39, (. 174-176, 241, 249-250, 250.
54.
. . , 1962 ( . .), . 151-171.
55.
. . , . . , . . .
. , 1966, . 10, 23, 26, 30, 35, 36, 44, 45.
56.
. II-V ., . 523-531.
57.
. . .142; . , . 20; .
. " . ", 1972, 1. VIII. .9-10, . 79-81.
58.
. , . 303.
59.
. . . II-III ., ". .
", 1960. 6, . 147-158; yen onun,
II-III . ". . ", 1961. 6 . 107-120; n nun,
180

. - .
. ". . ", 1959, 4, .98-106; yen onun,
. , 1964; . . . 84-85.
60.
. -, . 54, 142, 155, 160 , 332, 4846, 497, 539 .;
. . ,
XVI XIX . ., 1949, . 67.
61
. . . , . ., 1912;
. , . 106-113; . . . , .,
1956, . 74.
62.
. , . 302; . . . 103-104.
63.
. . , . 96;
. . . 103.
64
. . -. XIII . . ., ". . -
", . I. .-., 1954, .207 (fars mtni) ,.211), .199, 200 (fars mtni), . 192,
196.
65.
. , . 97.
6.
-, . 200, (fars mtni, . 196).
67.
Bertels J. E. Byk Azrbaycan airi Nizami. s, hyat, yaradcl. k, 1940, . 29. [310 -
311]
68.
. . . a 1-II .
- . ., 1979,
.43-49.

5

1
h Rahat s-sudur wa ayat as-surur ...bu Muhammad ibn Ali... 1-Rawandi. Ed.... bu Muhammed
Iqbal. London. 1921, GMC, New series, II (sonra-), fars mtni, . 131, 355;
. . , III-IV . .-., 1960, .
261.
2.
, fars mtni, . 39, 32-33; . . . "-- --
" . . , 1961, . 14; .
, . 21-24.
3.
. , . 259.
4.
, . 63
5.
n-Nsvi, s. 222,223; . , 259-260.
6.
Ravendi, fars mtni, s. 131, 355; . , . 261.
7.
n-Nsvi, s. 222-223.
8.
. , . 135-137.
9.
Ravendi. fars mtni. s. 130-131, 355; . , . 261-262.
10
. . -. ,
. ., , 1956, . 271-273; .
, . 25-26; . , . 398; 1973, . 123-125.
11.
. , . 29; , fars mtni, s. 133, 332; .
. 309-311
12.
, . 75.
13
. , .311.
14
. . , . 1, 1949, . 339; , . 312-313.
15
, . 13; . , . 354, 378.
16
Hdud l-alm, s. 144-145, . 33.
17.
. , . 316-323.
18
. - -IV., . 80.
19
, , . 316, 323.
20.
, fars mtni, s. 73, 373, 377; . . .
. " ". 1945, 5, 6, . 122-123; , . 13.
21
, , . 313.
22
., fars mtni, s. 27, 28, 32, 76, 387, 397; , . 15-19.
23
. , . 349-402.
24
. -, . 198.
181

25
, . 63.
26
. , . 29, . 200.
27
Yen orada , s. 29 . 200, . 17, 27-28, . 210, 209. [311 - 312]
28.
. , . 377; . . . VIII .,
, IV, 1947, . 80.
29
.. , . 28, . 209-210.
30
, . 17-18.
31
. -, . 207-209.
32
. , . 360-369, 381.
33
. -, . 207-208.
34
. . . -IV .
". ", 1942, 7, . 23; . . .
() III-1V . . . ., 1962, . 51-54.
35
, , . 382.
36.
. . . . ., 911, . 33-37;
. , . 386-387; , . ,
I, , 1960, . 117-118.
37.
. , . 34.
38
. , . 394-395. [312 - 313]

6

1
. . ., 1979, . 7-9.
2
, I, . 183, 797. II, . 478, III, , 282.
3
bn Havql. s. 348-349; l-stxri, 8.192.
4.
. , . 27, 35; , . 15-17, 20, 43-44.
5
. , . 67-71; n nun, , . ,
1981, . 7-8 ( ..)
6
. . . . . .-., 1962, . 5; n , ;
. . .. , . 109-120; . . .
, .135-152; , . 11-17.
7.
. , . 49-50.
8
. . , . . . - I. ".
. ", 1979, 4, . 25-44.
9
, .28-34; , . 22-23; . . Qtran Tbrizi. Divan.Tbriz
1333 h.
10
Hmdullah Qzvini. Tarix-e Gzid, s. 785; , . 123-128;
. . . . ., 1965, . 279-299; , . 1-14;
. . . . , 1978.
11.
, . 35-42; , . 23-24.
12
, . 42-44; . . , 1277 . ., . 50.
13
Hadi Hsn. Flki itvani; , . 44-50; , . 24.
14
, .65-69; -, . . II, , 1312, . ., 250-282.
15
. . . . ., 1875; , . 50-55; ,
. 24-25; ; . , , 1978; [312 -
313] , .1-99; . . . , 1941, . 28-
34.
16
, . 56-57; , . 24-28.
17
Xaqani irvani. , 1979, s. 361-364.
18
mdullah Qzvini. Nzht l-Qlub., s. 80-81; , . 58-59, 60-65;
, . 26-29.
19
Sid Nfisi. Hkim Nizami. rmgan 1925, s. 625; Dstgirdi. arh-i-hal-i Nizami. Tehran, h.
1318; , . 35-47. , . 82-85, 91-122, 235; , . 28-29.
20
, . 43-46, 71-78, 106-109; . , .140-146, 230-314;
, . 34-37.
21
, I, 797, II, 478, III, 282, IV, 32; . . .
. ". . ", 1980, 3, . 60-61.
22.
, . 106.
182

23
. . , . 60-61.
24
Z. M. Bnyadov. Azrbaycan Atabylr dvlti, s. 236.
25
. . . . ". . ", 1979, 2, . 39.
26
Z. M. Bnyadov. Azrbaycan Atabylr dvlti s. 235; yen onun,
, . 60, 61.
27
. . . ". ", 1944, 9, . 43.
28.
, . 359.
29.
M. Bnyadov. Azrbaycan Atabylr dvlti s. 154.
30.
, . 125.
31
, 1, 797, III, 282; , . 108.
32
. . . . . , . 652-676; . .
, ., 1966, . 159-179, 180-194; . . , ., 1963, . 82-96; .
, . 123-147, 191-195.
33
Z. M. Bnyadov. Azrbaycan Atabylr dvlti, s. 236.
34
. . . , . 63.
35
, .260-261; . . . . . 99; ,
. III-V.
36
. , . , . . . ., 1963, .
39, 48-49, 70, 71, 84-92, 108-109.
37.
. . . 129-130.
38.
. , . 379-380; .
, . 77-78, 148.
39
. -, . 46-51.
40
Xaqani, irvani, Divan, s. 34.
41
Ciddi. Glstan qalas, s. 89-91.
42
. , 1206 ., ., 1936, . 252.
43
. , . 95.
44
. . . , . 1, .-., 1959, . 246-300;
. . . -., . 1, .-., 1959, . 324-349. [313 -
314]
45.
. , VIII, 8, 15-16; A. J. Arberry. h L of Persia. frd, 1953 (sonra-
), . 230; Hdud-l-alm, . 142-144; -, . 199; . , . 17, . 8.
46
. . . 138-144.
47
-, . 396; . 3. . -, .
55.
48
Arif rdbili. Frhad-nam. stanbul lyazmas. Ayasofya kitabxanas, 3335.
49
. . . .,
1906, . 465.
50
.bn l-Fakih, s. 291-292; . , . 99-106.
51
.l-Mqddsi, s. 380.
52
.. , . 26; . , . 55-57;
. . . . III
. . .-., 1939, . 109-112.
53.
. . .-., 1947; - . -
. , 1963.

V FSL
1

1
- ; . . . .
., 1963 . 170-171.
2
Yen orada. S. 170-171; . . - . . ,
, 173 (rb dilind) . 959.
3.
, . 959; -, . 170-171.
4
. , . 4-61; . , . 562.
5
rf d-Din li Yzdi. Zfr-nam, . 1, s. 196, 207; , . 959; -
, . 171.
183

6.
rf d-Din li Yzdi, Zfrnam, . 1, s. 445; Noutie de l'ouvrage persan qui a pour titre Mtia as
saadein... par M. Quatremere. Noties et extraits de la Bibliotheque du Roi, t. XIV, Paris, 1843 (.
, ..) (sonra- . -, . ), . 30-31; , . 566;
. . . XV . . .
, .1, , 1949, . 154.
7
Tarixi Cnnabi, v. 959; -, . 171; , . 565-566.
8
rf d-Din li Yzdi. Zfr-nam, . 1, s. 5.297; , -, . VI, . 70;
. . , 1847, . III .III .28; Tarixi Cnnabi, v.959; , .
171; , . 565.
9
-, . 171; - . - '-- . .1 (fars mtni),
. . , , 1317 (sonra-- ), . 235-236; - , . 91;
, . 207; , . 344.
10
rf d-Din li Yzdi. Zfr-nam, . I, s. 299-300, 522-526; . . -
, . 381, . 282; , . 174; , . 387-388.
11
, . 1, . 207. [314 - 315]
12.
. . 1404 ., , 1980, . 26.
13
rf d-Din li Yzdi. Zfr-nam, . 1, s. 557-558, . II, s. 166; , .212, 242; , .
567.
14.
- - - (1427-1497). -'- - -
-. , 1966, . 1, . 188. . . . .
, ". . ", , ,
1980, 2, . 63.
15.
, . 23-24; , . 291.
16.
, . 291; rf d-Din li Yzdi . II, . 371-372, 384-387; - , . II, .
99; -, . 171; , . 568-569.
17.
. , . II, . 44-45; . , . IX, . 84-86.
18.
rf d-Din li Yzdi . I, s. 558; . 174, 212; , . 567-568.
19.
. XV ., . 183-184.
20
rf d-Din li Yzdi . 1, s. 522-526; - , . II, . 91, 96, 99.
21
, . II, . 330; , . , . 59- 60; , . 569.
22.
. VII-XV ., . 304.
23.
, . , . 58-59; , , VI, .242; .
XV ., . 154.
24.
, . , . 70, 71, 108, 59-60; , . VI, . 242, 257-260;
, . 154-157.
25.
, . VI, . 261-263; - . -, . II, . 100.
2.
, . 194-195; , . 158.
27
, . VI, . 294;Hsn Rumlu. hsn t-Tvarix. . . . .
287, . 18-19; , . 159.
28.
, . 234-236, 244; -, . 188; . . . . , 3, . 63;
- . -, .II, . 101-102; -, . 171; , . VI, .
294-296; , . 575-578; , . 160-161.
29.
Tarixi Cnnabi, v.959; -, . 171;, . 578.
30.
, .1, . 210-215.
31
, . 242; , . 397.
32.
. . . , .1;
, II, ., 1966, . 131-132; . . . , , 1959, .
16-17
33
. . - .
- . . , .1, , 1947, . 92-93.
34..
The Tadhkiratu Sh-Shuara memories of the Poets, of Dalat shah bin Alau D-Dawla Baktishah al-
Ghazi of Samarqand, ed. by E. G. Browne, London, 1901 (sonra-Dvlt ah Smrqndi. Tzkirt -
ra); Bakixanov, s. 210 (fars mtni); . , . 159.
35
, . VI, . 307, 408; - , . II, . 104-105; , . 162-163.
36.
, . VI, . 309-310; . , . 578-579.
37.
, . 30, 31-33, 197.
38
, . VI, . 309-310; -, 172.
:
, . 579. [315 - 316]
39
-, . 172.
184

40
Nvai bd l-Hseyn. Mcmueye rannas. snad v mkatibt tarix-i ran. Tehran, 1341, s. 187-
190 (sonra Nvai s. 187 190).
41
- , . 105; , . VI. c. 309-310.
42
-, . 172.
43.
Bdr irvani. Divan, . 295, 298; . . .
. ". . ", ., . , 1971, 1 (
.), s. 52.
44.
, . VI, . 326, 327-328; . - .
, 1957, . 54-62, 73-74; - , . 111; , . 164.
45.
Bdr irvani. Divan, v.178, 48, 249-250.
46.
- , . 111-112; , . 77; , . 580-581; , .
164-165.
47.
rii annbi v. 959-960; -, . 171; , . 579-580.
48.
, . 193; , . 77-78; , . 579-580.
49.
, . 78-80; , . VI. . 332-333; - , . 113-114; , .
579-580; , . 165.
50.
sgndr Mni, s. 225; V. Minorsky. Persia in A.D. 1478-1490. An abridged translation of Fadlullah
b. Ruzbihan Khunjis. Tarikh-I alam-arayi Amini. London, 1957. (Royal Asiatic Society. Monographs
vol. XXVI). (sonra -- ), s. 63-65; . , . 72; , . 581-
582; , . 89-90; , . 207; . . .
XVI . , 1961, . 70-72.
51.
- , s. 65.
52.
- . . . . .
., 1963. 1, . 72; - - -. -
-. -, 1927, . 110; .. . .
(sonra -s-Syuti), . 66.
53
. , . 1, II, . 135-136, 139; .
, . 80-85.
54.
. , .III, . 54-55.
55.
. , . 58.
56.
s-Syuti, s. 110.
57
. , . 209; . .. . 161-164; . .
. ". . ", 1946, 9, . 96; . . , . . .
-- -.
" . ", 1979, .V, 3, . 79-81.
58
. . , . . . " ", 1981,
3, . 11-13.
59.
. . . ". . ",
., , , 1975, 2 . 49-58.
60.
. . , . 51-59.
61.
. . . ., 1979, . 16;
bdl-Hseyn Nvai, s. 421. [316 - 317]
62
2- . VI, ., 1853, . 330-331;
, . II, . 145; . . . -
. . - . . , . 1, , 1947, . 157.
63
- , . II, . 131-132; -, . 172; , . VI, . 403-406;
, . 169-171.
64.
. G. wn. A literary history of Persia.Cambridge, 1930 (sonra -. ), .
VI, . 47;Hsn Rumlu. hsn t-Tvarix, . II, s. 216, qeyd 5.
65
, . 1, . 213; , . 583.
66.
- , . 67-71, 117-119; -, . 72; W.Hinz. Irans Aufstieg zum
Nationaistaat. Gottingen,1936 (sn -. ), . 80-89.
67.
- , . 71-72; , . 584.
68.
- , . 72-78; , . 160; -, . 172;, . 584;
. , . 72-89.
69.
- , . 72-82; - , . II, . 140, 145; Tarixi Cnnabi, v. 960, 960;
-, . 172; . , . 85-89; . . .
XVI ., . 73-77.
185

70.
. XV ., . 180.
71
- , . 145; Tarix-i Amini, c. 49-50; , . 583.
72
Hsn Rumlu, s. 217, qeyd:Bax:- . 143.
73
The early years of Shah smail, gounder of the Safai Dynasty, by E.Denisson Ross. JRAS, vol. 29,
1896 ( sonra- ah smaln anonim tarixi). s. 257-260; - . -, .. 141-142;
, .II. . 7-8.
74.
- , . 145.
75
A short narrative of the life and acts of the king Ussun Cassano by Angiolello. A Narrative of talian
Travels in Persia in the Giovano Maria XV and XVI centuries. Haklyut Society, vol. 49. London, 1873
(sonra -), . 101-103; Travels in Persia by Caterino Zeno. A Narrative of talian in Persia
XV and XVI centuries. Haklyut Society, vol. 49. London, 1973 (sonra- Katerino Zena), s. 46-47.
76.
- , . 145-146; ah smailin anonim tarixi . 257-263, 283-297.
77.
, . , . 4, . 24-26; Hsn Rumlu, . 1, fars mtni, s. 32-41; ah smailin anonim tarixi,
s. 333-340; - , . II, . 146; . . . XVI-XVII .
. . , .1, , 1949, . 229-230.
78
Hsn Rumlu, . 1, s. 42-45, 47, 57; , . III, . 4, . 28-30; - , . 146;
, . 230; , . 586-587; . . .
, 1981. . 48.
79.
-, . 172-183.
80
Tarixi Cnnabi, 1. 961a.
81.
Tarixi Amini, c. 69.
82.
, . 590;, , 223.
83.
. , . II, . 48, 492.
84.
. , . IV . 60-61, 1190.
85
. . . . , III, , 1953, . 106-113.
86
, . 1, . 192.
87.
. , . 87-88. . , .1, .
143; . . 85-86. [317 - 318]
89.
, . 1, . 213.
90
, . 181.
91
. . . ". . ", .,
, , 1966, 4, . 63-71.
92.
. . . . , 1967, . 81-82.
93.
-, . 173;Hsn Rumlu, s. 60-61.
94.
Hsn Rumlu, s. 45; Aly Ben Schems-Eddins. Chanishces Geschichterk... Persischer text, hrsg. von.
V. . Muhammedanishe Quellen, t. II, SPb, 1857 (sonra li Lahici-Tarix-i xani), . 106;
, . 231.
95
.Tarixi liye Nizamah , c. 57-58, .: . . .
. . . ., 1962, . 88.
96.
Hsn Rumlu, s. 45-46.
97.
-, . 173.
98.
, ., . 4, . 31; Hsn Rumlu, s. 45-47.
99.
, . 31; Hsn Rumlu, s. 45-47; , . 231-232; . . . 123.
100
. , . 63-71.
101
Hsn Rumlu, c.46-47; , . 588; , . 231-232; . . . 124-125.
102.
, . , . 4, . 30-31; , . 588; . . . 125.
103
Hsn Rumlu, s. 47; . . . 125.
104
Hsn Rumlu, s. 47; , . III, . 4, . 30-31; , . 588-589; . Gstriln
sri, s. 125.
105.
. . . . , 1928, . 16.
106.
. XII-XV ., . 230.
107.
Hsn Rumlu., s. 47; - , t. II , . 146; , . 589.
108.
. , . 66-67.
109
-, . 173; Hsn Rumlu, s. 60-61; - . -, . II, .
146; Tarixi Cnnabi, v. 961.
110.
Hsn Rumlu, s. 55.
111
. . . , . 113-115.
112.
. , . 69.
186

113.
, . 1, . 213.
114
Neymtova. Qiymtli snd, fars mtni, s. 67-68, azrb. trc., s. 69-71.
115.
Tarixi Cnnabi, v. 961; -, . 173;
116.
. . . , . 115-117.
117.
. . . ., . 67.
118.
Tarixi Cnnabi, . 961; -, . 173; . ..,. 5.590-591; .
, . 17-19.
119.
- . -, . II, . 152, 154, 163-164, 169; Hsn Rumlu, s. 108-109, 143-
149, 169; , . 591-593; . . 15, 23, .8, . 1. [318 - 319]
120.
-, . 173; - , . II, . 169; , .III, . 4, . 570-571,
599-601; , . 593-595; . , . 90.
121.
-. . 173; Hsn Rumlu, s. 183-184; rii nnabi, 1, 961.
122
Xurah. Tarixi-liye Nizamah. Publ. Ch. Scheffer. Chrestomatie Persane, t. I, Paris, 1885 (sonra-
Xurah. Tarixi-liye Nizamah), s. 58-59; . . , . 90, . 29.
123
Hsn Rumlu, s. 272-273;Tarixi Cnnabi, 1. 961a; -, . 174.
124.
. . . , . 117-121.
125.
-, . 173-174.
126
Xurah. Tarixi-liye Nizamah, s. 59; , . 90-91.
127.
- , .II, . 180-185; Hsn Rumlu, s. 272-274.
128
-, . 174, , . 596-597.
129
. , .III, . 61, 179; yen orda, , . II, .48-
49, 494-495; yen onun, , . III, . 56, 884.
130.
. , . II, . 48, 494.
131.
Hsn Rumlu, s. 273; -, . 174.
132.
Tarixi Cnnabi, v. 961; - . -, . II, . 188.
133.
. , . II, . 48-49, 495.
134.
-, . 173-174.
135.
Xursah. ixi-lciye Nizamah c. 58-60.
136
Hsn Rumlu, s. 272-273; Tarixi Cnnabi, v. 961; -, . 174; Xurah. Tarixi-
liye Nizamah, . 60.
137.. , . II, .49, 495.
138.
Hsn Rumlu, s. 282; . , . 59, 89-90; Xurah. Tarixi-liye
Nizamah, s. 60-61.
139.
. XVI-XVII , . 266.
140.
Xurah.Tarixi-liye Nizamah. s. 60-62; Hsn Rumlu, s. 285-286.
141
. , . 60; Hsn Rumlu, s. 285-286.
142.
- , . II, . 181-185; , . 59. Joseph von Hammer. Geschichte des
Osmanischen Reiches. Bd. IV, Pest, 1829 (sonra-. ), t. IV. s. 61.
143
Hsn Rumlu, . 285-289; -, . 174; - , . II, . 188; Xurah.
Tarixi-liye Nizamah, s. 62-64; Tarixi Cnnabi, . 961; , . 600.
144.
3 -. -, . , . 11, . 392.
145
Hsn Rumlu, s. 289-290, 295; - , . 11, . 188; -. . 174;
Tarixi-Cnnabi, . 961.
146
Xurah. Tarixi-liye Nizamah. s. 64; - , II, . 188-189, 191; Hsn Rumlu, s.
295, 300; . . . ., 1938, . 204-205.

2

1.
Tarixi Cnnabi . 961; - , . II, . 193-194.
. . . . . . , 1964, . 3-4;
-, . 174; , . 600-601.
2
Hsn Rumlu, s. 314-315, 319; . . 3-4. [319 - 320]
3
Hsn Rumlu, s. 321, 326-327; Tarixi Cnnabi .961; -. . 174;
. . 3-4; , . 600-601.
4.
- , . II, . 193-195; . . 3-4.
5.
Hsn Rumlu, s. 340; - , . II, . 396
6
-, . 174; Zeynel-olu Cihangir. irvanahlar yurdu. stanbul, 1931 (sonra-
Zeynalolu), c. 150-151.
187

7.
Hsn Rumlu, s. 321, 326-327.
8.
- , . II, . 260-261; skndr Mn, s.440-442. , . 193 198;
, . 272-274.
9.
Hsn Rumlu, 3.321, 326-327, 340.
10.
Zeynal-olu, s. 152.
11
.Hsn Rumlu, s. 360, 382; sgndr Mni, s. 82; , . 202-205; Zeynal-olu, s.
152-153; . XVI-XVII ., . 268.
12.
Hsn Rumlu, s. 490, 491; Bekir Kutkolu. Osmanli-Iran siyasi mnasibtlri (1578-1590). stanbul
1962 (snr - Bekir Kutkolu), 1, c. 5.29(120).
13
- , .II, . 234-235; . . 20-24; .
60-61.
14
Tarixi Cnnabi, . 962; -, . 174-175; ... . 4;Zeynal-olu, s.
153-154.
15.
, . 232; Bekir Ktkolu. o. 28-29. . 120-122. Zeynal-olu, s. 153-154.
16
. . 20-28; - , . 235-237; Don Juan of Persia.
A. Shiah Catolic (1560-1604). Transi. By Q. Le Strange. London, 1926 (sonra -
), c. 141-148; , . 55-60.
17
-, . 174-175.
18
. . 64.
20
Yen orada, . 124-127; . . 43-45; Zeynal-olu, s. 153-154.
21
, . 600, 601.

3

1
Bekir Ktkolu, . 27, 60.
2.
. V1-VII ., . 262.
3
Bekir Ktkolu, s. 27-29, 61-64.
4.
- , . II, . 235-239, 246; Bekir Ktkolu .
XVI ., ., 1938, . 277, c. 67-68, 86-90, 98-102.
5.
- . .II, . 246, 260-262; sgndr Mni, s. 191; . 119,103.
6
Bekir Ktkolu, s. 103-135.
7.
- , . II. . 255-256; , . 29-30.
8
- , . II, . 260-261; sgndr Mni s. 440-442; , c.
193-198; , . 272-274. [320 - 321]
1.
l-Bakuvi, s.89, rb mtni, v.55..
2
. , . 44

3
l-Bakuyi, s. 89, rb mtni, v. 55.
4.
, . 56-57; . . . 74.

5.
J.

Barbaro. Travels to Tana and Persia. By Josafa Barbaro , transi. from the italian ed. by Lord Stanley
of Alderley. Haklyut Society, London, 1973 (sonra - a), . 109.
6
, . 261.
7
. , II, . 4; Dal Mehmet Asafi Paa. Seccatname, Jildiz nushasi,
ver. 120. (sonra- Asafi Paa).
8
.min hmd r-Razi, v. 71a.
9
Tarix-i Amini, s. 115-116; Hsn Rumlu, s. 143.
10.
l-Bakuyi, 8.89, !, .55, 55.
11
The travels of the Magnificient M. Ambrosio Contarini, ambassader of the illustrious signory of
Venice to the Gerat Lord Ussuncassan, king of Persia in the year 1473, ed. by Lord Stanley of Alderly.
London, Haklyut Society, 1873 (sonra-Kontarini), .145-146.
12
l-Bakuvi, s. 89, rb mtni, v. 55b.
13.
Kontarini, s. 145-146.
14.
. , II, .4; , , . 120.
15.
l-Bakuvi, s. 85, 95, 99, rb mtni, v. 52-52b, 60, 63.
16.
. 1403-1406 . .
, . 28, 11, ., 1881, . 177.
17.
. , . 1394 1427 . . .
( . , 1, . 1). , 1867, . 30, 52.
18.
, . 144.
188

19.
, . 205, 212, 252.
20
.. . , . . , . . -, . . .
1975 . . , 1978, . 47-49; . . ,
. . , . . . . , 1974, ., 1975, . 446;
. . . , 1974 ., , 1975, . 61-
62.
21.
. , . 119.
22.
. , . II, . 47-48, 490.
23
. . -. . " . ",
1947, 1, . 44.
24.
, . 203.
25.
, , -, . , .
47-48; . , . 84-87.
26.
. . . , 1923, . 204-206.
27
, . 203.
28
.J. Chardin. Voyages de M-r le Chevalier Chardin en Perse et autres lieux de l'Orient. T. IV,
Amsterdam, 1711 (sn-), . 254-255. [321 - 322]
29
. . . V-VIII.
30
, . 204-205.
31
, . 114; . XV , . 193.
32
.
, . 124.
33.
-, . 42-45.
34.
. . . 88.
35.
, . 177; , . 86; , . 145-146; , . 73.
36.
G. Berchet. La republica di Venezia e la Persia.rino, 1865 (sonra - ), . 273.
37.
. . Goldschmidt. h Lesina Portolan chart f the Caspian Sea. The geographical journal, vol. . III,
6, June, 1944. London (sonra -), . 272-277.
38
, . VI, ., 1853.
39
2- , VI, . 330;
, . II, . 145; 1466-1472 . .-., 1948, .
3, 33; . XV ., . 194; . -
, . 157.
40
, . VI, . 330-354; , . 33-34.
41
2- (), . VI, . 332.
42
Msudi. Kitab l-tnbih, s. 63 -. , .233, 237, 280.
43
, . V1, . 43.
44.
, .147, 151.
45.
. , . 98-126.
46.
. , . II, . 60-61, 171-177; yen orada, , .IV,
. 55-57, 1179.
47
, .205-206.
48
. ., .268.
49
, . 269-280.
50.
. . . . " . ", 1956,
1, . 69-73.
51
. . . . ., 1851, . 134; . . .
XVI ., ., 1966, . 26, 84, 50.
52
, . 270-271.
54.
, . 672.
55
, . 59-61.
56
, . 1, .,
1890; , ... , . 281, 285; . . .
V1-VII . . ., . , . 258.
57
, .226-227.
58
. . .
189

59.
. , . V, . 39, 1474, 1475; yen orada, s. 38, 1471; . VI .61,
1638; .IV, . 58, 1182; yen onun, , . 11, c. 48-49, 495. [322 -
323]
60.
. , .V, . 39, 1477; yen onun, , . II, .
50-51, 504; . 64-65, 583.
61
, . 201-205, 270, 272.

5

1
.. . . , 1967.
2.
. VI-
XIX . ., 1949.
3.
ha d-Din Amili. Kitab-i Nafais l-funun fi Arais-aluyun, 1317, s. 297.
4.
, . 208-209 (fars dilind).
5.
. . . ". . . .", . 1, , 1925, . 29-32.
6
, . 63-66, 76, 88, 92-95, 97-99, 108-112, 120; , . 172, 173, 174, 178.
7.
, . 31-32; . . . 145-146.
8
, . 174-176; , . 59, 71, 108.
9
. . . 235.
10.
, . 160-161, 176-177, 283.
11
, . 60, 76-78, 123-128, 13-19.
12
. . "". " . ", 1961, . VII, 11, . 1097-
1101.
13.
, . . . . ., 1963, . 34.
14.
, . 81-82, 134-136.
15.
. . . . ". . ", .,
, , 1974, 1, . 74.
16.
. , . 248.